Sagan öll 11. tbl 2016

VINSÆLIR MEGRUNARKÚRAR

frá fornöld til okkar daga

MORÐ OG SKEMMDARVERK

1944: Blóðugir bardagar á Norðurlöndum

MUNKURINN

HRÆDDI

LÍFTÓRUNA

ÚR FLÓRENSBÚUM

sagan öll SPURNINGAR OG SVÖR Hvers vegna l

yfirgáfu Rómverjar Hadríanusarmúrinn? l Hvað varð um síðasta Kínakeisara? l Hverjum getum við þakkað/kennt um kreditkortin?

ASSASSÍNAR Launmorðingjar á miðöldum

ALÞJÓÐAHERDEILDIRNAR

SJÁLFBOÐALIÐAR GEGN FRANCO

NR 11/2016 1.995 kr.

Stöðvuðu sókn fasista á Spáni

Löður er með á Löður allanLöður bílinn er Löður með Löður er með er er m Löður Löður er Löður með Löður er með er Löður Löður Löður er með er með er með er Löður með er Löður með er Löður er með á með er Löður allan á er með allan á með bílinn er allan á bílinn með allan á bílin alla á b áaem Löður Löður Löður erLöður Löður með erLöður Löður með erLöður Löður með er Löður með er Löður með er Löður er með á með er Löður allan á er með allan á með bílinn er allan á Löður bílinn með allan á bílin alla á Löður er með Löður er með Löður er með Löður er með Löður er me

Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn • Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður yfirborðsvörn fullkomna býður uppá fullko uppá yfi Hreinn bíll eyðir allt aðRain-X 7% minna eldsneyti Rain-X býður uppá Rain-X fullkomna uppá Rain-X býður fullkomna býður uppá full up Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn Rain-X býður fullkomna uppá býður •fullkomna yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X fullkomna uppá •verndar yfirborðsvörn Rain-X Rain-X býður fullkomna •verndar yfirborðsvörn fullkomna Rain-X bílinn, býður uppá Rain-X yfirborðsvörn •eykur verndar fullkomna uppá bílinn, Rain-X yfirborðsvörn Rain-X býður útsýni fullkomna •Rain-X eykur verndar Rain-X bílinn, yfirborðsvörn uppá býður Rain-X og útsýni •býður eykur Rain-X verndar öryggi bílinn, fullkomna yfirborðsvörn uppá •Rain-X Rain-X býður Rain-X og útsýni verndar eykur fullkomna öryggi bílinn, býður uppá •yfirborðsvö verndar Rain-X yfirborðs og útsýni eykur bílinn, fullko örygg uppá • eyku Rain ver yfi Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X uppá býður •yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X fullkomna uppá •uppá verndar yfirborðsvörn Rain-X uppá Rain-X býður fullkomna • verndar yfirborðsvörn fullkomna Rain-X bílinn, býður uppá Rain-X yfirborðsvörn • eykur verndar fullkomna uppá bílinn, Rain-X yfirborðsvörn Rain-X býður útsýni fullkomna • eykur verndar Rain-X bílinn, yfirborðsvörn uppá býður Rain-X og útsýni • eykur Rain-X verndar öryggi bílinn, fullkomna yfirborðsvörn uppá • býður Rain-X Rain-X og útsýni verndar eykur fullkomna öryggi bílinn, uppá • verndar Rain-X býður yfirbor og útsýn bílin full öry •bíl R uo•v Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn • Ra Hreinn bíll eyðir Hreinn allt bí H Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðs Rain-X býður uppá fullkomna yfirb Hreinn bíll eyðir Hreinn a Hreinn bíll Hreinn eyðir bíll Hreinn allt eyðir að bíll Hreinn 7% allt eyðir minna að bíll Hreinn 7% allt eyðir eldsneyti minna að Hreinn bíll 7% allt eyðir eldsneyti Hreinn minna að bíll 7% allt eyðir bíll Hreinn eldsneyti minna að eyðir 7% allt Hreinn bíll eldsneyti að minna allt eyðir 7% að bíll eldsneyti minna 7% allt Hreinn eyðir minna aðeldsneyti allt 7% Hreinn bíll eldsn að minn eyðir 7% bí H Rain-X býður uppá fullkomna Hreinn bíll Hreinn eyðir bíll Hreinn allt eyðir að bíll Hreinn 7% allt eyðir minna að bíll Hreinn 7% allt eyðir eldsneyti minna að Hreinn bíll 7% allt eyðir eldsneyti Hreinn minna að bíll 7% allt eyðir bíll Hreinn eldsneyti minna að eyðir 7% allt Hreinn bíll eldsneyti að minna allt eyðir 7% að bíll eldsneyti minna 7% allt Hreinn eyðir minna að eldsney allt 7% Hreinn bíll eld að mi ey Hreinn bíll eyðir allt að 7 Hreinn bíll eyðir allt Hreinn bíll eyðir Hreinn bílla Hrein

Við stöðum--www.lodur.is www.lodur.is- -5680000 5680000 Viðerum erumááfimmtán sextán stöðum Við erum Við á-erum Við fimmtán Við erum fimmtán erum stöðu á fimm á Við erum Við á fimmtán erum á fimmtá erum á fim Við Við Við áerum erum Við áerum erum Við áerum fimmtán erum Við áerum stöðum Við erum á-erum Við stöðum fimmtán www.lodur.is á-Við erum stöðum www.lodur.is á fimmtán erum -fimmtán stöðum á www.lodur.is Við fimmtán -á stöðum erum Við www.lodur.is -áá fimmtán 5680000 stöðum erum Við www.lodur.is -erum áVið 5680000 stöðum fimmtán -5680000 Við erum www.lodur -á áVið -stöðum 5680000 fimmtán www.lod erum á-erum -stöð 568 fimm ww stö á--á Viðerum erum Viðerum Við áfimmtán fimmtán Við áfimmtán fimmtán Við ástöðum stöðum fimmtán Við áfimmtán stöðum Við fimmtán erum á -erum Við stöðum fimmtán www.lodur.is áfimmtán -Við erum fimmtán stöðum www.lodur.is á erum stöðum á www.lodur.is Við fimmtán stöðum erum Við www.lodur.is fimmtán 5680000 stöðum erum Við www.lodur.is á stöðum fimmtán erum www.lod Við á stöðum 568000 fimmtá www.l á 56 fim ww st Við erum fimmtán stöðum Við Við erum áVið fimmtán stöðum erum áerum fimmtán stö Við erum á fimmtán á fimmt

sagan öll

Nr 11/2016

Finndu okkur á facebook!

Efnisyfirlit 4 SÖGUTÍÐINDI

Vilja menn annast rúst í Róm? Engin Nefertiti í grafhýsi Tut-ankh-Amuns.

6 ALBÚMIÐ Fast land undir fótum?

10 MYNDIN

Olíueldar í Kúveit.

12 DAGATALIÐ 14 SPURNINGAR OG SVÖR Hvað varð um síðasta Kínakeisara?

Hvers vegna yfirgáfu Rómverjar Hadríanusarmúrinn?

20 Sjálfboðaliðar streymdu til Spánar að verja lýðveldið

Alþjóðaherdeildirnar stöðvuðu snögga sókn Francos 1936.

28 Megrunarkúrar í aldanna rás Níu sögulegir matarkúrar frá tímum Hippókratesar til okkar daga.

20

Alþjóðaherdeildirnar

34 Poppstjörnur og aðgerðasinnar mótuðu tískuna á sjöunda áratugnum

6

Fast land undir fótum?

Bítlarnir, Che Guevara og hippar höfðu áhrif á klæðnað ungu kynslóðarinnar.

38 Haldið aftur af Þjóðverjum

Finnskir hermenn skiptu um bandamenn, tilræði og skemmdarverk urðu daglegt brauð í Noregi og Danmörku en Íslendingar stofnuðu lýðveldi árið 1944.

46 Assassínar skelfdu bæði soldána og krossfara

Launmorðingjar úr sjítahreyfingu hræddu alla nema Mongóla.

50 Savonarola komst til valda með dómsdagspredikunum

50

Munkur stjórnaði Flórensborg á árunum 1494-1498 enda Mediciættin flúin á brott.

54 ÁRIÐ

Fyrri heimsstyrjöldinni lauk og spænska veikin geisaði árið 1918.

56 Fornmenningarsögur 60 REYNDU ÞEKKINGU ÞÍNA 2 SAGAN ÖLL 11/2016

Savonarola

46

Assassínar

B I RT Í N G U R útgáfufélag ehf.

Lyngás 17, 210 Garðabær, s. 515 5500 Ritstjóri: Ragnheiður Gyða Jónsdóttir Útlitshönnun: Elísabet Eir Eyjólfsdóttir

Áskrift: 515 5555, askrift@birtingur.is,

Prentun: Oddi umhverfisvottuð prentsmiðja

ERFISME HV R M

KI

U

auglysingar@birtingur.is www.birtingur.is Prentað í Odda.

141

776

PRENTGRIPUR

Sendið spurningar sögulegs eðlis á saganoll@birtingur.is

Öll réttindi áskilin varðandi efni (texta og myndir). Öll notkun efnis, t.d. beinar tilvitnanir og endursagnir. er óheimil án skriflegs leyfis útgefanda.

Tilkynna þarf uppsögn á áskrift fyrir 15. hvers mánaðar og tekur hún þá gildi í lok þess mánaðar.

FORSÍÐAN Mynd stríðsfréttaljósmyndarans fræga Roberts Capa, af kveðjuhátíð í Montblanch á Spáni 25. október 1938 en þá voru alþjóðaherdeildirnar leystar upp (Robert Capa/ Magnum Photos/IBL).

VINSÆLIR MEGRUN

frá fornöld til

ARKÚRAR

okkar daga

MORÐ OG SKEMMD ARVERK

1944: Blóðugi

r bardagar á

Norðurlöndum

MUNKURINN

HRÆDDI LÍFTÓRU

sagan öll NA

ÚR FLÓRENSBÚUM

SPURNINGAR OG SVÖR

l Hvers vegna yfirgáfu Rómver Hadríanusarmú jar rinn? um síðasta Kínakeisara? l Hverjum getum þakkað/kennt við um kreditkortin?

l Hvað varð

ASSASSÍNAR

Launmorðing á miðöldum jar

SJÁLFBOÐALIÐAR GEGN FRANCO ALÞJÓÐAHERDEILDIRNAR

NR 11/2016 1.995 kr.

Stöðvuðu sókn fasi sta

38

Andspyrnan eflist

Sögulegir megrunarkúrar

34

Tíska sjöunda áratugarins

Sagan öll er gefin út í samvinnu við SAGAN ÖLL/LRF Media í Svíþjóð .

www.birtingur.is

Rain-X býður

ALÞJÓÐLEG SAMSTAÐA?

uppá fullkomn a yfirborðsvörn Rain-X • Rain-X verndar býður Rain-X Rain-X Hreinn uppá býður Rain-X fullkomn býður bílinn, eykur útsýni Rain-X bíll uppá býður Rain-X eyðir uppá fullkomn býður Rain-X auppá allt yfirborð býður Rain-X fullkomn uppá aðRain-X fullkomn býður Rain-X auppá 7% yfirborð Rain-X býður fullkomn og öryggi auppá minna yfirborð fullkomn býður Rain-X auppá býður •yfirborð svörn Rain-X fullkomn eldsneyt asvörn býður uppá Rain-X Rain-X fullkomn yfirborð Rain-X býður svörn uppá aRain-X •verndar yfirborð Rain-X svörn Rain-X fullkomn Hreinn Rain-X a i býður býður uppá fullkomn býður býður •yfirborð svörn Rain-X afullkomn •verndar yfirborð Rain-X fullkomn býður Rain-X svörn bílinn, Rain-X fullkomn bíll Hreinn uppá uppá a•uppá verndar yfirborð aRain-X Rain-X svörn eyðir Hreinn yfirborð uppá býður Rain-X •eykur Rain-X fullkomn býður fullkomn býður svörn uppá bílinn, Rain-X Rain-X bíll a•eykur Hreinn a allt yfirborð •uppá verndar yfirborð býður fullkomn eyðir Rain-X svörn bílinn, uppá bíll útsýni Rain-X fullkomn býður Hreinn uppá býður •Rain-X að eykur svörn verndar býður Rain-X bílinn, auppá bíll averndar averndar eyðir Rain-X Hreinn 7% allt yfirborð uppá yfirborð yfirborð fullkomn býður býður Rain-X Rain-X verndar fullkomn fullkomn svörn eyðir uppá og bílinn, Rain-X býður uppá Rain-X bíll útsýni aRain-X •býður minna Hreinn að uppá eykur Rain-X verndar a allt yfirborð öryggi fullkomn Rain-X býður bíll yfirborð eyðir Hreinn 7% •Rain-X uppá útsýni fullkomn allt fullkomn býður býður •eykur svörn að Rain-X svörn uppá svörn verndar fullkomn Rain-X og eyðir bílinn, eldsneyt asvörn bíll Rain-X útsýni averndar minna Hreinn yfirborð 7% að eykur allt yfirborð uppá fullkomn fullkomn öryggi bílinn, svörn Rain-X Hreinn bíll eyðir fullkomn og býður 7% býður uppá svörn •ayfirborð uppá • Rain-X útsýni •bílinn, minna allt verndar að Rain-X uppá Rain-X verndar yfirborð auppá a• Rain-X eyðir öryggi Rain-X eldsneyt býður Hreinn bílinn, fullkomn bíll útsýni aeykur yfirborð minna Hreinn ibýður yfirborð 7% uppá að •Rain-X eykur svörn bílinn, allt fullkomn yfirborð fullkomn býður bíll öryggi svörn Rain-X svörn uppá •aaeykur uppá Rain-X fullkomn og eyðir eldsneyt Rain-X 7% útsýni allt minna verndar verndar yfirborð að uppá bílinn, eyðir eykur býður bíll fullkomn svörn öryggi Hreinn bílinn, yfirborð og eldsneyt Hreinn Hreinn bíll útsýni iminna eykur fullkomn fullkomn 7% uppá svörn að •Hreinn aog svörn Rain-X allt verndar Rain-X býður öryggi eyðir svörn yfirborð a verndar asvörn eyðir fullkomn og eldsneyt 7% Hreinn allt eykur útsýni aeldsneyt minna i að uppá yfirborð yfirborð •bílinn, Hreinn bílinn, svörn bílinn, bíll fullkomn bíll Rain-X og bíll útsýni eldsneyt •yfirborð svörn að minna aa iallt verndar Rain-X 7% uppá Rain-X •öryggi allt aaöryggi verndar aeykur yfirborð eyðir eyðir Rain-X bílinn, eyðir Rain-X fullkomn 7% bíll útsýni svörn yfirborð Hreinn yfirborð og eldsneyt Hreinn bílinn, að útsýni •• svörn eykur iminna bíll eykur abíll að svörn Rain-X og verndar Rain-X fullkomn yfirborð öryggi eyðir minna svörn 7% Rain-X a verndar allt Hreinn iyfirborð allt verndar 7% allt eyðir öryggi eykur bílinn, yfirborð verndar býður •bílinn, Hreinn bíll og svörn bílinn, eykur bíll útsýni útsýni Rain-X og minna útsýni eldsneyt Hreinn að aeldsneyt svörn ••eykur svörn að að minna iallt verndar verndar öryggi Rain-X Rain-X •verndar eyðir yfirborð eldsneyt allt öryggi eyðir bílinn, verndar eyðir Rain-X 7% Hreinn 7% Hreinn bíll svörn 7% útsýni iallt a eykur uppá bílinn, að Hreinn eykur ••allt bílinn, eykur bíll útsýni yfirborð bíll og svörn og Rain-X og bílinn, verndar ••útsýni •eykur bíll minna eyðir minna eldsneyt minna allt 7% Rain-X Rain-X allt Hreinn ieyðir verndar allt verndar öryggi 7% öryggi eyðir öryggi bílinn, •bíll bílinn, fullkomn verndar bíll svörn bíll útsýni og eyðir Hreinn iHreinn Hreinn Rain-X eykur útsýni bílinn, að útsýni eykur minna bíll Hreinn og að ••eykur að allt minna öryggi eldsneyt Rain-X eyðir svörn eldsneyt eyðir eldsneyt 7% allt verndar bílinn, iminna verndar 7% öryggi Hreinn 7% bíll eyðir útsýni iað eykur eykur að •i að Hreinn Hreinn bílinn, bílinn, og útsýni eykur bíll Rain-X útsýni verndar og og minna eldsneyt að bílinn, að a7% bíll minna eyðir minna 7% allt allt eldsneyt Hreinn að •verndar öryggi öryggi allt eyðir eykur öryggi eyðir Rain-X bílinn, 7% og bíll útsýni útsýni iverndar eyðir Hreinn iyfirborð 7% bílinn, bílinn, minna að eykur eykur bíll bíll útsýni og ogútsýni allt verndar eldsneyt minna öryggi minna eldsneyt og eyðir 7% bílinn, 7% Hreinn allt iminna bíll allt öryggi eyðir eyðir útsýni öryggi 7% eykur allt verndar i7% að öryggi svörn bílinn, og og eykur bíll eykur útsýni útsýni eldsneyt minna minna Hreinn eyðir að ogog að útsýni 7% allt minna eldsneyt öryggi öryggi eldsneyt eykur allt allt eyðir eldsneyt 7% bíllað 7% öryggi i að útsýni iað 7% •eldsneyt minna eykur útsýni allt og Rain-X og bílinn, eldsneyt að eldsneyt að öryggi eyðir minna minna og eldsneyt ibílinn, allt útsýni öryggi eykur öryggi 7% i eyðir öryggi i ogiog og útsýni eldsneyt ieldsneyt minna og 7% allt eykur verndar minna öryggi eldsneyt eldsneyt ii minna Hreinn eldsneyt 7% öryggi útsýni allt minna og öryggi eldsneyt útsýni 7%bíll að i 7% öryggi bílinn, bíllað og ieldsneyt 7% iaðeldsneyt eyðiraðallt ogöryggi minna ii eldsneyt eykur ii öryggi i og öryggi i minna eldsneyt i útsýni aðminna 7% minna i eldsneyt i öryggi eldsneyt i

tán n stöðu stöðum Við m--www Við www.lodu Viðerum Við áerum .lodur.is erum Viðerum erum Við áerum r.is- -5680 Við tán áfimm erum Við fimm áerum 5680000 fimm Við tán áfimm erum Við fimm áerum tán stöðu Við fimm Við 000 tán m ástöðu erum stöðu fimm á-erum tán stöðu Við fimm Við www tán m á á-Við stöðu Við fimm tán erum m erum erum stöðu www tán m áVið .lodu -erum Við Við stöðu Við fimm erum www -fimm tán m stöðu tán á www á-erum áfimm m .lodu erum r.is -áVið erum erum Við fimm fimm fimm Við stöðu tán www áfimm tán -á m .lodu stöðu erum Við Við www erum m Við fimm erum .lodu r.is -Við 5680 erum stöðu stöðu tán tán á www á Við m .lodu erum fimm r.is Við Við fimm www fimm erum Við tán á.lodu r.is -á-á 5680 tán stöðu stöðu stöðu erum 000 Við -m www m Við erum Við fimm erum .lodu fimm r.is www 5680 erum stöðu tán -ááerum tán -tán stöðu Við .lodu --m r.is 5680 erum fimm www fimm 000 m www erum erum -m fimm tán áfimm .lodu stöðu r.is 5680 tán stöðu stöðu tán erum áá-.lodu á-m Við 000 -r.is tán -tán -m á-fimm 5680 fimm www fimm www www 000 Við tán fimm tán -áástöðu .lodu -tán stöðu .lodu tán stöðu áátán ám r.is erum 5680 -.lodu fimm www -r.is m 000 m m fimm www fimm áVið tán erum stöðu 000 tán .lodu á stöðu fimm .lodu .lodu -stöðu r.is m tán -5680 r.is www -r.is 5680 m fimm www m stöðu 000 áfimm m tán stöðu tán stöðu .lodu -000 -5680 Við fimm stöðu www -ástöðu m m r.is r.is r.is -stöðu 5680 m www 5680 stöðu fimm www .lodu 000 tán --stöðu -stöðu .lodu .lodu m erum 000 -www www -www ---www m stöðu m tán www 5680 .lodu m 5680 -www 000 stöðu .lodu -000 .lodu ---000 www tán r.is .lodu r.is -www 5680 m m www www átán www .lodu .lodu -r.is m r.is .lodu 000 --.lodu -5680 000 stöðu fimm -www --www r.is r.is m 5680 r.is 5680 .lodu 5680 -.lodu .lodu m --5680 r.is 000 r.is .lodu -r.is 5680 r.is www 5680 tán 5680 m -m 5680 000 r.is .lodu .lodu --000 000 www r.is -000 r.is 5680 5680 r.is stöðu 5680 000 -5680 .lodu r.is 000 000 --r.is 5680 000 -r.is .lodu 5680 5680 5680 000 --000 m 000 .lodu -000 r.is - -5680 5680 5680 000 -www -.lodu r.is 000 000 www --r.is r.is 5680 -000 000 000 5680 .lodu 5680 000 000 r.is 000 -000 5680 000

N

okkuð var vegið að lýðræðinu í Evrópu á fjórða áratug síðustu aldar. Ekki var langt liðið síðan kosningaréttur varð almennur í fjölda ríkja í vestri en í Þýskalandi og á Ítalíu höfðu stjórnvöld snúið til fyrri hátta. Þar réðu harðstjórarnir Hitler og Mussolini ríkjum. Árið 1936 fyllti kornið svo mælinn að margra mati.

Stjórnarbylting herforingja Ragnheiður Gyða undir stjórn Francescos Franco ógnaði lýðræðislega Jónsdóttir kjörinni stjórn á Spáni.

Sjálfboðaliðar streymdu úr öllum heimsálfum til Spánar.

Vopnaðir hugðust þeir forða lýðveldi frá harðstjórn. Þeim farnaðist vel framan af en ríkisstjórnir í heimalöndum sjálfboðaliðanna reyndust ekki jafntilbúnar til að sýna sömu alþjóðlegu samstöðuna. Þess í stað reyndu þær að stöðva borgarastyrjöldina á Spáni með vopnasölubanni. Hitler og Mussolini samþykktu það bann en héldu engu að síður ótrauðir áfram að senda fasistum á Spáni vopn. Um þessa skelfingartíma í spænskri sögu má fræðast frekar á síðum 20-27 í þessu tölublaði.

Að auki geta söguljón kannað sögulega megrunarkúra í aldanna rás, tísku á sjöunda áratug síðustu aldar, bláa hnöttinn í fortíð, nútíð og framtíð, trúarhita múslima og kristinna og margt fleira.

„Árið 1936 fyllti kornið svo mælinn að margra mati.“

29

SAGAN ÖLL

á Spá

ni Löður er með Löð Löð ur Löð er ur Löð á Löð urLöð me er ur allan bílinn Löð er urLöð me ðer ur Löð me er urLöð Löð me ðer ur Löð me ðer ur me ður er Löð Löð me ur ðLöð er ur me er Löð ðLöð er ur me ður ur er me Löð Löð ðáme ur me er Löð me er ðLöð alla Löð ður ur er áLöð ur me me Löð Löð ður alla áer ur nalla er ur me ur er er Löð áme ur alla Löð Löð ð ðánður ðer bílin Löð er alla áður er n me me ðer er áLöð Löð ð ur nur me Löð áme alla nalla me ðbílin ur er alla ur ner er bílin ððalla áðbílin ð ur n án Löð me er ur er er me ðbílin áalla me áme er nalla me er bílin ð ur me alla ðbílin áme á me ðbílin Löð me ðer bílin áalla alla ðánbílin me n alla bílin me ðn bílin ánalla ur ná n nn ðá áá alla nbílin bílin ðá er áðánbílin alla n n alla bílin alla ánbílin á alla ánn n n me alla alla áalla alla nbílin bílin n á ábílin ðnalla n alla bílin án bílin nnbílin n alla alla nalla n ánalla alla bílin án alla nnnbílin bílin n bílin bílin nn nnn nnbílin n bílin á nnnbílin alla nnbílin n bílin Við Viðerum n bílin erumááfimm sextá

Kynntu þér frábær áskriftartilboð á www.birtingur.is eða með því að hringja í áskriftarsímann 515 5555.

Ef þú vilt senda ritstjóra línu, spurningu eða tillögu að efni er póstfangið saganoll@birtingur.is

Áskrifandi verður að tilkynna breytingar á heimilisfangi til Birtíngs á tölvupóstfangið askrift@birtingur.is.

Sé það ekki gert ábyrgist Birtíngur ekki að tímarit skili sér á rétt heimilisfang.

Góða og sögulega skemmtun!

allt om historia 11/2016 3

sögutíðindi

Sitt lítið af hverju

A n d reas T i lle

Ný herferð:

Viltu annast Forum Romanum, Circus Maximus eða forn almenningssalerni?

Annist eina rómverska rúst eða jafnvel nokkrar l Í Róm eru samankomnar einhverjar mestu rústir fornaldar.

Borgaryfirvöld hafa tilkynnt að ekki sé til nægilegt fjármagn til að halda þeim öllum við svo vel sé.

Því hafa þau boðað herferð eina mikla, einkaaðilar geta tekið að sér að annast „sínar eigin rústir“ með fjárveitingum. Yfirvöld í Róm vonast eftir að með þessu safnist sem

Elsta, þekkta ritheimildin fundin í miðborg Lundúna

Efasemdir um meint grafarherbergi Nefertiti drottningar

l Stjórnendur Bloombergfjölmiðlafyrirtækisins eru að láta reisa nýjar höfuðstöðvar í miðborg Lundúna og þegar grunnur er tekinn þar eru fornleifafræðingar kallaðir til eins og svo víða annars staðar í veröldinni. Og í þetta sinn fundu þeir ýmislegt merkilegt frá tímum Rómverja í Lundúnum.

4 SAGAN ÖLL 11/2016

Meðal annars elsta ritaða texta sem fundist hefur á Bretlandseyjum. Þar viðurkennir leysinginn Tibullus að hann skuldi leysingjanum Gratusi 105 denara silfurs.

Skuldaviðurkenning þessi var skrásett 8. janúar á því herrans ári 57.

mola

l Ekki er lengur talið líklegt að Nefertiti liggi í leyniklefa í grafhýsi faraósins Tuts-ankhAmuns. Rannsóknarteymi National Geographic telur svo að minnsta kosti í nýrri skýrslu.

Kenningin um leynigrafarherbergið vakti mikla athygli á síðasta ári en er nú mjög dregin í efa.

Kalksteinsstytta af Nefertiti drottningu.

svarar allt að rúmum 40 milljörðum íslenskra króna til endurbóta og viðhalds fornum rústum.

Skuldaviðurkenningin rómverska fannst í miðborg Lundúna.

Verð frá aðeins

3.490.000 kr.

Velkomin í Tívolí!

Fjórhjóladrifinn / Sjálfskiptur / Ríkulega búinn Bílabúð Benna kynnir sportjeppann Tivoli, nýjasta smellinn frá bílaframleiðandanum SsangYong í Suður-Kóreu. Sportjeppinn Tivoli er allt í senn, flottur, ríkulega búinn, fjórhjóladrifinn og einstaklega lipur í akstri. Tivoli er fyrir þá kröfuhörðu sem kunna að meta stílhreina hönnun, gegnheil gæði og frábært verð.

Kíktu í heimsókn á benni.is. Verið velkomin í reynsluakstur.

Reykjavík Tangarhöfða 8 Sími: 590 2000

Reykjanesbær Njarðarbraut 9 Sími: 420 3330

Opnunartímar Virka daga frá 9:00 til 18:00 Laugardaga frá 12:00 til 16:00

4WD – læst

4WD – 50/50 skipt

albúmið

skyndimyndir úr sögunni

FAST LAND UNDIR FÓTUM? Eiginlega fer svarið eftir því hvernig á þetta fasta land er litið og þá ekki síst í tíma og rúmi. Þessi blái hnöttur okkar, þriðja reikistjarna frá sólu í okkar sólarkerfi er talinn hafa myndast fyrir 4,5 milljörðum ára. Ekki spratt hnöttur þessi fullskapaður fram. Hann hefur verið á stöðugu breytingaskeiði í allan þennan tíma. Með nýjustu tækni og vísindi að vopni leika sérfræðingar í hnetti þessum sér að skoða hvernig hann var, er og verður. Hér má sjá nokkur dæmi úr sögu hans og framtíð, ef einhver verður.

Við látum erlend heiti halda sér á hnattarmyndunum svo áhugasamir geti leitað sér frakari fróðleiks.

6 SAGAN ÖLL 11/2016

FYRIR 425 MILLJÓNUM ÁRA

FYRIR 356 MILLJÓNUM ÁRA

Skýringar á táknum

Ævafornt land

Yngra land

Flekahreyfingar, flekarnir stefna í sömu átt og þríhyrningarnir vísa.

Flekaskil á hafsbotni

SAGAN ÖLL 11/2016 7

albúmið

skyndimyndir úr sögunni

FYRIR 152 MILLJÓNUM ÁRA

HÉR OG NÚ 8 SAGAN ÖLL 11/2016

EFTIR 50 MILLJÓN ÁR

EFTIR 150 MILLJÓN ÁR

EFTIR 250 MILLJÓN ÁR SAGAN ÖLL 11/2016 9

M Y N D IN t 1991

Al Ahmadi, ágús

Eldar loguðu nætur og daga Þegar hermenn Saddams Hussein héldu á brott frá Kúveit skildu þeir 600 olíulindir eftir í ljósum logum og ollu eldar þessir miklum náttúruspjöllum.

EFTIR THOMAS OLDRUP

S

já má úlfalda hætt komna milli sandsins fram undan, löðrandi í svarti olíu og logandi olíulindanna að baki. Þeir leita vatnsuppsprettu á þessu einskismannslandi og æts gróðurs. Þeir virðast á hraðferð því brátt skellur olían úr reykskýjunum á þeim.

Myndin virðist tekin um nótt en svo er ekki.

Menn sjá ekki handa sinna skil vegna reyksins frá olíulindunum.

Franski ljósmyndarinn Bruno Barbey tók myndina í ágúst 1991 í olíuborginni Al Ahmadi í Kúveit. Þar voru þá höfuðstöðvar Kuwait Oil Company og höfðu orðið fyrir hörðum árásum í innrás Íraka árið áður.

En þarna hefur alþjóðlegur her hrakið her Saddams Hussein úr landinu og á heimleiðinni eyða hermenn hans öllu sem á vegi þeirra verður, meðal annars kveikja þeir í olíulindunum 600 til að tefja sókn alþjóðahersins.

Eldarnir voru kveiktir í janúar og febrúar en þeir síðustu voru ekki slökktir fyrr en í lok árs 1991. Þeir ollu gífurlegum umhverfisspjöllum eins og þessi mynd af aðþrengdum úlföldum ber með sér. l 10 SAGAN ÖLL 11/2016

B ru n o B arbe y/M ag n um P hotos/ I B L

„Menn sjá ekki handa sinna skil vegna reyksins ...“

Reykurinn af logandi olíulindunum lagðist fyrir sólina sem skein á úlfaldana við Al Ahmadi í Kúveit.

SAGAN ÖLL 11/2016 11

Dagatalið S Z P h o t o/ S cherl / B r i d g eman / i bl

Þýska árásarliðið sat fast í eðju og leðju veganna til Moskvu.

FYRIR 75 ÁRUM

Þjóðverjar hefja orrustuna um Moskvu 2. OKTÓBER 1941 Dagsskipanir Adolfs Hitlers til þýskra hermanna skammt frá Moskvu eru lesnar upp snemma morguns. Þar tilkynnir Hitler að hermannanna bíði afgerandi aðgerðir til að koma í veg fyrir að Húnar og Mongólar æði inn í Evrópu. Sovétmenn hafa komið upp miklum og sterkum varnarlínum

rúmlega milljón hermanna og hafa sumir hverjir verið sóttir alla leið til Síberíu.

Með sér hafa þeir 7.600 fallbyssur, 1.000 skriðdreka og hefur öllu þessu verið komið fyrir á milli Vjazma og Brjansk til að stytta leiðina til Moskvu. Þjóðverjar hyggjast byrja sókn sína á að koma í veg fyrir allar samgöngur bifreiða og

járnbrautarlesta til höfuðborgarinnar.

En veður eru válynd þar eystra á haustin og árás þeirra stöðvast nánast í eðju og leðju veganna. Þó er barist af hörku um hríð þar til Rauði herinn neyðir Þjóðverja til að hörfa í janúar 1942.

FYRIR 100 ÁRUM

FYRIR 700 ÁRUM

Fyrsta getnaðarvarnarmiðstöðin opnuð í Bandaríkjunum

Hungursneyðin mikla í hámarki

KRISTMANN GUÐMUNDSSON

ÁRIÐ 1316 Vegna

23. OKTÓBER 1901

16. OKTÓBER 1916

arfaslæmra vorveðra hafði uppskera brugðist árið 1315.

Válynd veður draga enn frekar úr uppskeru 1316, frá austanverðu Rússlandi til suðurhluta Ítalíu.

Milljónir verða hungri að bráð og velmegun í álfunni, sem staðið hafði frá 11. öld, heyrir sögunni til. Íbúar álfunnar rétta ekki úr kútnum fyrr en frá og með árinu 1322 en þangað til setja glæpir, sóttir, dauðsföll, mannát og barnamorð mark sitt á daglegt líf.

Kirkja, ríki og samfélög verða að takast á við afleiðingarnar alla 14. öldina.

Aðgerðarsinninn, kynlífsfræðarinn, rithöfundurinn og hjúkrunarfræðingurinn Margaret Higgins Sanger opnar miðstöð þessa í Brooklyn í New York og ryður þar með Planned Parenthood Federation of America braut. Níu dögum síðar var hún handtekin fyrir ósköpin en látin laus gegn 500 dollara tryggingu. Hún hélt baráttunni áfram, ásamt systur sinni meðal annarra, og árið 1937 fól sérstakur dómstóll félögum bandarísku læknasamtakanna að kynna hjónum í sinni umsjá getnaðarvarnir. Sanger lést árið 1966, á 87. aldursári.

12 SAGAN ÖLL 11/2016

FÆDDUR

Verðandi blaðamaðurinn og rithöfundurinn fæddist að Þverfelli í Lundareykjadal og ólst upp hjá móðurforeldrum sínum.

Ungur fór hann að heiman til vinnu, stundaði nám við Samvinnuskólann en hélt síðan til náms í Noregi. Kristmann var þekktastur fyrir skáldsögur sínar en hann skrifaði einnig smásögur, orti og þýddi töluvert á norsku en eftir að hann flutti heim til Íslands 1937 skrifaði hann helst á íslensku.

Hann var umdeildur metsöluhöfundur og nú segja sumir verk hans fróðlegan vitnisburð um þankagang og smekk fyrri tíma.

LÁTIN MÁIRE DRUMM 28. OKTÓBER 1976 Hún fæddist árið 1919, foreldrar hennar voru lýðveldissinnar, móðir hennar hafði tekið þátt í sjálfstæðisbaráttunni og borgarastyrjöldinni á Írlandi. Máire ólst upp í Armagh-héraði, gekk til liðs við Mannréttindahreyfingu NorðurÍrlands á sjöunda áratugi 20. aldar, varð varaformaður Sinn Féin og foringi í Cumann na mBan, baráttuarmi ískra lýðveldiskvenna. Hún var tvisvar hneppt í fangelsi vegna opinberra ræðuhalda og mátti sæta tíðum innrásum öryggissveita á heimili sitt. Því hrakaði heilsu hennar mjög, hún var lögð inn á sjúkrahús í Belfast þar sem sjálboðaliðar úr röðum mótmælenda, hlynntum Bretaveldi í Ulster, og skoðana- og trúbræður þeirra í varnarsveitum Ulster myrtu hana.

Apótekið þitt í gamla Héðinshúsinu við Seljaveg 2

Reykjavíkur Apótek býður upp á allar tegundir lyfja. Mikið og fjölbreytt úrval af heilsulyfjum, bað- og ilmvörum, gjafavörum auk ýmissa annarra góðra kosta.

Reykjavíkur Apótek er sjálfstætt starfandi apótek sem leggur áherslu á persónulega þjónustu og hagstætt verð.

Öryrkjar og eldri borgarar njóta sérkjara hjá okkur Afgreiðslutími: 9-18:30 virka daga 10-16:00 laugardaga

Seljavegur 2 | Sími: 511-3340 | Fax: 511-3341 | www.reyap.is | reyap@reyap.is

Spurningar og svör RITSTJÓRI BJÖRN LUNDBERG ge t t y

Hvað var um síðasta keisarann í Kína?

u lls t e i n / i b l

Sovéskur her handtók hann 1945 SVAR Síðasti Kínakeisari, Puyi vegna samstarfs hans við Japani sex ára, neyddist til að afsala sér í síðari heimsstyrjöldinni. Fimm völdum 12. febrúar árið 1912. Þar árum síðar var hann framseldur með heyrði rúmlega 2000 ára til Kína og hnepptur í fangelsi. keisaradæmi í landinu sögunni Honum var sleppt 1959 og til og lýðveldi var stofnað. Áfram síðustu æviárin starfaði hann mátti Puyi litli þó kallast keisari við skrúðgarðarækt. Hann sendi og keisaragarðurinn í Peking, Forboðna borgin, var áfram heimili einnig frá sér sjálfsævisöguna Wo De Qian Ban Sheng en það hans. merkir um það fyrri hluti ævi Puyi ólst nánast upp í minnar; keisari verður óbreyttur stofufangelsi, útilokaður borgari með aðstoð kínversku frá umheiminum. kommúnistastjórnarinnar.

Stjórnarbyltingarmenn settu Puyi lést á sóttarsæng 1967, 61 hann í hásætið á ný árið 1917 en árs að aldri. aftur varð hann að hverfa úr því nokkrum vikum síðar. Árið 1924 varð hann svo að yfirgefa Forboðna borg sína.

Puyi dreymdi um að komast aftur til valda en sagði fáum frá. Japanir gerðu hann að leppleiðtoga japönsku Mansjúríu 1932 og tveimur árum síðar varð hann einnig Laus úr fangelsi starfaði fyrrum keisari í Mansjúkúó.

Kínakeisari við skrúðgarðaræktun.

Puyi Kínakeisari varð að afsala sér völdum sex ára, árið 1912.

Hver fann upp eldspýtuna?

SVAR Lengi vel reyndist mönnum erfitt nýrrar iðngreinar. Landi hans, og jafnvel hættulegt að kveikja eld.

Charles Sauria, kynnti svo fyrstu Á 19. öld var enn verið að kveikja fosfóreldspýtuna til sögunnar eld með því að slá saman stáli árið 1830. Á henni kviknaði og tinnusteini. Kínverjar voru þegar henni var strokið við farnir að stinga litlum spýtum flöt. Þessar eldspýtur voru í brennistein á miðöldum en þó stórhættulegar og hvíti það var þó Frakki sem sem fosfórinn sem var notaður í þær fann upp fyrstu sjálfkveikjandi var baneitraður. elspýtuna 1905. Jean Chancel Í upphafi sjöunda áratugar Charles Sauria varð þannig brautryðjandi 19. aldar fékk Svíinn Gustav 14 SAGAN ÖLL 11/2016

Erik Pasch einkaleifi á Eldspýtur og rauður svonefndum fosfór voru öruggari. öryggiseldspýtum; ekki var hægt að kveikja á þeim strjúka öðrum þeim eftir rönd á eldspýtustokknum en hún var þakin rauðum fosfór og var ekki eins eitraður og sá hvíti. Svíar voru lengri fremstu eldspýtnaframleiðendur heims.

ÚTSALA 50% afsláttur af völdum vörum

Legugreining Rúmgott Komdu og fáðu fría legugreiningu og faglega ráðgjöf við val á þínu rúmi

Smiðjuvegi 2, Kópavogi (við hliðina á Bónus) - Sími 544 2121 - www.rumgott.is

spurningar og svör

Enn stendur mikill hluti Hadríanusarmúrsins.

i s t o ck

var sex ár í smíðum. Antoníus Píus, SVAR Á því herrans ári 122 skipaði eftirmaður Hadríanusar, ákvað síðar, Hadríanus svo fyrir að múr skyldi árið 142, að reisa annan varnarmúr, reistur á Englandi norðanverðu svo Vallum Antonini, 160 km norðar halda mætti aftur af friðlausum og átti hann að marka landamæri þjóðflokkum norðan núverandi hersetins Englands og landa landamæra Skotlands. Múrinn friðlausu þjóðflokkanna. En var 4,5 metrar á hæð og 116 Rómverjar gáfust upp á að km langur, á honum voru sitja á þessum varnarmúr varðturnar og lítil virki með Antoníusar átta árum jöfnu millibili og hét hann síðar og heldu sig á ýmist Vallum Hadriani eða Hadríanusarmúrnum.

Vallum Aelium á latínu Þar sátu þeir þangað til en en Hadríanus var af hermenn Rómaveldis voru Antóníus Píus Aelíusarætt. kallaðir frá Bretlandseyjum Ekki var létt verk að manna um árið 410. Þá gat Vestrómverska þennan múr, hermenn voru og ríkið ekki lengur haldið úti herjum dýrir í rekstri og sérfræðingar hafa Bretum til varnar. Næstu aldir sóttu margir velt fyrir sér hvort múrinn átti menn sér grjót til bygginga í múrinn að þjóna hernaðarlegum tilgangi en mikill hluti hans stendur þó enn eða hvort hann var einfaldlega og flokkast sem menningararfur áróðursbragð sem sýni átti mátt mannkyns frá 1987.

Rómaveldis. Meginhluti múrsins

Rómverskur hundraðshöfðingi stendur vaktina á Hadríanusarmúrnum.

Hverjum má þakka/kenna um kreditkortið?

Frank McNamara vildi geta snætt út á krít.

16 SAGAN ÖLL 11/2016

SVAR Kvöld eitt árið 1949 bauð kaupsýslumaðurinn Frank McNamara nokkrum kunningjum á veitingahús í New York en uppgötvaði sér til skelfingar að hann hafði gleymt að taka með sér seðlaveski sitt. Eiginkona hans borgaði reikninginn en McNamara vildi koma í ck isto veg fyrir vandræði og geta borgað fyrir vellystingarnar

síðar. Ári síðar stofnaði hann Diners Club. Með persónulegu pappakorti gátu menn greitt fyrir þjónustu á 28 af veitingahúsum New Yorkborgar, reikninginn fengju þeir sendan heim um næstu mánaðamót.

Fyrirtækið blómstraði hratt og örugglega og voru viðskiptavinir þess í árslok orðnir 10.000 talsins. Ekki löngu síðar var American Expressfyrirtækið stofnað og keppti fyrir Diners Club.

B r i d g eman / I B L

Hvenær yfirgáfu Rómverjar Hadríanusarmúrinn?

Smíðuðu Sovétmenn geimferjur?

Miðausturlönd í landakortabók frá 1980.

Hvers vegna er suðvesturhluti Asíu nefndur Miðausturlönd?

SVAR Ástæðu þess að talað er um Miðausturlönd og Austurlönd fjær má rekja til heimsmyndar evrópskrar nýlendustefnu. Fjarri þýðir einfaldlega lengra frá Evrópu séð. Þessi heiti hösluðu sér völl á 19. öld og þá var einnig talað um Austurlönd nær og þar átt við yfirráðasvæði Ottómana í núverandi Tyrklandi, Sýrlandi, Írak og fleiri ríkja.

Miðausturlönd var þá aðallega haft um Íran.

Ríki Ottómana leið undir lok að fyrri heimsstyrjöldinni lokinni og þá bættust til dæmis Sýrland og Írak í hóp Miðausturlanda.

SVAR Á áttunda áratug 20. aldar þróuðu starfsmenn NASA, Geimferðastofnun Bandaríkjanna, geimferjur sem áttu að taka við af fyrri geimförum. Þeim fyrri var aðeins hægt skjóta upp einu sinni en geimferjurnar gátu farið margar ferðir og þótti allnokkur hagræðing í því. Á níunda áratug síðustu aldar hófu Sovétmenn að þróa sínar geimferjur

og minntu þær í flestu á þær bandarísku. Sovéska geimferjan Buran fór þó aðeins í eitt reynsluflug, 15. nóvember 1988. Sovésku ferjuna mátti senda á loft ómannaða og lenda henni ómannaðri, ólíkt þeim bandarísku.

Að Sovétríkjunum föllnum 1991 var hætt við Buranverkefnið af fjármálaástæðum.

Hvers vegna er talað um að eitthvað sé „lakónískt“?

Geimferjan Buran var smíðuð í geimstöð Sovétmanna í Bajkonur.

S o v foto/ U I G /G ett y

SVAR Í fornu Grikklandi var altalað að Spartverjar væru alvarlegir og jafnvel súrir í bragði. Þeir þóttu gagnorðir og stuttorðir, Sparta var höfuðborg borgríkis þeirra Lakedaímón. Aðrir Grikkir sögðu þá því „lakóníska“ og áttu þá við gagn- og stuttort mál þeirra.

Lakónísk stytta, 580-570 árum fyrir okkar tímatal.

SAGAN ÖLL 11/2016 17

spurningar og svör

Hvað er merkilegt við hunda Pavlovs?

SVAR Ivan Pavlov, 1849-1936, og hundar hans lögðu sinn skerf til vísindasögunnar. Rússneski lífeðlisfræðingurinnn tók eftir því að þegar tilraunahundar hans vissu að matartími var í nánd byrjuðu þeir

Lífeðlisfræðingurinn Ivan Pavlov er þekktastur fyrir hundarannsóknir sínar. Til hægri gerir hann skurðaðgerð á hundi árið 1902.

að slefa óskaplega. Þannig hófst fræg tilraun hans. Pavlov hringdi bjöllu áður en hundunum var borinn matur og kom þá í ljós að hundarnir slefuðu í gríð og móð í hvert sinn sem þeir heyrðu í bjöllunni, hvort sem hringingunni fylgdi matur eða ekki. Þessar rannsóknir Pavlovs ruddu kenningum um klassíska skilyrðingu braut.

Hann hlaut þó ekki Nóbelsverðlaun í læknavísindum og lífeðlisfræði fyrir þessar tilraunir sínar og hundanna heldur kenningar um meltingarstarfsemi.

Hve lengi hafa Falklandseyjar tilheyrt Bretum?

SVAR Falklandseyjar á sunnanverðu Atlantshafi voru óbyggðar þegar evrópskir sæfarendur komu þangað fyrst á 16. öld. Á sjöunda áratug 18. aldar stofnuðu bæði Frakkar og Bretar nýlendur á eyjunum. Spánverjar gerðu og tilkall til eyjanna og börðust af þeim sökum við Breta.

18 SAGAN ÖLL 11/2016

telja að innlimun eyjanna í breska stórveldið árið 1833 hafi verið ólögleg og gera tilkall til þeirra.

Argentínumenn réðust á eyjarnar árið 1982 en urðu undan að láta eftir skammvinnt stríð, Falklandseyjastríðið.

Sauðir og skip prýða skjaldarmerki Falklandseyja.

bri d g e m an / ib l

Breskir hermenn hröktu Argentínumenn frá Falklandseyjum árið 1982.

Eyjarskeggjar höfðu sig á brott og eyjarnar voru í eyði þegar Argentínumenn stofnuðu þar nýlendu árið 1826. Sjö árum síðar hröktu breskir hermenn argentíska eyjaskeggja á brott og breskættaðir eyjarskeggjar tóku við. Eyjarnar hafa verið bresk nýlenda frá 1892. Argentínumenn

Í GÓÐRA VINA HÓP á Sigló

Láttu fara vel um þig og þína á Sigló Hótel.

Góður matur og drykkir, notalegt andrúmsloft, heitur pottur og gufa ásamt allskonar afþreyingu, passar hverjum vinahóp.

Snorragötu 3b • 580 Siglufirði • Sími 461-7730 • siglohotel@siglohotel.is • www.siglohotel.is

Þúsundir sjálfboðaliða streymdu til Spánar

HESTÖRÐVDUÐEUIFALSIDSTIARFRNANACORS Herforingjar stjórnuðu uppreisn gegn lýðræðislega kosinni stjórn á Spáni og sjálfboðaliðar streymdu til landsins víða að úr heiminum til að berjast með Spánverjum fyrir lýðræði og frelsi. Saman tókst þeim að stöðva sókn Francos til Madrídar haustið 1936.

Lýðveldisstjórnin á Spáni hvetur umheiminn til hjálpar.

EFTIR SÖRU GRIBERG

al

am

y/ I

verkamenn, frjálslyndir og tugþúsundir lýðveldissinna saman komnir á flótta undan ákafri sókn þjóðernissinna. Yfirþyrmandi andstaðan einkenndi borgarlífið og allir voru tilbúnir að herða vörnina. Félagar í verkalýðssamtökum og stúdentar höfðu komið upp götuvígum.

Verslunareigendur, sporvagnsstjórar og skraddarar vopnuðust af bestu getu, gamlar

Get ty

Í

lok október árið 1936 stóð Afríkuher Franciskos Franco hershöfðingja við borgarmörk Madrídar og hafði umkringt borgina. Auðugir Madrídarbúar og menn kaþólsku kirkjunnar höfðu staðið með þjóðernissinnunum og voru horfnir á brott. Í höfuðborginni voru

konur og börn aðstoðuðu við gerð götuvíga.

Kommúnistaleiðtoginn heillandi, Dolores Ibárruri, kölluð „La Pasionaria“, hélt fjöldafundi og flutti útvarpsávörp og

BL

Sjálfboðaliðar úr öllum heimshornum gengu til liðs við spænska lýðveldissinna.

20 SAGAN ÖLL 11/2016

G e t t y/g a m m a / k e y s t o n e

»Fascismen vill erövra Madrid. Madrid kom­mer att bli fascismens grav.»

Franco fór fyrir herforingjum sem gerðu uppreisn gegn lýðræðislega kjörinni stjórn á Spáni.

MEIRA AÐ LESA!

„Um veröld víða stóðu menn á öndinni vegna yfirvofandi átaka ...“

Konur urðu að yfirgefa vígstöðvarnar

Ljósmyndarar í fremstu víglínu BLS. 25

Álitnir njósnarar BLS. 24

BLS. 23

SAGAN ÖLL 11/2016 21

ALÞJÓÐAHERDEILDIRNAR

ge

Ástæður spænsku borgarastyrjaldarinnar voru ólíkar skoðanir íhaldsamra afla og ört vaxandi verkalýðshreyfinga og Lýðræði gegn höfðu þær lengi legið eins og Dolores fasisma mara á spænsku samfélagi.

Ibárruri Um veröld víða stóðu menn Á þriðja áratug 20. aldar var á öndinni vegna yfirvofandi hægri einvaldur þar við völd, átaka og töldu margir að þar Miguel Primo de Rivera. Hann væri komið að uppgjöri fasista og komst til valda í stjórnarbyltingu og lýðræðissinna á heimsvísu. Ekki voru hafði bannað alla pólitíska andstöðu. margir vissir um sigur lítt þjálfaðra og Hann og Alfons konungur XIII urðu ólíkra lýðveldissinna á þrautþjálfum að hverfa frá eftir uppreisn í landinu og atvinnuhermönnum Francos. árið 1931 var landið lýst lýðveldi. Á síðastu stundu barst óvæntur en Samsteypustjórn fjálslyndra og vinstri velkominn liðsauki. Sigurvonir glæddust flokka hóf endurbætur; konur fengu þegar um 2000 félagar í alþjóðlegri kosningarétt, tjáningarfrelsi var aukið og herdeild þrömmuðu inn í borgina með unnið var að aðskilnaði ríkis og kirkju. blikandi hjálma og gljáfægð vopn.

Margir tóku endurbótunum fálega, Um 35.000 sjálfboðaliðar úr öllum einkum herinn og kaþólska kirkjan. Í heimshornum steymdu til Spánar næstu kosningum höfðu íhaldsmenn til að styrkja lýðræðissinna þar í betur, látið var af endurbótum og fjöldi baráttunni við þjóðernissinna lýðveldissinna var hnepptur í fangelsi.

Francos. Þeir gerðu Bylting hersins lýðveldissinnum kleift að Í kosningum í febrúar 1936 unnu verja höfuðborgina. En lýðveldissinnar tæpan sigur, þeir höfðu þá varð stjórnarbylting myndað mikla samfylkingu, Frente herforingjanna að Popular eða Alþýðufylkingu. Þar var borgarastyrjöld samankominn fjöldi stjórnmálaflokka, í landinu og stóð allt frá frjálslyndum til vinstri hún í þrjú ár. öfgamanna. Hægri menn vildu með öllum ráðum koma í veg fyrir breytingar og í júlí 1936 gerði herinn uppreisn gegn stjórn Alþýðufylkingarinnar.

Uppreisn þessi hófst suður í Marokkó 17. júlí 1936. Francisco Franco herforingi

H u lt o n /g e t t y

hvatti Madrídarbúa til að berjast gegn hermönnum Francos. „¡No pasarán!“ var slagorðið, enginn í gegn.

tt

y

Spánverjar fagna brotthvarfi Alfons konungs XIII og stofnun lýðveldis 1931.

Slagorðið „¡No pasarán!“, enginn í gegn, fyllti menn baráttuanda.

22 SAGAN ÖLL 11/2016

„Ástæður spænsku borgarastyrjaldarinnar voru ólíkar skoðanir íhaldsamra afla og ört vaxandi verkalýðshreyfinga ...“

get ty

stjórnaði þrautþjálfuðum nýlenduhernum og spænsku Útlendingaherdeildinni.

Fjöldi spænskra liðsforingja stóð með Franco og brátt náði uppreisnin til Spánar.

Alþýðufylkingarstjórnin leitaði aðstoðar erlendis en enginn brást við.

Stórveldin óttuðust að afskipti myndu valda stórstyrjöld og sögðu átökin á Spáni innanríkisvanda.

Lýðræðisríki í vestri sömdu við Sovétmenn, nasista í Þýskalandi og fasista á Ítalíu um að skipta sér ekki af málefnum Spánverja. Einnig náuðust þá samningar um bann við vopnasölu til Spánar.

Hitler og Mussolini höfðu samkomulag þetta að engu. Franco flutti hermenn sína frá Afríku til Spánar undir vernd þýskra skipa. Þýsk stjórnvöld og ítölsk sendu þjóðernissinnum á Spáni bæði hermenn og vopn.

Ljóst var að ekkert ríki hugðist standa

Áróðursveggspjald sósíalista.

Konur urðu að yfirgefa vígstöðvarnar vinnugöllum, báru riffla um axlir og brutu með því gegn hefðbundinni kvennaímynd íhaldsamra Spánverja.

En vorið 1937 var konum bannað að taka þátt í vopnuðum átökum. Þær sem vildu þó halda baráttunni áfram með einhverju móti sinntu sjúkum, sáu um þvotta og matargerð.

Helsta ástæða þessarar ákvörðunar var „stríðið í stríðinu“ milli ýmissa hreyfinga vinstri manna en þar höfðu stalínistar betur og þeir vildu alls ekki að konur berðust á vígstöðvum.

R o b e r t C a pa I n t e r n at i o n a l C e n t e r o f P h o t o g r a p h y / M ag n u m P h o t o s / IBL

l Þegar borgarastyrjöldin braust út gengu konur, spænskar og erlendar, sjálviljugar til liðs við ýmsar hernaðarheyfingar. Þær vildu berjast við hlið karla við þjóðernissinna Francos. Þótt þær væru ekki nema um þúsund talsins urðu „milicianas“ byltingarímyndir á Spáni og víða um lönd. Í áróðursboðskap lýðveldissinna voru þær kallaðar „amasónur“ eða „stríðsrósirnar“ og urðu tákn baráttu alþýðunnar. Þær klæddust bláum

Karlar og konur börðust hlið við hlið í upphafi borgarastyrjaldarinnar.

Franski rithöfundurinn og heimspekingurinn Simone Weil var ein þeirra kvenna sem börðust í borgarastyrjöldinni á Spáni.

r u e d e s a r c h i v e s /g e t t y

SAGAN ÖLL 11/2016 23

a l a m y/ i b l

ALÞJÓÐAHERDEILDIRNAR

Breskir sjálfboðaliðar við andfasískan fána sinn. Meðal annars stendur: „Kraftur verkalýðsins gegn fasismanum“ á fánanum. sett upp herstöð fyrir alþjóðasveitirnar í gömlum búðum La Guardia Civil. Þar voru sjálboðaliðunum færðir einkennisbúningar og þeir fengu grunnþjálfun í hernaði.

„Sjálboðaliðarnir komu frá um fimmtíu ríkjum ...“

24 SAGAN ÖLL 11/2016

35.000 sjálboðaliðar

Sjálfboðaliðarnir voru flestir ungir verkamenn eða atvinnulausir sem aðhylltust vinstri stefnu en meðal þeirra voru ekki síður fjálslyndir menn sem töldu skyldu sína að verja lýðræðið. Þeir komu frá Norður- og Suður-Ameríku og fjölda landa í Evrópu austan- og vestanverðri. Margir þeirra höfðu barist í fyrri heimsstyrjöldinni en aðrir verið í heimavarnarliðum ríkja sinna. Enn aðrir höfðu aldrei haldið á vopnum og reiddu sig á hugprýði sína eða ákafa. Spænskir liðsforingjar höfðu flestir gengið til liðs við þjóðernissinna og því sáu sovéskir um þjálfunina og voru margir skipaðir

herforingjar.

Sjálfboðaliðarnir komu frá um fimmtíu ríkjum og talið er að í borgarastyrjöldinni hafi þeir verið um 35.000 talsins. Meðal þeirra voru Norðurlandabúar; 500 Danir, 250 Finnar, að minnsta kosti 3 Íslendingar, 200 Norðmenn og 550 Svíar. Alþjóðlegu sjöberg bild

með lýðveldissinum og þá streymdu sjálfboðaliðar til Spánar að gera „Spán að gröf fasismans í Evrópu“, eins og þeir orðuðu það. Kommintern skipulagði þessar alþjóðlegu herdeildir, en Kommintern voru þá sögð alþjóðleg samtök heimsins en voru meira eða minna undir stjórn Jósefs Stalín.

Sjálboðaliðaskráning var sett á stofn í fjölda landa, þeir skráðu voru fluttir með ýmsum leiðum til Parísar og safnað þar saman. Þaðan fór svo hver lestin af annarri suður, allar troðfullar af kokhraustum ungum mönnum sem drukku vín og sungu Internasjónalinn. Á suðurströnd Frakklands stigu þeir um borð í báta sem sigldu með þá til spænskra hafnarborga og -bæja en aðrir klifu Pýreneafjöll í skjóli myrkurs. Þegar til Spánar var komið voru þeir fluttir til Albacete en þar höfðu lýðveldissinnar

Bardagar voru háðir á götum borganna.

Menn sungu og spjölluðu á tungumálum Evrópu vestanverðrar í svo mikilli vináttu að manni tókst að skilja ókunn tungumál.“

Stríð í stríðinu

En margir erlendu sjálfboðaliðanna sem höfðu komið til Spánar til að berjast fyrir lýðveldið áttuðu sig á að staðan þar var flóknari en þeir höfðu ímyndað sér. Ekki leið á löngu þar til „stríð brast á í stríðinu“ og tókust þá ýmsar vinstri sinnaðar hreyfingar á. Spænska stjórnin hafði vissulega komist til valda í lýðræðislegum kosningum en þar sem aðeins Sovétmenn studdu lýðveldissinna urðu þeir mjög háðir stjórnvöldum í Moskvu. Heittrúaðir Stalínistar í röðum þeirra nutu góðs af og tóku við stjórn

Þýskar og ítalskar flugsveitir voru sendar Franco til aðstoðar í styrjöldinni. ríkisins og herdeilda þess.

Fyrir borgarastyrjöldina höfðu stalínistar verið lítill hluti spænskra vinstrihreyfinga. Flestir verkamannanna voru félagar í CNT, verkalýðsfélagi anarkista, eða trotsíska vinstri flokknum POUM. Þeir mynduðu fyrstu hersveitirnar eftir að borgarastyrjöldin braust út. Rússneskir liðsforingjar R o b e r t C a pa I n t e r n at i o n a l C e n t e r o f P h o t o g r a p h y / M ag n u m P h o t o s / I BL

sjálfboðaliðasveitirnar hlutu eldskírn sína í orrustunni um Madríd. Barist var víða í úthverfum borgarinnar og um þriðjungur sjálfboðaliðana féll þar. Einna blóðugustu bardagarnir voru háðir á háskólasvæðinu en þar reyndu lýðveldissinnar að halda aftur af hermönnum Francos undir stórskotaliðsárásum og sprengjuregni úr flugvélum. Menn börðust einnig í návígi með byssustingjum og handsprengjum um hvert herbergi og hvern sal í háskólabyggingunum. „Hér liggur víglínan um verðmætar tilraunastofur og bókasöfn“, skrifaði serbneskur sjálfboðaliði. „Maður reisir sér víghreiður úr þykkustu bindum Engcyclopaediu Britannicu.“ Hermenn Francos áttuðu sig á að þeir höfðu vanmetið andstæðinga sína og hófu sprengjuárásir á íbúðahverfi borgarinnar til að halda aftur af óbreyttum borgurum. „Frekar legg ég Madríd í rúst en að láta borgina í hendur marxistum,“ sagði Franco í viðtali. Þetta var í fyrsta sinn í sögunni sem höfuðborg varð fyrir loftárásum en þrátt fyrir ákafar árásirnar tókst Franco ekki að knésetja þá sem vörðust þar.

Norðurlandabúar börðust við Jarama

Gerda Taro á vístöðvunum við Cordoba í september 1936.

Fyrstu ljósmyndaranir á vígstöðvunum l Í borgarastyrjöldinni voru bardagar á vígstöðvunum ljósmyndaðir í miklum mæli og myndir birtar í daglböðum um allan heim. Þá voru komnar á markað minni og handhægari ljósmyndavélar en áður höfðu þekkst. Kunnustu Robert ljósmyndararnir í Capa borgarastyrjöldinni voru Robert Capa og Gerda Taro sem á árunum 1936-

1939 birtu bæði fréttamyndaseríur í blöðum. Þetta urðu síðustu myndir Gerdu Taro, hún lést af sárum sínum í júlí 1937 en sovéskur skriðdreki hafði ekið á hana í orrustunni við Brunete, skammt frá Madríd. Robert Capa hélt áfram að ljósmynda stríðsátök víða um heim að styrjöldinni lokinni.

Hann lést þegar hann steig á jarðsprengju í stríðinu í Indókína árið 1954. get ty

Margir sjálfboðaliðanna frá Norðurlöndum voru settir í herdeild með aragrúa af Þjóðverjum og hét hún „Thälmann“ í höfuðið á þýskum kommúnistaleiðtoga. Fyrsta bardagann háði herdeild þessi við Jarama í febrúar 1937. Hvorugur hafði betur í þessum blóðuga bardaga, mannfall var gríðarlegt. Rúmlega 10.000 menn lýðveldissinna féllu eða særðust, þar af 2500 erlendir sjálfboðaliðar en 6000 af mönnum Francos. Mannfall varð ekki síður mikið í röðum lýðveldissinna í orrustunni við Guadalajara í mars 1937. Þeir höfðu þó betur í þeirri orrustu þótt andstæðingar þeirra væru sjálf fasistaherdeildin „Svörtu logarnir“.

Margir urðu fyrir miklu áfalli þegar raunveruleiki stríðisins birtist þeim; blóðugir bardagar, ískaldar nætur á fjöllum og matarskortur en styrk sinn sóttu þeir í baráttuna fyrir sameiginlegum málstað. „Herdeildin fékk nokkurra klukkustund hvíld“, skrifaði franski sjálfboðaliðinn Andé Cayatte í dagbók sína. „Úr vestri barst ærandi hávaðinn frá stórskotaliðinu.

SAGAN ÖLL 11/2016 25

ALÞJÓÐAHERDEILDIRNAR

Taldir njósnarar úr vestri og kommúnistar l Þegar alþjóðherdeildirnar voru leystar upp 1938 héldu margir sjálfboðaliðanna kyrru fyrir á Spáni og gengu til liðs við her lýðveldissinna. Sumir þeirra flúðu til Frakklands að styrjöldinni lokinni en þeir sem eftir urðu voru teknir til fanga og sendir í sérstakar fangabúðir.

þjálfuðu alþjóðaherdeildirnar í gríð og móð á meðan félagar í CNT og POUM breiddu út hugsjónir sínar sem víðast.

Margir sjálfboðaliðanna sem haldið höfðu til Spánar gengu í þeirra sveitir, karlar og konur, þar komust allir að sameiginlegum niðurstöðum í ákvarðanatökum.

Hreinsanir Stalíns

kommúnisma og fulltrúar FBI, bandarísku alríkislögreglunnar, fylgdust með þeim árum saman.

Margir þeirra Skandínava sem fóru heim gengu til liðs við norsku og dönsku andspyrnuhreyfingarnar í síðari heimsstyrjöldinni og börðust gegn þýsku hernámsliðunum.

24 Junker-sprengjuflugvélum og 16 orrustuflugvélum, við sáum Stukavélar í fyrsta sinn.

Um 20 vélar steyptu sér niður úr mikilli hæð, manni fannst hnífi rennt niður hrygginn og svo slepptu þeir sprengjunum ... Við gátum aðeins svarað með vélbyssuskothríð.“ Þriðjungur lýðveldissinna lifði þessi ósköp af, meirihlutinn féll, særðist eða drukknaði í fljótinu á óskipulögðu undanhaldinu.

bréfi til vinar: „Heiftarlegir bardagar næturlangt. Flugvélar okkar vörpuðu sprengjum á víglínu óvinanna að morgni, óvinirnir svöruðu með djöfullegum loftvarnarvopnum sínum og kolsvart reykskýið lá yfir öllu ...

Tveimur tímum síðar sveimuðu óvinirnir yfir okkur á

„Sovétmenn studdu lýðveldissinna urðu þeir mjög háðir stjórnvöldum í Moskvu.“

Írskir sjálfboðaliðar snúa heim árið 1938.

Herdeildirnar sendar heim

I M AG N O/Au s t r ian A r c h i v e s/g e t t y

Í Sovétríkjunum var Stalín önnum kafinn við að fyrirkoma pólitískum keppinautum sínum og andstæðingum og vorið 1937 sættu meira að segja anarkistar og trotskíistar hreinsunum á spænskri grund. Sovéskir njósnarar skutu á menn úr launsátri og herdeildum anarkista og trotskíista bárust hvorki vopn né skotfæri. Þessi innbyrðis átök og ógnin í lýðveldinu slökktu fljótt byltingareldana í brjóstum manna og margir telja að klofningur vinstri manna hafi í raun valdið ósigri lýðveldissinna. Lokasókn þeirra hófst árið 1938. Bardagarnir við Ebro-fljót stóðu frá júlí fram í nóvember og stjórnarherinn beið ósigur. Sænski sjálboðaliðinn Karl Staf skrifaði í

Hluti sjálfboðaliða á flótta komst til Sovétríkjanna og voru sumir þeirra dæmdir fyrir njósnir í sýndarréttarhöldum og sendir í vinnubúðir í Síberíu. Þeim sem snéru aftur heim biðu heldur kuldalegar kveðjur. Í Bandaríkjunum voru þeir sem börðust á Spáni taldir hallir undir

26 SAGAN ÖLL 11/2016

k e y s t on e /g e t t y

Hermenn Francos ráðast á hafnarborgina San Sebastian í ágúst 1936.

Eina von lýðveldissinna var að hvetja til aðþjóðlegrar aðstoðar. Í síðustu tilraun sinni til að afla stuðnings Breta og Frakka ákvað forsætisráðherrann, Juan Negrín, að leysa aðþjóðaherdeildinar upp.

Menn væntu þess að þá myndu Þjóðverjar og Ítalir láta af stuðningi sínum við Franco. En Stalín var í þann veginn að semja við Hitler og hafði ekki nokkurn áhuga á að skipta sér frekar af málum á Spáni.

Alþjóðaherdeildirnar voru leystar upp við hátíðlega athöfn í Barcelona 28. ágúst 1938. Kommúnistaleiðtoginn Dolores „La Pasionaria“ Ibárruri hafði hvatt til andstöðu og baráttu í upphafi borgarastyrjaldarinnar og hélt hátíðarræðuna: „Félagar í alþjóðaherdeildunum! Af stjórnmálaástæðum, ríkisstjórnarástæðum, vegna þess að þið voruð tilbúnir að fórna lífi ykkar fyrir málstaðinn senda þeir ykkur nú heim (...) Þið getið snúið stoltir héðan. Þið hafið sett mark ykkar á söguna. Þið eruð hetjur samstöðu lýðveldissinna og ekki

Síðustu sveitum alþjóðaherdeildanna þakkað við hátíðlega athöfn í Falset í október 1938.

R o b e r t C a pa I n t e r n at i o n a l C e n t e r o f P h o t o g r a p h y / M ag n u m P h o t o s/ IBL

síður göfugt dæmi um samstöðu þeirra.“ Sjálfboðaliðarnir hurfu frá Spáni og ekki liðu nema nokkrir mánuðir þar til lýðveldið var úr sögunni. Stalín hætti að senda lýðveldissinnum vopn og ráðgjafa.

Hitler staðfesti stuðning sinn við Franco með því að flýta styrjaldarlokunum.

Hann fékk í staðinn aðgang að námum á Spáni og stáliðnaði þar og kom það sér vel í undirbúningi hans fyrir síðari heimsstyrjöldina.

Hermenn Francos náðu Madríd á sitt vald 28. mars 1939, án þess að skoti væri hleypt af byssu. Spænsku

borgarastyrjöldinni var lokið. Hundruð lýðveldissinna flúðu yfir landamærin til Frakklands en þeir sem eftir urðu voru teknir af lífi eða hnepptir í fangelsi.

Francisco Franco fór fyrir herforingjastjórninni á Spáni í 36 ár, til dauðadags árið 1975. l

es

ar

iv

bund

l Skáldsaga Ernests Hemmingway, Hverjum klukkan glymur í íslenskri þýðingu Stefáns Bjarman, er sennilega sú þekktasta sem gerist í borgararstyrjöldinni á Spáni. Hún kom út árið 1940 og nokkrum árum síðar var gerð kvikmynd, byggð á henni, með Gary Cooper og Ingrid Bergman í aðalhlutverkum. Þar segir af bandarískum háskólakennara sem gengur til liðs við alþjóðaherdeildirnar og verður ástfanginn af spænskri stúlku sem margt hefur þolað í styrjöldinni.

Spænski rithöfundurinn Mercè Rodoreda segir í sinni skáldsögu, Demtantstorginu, í íslenskri þýðingu Guðbergs Bergssonar, frá daglegu lífi konu í Barcelona meðan á borgarastyrjöldinni stóð.

Breski rithöfundurinn George Orwell gekk í sveitir trotskíistanna

ch

Dæmi um áhrif borgarastyrjaldarinnar á heimsmenninguna

Ernest Hemingway

Mercè Rodoreda

í hernaðarmi POUM í upphafi borgarastyrjaldarinnar og fylgdist með árásum þeirra á aðrar vinstri hreyfingar. Hann fjallar um reynslu sína og klofninginn í bókinni Homage to Catalonia og hafði Ken Loach hana að leiðarljósi þegar hann gerði kvikmynd sína Land and Freedom árið 1995. Hér á landi birtust greinar í dagblöðum eftir Hallgrím Hallgrímsson úr borgarastyrjöldinni og árið

George Orwell

Álfrún Hallgrímur Gunnlaugsdóttir Hallgrímsson

1941 kom bók hans, Undir fána lýðveldisins; endurminningar frá Spánarstyrjöldinni, út. Verharður Eggertsson sendi frá sér bókina Íslenskur ævintýramaður í styrjöldinni á Spáni undir nafninu Dagur Austan 1938. Skáldsaga Álfrúnar Gunnlaugsdóttur, Yfir Ebrófljótið, kom út árið 2001 og byggði Álfrún sögu sína að hluta á bók Hallgríms Hallgrímssonar.

SAGAN ÖLL 11/2016 27

Þau eru skráð fyrir

E F T I R M AG N U S VÄ S T E R B R O

A

ð margra manna mati var þó fornum forfeðrum okkar hættara við að deyja úr hungri en ofáti. Mikið hold var á stundum talið eftirsóknarvert tákn velmegunar. En þegar

söguspjöldunum er flett kemur í ljós að ekki er allt sem sýnist. Að minnsta kosti virðist þetta ekki nema hálfur sannleikurinn. Í ævafornum skrifum má finna ýmis dæmi þess að menn hafi talið offitu nokkurt vandamál og að sumir hafi reynt að koma þeim til hjálpar sem töldust of þungir.

Heilsuráð fornaldar

Á 4. öld fyrir okkar tímatal taldi sjálfur faðir lækisfræðinnar, Hippókrates, offituna valda sjúkdómum og jafnvel draga menn til dauða. Meðal samtímamann hans voru þeir til sem töldu bústinn líkama

Old V isua ls/ E verett /IBL

28 SAGAN ÖLL 11/2016

Menn hafa reynt að hafa stjórn á þyngd sinni frá því sögur hófust.

sýna skort á sjálfsaga. Aðrir töldu of bústinn mann heimskan og veikgeðja, hann gæti ekki haft stjórn á hvötum sínum og löngunum, hvort sem var um karla eða konur að ræða. Í fornum heimildum er þó yfirleitt átt við karla.

Læknar fornra Grikkja lögðu mikla áherslu á mataræði, diaita á grísku sem er orðið að diet á fjölda tungumála. Mataræði töldu læknar fornaldar tengt heilsufari, ekki aðeins of mikilli þyngd.

Kristin kirkja átti síðar eftir að breiða út það álit að ofþyngd væri vandamál, enda var ofát ein dauðasyndanna sjö. Ekki bætti úr skák að ofþyngdinni fylgdi sú auma staðreynd að hún var eina dauðasyndin sem bókstaflega sást á mönnum. Enn er offita og ofþyngd talin vandamál sem verður að sigrast á.

Hættulegri en plágur

Á 16. öld varaði enskur þingmaður við „fitufarsóttinni“ sem geisaði í landinu. Hann fullyrti að offita hefði kostað fleiri menn lífið í aldanna rás en plágur.

Nú á dögum er vandinn sá helstur að menn eta of mikið og að sífellt fleiri eiga þess kost að eta yfir sig í hvert mál. Á 21. öld eru ofþyngd og offita vandamál á heimsvísu og ógna heilsu manna um veröld víða.

Ekki er til bóta að óhollur, unninn og hraðeldaður matur er mun ódýrari en holl og fersk fæða. Ótrúlegur fjöldi megrunarkúra virðist hjálpa fáum, rannsóknir hafa leitt í ljós að meirihluti hluti þeirra sem tekst að létta sig verulega er ekki nema tvö ár að komast í fyrri ofþyngd. l

ck

Frá því sögur hófust hefur hinn viti borni maður átt til að fitna og ekki leið á löngu þar til fitusöfnunin varð vandamál sem þurfti að leysa.

Hér er fjallað um níu þekktustu og umdeildustu megrunarkúrana, frá fornöld til okkar daga.

isto

þekktustu megrunarkúrum sögunnar

b r i dgeman / i b l

Mælti með daglegum uppköstum

Uppköst átti að létta menn og koma jafnvægi á vökva líkamans.

að hlaupa. l Gríski Nudd, böð læknirinn HIPPÓKRATES í volgu vatni Hippókrates, Hvar: Grikklandinu og drykkju um 460-370 forna edikblandaðs f.Kr., ritaði hjá Hvenær: 5. öld f.Kr. vatns ásamt sér hvernig hann daglegum reyndi að aðstoða uppköstum taldi sjúklinga sína við hann mjög til bóta. að léttast. Hann mælti Um þær mundir voru með breytingum til langs uppköst talin þjóðráð við alls tíma ef ekki æviloka, nýju og kyns sjúkdómum, þau kæmu gjörbreyttu mataræði. jafnvægi á „vökva“ líkamans.

En sumum bráðlá á Þeir sem vildu léttast áttu að komast í kyrtla sína, að neyta „mjúkrar“ fæðu því stutta eða síða, rétt fyrir henni var auðvelt að mikilvægar trúarhátíðir kyngja. Þeir áttu að og íþróttaleika. forðast allar sósur en Hippókrates mælti háma í sig grænmeti þá með fjögurra af öllu tagi. vikna, ákaflega Þessi ráð ströngum kúr. Of þungur sjúklingur Hippókratesar höfðu margir að hans varð að leiðarljósi allt verja drjúgum fram á 18. öld. hluta hvers dags á göngu, helst strax eftir máltíð. Sumum Hippókrates ráðlagði hann

Át 350 g af mat á dag og lést á 99. aldursári l Í lok 16. aldar kom mataræðinu. Hann mátti út Discorsi della aðeins neyta 350 g af LUIGI CORNARO fæðu á degi hverjum: vita sobria, rit í fjórum bindum. brauðs, eggjahvítu, kjöts Hvar: Feneyjum Aðalsmaðurinn Luigi Cornaro og súpu. Með þessu mátti Hvenær: 16. öld frá Feneyjum hafði ritað það hann drekka hálfa vínflösku á fjórum öldum áður, en hann dag, í mesta lagi. Rit Cornaros var uppi 1467-1566. Í bindum nutu mikilla vinsælda í Evrópu þessum ráðleggur Cornaro þeim sem og voru gefin út aftur og aftur. Hann vilja lifa heilbrigðu og löngu lífi og mælir er því brautryðjandi þeirra sem byggja meðal annars með aðhaldi í mataræði. leiðsögn sína um betra og lengra líf á Ungur hafði hann sukkað og svallað eigin reynslu í baráttu við ofþyngd. og fitnað mikið. Þegar hann var um Luigi varð 98 ára og var sérlega hraustur til hinstu stundar. fertugt ráðlagði læknir honum að breyta

Luigi Cornaro vísaði veginn til bætts lífernis.

SAGAN ÖLL 11/2016 29

MEGRUNARKÚRAR

w

el

lc

om

e libr

a r y, l o n

do

n

l Á þriðja áratugi 18. aldar kynnti George Cheyne, 1671-1743, athyglisverð ráð sín í baráttunni við ofþyngdina. Menn áttu að forðast allt kjöt í lengstu lög og lifa á grænmeti og rótum.

Sjálfur hafði hann ungur snætt kjöt í óhófi og í kjölfarið, að hans mati, varð hann allt of þungur.

Grænmetiskúr hans vakti mikla athygli og margir

istock

Kallaður Dr. Diet vegna grænmetisfæðunnar

george cheyne

fylgdu ráðum hans.

Aðrir létu ráð hans ergja sig úr hófi og kölluðu hann aldrei annað en „Dr. Diet“.

Grænmetisfæði í megrunaskyni er þannig ekki nýtt af nálinni heldur á sér langar og gamlar rætur.

Svíinn Carl von Linné sagði á 18. öld að þeir sem vildu lifa heilbrigðu lífi ættu að snúa sér að grænmetisfæðu.

Var: England När: 1720-talet

George Cheyne

Kílóin fykju af ef menn neyttu grænmetis í stað kjöts.

Skáldið fræga bræddi af sér umframfituna

l George Gordon Byron, 1788-1824, var ekki aðeins frægt skáld hann var einnig orðlagt glæsimenni.

Hann var mörgum tákn hins viðkvæma skálds: fölur, grannur og fagur. Sjálfur sagðist Byron lávarður frá

unga aldri hafa haft „nánast sjúklega Hvar: Englandi tilhneigingu“ til að fitna.

Hvenær: öðrum Á námsárunum í áratug 19. aldar Cambridge kom hann sér upp matarsiðum sem höfðu áhrif á fjölda annarra.

Reglulega lifði hann ekki á öðru en kexi og sódavatni eða kartöflum í ediki.

Hann dró úr hungurverkjum með óskaplegum vindlareykingum.

Byron klæddist oft hverri ullarflíkinni yfir aðra og vonaði hann þannig myndu kílóin svitna af honum. Hann fór einnig að ráðum Hippókratesar og kastaði reglulega upp.

Aðferðir hans skiluðu sannarlega árangri. Undir tvítugt vóg Byron 88 kg, fimm árum síðar var hann 31 kg léttari. Þegar hann lést, aðeins 36 ára gamall, hafði hann lengi lifað einungis á hrísgrjónum. Sérfræðingar margir telja að mataræðið hafi átt sinn þátt í dauða hans fyrir aldur fram.

Byron lávarður hafði mikil áhrif á konur og karla á sinni tíð. Sagt er að fjöldi

BYRON LÁVARÐUR

ungra Lundúnabúa hafi verið helteknir af því að neyta eins lítillar fæðu og mögulegt var. „Ungu konurnar líða hungur á uppvaxtar- og þroskaárum sínum“, skrifaði George Beard læknir, „til þess að forðast að vekja ógeð meðal lærisveina Byrons lávarðar“.

l i brar y o f co n gress

Byron lávarði fylgdi ströngum matarvenjum til að halda sér grönnum.

30 SAGAN ÖLL 11/2016

istock

Reglulega lifði Byron á kexi og sódavatni.

Tyggja, tuggði, hef tuggið

br i d g eman / I B L

l Einhver vinsælasti matarkúrinn í Rithöfundurinn Henry James var einn upphafi 20. aldar, „fletcherisminn“ þeirra sem framan af fóru fögrum svonefndi, hét eftir Horace örðum um „fletcherismann“ en nokkrum Fletcher, 1849eftir fimm ára reynslu af HORACE 1914. aðferðinni hætti hann Aðferð hans var FLETCHER að notast við hana sáraeinföld: þeir sem vildu vegna þess að hann Hvar: léttast máttu neyta alls sem sagðist orðinn „afhuga Bandríkjunum hugurinn girntist en hvern öllum mat“. Rétt er að Hvenær: 1906 matarbita átti að tyggja geta þess að árið 1873 þrælslega. hafði líflæknir Viktoríu Mjúkan mat átti að tyggja Englandsdrottningar fyrstur hundrað sinnum en alla manna notað „anorexia grófari fæðu skyldi tyggja að nervosa“ yfir lystarstol, minnsta kosti sjö hundrað sjúklegan skort á matarlyst. sinnum. Hann taldi víst að ef Mál manna er að á Englandi nægilega væri tuggið myndi hafi verið haldin sérstök líkaminn aðeins vinna úr „tuggumatarboð“, gestir Horace Fletcher máttu ekki kyngja einum „réttu“ magni fæðunnar. Og matarskammtarnir minnkuðu einasta bita fyrr en þeir höfðu sannarlega því ógnartíma tók að klára tuggið hann í fimm mínútur, í minnsta af diskum. lagi. Þessi aðferð Fletchers naut mikilla Fletcher mælti með aðferð sinni vinsælda og lengi vel mæltu læknar við breska herinn sem þannig gæti í Bandaríkjunum og Evrópu mjög dregið úr matarkostnaði í Búastríðinu í með henni. Þeir sem lögðu þetta á sig Suður-Afríku. Aðrir herir reyndu aðferð sögðust ánægðir, þeir gátu leyft sér Fletchers en komust að því að þörf flest, þurftu ekki að stríðandi hermanna á hitaeiningum sleppa máltíðum var meiri en sá fjöldi sem eða halda sig þeir gátu tuggið í sig með frá sætmeti. aðferð Fletcers á einum matmálstíma. li

br

ar

yo

f co n g r e ss

„Bantingrúm“ til megrunar samkvæmt skopmyndateiknaranum Heath Robinson.

Banting harslar sér völl á megrunarsviðinu

Málsverðir gátu dregist nokkuð á langinn þegar tyggja þurfti hvern munnbita að minnsta kosti hundrað sinnum.

be t t mann /g e t t y

l Árið 1863 kom út bók sem átti WILLIAM eftir að hafa BANTING mikil áhrif um Hvar: Englandi heim allan: Letter on Hvenær: á sjöunda Corpulance, Adressed áratug 19. aldar to the Public.

Hana skrifaði enski útfararstjórinn William Banting, 1796-1878, og lýsti því hvernig honum tókst að sigrast á ofþyngd sinni.

Mestan hluta ævinnar hafði hann verið svo feitur að menn hæddust að honum. Þegar hann að lokum gat ekki lengur reimað skóþveng sinn ákvað hann að fylgja matarkúr sem samanstóð af kjöti, grænmeti, ávöxtum og mjög þurru hvítivíni. Hann lagði aðaláhersluna á að forðast sykur eins og heitan eld, sterkju, bjór, mjólk og smjör.

Bók hans varð sérlega vinsæl og er grunnur fjölda matarkúra allt fram á þennan dag, einkum svonefndra lágkolvetniskúra. Þeir sem þeim fylgja neyta eins fárra sykra og mögulegt en forðast ekki fitu.

Mataræði þetta var framan af nefnt Banting eftir útfararstjóranum og þeir sem því fylgja „banta“ á mörgum tungum, meðal annars nokkrum Norðurlandamálum.

SAGAN ÖLL 11/2016 31

MEGRUNARKÚRAR

Fitufrelsunin

Hvar: Bandaríkjunum allt hið Hvenær: 1957 veraldlega í lífinu hina mestu synd og þeirri staðreynd að ofát er ein af dauðasyndunum sjö. Á 4. öld skrifaði Ágústínus kirkjufaðir að ofát væri erfiðasta syndin því maðurinn gæti ekki soltið heldur þyrfti að takast á við synd þessa á degi hverjum.

Fjöldi bóka um þessa hugmyndafræði kom út í Bandaríkjunum á sjöunda og áttunda áratug 20. aldar; menn þyrftu aðstoð guðs við að léttast.

Titlar bókanna segja það sem segja þarf: I Prayed Myself Slim og More of Jesus, Less of Me.

Bæn gegn freistingunni.

I n terf o t o/ I B L

l Þeir sem losna ekki við ofþyngdina geta leitað hjálpar hjá guði almáttugum. Þetta var að minnsta kosti ráð séra Charlie W. Shedd og kynnti hann það í bókinni Pray Your Wight Away árið 1957. Einn lærisveina hans orðaði það svo: „Við fitubollur erum einu mennirnir á jörðinni sem geta vegið synd sína“.

Hugmyndin byggði á frumkristnum söfnuðum sem töldu

CHARLIE W. SHEDD

32 SAGAN ÖLL 11/2016

/G etty rchive on A H u lt

GAYELORD HAUSER

R aph o/G etty

Greta Garbo í hlutverki Krístínar Svíadrottningar.

l Margar kvikmyndastjörnur í Bandaríkjunum á fjórða áratug 20. aldar áttu fullt í fangi með að halda sér nægilega grönnum til að koma vel út á hvíta tjaldinu. Þær leituðu þá gjarnan til Benjamins Gayelord Hauser, næringarfræðings sem hafði sent frá sér margar sjálfshjálparbækur.

Ráð hans voru áhrifarík í meira lagi, ekki síst vegna þess að hann gat bent á árangur þeirra með því að nefna þær ljósmyndafyrirsætur og þá leikara sem hann hafði beint á réttar brautir. Greta Garbo var ein þeirra sem fóru að ráðum hans. Í bókinni Eat and Grow Beautiful sem út kom 1939 segir hann fjölda

K eyst o n e - F ra n ce /G amma-

Aðstoðaði Hollywoodstjörnur Hvar: Bandaríkjunum Hvernær: fjórða áratug 20. aldar

„glæsikvenna“ hafa sagt sín ráð þau bestu. Þau byggðu á sjálfsaga.

Hauser harðbannaði skjólstæðingum sínum að neyta lyfja til að halda aftur af matarlystinni en um þær mundir voru slík lyf gífurlega vinsæl í Hollywood.

Hann sagði sínu fólki þess í stað að neyta fæðu reglulega en lítillar í senn.

Hann bannaði sykur og hveiti. Ávexti eða ávaxtasafa áttu menn að hafa til morgunverðar og salat úr hráu grænmeti til hádegisverðar. Kvöldverður skyldi samanstanda af kjöti og fiski, ekki mátti steikja þann mat heldur grilla.

Hauser mælti ekki síður

Mataræði Benjamins Gayelord Hauser byggði mjög á ávöxtum og grænmeti. með mikilli hreyfingu, sérstaklega göngum og dansi.

Meðal stjórstjarnanna sem fóru að ráðum hans voru Marlene Dietrich, Ingrid Bergman og Grace Kelly.

Steinaldarfæði nýjasta tíska í mataræði

l Vinsælustu sem aðhyllast mataræðisráðin steinaldarfæði in loren corda á 21. öld beina hampa kjöti og mönnum fiski en samkvæmt Hvar: Bandaríkjunum að „náttúrulegri“ rannsóknum á Hvenær: 20. öld fæðu, þeirri sömu lifnaðarháttum og menn neyttu fyrir núverandi manna landbúnaðarbyltinguna á safnara- og fyrstu og mestu enda henti veiðimannastigi hún manninum best, er undirstaða líffræðilega séð. Eitt fæðu þeirra vinsælasta mataræðið um ávextir, hunang og þessar mundir er kennt sykrumiklar rætur Loren við steinöldina og varð og hnýði. Veiðar á Cordain þess vart á áttunda áratug því samfélagsstigi 20. aldar en það sló í gegn með eru hvorki léttar né bók Lorens Cordain árið 2002: The löðurmannlegar og kjöt því Paleo Diet. ekki daglega til matar.

Samkvæmt henni á maðurinn Inúítar á Grænlandi að neyta þeirrar fæðu sem lifðu aðallega á kjöti, tegundinni var tömust þegar aðrir jarðarbúar á fiski hún veiddi og safnaði. Mikð af og skeldýrum og enn kjöti, fiski, grænmeti, ávöxtum, aðrir nánast einungis á rótargrænmeti og hnetum. Mjólk, grænmeti af ýmsu tagi. smjör og aðrar mjólkurafurðir eru Maðurinn er að eðli og ekki vel séðar, þaðan af síður hveiti, upplagi alæta og getur hafrar, rúgur og hrísgrjón. lifað á flestu því sem ætt Sérfræðingar eru ekki allir á er, ef hann úðar ekki of einum máli, fekar en venjulega; miklu í sig og heyfir þeir segja meðal annars að nú sig reglulega. sé sannarlegt steinaldarfæði vandfundið. Margir hafa því snúið sér að því sem næst kemst. Þeir

Frændur okkar og forfeður, Neanderdalsmenn, bjuggu í Evrópu og Asíu vestanverðri fyrir 230.00029.000 árum.

Náttúrulegt hráefni er uppistaða steinaldarmataræðisins

sci enc ep hot o li bra r y/ i bl

istock

SAGAN ÖLL 11/2016 33

ÖLD TÍSKUNNAR: 1960 – 1969

Tískan í takt við tónlistina Á sjöunda áratug 20. aldar endurspeglaði fatatískan ólíkar stefnur og strauma dægurtónlistarinnar en pólitísk vakning ungu kynslóðarinnar hafði ekki síður áhrif á klæðnaðinn. Í lok áratugarins leitaði meira að segja tískuiðnaðurinn hugmynda í götutískunni.

EFTIR SÖRU GRIBERG

S

þau voru ýmist með mikið og snarhrokkið hár eða höfðu það sítt, allir með ennisbönd.

Gallabuxurnar voru útvíðar, pilsin síð, skyrtur og mussur voru útsaumaðar, afganjakkar yfir eða heimaprjónaðar peysur í öllum mögulegum litum. Sumir kusu að ganga um kviknaktir en höfðu málað blóm og hjörtu á líkama sína.

Yfirleitt er þessi gáskafulli og litríki stíll hippakynslóðarinnar látinn einkenna sjöunda áratug síðustu aldar. En það var ekki fyrr en í lok áratugarins að „flower power“ eða svokölluð blómabörn settu mark sitt á tískuna. Menning ungu kynslóðarinnar blómstraði sannarlega á þessum áratug en fjöldi manna hélt tryggð við gamlar hefðir og siðgæði þótt svo væri.

Tískufyrirmynd í Hvíta húsinu

Hálf milljón manna sótti Woodstockhátíðina 1969.

34 SAGAN ÖLL 11/2016

John F. Kennedy var kjörinn forseti Bandaríkjanna árið 1960.

Glæsileg og tískufíkin eiginkona hans,

„Tískusinnuð ungmenni leituðu ekki lengur til tískuhúsanna í París heldur litlu verslananna við Carnaby Street ...“

R O G E R - V I OLL E T/ I B L

B i l l E p p ri d ge / T h e L I F E Pi c ture Co l l e c ti o n /G ett y

kipuleggjendur væntu hundrað þúsund gesta. En hálf milljón manna mætti á Woodstockhátíðina 15.-17. ágúst 1969 sem haldin var á akri nærri Bethel, norðan New York.

Litskrúðugur fjöldi unmenna var þar saman kominn til að hlýða á tónlist, slappa af og neyta vímuefna að eigin vali en akurinn varð fljótt forarvilpa mikil.

Piltar og stúlkur hengdu á sig skraut,

Twiggy, til hægri, var ein vinsælasta fyrirsæta sjöunda áratugarins.

n

N at i o n a a l A r c h i e f

Bítlarnir sendu frá sér fyrstu LPplötuna og bítlaæði braust út á Bretlandseyjum.

Jacqueline, varð þá að sjálfsögðu forsetafrú. Forsetahjónin voru nokkuð yngri en forverar þeirra í Hvíta húsinu, þau voru mörgum tákn framtíðarinnar og efldu trú á nýtt og nútímalegt samfélag. Jacqueline Kennedy varð mörgum konum mikil og sterk tískufyrirmynd enda fylgdi hún sígildri tísku. Dragtir hennar, beinir og ermalausir kjólar og sérhannaður kvöldklæðnaður, allt var þetta einfalt að sniði en ákaflega vel hannað og efni hið besta sem völ var á.

Hún fullkomnaði oft ímyndina með háum, hvítum hönskum við kvöldkjólana og valdi einfaldar perlufestar frekar en íburðarmiklar.

Hún var ekki síður þekkt fyrir kollhatta sína.

Listamenn fyrirmyndir

Eins og á fyrri áratugum aldarinnar settu einkum tvær stefnur mark sitt á tískuna. Fullorðir og vel settir létu stjórnast frá París og tískuhúsum á borð við Dior, Givenchy og Balenciaga.

Unga kynslóðin kaus heldur óformlega klæðnaðinn sem tíðkast hafði á velmektarárum sjötta áratugarins, þá höfðu

Jacqueline Kennedy var fyrirmynd margra kvenna. Hér koma forsetahjónin til Dallas, nokkrum tímum áður en John F. Kennedy var myrtur 1963. gallabuxur og bómullarbolir tekið við af drögtum og jakkafötum og bindum.

Velmegunin óx enn frekar í ríkjunum í vestri á sjöunda áratugnum, ungmenni vissu mörg ekki aura sinna tal, einnig ung kynslóð af millistétt.

Engum datt í hug að vinna fyrir sér fyrr en eftir tvítugt og því gátu ungmennin einbeitt sér að sköpun af ýmsu taki, listum og menningu.

Kennedy forseti var myrtur í Dallas árið 1963 og mikil sprenging varð í tónlistarlífi ungu kynslóðarinnar og menningarþróun sem einkenndi allan áratuginn. Bítlanir sendu frá sér Please Please Me og bítlaæði braust út á Bretlandseyjum. Rolling Stones sendu frá sér fyrstu smáskífuna og í Bandaríkjunum ruddi ungur maður sér rúms með Blowing in The Wind og fleiri lögum af The Freewheelin‘Bob Dylan.

Unga kynslóðin mat dægur- og rokktónlist mikils og flytjendurnir urðu fyrirmynd hennar í þeim fjölbreytta klæðaburði sem einkenndi áratuginn.

sjöunda áratugnum hafði götutískan gífurleg áhrif á tískuhönnuði en ekki öfugt. Rétt eins og með tónlistina fóru breskir hönnuðir fremstir í

FYLGIHLUTIR Sokkabuxurnar l Sokkabuxur voru í upphafi einkum ætlaðar ungmeyjum en eldri stúlkur og konur klæddust sokkum, festum við sokkabandabelti. Þegar Mary Quant kynnti mínikjólinn til sögunnar á sjöunda áratugnum varð að bregðst við. Enda hannaði hún ekki síður sokkabuxur á fullvaxna í fjölda lita.

Örstutt og litríkt

Vel stæð kynslóð eftirstríðsáranna taldi viðteknar hefðir og venjur hreint ekki sjálfsagðar og vildi fatnað sem samræmdist lífsstílnum. Á

SAGAN ÖLL 11/2016 35

TÍSKA ALDARINNAR

Tískubyltingarnar voru af ýmsum og ólíkum rótum.

Carnaby Street í „Swinging London“ um 1966.

K e y s t o n e - F r a n c e /G a m m a- K e y s t o n e /G e t t y

flauelsbuxum og blúnduskyrtum, ungar konur klipptu hárið stutt og kæddust buxnadrögtum. Eldri kynslóðir hneyksluðust nokkuð á tísku ungmennanna og margir höfðu á orði að ekki væri nokkur leið að greina stráka frá stúlkum.

Hippar vildu frið

fataframleiðslu fyrir ungmennin. Enski hönnuðurinn Mary Quant varð fyrir miklum áhrifum af dægurmenningunni og sló í gegn um 1983 með stórmunstruðum og litríkum fatnaði en einföldum í sniði. Hún hannaði örstuttan mínikjólinn, hann rétt náði niður fyrir rass, og við hann klæddust ungar stúlkur sokkabuxum.

Tískusinnuð ungmenni leituðu ekki

lengur til tískuhúsanna í París heldur litlu verslananna við Carnaby Street í „Swingin London“. Þar var hægt að finna allt sem hugurinn girntist, ægifagra stórmunstraða mínikjóla eða útsaumuð vesti frá Indlandi og Afganistan. Á sjöunda áratugnum má segja að mörk kven- og karltísku hafi horfið.

Ungir menn söfnuðu hári og klæddust

Uppreisn gegn gömlum siðum og venjum og dægurtónlist var þó ekki það eina sem einkenndi þennan áratug. Þótt íbúar vestrænna ríkja lifðu margir í vellystingum praktuglega var ekki sömu sögu að segja alls staðar í heiminum. Berlínarmúrinn var reistur í upphafi áratugarins og meðan á Kúbudeilunni stóð var veröldin á barmi kjarnorkustyrjaldar. Sexdagastríðið var háð í Miðausturlöndum 1967 og ári síðar kæfðu sovéskir skriðdrekar vorið í Prag.

Stríðið í Víetnam angraði þó ungu kynslóðina einna mest og hafði áhrif á tísku hennar. Um miðjan sjöunda áratuginn töldu æ fleiri ungmenni í Bandaríkjunum stríð ríkis síns gegn

Geimfarafatnaður úr framandi efnum

36 SAGAN ÖLL 11/2016

Star Trek (1966) og mynd Stanleys Kubrick, 2001: A Space Odyssey frá 1968, varð tískuhönnuðum að yrkisefni.

Spænski tíkukonungurinn Paco Rabanne kynnti „geimaldarhönnun“ sína úr plasti, málmi og leðri árið 1966 og Frakkinn André Courrèges kynnti sína geimaldarhönnun ári áður.

Efnin í hönnun hans voru hefðbundnari og einfaldara að klæðast þeim.

M e t r o - G o l d w y n - M ay e r /G e t t y

l Geimferðakapphlaup Bandaríkjamanna og Sovétmanna á sjöunda áratug 20. aldar hafði einnig áhrif á tískuna. Í kvikmyndinni Barbarellu frá 1967, byggðri á teiknimyndaseríu, fór Jane Fonda með titilhlutverkið.

Gegnsæ klæði hennar úr plasti, há stígvél og níðþröngar buxur höfðu áhrif á tískuna árum saman. Klæðnaðurinn í sjónvarpsþáttaröðinni

Geimfaraklæðnaður í 2001: A Space Odyssey.

R u e d e s A r c h i v e s/AG I P/ I B L

Örmjóar fyrirsætur og áhrif þeirra

Langferðir voru ódýrari en áður og margir lögðu sig eftir klæðnaði úr fjarlægum heimsálfum. kommúnistum í Asíu suðaustanverðri með öllu óréttlætanlegt og siðlaust. Úr þessum jarðvegi spratt hippakynslóðin í San Francisco árið 1966.

Ungmenni þar mótmæltu stríði og neysluhyggju, boðuðu einfaldari lífsstíl friðar og kærleiks.

Þrúguð af stjórnmálum

kaftönur eða undu upp á boli og buxur, bundu fyrir vöðulinn og dýfðu í fataliti.

Söngleikurinn Hair var frumsýndur á Broadway árið 1968 og fór sigurför um Evrópu. Lífssýn ungu kynslóðarinnar hafði orðið að vinsælli tísku um heim allan.

Barátta þeldökkra Bandaríkjamanna fyrir mannréttindum hafði ekki síður áhrif á tísku en í henni fóru einna fremstir Martin Luther King og Malcolm X. Þeldökkir hættu að slétta hár sitt og báru stoltir hrokkinkolla sína. Þeir höfðu slagorðin „Black is Beautiful“ að leiðarljósi og klæðnaður þeirra var undir afrískum áhrifum. Hárgreiðsla þeirra varð svo vinsæl að hvít ungmenni hópuðust á hárgreiðslustofur að fá permanent.

„Lífssýn ungu kynslóðarinnar hafði orðið að vinsælli tísku um heim allan.“

Yal e J o e l / T h e L I F E P i c t u r e Co ll e c t i o n /G e tty

Með slagorðinu „Peace, Love and Understanding“ börðust ungmennin fyrir einfaldara lífi, hölluðu sér að frumbyggjum jarðar og báru litrík sjöl, síða kjóla, síðar og stuttar mussur eða

l Ljósmyndafyrirsætan Twiggy hét í raun Lesley Lawson og sigraði heiminn 16 ára, árið 1966. Hún varð hvorki meira né minna en stórstjörnufyrirsæta sjöunda áratugarins. Gælunafn hennar var dregið af orðinu twig eða mjórri trjágrein, íslenskumælandi gætu ef til vill sætt sig við Mjónu. Vöxtur hennar hafði gífurleg áhrif á konur og karla á öllum aldri og fram á þennan dag.

Einkenni Twiggyar voru mjór líkaminn, sutt hár og risastór augun sem voru töluvert ýkt með augnaháralitum, augnblýöntum og -penslum. Margir vildu líkja eftir fyrirmynd sinni í einu og öllu, sveltu sig og ræktuðu með sér átröskunarsjúkdóma. Sjálf sagðist hún svona sköpuð og neyta alls þess sem hugurinn girntist, en ekki í óhófi.

Auk fyrirsætustarfanna hefur Twiggy leikið í kvikmyndum, meðal annars The Boyfriend 1971 og The Blues Brothers 1981. Hún hefur verið meðal dómara í bandarísku þáttunum America‘s Nex Top Model 2005.

Twiggy 1967.

AG I P/ I B

Áhrif frumbyggja heimsins á tískuna má einnig rekja til þess að ódýrara var að leggja í langferðir. Austurlensk trúarbrögð og heimspeki heilluðu hippa og margir þeirra ferðuðust frá Evrópu og Bandaríkjunum til Indlands, Balí og Nepal. Tíska á Vesturlöndum varð fyrir áhrifum annarra menningarheima og vestræn tíska barst á ný markaðssvæði í Asíu og Afríku.

Alheimsvæðing tískunnar var hafin. l

L

Alheimsvæðing tískunnar

Hrokkinkollar afrískra ætta urðu vinsælir.

SAGAN ÖLL 11/2016 37

Síðari heimsstyrjöldin á Norðurlöndum 6. hluti

1944

Skemmdarverk, verkföll, aftökur og lýðveldisstofnun Andspyrnumenn urðu æ djarfari í aðgerðum og hernámsliðin beittu því sífellt meiri hörku.

Skemmdarverkum var svarað með aftökum og morðum á þeim sem veittu hernámsliðum aðstoð svarað með morðum á andspyrnumönnum.

Finnar urðu að skipta um óvini og hröktu fyrrum bandamenn, Þjóðverja, úr landi en Íslendingar lýstu yfir stofnun lýðveldis.

EFTI R Ö NNU LA R SD Ó TTU R

DAM G AA R D H OLG E R / p o l f o t o/ i b l

F n at i o n a l m u s e e t, d k

Otto Schwerdt

jórir menn sátu í bílnum sem ekið var að Vedersøprestssetrinu á Jótlandi 4. janúar 1944.

Fjórmenningarnir sögðust lögreglumenn og að þeir ættu að handtaka prestinn, séra Kaj Munk.

Munk var opinber andstæðingur nasista og ekki síður þekktur sem leikskáld.

Honum var fylgt út í bifreiðina. Daginn eftir fannst lík hans í síki og hafði hann verið skotinn í höfuðið.

Mennirnir í bílnum voru félagar í hryðjuverkasamtökunum Petergruppen og var morðið á Kaj Munk það fyrsta í röð hefndarmorða nasista í Danmörku árið 1944. Dáðir þeirra töldust hefndir fyrir aftökur þær sem félagar í dönsku andspyrnuhreyfingunni framkvæmdu og sífellt djarfari skemmdarverk.

Félagarnir í Péturshópnum myrtu um 150 menn Hryðjuverkahópur Ottos Schwerdt myrti séra Kaj Munk.

38 SAGAN ÖLL 11/2016

Petergruppen, Péturshópurinn, var kenndur við dulnefni leiðtogans Otto Schwerdt en það var Peter Schäfer. Í hópnum voru sérþjálfaðir SS-menn og danskir meðreiðarsveinar þeirra. Á þeim fimmtán mánuðum sem hópur þessi

Hljómleikasalurinn í Tívolíinu í Kaupmannahöfn varð eldinum að bráð þegar Péturshópurinn kom fyrir sprengju í skemmtigarðinum 25. júní 1944.

F l e m m i n g B e r g s ø e / N at i o n a l m u s e e t, d k

„Ósigur Þjóðverja var í nánd.“

Ljóst var að tími var til kominn að rjúfa þau bönd. Að öðrum kosti drægju Þjóðverjar Finna með sér í fallinu.

Dýrkeyptur friður

SAGAN ÖLL 11/2016 39

ntb scanpix/ t t

starfaði myrtu félagarnir um 150 menn.

En friðarsamningar við Ógnir og flótti einkenndu tilveruna Sovétmenn yrðu dýrkeyptir. á Norðurlöndum árið 1944 og einnig Finnar yrðu að samþykkja ákafur undirbúningur. Ósigur Þjóðverja landamærin sem í gildi voru var í nánd. Ósigrar Öxulveldanna í eftir Vetrarstríðið og greiða Evrópu og Asíu ólu á vonum manna og háar stríðsskaðabætur. Myndi óróa. Hvað yrði að Hitler sigruðum? finnsk þjóð sætta sig við það Herskráningarfyrirtæki í Osló var sprengt í Myndu nasistar í hernumdum löndum eftir allt sem á undan var loft upp svo ekki væri hægt að kalla norsk gefast upp eða beita stjórnlausu valdi? gengið? Hafði öll baráttan ungmenni á austurvígstöðvarnar.

Hvernig átti að koma lögum og reglu á verið til þess? og Greger Gram sprengdu skrifstofur að nýju? Þjálfun nýrra lögreglumanna Í Noregi höfðu ekki mörg verkalýðsfélaga í Osló í loft upp 19. hófst víða í Svíþjóð árið 1943 en á allra skemmdarverk verið framin þegar maí. Með því hugðust þeir stöðva vitorði var að þangað sóttu Danir komið var vor 1944. En þá létu gatakortsvélar og útgáfu slíkra korta og Norðmenn ekki síður menn hendur standa fram úr en kortin voru notuð til að skrásetja þjálfun í landhernaði. Þeir ermum. Oslóarhópurinn norsk ungmenni í herinn. Margt benti yrðu reiðubúnir þegar stóð fyrir mörgum þeirra nefnilega til að í undirbúningi væri Þýskaland félli. en sá hópur var hluti af herskráning í stórum stíl. Senda átti Staðan var flóknari í sjálfstæðisfélagi Norðmanna unga Norðmenn á austurvígstöðvarnar Finnlandi. Enn börðust og það var undir breskri að berjast við hlið Þjóðverja. Sønsteby landsmenn við Sovétmenn stjórn. Tveir frægir félagar í lést árið 2012 og sagði að hann teldi og voru, sannarlega gegn vilja Oslóarhópnum voru Gunnar Max Manus Sønsteby og Max Manus. Þeir þessa aðgerð þá mikilvægustu af þeim sínum, bandamenn Þjóðverja.

NORÐURLÖND andra världskriget Í SÍÐARI HEIMSSTYRJÖLDINNI i norden

Ógnir og ótti einkenndu árið 1944

FEBRÚAR Sovéskar

flugvélar gera þrisvar loftárásir á Helsinki.

JANÚAR

MARS

7. JANÚAR 700 norskir námsmenn, grunaðir

um stuðning við andspyrnumenn, fluttir í fangabúðir í Þýskalandi.

Ráðist á vopnaverksmiðju

Danir réðust ekki síður á vopnaverksmiðjur. Andspyrnuhreyfing kommúnista, Bopa, réðst á Riffelsyndikatet, helstu vopnaverksmiðju í Danmörku 22. júní. Í kjölfar mikillar skothríðar var verksmiðjan sprengd í loft upp með 175 kg af trótýli eða TNT. Félagar í Bopa náðu þó að grípa töluvert magn af hríðskotarifflum, sjálfvirkum fallbyssum og öðrum vopnum áður en þeir virkjuðu sprengiefni sitt.

Lög og regla voru úr sögunni í

26. JÚNÍ

Verkföll hefjast í Kaupmannahöfn og standa til 4. júlí.

MAÍ 28. FEBRÚAR

þjóðaratkvæðagreiðslu ákveða Íslendingar að lýsa yfir sjálfstæði.

1. ÁGÚST Gustav

Mannerheim kjörinn forseti Finnlands.

„Lög og regla voru úr sögunni í Danmörku.“ Danmörku. Andspyrnuhreyfingin þar var kraftmikil, fjölmenn og hafði hlotið þjálfun í hernaði. Stolt manna og sjálfsálit hafði aukist. Dönum bárust vopn frá Svíþjóð og Englandi og hreyfingar á borð við Holgeir danska smíðuðu sér vopn og verjur.

Einstaklingar frömdu ekki lengur skemmdarverkin í skjóli myrkurs.

Hundrað manna sveitir eða fjölmennari fóru um vopnaðar og réðust fram fyrir allra augum um hábjartan dag. Þýska hernámsliðið gerði hvað það mögulega gat til að koma hlutum í fyrra horf. Clearingsmorðin voru hluti af viðbrögðum þeirra rétt eins

K r au s e & J o h a n s e n / n at i o n a l m u s e e t, d k

sextán skemmdarverkum sem hann hefði tekið þátt í að fremja.

Sønsteby og tveir samstarfsmenn hans frömdu þekkt skemmdarverk í september. Þeir sprengdu upp hluta af vonpaverksmiðjunni í Kongsberg en þaðan komu meðal annars loftvarnafallbyssur og eldvörpur, margt merkt Bofors, Þjóðverja.

17. JÚNI Íslendingar lýsa yfir stofnun lýðveldis á Þingvöllum á Íslandi.

Bopamenn sprengdu Riffelsyndikatet í Kaupmannahöfn í loft upp 22. júní. og „andskemmdarverkastarfsemi“.

Aðfaranótt 25. júní kom Péturshópurinn sprengjum fyrir í Tívolíinu í Kaupmannahöfn. Mikill hluti þess fræga skemmtigarðs eyðilagðist.

Hernámsliðið var reiðubúið að svara fyrir skemmdarverkið.

Werner Brest, stjórnsýslustjóri Þjóðverja, fyrirskipaði útgöngubann um kvöld og nætur 26. júní. Danir svöruðu skipun hans með „snemma heim

Finnskir draga með sér skriðdrekafallbyssu í bardögum á Karelíunesi.

s a- k u va

40 SAGAN ÖLL 11/2016

19. SEPTEMBER 2.000 danskir lögreglmenn

handteknir og fluttir í fangabúðir. Vopnuð lögregla ekki lengur til staðar í Danmörku.

ÁGÚST

17. DESEMBER Finnar

greiða Sovétmönnum 300 milljónir dala í stríðsskaðabætur.

OKTÓBER

DESEMBER

23. SEPTEMBER Finnsk öryggisskjöl flutt til Svíþjóðar í Stella Polaris-aðgerðinni því þau mega ekki hafna í höndum Sovétmanna.

3. OKTÓBER Sovéskir hermenn fara yfir landamærin nyrst í Noregi.

T

19. SEPTEMBER Finnar undirrita friðarsamninga við Sovétmenn.

27. SEPTEMBER 850 Eistlendingar koma til Örnsköldsvíkur í Svíþjóð. Um 20.000 Eystrasaltsbúar flýja undan Sovétmönnum til Svíþjóðar um haustið.

Múrmansk Murmansk Bjørnevatn Bjør nevatn

Kiruna

Heimskaustbaugur

Rovaniemi Rovani emi Haparanda Tornio Torneå

Salla

SVÍÞJÓÐ N OR E G UR

Örnsköldsvik

FI N N LA N D

Bergen Björgvin

Kongsberg

Karelíunes Karelska näset Viipuri

Stockholm Stokkhólmur

Norðursjór Vedersøø Veders

Botnhaf

Osló Oslo

Porkala Helsinki Hanko Hangö k ins ka

La

S v íi r

ga

s a- k u va

Þýskir hermenn hörfuðu um Finnland til norðurhluta Noregs. Rauði herinn náði mestum hluta Karelíuness á sitt vald.

MS

O ne

Ryti lofaði stríði

TRO

Narvik

ga do

aðgerðunum“. Upp úr klukkan tvö eftir hádegi yfirgáfu menn vinnustaði sína, að sögn til að kom myrkvunartjöldum fyrir glugga sína og sinna görðum sínum áður en útgöngubannið skylli á.

Kartöflur og annað grænmeti voru þeim bráðnauðsynlegt lífsviðurværi á þessum síðustu og verstu tímum.

Werner Brest brást við með því að einangra Kaupmannahöfn. Að morgni 30. júní höfðu höfuðborgarbúar ekki aðgang að rafmangi, gasi eða vatni. Vopnaðir hermenn og skriðdrekar óðu um stræti og torg.

Kaupmannahafnarbúar tóku þessu afar illa. Þeir virtu ekki útgöngubannið og reistu götuvirki til að stöðva hermenn og skriðdreka á eftirlitsferðum. Þeir elduðu sér mat við opinn eld í görðum sínum.

Frelsisráðið, danska neðanjarðarstjórnin, var við öll völd í Danmörku.

Vadsö Kirkenes Petsamo

ana

Leníngrad Leningrad

E I S TL AN D

Gautaborg Göteborg

DANMÖRK

Kaupmannahöfn hamn

Malmö

n o r d i s k p r e s s e f o t o/ n at i o n a l m u s e e t, d k

Í Finnlandi reyndi Mannerheim yfirhershöfðingi að fá Þjóðverja 200km ÞÝSKALAND til að senda úrvinda s va n t e s t r ö m bandamönnum sínum fleiri flugvélar og fallbyssur. Rauði herinn sótti fram á Karelíunesi 9. júní. Þungvopnaðir skriðdrekar og stormsveitir réðust gegn E I S T L AN D Finnum sem skorti vopn Risto Ryti af öllu tagi. Baráttuþrek þeirra var á þrotum og margir gerðust liðhlaupar. Viipuri féll í hendur Rauða hersins 23. júní. Og svar barst frá Berlín; vissulega gætu Þjóðverjar sent vopn af öllu tagi frá Berlín. En með skilyrðum: Finnar mættu ekki undir nokkrum kringumstæðum semja frið við Sovétmenn nema þeir leituðu fyrst ráða hjá Þjóðverjum. Þetta var vont og það versnaði. Vopn voru Finnum nauðsynleg og ekki að ástæðulausu. Hins vegar gat skilyrðið Mótmæli á götuvígi í falið í sér að Finnar yrðu ekki lengur Kaupmannahöfn í júlí.

scanpi

Werner Best fyrirskipaði útgöngubann um kvöld og nætur í Danmörku.

SAGAN ÖLL 11/2016 41

x dk, t t

l Árið 1944 flúði Hedda

Í viðræðunum um Flúið til Svíþjóðar Svíar undirbjuggu friðarsamninga kröfðust móttöku flóttamanna. Í Finnar þess að Þjóðverjar Gustav Haparanda var komið upp yfirgæfu Finnland á hálfum Mannerheim flóttamannabúðum og þar mánuði. Ef ekki myndu voru hermenn að störfum, lögregla, Finnar handtaka þá og fangelsa. starfsmenn Rauða krossins og aðrir En svo snögg undankoma var ekki sjálfboðaliðar. Tæplega 50.000 menn möguleg, um 200.000 þýskir hermenn komu gangandi yfir landamærin frá voru í Finnlandi um þessar mundir. r i k s a r k i v e t, n o

42 SAGAN ÖLL 11/2016

Snögg undankoma ekki möguleg

Þeir höfðu að auki engan sérstakan áhuga á að halda heim. Í september vopnuðust Finnar gegn þessum fyrrum bandamönnum sínum.

Ekki ætluðu Þjóðverjar að skilja auðlindir eftir handa óvinum sínum. Þegar þeir héldu í vestur til Noregs brenndu þeir þorp og bæi til kaldra kola, sprengdu sundur brýr og vegi.

Sveit þýskra fjallahermanna hafði haft höfuðstöðvar sínar í Rovaniemi og þar var öllu eytt. Í dagblöðum stóð að þar væri ekkert eftir nema haugar af ösku og kolum. Á finnska Lapplandi urðu 200.000 manns að yfirgefa heimahaga sína. sa-k uva

Lundh, félagi í dönsku andspyrnuhreyfingunni, ásamt eiginmanni sínum, Carl-Einar Maaløe, til Svíþjóðar. Gestapomenn höfðu komist á snoðir um skemmdarverkahreyfingu þeirra og fjöldi félaganna hafði verið sendur í vinnubúðir. Í Svíðþjóð náðu Lundh og Maaløe sambandi við dönsku herdeildina, Hedda Lundh hernaðararmi flóttamanna sem stofnuð hafði verið í Svíþjóð 1943. Maaløe gekk til liðs við dönsku herdeildina en Lundh var hafnað því „konur eiga að sinna hjálparstörfum“.

Fimleikakonan Hedda Lundh hafði dvalið í Þýskalandi og verið nokkuð höll undir nasisma í upphafi. En eftir að hafa orðið vitni að bruna samkunduhúss gyðinga þar á Kristalsnótt skipti hún um skoðun. Til ársins 1944 vann hún við skemmdarverk á járnbrautarteinum, sprengjugerð og sendiboðastörf í Danmörku. Í Svíþjóð sinnti hún hjálparstöfum með því „að afhýða kartöflur“ eins og hún orðaði það.

„En eymd manna nyrst á Skandinavíuskaga var hreint ekki lokið.“

Engar konur í dönsku herdeildinni

Danska herdeildin á heræfingu í Svíðþjóð.

sjálfstæð þjóð. Úr varð að tengja skilyrðið persónu Finnlandsforseta, Risto Ryti. Það þýddi um það bil að þegar Finnar, í mjög náinni framtíð, yrðu að semja við Stalín um frið stæði nýr forseti fyrir því. Í lok júlí var komið að þeirri úrslitastund. Ryti sagði af sér embætti og við tók maðurinn með níu líf, Gustav Mannerheim. Hann var 77 ára og varla yfir sig sæll en tilbúinn til að axla ábyrgð sína. Enginn annar gæti fengið Finna til að samþykkja þessa friðarsamninga. „Nú hóf ég ferð mína um svipugöngin,“ skrifaði Mannerheim í sjálfsævisögu sína.

Samningarnir voru Finnum sannarlega þungbærir, svo þungbærir að forsætisráðherrann, Antti Hackzell, fékk hjartaáfall eftir fund þeirra Vjatjeslavs Molotov, utanríkiráðherra Sovétríkjanna, í Moskvu. Rússar fengu meðal annars mikið landsvæði við

Porkala undir herstöð í stað Hanko. Porkala er í um 1,5 km fjarlægð frá Helsinki.

n at i o n a l m u s e e t, d k

NORÐURLÖND andra världskriget Í SÍÐARI HEIMSSTYRJÖLDINNI i norden

Norskir flóttamenn bíða matvæla í Kiruna, Þjóðverjar höfðu hrakið þá að heiman.

ntb scanpix/ t t

Þjóðverjar á undanhaldi eyddu öllu sem á vegi þeirra varð og gæti komið Rauða hernum til góða. Hér brennur Vedsö haustið 1944.

Hlutlaus þjóð á hættusvæði

Íslendingar sættu ekki þeim hryllingi sem hér hefur verið tíundaður að framan en á ýmsu gekk þó í þeirra lífi.

Reykjavíkurtogarinn Max Pemberton fórst einhvers staðar út af Snæfellsnesi í janúarmánuði. Brak úr skipinu fannst ekki, veður hafði verið slæmt en áhöfn togarans hafði oft lent í öðru eins. Menn veltu fyrir sér hvort skipinu hefði hvolft vegna ofhleðslu, hvort brynvörn á yfirbyggingu hefði raskað jafnvægi skipsins en slíks hafði aldrei orðið vart í skipinu áður.

Sennilegast þótti að skipið hefði siglt á tundurdufl enda höfðu Bretar lagt mikið af þeim milli Íslands og Grænlands til að hindra ferðir þýskra skipa. Þar var einnig töluvert af þýskum tundurduflum.

ria novosti/ibl

brunarústum heimila sinna. Þeim fylgdu um 28.000 skepnur.

Flóttamönnum var komið fyrir á einkaheimilum, í skólum, bænahúsum og öðru opinberu húsnæði. Kýr og hestar norrænna flóttamanna voru hýst á bóndabæjum og búgörðum.

En eymd manna nyrst á Skandinavíuskaga var hreint ekki lokið. Sovétmenn hófu þar sóknaráætlun sína 7. október til að hrekja Þjóðverja af þessum norðlægu slóðum. Mest áhersla var lögð á að koma þeim frá Petsamo en að friðarsamningum við Finna undirrituðum tilheyrði Petsamo Sovétmönnum. Þar eru nikkelnámur mjög svo mikilvægar vopnaframleiðslu.

En her Sovétríkjanna lét ekki þar við sitja. Honum var ætlað að koma höndum á þýsku hermennina í norðri, fjallahermennina. Sú aðgerð átti eftir að taka þrjár vikur og þá lágu 21.000 hermenn í valnum. „Nú er ekki tími til samlíðunar með almenningi,“ sagði Adolf Hilter þegar hann skipaði að allir íbúar á Finnmörk í Noregi og Norður-Troms skyldu fluttir á brott. Byggðir skyldu lagðar í eyði til að gjalda fyrir árangur sovéskra hermanna. Í Noregi öllum voru þúsundir manna hraktar af heimilum sínum og bóndabæjum. Eldur var lagður að skólum, verslunum og kirkjum.

Þeir Norðmenn sem leynst höfðu í námugöngunum í Kirkenes ganga til fundar við rússneska hermenn.

Skepnum var slátrað eða þær brenndar inni. Þrátt fyrir þetta ákváðu margir að halda kyrru fyrir í heimahögum sínum. Þeir leituðu skjóls í giljum, hellum, trjáhúsum og jafnvel jarðholum. Við Bjørnevatnsþorp á norsku Finnmörk komu 3.500 menn búðum upp í námugöngum og biðu komu sovéskra hermanna.

Fyrstu fánar dregnir að húni

Sovéskir hermenn náðu Kirkenes á sitt vald 25. október og námu loks staðar við Tanaá á Finnmörk.

Daginn áður höfðu Rússar komist að námugöngunum og þar komu Norðmennirnir smám saman í ljós. Fánar voru dregnir að húni í byggðarlaginu, þeir fyrstu í frjálsum Noregi.

Breska olíubirgðaskipið SS El Grillo sokkið að hluta í Seyðisfjarðarhöfn.

SAGAN ÖLL 11/2016 43

NORÐURLÖND andra världskriget Í SÍÐARI HEIMSSTYRJÖLDINNI i norden Kanadíski tundurspillirinn Skeena strandaði við Viðey í óveðri, 15 skipverjar fórust.

og því að Íslendingar taka með stofnun lýðveldis til fullnustu í sínar hendur æðsta vald í málefnum ríkisins“.

Stjórnarskárnefnd þessi lagði fram frumvarp að nýrri stjórnarskrá í apríl 1943 og beið það umræðu innan þings og utan, þó ekki alfrjálsra.

Hreint ekki allir sammála

Skrefið stóra Goðafoss var forustuskip lítillar skipalestar á leið frá Bandaríkjunum.

Með togaranum fórust 29 menn. Í febrúar vörpuðu ekki færri en þrjár þýskar flugvélar sprengjum á breska olíubirgðaskipið SS EL Grillo þar sem það lá við festar í höfninni á Seyðisfirði. Mannbjörg varð en El Grillo laskaðist svo mjög að Bretar ákváðu að sökkva því þótt það væri fullt af olíu. Síðan varð olíumengunar stundum vart frá skipinu en árið 2001 var ráðist í viðamikla hreinsun þess. Einnig hefur töluvert magn loftvarnaskota og djúpsprengja verið sótt í skipið. Í apríl hrapaði bresk flugvél í 50 metra fjarlægð frá nýjum stúdentagarði í Reykjavík. Öll áhöfn vélarinnar fórst.

Kanadískur tundurspillir, Skeena, strandaði í óveðri við Viðey í október.

Alls fórust 15 skipverjar en 198 var bjargað í land. Í nóvember var Goðafoss forustuskip í lítilli skipalest á leið frá Bandaríkjunum. Áhöfn og skipstjóri þýska kafbátsins U 300 gerðu atlögu að Goðafossi á Faxaflóa og sökk hann á um sex mínútum. Með honum fórust 42 karlar, konur og börn, úr áhöfn, farþegar og skipsbrotsmenn sem áhöfnin á Goðafossi hafði bjargað skömmu áður. Tveir farþegar björguðust, tveir skipsbrotsmenn og 17 skipverjar.

44 SAGAN ÖLL 11/2016

Ekki gekk undirbúningur stofnunar lýðveldisins Íslands eins vandræðalaust fyrir sig og haldið hefur verið fram í ræðum og ritum. Þegar Alþingi kaus Svein Björnsson ríkisstjóra um ári eftir hernám Danmerkur var jafnframt ákveðið að stefnt skyldi að sambandsslitum við Danmörku og stofnun lýðveldis á Íslandi. Ári síðar var skipuð fimm manna stjórnarskrárnefnd og síðar á árinu 1942 var fjölgað í nefndinni um þrjá sósíalista. Engu skyldi þó umbylt, Alþingi ákvað að óheimilt væri að gera „nokkrar aðrar breytingar á stjórnarskránni en þær sem beinlínis leiðir af sambandsslitum við Danmörku

Menn tókust á um verðandi kjördæmaskipan og misvægi atkvæða.

Ráðamenn á landinu voru þó vissir að á örlagatímum skipti mestu að þjóðin sýndi samstöðu við stofnun lýðveldisins. En átti að gera það með hraði árið 1942 eða bíða stríðsloka?

Hraðskilnaðarmönnum meðal sjálfstæðismanna, framsóknarmanna og sósíalista á þingi tókst að vinna lögskilnaðarmenn: alþýðuflokksmenn og fleiri á þingi, á sitt band enda voru þeir sakaðir um óhollustu við þjóð sína og Danadekur. Krafan um þjóðareiningu þýddi að ekki mætti takast á um stjórnarskrá nýja lýðveldisins, að því einu yrði breytt sem þyrfti að breyta. Átta manna þingnefndin sem lagði stjórnarskrárfrumvarpið fram í apríl 1943 taldi að sú stefna hentaði best til að „fylkja þjóðinni einhuga um stofnun lýðveldisins“.

Menn ræddu og þráttuðu um ýmislegt, þetta væri einungis brágðabirðgafrumvarp, breytingar á stjórnsýlsunni og stöðu forseta lýðveldisins, svo nokkuð sé nefnt en að lokum var ágreiningsefnum slegið á frest.

Hraðskilnaðarmenn og lögskilnaðarmenn tókust á í þingsölum en þeir síðarnefndu voru sakaðir um skort á þjóðhollustu og Danadekur.

Utanþingsráðuneyti Björns Þórðarsonar, 1942-1944. Frá vinstri: Björn Ólafsson fjármálaráðherra, Björn Þórðarson, forsætis-, heilbrigðis- og kirkjumálaráðherra og félagsmálaráðherra frá apríl 1943, dóms- og menntamálaráðherra frá september 1944, Sveinn Björnsson forseti, Vilhjálmur Þór, utanríkisog atvinnumálaráðherra, og Einar Arnórsson, dóms- og menntamálaráðherra. Á myndina vantar Jóhann Sæmundsson en hann lét af embætti félagsmálaráðherra í apríl 1943.

Líður að lýðveldi

Fulltrúar stjórnmálaflokkanna náðu samkomulagi um lýðveldisstofnunina í árslok 1943. Alþingi afgreiddi tillögur skilnaðarnefndar í febrúar 1944 og voru þær samþykktar einróma. Efnt var til þjóðaratkvæðagreiðslu um niðurstöðu Alþingis dagana 20.-23 maí. Þannig henni. Lokatölur voru þær áttu flestir að hafa tækifæri að 97,35% kjósenda voru til að greiða atkvæði, fylgjandi sambandsslitum einhuga vilji landsmanna og 95,04% samþykktu Fyrsti forseti íslenska yrði skýr. Alþingi skyldi stjórnarskrá lýðveldisins. lýðveldinsins, Sveinn kjósa fyrsta forseta Björnsson, hafði búist lýðveldisins en hann átti við einróma kosningu í Lýðveldisstofnun að sitja í embætti í eitt ár. embættið en svo fór ekki. á Þingvöllum Og enginn skyldi ætla að Hann fékk 30 atkvæði, Lýst var yfir stofnun íslenskir stjórnmálamenn 15 seðlar voru auðir og lýðveldsins Íslands á og fulltrúar allra samtaka skrifstofustjóri Alþingis, Þingvöllum í úrhelli og hávaðaroki á afmælisdegi sem nöfnum tjáir að Jón Sigurðsson frá Jóns Sigurðssonar, helsta nefna hafi ekki lagt sína Kaldaðarnesi, fékk fimm leiðtoga Íslendinga í hönd á áróðursplóginn. atkvæði. sjálfstæðisbaráttunni á 19.

Landsmenn öld og forseta Hafnardeildar voru hvattir með Hins íslenska bókmenntafélags. Talið öllum ráðum til að taka þátt í að þar hafi verið um 25.000 menn þjóðaratkvæðagreiðslunni svo heimi samankomnir þegar þingfundur hófst öllum yrði samstaða þeirra ljós. klukkan 13:30. Forsætisráðherra, Þjóðin hlýddi kallinu, einnig þeir sem biskup Íslands og forseti sameinaðs höfðu viljað fara hægar í málinu öllu. þings tóku til máls. Ríkisstjórinn, Þjóðernistilfinningin í brjóstum varð Sveinn Björnsson, var kjörinn fyrsti eldheit, hver sem betur gat lét í sér heyra forseti Íslands og flutti ávarp, hvatti til í útvarpi eða skrifaði í blöðin. samstöðu og eindrægni þjóðarinnar.

Kjörsókn á landinu dagana fjóra var Sendimenn erlendra ríkja fluttu síðan 98,61%. Alls greiddu 71,122 atkvæði ávörp og árnaðaróskir sínar til með sambandsslitum, 377 voru íslensku þjóðarinnar. Þá var þeim mótfallnir, 805 seðlar þingfundi slitið vegna veðurs voru auðir en 754 ógildir. og hátíðardagskrá hófst. Þá Nýrri stjórnarskrá kvaddi Björn Þórðarson greiddu 69.435 atkvæði forsætisráðherra sér hljóðs, sitt, 1051 var á móti sagði að skeyti hefði borist Nokkuð bitur frá Kristjáni Danakonungi Danakonungur, X. Þjóðin vissi mætavel Kristján X, sendi að konungur hafði verið Íslendingum skeyti við andvígur stofnun lýðveldsins

lýðveldisstofnunina.

við þáverandi aðstæður og kom skoðun hans vel í ljós í skeytinu: „Þótt mér þyki leitt að skilnaðurinn milli mín og íslensku þjóðarinnar hafi verið framkvæmdur á meðan svo stendur á sem nú er, vil ég láta í ljós bestu óskir mínar um framtíð íslensku þjóðarinnar og von um að þau bönd sem tengja Ísland við hin norrænu lönd megi styrkjast.“ Um kvöldið hafði veður skánað og dansað var á Þingvöllum. Mestu hátíðarhöldin fóru þó fram víða um land daginn eftir. Í Reykjavík voru tónlistarmenn á Hótel Borg í verkfalli en með bráðabirgðarlögum ríkisstjórnarinnar var hótelið tekið eignarnámi í einn dag, 18. júní, og því var hægt að dansa á Hótel Borg þann dag.

Enn eru Íslendingar ekki einhuga um ágæti stjórnarskrár sinnar frá 1944. l

Forseti glænýs lýðveldisins ávarpar mannfjölda við stjórnarráðið 18. júní 1944.

SAGAN ÖLL 11/2016 45

Íslömsk sértrúarhreyfing olli skelfingu á miðöldum

ASSASSÍNAR myrtu valdhafa

Enginn var öruggur, hvorki krossfarar né voldugustu herforingjar, hvorki greifar né kalífar. Þeir sem urðu á vegi launmorðingjanna, sem Evrópumenn nefndu assassína, höfðu fulla ástæðu til að óttast um líf sitt.

EFTIR ANDERS THORKILSEN

Í

október árið 1092 var voldugur vesír, Nizam al-Mulk, á leið með mikla sveit sína frá höfuðstað Seldsjúka, Isfahan, til Bagdad. Þrátt fyrir mikinn viðbúnað náði hann ekki á leiðarenda. Á leiðinni nálgaðist ungur maður hann og vildi gera yfirbót.

Nizam al-Mulk bað unga manninn að koma að burðarstóli sínum. Þá dró sá ungi fram hníf og rak hann í bringu vesírsins. Lífverðir unnu þegar á unga manninum en vesírinn var allur. Hann hafði verið hægri hönd soldáns

Seldsjúka. Hann hafði yfirumsjón með ríki soldáns sem náði frá Afganistan að núverandi Miðjarðarhafsströnd Tyrklands. Hann hafði stöðugt þurft að takast á við mikinn vanda. Allra síðast uppreisnir í fjallahéruðum Írans sunnan Kaspíahafs.

Undir forustu Hasans ibn Sabah höfðu sjítauppreisnarmenn náð virkjum á sitt vald, meðal annars í Alamut. Seldsjúkar tilheyrðu meirihluta súnníta og þegar yfirvöld í héruðunum fengu ekki við neitt ráðið hafði soldáninn skipað Nizam al-Mulik að senda hermenn þangað að berja niður uppreisn sjíta. Vesír soldáns ógnaði völdum Hasans ibn Sabah og

b rid g e m an / I B L

Í ró og spekt nálguðust assassínar verðandi fórnarlömb og þannig var Nizam al-Mulk myrtur.

46 SAGAN ÖLL 11/2016

Maimun-Diz

Masyaf Antiokia Antíokkía

Mosul Mosúl

Qadmus

SÝRLAND SYRIEN

Isfahan

Shahdiz PERSÍA

rs

kl óa

iasf

V EF T HA A

b r i d g e m a n / IB L

Kabul Kabúl

Pe

H AA Ð

l

KROSSFARARÍKIN

AFGANISTAN

RÍKI SELDSJÚKA

D ÖU RA

Ní

tat rfar Efu

Kairo Kaíró

EGIFALAND

Girdkuh Alamut

is

Jerusalem Damaskus Jerúsalem Bagdad

KALÍFADÆMI FATMÍÐA

Samarkand

Lamassar Tígr

M MEI Ð DJEAL RHÐAAVR EHAF T

s va n t e s t r ö m

BYSAN BÝSANRÍKI

SUSU

F KA SH ÍI A

Ankara

KÁ AK UA K SA

AralAral sjön vatn

SP

S V A R TAHH AAF Konstantinopel Konstantínópel

KA

Masyafvirki í Sýrlandi tilheyrði assassínum.

Medina Medína Mekka Mecka

ARABÍUSKAGI

i 0

500km

Óvinir nefndu nizari-ísmailíta assassína og á 12. öld sátu þeir í virkjum víðs vegar í ríki Seldsjúka. því sendi Sabah launmorðingja til höfuðs honum.

„Ungu mennirnir voru reiðubúnir til að fórna lífi sínu fyrir trú sína ...“

Fyrsta fórnarlambið

Samkvæmt heimildum telst Nizam al-Mulk fyrsta fórnarlamb launmorðingja þessarar sjítahreyfingar.

Hasan ibn Sabah hafði komið þessari hreyfingu á legg, þeir kölluðu þá nizari-ísmailíta en urðu þekktir meðal andstæðinga sinna undir nafninu assassínar.

Um þær mundir voru súnnítar ekki allsráðandi í íslömskum ríkjum. Ísmailítar sjíta deildu og drottnuðu í Egiftalandi.

Samskipti sjíta og súnníta höfðu verið stirð frá klofningnum á 7. öld en sjítar töldu afkomendur Múhameðs spámanns eina eiga að fara fyrir múslimum, súnnítar töldu leiðtogana ekki þurfa að vera ættmenn spámannsins en þeir urðu að túlka boðskap hans á réttan hátt að þeirra mati. Í upphafi taldist Hasan ibn Sabah til egifsku ísmailítanna en sagði skilið við þá árið 1094 og stofnaði eigin hreyfingu, nizariísmailíta.

Morðin ollu klofningi

Höfuðstöðvar hreyfingarinnar voru í virkinu í Alamut í Persíu norðanverðri en því hafði Hasan náð á sitt vald 1090.

Honum og fylgismönnum hans tókst að hrinda áhlaupi soldáns 1092 og nokkru síðar var soldáninn myrtur. Við tók blóðug valdabarátta meðal leiðtoga Seldsjúka, ríkið klofnaði en það hentaði Hasan ibn Sabah ljómandi vel.

Hasan ibn Sabah

Seldsjúkar börðust innbyrðis og nizariísmailítar gátu aukið yfirráðasvæði sitt. Þeir styrktu Alamutvirki og náðu fleiri slíkum undir sig. Hasan hóf herferð launmorða til að ná fram pólitískum vilja sínum og sækja fram í hernaði. Til þessa hafði hann úrvalslið hreyfingarinnar sér við hlið og svokallaða fida‘iyuna.

Ungu mennirnir voru reiðubúnir til að fórna lífi sínu fyrir trú sína og leiðtoga. Píslarvottar hafa ætíð verið mikils metnir meðal sjíta og meðal nizari-ísmailíta bjuggust menn ekki við

Nafngiftin varð samheiti l Frá upphafi voru nizari-ísmailítar jaðarhópur í samfélagi múslima og voru kallaðir hashishi en orðið hafði lengi verið notað yfir þá sem neyttu vímuefnis þessa úr hófi fram en með tímanum var það haft um alla þá menn og hópa sem sátu í lægstu þrepum samfélagsstigans.

En krossfararnir lögðu bókstaflega merkingu í orðið, töldu hreyfinguna

kenna sig við vímuefnið og að launmorðingjar hreyfingarinnar væru allir á kafi í því og jafnvel öðrum efnum. Ekki máttu þeir neyta áfengis. Í munni Evrópumanna varð orðið að assassínum og í vestri urðu félagar hreyfingarinnar assassínar. Assasin er morðingi á fjölda evrópskra tungumála.

SAGAN ÖLL 11/2016 47

ASSASSÍNAR

en ekki blórabögglar og í sögu þeirra má finna fjölmörg dæmi um heilu þorpin sem aðrir múslimar eyddu í hefndarskyni. Því sátu Hasan ibn Sabah og fylgismenn hans sem fastast í virkjum sínum. Launmorðin juku mjög á óvinsældir þeirra en óttinn við þá gerði nizari-ísmailítum einnig kleift að lifa af í sérlega óvinveittu umhverfi. Til voru aðrar hreyfingar sem stunduðu launmorð til að ná fram pólitískum markmiðum sínum. Iðulega var hreyfningu Hasans ibn Sabah kennt um þeirra verk, jafnvel þótt ekkert hefði til þeirra sést. Sérfræðingar í lögum og rétti íslams sögðu félaga hreyfingarinnar trúvillinga og töldu markmið Hasans ibn Sabah vera að tortíma íslam innan frá.

Margir áttu ekki erfitt með að trúa þeirri niðurstöðu því fida‘iyunarnir myrtu kalífa og trúarleiðtoga jafnt og aðra. Þrátt fyrir mikla andstöðu var Reynsla Mongóla af umsátrum færði þeim sigur á assassínum. hreyfing nizari-ísmailíta umsvifamikil að þeir sem Hasan ibn-Sabah sendi til og árangursrík, sprotar hennar spruttu höfuðs andstæðings sínum sneru upp víða, meðal annars í Sýrlandi. l aftur. Morðin voru nefnilega Frægastur sýrlenskra nizarib i ekki framin úr launsátri eða ísmailíta var án efa Rashid almeð eitri. Launmorðingjarnir Din Sinan en hann kölluðu hlutu sérstaka þjálfun í krossfarar „gamla manninn á að vinna á mönnum í fjallinu“. návígi með hnífum og Fyrstu krossfararnir friðsamlegri framgöngu. höfðu komið til Sýrlands l Sögur af assassínum blómstruðu Miklu skipti að komast nálægt 1098 og árið eftir náðu Assassínamynt í Evrópu, meðal annars vegna fórnarlambinu og því reiknuðu þeir Jerúsalem á sitt vald. frá 13. öld. gífurlýsinga launmorðingjarnir ekki með Krossfararnir skiptu Markós Póló á að sleppa lifandi frá lífvörðum löndum eystra í leppríki hreyfingunni þess. krossfara og yfir þeim ríktu ýmist en þær bárust Annað einkenndi launmorðin, þau kristnar riddarareglur eða þýlyndir um álfuna á 14. voru yfirleitt framin á opinberum múslimar. Minnihlutahópar áttu erfitt öld. Nokkrum stöðum, til dæmis í moskum. uppdráttar en Sinan var sérlega hæfur áratugum síðar Morðunum var nefnilega einnig ætlað og raunsær stjórnmálamaður. Hann var orðið assassín að skelfa aðra og hræða svo þeir snerust gekk í bandalög við aðra hópa, stóð fyrir orðið að samheiti ekki gegn nizari-ísmailítum. Þessi pólitískum tilræðum og náði virkjum á Úr einu af ritum yfir launmorðingja sálfræðilegi hernaður reyndist þó sitt vald og þannig tryggði hann sínum Markós Póló. á fjölda Evróputvíeggja sverð. mönnum stöðu á fjöllum Sýrlands. tungna.

Meðal evrópsku krossfaranna varð Goðsögnin um Útlagar og Sinan fljótt að goðsögn. Einkum eftir launmorðingja þessa hefur blórabögglar að hann, stuttu fyrir andlátið 1192, síðan haslað sér völl í dægurAðrir múslimar óttuðust fyrirskipaði að kristni konungurinn í nizari-ísmailíta Jerúsalem, Konrad de Montferrat, skyldi menningunni. Má nefna og forðuðust þá myrtur á laun. Konungsmorð þetta skáldsögu Dans Brown, eins og heitan bar frægð gamla mannsins á fjallinu Englar og djöflar, eldinn. Félagar og assassína hans til og um Evrópu. sjónvarpsþættina í heyfingunni Montferrat hafði reyndar ekki verið um Markó Póló voru oftar krýndur konungur Jerúsalem þegar hann og tölvuleikinn var myrtur en hann telst einn af fáum Assanssin‘s úr framvarðasveit krossfara sem urðu Creed. sýrlenskum fida‘iyunum að bráð.

Tölvuleikurinn Assassin‘s

Markó Póló hræddi Evrópumenn með sögum af assassínum

Creed byggir á sögulegum persónum og atburðum.

48 SAGAN ÖLL 11/2016

„Staða verjenda virkjanna var með öllu vonlaus ...“

Nú er Alamutvirkið rústir einar.

Mongólar bregðast við

Arabískt máltæki segir „óvinur óvinar míns er vinur minn“ og það höfðu nizari-ísmailítar að leiðarljósi. Árið 1218 bárust fréttir af hernaðarógn til Alamutvirkis. Samkvæmt fregnum voru þar á ferð sveitir áður óþekkts stórveldis úr austri. Þeir voru sagðir Mongólar og höfðu meðal annars barist við óvini nizari-ísmailíta. Því þóttu þeir í byrjun nokkuð vænlegir bandamenn.

En fyrir kemur að óvinir óvina eru ekki síður eigin óvinir og fljótt varð ljóst að Mongólar þessir stefndu að heimsyfirráðum, hvorki meira né minna. Því leituðu nizari-ísmailítar liðsinnis kristinna í baráttunni gegn þessari mongólsku hjörð. En leiðtogar krossfararíkjanna töldu ráðlegra að gerast bandamenn Mongóla gegn múslimum enda voru þeir við að tapa töglum og högldum í landinu helga.

Samskipti nizari-ísmailíta og Mongóla spilltust brátt, ekki síst eftir að fida‘iyunar höfðu verið sendir á fund khans þeirra. Mongólar settu Alamutvirki efst á sóknarlista sinn þegar þeir efldu mjög innrás sína í Miðausturlönd árið 1255.

Launmorðingjarnir unnu einnig á krossförum.

Staðan vonlaus

b r i d g e m a n / IB L

Staða verjenda virkjanna var með öllu vonlaus ekki síst í ljósi þess að með herferðum sínum voru Mongólar orðnir snillingar í umsátrum. Virki nizariísmailíta féllu hvert af öðru og að lokum gáfust leiðtogarnir og sveitir þeirra í Alamutvirki upp. Khan Mongóla eirði engu, skipaði að virkið skyldi jafnað við jörðu og allir nizari-ísmailítar teknir af lífi. Blómatími hreyfingarinnar var liðinn en hún varð að friðsamri sértrúarhreyfingu.

Nú eru um 25 milljónir jarðarbúa skráðar í heyfingu eða söfnuð nizariísmailíta og hefur saga hennar öldum saman verið hin friðsamasta. Fyrir henni fer ofurkaupsýslumaður á Bretlandseyjum, Shah Karim Al Hussaini og ber titilinn Aga Khan IV. Fylgjendur hans telja hann afkomanda Fatímu, dóttur Múhameðs spámanns og tengdasonarins Alis, og því er honum heimilt að túlka boðskap Kóransins. l SAGAN ÖLL 11/2016 49

Girolamo Savonarola 1452-1498

Munkur

við stjórn í Flórens Hann töfraði Flórensbúa með predikunum sínum og sýnum í lok 15. aldar.

En munkurinn Girolamo Savonarola var ekki lengi við völd í borginni, ævi hans lauk með grimmilegum hætti á Piazza della Signoria.

E F T I R M AG N U S VÄ S T E R B R O

D

agur eldraunarinnar var runninn upp. Flórensbúar höfðu læst hurðum sínum 7. apríl árið 1498. Útlendingar allir, nema málaliðar, höfðu verið sendir á brott. Atburðirnir fram undan áttu ekki að vera fyrir allra augum.

Í predikunum sínum hvatti Savonarola Flórensbúa til að brenna „boðskap djöfulsins“; bækur, spil og hljóðfæri.

U niversa l H istor y A r c hive / U I G /G ett y

50 SAGAN ÖLL 11/2016

Vissir þú að ...

Frá sjötta áratugi 20. aldar hafa háttsettir menn kaþólsku kirkjunnar rætt sín í milli hvort ekki væri rétt að lýsa Girolamo Savonarola dýrling.

Niðurstaða hefur enn ekki fengist í því máli.

Á Piazza della Signoria átti að kveikja mikið bál. Tveir menn áttu að verða logunum að bráð og brenna til ösku af fúsum og frjálsum vilja nema drottinn guð almáttugur bjargaði öðrum eða báðum. Þá yrði þungum spurningum loks svarað. Voru predikanir og boðskapur Girolamo Savonarola um niðurlægingu kaþólsku kirkjunnar sannar og réttar eða hafði páfinn í Róm brugðist rétt við þegar hann bannfærði munk þennan?

Í baráttu við Fransiskana

Ögurstundin

Í dögun lögðu rúmlega tvö hundruð reglubræður Savonarolas af stað frá San Marco-klaustri og höfðu dregið hettur kufla sinna yfir höfuðin. Þeir báru mikla krossa og sungu sálma.

Dominco var á leið í eldinn, bar rauða kápu og stóran kross. Við hlið hans gekk Savonarola og hafði lagt munkakufli sínum og bar útsaumaða flauelskápu.

Hann hélt á hostíunni, oblátu. Þeir gengu gegnum mannmergðina að Piazza della Signora en vopnaðir varðmenn umkringdu torgið. Þar biðu þeirra Fransikanamunkar.

Sumir sjónarvottar sögðu að þeir hefðu gengið til móts við Savonarola og að þá hefðu fylgismenn hans gefist upp en í raun var atburðum þveröfugt farið. Þeir sem trúðu heitt og innilega á Savonarola töldu víst að ögurstundin væri runnin upp, nú kæmi í ljós að hann hefði haft rétt fyrir sér. Flórens yrði nýja Jerúsalem og innan skamms myndu allir heiðingjar heims játa kristna trú og Jesús Kristur snúa aftur í mannheima.

„Tveir menn áttu að verða logunum að bráð ...“

Eldraunin

Ekki áttu þeir von á góðu. Fyrst rifust menn um hvernig eldraun þessari skyldi háttað.

Fransiskanamunkarnir kröfðust þess að líkamsleit skyldi gerð á Dominico da Pescia til að koma í veg fyrir brögð af hans hálfu. Að henni lokinni rifust menn um hvort Domenico mætti bera með sér kross í logana eður ei. Að lokum lét hann undan en þá krafðist Savonarola þess að Domenico tæki með sér oblátur í eldinn. Tíminn leið. Spenntir áhorfendur misstu þolinmæðina og uppþot virtist á næsta leiti. Þá dró ský fyrir sólu, hagl skall á borginni og eldingar loguðu á himni. Fylgismenn Savonarola töldu víst að guð almáttugur væri að sýna vanþóknun sína. Í raun réði munkurinn Girolamo Andstæðingum hans varð Savonarola ríkjum í Flóranes tíðrætt um svartagaldur.

1494-1498.

Að lokum var ákveðið

Lebrecht / IBL

Spennan í borginni hafði magnast síðustu árin, milli þeirra sem töldu Savonarola dýrling og spámann og þeirra sem töldu hann svikara.

Svonarola var ekki sáttur við brennuna. Hún var ekki runnin undan rifjum hans heldur andstæðings, Fransiskanamunksins Francesco di Puglia, en hann boðaði að menn ættu að leita svara hjá drottni almáttugum í deilunum. Í fyrstu hafði Savonarola talið réttast að taka ekki þátt í vitleysunni en einn fylgismanna hans, Domenico da Pescia, hafði tekið áskoruninni. Þá taldi munkurinn sér ekki fært að skorast undan. Áður en eldraun þessi barst í tal hafði Savonarola boðað að kraftaverks væri að vænta, innan skamms myndi drottinn allsherjar sýna honum stuðning svo eftir yrði tekið. Reglubróðir hans, Domenico, trúði heilshugar á boðskap og sýnir „spámannsins“ og var tilbúinn að ganga í logana sem ætlaðir höfðu verið Savonarola.

Nokkuð hafði verið haft fyrir brennunni. Viðarpallur hafði verið smíðaður og lagður á moldarlag svo skrautsteinarnir á torginu skemmdust ekki. Síðan var pallurinn hlaðinn viði og greinum. „Allt nauðsynlegt til að vel

logaði“, eins og sjónarvottur orðaði það í bréfi.

SAGAN ÖLL 11/2016 51

girolamo savonarola

boðskapur hans og predikanir fram hjá flestum. Áheyrendur þreyttust á þungum boðskapunum og æ færri hlýddu á mál hans.

En allt gjörbreyttist þegar nýjustu tíðindi bættust við svarnætti boðskapar hans; hann hóf að fjalla um yfirvofandi heimsendi. Syndir samtímans, sagði Savonarola, kalla eftir refsingunni.

Skyndilega fylltust mál hans og tunga Varð heittrúaður ofurkrafti og þegar hann sagðist að auki Hann hafði fæðst hafi séð spámannssýnir 45 árum áður í og að drottinn allsherjar bænum Ferrara á talaði til hans flykktust Ítalíu norðanverðri. áheyrendur á hans fund.

Fjölskylda hans Árið 1489 höfðu taldist til virðulegrar frengir og sögur borgarastéttar og höfðu af þeim heittrúaða sumir ættingjanna Girolamo Savonarola tengst aðalsættum. borist svo víða að Girolamo var ungur hann var kallaður að árum þegar í ljós til Flórens. Og þar kom að hann var vel sló hann í gegn í til náms fallinn og aðventupredikun í fjölskyldan ákvað að klaustri San Marcos, hann yrði læknir eins Af öllum dauðlegum varaði borgarbúa við að og afinn en hann dómur drottins væri mönnum fékk Alexander hafði verið líflæknir yfirvofandi. páfi VI, de Borja eða Estefursta.

Hann varð æ meiri Borgia að ættarnafni, að Hann naut klassískrar byltingarsinni; ekki lokum nóg af Savonarola menntunar, var þyrfti aðeins að taka munki. sérstaklega áhugasamur til í kaþólsku kirkjunni um heimspekinga og skáld fornaldar, en heldur pólitíkinni í Flórens eins og hún dag einn breyttist allt. Savonarola hlýddi lagði sig. á predikun og varð heittrúaður.

Borgin var þá bæði vellauðug og Þess ber og að geta að stúlka sem voldug, miðstöð blómatíma í listum og hann bað hafnaði menningu. Medicihonum og hann snéri ættin og bandamenn baki við veraldlegum þeirra höfðu lengi gæðum. Fjölskyldu verið þar við völd sinni til mikils angurs en Savonarola kaus flutti hann að heiman að halda sig fjarri og gekk í klaustur. þeirri ætt allri Í skrifum sínum en fann æ meiri segir hann frá flótta hljómgrunn meðal sínum frá hugmyndum óánægðrar alþýðu. endurreisnarmanna Karl Frakkaþví afguðun konungur VIII lagði heims einkenndi norðurhluta Ítalíu veraldarhyggu þeirra. og Flórens undir sig Hann sá synd og árið 1494. Mediciillsku hvert sem hann ættin mátti leggja á leit, einkum meðal flótta og Savonarola kirkjunnar manna, og hann taldi að hann lét til sín taka á veraldlegu valdasviðinu. yrði að láta til sín taka meðal þeirra.

Ekki að stjórnmáláhrif hans væru sterk og mikil. En eldheitur Heimsendaspár boðskapurinn og predikanirnar, sögur Ungmunkurinn nam af kappi í reglu hans af spádómum sínum og sýnum, Dóminíkana í Bologna. En í upphafi fór nutu mikilla vinsælda. Í um tvö ár að hætta við viðburð þennan en bálið var tendrað. Áhorfendur voru vissir um að Savonarola hefði með einhverjum hætti komið í veg fyrir þessa miklu skemmtun og æstust mjög. Reglubræður hans skunduðu í flýti í klaustur San Marcos. Þegar myrkrið lagðist yfir Flórensborg var allt sem Savonarola hafði boðað og skipað síðustu ár að falli komið.

L e e m ag e / U I G /G e t t y

Dómsdagsmálverk Guidos da Pietro eða Fra Angelico frá 1431.

Heimsendspádóma má rekja til Persíu l Girolamo Savonarola er einn fjölmargra predikara í aldanna rás sem hafa haft áhyggjur af yfirvofandi heimsendi.

Meðal kristinna varð ótta þessa snemma vart; Samkvæmt Nýja testamentinu segir Jesús að þeir sem hlýði á orð hans verði hólpnir á dómsdegi.

Síðar dró nokkuð úr dómsdagspám í kirkjunni en í raun hindraði ekkert predikara og meinta spámenn og sjáendur ýmissa trúarhreyfinga í boðun yfirvofandi heimsendis. Í bókinni Apocalypse, A History of the End of Time, segir höfundurinn, John Michael Greer, frá uppruna heimsendahugmyndanna meðal fylgjenda Saraþústrusiðar á 11. öld fyrir okkar tímatal og hvernig hugmyndum þessum hefur farnast til okkar daga.

52 SAGAN ÖLL 11/2016

„ ... Savonarola kaus að halda sig fjarri þeirri ætt allri en fann æ meiri hljómgrunn meðal óánægðrar alþýðu.“

a p i c /g e t t y

má segja að „alþýðuveldið“ í Flórens hafi verið stjórnað úr predikunastóli Savonarolas í San Marco en tryggur fylgismaður hans, Francesco Valori, var þó opinberlega sagður voldugasti maður í borginni.

Gagnrýndi páfa

Savonarola lagði megináherslu á almenna, siðferðilega uppreisn.

Vændi, spilamennsku, drykkju og samkynhneigð skyldi þunglega refsað. „Syndaboðskap djöfulsins“; spilum, hljóðfærum og bókum var safnað saman og allt brennt á bálum víða um borgina.

En eldheit trú Savonarola beindist ekki síður gegn sjálfum páfanum og þar var ekki að spyrja að viðbrögðum. Alexander páfi VI ákvað, 12. maí 1497, að bannfæra munkinn. Savonarola lét boðskap páfa sem vind um eyru þjóta og hélt áfram að útdeila oblátum, víni og predika.

En andstaðan gegn honum jókst, einnig í Flórens, og því var komið að eldrauninni.

Grimmileg endalok

Um kvöldið hundeltu andstæðingar Savonarola fylgismenn hans um alla borg en andstæðingarnir höfðu lengi beðið eftir góðri ástæðu til ofbeldisverka. Bandamaður hans á stjórnmálsviðinu, Francesco Valori, var drepinn. Spámaðurinn fannst sjálfur á bæn í bókasafni klausturs síns og var hnepptur í fangelsi.

Pyndaður fékkst Savonarola

Savonarola var hengdur og líkið brennt á máli í Flórens. til að játa að hann hefði aldrei séð guðdómlegar sýnir en notað þær frásagnir til að ná sínu fram, boðun þess að heiminn væri á heljarþröm vegna synda mannanna og nauðsyn þess að endurbætur yrðu gerðar á kaþólsku kirkjunni.

Girolamo Savonarola var hengdur á Piazza della Signoria 22. maí árið 1498.

Líkið var brennt á báli og öskunni stráð í Arno-fljótið svo fylgismenn gætu ekki vitjað grafar hans og syrgt látinn leiðtoga. l

Flórens var höfuðborg endurreisnarinnar gjaldeyrisviðskiptum um alla Evrópu. Auðugar fjölskyldur lögðu metnað sinn í að styrkja arkitekta og listamenn alla.

Meðal þeirra eru helstu listamenn endurreisnarinnar og má nefna Leonardo da Vinci og Michelangelo.

Rithöfundurinn Niccolò

Machiavelli dvaldist lengst af ævi sinnar í Flórens.

Hann var samtímamaður Savonarolas og taldi hann einberan svikahrapp. Í bók sinni, Prinsinn, greinir hann frá hvernig stöðva eigi óvonpaðan spámann og tekur Girolamo Savonarola sem dæmi.

Flórínur frá 14. öld.

SAGAN ÖLL 11/2016 53

C l a s s i c a l N u m i s m at i c G r o u p

l Á 15. öld varð Flórens í forustu borga á Ítalíu, ekki síst vegna verslunar og viðskipta.

Auðmenn borgarinnar voru brautryðjendur á svið bankareksturs og hömpuðu gullmynt borgarinnar, flórínunum, enda var hún höfðu til viðmiðunar í

Árið E F T IR S Ö R U G RI B ER G

1918

Í þessari greinaröð er hugað að athyglisverðum atburðum eins árs í senn.

Sérstakar ráðstafanir voru gerðar til að vista sjúklinga í herbúðunum í Funston í Kansas þegar sóttin braust út. Er það fyrsta skráða heimildin um spænsku veikina.

l Á síðasta ári fyrri heimsstyrjaldar geisar inflúensa um veröld víða og grandar fleirum en falla í styrjöldinni. Hennar verður fyrst vart í Bandaríkjunum en hún er þó kölluð „spænska veikin“ því blaðamenn á hlautlausum Spáni greina fyrstir manna frá henni. Í stríðshrjáðum löndum eru þær fréttir ritskoðaðar sem menn telja

að dragi úr baráttuanda þjóðanna.

Veiki þessi skellur á heimsbyggðinni í nokkrum bylgjum. Venjulegar inflúensur leggjast harðast á sjúka, aldraða og börn en þessi eirir engum, sérstaklega virðast menn á besta aldri veikir fyrir. Frá marsmánuði 1918 og til júlímánaðar 1920 látast að minnsta kosti 20 milljónir manna úr spænsku

MYNDLISTIN

Á HVÍTA TJALDINU l Kvikmyndin Tarzan of the Apes,

l Breski myndlistarmaðurinn

John Nash sýnir myndir sem hann hefur málað af styrjöldinni og afleiðingum hennar. Á myndinni Over the Top yfirgefa hermenn skotgröf sína og halda gegn skothríð óvinanna.

54 SAGAN ÖLL 11/2016

veikinni en 9,2 milljónir manna féllu í fyrri heimsstyrjöldinni á árunum 19141918.

Veikin barst að öllum líkindum til Íslands með skipunum Botníu frá Kaupmannahöfn og Willemoes frá Bandaríkjunum 19. október 1918, daginn sem fullveldi Íslands var samþykkt.

J ohn N a sh / I W M /G e tt y

Tarsan apabróðir, frumsýnd. Þessi þögla mynd er fyrsta í röð mynda byggðra á sögum Edgars Rice Burroughs um frumskógarhetjuna. Elmo Lincoln leikur Tarsan er Enid Markey er Jane.

S c i e n c e P hoto L i b r a r y / I B L

Spænska veikin verður milljónum að fjörtjóni

I n t e rf o t o / I B L

Keisarafjölskyldan tekin af lífi l Rússakeisari, Nikulás II, og fjölskylda hans eru tekin af lífi í Yekaterinburg.

Frá byltingunni 1917 hefur keisarafjölskyldan verið í haldi bolsévika sem hyggjast draga Nikulás fyrir dómstóla vegna glæpa hans

Nikulás Rússakeisari II árið 1913 ásamt eiginkonu sinni, Alexöndru, og börnum þeirra Maríu, Aleksei, Olgu, Tatjönu og Anastasíu.

gegn rússnesku þjóðinni.

En þegar fregnir berast af hvítliðum keisarans á leið til borgarinnar ákveða bolsévikar að taka fjölskylduna af lífi frekar en láta frelsa hana úr haldi.

Auk keisarans drápu þeir eiginkonu hans, Alexöndru Fjodorovnu, dæturnar Olgu, Tatjönu, Maríu og Anastasíu og ríkisarfann Aleksei.

„Föður eiturgassins“ veitt Nóbelsverðlaun hefur haft mikil áhrif á þróun áburðar á tímum mannfjölgunar sem þarfnast æ meira lífsviðurværis.

En Haber er ekki síður þekktur sem „faðir eiturgassins“.

Efnafræðingurinn hefur unnið að iðnaðarframleiðslu sinnepsgass og talað fyrir notkun Þjóðverja á gasi þessu í styrjöldinni miklu.

A pic /G e t t y

l Nóbelsverðlaunin í efnafræði hlýtur að þessu sinni Fritz Haber fyrir rannsóknir og iðnaðarþróun á ammoníaki, HaberBoschaðferðinni svonefndu. Starf hans

Fritz Haber K e y s t o n e - F ranc e /G a m m a- K e y s t o n e /G e t t y

Stríðinu lýkur l Vopnahléssamningar eru undirritaðir í lestarvagni í Compiègneskógi, í Frakklandi norðaverðu, 11. nóvember.

Fulltrúi höfunda samningsins, Ferdinand Foch, birtir þýsku fulltrúunum langan lista krafna, meðal annars um hersetu sigurvegaranna í Rínarlöndum og afhendingu alls þýsks vopnabúnaðar.

Hart er sótt að Þjóðverjum og þeir neyðast til að undirrita samninginn. Þar með er fyrri heimsstyrjöldinni lokið þótt opinber undirritun fari ekki fram fyrr en á næsta ári í Versölum.

Karlar á þrítugsaldri fá kosningarétt l Á Bretlandseyjum eru samþykkt lög, Representation of the People Act, en samkvæmt þeim fá allir karlar, 21 árs og eldri, kosningarétt án tillits til tekna eða eigna.

Konur fá einnig kosningarétt en þær verða að vera þrítugar.

Hömlur eru þó miklar á réttindum þeirra.

Ferdinand Foch, annar frá hægri, fór fyrir vopnahléssamningamönnum í járnbrautarvagni í Compiègneskógi.

Lög um kosningarétt þrítugra kvenna.

SAGAN ÖLL 11/2016 55

Var, er og verður H já Menningarstofnun Sameinuðu þjóðanna, UNESCO, er menning skilgreind sem: „... samsafn þeirra trúarlegu, efnislegu, vitrænu og tilfinningalegu þátta sem einkenna hvert samfélag eða samfélagshópi. Listir og bókmenntir teljast til menningar en einnig lífsstíll, sambúðarform, mannleg gildi, hefðir og skoðanir.“ Á vísindavef Háskóla Íslands svarar Haraldur Ólafsson, mannfræðingur og fyrrum prófessor, spurningu um menningu

á eftirfarandi hátt: „Innan mannfræðinnar er hugtakið menning notað þegar þekkingu er miðlað milli kynslóða og þá um allt það mannlegt atferli sem lært er innan eigin menningarhóps, til dæmis reglur um ættartengsl, kynhegðun, mataræði, samskipti við annað fólk, venjur og daglegar athafnir, trú og trúarathafnir og síðast en ekki síst tungumálið.“ Og Haraldur bætir við í sama svari að „siðmenning einkennist af því að farið er að skrásetja alls konar upplýsingar og af því að veruleg verkaskipting eigi sér stað. Þetta er vissulega samfara myndun borga þar sem íbúarnir eru háðir því að bændur í

Dvergar í fornu Egiftalandi l Árið 2005 birtist grein í The American Journal of Medical Genetics og þar sagði, meðal annars, að í 6500 ár hefðu fornir Egiftar mjög hampað dvergum. Sérfræðingar frá háskólasjúkrahúsinu í Georgetown höfðu komist að þessari niðurstöðu þegar þeir höfðu kannað listmuni og líffræðilegar minjar dverga í þessu forna og volduga menningarríki.

Dvergar eru myndefni ótrúlegs fjölda sem skreytti muni, hjó styttur og grafhýsi og aðra listmuni. Dvergar virðast hafa verið í hávegum hafðir

56 SAGAN ÖLL 11/2016

sem nánir þjónar, yfirmenn í húshaldi, umsjónarmenn dýra af öllu tagi, skrifara, dansarar, skartsmiðir og skemmtikraftar af öllu mögulegu tagi.

Sérfræðingarnir fundu einnig ýmis merki þess að dvergar hefðu setið í mikilvægum embættum og í svo miklum hávegum hafðir að þeir voru lagðir til hinstu hvíldar í skrautlegum grafhýsum, nærri konungagröfum.

Sérfræðingarnir komust að þeirri niðurstöðu helstri að „fornir Egiftar hefðu ekki talið dverga meðal fatlaðra.“

nágrenninu sjái þeim fyrir mat.“ Þorsteinn Gylfason orðaði svarið á mun einfaldari hátt: „Menning er að gera hlutina vel.“ Nú er vitað að í aldanna rás hefur fjöldi menningarheima eflst, blómstrað og liðið undir lok af ýmsum og fjölbreyttum ástæðum. Suma þessara heima þekkja menn þokkalega og má þar nefna menningu Egiftalandsins forna, aðrir hafa orðið mannlegu minni, heimildaskorti og tímans tönnum að bráð, með þverfaglegum rannsóknum og ofsahraða nýjustu tækni og vísinda hefur margt merkileg komið í ljós.

Hér fylgja nokkur dæmi.

Ættir og uppruni mínósku menningarinnar

l Árum og áratugum saman deildu

Kínverska Sanxingdui menningin og jarðskjálftar Árið 1929 var bóndi í Sesúanhéraði í Kína að lagfæra hjá sér holræsisskurð og vildi þá ekki betur til en svo að hann mokaði upp ótal munum úr jaði og öðrum fögrum en misverðmætum steinum. Sérfræðingar voru kallaðir til og varð fljótt ljóst að þarna væru komnir munir frá blómaskeiði Sanxingdui menningarinnar.

Tvær kenningar hafa helst verið uppi um endalok þessarar merku menningar; styrjaldir og flóð. Ekki taldi fræðimaður við háskóla í Chengdu í

l

Kína þau ósköp og skelfingar líklegar skýringar á endalokum Sanxingdui menningar. Fyrir tveimur árum birti hann rannsóknarskýrslu opinberlega og skýrði þar frá endalokum menningarinnar af völdum mikils jarðskjálfta. Fyrir 3000 árum olli sá skjálfti ægilegum skriðuföllum ásamt flóði og breytingum á farvegi Sanxingduiár. Þeir sem eftir lifðu færðu sig þá nær nýja árfarveginum en fluttu síðan til Jinshaár í Sesúan.

sérfræðingar um uppruna og ættir þeirra manna sem bjuggu við mínóska menningu Krítar. Rekja má rætur hennar til áttunda árþúsunds fyrir okkar tímatal en hún var í mestum blóma 2700 f.Kr. til 1450 f.Kr. Sérfræðingar margir töldu augljóst að uppruna hennar væri að leita í Afríku, einkum Egiftalandi og Líbíu en aðrir töldu mun líklegra að hún ætti rætur að rekja til Miðausturlanda og Anatólíu í núverandi Grikklandi.

Fyrir þremur árum tilkynnti prófessor við Washingtonháskóla að þeir sem bjuggu við mínóska menningu á Krít í Miðjarðarhafi hefðu verið ættaðir frá Evrópu.

Prófessor þessi kannaði erfðaefni beint og óskipt frá móður, úr hvatberunum, í 37 mönnum sem búið höfðu við menningu á Krítareyju austanverðri. Í ljós kom að menn þessir voru mjög fjarskyldir mönnum í Norður-Afríku og Miðausturlöndum. Þeir voru hins vegar náskyldir mönnum í Evrópu vestan- og norðanverðri.

SAGAN ÖLL 11/2016 57

FORN-MENNINGARSÖGUR

Ákaflega siðmenntaðir Garamantar

l Forn menning Garamanta blómstraði þar sem nú er Líbía í upplausn. Heimildir sérfræðinga um menningu Garamanta eru einkum rómverskar en að hætti sigurvegara er þeim lýst þar sem „villimannslegum hirðingjum og vandræðagemsum á útjaðri rómverska stórveldisins.“ Nýjar rannsóknir hafa leitt í ljóst að menning Gramanta var í meiri lagi blómleg og sögulega mikilvægari en áður var talið.

Fornleifafræðingur við Háskólann í Leicester á Englandi fór fyrir rannsóknarsveit þar syðra árið 2011. Í ljós komu rúmlega 100 víggirtir búgarðar, bæir og þorp. Mannvirki þar minna helst á virki og voru reist á fyrstu fimm öldum okkar tímatals. Þvert á það sem Rómverjar skrásettu bera mannvirki og byggðir Germanta blómlegri siðmenningu vitni. Þeir ruddu verslunarleiðinni um Saharaauðnina braut og voru fyrstir til að skipuleggja og byggja vinjar í þeirri endalausu sandauðn.

Niðurstöður sérfræðinganna eru að miklu leyti byggðar á loftmyndum og

myndum úr gervihnöttum.

58 SAGAN ÖLL 11/2016

Harappa menning og loftslagsbreytingar Minnst er vitað um forna borgarmenningu Harappa af fjölmörgum álíka í heimi hér. Verður það að teljast nokkuð sérkennileg því sá menningarheimur var víðfeðmari, fjölmennari, lýðræðislegri og fágaðri en þeir í fornu Egiftalandi og Mesópótamíu. Þegar menning Harappa var á sínum hátindi náðu hún yfir eina milljón ferkílómetra landa í núverandi Indlandi, Bangladess, Nepal og Pakistan.

En fyrir um 4000 árum var komið að endalokum þessarar siðmenningar.

Enginn skildi hvers vegna fyrr en nýlega. Sérfræðingur frá Woods Hole Oceanocraphic Institution í

l

Massachusetts í Bandaríkjunum og sveit hans endurgerðu landslag sléttu þeirrar og fljóta sem fóðruðu siðmenningu þessa.

Helsta niðurstaða þeirra var sú að loftslagsbreytingar hefðu haft skelfileg áhrif á þau fljót og ár sem Harappar beindu í áveitum á ræktarlönd sín.

Monsúnvindarnir brugðist, farvegirnir þornuðu og uppskeran skrælnaði. Íbúar stórra borga sultu og leituðu enn austar í Asíu, nær Gangesfljóti, þar sem monsúnvindar og -regn héldu fornum og áreiðanlegum hætti.

ðu me

ra pa

um

um

út

p a r a ðu

v l it á ef n

-S ve f num

HaLLGrÍmSKIrKja Í nÝrrI mynd fylgir blaðinu

HÚS OG HÍBÝLI

31. TBL. 78. ÁRG. 25. ÁGÚST 2016 1595 KR.

10. tbl. 2016, verð 2.195 kr.m.vsk.

freyðivín oG ber

Eitt læri 4 uppskriftir og meðlæti

Sólrún Bragadóttir stofnar heildrænan söngskóla

GIRNILEGAR BOLLAKÖKUR SÚKKULAÐI-FONDUE QUICHE LORRAINE

9. tBL. 2016

nýr óperustjóri sIlVIa rak ísbíl til að eiga fyrir náminu erla

faGurKErI Í KópaVOGI 348

VeGan VEISLA

f n um - S

eru best

BESTU í fríið?

BæKUrnar steinunn Í FRÍIÐ birna

Innlit í sumarbústað

anna tara talsmaður

rÁÐ endaþarmsmaka á íslandi FYRIR FJALLGÖNGUNA

bláber í boðinu

næsta

●

Grænkál bláber læri dill buff kaldar kökur ● ●

5 690691 160005

●

kósí

hjá Siggu ElEfSEn þar SEm allir litir Eru vElkomnir

1.995 kr. kr. verð 2.195

●

kaos og

FRUMKVÖÐULL ÁRSINS 2016

7. tbl.

08. tbl. 2015 2016

„Kemst hvergi ef ég leita sökudólga allt mitt líf“

bazaar veitinGastaður

hörkukvendið opnar sig um

690691 050009 050009 55 690691

KRISTJANA JENNÝ OPNAR SIG UM GAMALT LEYNDARMÁL

Grænmetisbuff í frystinn

æskuna, erfiðleikana í skóla ÞorBJÖrG og það sem gengur á í JensdÓttIr fitness-heiminum blaaa...

grænkál

dill

Uppáhaldssnyrtivörur Kim Kardashian

5 690691 200008

Nr. 29 18. ágúst. 2016 Verð 1.495 kr.

Rikka og Haraldur pólfari Sigurbjörn, faðir Áslaugar Örnu, geislaði af gleði með kærustunni

FERSKUR BLÆR Í SJÁLFSTÆÐISFLOKKNUM

SOONG-SYSTUR

8. tbl. 8. árg. 2016 Verð 1.895 kr.

Gerir lífið skemmtilegra!

ÁSTFANGNAR FJALLAGEITUR

Reyndu að sameina Kínverja í baráttunni við Japani 1937

st markahæ Sjöunda inum! í heim

t Lára Margrédóttir Viðars

Ert þú feimin?

RÁÐ SEM HJÁLPA!

SVÖL

NAGLALIST

Takk og bless

ÞINGMENN KVEÐJA

Stjórnaði uppreisn indíána í Perú

SAGAN ÖLL

SPURNINGAR OG SVÖR

Hvenær var Egiftaland víðfeðmast? tíma tók l Hve langan að reisa Eiffelturninn? ki var l Hvaða skriðdre algengastur á árunum 1939-1945?

l

7

SVARTHÖFÐI

MIÐALDIR

Hæfileikarík og heillandi

ERLA WIGELUND HÉLT LISTMÁLARINN HJARTNÆMA RÆÐU UNGFRÚ ÍSLAND

TÚPAC AMARU II

mjög umdeildar sálarrannsóknir

Leynibrúðkaup

GAF ÞAU SAMAN Drottning Verðlistans eldhress á níræðisaldri

9 771025 956009

hvað blessuð börnin? balliðmeð byrjað á bessastöðum

LÆTUR EKKI einfaldaðu SETJA lífSIG þitt Í KASSA

forsetafrú íslands

!

Zuper-ZAyN

l!

Láttu þér líða ve snyrtivörur!

Júlía elskar lífrænar inu Slepptu skólastress Freistandi uppskriftir þér?

Hvaða æfingar passa

pLakÖt:

SIGURGANGA

StjarNaN úr NeyÐarVaktINNI!

tayLor kINNey

7

SNIÐUG

Instagram-trikk

• SELENA GOMEZ PYRNU • ZAYN MALIK NDSLIÐIÐ Í KNATTS ÍSLENSKA KARLALA GS • TYLER POSEY S • LUKE HEMMIN BECKY G • ASTRID

ISSN 1670-8407

9 771670 840005

Ný t t ú t l i

Helgi SvavarS og Stefanía tHorS eiga Heimili með Húmor

nr. 348 • 9.tBL. • 2016 • VErð 2195 Kr.

HRESSTU UPP Á HÁRIÐ

10. tbl. 2016

Tíska hvaða föt

matur og vín

G e st Gj a f i n n

7 . tbl.

08 . tbl.38.

36.árg. árg.2015 2016

HEImILI faStEIGnaSaLa OG GLamÚrpÍu

t-

birtingur.is ÍSLEndInGar GErðu upp SVEItaSEtur SItt Í danmörKu

ð áskri e f m

NR 9/2016 1.895 kr.

NORMANA

NÝTT LÍF HÚS OG HÍBÝLI GESTGJAFINN VIKAN SÉÐ OG HEYRT

Afkomendur víkinga lögðu Evrópu að fótum sér

JÚLÍA Löður er með á Löður allan bílinn er með áallan bílinn Löður er með Löður er áallan ábílinn allan bílinn Löður Löður Löður er með er með er með er Löður með er Löður með er Löður er með ámeð með Löður allan áLöður er með Löður allan ámeð Löður bílinn er allan áLöður með er allan ámeð með er bílinn allan á er með bílinn áallan allan með bílinn ámeð ábílinn allan bílinn áallan allan bílinn allan ábílinn allan ábílinn bílinn bílinn bílinn Löður Löður Löður erLöður Löður með erLöður Löður með erLöður Löður með er Löður með er Löður með er Löður er áer með er Löður allan áer er með Löður allan ámeð Löður bílinn er allan ábílinn Löður bílinn með er allan á með er bílinn allan á með er bílinn áallan allan með bílinn áallan allan allan bílinn áallan bílinn allan áallan bílinn allan ábílinn allan áallan bílinn allan bílinn bílinn Löður með áábílinn bílinn Löður er með á Löður er með ábílinn allan bílinn er áá Löður er með ábílinn allan bílinn Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn • Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá Rain-X býður yfirborðsvörn fullkomna býður uppá fullkomna uppá yfirborðsvörn fullkomna • öryggi Rain-X yfirborðsvörn verndar yfirborðsvörn Rain-X bílinn, verndar Rain-X eykur Rain-X verndar bílinn, útsýni verndar eykur bílinn, og öryggi útsýni bílinn, eykur og eykur útsýni öryggi útsýni ogútsýni öryggi ogog öryggi Hreinn bíll eyðir allt aðRain-X 7% minna eldsneyti Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður fullkomna býður uppá fullkomna uppá yfirborðsvörn fullkomna • fullkomna Rain-X yfirborðsvörn verndar yfirborðsvörn Rain-X bílinn, verndar Rain-X eykur •eykur Rain-X verndar bílinn, útsýni verndar eykur bílinn, og öryggi útsýni bílinn, eykur og eykur útsýni öryggi og öryggi Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn Rain-X býður fullkomna uppá býður •fullkomna yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X fullkomna uppá •verndar yfirborðsvörn Rain-X Rain-X býður fullkomna •verndar yfirborðsvörn fullkomna Rain-X bílinn, uppá Rain-X yfirborðsvörn •eykur verndar fullkomna uppá bílinn, Rain-X yfirborðsvörn Rain-X býður útsýni fullkomna •Rain-X eykur verndar Rain-X bílinn, yfirborðsvörn uppá býður Rain-X og útsýni •býður eykur Rain-X verndar öryggi bílinn, yfirborðsvörn uppá •Rain-X býður Rain-X og útsýni verndar eykur fullkomna öryggi bílinn, býður uppá •yfirborðsvörn verndar Rain-X yfirborðsvörn útsýni eykur bílinn, fullkomna öryggi uppá • eykur Rain-X verndar yfirborðsvörn og útsýni eykur fullkomna verndar eykur yfirborðsvörn •bílinn, Rain-X og útsýni öryggi útsýni yfirborðsvörn bílinn, eykur ••öryggi Rain-X og verndar öryggi og eykur útsýni ••eykur verndar öryggi Rain-X bílinn, útsýni og ••útsýni Rain-X verndar öryggi bílinn, og verndar öryggi útsýni eykur bílinn, og útsýni bílinn, eykur öryggi og eykur útsýni öryggi útsýni og öryggi og öryggi Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X uppá býður •yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X fullkomna uppá •uppá verndar yfirborðsvörn Rain-X uppá Rain-X býður fullkomna •býður verndar yfirborðsvörn fullkomna Rain-X bílinn, býður uppá Rain-X yfirborðsvörn •eykur verndar fullkomna uppá bílinn, Rain-X yfirborðsvörn býður útsýni fullkomna •eykur verndar Rain-X bílinn, yfirborðsvörn uppá Rain-X og útsýni •fullkomna eykur Rain-X verndar öryggi bílinn, fullkomna yfirborðsvörn uppá •Rain-X býður Rain-X Rain-X og útsýni verndar eykur fullkomna öryggi bílinn, uppá •og verndar Rain-X býður yfirborðsvörn og útsýni bílinn, fullkomna •bílinn, Rain-X uppá yfirborðsvörn bílinn, og útsýni eykur öryggi verndar eykur yfirborðsvörn •bílinn, Rain-X og útsýni útsýni bílinn, eykur ••allt yfirborðsvörn Rain-X og verndar öryggi og eykur útsýni ••eykur verndar öryggi Rain-X bílinn, útsýni og •verndar öryggi eykur Rain-X bílinn, og öryggi útsýni eykur verndar bílinn, og útsýni eykur bílinn, öryggi og útsýni eykur öryggi og útsýni öryggi ogöryggi öryggi Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn •öryggi Rain-X verndar bílinn, og öryggi Hreinn bíll eyðir Hreinn allt bíll Hreinn að eyðir 7% Hreinn minna allt eyðir bíll eldsneyti 7% eyðir minna að allt 7% eldsneyti að minna 7% minna eldsneyti eldsneyti Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn •verndar Rain-X verndar bílinn, útsýni og öryggi Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn •bíll Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn • að Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Hreinn eyðir Hreinn allt bíll Hreinn að eyðir 7% Hreinn bíll minna allt eyðir að bíll eldsneyti 7% allt eyðir minna að allt 7% eldsneyti að minna minna eldsneyti eldsneyti Hreinn bíll Hreinn eyðir bíll Hreinn allt eyðir að bíll Hreinn 7% allt eyðir minna að bíll Hreinn 7% allt eyðir eldsneyti minna að Hreinn bíll 7% allt eyðir eldsneyti Hreinn minna að bíll 7% allt eyðir bíll Hreinn eldsneyti minna að eyðir 7% allt Hreinn bíll eldsneyti að minna allt eyðir 7% að bíll eldsneyti minna 7% allt Hreinn eyðir minna aðbíll eldsneyti allt 7% Hreinn bíll eldsneyti að minna eyðir 7% bíll Hreinn allt minna eldsneyti eyðir að Hreinn bíll 7% allt eldsneyti eyðir að minna bíll 7% allt eyðir eldsneyti minna að allt 7% eldsneyti að minna 7% minna eldsneyti eldsneyti Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn •bíll Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Hreinn bíll Hreinn eyðir bíll Hreinn allt eyðir að bíll Hreinn 7% allt eyðir minna að bíll Hreinn 7% allt eyðir eldsneyti minna að Hreinn bíll 7% allt eyðir eldsneyti Hreinn minna að bíll 7% allt eyðir bíll Hreinn eldsneyti minna að eyðir 7% allt Hreinn bíll eldsneyti að minna allt eyðir 7% að bíll eldsneyti minna 7% allt Hreinn eyðir minna að eldsneyti allt 7% Hreinn bíll eldsneyti að minna eyðir 7% bíll Hreinn allt minna eldsneyti eyðir að bíll Hreinn 7% allt eldsneyti eyðir að minna 7% allt eyðir eldsneyti minna að 7% allt eldsneyti minna að7% 7% eldsneyti minna eldsneyti Hreinn bíll eyðir allt að 7% minna eldsneyti Hreinn bíll eyðir allt 7% minna eldsneyti Hreinn bíll eyðir allt að 7% eldsneyti Hreinn bíllaðeyðir allt aðminna 7% minna eldsneyti Hreinn bíll eyðir allt að 7% minna eldsneyti

SAGAN ÖLL

Við stöðum--www.lodur.is www.lodur.is- -5680000 5680000 Viðerum erumááfimmtán sextán stöðum Við erum Við á-erum Við fimmtán Við erum áerum fimmtán erum stöðum á á fimmtán stöðum -stöðum stöðum --stöðum ---www.lodur.is --- www.lodur.is -- 5680000 -- 5680000 -- 5680000 Við erum Við á erum Við fimmtán ástöðum fimmtán erum á-fimmtán fimmtán fimmtán -5680000 stöðum www.lodur.is www.lodur.is -5680000 --www.lodur.is 5680000 5680000 - -5680000 Við Við Við áerum erum Við áerum erum Við áerum fimmtán erum Við áerum stöðum Við erum á-erum Við stöðum fimmtán www.lodur.is á-Við erum stöðum www.lodur.is á erum -fimmtán stöðum á www.lodur.is fimmtán -á stöðum erum Við www.lodur.is fimmtán 5680000 stöðum erum Við www.lodur.is áVið 5680000 stöðum -5680000 Við erum www.lodur.is -stöðum 5680000 fimmtán www.lodur.is erum á-erum -stöðum 5680000 fimmtán www.lodur.is á--á fimmtán www.lodur.is -www.lodur.is stöðum -5680000 www.lodur.is 5680000 stöðum -www.lodur.is www.lodur.is 5680000 www.lodur.is www.lodur.is -5680000 5680000 5680000 5680000 5680000 Viðerum erum Viðerum Við áfimmtán fimmtán Við áfimmtán fimmtán Við ástöðum stöðum fimmtán Við áfimmtán stöðum Við fimmtán erum á -erum Við stöðum fimmtán www.lodur.is áfimmtán -Við erum fimmtán stöðum www.lodur.is áfimmtán erum -Við stöðum á www.lodur.is Við fimmtán --áá stöðum erum Við www.lodur.is -áfimmtán fimmtán 5680000 stöðum --erum www.lodur.is -áfimmtán stöðum --áVið erum www.lodur.is Við -á -stöðum 5680000 fimmtán www.lodur.is á -stöðum 5680000 fimmtán www.lodur.is stöðum -5680000 -ástöðum 5680000 stöðum fimmtán ---www.lodur.is -www.lodur.is stöðum -www.lodur.is --stöðum stöðum -www.lodur.is 5680000 --5680000 -www.lodur.is -5680000 5680000 -- 5680000 -- 5680000 5680000 Við erum -stöðum www.lodur.is 5680000 Við erum fimmtán -www.lodur.is www.lodur.is -5680000 5680000 Við erum áerum fimmtán stöðum -www.lodur.is Við erum áfimmtán fimmtán -5680000 www.lodur.is - 5680000 Við ástöðum fimmtán stöðum - www.lodur.is - 5680000

GRAFÍSK MYNSTUR OG GERSEMAR Á HEIMILUM

Góð ráð til að feta

metorðastigann

tá

v l it á ef n

t - Ný t t

- Sp a r a

út

rif

BESTU ÁSKRIFTARTILBOÐ OKKAR FINNUR ÞÚ Á:

út l i t á

me ð á s k

Komdu í áskrift

ýtt

t - Ný t t

ðu

ásk r i f t - N ð

ve

rif

- Sp a r a

ásk

ðu

D

Reyndu þekkingu þína

Sjö spurningar um upplýsingaöldina 1

3

5

2

4

6

Niðurstöður hvaða vísindamanns eru sagðar hafa lagt grunninn að upplýsingaöldinni?

1. Isaacs Newton X. Gottfrieds Leibnitz 2. Kópernikusar Hver kallaði sig Voltaire eftir að hafa setið í fangelsi?

1. Immanuel Kant X. François-Marie Arouet 2. Denis Diderot

Hvaða heimspekingur upplýsingarinnar kynnti kenningar um valddreifingu?

1. Montesqieu X. Descartes 2. Rousseau

Hvenær kom alfræðirit upplýsingarinnar út?

1. 1711 X. 1751 2. 1791

Hverjar þessara bóka skrifaði Rousseau ekki?

1. Émile X. Játningar 2. Birtíng Hvar varð bók Thomasar Paine um almenna skynsemi, Common Sense, sérlega vinsæl?

1. Frakklandi X. Bandaríkjunum 2. Bretlandseyjum

7

Hvaða rithöfundur og heimspekingur sendi frá sér A Vindication of the Rights of Woman árið 1792?

1. Olympe de Gouge X. Mary Wollenstonecraft 2. Germaine de Staël

Heimspekingurinn Voltaire, til vinstri í fjólubláum klæðum, í heimsókn hjá þeim upplýsta Friðriki mikla.

b r i d g e m an / i b l

60 SAGAN ÖLL 11/2016

Hver er maðurinn?

5

stig

4

Hvað færðu mörg stig fyrir þekkingu þína?

3

stig

Kom í heiminn sama ár og heimsfrægur leikari.

2

stig

1

stig

stig

Sat í fangelsi fyrir tilraun Hvarf frá lýðræði til stjórnarbyltingar eftir að komast í 1923 og skrifaði þar embætti kanslara. fræga bók.

Reyndi snemma fyrir sér í myndlist.

Hvar gerðist það?

ÁGÚST

Til hægri eru rammar með dagsetningum, ártölum og atburðum. En hvar urðu þessir atburðir? Finnið rétta staði á heimskortinu.

MARS

11

1888

Mikill bylur hamlar umferð og annarri starfsemi.

5 1496

MAÍ

Grunnur lagður að fyrstu byggð Evrópumanna í Ameríku.

3 0 1591

Marokkó skir hermenn hertaka b orgina en þeir h afa þegar sig rað Songhair íkið.

g r ange r / tt

Chicago New York Havanna Santo Domingo

Túnis Timbuktú

Hvaða borg í Vesturheimi stofnaði bróðir Kritstófers Kólumbusar, Bartólómeus, árið 1496?

Sjö spurningar um upplýsingaöldina: 1, X, 1, X, 2, X, X

rétt svör SAGAN ÖLL 11/2016 61

Hver er maðurinn?

Adolf Hitler, leiðtogi Þjóðverja 1933-1945. Hann fæddist sama ár og Charlie Chaplin, 1889.

Hvar gerðist það?

Umferð og önnur starfsemi lamaðist í New York vegna mikils byls í mars árið 1888.

Fyrsta byggð Evrópumanna í Vesturheimi var Santo Domingo og þar er nú höfuðborg Dóminíska lýðveldsins. Þegar

Songhairíkið féll í maí árið 1591 hernámu marokkóskir hermenn þá sögufrægu borg Timbuktú.

s z p h o t o/ i b l

Í næsta blaði sem kemur út 27. október

Hermann Göring

SKIPULAGÐI LUFTWAFFE nýjan, þýskan flugher, Luftwaffe. Á fyrstu árum síðari heimsstyrjaldarinnar lagði hann mikið af mörkum til framgangs Þjóðverja.

ullstein/ibl

Hermann Göring var flughetja úr fyrri heimsstyrjöldinni og eftir ósigurinn gekk hann til liðs við nasista.

Hann tók þátt í að koma Hitler til valda og var falið að skipuleggja

Enn fremur: l Válynd vorveður á

Fyrsta konan í forsetaframboði í Bandaríkjunum

Norðulöndum áður en samið var um frið 1945

l Tíu tímabil sem færðu

l Árið 1872 gaf kona kost á sér

62 SAGAN ÖLL 11/2016

get ty

í embætti Bandaríkjaforseta.

Victoria Woodhull sætti háði, spotti og fyrirlitningu og var meðal annars nefnd frú Djöfull.

Afganistan heitið „kirkjugarður heimsveldanna”

l Var kallaður

harðráði eftir valdabaráttu í Noregi

l Glitrandi diskóljós og vinnuföt samkvæmt pólitískum rétttrúnaði á áttunda áratug 20. aldar

GLASSLINE Unidrain er þekkt um heim allan fyrir gólfniðurföll GLASSLINE sem hafa breytt hugmyndum okkar hvar og hvernig ®

niðurföllum er komið fyrir. Uppsetning á GlassLine Unidrain® er þekkt um heim allan fyrir gólfniðurföll (sambyggt niðurfall og sturtuhlið) frá unidrain® byggir sem hafa breytt hugmyndum okkar hvar og hvernig á sömu grundvallarhugmyndum og er örugg lausn niðurföllum er komið fyrir. Uppsetning á GlassLine með sérstaklega fallegum frágangi. (sambyggt niðurfall og sturtuhlið) frá unidrain® byggir á sömu grundvallarhugmyndum og er örugg lausn með sérstaklega fallegum frágangi.

Smiðjuvegi 76

www.unidrain.dk

• Kópavogi • Sími 414 1000 • Baldursnesi 6 • Akureyri Opið virka daga frá 8-18 laugardaga frá 10-15 • www.tengi.is • tengi@tengi.is

Smiðjuvegi 76

www.unidrain.dk

•

Kópavogi

Opið virka daga frá 8-18

•

Sími 414 1000

• Baldursnesi

6 •

Akureyri

laugardaga frá 10-15 • www.tengi.is • tengi@tengi.is

•

Sími 414 1050

•

Sími 414 1050