WODA W ROLNICTWIE. EKSPERTYZA
MELIORACJE WODNE W KONTEKŚCIE FUNKCJONOWANIA ZLEWNI MATEUSZ GRYGORUK Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Katedra Inżynierii Wodnej SGGW Melioracje wodne i rolne mają na celu poprawę warunków gospodarowania rolniczego poprzez odprowadzenie z gleby nadmiaru wody lub doprowadzenie wody do miejsc, w których jej brakuje. Na meliorację składa się szereg działań polegających na dążeniu do optymalnego dla rolnictwa zarządzania zasobami wodnymi. Melioracja jest ingerencją w lokalny układ hydrologiczny. Jeśli jest ona prowadzona w nieprawidłowy sposób – jak ma to miejsce w Polsce – polegający na znacznym przyspieszeniu odpływu wód, dochodzi do obniżenia się zasobów wodnych na terenie całej zlewni. Duży, niekorzystny, wpływ na stosunki wodne w zlewni ma również eutrofizacja (przeżyźnienie) rzek spowodowane przez nadmiar biogenów pochodzenia rolniczego (ze stosowanych w zbyt dużych dawkach nawozów). Teoretycznie systemy melioracyjne stwarzały równocześnie namiastkę spowolnienia odpływu, m.in. poprzez systemy jazów i zastawek. Niestety ich wykorzystanie wyłącznie do celów rolniczych sprawiało, że systemy te dużo skuteczniej odprowadzały wodę z krajobrazu niż ją do niego dostarczały. Choć nie można jednoznacznie stwierdzić, że w pewnym momencie (po II wojnie światowej) melioracje nie były niezbędne, jest oczywiste, że w tej chwili przynoszą więcej szkód niż pożytku. Likwidacja systemów melioracyjnych lub właściwe zarządzanie nimi powoduje podniesienie zwierciadła wody i umożliwia odzyskanie części pojemności retencyjnej skuteczniej i szybciej niż budowa kilku nawet dużych zbiorników retencyjnych. Prace mające na celu ograniczenie negatywnych
72
konsekwencji melioracji należy zacząć od likwidacji istniejących, ale nieużytkowanych, systemów melioracyjnych, podnoszenia rzędnej dna cieków w celu ograniczenia erozji, oraz opracowania zbioru mechanizmów finansowych pozwalających na wynagradzanie tych użytkowników terenu, którzy zapobiegają odpływowi wody z krajobrazu.
E
tymologia słowa melioracja (łac. melior – lepiej) jednoznacznie wskazuje na ideę tej praktyki. Zadaniem melioracji jest ulepszanie. Ulepszanie prowadzi się jednak zawsze z konkretnym założeniem. Melioracje wodne i rolne mają na celu poprawę warunków gospodarowania rolniczego poprzez odprowadzenie z gleby nadmiaru wody lub doprowadzenie wody do miejsc (lub w okresach) jej niedoborów powodujących utrudnienia w gospodarowaniu. Nic innego nie jest i nie powinno być celem melioracji. Na meliorację składa się szereg działań polegających na dążeniu do optymalnego dla rolnictwa zarządzania zasobami wodnymi. Systemy melioracyjne złożone z sieci rowów oraz urządzeń piętrzących mają za zadanie utrzymać właściwy dla rolnictwa stan wód w terenie. Rzeki odbierają wodę z tych systemów i powinny dostarczać ją w celu dalszego rozprowadzenia sieciami rowów. Powinny też skutecznie przekazywać dalej jej nadmiar. Z punktu widzenia rolnictwa wszystko się zgadza. W tym miejscu definicji należy jednak postawić cezurę i spojrzeć na owo „ulepszanie” z perspektywy środowiska i innych gałęzi gospodarki, a nie tylko rolnictwa. O ile można domniemywać, że oddziaływanie melioracji jest dla rolnictwa pozytywne, a przynajmniej neutralne, to w kontekście obiegu wody w zlewni melioracja
