WODA W ROLNICTWIE. EKSPERTYZA
ROLA ZIELONEJ INFRASTRUKTURY W ZATRZYMANIU WODY ZDZISŁAW BERNACKI Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN Struktura bilansu wodnego zlewni zależy od dwóch grup czynników: (1) zmienności i rozkładu – w czasie oraz przestrzeni – opadów atmosferycznych, na którą mamy niewielki wpływ; (2) cech fizjograficznych zlewni, tj. nachylenia powierzchni, gęstości i rodzaju pokrywy roślinnej, przepuszczalności oraz chłonności pokrywy glebowej. Cechy fizjologiczne możemy w dość znacznym stopniu kształtować i dzięki temu sterować obiegiem wody w krajobrazie. Ochronę zasobów wody w krajobrazie zapewnia przede wszystkim ograniczenie jej odpływu. Poza działaniami zatrzymującymi wodę, cel ten można również osiągnąć poprzez właściwe kształtowanie struktury krajobrazu, wprowadzenie elementów tzw. zielonej infrastruktury, która modyfikuje bilans cieplny i wodny krajobrazu, podnosi odporność ekosystemu na zaburzenia związane ze zmianą klimatu, i poprawia warunki życia ludzi. Kluczowym elementem zielonej infrastruktury są zadrzewienia śródpolne. Dla kształtowania warunków termicznych siedliska olbrzymie znaczenie ma proces parowania z gruntu i roślin, czyli ewapotranspiracja. Im większa ilość energii zostanie wykorzystana na ewapotranspirację, tym więcej wody powraca do atmosfery. Paradoksalnie, z zadrzewień ilość odparowanej wody jest znacznie większa niż z pola (szczególnie w stanie czarnego ugoru), ponieważ woda wytranspirowana przez zadrzewienie pozostaje w obiegu, krąży w krajobrazie między glebą, roślinami i atmosferą. Zwiększa to wilgotność powietrza, dzięki czemu w znacznej części woda jest zwracana do gleby w postaci rosy lub opadów burzowych. Sterowanie obiegiem wody w krajobrazie poprzez odpowiednie kształtowanie pokrywy roślinnej na-
84
zywane jest fitomelioracją. Transpiracja z drzew w największym stopniu kontroluje wielkość odpływu wody z ekosystemu, gdyż straty wody poprzez spływ powierzchniowy są czternastokrotnie mniejsze w krajobrazie zadrzewionym niż na obszarze całkowicie pozbawionym lasu. Zadrzewienia ograniczają parowanie z powierzchni uprawnych, a ukształtowane we właściwy sposób zmniejszają zasoby wodne w swoim bezpośrednim sąsiedztwie, a poprawiają je tam, gdzie tego oczekujemy, tj. w obrębie pola uprawnego.
P
ogarszanie się jakości wody oraz kurczenie się zasobów wodnych wymagają kompleksowego podejścia do ich ochrony. Ochronę zasobów wody w krajobrazie zapewnia przede wszystkim ograniczenie jej odpływu. Poza działaniami zatrzymującymi wodę cel ten można również osiągnąć poprzez właściwe kształtowanie struktury krajobrazu, wprowadzenie elementów tzw. zielonej infrastruktury, która modyfikuje bilans cieplny i wodny krajobrazu. Zielona infrastruktura to zaplanowana sieć obszarów naturalnych i półnaturalnych, zagospodarowanych w taki sposób, aby chronić zasoby przyrody i funkcje ekosystemów jednocześnie zapewniając społeczeństwu związane z nimi korzyści. Elementy zielonej infrastruktury podnoszą odporność środowiska na zaburzenia związane np. ze zmianą klimatu oraz – co jest szczególnie ważne dla ludzi – przyczyniają się do polepszenia warunków życia. Kluczowym elementem zielonej infrastruktury na terenach rolniczych są zadrzewienia śródpolne. Ponieważ w większości występujących w Polsce krajobrazów najczęściej stosowanymi jednostkami podziału przestrzeni są zlewnie powierzchniowe, opisywane w tym rozdziale procesy rozpatrywać będziemy przeważnie w skali niewielkiej zlewni (do 100 km2).
