Ž|ivot, smrt, večnost

Два прилога из књиге Милана Шарца, редитеља - сценаристе и афористичара „Живот, смрт, вечност“ Two Contributions from the Book of Milan Šarac, Director - Scrееnwriter and Aphorist „Life, Death, Eternity“

Владимир Кањух, Снежана Кањух, Момир Пушац

I. ЖИВОТ, СМРТ, ВЕЧНОСТ I LIFE, DEATH, ETERNITY

Пре свега, како то да уопште нешто постоји?

Откуда нека материја, енергија, силе – све у кретању у простору и времену, промени и еволуцији?

Зар је, заиста, све било згуснуто у „космичко јаје“ (величине главице чиоде) и онда експлодирало („велики прасак“ – big bаng) створивши свемир, затим, све се то контрахује опет у „космичко јаје“, поново експлодира и то се стално понавља?

Свемир се непрекидно шири у простору у бесконачност и на крају се претвара у скоро „ништа“, тј. у пустош без светла и звука – кажу космолози.

Можда наш свемир није једини, већ постоји више свемира?

Тешко је све то схватити! Наш мозак, створен еволуцијом на планети земљи и за живот на њој, са само земаљским искуствима, уз гледање сунца, месеца и звезда, не може да схвати законе свемира: постанак, шта је било пре него што се десио big bаng, физика „космичког јајета“ и његова експлозија, од ничега настаје нешто и то грандиозно, ширење свемира, црне рупе, будућност, коначност – бесконачност свемира, итд. (Сл./Fig. 2).

У таквој васиони, на планети ЗЕМЉИ постоји чудо природе – ЖИВОТ, укључујући и његов најразвијенији облик – homo sapiens, тј. мудри (али и емотивни) ЧОВЕК.

Геному човека је најближи геном шимпанза, тј. постоји 96% - 98% идентичности! Истраживање генома из остатака костију древних људи показују да појмови „раса“ и „нација“ немају упориште у геному, тј. сви смо ми мешавина укрштања разних људских популација. То обара опасне предрасуде да поједине расе, или чак нације, имају посебне геноме.

О вредности човека, руски писац М. Горки каже: „Човек – како то гордо звучи“, а револуционар Л. Троцки: „Човек – тај зли, лењи, безрепи мајмун“. Истина је свакако на средини између узвишеног створења и бедног убице.

Живот је највероватније настао у „топлој океанској супи” од органских материја, уз дејство електричних пражњења (муње) или је доспео из васионе.

Тим путем је створен првобитни молекул рибонуклеинске (РНК) или дезоксирибонуклеинске киселине (ДНК), који се обавио „заштитном беланчевинастом опном”. У даљој еволуцији створене су ћелије, а њиховим удруживањем вишећелијски организми. Молекул ДНК постоји у свакој ћелији са целокупним

First of all, how come something exists at all? Where does matter, energy, forces come from - everything in movement in space and time, change and evolution? Was it really all condensed into a „cosmic egg“ (the size of a pinhead) and then exploded (a „big bang“) - creating a universe. Тhen, it all contracted again into a „cosmic egg“, it explodes again and it keeps happening? The universe is constantly expanding in space Сл./Fig. 1. Академик to infinity and eventually turns into almost „noth(academician) Владимир ing“, i.e. into desolation without light and sound - Кањух/Vladimir Kanjuh say cosmologists. (Фотографија/ Photography by Maybe our universe is not the only one but there Зоран Јовановић) are more universes? It’s hard to figure it all out! Our brain, created by evolution on the planet earth and for life on it, with only earthly experiences (looking at the sun, moon and stars), cannot understand the laws of the universe: the origin, what was before the big bang, the physics of the „cosmic egg“ and its explosion, how something grandiose emerges from nothing, the expansion of the universe, black holes, the future, finitude - infinity of the universe, etc. (Fig. 2). In such a universe, there is a miracle of nature on planet EARTH–LIFE, including its most developed form – homo sapiens, i.e. wise (but also emotional) MAN. The human genome is the closest to the chimpanzee genome, they have 96% - 98% identity! Research of the genome from the remains of the bones of ancient people shows that the terms „race“ and „nation“ have no basis in the genome, i.e. we are all a cross between different human populations. This dispels the dangerous prejudice that certain races or even nations have a special genome. On the value of man, the Russian writer M. Сл./Fig. 2. Замишљен космос и његов Gorky says: „Man - how proud it sounds“ and центар. Nasim Ashrafi, Техеран. the revolutionary L. Trotsky: „Man - that evil, Imaginary cosmos and its center Nasim Ashrafi, Tehran. lazy, tailless monkey“. The truth is in the middle between a sublime creature and a miserable killer. Life most likely originated in the „warm ocean soup“ of organic matter under the action of electrical discharges (lightning) or came from the universe. In this way, the original molecule of ribonucleic acid (RNA) or deoxyribonucleic acid (DNA) was done with a „protective protein membrane“. In further evolution, cells were created and by their association - multicellular organisms. A DNA molecule exists in every cell with the entire program for the creation of new cells and a multicellular organism.

програмом за изградњу нових ћелија или одређеног вишећелијског организма. Под дејством ДНК (која се и сама мења - мутације), у променљивој животној средини, еволуцијом од првобитне „заштитне беланчевинасте опне” створено је тело вишећелијског организма (укључујући и мозак, ендокрине жлезде и друге командне и регулаторне механизме).

Ћелије које треба да омогуће размножавање вишећелијског организма (сперматозоиди и јајне ћелије) сконцентрисане су у полним жлездама (семеницима и јајницима).

Живот је, дакле, организован на нивоу ћелије и вишећелијских организама: животиња и биљака.

Вируси, су, такође, жива бића (садрже ДНК или РНК) али сасвим сићушна (могу се видети тек електронским микроскопом) и дефектна јер је за њихов живот и размножавање потребна ензимска машинерија ћелије у коју су ушли.

Кључна је, дакле, ДНК (чији делови су гени) јер чини наследну материју – геном, тј. 23 пара хромозома у једру ћелије.

ДНК делује транскрипцијом преко свог гласника РНК, која кодира одређене беланчевине (транслација). Беланчевине се изграђују у органели цитоплазме ћелије – рибозому (Сл./Fig. 3).

Беланчевине, са угљеним хидратима (шећери), мастима, минералима и другим материјама, изграђују ензиме, хемијске поруке другим ћелијама, као и саме ћелије, органе и организам.

Из познате структуре ДНК знамо како се после транскрипције и транслације кодирају одређене беланчевине и како се наследна материја дели приликом ћелијске деобе. Међутим, не видимо где је програм да се изгради одређено тродимензионално живо биће (носорог или човек), тј. још не знамо шта је основа градитељске мудрости генома. Зна се само да посебне групе гена ступају у акцију на разним етапама диференцијације ћелија и развоја организма.

Вишећелијски организам може да уклони своје непотребне, сувишне или оштећене ћелије тиме што им шаље „молекул смрти” а ћелије имају већ уграђен механизам за аутодеструкцију (самоубиство), тј. апоптозу.

Ћелије имају на крајевима својих хромосома теломере (које штите хромосоме као капице). Оне се скраћују током сваке ћелијске деобе. Везивна ћелија у култури ткива, на пример, може да се подели око 70 пута. Када се теломере потпуно скрате, ћелија се више не дели, улази у ћелијску старост и умире апоптозом. Од дужине теломера, дакле, зависи животни век ћелија.

Интересанто је да ћелије рака не примају „молекул смрти” и не скраћују им се теломере јер их регенерише присутни ензим теломераза (нема га у нормалним ћелијама одраслог организма). Због тога су у култури ткива једино ћелије рака бесмртне. У домаћину у коме су настале, ћелије рака непрекидним умножавањем стварају злоћудни туморски израштај, који убија домаћина, али и ћелије рака тада умиру с њим.

Под дејством штетних утицаја из спољашње или унутрашње средине гени могу бити оштећени или промењени (мутација). Тада се кодирају друкчије беланчевине. Настају нове особине живих бића, које их међусобно разликују, тј. настаје диверзитет живота. Он се судара са променљивом животном средином. Наступа природно одабирање, селекција и еволуција живота.

Уписани циљ ћелије, вишећелијског организма и човека је да се одржи у суровој борби за опстанак (нагон самоодржања)

Under the action of DNA (which itself changes - mutations), evolutionary, from the original „protective protein membrane“ the body of a multicellular organism was created (including brain, endocrine glands and other command and control regulatory mechanisms). The cells need for reproduction of a multicellular organism (sperm and ova) are concentrated in the gonads (testicles and ovaries). Life is, therefore, organized at the level of the cell and the multicellular organisms of animals and plants. Viruses are also living beings (contain DNA or RNA) but are quite tiny (can be seen only by electron microscope). They are defective because for their life and the reproduction required the enzymatic machinery of the cell into which they entered. The key is DNA (whose parts are genes), because it is hereditary matter - genome, i.e. 23 pairs of chromosomes in the cell nucleus. DNA by transcription works on its messenger RNA, which encodes proteins (translation). Proteins are built in the organelle of the cell cytoplasm - the ribosome (Fig. 3). Proteins, with carbohydrates (sugars), fats, minerals and others substances, build enzymes, chemical messages to other cells, as well as the cells, organs and organism. From the known structure of DNA, we know how after transcription and translation the proСл./Fig. 3. Централна догма молекуларне биологије. cess of encoding proteins and how hereditary matter is divided during cell divisions. However, we do not see where the program is to be built a three-dimensional living being (rhinoceros or human). We do not yet know what is the basis of the creative wisdom of the genome. All that is known is that special groups of genes take action at various stages of cell differentiation and organism development. A multicellular organism can remove its unnecessary, excessive or damaged cells by sending them a „death molecule“. The cells have already a built-in self-destruction mechanism (self-murder – suicide), i.e. apoptosis. Cells have telomeres at the ends of their chromosomes (which protect them). They shorten during each cell division. A connective tissue cell in tissue culture, for example, can divide about 70 times. When telomeres are completely shortened, the cell no longer divides, enters cell old age, and dies by apoptosis. From the length of telomeres, therefore, depends the duration of cell life. It is interesting that cancer cells do not receive „death molecules“ and their telomeres are not shortened during their cell division. They are regenerated by the enzyme telomerase (not found in normal adult cells).That is why only cancer cells in tissue culture are immortal. In the host in which they originated, cancer cells multiply continuously, create a malignant tumor, which kills the host and malignant cells then die with him. Under the harmful influences from the outside environment or from inside the body, genes can be damaged or altered (mutation). Then different proteins are encoded. New features of living beings are created, which differ from each other i.e. a diversity of life appear. New living beings collides with changing environment. Naturally selection and evolution of life occurs. The inscribed goal of the cell, multicellular organism, and man is the survival in a fierce struggle for survival (the instinct

и да се ћелија подели, односно вишећелијски организам репродукује (сексуални нагон, тј. нагон одржавања врсте) и родитељски нагон да се очувају потомци док су нејаки) (Сл./Fig. 4).

Homo sapiens, међутим, једини свестан свог порекла, трајања и смрти, одувек тражи шири и виши смисао свог постојања и живота. У овом смислу неке људе инспирише рад, борба за одређене идеале, религија, стваралаштво, наука и уметност, тј. радозналост ума и игра осећања. Други су заокупљени борбом за власт и вољом за моћ и стицањем материјалног богатства. Често се, међутим, човек утапа у хедонизам.

Међутим, развојем културе, човек свесно покушава да сузбија свој природни егоизам и да се окреће алтруизму и филантропији.

Временом, човек улази у старост и, ако не умре насилном смрћу (задес, убиство и самоубиство), долази болест и природна СМРТ, тј. престанак живота (Сл./Fig. 5, 6).

Између пуног здравља и активности и изненадне смрти, временски размак је некада само неколико минута! Довољно је, на пример, да прсне асимптоматска атеросклеротична плоча у срчаној артерији. Одмах се ствара опструктивни тромб који затвара лумен артерије. Део срца више не прима крв, односно кисеоник, и може настати фатална аритмија у облику фибрилације срца. Срце више не упумпава крв у крвоток. Мозак је тада већ за пет минута неповратно оштећен.

Смрт је, дакле, трајан престанак рада мозга (органа који највише карактерише човека) или трајни престанак функције срца и плућа.

Човек се, природно, боји умирања и смрти и тај свој страх потискује или га ублажава вером у загробни живот. Заиста, ако и дочека старост, човек, нажалост, често физички и ментално пропада, има јаке болове у току извесних неизлечивих болести, без наде за боље дане, а у очекивању ништавила и претварања у прах. При томе, често је у беди због осиромашења, гладан, можда одбачен од породице и друштва. Некад и са свешћу да је коначан биланс негативан, да су његове идеје промашене или неостварене, деца незбринута, живот проћердан, а злотвори остају да живе. Старост је, дакле, у знаку четири слова С: старост, слабост, самоћа, сувишност. Његош каже: „Куд ћеш веће бруке од старости“.

Срећом, постоје и супротни примери старости која није тешка и са огромним искуством често прелази у мудрост. Као и храбра помиреност са неизбежним крајем живота, уз уверење да живот није био узалудан. for self-preservation), to reproduces (sexual instinct to maintain the species), and parental instinct to save the offspring (Fig. 4). Homo sapiens, however, is the only living being aware of his origin, his duration and death, has always sought a broader and higher meaning of his existence. In this sense, some people are inspired by work, struggle for some ideals, religion, creativity, science and art,

Сл./Fig. 4. Цртеж 14-годишњег дечака о животу, i.e. curiosity of mind and play of feelсмрти, времену и вечности. ings. Others are preoccupied with fightA drawing of a 14-year-old boy about life, death, time, ing for power (the will to power) and the and eternity. (Chriss Cessells. Google 2021.) acquisition of material wealth. Often, however, man is drowning in hedonism. However, with the development of culture, man consciously tries to suppress his natural egoism and turns to altruism and philanthropy. In time, a person enters old age and, if he does not die by violently death (accident, murder or suicide), comes disease or natural DEATH, i.e. cessation of life (Fig. 5,6). Between full health and activity and sudden death, the interval is sometimes only a few minutes! An example: the ruptured of an asymptomatic atherosclerotic plaque in the coronary artery. An obstructive thrombus closes immediately lumen of the artery. Part of the heart no longer receives blood and oxygen and fatal arrhythmia in the form of cardiac fibrillation may occur. The Сл./Fig. 5. Pablo Picasso. Аутопортрет heart no longer pumps blood into the bloodstream. настао нешто мање од годину The brain is then already in five minutes irreversдана пре смрти, под насловом ibly damaged. „Аутопортрет суочен са смрћу“. Death is, therefore, a permanent cessation Pablo Picasso. Self-portriat was done a of the brain work (the organ that it characterizes little less than a year before his death, a person) or permanent cessation of heart and entitled „Self Portrait Facing Deat’’. lungs function. Man is, naturally, afraid of dying and death and that fear of his own suppresses or alleviates it by faith in the afterlife. Really, if reaching old age, man is, unfortunately, often exposed to the physical and mental deterioration, severe pain during certain incurable diseases, without hope for better days and in anticipation of nothingness and turning to dust. At the same time, he is often in misery due to impoverishment, hungry, sometimes, rejected by family and society and with

Сл./Fig. 6. Живот после смрти у старом Египту. consciousness that the final result of his Anubis чекајући Sennedjem-ову мумију.c. 1292 – 1187 life is negative, that his ideas have failed BC. Bridgeman images. or unfulfilled, children neglected, life

Life after Death in Ancient Egypt. Anubis attending wasted and evildoers remain alive. Age

Semmedjem’s mummy,c. 1292 – 1187 BC. Bridgeman is, therefore, in the sign of the 4 letters images. S in Serbian: Age, weakness, loneliness, redundancy. Montenegrin poet Njegoš says: „Where will you get bigger shame than old age“. Fortunately, there are opposite examples of old age, which is not difficult and with great experience often turns into wisdom. As well as brave reconciliation with the inevitable end of life, with the conviction that life was not in vain.

При обдукцијама умрлих болесника (које пружају медицински биланс једног живота, установљавање свих постојећих обољења и узрока смрти), поглед на лице умрлог показује обично две крајности: тврдо, дубоко, смирено „спавање” или, изобличено лице због болести и болова, неизрециви ужас. То би могао бити један одговор на питање у каквом је стању човек при умирању и смрти.

Велике религије нуде наду и веру у васкрсење и вечни живот душе после смрти или у реинкарнацију, уз праведно поравнање у односу на проживљени живот на земљи: праведници добијају награду а грешници казну.

Стари грчки филозофи су сматрали „док има нас – нема смрти, а када наступи смрт – нема нас” или „смрт је вечни сан без снова”. Утешно?

At autopsies of deceased patients (which provide medical history of one entirely life, establishing all past and existing illness and cause of death), a look at the face of the deceased shows two extremes: hard, deep, calm „sleeping“ or, distorted due to illness and pain, unspeakable horror. That could be one answer to the question of the state of a person when hʼs dying and dies.

Great religions offer hope and faith in the resurrection and eternal life of souls after death or in reincarnation. With a justly settlement in relation to the life lived on the earth: the righteous receive a reward and the sinners a punishment.

The ancient Greek philosophers believed that “as long as there are us - there is no death and when death comes - there are no us” or ”death is sleeping without dreams”. Comforting?

Академик Владимир Кањух Academician Vladimir Kanjuh

II. ЖИВОТ, СМРТ, ВЕЧНОСТ

Кажу да је наш свемир настао пре 14 милијарди и 700 милиона година „великим праском” и да се, на изненађење космолога, све брже шири и у далекој будућности претвориће се у скоро празну помрчину. При томе, наш свемир је само један од бројних „мехурова”, тј. многобројних свемира. Ми живимо на мембрани једног таквог мехура. Када се мембране два мехура сударе настаје нови „велики прасак” и стварање једног новог свемира. Свемир, дакле, нема ни почетак нити крај у простору и времену.

У таквим непрегледним свемирима постоји једна мала планета – ЗЕМЉА, која је изнедрила космичко чудо – ЖИВОТ и на којој ми кратко живимо (Сл./Fig. 2).

Интелигентни живот – ЧОВЕК, створен је еволуцијом као њена највећа позната креација. Његова грађа, функција и суштина још нису коначно истражене. Живи просечно око 70 година и неизбежно му предстоји старост, болест и смрт.

СМРТ је сурова истина, којом се природа ослобађа остарелих јединки, које се не репродукују и гладних уста, која више не привређују. Међутим, смрт је и земаљска коначна правда јер сви људи, без изузетака, морају да умру раније или касније.

Трагедија је да врхунско биће – човек може да умре и пре генетски одређеног времена за врсту. Некад за свега неколико минута због срчаног или можданог удара или неке несреће (Сл./Fig. 3).

Човек у пуној активности или остарели појединци претварају се после смрти у леш – кадавер (carno data vermillis = месо дато црвима) када се сахрани или у пепео ако се спали.

Религије нам обећавају загробни живот или бар сељење душе. Хришћанство нам обећава вечни живот у новом – духовном телу и блаженство раја или муке пакла, сходно томе как-

II. LIFE, DEATH, ETERNITY

They say that our universe was created 14 billion and 700 million years ago by „big bang“ and that, to the surprise of cosmologists, it is spreading faster and faster and in the distant future it will turn into almost an empty eclipse. In doing so, our universe is just one of the „bubbles“, i.e. of numerous universes. We live on membrane of one such bubble. When the membranes of two bubbles collide a new „big bang“ occurs and a cyclical creation of a new one of the universe. The universe, therefore, has neither a beginning nor an end in space and time. Сл./Fig. 1. Др Снежана There is one small planet in such vast universes Кањух/Dr Snežana Kanjuh – the EARTH, which gave birth to the cosmic mira(Фотографија/ Photography by cle – the LIFE and on which we live short (Fig. 2).Зоран Јовановић) Intelligent life – the MAN was created by evolution as its greatest known creation. The structure, function and essence of man are not finally explored. He lives an average of about 70 years and he will inevitably face old age, illness, and death. DEATH is cruel truth, by which nature frees itself from obsolete individuals, who do not reproduce and hungry mouths, which they no longer earn. However, death is also the earthly ultimate justice because all people, without exception, they must die sooner or later. The tragedy is that the supreme being - man can die sooner to genetically determined time for a species, sometimes for only a few minutes because of a heart Сл./Fig. 2. Бечки сликар Густав Климт, 1908. „Смрт и живот“ (уље на платну). Viennese painter Gustav Klimt, 1908. „Death and or stroke attack or an accident (Fig. 3). A person in full activity or elderly inlife“ (oil on canvas). dividuals transform after death in a cadaver (carno data vermillis = meat given to worms) when bury or in ashes if burned. Religions promise us an afterlife or at least the migration of the soul. Christianity promises us eternal life in a new - spiritual body and the bliss of heaven or the torment of hell, ac-

ви смо били у току нашег земаљског живота – праведници или грешници.

Шта да ради човек у свом кратком животу да би га испунио, остварио, имао „joie de vivre“ (фр. „радост живљења“) и био срећан?

Биологија намеће нагоне: самоодржања, сексуални (ради одржања врсте, тј. стварање потомства) и родитељски – брига о деци док не одрасту.

Човек би морао да живи по општеприхваћеним моралним нормама. Здравим оптимистичким животним стилом и да му је најважније: љубав, пријатељство, поштовање, толеранција разноврсности. Морао би да се бори за пуну слободу јединке и друштва, људска права без икакве дискриминације, за социјалну правду против понижавајуће беде и сиромаштва и ако је баш срећник – да, са вољеним бићем, ужива у раду, љубави, мајчинству и лепотама науке или уметности.

На крају, можда је смрт некад одмор од живота, поготово паћеничког. Уосталом “ни живети није најновије“ (Јесењин).

Велики грчки писац Никос Казанцакис (Сл./Fig. 4), аутор незаборавних романа „Грк Зорба“ и других, је у питању смрти врло оригиналан. Због романа „Последње искушење Исуса Христа“ имао је проблема са Грчком православном црквом. Црква није, на крају, одобрила да се сахрани на обичном православном гробљу. Сахрањен је у Хераклиону на Криту, на брду са млетачком тврђавом. На гробу (Сл./Fig. 5) је епитаф:

cording to the our earthly life - righteous or sinners. What can a man do in his short life to be fulfilled, achieved, had a „joie de vivre“ (fr. „the joy of living“) and was happy? Biology imposes instincts for selfpreservation, sexuality for the maintenance of species, i.e. creation of offspring, and the parenthood - taking care of children until they grow up. One would have to live according to the generally accepted moral norms, healthy optimistic life style, and that the most important thing to him: love, friendship, respect, diversity tolerance. He would have to fight for full freedom for individual and society, human rights without any discrimination, for social justice against degrading misery and poverty, and if he is really lucky - with a loved one, enjoys work, love, motherhood and the beauties of science or art. In the end, perhaps death is someСл./Fig. 3. Микеланђело: „Фирентинска Пиета“. Исус Христос, мртав, скинут с крста. Окружен Маријом, Магдаленом и Јосифом (једна од times a break from life, especially suf fering. After all, „living is not the lat est“ (Russian poet Jesenjin). последњих уметникових скулптура) The great Greek writer Nikos Ka-

Michelangelo: The Florentine Pieta, Jesus Christ, zantsakis (Fig. 4), the author of the undead, taken down from the cross. Surrounded by forgettable novels „Zorba the Greek“, Mary, Magdalene, and Joseph (one of the artist’s last and others, is very original when it sculptures) comes to death. Because of the novel „The Last Temptation of Jesus Christ“, he had problems with the Greek Orthodox Church. In the end, the Church did not approve of being buried in an ordinary Orthodox cemetery. He was buried in Heraklion, Crete, on a hill with a Venetian fortress. There is an epitaph on the grave (Fig. 5):

„НЕ НАДАМ СЕ НИЧЕМУ. НЕ БОЈИМ СЕ НИЧЕГА. ЈА САМ СЛОБОДАН“.

Др Снежана Кањух

„I HOPE FOR NOTHING. I AM NOT AFRAID OF ANYTHING. I AM FREE“.

Dr Snežana Kanjuh

Сл./Fig. 4. Nikos Kazantzakis (1883 – 1957)

Сл. 5. Гроб Никоса Казанцакиса са епитафом: „Не надам се ничему. Не бојим се ничега. Ја сам слободан“ (Δεν ελπίζω τίποτα. Δε φοβάμαι τίποτα. Είμαι λέφτερος). Fig. 5. Tomb of Nikos Kazantzakis with the epitaph: I hope for nothing. I’m not afraid of anything. Yes I’m free. (Δεν ελπίζω τίποτα. Δε φοβάμαι τίποτα. Είμαι λέφτερος).

Ručni splet (lat. plexus brachialis) je splet nervnih vlakana koji nastaje spajanjem prednjih grana četiri vratna (C5-C8) i prvog torakalnog nerva. Takođe, u splet dio svojih vlakana daju prednje grane C4 i T2 nerava. Ručni splet senzorno i motorno inerviše čitav gornji ekstremitet, osim trapezoidnog mišića (inerviše ga nervus accessorius) i dio kože oko pazušne jame (axilla) koji inerviraju torakalni nervi.

Anatomija plexus-a brachialis-a

Pet prednjih grana spinalnih nerava (C5T1) formiraju tri truncusa: gornji (C5, C6), srednji (C7) i donji (C8,T1), a svaki taj trunkus dijeli se na prednji dio i stražnji dio (prednji dio: gornjeg, srednjeg i donjeg truncusa; stražnji dio: gornjeg, srednjeg i donjeg truncusa; ukupno 6 dijelova) Tih šest dijelova se preslažu u 3 snopa koji imaju naziv prema svojoj poziciji u odnosu na pazušnu arteriju ovako: 1. stražnji snop - nastaje od tri stražnja dijela svih trunkusa 2. lateralni snop - od prednjih dijelova gornjeg i srednjeg trunkusa 3. medijalni snop - nastavak prednjeg dijela donjeg trunkusa

Od stražnjeg snopa polaze nervi: • gornji subskapularni nerv - lat. nervus subscapularis superior - korijen C5-C6 • donji subskapularni nerv - lat. nervus subscapularis inferior - korijen C5-C6 • radijalni nerv - lat. nervus radialis - korijen C5-C8, T1 • aksilarni nerv - lat. nervus axillaris - korijen C5-C6 • torakodorzalni nerv - lat. nervus thoracodorsalis - korijen C6-C8

Slika 1.

Od medijalnog snopa polaze nervi: • medijalni grudni nerv - lat. nervus pectoralis medialis - korijen C8, T1 • lat. nervus cutaneus brachii medialis - korijen C8 • lat. nervus cutaneus antebrachii medialis - korijen C8, T1

Rehabilitacija plexus-a brachialis-a

Prof. dr Gordan Bajić

• dio vlakna za medijani nerva - lat. nervus medianus - korijen C8-T1 • ulnarni nerv - lat. nervus ulnaris - korijen C7, C8 i T1

Od lateralnog snopa polaze nervi: • lateralni prsni nerv - lat. nervus pectoralis lateralis - korijen C5-C7 • muskulokutani nerv - lat. nervus musculocutaneus - korijen C5-C7 • dio vlakna za medijani nerva - lat. nervus medianus- korijen C5-C7

Slika 2. - Plexus brachialis

Slika 3.

Oštećenje plexus-a brachialis-a

Etiologija oštećenja

Oštećenje plexus-a brachialis-a može nastati prilikom: 1. Degenerativne promjene cervikalne kičme 2. Krvarenja 3. Traume (najčešće porođajne) 4. Tumori

Povreda cijelog plexus-a brachialis-a je rijetka, ali ako se dogodi u kliničkoj slici imamo:

- prisutan ispad osjeta - ruka visi - arefl eksija (gubitak refl eksa)

Obično su oštećenja parcijalna

Dijagnostika oštećenja plexus-a brachialis-a

Fizikalni pregled: Ispitujemo obim pokreta u zglobovima, mjerimo dužinu ekstremiteta, vršimo analizu držanja i analizu funkcionalno pogođenog ekstremiteta.

Ispitivanje osjetljivosti: Ispituje se osjetljivost laganog dodira, propriocepcija, vibracija i osjetljivost toplote i hladnoće. Ove informacije je važno dokumentovati zbog mogućnosti praćenja pacijenta.

Ispitivanje motorike: Snaga mišića se ispituje manuelnim mišićnim testom. Potrebno je zabilježiti nivo atrofi je. Kod procjene je važno voditi računa o motivisanosti pacijenta i mogućem bolu koji ograničava izvođenje testa.

Ispitivanje refl eksa: Kod pojedinih perifernih neuropatija mišićno-tetivni refl eksi su često smanjeni ili odsutni.

Elektrodijagnostika:

Ispitivanje provodljivosti nerava: Ispitivanje provodljivosti nerava je najznačajnija pretraga kod perifernih oštećenja nerva. Ovom pretragom se određuje brzina provođenja nerava i karakteristike akcionog potencijala. Kod bolesti koje zahvataju mijelinski omotač brzina provođenja je znatno smanjena ili izostaje provođenje impulsa. Kod bolesti gdje je glavno oštećenje na aksonu, brzina provođenja ostaje ista ili je neznatno smanjena.

Elektromioneurografi ja (Slika 4).

Elektromioneurografi ja je elektrodijagnostička metoda kojom se detektuje oštećenje nerva, stepen njegovog oporavka, ni-

vo lezije (lezija korijena živca, odnosno radikulopatija ili lezija perifernog živca), ali ne i uzrok.

Slika 4. - Elektromioneurografi ja

Tipovi oštećenja plexus-a brachialis-a

Trauma pri porodu i padu na ruku su najčešći uzrok brahijalne pleksopatije.

Klinička slika varira od visine oštećenja: 1. Gornji tip (C5-C6) 2. Srednji tip (C7) 3. Donji tip (C8-Th1)

Traume koje uzrokuju udaljavanje glave od ramena kao što su otežani porod ili pad na ruku uzrokuju gornji tip lezije (C5C6) - Erb Dušenova paraliza (Slika 5). Kod ovog oštećenja tonus je snižen u inervacijskom dijelu nervusa axilarisa, nervusa musculocutaneusa, nervusa subscapularisa i dio nervusa radialisa. Ovde dolazi do paralize i atrofi je m.deltoideusa, m.bicepsa brachii, m.brachialisa i m.brachioradialisa. Zahvaćena ruka je ispružena u laktu, aducirana, u unutrašnjoj rotaciji te s pronacijom podlaktice.

Klinička slika: Ruka visi uz tijelo u unutrašnoj rotaciji i adukciji u ramenom zglobu, ekstenzija u laktu, pronirana podlaktica. Šaka neoštećena. Senzibilitet može biti oslabljen u donjem dijelu ruke.

Slika 5. - Erb-Duchenne-ova paraliza

Srednja lezija je iznimno rijetka. Oslabljen je inervacijski dio nervusa radialisa. Onemogućena je ekstenzija podlaktice, ručnog zgloba i prstiju.

Kod donjeg tipa lezije povrede se najčešće dešavaju pri pretjeranoj abdukciji ruke (hvatanje grane pri padu sa drveta ili pri otežanom porođaju ). Zahvaćeni su mali mišići šake i fl eksori ruke te ovakvo oštećenje zovemo Klumpkeovom paralizom (Slika 6). Ova paraliza dovodi do „kandžaste šake“.

Klinička slika: Slabost fl eksora ručja, pojačana ekstenzija metakarpofalangealnim zglobovima, što šaci daje oblik kandže. Senzibilitet može biti oslabljen u unutrašnjem dijelu ruke.

Slika 6. - Klumpke-ova paraliza

Rehabilitacija

Medikamentozna terapija: Za sada ne postoji odobreni lijek za oporavak oštećenih nerava, ali postoje neki lijekovi koji mogu ublažiti određene simptome. Daju se lokalno kortikosteroidi, zatim nesteroidni antireumatici, lidokainski fl asteri (lokalni anestetik), kreme sa kapsaicinom (kapsaicin se nalazi u čili papričicama i stvara toplotu u tkivu koja doprinosi poboljsanju cirkulacije i trofi ke tkiva), a za ublažavanje neuropatske komponente bola antidepresivi, antikonvulzivi i opioidi.

Fizikalna terapija: Elektrostimulacija, galvanizacija, dijadinamske struje, magnetoterapija, hidroterapija.

Kineziterapija:

Pozicioniranje (Slika 7): Neophodno je u stadijumu oduzetosti u cilju sprečavanja istezanja paralitičkih mišića, skraćenja antagonističkih tkiva i prevenciji kontraktura.

Slika 7. - Pozicioniranje

Pasivne vježbe (Slika 8-18) : Mobilizacija zglobova je najefi kasnije sredstvo u stadijumu dok paralize traju. Efekti su očuvanje pokretljivosti u zglobovima, prevencija kontraktura i cirkulatornih poremećaja, očuvanje metabolizma, memorije pokreta, elastičnosti mekih tkiva itd. Pri pasivnim pokretima pokret se izvodi do fi ziološke granice.

Slika 8.- Fleksija i ekstenzija distalnih interfalangijalnih zglobova

Slika 9. - Fleksija i ekstenzija proksimalnih interfalangijalnih zglobova

Slika 10. - Fleksija i ekstenzija metakarpofalangijalnih zglobova

Slika 11. - Adukcija i abdukcija prstiju

Slika 12. - Repozicija i opozija

Slika 13. - Fleksija i ekstenzija svih prstiju

Slika 14. - Dorzalna i palmarna fleksija šake

Slika 15. - Ulnarna i radijalna devijacija šake

Slika 16. - Fleksija i ekstenzija podlaktice

Slika 17. - Pronacija i supinacija podlaktice

Slika 18. - Fleksija nadlaktice Slika 19. - Abdukcija i adukcija nadlaktice

Slika 20. - Horizontalna Slika 21. - Pozicioniranje nakon adukcija nadlaktice hirurškog tretmana

Pasivno-intencione vježbe: Sprečavamo brisanje senzomotornih engrama (šema) pokreta za one pokrete u kojima treba da učestvuju paralizovani mišići. Ako odsustvo proprioceptivnih nadražaja izostane duže vrijeme, dolazi do sniženja funkcije u nervnim centrima, a ponekad i do gašenja njihove aktivnosti. Pasivno-intencione vježbe uključuju voljno učešće pacijenta u praćenju pokreta koji izvodi terapeut.

U stadijumu oporavka pojava tonusa i jedva vidljive kontrakcije (ocjena MMT) ukazuje da je započela reinervacija mišića. Pasivno-intencione vježbe se i dalje sprovode. Pojačanje mišićne kontrakcije se može dobiti i putem eksteroceptivne, proprioceptivne stimulacije, čula vida, sluha i specijalnih tehnika po Kabatu.

Aktivno potpomognute vježbe: Primjenjuju se kada je mišićna snaga ocijenjena ocjenom 2. primjenjuju se vježbe u suspenciji, vježbe po glatkoj, ravnoj ili blago nagnutoj površini i spore vježbe u vodi. Mišići koji dostignu ocjenu 3 izvode pokret protiv gravitacije. Aktivne vježbe: Sa dopunskim otporom primjenjuju se kod mišića čija je snaga ocijenjena ocjenom 4 . Progresivna tehnika ima za cilj da mišići dobiju snagu za ocjenu 5.

Hirurški tretman

Ukoliko nije moguće konzervativno oporaviti oštećeni nerv pacijent podliježe hirurškom tretmanu.

Postupci nakon hirurškog tretmana: • 0-3 nedjelje: Imobilizacija u skraćenoj poziciji nerva (Slika 19). Ekstremitet se može povremeno elevirati. Vježne cirkulacije. Vježbe slobodnih zglobova i mišića. • 4-8 nedjelja: Obavezno postepeno mobilisanje, uz izbjegavanje istezanja nerva. Vježbe cirkulacije. Vježbe slobodnih zglobova i mišića. • Od 9 nedjelje: Puna mobilizacija ranije imobilisanih zglobova, povećanje snage mišića i funkcionalna redukacija segmenta.

ANESTEZIOLOGIJA ANAESTHESIA 2022

Maj 17-19, 2022.

Mančester, Velika Britanija i onlajn Website: https:// www.rcoa.ac.uk/events/ anaesthesia-2022 5TH INTERNATIONAL CONFERENCE ON EMERGENCY & ACUTE CARE MEDICINE 2021

London, Velika Britanija Datum: Juli 18-19, 2022. https://emergencymedicine.conferenceseries.com

DERMATOLOGIJA

INTERNATIONAL CONFERENCE ON AUTOIMMUNE DISEASES AND DERMATOLOGY

Rim, Italija Datum: Januar 18-19, 2022. https://waset.org/autoimmune-diseases-and- dermatology-conference-in-Januar-2022-in-rome INTERNATIONAL CONFERENCE ON MELANOMA DIAGNOSIS AND DERMATOLOGY (ICMDD)

London, Velika Britanija Datum: Januar 21-22, 2022. https://waset.org/melanoma-diagnosis-and- dermatology-conference-in-Januar-2022-in-london 17TH EADV SYMPOSIUM

Maj 12-14, 2022.

Ljubljana, Slovenija Website: https://eadv.org/ INTERNATIONAL CONFERENCE ON PEDIATRIC DERMATOLOGY AND GENODERMATOSIS (ICPDG)

London, Velika Britanija Datum: Mart 15-16, 2022. https://waset.org/pediatric-dermatology-and- genodermatosis-conference-in-Mart-2022-in-london

ENDOKRINOLOGIJA

INTERNATIONAL CONFERENCE ON ENDOCRINOLOGY, DIABETIC DISORDERS AND TREATMENT ICEDDT

Amsterdam, Holandija Datum: Januar 21-22, 2022. https://waset.org/endocrinology-diabeticdisorders-and-treatment-conference-in-Januar2022-in-amsterdam INTERNATIONAL CONFERENCE ON ENDOCRINOLOGY AND INFERTILITY (ICEI)

London, Velika Britanija Datum: Februar 15-16, 2022. https://waset.org/endocrinology-and- infertility-conference-in-february-2022-in-london WORLD SUMMIT ON DIABETES

Februar 21-22, 2022.

Prag, Češka https://diabetescongress.conferenceseries. com/ EUROPEAN ENDOCRINOLOGY AND DIABETES CONGRESS

Mart 14-15, 2022.

Pariz, Francuska https://endocrinology.conferenceseries.com/ INTERNATIONAL CONFERENCE ON PAEDIATRIC ENDOCRINOLOGY ICPE

Jun 10-11, 2022. Kopenhagen, Danska https://waset.org/paediatric-endocrinology- conference-in-june-2022-in-copenhagen

GASTROENTEROLOGIJA

ASCO GASTROINTESTINAL CANCERS SYMPOSIUM

Januar 20-22, 2022.

San Francisko (SAD), onlajn https://conferences.asco.org/gi/registration 3RD WORLD CONGRESS OF GI ENDOSCOPY-ENDO 2022

Maj 13-15, 2022. Kjoto, Japan https://worldendo2022.org/

Da li proizvodi za zagrijavanje duvana (HTP) predstavljaju priliku za javno zdravlje?

Roberta Costanzo, Gizelle Baker

Philip Morris International, Švajcarska Philip Morris Products S.A., Quai Jeanrenaud 3, 2000 Neuchâtel, Švajcarska. E-pošta: roberta.costanzo@pmi.com Tel. +41 (58) 242 1622

Sažetak:

Proizvodi za zagrijavanje duvana (HTP, heated tobacco products) su nova, brzorazvijajuća kategorija duvanskih proizvoda koji su dizajnirani da zagriju duvan umjesto da ga sagorijevaju, čime se znatno smanjuje emisija štetnih materija. Trenutno se vodi debata o tome da li HTP pruža mogućnost javnom zdravlju da ubrza smanjenje prevalencije pušenja i na taj način utiče na smanjenje štetnosti kod populacije koja nastaje kao posljedica pušenja. Da bi odgovorili na ovo pitanje, proizvodi za zagrijavanje duvana treba da budu naučno potkrijepljeni kako bi se smanjila štetnost za pojedinačnog pušača, ali isto tako treba da budu zadovoljavajući za odrasle pušače kako bi se maksimalno povećao broj odraslih pušača koji bi prešao sa cigareta na ove proizvode, uz istovremeno smanjenje broja mladih i nepušača koji počinju ili se vraćaju na ove proizvode, kao i smanjenje broja pušača koji namjeravaju da odustanu od pušenja, a mogli bi da pređu na ove proizvode. U ovom članku predstavljamo dokaze koji pokazuju da prelazak na Sistem za zagrijavanje duvana (THS, tobacco heating system) smanjuje negativne zdravstvene efekte koji su izazvani hroničnim izlaganjem toksičnim supstancama generisanim tokom sagorijevanja duvana koji dovode do bolesti, u poređenju sa kontinuiranim pušenjem.

Štetnost pušenja je veoma kompleksna jer istovremeno djeluje na veći broj organa, utičući na mehanizme kao što su zapaljenje, oksidativni stres, aktivacija trombocita i metabolizam masti. Štetni uticaji na zdravlje koje izaziva pušenje cigareta su rezultat hronične izloženosti toksičnim supstancama koje se stvaraju tokom sagorijevanja duvana, a ne nikotin. Za razliku od cigareta gdje duvan sagorijeva, HTP (Heated tobacco product) ga zagrijava stvarajući aerosol koji sadrži nikotin i daleko manju količinu štetnih materija od duvanskog dima. Dosadašnji podaci iz toksikoloških, laboratorijskih i kliničkih ispitivanja pokazuju da potpuni prelazak na HTP smanjuje negativne uticaje na zdravlje duž niza događaja od izloženosti do bolesti u poređenju sa daljim pušenjem. Studije percepcije i ponašanja su pokazale da je interesovanje za HTP u grupi nepušača i bivših pušača zanemarljivo, dok je u grupi odraslih pušača bilo značajno. Američka agencija za hranu i lijekove (FDA) je donijela odluku kojom se IQOS svrstava u proizvode modifikovanog rizika (MRTP), što znači da se IQOS suštinski razlikuje od cigareta koje sagorijevaju duvan. FDA je donijela zaključke čak i u odsustvu dugoročnih epidemioloških dokaza.

Ključne riječi: zagrijavani duvanski proizvodi, HTP, sistem za grijajanje duvana, THS, javno zdravlje, smanjenje štetnosti duvana

Pušenje izaziva mnoge ozbiljne bolesti (kao što su kardiovaskularne bolesti, rak pluća i hronična opstruktivna bolest pluća - HOBP) i povećava rizik od prerane smrti. Prema izvještaju Svjetske zdravstvene organizacije (SZO), godišnje se osam miliona smrti u svijetu pripisuje duvanskom dimu (WHO, 2020). Prestanak korišćenja duvana i nikotina zajedno je bespogovorno najefektivnija strategija za smanjenje rizika od štetnosti i bolesti kod pušača, međutim, većina njih neće odustati od svoje navike.

Mjere kontrole duvana koje su usmjerene na sprječavanje pušenja i davanje podrške prilikom ostavljanja duvana igraju ključnu ulogu u smanjenju štetnosti pušenja. Međutim, SZO procjenjuje da preko milijardu žena i muškaraca u svijetu i dalje puši (WHO, 2020)1 i da je malo vjerovatno da se ovaj broj smanji u bliskoj budućnosti (WHO, 2015). Zbog toga dopunska mjera predviđena za odrasle pušače, koji bi inače nastavili da puše cigarete i kojom im je data prilika da pređu na naučno dokazano manje štetne proizvode, ima potencijal da ubrza smanjenje broja ljudi koji puše cigarete.

Šta su proizvodi za zagrijavanje duvana?

Proizvodi za zagrijavanje duvana (HTP) predstavljaju novije vrste proizvoda za duvan, razvijene u cilju smanjenja štetnosti pušenja kod odraslih pušača koji bi inače nastavili da puše cigarete. Za razliku od cigareta, proizvodi za zagrijavanje duvana zagrijavaju ga do temperature koja je znatno niža od temperature sagorijevanja (gorenja) stvarajući aerosol koji sadrži nikotin i daleko manju količinu štetnih hemikalija od duvanskog dima.

Pojam proizvodi za zagrijavanje duvana (HTPs) se odnosi na asortiman različitih proizvoda koji se stalno mijenjaju, a zasnivaju na inovativnim tehnologijama koje se stalno razvijaju i unapređuju. U okviru ove kategorije proizvodi se razlikuju po temperaturi (generalno je to <400°C), izvorima zagrijavanja (npr. ugrađeni, spoljašnji ili zaptivena komora za zagrijavanje), načinu prerade duvana (npr. suv, vlažan ili tečni duvanski sastojci, uključujući hibridne uređaje koji koriste kombinaciju duvana i tečnosti), ukusima koji se koriste. Konačni dizajn proizvoda može imati različite oblike i dimenzije kako bi zadovoljio što veći broj odraslih korisnika nikotina. Iako proizvodi za zagrijavanje duvana predstavljaju jednu klasu proizvoda, svaki pojedinačni proizvod se mora posebno ispitati.

Proizvodi HTP zagrijavaju duvan (ponekad zajedno sa tečnošću) do temperature koja je niža od temperature paljenja duvana (~400°C). Kao što je navedeno, izvor zagrijavanja može da se razlikuje od proizvoda do proizvoda, ali u svim slučajevima zagrijavanjem se stvara aerosol sa nikotinom direktno iz duvana. Korisnik preko uređaja uvlači taj aerosol koji zatim ulazi u njegov organizam. Zbog toga što se duvan zagrijava, a ne sagorijeva, aerosol koji korisnik udiše nije dim.

Za razliku od elektronskih cigareta koje e-tečnost sa nikotinom (pretežno dobijenim iz duvana) i ukusima pretvaraju u paru, proizvodi za zagrijavanje duvana sadrže pravi duvan, tako da mogu da obezbijede sličan ukus i unos nikotina kao cigarete.

Kako pušenje cigareta izaziva bolesti?

Kada se zapali cigareta duvan sagorijeva na temperaturi od preko 850°C na zapaljenom kraju onda kada se povuče dim (Baker, 1975). Toplota koja se oslobađa u procesu sagorijevanja razbija komponente lista duvana stvarajući dim, svjetlost i pepeo. Dim cigarete sadrži preko 6.000 hemikalija (Rodgman, 2013), pri čemu su organi javnog zdravlja oko 100 njih klasifikovali kao vje-

Slika 1. Niz događaja od izloženosti dimu do manifestacije bolesti

rovatne uzroke bolesti povezanih sa pušenjem, a kao što je rak pluća, bolesti srca i emfizem.

Štetnost pušenja cigareta je višestruka i složena. Izloženost štetnim i potencijalno štetnim sastojcima (HPHC) može istovremeno da utiče na različite organe u tijelu i ometa mehanizme regulisanja zapaljenja, oksidativnog stresa, aktivacije trombocita i metabolizma masti.

Opšteprihvaćena činjenica je da uzrok štetnih uticaja na zdravlje koje izaziva pušenje cigareta predstavlja hronična izloženost toksičnim supstancama koje se stvaraju tokom sagorijevanja duvana, a ne nikotin. (McNeil, 2012). Iako nikotin nosi određeni rizik i izaziva zavisnost, on nije primarni uzrok bolesti povezanih sa pušenjem.

Važno je napomenuti da se bolesti manifestuju nakon slijeda događaja koji nastupaju po izlaganju dimu iz cigareta. Dim cigareta pokreće niz naknadnih događaja kao što su molekularne promjene, prekidi bioloških mehanizama i promjene ćelija/tkiva koje se vremenom mogu nagomilati i manifestovati kao bolest.

Epidemiologija pokazuje da prestanak pušenja prekida uobičajeni slijed događaja, jer eliminiše izloženost toksičnim emisijama iz cigareta čime se prekida kontinuitet svakog koraka u nizu i vremenom smanjuje prekomjerni rizik od razvoja bolesti povezanih sa pušenjem kod pušača. Zbog toga je za pušače prestanak upotrebe duvana i nikotina zajedno najefektivnija strategija za smanjenje štetnosti pušenja i bolesti povezanih sa pušenjem.

Zbog odsustva sagorijevanja HTP smanjuje broj i količinu toksičnih supstanci koje se emituju, smanjujući tako i izloženost odraslih korisnika, a čime se može smanjiti i rizik od pojave bolesti povezanih sa pušenjem u poređenju sa daljim pušenjem cigareta.

Kako se HTP razlikuje od cigareta?

Za razliku od cigareta, HTP zagrijava duvan do maksimalne temperature od 350°C, što je dosta ispod temperature od 400°C koja je potrebna za pokretanje procesa sagorijevanja. Na Slici 2. je prikazana temperatura na različitim rastojanjima od površine grijača. Iako temperatura grijača dostiže 350°C, čak i duvan koji je najbliži grijaču nikada ne dostiže ovu temperaturu. Zapravo, temperatura većine duvana ostaje ispod 250°C.

Slika 2: Temperatura duvana na različitim rastojanjima od površine grijača

Ovo je samo jedan od mnogih dokaza koji potvrđuju da se sagorijevanje ne odvija u uređaju koji zagrijava duvan. Odsustvo sagorijevanja u uređaju koji zagrijava duvan potvrdili su naučnici u mnogim zemljama kao što su Italija, Ujedinjeno Kraljevstvo, Japan, Poljska, Sjedinjene Američke Države, Australija i Njemačka, kao i nezavisne organizacije za istraživanja na Novom Zelandu (Nordlund , 2019).

Zagrijavanje duvana bez sagorijevanja stvara aerosol koji sadrži nikotin, a koji se po porijeklu, fizičkim svojstvima i hemijskom sastavu suštinski razlikuje od dima cigarete. Dim cigarete je složena smješa gasa, kapljica tečnosti i čvrstih čestica na bazi ugljenika koje su osnovno obilježje sagorijevanja. Poznato je da udisanje čvrstih čestica na bazi ugljenika ima štetan uticaj na ljudsko zdravlje. Za razliku od toga, laboratorijska ispitivanja pokazuju da HTP stvara aerosol na bazi tečnosti koji se može udisati i koji se sastoji od kapljica tečnosti i gasa, a bez čvrstih čestica na bazi ugljenika. Zbog toga je u slučaju uređaja koji zagrijava duvan, količina štetnih i potencijalno štetnih sastojaka (u skladu sa definicijom i listom različitih regulatornih organa) smanjena u prosjeku za 90-95% u odnosu na dim standardne referentne cigarete (3R4F) (Philip Morris Products S.A., 2016). Tačno smanjenje se razlikuje u zavisnosti od različitih lista i od varijante koja se ispituje.

Da li potpuni prelazak na HTP smanjuje negativne uticaje na zdravlje u odnosu na dalje pušenje cigareta?

Da bismo pokazali da potpuni prelazak na HTP smanjuje štetnost pušenja, poredimo efekte prelaska na HTP sa efektima daljeg pušenja po svakom koraku u nizu uzročnih događaja, od izloženosti do manifestacije bolesti. Prestanak pušenja je najbolji način da pušači smanje štetnost pušenja i zbog toga je profil rizika u slučaju prestanka pušenja cilj kojem teži alternativni proizvod koji je manje štetan od cigareta. (Institute of Medicine, 2012) Zbog toga u svojim studijama ispitujemo i efekte potpunog prelaska na HTP u odnosu na potpuni prestanak pušenja.

Ovo podrazumijeva: • Ispitivanje da li je smanjenje toksičnih emisija u aerosolu isto što i smanjenje izloženosti toksičnim supstancama kod pušača koji potpuno pređu na HTP u odnosu na pušače koji nastave da puše cigarete. • Ispitivanje uticaja na molekularne putanje i biološke mreže za koje se zna da imaju ulogu u razvoju bolesti povezanih sa pušenjem. • Ispitivanje da li smanjenje izloženosti dovodi do povoljnih promjena u grupi biomarkera potencijalne štetnosti na koje pušenje negativno utiče i koji se dovode u vezu sa razvojem bolesti povezanih sa pušenjem. • Ispitivanje svih koraka u nizu uzročnih događaja, od izloženosti do bolesti, na životinjama u slučaju kardiovaskularnih oboljenja, respiratornih oboljenja i raka pluća.

Da bismo ispitali da li smanjena emisija štetnih sastojaka smanjuje izloženost organizma ovim sastojcima, mjerili smo grupu biomarkera izloženosti štetnim i potencijalno štetnim sastojcima kod odraslih pušača koji su prešli na HTP u trajanju od tri mjeseca i uporedili ih sa odraslim pušačima koji su nastavili da puše cigarete i sa odraslim pušačima koji su u potpunosti prestali da puše za vrijeme trajanja ispitivanja. Značajno smanjenje je uočeno kod grupe pušača koji su potpuno prešli na HTP u odnosu na one koji su nastavili da puše, a uočeno smanjenje je bilo slično efektima uočenim kod odraslih pušača koji su u potpunosti prestali da puše za vrijeme trajanja ispitivanja (Lüdicke, 2018; Haziza, 2020).

Kod sistemskih toksikoloških ispitivanja procjenjujemo biološke promjene koje se odvijaju na nivou molekula kao odgovor na izloženost štetnim sastojcima, uglavnom mnogo prije nego što se pojave simptomi bolesti. Naša ispitivanja pokazuju manje modifikacije ekspresije gena koje učestvuju u nastanku i razvoju bolesti povezanih sa pušenjem, kao što su kardiovaskularne i respiratorne bolesti, kao i onih koje učestvuju u inflamatornom odgovoru koji predstavlja osnovni mehanizam svake bolesti (Poussin C, 2016; Szostak, 2017; Phillips, 2015)

Takođe vršimo ispitivanja u cilju procjene uticaja na histologiju tkiva usljed izloženosti sa uređajem za zagrijavanje duvana u odnosu na cigarete. Ispitivanje koje je sprovedeno na epitelne ćelije malih disajnih puteva čovjeka je pokazalo izraženo oštećenje kada su kulture tkiva bile izložene najvećoj koncentraciji ispitivanog dima cigareta. Za razliku od toga, uzorci koji su bili izloženi aerosolu iz uređaja koji zagrijava duvan nisu pokazivali vidljive morfološke promene u odnosu na kontrolne uzorke izložene vazduhu, čak ni u mnogo većoj koncentraciji nego što je to bila najveća koncentracija ispitivanog dima cigareta (Slika 3) (Iskandar, 2017).

Slika 3. Morfologija kulture 72 sata po izlaganju

Da bismo dalje istražili razvoj patologije, istražili smo osnovna obilježja hronične opstruktivne bolesti pluća (HOBP) i kardiovaskularne bolesti tokom perioda od 8 mjeseci kod Apoe-/- miševa izloženih aerosolu iz uređaja koji zagrijava duvan u poređenju sa dimom cigareta. Izloženost dimu cigareta je dovela do povećanja količine aterosklerotskog plaka, zapaljenja pluća i emfizematskih promjena u odnosu na kontrolne uzorke (vazduh). Izloženost aerosolu iz uređaja koji zagrijava duvan nije izazvala ni zapaljenje pluća, niti emfizem, niti je stalno mijenjala profil masti, niti je uvećala površinu plaka. Ispitivanje takođe pokazuje da prelazak sa izloženosti dimu cigareta na izloženost svježem vazduhu i prelazak sa izloženosti dimu cigareta na izloženost aerosolu iz uređaja koji zagrijava duvan dovodi do smanjenja inflamatornih odgovora i zaustavljanja razvoja inicijalnih emfizematskih promjena i površine aortskog plaka (Phillips, 2015).

Takođe smo sproveli ispitivanje udisanja tokom cijelog života (18 mjeseci) AJ miševa poredeći učestalost tumora pluća i broj odgovora na izloženost dimu referentne cigarete (3R4F) i aerosolu iz uređaja koji zagrijava duvan. Jasni efekti su uočeni po izloženosti dimu cigarete. Nije uočena povećana učestalost i veći broj preneoplastičnih i neoplastičnih promjena na plućima miševa koji su bili izloženi aerosolu iz uređaja koji zagrijava duvan, čak ni pri duplo većoj koncentraciji nikotina u aerosolu (Wong, 2020; Titz B., 2020).

Laboratorijska ispitivanja na životinjama su veoma dobar pokazatelj smanjenog potencijalnog rizika prilikom prelaska na alternativne proizvode, ali ne zamjenjuju potrebu postojanja poda-

taka ispitivanja na ljudima kako bi se smanjenje rizika od bolesti potkrijepilo dokazima i kvantitativno odredilo. U slučajevima u kojima direktna procjena uticaja na zdravlje nije izvodljiva u kratkom roku, kao što je slučaj sa bolestima povezanim sa pušenjem zbog trajanja razvoja bolesti, uticaja istorije pušenja (i trajanja i intenziteta) i drugih faktora koji se odnose na način života, posmatranje promjena biomarkera potencijalne štetnosti (BoPH) koji odražavaju putanje razvoja bolesti povezanih sa pušenjem je prihvaćeno kao vrijedan pristup. Iako biomarkeri BoPH sami po sebi nisu direktni pokazatelji ishoda bolesti i zbog toga ne mogu predstavljati direktan dokaz rizika od bolesti, BoPH su pokazatelji patomehanističkih poremećaja i kliničkih faktora rizika koji su blisko povezani sa bolestima. Korišćenje kombinacije biomarkera BoPH koji su zajedno pokazatelji raznih putanja bolesti koje vode do kliničkih ishoda je zbog toga vrijedna strategija za dokazivanje naknadnog smanjenja rizika (Institute of Medicine, 2012). Sproveli smo šestomjesečnu studiju koja je obuhvatila 984 odrasla pušača u Americi kako bismo ispitali da li se povoljne promjene dešavaju u grupi od osam suprimarnih BoPH koji odražavaju putanje razvoja bolesti povezanih sa pušenjem kada pušači pređu na HTP. Izvršen je sistematski pregled literature koja obuhvata više od 250 BoPH u cilju pronalaženja veza između pušenja i prestanka pušenja sa bolestima povezanim sa pušenjem. Među njima je pronađeno osam BoPH koji obuhvataju više putanja koje se odnose na veliki broj bolesti povezanih sa pušenjem, a na koje pušenje negativno utiče i koji se mogu vratiti u prvobitno stanje u roku od šest mjeseci po prestanku pušenja. Zato su ovih

osam BoPH odabrani kao krajnje tačke koje zbog toga mogu biti dokaz potencijala HTP-a da smanji štetnost i rizik po čovjeka ukoliko se pozitivno promijene nakon potpunog prelaska na HTP. Kod pušača koji su uglavnom prešli na HTP (tj. ≥70% svakodnevno korišćenih duvanskih proizvoda) svi ti BoPH su se pomjerili u istom pravcu kao u slučaju prestanka pušenja (poboljšani biološki efekti) i za većinu njih su promjene bile statistički značajne u poređenju sa dimom cigareta. Količina nikotina je bila slična u grupi koja je prešla na HTP i u grupi koja je nastavila da puši cigarete (Lüdicke F, 2019).

Ukratko, PMI je primijenio pristup koji se zasniva na dovoljnim dokazima, koristeći BoPH kako bi odrasli pušači što prije dobili pristup i informacije o proizvodu/ima koji imaju potencijal da smanje štetnost/rizik od bolesti povezanih sa pušenjem.

Naši podaci pokazuju da potpuni prelazak na HTP smanjuje negativne uticaje na zdravlje duž niza događaja od izloženosti do bolesti u poređenju sa daljim pušenjem.

Da li potpuni prelazak na HTP može da smanji štetne uticaje na populaciju?

Da bi se smatralo da pozitivno utiču na populaciju, za nove proizvode moraju postojati i naučni dokazi koji potvrđuju da smanjuju rizike po čovjeka, kao i da ih prihvate odrasli pušačii kako bi srazmjerno prešli na njih, istovremeno maksimalno smanjujući rizik da mladi, nepušači ili pušači koji su uspješno prestali da puše neće početi da koriste ili neće ponovo koristiti te proizvode.

S obzirom na to da pušenje predstavlja zavisnost od nikotina i uslovljenu naviku koju izazivaju razni okidači iz okruženja, i s obzirom na pušače koji uživaju u pušačkim ritualima (Fagerström & Eissenberg, 2012), neophodno je da proizvodi koji zamjenjuju cigarete budu slični cigaretama po unosu nikotina, ritualu, senzornim karakteristikama i ukusu kako bi se obezbijedio potpuni prelazak sa cigareta.

Naša klinička istraživanja pokazuju da nakon perioda prilagođavanja zadovoljstvo odraslih pušača sa uređajem koji zagrijava duvan u smislu unosa nikotina i subjektivnih efekata je slično kao sa cigaretama, što je od suštinskog značaja za prihvatanje zamijene za cigarete od strane odraslih pušača.

Sprovedena su i ispitivanja percepcije i ponašanja u cilju procjene uticaja datih informacija o HTP-u. Ova ispitivanja dosljedno pokazuju da je način na koji su potencijalni rizici i koristi HTP-a saopšteni potrošačima, kod mnogih odraslih pušača koji ne namjeravaju da prestanu sa pušenjem izazvao želju za korišćenjem HTP-a, dok je samo zanemarljiv dio odraslih nepušača izrazio želju da ga koristi. Istovremeno, kod pušača koji su izrazili želju da prestanu sa pušenjem informativni materijal nije značajno promijenio njihovu namjeru da prestanu sa korišćenjem i nikotina i duvana. (Philip Morris Products S.A., 2016)

Ovi rezultati su potvrđeni u velikom broju zemalja nakon izbacivanja proizvoda na tržište, pri čemu rezultati u Japanu (Osaki, 2018), Njemačkoj (BZgA, 2018) i Švajcarskoj (HSBC, 2019) pokazuju da su stope nepušača, uključujući mlade, koji počnu da koriste ove proizvode veoma niske.

Ovi rezultati dokazuju potencijal HTP-a da doprinese smanjenju štetnog uticaja duvana na nivou populacije.

IQOS: prvi nikotinski elektronski proizvod koji je svrstan u duvanske proizvode sa modifikovanim rizikom (MRTP)

Nakon saglasnosti Američke agencije za hranu i lijekove (FDA) u aprilu 2019. godine kojom je omogućena komercijalizacija IQOS sistema za zagrijavanje duvana u SAD, FDA je donijela odluku da se IQOS može svrstati u proizvode modifikovanog rizika, uz informisanje potrošača o smanjenoj izloženosti štetnim materijama. Ovo je druga grupa proizvoda koji su ikada svrstani u proizvode sa modifikovanim rizikom (MRTP) i prvi elektronski proizvod sa nikotinom koji je dobio takvu dozvolu (US FDA, 2020).

U nastavku su date informacije o smanjenoj izloženosti štetnim materijama iz odluke FDA: • IQOS sistem zagrijava duvan, ali ga ne sagorijeva. • Značajno smanjuje stvaranje štetnih i potencijalno štetnih materija. • Naučna ispitivanja su pokazala da potpuni prelazak sa konvencionalne cigarete na IQOS sistem značajno smanjuje izloženost vašeg organizma štetnim ili potencijalno štetnim materijama.

Agencija je konkretno utvrdila da IQOS sistem za zagrijavanje duvana dokazano zagrijava duvan i ne sagorijeva ga, značajno smanjuje stvaranje štetnih i potencijalno štetnih materija u odnosu na cigarete. Takođe su zaključili da svi prezentovani dokazi ukazuju na to da je mjerljivo i značajno smanjenje smrtnosti ili mortaliteta pojedinačnih korisnika duvana vjerovatno u budućim ispitivanjima (US Food and Drug Administration., 2020).

Ova odluka izdata od strane FDA kojom se IQOS svrstava u proizvode modifikovanog rizika znači da se IQOS suštinski razlikuje od cigareta koje sagorijevaju, zbog čega bi mogao drugačije da se zakonski reguliše. FDA je donela zaključke čak i u odsustvu dugoročnih epidemioloških dokaza.

Uprkos mogućim problemima zbog određenih nepoznanica, FDA je zaključila da raspoloživi naučni dokazi potvrđuju da je donošenje odluke kojom se IQOS svrstava u proizvode modifikovanog rizika dobro za unapređenje javnog zdravlja i očekuje se da doprinese zdravlju populacije u cjelini, uzimajući u obzir i korisnike duvanskih proizvoda i lica koja trenutno ne koriste duvanske proizvode. U tom smislu, ova odluka FDA obuhvata zahtjeve koji se odnose na period nakon izbacivanja proizvoda na tržište, a koji podrazumijevaju utvrđivanje uticaja ovakve odluke na percepciju, ponašanje i zdravlje potrošača i omogućavanje Upravi FDA da provjeri tačnost nalaza na osnovu kojih je odluka izdata. Osnove programa za praćenje po izbacivanju proizvoda na tržište podrazumijevaju praćenje svijesti o riziku i korišćenje kod pušača i nepušača, osviješćenost mladih i dodatna istraživanja u okviru računarskog toksikološkog programa u cilju utvrđivanja uticaja ove odluke na razumijevanje i percepciju, ponašanje i zdravlje potrošača i omogućavanje Upravi FDA da provjeri tačnost nalaza na osnovu kojih je odluka donijeta.

Zaključci

Iako proizvodi HTP nose određeni rizik i sadrže nikotin koji izaziva zavisnost i koji takođe nosi određeni rizik, proizvodi bez dima za koje postoje naučni dokazi i koji su zakonski uređeni, mogu predstavljati priliku za javno zdravlje da ubrza smanjenje broja pušača i štetnih uticaja na populaciju povezanih sa pušenjem.

Bibliografija

1. Baker, R. (1975). Temperature variation within a cigarette combustion coal during the smoking cycle; . High Temperature Science, 7: 236-247. 2. BZgA. (2018). Smoking among teenagers and young adults in

Germany: Findings from the Alcohol Survey 2018 and trends.

Federal Center for Health Education. Retrieved from https:// www.bzga.de/fileadmin/user_upload/PDF/studien/Alkoholsurvey_2018_Bericht-Rauchen.pdf 3. Fagerström, K., & Eissenberg, T. (2012). Dependence on tobacco and nicotine products: a case for product-specific assessment. Nicotine Tob. Res., 14:1382-1390. 4. Haziza, C. (2020). Reduction in Exposure to Selected Harmful and Potentially Harmful Constituents Approaching Those Ob-

served Upon Smoking Abstinence in Smokers Switching to the Menthol Tobacco Heating System 2.2 for 3 Months (Part 1). Nicotine & Tobacco Research, 22(4):539-548. . 5. HSBC. (2019). Health Behaviour in School-aged Children.

“La consommation de substances psychoactives des 11 à 15 ans en Suisse – Situation en 2018 et évolutions depuis 1986.

Lausanne: Addiction Suisse. Retrieved from https://www.hbsc. ch/pdf/hbsc_bibliographie_342.pdf 6. Institute of Medicine. (2012). Scientific standards for studies on modified risk tobacco products. Washington, DC: The

National Academies Press:. Retrieved from https://www.nap. edu/catalog/13294/scientific-standards-for-studies-on-modified-risk-tobacco-products 7. Iskandar, e. (2017). Comparative effects of a candidate modified-risk tobacco product Aerosol and cigarette smoke on human organotypic small airway cultures: a systems toxicology approach. Toxicol. Res., 6, 930. 8. Lüdicke F, e. a. (2019). Effects of Switching to a Heat-Not-

Burn Tobacco Product on Biologically-Relevant Biomarkers to assess a Candidate Modified Risk Tobacco Product: A Randomized Trial. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev, 28(11):19341943. doi:10.1158/1055-9965.EPI-18-0915 9. Lüdicke, F. (2018). Effects of switching to the Tobacco Heating System 2.2 menthol, smoking abstinence, or continued cigarette smoking on biomarkers of exposure: a randomized, controlled, open-label, multicenter study in sequential confinement and ambulatory settings (Part 1. Nicotine Tob Res, 20(2):161-172. doi:10.1093/ntr/ntw287 10. McNeil, A. (2012). Reducing Harm from Nicotine Use. Fifty

Years since Smoking and Health. Progress, Lessons and Priorities for a Smoke-free UK. Royal College of Physicians,

London. London: UK. Royal College of Physicians. 11. Nordlund , M. (2019, January 21). Scientific substantiation of the absence of combustion and no smoke formation in the

Electrically Heated Tobacco Product (EHTP), version 1.0.

Retrieved from PMI Science. 12. Osaki. (2018). “Field survey on drinking and smoking and the development of effective alcohol reduction intervention approaches for the prevention of lifestyle-related diseases, Annual Report of MHLW Research Committee. Retrieved from https://mhlw-grants.niph.go.jp/niph/search/NIDD00. do?resrchNum=201709021A 13. Philip Morris Products S.A. (2016). Philip Morris Products

S.A. Modified Risk Tobacco Product (MRTP) Applications.

Retrieved from U.S. Food and Drug Administration: https:// www.fda.gov/tobacco-products/advertising-and-promotion/ philip-morris-products-sa-modified-risk-tobacco-productmrtp-applications 14. Phillips, B. (2015). An 8-month systems toxicology inhalation/ cessation study in Apoe−/− mice to investigate cardiovascular and respiratory exposure effects of a candidate modified risk tobacco product, THS 2.2, compared with with conventional cigarettes. Toxicological Sciences, 149(2): 411-432. doi:doi: 10.1093/toxsci/kfv243 15. Poussin C, e. a. (2016). Systems toxicology-based assessment of the candidate modified risk tobacco product THS2.2 for the adhesion of monocytic cells to human coronary arterial endothelial cells. Toxicology, 73–86. doi:10.1016/j.tox.2015.11.007 16. Rodgman, A. a. (2013). The Chemical Components of Tobacco and Tobacco Smoke. 2nd Edition. Boca Raton: CRC Press. 17. Szostak, J. e. (2017). Aerosol from Tobacco Heating System 2.2 has reduced impact on mouse heart gene expression compared with cigarette smoke. Food and Chemical Toxicology,

101, 157-167. doi:doi: 10.1016/j.fct.2017.01.013 18. Titz B., e. a. (2020). Respiratory effects of exposure to aerosol from the candidate modified-risk tobacco product THS 2.2 in an 18-month systems toxicology study with A/J mice.

Toxicol Sci. . doi:10.1093/toxsci/kfaa132 19. US FDA. (2020, July 7). FDA Authorizes Marketing of IQOS

Tobacco Heating System with ‘Reduced Exposure’ Information. Retrieved from US Food nd Drug Administration: https:// www.fda.gov/news-events/press-announcements/fda-authorizes-marketing-iqos-tobacco-heating-system-reduced-exposure-information 20. US Food and Drug Administration. (2020). Scientific Review of Modified Risk Tobacco Product Application (MRTPA) Under Section 911(d) of the FD&C Act -Technical Project Lead.

Retrieved from https://www.fda.gov/media/139796/download 21. WHO. (2015). Report on the global tobacco epidemic. Retrieved from http://www.who.int/tobacco/global_report/2015/ report/en/ 22. WHO. (2020). Tobacco fact-sheet. Retrieved from https:// www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/tobacco 23. Wong, E. e. (2020). Reduced Chronic Toxicity and Carcinogenicity in A/J Mice in Response to Life-Time Exposure to Aerosol from a Heated Tobacco Product Compared with Cigarette

Smoke. Toxicol Sci. Retrieved from https://academic.oup.com/ toxsci/advance-article/doi/10.1093/toxsci/kfaa131/5891185

Realizaciju ovog članka finansirao je Philip Morris BH d.o.o. Sarajevo.

Prof. dr Ranko Škrbić je prvi dobitnik ovog priznanja iz BiH, a priznanje mu je dodijeljeno za dugoročni doprinos međusobnom razumijevanju između Japana i Bosne i Hercegovine i to poslije studija u Japanu 1989. godine, na kojim je boravio kao stipendista Vlade Japana. Priznanje ministra spoljnih poslova Japana dodjeljuje se pojedincima i grupama sa zapaženim rezultatima na međunarodnom planu, a u cilju prepoznavanja njihovog doprinosa promociji prijateljstva između Japana i zemalja regija i svijeta. Dodatni cilj ovog priznanja jeste podrška japanske javnosti aktivnostima dobitnika priznanja.

Rektor Univerziteta u Banjaluci prof. dr Radoslav Gajanin rekao je da je dekan Škrbić dobio visoko priznanje Japana i zahvalio toj zemlji za nesebičnu pomoć u oblasti unapređenja nauke na ovim prostorima. „Zahvalni smo i dekanu Škrbiću što je omogućio da se znatan broj nastavnika i saradnika našeg univerziteta usavršava u Japanu. Oni su među nosiocima istraživačkih aktivnosti kod nas“, naveo je rektor nakon svečane ceremonije koja je održana u prostorijama Rektorata Univerziteta u Banjaluci.

Dekan Škrbić se zahvalio predstavnicima Japana za priznanje i dodao da je na bazi kontakata koje je stekao tokom edukacije usmjeravao ovdašnje mlade istraživače da i oni krenu njegovim putem. „Na osnovu tih kontakata više od 30 ljudi iz raznih oblasti nauke bilo je kraće ili duže na usavršavanju u Japa-

Dekanu Medicinskog fakulteta prof. dr Ranku Škrbiću Priznanje iz Japana

Ambasador Japana u Bosni i Hercegovini Makoto Ito uručio je 12. novembra 2021. godine dekanu Medicinskog fakulteta Univerziteta u Banjaluci prof. dr Ranku Škrbiću priznanje japanskog ministra inostranih poslova.

Pripremila: Dajana Đurašinović PR, Medicinski fakultet Univerziteta u Banjaluci

nu. Nisam to radio radi dobijanja neke nagrade, već da pomognem da uspostavimo veze i kontakte te da što više povežemo japansku i našu kulturu“, rekao je prof. dr Ranko Škrbić.

Ambasador Japana u BiH Makoto Ito je rekao da je dekan Škrbić zaslužio priznanje zahvaljujući onome što je učinio na planu ostvarivanja prijateljskih odnosa između Univerziteta u Banjaluci, Republike Srpske i BiH sa Japanom.

Svečanoj ceremoniji uručenja priznanja prisustvovali su i ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Alen Šeranić, prorektor za međunarodnu i međuuniverzitetsku saradnju UNIBL prof. dr Biljana Antunović, generalni sekretar UNIBL mr Đorđe Markez, prodekani i profesori Medicinskog fakulteta, kao i druge uvažene zvanice.

Na Svečanoj skupštini, povodom obilježavanja godišnjice Komore doktora medicine Republike Srpske, dodijeljene su nagrade i priznanja zaslužnim ljekarima. Prim. dr Slobodan Prtilo, predsjednik Izvršnog odbora Komore doktora medicine, uručio je najveća priznanja Komore za ovu, 2021. godinu.

Veliki pečat Komore doktora medicine

Republike Srpske, nagradu za dugogodišnji stručni, pedagoški i naučni rad kojim se nastavlja tradicija i vrijednosti struke, dobila je prof. dr Snježana Popović Pejičić iz UKC RS Banjaluka i Medicinskog fakulteta, Univerziteta u Banjaluci.

Prof. dr Snježana Popović Pejičić, specijalista interne medicine, supspecijalista endokrinologije, redovni profesor i šef Katedre za internu medicinu Medicinskog fakulteta Univerziteta u Banjaluci, u toku svog višegodišnjeg rada na Medicinskom fakultetu, Klinici za unutrašnje bolesti te Klinici za endokrinologiju, dijabetes i bolesti metabolizma, UKC RS afirmisala se kao cijenjen ljekar, uspješan rukovodilac te istaknuti naučni i pedagoški radnik.

U toku svog naučnostručnog rada posebno se usmjeravala u oblasti dijabetologije i gojaznosti te je odbranila doktorsku disertaciju na temu Kardiovaskularne autonomne neuropatije u dijabetesu, kao i veći broj naučnoistraživačkih radova, objavljenih u indeksiranim časopisima na ovu temu.

Usavršavala se na Medicinskom fakultetu Univerziteta u Beču u oblasti dijabetologije, posebno primjene terapijske edukacije oboljelih od dijabetesa – Funkcionalne insulinske terapije, kao i u Steno dijabetes centru u Kopenhagenu te je priznati ekspert u oblasti dijabetologije.

Nakon provedenih Scope diabetes treninga za klinički rad na polju dijabetesa i gojaznosti u Pragu, Budimpešti, Berlinu i Atini dobila je sertifikat evropskog stručnjaka na polju gojaznosti. U okviru naučnostručne djelatnosti objavila je kao autor i koautor 18 publikacija: pet monografija, dva univerzitet ska udžbenika, koautor je u Zborniku radova ANURS, urednik je i autor u tri zbornika radova sa međunarodnog naučnog skupa i sedam kliničkih vodiča.

Autor je ili član autorskog tima u 243 originalna naučna rada objavljena u časopisima

Komora doktora medicine Republike Srpske Veliki pečat - prof. dr Snježani Popović Pejičić

međunarodnog i nacionalnog značaja i zbornicima međunarodnih i nacionalnih dijabetoloških i endokrinoloških naučnih skupova.

Aktivno je učestvovala u radu više od 159 međunarodnih kongresa iz oblasti endokrinologije i dijabetologije i održala 57 predavanja po pozivu na međunarodnim kongresima i naučnim skupovima. Bila je predsjednik naučnog i organizacionog odbora 1, 2. i 3. kongresa endokrinologa i dijabetologa Republike Srpske sa međunarodnim učešćem, kao i devet međunarodnih simpozijuma.

Učestvovala je u izradi 15 međunarodnih i nacionalnih projekata, kao rukovodilac ili saradnik na projektu i sedam evropskih kliničkih studija kao glavni istraživač. Član je brojnih domaćih i međunarodnih profesionalnih udruženja. Osnivač je i predsjednik Udruženja endokrinologa i dijabetologa Republike Srpske od 2007. godine koje je, zahvaljujući mnogobrojnim međunarodnim aktivnostima, prepoznato i od Evropskog udruženja endokrinologa (ESE) i postalo je punopravni član ESE.

Prof. dr Snježana Popović Pejičić je svojim dosadašnjim naučnoistraživačkim, pedagoškim i stručnim radom značajno doprinijela razvoju Katedre za internu medicinu Medicinskog fakulteta Univerziteta u Banjaluci, kao i cjelokupnom razvoju naučne i stručne misli u Republici Srpskoj, Bosni i Hercegovini i cijelom regionu. Ostvarila je originalne naučne i istraživačke rezultate, prepoznatljive u zemlji i inostranstvu i značajno je doprinijela razvoju dijabetološke i endokrinološke službe u Republici Srpskoj.

Radi i dalje nepovoljnih globalnih epidemioloških prilika, pandemije COVID-19, umjesto „face-to-face“ ili hibridne forme u Kartageni (Kolumbija), Svjetska psihijatrijska asocijacija (World Psychiatric Association) je, u saradnji sa Kolumbijskim udruženjem psihijatara (Asociación Colombiana de Psiquiatría) i uz podršku Psihijatrijske asocijacije Latinske Amerike (Asociación Psiquiatría de América Latina) organizovala je 21. svjetski psihijatrijski kongres u virtuelnom izdanju (21st Virtual WPA World Congress of Psychiatry). Ovogodišnji kongres, održan u periodu 18 – 21. oktobra, fokusirao se temom na aktuelno mjesto psihijatrije u tzv. “novoj realnosti” kroz moto “Novi svijet, novi izazovi za psihijatriju i mentalno zdravlje” (New World, New Challenges for Psychiatry & Mental Health”). Kongres je pratilo preko 2200 učesnika iz 110 zemalja. Iz naše zemlje, nažalost, učešće je uzelo samo troje psihijatara, uz jedno aktivno učešće sa pre-recorded e- Poster presentation (Goran Račetović, Prijedor).

Cjelokupni koncept kongresa podijeljen je u više pravaca te pored uobičajenih plenarnih predavanja, simpozijuma i poster sesija, veliki značaj je dat posebnim sesijama vezanim za već značajnija iskustva u radu sa korisnicima tokom i u uslovima pandemije, uz naglasak na odnosima prednosti i nedostataka novih metoda rada, individualnim ili on line grupnim sesijama, okupacionim terapijama i drugim načinima rada čiji je cilj oporavak, kao dominantan pravac savremene psihijatrije, koji treba da mijenja dosadašnje globalno mišljenje opštih pristupa sa postizanjem i održavanjem stanja remisije kod hroničnih psihijatrijskih oboljenja. S druge strane, širom svijeta su istraživački timovi i dalje nastavili svoja istraživanja te su prikazani rezultati rada iz svih oblasti psihijatrije, od neuronaučnih i bioloških istraživanja do novih terapijskih smjernica i kontinuirane promocije novih pravaca u psihijatriji - individualizovana na osobu usmjerena planiranja puta ka oporavku, uz aktivnu ulogu oboljelih, njihove podrške iz najbližeg okruženja, a kao veoma važna je naglašena potreba globalne razvijenosti zaštite mentalnog zdravlja u zajednici, deinstitucionalizacija i podizanje stepena istraživanja, naročito u nerazvijenim i zemljama u razvoju.

21st Virtual WPA World Congress of Psychiatry Svjetski psihijatrijski kongres

Izvrsno organizovan i ovaj put, a zahvaljujući Tehničkom sekretarijatu (Kenes), iako u virtuelnoj formi, kongres je bio na zavidnom stručnom, naučnom i edukativnom nivou, zahvaljujući svim najvećim svjetskim ekspertima koji su dali svoj doprinos, ali i brojnim mladim kolegama iz cijelog svijeta, kao budućim ekspertima, koji su, poput ranijih godina imali vlastiti program, kojeg su sami kreirali u saradnji sa predsjednikom kongresa i WPA, prof. Afzal-om Javed-om iz V. Britanije i predsjednikom Naučnog odbora, čuvenim prof. Norman-om Sartorius-om iz Švajcarske. Online praćenje kongresa moguće je još tri mjeseca nakon njegovog završetka, za registrovane učesnike.

Uz vjerovanje da će naredni, 22. svjetski psihijatrijski kongres biti moguće organizovati u boljim globalnim prillikama, najavljeno je njegovo održavanje u avgustu 2022. godine u Bangkoku (Tajland).

Pripremio: Prim. dr Goran Račetović, spec. psihijatrije Dom zdravlja - Centar za zaštitu mentalnog zdravlja Prijedor

Udruženje medicinskih sestara, tehničara i babica Republike Srpske

Po planu i programu rada za 2021. godinu Udruženje medicinskih sestara, tehničara i babica Republike Srpske 5.11.2021. godine u Banjaluci, Hotel „Bosna“, sala „President“ je održalo savjetovanje za glavne i odgovorne sestre na temu: “Izazovi u poslu medicinskih sestara i tehničara u toku pandemije COVID-19“. Savjetovanje je održano u skladu sa epidemiološkim preporukama. Tradicija udruženja je da u novembru održi savjetovanje za glavne i odgovorne sestre. Godinama unazad smo se bavili aktuelnim temama za sestrinsku profesiju i pokušavali pronaći rješenja za njih. Ovi naši skupovi nam služe da pored stručnog rada, primjera dobre prakse, razmjene iskustava, znanja da ojačamo naše udruženje koje dvadeset tri godine radi na jačanju uloge medicinske sestre-tehničara, prikazujući je kao profesionalca koji zahvaljujući svom znanju, umijeću, obrazovanju, kompetencijama svakodevno dokazuje da zaslužuje značajnije mjesto i bolje vrednovanje od korisnika naših usluga i donosioca odluka.

Zbog brojnih i neočekivanih izazova sa kojima smo se susretali u proteklom periodu i iskustva u toku pandemije održali smo savjetovanje na kojem su iznesena iskustva medicinskih sestara i tehničara u pronalaženju rješenja sa kojima su se svakodnevno susretali.

Svakodnevica medicinskih sestara

Izazovi u poslu medicinskih sestara i tehničara u toku pandemije COVID-19

u vrijeme pandemije je potpuno promijenjena i potpuno poremećena. U ovom periodu je bilo puno više izazova, prethodni period a i ovaj danas medicinske sestre proživljavaju u dramatičnim okolnostima, koje su im nametnule brojne i neočekivane izazove, na koje su odgovorili po mišljenju prisutnih u skladu sa modernom sestrinskom praksom. Pandemija COVID-19 je naglasila probleme i potrebe za redizajnom zdravstvenih sistema u cijelom svijetu. Učesnici savjetovanja su govorili o značajnoj ulozi medicinske sestre, tehničara i svih zdravstvenih radnika.

Prisutni su iznijeli svoja iskustva u toku pandemije, kako su pronalazili rješenja sa kojima su se svakodnevno susretali, kako je to uticalo na organizaciju rada i života medicinskih sestara. Skrenuli su pažnju na specifičnosti organizacije i način rada službi, klinika, zavoda, privatnih zdravstvenih ustanova u vrijeme pandemije. Primjeri dobre prakse i organizacije rada i iskustva koje smo imali će nam pomoći da preveniramo moguće probleme u budućnosti, što je veoma značajno za sestrinsku praksu, zaključile su prisutne medicinske sestre i tehničari.

I ovog puta kao i svih prethodnih prisutni su bili dobri sagovornici jedni drugima, pokazali su visok stepen razumijevanja i tolerancije u pronalaženju rješenja za novonastalu situaciju.

Mr Živana Vuković Kostić Predsjednica UO UMSTIB RS

Dr Ives Šindrak

Regionalna konferencija „Želim biti mama“ Neplodnost je bolest modernog društva

Pripremila: Danijela Filipović, PR Manager ZU "Medico-S"

Uorganizaciji Udruženja „Centar za mame“, Banjaluka je bila domaćin konferencije pod nazivom „Želim biti mama“, koja je obuhvatila dva značajna segmenta reproduktivne medicine - sterilitet i savremenu kontrolu trudnoće. Panelisti, priznati regionalni i domaći stručnjaci, su ukazali na sve veću učestalost steriliteta kao i na globalni problem pada svih pokazatelja muške plodnosti. „Neplodnost je bolest modernog društva i n astaje zbog različitih medicinskih stanja, kao i zbog loših životnih navika, modernog načina života, ali i zbog činjenice da se parovi sve češće odlučuju da u kasnijim godinama zasnivaju porodicu i stvaraju potomstvo“, istakla je prof. dr Sanja Sibinčić, specijalista ginekologije i akušrestva te direktor ZU „Medico-S“.

U svijetu je 17% parova neplodno, što je broj od oko 50 miliona. Posljednjih decenija učestalost neplodnosti se udvostručila, a posebno je porastao muški uzrok neplodnosti od 20% na više od 50%.

Otuda je jedan od zaključaka konferencije ujedno i apel parovima da ne odlažu liječenje jer od pravovremene reakcije zavisi i ishod liječenja. „Zato je od izuzetne važnosti da ginekolozi u primarnoj zdravstvenoj zaštiti na vrijeme prepoznaju problem i potrebu upućivanja na liječenje nekom od metoda medicinski potpomognute oplodnje“, naglasila je dr Ives Šindrak, specijalista ginekologije i akušerstva, ističući da se mnogi uzroci neplodnosti mogu spriječiti kvalitetnom prevencijom, ali i adekvatnom terapijom i liječenjem. „Za liječenje bračnog steriliteta važan je i psihološki faktor“, istakla je mr Sanja Lukač, klinički psiholog, podsjećajući da psihoteraputske tehnike kroz program mindfulness-a mogu povećati šansu za trudnoću i do 30 % što je zvanična preporuka SZO, kao i Evropske asocijacije za humanu reprodukciju.

Učesnici konferencije upozorili su i na činjenicu da se posljednjih godina

Prof. dr Sanja Sibinčić sa konferencije

povećava broj parova kod kojih je glavni uzrok neplodnosti smanjena plodnost muškog partnera što je glavna indikacija za postupak vantjelesne oplodnje.

“Medicinski razlozi muške neplodnosti su uglavnom vezani za proširene vene na testisu, nespuštene testise, hormonski poremećaji, infekcije, genetske i imunološke razloge, potom hemoterapija i, naposlijetku, alkohol, cigarete, stres, štetne hemikalije”, izjavila je prof. Sibinčić.

Od momenta uspostave saradnje sa Fondom ZO RS, a zahvaljujući procedurama vantjelesne oplodnje koje su obavljene u Klinici „Medico-S“ Republika Srpska je bogatija za više od 1 600 beba. „U prošloj 2020. i ovoj 2021. godini, procenat uspješnosti u broju ostvarenih kliničkih trudnoća na mjesečnom nivou iznosio je od 45,7% do 56,8% “, istakla je prof. dr Sanja Sibinčić, specijalista ginekologije i akušerstva, dodajući da je uspješnost postupaka vantjelesne oplodnje uslovljena medicinskom problematikom i starošću parova koji ulaze u proceduru.

Prosječna starosna dob pacijentkinja ZU „Medico-S“ iznosi 37 godina, što ovaj procenat čini još značajnijim. ZU „Medico-S“ je članica Evropske asocijacije za humanu reprodukciju (ESHRE) te se podaci i rezultati rada ove klinike objavljuju i na zvaničnoj EIM listi, Komisije za analizu i izvještavanje podataka u Briselu.

Onkofertilitet – očuvanje plodnosti kod onkoloških pacijenata

Takođe, posljednjih decenija medicina pronalazi načine očuvanja plodnosti kod onkoloških pacijenata metodama koje su dostupne i u Banjaluci. „Ukoliko se na vrijeme dijagnostikuju, maligne bolesti kod mladih osoba su izlječive u viskom procentu te je prije onkoloških terapija važno razmotriti metode očuvanja reproduktivnog potencijala pacijenata“, dodala je Sibinčićeva.

Medico-S Klinika za liječenje neplodnosti i vantjelesnu oplodnju „Medico-S“ je vodeća klinika za liječenje neplodnosti i procedure vantjelesne oplodnje u BiH. Dio je grupacije Pronatal iz Češke koja je među liderima reproduktivne medicine u Evropi i to kao jedini Pronatalov centar van granica Evropske Unije.

Jovana Dučića 68, Banjaluka, Republika Srpska, BiH +387 51 232 100; +387 51 232 102 E-mail: info@medico-s.com https://www.medico-s.com/

Povodom Evropske nedjelje borbe protiv steriliteta Ministar Šeranić posjetio Kliniku „Medico S“

Povodom Evropske nedjelje borbe protiv steriliteta, ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Alen Šeranić posjetio je Kliniku „Medico S“ u Banjaluci. Tom prilikom podsjetio je da Fond zdravstvenog osiguranja Republike Srpske u potpunosti finansira tri postupka vantjelesne oplodnje, a zahvaljujući ovom metodu od 2007. godine do danas Republika Srpska je bogatija za više od 1.600 beba. - Republika Srpska je mnogo napredovala u oblasti biomedicinski potpomognute oplodnje, a donijeli smo i poseban zakon koji tretira ovu oblast i strategiju iz oblasti seksualnog i reproduktivnog zdravlja i odredili dalje pravce razvoja. Fond zdravstvenog osiguranja Republike Srpske omogućava širok obim prava za pacijente koji nastoje da dobiju potomstvo, a ova klinika ide sa stalnim unapređivanju kadra i njihovog znanja i vještina – rekao je, između ostalog, ministar Šeranić, podsjetivši i da je Fond zdravstvenog osiguranja Republike Srpske među prvima u regionu počeo da finansira uslugu čuvanje embriona.

Takođe, izmjenom Pravilnika o sadržaju, obimu i načinu ostvarivanja prava na zdravstvenu zaštitu omogućeno je da, ukoliko se zbog korone postupak vantjelesne oplodnje prekine, žena ima pravo na ponovljeni postupak.

Sa ginekolozima ove klinike razgovarano je i o preporukama za vakcinaciju trudnica i dojilja protiv COVID-19, gdje je rečeno da je preporuka ginekologa da se trudnice vakcinišu protiv COVID-19 i da je važno da svi zajedno skinemo tu pogrešnu stigmu oko vakcinacije, jer se na taj način štiti zdravlje trudnica i porodilja, jer zdrave majke nose zdravo potomstvo. Ministar Šeranić je naglasio da i dojilje, takođe, treba da se vakcinišu i da je to preporuka na osnovu naučnih i stručnih saznanja.

Ministar Šeranić primio buster dozu Pozvao sve građane na vakcinaciju

Ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Alen Šeranić vakcinisao se 1. novembra 2021. godine u Institutu za javno zdravstvo Republike Srpske u Banjaluci trećom, buster dozom vakcine protiv COVID-19, ujedno promovišući imunizaciju.

Govoreći o procesu vakcinacije protiv COVID-19 u Republici Srpskoj, on je rekao da nije zadovoljan odzivom građana na vakcinaciju protiv virusa korona, ističući da je do tada obje doze vakcine primilo 268.000 građana.

Ministar Šeranić je naveo da je resorno ministarstvo, zajedno sa Institutom za javno zdravstvo, u posljednjih godinu i po dana činilo sve da građane informiše šta je vakcina i na koji način djeluje. - Vidjećemo šta možemo da učinimo da to povećamo. Istraživanja pokazuju da osobe koje neće da se vakcinišu uglavnom ne znaju zašto to neće - naveo je ministar Šeranić.

Ministar je naveo i da je u periodu akutnih respiratornih infekcija preventivno djelovanje naročito važno, dodajući da je upravo buster doza vakcine pojačivač koji ima za cilj da podigne nivo imunog odgovora kada istekne pet ili šest mjeseci od revakcinacije protiv virusa korona.

On je dodao da je vakcinacija najbolji preventivni vid zaštite od virusa i respiratornih oboljenja.

Pomoćnik direktora za medicinske poslove u Institutu dr Jela Aćimović istakla je da je građanima u Republici Srpskoj od početka novembra dostupna i “Moderna“, vakcina protiv virusa korona, kao šesta vrsta vakcine ponuđene za vakcinaciju, te da je riječ o visokoefikasnom preparatu, napravljenom na mehanizmu informacione RNK.

Ona je naglasila da je vakcinacija najbolje sredstvo za borbu protiv virusa korona i najefikasniji način zaštite građana. - Svi ćemo prije ili kasnije doći u kontakt sa virusom korona. Naše je da izaberemo da li ćemo pri tom susretu biti potpuno nespremni ili ćemo uraditi maksimalno da se zaštitimo, a to znači da se vakcinišemo - navela je Aćimovićeva i dodala da i Republika Srpska, BiH i region treba da se ugledaju na skandinavske zemlje koje su ostvarile visok obuhvat vakcinacijom, zahvaljujući čemu su se vratili normalnom životu.

Odsjek za odnose s javnošću Ministarstva zdravlja i sojalne zaštite Republike Srpske

Nagrada i priznanje “Stvaratelji za stoljeća” uručena prof. dr. Draganu Piljiću “Piljić” metoda

Prof. dr. med. sc. Dragan Piljić dobitnik je nagrade i priznanja “Stvaratelji za stoljeća” za izraziti profesionalizam u obavljanju osnovnog javnog poziva. Nagrada je uslijedila nakon što je prof. dr. Dragan Piljić predstavio “Piljić” metodu koja se koristi kod operativnog tretmana abdominalne aorte i zdjeličnih arterija.

Nagradu je dodijelio Međunarodni ekonomski forum na temelju Odluke Međunarodnog komiteta za dodjelu nagrada i priznanja za doprinos razvoju poduzetništva u Srednjoj i Jugoistočnoj Europi.

U saopštenju organizatora navedeno je da se nagradom “Stvaratelji za stoljeća” usmjerava pažnja javnosti na lidere čiji su rad, znanje, kreativnost i vrhunski rezultati glavni pokretač napretka društvene zajednice.

“Piljić” metoda je sa primjenom započela u Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla nakon četverogodišnjeg istraživanja, a rezultati su objavljeni u američkim, njemačkim i japanskim visokoindeksiranim stručnim časopisima.

Benefit “Piljić” metode je u pristupu pri kojem se operativni zahvat izvodi kroz mali rez od osam do deset centimetara. Također, prilikom izvođenja ovog zahvata crijeva ostaju u prirodnom staništu, čime je izbjegnuta mogućnost njihovog oticanja i oslabljene peristaltike. Uvođenjem novog pristupa pacijenti se nakon četvrtog dana otpuštaju na kućno liječenje, dok su se ranije nakon klasičnog operativnog pristupa na hospitalizaciji zadržavali i do 15 dana.

“Prije tridesetak godina, na početku moje kirurške karijere u UKC Tuzla, radio sam na Odjelu vaskularne kirurgije Klinike za kirurgiju koju je vodio prof. dr sc. Božina Radević, koji je ujedno bio i pionir vaskularne kirurgije u Bosni i Hercegovini. Sva znanja koja je nama nesebično prenosio, donio je od profesora Hejkala iz Praga. U to vrijeme radila se kompletna vaskularna kirurgija na konvencionalan način, između ostalog i operacije abdominalne aorte i velikih krvnih žila u trbuhu. S obzirom na to da su operacije izvođene pristupom u trbuh kroz veliki rez i da su pacijenti dugo vremena ležali u bolnici, stalno sam razmišljao kako učiniti ove operacije jednostavnijim i lakšim za pacijenta, a samim tim i kako bi se broj postoperacijskih dana u bolnici smanjio”, rekao je prof. dr. Dragan Piljić.

Webinar iz oblasti transplantacije bubrega

Uorganizaciji Odjeljenja za nefrologiju Klinike za interne bolesti Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla, a u saradnji sa Royal Preston Hospital iz Velike Britanije, u periodu od 15. do 17. novembra 2021. godine održan je webinar iz oblasti transplantacije bubrega.

Projekat višegodišnje saradnje programa renalnih centara pod vodstvom dr Ahmeda Aimuna iz Velike Britanije, prof. dr. med. sc. Enisom Mešić i prof. dr. med. sc. Mirnom AlečkovićHalilović, a pod pokroviteljstvom Svjetskog udruženja nefrologa i uz podršku menadžmenta UKC Tuzla, rezultiralo je izuzetno kvalitetnim hibridnim webinarom.

Prema riječima prof. dr. med. sc. Mirne Alečković-Halilović, projekat saradnje omogućio je medicinskom osoblju Odjeljenja za nefrologiju, dijalizu i transplantaciju bubrega kontinuiranu edukaciju, stručnu i naučnu saradnju. “U okviru pomenutog projekta za ljekare našeg odjeljenja su održane tri šestomjesečne edukacije u Velikoj Britaniji, kao i mnogobrojni kursevi na kojima su naši ljekari bili predavači, uključujući i pozvane prezentacije na Renalnoj asocijaciji Velike Britanije. Također, u okviru ovog projekta, Odjeljenju za nefrologiju, dijalizu i transplantaciju bubrega doniran je i savremeni ultrazvučni aparat”, istakla je prof. dr. Alečković-Halilović.

“U okviru projekta, još prije dvije godine, oraganizovan je uspješan kurs biopsije bubrega za 35 učesnika. Saradnja koju smo ostvarili u okviru ovog projekta korisna je i za druge discipline uključene u transplantacijsku medicinu. Shodno tome, današnja predavanja su bila iz oblasti nefrologije, transplantacijske medicine i COVID -19 u kombinaciji sa bubrežnim oboljenjima”, rekao je dr Ahmed Aimun.

U narednoj godini planirani su tematski sastanci posvećeni pojedinačnim disciplinama uključenim u transplantaciju bubrega i njima zanimljivim aktualnim temama.

Klinika za interne bolesti UKC Tuzla, u okviru zanavljanja medicinske opreme, nabavila je novu opremu za donju i gornju probavnu endoskopiju te ERCP aparat. Nabavkom pomenute medicinske opreme endoskopska jedinica Odjeljenja za gastroenterologiju značajno se unapređuje te se otvara mogućnost za izvođenje još 20 novih procedura iz oblasti digestivne endoskopije.

Pored nabavke medicinske opreme organizovano je edukativno usavršavanje zdravstvenog kadra od strane stručnih eksperata iz Slovenije i Hrvatske.

Prema riječima načelnika Klinike za interne bolesti, prof. dr. Nermina Salkića, nabavkom endoskopske opreme u vidu dva endoskopska stuba i tri endoskopa, od kojih po jedan za gornju i donju endoskopiju i jedan za ERCP, te endo-hirurške jedinice za argon plazma

Nova oprema za digestivnu endoskopiju

koagulaciju unaprijedit će se sve zdravstvene usluge iz oblasti digestivne endoskopije, ali i omogućiti brže, kvalitetnije i po pacijenta sigurnije zbrinjavanje u sprovođenju ovih procedura.

Direktor Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla, prim. doc. dr. Alen Kamerić u svom obraćanju je istakao da je nabavkom opreme za endoskopsku jedinicu zaokružena jedna cjelina u obnavljanju opreme na Klinici za interne bolesti i pacijenti sa područja TK neće morati ići u druge ustanove, nego će im sve potrebne medicinske usluge biti pružene u Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla.

Direktor Kamerić je kazao da je u toku i nabavka potrebne medicinske opreme i za druge klinike Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla.

Klinici za radiologiju i nuklearnu medicinu Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla uručena je donacija dva ultrazvučna aparata. Donacija je finansirana sredstvima Vlade Tuzlanskog kantona, a realizacija je izvršena preko Razvojnog programa Ujedinjenih nacija (UNDP)

Kako je istaknuto tokom primopredaje riječ je o ultrazvučnim aparatima koji posjeduju izuzetan kvalitet za rezoluciju slike i dizajn, a čija upotreba će obezbijediti kvalitetniju i dostupniju dijagnostičku podršku. Pomenuti ultrazvučni aparati su pokretni što omogućava lakši pristup teškim i nepokretnim pacijentima.

Premijer Vlade Tuzlanskog kantona, Kadrija Hodžić je istakao da je Vlada TK posvećena intenzivnom snabdijevanju UKC Tuzla medicinskom opremom, te da je pored današnje donacije Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla u prošloj sedmici isporučen rendgen aparat. U planu je i nastavak kada je riječ o ovakvim projektima jer, kako je kazao premijer Hodžić, tokom proteklih mjeseci fokus rada Vlade, između ostalog je bio da se nabavkom savremene medicinske opreme unaprijedi kvalitet zdravstvenih usluga na području TK.

Klinici za radiologiju i nuklearnu medicinu UKC Tuzla Donacija dva ultrazvučna aparata

Na donaciji se zahvalio direktor Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla, prim. doc. dr. med. sc. Alen Kamerić. „Ovo su dva najsavremenija ultrazvučna aparata i to je samo jedan dio u cjelokupnom projektu kojim Vlada finansira nabavku nove opreme u Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla. Najvažnija nam je dobrobit naših pacijenata i sa ova dva aparata u upotrebi značajno će se skratiti liste čekanja na medicinsku dijagnostiku, a istovremeno će ovi uređaji znatno olakšati rad našim zdravstvenim radnicima“, rekao je direktor Kamerić.