Het Friese land vol eer en roem_Paul Plambeck by Amsterdam Academy of Architecture

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

transformatie van het Friese veenweidegebied tot een adaptief landschap met een natuur lijk evenwichtige waterhuishouding, een innovatieve en circulaire landbouw en een intrinsieke schoonheid als regionale trots >

PAUL PLAMBECK

< >

JUNI 2018

< >

MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR <

COLOFON Paul Plambeck T 06.24263080 E paulplambeck@live.nl

OPLEIDING Academie van Bouwkunst Amsterdam Master Landschapsarchitectuur

COMISSIELEDEN Peter Veenstra (mentor) Nikol Dietz Harm Veenenbosch

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

transformatie van het Friese veenweidegebied tot een adaptief landschap met een natuur lijk evenwichtige waterhuishouding, een innovatieve en

Â© 2018 - Paul Plambeck Niets uit dit werk mag worden ver veelvoudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. drukwerk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande toestemming van de auteur. 2

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

circulaire landbouw en een intrinsieke schoonheid als regionale trots >

PAUL PLAMBECK

< >

JUNI 2018

< >

MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR <

Fr ysk bloed tsjoch op! Wol no ris brûze en siede, En bûnzje troch ús ieren om! Flean op! Wy sjonge it bêste lân fan d’ierde, It Fryske lân fol eare en rom. Fries bloed kom in beweging Br uis, kook, en bons door onze aderen! Kom op! Wij bezingen het beste land van de aarde, Het Friese land vol eer en roem -

Klink dan en daverje fier yn it rûn Dyn âlde eare, o Fr yske grûn!

Klink dan en daver trots in het rond Jouw oude eer, o Friese grond!

Trochloftich folk fan dizze âlde namme, Wês jimmer op dy âlder s great! Bliuw ivich fan dy grize, hege stamme In grien, in krêftich bloeiend leat!

Door luchtig volk van deze oude naam, Wees altijd trots op je (voor-)ouder s! Blijf eeuwig van die grijze, hoge stam, Een groene, een krachtige bloeiende loot!

(Halber tsma, Fries Volkslied,1875)

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

VOORWOORD

Geboren en getogen op NAP -4.00 meter

Als kind werd ik geboren op NAP -4,00 meter. Als kind ben ik getogen op NAP -4,00 meter. En ook tijdens het schrijven van dit voorwoord bevind ik mij op NAP -4,00 meter.

Wonend in Gouda, het waterhuishoudkundige afvoerputje

namisch landschap. Een nieuw landschap met behoud van

van Neder land, heb ik al vanaf mijn kind zijn af een enor-

de huidige economische mogelijkheden en een verrijking

me fascinatie ontwikkeld voor het veenweidegebied. Bijna

hier van met nieuwe vormen van rendabel en passend

elk jaar was het feest als er weer een enorme hoeveel-

landgebr uik.

heid zand in onze tuin werd gestor t om weer opnieuw het terras op te hogen. De eeuwige discussie over een

Na een intensieve periode is het zover. Met het schrijven

wegzakkende tuin, een kapot riool, waterover last in onze

van dit voorwoord leg ik de laatste hand aan mijn afstu-

straat en in de kr uipr uimte onder ons huis zijn tot op de

deerproject. Een proces van ontwerpend onderzoek waar-

dag van vandaag actueel. En dan het omliggende veenwei-

mee ik aan mijn per soonlijke fascinatie en filosofie uiting

delandschap als polder landschap, prachtig en betoverend

heb kunnen geven. Ik wil kor t stil staan bij de mensen die

in al zijn seizoenen: hier voel ik mij thuis! En toch die kna-

mij de afgelopen periode van mijn studie aan de Academie

gende vraag in mijn gedachten: wie heeft het ooit bedacht

van Bouwkunst hebben gesteund en geholpen.

het land naar zijn hand te zetten en te gaan wer ken en wonen in deze oor spronkelijk zompige moerassen?

Allereer st wil ik Nikol en Harm, als leden van mijn commissie, maar in het bijzonder Peter als mentor bedanken

Geboren en getogen op NAP -4,00 meter 51º 59’ 13” en 4º 38’ 9” - Gouda

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

Tijdens mijn studie aan de Academie van Bouwkunst heb

voor de fijne en plezierige begeleiding. Met jullie doel-

ik met een aantal van mijn projecten een ster k bewustzijn

treffende feedback hebben jullie mij de juiste handvatten

ontwikkeld dat de huidige cultuur van het veenweideland-

aangereikt om de goede richting te kiezen, zodat ik mijn

schap in toenemende mate onder dr uk staat. Het feit dat

project succesvol heb kunnen afronden. Ook wil ik graag

we als mensheid dit cultuur landschap zodanig conser veren

de boeren bedanken voor hun openheid en de mogelijk-

dat elke aanpassing in het landschap leidt tot opvallend

heid die ze mij hebben geboden om voor even onderdeel

genoeg veel protest heeft mij altijd enorm verbaasd. Hoe

te mogen zijn geweest van hun bedrijf. Dit heeft een aan-

komt het toch dat anno 2018 alles met een historische

zienlijke verrijking gegeven aan het afstudeerproject.

waarde zo lijkt te worden ver troeteld? En waarom worden hedendaagse inter venties in het landschap gezien als een

Naast alle docenten aan de Academie van Bouwkunst in

aantasting van het bestaande polder landschap? In mijn

Amsterdam, die mij afgelopen jaren hebben begeleid, wil

opinie klampen we ons vast aan een instandhouding van

ik naast mijn ouder s, familie, vrienden en wer kgever in het

een polder landschap, dat daadwer kelijk zijn waarde lijkt

bijzonder mijn lieve vrouw Elseline bedanken voor alle

te ver liezen. Gefascineerd door deze vraagstelling heb ik

steun en hulp die ik in de afgelopen jaren heb gekregen.

tijdens mijn afstuderen een antwoord weten te vinden op

Er was altijd een luisterend oor, tijd om te sparren en een

de vraag hoe we het geconser veerd landschap los kunnen

wijze raad. Jullie hebben altijd voor mij klaar gestaan. Lieve

laten en transformeren in een adaptief en daarmee dy-

allemaal, heel erg bedankt!

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

INHOUDSOPGAVE Inleiding - 13 AANLEIDING Veenweide als cultuur landschap - 17 Intrinsieke motivatie voor een transformatie - 25 OPGAVE Het Lage Midden van Friesland - 33 Bodemdaling in relatie tot bodemtypologie - 35 Modellen van bodemdaling - 38 CO-2 emissie in relatie tot drooglegging - 41 Boezemsysteem als zoetwaterbuffer - 45 MET DE BOEREN AAN TAFEL 1200 boeren in ‘hun’ landschap - 51 UITGANGSPUNTEN Van weiland naar water land - 61 Circulair en zelfvoorzienend bedrijfssysteem - 62 Circulaire landbouw - 63 BEDRIJFSMODELLEN Gangbare melkveehouderij - 67 Circulair en zelfvoorzienend op klei op veenbodem - 71 Circulair en zelfvoorzienend op veenbodem - 75 MASTERPLAN Masterplan “Het Friese land vol eer en roem” - 80 Thematische uitleg - 82 UITWERKING Vier bouwstenen als landschapsvormer - 89 Tussenboezem - 91 Waterreser voir - 99 Ringboezem - 107 Waterpassage - 117 CONCLUSIE Circulair, zelfvoorzienend en een onmisbaar Friesland - 129 Bibliografie - 131

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

INLEIDING

Onder invloed van de mens ontstaat en verander t een

Het lijkt er anno 2018 ster k op dat het behouden van

landschap. Mensen bouwen huizen, dorpen en steden,

de historische waarde van het landschap en de bijbeho-

leggen akker s, weilanden en wegen aan en graven sloten

rende functie van de melkveehouderij als economische

en kanalen. Hierdoor hebben we in Neder land anno

en r uimtelijke drager belangrijker wordt gevonden dan

2018 geen landschap zonder cultuurgeschiedenis. Een

het toekennen van een nieuwe maatschappelijke waarde

voorbeeld hier van is het Friese veenweidegebied als

en functie aan dat landschap. Hoe komt het dat alles

polder landschap. Dit polder landschap is een afstamme-

met een historische waarde lijkt te worden ver troeteld?

ling van de veenkoepels die in het ver leden het natuur-

Waarom worden voorgestelde hedendaagse inter venties

lijk landschap bepaalden. Het oor spronkelijke natuur lijk

in het landschap, zoals een vernatting door een flexibel

landschap is sinds de Middeleeuwen door menselijk

peilbeheer, gezien als een aantasting van het bestaande

ingrijpen getransformeerd tot een polder landschap (De

polder landschap en in conflict met de boer als r uimte-

Wit, 2009, p. 7). Hiermee is een uniek cultuur landschap

lijke drager van het landschap? We lijken ons als maat-

ontstaan dat door zijn historische karakter van waar-

schappij vast te klampen aan een instandhouding van

de is gebleken voor de samenleving. Het is een rijke

een polder landschap, dat zijn waarde lijkt te ver liezen.

identiteit, een onuitputtelijke bron voor onze culturele ontplooiing en een economisch en toeristisch â&#x20AC;&#x2DC;unique

In dit afstudeerproject staat de vraag centraal hoe het

selling pointâ&#x20AC;&#x2122; (Ministerie van OCW, 2015, p. 32).

geconser veerd Friese veenweidegebied kan worden getransformeerd tot een adaptief landschap, waardoor

De huidige cultuur van het polder landschap komt echter

het landschap zijn actualiteit in de toekomst zal hebben.

in toenemende mate onder dr uk te staan. Te wijzen valt

Een lange termijnvisie die inzichtelijk maakt hoe het

onder meer op de toenemende bodemdaling, verzilting

geconser veerd beeld kan worden losgelaten, waarbij

en verdroging als gevolg van klimaatverandering (Minis-

r uimte wordt geboden aan het landschap om zich aan

terie van Infrastr uctuur en Milieu en Ministerie van Eco-

te passen aan natuur lijke ontwikkelingen zodat een na-

nomische Zaken, 2014, p. 24-29). In lijn met de historie

tuur lijk evenwichtige waterhuishouding overblijft en hoe

waarbij cultuur de ontwikkelingen in de natuur volgt, ligt

de boer als r uimtelijke drager stand kan houden in het

het voor de hand om het polder landschap aan die ont-

licht van een innovatief en circulair bedrijfssysteem. Een

wikkelingen aan te passen. Nu bestaat echter ster k de

visie die resulteer t in een landschap met een intrisieke

neiging om het polder landschap aan banden te leggen

schoonheid als regionale trots!

(Overmar s, 2010, p. 55). Aanpassing van het landschap leidt opvallend genoeg tot veel protest en wordt niet geaccepteerd. Hierdoor ontstaat er een groot spanningsveld tussen het behouden van het als historisch waardevol er varen polder landschap als productielandschap en het geven van een eventueel nieuwe betekenis aan dit polder landschap. 12

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

AANLEIDING 14

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

VEENWEIDE A L S C U LT U U R L A N D S C H A P “een erfenis die onze ziel weerspiegeld”

VEENWEIDE landschapstype

HET LAGE MIDDEN VAN FRIESLAND

De technische kennis, organisatiekracht en wilskracht

her kenbaarheid van een landschap bepaalt in hoge mate

hebben de mensheid door de eeuwen heen geholpen

de waardering die hieraan wordt gegeven.

natuur lijke processen te stoppen en onder controle te krijgen. Het landschap is hierdoor getransformeerd van

Paradox van het polderlandschap als cultuurlandschap

een oor spronkelijk natuur lijk landschap tot een polder-

Het polder landschap vormt een cultuur landschap dat op

landschap als cultuur landschap (Overmar s, 2010).

een gelaagde manier is ontstaan. Het is net als een natuur lijk landschap aan veranderingen onderhevig. Daar-

De verandering die dit landschap heeft ondergaan is

om lijkt het polder landschap strijdig met de gedachte

het gevolg van menselijke exploitatie, met als resultaat

die gangbaar is bij cultuur landschap, namelijk dat de

gronden met een hoge agrarische waarde. Bijproduct

mensheid de natuur lijke dynamiek onder controle heeft

hier van is een uniek ver kavelingspatroon van lange en

en houdt. Deze tegenstrijdigheid is echter schijnbaar. Dit

smalle kavels, een palet van sloten en plassen, een open

dient dan ook te worden onder kend, zoals hieronder

weide, veel kleine diver siteit, waaraan te zien is dat het

wordt uiteengezet.

landschap handgemaakt is, een rijke biodiver siteit en een infrastr uctuur van kades, kunstwer ken, br uggen en

Een gelaagd en dynamisch polderlandschap

molens, die tekenend zijn voor de complexe waterhuis-

De definitie van het polder landschap als cultuur land-

houding van het landschap. Dit polder landschap is door

schap is gelaagd. De basis wordt gevormd door de geo-

de Hollandse schilder s eeuwenlang als idyllisch land-

logie die aanwezig is of in het ver leden aanwezig was.

schap op het doek gezet en over de hele wereld ver-

De tweede laag is de manier waarop natuur lijke proces-

spreid. Hiermee is het polder landschap als ‘the Dutch

sen hierop inwer ken, die daarmee een specifieke flora

Landscape’ het icoon geworden van de Hollandse Delta

en fauna met zich brengt. De derde laag is de manier

(Geuze, 2007).

waarop de mensheid het landschap door de eeuwen heen exploiteer t. Deze derde laag bepaalt de cultuurhis-

Deze specifieke r uimtelijke en iconische waarde is

torische her kenbaarheid van het landschap (Overmar s,

bepalend voor het karakter van Neder land en daarmee

2010, p. 58-59).

een essentieel onderdeel van het cultureel erfgoed. Zo schreef Adriaan Geuze: ‘Zij is het monument van de Ne-

In tegenstelling tot het vaak schijnbaar onverander lijke

der landse traditie. De gelaagde erfenis […] die de ziel

uiter lijk van een cultuur landschap is het uiter lijk van een

van een volk weer spiegeld’ (Geuze, 2007, p. 12).

natuur lijk landschap tijdelijk en onderhevig aan maatschappelijke en natuur lijke dynamiek. Hoe machtig en

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

Doordat het landschap aansprekende eigenschappen

gecontroleerd de mens in het landschap ook is, vooral

bevat van onze cultuur van bouwen en land inrichten, is

de natuur lijke kracht van het water is volop wer k-

er veel waardering voor het polder landschap en willen

zaam en zal toeslaan zodra zij daar de kans voor krijgt

we als maatschappij het uiter lijk hier van graag behou-

(Overmar s, 2010, p. 58-59). Om die reden is ook een

den. Of deze beleving nu bewust of onbewust is, de

cultuur landschap onderworpen aan maatschappelijke en

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

natuur lijke dynamiek. Dat deze dynamiek een aantasting is van de aanwezige waarden, wordt door de maatschappij niet tot nauwelijks geaccepteerd. Dit sluit aan bij de stelling van Palmboom die schrijft dat het fysieke landschap geen neutraal medium is maar moet voldoen aan de eisen van een functie die haar is opgelegd. Als door een dynamiek het landschap dus zijn eigenheid ver liest,

wordt dat nauwelijks geaccepteerd (Witsen, 2016, p. 24). +

Het polderlandschap als reproductie

Kor tom, het polder landschap van vandaag moeten we lezen als een reproductie van op elkaar inwer kende processen van mens en natuur (Sijmons, 2015, p. 4). Deze dynamiek van mens en natuur vormt de cultuurhistorische blauwdr uk van het gebied. Aan het grondgebr uik van het polder landschap lag in het ver leden altijd een rationele overweging ten grondslag, zoals de be-

hoefte, de noodzaak van over leven en het economisch +

gewin. In de huidige discussie over de toekomst van het polder landschap lijkt een rationeel economisch gedre-

ven argument te ontbreken. Emoties voeren veelal de boventoon als het specifiek gaat om deze beschermde landschappen. â&#x20AC;&#x2DC;Het landschap moet blijven zoals het nu is. In het landschap horen koeien en weidevogelsâ&#x20AC;&#x2122;. Net alsof de landschappen altijd zo zijn geweest (Meulenkamp, 2007, p. 5).

cultuurlandschap: een gelaagd en dynamisch fenomeen onder een constante invloed van natuurlijke en maatschappelijke krachten

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

p l e 7i | s5500 t ov.cChr. een

3 8 5 0 v. C h r.

8 |

3850 v. Chr.

1 5 0 0 v. C h r.

10 |

1500 v. Chr.

2 0 0 0 n . C h r.

16 |

2000 n. Chr.

ORIGIN OF THE DUTCH COASTAL LANDSCAPE

PLEISTOCEEN LANDSCHAP

HOLOCEEN LANDSCHAP Kustduinen

Hoog duin Duin en strandwallen Laag duin Landduinen

Stuifzand gebied Overstroomde gebieden

Wadden en slikken Riviervlakten en kwelders Kwelderwallen

Veen gebieden

Veen Antropogene gebieden

Ingedijkt overstromingsgebied Droogmakerijen Stedelijk gebied Permanent onderwater

Binnenwater Buitenwater

Beekdal- en rivierengebied Pleistoceen zandgebied, beneden 16 m -NAP Pleistoceen zandgebied, tussen 16 en 0 m –NAP Pleistoceen zandgebied, boven 0 m –NAP Rivierduinen Gestuwd gebied Lössgebied Tertiaire en oudere afzettingen

SYMBOLEN Outline Nederland Provinciegrens Waterlopen Steden

landschap als reproductie: dynamiek van mens en natuur cultuurhistorische blauwdruk

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

I N T R I N S I E K E M OT I VAT I E V O O R E E N T R A N S F O R M AT I E klimatologisch, economisch en maatschappelijk

Hier voor is aangegeven dat het polder landschap, on-

van grote invloed op de r uimtelijke expressie van het

danks dat het een historisch cultuur landschap is, toch

polder landschap. De grote vraag is hoe en welke renda-

aan verandering onderhevig is. Het is echter belangrijk

bele landbouw te combineren valt met bijvoorbeeld de

om te bepalen welke veranderingen dat zijn. Zo wordt

hogere waterpeilen die nodig zullen zijn om de bodem-

hierna stilgestaan bij de veranderingen die er altijd zijn

daling af te remmen.

geweest en bij de in de toekomst te verwachten veranderingen, zowel klimatologische, economische als maat-

Economisch: daling van het gemiddeld inkomen

schappelijke. Deze veranderingen vereisen een transfor-

Voor agrariër s in het polder landschap, met name in het

matie van het polder landschap tot cultuur landschap.

noorden van Neder land, is het moeilijk om hun bedrijf rendabel te houden. De inkomsten van de agrariër s

Voortdurende transformatie

staan onder dr uk. Allereer st door een afschaffing van de

Ver schillende vormen van landgebr uik hebben elkaar

melkquota, maar ook doordat er steeds meer beheer en

in het polder landschap opgevolgd. Deze transformaties

onderhoud nodig zijn om het polder landschap in stand

waren altijd economisch gemotiveerd. Een voorbeeld

te houden. Gemiddeld ligt het inkomen van een agrariër

hier van is de transformatie van akkerbouw naar veeteelt

in het noorden van Neder land lager dan het gemiddeld

in de vijftiende eeuw. Het verbouwen van graan op de

inkomen van een agrariër elder s in Neder land (Witsen,

veengronden was niet meer rendabel, omdat door een

2016). Bij een verhoging van het waterpeil, om een ver-

bodemdaling het landschap te nat werd. De akkerbouw

dere bodemdaling te remmen, zal het inkomen nog ver-

verdween en veeteelt werd geïntroduceerd. Hier uit kun-

der dalen. Mede door de lage melkprijs en het gebrek

nen we concluderen dat op het moment dat akkerbouw

aan voldoende toekomstper spectief kampte in 2016

niet meer op een rendabele wijze kon voor tbestaan,

ongeveer een op de vijf melkveehouderijen in meer of

men op zoek ging naar een nieuwe primaire functie van

mindere mate met liquiditeitsproblemen.

het polder landschap. Vanaf de Gouden Eeuw groeide de

het veenweidegebied:een fixatie van de cultuurhistorische blauwdruk die zowel klimatologisch, economisch als sociaal maatschappelijk onhoudbaar lijkt probleemstelling

bevolking, waardoor er een grote behoefte kwam aan

Als de landbouw verdwijnt door bovenstaande rede-

ver se zuivel. Deze ontwikkeling zorgde er voor dat de

nen dan verdwijnt daarmee de r uimtelijke drager van

veeteelt een zeer winstgevende sector werd.

het huidige polder landschap. Dit zal moeten worden opgevangen door een andere r uimtelijke drager, of an-

Klimatologisch: zeespiegelstijging en bodemdaling

der s zal de natuur lijke dynamiek de overhand krijgen in

Anno 2018 breekt men zich opnieuw het hoofd over

het polder landschap. Kor tom, de sector staat voor een

het behoud van het polder landschap. De actuele opgave

fundamentele verduurzamingsopgave om in de toekomst

heeft op dit moment een grote impact op het schaal-

een rendabel grondgebr uik te hebben en te kunnen

niveau van de landbouw, vanouds de belangrijkste pro-

behouden.

ducent van het polder landschap. Natuur lijke processen,

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

zoals de zeespiegelstijging en bodemdaling als gevolg

Maatschappelijk: vergrijzing in de melkveehouderij

van ontginning en ontwatering van het landschap, zijn

In 1850 wer kte nog 45% van de Neder landse beroeps-

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

bevolking in de landbouw, nu is dat nog slechts 3%. Bijna

op de romantische blik van de buitenstaander, die van

een kwar t van deze boeren, die vorig jaar in Neder land

een afstand de schoonheid aanschouwt en idealiseer t.

als bedrijfshoofd wer kte, was 65â&#x20AC;&#x201C;plusser. Daarmee is de

In feite is iedereen een buitenstaander geworden in zijn

landbouw een van de meest vergrijsde sectoren van Ne-

eigen landschap.

der land (CBS, 2016). Landelijk gezien neemt het aantal landbouwbedrijven de laatste jaren af met zoâ&#x20AC;&#x2122;n 3,5% per

Aanpassing van het historisch cultuur landschap leidt

jaar. Dit betekent dat er gemiddeld acht boeren per dag

anno 2018 opvallend genoeg tot veel protest en wordt

met hun bedrijf stoppen. Van de overblijvende agrari-

niet geaccepteerd. Hierdoor is er een groot spannings-

sche bedrijven is r uim de helft te klein om een volledig

veld ontstaan tussen het behouden van het als histo-

inkomen uit de agrarische productie te halen. Dit geldt

risch waardevol er varen polder landschap en het geven

met name voor de bedrijven die zich in een Nationaal

van een nieuwe betekenis aan dit polder landschap. De

Landschap bevinden (CBS, 2016). Uit een onderzoek

maatschappelijke reden hier van is wellicht dat de mens-

van Univer siteit Wageningen blijkt dat juist deze boeren

heid niet conser vatiever is geworden, maar dat meer

steeds lastiger een opvolger voor hun bedrijf vinden.

conser vatieve mensen hun stem kunnen laten horen,

Mogelijke oorzaken van de opvolgingsproblematiek zijn

dankzij de juridische mogelijkheden die ons land biedt

het inkomen en de schaalvergroting. Bij de kleinere

en de ontwikkeling van (sociale) media. Vroeger was de

agrarische bedrijven is het inkomen vaak laag, waardoor

strijd voor behoud van het landschap voorbehouden

het financieel niet of minder aantrekkelijk is om het

aan een kleine elite, tegenwoordig doet iedereen mee

bedrijf over te nemen. Bovendien heeft zich de afgelo-

en heeft zijn of haar (vaak niet gehinderd door enige

pen jaren een aanzienlijke schaalvergroting op landelijke

relevante kennis) ongefundeerde mening.

schaal voltrokken. Het aandeel van jonge bedrijfsleider s zal de komende jaren dan ook flink moeten groeien

De hier voor genoemde huidige als toekomstige ver-

om de agrarische familiebedrijven in stand te houden.

anderingen tonen de impact op zowel het klimatolo-

Dat moet zeker in Neder land het geval zijn, aangezien

gisch, economisch als maatschappelijk vlak. Kor tom, de

het aandeel jonge bedrijfsleider s in ons land slechts 2,5

huidige fixatie van de cultuurhistorische blauwdr uk van

procent is, dat is for s onder het EU-gemiddelde van 7,5

het veenweidegebied lijkt dan ook te leiden tot een

procent.

onhoudbare situatie die om een transformatie hier van vraagt.

De betekenis van het boerenlandschap is voor de gemiddelde Neder lander veranderd van land voor kostwinning naar een esthetische achtergrond voor een (in essentie) stedelijk leven. Door toegenomen mobiliteit is deze esthetische achtergrond steeds relevanter geworden: veel mensen kijken er dagelijks op uit, op weg van huis naar wer k. De esthetisering van het landschap lijkt 26

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

adaptief landschap: een natuurlijk landschap persoonlijke fascinatie en inspiratie

OPGAVE 30

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

HET LAGE MIDDEN VA N F R I E S L A N D veenweidegebied als projectgebied

Om te komen tot een keuze voor het projectgebied

niet te typeren als adaptief, omdat ze geen duurzame

heb ik de gelaagde probleemstelling (klimatologisch,

oplossing zijn voor de huidige problematiek. Met mijn

economisch en sociaal maatschappelijk) getoetst aan

afstuderen wil ik uitdr ukkelijk antwoord geven op de

de ver schillende veenweidegebieden in Neder land. Op

vraag hoe het geconser veerd Fries veenweidegebied los

de schaal van Neder land springt het Lage Midden van

kan worden gelaten en er r uimte kan worden geboden

Friesland als veenweidegebied hierbij in het oog, die dan

aan het landschap, om zich aan te passen aan de huidige

ook het projectgebied vormt binnen deze afstudeerop-

klimatologische, economische en sociaal maatschappelij-

gave.

ke ontwikkelingen. Hiermee zal het landschap daadwerkelijk zijn actualiteit bevestigen en waarde hebben voor de toekomst.

Een adaptief polderlandschap Transformatie van het geconser veerd polder landschap

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

is, gezien de huidige klimatologische, economische en

Het verrichten van een cultuurdaad

sociaal maatschappelijke problematiek, noodzakelijk. Het

Om te komen tot een adaptief landschap kunnen twee

polder landschap dient adaptief te worden, waarmee het

manieren worden onder scheiden. De eer ste is een ge-

landschap zijn actualiteit ook voor de toekomst zal heb-

leidelijke her vorming van het landschap door het meer

ben. De wijze waarop verandering plaats dient te vinden

r uimte bieden aan bijvoorbeeld natuur lijke dynamiek

en hoe dat adaptieve polder landschap er r uimtelijk

en de tweede is die van een ingrijpende transforma-

moet komen uit te zien, zowel vanuit natuur lijk, econo-

tie waarbij het landschap actief wordt aangepast aan

misch als sociaal maatschappelijk per spectief, vormt de

bijvoorbeeld de verwachte natuur lijke dynamiek (Over-

kern van dit afstuderen. Een adaptief polder landschap

mar s, 2010). De verwachte weer stand van de landbouw

is een landschap dat zijn bestaansrecht ontleent aan

en de politieke onwil staan een ingrijpende transforma-

het zich aanpassen aan een veranderende dynamiek. De

tie tot op de dag van vandaag in de weg. Uit een onder-

strategie binnen deze afstudeeropgave voor een omgang

zoek van Schöne & Coeterier blijkt dat een geleidelijke

met het geconser veerd polder landschap, richt zich op

her vorming van het landschap minder weer stand zal

een transformatie hier van. De strategieën die tot op

oproepen dan een ingrijpende transformatie die ineens

dit moment worden gehanteerd voor een omgang met

zal worden uitgevoerd (De Vries, 2007, p. 20). Echter,

het geconser veerd polder landschap, balanceren in mijn

mijn afstuderen is nadr ukkelijk een proces geweest

opinie tussen een behoud van de visuele en r uimtelijke

waarmee ik niet binnen deze kader s en richtlijnen heb

kenmer ken van het huidige cultuur landschap, door het

vormgeven. Kor tom, een cultuurdaad die op regionaal

landschap kunstmatig in stand te houden c.q. te fixe-

schaalniveau op zowel klimatologisch, economisch als

ren, en het remmen van de ontstane problematiek van

sociaal maatschappelijk vlak leidt tot een circulaire en

bodemdaling door bijvoorbeeld het minimaal verhogen

natuur lijk evenwichtige waterhuishouding, een innova-

van het grondwaterpeil. Deze strategieën spelen naar

tieve en circulaire landbouw en een landschap met een

mijn mening teveel in op een (semi)instandhouding van

geheel eigen esthetiek die minstens zo mooi is als de

het bestaande polder landschap en zijn in mijn ogen

huidige regionale trots.

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

BODEMDALING I N R E L AT I E TOT B O D E M T Y P O L O G I E klimatologische en economische opgave

Het Lage Midden van Friesland, ontstaan tussen de

ontwatering van de veenbodem. Door een steeds in-

hogere zandgronden van Drenthe en de opgeslibde klei

tensievere landbouw is er een diepontwatering, worden

aan de Friese kust, is van oudsher de plek waar zoetwa-

sloten gedempt en kavels vergroot en verbreed. De

ter stagneerde en veengroei kon plaatsvinden.

oor spronkelijk natte veenbodem oxideer t, door een blootstelling aan zuur stof, in een rap tempo. Gemiddeld

Veenvorming en constante invloeden vanuit zee hebben

daalt de bodem met 11mm. per jaar. De schade door

eeuwenlang het toneel bepaald, waardoor ver schillende

bodemdaling aan huizen en infrastr uctuur en de extra

soor ten bodemopbouw te typeren zijn. Naast de pure

kosten die voor het waterbeheer benodigd zijn voor

veengrond, die het grootste opper vlak beslaat, onder-

een ver steviging van de dijken en het aanleggen van

scheiden we een veenbodem met daarop een dikte van

extra sluizen en stuwen bedragen miljoenen euroâ&#x20AC;&#x2122;s.

meer en minder dan 40 centimeter klei. Bij een ongewijzigd beleid ten aanzien van de Circa duizend jaar geleden is de mensheid begonnnen

diepontwatering van de veenbodem (peilindexatie)

met de ontginning en ontwatering van de veengronden.

zullen vele miljoenen euroâ&#x20AC;&#x2122;s aan maatschappelijk geld

Door ontwatering werd het veengebied toegankelijk

nodig zijn om de leefbaarheid van het Lage Midden van

en kon kleinschalige landbouw plaatsvinden. Daarnaast

Friesland te waarborgen en het veen zal als karakteris-

werd veen op een steeds grotere schaal als turf ge-

tieke bodemtypologie van het Friese landschap definitief

wonnen en als brandstof ver kocht. Het zakken van de

verdwenen zijn.

veenbodem is vanaf dat moment een gegeven conditie. Bodemdaling in het landelijk gebied ontstaat door een

5.600 ha. KLEI OP VEEN kleilaag 40-50cm 45.900 ha. VEEN

hectare

+/- 71.500 VEENWEIDEGEBIED 20.000 ha. VEEN MET EEN KLEIDEK kleilaag <40cm

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

2015

V E E N B O D E M B I J H U I D I G E P E I L I N D I X AT I E

2100

V E E N B O D E M B I J V O O R T G A A N D E P E I L I N D I X AT I E

EXTRA KOSTEN WATERBEHEER DOOR BODEMDALING

+/- 3.200.000

gemalen en pompen

+/- 60.000.000 keringen

+/- 23.000.000 stuwen

SCHADE DOOR BODEMDALING

+/- 1.500.000.000

circa 28.000 huizen in bodemdalingsgebied

+/- 500.000.000 infrastructuur

160 - 350 cm. 36

80 - 160 cm.

0 - 80 cm. PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

M O D E L L E N VA N B O D E M DA L I N G H E T L AG E M I D D E N VA N F R I E S L A N D

BIJ VOORTGAANDE PEILINDEXATIE

BIJ PEILFIXATIE

BIJ ONDERWATERDRAINAGE

BIJ ACTIEVE VERNATTING

PERIODE 2010 - 2050

Uit onderzoek van Planbureau voor de Leefomgeving

Bij een peilfixatie, waarbij het huidig waterpeil wordt

In het tegengaan van bodemdaling wordt de laatste

Het model actieve vernatting heeft een stop op

(Van den Born, 2016) blijkt dat bij een ongewijzigd

gefixeerd en de bodem door de jaren heen natter zal

jaren veel geïnvesteerd in de techniek van onderwater-

bodemdaling tot gevolg. De oor spronkelijke natte

beleid van diepontwatering (peilindexatie), waarbij het

worden, daalt de bodem gemiddeld 9mm. per jaar. Met

drainage. Gezien de huidige drooglegging in het Lage

veenbodem wordt in zijn geheel vernat waardoor er

principe peil volgt functie leidend is, de bodem gemid-

dit model kunnen we spreken van een geringe rem op

Midden van Friesland van veelal meer dan 60 cm. onder

geen oxidatie meer kan optreden. Met dit model wordt

deld 11mm. per jaar zal dalen.

bodemdaling.

maaiveld is deze techniek ongeschikt en heeft dan ook

nadr ukkelijk ingestoken op het principe ‘functie volgt

geen effect op het tegengaan van bodemdaling.

peil’. Hiermee heeft dit model een enorme impact op het huidig landbouwkundig gebr uik van het landschap

MODELLEN MODELLEN MODELLEN MODELLEN VAN VAN BODEMDALING: BODEMDALING: VAN VANBODEMDALING: BODEMDALING: HET HET LAGE LAGE HET HET MIDDEN MIDDEN LAGE LAGEMIDDEN VAN MIDDEN VAN FRIESLAND FRIESLAND VAN VANFRIESLAND FRIESLAND

VOORTGAANDE VOORTGAANDE VOORTGAANDE VOORTGAANDE BODEMDALING BODEMDALING BODEMDALING BODEMDALING

GEEN GEEN EFFECT EFFECT OP GEEN GEEN BODEMDALING OP EFFECT BODEMDALING EFFECTOP OPBODEMDALING BODEMDALING *

GERINGE GERINGE REMREM OP GERINGE GERINGE BODEMDALING OP BODEMDALING REM REMOP OPBODEMDALING BODEMDALING

verhogen van het waterpeil “actieve vernatting” verhogen van het waterpeil “actieve vernatting”

verhogen van waterpeil + aanbrengen drainage verhogen van waterpeil + aanbrengen drainage “vertragen van bodemdaling” “vertragen van bodemdaling”

verhogen van waterpeil + aanbrengen drainage “vertragen van bodemdaling” verhogen van waterpeil + aanbrengen drainage “vertragen van bodemdaling”

bodemdaling bodemdaling

bodemdaling

fixatie van het bestaande waterpeil fixatie“geleidelijke van het bestaande waterpeil vernatting” “geleidelijke vernatting”

fixatie van het bestaande waterpeil “geleidelijke vernatting” fixatie van het bestaande waterpeil “geleidelijke vernatting”

bodemdaling bodemdaling

bodemdaling

verlagen van waterpeil aan bodemdaling verlagen waterpeil “peilvan volgt functie” aan bodemdaling “peil volgt functie”

verlagen van waterpeil aan bodemdaling “peil volgt functie” verlagen van waterpeil aan bodemdaling “peil volgt functie” veenoxidatie veenoxidatie “verbranding van het veen” “verbranding van het veen”

periode periode 20102010 - 2050 - periode 2050 periode2010 2010- 2050 - 2050

veenoxidatie “verbranding van het veen” veenoxidatie “verbranding van het veen”

BIJ ACTIEVE BIJ ACTIEVE VERNATTING BIJ VERNATTING BIJACTIEVE ACTIEVEVERNATTING VERNATTING

periode periode 20102010 - 2050 - periode 2050 periode2010 2010- 2050 - 2050

bodemdaling bodemdaling

BIJ ONDERWATERDRAINAGE BIJ ONDERWATERDRAINAGE BIJBIJONDERWATERDRAINAGE ONDERWATERDRAINAGE

periode periode 20102010 - 2050 - periode 2050 periode2010 2010- 2050 - 2050

bodemdaling

BIJ PEILFIXATIE BIJ PEILFIXATIE BIJBIJPEILFIXATIE PEILFIXATIE

bodemdaling

BIJ VOORTGAANDE BIJ VOORTGAANDE BIJBIJVOORTGAANDE VOORTGAANDE PEILINDEXATIE PEILINDEXATIE PEILINDEXATIE PEILINDEXATIE periode periode 20102010 - 2050 - periode 2050 periode2010 2010- 2050 - 2050

* *

verhogen van het waterpeil verhogen vanvernatting” het waterpeil “actieve “actieve vernatting”

en zal een transformatie hier van noodzakelijk zijn.

STOP STOP OP BODEMDALING OP BODEMDALING STOP STOPOP OPBODEMDALING BODEMDALING

* de huidige * de huidige drooglegging drooglegging van*het de *van Lage de huidige huidige hetMidden Lage drooglegging drooglegging Midden van Fryslan van vanvan Fryslan hethet Lage Lage Midden Midden vanvan Fryslan Fryslan is veelalisteveelal grootte(>0.60m.) groot (>0.60m.) enis hiermee veelal is veelal en te hiermee ongeschikt groot te groot (>0.60m.) ongeschikt (>0.60m.) en en hiermee hiermee ongeschikt ongeschikt voor onderwaterdrainage voor onderwaterdrainage voor voor onderwaterdrainage onderwaterdrainage

veenbodem veenbodem

52 cm. 52 cm.

veenbodem veenbodem

klei-op-veenbodem klei-op-veenbodem klei-op-veenbodem klei-op-veenbodem 37cm.37cm.

5252 cm. cm.

37cm. 37cm.

veenbodem veenbodem

1.11.1 cm. cm. gemiddelde bodemdaling gemiddelde gemiddelde bodemdaling bodemdaling gemiddelde bodemdaling per jaar per per jaar jaar per jaar

4040 cm. cm.

klei-op-veenbodem klei-op-veenbodem klei-op-veenbodem klei-op-veenbodem 27 cm. 2727 cm. cm. 27 cm. 34 cm. 34 cm.

44 cm. 44 cm. 4444 cm. cm. gemiddelde gemiddelde bodemdaling bodemdaling gemiddelde gemiddelde bodemdaling bodemdaling periode periode 2010 2010 - 2050- 2050 periode periode 2010 2010 - 2050 - 2050 1.1 cm. 1.1 cm.

40 cm. 40 cm. veenbodem veenbodem

0.9 cm. 0.9 cm.

51 cm. 51 cm.

veenbodem veenbodem

klei-op-veenbodem klei-op-veenbodem klei-op-veenbodem klei-op-veenbodem 36cm.36cm. 42 cm. 42 cm.

3434 cm. cm. gemiddelde gemiddelde bodemdaling bodemdaling gemiddelde gemiddelde bodemdaling bodemdaling periode periode 2010 2010 - 2050- 2050 periode periode 2010 2010 - 2050 - 2050

0.90.9 cm. cm. gemiddelde bodemdaling gemiddelde gemiddelde bodemdaling bodemdaling gemiddelde bodemdaling per jaar per per jaar jaar per jaar

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

veenbodem veenbodem

1.0 cm. 1.0 cm.

36cm. 36cm.

5151 cm. cm.

0 cm.0 cm. 0 cm. veenbodem veenbodem veenbodem0 cm. veenbodem klei-op-veenbodem klei-op-veenbodem klei-op-veenbodem klei-op-veenbodem 0 cm. 0 cm. 0 cm. 0 cm.

4242 cm. cm. 0 cm.0 cm. gemiddelde gemiddelde bodemdaling bodemdaling gemiddelde bodemdaling gemiddelde bodemdaling periode periode 2010 2010 - 2050- 2050 periode 2010 - 2050 periode 2010 - 2050 1.01.0 cm. cm. 0 cm.0 cm. gemiddelde gemiddelde bodemdaling bodemdaling gemiddelde gemiddelde bodemdaling bodemdaling per jaar per jaar per per jaar jaar

0 cm. 0 cm. gemiddelde gemiddelde bodemdaling bodemdaling gemiddelde gemiddelde bodemdaling bodemdaling periode periode 2010 2010 - 2050- 2050 periode periode 2010 2010 - 2050 - 2050 0 cm. 0 cm. gemiddelde gemiddelde bodemdaling bodemdaling gemiddelde bodemdaling gemiddelde bodemdaling per jaar per jaar per jaar per jaar

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

CO2-EMISSIE I N R E L AT I E TOT D R O O G L E G G I N G klimatologische en economische opgave

De bodemtypologie van laagveen is een grondsoor t

veengebieden in Neder land laat zien dat deze extreem

die in een natte, moerasachtige omstandigheid koolstof

is. De uitstoot van CO2 leidt tot jaar lijkse klimaatkosten.

vastlegt. Door een ontwatering en daarmee droog-

Op dit moment nog een theoretische benadering, maar

legging van de veenbodem wordt CO2 uitgestoten.

de praktijk laat nu al zien dat aan de emissie van CO2

Drooglegging van de veenbodem heeft een oxidatie en

een geldbedrag wordt gekoppeld. De extreme droogleg-

daarmee daling van het veen tot gevolg. Bodemdaling

ging en de daaraan gerelateerde CO2-uitstoot kan op

leidt dus tot emissie van CO2.

de kor te termijn leiden tot hoge jaar lijkse klimaatkosten.

De veenweidegebieden in Neder land stoten door de

In het licht van het klimaatakkoord van Parijs in 2015

oxidatie van het veen 4.2 Mton CO2 uit. Het aandeel

betekent een ongewijzigd beleid ten aanzien van de

van Friesland van 1.7 Mton CO2 hierin is groot. De

drooglegging van de veenbodem een aandeel van 10 -

uitstoot hangt samen met de drooglegging van de veen-

30 procent binnen de maximale emissie van CO2 op

bodem, ten behoeve van de landbouw. De drooglegging

jaarbasis voor Neder land in 2050. De for se CO2-emis-

wordt door de boeren gezien als noodzakelijk. Onvol-

sie en de daaraan gerelateerde klimaatkosten vragen om

doende drooglegging leidt tot opbrengstder ving en een

een andere manier van omgaan met de veenbodem van

lagere draagkracht van de graslanden. Echter, een verge-

het Lage Midden van Friesland.

lijking van de drooglegging van Friesland met de andere

VEENW EID EG EB IED

PER WAT ERS GGING E L CH G O AP O R D Friesland Rivierenland Stichtse Rijnlanden Rijnland

Amstel, Gooi en Vecht

Hollands Noorderkwartier

Schieland en Krimpenerwaard

x1000 ha oppervlakte veenweidegebied > 90 cm drooglegging 60-90 cm drooglegging 30-60 cm drooglegging < 30 cm drooglegging

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

SPU I

VEENBODEM

buffer van koolstofdioxide

JAARLIJKSE

KLIMAATKOSTEN

= oxidatie van het veen (bodemdaling)

AA TK OST

30 euro per ton CO2 gemiddelde prijs

660 euro per hectare

draineren van de veenbodem (drooglegging)

klimaatkosten

ca. 22 ton CO2 uitstoot p/ha

SPU I

Lage Midden van Friesland

1.7 MEGATON CO 2

X IM A

MAXIMALE EMISSIE

11 - 45 MTON CO 2

170.000 PERSONEN

staan gelijk aan de uistoot bij veenoxidatie

AANDEEL EMISSIE VEENOXIDATIE BIJ VOORTGAANDE PEILINDIXATIE

30% - 10%

totale uitstoot voor NL

IJS

4.2 MEGATON CO2

LE EMISSIE IN

totale uitstoot veenweide NL

CO2

PA R

uitstoot van koolstofdioxide

bij voortgaande drooglegging

CO2

51.000.000

-K RD O LIM A ATA K KO

jaarlijks +/- 10 ton uistoot per persoon

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

BOEZEMSYSTEEM A L S Z O E T WAT E R B U F F E R klimatologische opgave

Het Friese boezemsysteem is een uniek aaneengesloten

daarmee de fixatie van het waterpeil is een impuls aan

water systeem met een gefixeerd waterpeil in zomer en

de efficiëntie en intensiteit van het landgebr uik gege-

winter van -0.52 NAP. De polder vlakken worden ten

ven. Echter, het adaptieve vermogen van de boezem is

behoeve van landbouw en bewoning bemalen, waarbij

teloorgegaan en het proces van bodemdaling hebben

het water op het boezemsysteem wordt uitgeslagen. Het

we weten te ver snellen.

boezemsysteem fungeer t als een ‘snelweg van water’ in de richting van de Waddenzee waar het boezemwater

Gezien de huidige klimatologische ontwikkelingen,

op wordt gespuid.

zoals zeespiegelstijging, bodemdaling en verzilting, is het noodzakelijk te kijken naar een toekomstbestendig

Tot circa 1967 fungeerde het boezemsysteem in meer

water systeem. Het boezemsysteem dient als zoetwa-

of mindere mate niet als een ‘snelweg van water’, maar

terbuffer voor het Noorden van Neder land, waarin we

was het te typeren als een adaptief water systeem, wat

r uimte creëren om gebiedseigen zoetwater langer vast

het vermogen had in de wintermaanden het regenwa-

te houden en ver traagd af te voeren.

ter te bufferen. Dit resulteerde in de voor Friesland zo karakteristieke boezemlanden met hun bijbehorende landgebr uik van extensief beheerde hooilanden met een rijke biodiver siteit. Met onze technische wilskracht en GEFIXEERD WATERPEIL IN ZOMER EN WINTER

SPU I

-0.52 NAP T

17.100 hectare MS

gemiddeld

1242.000.000

AT E

M3 PER JAAR

VA N B O E Z

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

binnenwater

SLAND

A TW AT V AN ZOE

(tot ca. 1967)

FRIE

D RO P D E WA D

boezemsysteem

oorspronkelijk boezemland

(meren en vaarten)

(tot ca. 1967)

binnenwater

oorspronkelijk boezemland

(meren en vaarten)

SPU I

boezemsysteem

beken (vrijafstromend)

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

gemiddeld

180.000.000 M3 PER JAAR R

BOEZE

SPU I

OPPERVLAKTE AANEENGESLOTEN WATER

UIT

boezemdijken

HET IJSSEL

waterinlaat

wateruitlaat

(gecontroleerd)

P E I L F L U C T U AT I E B O E Z E M A DA P T I E F S Y S T E E M TOT 1 9 6 7

0.10 +

0.00

0.10 -

0.20 -

0.30 -

0.40 -

0.50 -

0.60 -

0.70 -

928 | na|Woudagemaal na Woudagemaal

>1950 >1950 | na|Afsluitdijk na Afsluitdijk

> 1928 | na Woudagemaal

>1950 | na Afsluitdijk

dec

nov

okt

sep

dec

aug

nov

jul

okt

sep

jun

mei

aug

apr

jul

jun

< 1910 | voor Woudagemaal

jun

feb

mei

jan

apr

mrt

0.80 -

> 1967 | na Hooglandgemaal

> 1967 > 1967 | na|Hooglandgemaal na Hooglandgemaal

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

MET DE BOEREN A A N TA F E L 48

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

M E T B E M O E I E N I S V A N TA L L O Z E B U R G E R S , O V E R H E D E N E N I N S TA N T I E S . . .

1200 BOEREN IN ‘HUN’ LANDSCHAP economische en sociaal maatschappelijke opgave

Drooglegging van de veenbodem gebeur t met name

wereldwijd en staan we op nummer drie op de we-

ten behoeve van de (intensieve) landbouw. De droog-

reldranglijst van meest innovatieve landen. Echter, naast

legging is vanuit de optiek van de boeren noodzakelijk

deze trots leveren wij als maatschappij met de hang

om een goede opbrengst en toegankelijkheid van het

naar welvaar t, goedkoop en veel, een grote bijdrage aan

land te waarborgen. Zoals hier voor beschreven, leidt

de intensivering van de landbouw met alle gevolgen van

de extreme drooglegging tot bodemdaling, de daaraan

dien.

gerelateerde emissie van CO2, schade aan huizen en infrastr uctuur en flinke investeringen vanuit het water-

Door letter lijk met de boer aan tafel te hebben geze-

schap om het Lage Midden leefbaar te houden. Kor tom,

ten en alle facetten van het boerenleven geproefd te

de boer is degene die we verantwoordelijk moeten

hebben, kan ik niet ander s concluderen dan dat ik onder

houden voor deze problematiek. Of is deze redenatie

de indr uk ben van de boer, van zijn liefde en passie voor

te kor t door de bocht? Mijns inziens wordt de boer te

zijn koeien, het feit dat de Friese melkveehouderij ‘s

gemakkelijk als schuldige aangewezen en ligt het genu-

werelds meest innovatieve en efficiënte sector is en de

anceerder.

daarbij getoonde Friese trots van onafhankelijkheid en zelfstandig willen zijn. Toch is er de groeiende onbalans

Het Lage Midden van Friesland is de regio van de melk-

tussen kostprijs en melkprijs, de daaraan gerelateerde

veehouderij. Met circa 1.200 boeren kunnen we spreken

intensivering van de landbouw en onze maatschappe-

van een intensief landgebr uik en een belangrijke wer k-

lijke hang naar een ver troetelen en historiseren van

gelegenheid voor de lokale bevolking. Als Neder land zijn

het landschap en de boer, waarmee we naar mijn idee

we de tweede expor teur van agrarische producten

de plank volledig mis slaan. Echter, de klimatologische, economische en sociaal maatschappelijke vraagstukken vragen dringend om een transformatie van het huidige gangbare bedrijfssysteem.

MELKVEEHOUDERIJ

BEREIDINGEN VAN O.A. MELKPRODUCTEN

5.98 miljard

3.84 miljard 1

NL OP POSITIE NO. 3 positie innovatie-index

2 3 4

11 13

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

2020

2017

2016

2015

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

15 2000

Nederland als tweede exporteur van landbouwproducten ter wereld

2001

+/- 85 miljard

export van agrarische producten

POSITIE INNOVATIE-INDEX meest innovatieve landen ter wereld

H E T L A N D S C H A P M A G Q UA B E E L D V E RA N D E R E N A L S D E H O G E LUCH TEN EN DE VRIJE ZICH TEN MAAR BEHOUDEN BLIJ VEN EN Z E V A N M I J N K O E I E N A F B L I J V E N. D E K O E I S M I J N T R O T S . M IJN F R I ES E TR OTS!

E E N L A N D S C H A P V A N H O G E L U C H T E N E N W E I D S E Z I C H T E N. H E T L A N D S C H A P I N B E H E E R VA N D E B O E R WA A R I N ‘ S W E R E L D S M E E S T I N N O VA TI E V E E N E F F I C I E N T E M E L K V E E H O U D E R I J F L O R E E R T.

“ H E T F R I E S E L A N D S C H A P I S D E P L E K VO O R M E L K V E E H O U D E R I J . WA A R D E W E R E L D O M O N S H E E N V I J F H E C T A R E N O D I G H E E F T, H E B B E N W I J S L E C H T S E E N H E C T A R E N O D I G O M H E T Z E L F D E R E S U L T A AT T E B O E K E N . E E N S T U K J E K WA L I T E I T E N E F F I C I E N T I E . D AT V I N D I K P R A C H T I G ! ” T E R S LO A T

RA K E S H - M E L K V E E H O U D E R

PIET JAN - MELK VEEHOUDE R lEMMER

enorme welvaartstatus koe

‘S WERELDS MEEST INNOVATIEVE EN EFFICIENTE MELKVEEHOUDERIJ

D E O V E R H E D E N E N I N S TA N T I E S D I E E R I E T S V A N V I N D E N H E B B E N H E L A A S G E E N L I N K M E T D E L A N D B O U W. Z I J B E S L I S S E N E C H T E R W E L H O E D E B O E R H E T M O E T D O E N!

HOGE EFFICIENTIE BETEKENT EEN LAGERE KOSTPRIJS

MELK

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

H E R S T E L VA N D E N A T U RA 2 0 0 0 G E B I E D E N ( D E D E E L E N ) E N D E D A A R M E E G E PA A R D E V E E N O N TG I N N I N G G E E F T E E N W RA N G E S M A A K I N D E M O N D VA N D E B O E R EN D I E G E C O N F R O N TE E RD W ORD EN M E T MA ATR E G E L EN V O OR H E T B E H O U D V A N H E T V E E N.

“ F R I E S L A N D I S D E W E R E L D T O P. D E M A AT S C H A P P I J P L U K T D E V R U C H T E N M A A R A L S B O E R E N Z I J N W E C O N S TA N T D E D U P E V A N E E N N I E T C O N S E Q U E N T E W E T- E N R E G E L G E V I N G ”

S I N T J A C O B I PA R O CH I E

PIET - AKKERBOUWER

H E T G A A T O M H E T S L U I T E N VA N K R I N G LO P E N WA A R I N D E S A M E N W E R K I N G T U S S E N D E B O E R E N C E N TRA A L M O E T S TA A N.

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

GROEI EN DE ON BA LA NS TUS S EN K OST PRIJS EN M EL K PRIJS ZOR GT VO OR E EN I N T E N S I V E R I N G V A N D E M E L K V E E H O U D E R I J M E T A L L E G E V O L G E N V A N D I E N. D E M A A TS C H A P P I J H O U DT D E B O E R H I E R V O O R V E RA N T W O O R D E L I J K, TE RWIJL H E T D E MA ATS CH A P P IJ I S D I E E EN H A N G H E E F T NA A R D E LA A GS TE M E L K P R I J S. W I E I S E R D U S V E RA N T W O O R D E L I J K V O O R D E I N T E N S I V E R I N G V A N D E L A N D B O U W E N D E D A A R A A N G E R E L A T E E R D E B O D E M D A L I N G, D E B O E R O F TO CH D E MA ATS CH A P P I J ?

GEWASSEN EN VOER

OPSTAL EN PACHT

MAATSCHAPPIJ

ARBEID EN ENERGIE

LAAGSTE MELKPRIJS

D E V R I J L O O P S TA L S TA A T V O O R M I J V O O R M I N D E R S T R E S S , M I N D E R Z I E K T E , E E N B E T E R E E F F I C I E N T I E E N D E K O E A L S E N O R M V E R W E N D B E E S T.

“ E E N W E R E L D WA A R I N D E P O RT E M O N N E E D E B A A S I S , R E S U LT E E R T I N E E N L AG E M E L K P R I J S E N V O O R O N S A L S BOEREN EEN INTENSIEVE MELKVEEHOUDERIJ”

0.3

M E T H E T VE ELG EH O ORD E CRE D O ‘D E K O E H O OR T I N D E W E I ’ H O U J E J EZEL F V O O R G E K. B I J E E N V R I J E K E UZ E L I G G E N K O E I E N M E E R D A N 9 0 % VA N D E D A G B I N N E N. Z E Z I J N T E N S L O T T E B O S D I E R E N D I E V A N S C H A D U W H O U D E N.

INTENSIEVE LANDBOUW

VEESTAPEL

KOSTPRIJS 1.0 LITER MELK

GROEIENDE ONBALANS TUSSEN KOSTPRIJS EN MELKPRIJS

MELKPRIJS 1.0 LITER MELK

ten behoeve van intensieve landbouw EXTREME

DROOG LEGGING

BODEMDALING

JAAP - MELK VEEHOUDE R S CH E RP ENZE EL 56

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

D E F R I E S E M E R E N M E T Z I J N N A T U U R L I J K E O E V E R S I N G R O O T C O N TRA S T M E T D E D I E P O N T WA T E R D E E N H O O G P R O D U C TI E V E V E E N P O L D E R S.

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

UITGANGSPUNTEN 58

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

CONCEPT

VA N W E I L A N D N A A R WAT E R L A N D

EN F-

ATERBUFFER ETW O Z

VEENBODEM ALS

KO OL ST O

“stop op bodemdaling”

EMISSIE VAN KOOLSTOFDIOXIDE

0 MTON CO2 jaarlijkse besparing van 1.7 Mton

STOP OP BODEMDALING vernatten van de veenbodem 0.00

CO2

BUFFER VAN KOOLSTOFDIOXIDE “veenvorming”

- 0.30 - 060

+ PALUDICULTUUR “natte teelten”

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

drooglegging > 0.00 cm. 3500 kg. krachtvoer

- 090

NATTE VEENBODEM “geen veenoxidatie”

Uitgangspunt is een volledige stop op bodemdaling voor

gen hier van. Van een emissie van CO2, bij een volledige

het hele Lage Midden van Friesland door het actief ver-

vernatting van de veenbodem, is geen sprake meer.

natten van de veenbodem. Gezien de diver siteit in bo-

Hiermee ontstaat een jaar lijkse besparing van 1.7 Mton

demtypologie, betekent dit tenminste een drooglegging

CO2-emissie. De combinatie van een natte, moerasach-

van gelijk of hoger aan het huidige maaiveld (>0.00).

tige veenbodem en natte teelten, ten behoeve van de

Met een volledige vernatting wordt ter uggegrepen op

productie van veevoer of biomassa als hernieuwbare

de natuur lijke situatie van de veenbodem, namelijk een

energie, geeft een landschap als buffer van CO2, als

natte veenbodem en het zoetwater bufferend vermo-

gevolg waar van opnieuw veenvorming zal optreden.

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

CONCEPT

CIRCULAIR EN ZELFVOORZIENEND BEDRIJFSSYSTEEM

CIRCULAIRE LANDBOUW “rendabel landgebruik”

“nieuwe relatie tussen boerderij en het land”

PRODUCTIE VAN ENERGIE “biomassa en biodiesel”

TIE TUSSEN E RELA BO W U ER DE NIE RI J AND TL HE

EEN CIRC ULA IR EN

MELKPRODUCTIE

END FRIESLAND ZIEN R OO FV L E

PRODUCTIE VAN VEEVOER “natte teelten”

ECONOMISCH RENDABEL “melkveehouderij”

AKKERBOUW

eiwitten

PRODUCTIE VAN ZETMEEL “graan als veevoer”

MESTKORREL “digistaat van mestscheiding voor akkerbouw”

KOEIEN OP STAL “open vrijloopstal” DUNNE FRACTIE MEST “voor precisiebemesting natte teelten”

MELKVEEBEDRIJF

DUNNE FRACTIE “precisiebemesting natte teelten”

INNOVATIE EN EFFICIENTIE “kenniseconomie”

PRODUCTIE VAN EIWIT “natte teelten als veevoer”

+ MELKVEEBEDRIJF

BIOGAS “energiewinning”

PRODUCTIE VAN ENERGIE “biomassa” PRODUCTIE VAN ENERGIE “biodiesel”

MESTVERGISTING “gesloten mestbalans”

PO + N

DIKKE FRACTIE “digistaat als mestkorrel voor akkerbouw”

MESTPRODUCTIE

Uitgangspunt is een melkveehouderij met een circulair

en wordt ingezet voor de productie van natte teelten

Vanuit de optiek van een circulair en zelfvoorzienend

onder ling samen in de benodigde hoeveelheid veevoer

en zelfvoorzienend bedrijfssysteem, waar de kringlopen

als veevoer en/of biomassa als hernieuwbare energie

bedrijfssysteem staat een circulaire landbouw op de

met de productie van eiwitten, in de benodigde hoe-

van voer en mest gesloten zijn. Ondanks de emotionele

voor de zelfvoorziening. De mestproductie wordt met

schaal van de provincie Friesland, in een samenwer king

veelheid energie om hierin zelfvoorzienend te kunnen

discussie over de beweiding van koeien, zijn er genoeg

een monovergisting omgevormd in een dunne en dikke

tussen de melkveehouderijen onder ling en de akker-

zijn en in het sluiten van de kringloop van mestproduc-

argumenten te noemen om de koe (als oor spronkelijk

mestfractie. De dunne fractie wordt ingezet voor preci-

bouw in het noorden van Friesland, centraal. Hiermee

tie en -verwer king. Hierin staat tevens de samenwer king

bosdier) in een open vrijloopstal te houden, waarmee

siebemesting van de natte teelten en de dikke fractie als

putten we uit de oor spronkelijke Friese identiteit waarin

met de akkerbouw centraal. De akkerbouw lever t het

de boer meer grip heeft op factoren van stress, ziekte

digistaat ten behoeve van de akkerbouw. Het biogas als

de ‘mienskar’, als boerencollectief en samenwer kings-

benodigde graan als veevoer en wordt voorzien van de

en productie. Het landschap is in dienst van de boer

residu vormt een bron van energie.

verband, onmisbaar was. De melkveehouder s wer ken

benodigde mestkorrel als digistaat van monovergisting.

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

BEDRIJFSMODELLEN 64

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

HUIDIG BEDRIJFSMODEL

GANGBARE MELKVEEHOUDERIJ gemiddeld melkveebedrijf | Het Lage Midden van Friesland

Om te komen tot het circulair en zelfvoorzienend

cultuurgrond wat het bedrijf beschikbaar heeft. Dit is

bedrijfsmodel, waarbij er een nieuwe relatie tussen de

vastgelegd in de weten regelgeving rondom de grond-

boerderij en de bijbehorende gronden zal zijn, is het

gebondenheid van het melkveebedrijf. In deze weten

noodzakelijk eer st het huidige bedrijfsmodel van een

regelgeving wordt uitgegaan van de balans tussen mest-

gemiddeld gangbaar melkveebedrijf in het Lage Midden

productie en de maximale mestafzet op een hectare

van Friesland te ontrafelen.

cultuurgrond.

In het traditioneel bedrijfsmodel staat de koe met de

Als we de mestbalans van het huidige bedrijfsmodel

bijbehorende melkproductie centraal. De boerderij en

bekijken valt op dat er een aanzienlijke onbalans aan-

de bijbehorende gronden hebben een ster ke onder linge

wezig is tussen de totale mestproductie en de maximale

relatie, waarbij de gronden volledig in dienst staan van

hoeveelheid mest, onder verdeeld in fosfaat en stikstof,

het bedrijfsmodel. In het licht hier van draait het binnen

die de boer per hectare mag afzetten. Dit resulteer t in

het bedrijfsmodel om zowel de voeder- als de mestba-

een jaar lijks mestover schot van circa duizend ton en

lans.

bijbehorende kostenpost om de mest van het bedrijf af te voeren.

De koe heeft in zijn voederbalans behoefte aan zowel eiwitten als zetmeel. De voederbalans is uitgedr ukt in

Concluderend kunnen we, met bewust te zijn van

kilogram droge stof per grootvee eenheid (gve). Dit om-

een groeiende onbalans tussen kostprijs en melkprijs,

vat een gemiddelde van zowel melkkoeien, droge koeien

spreken van een zeer intensief bedrijfsmodel, waar een

en jongvee.

hoge productie met een zo laag mogelijke kostprijs centraal staat. Dit heeft een intensieve landbouw tot

De boer produceer t op eigen gronden overwegend gras

gevolg. De biodiver siteit en leefbaarheid van de bij het

als eiwitrijk voer en heeft daarnaast een klein areaal

bedrijf behorende gronden staan onder dr uk, aangezien

snijmaĂŻs als bron van zetmeel. Met de eigen productie

de gronden bedoeld zijn voor een zo hoog mogelijke

van zowel gras als snijmaĂŻs heeft de boer hierin een ge-

grasproductie en een maximale afzet van mest om een

sloten voederbalans. Opvallend binnen de voederbalans

rendabel bedrijfsmodel te kunnen handhaven. Het is niet

van de koe is de impor t van krachtvoer, die qua hoe-

voor niets dat de boer pleit voor een goede droogleg-

veelheid iets minder dan de helft van de totale behoefte

ging om hiermee een hoge productiviteit en jaarronde

aan droge stof uitmaakt. Het krachtvoer is een behoor-

toegankelijkheid voor zowel maaibeheer als mestafzet te

lijke kostenpost binnen het bedrijfsmodel, dat daarnaast

kunnen waarborgen.

ook een belasting voor het milieu vormt, aangezien het o.a. de wereldwijde impor t van soja betreft.

De hoeveelheid koeien die een bedrijf maximaal mag hebben hangt nauw samen met het totaal areaal aan 66

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

160.000 KILO

28.357 KILO

SNIJMAISPRODUCTIE EIGEN BEDRIJF

MEST

gesloten voederbalans snijmais (157.500 kg. is benodigd)

max. afzetbare hoeveelheid

+/- 19.000 kostenpost

5.425 KILO FOSFAAT

980 KILO

MEST OVERSCHOT

21.430 KILO STIKSTOF

671.000 KILO

GRASPRODUCTIE EIGEN BEDRIJF

max. afzetbare hoeveelheid gesloten voederbalans gras (665.000 kg. is benodigd)

61 hectare weideland

8.900 LITER MELK

70 HECTARE

gemiddeld per melkkoe

CULTUURGROND gemiddelde oppervlakte GEM ID

2.5 gve PER HECTARE

EVE E HO ELHEID LD D DE

135 koeien & 100 jongvee

9 hectare snijmais

EN IER

3.500 kg. krachtvoer

900 kg. snijmais

zetmeel als voedingsstof

8200 kg. 612.500 KILO DROGE STOF KRACHTVOER

DROGE STOF per gve

eiwit als voedingsstof

import van krachtvoer (soja e.d.)

3.800 kg. grasproducten

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

BEDRIJFSMODEL

CIRCULAIR EN ZELFVOORZIENEND OP KLEI OP VEENBODEM melkveebedrijf klei op veenbodem | Het Lage Midden van Friesland

Uitgangspunt binnen de transformatie van het Friese

Ook binnen dit bedrijfsmodel draait het om zowel de

veenweidegebied is het behoud van de huidige melkvee-

voeder- als mestbalans. De koe heeft in zijn voederba-

houderij sector. Niet het huidige gangbare bedrijfsmo-

lans een ongewijzigde behoefte aan zowel eiwitten als

del, maar een nieuw bedrijfsmodel waar circulariteit en

zetmeel.

het zelfvoorzienend zijn staan centraal. Een bedrijfsmodel waar de kringlopen van voer en mest gesloten zijn.

In het kader van zelfvoorzienendheid produceer t de

Binnen het toekomstig landschap onder scheiden we op

boer op eigen gronden de natte teelt van kroosvaren.

basis van de bodemtypologie een tweetal bedrijfsmo-

De kroosvaren als teelt is een zeer eiwitrijke vegetatie

dellen.

die in de plaats van gras als voer dient voor de koe. Op

Allereer st een weergave van het bedrijfsmodel op een

basis van de opbrengst per hectare kan worden gecon-

klei op veenbodem, waarbij we uitgaan van een wa-

cludeerd dat met dit bedrijfsmodel slechts 35 hectare

terpeil boven het bestaande maaiveld om hiermee de

van de in de totaal 70 hectare cultuurgrond benodigd

kleilaag als toplaag te beschermen en oxidatie van het

is om zelfvoorzienend te zijn in de eiwitbehoefte. Met

veen tegen te gaan. Ook in dit bedrijfsmodel staat de

de combinatie van kroosvaren en drijvende zonnepane-

koe met bijbehorende melkproductie centraal. Voor de

len als windbreker s in de teeltvelden, wordt eveneens

berekeningen wordt uitgegaan van een grondgebonden

ingespeeld op een zelfvoorzienendheid in energie. Het

bedrijfsmodel. Ondanks de emotionele maatschappelijke

rantsoen van de koe wordt aangevuld met stro en graan

discussie over de beweiding van koeien, zijn er genoeg

als bron van zetmeel, die geproduceerd wordt door de

argumenten te noemen om de koe (als oor spronkelijk

akkerbouwer in het noorden van Friesland. De mestpro-

bosdier) in een open vrijloopstal te houden, waarmee

ductie wordt met een monovergisting omgevormd in

de boer meer grip heeft op factoren van stress, ziekte

een dunne en dikke mestfractie. De dunne fractie wordt

en productie. Het houden van de koeien in een open

ingezet voor precisiebemesting van de natte teelten en

vrijloopstal heeft een direct gevolg voor de melkproduc-

is volledig afzetbaar met de productie van 35 hectare

tie die substantieel toeneemt, aangezien er een hogere

kroosvaren. De dikke fractie is als digistaat ten behoeve

efficiëntie kan plaatsvinden.

van de akkerbouw. Het hierbij vrijkomende biogas vormt een bron van energie.

In dit bedrijfsmodel heeft de boerderij en de bijbe-

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

horende gronden eenzelfde ster ke onder linge relatie,

De 35 hectare die de boer over heeft, kunnen worden

waarbij de gronden in dienst staan van het bedrijfsmo-

ingezet voor een ‘overproductie’ van kroosvaren ten

del. Ondanks de grootschalige transformatie in grondge-

behoeve van andere melkveehouder s of worden ingezet

br uik en type vegetatie staat de productie van de natte

voor de teelt van algen, waarmee een CO2 neutrale

teelten, die passen bij een natuur lijke waterhuishouding

melkproductie te waarborgen is. Dit resulteer t in een

van de veenbodem als nat en moerasachtig landschap,

aanzienlijke hoeveelheid biodiesel die als brandstof

dicht bij het bedrijfsmodel van het melkveebedrijf.

gebr uikt of ver kocht kan worden.

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

opbrengst bij 25 hectare

23.800 KILO MEST

855.555 LITER BIODIESEL

35.000 liter biodiesel p/ha

drijvende zonnepanelen als windbreker in de productievelden van kroosvaren

digistaat als mestkorrel voor akkerbouw

bruikbare grondstof

5 - 6x per jaar

250 kWh OPBRENGST PER ZONNEPANEEL

DIKKE FRACTIE

oogst

11.000 LITER MELK

MEST VERGISTING

30 ton droge stof p/ha

gemiddeld per melkkoe

opbrengst

20 ton droge stof p/ha

gesloten mestbalans op basis van 35 hectare kroosvaren

25 HECTARE

opbrengst

ALGEN

4.2 ton eiwit p/ha

koolstofdioxide neutrale melkproductie (1200 kilo emissie per ton melk)

bruikbare grondstof

precisiebemesting natte teelten

35 hectare

ZELFVOORZIENEND IN EIWITBEHOEFTE

35 hectare kroosvaren

niet nodig voor productie veevoer of mestafzet

DUNNE FRACTIE

1x per 2 - 3 maanden oogst

35 HECTARE

70 HECTARE

KROOSVAREN

CULTUURGROND

kroosvaren als veevoer in plaats van gras

gemiddelde oppervlakte GRO ND

1.8 gve PER HECTARE

NDEN MELKVE EH BO GE

100 koeien & 74 jongvee

IJ DER OU

3.150 kg. graan

1000 kg. stro

zetmeel als voedingsstof

9000 kg. 396.900 KILO GRAAN ALS ZETMEEL

DROGE STOF per gve

eiwit als voedingsstof

import van graan uit Noord Friesland

4.850 kg. kroosvaren

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

BEDRIJFSMODEL

CIRCULAIR EN ZELFVOORZIENEND OP VEENBODEM melkveebedrijf veenbodem | Het Lage Midden van Friesland

Zoals hier voor beschreven, onder scheiden we binnen

CO2-neutrale energie op. Op basis van de opbrengst

het toekomstig landschap een tweetal bedrijfsmodellen.

per hectare kan worden geconcludeerd dat met dit

Naast het beschreven bedrijfsmodel van een klei op

bedrijfsmodel slechts 26 hectare van de in totaal 70

veenbodem, onder scheiden we een bedrijfsmodel op

hectare cultuurgrond benodigd is om zelfvoorzienend te

een veenbodem. Voor dit bedrijfsmodel geldt eenzelfde

zijn in de energiebehoefte. De 44 hectare die de boer

uitgangspunt van circulariteit en zelfvoorzienendheid,

over heeft worden ingezet voor een ‘overproductie’ van

waarbij de kringlopen van voer en mest gesloten zijn.

riet of wilgen als biomassa. Dit is een teeltkeuze die uiteindelijk eenzelfde resultaat heeft, namelijk biomassa

Ook in dit bedrijfsmodel staat de koe met bijbehorende

als grondstof voor hernieuwbare energie.

melkproductie centraal. Het draait opnieuw om zowel de voeder- als mestbalans. De koe heeft in zijn voeder-

Binnen de doelstelling voor een circulaire landbouw op

balans een ongewijzigde behoefte aan zowel eiwitten als

het niveau van de provincie Friesland, staat zowel de

zetmeel. Daarnaast gaan we opnieuw uit van het houden

onder linge samenwer king tussen de melkveebedrijven

van koeien in een open vrijloopstal en de bijbehorende

als die met de akkerbouwer uit het noorden van Fries-

substantiële toename van de melkproductie. Voor de

land centraal. Uit de berekeningen van het bedrijfsmodel

berekeningen wordt uitgegaan van een grondgebonden

van een klei op veenbodem is gebleken dat er per be-

bedrijfsmodel.

drijf 35 hectare niet nodig is voor een eigen zelfvoorzie-

Voor het bedrijfsmodel op een veenbodem gaan we

nendheid in de eiwitbehoefte. Binnen het bedrijfsmodel

uit van een actieve vernatting, waarmee de bodem als

van een veenbodem gaan we er van uit dat binnen het

zompig te typeren is. Hiermee grijpen we uitdr ukkelijk

samenwer kingsverband van een ‘mienskar’ de boer zijn

ter ug op de natuur lijke waterhuishouding van de veen-

eiwitten kan betrekken uit het bedrijfsmodel van een

bodem als nat en moerasachtig landschap. De relatie

klei op veenbodem. In ‘r uil’ hier voor wordt biomassa

tussen boerderij en de bijbehorende gronden is ander s

als bron van hernieuwbare energie ter ug geleverd. Het

van aard dan het hier voor beschreven bedrijfsmodel van

rantsoen van de koe wordt aangevuld met stro en graan

een klei op veenbodem. Naast een zelfvoorzienendheid

als bron van zetmeel, die geproduceerd wordt door de

en circulariteit binnen het aspect van veevoer en mest,

akkerbouwer in het noorden van Friesland.

ligt het accent binnen dit bedrijfsmodel op de productie van biomassa en daarmee een zelfvoorzienendheid in

De mestproductie wordt met een monovergisting om-

energie.

gevormd in een dunne en dikke mestfractie. De dunne fractie wordt geleverd aan de boer, die de benodigde ei-

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

In het kader van een zelfvoorzienendheid in energie

witten produceer t, voor een precisiebemesting hier van.

produceer t de boer op eigen gronden de natte teelt

De dikke fractie is als digistaat ten behoeve van de

van riet. Riet als biomassa lever t bij verbranding een

akkerbouw. Het hierbij vrijkomende biogas vormt een

aanzienlijke hoeveelheid hernieuwbare en daarmee

bron van energie.

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

TEELTKEUZE BIOMASSA VOOR ENERGIEVOORZIENING MELKVEEBEDRIJF

32 hectare wilgenproductie is benodigd voor een zelfvoorzienendheid van een (1) melkveebedrijf

23.800 KILO MEST

gemiddeld per melkkoe

ENERGIE VOOR EEN (1) MELKVEEBEDRIJF

18 GJ p/ha

542 kWh

11.000 LITER

energieopbrengst bij verbranding

ENERGIEVERBRUIK

MELK

1x per 3 jaar

per melkkoe per jaar

oogst

MEST VERGISTING

15 ton droge stof p/ha opbrengst

15 ton droge stof p/ha

export van zowel dunne als dikke fractie

32 HECTARE

opbrengst

WILGEN

15 GJ p/ha

productie van biomassa ten behoeve van energiebehoefte boer klei op veen (collectief)

energieopbrengst bij verbranding

export naar boer klei op veen voor de benodigde kroosvaren teelt (35 hectare)

44 hectare

ZELFVOORZIENEND IN ENERGIEBEHOEFTE

26 hectare riet

niet nodig voor productie biomassa voor eigen energiebehoefte

1x per 2 jaar

DUNNE FRACTIE

70 HECTARE

digistaat als mestkorrel voor akkerbouw

CULTUURGROND

oogst

26 HECTARE RIET

DIKKE FRACTIE

riet als biomassa voor energiebehoefte

gemiddelde oppervlakte GRO ND

1.8 gve PER HECTARE

NDEN MELKVE EH BO GE

100 koeien & 74 jongvee

IJ DER OU

611.100 KILO KROOSVAREN ALS EIWIT

import van kroosvaren van boer klei op veen (collectief)

3.150 kg. graan

1000 kg. stro

zetmeel als voedingsstof

9000 kg. 396.900 KILO GRAAN ALS ZETMEEL

DROGE STOF per gve

eiwit als voedingsstof

import van graan uit Noord Friesland

4.850 kg. kroosvaren

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

MASTERPLAN 78

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

MASTERPLAN

“HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM” De geformuleerde uitgangspunten en bijbehorende

een toplaag van klei minder dan 40 cm. zijn bepaald aan

bedrijfsmodellen vormen de basis voor een transforma-

de hand van de actuele bodemsituatie. Op basis hier van

tie van het Lage Midden van Friesland tot een adaptief

zijn bestaande polder vlakken geselecteerd en nieuwe

landschap, waarmee het antwoord geeft op de huidi-

polder vlakken gedefinieerd. Boezem- en polderdijken

ge klimatologische, economische en maatschappelijke

omzomen deze polder vlakken, waarmee elk polder vlak

vraagstukken. Een landschap dat zijn actualiteit bevestigt

individueel, op basis van de aanwezige bodemsituatie,

en waarde heeft voor de toekomst.

van de gewenste drooglegging voorzien kan worden.

De basis voor het masterplan wordt gelegd in het

Vier landschapsvormende bouwstenen vormen de ‘tool-

onder scheiden van een drietal landschapszones, gede-

box’ waarmee elke polder individueel, met behoud van

finieerd op basis van de bestaande bodemtypologie.

de bestaande woningen en infrastr uctuur, kan worden

Voor een volledig stopzetten van bodemdaling is een

getransformeerd tot een adaptief landschap. Met het

actief vernatten van de veenbodem noodzakelijk. Van

afzonder lijk ‘inpluggen’ van de bouwstenen in het land-

een zompig moerasachtige veengrond tot een waterrijk

schap wordt de mogelijkheid gegeven aan de individuele

klei op veengebied, waarbij het opgezet waterpeil de

boer of het collectief van boeren hun bedrijfssysteem

bestaande kleilaag als toplaag beschermd tegen uitdro-

gerelateerd hieraan te laten transformeren.

gen en scheuren. De hieraan gerelateerde drooglegging vormt het uitgangspunt voor de specifieke landbouw-

Met de transformatie van de individuele melkveehou-

vorm die hierop kan plaatsvinden (functie volgt peil).

derij of het collectief van melkveehouder s ontstaat een rijke schakering van natte teelten, elk met een specifiek

Door een oxidatie van het veen in de afgelopen eeuwen

doel binnen de circulaire en zelfvoorzienende landbouw.

is het veen op veel plekken verdwenen of is slechts een

Dit palet van natte teelten heeft een gedifferentieerd en

moerige grond overgebleven. De bodem waar veen als

biodiver s landschap als resultaat.

toplaag nog aanwezig is en de klei op veenbodem met LEGENDA

LEGENDA

boezemdijk LEGENDA

LEGENDA

boezemdijk polderdijk

polderdijk waterreservoir

LEGENDA

boezemdijk

polderdijk boezemdijk

waterreservoir waterpassage boezemdijk

waterpassage

tussenboezem waterreservoirringboezem

ringboezem waterpassage teelten (kroosvaren en algen)teelten tussenboezem (kroosvaren en

LEGENDA

waterreservoir polderdijk

waterreservoir waterpassage

(landschapsvormende bouwsteen)

(landschapsvormende (landschapsvormende bouwsteen) bouwsteen)

boezemdijk waterpassage tussenboezem

polderdijk

tussenboezem ringboezem waterreservoir

(landschapsvormende (landschapsvormende bouwsteen) bouwsteen)

LEGENDA

ringboezem teelten (kroosvaren waterpassage en algen)

teelten (kroosvaren teelten tussenboezem en (riet algen)en wilgen)

teeltenringbo (riet teelt

(landschapsvormende (landschapsvormende (landschapsvormende bouwsteen) bouwsteen)bouwsteen) (landschapsvormende (palet van (landschapsvormende natte bouwsteen) teelten - klei op veenbodem) bouwsteen) (palet van natte teelten (palet (landschapsvormende -van klei natte op veenbodem) teeltenbouwsteen) - veenbodem) - drooglegging 0.00cm. - drooglegging > 0.00cm. - drooglegging > 0.00cm. -

(palet van (landsch (pale nat - drooglegging - dro

LEGENDA

boezemdijk

polderdijk

waterreservoir

waterpassage

tussenboezem

ringboezem

(landschapsvormende bouwsteen)

boezemdijk

teelten (kroosvaren polderdijk en algen)

waterreservoir

waterpassage

tussenboezem

ringboezem

(landschapsvormende bouwsteen)

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

boezemdijk teelten (kroosvarenpolderdijk en algen)

waterreservoirteelten (riet en wilgen)

waterpassage

teelten (kroosvaren, riet en wilgen) tussenboezem

(palet van natte teelten - klei op veenbodem) (landschapsvormende (paletbouwsteen) van natte teelten - veenbodem) (landschapsvormende (palet bouwsteen) van natte teelten - diepe veenpolder) (landschapsvormende bou - drooglegging > 0.00cm. - drooglegging 0.00cm. - drooglegging 0.00cm of > 0.00cm. -

LEGENDA

tussenboezem polderdijk

(landschapsvormende bouwsteen)(landschapsvormende (landschapsvormende bouwsteen) bouwsteen)(landschapsvormende (landschapsvormende bouwsteen) bouwsteen)(landschapsvormende (landschapsvormende (landschapsvormende bouwsteen) bouwsteen) bouwsteen)(landschapsvormende (landschapsvormende (palet bouwsteen) bouwsteen) van natte teelten - klei op veenbodem) (palet (landschapsvormende van natte teelten - k - drooglegging > 0.00cm. - drooglegging > 0.00cm. -

waterreservoir teelten (riet en wilgen)

(palet van natte teelten - klei op veenbodem) (landschapsvormende (palet van natte bouwsteen) teelten - veenbodem) N schaalbalk in km. - drooglegging > 0.00cm. - drooglegging 0.00cm. -

waterpassage teelten (kroosvaren, riet en wilgen)

tussenboezem bestaande natuurkernen

(landschapsvormende (palet van natte bouwsteen) teelten - diepe veenpolder) (landschapsvormende (lNatura bouwsteen) 2000) - drooglegging 0.00cm of > 0.00cm. -

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

ringboezem

(landschapsvormende bou

T H E M AT I S C H E U I T L E G DRIE LANDSCHAPSZONES bodemtype en drooglegging

POLDERS EN (BOEZEM)DIJKEN

bestaande en nieuwe poldervlakken en dijkstructuren

Drie landschapszones, gedefinieerd op basis van de bestaande bodemtypologie, vormen

De bodem waar veen als toplaag nog aanwezig is en de klei op veenbodem met een top-

de basis voor de transformatie van het veenweidegebied. Waterrijke klei op veenpol-

laag van klei minder dan 40 cm. zijn bepaald aan de hand van de actuele bodemsituatie.

der s, waarbij het opgezet waterpeil de bestaande kleilaag beschermd tegen uitdrogen en

Op basis hier van zijn bestaande polder vlakken geselecteerd en nieuwe polder vlakken ge-

scheuren, zompige moerasachtige veenpolder s met een drooglegging gelijk aan het maai-

definieerd. Boezem- en polderdijken omzomen deze polder vlakken, waarmee elk polder-

veld en diepe veenpolder s die door turfwinning laaggelegen zijn en waar een vergroten

vlak individueel, op basis van de aanwezige bodemsituatie, van de gewenste drooglegging

van de waterdr uk gewenst is om de opkwellende grondwater stromen te stoppen.

voorzien kan worden.

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

VIER BOUWSTENEN landschapsvormend

GEDIFFERENTIEERD LANDSCHAP palet van natte teelten

Vier landschapsvormende bouwstenen (tussenboezem, waterreser voir, ringboezem en

Met de transformatie van de individuele melkveehouderij of het collectief van melkvee-

waterpassage) vormen de ‘toolbox’ waarmee elke polder individueel, met behoud van

houder s ontstaat een rijke schakering van natte teelten (kroosvaren, algen, riet en wil-

de bestaande woningen en infrastr uctuur, kan worden getransformeerd tot een adaptief

gen), elk met een specifiek doel binnen de circulaire en zelfvoorzienende landbouw. Dit

landschap. Met het afzonder lijk ‘inpluggen’ van de bouwstenen in het landschap wordt de

palet van natte teelten heeft een gedifferentieerd en biodiver s landschap als resultaat.

mogelijkheid gegeven aan de individuele boer of het collectief van boeren hun bedrijfssysteem gerelateerd hieraan te laten transformeren. 84

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

UITWERKING 86

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

VIER BOUWSTENEN ALS LANDSCHAPSVORMER nieuwe (water)structuren

Vier landschapsvormende bouwstenen vormen de ‘tool-

gerelateerd hieraan te laten transformeren. De bouw-

box’ waarmee elke polder individueel, met behoud van

stenen als nieuwe (water)str ucturen zorgen voor een

de bestaande woningen en infrastr uctuur, kan worden

substantiële vergroting van het waterbufferend vermo-

getransformeerd tot een adaptief landschap. Met het

gen van het veenweidegebied als zoetwaterbuffer, zijn

afzonder lijk ‘inpluggen’ van de bouwstenen in het land-

een kraamkamer van biodiver siteit voor zowel de flora

schap wordt de mogelijkheid gegeven aan de individuele

als de fauna en vormen recreatieve netwer ken of ele-

boer of het collectief van boeren hun bedrijfssysteem

menten binnen het landschap.

“verbinding”

TUSSENBOEZEM

“buffer”

W AT E R R E S E R V O I R

“doorgang”

“circulatie”

W AT E R P A S S A G E tussenboezem

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

waterreservoir

tussenboezem

waterreservoir

RINGBOEZEM ringboezem

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

waterpassage

LANDSCHAPSVORMENDE BOUWSTEEN

TUSSENBOEZEM De tussenboezem als landschapsvormende bouw-

een kraamkamer voor de zoetwater vis, vormt het leef-

steen wordt geĂŻmplementeerd in de polder vlakken die

gebied voor talloze water vogels en geeft een verrijking

gekenmer kt worden door de bodemtypologie van klei

van de biodiver siteit van zowel flora als fauna.

op veen. Doelstelling voor deze bodemtypologie is een drooglegging waarbij wordt uitgegaan van een opgezet

De tussenboezem heeft een duidelijke functie binnen de

waterpeil boven het bestaande maaiveld. Hiermee wordt

transformatie van de landbouw. Onder vrij ver val kan

de bestaande kleilaag als toplaag beschermd tegen uit-

vanuit de tussenboezem water in de individueel bedijkte

drogen en scheuren, waarmee de onder liggende veen-

kavels worden binnengelaten. Hiermee kan de beoogde

bodem wordt beschermd tegen het proces van oxidatie.

peilopzet worden gerealiseerd en de bij het bedrijfsmodel behorende natte teelt worden geproduceerd.

De tussenboezem ligt opgespannen tussen het huidige boezemsysteem van vaar ten en meren, waardoor via

De implementatie van de bouwsteen maakt op polder-

een gecontroleerde in- en uitlaat het boezemwater op

niveau inzichtelijk dat hiermee alle bestaande woningen

eenzelfde peilniveau kan door stromen. Het opper vlakte

en infrastr uctuur gehandhaafd kunnen worden en dat

aan boezemsysteem wordt hiermee substantieel ver-

door middel van het individueel bedijken van de kavels

groot, waardoor een meer robuust en klimaatbestendig

een melkveehouderij in staat wordt gesteld om als indi-

water systeem ontstaat dat instaat voor het bufferen en

vidu zijn bestaande melkveehouderij te transformeren

ver traagd afgeven van zoetwater. De tussenboezem is

tot een circulair en zelfvoorzienend bedrijfsmodel.

LEGENDA bestaande woningen

dijk en/of taludlijn LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

en/of taludlijn

bestaande woningen

polderwater

ingelaten boezemwater

verlandingsvegetatie in bouwstenen

(vaarten en meren)

(sloten)

(bouwstenen)

(ecologische oevers en verlandingen)

boezemwater

polderwater

ingelaten boezemwater

verlandingsvegetatie in bouwstenen

kroosvarenproductie

(vaarten en meren)

(sloten)

(bouwstenen)

(ecologische oevers en verlandingen)

(natte teelt)

boezemwater

polderwater

ingelaten boezemwater

verlandingsvegetatie in bouwstenen

kroosvarenproductie

algenproductie

(vaarten en meren)

(sloten)

(bouwstenen)

(ecologische oevers en verlandingen)

(natte teelt)

boezemwater

polderwater

ingelaten boezemwater

verlandingsvegetatie in bouwstenen

kroosvarenproductie

algenproductie

zonnepanelen

(vaarten en meren)

(sloten)

(bouwstenen)

(ecologische oevers en verlandingen)

(natte teelt)

(als windbreker in de produc

boezemwater

polderwater

ingelaten boezemwater

verlandingsvegetatie in bouwstenen

kroosvarenproductie

algenproductie

zonnepanelen

(vaarten en meren)

(sloten)

(bouwstenen)

(ecologische oevers en verlandingen)

(natte teelt)

(als windbreker in de productie van kroosvaren)

boezemwater

polderwater

ingelaten boezemwater

verlandingsvegetatie in bouwstenen

kroosvarenproductie

algenproductie

zonnepanelen

(vaarten en meren)

(sloten)

(bouwstenen)

(ecologische oevers en verlandingen)

(natte teelt)

(als windbreker in de productie van kroosvaren)

boezemwater

polderwater

ingelaten boezemwater

verlandingsvegetatie in bouwstenen

kroosvarenproductie

algenproductie

zonnepanelen

(vaarten en meren)

(sloten)

(bouwstenen)

(ecologische oevers en verlandingen)

(natte teelt)

(als windbreker in de productie van kroosvaren)

boezemwater

polderwater

ingelaten boezemwater

verlandingsvegetatie in bouwstenen

kroosvarenproductie

algenproductie

zonnepanelen

(vaarten en meren)

(sloten)

(bouwstenen)

(ecologische oevers en verlandingen)

(natte teelt)

(als windbreker in de productie van kroosvaren)

boezemwater

polderwater

ingelaten boezemwater

verlandingsvegetatie in bouwstenen

kroosvarenproductie

algenproductie

zonnepanelen

(vaarten en meren)

(sloten)

(bouwstenen)

(ecologische oevers en verlandingen)

(natte teelt)

(als windbreker in de productie van kroosvaren)

0 N

boezemwater

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

100

200

300

400

500

schaalbalk in meter

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

tussenboezem als landschapsvormer

inlaat van water onder vrij verval

uitlaat van water onder vrij verval

(vanuit tussenboezem)

(op bestaande slotenstructuur - zuiverend landschap)

individueel bedijkte kavels

ecologisch raamwerk

(productie van natte teelten)

(oevers en water)

gesloten grondbalans

polderbemaling d.m.v.bestaand gemaal

zuiverend landschap circulair watersysteem ecologisch raamwerk van oevers en water

spuien van water onder vrij verval vanuit kavels (op bestaande slotenstructuur polder)

polderbemaling d.m.v. bestaand gemaal

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

inlaat van water onder vrij verval

uitlaat van water onder vrij verval

(vanuit tussenboezem)

(op bestaande slotenstructuur - zuiverend landschap)

individueel bedijkte kavels

T H E M AT I S C H E U I T L E G

productie van natte teelten (veevoer)

TUSSENBOEZEM

tussenboezem als landschapsvormer

individueel bedijkte kavels

ecologisch raamwerk

(productie van natte teelten)

(oevers en water)

gesloten grondbalans

gecontroleerde in- en uitlaatsluis polderbemaling d.m.v.bestaand gemaal

(vrije doorstroming tussenboezem - boezem)

kraamkamer voor zoetwatervis leefgebied voor watervogels versterking van de biodiversiteit

zuiverend landschap circulair watersysteem ecologisch raamwerk van oevers en water

gecontroleerde in- en uitlaatsluis (vrije doorstroming tussenboezem - boezem)

spuien van water onder vrij verval vanuit kavels (op bestaande slotenstructuur polder)

waterbuffer t.b.v. irrigatie en piekberging tussenboezem als landschapsvormer

polderbemaling d.m.v. bestaand gemaal gecontroleerde in- en uitlaatsluis (vrije doorstroming tussenboezem - boezem)

inlaat van water onder vrij verval vanuit tussenboezem

behoud van huidige infrastructuur

individuele transformatie van het melkveebedrijf

individueel bedijkte kavels

productie van natte teelten (veevoer)

behoud van huidige woningen

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018 gecontroleerde in- en uitlaatsluis (vrije doorstroming tussenboezem - boezem)

kraamkamer voor zoetwatervis

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

LANDSCHAPSVORMENDE BOUWSTEEN

WAT E R R E S E R V O I R Het waterreser voir als landschapsvormende bouw-

van zoetwater. Een meer prominente functie is die van

steen wordt geĂŻmplementeerd in de polder vlakken die

kraamkamer voor de zoetwater vis. Met de inpassing van

gekenmer kt worden door de bodemtypologie van klei

een vistrap is het waterreser voir echter meer dan een

op veen. Doelstelling voor deze bodemtypologie is een

puur functioneel waterelement en fungeer t het als ver-

drooglegging waarbij wordt uitgegaan van een opgezet

binding tussen het boezemsysteem en de lager gelegen

waterpeil boven het bestaande maaiveld. Hiermee wordt

polder str ucturen. Hiermee wordt de oor spronkelijke

de bestaande kleilaag als toplaag beschermd tegen uit-

verbinding tussen polder en boezemsysteem her steld,

drogen en scheuren, waarmee de onder liggende veen-

kan vismigratie van zoetwater vis plaatsvinden en vormt

bodem wordt beschermd tegen het proces van oxidatie.

de polder een belangrijk leef- en kraamgebied voor de zoetwater vis.

Het waterreser voir wordt gevormd door het uitkragen van de bestaande boezemdijk die het polder vlak

Het waterreser voir heeft een duidelijke functie binnen

omzoomd en beschermd tegen het hoger gelegen

de transformatie van de landbouw. Onder vrij ver val

boezemwater. Via een gecontroleerde in- en uitlaat kan

kan vanuit het waterreser voir water in de individueel of

het boezemwater op eenzelfde peilniveau het water-

collectief bedijkte kavels worden binnengelaten. Hier-

reser voir instromen. Het waterreser voir draagt bij aan

mee kan de beoogde peilopzet worden gerealiseerd en

het vergroten van het boezemsysteem en kan instaan

de bij het bedrijfsmodel behorende natte teelt worden

voor het kleinschalig bufferen en ver traagd afgeven

geproduceerd.

LEGENDA dijk en/of taludlijn

boezemwater

dijk en/of taludlijn

boezemwater

dijk en/of taludlijn

boezemwater

gecontroleerde in- en uitlaat

(vaarten en meren)

LEGENDA dijk en/of taludlijn

dijk en/of taludlijn

boezemwater

gecontroleerde in- en uitlaat

(vaarten en meren)

boezemwater (vaarten en meren)

gecontroleerde in- en uitlaat

(natte teelt)

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

(natte teelt)

vistrap t.b.v. irrigatie wetland en vismigratie

rietproductie in wetland

(verticaal slot principe)

(natte teelt)

rietproductie in wetland

(natte teelt)

rietproductie in wetland

(verticaal slot principe)

rietproductie in wetland

(verticaal slot principe)

vistrap t.b.v. irrigatie wetland en vismigratie

gecontroleerde in- en uitlaat

(vaarten en meren)

LEGENDA

gecontroleerde in- en uitlaat

(vaarten en meren)

LEGENDA

schaalbalk in meter

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

inlaat van water onder vrij verval

(vanuit reservoir)

(vanuit boezem)

waterreservoir als landschapsvormer

vistrap t.b.v. vismigratie

inlaat van water onder vrij verval vanuit reservoir

gecontroleerde in- en uitlaatsluis (vrije doorstroming tussenboezem - boezem)

polder als kraamkamer voor zoetwatervis vistrap t.b.v. vismigratie

100

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

101

inlaat van water onder vrij verval

(vanuit reservoir)

(vanuit boezem)

T H E M AT I S C H E U I T L E G WAT E R R E S E R V O I R

waterreservoir als landschapsvormer

cluster van bedijkte kavels

productie van natte teelten (veevoer)

vistrap t.b.v. vismigratie

kraamkamer voor zoetwatervis

gecontroleerde in- en uitlaatsluis (vrije doorstroming tussenboezem - boezem)

leefgebied voor watervogels versterking van de biodiversiteit inlaat van water onder vrij verval vanuit reservoir

gecontroleerde in- en uitlaatsluis (vrije doorstroming tussenboezem - boezem)

polder als kraamkamer voor zoetwatervis waterreservoir als landschapsvormer

vistrap t.b.v. vismigratie

waterbuffer t.b.v. irrigatie, piekberging en kraamkamer

spuien van water onder vrij verval vanuit kavels (op bestaande slotenstructuur polder)

onderlinge uitwisseling van water in individuele kavels d.m.v. stuwen

collectieve transformatie van het melkveebedrijf

inlaat van water onder vrij verval vanuit reservoir circulair watersysteem

behoud van huidige infrastructuur

102

behoud van huidige woningen

cluster van bedijkte kavels

productie van natte teelten (veevoer)

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018 kraamkamer voor zoetwatervis

gecontroleerde in- en uitlaatsluis (vrije doorstroming tussenboezem - boezem)

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

103

104

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

105

LANDSCHAPSVORMENDE BOUWSTEEN

RINGBOEZEM De ringboezem als landschapsvormende bouwsteen

Met het aan elkaar ver knopen van deze fragmenten en

wordt geïmplementeerd in de diepe veenpolder s die

het verbreden hier van ontstaat een robuust raamwer k

gekenmer kt worden door de bodemtypologie van veen.

van water dat instaat voor een bescherming van alle be-

Door turfwinning zijn deze veenpolder s diep gelegen en

staande woningen en infrastr uctuur. Daarnaast vormt de

is er sprake van opkwellend grondwater met de kwali-

ringboezem als water str uctuur een tussenniveau tussen

teit van drinkwater, dat met behulp van gemalen op het

boezempeil en polderpeil, waarmee er minder moeite

boezemsysteem wordt uitgeslagen en binnen twee we-

en energie gemoeid is met het bemalen van de diepge-

ken gespuid wordt op de Waddenzee. Om dit proces te

legen veenpolder s door deze stapsgewijs op de boezem

verminderen is het inzetten van tegendr uk, door middel

uit te slaan.

van het opzetten van het waterpeil, een effectief middel. Met de ringboezem als ‘zoom’ ontstaan losse bemalingDe ringboezem is een bouwsteen die eigenlijk al als

seenheden die elk afzonder lijk, naar behoefte van de

gefragmenteer t onderdeel binnen de diepe veenpolder s

hierin gesitueerde bedrijven, voorzien kunnen worden

aanwezig is. Deze fragmenten vormen op dit moment

van de beoogde peilopzet van tenminste maaiveldniveau

de hoogwatercircuits rondom de woningen en infra-

(>0.00). Binnen het raamwer k van de ringboezem zal er

str uctuur om deze te beschermen tegen de effecten van

zowel een individuele als collectieve transformatie van

bodemdaling, zoals verzakken, paalrot en scheur vorming.

de bestaande melkveehouderijen ontstaan.

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

wilgenproductie

kroosvarenprodu

(natte teelt)

boezemwater

ringboezem

rietproductie

wilgenproductie

kroosvarenproductie

algenproducti

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

ringboezem

rietproductie

wilgenproductie

kroosvarenproductie

algenproductie

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

boezemwater

ringboezem

rietproductie

wilgenproductie

kroosvarenproductie

algenproductie

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

ringboezem

rietproductie

wilgenproductie

kroosvarenproductie

algenproductie

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

boezemwater

ringboezem

rietproductie

wilgenproductie

kroosvarenproductie

algenproductie

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

boezemwater

ringboezem

rietproductie

wilgenproductie

kroosvarenproductie

algenproductie

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

boezemwater

ringboezem

rietproductie

wilgenproductie

kroosvarenproductie

algenproductie

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

rietproductie

(bouwsteen)

boezemwater

106

ringboezem

(vaarten en meren)

boezemwater

LEGENDA

boezemwater

100

200

300

400

500

schaalbalk in meter

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

107

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

(natte teel

boezemwater

ringboezem

rietproductie

wilgenprodu

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

ringboezem

rietproductie

wilgenproductie

kroosvarenpro

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

boezemwater

ringboezem

rietproductie

wilgenproductie

kroosvarenproductie

algenprodu

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

ringboezem

rietproductie

wilgenproductie

kroosvarenproductie

algenproductie

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

boezemwater

ringboezem

rietproductie

wilgenproductie

kroosvarenproductie

algenproductie

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

boezemwater

ringboezem

rietproductie

wilgenproductie

kroosvarenproductie

algenproductie

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

boezemwater

ringboezem

rietproductie

wilgenproductie

kroosvarenproductie

algenproductie

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

rietprodu

(bouwsteen)

boezemwater

108

ringboezem

(vaarten en meren)

boezemwater

LEGENDA

boezemwater

100

500

1000

schaalbalk in meter

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

109

bemalen van ringboezem

bemalen van polder

(uitslaan van water op boezem)

(uitslaan van water op ringboezem)

boezem

boezemdijk

diepe veenpolder

ringboezem als tussenniveau (boezem - polder)

(primaire kering van de polder)

(laaggelegen door turfwinning)

(ecologisch en recreatief raamwerk)

transformatie van het oorspronkelijk hoogwatercircuit

gesloten grondbalans

(bescherming van bestaande woningen en infrastructuur)

bemalen van ringboezem - uitslaan van water op boezem ecologisch raamwerk van oevers en water circulair watersysteem zuiverend landschap

110

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM bemalen van polder - uitslaan van water op ringboezem

111

boezemdijk (primaire kering van de polder)

bemalen van ringboezem

bemalen van polder

(uitslaan van water op boezem)

(uitslaan van water op ringboezem)

T H E M AT I S C H E U I T L E G ringboezem als tussenniveau (boezem - polder)

(ecologisch en recreatief raamwerk)

RINGBOEZEM

boezem

transformatie van het oorspronkelijk hoogwatercircuit

(laaggelegen door turfwinning)

diepe veenpolder ringboezem als tussenniveau (boezem - polder) bemalen van ringboezem - uitslaan van water op boezem (laaggelegen door turfwinning)

(primaire kering van de polder)

productie van natte teelten (veevoer)

gesloten grondbalans

(bescherming van bestaande woningen en infrastructuur)

boezemdijk

individueel bedijkte kavels

diepe veenpolder

recreatief raamwerk

(ecologisch en recreatief raamwerk)

ecologisch raamwerk van oevers en water

transformatie van het oorspronkelijk hoogwatercircuit

gesloten grondbalans

(bescherming van bestaande woningen en infrastructuur)

circulair watersysteem zuiverend landschap

bemaling d.m.v. poldergemaal

leefgebied voor watervogels ecologisch raamwerk

bemalen van ringboezem - uitslaan van water op boezem ecologisch raamwerk van oevers en water circulair watersysteem zuiverend landschap

ringboezem als landschapsvormer bemalen van polder - uitslaan van water op ringboezem

watercircuit t.b.v. bescherming bestaande huizen en infrastructuur (transformatie van het huidige hoogwatercircuit)

inlaat van water onder vrij verval vanuit ringboezem

bemalen van polder -d.m.v. uitslaan van water op ringboezem vernatten veenweide collectief peilopzet

collectieve en individuele transformatie van het melkveebedrijf (niet- en individueel bedijkte kavels)

productie van biomassa (energie) inlaat van water onder vrij verval vanuit ringboezem

behoud van huidige woningen

niet bedijkte kavels

vernatten veenweide d.m.v. collectief peilopzet

collectieve en individuele transformatie van het melkveebedrijf (niet- en individueel bedijkte kavels)

productie van biomassa (energie) niet bedijkte kavels individueel bedijkte kavels productie van natte teelten (veevoer) behoud van huidige infrastructuur

recreatief raamwerk

individueel bedijkte kavels productie van natte teelten (veevoer)

bemaling d.m.v. poldergemaal

leefgebied voor watervogels ecologisch raamwerk

112

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018 recreatief raamwerk

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

113

114

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

115

LANDSCHAPSVORMENDE BOUWSTEEN

WAT E R PA S S A G E De waterpassage als landschapsvormende bouwsteen

wordt de oor spronkelijke verbinding tussen polder en

wordt geĂŻmplementeerd in de polder vlakken die ge-

boezemsysteem her steld, kan vismigratie van zoetwa-

kenmer kt worden door de bodemtypologie van veen.

ter vis plaatsvinden en vormt de polder als wetland een

Doelstelling voor deze bodemtypologie is een actieve

belangrijk leef- en kraamgebied voor de zoetwater vis.

vernatting, waarmee de bodem als zompig te typeren is. Hiermee grijpen we uitdr ukkelijk ter ug op de natuur-

Naast deze ecologische betekenis heeft de waterpassage

lijke waterhuishouding van de veenbodem als nat en

een duidelijke functie binnen de transformatie van de

moerasachtig landschap met een waterpeil die gelijk of

landbouw. Met de inlaat van water kan de beoogde pei-

hoger is aan het maaiveld (0.00). Hiermee transformeer t

lopzet worden gerealiseerd en de bij het bedrijfsmodel

de veenpolder tot een wetland waar uiting wordt gege-

behorende natte teelt worden geproduceerd.

ven aan de oor spronkelijkheid van het veenlandschap. De implementatie van de bouwsteen maakt op polDe waterpassage wordt gevormd door een snede in de

derniveau inzichtelijk dat met een lichte bedijking alle

huidige boezemdijk die het polder vlak omzoomd. Via

bestaande woningen en infrastr uctuur gehandhaafd kun-

een gecontroleerde in- en uitlaat kan het boezemwater

nen worden en dat een melkveehouderij in staat wordt

via een vistrap het polder vlak instromen. De water-

gesteld om als collectief zijn bestaande melkveehouderij

passage fungeer t hiermee als verbinding tussen het

te transformeren tot een circulair en zelfvoorzienend

boezemsysteem en de lager gelegen polder. Hiermee

bedrijfsmodel.

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA bestaande woningen

dijk en/of taludlijn

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

LEGENDA dijk en/of taludlijn

bestaande woningen

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

rietproductie in wetland

(bouwsteen)

(natte teelt)

waterpassage

rietproductie in wetland

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

boezemwater

waterpassage

rietproductie in wetland

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

waterpassage

rietproductie in wetland

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

boezemwater

waterpassage

rietproductie in wetland

(vaarten en meren)

(bouwsteen)

(natte teelt)

116

waterpassage

(vaarten en meren)

boezemwater

100

200

300

400

500

schaalbalk in meter

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

117

gecontroleerde inlaatsluis (vrije doorstroming waterpassage - boezem)

boezem

boezemdijk

polder als wetland

(primaire kering van de polder)

(productie van biomassa - ecologische diversiteit)

verticaal slot principe (vistrap)

gesloten grondbalans

vistrap voor irrigatie en vismigratie wetland (functionele en ecologische betekenis)

gecontroleerde inlaatsluis (vrije doorstroming waterpassage - boezem)

wetland als kraamkamer voor zoetwatervis vistrap t.b.v. vismigratie en irrigatie wetland

118

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM inlaat van water onder vrij verval vanuit boezem

119

gecontroleerde inlaatsluis (vrije doorstroming waterpassage - boezem)

bemaling polder - uitslaan van water op boezem

boezem

T H E M AT I S C H E U I T L E G WAT E R PA S S A G E

poldervlak omzoomd met boezemdijk boezemdijk

polder als wetland

(primaire kering van de polder)

(productie van biomassa - ecologische diversiteit)

verticaal slot principe (vistrap)

gecontroleerde in- en uitlaatsluis

gesloten grondbalans

vistrap voor irrigatie en vismigratie wetland

(vrije doorstroming waterpassage - boezem)

(functionele en ecologische betekenis)

gecontroleerde in- en uitlaatsluis (vrije doorstroming waterpassage - boezem)

gecontroleerde in- en uitlaatsluis

gecontroleerde inlaatsluis

(vrije doorstroming waterpassage - boezem)

waterpassage als landschapsvormer vistrap t.b.v. irrigatie wetland en vismigratie

wetland als kraamkamer voor zoetwatervis vistrap t.b.v. vismigratie en irrigatie wetland

inlaat van water onder vrij verval vanuit boezem

leefgebied voor riet- en watervogels behoud van huidige woningen kraamkamer voor zoetwatervis wetland als biodivers landschap collectieve transformatie van het melkveebedrijf

behoud van huidige infrastructuur

wetland - productie van biomassa (energie)

bemaling polder - uitslaan van water op boezem

bedijken van woningen en infrastructuur

poldervlak omzoomd met boezemdijk

gecontroleerde in- en uitlaatsluis (vrije doorstroming waterpassage - boezem)

120

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

121

LEGENDA dijk en/of taludlijn

boezemwater

dijk en/of taludlijn

boezemwater

dijk en/of taludlijn

boezemwater

gecontroleerde in- en uitlaat

(vaarten en meren)

LEGENDA dijk en/of taludlijn

dijk en/of taludlijn

boezemwater

gecontroleerde in- en uitlaat

(vaarten en meren)

boezemwater (vaarten en meren)

gecontroleerde in- en uitlaat

(natte teelt)

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

(natte teelt)

vistrap t.b.v. irrigatie wetland en vismigratie

rietproductie in wetland

(verticaal slot principe)

(natte teelt)

rietproductie in wetland

(natte teelt)

rietproductie in wetland

(verticaal slot principe)

rietproductie in wetland

(verticaal slot principe)

vistrap t.b.v. irrigatie wetland en vismigratie

122

gecontroleerde in- en uitlaat

(vaarten en meren)

LEGENDA

gecontroleerde in- en uitlaat

(vaarten en meren)

LEGENDA

schaalbalk in meter

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

123

124

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

125

CONCLUSIE 126

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

127

CIRCULAIR, ZELFVOORZIENEND EN EEN ONMISBAAR FRIESLAND “It Fryske lân fol eare en rom!”

landbouw zelfvoorzienend in de behoefte aan energie (biomassa)

zelfvoorzienend in de behoefte aan veevoer (eiwitten en zetmeel)

circulair in meststroom landbouw (dikke en dunne fractie)

PRODUCTIE VAN NATTE TEELTEN

INNOVATIE

MELK

KENNIS ECONOMIE

PRECISIEBEMESTING

PRODUCTIE

De transformatie van Het Lage Midden van Friesland

sis van het huidig aantal melkveehouderijen met bijbe-

leidt tot een adaptief landschap, waarmee het zijn

horend opper vlakte aan cultuurgrond, ze in een onder-

actualiteit in de toekomst zal hebben. Een landschap

linge samenwer king, volledig zelfvoorzienend kunnen zijn

met een natuur lijke evenwichtige waterhuishouding, wat

in zowel de behoefte aan eiwitten als energie. Er is zelfs

zodanig adaptief is dat het inspeelt op de huidige en

sprake van een ‘overproductie’ die niet benodigd is voor

toekomstige klimaatveranderingen. Een landschap waarin

de eigen zelfvoorzienendheid.

de boer als r uimtelijke drager stand zal houden in het licht van een innovatief en circulair bedrijfssysteem. Met

Voor een efficiënte productie van natte teelten is tevens

behoud van de melkveehouderij als economisch waarde-

de meststroom van dunne fractie van groot belang. In

volle en innovatieve sector, blijft de positie van Neder-

het licht van een nationaal mestover schot kan Friesland

land gehandhaafd als tweede expor teur van agrarische

een grote rol spelen in het ‘oplossen’ hier van.

producten ter wereld en als een van ‘s werelds meest van afvalstof naar grondstof i.p.v. kunstmest (wetswijziging benodigd)

innovatieve landen. MESTKORREL AKKERBOUW

INTENSIEVE VEEHOUDERIJ

Kor tom, een transformatie die resulteer t in een landschap met niet alleen een intrinsieke schoonheid maar

Een circulair en zelfvoorzienende landbouw is echter

met een regionale trots als zelfstandig en onmisbaar

geen ‘luchtfietserij’, Een berekening toont aan dat op ba-

Friesland!

MEST OVERSCHOT

+/- 85 miljard

export van agrarische producten

PRODUCTIE VAN

EIWITTEN

BIOMASSA

BOER KLEI OP VEEN

BOER OP VEEN

DIKKE FRACTIE Behoud van positie van Nederland als tweede exporteur van landbouwproducten ter wereld

+ MEST OVERSCHOT

9.568 HECTARE

10.815 HECTARE

ENERGIEBEHOEFTE

EIWITEBEHOEFTE

DUNNE FRACTIE INTENSIEVE VEEHOUDERIJ

Behoud van positie van Nederland als een van ‘s werelds meest innovatieve landen

7.384 HECTARE

EIWITTEN

4 5 7 OVERPRODUCTIE

OVERPRODUCTIE

+ 3.925 HECTARE

EIWITTEN

3.294 HECTARE BIOMASSA

PRODUCTIE VAN

BOER DIEPE VEENPOLDERS

BIOMASSA

ENERGIEBEHOEFTE

2020

2017

2016

2015

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

128

2002

2001

2000

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

129

BIBLIOGRAFIE Alkemade, F. (2016). De emancipatie van de periferie. Den Haag: Atelier Rijksbouwmeester Buiter, R. (2013, November 11). Veen omhoog, CO2 omlaag. Trouw. Born, G.J. van den et al. (2016), Dalende bodems, stijgende kosten, Den Haag: PBL Eerden, M., Luiten, E., Zande, A. van der, Kolen, J., & During, R. (2008). Op historische gronden: Erfgoed in een context van ruimtelijk ontwerp, planning en democratie. Utrecht: Projectbureau Belvedere. Geuze, A. (2007). Flatness. In A. Geuze, & H. Ibelings. Mosaics West8 (pp. 6-20). Antwerpen: Ludion Publishers. Meulenkamp, W.J.H. et al. (2007). Veenweide: remmen of doorstarten? Vanuit cultuurhistorie naar de toekomst. Den Haag: Alterra. Ministerie van Infrastructuur en Milieu, & Ministerie van Economische Zaken. (2014). Deltaprogramma 2015. Werk aan de delta. Den Haag: Ministerie van Infrastructuur en Milieu & Ministerie van Economische Zaken. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (2015). Rijksvisie erfgoed en ruimte: Kiezen voor Karakter. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. Noorman, K.J. (2011). Zonder energie gaat het niet. In K.J. Noorman, & G. de Roo (red.), Energielandschappen, de 3de generatie (pp. 40-55). Assen: Provincie Drenthe. Overmars, W. (2010). Het eeuwige landschap. Deel 1: Natuurlandschappen en erfgoed. Vitruvius, 10, 55-59. Overmars, W. (2010). Het eeuwige landschap. Deel 2: Natuurontwikkeling in de praktijk. Vitruvius, 11, 38-45. Sijmons, D., Hugtenburg, J., Hoorn, A. van., & Feddes, F. (2014). Landschap en energie. Ontwerpen voor transitie. Rotterdam: nai010. Vries, S. de (2007). Veranderende landschappen en hun beleving. Verkenning van het effect van het veranderd zijn op zich. Werkdocumenten, 43, 1-40. Witsen, P.P. (2015). Waard of niet. Den Haag: College van Rijksadviseurs. Wit, S. de (2009). Dutch Lowlands. Morphogenesis of a Cultural Landscape. Amsterdam: Sun Architecture. Woestenburg, M. (2009). Waarheen met het Veen. Kennis voor keuzes in het westelijk veenweidegebied. Wageningen: Uitgeverij Landwerk en Alterra Wageningen UR.

130

PAUL PLAMBECK | MASTER LANDSCHAPSARCHITECTUUR | JUNI 2018

HET FRIESE LAND VOL EER EN ROEM

131

PA U L P L A M B E C K