aarde tot bezinning een inheems ensemble dat aanzet tot herstel van een burn-out
2
aarde tot bezinning een inheems ensemble dat aanzet tot herstel van een burn-out Academie van Bouwkunst Amsterdam master Architectuur 23 februari 2018
Dennis Meijerink
3
4
commissieleden: Machiel Spaan Herman Zeinstra John Lonsdale toegevoegde leden examen: Bastiaan Jongerius Miguel Loos
5
aanleiding In mijn omgeving merk ik op dat vele moeite hebben om aan het succes beeld te voldoen van onze maatschappij. Het gevoel dat je op ieder moment moet presteren en daarbij je grenzen opzoekt. Een scenario waarin men zich gemakkelijk kan verliezen en daarmee de energie en motivatie afneemt in relatie met het werken of gezinsleven. Niet ieder persoon kan deze druk aan en zie dat vele prognoses nu slechts verlof of een bezoek aan een psycholoog zijn. Met deze waarneming ben ik mijzelf gaan afvragen of ook architectuur in de behandelingswijze een rol kan spelen in het stimuleren en bijdragen aan het herstel.
6
Met ‘aarde tot bezinning’ creëer ik een ruimtelijk alternatief van een tijdelijke woonvorm voor een retraite, waarbij de architectuur en haar materialisatie in mijn beleving een stimulans geeft voor het ondersteunen van de patiënt bij zijn of haar herstelproces. Een inheems ensemble waarbij de patiënt zich kan terugtrekken uit zijn dagelijks stressvol leven en een plek vindt om te rusten, te herstellen en aan te sterken. Een plek die zich teder en terughoudend in haar omgeving opstelt en meegaat met het karakter en de beweging van het landschap.
7
burn-out Wanneer lichaam en geest als gevolg van langdurige stress overspannen raakt spreken wij van een burn-out. Er is geen ruimte meer voor bezinning, contact maken, stilstaan en genieten. Men heeft vaak een leeg en uitgeput gevoel, is emotioneel wankel en legt geen tot weining contact met anderen. Allemaal symptomen waarbij ze al snel ‘uit de pas’ lopen. Voor de behandeling zullen ze oude gedragspatronen moeten loslaten en door geleerde vaardigheden nieuwe patronen moeten opbouwen. Ze hebben behoefte aan concentratie en empowerment, om weer de regie te krijgen over het eigen leven. En om zo vanuit zichzelf weer ruimte te creëren voor nieuwe energie.
8
22% 18% 15% 13% 12% 10%
onderwijs
ict
financieel
horeca
15%
15%
bouw
landbouw
burn-out naar beroep 17% 16%
9%
3%
15-25
25-35
burn-out naar leeftijd CBS/TNO 2014
35-45
45-55
55-65
65-75
9
programma Het programma voor 32 patiĂŤnten en begeleiders bestaat uit een serie verblijfsvertrekken, waar in ieder vertrek een therapeut ontvangen kan worden. Verder biedt het ruimte voor enkele verblijfsvertrekken voor 24-uurs begeleiding en ruimtes met als programma voeding (restaurant, keuken), sport (fitness), therapie (spreek- en actieve kamers) en bezinning (kapel).
10
Het verblijf neemt zo’n acht weken in beslag, waarbij vanaf de tweede fase familieleden of werkgevers ontvangen mogen worden. Verder biedt het programma een vaste dag indeling waar zowel individueel als collectief wordt gewerkt aan het herstel. Hierbij staan rust, rijnheid en regelmaat centraal. De duur en behoefte van de programma delen zijn een afgeleide van enkele referentieprojecten, waaronder het U-center te Epen en het kloosterhotel ZIN te Vught.
behandelplan
herstel
reflectie
ambulant
fase 1 wk 1 - 2
fase 2 wk 3 - 6
fase 3 wk 7 - 8
wk 9 - 16
intensief onderzoek, met veel rust momenten
beginnend bij meer momenten van rust, oplopend naar meer sportieve activiteiten
ontvangst gezin, werkgever
claystorming programma scenario’s
11
leem Leem geeft mij het gevoel bewust te zijn van mijn omgeving. Het kunnen aarden met de plek en mijn geest vrij te maken voor bezinning. Leem architectuur heeft leven, het ademt en laat in de tijd zichtbare veranderingen zien. Een materie die mij vanaf het eerste moment van aanraken in Mali is blijven fascineren
woning Dogonland, Mali - eigen foto
12
13
leemarchitectuur Voor de ruimtelijke ‘beleving’ van het ensemble ben ik gaan uitoefenen welke elementen bezinning en het aarden op de plek stimuleren om weer de energie en interactie met anderen te kunnen vinden. Vanuit mijn fascinatie voor (stamp)leem, bestaande uit klei, zilt, zand en steen, ben ik ‘Aarde tot bezinning’ als casus gaan zien als een betoog over de beleving van leem in hedendaagse architectuur. Kan de beleving van leem, bezinning en het gevoel van aarden op de plek stimuleren? Hiervoor ben ik opzoek gegaan naar de dialoog tussen mens, materiaal en landschap.
14
vakwerkleem leem ter invulling in houtskelet mengsel: klei en stro
links: vakwerkhuis, Zuid-Limburg - eigen foto rechts: Haus Rauch, Schlins - Beat BĂźhler
stampleem leem ter massieve wanden mengsel: klei, silt, zand en steen
15
leem in Nederland Geografisch gezien is voornamelijk de bodem van het Zuid-Limburgse heuvellandschap voorzien van bergbrikkengrond met leem en kalksteen. Een zeer vruchtbare grond voor de akkerbouw die tevens ook veelal werd gebruikt voor karakterisieke vakwerkhuizen.
Roden
Emmen
Almelo
Enschede
Nijmegen
Eindhoven
Maastricht
16
Arnhem
bergbrikgronden; siltig leem Bodemkaart Zuid-Limburg, Alterra Wageningen UR
17
18
rood, bruine leem
gele leem
rode leem
afkomst: Geilenkirchen, Duitsland samenstelling: 75% leem met silex, 25% zand
afkomst: Wahlwiller, Zuid-Limburg samenstelling: 75% leem met silex, 25% zand
afkomst: De Planck, Belgie samenstelling: 100% leem met silex
stampleem proeven 8 lagen
rode leem
rode leem, geĂŤrodeerd
afkomst: De Planck, Belgie samenstelling: 75% leem met silex, 25% zand
afkomst: De Planck, Belgie samenstelling: 75% leem met silex, 25% zand
19
20
locatie In het heuvellandschap van Zuid-Limburg ligt het leem letterlijk onder de voeten en kenmerkt de architectuur zich door de hout - lemen vakwerkhuizen. In het dal, gelegen ten zuiden van de Kruisberg te Wahlwiller, vond ik een van nature beschutte plek die goed aansluit bij de geborgenheid van het programma. Een plek die zich kenmerkt door de vele begroeide graften: trapsgewijze terrassen in de hellinggrond.
21
situatie Gelegen op de Kruisberg zal het programma zich huisvesten op en rondom enkele begroeide graften. Het ensemble zal te bereiken zijn via een nieuw aangelegde weg bovenop de berg en informeel via de bestaande holle wegen vanuit het dal van de Kruisberg. Verder zullen de olifanten- en tractorpaden behouden blijven en zal de recreactie, plaatselijk op de pas, ook nog kunnen genieten van het graften landschap.
22
0
10
50
100
200m
14
5
KRUISBERG 13
5
12
5
WAHLWILLER
23
24
kruisberg
25
oorspronkelijk landschap
Mergelhoudende grond, waarbij leem door het eroderende landschap richting het dal zakt.
aanleggen van graften
Vruchtbare grond wordt langzaam door de begroeide graften vlak getrokken om erosie te voorkomen.
boeren ploegen het land
Langzaam ontstaan vlakke graften en gebruiken de boeren ze als akkerland door in de langsrichting te mergelen om de bodemsamenstelling optimaal te houden.
verwildering
Akkerland wordt overschaduwt door massaproductie. Flora en fauna krijgt vrij spel. Recreatie neemt toe en wijngaarden worden op vruchtbare grond geplant.
aarde tot bezinning
Opnieuw komt de mens terug en zal het leem van de berg herorderen en met het programma inspelen op het karakter van de graften en de verandering en bescherming tegen erosie zichtbaar maken.
26
evolutie graften
27
graften Een graft is een steile begroeide helling die een leemhelling verdeelt in minder steile terrassen. Een graft volgt de hoogtelijnen en dient van origine om erosie van de akkers en velden tegen te gaan. Het nieuwe ensemble vormt zich in het bestaande karakter van de graften en gaat de erosie tegen. Het vangt het hemelwater op en dirigeert het zichtbaar door het gehele ensemble om het later gedoseerd weer los te laten.
28
afname afwatering
grindkoffer als overgang
kapel met waterbasin
watergeul in keerwand
bestaande situatie
nieuwe situatie
29
Sinzelbeek
holle paden
begroeide graften
wijngaarden
mergelhoudende leemgrond
30
kruisberg zicht vanaf het zuiden op het graftenlandschap en het lemen ensemble
31
32
ensemble 1:300 │ beton-hout
33
34
fragment ensemble 1:300 │ beton-hout
35
36
kaders en kamers Voor de ruimtelijke en programmatische ‘opbouw’ van het ensemble ben ik een herinterpretatie gaan vormen van de kloostertypologie, waarvan er veel karakteristieken te vinden zijn in Zuid-Limburg. Van origine is de opbouw, buiten het religieuze om, een samenstelling van kloosterhoven -‘kamers’met daar omheen de gaanderij -‘kaders’- die het programma faciliteren. Tegelijkertijd vormt dit sterke ordeningsprincipe van een klooster vaak een te hard opgelegde structuur waardoor er, zeker voor burn-out patiënten, meer plek nodig is voor verleiding en stimulans. Zo breek ik het sterke introverte karakter open door de hoogte verschillen van de graften in te zetten en het rijke landschap meer door het ensemble heen te laten lopen. Door verschillende posities en oriëntaties van het ensemble en door de hoogteverschillen in de graften blijft de benodigde geborgenheid aanwezig en wordt voornamelijk het zichtveld alleen geopend.
Het programma gaat een relatie aan met de lintvormige graften -kaders-, die ieder aan weerszijde zo zijn eigen karakter en kamer creëert. Buiten de aanwezige kaders om creëert de buiten gaanderij een structuur die houvast biedt en de bindende factor is van het gehele programma. Zo volgt het de richting van de graften en accentueert het de (collectieve) plekken aan de uiteinde van de gaanderij, waaronder de watertuinen, de ondergrondse doorgang en de ontmoetingsplekken. Verder creëert de gaanderij een ‘dialoog’ tussen de - licht en slankebetonnen gaanderij met glazen dak en de -robuust en levendigestamp lemen architectuur en worden er gedurende het verloop van de gaanderij afwijkende ritmes van betonnen kolommen ingezet voor het accenturen van plekjes en worden de balken doorgezet als ringbalken en lateien ter plaatse van de verblijfsvertrekken.
37
programma vormt zich ‘op’ de lintvormige graften en behoudt het open karakter van de velden
38
open karakter, waarbij de komwerking voor geborgenheid zorgt
het ontwerp behoudt de bestaande (olifanten)paden, zodat ontmoeting met de recreanten kan plaats vinden
morphologie behoud doorzicht op heuvellandschap
39
40
watergeulen het water loopt zichtbaar door het gehele ensemble en werkt als stimulans voor beweging en bevordering van de atmosfeer
41
looplijn doorsnede
42
0
1
5
10m
aankomst
43
hoofdgebouw ontvangstpaviljoen
collectieve woonkamer
44
kapel
45
hoofdgebouw en werkruimtes
woonvertrek aan de gaanderij
46
47
woonvertrek aan de gaanderij
48
49
50
studie ensemble 1:300 │ karton-zand
51
52
studie ensemble 1:300 │ karton-zand
53
4e laag
54
0
10
50
100
200m
55
56
gaanderij de gaanderij dient als rode draad door het programma en grenst aan behandelruimtes met verschillende doeleinden
57
3e laag
58
0
10
50
100
200m
59
2e laag
60
0
10
50
100
200m
61
62
ontvangstpaviljoen patiĂŤnten en staf treffen elkaar in het paviljoen, voordat ze naar hun verblijf worden begeleid
63
1e laag
64
0
10
50
100
200m
65
begane grond
66
0
10
50
100
200m
67
68
studie gaanderij 1:10 │ karton
69
kapel Door het geluid en de beweging van water, wordt de geest vrijgemaakt voor bezinning watersysteem Water staat symbool voor vele associaties, waaronder verandering, bezinning, beweging, genezing, voeding en ontmoeting. Daarnaast speelt water de verbindende factor tussen het landschap, de huisvesting van het programma en de architectuur en haar materialisatie. Zo vormt de expressie van de architectuur een visueel manifest van de bescherming tegen water. En is het zichtbaar aan de architectuur van het ensemble dat het door erosie verouderd en geleefd wordt.
70
71
Ⅰ
water ter verandering Het watersysteem loopt door het gehele ensemble en is continu in beweging en speelt hiermee in op de verandering van de atmosfeer.
Ⅱ water ter bezinning In het kapel van leem kan men op bankjes in rust het geluid en de beweging van water tot zich nemen en de geest vrijmaken voor bezinning.
Ⅲ
Ⅲ water ter beweging Het water loopt zichtbaar van de keerwanden in de verholen goten en zal de beweging van de patiënten stimuleren. Ⅳ water ter ontmoeting Het water haakt deels aan met de bestaande afwatering en symboliseert een plek voor ontmoeting, zowel voor het water als voor het programma
stroming hemelwater opvang hemelwater verholen watergeul / goot
72
grindkoffer waterbassin
Ⅰ
Ⅱ
Ⅳ
73
74
waterbassins water staat symbool voor ontmoeting en samenkomen
75
76
studie woonvertrek 1:100 │ karton
77
78
woonvertrek patiĂŤntverblijven gelegen met de rug in de graften
79
woonvertrek De woonvertrekken bestaan uit drie type appartementen gebundeld in groepen van vijf. De opstapling is bepaald door de hellingshoek van de graft, waarmee de gelaagdheid van privacy naar beneden toeneemt. De bovenste woningen zijn toegankelijk door het voorportaal aan de gaanderij, de middelste woningen door de bordessen halverwege het blok en de benedenwoning door de voortuin. Het karakter van het appartement is gericht op jezelf te kunnen terugtrekken en te openen naar de buitenwereld. Als een slakkenhuis vormt het verblijf meer gelaagdheid aan de woning toe en bevorderd het gevoel van privacy. Met een warm en ambachtelijk interieur is het een plek voor stilte en rust, maar ook voor ontmoeting en gesprek.
80
0
1
5
10m
81
82
0
1
5
10m
83
84
woonvertrek 1:50 │ hout
85
woonvertrek 1:50 │ hout
86
87
woonvertrek 1:50 │ hout
88
89
90
zitkamer de haard en de traptreden geven meer gelaagdheid aan de woning en bevorderen het gevoel van privacy
91
92
vergezicht de zitkamer van het woonvertrek kijkt uit op het heuvellandschap
93
94
gevelfragment 1:5 │ leem-beton-hout
95
fragment woonvertrek De stamplemen woonvertrekken zijn opgebouwd uit een betonnen fundering en begane grondvloer. Een slanke betonconstructie, bestaande uit kolommen en liggers (cq ringbeam) worden geplaatst ter plaatse van de buitenwand. Vervolgens wordt er in het werk de stamplemen wanden via de bekisting aangestampt in lagen van 10cm. De stelkozijnen en de erosie lijnen (keramische tegels of kalk) worden mee genomen in de kist. De bovenkant van de wanden worden afgedekt met prefab dakranden en lateien.
96
fragment keerwand - gaanderij - woonvertrek
97
98
fragment keerwand - gaanderij - waterbassin
fragment waterbassin De gaanderij is opgebouwd uit een slanke betonconstructie, bestaande uit kolommen en liggers met daarop massief eikenhouten balken die plaatselijk het gevoel van beschutting geeft en een spel van schaduw en licht vormt. Het (hemel-)water stroomt vanuit de graften via de betonnen watergeulen in de keerwanden door de gaanderij naar het waterbassin. Gezamelijk met de spuwers stimuleert het water beweging en atmosfeer. En zal uiteindelijk via het overloop uit het waterbassins om het ensemble weer te verlaten via de grindkoffers in het graftenlandschap.
99
Erosie in detail Als we inzoomen op het stampleem zijn na iedere vijf stamplagen de buitenwanden voorzien van keramische of kalkstenen erosielijn. Na twee jaar eroderen van de lemenwanen zullen deze horizontale lijnen 2 tot 3cm uit de wand steken en de gevel beschermen door de snelheid van het hemelwater te verminderen. Door de erosie zal de buitenste laag, vooral klei en fijn zand, na het ontkisten in de grindkoffers vallen en weer een worden met de lemen ondergrond.
100
Hiermee zal naar gelang van tijd de lemenarchitectuur zichtbaar verandering laten zien in textuur, kleur en gelaagdheid. En zal de beleving van transformatie voor mij beeld staan voor de stimulans en verandeirng die ik zoek voor het aanzetten van het herstel van het programma.
t
t
2cm
Ingezoomd Ingezoomd detail detail opop leem leem stampleem GEEN GEEN erosie erosie schaal schaal ong. ong. ‘na ontkisten’ 1:2 De1:2 eerste 3 maanden na het
stampen zal de massieve lemen wand moeten drogen. De buitenste laag laat nog veel klei zien.
Wand Wand met met kalk kalk ontkist ontkist (Geen (Geen Erosie Erosie 1:10) 1:10)
Ingezoomd Ingezoomd detail detail opop leem leem
stampleem MET MET erosie erosie scaal scaal ong. ong. 1:21:2 ‘na 2 jaar eroderen’ Leem en klein grind valt door stromend hemelwater van de buitenste laag af. De wand wordt ruiger, verkleurd en vormt de beste wering tegen verdere erosie.
Wand Wand met met kalk kalk ontkist ontkist (Met (Met Erosie Erosie 1:10) 1:10)
101
t
Ingezoomd Ingezoomd detail detail opop leem leem GEEN GEEN erosie erosie schaal schaal ong. ong. 1:21:2
t
Wand Wand met met kalk kalk ontkist ontkist
erosie lijnen (Geen (Geen Erosie Erosie 1:10) 1:10) ‘kalksteen’ Na het opdrogen van de kalksteen zullen licht grijze erosielijnen zichtbaar zijn.
102
Ingezoomd Ingezoomd detail detail opop leem leem MET MET erosie erosie scaal scaal ong. ong. 1:21:2
Wand Wand met met kalk kalk ontkist ontkist
erosie lijnen (Met (Met Erosie Erosie 1:10)eroderen ‘kalksteen’ na 21:10) jaar Het kalksteen steekt deels uit en zorgt voor nieuwe schaduw werking in de gevel.
Wand met tegels ontkist (Geen Erosie 1:10)
Wand met tegels ontkist
erosie lijnen (Geen Erosie 1:10) ‘keramische stenen’ Na vier tot vijf stamplagen worden er keramische tegels, van dezelfde klei, toegevoegd in de bekisting en zullen als erosie lijnen fungeren.
Wand met tegels ontkist (MET Erosie 1:10)
I G 1
Ingezoomd detail op leem
Wandlijnen met tegels ontkist erosie GEEN erosie schaal ong. (MET Erosie 1:10) na 2 jaar eroderen 1:2 Na het eroderen van de lemen wand zullen de keramische stenen steeds verder uisteken in de gevel, waarmee zijn functie alsmaar beter wordt.
Wand met kalk ontkist (Geen Erosie 1:10)
103
104
met dank aan LEVS architecten
Martin Rauch Andre Schopman Rokus Oskam Andreas Toufexes Leandro van der Lans Jelmar Brouwer Tjeerd Beemsterboer Tristen Vreugdenhil Marta Rota
en in het bijzonder: Richard Proudley Christiaan Schuit Hilde Zomer
105
106
Dennis Meijerink Balthasar Floriszstraat 9-2hg 1071 TZ Amsterdam d.m.meijerink@gmail.com
recycled paperwise, landbouwafval l omslag biotop, afvalhout l binnenwerk
Copyright Š 2018 Dennis Meijerink Niets uit dit werk mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. drukwerk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande toestemming van de auteur.
107