Campus Cultura_Meintje Delisse by Amsterdam Academy of Architecture

CAMPUS CULTURA een ontmoetingslandschap voor culturele rijkdommen afstuderen Meintje Delisse gepresenteerd op 8 maart 2018 Academie van Bouwkunst te Amsterdam

PROLOOG

Geobsedeerd was ik, een aantal jaar geleden, tijdens een wandeling door Parque do Ibirapuera in São Paulo. Urenlang heb ik onder de marquise van Oscar Niemeyer gezeten, kijkend naar alle verschillende soorten mensen en hun activiteiten onder dit enorme afdak. Zo verdeeld als de rest van deze stad is, zo één voelde deze plek. Als een enorme huiskamer. Deze ‘open ruimte’ maakte ontmoeting tussen verschillende bevolkingslagen mogelijk. Een paar jaar later merkte ik ook hier, in Nederland, steeds meer verdeeldheid. Het was de tijd van de enorme vluchtelingencrisis. Er heerste angst, in plaats van interesse naar de andere cultuur, de nieuwe rijkdommen die ons land binnenkwamen. Waarom heeft Amsterdam geen plek waar deze culturele rijkdommen getoond kunnen worden, waar ontmoet kan worden, waar samen aan een nieuwe toekomst gebouwd kan worden? Zoals de marquise in São Paulo? Ik raakte geïnspireerd door het leegstaande Burgerweeshuis aan de Amstelveenseweg. Een ideaal van Aldo van Eyck uit 1960, waarmee hij door middel van architectuur, weeskinderen een ‘gezin’ wilde bieden. Met binnenstraten, paviljoens en patio’s voelde dit huis als een kleine stad. Kan dit gebouw op diezelfde manier nieuwkomers een zichtbare plek in de stad bieden? Niet alleen het Burgerweeshuis van Van Eyck stond destijds leeg, ook de Tripolis Torens, die hij dertig jaar later op hetzelfde perceel heeft ontworpen, stonden er uitgestorven en verlaten bij. En dat op juist zo’n broeiende plek als de Zuid-As. Die met zijn kantoren, de VU campus en de Gerrit Rietveld Academie een internationaal broeinest van kennis is. Zo is mijn Cultuur Campus ontstaan.

â&#x20AC;&#x153;Wat een rijkdom aan nieuwe culturen en nieuwe gebruiken halen we ons land binnen. We willen allemaal zo graag, gewoon een veilig bestaan, iets bijdrage aan het land. En dan zijn er zoveel mensen zo angstig. Het is zonde dat we zo weinig met elkaar pratenâ&#x20AC;? theatermaakster Daria Bukvic, 2015

Verbinding van twee iconische en humane gebouwen van Aldo van Eyck tot één campus, met een publieke structuur als verbindend element Een ontmoetingslandschap wat ruimte biedt voor kennis en culturele rijkdommen van en aan nieuwkomers Een gebouw waar (vluchteling)studenten kunnen wonen, studeren, werken, vieren, creëren en uitwisselen met anderen

CAMPUS CULTURA

Campus Cultura is een publiek daklandschap waaronder zich een wereld van culinair, educatief, ondernemend en cultureel programma bevindt. De vraagstukken, tradities, gewoonten, ambachten en eigen(aardig)heden uit andere werelddelen van de vele (vluchteling)studenten in Amsterdam krijgen hier de ruimte en zichtbaarheid. Met Campus Cultura wil ik deze nieuwkomers een plek in de stad geven, zoals Aldo van Eyck met het burgerweeshuis weeskinderen een ‘gezin’ wilde bieden. Ruimtelijk concept - open weefsel “Een goed huis is als een kleine stad, een echte stad als een groot huis”, een bekende quote van Van Eyck. Door het toevoegen van nieuwe overdekte open ruimte worden de twee Aldo’s met elkaar verbonden tot één ‘stad’ wat voelt als één groot huis. Onder dit nieuwe dak bevindt zich een open weefsel met ruimtes voor publiek programma. In dit kolommenlandschap vindt de bewoner en bezoeker o.a. een verzonken theater, een audiotorium, een atelier, een dansvloer, een podium. Deze verzonken plekken bieden genoeg beslotenheid of juist openheid om je vrij te voelen om te organiseren, aan te sluiten, te luisteren of deel te nemen. Met gradatie tussen openbare en collectieve sferen en tussen het binnen en het buiten zijn, biedt deze tussenruimte mogelijkheden voor een scala aan ontmoetingen tussen bewoners en bezoekers. Gebruikers De bewoners van de campus zijn (vluchteling) studenten met diverse culturele achtergronden. Ze wonen in de torens en kunnen werken, studeren en verblijven op de campus. Als bezoeker kom je er voor taallessen, lezingen, manifestaties, om lekker te eten en van de diversiteit van culturen te proeven. Zoals bijvoorbeeld samen het Suikerfeest te vieren, de internationale dodenherdenking, maar ook kleine activiteiten en workshops, zoals Syrische Oud-gitaarles of een workshop Kelim kleden knopen. Locatie Het burgerweeshuis, samen met de Tripolis torens, stonden er tot voor kort verlaten en verloren bij in een stukje levendig Amsterdam. Tussen het Vondelpark, het Amsterdamse Bos, de VU, de Open Universiteit en de Rietveld Academie. Aan de rand van de Zuid-As en dichtbij de sport-bedrijvigheid rondom het Olympisch Stadion. Functies die voedingsbronnen zijn voor de campus en andersom. Door het nieuwe dak gaat het gebied weer door zijn omgeving omarmd worden. Dak - ruimtelijke structuur De structuur van het verbindende dak reageert op het bestaande en vervormt mee met de structuur van het burgerweeshuis en de torens. Hierdoor ontstaat er een fijnmazig grid van ruimtelijke ervaringen. Het dakprincipe van omgekeerde paraplu’s volgt dit grid. Met een grote opening in het midden van het dak ontstaat er een binnenplaats, een open plek met toch een omsloten karakter door het repetitie van de bomen en de paraplu’s eromheen. De paraplu’s worden op verschillende manieren geperforeerd, waardoor er telkens een ander spel van licht- en schaduwpatronen op de vloer ontstaat. Afhankelijk van de activiteit van de plek is er daardoor het gewenste licht. Het kolommenlandschap, het bijzondere plafond en dit schaduwspel geven een niet Nederlandse ervaring. Campus Cultura biedt een (onder)dak voor de culture rijkdom van nieuwkomers in Amsterdam. Een (onder) dak voor de architectonische rijkdom van Van Eyck. Een (onder) dak voor de sociale rijkdom waaruit ontmoetingen en uitwisselingen ontstaan

CAMPUS

Studeren

Wonen

Werken

CULTURA

Eten

Muziek

Ambacht

Taal

Theater

Traditie

BEWONERS

Ahmad (25) gevlucht uit Syrië Arabisch Muziek

Dema (22) & Rama (35) gevlucht uit Syrië Geneeskunde & Politicologie

Ibrahim (24) gevlucht uit Egypte Architectuur

Blessing (30) gevlucht uit Kamaroen Dans

Farah (27) gevlucht uit Syriië Kunst & Film

Felix (45) gevlucht uit Congo Hoogleraar Literatuurstudies * profielen zijn fictief, maar gebaseerd op de werkelijkheid

GEBRUIKERS

Teba (24) oprichter (vluchteling)studentenplatform Reach & Teach

Claudia (30) fotograaf

Jos (29) danseres, choreograaf, dansdocent buurtbewoner

Zef (59) proffessor hoofstedelijke vraagstukken

Alex (32) jurist mensenrechten

Daria (29) theatermaker * profielen zijn fictief, maar gebaseerd op de werkelijkheid

MENSELIJKE SCHAAL

“A house must be like a small city if it’s to be a real house; a city like a large house if it’s to be a real city. In fact, what is large without being small has no more real size than what is small without being large. If there is no real size, there will be no human size” architect Aldo van Eyck, 1960

OPEN RUIMTE

â&#x20AC;&#x153;Er moet ongedwongen debat plaats kunnen vinden, er moet ruimte zijn voor het vrije uitwisselen van meningen en het ongeplande zien en gezien worden, dan spreek je over publieke sociale ruimteâ&#x20AC;? filosoof Hannah Arendt, 1906

Ring A10

Amstelveenseweg

PLEK

Zuidas

Op het kruispunt tussen wonen, werken & studeren

PLEK

DEMOGRAFISCHE MIX

In stadsdeel Zuid, tussen de gezinnen, de elite, de sporters, de schoolkinderen, de expats, de zakenlui en de studenten

BURGERWEESHUIS

1960

TRIPOLIS TORENS

1994

BURGERWEESHUIS binnenstraat

2017

BURGERWEESHUIS paviljoen

2017

TRIPOLIS TORENS trappenhuis

2017

PRINCIPES

CONCEPT 2x Aldo van Eyck één gebouw één campus

DAK het dak als verbindend element

DWALEN een landschap voor ontmoeting

RUIMTES een open weefsel met ruimtes voor publieke programma’s

POSITIONERING de publieke programma’s in de holtes van de bestaande volumes

PRINCIPES

CLUSTERS de publieke programmaâ&#x20AC;&#x2122;s geclusterd per functie cultureel - culinair - educatief

STRUCTUUR de structuur van het verbindende dak reageert op het bestaande

CONSTRUCTIE een fijnmazig dakprincipe van omkeerde parapluâ&#x20AC;&#x2122;s volgen het grid

DAGLICHT variatie in perforatie in het dak geeft verschillende lichtintensiteiten

OVERGANGEN

thermische overgangen van glas zachte overgangen voor geborgenheid door verschil in vloerhoogte en gordijnen

TYPOLOGIE

weg lveense Amste ionp

weg veense Amstel

g k bru k-gelu na-dru

ngrac Stadio

ht ergpad ranenb Piet K

damse Amster

Zuid-As

Amstelveenseweg

lijn mtram Museu

amse Bo

Amsterd

lein Stad

elveen

ROUTING

IJsbaanpad

Fred. Roeskes

traat

Nieuw Slo

ten

s108

FUNCTIES

STEDENBOUW

bestaande situatie bestaande situatie

opschonen opschonen

STEDENBOUW

CAMPUS CULTURA

SITUATIE

FUNCTIES

cultureel

vluchteling professor

culinair

vluchteling student open ruimte ondernemer

wonen onderwijs

Amsterdammer

werken

reguliere student

FUNCTIES

PROGRAMMA

dans

debat

atelier presentatie

verdieping: wonen cafe feest podium

studeerruimte

kantine

theater

lezing

kantine open ruimte

open ruimte

film

onderwijs

koffie

practicum

muziek

cultureel

culinair

PROGRAMMA

werken

bibliotheek

begane grond: werkplekken

PROGRAMMA

privé

openbaar

wonen

PROGRAMMA

BESTAANDE BEBOUWING

vleugel

serre

kern

paviljoens

binnenstraat

BESTAANDE BEBOUWING

SLOOP VAN BESTAANDE ELEMENTEN

NIEUW DAKLANDSCHAP

tripolis torens

nieuw dak

DAKLANDSCHAP

burgerweeshuis

GRADIËNT IN OPENBAARHEID

publiek

collectief

GRADIËNT IN OPENBAARHEID

BINNEN EN BUITEN onder het dak

DAGLICHT INTENSITEIT

HOOGTENIVEAUS in meters

+1.5

-1.5

-0.5

+0.5 -1

HOOGTENIVEAUS in meters

GRIDSTRUCTUUR

n & buiten onder het dak KOLOMMENSTRUCTUUR

kolommenstructuur

KOLOMMENSTRUCTUUR

GRIDSTRUCTUUR uitleg

grid burgerweeshuis 3,36x3,36m

grid Tripolis Torens vanuit een punt

bestaand = achthoek bestaand = vierkant nieuw = zeshoek nieuw = rechthoek

verbinden van punten

vervormende offset

GRID

PLATTEGROND gesloopt bestaand nieuw

gesloopt bestaand nieuw

computerruimte

patio lesruimte faculteit #1

presentatie

lesruimte faculteit #2

koffiebar

lesruimte faculteit #3

lesruimte faculteit #4

atelier

feestruimte

entree woningen

keuken

werkruimte #1

practicumruimte

vergaderruimte bibliotheek

patio

vergaderruimte

auditorium

lesruimte faculteit #5

lesruimte faculteit #6

kantine

209360

huiskamer

debat

entree woningen

werkruimte #2

werkruimte #3

entree woningen

bar

entree woningen

vuurplaats

werkruimte #4

dansvloer

muziek

entree woningen

werkruimte #5

entree woningen

podium werkruimte #9

theater filmzaal

werkruimte #8

entree woningen

patio

werkruimte #7

entree woningen werkruimte #6

entree woningen

11340

DOORSNEDE

5800

2000 1500 1000 500 0

-1600 werkruimte

theater

LANGS sc 5800

2000 1500 1000 500 0

-1600 werkruimte

theater

LANGS sc

5800

2000

GEVEL AM sc 5800

2000

GEVEL AM sc

GEVEL

11800

9800

5800

11800 0 -850 9800 -1500 kantine

huiskamer

lesruimte

auditorium

bibliotheek

SDOORSNEDE chaal 1:100 5800

0 -850 -1500 kantine

huiskamer

lesruimte

auditorium

bibliotheek

SDOORSNEDE chaal 1:100

11800

9800

5800

11800 0

9800

MSTELVEENSEWEG chaal 1:100

5800

DOORSNEDE theater

theater

sruimte

DOORSNEDE auditorium

auditorium

FRAGMENT werkruimte

buiten

binnen

nieuw

bestaand

FRAGMENT LESRUIMTE schaal 1:50

FRAGMENT werkruimte

binnen

bestaand

nieuw

FRAGMENT AUDITORIUM schaal 1:50

FRAGMENT entree torens

2000

1500

1000

500

binnen

bestaand

nieuw

FRAGMENT WERKRUIMTE schaal 1:50

FRAGMENT theater

binnen

bestaand

nieuw

FRAGMENT LESRUIMTE schaal 1:50

FRAGMENT entree

binnen

bestaand

nieuw

FRAGMENT ENTREE TORENS schaal 1:50

FRAGMENT lesruimte

gordijnrails

geisoleerd staalprofiel stalen kolom v.v. regenpijp

glazen pui

geperforeerd staalplaat glas

geisoleerd staalprofiel

binnen

buiten

natuursteen tegels natuursteen trap

nieuw

FRAGMENT ENTREE schaal 1:50

FRAGMENT auditorium

binnen

nieuw

FRAGMENT THEATER schaal 1:50

FRAGMENT lesruimte

2000

1500

1000

500

binnen

buiten

bestaand

nieuw

FRAGMENT WERKRUIMTE schaal 1:50

HET LEVEN OP CAMPUS CULTURA

De Syrische Ahmed woont in de torens en begint elke ochtend met een kopje koffie in de patio, waarna hij gaat studeren in een van de lesruimtes. Hij is bezig met zijn inburgeringscursus en aanmelding voor het Conservatorium in Amsterdam. Nieuwsgierig als hij is blijft hij vaak even luisteren bij de spreker in het auditorium. In de middag loopt Ahmed via de binnenplaats naar de muziekruimte aan de andere kant van de Campus. Onderweg is hij gefascineerd door een Afrikaans tafereel in de feestruimte waar percussiemuziek wordt gemaakt. ‘Misschien kan ik een keer meedoen’ denkt Ahmed terwijl hij verder loopt richting de muziekruimte, voor de Oud (islamitische gitaar) les die Ahmed daar geeft aan een aantal Amsterdamse muzikanten. Fotografe Claudia huurt een werkplek in een van de kantoorruimtes op de Campus. Ze is bezig is met een fotoproject waarbij ze in de filmruimte bewoners fotografeert in hun traditionele kledij. Tijdens dit project liep ze de charmante Ahmed tegen het lijf, die op dat moment stond te wachten ‘achter de coulissen’ voor zijn optreden tijdens een ‘Global funk’ muziekavond in het theater. Sinds een tijdje zijn ze hevig verliefd en gaan ze graag drankjes drinken in de bar. De Duitse Claudia houdt wel van een wijntje, terwijl Ahmed zijn thee met veel suiker drinkt,. De Iraanse karaoke klinkt op de achtergrond. Als de avond valt, pakt Ahmed zijn gitaar erbij en wordt er gezongen en gedanst rond het kampvuur. Buurtbewoner Joske zet de dans graag in tijdens deze gezelligheden. Ze is steeds vaker op de Campus te vinden, sinds ze met haar twee jonge kinderen het park heeft ontdekt en tijdens een van haar wandelingen de Kelemkleden knoopworkshop in het atelier bezig zag. Nu heeft ze voor haar picknicks een eigengemaakt kleed. In het park heeft ze danseres Blessing ontmoet. Blessing wil graag een dansclubje oprichten. Joske die choreografe en dansdocente is van beroep, gaat haar hier mee helpen. Sindsdien geeft Joske een aantal keer per week dansles in de dansruimte, met de bedoeling dat Blessing straks zelf de danslessen kan gaan geven. Kunstenares Farah, gevlucht uit Syrië en huisgenoot van Ahmed, is graag in het theater, het atelier of in de kantine te vinden. In de kantine wordt gekookt door de studenten uit de torens met elke dag een ander gerecht uit land van herkomst. Vandaag is de Egyptische Ibrahim aan het werk en staat er een Egyptisch kipgerecht op het menu. Na het werk vind Ibrahim het heerlijk om een beetje rond te hangen. In de hangmat, op het sportveld, of gewoon dwalend tussen de kolommen. Of het nu mooi of slecht weer is, hij kan altijd wel zijn plekjes vinden en is graag op zichzelf. Farah daarentegen is graag onder de mensen, maakt snel contact en spreekt daardoor al een aardig woordje Nederlands. Ibrahim is meer verlegen van aard en heeft een persoonlijke taalbuddy. Een paar keer per week komen ze bij elkaar in een van de taalkamers voor een taaluitwisseling. Studente Teba heeft daar ook haar taalklasje. Ze heef als ambitieuze student ‘Reach & Teach opgericht. Teba, zelf ooit gevlucht als kind uit Irak, helpt nu mede(vluchteling)studenten met hun studieloopbaan. Ze is een paar keer per week in de leslokalen te vinden of in de projectruimtes. In een van die projectruimtes zit de gevluchte Congolese hoogleraar Felix. Hij geeft hier masterclasses voor geïnteresseerde studenten. Felix is vaak te vinden in de bibliotheek. Als professor literatuurstudies filosofeert hij er op los met andere bibliotheek bezoekers. Aan het einde van de dag keert Felix met een voldaan gevoel naar zijn woning boven in de torens. Het prachtige, vrije, uitzicht over Amsterdam geeft hem, en de vele internationale medebewoners, een nieuw thuis gevoel.

BIJLAGE

De marquise van Oscar Niemeyer als open ruimte in Parque do Ibirapuera, SĂŁo Paolo O6 - Meintje Delisse - 19 december 2014

De#marquise#van#Oscar#Niemeyer#als#open#ruimte#in#Parque#do#Ibirapuera,#São#Paolo# Hoe$kan$architectuur$in$de$ongeprogrammeerde$publieke$ruimte$van$een$hoog$stedelijk$weefsel$ intensief$sociaal$gebruik$activeren?$ " De"stadswoonkamer"van"São"Paolo,"zo"zou"je"de"ruimtelijke"ingreep"van"Oscar"Niemeyer"in" Parque"do"Ibirapuera"kunnen"noemen."Alsof"hij"zijn"eigen"ontworpen"woonkamer"in"een"villa"in" Rio"de"Janeiro,"met"uitzicht"op"een"prachtig"stukje"natuur,"toegankelijk"heeft"willen"maken"voor" de"Paulistas,"de"bewoners"van"de"betonnen"jungle"zoals"São"Paulo"vaak"in"de"volksmond" genoemd"wordt."Zowel"de"jongeren"als"de"oudere"stadsbewoners"overspoelen"het"park"om" onder"de"marquise"hun"meest"uiteenlopende"capaciteiten"te"demonstreren." " De"marquise,"een"260m"lange"betonnen"structuur"met"natuurlijke"rondingen,"gesteund"op"121" kolommen"verbindt"de"negen"gebouwen,"paviljoens,"in"een"parkachtige"omgeving,"die"in"1954" zijn"ontworpen"door"de"Braziliaanse"architect"Oscar"Niemeyer."In"de"paviljoens"zijn"belangrijke" culturele"programma’s"ondergebracht"zoals"musea,"een"auditorium"en"de"tentoonstellingsQ ruimte"voor"de"tweejaarlijkse"biënnale."Volgens"Niemeyer"staat"de"golvende"marquise"voor"een" dynamische"luifel"in"beweging."Een"ruimte"die"buiten"het"architectonische"programma"wordt" gevormd"om"de"compositie"van"de"verschillende"elementen"te"verenigen"en"de"beweging"te" benadrukken.1"Een"open"ruimte"die"ongeprogrammeerd"is"zonder"specifieke"functie"of" koppeling"met"commercie."Dit"type"publieke"ruimte"heeft"in"São"Paolo"vanaf"de"jaren"80" concurrentie"gekregen"van"de"overdekte"winkelcentra."Deze"hebben"de"rol"als"openbare"ruimte" overgenomen,"waarbij"niet"de"ongeprogrammeerde"ruimte"het"publiekelijke"gebruik"faciliteert" maar"het"geprogrammeerde.2"Een"ruimte"met"programma"richt"zich"te"specifiek"op"een"bepaalde" doelgroep"waardoor"de"zo"belangrijke"ontmoetingen"tussen"de"verschillende"bevolkingslagen" minder"plaatsvinden."Juist"in"een"stad"als"São"Paulo,"met"enorme"verschillen"tussen"arm"en"rijk,"" is"het"van"belang"dat"deze"verschillende"groepen"elkaar"tegen"komen"in"het"openbare."" "

" " ‘Er"moet"ongedwongen"debat"plaats"kunnen"vinden,"er"moet"ruimte"zijn"voor"het"vrije" uitwisselen"van"meningen"en"het"ongeplande"zien"en"gezien"worden,"dan"spreek"je"over"publieke" sociale"ruimte’.3"In"de"jaren"50"schrijft"filosofe"en"politiek"denkster"Hannah"Arendt"dat"de" inrichting"van"ongeprogrammeerde,"‘open’"ruimte"invloed"heeft"op"het"gedrag"van"de"stedeling" en"andersom."Zou"de"marquise"in"Parque"do"Ibirapueara"vandaag"de"dag"als"open"ruimte" gedefinieerd"mogen"worden?"En"kan"het"sociaal"succes"hiervan"gerelateerd"worden"aan"de" architectonische"condities?""

""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

1"“This"was"the"first"time"Niemeyer"used"an"undulating"marquise"–"a"dynamic"canopyQinQmotion"–"to"unite"the"

elements"of"a"composition"and"emphasize"movement.”"[Philippou,"2008,"p."98]"

2"Meurs"en"Agricola,"1998,"p."295"ff.

3"Avermeate,"Havik"en"Teerds,"Redactioneel$Into$the$Open.$Publieke$plaatsen,"in"Oase,"2008,"p."2"

" De#open#ruimte#als#publiek#domein# De"enorme"groeispurt"van"São"Paolo,"al"meer"dan"een"eeuw"lang,"heeft"een"enorme"dynamiek" opgeleverd"voor"deze"stad."De"overheid"wordt"ingehaald"door"de"investeerdersQmarkt"die"de" zorg"voor"het"openbaar"domein"heeft"overgenomen"waardoor"de"open"ruimte"als"publiek" domein"lijkt"te"verdwijnen."Infrastructurele"knooppunten"zijn"de"plekken"geworden"waar"men" ontmoet,"verzamelt"en"verblijft."De"commercie"is"zich"op"deze"plekken"gaan"ontwikkelen"en" biedt"een"gecontroleerde"en"beschermde"binnenwereld"aan."Deze"verlost"de"stadsbewoner"van" de"infrastructurele"chaos"en"prikkelt"met"goederen"en"etenswaar."Want"met"een"inwonersaantal" van"meer"dan"20"miljoen"mensen4"is"gebrek"aan"ruimtelijke"planning"en"veiligheid"een" probleem."Door"het"programmeren"van"de"publieke"ruimte"is"controle,"overzicht"en"selectie"van" bezoekers"eenvoudiger"te"realiseren."De"openbare"ruimte"verliest"hierdoor"zijn"democratische" betekenis"omdat"ze"gericht"is"op"uitsluiting"en"niet"op"de"integratie"van"de"verschillende" bevolkingsgroepen"die"samen"de"stad"vormen.5"In"bepaalde"delen"van"São"Paolo"heeft"de" marktwerking"zelfs"geresulteerd"tot"zeer"hiërarchische"ruimten"waarbij"binnen"een"grote"gated" community,"een"gesloten"gemeenschap,"het"gehele"publieke"leven"kan"afspelen."Casa"Alta,"een" villawijk"in"het"stadshart,"en"voorstad"Alphaville,"zijn"voorbeelden"van"afgesloten"stadswijken" voorzien"van"een"eigen"winkelcentrum"en"een"pendeldienst"van"minibusjes"met"privé" chauffeurs."De"bewoners"van"dit"soort"gemeenschappen"zien"de"straat"als"een"ruimte"die"ze"het" liefst"vermijden.6"" "

" " In"de"buurt"van"de"Avenida"Paulista,"het"economisch"centrum"van"São"Paolo,"bevindt"zich"de" open"ruimte"zoals"de"moderne"architecten"deze"rond"de"jaren"60"hadden"ontworpen:"gebouwen" opgetild"van"het"maaiveld,"zoals"het"MASP"(Museu"de"Arte"de"São"Paulo)"van"Lina"Bo"Bardi"en"de" paviljoens"met"marquise"van"Oscar"Niemeyer"in"Parque"do"Ibirapuera.""De"publieke"stedelijke" ruimte"loopt"onder"de"gebouwen"door,"als"opheffing"van"de"interne"en"externe"grenzen"tussen" de"verschillende"functies,"tussen"architectuur"en"zijn"stad."Deze"ruimten,"waar"wekelijks" honderdduizenden"bezoekers"op"af"komen7,"zijn"niet"langer"gedefinieerd"in"termen"van"privaat" of"publiek,"begrensd"of"onbegrensd."Ze"worden"plekken"die"zichzelf"sociaal"vormen"omdat"ze" voor"iedereen"toegankelijk"zijn."Die"zich"positioneren"en"codificeren,"gebaseerd"op"de"context"en" niet"kunnen"limiteren"aan"formele"criteria."Dit"is"stedelijke"architectuur"in"zijn"eerlijkste"vorm:" het"gelijktijdig"uitoefenen"van"zowel"een"sociaal"project"als"een"architectonisch"concept."Met"het" gecombineerde"doel"om"interne"en"externe"grenzen"van"de"verdeelde"stad"uit"te"wissen,"zodat" de"stad"sociaal"doorlaatbaar"kan"blijven8.""""

""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

4"http://www.worldatlas.com/citypops.htm 5"Meurs"en"Agricola,"1998,"p."292 6"Meurs"en"Agricola,"1998,"p."302 7"Meurs"e.a,"2009,"p."55

8"‘(...)"space"is"no"longer"defined"in"terms"of"private"and"public,"bounded"and"unbounded;"it"is"defined"by"socially"

situated"criteria."(...)"Space"becomes"something"that"constitutes"itself"socially,"something"that"positions"itself"and" codifies"itself"based"on"context."(...)This"is"city"architecture"in"the"truest"sense"of"the"word:"the"simultaneous"pursuit"of" both"a"social"project"and"an"architectural"concept."Its"combined"purpose"is"to"erase"internal"and"external"boundaries"

Ondanks"de"kritische"houding"van"Hannah"Arendt"ten"opzichte"van"de"moderniteit,"beschrijft" Arendt"in"haar"filosofie"over"het"publieke"domein"de"aspecten"waarom"Parque"do"Ibirapuera"nog" steeds"als"succesvolle"open"ruimte"gedefinieerd"mag"worden."Sociale"doorlaatbaarheid"van"de" publieke"ruimte"stelt"Arendt"als"continuïteit."Continuïteit"in"ruimte"en"tijd"bij"elkaar"brengen"is" van"belang"om"architectuur"een"bijdrage"te"laten"leveren"aan"het"karakter"van"een"actief"publiek" domein."Wat"een"publieke"ruimte"is"die"de"omgeving"transformeert"in"een"samenhang"van" dingen"en"activiteiten"doordat"het"de"mensen"samenbrengt.9"Dit"domein"genereert"collectieve" intelligentie,"architectuur"is"daarvoor"slechts"het"podium."De"marquise"is"voor"Oscar"Niemeyer" dit"‘podium’,"als"noodzakelijke"begrenzing"waarbinnen"de"gebruikers"zelf"het"publieke"domein" kunnen"constitueren."Met"minimale"architectonische"middelen,"een"gladde"natuurstenen"vloer" en"een"ranke"betonnen"luifel"gedragen"op"kolommen,"wordt"er"in"deze"ongeprogrammeerde" ruimte"al"meer"dan"50"jaar"door"zijn"gebruikers"geïmproviseerd"met"diverse"activiteiten."Zoals" op"dit"moment"skaten,"boarden"en"mini"biken"populair"is." De"open"ruimte"moet"niet"ontworpen"worden"voor"een"generatie"of"slechts"voor"de"levenden10" zo"stelt"Arendt."Maar"het"moet"wel"een"eigen"identiteit"kunnen"verwerven."Dit"ter" onderscheiding"van"het"privaat"domein,"wat"zich"richt"op"het"individu"en"de"bijbehorende" afwezigheid"van"de"ander."Niemeyer"zoekt"de"identiteit"van"de"open"ruimte"in"de" architectonische"schoonheid.""Architectuur"moet"per"definitie"een"nieuwe,"andere"vorm"zijn"die" dient"te"verrassen."De"schoonheid"creëert"de"monumentaliteit"waardoor"je"de"eigenlijke"functie" vergeet."Een"grote"open"ruimte"heeft"bogen"en"krommingen"nodig,"zoals"de"bochten"in"de" rivieren."Met"steunpunten"die"zingen"in"de"ruimten.11"Voor"het"ontwerp"van"het"ensemble"in" Parque"do"Ibirapuera"is"het"cruciaal"geweest"voor"Niemeyer"dat"de"gebouwen"een"eenheid" vormen"en"plastisch"met"elkaar"in"verbinding"staan."Gezien"als"een"productie"van"ruimtes" waarbij"radicaal"onderscheid"tussen"de"stad"en"de"architectuur"niet"meer"van"toepassing"is." Sociale"gebeurtenissen"kunnen"deze"ruimten"veranderen"waardoor"gelijkheid"ontstaat"tussen"de" gebouwde"open"ruimte"van"de"marquise"en"de"lege"open"ruimte"van"het"park"zelf."Maar"ook" tussen"de"openbare"schaal"van"het"publiek"domein"en"de"stedelijke"dimensie"van"de"grootse"stad" als"de"publieke"ruimte."Deze"gelijkheid"kan"de"gedeelde"collectieve"intelligentie,"waar"Arendt"op" doelde,"stimuleren.""" # De#marquise#als#element#in#de#open#ruimte# Een"luifel,"een"afdak,"een"droogloop,"een"overkapping,"een"dakvloer,"een"galerij,"een"colonnade:" synoniemen"voor"de"term"marquise."De"marquise"is"een"element"in"de"architectuur"die"zich"altijd" in"het"openbare"bevindt."Het"is"een"verbinding"tussen"het"binnen"en"het"buiten."Vanuit"de" klassieke"bouworde"gezien"kan"het"zowel"een"losstaand"element"zijn,"zoals"de"Griekse"stoa,"of"" een"toevoeging,"zoals"de"Romeinse"porticus."De"stoa"is"een"autonome"zuilengang"bedoeld"als" beschut"(markt)plein"om"grote"mensenmenigtes"samen"te"brengen."De"porticus"is"een" zuilengang"vóór"de"ingang"van"een"gebouw"als"een"beschermde"overgang"naar"de"buitenruimte." Zowel"bij"de"Romeinen"als"de"Grieken"was"de"‘marquise’"een"lege"ruimte,"ongeprogrammeerd" publiek"domein,"waar"men"kwam,"elkaar"ontmoette,"discussieerde"en"weer"vertrok."De" bouwprincipes"van"zowel"de"stoa"als"de"porticus"waren"vrijwel"gelijk."Een"rechthoekig"basement" met"een"gladde"natuurstenen"vloer"met"zuilen"van"ongeveer"zes"meter"hoog"en"architraven"met" een"houten"dakconstructie.""" In"de"renaissance"periode"komen"de"klassieke"principes"van"de"zuilengang"weer"terug"in"de" architectuur."De"verschijningsvorm"van"de"marquise"verandert"pas"tijdens"de"industriële" revolutie,"waarbij"de"constructie"ranker"uitgevoerd"kon"worden"door"het"gebruik"van"nieuwe" materialen"zoals"gietijzer,"staal"en"gewapend"beton."Ook"verandert"de"context"van"de"marquise." Hij"wordt"toegepast"als"element"in"het"landschap,"waaronder"welgestelde"burgers"konden"

""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""" of"the"divided"city"so"that"we"can"envision"the"Brazilian"city"becoming"socially"permeable"once"again.’"[Kleist"e.a.,"City$ Architecture$or$City$of$Walls?,"in"Arch+""2008,"p."136] 9"Teerds,"Publiek$Domein,$Publieke$Ruimte,$in"Oase,"2008,"p."27,31 10"Arendt,"1958,"p."62 11 Niemeyer,"in"Het$leven$is$een$ademtocht,""2009

flaneren"in"de"schaduwrijke"‘gezonde’"openlucht,"zoals"in"het"Auvergne"park"in"Vichy."Vandaag" de"dag"wordt"de"marquise"nog"steeds"toegepast"als"architectonisch"element"in"het"landschap."" Het"Serpentine"Galleries"paviljoen"van"SANAA"uit"2009"is"een"tijdelijke"marquise,"die"met"zijn" extreem"dunne"dakvloer"en"korte"ranke"kolommen"in"maat"en"schaal"ver"verwijderd"staat"van" de"klassieke"principes"van"bebouwde"open"ruimte"zoals"de"stoa."Doordat"de"vrije"hoogte"onder" de"luifel"bij"de"uiteinden"kleiner"wordt"heeft"deze"marquise"wel"de"condities"weten"te"scheppen" om"als"verblijfsplaats"in"de"open"ruimte"te"functioneren."" "

" Als"Le"Corbusier"in"1926"het"Les"PilotisQprincipe,"een"gebouw"op"zuilen,"als"één"van"de"vijf" punten"voor"nieuwe"architectuur"opstelt"krijgen"gebouwen"een"volledig"andere"relatie"met"de" openbare"ruimte."De"openbare"ruimte"heeft"daardoor"de"mogelijkheid"om"onder"het"gebouw" door"te"vloeien."Het"is"daarbij"niet"de"marquise"als"luifel"in"het"openbare,"maar"een"geheel" gebouw"die"op"de"begane"grond"fungeert"als"een"marquise."" De"Braziliaanse"modernistische"pioniers"in"(landschaps)architectuur"zoals"Oscar"Niemeyer," Lúcio"Costa,"Affonso"Eduardo"Reidy"en"Roberto"Brule"Marx"ontwerpen"in"1936,"met"Le" Corbusier"als"adviseur,"het"op"tien"meter"hoge"kolommen"geplaatste"Ministerie"van"Educatie"en" Gezondheidszorg"in"Rio"de"Janeiro"met"het"bijbehorend"landschappelijk"ontwerp"van"de" onbebouwde"begane"grond."Deze"wordt"door"het"optillen"van"het"gebouw"teruggegeven"aan"de" stad."De"kolommen"zijn"door"kraagstenen"verbonden"met"de"eerste"verdiepingsvloer."Daardoor" lijken"ze"verlost"te"zijn"van"hun"dragende"functie"en"krijgen"ze"een"expressieve"rol."Dit"zal"later" het"kenmerkend"detail"in"Niemeyer’s"werk"worden."Volgens"hem"verwerven"kolommen"een" onmiskenbare"integriteit."Ze"markeren"hun"omvang"en"pracht"wanneer"mensen"er"zich"rondom" heen"bewegen"en"creëren"vrij"zicht"op"de"prachtige"(stedelijke)"landschappen"die"Brazilië"te" bieden"heeft."12"De"vormentaal"van"de"kolommen"heeft"esthetische"verwantschap"met"de" stammen"van"de"palmbomen"die"in"grote"aantallen"aanwezig"zijn"in"het"kustlandschap"van" Brazilië."Dit"uitgangspunt"gebruikt"Niemeyer"later"ook"bij"het"ontwerpen"van"zijn"eerste" marquise"in"1940"bij"Casa"do"Baile."Een"danscentrum"en"restaurant"in"Pampulha,"die"uitzicht" biedt"op"een"park"met"een"groot"meer"ontworpen"door"Brule"Marx.""De"golvende"snede"van"het" vlakke"dak"van"de"marquise"neemt"de"bezoekers"mee"de"danszaal"uit"naar"buiten.""Zo"wordt"de" ruimte"onder"de"marquise"al"dansend"geactiveerd"en"bepalen"de"kolommen"een"zogenoemde" symfonie."Volgens"Niemeyer"was"het"een"misinterpretatie"van"het"modernisme"dat"de"vorm"de" functie"zou"moeten"volgen."Voor"hem"is"de"vorm"gebaseerd"op"schoonheid."De"schoonheid"van" het"lichaam"van"de"vrouw"is"vaak"een"inspiratiebron,"zoals"bij"de"marquise"in"Parque"do" Ibirapuera."" Door"de"enorme"lengte,"die"uiteindelijk"nog"flink"is"ingekort"ten"aanzien"van"het"originele" ontwerp,"en"de"wisselende"breedte"is"de"ruimtelijke"beleving"van"de"marquise"in"Ibirapuera" verschillend"aan"die"in"Pampulha."De"marquise"is"een"verblijfplaats"geworden"die"men"als"een" gebouw"kan"ervaren."Een"gebouw"zonder"wanden"en"ramen.""

""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

12"‘Discreetly"connected"to"the"firstQfloor"slab"by"corbels,"the"columns"of"the"twoQstorey"volume"appear"relieved"of"

their"loadQbearing"duty,"entrusted"with"a"consciously"expressive"rol"that,"in"the"next"decades,"would"bevome"the" hallmark"of"Niemeyer’s"work’."(...)"‘The"columns"undeniably"gained"integrity,"as"people"moved"around"them" highlighting"their"scale"and"splendour’.""[Philippou,"2008,"p."66]

De#mens#als#gebruiker#van#de#open#ruimte## Alleen"beton,"staal"en"natuursteen"vormen"geen"draagkrachtig"bestaan"van"het"publieke"domein" onder"de"marquise"van"Parque"do"Ibirapuera."Het"zijn"de"bezoekers"die"daar"de"levendigheid" creëren.""De"architectuur"en"zijn"materialen"zijn"slechts"decorstukken"in"de"open"ruimte"waar" mensen"met"de"tijd,"door"middel"van"een"sociale"handeling,"andere"voorstellingen"kunnen" genereren."Wanneer"individuen"of"groepen"in"staat"worden"gesteld"gedeelten"van"de"publieke" ruimte"te"gebruiken"voor"eigen"belangen,"en"indirect"ook"ten"behoeve"van"de"belangen"van" anderen,"ontstaat"tijdelijk"of"permanent"een"positieve"relativering"van"het"openbare.13"Dit" fenomeen"is"te"herleiden"bij"het"gebruik"van"de"marquise"van"Niemeyer."De"jongens"op"hun" skates"en"boards"die"met"flinke"snelheid"voorbij"razen"om"hun"trucjes"uit"te"voeren"annexeren" publieke"ruimte"zonder"dat"het"publiek"zich"daar"onteigend"voelt."Het"publiek"gebruikt"deze" aanleiding"juist"om"een"sociale"handeling"te"ondergaan,"namelijk"het"kijken"naar"de"ander."Door" het"openbare"gebied"te"gebruiken"als"‘privé"domein’"wordt"het"gevoel"voor"en"de"aanspraak"op" de"ander"vergroot.14"Hierdoor"ontstaat"een"sociaal"publiek"domein."" "

" " De"invloed"van"de"gebruiker"op"de"open"ruimte"is"sterk"afhankelijk"van"de"ruimtelijke" architectonische"condities."De"menselijke"schaal"van"de"architectuur"is"daarbij"een"belangrijke" factor."Kan"de"gebruiker"beschutting"en"bescherming"vinden"in"de"open"ruimte"of"verliest"hij" zichzelf"in"het"ondefinieerbare?"De"volgens"modernistische"principes"ontworpen"open"ruimten" van"São"Paulo,"zoals"het"plein"onder"de"MASP"en"de"marquise"in"Parque"do"Ibirapuera,"trekken" vele"gebruikers."In"de"stad"Brasilia,"die"in"zijn"geheel"volgens"modernistische"uitgangspunten" ontworpen"is,"zijn"de"in"overvloed"aanwezige"open"ruimten"leeg"en"deactiveren"ze"sociaal" gebruik."De"stedenbouwkundige"schaal"van"het"openbare"stijgt"boven"het"menselijke"uit" waardoor"de"gebruiker"niet"de"beschutting"en"bescherming"kan"vinden"waar"hij"van"nature"naar" op"zoek"is."Een"architectonische"ruimte"die"deze"beschutting"en"bescherming"biedt"hoeft"niet"per" definitie"in"relatie"te"staan"met"de"behaaglijkheid"die"de"mens"ervaart"door"schaal."Het"fenomeen" menselijke"schaal"vraagt"om"precisie,"want"waar"de"collectiviteit"tot"uiting"komt"en"veel"mensen" spontaan"en"georganiseerd"samen"komen,"zijn"grotere"afmetingen"nodig"die"in"contrast"staan" met"de"plekken"waar"zij"zelf"wonen15."Voornamelijk"op"collectieve"schaal"is"behaaglijkheid"van" belang,"want"het"collectief"kan"op"zijn"buurt"weer"bescherming"bieden"aan"het"individu."Voor" deze"is"de"kleine"architectonische"schaal"belangrijker:"architectuurelementen"waar"je"op"kunt" gaan"zitten"kan"sociaal"gebruik"activeren."Volgens"de"Amerikaanse"stedenbouwkundige"William" White"is"de"mens"geneigd"te"zitten,"daar"waar"plek"is"om"te"zitten.16"Naast"zitten"zijn"er"meerdere" ruimtelijke"aspecten,"zoals"bewegen"en"verassen,"die"gelegenheid"en"aanleiding"bieden"tot" sociaal"contact."Door"beweging"laat"men"zichzelf"zien"maar"ziet"men"ook"anderen."Het" onverwachte"kan"de"beweging"een"andere"wending"geven"en"het"perspectief"ten"opzichte"van"de" medemens"veranderen.""

"""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""" 13"Hertzberger,1996,"p."16

14"Hertzberger,"1996,"p."17

15"Hertzberger,"1999,"p."134

16"‘People"tent"to"sit"where"there"are"places"to"sit’"[White,"1980]

Het"onvoorziene"in"de"architectuur"kan"ook"een"verrassende"drager"bieden"voor"de"flexibiliteit" van"de"open"ruimte"en"de"mogelijkheid"tot"verandering"in"tijd."Volgens"Arendt"beïnvloedt"open" ruimte"het"gedrag"van"de"stedelingen,"maar"evengoed"beïnvloedt"het"gedrag"van"de"stedeling"op" zijn/haar"beurt"ook"de"inrichting"van"de"openbare"ruimte."Zowel"gebruiker"als"architectuur" moeten"op"elkaar"kunnen"anticiperen"en"ten"alle"tijden"notie"bieden"om"dit"voor"elkaar"te" krijgen."De"flexibiliteit"van"Niemeyer’s"marquise"is"niet"in"het"bouwwerk"zelf"te"vinden"maar"in" de"mogelijkheden"die"het"bouwwerk"creëert"door"het"toepassen"van"een"gladde"vloerafwerking" over"een"enorme"lengte"en"een"overkapping"op"een"kolommen"structuur."In"tijd"is"aan"het" bouwwerk"niets"veranderd,"maar"de"bezoeker"heeft"deze"wel"verschillend"in"gebruik"kunnen" nemen."Niemeyer"heeft"de"marquise"niet"ontworpen"als"een"miniQbike"parcours,"maar"toch" wordt"deze"hiervoor"gebruikt."Gebruiken"kunnen"met"de"tijd"veranderen,"waardoor"het"karakter" van"het"sociale"domein"transformeert"zonder"architectonische"ingrepen"van"de"marquise"zelf.## " De"monumentaliteit"van"de"marquise"in"het"landschap,"waar"Niemeyer"met"zijn"ontwerp"naar"op" zoek"was,"draagt"expliciet"bij"aan"de"mogelijkheden"van"het"onvoorspelbare"gedrag."Door" aanwezig"te"zijn"in"vorm"en"afwezig"te"zijn"in"functie"overstijgt"de"open"ruimte"de"geregelde" routine"van"het"dagelijks"leven"wat"veelal"bestaat"uit"functionele"bestemmingen."Het"voorbijgaan"" aan"het"functionele"laat"in"de"tijd"spontane"en"dynamische"configuraties"ontstaan"tussen"plek," bezoeker"en"gebruik.17"Door"geen"functionele"verwachtigspatronen"te"scheppen"is"de"marquise" louter"een"aanwezige"architecturale"schoonheid,"die"met"zijn"schoonheid"nog"steeds"functioneel" kan"blijven"opereren."" " " De#marquise#in#Parque#do#Ibirapuera#als#actieve#open#ruimte# Open"ruimte"kan"intensief"sociaal"gebruik"activeren"door"het"scheppen"van"de"juiste" architectonische"condities."De"klassieke"typologie"van"de"marquise,"de"stoa"en"porticus,"hebben" eeuwenlang"gefunctioneerd"als"ruimte"om"mensen"de"mogelijkheid"te"bieden"elkaar"te" ontmoeten"en"zich"te"verzamelen."Zo"functioneert"de"marquise"in"Parque"do"Ibirapuera"vandaag" de"dag"nog"op"deze"zelfde"wijze."De"grotere"structuur"van"het"dak"en"de"verhouding"tussen"de" geringe"hoogte"en"breedte"in"relatie"tot"de"enorme"lengte"zorgen"voor"het"intieme"openbare" karakter."De"kolommen"bieden"ruimtelijke"bescherming"en"begrenzing."Dit"creëert"de" behaaglijkheid"die"nodig"is"om"de"mens"prettig"te"laten"voelen"zodat"deze"onder"de"marquise" gaat"verblijven."Door"horizontale"transparantie"vervagen"de"grenzen"en"randen"waarmee"de" marquise"sociale"relaties"aan"kan"blijven"gaan"met"zijn"parkachtige"omgeving"en"aangrenzende" paviljoens."Deze"esthetische"ingreep"van"de"architect,"is"in"de"loop"der"jaren"onveranderd" gebleven."Met"als"resultaat"dat"de"marquise"nog"steeds"een"plek"is"waar"(ongeplande)" ontmoetingen"en"uitwisselingen"plaats"vinden"wat"deze"sculpturale"grandeur"door"zijn" architectonische"eenvoud"zo"inspirerend"maakt."" "

"""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""" 17

Stevens,""Waarom$het$holocaustmonument$in$Berlijn$zo’n$geliefd$speelterrein$is,"in"Oase,"2008,"p."78

"""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""" 13"Hertzberger,1996,"p."16

14"Hertzberger,"1996,"p."17

15"Hertzberger,"1999,"p."134

16"‘People"tent"to"sit"where"there"are"places"to"sit’"[White,"1980]

"""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""" 17

Stevens,""Waarom$het$holocaustmonument$in$Berlijn$zo’n$geliefd$speelterrein$is,"in"Oase,"2008,"p."78

Literatuur# Arch"+"190."2008."Stadtarchitektur$Sao$Paulo$–$Ausblick$auf$ein$soziales$Raumkonzept."Aachen:" Arch+"Verslag"GmbH" " Arendt,"Hannah"en"Houwaard,"C."1994."Vita$activa;$de$mens:$bestaan$en$bestemming."Amsterdam:" Boom."Vert."[uit"het"Engels]"1958."The"human"condition."Chicago:"The"University"of"Chicago" Press."" " Andreoli,"Elisabetta"en"Forty,"Adrian."2004."Brazil’s$Modern$Architecture."New"York:"Phaidon"" " Hertzberger,"Herman."1984."Het$openbare$rijk,$deel$A."1988:"Uitnodigende$vorm,$deel$C." Amsterdam:"Kaal"Boek." " Hertzberger,"Herman."1996:"Ruimte$maken,$ruimte$laten.$Lessen$in$architectuur."1999:"De$ruimte$ van$de$architect.$Lessen$in$de$architectuur$deel$2."Rotterdam:"Uitgeverij"010."" " Hertzberger,"Herman."Structuralisme,"Ruimte"maken"Ruimte"laten."Lezing:"Rotterdam,"Het" Nieuwe"Instituut."09/10/14"" " Meurs,"Paul"en"Argicola,"Esther."1998."Brazilië,$laboratorium$voor$architectuur$en$stedenbouw." Rotterdam:"NAi"uitgevers" " Meurs,"Paul"e.a."2009."Brazil$Contemporary."Rotterdam:"NAi"uitgevers."" " Niemeyer,"Oscar."2009."Het$leven$is$een$ademtocht."Documentaire"Avro"Close"up" " Oase"77."2008."Into$the$open$RPublieke$plaatsen."Rotterdam:"NAi"Uitgevers" " Philippou,"Stylianne."2008."Oscar$Niemeyer,$curves$of$irreverence.$Londen:"Yale"University"Press."" " Whyte,"William"H."1980."The$social$life$of$small$urban$spaces.$New"York:"Project"for"Urban"Spaces"" " # Fotografie# Alle"beelden"zijn"afkomstig"van"het"internet." https://www.google.nl/search?hl=nl_NL&site=imghp&tbm=isch&source=hp&biw=1347&bih=6 83&q=parque+do+ibirapuera&oq=parque+do+ibirapuera&gs_l=img.3..0j0i24l2.4271.8041.0.81 94.20.9.0.11.11.0.134.620.8j1.9.0.msedr...0...1ac.1.60.img..0.20.631.DRAVDPWKPI8"" Met"uitzondering"van"de"foto’s"2,"10"en"15"op"de"voorpagina."Deze"zijn"genomen"door"mijzelf"op" 1"januari"2007."" "

CAMPUS CULTURA afstudeerproject: Meintje Delisse meintje.delisse@gmail.com 0031-653345782 Master Architectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam commissie: Gianni Cito (mentor) Donna van Milligen Bielke Jaap Graber toegevoegde commissie: Ira Koers Rik van Dolderen met dank aan: Ricky Rijkenberg interieurfotoâ&#x20AC;&#x2122;s Burgerweeshuis & Tripolis Torens maquette fotografie Eva van Aalst illustraties karakter-poppetjes