Anne Nieuwenhuijs_Vloeibaar Land

Vloeibaar Land Het kleinste deeltje als oplossing voor de troebele Westerschelde Anne Nieuwenhuijs

Vloeibaar Land Het kleinste deeltje als oplossing voor de troebele Westerschelde

Vloeibaar Land onderzoekt hoe het giftige slib dat in de Westerschelde voorkomt gebruikt kan worden als bouwsteen om nieuwe, rijke en dynamische landschappen te laten ontstaan. Het project neemt het kleinste deeltje als uitgangspunt voor ruimtelijk ontwerp en toont hoe dit een startpunt kan zijn voor nieuw landschap; landschap van stilstand en van dynamiek; landschap van erosie en sedimentatie. Landschap waarin het kleinste deeltje vloeibaar land is.

Anne Nieuwenhuijs Master Landschapsarchitectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam april 2018 Javakade 440 1019 SC Amsterdam annenieuwenhuys@hotmail.com +31(0)6-34486684 Commissieleden: Roel van Gerwen (mentor) Marit Janssen Marlies Boterman Toegevoegde leden voor het tentamen: Nikol Dietz Joost van Hezewijk

2

Inhoudsopgave

1.

De Westerschelde Introductie Systeemverandering Vloeibaar Land 2.

Troebel estuarium Karakteristieken Ecologische problemen Scheepvaart Baggerwerken

3.

De crux Hexagonale kleiplaatjes Giferfenis

Onder de rook van Antwerpen 4.

Het kleinste deeltje

Grote landschappelijke schaal Perspectieven Ontwerpopgave 5.

De gifmijn Naaldenlandschap Slibfabriek

Landschap van stilstand Recreatieve waarden 6.

Het slibblok Vorm Object

Bouwsteen voor dynamiek Riffen 7.

Nieuw zand Estuariene duinvorming Borssele Ontwerp

De aantrekkingskracht van nieuw zand

p.15

p.27 p.29 p.41 p.43 p.55 p.57 p.71 p.73 p.83 p.85 p.91 p.93 p.103

1. De Westerschelde

Introductie Een laatste open zeearm die ons land nog rijk is. Een bron van schoonheid, welvaart en dreiging. De Westerschelde is een van de drukst bevaren wateren ter wereld en volkomen bedijkt, zodat wij veilig in de laaggelegen polders kunnen leven terwijl de schepen zich een weg haar de havens banen. De mariene invloed van de Noordzee manifesteert zich steeds nadrukkelijker in de Westerschelde. En hoewel beschermd natuurgebied, voert functionaliteit er de boventoon, zijn recreatieve waarden nauwelijks aanwezig, staat de natuurlijke dynamiek onder druk en zijn baggerwerken een continue en kostbaar proces.

optimaal kunnen functioneren? Dat eb en vloed, stroming, sedimentatie en erosie het landschap opnieuw vormgeven?

Vloeibaar Land Dit project is een voorstel om het kleinste deeltje te gebruiken als bouwsteen om nieuwe en dynamische landschappen te laten ontstaan. Om de Westerschelde structureel te veranderen tot een estuarium waarin de huidige functies kunnen blijven bestaan terwijl meer dynamiek voor toegevoegde waarden zorgt. Dat vraagt van ons dat we het troebele Westerschelde-water met andere ogen gaan bekijken: slib als vloeibaar land.

Systeemverandering Is het denkbaar dat de Westerschelde kan veranderen in een veerkrachtiger systeem waarin de dynamiek wordt benut in plaats van tegengewerkt? Waarin scheepvaart, natuur, recreatie en hoogwaterveiligheid

De Westerschelde onderscheidt zich door troebelheid.

6

7

8

De Westerschelde kent nauwelijks recreatieve waarden.

Havens en zware industrie is veelvoorkomend langs de oevers.

De Westerschelde is een van de drukst bevaren wateren ter wereld.

In de dokken van de Antwerpse haven worden enorme hoeveelheden goederen verwerkt.

Hoogwater

Laagwater

9

GETIJ - Vanuit de Noordzee dringt de vloedstroom diep het land binnen. Het verschil tussen eb en vloed is bij monding vier meter, meer

2. Troebel estuarium

landinwaarts loopt het tijverschil op tot ruim vijf meter. De vloedstroom uit de Noordzee komt tot helemaal in Gent, waar ze door sluizen wordt gestopt. Het getij is het belangrijkste fysische proces dat het estuarium vormgeeft.

ZOUTGRADIËNT - In estuaria komt een mengeling van zout en zoet water voor. Ook het zoutgehalte in het Westerschelde-water verschilt sterk: bij de monding van de Westerschelde in de Noordzee is het water zout dat landinwaarts steeds brakker wordt. Dat komt doordat de rivieren die via de Schelde op de Westerschelde afwateren zoet water inbrengen. In het gebied rond Antwerpen ontmoet het zoete riverwater het zoute zeewater.

FRACTIE - De korrelgrootte van de fractie die zich in het water van de Westerschelde bevindt, verschilt lokaal: de Noordzee brengt zand de

Karakteristieken De Westerschelde is een estuarium: een trechtervormige open zeearm die tegelijkertijd riviermonding van de Schelde is. Bij een estuarium horen specifieke kenmerken: een groot getijverschil, zoutgradiënten, verschillende korrelgroottes in het water en troebel water.

Scheepvaart De oorzaak van de verergerde vertroebeling ligt in de haven van Antwerpen. De (container) scheepvaart heeft in de afgelopen decennia grote schaalvergrotingen ondergaan. De schepen zijn steeds groter geworden, kunnen meer lading verschepen, steken dieper en hebben onder water steeds meer ruimte nodig.

Ecologische problemen Het water van de Westerschelde is van nature troebel maar dit verergert. Bij troebelheid nemen de waterkwaliteit en de biodoversiteit af. Estuaria horen kraamkamers voor leven te zijn vanwege de gradiënten; het zoet-brakzout milieu en de ondieptes waar vogels en vissen op afkomen. Maar dat is niet hoe de onderwaterwereld van de Westerschelde er uitziet. De troebelheid verhindert het zonlicht om in het water door te dringen met desastreuze gevolgen.

Baggerwerken Om de scheepvaart doorgang naar Antwerpen te garanderen wordt er continu gebaggerd. Met de Noordzee en de rivieren stroomt sediment de Westerschelde in; jaarlijks stroomt er tot 16 miljoen m3. Baggerwerkzaamheden zorgen voor de afvoer van grote hoeveelheden slib vanwege de economische belangen van de scheepvaart. Het baggeren verergert de troebelheid in het water omdat het de chaos onder water vergroot.

Westerschelde in, terwijl er vanuit de rivieren een veel fijner materiaal (slib en klei) het estuarium instroomt. Omdat de Noordzee veel invloedrijker is, is de Westerschelde een zandig estuarium, met slib en klei langs de randen én vanaf de plek waar het estuarium zich versmald.

TROEBELHEID - Ook de troebelheid van het water is niet overal hetzelfde. Water ziet er troebel, ondoorzichting uit, als er veel slib in het water voorkomt. Ter hoogte van Antwerpen heffen rivierstroming en getijdewerking elkaar op, zodat er veel slib is bezonken. Het water van de Westerschelde bevat in dit gebied tot 95% vaste materie.

10

11

Breskens aan zee

12

Borssele

Hoofdplaat

Boerengat

Scheldeoord

Eendragt

Hansweert

Waarde

Bath

Oude Doel

13

14

15

GIFGESCHIEDENIS - Onder de rook van Antwerpen zijn zowel het water als het sediment van de Westerschelde het sterkst verontreinigd.

3. De crux

Hier ligt een giferfenis in de waterbodem opgeslagen dat vrijkomt door turbulentie als gevolge van de scheepvaart.

Hexagonale kleiplaatjes In de troebele Westerschelde speelt het kleinste deeltje een hoofdrol, het vormt de kern van de problemen. In het water van de Westerschelde komen komen verschillende korrelgroottes voor: van zand tot klei. De zandkorrel is relatief groot, terwijl klei heel klein en fijn is. Bovendien heeft klei de specifieke vorm van plaatjes met specifieke eigenschappen. Het zijn hexagonale structuren, minerale stoffen die negatief geladen zijn.

Daardoor oefenen ze aantrekkingskracht uit op stoffen die positief geladen zijn, zoals zware metalen en nitraten.

Giferfenis Het stroomgebied van de Westerschelde kent een geschiedenis van zware vervuiling en waterverontreiniging. Het stroomgebied van de rivieren die op de Schelde en daarmee op de Westerschelde afwateren beslaat bijna geheel BelgiĂŤ en een deel van Noord Frankrijk.

Meer dan anderhalve eeuw hebben industriĂŤle, stedelijke en andere lozingen het water zwaar

Microscopische opname van hexagonale kleiplaatjes. Bron www.open.edu.com

16

vervuild met gifstoffen. Chemische concerns en metaalindustrie, intensieve veehouderij en inwoners van steden en dorpen, allemaal loosden ze onbekommerd op de Schelde. Sinds het einde van de 19e een stroomde er een enorme hoeveelheid giftige stoffen het water van de Westerschelde in.

Onder de rook van Antwerpen Rivierstroming en getijdewerking heffen elkaar ter hoogte van Antwerpen op. Hier komen de meeste en fijnste deeltjes in het water voor. Het slib en water is er verontreinigd.

Dat proces wordt nog eens versterkt door de turbulente beweging op de Schelde-bodem als gevolg van de scheepvaart. Daardoor wordt veel slib opgewerveld, en is er optimaal contact tussen zuurstof en slib. Onder de rook van Antwerpen is de waterbodem in het verleden opgeladen met gifstoffen en zware metalen. Een giftige erfenis is in het slib opgeslagen. Niet alleen de industrie, maar vooral het slib is nu de oorzaak van de watervervuiling.

De aantrekkingskracht van een negatief geladen kleideeltje.

17

Schelde stroomgebied Verontreinigd water IndustriĂŤle giflozing Stedelijk afvalwater Lozingen uit agrarisch/veeteelt gebied Industriestreek Steenkoolstreek

De verontreiniging van het stroomgebied van de Schelde en haar zij-rivieren.

18

Tijdslijn verontreiniging Schelde stroomgebied

19

2 0 5 0

2 0 3 0

2 0 1 8

4. Het kleinste deeltje

Grote landschappelijke schaal Het kleinste deeltje vormt de crux van de problemen van de Westerschelde; kan het kleinste deeltje dan ook de oplossing vormen voor de problemen van het estuarium? Het is de ambitie van dit plan om te laten zien dat het giftige Wecterschelde-slib kan worden gebruikt als bouwsteen. Het kleinste deeltje is het uitgangspunt voor ruimtelijk ontwerp en een startpunt voor ruimtelijke kwaliteit en nieuwe dynamiek.

scheepvaart heeft last van het slib en daarom vinden er continu baggerwerkzaamheden plaats. Het verruimen en verdiepen van vaargeulen is problematisch omdat het voor overstromingsgevaar zorgt: bij vloed dringt het zeewater gemakkelijk en snel via de verruimde vaargeul binnen. Het kleinste deeltje zou daarentegen ook kunnen worden gebruikt om minder water het estuarium te laten binnendringen door de natuurlijke dynamiek, sedimentatie en erosie toe te laten.

Perspectieven De Westerschelde heeft met problemen te kampen die verknoopt zijn met troebelheid en aan het kleinste deeltje gerelateerd zijn. Wat zijn de vooruitzichten voor de Westerschelde als het water minder troebel is? Helder water is voor veel dieren en planten van levensbelang. Zonlicht, zuurstof en zicht in het water verbeteren de biodiversiteit. De

Ontwerpopgave Hoe kan het kleinste deeltje de oplossing vormen voor de troebelheid van de Westerschelde? Hoe kan het giftige slib een bouwsteen vormen die het estuarium ten goede komt zodat de belangrijke functies samenwerken in een dynamisch systeem van stroming, erosie en sedimentatie?

(Hyp er) tro

H el d er w

Wei nig

die

2 1 0 0

leven ren

ter Zi c h

ba g

en

n

wa Kost bar e

Rijk pla nt -

pla nt

en lev en er di

el

at er

-e

eb

Hoo gw ate rv e

gh ili

Hoo gw ate rs t

eid

n de an

de en ijt

erk rw ge

zel fu its l

rge vaa

en

ul

Het toelaten en gebruiken van de natuurlijke dynamiek om aan te sluiten bij het lange termijn gedrag van de Westerschelde.

20

21

Onderzoek naar de landschapsvormende dynamiek van het estuarium.

22

23

Giftig slib c

Gifsli bo

Slibbl ok g

on ce

Gif in k

nt re r

aps ele n

en

Locat ie g ifm ijn

pw erk e

n

to t

eb rui

Syste e

ke n

p

s n za

n tee

as t d-v

s uw bo

al

min gre e

g leg

er

24

25

5. De gifmijn

De gifmijn: ter hoogte van Het Nauw van Bath vangt een naaldenlandschap giftig slib in dat wordt verwerkt tot slibblokken.

26

Naaldenlandschap Ter hoogte van het Nauw van Bath zuigen naalden het giftige slib weg in een gifmijn.

Een dubbele dam scheidt hier de vaargeul en creëert een luw gebied waar tweemaal daags giftige en slibrijke ebstromen instromen.

De naalden zijn geperforeerd en vormen een 500 hectare groot veld waaruit het slib wordt onttrokken dat naar slibdpots in de dam wordt getransporteerd. Hier bezinkt het verontreinigde slib, het schone water wordt uitgespuit.

Landschap van stilstand Het naaldenlandschap is ontoegankelijk, het is immers een giftig gebied. Het is ook dieronvriendelijk, de palen zijn scherp, wit en vormgegeven om bijvoorbeeld vogels af te schrikken. In de gifmijn zal geen sedimentatie plaatsvinden, geen plantenleven ontwikkelen, geen schorren en slikken ontstaan, omdat iedere keer tijdens laagwater het slib wordt weggezogen. Het is een industrieël landschap van stilstand dat de fabriek vormt die de bouwstenen voor het estuarium levert.

Slibfabriek Het slib wordt omgezet in blokken. In de slibfabriek wordt het slib, inclusief de schadelijke stoffen die er in zitten, geperst.

Aan het slib wordt een mineraal toeslagmiddel toegevoegd. De blokken worden met zo’n hoge druk geperst dat het materiaal versteent, waardoor de gifstoffen worden ingekapseld.

De slibblokken kunnen in de Westerschelde worden gebruikt als bouwsteen om aanzanding en sedimentatie te stimuleren.

Recreatieve waarden De dam is echter toegankelijk via een autoweg en een fietspad, die elkaar kruisen ter hoogte van de knik van de dam. Zo heb je als fietser eerst contact met het naaldenlandschap en vervolgens fiets je dicht langs de vaargeul waar je de gigantische (container)schepen van dichtbij kunt zien. Voor autoverkeer is het precies andersom. Een unicum omdat de huidige Westerschelde, op sommige oevers na, ontoegankelijk is. Via de dam kun je voortaan de Westerschelde ín.

Het Nauw van Bath met de dokken van de Antwerpse haven.

De dam die de vaargeul van het luwtegebied scheidt.

Bij eb stroomt slibrijk en giftig water de gifmijn in.

27

Het naaldenlandschap.

De dam biedt unieke toegang tot de Westerschelde; een blik op de haven van Antwerpen en de kerncentrale van Doel.

28

29

Minder troebelheid betekent verbetering van de Minder troebelheid betekent waterkwaliteit wat gunstig is verbetering van de voor plant- en dierenleven. waterkwaliteit wat gunstig is voor plant- en dierenleven.

Door slib uit het systeem weg te nemen zal de scheepvaart Door slib uit het systeem weg minder last hebben van slib: erzal de scheepvaart te nemen hoeft minder te worden minder last hebben van slib: er hoeft minder te worden gebaggerd.

Vanuit de slibdepots wordt schoonVanuit (zout)dewater terugwordt in de slibdepots Westerschelde gespuit. schoon (zout) water Bij terug in de laagwater kan de spui waterBij Westerschelde gespuit. laagwater kan de spui water uitslaan, bij hoogwater is de uitslaan, bijer hoogwater is de spui dicht zodat geen water dicht zodat er geen water uit de spui Westerschelde inloopt.

gebaggerd.

uit de Westerschelde inloopt.

zeedijk

Westerschelde

Op de dubbele dam wisselen een fietspad van Op autoweg de dubbeleen dam wisselen zijde.

Zo komen een autoweg en autoverkeer fietspad van en fietsers contact zowel met zijde. Zoinkomen autoverkeer en de fietsersals in contact zowel met de gifmijn het gifmijn als het scheepvaartverkeer dat van en scheepvaartverkeer dat van en naar Antwerpen vlak langs de naar Antwerpen vlak langs de dam vaart.

De slibblokken worden met zo’n hoge

druk geperst datmet hetzo’n materiaal De slibblokken worden hoge moleculair niveau druk versteent geperst daten hetop materiaal verandert. versteent en op moleculair niveau verandert.

dam vaart.

In de depots kan het slib bezinken.

Een dubbele dam omsluit de gifmijn

Grote venturibuizen Geperforeerd naalden zuigen het het gifslib naar verontreinigde slib weg. De Geperforeerd naalden zuigen het verontreinigde slib weg. De ebstromen zijn slibrijk en zeer ebstromen zijn slibrijk en zeer troebel en worden door de dam troebel en worden door de damingevangen. Tweemaal daags wordt ingevangen. Tweemaal daags wordt bij eb het gifslib weggezogen.

Vervolgens het in de vormt de slibdepots. transporteren In de depots kan het slibwordt bezinken.

Een dubbele dam en omsluit detegelijkertijd gifmijn Grote venturibuizen in grote Het slib wordt naar deze depots transporteren het gifslib depots.

Vervolgens slibfabriek wordt het inomgezet de en vormt tegelijkertijd de slibdepots. naar gezogen.

In de depots kan het slib depots. slibfabriek (klei)blokken. omgezet in groteDe schadelijke Het slib wordt naar deze depots (klei)blokken.

De schadelijke kan het slib schoon zout water gifstoffen die in het slib zitten gezogen. In de depots bezinken zodat gifstoffen die in het in slib water worden dezitten klei opgesloten en bezinken zodat schoon terugzout in de Westerschelde kan worden in de klei opgesloten enomgeving worden terug in de Westerschelde kan zullen niet aan de worden uitgeslagen. zullen niet aan de omgeving worden worden uitgeslagen. afgegeven. afgegeven.

Scherpe naald.

Vogelonvriendelijk.

bij eb het gifslib weggezogen.

Materiaal.

Wit composiet.

dubbele dam

concentratie gifslib

naalden

Gesloten circuit.

Zuigt slibrijke ebstromen weg.

Hoogte +8.22 NAP. Allerheiligenvloed 2006.

gifmijn

slibdepot

Hexagonale perforatie.

Grote gaten, sterke constructie.

60°

60°

transportkade

10 16

30

31

6. Het slibblok

De werking van een rif van slibblokken. De slibblokken remmen het water zodat het sediment erachter kan aanzanden.

32

Vormgeving Het slibblok bestaat uit het kleinste deeltje dat in de Westerschelde voorkomt en refereert daar in vormgeving aan: de hexagonale vorm van kleiplaatjes. Het blok is massief, modulair, schaalbaar en heeft één vorm. Die vorm is zodanig dat meerdere blokken bij elkaar eindeloos variërende tussenruimtes vormen, die een aantrekkelijke vestigingsplaats voor plant en dier zijn.

Bouwsteen voor dynamiek Het slibblok kan als een bouwsteen in de Westerschelde worden gebruikt. De oevers van de Westerschelde zijn bedijkt, steil en hard. 24 uur per dag, 7 dagen in de week, 365 dagen per jaar verplaatst het water in de Westerschelde zand. En hoewel er vanuit de Noordzee met de vloedstromen veel zand wordt aangevoerd krijgt het sediment nauwelijks kans om langs de oevers te bezinken.

Object Het slibblok is ook een object op zichzelf.

Een object dat in maat en schaal past bij de ruige Westerschelde. Een object waar de landschapsvormende krachten op reageren: stroming, wind en getij zorgen voor aanzanding, erosiegeulen en poeltjes. Op een blok hechten zich planten en dieren in verschillende zones: hoogtij, midtij en laagtij.

Het tij wordt afleesbaar van het slibblok.

Riffen De slibblokken vormen riffen die haaks op de stroming liggen. De riffen zijn waterdoorlatend en zorgen voor dynamiek van stroming, sedimentatie en erosie. In de luwte van de riffen kan het zand bezinken en zandbanken vormen. Het zand wordt vervolgens door de inlandige wind opgeblazen zodat er ontwikkeling van estuariene duinen ontstaat.

De ontwerpuitgangspunten en vormgeving van het slibblok.

33

34

Het tij is afleesbaar van het slibblok omdat zich in verschillende zones algen, wieren en planten vestigen.

De landschapsvormende krachten reageren op het slibblok zodat aanzanding, erosiegeultjes en poeljtes ontstaan.

Slibblok bij hoogtij.

In de beschutting van het slibblok zal zich vegetatie (Helmgras) vestigen dat op zijn beurt weer zand vasthoudt.

35

7. Nieuw zand

Estuariene duinvorming Langs de oevers van de Westerschelde zijn de voorwaarden voor duinvorming aanwezig in de vorm van aanvoer van zand uit de Noordzee en inlandige wind. Wat er mist is luwte voor het zand om te bezinken, een flauwe gradiĂŤnt en ruimte voor de wind om het zand landinwaarts te blazen.

Borssele Aan de kust bij Borssele ligt een restant estuarien duin. Oorsponkelijk lag hier een uitgebreid duingebied maar dat is opgeslokt door de haven van Vlissingen. Door de steile oever en de sterke stroming kan de vloedstroom geen zand afzetten. Dit is exemplarisch. In de Borseler polder vindt akkerbouw plaats hoewel verzilting de bodem inmiddels ongeschikt heeft gemaakt.

Ontwerp Riffen van slibblokken komen aan de voet van de huidige zeedijk te liggen, die ruimtelijk mee doen met de nollen en pieren. De dijk wordt landinwaarts verplaatst. Langs de N62 Westerschelde tunnelweg (N62)ligt een forse dijk die de aanleiding voor de begrenzing van het nieuwe zand is. Er vormt zich een contrastrijk landschap van nieuw zand met landbouw & industrie en de N62 als grens.

De aantrekkingskracht van nieuw zand Er ontstaan wadden, stranden en duinen rondom het plaatsje Borssele - dat een eiland wordt temidden van een landschap van nieuw zand en geulen. Voortaan kun je wadlopen naar Borssele. Het kleinste deeltje in de Westerschelde biedt de kans om de belangrijke functies te laten samenwerken in een dynamisch systeem en waardevolle nieuwe landschappen.

De aantrekkingskracht van nieuw zand bij Borssele

36

37

De aantrekkingskracht van nieuw zand.

Wadlopen naar Borssele.

38

39

grondwaterstand

zoet wate rbel

Rif van grote slibblokken als voorwaarde voor duinvorming. Het rif zorgt voor een gradiĂŤnt zodat er zandbanken kunnen ontstaan. Inlandige wind blaast het zand vervolgens landinwaarts.

Vloedlijn en zeereep, waar zeewieren, zandkokerwormen, strandvlooien en loopkevers leven. Langs de vloedlijn (het gebied waar het vloedwater bij stormen de hoogste stand heeft bereikt) stapelt organisch materiaal zich op. Hier krijgen kleine planten (vloedmerkplanten) een kans om te groeien.

Op de hogere stranddelen groeien zoutminnende planten zoals zeeraket (Cakile maritima) en loogkruid (Salsola kali). Vooral het biestarwegras (Elytrigia juncea) is een duinvormer dat met zijn wortels en blad zand vasthoudt waardoor de duintjes steeds hoger worden.

zeedijk

Na ophoging, als het duin ongeveer een halve meter hoog is, kan helmgras (Ammophila arenaria) zich vestigen. Een grassoort dat overstuivend zand vastlegd en goed tegen droogte kan. Helmgras groeit met het zand mee: tot een meter per jaar.

Helmgras kan ervoor zorgen dat een duin vele meters hoog wordt.

Het duinlandschap is een dynamisch landschap dat altijd in beweging is. Vooral bij jonge duinen dicht bij de kust blijft het zand onder invloed van de wind en kusterosie schuiven. Op plaatsen waar het zand nog niet goed vastligt (omdat er weinig plantengroei is of omdat planten verdwenen zijn) kan er winderosie optreden, waardoor er windkuilen ontstaan (secundaire duinvalleien) die het niveau van het grondwater dicht kunnen naderen.

Landinwaarts van de secundaire duinvalleien gedijt struweel met duinroos, liguster, kardinaalsmuts (Euonymus europaeus).

Op minstens 1 kilometer van de zeereep wordt de climax bereikt: hier kan binnenduinbos gaan groeien. Daarin komen eiken, beuken, berken en elzen voor.

De nabijheid van een zoetwaterbel is gunstig voor de akkerbouw.

Westerschelde tunnelweg N62

rif

aanpassing profiel dijk

overstroombaar gebied

dynamiek

duinvorming

nieuw zand

40

41

De ontwikkeling van Borssele van polderdorp tot eiland.

42

Rif van slibblokken.