Over muren en andere vrijheden_Annette Bos

over muren en andere vrijheden een zoektocht naar de betekenis van de koepel in Haarlem - Annette Bos -

Over muren en andere vrijheden een zoektocht naar de betekenis van de koepel in Haarlem Annette Bos

Over muren en andere vrijheden een zoektocht naar de betekenis van de koepel in Haarlem

Annette Bos Da Costastraat 96-1v 1053 ZS Amsterdam annette@annettebos.nl 0646224243 www.dekoepelvanhaarlem.nl Academie van Bouwkunst Amsterdam Master Architectuur Februari 2017 Commissie Marcel van der Lubbe (mentor) Hanneke Kijne Violette Baudet Toegevoegde leden examencommissie Bart Bulter Ira Koers Š Annette Bos

1

2

PROLOOG EN DANKWOORD Gefascineerd door ideologische architectuur, door ruimtelijke contrasten, Liefde voor het bestaande en architectuur die verbindt.

De koepelgevangenis van Haarlem kwam op mijn pad en mijn fascinaties kwamen samen.

Deze zoektocht en het tot stand komen van dit ontwerp was ondenkbaar zonder de steun en het vertrouwen van mijn commissie. Enorm veel dank Marcel van der Lubbe, Hanneke Kijne en Violette Baudet.

Ondenkbaar zonder de deuren van de koepel die voor me open stonden dankzij Jim Greve en de medewerking van het Ministerie van Justitie, Atelier Rijksbouwmeester en het Rijksvastgoedbedrijf.

Ondenkbaar zonder de gesprekken en hulp van mijn lieve vrienden, Stephan Sliepenbeek, Mark Spijkerman, Eric Haas, Jim Navarro, Marjet Visscher, Paul Kuipers en Eelke Bos. En daarnaast de ademruimte en liefdevolle steun die mijn lieve ouders me boden - af en toe in het hoge noorden - en ĂĄltijd op afstand.

Ondenkbaar zonder mijn twee grootste helden Harmen Jan Holman en Harry van den Berg, dank voor de vele sparmomenten en het monnikenwerk tot diep in de nacht.

Ik zal het missen.

En CornĂŠ, voor je geloof in mij, en je jarenlange onvoorwaardelijke steun.

Het was een lange zoektocht maar enorm de moeite waard.

Ondenkbaar zonder de vele Haarlemmers die hun tijd en enthousiasme over Haarlem met me hebben gedeeld. Muziekschool Hart en ABC Architectuurcentrum Haarlem.

Ondenkbaar zonder de gesprekken over muziekscene en (lucht)constructies, Dank Rob Klerkx, Max Mollinger, Mathew Vola en Wilko Ros. 3

RESUMÉ Het begon in september 2014 met een grote fascinatie voor een ideologisch gebouw, bijzonder cultureel erfgoed waarvan er slechts drie op deze wereld staan, alle in Nederland, alle in de fase om herbestemd te worden.

Dit afstudeeronderzoek dient dan ook gelezen te worden - niet slechts als ‘project’ - maar vooral als een zoektocht naar betekenis.

Het is een zoektocht naar de ziel van een gebouw en hoe deze blootgelegd kan worden door het een nieuwe betekenis te geven. Hoe kan deze ziel zichtbaar blijven, of zelfs versterkt worden?

Welke architectonische ingrepen zijn hiervoor nodig?

Door middel van programma, toegespitst op vandaag, en ruimte gevend aan de toekomst.

ONDERZOEKSTHEMA’S Geschiedenis en toekomst Hoe kunnen verleden en context geïntegreerd worden? Hoe kan een nieuwe invulling een dialoog aangaan met het verleden en kan het bestaande blijven voortbestaan terwijl een nieuwe laag wordt toegevoegd?

Het is van belang geweest de

geschiedenis van detentie te onderzoeken om op deze manier grip te krijgen op de gebouwen en het terrein. De uniciteit van deze typologie verdient het bewaard te blijven.

Elimineren en toevoegen Hoe kunnen ingrepen bijdragen aan het creëren, behouden en versterken van (collectief ) bewustzijn?

Grenzen en vrijheid Wat is gevangenschap en wat is vrijheid? Heeft vrijheid bestaansrecht zonder de aanwezigheid van grenzen? welke rol kunnen grenzen vervullen vandaag en bij de invulling van een nieuw programma?

Ruimtelijke contrasten Hoe kunnen de opvallende ruimtelijke contrasten die het terrein en haar gebouwen bezitten, zichtbaar en voelbaar blijven ondanks - of juist door middel van - het toevoegen van een nieuw programma, en hiermee een nieuwe betekenis geven aan de voormalige detentiegebouwen en het terrein?

Architectenrol Naast deze gebouwspecifieke thema’s zocht ik naar de waarde van een architect. Niet slechts als ontwerper, maar juist als verbinder.

Verbinder van mensen, van belangen, van expertises, verbinder van de zachte kanten die zich binnen een ontwerp- en bouwproces afspelen, maar ook de harde kanten - van stichtingskosten tot exploitatie.

De context Ik ben op pad gegaan in Haarlem, om de ziel van de stad te ontdekken en om te zien wat Haarlem Oost nodig heeft.

Samengevat Na meer dan 100 jaar een introvert en gesloten bolwerk te zijn wordt de koepelgevangenis en het terrein terrein teruggeven aan de stad. Als nieuw stadspark voor Haarlem. En met een muziekprogramma dat aansluit bij de ambities van Haarlem en haar identiteit als popstad versterkt. Bovendien doet het ontwerp recht aan de architectonische en cultuurhistorische betekenis van het gevangeniscomplex.

Stadspark Het sinds 1901 langzaam dichtgeslibde en benauwde terrein krijgt weer ademruimte door de sloop van een aantal gebouwen. Het sloopmateriaal wordt hergebruikt om een glooiend park aan te leggen. Zo krijgt Haarlem Oost de nieuwe groene openbare ruimte die zij hard nodig heeft. Het park is met zijn intieme amfitheater bovendien zeer geschikt voor concerten.

Smalle doorgangen in de oude muur om het terrein verbinden het park met de stad. Deze minimale incisies in de muur benadrukken respectvol het oorspronkelijke karakter van het terrein. Binnen de muren verandert de voormalige strikte hiërarchie in ongedwongen dwalen en ontdekken.

Muziek - van gevangenschap naar vrijheid Het voormalige gevangenisterrein wordt getransformeerd tot dé ultieme plek voor musici, muziekliefhebbers en alle Haarlemmers. Er komt een uitgebreid programma met onder meer podia, oefenruimtes, opnamestudio’s, werkplaatsen voor instrumentenbouwers, muziek-startups, en een vinylwinkel. Ook is er ruimte voor horeca.

Het plan verrijkt het sterke popklimaat van de Spaarnestad met een bijzondere muzikale vrijplaats voor musici. Er is ruimte voor ontdekking, ontwikkeling, uitwisseling en uitvoering.

Collectiviteit en synergie staan centraal. Op het terrein vier je de vrijheid.

Podium – van controle naar dynamiek In de koepel komt een bijzonder luchtobject met een akoestische huid. Hierdoor ontstaan twee concertzalen met ieder een eigen atmosfeer. Het luchtobject is opblaasbaar. De enorme ruimte is op die manier flexibel in te delen voor veel soorten concerten, van intiem tot grootschalig. Dit maakt tijdelijk gebruik mogelijk zodat de ziel van de koepel behouden blijft.

Onderzoek en exploitatie Door minimale ingrepen en een sluitende exploitatie is het plan realiseerbaar. Het onderzoek naar programma en exploitatie is gebaseerd op gesprekken en informatie van Haarlemmers en diverse muziekinstellingen.

5

6

INHOUDSOPGAVE resumĂŠ 4

ingrepen

inleiding 9

inverse 01 47 grenzen 53 kans voor de stad 65

zoektocht

vertrekpunt 11 criteria 13 waardering 15

context

grondgedachte 17 haarlem in beeld 23 de koepel in beeld 27 onderzoeksvraag 39 concept 41

inverse 02 71 van dichtgeslibt naar ademend 73 een nieuw maaiveld 77 plankaart 81 inverse 03 85 programma 95 muzikale voedingsbodem 99 inverse 04 van monoloog naar dialoog

115 117

inverse 05 141 van introvert naar extravert 143 celconfiguraties 145 scènes 147

appendices

maquette 215 analyse 231 haalbaarheid 239

7

8

INLEIDING Een onderzoek hoe een gesloten en introvert bolwerk midden in de stad met historische waarde en grote betekenis gaat bijdragen aan de stad met respect voor het gebouw en de geschiedenis

9

10

VERTREKPUNT ‘Architectuur is niet het scheppen vanuit het niets, maar het herscheppen van zaken die reeds bestaan’ Dom Hans van der Laan

100 jaar geleden Utopische denkbeelden gegoten in architectuur met als doel op te voeden onaangepasten te verbeteren Vandaag Wat is de betekenis van deze specifieke typologie? en voor haar omgeving?

Leegstand opnieuw bestemming geven een pure noodzaak om culturele en maatschappelijke waarden te behouden grondstoffen te sparen de aarde te koesteren

Intrigerende contrasten Introvert versus extravert Top down versus bottom up Verleden versus vandaag Rigiditeit versus flexibiliteit Permanent versus tijdelijkheid Spanningsvelden om te onderzoeken te versterken te doorbreken om betekenis te geven

Dialoog Nieuwe verbindingen creĂŤren hard en zacht met de stad met haar bewoners met het collectief bewustzijn Een zoektocht naar programma

11

12

CRITERIA Om tot een goed programma en ingrepen te kunnen komen heb ik criteria opgesteld die als handvatten hebben gediend.

Deze criteria bestaan uit harde en zachte kanten van gebouw en locatie.

Hieruit volgt een waardering die als uitgangspunt heeft gediend voor de uiteindelijke ingrepen.

13

14

WAARDERING Grenzen van koepelterrein als drager van de identiteit van de plek

grenzen visueel en voelbaar versterken

HiĂŤrarchische ontsluiting en circulatie

afleesbaar houden

Koepel als fysieke verschijningsvorm van ideologie

ideologie afleesbaar houden

ruimtelijke contrasten

behouden

Een pijnplek voor de exgedetineerde

ontlading van de plek

Een plek voor individu en collectief

aspecten behouden

Tentoonspreiding van overheidsmacht

afleesbaar houden

Na > 100 jaar een introvert bolwerk

onderdeel maken van stedelijk weefsel

barrière tussen Centrum en Oost

doorbreken

groenarmoede en gebrek aan publieke plekken in Haarlem oost

een stadspark voor oost

van een plek van controle en gevangenschap

naar een programma dat verbindt en vrijheid representeert

Deze criteria dienen als basis voor ruimtelijke en programmatische ingrepen. Deze hebben als doel de waarden en kwaliteiten afleesbaar te houden en voelbaar te maken.

Dit wordt bereikt door te VERSTERKEN of te INVERTEREN 15

16

GRONDGEDACHTE Tot in de 17e eeuw heeft gevangenisstraf nagenoeg niet bestaan. Criminaliteit wordt tot dan toe bestreden met lijf- en doodstraffen.

De periode van de verlichting brengt grote veranderingen met zich mee die consequenties hebben voor het rechtssysteem.

Naast vrijheid, gelijkheid en democratie brengt het ook toezicht met zich mee.

De moderniserende samenleving wordt steeds meer gedomineerd door een normaliserende macht en door toezicht.

In deze periode is het idee van het panopticum ontwikkeld door de strafrechthervormer Jeremy Bentham.

Het is in feite een bekroning van een machtstype dat zich sinds de 17e eeuw met de opkomst van het kapitalisme langzaam ontwikkelde. Onopvallende technieken die mensen kneedbaar, beheersbaar en kenbaar maken krijgen vorm in afgesloten functies, door Foucault ‘discipline’ genoemd. In deze periode heeft zich het cellulaire systeem ontwikkeld.

In Nederland wordt deze eenzame opsluiting pas in 1886 bij wet geregeld.

Om aan de benodigde capaciteitsvraag te voldoen en om de achterstand van

executie in gevangenisstraf in te lopen wordt in 1898 akkoord gegaan met het voorstel van Minister Cort van der Linden om een strafgevangenis te bouwen in Haarlem.

Hij geeft rijksbouwmeester W.C. Metzelaar de opdracht tot het ontwerpen van een koepelgevangenis, mede omdat hij zelf geen voorstander was van het vleugeltype.

De reden waarom voor een koepel wordt gekozen is ten eerste dat het toezicht eenvoudiger is. Alle cellen zijn onder het oog van de bewaarders, terwijl ook de bewaarders zelf makkelijker in de gaten gehouden kunnen worden.

Ten tweede is het onderling contact tussen gedetineerden in de koepelgevangenis moeilijker, zowel naar de naastgelegen als naar tegenover gelegen cellen, terwijl de ganglopers1 steeds onder toezicht staan en dus niet - zoals in een vleugelgevangenis - contact met gedetineerden in hun cellen kunnen hebben.

17

‘De rotondevorm verdient verre de voorkeur uit een oogpunt van surveillance Alle cellen zijn steeds onder het oog van de beambten

Reeds deze omstandigheid brengt, naar de ervaring leert, de gevangenen in een toestand van rust, die én voor de tucht én voor de gemoedsstemming én voor den arbeid heilzame gevolgen heeft’

1] Reconstructietekeningen van het panopticum zijn van de auteur en op basis van de teksten van Jeremy Bentham [The Panopticon writings].

2] Tekeningen van de auteur

18

Benthams Panopticon 1

strafgevangenis Haarlem 2

19

20

Plattegrond Haarlem 1822 | F.J. Nautz/ W.C. van Baarsel Hoofdwerkplaats NS | Oostersingelgracht 1972 Haarlem Oost | 1921

22

HAARLEM IN BEELD In de 17e eeuw werd Haarlem aan de Noordzijde uitgebreid en voorzien van een halfcirkelvormige omwalling met bastions. Aan de Noordoostkant werd deze aangesloten op de stadsmuur met twee bastions en sloten het gebied ten oosten van het Spaarne af.

Dit gebied bleef tot begin 19e eeuw dun bebouwd. Rond 1820 begon de slechting van de wallen nadat het front Haarlem als onderdeel van de Stelling van Amsterdam haar functie had verloren.

In de 19e eeuw verdichtte de stad en industrie en woningbouw namen bezit van de noordkant van de stad.

Aan de noordoostkant vestigden zich met name scheepswerven, bierbrouwerijen en bedrijven die niet in de stad gewenst waren.

Het Scheepmakerskwartier en de wijken ten oosten van het Spaarne liggend, zijn gebouwd op laagveenafzettingen.

Ontsnapping uit Huis van Bewaring | Papentorenvest 1918

23

24

26

DE KOEPEL IN BEELD

27

28

CELLENRING Cellenring De koepelruimte heeft een interne diameter van 52.4 meter, een externe van 63m en een oppervlakte van 2160m2 en in het centrum een hoogte van 34.8 meter.

De cellenring omvat 60 traveeĂŤn, waarvan het merendeel als cel in gebruik was. Bij de eerste bouwlaag vormen vier traveeĂŤn een doorgang naar aangrenzende bouwdelen of een luchtplaats. De cellenring bestaat uit vier bouwlagen.

Cellen De cellen zijn 10m2 en hebben een afmeting van 2.5 bij 4 meter. De hoogte van de cellen varieert door de segmentbooggewelven tussen een minimumhoogte van 2.6 en een maximumhoogte van 3 meter.

Sinds de instelling van de cellulaire opsluiting was er meer oog voor welzijn van de gedetineerde. Daarom werden cellen voorzien van ventilatie en verwarming.

Pas in een veel later stadium zijn sanitaire voorzieningen toegevoegd.

29

05-01

30

05-02

05-04

05-05

GEBOUWEN Strafgevangenis: 05-01 Administratiegebouw 05-02a Directeurswoning 05-02b Adjunctdirecteurswoning 05-04 Cellengebouw 05-05 Bewaarderswoningen Huis van Bewaring 05-06 Administratiegebouw 05-07 Cellengebouw 05-08 Ambtswoningen 05-12 Werkplaatsen

05-06

05-07

05-08

05-12

31

32

OORSPRONKELIJK PROGRAMMA

Bewaarderswoningen Arbeidszalen/ magazijn Satellietgebouw Woning adjunct directeur

Ontvangst/ poort Luchtplaats Administratiegebouw Dienstgebouw Cellenring strafgevangenis Spreekkamers en recreatie Woning directeur Keuken/ Medische dienst Isoleercellen Luchtplaats Ambtenaarswoningen HvB Ringmuur Cellenvleugel Huis van Bewaring Hoofdbewaarderswoning HvB Ketelhuis Luchtplaats

33

a

34

b

DE KOEPEL ANNO 2015

a

d b c

c

d

35

36

DE KOEPEL ANNO 2016

37

38

ONDERZOEKSVRAAG Hoe mooi zou het zijn dat wat tot nu toe een afgesloten en introvert bolwerk midden in de stad is geweest met historische waarde en grote betekenis geopend wordt een nieuwe bestemming krijgt en wordt teruggegeven aan de stad. met respect voor het gebouw en de geschiedenis

39

40

CONCEPT Om het te laten bijdragen aan de stad vraagt het om de opening van het terrein en dit betekent dat de ingrepen die noodzakelijk zijn een inverse zijn van het bestaande. en hoe mooi zou het zijn als het programma - de zachte kant daarin als verbinder zal gaan werken.

41

42

CONCEPT Deze koepelantoniemen zijn een middel om tot ingrepen te komen.

43

44

INVERSES

45

46

INVERSE 01

muren ze

grenzen af

scheppen

leefruimte

scheiden verenigen ze

sluiten uit

beschermen

ze lijken te als

horen bij de

mens

de huid bij zijn lichaam

en bij de

illusies

van onze identiteit

47

48

VAN ONDOORDRINGBAAR NAAR PERMEABEL GEBIED Analyse gesloten bolwerk in Haarlem grenzen en bufferzones kwaliteit van de muur groenarmoede oost Ingreep Op de voorheen meest gesloten plaatsen wordt het terrein geopend door middel van subtiele incisies, waarmee de muur als oorspronkelijke grens behouden blijft en sterk ervaarbaar en zichtbaar blijft.

Door de toevoeging van een talud wordt deze ervaring versterkt.

Het terrein wordt getransformeerd naar een park waarmee Haarlem Oost een groene en publieke ontmoetingsplek rijker wordt.

van ondoordringbaar bolwerk

naar een permeabel gebied

49

50

51

1e schil

52

2e schil

3e schil

GRENZEN Ingesloten tussen het Spaarne, spoorwegen en de werkplaats van Nedtrain ligt het koepelterrein bestaande uit barrières die Oost scheiden van de rest van Haarlem en vice versa.

Er volgt een serie van grenzen.

Deze grenzen bestaan uit een dominerende ringmuur van 5 meter hoog, gebouwen, hekwerken en schuttingen.

En tussen deze harde afscheidingen de bufferzones, die gezamenlijk het gevangenisterrein tot een gesloten bolwerk maken.

Enerzijds had deze ‘muur’ het doel de samenleving bescherming te bieden tegen criminaliteit, de maatschappij zuiver te houden van besmetting.

bufferzones

Anderzijds had het tot doel de gedetineerde te behoeden voor recidive en door middel van regelmaat, structuur en begeleiding terugkeer naar de maatschappij mogelijk te maken.

De muur excludeert en includeert tegelijkertijd. Het creëert een veilige en eigen wereld, een mini-maatschappij.

Dit spanningsveld moet zichtbaar en voelbaar blijven.

53

54

1e schil

2e schil

3e schil

Materialisering en detail

55

56

INGREEP Op de voorheen meest gesloten plaatsen wordt het terrein geopend door middel van subtiele incisies, waarmee de muur als oorspronkelijke grens behouden blijft en sterk ervaarbaar en zichtbaar.

Door de toevoeging van een talud wordt deze ervaring versterkt.

Het contrast tussen open en gesloten en tussen vrijheid en gevangenschap wordt hiermee benadrukt.

57

58

59

60

61

62

63

64

KANS VOOR DE STAD barrieres milieus centrum/wonen/bedrijven

65

66

GROENARMOEDE bereikbaarheid van groen binnen 800m

67

huidig stadscentrum

68

onderdeel van centrum

motor voor oost

MOTOR VOOR OOST

stadspark voor Haarlem

69

70

INVERSE 02

71

72

VAN DICHTGESLIBT NAAR ADEMEND Aspect nieuw leven geven Ingreep Slopen van bouwdelen en vermalen tot granulaat en een nieuw leven geven in de vorm van verharding en door het maken van een park.

Hiermee wordt aan de koepel een nieuw podium en maaiveld gegeven.

Waarmee het gevangenisterrein een publieke plek wordt voor alle Haarlemmers. Dit stadspark vormt een ultieme tegenhanger van het oorsponkelijk ontoegankelijke bolwerk.

van een dichtgeslibt

naar een ademend terrein

73

74

ONT WIKKELING VANAF 1901 Vanaf 1901 is het terrein langzaam dichtgeslibt en gefragmenteerd geraakt.

In 1901 bestond het terrein een heldere structuur, waarbij strafgevangenis en Huis van Bewaring van elkaar waren gescheiden en beide hun eigen organisatie hadden. een muur scheidde de twee instellingen.

Kenmerkend zijn de cellulaire luchtplaatsen.

In de jaren ‘20 werden werkplaatsen en magazijnen bijgebouwd.

Begin jaren ‘90 heeft een aantal gebouwen plaats moeten maken voor werkplaatsen en recreatiegebouwen. Vanaf dat moment is het terrein gefragmenteerd geraakt.

1901

1922

1990-2017

75

05-12a

05-12b

05-06a

05-11

05-10 05-09 05-03

76

EEN NIEUW MAAIVELD

77

78

EEN NIEUW MAAIVELD Het dichtgeslibte terrein heeft ademruimte nodig. De oorspronklijke gebouwen hebben lucht nodig.

Daarom moet een aantal gebouwen verdwijnen.

Met het granulaat van het sloopmateriaal wordt een nieuw maaiveld gecreeerd Hiermee krijgt de koepel een nieuw podium. dit sloopmateriaal bestaat uit; - beton uit gevels en vloeren - beton uit trottoirtegels en stelconplaten - traliewerk van de cellengebouwen waarbij tralies omgesmolten worden en nieuw leven krijgen als keerwanden het nieuwe maaiveld wordt een groene publieke plek, een stadspark voor de Haarlemmer 3 principes hoogteverschillen podium

79

80

PLANKAART

81

84

INVERSE 03

85

86

VAN HIËRARCHIE NAAR ONGEDWONGEN DWALEN

van hiërarchie

naar ongedwongen dwalen

87

88

HIËRARCHIE De ‘nieuwe bewoners’ kwamen oorspronkelijk binnen via de hoofdingang van het administratiegebouw. Via de vestibule en een smalle lange gang werden zij naar hun cel overgebracht.

Voordat de gedetineerden in hun cel terecht kwamen werden ze geregistreerd. Ze werden gedwongen hun kleding in te leveren en werden vanaf dat moment een nummer. Daarnaast moesten ze oorspronkelijk een masker dragen om niet herkend te worden door hun mede-gevangenen.

Vanuit de smalle gang stonden ze opeens midden in de imponerende koepelruimte om vervolgens in hun benauwende kleine cel opgesloten te worden.

Deze hiërarchische route vraagt om een tegenhanger: een nieuwe, informele toegang waarmee de oorspronkelijke onderdrukkende en imponerende bedoeling ruimtelijk zichtbaar blijft. Door middel van een inverse wordt dit sterker voelbaar en krijgt tegelijkertijd een nieuwe betekenis.

89

90

INGREEP De koepel krijgt een nieuwe informele opening, waar de spanning tussen gevangenschap en vrijheid voelbaar blijft. Hiermee wordt de koepel onderdeel van het totale doorwaadbare terrein.

91

92

94

PROGRAMMA

95

96

PROGRAMMA Je komt de koepel binnen waar controle verandert in loslaten repressie in expressie wat is er meer geschikt dan muziek, als verbinder. een ultiem programma voor een unieke plek, in popstad Haarlem.

97

98

MUZIKALE VOEDINGSBODEM “we hebben de software: de passie, de muzikanten, het publiek… Wat mist is de hardware: de infrastructuur, oefenruimtes en urgentie op de politieke agenda.”

Haarlem is onlosmakelijk verbonden met popmuziek. De waardes die zorgen voor dit popklimaat zijn ten eerste het Patronaat, dat zich vanaf 1984 ontwikkeld heeft tot één van de belangrijkste poppodia van Nederland, maar ook de grote festivals en evenementen.

Dit nog afgezien van het grote aantal popmuziek hobbyisten: de grootste en meest groeiende groep in Haarlem.

Het wemelt van de organisaties, initiatieven en evenementen in Haarlem, de grote (Haarlemse) artiesten spelen veelvuldig.

De stad kent uitstekende opleidingsinstituten zoals Popschool HART en Conservatorium Haarlem, heeft diverse muzikale broedplaatsen en studio’s en ook de podia zijn van hoog kwalitatief niveau, het Patronaat en Philharmonie Haarlem.

Daarnaast zijn er in Haarlem veel ondernemers actief op het gebied van instrumentenbouw.

99

100

Per augustus 2016 heeft de popschool HART (fusieorganisatie van Muziekcentrum Zuid-Kennemerland, H’art (Haarlem-art) en Volksuniversiteit Haarlem) het pand de Egelantier aan de Gasthuisvest moeten verlaten vanwege het niet voldoen van de huidige huisvesting. Inmiddels heeft het een nieuwe plek gekregen op het Slachthuisterrein.

Hiernaast zit de stad al sinds 2012 met een enorm verminderde hoeveelheid aan oefenruimte en is er geen zicht op een alternatief. Zowel het Patronaat als HART zijn hard op zoek naar deze benodigde ruimte. Deze partijen werken inmiddels samen en pleiten voor een actief popbeleid. 21% van de Haarlemmers beoefent een muzikale hobby. De gemeente is nu samen met HART en het Patronaat op zoek naar een nieuwe locatie voor de popschool, het creëren van oefenruimtes.

Daarnaast zijn er veel ondernemers actief op het gebied van instrumentenbouw en reparaties.

Er zijn intussen gesprekken tussen HART en deze instrumentbouwers om samen te werken en vanuit één locatie te opereren.

Artist in residence Deze muzikale voedingsbodem in Haarlem heeft de potentie om meer te zijn dan een centrum te zijn voor Haarlem. Op nationaal en internationaal niveau kan het groeien tot een Europees centrum voor de popmuziek, waar musici naar toe komen om te musiceren, te experimenteren, te leren en kennis over te brengen.

Dit popklimaat uit zich ook in de aanwezigheid van de muziekindustrie.

In de Spaarnestad staat de grootste vinylperserij van Europa, Record Industry, muziekkrant OOR is er gevestigd.

Veel labels komen uit Haarlem en de stad kent een bovengemiddeld aantal platenzaken.

101

102

103

104

105

106

POPCOLLECTIEF Een muzikale vrijplaats voor (pop)musici, muziekliefhebbers en Haarlemmers, die ruimte biedt voor ontdekking, ontwikkeling, uitwisseling en uitvoering waar collectiviteit cruciaal is en synergie ontstaat een onmisbare ontmoetingsplaats in Haarlem Oost

107

park en publiek

artists in residence

Artist in residence artists in residence

lokale popmusici

Haarlemmer musici amateur en prof musici

podia en publiek

onderwijs

muziekindustrie

108

Haarlem en buurt park buurtwinkels wonen

Podia en publiek podium (10-1500p) muziekcafÊ pophotel popmuseum vinylwinkel Onderwijs popschool conservatorium Haarlem Pop lager en middelbaar onderwijs Muziekindustrie opnamestudio’s platenmaatschappijen producers publishers vinylperserij instrumentenbouwers startups muziek

GEBRUIKERS EN PROGRAMMA Haarlemmer musici en muziekliefhebbers krijgen een plaats op het koepelterrein Het artist in residency programma neemt een belangrijke plaats in in het koepelleven.

Doel is het tijdelijk terugtrekken om zich te kunnen focussen op musiceren en nieuwe creaties of voorstellingen.

Samenwerken door middel van workshops en het ontmoeten van andere musici, kunstenaars en lokale musici is een essentieel onderdeel van het residency programma.

109

platenmaatschappijen/ vinylperserij opnamestudio’s oefenruimtes artists in residence muziekonderwijs startups muziek instrumentenbouwers podium vinylwinkel muziekcafÊ restaurant pophotel popmuseum wonen park recreatie buurt recreatie stad markten festivals 110

111

112

ATMOSFEER

113

114

INVERSE 04

115

116

VAN MONOLOOG NAAR DIALOOG Een nieuw programma en de huidige tijdgeest vragen om een ingreep in de koepelruimte.

Tegenover het oorspronkelijke doel van dit gebouw om te imponeren en op te voeden, komt een nieuw programma te staan dat staat voor vrijheid en gelijkheid.

Met de toevoeging van een luchtobject wil ik zowel de oorspronkelijke ruimtelijkheid en het intimiderende karakter zichtbaar en voelbaar houden als monument van dit gedachtengoed.

Door het luchtobject in de centrale koepelruimte wordt de toeschouwer en artiest zich bewust van de oorspronkelijke betekenis en statische structuur cellenring en koepelruimte en reageert hierop met een inverse in materiaal, verschijningsvorm en functie. van monoloog

naar dialoog

Met deze reversibele ingreep heb ik de essentie van de koepel geaccentueerd en een nieuwe betekenis gegeven zonder het verleden uit te wissen. De ziel van de koepel blijft hierdoor behouden.

117

ruimten

118

dialoog tussen publiek en artiest

UITGANGSPUNTEN OBJECT Door de toevoeging van een ruimtelijk object ontstaan verschillende zones in de koepel, waarbij één helft intact blijft en in de andere helft een interventie plaatsvindt.

Er ontstaan in deze helft van de koepelruimte twee concertzalen met ieder een eigen atmosfeer. De enorme ruimte is op die manier flexibel in te delen voor veel soorten concerten, van intiem tot grootschalig. Dit maakt tijdelijk gebruik mogelijk zodat de ziel van de koepel behouden blijft. zien versus gezien worden Het eenzijdige perspectief waarbij vanuit het midden iedere gedetineerde werd geobserveerd maakt plaats voor meerdere perspectieven. Het object gaat een dialoog aan met de koepel en is tegelijkertijd subject van de dialoog die ontstaat tussen artiest en het publiek en tussen mens en ruimte. circulatie publiek en artiest

anarchistisch versus hiërachisch De hiërarchische route verandert in informele circulatie. Het object begeleidt het publiek en artiest naar de concertuimten en biedt hierdoor verschillende perspectieven op de koepel.

119

120

SCENARIO’S VOORSTELLINGEN De enorme ruimte is op meerdere manieren flexibel in te delen voor veel soorten concerten, van intiem tot grootschalig. scenario 0 Lege koepel

scenario A Puopp. 225m² Pu staand 900 Pu zittend 450

scenario B Puopp. 300m² Pu staand 1200 Pu zittend 600

scenario D Puopp. 900m² Pu staand Pu zittend 1500

ontstaan twee concertzalen met ieder een eigen atmosfeer.

scenario E Puopp. 70m² Pu staand 280 Pu zittend 52

scenario F Puopp. 60m² Pu staand 240 Pu zittend 120

121

122

MATERIAAL EN CONSTRUCTIE De massieve statische koepel vraagt om een tegenhanger in materiaal en constructie. Daarnaast vraagt het nieuwe gebruik als concertpodium om een akoestische ingreep.

Dynamisch versus statisch De rigiditeit van de constructie en de symmetrie van de structuur vraagt om een tegenhanger met dynamische eigenschappen en flexibiliteit.

Poreus versus massief lucht tegenover baksteen en staal zacht versus hard textiel tegenover de hardheid van baksteen Absorptie versus reflectie Om concerten mogelijk te maken moeten de wanden van het object uitgevoerd worden met een akoestische huid.

Tijdelijkheid versus permanent De reversibel object waarmee de koepel niet aangetast wordt.

123

124

ONT WERP EN FUNCTIONALITEIT opbouw van object bestaande uit luchtkamers die verbonden zijn met fiber constructief gesproken met Arup opblazen dmv blowers/ luchtbehandelingskasten die ook comfortabel klimaat bieden getrapte vloer multifunctioneel waaronder techniekruimte en tribune/ podium flexibiliteit door object te vergroten door extra luchtkamers op te blazen

125

200

nylon geleidingsdraad ringen bevestigd aan buitenmembraan buitenmembraan van geimpregneerd vilt 1725

400

71

940

71

400

350

horizontale doorsnede

HORIZONTALE DOORSNEDE WAND

207

400

566 689

aanzicht

815 1131 1386 1545

[1]

BUITENZIJDE WAND maximaal uitgevouwen ver uitgevouwen

VOUWBEWEGING

126

weinig uitgevouwen minimaal uitgevouwen

[1]

[3] [3]

[2]

[4]

[1]

[4]

[3] [2]

[2] [2]

[1]

WANDOPBOUW VAN

35

200

350

WANDOPBOUW

luchtdicht PVC tussenschot 470

tension fiber lucht

35

binnenmembraan van ripstop semitransparant nylon v.v. ingenaaide baleinen en bevestigingsringen

200

nylon geleidingsdraad ringen bevestigd aan buitenmembraan buitenmembraan van geimpregneerd vilt 1725

horizontale doorsnede

127

128

129

130

SCENARIO 1

131

132

SCENARIO 2

133

134

SCENARIO 3

135

136

137

138

139

140

INVERSE 05

141

142

VAN INTROVERT NAAR EXTRAVERT Het Aspect diffusie ingreep het openbreken en verbinden van cellen waarbij de oorspronkelijke celstructuur voelbaar gehouden wordt

van introvert

naar extravert en verbindend

143

144

CELCONFIGURATIES

A

B

Celwanden buiten

C

Celwanden binnen

A

B

C

145

146

SCÈNES

147

148

DE CREW ARRIVEERT Om 9 uur in de ochtend komen de podiumbouwers en licht- en geluidstechnici via de Papentorenvest het terrein op gelopen.

2740

1560

1560

Laden en lossen Vanaf de Harmenjansweg komen 3 transportbusjes het koepelterrein oprijden. Samen met de crew, instrumenten en apparatuur arriveert de optredende band om 13 uur in de middag bij de koepel. Het laden en lossen bij de noordingang van de koepel kan beginnen.

Met behulp van de koepelcrew zijn binnen een mum van tijd de flightcases onder dak en wordt als laatste de vleugel naar binnen gereden.

480 kg

480 kg

2740

Steinway Model D

Steinway Model D

0

0

149

150

LADEN LOSSEN

0

1

2

3

4

5 meter

3

cellen

151

slag flightcases

152

OPSLAG FLIGHTCASES

0

1

3

2

3

4

5 meter

cellen

153

154

300 500/.../3000

Box trusses

155

156

OPSLAGCELLEN

>30m

40m

100st

1500

3

cellen

157

158

TECHNIEK De podiumcrew treft de voorbereidingen voor het opblazen van het koepelobject met behulp van de hoogwerker en de trussen worden uit de opslagcel gehaald en op de juiste positie gelegd om vervolgens met takels aan de stalen spanten van het koepeldak gehangen te worden.

De licht- en geluidstechnici installeren de verlichting en boxen, bekabeling voor de apparatuur en monitors voor de artiesten

159

160

PROLOOG Het

161

162

163

164

KLEEDKAMERS

0

1

2

3

4

5 meter

12

cellen

165

166

REPETITIECELLEN S/M/L/XL

STUDIO S 0

1

2

Uitgangspunten 3 4 cel S [10m²]

5 meter

x

cellen

167

168

REPETITIECELLEN S/M/L/XL

0

1

STUDIO M 2

3

Uitgangspunten cel M [20m²]

4

5 meter

x

cellen

169

170

REPETITIECELLEN S/M/L/XL

0

1

STUDIO L 2

3

Uitgangspunten cel L [30m²]

4

5 meter

x

cellen

171

172

REPETITIECELLEN S/M/L/XL

STUDIO XL Uitgangspunten cel XL [40m²]

x

cellen

173

174

PROLOOG Het

175

176

OVERIG PROGRAMMA

vinylperserij

vinylwinkel

instrumentenbouwers

muziek startups

177

178

PROLOOG

RESTAURANT

Het

179

180

181

182

CONCERTGANGERS ARRIVEREN

183

184

ENTREE 1500 mensen 2500 mm breedte

ENTREE Uitgangspunten 1500 mensen

185

186

FOYER

FOYER 450m2 ≤ 1500p

187

188

189

190

TICKET VERKOOP

3

cellen

191

GARDEROBE 1500 mensen 25 jassen/m 50 jassen/m dubbelhoog

b al ie

CONFIG 01 44m > 572 jassen benodigd aantal cellen: 18

GARDEROBE Uitgangspunten 1500 mensen 13 jassen/m

18

cellen

193

194

LOCKERCELLEN Uitgangspunten 28 lockers/cel = 140 lockers

CONFIG 01 lockers 28 lockers/cel = 140 lockers benodigd aantal cellen: 5

LOCKERS Uitgangspunten geen eisen

5

cellen

195

196

BARCELLEN uitgangspunt 4m²/50p m² bar per bezoeker 0.08m²/p benodigd m² bar/1500p 120m² beschikbaar per cel 10m² benodigd aantal cellen 12 +voorraadcel/keuken

12

cellen

197

198

BARCELLEN -2 uitgangspunt 4m²/50p m² bar per bezoeker 0.08m²/p benodigd m² bar/1500p 120m² beschikbaar per cel 10m² benodigd aantal cellen 12 +voorraadcel/keuken

CONFIG 02 8m/ 13m² benodigde lengte: 80m

BAR Uitgangspunten 1500 mensen 4m²/50p > 120m²

12

cellen

199

TOILETCELLEN Uitgangspunten 1500 mensen 1 toilet /80 personen = 19 toiletten waarvan >2 MIVA (10%)

CONFIG 01 44m > 572 jassen benodigd aantal cellen: 18

TOILETTEN Uitgangspunten 1500 mensen 1 toilet /80 personen

17

cellen

201

202

Ty pe 1: LA

CE DT 24

GROTE CONCERTZAAL grote concerten 1500 staplaatsen

6700+

SCENE 03 1:200

204

KLEINE CONCERTZAAL intieme concerten ca 50 zitplaatsen ca 150 staplaatsen

CONFIG 01 54 zitplaatsen

7

cellen

205

206

KLEINE CONCERTZAAL intieme concerten ca 150 staplaatsen

CONFIG 01 02 54 zitplaatsen staplaatsen 150

7

cellen

207

208

A NOODSCENARIO

C

1500 mensen 90p/m vrije breedte doorgang totaal benodigde breedte: 17m vluchtweg A: b = 2.35m * 4 * 90 = 846 personen vluchtweg B: b = 1.50m * 2 * 90 = 270 personen

A

vluchtweg C: b > 2.13m * 2 * 90 = 384 personen Totaal 16.70m

A

C

B

A

209

210

211

212

APPENDICES

213

214

MAQUETTE

215

216

217

218

219

220

221

222

223

224

225

226

227

228

229

230

ANALYSE

231

232

fysiek/ gevoelsmatig

visueel

auditief

RUIMTELIJK intrigerende ruimtelijke contrasten > voelbaar houden en versterken

koepel

cel

luchtplaats

233

234

REFERENTIE TERREINEN Westergasterrein | Amsterdam De Hallen | Amsterdam Landschaftspark | Duisburg Nord Telliskivi | Tallin

0

5

10

25 meter

Koepel | Haarlem Landschaftspark | Duisburg Nord Telliskivi | Tallin De Hallen | Amsterdam Westergasterrein| Amsterdam

235

236

CILINDRISCHE GEBOUWEN

Koepel Haarlem

Pantheon

westergashouder

1:750

237

238

STICHTINGSKOSTEN & EXPLOITATIE Uitgangspunten

Achtergrondinfo/ Referentieprojecten

HAALBAARHEID

Terrein terreinoppervlakte uitgebreid met park

18.700 m² 3.150 m² 15.198 m²

Oppervlakte gebouwen Gebouwen totaal Verkoop woningen Gebouwen verhuur Musiceerruimten Werkplekken verhuur Gebouwen te slopen

BVO 13.215 1.674 11.541 5.520 2.435 6.713

Stichtingskosten Aankoop terrein sloopwerkzaamheden Verbouwkosten verbouwkosten akoestiek inrichting (huurdersinvestering) koepelobject Park Totaal

NVO m² m² m² m² m² m²

1.484 m²

0,065852179

à /m² € 175 € 25 /m² € 1.000 /m² € 250 /m² €0 € 40

€ 6.545.000 € 167.900 € 4.625.300 € 1.380.100 €0 € 40.000 € 607.920 € 13.366.220

Kengetallen 2015 nieuwe stad A'foort alleen musiceerruimten

Financieringsmodel Beschikbare middelen Inkomsten verkoop woningen Subsidies (NRF) Leningen bank/ derden Totaal

eenmalig € 2.900

€ 4.303.600 € 2.265.700 € 6.796.900 € 13.366.100

http://www.huizenzoeker.nl/woningmarkt/noord-holland/haarlem/ REF de hallen

Exploitatiekosten Inkomsten Inkomsten verhuur (jaarlijks) - muziekstudiocellen - opnamestudio's - vergadercellen - werkplaatsen - hotelkamers (obv 44 kamers) - restaurant - festivals Totaal

jaarlijks omzetgerelateerde huur

€ € € € €

128.300 123.600 146.100 175.200 281.300 € 66.000 € 86.100 € 1.006.600

REF Q factory

€ 83.700 € 15.200 € 69.300 € 543.800 € 60.100 € 49.600 € 173.200 €0 € 994.900

REF de hallen

REF

REF Atoomclub

REF Westerpark

Uitgaven Onderhoudskosten Onderhoudskosten OR Beheer en schoonmaakkosten rente (en aflossing) 8% belastingen verzekeringen bedrijfskosten energie en water erfpacht Totaal

REF de hallen REF de hallen REF Atoomclub

239

Exploitatieresultaat Jaarlijks

REF de hallen

€ 230.200

240