over muren en andere vrijheden een zoektocht naar de betekenis van de koepel in Haarlem - Annette Bos -
Over muren en andere vrijheden een zoektocht naar de betekenis van de koepel in Haarlem Annette Bos
Over muren en andere vrijheden een zoektocht naar de betekenis van de koepel in Haarlem
Annette Bos Da Costastraat 96-1v 1053 ZS Amsterdam annette@annettebos.nl 0646224243 www.dekoepelvanhaarlem.nl Academie van Bouwkunst Amsterdam Master Architectuur Februari 2017 Commissie Marcel van der Lubbe (mentor) Hanneke Kijne Violette Baudet Toegevoegde leden examencommissie Bart Bulter Ira Koers Š Annette Bos
1
2
PROLOOG EN DANKWOORD Gefascineerd door ideologische architectuur, door ruimtelijke contrasten, Liefde voor het bestaande en architectuur die verbindt. De koepelgevangenis van Haarlem kwam op mijn pad en mijn fascinaties kwamen samen. Deze zoektocht en het tot stand komen van dit ontwerp was ondenkbaar zonder de steun en het vertrouwen van mijn commissie. Enorm veel dank Marcel van der Lubbe, Hanneke Kijne en Violette Baudet. Ondenkbaar zonder de deuren van de koepel die voor me open stonden dankzij Jim Greve en de medewerking van het Ministerie van Justitie, Atelier Rijksbouwmeester en het Rijksvastgoedbedrijf.
Ondenkbaar zonder de gesprekken en hulp van mijn lieve vrienden, Stephan Sliepenbeek, Mark Spijkerman, Eric Haas, Jim Navarro, Marjet Visscher, Paul Kuipers en Eelke Bos. En daarnaast de ademruimte en liefdevolle steun die mijn lieve ouders me boden - af en toe in het hoge noorden - en ĂĄltijd op afstand. Ondenkbaar zonder mijn twee grootste helden Harmen Jan Holman en Harry van den Berg, dank voor de vele sparmomenten en het monnikenwerk tot diep in de nacht. Ik zal het missen. En CornĂŠ, voor je geloof in mij, en je jarenlange onvoorwaardelijke steun. Het was een lange zoektocht maar enorm de moeite waard.
Ondenkbaar zonder de vele Haarlemmers die hun tijd en enthousiasme over Haarlem met me hebben gedeeld. Muziekschool Hart en ABC Architectuurcentrum Haarlem. Ondenkbaar zonder de gesprekken over muziekscene en (lucht)constructies, Dank Rob Klerkx, Max Mollinger, Mathew Vola en Wilko Ros. 3
RESUMÉ Het begon in september 2014 met een grote fascinatie voor een ideologisch gebouw, bijzonder cultureel erfgoed waarvan er slechts drie op deze wereld staan, alle in Nederland, alle in de fase om herbestemd te worden. Dit afstudeeronderzoek dient dan ook gelezen te worden - niet slechts als ‘project’ - maar vooral als een zoektocht naar betekenis. Het is een zoektocht naar de ziel van een gebouw en hoe deze blootgelegd kan worden door het een nieuwe betekenis te geven. Hoe kan deze ziel zichtbaar blijven, of zelfs versterkt worden? Welke architectonische ingrepen zijn hiervoor nodig? Door middel van programma, toegespitst op vandaag, en ruimte gevend aan de toekomst. ONDERZOEKSTHEMA’S Geschiedenis en toekomst Hoe kunnen verleden en context geïntegreerd worden? Hoe kan een nieuwe invulling een dialoog aangaan met het verleden en kan het bestaande blijven voortbestaan terwijl een nieuwe laag wordt toegevoegd? Het is van belang geweest de
geschiedenis van detentie te onderzoeken om op deze manier grip te krijgen op de gebouwen en het terrein. De uniciteit van deze typologie verdient het bewaard te blijven. Elimineren en toevoegen Hoe kunnen ingrepen bijdragen aan het creëren, behouden en versterken van (collectief ) bewustzijn? Grenzen en vrijheid Wat is gevangenschap en wat is vrijheid? Heeft vrijheid bestaansrecht zonder de aanwezigheid van grenzen? welke rol kunnen grenzen vervullen vandaag en bij de invulling van een nieuw programma? Ruimtelijke contrasten Hoe kunnen de opvallende ruimtelijke contrasten die het terrein en haar gebouwen bezitten, zichtbaar en voelbaar blijven ondanks - of juist door middel van - het toevoegen van een nieuw programma, en hiermee een nieuwe betekenis geven aan de voormalige detentiegebouwen en het terrein?
Architectenrol Naast deze gebouwspecifieke thema’s zocht ik naar de waarde van een architect. Niet slechts als ontwerper, maar juist als verbinder. Verbinder van mensen, van belangen, van expertises, verbinder van de zachte kanten die zich binnen een ontwerp- en bouwproces afspelen, maar ook de harde kanten - van stichtingskosten tot exploitatie. De context Ik ben op pad gegaan in Haarlem, om de ziel van de stad te ontdekken en om te zien wat Haarlem Oost nodig heeft. Samengevat Na meer dan 100 jaar een introvert en gesloten bolwerk te zijn wordt de koepelgevangenis en het terrein terrein teruggeven aan de stad. Als nieuw stadspark voor Haarlem. En met een muziekprogramma dat aansluit bij de ambities van Haarlem en haar identiteit als popstad versterkt. Bovendien doet het ontwerp recht aan de architectonische en cultuurhistorische betekenis van het gevangeniscomplex.
Stadspark Het sinds 1901 langzaam dichtgeslibde en benauwde terrein krijgt weer ademruimte door de sloop van een aantal gebouwen. Het sloopmateriaal wordt hergebruikt om een glooiend park aan te leggen. Zo krijgt Haarlem Oost de nieuwe groene openbare ruimte die zij hard nodig heeft. Het park is met zijn intieme amfitheater bovendien zeer geschikt voor concerten. Smalle doorgangen in de oude muur om het terrein verbinden het park met de stad. Deze minimale incisies in de muur benadrukken respectvol het oorspronkelijke karakter van het terrein. Binnen de muren verandert de voormalige strikte hiërarchie in ongedwongen dwalen en ontdekken. Muziek - van gevangenschap naar vrijheid Het voormalige gevangenisterrein wordt getransformeerd tot dé ultieme plek voor musici, muziekliefhebbers en alle Haarlemmers. Er komt een uitgebreid programma met onder meer podia, oefenruimtes, opnamestudio’s, werkplaatsen voor instrumentenbouwers, muziek-startups, en een vinylwinkel. Ook is er ruimte voor horeca.
Het plan verrijkt het sterke popklimaat van de Spaarnestad met een bijzondere muzikale vrijplaats voor musici. Er is ruimte voor ontdekking, ontwikkeling, uitwisseling en uitvoering. Collectiviteit en synergie staan centraal. Op het terrein vier je de vrijheid. Podium – van controle naar dynamiek In de koepel komt een bijzonder luchtobject met een akoestische huid. Hierdoor ontstaan twee concertzalen met ieder een eigen atmosfeer. Het luchtobject is opblaasbaar. De enorme ruimte is op die manier flexibel in te delen voor veel soorten concerten, van intiem tot grootschalig. Dit maakt tijdelijk gebruik mogelijk zodat de ziel van de koepel behouden blijft. Onderzoek en exploitatie Door minimale ingrepen en een sluitende exploitatie is het plan realiseerbaar. Het onderzoek naar programma en exploitatie is gebaseerd op gesprekken en informatie van Haarlemmers en diverse muziekinstellingen. 5
6
INHOUDSOPGAVE resumĂŠ 4
ingrepen
inleiding 9
inverse 01 47 grenzen 53 kans voor de stad 65
zoektocht
vertrekpunt 11 criteria 13 waardering 15
context
grondgedachte 17 haarlem in beeld 23 de koepel in beeld 27 onderzoeksvraag 39 concept 41
inverse 02 71 van dichtgeslibt naar ademend 73 een nieuw maaiveld 77 plankaart 81 inverse 03 85 programma 95 muzikale voedingsbodem 99 inverse 04 van monoloog naar dialoog
115 117
inverse 05 141 van introvert naar extravert 143 celconfiguraties 145 scènes 147
appendices
maquette 215 analyse 231 haalbaarheid 239
7
8
INLEIDING Een onderzoek hoe een gesloten en introvert bolwerk midden in de stad met historische waarde en grote betekenis gaat bijdragen aan de stad met respect voor het gebouw en de geschiedenis
9
10
VERTREKPUNT ‘Architectuur is niet het scheppen vanuit het niets, maar het herscheppen van zaken die reeds bestaan’ Dom Hans van der Laan
100 jaar geleden Utopische denkbeelden gegoten in architectuur met als doel op te voeden onaangepasten te verbeteren Vandaag Wat is de betekenis van deze specifieke typologie? en voor haar omgeving?
Leegstand opnieuw bestemming geven een pure noodzaak om culturele en maatschappelijke waarden te behouden grondstoffen te sparen de aarde te koesteren
Intrigerende contrasten Introvert versus extravert Top down versus bottom up Verleden versus vandaag Rigiditeit versus flexibiliteit Permanent versus tijdelijkheid Spanningsvelden om te onderzoeken te versterken te doorbreken om betekenis te geven
Dialoog Nieuwe verbindingen creĂŤren hard en zacht met de stad met haar bewoners met het collectief bewustzijn Een zoektocht naar programma
11
12
CRITERIA Om tot een goed programma en ingrepen te kunnen komen heb ik criteria opgesteld die als handvatten hebben gediend. Deze criteria bestaan uit harde en zachte kanten van gebouw en locatie. Hieruit volgt een waardering die als uitgangspunt heeft gediend voor de uiteindelijke ingrepen.
13
14
WAARDERING Grenzen van koepelterrein als drager van de identiteit van de plek
grenzen visueel en voelbaar versterken
HiĂŤrarchische ontsluiting en circulatie
afleesbaar houden
Koepel als fysieke verschijningsvorm van ideologie
ideologie afleesbaar houden
ruimtelijke contrasten
behouden
Een pijnplek voor de exgedetineerde
ontlading van de plek
Een plek voor individu en collectief
aspecten behouden
Tentoonspreiding van overheidsmacht
afleesbaar houden
Na > 100 jaar een introvert bolwerk
onderdeel maken van stedelijk weefsel
barrière tussen Centrum en Oost
doorbreken
groenarmoede en gebrek aan publieke plekken in Haarlem oost
een stadspark voor oost
van een plek van controle en gevangenschap
naar een programma dat verbindt en vrijheid representeert
Deze criteria dienen als basis voor ruimtelijke en programmatische ingrepen. Deze hebben als doel de waarden en kwaliteiten afleesbaar te houden en voelbaar te maken.
Dit wordt bereikt door te VERSTERKEN of te INVERTEREN 15
16
GRONDGEDACHTE Tot in de 17e eeuw heeft gevangenisstraf nagenoeg niet bestaan. Criminaliteit wordt tot dan toe bestreden met lijf- en doodstraffen. De periode van de verlichting brengt grote veranderingen met zich mee die consequenties hebben voor het rechtssysteem. Naast vrijheid, gelijkheid en democratie brengt het ook toezicht met zich mee. De moderniserende samenleving wordt steeds meer gedomineerd door een normaliserende macht en door toezicht. In deze periode is het idee van het panopticum ontwikkeld door de strafrechthervormer Jeremy Bentham. Het is in feite een bekroning van een machtstype dat zich sinds de 17e eeuw met de opkomst van het kapitalisme langzaam ontwikkelde. Onopvallende technieken die mensen kneedbaar, beheersbaar en kenbaar maken krijgen vorm in afgesloten functies, door Foucault ‘discipline’ genoemd. In deze periode heeft zich het cellulaire systeem ontwikkeld. In Nederland wordt deze eenzame opsluiting pas in 1886 bij wet geregeld. Om aan de benodigde capaciteitsvraag te voldoen en om de achterstand van
executie in gevangenisstraf in te lopen wordt in 1898 akkoord gegaan met het voorstel van Minister Cort van der Linden om een strafgevangenis te bouwen in Haarlem. Hij geeft rijksbouwmeester W.C. Metzelaar de opdracht tot het ontwerpen van een koepelgevangenis, mede omdat hij zelf geen voorstander was van het vleugeltype. De reden waarom voor een koepel wordt gekozen is ten eerste dat het toezicht eenvoudiger is. Alle cellen zijn onder het oog van de bewaarders, terwijl ook de bewaarders zelf makkelijker in de gaten gehouden kunnen worden. Ten tweede is het onderling contact tussen gedetineerden in de koepelgevangenis moeilijker, zowel naar de naastgelegen als naar tegenover gelegen cellen, terwijl de ganglopers1 steeds onder toezicht staan en dus niet - zoals in een vleugelgevangenis - contact met gedetineerden in hun cellen kunnen hebben.
17
‘De rotondevorm verdient verre de voorkeur uit een oogpunt van surveillance Alle cellen zijn steeds onder het oog van de beambten
Reeds deze omstandigheid brengt, naar de ervaring leert, de gevangenen in een toestand van rust, die én voor de tucht én voor de gemoedsstemming én voor den arbeid heilzame gevolgen heeft’
1] Reconstructietekeningen van het panopticum zijn van de auteur en op basis van de teksten van Jeremy Bentham [The Panopticon writings]. 2] Tekeningen van de auteur
18
Benthams Panopticon 1
strafgevangenis Haarlem 2
19
20
Plattegrond Haarlem 1822 | F.J. Nautz/ W.C. van Baarsel Hoofdwerkplaats NS | Oostersingelgracht 1972 Haarlem Oost | 1921
22
HAARLEM IN BEELD In de 17e eeuw werd Haarlem aan de Noordzijde uitgebreid en voorzien van een halfcirkelvormige omwalling met bastions. Aan de Noordoostkant werd deze aangesloten op de stadsmuur met twee bastions en sloten het gebied ten oosten van het Spaarne af. Dit gebied bleef tot begin 19e eeuw dun bebouwd. Rond 1820 begon de slechting van de wallen nadat het front Haarlem als onderdeel van de Stelling van Amsterdam haar functie had verloren. In de 19e eeuw verdichtte de stad en industrie en woningbouw namen bezit van de noordkant van de stad. Aan de noordoostkant vestigden zich met name scheepswerven, bierbrouwerijen en bedrijven die niet in de stad gewenst waren. Het Scheepmakerskwartier en de wijken ten oosten van het Spaarne liggend, zijn gebouwd op laagveenafzettingen.
Ontsnapping uit Huis van Bewaring | Papentorenvest 1918
23
24
26
DE KOEPEL IN BEELD
27
28
CELLENRING Cellenring De koepelruimte heeft een interne diameter van 52.4 meter, een externe van 63m en een oppervlakte van 2160m2 en in het centrum een hoogte van 34.8 meter. De cellenring omvat 60 traveeĂŤn, waarvan het merendeel als cel in gebruik was. Bij de eerste bouwlaag vormen vier traveeĂŤn een doorgang naar aangrenzende bouwdelen of een luchtplaats. De cellenring bestaat uit vier bouwlagen. Cellen De cellen zijn 10m2 en hebben een afmeting van 2.5 bij 4 meter. De hoogte van de cellen varieert door de segmentbooggewelven tussen een minimumhoogte van 2.6 en een maximumhoogte van 3 meter. Sinds de instelling van de cellulaire opsluiting was er meer oog voor welzijn van de gedetineerde. Daarom werden cellen voorzien van ventilatie en verwarming. Pas in een veel later stadium zijn sanitaire voorzieningen toegevoegd.
29
05-01
30
05-02
05-04
05-05
GEBOUWEN Strafgevangenis: 05-01 Administratiegebouw 05-02a Directeurswoning 05-02b Adjunctdirecteurswoning 05-04 Cellengebouw 05-05 Bewaarderswoningen Huis van Bewaring 05-06 Administratiegebouw 05-07 Cellengebouw 05-08 Ambtswoningen 05-12 Werkplaatsen
05-06
05-07
05-08
05-12
31
32
OORSPRONKELIJK PROGRAMMA
Bewaarderswoningen Arbeidszalen/ magazijn Satellietgebouw Woning adjunct directeur
Ontvangst/ poort Luchtplaats Administratiegebouw Dienstgebouw Cellenring strafgevangenis Spreekkamers en recreatie Woning directeur Keuken/ Medische dienst Isoleercellen Luchtplaats Ambtenaarswoningen HvB Ringmuur Cellenvleugel Huis van Bewaring Hoofdbewaarderswoning HvB Ketelhuis Luchtplaats
33
a
34
b
DE KOEPEL ANNO 2015
a
d b c
c
d
35
36
DE KOEPEL ANNO 2016
37
38
ONDERZOEKSVRAAG Hoe mooi zou het zijn dat wat tot nu toe een afgesloten en introvert bolwerk midden in de stad is geweest met historische waarde en grote betekenis geopend wordt een nieuwe bestemming krijgt en wordt teruggegeven aan de stad. met respect voor het gebouw en de geschiedenis
39
40
CONCEPT Om het te laten bijdragen aan de stad vraagt het om de opening van het terrein en dit betekent dat de ingrepen die noodzakelijk zijn een inverse zijn van het bestaande. en hoe mooi zou het zijn als het programma - de zachte kant daarin als verbinder zal gaan werken.
41
42
CONCEPT Deze koepelantoniemen zijn een middel om tot ingrepen te komen.
43
44
INVERSES
45
46
INVERSE 01
muren ze
grenzen af
scheppen
leefruimte
scheiden verenigen ze
sluiten uit
beschermen
ze lijken te als
horen bij de
mens
de huid bij zijn lichaam
en bij de
illusies
van onze identiteit
47
48
VAN ONDOORDRINGBAAR NAAR PERMEABEL GEBIED Analyse gesloten bolwerk in Haarlem grenzen en bufferzones kwaliteit van de muur groenarmoede oost Ingreep Op de voorheen meest gesloten plaatsen wordt het terrein geopend door middel van subtiele incisies, waarmee de muur als oorspronkelijke grens behouden blijft en sterk ervaarbaar en zichtbaar blijft. Door de toevoeging van een talud wordt deze ervaring versterkt. Het terrein wordt getransformeerd naar een park waarmee Haarlem Oost een groene en publieke ontmoetingsplek rijker wordt.
van ondoordringbaar bolwerk
naar een permeabel gebied
49
50
51
1e schil
52
2e schil
3e schil
GRENZEN Ingesloten tussen het Spaarne, spoorwegen en de werkplaats van Nedtrain ligt het koepelterrein bestaande uit barrières die Oost scheiden van de rest van Haarlem en vice versa. Er volgt een serie van grenzen. Deze grenzen bestaan uit een dominerende ringmuur van 5 meter hoog, gebouwen, hekwerken en schuttingen. En tussen deze harde afscheidingen de bufferzones, die gezamenlijk het gevangenisterrein tot een gesloten bolwerk maken. Enerzijds had deze ‘muur’ het doel de samenleving bescherming te bieden tegen criminaliteit, de maatschappij zuiver te houden van besmetting.
bufferzones
Anderzijds had het tot doel de gedetineerde te behoeden voor recidive en door middel van regelmaat, structuur en begeleiding terugkeer naar de maatschappij mogelijk te maken. De muur excludeert en includeert tegelijkertijd. Het creëert een veilige en eigen wereld, een mini-maatschappij. Dit spanningsveld moet zichtbaar en voelbaar blijven. 53
54
1e schil
2e schil
3e schil
Materialisering en detail
55
56
INGREEP Op de voorheen meest gesloten plaatsen wordt het terrein geopend door middel van subtiele incisies, waarmee de muur als oorspronkelijke grens behouden blijft en sterk ervaarbaar en zichtbaar. Door de toevoeging van een talud wordt deze ervaring versterkt. Het contrast tussen open en gesloten en tussen vrijheid en gevangenschap wordt hiermee benadrukt.
57
58
59
60
61
62
63
64
KANS VOOR DE STAD barrieres milieus centrum/wonen/bedrijven
65
66
GROENARMOEDE bereikbaarheid van groen binnen 800m
67
huidig stadscentrum
68
onderdeel van centrum
motor voor oost
MOTOR VOOR OOST
stadspark voor Haarlem
69
70
INVERSE 02
71
72
VAN DICHTGESLIBT NAAR ADEMEND Aspect nieuw leven geven Ingreep Slopen van bouwdelen en vermalen tot granulaat en een nieuw leven geven in de vorm van verharding en door het maken van een park. Hiermee wordt aan de koepel een nieuw podium en maaiveld gegeven. Waarmee het gevangenisterrein een publieke plek wordt voor alle Haarlemmers. Dit stadspark vormt een ultieme tegenhanger van het oorsponkelijk ontoegankelijke bolwerk.
van een dichtgeslibt
naar een ademend terrein
73
74
ONT WIKKELING VANAF 1901 Vanaf 1901 is het terrein langzaam dichtgeslibt en gefragmenteerd geraakt. In 1901 bestond het terrein een heldere structuur, waarbij strafgevangenis en Huis van Bewaring van elkaar waren gescheiden en beide hun eigen organisatie hadden. een muur scheidde de twee instellingen. Kenmerkend zijn de cellulaire luchtplaatsen. In de jaren ‘20 werden werkplaatsen en magazijnen bijgebouwd. Begin jaren ‘90 heeft een aantal gebouwen plaats moeten maken voor werkplaatsen en recreatiegebouwen. Vanaf dat moment is het terrein gefragmenteerd geraakt. 1901
1922
1990-2017
75
05-12a
05-12b
05-06a
05-11
05-10 05-09 05-03
76
EEN NIEUW MAAIVELD
77
78
EEN NIEUW MAAIVELD Het dichtgeslibte terrein heeft ademruimte nodig. De oorspronklijke gebouwen hebben lucht nodig. Daarom moet een aantal gebouwen verdwijnen. Met het granulaat van het sloopmateriaal wordt een nieuw maaiveld gecreeerd Hiermee krijgt de koepel een nieuw podium. dit sloopmateriaal bestaat uit; - beton uit gevels en vloeren - beton uit trottoirtegels en stelconplaten - traliewerk van de cellengebouwen waarbij tralies omgesmolten worden en nieuw leven krijgen als keerwanden het nieuwe maaiveld wordt een groene publieke plek, een stadspark voor de Haarlemmer 3 principes hoogteverschillen podium
79
80
PLANKAART
81
84
INVERSE 03
85
86
VAN HIËRARCHIE NAAR ONGEDWONGEN DWALEN
van hiërarchie
naar ongedwongen dwalen
87
88
HIËRARCHIE De ‘nieuwe bewoners’ kwamen oorspronkelijk binnen via de hoofdingang van het administratiegebouw. Via de vestibule en een smalle lange gang werden zij naar hun cel overgebracht. Voordat de gedetineerden in hun cel terecht kwamen werden ze geregistreerd. Ze werden gedwongen hun kleding in te leveren en werden vanaf dat moment een nummer. Daarnaast moesten ze oorspronkelijk een masker dragen om niet herkend te worden door hun mede-gevangenen. Vanuit de smalle gang stonden ze opeens midden in de imponerende koepelruimte om vervolgens in hun benauwende kleine cel opgesloten te worden. Deze hiërarchische route vraagt om een tegenhanger: een nieuwe, informele toegang waarmee de oorspronkelijke onderdrukkende en imponerende bedoeling ruimtelijk zichtbaar blijft. Door middel van een inverse wordt dit sterker voelbaar en krijgt tegelijkertijd een nieuwe betekenis. 89
90
INGREEP De koepel krijgt een nieuwe informele opening, waar de spanning tussen gevangenschap en vrijheid voelbaar blijft. Hiermee wordt de koepel onderdeel van het totale doorwaadbare terrein.
91
92
94
PROGRAMMA
95
96
PROGRAMMA Je komt de koepel binnen waar controle verandert in loslaten repressie in expressie wat is er meer geschikt dan muziek, als verbinder. een ultiem programma voor een unieke plek, in popstad Haarlem.
97
98
MUZIKALE VOEDINGSBODEM “we hebben de software: de passie, de muzikanten, het publiek… Wat mist is de hardware: de infrastructuur, oefenruimtes en urgentie op de politieke agenda.” Haarlem is onlosmakelijk verbonden met popmuziek. De waardes die zorgen voor dit popklimaat zijn ten eerste het Patronaat, dat zich vanaf 1984 ontwikkeld heeft tot één van de belangrijkste poppodia van Nederland, maar ook de grote festivals en evenementen. Dit nog afgezien van het grote aantal popmuziek hobbyisten: de grootste en meest groeiende groep in Haarlem. Het wemelt van de organisaties, initiatieven en evenementen in Haarlem, de grote (Haarlemse) artiesten spelen veelvuldig. De stad kent uitstekende opleidingsinstituten zoals Popschool HART en Conservatorium Haarlem, heeft diverse muzikale broedplaatsen en studio’s en ook de podia zijn van hoog kwalitatief niveau, het Patronaat en Philharmonie Haarlem. Daarnaast zijn er in Haarlem veel ondernemers actief op het gebied van instrumentenbouw. 99
100
Per augustus 2016 heeft de popschool HART (fusieorganisatie van Muziekcentrum Zuid-Kennemerland, H’art (Haarlem-art) en Volksuniversiteit Haarlem) het pand de Egelantier aan de Gasthuisvest moeten verlaten vanwege het niet voldoen van de huidige huisvesting. Inmiddels heeft het een nieuwe plek gekregen op het Slachthuisterrein. Hiernaast zit de stad al sinds 2012 met een enorm verminderde hoeveelheid aan oefenruimte en is er geen zicht op een alternatief. Zowel het Patronaat als HART zijn hard op zoek naar deze benodigde ruimte. Deze partijen werken inmiddels samen en pleiten voor een actief popbeleid. 21% van de Haarlemmers beoefent een muzikale hobby. De gemeente is nu samen met HART en het Patronaat op zoek naar een nieuwe locatie voor de popschool, het creëren van oefenruimtes.
Daarnaast zijn er veel ondernemers actief op het gebied van instrumentenbouw en reparaties. Er zijn intussen gesprekken tussen HART en deze instrumentbouwers om samen te werken en vanuit één locatie te opereren. Artist in residence Deze muzikale voedingsbodem in Haarlem heeft de potentie om meer te zijn dan een centrum te zijn voor Haarlem. Op nationaal en internationaal niveau kan het groeien tot een Europees centrum voor de popmuziek, waar musici naar toe komen om te musiceren, te experimenteren, te leren en kennis over te brengen.
Dit popklimaat uit zich ook in de aanwezigheid van de muziekindustrie. In de Spaarnestad staat de grootste vinylperserij van Europa, Record Industry, muziekkrant OOR is er gevestigd. Veel labels komen uit Haarlem en de stad kent een bovengemiddeld aantal platenzaken. 101
102
103
104
105
106
POPCOLLECTIEF Een muzikale vrijplaats voor (pop)musici, muziekliefhebbers en Haarlemmers, die ruimte biedt voor ontdekking, ontwikkeling, uitwisseling en uitvoering waar collectiviteit cruciaal is en synergie ontstaat een onmisbare ontmoetingsplaats in Haarlem Oost
107
park en publiek
artists in residence
Artist in residence artists in residence
lokale popmusici
Haarlemmer musici amateur en prof musici
podia en publiek
onderwijs
muziekindustrie
108
Haarlem en buurt park buurtwinkels wonen
Podia en publiek podium (10-1500p) muziekcafÊ pophotel popmuseum vinylwinkel Onderwijs popschool conservatorium Haarlem Pop lager en middelbaar onderwijs Muziekindustrie opnamestudio’s platenmaatschappijen producers publishers vinylperserij instrumentenbouwers startups muziek
GEBRUIKERS EN PROGRAMMA Haarlemmer musici en muziekliefhebbers krijgen een plaats op het koepelterrein Het artist in residency programma neemt een belangrijke plaats in in het koepelleven. Doel is het tijdelijk terugtrekken om zich te kunnen focussen op musiceren en nieuwe creaties of voorstellingen. Samenwerken door middel van workshops en het ontmoeten van andere musici, kunstenaars en lokale musici is een essentieel onderdeel van het residency programma.
109
platenmaatschappijen/ vinylperserij opnamestudio’s oefenruimtes artists in residence muziekonderwijs startups muziek instrumentenbouwers podium vinylwinkel muziekcafÊ restaurant pophotel popmuseum wonen park recreatie buurt recreatie stad markten festivals 110
111
112
ATMOSFEER
113
114
INVERSE 04
115
116
VAN MONOLOOG NAAR DIALOOG Een nieuw programma en de huidige tijdgeest vragen om een ingreep in de koepelruimte. Tegenover het oorspronkelijke doel van dit gebouw om te imponeren en op te voeden, komt een nieuw programma te staan dat staat voor vrijheid en gelijkheid. Met de toevoeging van een luchtobject wil ik zowel de oorspronkelijke ruimtelijkheid en het intimiderende karakter zichtbaar en voelbaar houden als monument van dit gedachtengoed. Door het luchtobject in de centrale koepelruimte wordt de toeschouwer en artiest zich bewust van de oorspronkelijke betekenis en statische structuur cellenring en koepelruimte en reageert hierop met een inverse in materiaal, verschijningsvorm en functie. van monoloog
naar dialoog
Met deze reversibele ingreep heb ik de essentie van de koepel geaccentueerd en een nieuwe betekenis gegeven zonder het verleden uit te wissen. De ziel van de koepel blijft hierdoor behouden.
117
ruimten
118
dialoog tussen publiek en artiest
UITGANGSPUNTEN OBJECT Door de toevoeging van een ruimtelijk object ontstaan verschillende zones in de koepel, waarbij één helft intact blijft en in de andere helft een interventie plaatsvindt. Er ontstaan in deze helft van de koepelruimte twee concertzalen met ieder een eigen atmosfeer. De enorme ruimte is op die manier flexibel in te delen voor veel soorten concerten, van intiem tot grootschalig. Dit maakt tijdelijk gebruik mogelijk zodat de ziel van de koepel behouden blijft. zien versus gezien worden Het eenzijdige perspectief waarbij vanuit het midden iedere gedetineerde werd geobserveerd maakt plaats voor meerdere perspectieven. Het object gaat een dialoog aan met de koepel en is tegelijkertijd subject van de dialoog die ontstaat tussen artiest en het publiek en tussen mens en ruimte. circulatie publiek en artiest
anarchistisch versus hiërachisch De hiërarchische route verandert in informele circulatie. Het object begeleidt het publiek en artiest naar de concertuimten en biedt hierdoor verschillende perspectieven op de koepel.
119
120
SCENARIO’S VOORSTELLINGEN De enorme ruimte is op meerdere manieren flexibel in te delen voor veel soorten concerten, van intiem tot grootschalig. scenario 0 Lege koepel
scenario A Puopp. 225m² Pu staand 900 Pu zittend 450
scenario B Puopp. 300m² Pu staand 1200 Pu zittend 600
scenario D Puopp. 900m² Pu staand Pu zittend 1500
ontstaan twee concertzalen met ieder een eigen atmosfeer.
scenario E Puopp. 70m² Pu staand 280 Pu zittend 52
scenario F Puopp. 60m² Pu staand 240 Pu zittend 120
121
122
MATERIAAL EN CONSTRUCTIE De massieve statische koepel vraagt om een tegenhanger in materiaal en constructie. Daarnaast vraagt het nieuwe gebruik als concertpodium om een akoestische ingreep. Dynamisch versus statisch De rigiditeit van de constructie en de symmetrie van de structuur vraagt om een tegenhanger met dynamische eigenschappen en flexibiliteit. Poreus versus massief lucht tegenover baksteen en staal zacht versus hard textiel tegenover de hardheid van baksteen Absorptie versus reflectie Om concerten mogelijk te maken moeten de wanden van het object uitgevoerd worden met een akoestische huid. Tijdelijkheid versus permanent De reversibel object waarmee de koepel niet aangetast wordt.
123
124
ONT WERP EN FUNCTIONALITEIT opbouw van object bestaande uit luchtkamers die verbonden zijn met fiber constructief gesproken met Arup opblazen dmv blowers/ luchtbehandelingskasten die ook comfortabel klimaat bieden getrapte vloer multifunctioneel waaronder techniekruimte en tribune/ podium flexibiliteit door object te vergroten door extra luchtkamers op te blazen
125
200
nylon geleidingsdraad ringen bevestigd aan buitenmembraan buitenmembraan van geimpregneerd vilt 1725
400
71
940
71
400
350
horizontale doorsnede
HORIZONTALE DOORSNEDE WAND
207
400
566 689
aanzicht
815 1131 1386 1545
[1]
BUITENZIJDE WAND maximaal uitgevouwen ver uitgevouwen
VOUWBEWEGING
126
weinig uitgevouwen minimaal uitgevouwen
[1]
[3] [3]
[2]
[4]
[1]
[4]
[3] [2]
[2] [2]
[1]
WANDOPBOUW VAN
35
200
350
WANDOPBOUW
luchtdicht PVC tussenschot 470
tension fiber lucht
35
binnenmembraan van ripstop semitransparant nylon v.v. ingenaaide baleinen en bevestigingsringen
200
nylon geleidingsdraad ringen bevestigd aan buitenmembraan buitenmembraan van geimpregneerd vilt 1725
horizontale doorsnede
127
128
129
130
SCENARIO 1
131
132
SCENARIO 2
133
134
SCENARIO 3
135
136
137
138
139
140
INVERSE 05
141
142
VAN INTROVERT NAAR EXTRAVERT Het Aspect diffusie ingreep het openbreken en verbinden van cellen waarbij de oorspronkelijke celstructuur voelbaar gehouden wordt
van introvert
naar extravert en verbindend
143
144
CELCONFIGURATIES
A
B
Celwanden buiten
C
Celwanden binnen
A
B
C
145
146
SCÈNES
147
148
DE CREW ARRIVEERT Om 9 uur in de ochtend komen de podiumbouwers en licht- en geluidstechnici via de Papentorenvest het terrein op gelopen.
2740
1560
1560
Laden en lossen Vanaf de Harmenjansweg komen 3 transportbusjes het koepelterrein oprijden. Samen met de crew, instrumenten en apparatuur arriveert de optredende band om 13 uur in de middag bij de koepel. Het laden en lossen bij de noordingang van de koepel kan beginnen. Met behulp van de koepelcrew zijn binnen een mum van tijd de flightcases onder dak en wordt als laatste de vleugel naar binnen gereden.
480 kg
480 kg
2740
Steinway Model D
Steinway Model D
0
0
149
150
LADEN LOSSEN
0
1
2
3
4
5 meter
3
cellen
151
slag flightcases
152
OPSLAG FLIGHTCASES
0
1
3
2
3
4
5 meter
cellen
153
154
300 500/.../3000
Box trusses
155
156
OPSLAGCELLEN
>30m
40m
100st
1500
3
cellen
157
158
TECHNIEK De podiumcrew treft de voorbereidingen voor het opblazen van het koepelobject met behulp van de hoogwerker en de trussen worden uit de opslagcel gehaald en op de juiste positie gelegd om vervolgens met takels aan de stalen spanten van het koepeldak gehangen te worden. De licht- en geluidstechnici installeren de verlichting en boxen, bekabeling voor de apparatuur en monitors voor de artiesten
159
160
PROLOOG Het
161
162
163
164
KLEEDKAMERS
0
1
2
3
4
5 meter
12
cellen
165
166
REPETITIECELLEN S/M/L/XL
STUDIO S 0
1
2
Uitgangspunten 3 4 cel S [10m²]
5 meter
x
cellen
167
168
REPETITIECELLEN S/M/L/XL
0
1
STUDIO M 2
3
Uitgangspunten cel M [20m²]
4
5 meter
x
cellen
169
170
REPETITIECELLEN S/M/L/XL
0
1
STUDIO L 2
3
Uitgangspunten cel L [30m²]
4
5 meter
x
cellen
171
172
REPETITIECELLEN S/M/L/XL
STUDIO XL Uitgangspunten cel XL [40m²]
x
cellen
173
174
PROLOOG Het
175
176
OVERIG PROGRAMMA
vinylperserij
vinylwinkel
instrumentenbouwers
muziek startups
177
178
PROLOOG
RESTAURANT
Het
179
180
181
182
CONCERTGANGERS ARRIVEREN
183
184
ENTREE 1500 mensen 2500 mm breedte
ENTREE Uitgangspunten 1500 mensen
185
186
FOYER
FOYER 450m2 ≤ 1500p
187
188
189
190
TICKET VERKOOP
3
cellen
191
GARDEROBE 1500 mensen 25 jassen/m 50 jassen/m dubbelhoog
b al ie
CONFIG 01 44m > 572 jassen benodigd aantal cellen: 18
GARDEROBE Uitgangspunten 1500 mensen 13 jassen/m
18
cellen
193
194
LOCKERCELLEN Uitgangspunten 28 lockers/cel = 140 lockers
CONFIG 01 lockers 28 lockers/cel = 140 lockers benodigd aantal cellen: 5
LOCKERS Uitgangspunten geen eisen
5
cellen
195
196
BARCELLEN uitgangspunt 4m²/50p m² bar per bezoeker 0.08m²/p benodigd m² bar/1500p 120m² beschikbaar per cel 10m² benodigd aantal cellen 12 +voorraadcel/keuken
12
cellen
197
198
BARCELLEN -2 uitgangspunt 4m²/50p m² bar per bezoeker 0.08m²/p benodigd m² bar/1500p 120m² beschikbaar per cel 10m² benodigd aantal cellen 12 +voorraadcel/keuken
CONFIG 02 8m/ 13m² benodigde lengte: 80m
BAR Uitgangspunten 1500 mensen 4m²/50p > 120m²
12
cellen
199
TOILETCELLEN Uitgangspunten 1500 mensen 1 toilet /80 personen = 19 toiletten waarvan >2 MIVA (10%)
CONFIG 01 44m > 572 jassen benodigd aantal cellen: 18
TOILETTEN Uitgangspunten 1500 mensen 1 toilet /80 personen
17
cellen
201
202
Ty pe 1: LA
CE DT 24
GROTE CONCERTZAAL grote concerten 1500 staplaatsen
6700+
SCENE 03 1:200
204
KLEINE CONCERTZAAL intieme concerten ca 50 zitplaatsen ca 150 staplaatsen
CONFIG 01 54 zitplaatsen
7
cellen
205
206
KLEINE CONCERTZAAL intieme concerten ca 150 staplaatsen
CONFIG 01 02 54 zitplaatsen staplaatsen 150
7
cellen
207
208
A NOODSCENARIO
C
1500 mensen 90p/m vrije breedte doorgang totaal benodigde breedte: 17m vluchtweg A: b = 2.35m * 4 * 90 = 846 personen vluchtweg B: b = 1.50m * 2 * 90 = 270 personen
A
vluchtweg C: b > 2.13m * 2 * 90 = 384 personen Totaal 16.70m
A
C
B
A
209
210
211
212
APPENDICES
213
214
MAQUETTE
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
ANALYSE
231
232
fysiek/ gevoelsmatig
visueel
auditief
RUIMTELIJK intrigerende ruimtelijke contrasten > voelbaar houden en versterken
koepel
cel
luchtplaats
233
234
REFERENTIE TERREINEN Westergasterrein | Amsterdam De Hallen | Amsterdam Landschaftspark | Duisburg Nord Telliskivi | Tallin
0
5
10
25 meter
Koepel | Haarlem Landschaftspark | Duisburg Nord Telliskivi | Tallin De Hallen | Amsterdam Westergasterrein| Amsterdam
235
236
CILINDRISCHE GEBOUWEN
Koepel Haarlem
Pantheon
westergashouder
1:750
237
238
STICHTINGSKOSTEN & EXPLOITATIE Uitgangspunten
Achtergrondinfo/ Referentieprojecten
HAALBAARHEID
Terrein terreinoppervlakte uitgebreid met park
18.700 m² 3.150 m² 15.198 m²
Oppervlakte gebouwen Gebouwen totaal Verkoop woningen Gebouwen verhuur Musiceerruimten Werkplekken verhuur Gebouwen te slopen
BVO 13.215 1.674 11.541 5.520 2.435 6.713
Stichtingskosten Aankoop terrein sloopwerkzaamheden Verbouwkosten verbouwkosten akoestiek inrichting (huurdersinvestering) koepelobject Park Totaal
NVO m² m² m² m² m² m²
1.484 m²
0,065852179
à /m² € 175 € 25 /m² € 1.000 /m² € 250 /m² €0 € 40
€ 6.545.000 € 167.900 € 4.625.300 € 1.380.100 €0 € 40.000 € 607.920 € 13.366.220
Kengetallen 2015 nieuwe stad A'foort alleen musiceerruimten
Financieringsmodel Beschikbare middelen Inkomsten verkoop woningen Subsidies (NRF) Leningen bank/ derden Totaal
eenmalig € 2.900
€ 4.303.600 € 2.265.700 € 6.796.900 € 13.366.100
http://www.huizenzoeker.nl/woningmarkt/noord-holland/haarlem/ REF de hallen
Exploitatiekosten Inkomsten Inkomsten verhuur (jaarlijks) - muziekstudiocellen - opnamestudio's - vergadercellen - werkplaatsen - hotelkamers (obv 44 kamers) - restaurant - festivals Totaal
jaarlijks omzetgerelateerde huur
€ € € € €
128.300 123.600 146.100 175.200 281.300 € 66.000 € 86.100 € 1.006.600
REF Q factory
€ 83.700 € 15.200 € 69.300 € 543.800 € 60.100 € 49.600 € 173.200 €0 € 994.900
REF de hallen
REF
REF Atoomclub
REF Westerpark
Uitgaven Onderhoudskosten Onderhoudskosten OR Beheer en schoonmaakkosten rente (en aflossing) 8% belastingen verzekeringen bedrijfskosten energie en water erfpacht Totaal
REF de hallen REF de hallen REF Atoomclub
239
Exploitatieresultaat Jaarlijks
REF de hallen
€ 230.200
240