Een Sensitieve Stad
een nieuwe laag in het ontwerp van de stad
Nathalie Koren
Nathalie Koren nk.koren@gmail.com
Master Stedenbouw Academie van Bouwkunst Amsterdam 10. 07. 24
Mentor
Jaap Brouwer
Commissie
Frank Suurenbroek
Rob van Dijk
Externe commissie
Marijke Bruinsma
Sebastian van Berkel
Het natuurlijke uitgangspunt voor het ontwerpen van steden voor mensen is menselijke beweging en de menselijke zintuigen, omdat zij de biologische basis vormen voor activiteit, gedrag en communicatie in de stedelijke ruimte. Onze vijf zintuigen stellen ons in staat de fysieke leefomgeving in ons op te nemen en te begrijpen.
Door de omgeving te observeren vormen we niet alleen een mentaal beeld, maar creëren we ook herinneringen. Zo kunnen we dimensies waarnemen door middel van echo, vochtigheid door geur en licht en schaduw ervaren waarbij we ons gedrag en onze reacties vormgeven op basis van deze herinneringen.
Tijdens het ontwerp van de stad wordt enerzijds sterk ingezet op ruimtes, routes, beweging en activiteit. Anderzijds is het ontwerp heel erg gericht op wat we zien, omdat dit ons meest ontwikkelde zintuig is. De andere zintuigen komen in het spel zodra de afstand kleiner wordt: We kunnen zweet of parfum ruiken en op de huid kunnen we temperatuurverschillen voelen. Los van wat we zien zijn zintuiglijke prikkels die we krijgen door te horen, ruiken, voelen en proeven, eerder het effect van hetgeen we ontwerpen, dan daadwerkelijk iets wat we meenemen in het ontwerp.
Ik zet dit afstudeeronderzoek in om aan te tonen dat er meer is dan alleen de visuesamenvatting
le aspecten binnen de stedenbouw. Iets waar we ons als ontwerpers nog te weinig bewust van zijn en waar we nog nauwelijks ontwerpmiddelen voor hebben. Door te ontwerpen met deze onbenoemde, sensitieve laag ontstaan stedelijke ruimtes die niet alleen mooi zijn om te zien, maar ook prettig aanvoelen, lekker ruiken en een aangename akoestiek hebben.
Deze onzichtbare aspecten hebben namelijk een grote invloed op ons gedrag en welzijn. Net zoals duurzaamheid tegenwoordig een belangrijk en vanzelfsprekend thema is in stedelijk ontwerp, verdient ook deze sensitieve laag extra aandacht. Door geluid, geur, tast en andere zintuiglijke ervaringen volwaardig onderdeel te laten zijn van het gehele ontwerpproces kunnen we steden ontwerpen die niet alleen functioneel zijn, maar ook bijdragen aan een betere ervaring voor alle bewoners en gebruikers.
Door middel van een ontwerpend onderzoek ga ik op zoek naar die sensitieve laag door in eerste instantie een goed beeld te krijgen van hoe onze zintuigen werken. Dat doe ik door in gesprek te gaan met ‘zintuiglijke experts’. Dit zijn mensen die een zintuig missen of last hebben van overprikkeling. Wanneer een zintuig minder goed werkt, blijken de andere zintuigen vaak juist extra sterk ontwikkeld te zijn. Hun unieke ervaringen en waarnemingen
kunnen ons waardevolle inzichten geven over hoe verschillende zintuigen bijdragen aan de algehele ervaring van de stad.
Door te luisteren naar hoe zij de stad beleven – welke geuren, geluiden, texturen en smaken voor hen belangrijk zijn – kunnen we ontdekken welke aspecten van stedelijke ruimtes aandacht verdienen, maar vaak over het hoofd worden gezien in traditioneel ontwerp. Deze inzichten zijn niet alleen relevant voor mensen met een zintuiglijke beperking, maar kunnen ook de ervaring van de stad verbeteren voor alle dagelijkse gebruikers.
De uitkomsten van het onderzoek naar sensitief ontwerp worden getest op een locatie die wel wat sensitiviteit kan gebruiken: De Alexanderknoop in Rotterdam. Een dynamische plek op een strategisch knooppunt dat een belangrijke rol speelt in de structuur van de stad. Gelegen in het oostelijke deel van Rotterdam, is de Alexanderknoop een gebied dat zowel een belangrijk verkeers- als een economisch centrum vormt. Het treinstation Rotterdam Alexander biedt een cruciale verbinding tussen het stadscentrum en omliggende gebieden.
Ondanks deze toplocatie is het niet prettig wonen en verblijven in en rondom de Alexanderknoop. De zware infrastructuren produceren veel negatieve geluiden, geuren en trillingen. Het openbaar gebied is
grotendeels ingericht voor de auto en de menselijke maat is ver te zoeken.
Door enerzijds veel onderzoek te doen naar zintuiglijke ervaringen en anderzijds sensitief ontwerp toe te passen in het ontwerp voor de Alexanderknoop wordt al snel duidelijk hoe belangrijk dit onderzoek is.
De uitkomsten van het onderzoek bestaan uit interessante bevindingen én handvatten voor sensitief ontwerp. Bijvoorbeeld het ontwerpen vanuit een profiel in plaats van ‘van bovenaf’, vanuit een sensitief en sociaal profiel. Of hoe ingrepen op wijkniveau een sensitief effect hebben op een kleinere schaal. Ook blijkt uit het onderzoek dat er behoefte is aan luwteplekken. De allerkleinste schaal van stedenbouw wordt in dit onderzoek opgezocht en op die manier worden we bewuster van het belang van sensitief ontwerpen.
Sensitief ontwerpen is geen doel op zich, maar zou een vanzelfsprekend onderwerp moeten zijn in relatie tot alle andere ruimtelijke aspecten die komen kijken bij het ontwerp van de stad. Alleen zo komen we af van het idee dat een goede stad alleen visueel prikkelt. Uiteindelijk gaat het om het menselijk welzijn in een sensitief aantrekkelijke stedelijke omgeving.
01 het sensitief gemis
dominantie van het oog
In de perceptie van onze omgeving spelen onze zintuigen een cruciale rol. Onze omgeving nemen we waar door middel van onze zintuigen, waarbij 70% van deze waarneming plaatsvindt via het oog. Binnen het vakgebied stedenbouw wordt visuele aantrekkelijkheid daarom als van groot belang gezien, en er wordt veel tijd en moeite besteed aan het creëren van visueel aantrekkelijke stedelijke ruimtes.
Toch zijn het juist de andere zintuigen –ruiken, horen, voelen en proeven – die bepalen hoe we ons voelen en gedragen in de stad. Hoewel visuele waarneming een dominante rol speelt in de manier waarop wij onze omgeving ervaren en invullen, is het belangrijk om ook de invloed van de andere zintuigen te erkennen en te waarderen.
70% zicht 1% smaak
20% gehoor
5% geur
4% gevoel
De stad van vandaag is grotendeels functioneel ingericht naar de behoeften van de mens, althans dat is wat we aannemen. We richten ons vaak nog op praktische aspecten zoals voldoende parkeerplaatsen en voldoende woningen.
Daarbij is er een laag die vaak wordt vergeten of waar we minder aandacht aan besteden. Deze onbenoemde laag omvat bijvoorbeeld geluid dat weerkaatst tegen de harde en gladde gevels van gebouwen, geuren die voortkomen uit verkeersuitstoot of afvalvoorzieningen, en zelfs de tactiele ervaring van materialen en oppervlakken in de stedelijke ruimte. onbenoemde laag
Het is cruciaal dat we deze aspecten standaard meenemen in het ontwerp van de stad. Deze onzichtbare elementen hebben namelijk een grote invloed op ons gedrag en welzijn.
Door rekening te houden met geluid, geur, tast en andere zintuiglijke ervaringen, kunnen we steden ontwerpen die niet alleen functioneel zijn, maar ook bijdragen aan een betere leefkwaliteit voor alle bewoners en gebruikers. Dit vereist een verschuiving in hoe we steden plannen en ontwerpen, waarbij de focus ligt op het volledige spectrum van menselijke waarneming en ervaring.
v r o o m m w o o s j j
w o o s j j
stenenlandschap hoogbouw
windtunnel
mijn
ervaring met de stad
Voor mij persoonlijk zijn alle prikkels die op ons afkomen in de stad extra belangrijk, omdat ik een versterker heb. Doordat ik tinnitus heb (oorsuizen) komen deze prikkels extra hard aan. Aan de andere kant kan een hele stille plek ook heel storend zijn, omdat de piep in mijn oor dan juist versterkt.
Het gaat erom dat er een balans wordt gevonden in de momenten dat we prikkels ontvangen en dat je jezelf hiervan kunt ontdoen, dus er even uit kunt stappen. Het is essentieel dat stedelijke ruimtes zowel mogelijkheden bieden voor stimulatie als voor rust, zodat iedereen, ongeacht hun gevoeligheid voor prikkels, zich comfortabel kan voelen.
weerkaatsing geluid
geluiden
stilte tinnitus
snelheden uitlaatgassen
02 testlocatie
alexanderknoop, rotterdam
De Alexanderknoop in Rotterdam is een dynamisch en strategisch knooppunt dat een belangrijke rol speelt in de structuur van de stad. Gelegen in het oostelijke deel van Rotterdam, is de Alexanderknoop een gebied dat zowel een belangrijk verkeersals een economisch centrum vormt. Het treinstation Rotterdam Alexander biedt een cruciale verbinding tussen het stadscentrum en omliggende gebieden.
Het gebied rond de Alexanderknoop heeft de afgelopen decennia een aanzienlijke transformatie ondergaan, met de ontwikkeling van diverse woon- en werkgebieden, winkelcentra en recreatieve voorzieningen. Dit heeft geleid tot een groeiende aantrekkingskracht voor zowel bewoners als bedrijven. Het winkelcentrum Alexandrium, een van de grootste winkelgebieden in Rotterdam, is een prominent onderdeel van de Alexanderknoop en biedt een breed scala aan winkels, restaurants en andere voorzieningen.
rotte prins alexander
kralingse plas
zuid
ijssel
De Alexanderknoop staat bekend om zijn uitstekende bereikbaarheid. Het gebied is centraal gelegen en beschikt over directe verbindingen met belangrijke snelwegen, waaronder de A20 en de A16, waardoor het eenvoudig bereikbaar is met de auto.
De locatie wordt dagelijks bezocht door ongeveer 40.000 reizigers en 25.000 winkelaars. Het bezit één van de drie Rotterdamse IC-Stations: Rotterdam Alexander.
Het is daarmee een van de weinige plekken in het land waar de snelweg en openbaar vervoer elkaar kruisen. Diverse buslijnen bedienen het gebied, waardoor het gemakkelijk toegankelijk is voor zowel bewoners als bezoekers. bereikbaar
prikkels
De uitstekende bereikbaarheid van de Alexanderknoop zorgt voor een constante stroom van mensen en activiteiten, waardoor het gebied bruist van de prikkels. Dagelijks passeren duizenden forensen, shoppers en bezoekers het knooppunt, aangetrokken door de diverse winkelcentra, kantoren en recreatieve voorzieningen.
De constante stroom van mensen en verkeer leidt tot een opeenstapeling van omgevingshinder, zoals geluidsoverlast en luchtvervuiling. Bovendien kan de visuele drukte met veel reclameborden, bewegwijzering en mensenmassa’s zorgen voor een overprikkeling en een verminderde beleving van de openbare ruimte. De wind overheerst en trillingen van zware infrastructuren typeren het gebied. Deze negatieve aspecten benadrukken de noodzaak voor verdere stedelijke planning en maatregelen om de leefbaarheid in dit belangrijke knooppunt te verbeteren. Al met al is dit één van de locaties die wel wat sensitiviteit kunnen gebruiken.
rotterdamse opgave
De Alexanderknoop is één van de grote ontwikkelgebieden van de stad (Ontwerp-Omgevingsvisie Rotterdam Rotterdam, juni 2021) . De ambitie is om 1.500 tot 3.000 woningen te realiseren en een hoogwaardige openbaar vervoersontsluiting toe te voegen.
centrum van rotterdam
De Alexanderknoop vormt het hart van Rotterdam Oost en is het dagelijkse middelpunt voor bijna 200.000 Oost-Rotterdammers en Capellenaren. Het centrum voorziet zowel lokaal als regionaal in een divers winkelaanbod. Dit stadsdeel is met bijna 95.000 inwoners een van de grootste stadsdelen van Rotterdam.
prins alexander
17.6 km²
een van de grootste wijken van Rotterdam
alexanderknoop alexanderplein
2.0 km² het gebied rondom het ov-knooppunt Rotterdam
Alexander
16.000 m² het meest centrale plein van de noordoostelijke deelgemeente van Rotterdam
tijdlijn
Prins Alexanderpolder
spoorwegstatoin Rotterdam Alexander
eerste nieuwbouwwijk Het Lage Land.
Kleine Plassen in het Hoogheemraadschap Schieland
nieuw gecombineerd treinen metrostation.
meeste inwoners van alle stadsdelen van Rotterdam.
winkelcentrum Alexandrium
zwaar
belaste locatie
Dit knooppunt is een kruispunt van diverse verkeersstromen, waaronder snelwegen, spoorlijnen, en openbaar vervoerverbindingen, die gezamenlijk zorgen voor een hoge mate van verharding en een dicht netwerk van wegen en sporen.
De dominantie van infrastructuur resulteert in een schaarste aan groene, publieke ruimten die geschikt zijn voor menselijk gebruik. Hierdoor blijft er weinig ruimte over voor recreatie en ontspanning, waardoor de leefbaarheid van het gebied onder druk staan.
Het grote, monotone winkelcentrum Alexandrium speelt een aanzienlijke rol in de belasting van de Rotterdam Alexanderknoop. Als een van de grootste winkelcentra in Nederland trekt het een constante stroom van bezoekers en verkeer, wat bijdraagt aan de drukte en congestie in het gebied.
Het winkelcentrum zelf beslaat een groot oppervlak dat voornamelijk bestaat uit verharding en bebouwing, waardoor het nauwelijks bijdraagt aan een fijn woonmilieu en publieke ruimte. De architectuur en in -
richting van Alexandrium zijn voornamelijk functioneel en commercieel gericht, met weinig aandacht voor esthetiek of menselijke schaal.
Daarnaast creëert het winkelcentrum een monocultuur van commerciële activiteiten, wat ten koste gaat van diversiteit in het stedelijk landschap. Er is weinig ruimte voor parken, pleinen of andere openbare voorzieningen die mensen uitnodigen om te verblijven en te ontspannen. Dit versterkt het gevoel van een kille, onpersoonlijke omgeving die vooral gericht is op consumptie in plaats van gemeenschapsvorming en leefbaarheid.
eenzijdig programma en publiek
Met het toevoegen van woningen komen er veel nieuwe bewoners bij. Het doel is om deze bewoners langer actief gebruik te laten maken van de publieke ruimte, zodat er meer leven op straat is. Anderzijds leiden nieuwe functies en gebruikers in het gebied tot een verandering in activiteit. Met name ‘rustige’ activiteiten waarbij de tolerantie van omstandigheden laag ligt.
In hoe verre we omgevingsomstandigheden kunnen aankunnen verschilt per activiteit. Activiteiten met hoge tolerantie kunnen in diverse weersomstandigheden plaatsvinden, zoals matige wind, zon en lichte regen. Activiteiten met matige tolerantie vereisen enige bescherming tegen de elementen en worden het beste uitgevoerd bij mild weer. Activiteiten met lage tolerantie zijn afhankelijk van specifieke omstandigheden en vereisen rustige, beschutte locaties zonder extreme temperaturen of neerslag.
sombere gevels
De gevels van het winkelcentrum en in de omgeving zijn vaak grootschalig en eentonig, met weinig visuele variatie of uitnodigende elementen. Het geeft een monotone en onpersoonlijke uitstraling die de stedelijke sfeer verarmt.
Lege panden en gesloten winkels versterken het gevoel van verlatenheid en verwaarlozing, wat de aantrekkelijkheid van het gebied verder vermindert. Deze gesloten en sombere gevels zorgen ervoor dat de openbare ruimte onvriendelijk en koud aanvoelt en op bepaalde plekken zelfs onveilig.
omstandigheden
Zon en schaduw, wind, hittestress en geluidshinder zijn thema’s die we vaak benoemen en waar steeds meer aandacht voor is. Echter wordt dit te laat in het ontwerpproces pas onderzocht. Deze aspecten worden eerder als het effect van hetgeen we ontwerpen gezien, dan daadwerkelijk iets wat we meenemen in het ontwerp.
Op de Alexanderknoop zijn sunspots, luwtes, verkoelende en verstilde plekken vaakt gekoppeld aan parkeervelden en infrastructuren. Door deze constateringen van te voren te doen kan nog meer omgevingshinder als effect van het ontwerp worden voorkomen.
schaduw sunspots wind luwte
hittestress verkoeling
geluidshinder verstilling
verblijven in de schaduw
parkeren in de zon
v r o o m m
beleving alexanderplein
Hoe de beleving van het Alexanderplein is heb ik onderzocht door mensen op het kort te ondervragen over de omstandigheden. Ik sprak met voorbijgangers en bezoekers en vroeg hen naar ervaringen en indrukken van het plein. Hun feedback gaf me waardevolle inzichten in hoe de ruimte wordt gebruikt en beleefd.Wat mij vooral opvalt is hoe gehaast de mensen zijn op deze plek.
Het Alexanderplein wordt door velen ervaren als een koude en kille omgeving. De grote, gesloten gevels van omliggende gebouwen, waaronder het die van het Alexandrium, zorgen voor een weerkaatsing van geluid en echo’s, wat de geluidsoverlast vergroot. Het winkelcentrum zelf, vaak gezien als een doolhof, kampt met leegstand en wordt veelbezocht door hangjeugd, wat het gevoel van een gezellige en veilige plek niet bevordert.
Het plein fungeert voornamelijk als een overstapmachine, waar mensen snel doorheen bewegen zonder de intentie om te blijven. Er zijn weinig uitnodigende verblijfsplekken, wat maakt dat mensen het plein snel weer verlaten. Bovendien zorgen de open ruimte en de hoge gebouwen voor veel wind. Ook hangen er onaangename geuren op het plein van fastfood en uitlaatgassen uit de parkeergarage.
Dit wordt verergerd door het gebrek aan zowel zonnige plekken als schaduwrijke zones, waardoor er nauwelijks comfort te vinden is, ongeacht het weer. Het Alexanderplein mist de warmte en gastvrijheid die nodig zijn om een aangename en levendige publieke ruimte te vormen.
#1 monotone invulling, naar binnen gekeerd, overmaat
#2 omgevingshinder
#3 grijs, eentonig en koud
#4 gebrek aan identiteit, eenzijdig publiek
doorlopend activiteit (levendig)
reuring en luwtes
evenwichtige variatie in kleur en materiaal
identiteit en diversiteit
03 onderzoek
zintuigen
Zintuigelijke prikkels kunnen worden gecategoriseerd in de “afstandszintuigen”: zien en horen, en de “nabije” zintuigen: voelen, ruiken en proeven, die verband houden met de huid en spieren en dus het vermogen om te voelen, denk aan kou, hitte en pijn, evenals textuur en vorm. Als we ons in de openbare ruimte bevinden komen de zintuigen op verschillende afstanden aan bod.
Juist de nabije zintuigen beïnvloeden hoe we ons voelen en gedragen in de ruimte.
Voel je je veilig of niet? Wil je hier verblijven of zo snel mogelijk weg?
afstands zintuigen nabije zintuigen
#1 zien #3 ruiken
#2 horen #4 voelen
#5 proeven
#6 Intuïtie: aanvoelen van sfeer
wat is sfeer?
sfeer (de:v(m); meervoud: sferen) stemming die ergens heerst: een plezierige sfeer ; goede stemming: er was helemaal geen sfeer
Het begrip ‘sfeer’ is moeilijk te omschrijven en te begrijpen, omdat het een subjectieve ervaring is die voor iedereen anders kan zijn. Wat voor de een aangenaam en gezellig voelt, kan voor de ander juist onprettig en benauwend zijn.
Toch zijn er ruimtelijke aspecten die de sfeer van een plek beïnvloeden en waar stedenbouwkundigen invloed op kunnen uitoefenen. Elementen zoals licht en schaduw, materialen, kleuren en vormen spelen een belangrijke rol in het vormen van de algehele sfeer.
intiutief te herkennen
bewuste beleving van ruimten en plekken
geschiedenis
wordt beoordeeld door een complexe mengeling van waarnemingen vanuit meerdere zintuigen
SFEER
emotie gevoel of stemming persoonlijk herinnering
wordt bepaald door: - licht en schaduw - materiaal
- textuur en tactiliteit - niveau van intimiteit - kleur - geluid - gevoel - vorm - stijl
- geur - temperatuur
onderzoeksmethode
In mijn onderzoek naar zintuiglijke ervaring gebruik ik een persoonlijke en kwalitatieve methode. Door met mensen in gesprek te gaan die een zintuig missen [gezichtsvermogen, gehoor, reukzin, smaakzin of tastzin] of zintuiglijk overprikkeld zijn [bijv. door HSP, hersenletsel, stress, trauma of aandoeningen], heb ik geprobeerd grip te krijgen op waarneming door middel van zintuigen. Als één zintuig minder goed of niet werkt, wordt waarneming door middel van de andere zintuigen sterker. Daarom is dit een bijzondere groep om te bestuderen.
doelgroep: de dagelijkse gebruiker van de stad
zintuigelijk overprikkelden
[bijv. door HSP, hersenletsel, stress, trauma of aandoeningen]
mensen die een zintuig missen
[gezichtsvermogen, gehoor, reukzin, smaakzin en tastzin]
grip krijgen op de zintuigelijk ervaring door deze groep te bestuderen
zintuigelijke experts
In totaal heb ik met vijf zintuigelijke experts gesproken.Door samen door verschillende stedelijke ruimtes te lopen, probeer ik te begrijpen hoe deze zintuigelijke experts hun omgeving waarnemen en welke aanpassingen ze hebben ontwikkeld om met hun unieke sensorische uitdagingen om te gaan. Deze gesprekken en gezamenlijke stadswandelingen geven een dieper inzicht in hun dagelijkse leven en de impact van hun zintuiglijke beperking of overprikkeling. Het delen van hun persoonlijke verhalen helpt om de diversiteit van zintuiglijke ervaringen beter te begrijpen en biedt een waardevolle kijk op hoe menselijke perceptie werkt.
Het ontwerp van de stad blijkt van cruciaal belang voor deze groep. Voor hen zijn toegankelijke en duidelijke infrastructuren essentieel, zoals goed geplaatste en voelbare geleidelijnen voor blinden en slechtzienden, en rustige, prikkelarme zones voor mensen die snel overprikkeld raken. Geluidsniveaus, verlichting, en zelfs de textuur van bestrating kunnen een grote invloed hebben op hun comfort en navigatie door de stad. Een stad die rekening houdt met deze factoren kan aanzienlijk bijdragen aan hun welzijn en de kwaliteit van hun stedelijke ervaring.
De stad verandert en daarom is het ook voor de dagelijkse gebruiker van belang dat de stad helder is. Zo kunnen we, met de komst van de elektrische auto, niet langer vertrouwen op ons gehoor bij het oversteken van de weg.
uitkomst
Belangrijke aspecten zijn onder andere het gemak van navigatie en oriëntatie, met duidelijke knooppunten en herkenbare landmarks. Het ontwerp moet ook rekening houden met de snelheid van verschillende gebruikers in de stad, zodat voetgangers, fietsers en andere verkeersdeelnemers elkaar veilig kunnen passeren. Shared space wordt daarom als gevaarlijk en onveilig gezien door de zintuigelijke experts.
Een vrij doorzicht zonder dichte beplanting helpt bij het verminderen van visuele barrières. Akoestische en visuele accenten, zoals overkapte of verdiepte entrees, dragen bij aan het accentueren van belangrijke plekken. De aanwezigheid van bewegend water kan een rustgevend element toevoegen aan de omgeving.
Zitplaatsen met rugdekking en goed overzicht geven mensen een gevoel van veiligheid en comfort, terwijl een egale ondergrond met consistente patronen en kleuren van straatstenen helpt bij het verminderen van visuele overprikkeling en het navigeren.
Door o.a. deze aspecten te integreren in stedelijke planning en ontwerp, kan de leefbaarheid en inclusiviteit van de stad aanzienlijk worden verbeterd, waarbij rekening wordt gehouden met de diverse behoeften van alle gebruikers, ongeacht hun zintuiglijke capaciteiten.
Een belangrijke conclusie van het onderzoek is de noodzaak van luwteplekken in stedelijke omgevingen. Luwteplekken zijn essentieel voor mensen die snel overprikkeld raken door sensorische input of die behoefte hebben aan rust en stilte te midden van de drukte van de stad. Deze plekken bieden een oase van kalmte waar men even kan ontsnappen aan de constante stroom van geluiden, bewegingen en visuele prikkels.
Het belang van luwteplekken is niet alleen vanuit het oogpunt van de zintuigelijke experts, maar ook vanuit een gezondheidsperspectief. Het verminderen van constante blootstelling aan geluiden, drukte en visuele stimuli kan stress verminderen, de concentratie verbeteren en bijdragen aan een betere algehele gemoedstoestand.
“Luwte is als de plek in de rivier achter een steen, waar de stroming geen vat op heeft.”
in de stad
luwte
eigenschappen van een luwteplek
De omlijsting van een luwteplek is het grootste breekpunt voor een wel of niet geslaagd ontwerp. Zo is de plek omsloten, wat zorgt voor beschutting en een gevoel van veiligheid. Toegankelijkheid is essentieel: ideaal gelegen op slechts 5 minuten van woningen en 15 minuten van het stadscentrum, waardoor het gemakkelijk bereikbaar is voor zowel bewoners als bezoekers. Een drempelzone, zoals een hoogteverschil, poort, of rij bomen, markeert de overgang naar de luwteplek en verhoogt het gevoel van binnenkomen in een andere sfeer.
Overzicht is een belangrijk aspect; bezoekers moeten zich gemakkelijk kunnen orie nteren en een goed zicht hebben op de omgeving. Tegelijkertijd is de luwteplek zo ontworpen dat het nieuwsgierigheid opwekt, bijvoorbeeld door zichtlijnen of uitnodigende paden. De ideale afmeting van een luwteplek is ongeveer 20x20 meter, afhankelijk van de specifieke omstandigheden, groot genoeg om een groep afzonderlijke mensen op te vangen, maar klein genoeg om een intieme sfeer te behouden. Het programma die aan de luwteplek grenzen is uitsluitend ‘stil programma’.
Gradiënten spelen een cruciale rol in het ontwerp en de beleving van een luwteplek. Stedelijke geluiden en geuren dringen gedeeltelijk door, waardoor je je nog steeds verbonden voelt met de stad, maar toch een zekere mate van rust ervaart. Dit contrast wordt versterkt door de natuurlijke koelte van de luwteplek tegenover de warmte van de stad, waardoor het een aangename toevluchtsoord biedt tijdens warme dagen. Dit geeft mensen de vrijheid om te kiezen waar ze willen verblijven, of het nu aan de koelere kant van de luwteplek is of aan de warmere, stadse kant.
De invulling van de luwteplek vormt een contrast met de geregisseerde, gestructureerde stad. Terwijl de stad strak gepland is, biedt de luwteplek een meer spontane en natuurlijke omgeving. Dit wordt versterkt door het gebruik van opvallend en flexibel meubilair dat gemakkelijk kan worden verplaatst en aangepast aan verschillende behoeften en activiteiten. Ook diversiteit in materiaal is een kenmerkend aspect van de luwteplek. Evenals de gevarieerde beplanting. Deze elementen samen maken van de luwteplek een flexibele, uitnodigende ruimte en bieden bezoekers een veelzijdige en comfortabele toevluchtsoord.
het sensitieve profiel
Het sensitieve profiel is de basis voor het maken van een zintuigelijk rijke stedelijke omgeving. Alle input van zintuigelijke experts en literaire studies zijn in dit profiel verwerkt.
het sociale profiel
Het sociale profiel is de basis voor het maken van een interactieve stedelijke omgeving. Verschillende soorten van interactie worden gekoppeld aan de typologieën van openbare ruimtes. Op deze manier kan invloed uitgeoefend worden op de gewenste sociale interactie op bijvoorbeeld de galerij, straten of pleinen.
sensitief ontwerpen
Of het nu gaat om het dempen of voorkomen van onaangenamen geluiden of geuren in de stad, of het introduceren van nieuwe indicatoren, er zijn tal van kleineschalige ontwerpkeuzes die gemaakt kunnen worden om een sensitieve stad vorm te geven.
Bijvoobeeld door het strategisch positioneren van het programma dat geuren produceert. De geur van warme broodjes van de bakker die zich door het gebied verspreidt doordat de wind er langs raast. Of trillingen dempen van metro’s die voorbij razen door een klein talud of een waterpartij te maken. Door de juiste boomsoorten te kiezen langs het treinspoor kan de trein, met het veroorzaken van wind, zaadjes uit de bomen vagen. Iets waar vogels veel profijt van hebben.
geur programma
(bakker, bloemenwinkel, groentenwinkel..)
dieren
(vogels, kikkers, huisdieren...)
sunspots en schaduw
(plek om te zitten, koelte, zonnen..)
contrast en kleur
(warme kleuren, beplanting, diversiteit..)
geurende beplanting
(fruitboom, kruiden, jasmijn, lavendel..)
petrichor
(stomende stenen, plantensap..)
ritselen
(fruitboom, kruiden, jasmijn, lavendel..)
bewegend water
(stomende stenen, plantensap..)
(water, beplanting, wind..)
(hout, steen, bamboe..)
dempende gevel
(water, beplanting, wind..)
trilling dempen
(talud, water, dichte beplanting..)
uit de drukte
(luwtes, plek om te zitten..)
(water, beplanting, wind..)
gedetaileerde gevel
(hout, steen, bamboe..)
orienteren
(talud, water, dichte beplanting..)
interactie frisse lucht
(sociaal, herkenning, veiligheid..)
warmte en koelte snelheid herkennen natuurlijk materiaal
(overkapping, setback, zonnescherm..)
(veilige loopzone, natuurlijk scheiden..)
beschutting natuur dempend
(rustgevend, stressverlagend..)
(dichte beplanting met groot blad, bomen..)
03 een rustige basis
van rotte tot hollandse ijssel
De Alexanderlaan is een indrukwekkende laan die zich uitstrekt over 7 kilometer, van de Rotte tot aan de Hollandsche IJssel. Met een breedte tot wel 70 meter biedt de Alexanderlaan een ruim en open laanprofiel dat zich onderscheidt in het stedelijk landschap. Deze brede laan is niet alleen een belangrijke verkeersader, maar vormt ook een cruciale schakel in Rotterdam Oost, waardoor het verschillende wijken en buurten met elkaar verbindt.
Momenteel is de Alexanderlaan ingericht voor het zo snel mogelijk afwikkelen van infrastructuren. Al heeft het de potentie om niet alleen een functionele verkeersroute te zijn, maar ook een belangrijke openbare ruimte die bijdraagt aan de leefbaarheid van Rotterdam Oost.
82% infrastructuur
18% voor de mens
(Jilg, 2015)
alexanderknoop
zevenhuizerplas
alexanderlaan
schollebos
hollandsche ijssel
rotte
alexanderlaan
De Alexanderlaan is vooral gericht op verkeer en infrastructuur, met ruime parkeervelden en metrostations die het tot een belangrijk knooppunt maken. Groenvoorzieningen scheiden de wegen en helpen snelheid te verminderen, maar de nadruk lijkt minder op menselijke schaal en meer op efficiënte doorstroming te liggen, wat de laan minder uitnodigend maakt als verblijfsplek.
alexanderknoop2
uitdagingen
Vanwege de historische poldergeschiedenis bevindt de wijk Prins Alexander zich op een relatief lage hoogte, ongeveer 5 meter onder het NAP. De Alexanderlaan, gelegen aan het laagste punt van de wijk, wordt daardoor geconfronteerd met veel water op straat. Ook stroomt een groot deel van het hemelwater uit de omliggende wijken van Rotterdam Oost in de richting van deze laan.
Vanwege de versteende omgeving van de met name rondom Alexanderknoop is het opvangen van water moeilijk en is een piek te zien in het stedelijk hitte-eilandeffect.
water op straat stedelijk hitte eiland effect hoogteligging
geluid stikstofdioxide fijnstof
een rustige basis
De de Alexanderlaan wordt getransformeerd tot een groene as die een cruciale rol speelt bij het verbeteren van de verblijfskwaliteit in de Alexanderknoop én Rotterdam Oost.
Waar de laan nu een bron is van geluids-, geur- en trillingsoverlast, wordt deze omgevormd tot een groene corridor die buurten met elkaar verbindt en als ontmoetingsplek functioneert.
Vanaf de Rotte tot aan de Hollandsche IJssel ontstaat een route die rust en verbinding terugbrengt naar de omliggende wijken, waar het groen een belangrijke rol speelt in het verzachten van de stedelijke omgeving op de Alexanderknoop en het creëren van een meer leefbare en aangename openbare ruimte.
rijke route van beleving
De transformatie van de Alexanderlaan draagt bij aan het creëren van een rijke route van beleving door verschillende aspecten met elkaar te verbinden en zichtbaar te maken. Vanaf de Rotte tot aan de IJssel wordt de beleving versterkt door:
Beleving van Rotte tot IJssel: De route biedt een gevarieerde ervaring van het stedelijke leven aan de Alexanderknoop tot de rust van de Rotte en Hollandsche IJssel, waardoor bezoekers een reis door verschillende stedelijke en natuurlijke landschappen maken.
Polderidentiteit: De groene as benadrukt de polderidentiteit met typische flora en fauna, wat bijdraagt aan een gevoel van verbondenheid met de natuurlijke en omgeving en historie.
Uitzichten: Uitzichtpunten en open plekken langs de route bieden prachtige vergezichten en panoramische uitzichten over zowel stedelijke als landelijke gebieden.
Drukte en rust: De route combineert levendige ontmoetingsplekken met rustige zones, waarbij groene buffers geluid en drukte verminderen en zorgen voor een gevoel van sereniteit en ontspanning. Anderzijds dringen de geluiden en geuren van de stad door in de groene as.
Door deze elementen te integreren en zichtbaar te maken, ontstaat er een gevarieerde en boeiende route die niet alleen functioneert als een verkeersader, maar ook als een plek waar mensen de verschillende kwaliteiten van de omgeving kunnen beleven.
Hollandsche IJssel
Alexandepark
Algerabrug
Alexanderlaan
Ommoordseveld
Ringvaart polder
Alexanderknoop
Rotte
De transformatie van de Alexanderlaan naar een groene corridor verbindt het voorheen versnipperde groen van Rotterdam Oost en creëert een samenhangende ontmoetingsplek. De laan verbindt speelplekken, sportvelden, parken, volkstuinen, en het polderlandschap. Deze groene as biedt een gevarieerde ruimte die ecologische waarde toevoegt en sociale interactie bevordert, waardoor de leefbaarheid en de kwaliteit van het leven in de omliggende wijken aanzienlijk verbetert. groen verbinden
wateropgave
De transformatie van de Alexanderlaan naar een groene corridor helpt ook bij de waterproblemen in de wijk, veroorzaakt door de lage ligging. Doordat de laan op het laagste punt van de wijk ligt, stroomt het water vanuit de omliggende wijken hier naartoe. De nieuwe groene as is ontworpen om het water vertraagd af te voeren, met behulp van waterdoorlatende oppervlakken, wadi’s en vijvers.
knip in de infrastructuur
De grootste ingrepen die nodig zijn om de zogenoemde ‘basis rust’ te kunnen creeren is het maken van een knip in de Alexanderlaan. De laan ontsluit verschillende wijken van Rotterdam Oost. Vanaf de kruising met de Hoofdweg geldt deze functie niet en wordt een knip gemaakt. Een deel van de Alexanderknoop wordt daarmee autovrij, Het centrum op deze manier ontlasten van auto- en metroverkeer heeft grote kwalitatieve gevolgen voor de woon- en leefkwaliteit op de Alexanderknoop.
metro (half)verdiept grotendeels autovrij
hoofdweg alexanderlaan
04 sensitieve stad
ruimtelijke scenario’s
Er zijn verschillende scenario’s te bedenken voor een ruimtelijke ontwikkeling van de Alexanderknoop. Om een zo sterk mogelijke stedenbouwkundige structuur vorm te geven en een haalbaar plan te maken is voor een combinatie van verschillende scenario’s toegepast op het de Alexanderknoop.
bouwen
op het winkelcentrum
op de parkeergarage
nieuwe binnenwereld
groen
kanaal
wadi’s
combinatie
compleet nieuwe structuur
polderstructuur
integreren in de bebouwing
vergroenen
groene straten
combinatie
op het maaiveld
half-verdiept
ondergronds
verhoogd
op het maaiveld
intensiteit verlagen
autotunnel
autovrij
Mede door het verdwijnen van het winkelcentrum ontstaan er veel achterkanten en gesloten gevels. concept
Bestaande omliggende bebouwing en de parkeergarages blijven behouden. Het winkelcentrum wordt vervangen voor een hoogwaardig woon- en winkelmilieu.
Alexanderplein (1993)
Poolsterstraat
92 adressen Tweelingenstraat (1987)
86 adressen Voermanstraat (1986)
139 adressen Kreeftstraat (1986)
14 adressen Kreeftstraat (1984)
Beer (2004) 82 adressen
Grote Beer (1985) 71 adressen
Grote Beer (1985) 228 adressen
Kleine Beer (1991)
De Ster (in transformatie)
Kleine Beer
Grote
Prins
Station Prins Alexander (2018)
De bestaande blokken worden ‘afgemaakt’, zodat er intieme binnentuinen ontstaan van verschillend formaat. Een nieuwe voorkant ontstaat op de as van de Alexanderknoop.
De nieuwe groenstructuur van de Alexanderlaan wordt verbonden met een fijmazig netwerk van binnentuinen, parken, speeltuinen, moestuinen, schoolpleinen etc.
kralingse bos rotte
ijssel
concept
Het plan voor de Alexanderlaan transformeert deze belangrijke verkeersader in de grootste groenstructuur aan de westkant van het gebied. Deze nieuwe groene ader zet de bestaande bebouwing met de voeten in het groen en stroomt zowel de omliggende wijken als de Alexanderknoop in waar mogelijk.Het groen heeft een rijk programma met zowel stadsfuncties (grote speeltuinen, skatepark, educatieve tuinen etc.
De bestaande bebouwing blijft het gebied definiëren, maar binnen deze groene structuur worden nieuwe woonblokken ontwikkeld. Deze woonblokken beschikken over een fijnmazig netwerk van collectieve binnentuinen en voortuinen.
Vanaf Station Alexander richting het zuiden loopt een lange winkelstraat die het programma van het huidige Alexandrium huisvest. Aan de winkelstraat zijn pleinen van verschillend formaat, stads nisjes, bijzondere architectuur en groene pleintjes gekoppeld.
De winkelstraat biedt een bruisende commerciële zone die perfect aansluit op de nieuwe groene omgeving. Het plan integreert stedelijke en natuurlijke elementen, waardoor een harmonieuze en functionele leefomgeving ontstaat die zowel de ecologische als de sociale dynamiek van het gebied versterkt.
centrum voor de stad
Dit stedelijke woonmilieu kenmerkt zich door hoge dichtheid en bebouwingshoogte, met middelhoge tot hoge woontorens. Het gebied is geheel auto- en metrovrij.
Gelegen als een eiland in de wijk, omringd door groene zones en waterpartijen, biedt het een rustige en exclusieve leefomgeving. Ondanks de autovrije zone, is het uitstekend verbonden met andere stedelijke centra via het openbaar vervoer.
Het woonmilieu heeft een divers regionaal programma in de plinten met winkels, restaurants, culturele centra en sportfaciliteiten. In totaal worden er 1.975 nieuwe woningen toegevoegd aan dit deelgebied. Met een divers woningaanbod van kleine studio’s tot familiewoningen.
stadsprofiel
De trein raast langs de noordzijde van de Alexanderknoop. Door hier een dichte berm aan te planten met struiken en bomen wordt een groot deel van de trillingen en geluiden van de trein gedempt. Een echte sensitieve interventie zou zijn om hier bomen te plaatsen die door wind zaadjes los laten, iets waar vogels van kunnen profiteren.
Door de terugtrekking van de hogere verdiepingen ontstaat ruimte voor terrassen, tuinen en wandelpaden op verhoogde niveaus. Deze bovenstraten bieden niet alleen extra openbare ruimte, maar verbinden ook verschillende delen van de buurt op een hoger niveau. Een van de redenen voor deze ‘bovenstraten’ is dat sensitiviteit en interactie op een bepaalde hoogte ophoudt. Dit nieuwe maaiveld op hoogte zorgt voor een gelaagde stedelijke structuur die het mogelijk maakt ook binnen een hogere bebouwingsdichtheid en op een grotere hoogte de sensitieve maatregelen toe te kunnen passen. Ook het dakpark dat overloopt op de binnentuinen zijn hier een gevolg van.
De afwisseling van woonpleinen en -straten, binnentuinen op verschillende hoogtes, dakparken en de winkelstraten maken dit een hoogwaardig stedelijk woonmileu
met verschillende geluids-, geur-, en zichtlandschappen mogelijk.
Ook voor dieren is er in dit dichtbevolkte stadsdeel een plek. Beplanting staat dicht tegen de bebouwing aan om de huismus een veilige overgang van nestkast naar de straat te bieden. De verschillende materialen, waaronder grind, geeft de huismus steentjes die het nodig heeft om voedsel te kunnen vermalen.
Rommelige geveltuintjes bieden de egel genoeg comfort om door struiken te ritselen. En voor vleermuizen en zwaluwen zijn er plekken in het plan waar het altijd donker is.
winkelstraat en dakpark
bovenstraat
centrum voor de buurt
Het buurtcentrum wordt gekenmerkt door een lagere dichtheid en bebouwingshoogte, waardoor er een intiemere leefomgeving ontstaat vergeleken met het centrum voor de stad. Het gebied is auto- en metroluw (die half-verdiept ligt), waardoor het een rustige en veilige plek is voor bewoners en bezoekers.
Als centrum voor de gehele wijk Rotterdam Oost biedt het diverse voorzieningen en diensten die het dagelijks leven vergemakkelijken maar ook nodig zijn, zoals winkels, cafés, een buurthuis, een apotheek, kinderopvang en een supermarkt.
Het buurtcentrum is goed verbonden met de omgeving door middel van voet- en fietspaden, evenals efficiënte openbaarvervoer verbindingen.
In totaal worden er 1.256 nieuwe woningen gerealiseerd, variërend van appartementen tot eengezinswoningen, tot levensloopbestendige woningen, waardoor er voor iedereen geschikte woonruimte beschikbaar is.
buurtprofiel
Vlak naast de in intensiteit verlaagde Alexanderlaan ligt een luwtezone voor dieren. Met een beplant talud worden deze twee totaal verschillende intensiteiten van elkaar gescheiden.
In de luwtezone voor dieren worden andere omstandigheden gecreerd door middel van beplantingskeuze en het maken van wadi’s. Hier hoor je de vogels fluiten, eenden en kikkers kwaken en misschien wel een ringslang ritselen. De luwtezone voor dieren is niet toegankelijk voor mensen, tenzij er een belangrijke verbinding wordt gemaakt tussen de omliggende wijken en de Alexanderknoop. Dit biedt voor de mens een moment van natuurbeleving en rust. Een van de luwteplekken op de Alexanderknoop.
De metro ligt op dit punt half verdiept, om tot volledig verdiept te komen ter hoogte van het stadcentrum. Tegen de metrobak aan ligt het dijkpark, met daarnaast de bestaande bouwblokken die nu in plaats van parkeervelden met de voeten in het groen staan.
Net als in het stadcentrum is hier een afwisseling van woonpleinen en -straten, binnentuinen, bovenstraten en winkelstraten te zien, maar dan op een veel intiemere wijze.
Functies die geen entree nodig hebben op het maaiveld, bijvoorbeeld kantoren, verschuiven naar een niveau hoger, zodat het maaiveld actief en levendig blijft.
Door de gebouwen gedetailleerd vorm te geven met bovenstraten, luifels, ronde vormen en overstekken ontstaan er intieme hoekjes en verschillende soorten interactie.
natuurzone alexanderlaan
gradienten
Waar het tolerantieniveau momenteel alleen maar heel erg hoog ligt, is in het nieuwe plan rekening gehouden met verschillende activiteiten.
programma
Het huidige programma van het Alexandrium wordt teruggebracht in de nieuwe ontwikkeling, waarbij het winkelcentrum zich als het ware opent en er meer levendigheid wordt toegevoegd door middel van nieuwe bewoners en bezoekers. In het stadcentrum gaat het met name om grote winkelketen, om het regionale publiek te bedienen. In het buurtcentrum gaat het om lokaal programma, zoals de bakker of de groentenboer, om de Alexanderknoop als de omliggende wijken een echt buurtcentrum te bieden.
de snelle weg
De snelle weg is een prominente route die voor wandelaars knooppunt naar knooppunt verbindt. De knooppunten variëren van opmerkelijke architectuur tot een waterplein. Het biedt gemakkelijke navigatie en versterkt de Alexanderknoop met omliggende buurten, waardoor het een essentieel onderdeel van de wijk wordt.
ori ë nteren
snelheid herkennen
geur programma
contrast en kleur
de trage weg
De trage weg in de Alexanderknoop biedt een rustige en veilige route, weg van de drukte van de ‘snelle weg’. Deze route meandert door binnentuinen en groenzones, waardoor het een serene en ontspannende omgeving creëert. Het is specifiek ontworpen als een veilige route voor kinderen om te lopen naar school of de kinderopvang.
Door te focussen op groen en rust draagt deze trage weg bij aan een gebalanceerde stedelijke omgeving, waar mensen zich comfortabel kunnen verplaatsen uit de drukte van de snelle weg. Ook raakt deze route alle luwteplekken.
uit de drukte
interactie dieren natuur
landschap van geluid
In de stedelijke omgeving van de Alexanderknoop variëren de geluidslandschappen sterk, elk met hun eigen karakteristieken en atmosfeer. Het stationsplein bruist van activiteit met stemmen van reizigers en het geluid van voorbijrijdend treinen, waardoor het een dynamische en drukke plek is.
De bovenstraat biedt daarentegen een rustigere sfeer, waar stemmen van bewoners vermengen met het geluid van spelende kinderen en het zachte geritsel van bomen, wat een kalme en levendige sfeer creëert.
Voor wie op zoek is naar rust, biedt de luwteplek een plek om uit de drukte van de winkelstraat te ontsnappen met het rustgevende geluid van zacht stromend water en zachte stemmen, waardoor een rustige en aangename omgeving ontstaat.
Tenslotte heeft de winkelstraat een levendige en aangename atmosfeer met het geroezemoes van voorbijgangers, het vrolijke fluiten van vogels en het zachte geruis van bladeren in de wind, waardoor het een uitnodigende plek is om te winkelen en te ontspannen in de buitenlucht.
stationsplein
geluid van stemmen, vervoer, rumoerig // druk
bovenstraat
geluid van stemmen, spelende kinderen, bomen levendig // kalm
luwteplek
geluid van water en zachte stemmen
kalm // aangenaam
winkelstraat
geluid van stemmen, vogels en bomen levendig // aangenaam
Speciale dank aan
Jaap Brouwer
Rob van Dijk
Frank Suurenbroek
Gemeente Rotterdam
zintuigelijke experts
Theo Peter Marija Nina Jef
familie en vrienden
collega’s Atelier Dutch
Bronnen
Bachelard, G. (2014). The Poetics of Space. Penguin.
Gehl, J. (2013). Cities for People. Island Press.
Gehl, J. (2011). Life between buildings: Using Public Space.
Glaser, M. (2012). The City at Eye Level: Lessons for Street Plinths. Eburon Uitgeverij B.V.
Pallasmaa, J. (2012). The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses. John Wiley & Sons.
Peymen, G. (2017). De Luwteplek. Peymen.
Zumthor, P. (2006). Atmospheres: Architectural Environments, Surrounding Objects. Birkhaüser.
Een Sensitieve Stad
een nieuwe laag in het ontwerp van de stad
Nathalie Koren 10. 07. 24.