DE BOER OP
Ontwerp voor een moderne kaasboerderij
DE BOER OP
Ontwerp voor een moderne kaasboerderij Inhoudsopgave 2 Aanleiding 4 _Jeugdherinneringen 4 _Ontdekkingsplek 6 _Mechanisme 8 Context 12 _Schaalvergroting 12 _Disconnectie 13 _Typologie 14 Opgave 16 _Doelstelling 16 _Randvoorwaarden 17 _Programma 18
Afstudeerverslag Wendy van der Knijff Studentnummer 100608635 Datum 14-04-2014 Opleiding Master Architectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam Mentor Jan Richard Kikkert Commissielid 1 Ira Koers Commissielid 2 Bruno Doedens Ext. tentaminator 1 Herman Kerkdijk Ext. tentaminator 2 Gianni Cito Ext. adviseur 1 Bram Bos, Wageningen UR Livestock Research Ext. adviseur 2 Kees Waters, Ekopart
Ontwerp 20 _Landschappelijke ingreep 20 _Koe staat centraal 22 _Transformatie typologie boerderij 24 _Inkadering landschap 26 _Eenheid 28 _Transparantie 32 _Gebouw vs. landschap 34 _Boer is choreograaf 38 _Boer koe bezoeker 50
2
3
JEUGDHERINNERINGEN
AANLEIDING
Al wakker wordend kijk ik uit het raam en zie de vroege ochtendnevel boven de weilanden hangen. Aan de horizon het silhouet van het dorp op de dijk. Op mijn blote voeten loop ik over de koude plavuizen van de woonkamer langs de opkamer en de keuken naar het zomerhuis. Langzaam komt de sterke pekel lucht dichterbij. De geur is vreselijk, nog erger dan gier lucht. Mijn moeder staat bij de kaastobbe druk te werken. Ik snap niet precies wat ze doet maar weet dat ze het goed kan; kaas maken. Ooit mocht ik na lang zeuren samen met vriendjes de tobbe vol laten lopen met water en het als zwembad gebruiken. “Dit doen we één keer en daarna nooit weer”, had ze gezegd. Nadat ik haar vraag of ik mag kijken of er geld in de brievenbus ligt trek ik mijn overall en laarzen aan. Er liggen twee guldens in. De bak naast de brievenbus mist dan ook één bos chrysanten. Via de weg langs het zomerhuis loop ik het erf op om mijn vader een goedemorgen te wensen. Zoals gewoonlijk staat hij in de stal tussen de koeien, kauwend op wat bix. Hij is iets te druk dus loop ik weer terug over het erf. Opeens hoor ik een stem, “volluk!”. Ik ren naar binnen en zie de moeder van een klasgenootje staan. Net als altijd komt ze kaas kopen en een bakkie leut doen met mijn moeder. Nadat ik haar groet hol ik weer naar buiten. Bij de hooiberg aangekomen klim ik over de gestapelde balen stro en slinger met een touw naar de andere kant. Bij het hoogste punt laat ik me vallen en blijf met uitgestrekte armen in het stro liggen.....
4
Op een kaasboerderij in de polder van Aarlanderveen ben ik opgegroeid. Als kind ervaarde ik de boerderij als één grote ontdekkingsplek.
Uithoorn
Leiden
Alphen aan den Rijn
Aarlanderveen
Utrecht Woerden
5
ONTDEKKINGSPLEK Mijn verwonderingen en ontdekkingen op het erf bestonden altijd uit een relatie van het gebouwde ten opzichte van het fascinerende polderlandschap. Farscinerend is de veranderlijkheid en overdadige aanwezigheid van de lucht in dit vlakke landschap.
6
hooiberg
ongebruikte opslagruimte
zolder
aanbouw mestkelder
7
MECHANISME een dagelijks boeren ritueel Nu ik ouder ben, zie ik de boerderij van mijn ouders niet alleen als een plek vol ontdekkingen maar ook als een werkend mechanisme. Een boerenbedrijf bestaat uit verschillende processen met ieder een eigen ritme. Deze bewegen door elkaar heen en zijn van elkaar afhankelijk. Mijn ouders werkten hard om dit continue mechanisme in stand te houden. Ik beschouw dit mechanisme dan ook als de essentie en daarom schoonheid van het boerenleven.
5.30 opstaan | ontbijten | kaastobbe gereed maken | melkput gereed maken | deel aanvegen | bijvoer klaarleggen 6.00 koeien uit weiland halen | koeien melken 7.30 koeien terug naar weiland | melkput schoonmaken | deel schoonvegen | jongvee voeren 9.30 helpen boerin met kaasmaken 11.00 koffiepauze | klussen (onderhoud, schoonmaak, land bewerken, koeien verzorgen) 12.00 warm eten | klussen (onderhoud, schoonmaak, land bewerken, koeien verzorgen) | kazen keren 15.30 kazen in pekel bad
het erf tijdens mijn jeugd
16.00 kaastobbe gereed maken | melkput gereed maken | koeien uit weiland halen | koeien melken | koeien terug naar weiland | melkput schoonmaken 19.00 eten | tukkie doen | werken in kaasopslag (kazen keren, plastificeren, schoonmaken) | vrije tijd | slapen
8
9
De polder waar de boerderij zich in bevindt, is een mechanisme op landschappelijke schaal. Kenmerkend hieraan is de copeverkaveling dat is ontstaan tijdens de drooglegging van de polder. Deze landschappelijke structuur is in tegenstelling tot de verder ontwikkelde dorpen en steden rondom de polder door de jaren heen onveranderd gebleven en wordt nog steeds kunstmatig op peil gehouden. De polder wordt hierdoor beschouwd als een cultureel agrarisch landschap. >150-200 >100-150
1790 turfwinning
>50-100 >0-50
Droogmakerij Polder Nieuwkoop 1809
copeverkaveling Aarlanderveensche droomakerij 1786
1850 droogmakerij
26 hectare land van mijn vader
10
2011 cultureel agrarisch landschap
11
CONTEXT
SCHAALVERGROTING
6 per dag Boerenbedrijven hebben het zwaar in Nederland. Om te -overleven in de huidige markt zijn boeren genoodzaakt in schaal te vergroten of andere manieren te vinden om extra inkomen te genereren. Niet alle bedrijven kunnen deze investeringen permiteren waardoor gemiddeld 2540 boeren per jaar stoppen. Dit zijn 6 boerderijen per dag! Daarentegen is het totaal aantal koeien in Nederland gelijk gebleven, dit laat de schaalvergroting zien van melkveehouderijen. Deze ontwikkelingen hebben gevolgen gehad voor de omvang en uitstraling van de boerderijtype maar ook voor de beleving van het Hollands landschap.
DISCONNECTIE
2000
2011
2020
29.466 1.504.076
19.247 1.469.720
melkveehouderijen 11.000 1.540.000 melk en kalfkoeien
51
76
140
gem. aantal koeien per boerderij
10%
26%
>54%
aantal koeien op stal
bronnen: Rabo rapport, anders melken 2009/ Weidegang in Nederland anno 2008, CLM, 2008/ Overzicht van de melkveehouderij in Nederland, Productschap zuivel, maart 2012.
koe in de wei
zomerverblijf Haagse familie
De boerderij waar ik opgroeide had een toegankelijk karakter omdat mensen een reden hadden het erf te betreden. Voornamelijk aan de voorzijde van het erf speelden processen en bewegingen zich af, waardoor het boerenleven zicht- en ervaarbaar was vanaf de weg. Door schaalvergroting op melkveehouderijen is het erf veel anoniemer geworden. Er is amper nog reden om als buitenstaander een erf te betreden. De geproduceerde melk is te koop in de supermarkt en kaasmaken is vaak te arbeidsintensief voor een boer. Dit anonieme karakter wordt versterkt door de verschuiving van bewegingen naar de acherf achter terzijde van het erf. Hier staan“volluk”...toegankelijk grote stallen verstopt de boerenwoning en uit het zicht van de weg als een soort ontkenning van hun bestaan. Zelfs de koeien verdwijnen uit het landschap!
winkel
erf beplanting koe in de wei
koe in de stal zomerverblijf Haagse familie
supermarkt
disconnectie
“volluk”...toegankelijk erf
erf tijdens mijn jeugd
12
winkel
anoniem erf
erf scenario schaalvergroting
13
TYPOLOGIE De typologie van het boerenerf transformeert continue mee met de ontwikkeling van het boerensysteem, waardoor het archetypische boerenerf langzamerhand verdwijnt. Grote opslag elementen zijn bijvoorbeeld de vervanger van de hooiberg omdat veel koeien ook meer opslag voor voer, mest en urine nodig hebben. Een andere verandering in typologie is de visuele disconnectie tussen de boer en koe. Door automatisatie kan de boer steeds meer op afstand van de koe leven. Materiaalgebruik op het erf krijgt een steeds tijdelijker karakter. Een goed voorbeeld is de serrestal, welke voortkomt uit de kassenbouw. Stalen frames en gespannen folie is makkelijk veranderbaar en vervangbaar. Door de open structuur lijkt het net alsof de koeien permanent buiten staan.
voorhuis
voorhuis
zomerhuis zomerhuis
loes hoes
voorhuis voorhuis
zomerhuis zomerhuis
ligboxenstal
serrestal
14
15
DOELSTELLING
OPGAVE
Terwijl boerderijen in typologie en uitstraling zichzelf steeds doorontwikkelen is de hoofddoel van het boeren hetzelfde gebleven. De koe heeft bepaalde behoeftes waar de boer in voorziet, want hoe gezonder de koe, hoe beter deze melk produceert. Niet alleen de koe, maar ook het klimaat bepaalt dus het ritme van de boer en zijn belangrijke onderdelen van het mechanisme.
PROGRAMMA moderne kaasboerderij met 150 koeien
TESTCASE locatie 26 HA
Door juist dit mechanisme te benadrukken en een zicht- en ervarebare plek te geven binnen mijn ontwerp verenig ik de kwaliteiten van de historische boerderij met de hedendaase verschijdingsvorm en bedrijfsvoering. Hiermee geef ik de moderne boerderij zijn waarde terug die het verdient binnen het cultureel agrarisch landschap.
sociaal gedrag
producten maken
RANDVOORWAARDEN ervaarbaar boerenleven
voeren eten
rusten
connectie boer, koe, landschap en bezoeker
openheid en transparantie
melken lopen
landschap
urine mest
voorhuis
voorhuis
verwerken urine mest
boer
zomerhuis
zomerhuis
bezoeker
16
17
PROGRAMMA
stal 2x70 koeien
stal 2x70 koeien
voersilo’s
voersilo’s
opslag werktuigen
opslag werktuigen
verblijven
woning logeerruimte sleufsilos
woning logeerruimte
melkruimte
melkruimte
winkel kaasmakerij
18
voeren
melken
mestsilo
winkel kaasmakerij
sleufsilos
mestopslag
mestsilo
mestopslag
verwerken mest en urine
19
LANDSCHAPPELIJKE INGREEP
ONTWERP
De bouwkavel is aangepast aan de maat van een cope, waardoor de landschappelijke structuur niet aangetast maar juist versterkt wordt. De introductie van dit langgerekt gebouw maakt het boerenbedrijf langer zichtbaar en verdwijnt het achtergebied.
provinciale weg voor achter
standaard erfstructuur polderweg cope kavel 1,5HA
locatie 26 HA
ingreep
20
21
KOE STAAT CENTRAAL Als uitgangspunt voor het zichtbaar maken van processen op een boerderij krijgen koeien binnen het ontwerp zo veel mogelijk bewegingsvrijheid en zichtbaarheid in het landschap. Maar door het lage polderpeil van -5,3 NAP is het land te nat om 150 koeien op 26HA land te laten grazen.
sociaal gedrag
voeren eten
rusten producten maken
melken lopen urine mest
verwerken urine mest
-
-1.2m NAP
-5.3m NAP
ringdijk
22
ligboxenstal 12,5m2
aanbevolen min. 13,5m2
vrijloopstal 25m2
1,5HA 100m2 per koe
polder
23
TRANSFORMATIE TYPOLOGIE BOERDERIJ Door de koeien hoger te plaatsen ontstaat een droog landschap waarbij de koeien het maximale oppervlak van de kavel als verblijfsruimte benutten. Het overige programma kan worden ondergebracht in de extra ontstane vierkante meters onder het dek. Het restant grasland dient als voer opbrengst. Op deze manier wordt efficiënt met het beschikbare grond oppervlak omgegaan.
Deze ingreep transformeert de standaard boerderij typologie naar een nieuw type waar verticale relaties tussen verschillende elementen op de boerderij ontstaan. Direct onder de koe kan bijvoorbeeld de verse melk verwerkt worden tot kaas. Door juist de oude typologie los te laten ontstaat ruimte voor het terugbrengen van oude tradities; zoals het wonen en verblijven van de boer en koe onder één dak.
+m2
voorhuis
zomerhuis
24
25
INKADERING LANDSCHAP In mijn ontwerp ben ik op zoek gegaan naar een vormentaal waar het gebouw, het mechanisme en het omringde landschap een relatie met elkaar aangaan. De sleufsilo is een goed voorbeeld. Lange lijnen versterken de langgerektheid van het landschap en de betonnen platen geven maat en ruimte voor opslag van voer. Tegelijkertijd kaderen de wanden het landschap in, waardoor de openheid en aanwezigheid van de lucht versterkt wordt. De silo’s laten het mechanisme van de boerderij zien. Wanneer zij leeg zijn is het tijd voor een nieuw seizoen. Het landschap tussen de sleuven overheerst door deze leegte. Tijdens een nieuwe oogst verdwijnt dit zicht en richt de aandacht zich op de materialen, kleur en geur van het kuilgras.
26
27
EENHEID
5000
Eenheid en heldere structuur ontstaat door de maatvoering van de sleufsilos op te pakken. Door deze herhaaldelijk en haaks op de copestructuur te plaatsen, is het gebouw duidelijk leesbaar en geeft het ruimte om de processen van de boerderij meer tot uiting te laten komen.
7000
28
2000
29
5000
De structuur van het gebouw wordt versterkt door de opbouw van de betonnen schijven door te zetten naar het dek en het dak. Deze opbreking van de dakopbouw creĂŤrt tegelijkertijd een goed verblijfsklimaat voor de koeien met natuurlijke vertilatiestromen.
30
31
TRANSPARANTIE 'Heuvel' inklikprofiel tbv folie Enkelzijdige doorlopende nokluchting ' Heuvel' scharnierprofiel inclusief bevestiging tbv folie
Een goed buitenklimaat voor de koeien onstaat door het toepassen van het dakprincipe van een serrestal. Deze studie laat zien hoe het gespannen folie onderdeel uit gaat maken van het landschap. Het half-transparante folie laat gedeeltelijk kleuren door waardoor het dak mee lijkt te bewegen met de veranderlijke luchten van de polder. 'Heuvel' inklikprofiel tbv folie verholen goot 'Heuvel' inklikprofiel tbv folie met inwendige afwateringskamers
5000+vl doorrijdhoogte
detail dak 1:20
Veerooster
'Salco' schuifdeur systeem Schuifdeur - gegalvaniseerde staalplaten
beplanting die koeien niet lusten bijv. --zegge gras - boterbloem - distel - zuring - brandnetel
500
300
60
10
130
drainage vloer
toplaag (r comfortla permavoid folie betonvloe
32
33
GEBOUW VS. LANDSCHAP De relatie van het ontwerp ten opzichte van het landschap begint vanaf een afstand waarbij het gebouw samensmelt met de horizon en de lucht overheerst in het beeld.
34
35
Het gebouw straalt een bepaalde serieusheid en massa uit in zijn materialisatie waardoor zijn aanweigheid niet te ontkennen valt. Vanaf de polderweg gaat het gebouw een grotere rol spelen in het landschappelijk beeld en versterkt daarbij de ervaring van de cope-maatgeving van het landschap.
36
37
BOER IS CHOREOGRAAF Het ontwerp geeft ruimte om de benodigde hoeveelheid opslag en materialen nodig voor 150 koeien per jaar zichtbaar te maken voor de voorbijganger. De boer is hierin de choreograaf en kan zelf bepalen wat hij waar opslaat en wat hij laat zien.
38
39
Plattegronden.
kaasmakerij
graasweide
woning
moestuin
mestopslag silo’s
kaaswinkel
begane grond p=0.00
begane grond p=0.00 begane grond p=0.00
begane grond p=0.00
stal
woning
buitendek
dek P= +6500 N
N
dek P= +6500 dek p=+6500
dek P= +6500 N
40
41
De materialen en opslagelementen zijn als het ware bouwstenen die elk seizoen van het jaar het gebouw een andere sfeer en uitstraling geven. Door de opslag van oogst, de inkoop van hooi en ander voer raakt het gebouw tijdens het najaar vol en krijgt een thermische werking tijdens de wintermaanden. In de zomer raakt het gebouw steeds leger en kan het doorluchten. Ook hier komen oude tradities weer tevoorschijn, zoals de voorjaarsschoonmaak.
42
De opslag als bouwstenen is tevens een tool om bepaalde plekken toegankelijk te maken voor publiek wanneer de boer dat uitkomt.Uitkijkplekken en logeerruimtes zijn namelijk alleen te bereiken op het moment dat de boer hooibalen zo hoog stapelt dat bezoekers bij de ingang kunnen.
43
polderweg +1000 weiland/ begane grond -5.35 NAP p= 0.00 dek +6500 waterpeil -0.55
doorsnede kaasma verhoging +1500
Doorsnede begane grond: opslag en kaasmakerij / dek: logeerkamer en stal
98/5MJ4A2CS
logeerkamer p=+11000
logeerkamer p=+8500
logeerkamer p=+8500
logeerkamer p=+11000
bovenkant dak +13.500
logeerkamer +8500
dek +6500
polderweg +1000 weiland/ begane grond -5.35 NAP p= 0.00
44
waterpeil -0.55
45
46
47
48
49
BOER KOE BEZOEKER Het ontwerp accentueert een publieke zone waar bezoekers de mogelijkheid krijgen het boerenleven niet alleen te zien vanaf een afstand maar ook te ervaren van dichtbij. Een voorgebied introduceert deze zone en faciliteert de eerste mogelijke ontmoeting met de boer. De slaapkamer van de boer kijkt namelijk uit over dit gebied en op het moment dat de boer wakker wordt is dit direct zichtbaar. Een publiek achtergebied is het middelpunt van het gebouw waar de bezoeker volop het boerenleven kan ervaren tijdens een kopje koffie in de moestuin.
bovenkant dak p= +12.500
dek +6500
verhoging +1500
98/5MJ4A2CS
50
51
Ruiken is ervaren. Geuren van links naar rechts: kuilgras, melk, vers gras, krachtvoer, mest.
52
53
Zichtbaar mechanisme in het gebouw maar ook in het landschap. detail dak 1:20
grasland voeding koe
toplaag (rubber, gras,compost) comfortlaag permavoid units folie betonvloer /sleuven
+ toemaakdek gaat inklinking tegen +trekt weidevogels aan
compost voeding grasland
54
cyclus mest en urine
55
Meanderen in publieke zone.
56
57
Verticale connectie. Boven de kaaswinkel is de automatische melkmachine waar koeien zich laten melken zichbaar. Hier komen begin- en eindproduct samen.
58
59
De kaasmakerij met ‘kijkgat’ voor bezoekers.
60
61
De ‘deel’ (voerruimte) met het binnenverblijf van de koeien.
62
63
Dek; buitenverblijf van de koeien
64
65
toplaag (rubber, gras,compost) comfortlaag permavoid units folie betonvloer /sleuven
Veerooster
'Salco' schuifdeur systeem Schuifdeur - gegalvaniseerde staalplaten
compost voeding grasland
60 300
+ toemaakdek gaat inklinking tegen +trekt weidevogels aan
500
10
130
drainage vloer
beplanting die koeien niet lusten bijv. --zegge gras - boterbloem - distel - zuring - brandnetel
cyclus mest en urine
windbreekgaas t.p.v. stal
veerooster t.p.v. dek
windbreekgaas t.p.v. stal detail dekrand 1:20
66
67
68
69