RenovatieTotaal nr. 5

Praktijkblad voor de renovatiesector Jaargang 2 # 5, Oktober 2012

RENOVATIE

TOTAAL Gr abonneatis ment?

Mail info@re naar nov totaal.n atiel

12 Optoplaag voor

studentenwoningen 16 Passiefrenovatie Kroeven 20 Leien in Maasdekking 22 Stedelijk Museum: onzichtbare kunst

LAN

PSTA O T E M T N I EREN BEG

E I T A U T I S E K L E R VOO G N I S S O L P O EEN

OV N E R N R E D MO

de het bestaan m o r a a d e nw ogelijk late oen aan de m ld o n ? v ie S d te I In m .

D o n AT GOE ergiebesparend renovere lechts een upgrade nodig renoveren niet als W N E R E D ERWIJ m, milieuvriendelijk en en eds, maar heeft deze s ovatie-element. Wij zien voldoen aan de V M O R A A W om te duurzaa juiste ren w nog ste u t is o e b n h p e r o n dern jasje e k a o v a v o d m n n e e a e r d g tr n e n x r a o e e v ta toe een Mod bes de woning ij door het voldoet de w n k e a n v a e e V d g ie t. ij b c W ta ling. grade dak in n tijdverspil n. Deze up e e e is g e l, e a s fv g a a een hedenda evoegen. G to ls a r r? a a jk, nietwaa li e afbreken, m k k a m e G se eisen. hedendaag WWW.OPSTALAN.NL

AXA Remote 2.0

TM

de op afstand bedienbare raamopener voor klep-, uitzet- en valramen Met de AXA Remote 2.0TM heeft men de ventilatie van een woning letterlijk zelf in de hand. De raamopener heeft een slanke, moderne vormgeving en is leverbaar in stijlvol wit of grijs.

15 min.

Draairichting naar buiten (klepraam)

Comfort • natuurlijke ventilatie voor een gezond binnenmilieu • één afstandsbediening voor meerdere ramen • snelle, eenvoudige montage en uitstekende nastelbaarheid • boormal en universele schroeven bijgeleverd Kwaliteit en veiligheid • hoge sluitkracht van maar liefst 400 N • uitstekend te combineren met een hor of vitrage • geen ontsierende bedrading • voldoet aan Politie Keurmerk Veilig Wonen en SKG** • meer dan 4 miljard verschillende codes

Montagetijd

Draairichting naar binnen (valraam) Draadloze bediening Inclusief bevestigingsmateriaal

auto

Automatische vergrendeling

Kijk voor meer informatie op www.axa-stenman.com of www.axa-remote.nl

Ventilatiemogelijkheden voor een gezond binnenmilieu

Minimale raamafmeting 30 x 38 cm (H x B)

Batterijgevoed

Scan voor demonstratie en montagevideo

BRICKS & BRICK SOLUTIONS

Esthetisch

Economisch

Efficiënt

Ecologisch

Energiebesparend

GEVEL RENOVEREN & METEEN ISOLEREN! e-brick & e-board, de slimme 2-in-1 oplossing.

Esthetisch, Ecologisch, Efficiënt, …

Deze combinatie van isolatiepanelen en baksteen van Vandersanden biedt niets dan voordelen.

• Isoleren en afwerken in één handeling • Geen nieuwe funderingen nodig • Een geld- en tijdbesparende oplossing • Isolatiedikte in functie van de gewenste isolatiewaarde • 2 varianten: ideaal voor elke behoefte en elk budget!

Meer weten? www.e-brick.nl www.e-board.nl +31 416 36 96 96 Wij komen u graag persoonlijk informeren.

Kijk nu al via onze websites hoe uw eigen project er zal uitzien. Handig, zo’n Exterior Makeover!

In dit nummer

Redactioneel

Dilemma voor isolatie Op alle mogelijke manieren wordt gezocht naar alternatieven voor energie. Zon- en windenergie zijn het meest bekend en daar zijn ook al goede resultaten mee behaald. Wist u overigens dat het subsidiepotje voor zonnepanelen nog lang niet leeg is! Ook een alternatieve vorm van energielevering is die via warmtenetten. In diverse regio’s in Nederland studeren de laatste jaren knappe koppen op de benutting van restwarmte van warmtebronnen van bijvoorbeeld afvalverbranders of bedrijven met een eigen warmtekrachtcentrale, zoals NUON Warmte. Deze restwarmte kan worden gebruikt om duizenden woningen en kantoren van ruimteverwarming en warm water te voorzien.

Zo heeft bijvoorbeeld de provincie Gelderland plannen voor een van de grootste regionale warmtenetten van Nederland, door koppeling van verschillende warmtebronnen. Milieudoelstellingen zijn het belangrijkste uitgangspunt. Omdat het verbruik van aardgas flink terugloopt, levert een gekoppeld warmtenet een afname van de CO2-uitstoot met tenminste 130.000 ton per jaar op.

Maar nu de andere zijde. De aansluiting van woningen op een warmtenet is vooral rendabel als die woningen veel energie verbruiken. Mede vanwege de hoge investeringskosten voor aansluiting op een warmtenet; deze bedragen al snel 4000 euro per woning. Voor nieuwbouwwoningen is aansluiting dan ook eigenlijk niet rendabel, omdat deze steeds minder energie verbruiken door de almaar strenger wordende isolatie-eisen.

Voor bestaande woningen ligt dat anders. Grontmij constateerde in een studie naar warmtelevering dat de kosten van het isoleren van bestaande woningen veel hoger zijn dan de kosten van aansluiting op een warmtenet. Betekent dit dat we nu maar niet meer moeten isoleren? Het antwoord is natuurlijk nee! Isolatie zorgt niet alleen voor een lager energieverbruik, maar ook voor méér comfort in woningen. Het zal dus nog wel even duren voor de knappe koppen een formule hebben bedacht waarop warmtenetten wél een goed alternatief kunnen zijn.

12 Techniek: Studentenwoningen met optoplaag

20Restauratietechniek: Leien in Maasdekking

Carla Debets Hoofdredacteur RenovatieTotaal

Reageren? redactie@renovatietotaal.nl

COLOFON

22 Installaties:

Onzichtbare kunst

6 9 11 15 16 19 25 29 30 33 35 37 39

Actueel Column André Thomsen OudNieuw Techniek: Van Schijndelhuis Techniek: Passiefrenovatie Kroeven Uitdaging: Gevelversiering Installaties: Bepalend voor energielabel Techniek: Renovatie met vlakke glazen lichtkoepels Bouwkosten: Buitenschilderwerk van houten gevels Techniek: Inspectie dakisolatie Hout: Prefab dakkapellen Bouwkosten: Klussen Productoverzicht

RenovatieTotaal is onderdeel van BouwTotaal en verschijnt 6 maal per jaar.

RenovatieTotaal gaat over renovatie, restauratie, herbestemming, onderhoud, op- en aanbouwen en alles wat met de bestaande bouw te maken heeft.

Ontwerp en Opmaak De opmaakredactie, Wehl www.deopmaakredactie.nl

Jaargang 2. Nummer 5, oktober 2012

Druk Dijkman, Diemen

Uitgever André Lardinois Hoofdredactie Carla Debets Redactie Frank de Groot Ronald van Bochove Medewerkers Ed de Rechteren van Hemert André Thomsen, Nederlandse Bond van Timmerfabrikanten, Casa Data Advertenties André Lardinois (0570) 654660 E-mail: a.lardinois@handelsuitgaven.nl Freddy Burgers (0570) 623852 E-mail: freddy@handelsuitgaven.nl Hugo Arends (0570) 654660 E-mail: hugo@handelsuitgaven.nl

Fotografie cover Project Leiden, zie pagina 12

RenovatieTotaal is een uitgave van Nederlandse HandelsUitgaven BV Postbus 2273 7420 AG Deventer Maagdenburgstraat 22 7421 ZC Deventer Tel. 0570 – 654660 Fax. 0570 – 656580 E-mail: info@handelsuitgaven.nl Copyright Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden overgenomen zonder de nadrukkelijke schriftelijke toestemming van de uitgever.

Deze uitgave is zorgvuldig en naar het beste weten samengesteld. Uitgever en auteurs kunnen echter niet instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie.

Zij aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook, als gevolg van handelingen of beslissingen die op deze informatie zijn gebaseerd.

nr. 5 | oktober 2012

5

Actueel

Pompstation Lent zoekt plan

Groot succes Open Monumentendag Groen van Toen was het thema van Open Monumentendag dit jaar, maar bleek helemaal een thema van nu. De open monumenten in 330 gemeenten trokken naar schatting circa 925.000 bezoekers.

De Stichting Open Monumentendag is uitermate tevreden. Het was een fantastisch weekend met een goede sfeer, een grote opkomst, veel gezinnen op pad en veel mensen op de fiets om monumenten te bekijken. Het thema Groen van Toen was een voortreffelijk thema, en heeft de bezoekers ruimschoots in de gelegenheid gesteld om het monument in zijn groene omgeving nader te beleven.

Op zoek naar een markante plek voor een café of restaurant, een in het oog springende kantoorlocatie of een inspirerend podium voor een culturele instelling? Dan is het voormalige waterpompstation in Lent, aan de rand van Park Lingezegen en de oevers van de Waal, misschien iets voor u.

De gemeente biedt dit gebouw te koop aan (prijs minimaal € 300.000,- k.k.) en nodigt ondernemers uit plannen in te dienen voor een nieuwe bestemming én renovatie van dit architectonisch bijzondere pand. Het pompstation dateert uit 1935 en omvat ook een dienstwoning en garage. Het gebouw verkeert nagenoeg in de oorspronkelijke staat; zo zijn leidingen, waterreservoirs en kranen nog grotendeels

aanwezig. Een renovatie mag worden gecombineerd met nieuwbouw.

Initiatieven kunnen tot uiterlijk 16 november a.s. worden ingediend bij mevr. L. Garretsen (via l.garretsen@ nijmegen.nl). Uw aanmelding moet voorzien zijn van een duidelijke afzender. Een jury beoordeelt de inschrijvingen op basis van het plan en het uitgebrachte bod. Eind november wordt de winnaar bekend gemaakt.

Er is een verkoopbrochure over het pompgebouw, de locatie, de voorwaarden, de mogelijkheden en de procedure van inschrijving en verkoop.

Voor vragen of meer achtergrondinformatie kunt u contact opnemen met de gemeente Nijmegen, mevr. L. Garretsen, (024) 329 96 46 of via l.garretsen@nijmegen.nl

Optimaal wooncomfort in Justus van Effencomplex

Het Justus van Effencomplex uit 1922 in de Rotterdamse wijk Spangen is prachtig gerestaureerd. Maar dat niet alleen, na verschillende ingenieuze ingrepen voldoen de woningen weer aan alle moderne eisen. Een bijzondere opgave.

Het complex Justus van Effen werd in 1918 ontworpen door architect Michiel Brinkman en kreeg in 1985 de status van Rijksmonument. Het wooncomplex met 264 gestapelde arbeiderswoningen werd een voorbeeld voor sociale woningbouw, mede door een aantal destijds bijzondere voorzieningen: elke woning had één radiator voor centrale verwarming en er was een stortkoker voor keukenafval.

Ook de opgetilde woonstraat, waardoor elke woning een voordeur aan de open-

6

bare weg had, was niet alledaags.

Molenaar & Co architecten en Hebly Theunissen architecten wonnen de visieprijsvraag die voor de restauratie werd uitgeschreven. Uitgangspunt was het herstellen en het terugbrengen van het complex – na eerdere renovaties – in zijn oorspronkelijke waarde. Optimaal wooncomfort en energieprestaties moesten daarmee gecombineerd worden. Zo zijn de gevels in de originele staat teruggebracht, na een gedegen gevel- en kleurenonderzoek en reiniging. In plaats van de aluminium kozijnen zijn weer houten kozijnen geplaatst, gereconstrueerd naar de oorspronkelijke kozijnen, maar door een ingenieuze detaillering voorzien van roedeverdeling, moderne schuiframen en verdekte CO2 gestuurde ventilatieroosters. Na de restauratie is wel het aantal woningen verminderd: de oorspronkelijke 264 woningen zijn nu 154 woningen geworden.

nr. 5 | oktober 2012

Het monument waar de meeste bezoekers dit jaar zijn geweest is de Trêveszaal in Den Haag met bijna 10.000 bezoekers.

Andere toppers dit jaar waren onder andere Kasteel de Haar (foto) in Haarzuilens dat net gerestaureerd is en circa 5.000 bezoekers heeft getrokken en Park Sonsbeek in Arnhem dat door maar liefst 6.000 mensen is bezocht.

Start restauratie betonsilo

In het voorjaar tekende BOEi de officiële koopovereenkomst voor de Zwarte Silo in Deventer. Dit beeldbepalende gebouw in het havenkwartier werd in 1924 gebouwd voor een landbouwcoöperatie.

De restauratie is een bijzondere opgave omdat het monument gedeeltelijk

in het water staat. De Zwarte Silo was de eerste betonsilo van Deventer, die gemaakt is met behulp van een glijbekisting. In de silo was onder meer ruimte voor een paardenstal, een zoutopslag, een pakhuis en een kantoor. De herbestemming is tevens een belangrijke aanzet voor de verdere ontwikkeling van het havenkwartier als woonwerklocatie voor creatieve ondernemers. Zowel de gemeente Deventer als de provincie Overijssel dragen bij aan de restauratie van de silo. Ondertussen onderzoekt BOEi samen met potentiële nieuwe gebruikers de mogelijkheid om van de silo een horecagelegenheid te maken. Medio 2013 is de casco restauratie klaar. (foto: Jan van Dalen, BOEi)

Handboek Funderingsherstel In het nieuwe Handboek Funderingsherstel, samengesteld door SBR en CUR Bouw & Infra, zijn de diverse technieken van herstel van funderingen op een rijtje gezet. Vooral in de veen- en kleigebieden van Nederland moet de fundering bij 5 procent van de totale woningvoorraad worden hersteld.

Vooral in het westen van het land zijn veel houten paalfunderingen aangetast door droogstand van de paal, soms in combinatie met bacteriële aantasting. Bij minstens 200.000 woningen moeten de komende decennia de paalfunderingen worden aangepakt. En bij nog eens 250.000 woningen die ondiep zijn gefundeerd is herstel nodig in de vorm van een paalfundering of bodem­ injectie onder de bestaande woning.

Het Handboek Funderingsherstel gaat in op de verschillende technieken om de meeste geschikte methode te kunnen kiezen in een bepaalde situatie.

Naast technische informatie geeft het handboek ook veel praktische informatie voor (particuliere) woningeigenaren. 40 bedrijven en (overheids) instanties brachten hiervoor hun kennis bijeen. De eerste helft van het handboek gaat vooral over de voorbereidingen van het herstel; de tweede helft gaat dieper in op de diverse herstelmethoden voor funderingen op palen en op staal.

Het CUR/SBR-Handboek Funderingsherstel is verkrijgbaar bij beide organisaties voor 45 euro (excl. BTW en verzendkosten). Zie verder: www.sbr.nl

Funderingsherstel in Bunschoten

Op 6, 7 en 8 november a.s. kunnen exposanten en bezoekers uit de bouwen restauratiebranche in Evenementenhal Venray contacten opdoen en informatie uitwisselen op de Vakbeurs MONUMENT en Bouw Compleet. Twee vakbeurzen die elkaar versterken.

vakbeurs gericht op de restauratie en instandhouding van oude en historische gebouwen. Daarnaast is er de beurs Bouw Compleet, voor de totale bouwbranche. MONUMENT en Bouw Compleet hebben diverse raakvlakken.

Bent u actief betrokken bij de instandhouding en restauratie van oude en historische gebouwen? Dan kunt u de vakbeurs MONUMENT niet ongemerkt voorbij laten gaan. Op de beurs is een bedrijvenpallet uit de gehele restauratiebranche vertegenwoordigd.

Zo zal Stichting restauratie atelier Limburg zich presenteren. Maar ook Keim Nederland, Dégé Dijkstra, houtzagerij Twickel, Gersjes gietijzeren ramen, Van Wely, Tonzon, Gerdon duivenwering, Donatus, BBM restauratie architectuur, Takkenkamp en vele andere restauratiegerelateerde bedrijven zullen zich presenteren. Op donderdag 7 november zal Miel Karthaus van stichting Warm Bouwen en KBnG twee lezingen geven over de klimaattechniek die zij toepassen op oude gebouwen voor een hoger energielabel.

De vakbeurs MONUMENT wordt voor de eerste keer georganiseerd: een

Entreebewijzen zijn gratis aan te vragen via www.evenementenhal.nl/venray

Eerste vakbeurs MONUMENT De 89 woningen uit de jaren dertig in woonwijk De Nieuwe Schans waren gefundeerd op houten palen. In 2008 bleek dat problemen met de fundering zorgden voor veel schade aan de woningen. Omdat de fundering per bouwblok van acht woningen één geheel vormt, is aanpak en herstel ook per bouwblok uitgevoerd.

De aanpak van de wijk is des te meer bijzonder omdat het hier ging om een project met koopwoningen, dus met 89 eigenaren/ opdrachtgevers. Onderzoek wees al snel uit dat vervangende nieuwbouw niet haalbaar was. Bouwadviesbureau de Groene Werf werkte vervolgens mee aan de planvorming van herstel van de fundering en het casco. Bij de aanpak stonden energiebesparende maatregelen voorop én de toepassing van duurzame bouwmaterialen, zoals FSC-hout voor de kozijnen, gevelbetimmeringen, vloer- en

dak constructies en recyclebare kunststof voor kozijnen.

Voor verbetering van de fundering zijn – naast traditionele technieken – ook innovatieve funderingstechnieken toegepast. Daarbij werden de vloeren gehandhaafd door nagespannen funderingstechnieken. Niet alleen de bouwtechnische aanpak van de funderingsproblemen, maar ook het planmatige deel kwam aan de orde. Zo werd er een adequaat en werkbaar plan van aanpak ontwikkeld, met daarin het faciliterend (gemeentelijk) beleid, draaiboek, stappenplan, methoden/technieken, procesbegeleiding/ besluitvormingsproces.

Rotterdam subsidieert groene daken

De ontwikkelde aanpak is mede gebaseerd op ervaringen in Dordrecht, Weesp en Gouda. Tenslotte was ook het bevorderen en stimuleren en (zo nodig) begeleiden van zelfwerkzaamheid in dit project bijzonder.

Gids voor monumentale kerken Nederland heeft duizenden monumentale kerkgebouwen. Ruim 2600 van deze kerken zijn door de rijksoverheid als monument beschermd.

De functie en het gebruik van deze kerkgebouwen vragen vaak om aanpassingen. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed presenteert ‘Een toekomst voor kerken. Handreiking voor het aanpassen van kerkgebouwen in religieus gebruik’.

Aanpassingen kunnen consequenties hebben voor het monument. In de handreiking zijn antwoorden te vinden op veelgestelde vragen. Deze publicatie is tevens bedoeld als een praktische gids, bestemd voor het zo soepel mogelijk doorlopen van het formele traject van idee, naar plan en realisatie. De rijk geïllustreerde publicatie, met tal van inspirerende praktijkvoorbeelden en een overzicht van wet- en regelgeving, subsidies en nuttige adressen, is een aanrader voor eigenaren/beheerders, gemeenten als

vergunningverlener, architecten en bouwbureaus van de bisdommen en anderen die betrokken zijn bij het aanpassen van monumentale kerkgebouwen.

In de praktijk blijkt behoud van de religieuze functie in een kerkgebouw niet altijd mogelijk. Daarom verscheen in deze reeks al eerder een publicatie over de herbestemming van kerken: ‘Een toekomst voor kerken. Handreiking voor het herbestemmen van vrijkomende kerkgebouwen’. De publicatie is aan te vragen via www.cultureelerfgoed.nl

Het Rotterdam Climate Initiative (RCI) richt zich op 50 procent CO2reductie en 100 procent klimaatbestendigheid in 2025. Daarvoor kent de stad diverse subsidies, zoals voor de aanleg van groene daken.

Vier jaar geleden startte de Maasstad met de subsidieregeling. Samen met het waterschap Hollandse Delta en het Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard stimuleert Rotterdam de aanleg van groene daken met 30 euro subsidie per vierkante meter. Sinds de start van de regeling zijn inmiddels zo’n 100.000 vierkante

meter groene daken toegevoegd. 2011 was een topjaar toen er aanvragen voor subsidie kwamen voor circa 55.000 vierkante meter.

De gemeente heeft zich als doel gesteld om eind 2014 in ieder geval circa 160.000 vierkante meter groen dakoppervlak te hebben. Er zijn voordelen, aldus de gemeente: de groene daken vormen een buffer bij regenafvoer, ze nemen stofdeeltjes op uit de atmosfeer en zorgen voor een langere levensduur van het dak. Bovendien geeft het Rotterdam letterlijk én figuurlijk een groener aanzien.

nr. 5 | oktober 2012

7

Actueel Doorverkoop opgeknapte gebouwen Lege gebouwen opknappen en doorverkopen wordt interessanter. Staatssecretaris Frans Weekers (Financiën) geeft een belastingvoordeel op panden die binnen 36 maanden worden doorverkocht.

De tweede keer wordt alleen overdrachtsbelasting berekend over de meerwaarde. Particulieren die hun woning moeten verkopen, kunnen ook van de tijdelijke maatregel profiteren. De korting bestaat al. Nu is het echter zo dat alleen gebouwen die binnen zes maanden worden verkocht in aanmerking komen.

Zorgwoningen in oude bunkers

Oude ruïne, eigentijdse herbouw

In Ommen bevindt zich het voormalige munitiemagazijncomplex Stegerveld. Voor de herontwikkeling in een zorglandgoed heeft IAA Architecten uit Enschede de uitgeschreven prijsvraag gewonnen met haar ontwerp.

Vier bunkers worden daarbij omgevormd naar zorgwoningen.

In elke bunker worden zes bewoners gehuisvest. Het verleden van de plek blijft in de aanpak van de bunkers afleesbaar en voelbaar: Zo blijven de originele fronten van de bunkers goed zichtbaar; alleen aan de zij- en achterzijde worden minimale aanpassingen gemaakt. Naast de verbouwing van de bunkers worden er algemene en gemeenschappelijke ruimten gecreëerd. Samen met een landschapsarchitect is een plan opgesteld voor de buitenruimte.

Het zorglandgoed Stegerveld maakt het voor een specifieke groep bewoners van de Baalderborg Groep mogelijk om in een prikkelarme omgeving te wonen en leven. Deze bewoners hebben behoefte aan, en baat bij een zeer intensieve begeleiding, voortdurende nabijheid van de begeleider en een sterk gestructureerd en voorspelbaar dagelijks leven.

Het initiatief van deze ontwikkeling is afkomstig van Dienst Landelijk Gebied, de provincie Overijssel, gemeente Ommen, Baalderborg Groep, Rijksvastgoed- en Ontwikkelingsbedrijf (RVOB) en eigenaar woningstichting de Veste.

De provincie Overijssel ondersteunt het initiatief tevens middels een subsidie. IAA Architecten maakte het ontwerp en aannemer is Oude Lenferink Bouw uit Hardenberg.

Nieuw jaarlijks Monumentencongres Op 8 november a.s. vindt de eerste editie plaats van een nieuw, jaarlijks Nationaal Monumentencongres. Dit congres is een initiatief van de Federatie Instandhouding Monumenten (FIM), daarin ondersteund door het Nationaal Restauratiefonds, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en BOEi. Het congres heeft de ambitie de steeds breder wordende groep van mensen en organisaties, die actief zijn bij het beheer en de herbestemming van monumenten, jaarlijks bij elkaar te brengen. Inmiddels hebben meerdere organisaties hun medewerking toegezegd. Het congres vindt plaats in de Rijtuigenloods in Amersfoort.

Het Nationale Monumentencongres is bedoeld voor alle partijen die actief zijn op het gebied van monumentenzorg en de (her)ontwikkeling van historisch vastgoed in hun landschappelijk of stedelijke context. Voorbeelden?

Erfgoedorganisaties, kenniscentra, overheden en bestuurders, projectontwikkelaars, woningcorporaties, vastgoedbeheerders, adviesbureaus, architecten, restauratiebedrijven, enzovoort.

De plaats van het congres – de Rijtuigenloods in Amersfoort – is zelf een mooi voorbeeld van herbestemming.

Een opvallend onderdeel van het congres vormen de zogenoemde fringe meetings: themadiscussies in kleinere groepen.

Meer informatie: www.nationaalmonumentencongres.nl

8

nr. 5 | oktober 2012

DMV Architecten uit Kerkrade is gekozen als architect voor de herbouw van Kasteel De Keverberg in Kessel.

Het plan gaat ervan uit dat de huidige ruïne volledig in tact blijft. Er wordt niet gesloopt, maar er wordt ook niet voortgebouwd op wat er is. Alles wat nieuw is, staat los van de ruïne.

Op een nieuw fundament worden slanke kolommen geplaatst waarop het dak komt. Dat dak volgt precies het oorspronkelijke dak uit 1450, maar kent in plaats van kleine dakkapellen, grote glazen vensters. Dit dak komt voor het oog zwevend op het kasteel te liggen en wordt van leien gemaakt.

Op de binnenplaats blijft de sfeer van een binnenplaats behouden door er een glazen dak boven te plaatsen.

Daardoor is er overdag daglicht en kan er ’s avonds worden gefeest onder de

sterrenhemel. Het gekozen ontwerp voorziet in elf ruimtes die los te gebruiken zijn, maar voor een deel ook te combineren zijn. Bovendien wordt het huidige terras aan de voorzijde uitgebreid, richting de Maas.

Het ontwerp is al gepresenteerd aan de Rijksdienst Cultureel Erfgoed.

Want vanwege de status van nationaal monument is een advies van de voormalige Monumentenzorg nodig. RCE onderschrijft de keuze voor het ontwerp van DMV Architecten volledig en noemt het een goede combinatie van respect voor het bestaande monument met eigentijdse herbouwelementen en ruime mogelijkheden voor een goede exploitatie. Dat onderschrijven ook Steunpunt Archeologie en Monumenten SAM en de Gemeente Peel en Maas. De planning is dat de herbouw in 2014 gereed zal zijn.

Thuis voor mensen en mussen Het begon met een idee van Stephan en Sylvia, bewoners van de Lessepsbuurt in Utrecht. Zij benaderden Mitros met het idee om te zorgen voor de terugkeer van de vogels in de wijk. Inmiddels hangen er 53 mussenvides in de wijk én 54 gierzwaluwkasten.

Stephan en Sylvia: ‘Mussen horen van oudsher bij de stadswijken. Sinds nestelen bemoeilijkt is, onder andere door het Bouwbesluit uit 1992, is hun aantal sterk afgenomen en zijn huismussen inmiddels een bedreigde vogelsoort.

Ook gierzwaluwen hebben om dezelfde reden onze huizen hard nodig voor hun voortbestaan. Daarom hebben we in de gemeente Utrecht en in woningcorporatie Mitros budget en medewerking gevonden om in de buurt mussenvides en gierzwaluwkasten op te hangen.’

Samen met de gemeente hebben

bewoners vervolgens een schouw gehouden in de wijk om te kijken hoeveel ‘vogelhuisvesting’ er nodig was en waar de kasten het beste konden hangen. In eerste instantie leken de kosten hiervoor erg hoog, maar timmerman Piet van Tuyl uit de wijk bood uitkomst. De gierzwaluwkasten waren als laatste aan de beurt. Omdat deze kasten zo hoog mogelijk in de nok gehangen moesten worden, was een hoogwerker nodig. Deze werd kosteloos geregeld door BAM en ERA. (bron: Mitros bericht)

Column

Erfgoed

Groene renovatie in Utrecht Utrecht kent, net als Rotterdam, een subsidieregeling voor de aanleg van groene daken door particuliere huiseigenaren. In 2011 is deze regeling uitgebreid met subsidie voor groene gevels én ook woningbouwverenigingen kunnen er gebruik van maken.

Portaal is een van de woningbouwverenigingen die gebruik maakte van de regeling voor groene gevels. In de wijk Lunetten zijn tien trapportalen van vijf flats aan de Simplonbaan voorzien van groene gevels. Ook werden de voortuinen opgeknapt, fietsklemmen aangelegd en de portieken opnieuw geschilderd.

Om de gevels met vetplantjes uit te kunnen voeren, ontwierp Azet Hoveniers een uniek wandsysteem op maat.

Groene daken en geveltuinen verbeteren het straatbeeld, het klimaat en de luchtkwaliteit, want het groen vangt fijn stof op.

Portaal, de hovenier en de gemeente hebben samen het project gefinancierd.

De aanpak van dak- en gevelgroen is benoemd in het Utrechtse collegeprogramma Open, Groen en Sociaal. Meer informatie over de aanpak en subsidieregeling staat op www.utrecht.nl/groendak.

Onze gebouwenvoorraad vergrijst. En dat gaat harder dan onze bevolking. De vergrijzing van de bevolking is een al lang bekend fenomeen waarover veel bekend is en waarop politiek en bedrijfsleven al lang anticiperen. Verhoging van de pensioenleeftijd, aanpassing van de pensioenen, langer thuis wonen, zorg voor hoogbejaarden en zo nog wat meer, allemaal maatregelen die nodig zijn nu de vergrijzing echt toeslaat.

Dat de gebouwenvoorraad nog veel harder vergrijst is minder bekend. Tegenover de enorme nieuwbouwproductie in de vier decennia na de oorlog is de jonge aanwas verminderd tot krap een derde daarvan, en door de crisis nog veel minder. Door de geringe sloop, die bovendien goeddeels beperkt is tot sociale huurwoningen, neemt het aandeel bejaarde en hoogbejaarde woningen en gebouwen snel toe.

De vraag is natuurlijk of dat erg is. In tegenstelling tot levende wezens zijn gebouwen prima te verjongen en zelfs de meest vitale delen zijn uitstekend te opereren. Maar ze zijn daarvoor geheel afhankelijk van het baasje, klagen niet en blijven als er niets gebeurt meestal gewoon staan. Zelfs een krot is nog wel te gebruiken, al komt dat in het rijke Nederland zelden meer voor.

Leeftijd is ook niet het enige dat de gezondheid van de gebouwen-voorraad bepaalt. Een goed onderhouden oude woning staat er beter voor dan een nieuw maar leegstaand kantoor of winkelpand.

Of de vergrijzing van de gebouwenvoorraad erg is weten we niet goed. Goede gegevens over de gezondheid van de gebouwen-voorraad zijn er niet. Wat beschikbaar is, zijn wat oudere cijfers over woningen; over gebouwen weten we vrijwel niets. Maar dat we ons zorgen moeten maken, staat wel vast. Alleen doen we het nog niet. Ondanks mijn waarschuwingen voor de tijdbommen als roestende gasleidingen en wapening, staat het onderwerp niet op de politieke agenda.

Gelukkig gaat er wel iets gedaan worden aan het groeiende aantal leegstaande gebouwen, niet alleen monumenten maar ook kantoren en ander verlaten vastgoed. Op initiatief van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is het Nationaal Programma Herbestemming opgezet. Met een Hteam, bestaande uit ‘boegbeelden’ onder voorzitterschap van voormalig wethouder Duco Stadig gaat het team ‘kwesties selecteren, analyseren en reflecteren op de praktijk van herbestemming’. Een goed initiatief. Duco Stadig, onder wiens wethouderschap een niet onbelangrijk deel van de nu leegstaande kantoren in Amsterdam gebouwd werd, weet dus in ieder geval hoe het niet moet.

Hopelijk beperkt het team zich niet alleen tot monumentaal en/of beursgenoteerd erf- en vastgoed. Het toekomstig erfgoed staat overal om ons heen.

André Thomsen

Praktijksymposium Verantwoord Gevelonderhoud Op 22 november a.s. organiseert SBR in Amersfoort een praktijksymposium Verantwoord Gevelonderhoud.

Duurzaam en verantwoord gevelonderhoud staat hierbij voorop.

Tijdens het symposium is er aandacht voor de kansen die verantwoord gevelonderhoud biedt aan opdrachtgevers en opdrachtnemers. Ook de praktijk van prestatie-eisen komt daarbij aan bod. Bovendien worden praktijkervaringen van twee voorbeeldprojecten op het gebied van verantwoord gevelon-

derhoud gedeeld. Zowel de opdrachtgever als de opdrachtnemer komen hierover aan het woord.

Op deze dag wordt ook de Praktijkwijzer Verantwoord Gevelonderhoud gepresenteerd, met als ondertitel: ‘gezonder en minder milieubelastend aan het werk.’

In elk nummer van RenovatieTotaal geeft prof. ing. André Thomsen zijn mening over een aspect van ‘de renovatiewereld’. André Thomsen is als emeritus hoogleraar Woningverbetering en Woningbeheer verbonden aan het Onderzoeksinstituut OTB van de TU Delft en onder meer voormalig voorzitter jury Nationale Renovatie Prijs, thans Gulden Feniks.

Het praktijksymposium vindt plaats in het Leerhotel Het Klooster in Amersfoort, van 13.30 uur tot 17.00 uur; de kosten bedragen 225 euro (excl. BTW). Aanmelden kan via www.sbr.nl.

nr. 5 | oktober 2012

9

Het nieuwe CES OMEGA Mifare toegangscontrolesysteem is bij tal van organisaties toepasbaar. Het beheer en de programmering gaat online met de PC en draadloos via de Omega Mifare Access Points en Repeaters naar de apparaten bij de deur.

Dit zijn de Omega Mifare elektronische cilinders, beslag en wandlezers. De Access Points worden gekoppeld in het aanwezige TCP/IP-computernetwerk. De kabelloos te installeren OMEGA Mifare elektronische cilinder en het elektronische beslag, passen in elk PC slot en kunnen dus zonder bouwkundige aanpassingen worden geïnstalleerd.

De Omega Mifare apparaten zijn ook onafhankelijk van het computernetwerk te gebruiken en kunnen zelfstandig beslissen wie wel of geen toegang heeft. Daarnaast zijn de Omega Mifare cilinders, beslag en wandlezer ook bij uitval van het computersysteem te gebruiken (de cilinder en het beslag zelfs bij een complete spanningsuitval). Hierdoor wordt de veiligheid van de deuren optimaal gewaarborgd.

Voor meer informatie verwijzen wij u graag naar onze website.

CESnederland B.V.

Tel.: 055-5266890

Website: w w w.CES.eu/nl

Email: info@nl.ces.eu

Mifare_Adv_aangepast_CESnederland.indd 1

09-02-12 15:31

DE RENOVATIE SPECIALIST IN RAAM- EN DEURVERVANGING MET ALLE DISCIPLINES ONDER ÉÉN DAK! • • • • • • •

Gehele renovatietraject Barcode gecodeerd: track and trace Volledige verzorging bewonerscoördinatie Eigen productielijnen ramen en deuren Volledige logistieke ontzorging Eigen montageteams Duurzame Renovatie

FEDERATIE NEDERLANDSE DEURENINDUSTRIE 5

Advertentie RenovatieTotaal april 2012.indd 1

Voor meer informatie: www.raamendeurconcept.nl info@raamendeurconcept.nl Tel: 0523 - 625475 12-4-2012 16:29:21

OudNieuw In Almere is een kantoorgebouw uit 1981 herbestemd voor opvang van alcohol- en drugsverslaafden. Rik Lagerwaard Architect BNA BV maakte hiervoor het ontwerp, in opdracht van Kwintes, een organisatie die onder andere zorg biedt aan mensen met een psychiatrische diagnose. Het kantoorgebouw had twee bouwlagen boven een parkeerlaag met entree op de begane grond. Voor de nieuwe bestemming is het gebouw gestript tot aan het betonskelet. Omdat er een apart gefundeerde begane grondvloer werd aangebracht, was een extra verdieping mogelijk, wat tot een capaciteit van 29 appartementen leidde.

In de gevels kwamen nieuwe houtskeletbouw gevelelementen met kleinere kozijnen, om te voldoen aan de hedendaagse isolatie-eisen maar ook uit oogpunt van privacy voor de bewoners. De gevelafwerking bestaat uit een stalen gevelbeplating met cannelures. Deze detaillering verwijst naar de renaissancearchitectuur van de Italiaanse binnenstedelijke (vrijstaande) palazzo’s. De afzonderlijke vlakken zijn in vijf verschillende kleuren uitgevoerd, bedoeld om meer kleur te brengen in de stad én om de nieuwe bewoners zichtbaar te maken in de stad. (foto’s: Rik Lagerwaard Architect)

Uitdaging!

Heeft u ook meegewerkt aan zo’n mooi voorbeeld van renoveren, restaureren, herbestemming, onderhoud, enzovoort?

En het opgeleverde project is niet ouder dan 2010? Laat het ons weten!

Mail een foto van vóór de aanpak en na de aanpak naar RenovatieTotaal (info@renovatietotaal.nl) en wie weet staat uw project de volgende keer op deze plaats!

Het oude kantoorpand.

Het kantoorpand na de renovatie

nr. 5 | oktober 2012

11

Project in beeld

Metamorfose voor studentenflats, mét optoplaag Oude betonconstructies zijn vaak nog prima te gebruiken voor een nieuwe invulling. De twee maisonnetteflats in Leiden waren zelfs zo sterk dat STOL architecten niet alleen een nieuwe indeling en gevel kon realiseren, maar er ook een extra woonlaag op kon zetten. Zonder echt rekening te hoeven houden met een uitvoering in ‘lichtgewicht’ materialen.

Tekst: Carla Debets Bouwtekst; beeld: STOL architecten

I

n de jaren 70 werden er in de Leidse wijk Merenwijk een aantal maisonnetteflats gebouwd in het prefab betonsysteem van Elementum. Elk flatgebouw bestond uit een bergingenlaag met daarboven twee lagen maisonnettes (dus vier woonlagen), met in totaal 24 maisonnettes per flatgebouw. De woningen hadden een stramienmaat van 4,85 meter en een verdiepingshoogte van 2,80 meter (vrije hoogte 2,57 meter).

In 1999 werden twee flatblokken verkocht aan SLS Wonen, die de wonin-

gen verhuurde aan studenten. Daarvoor werden de flats destijds niet aangepast. De flatwoningen bleken echter voor studentenbewoning niet ideaal en er kwamen ook steeds meer bouwtechnische problemen aan het licht: omdat bijvoorbeeld alle betonconstructies zoals consoles, doorliepen van binnen naar buiten, waren er veel koudebruggen. Ook de houten gevelelementen waren verrot; er was bovendien nauwelijks geïsoleerd én de installaties waren aan het einde van hun levensduur. De stichting besloot

drastisch in te grijpen en vroeg STOL architecten een plan te maken. In het toen geldende bestemmingsplan was er qua bouwhoogte ruimte om een extra verdieping te realiseren. Na onderzoek naar de mogelijkheden van een extra verdieping, bleek dit model functioneel en ook financieel haalbaar.

Door deze extra verdieping kon meer differentiatie in de plattegronden worden aangeboden, was er een hogere verdichting én – niet onbelangrijk – een nieuw elan.

Casco gestript Na de sloop van alle gevels en de binnenwanden stond alleen het betoncasco nog overeind. Vervolgens kon een compleet nieuwe invulling worden gemaakt. STOL maakte daarbij nieuwe indelingen van de maisonnettes. Architect Raya Yousif: ‘De maisonnettes zijn qua typologie behouden, omdat deze prima zijn om te bouwen tot goede studentenkamers met een gemeenschappelijke keuken en gemeenschappelijke badkamer.

Belangrijk gegeven daarbij was dat de

Bouwgegevens

▲ Ook de nieuwe appartementen op de bovenste verdieping zijn toegankelijk via een galerij.

12

nr. 5 | oktober 2012

▲ De trappenhuizen zijn lichter en opener gemaakt door onder andere grote gevelkozijnen en een open trapconstructie.

Opdrachtgever: SLS Wonen, Leiden Ontwerp: STOL architecten, Lisse Uitvoering: Van Rhijn Bouw, Katwijk Adviezen: Ingenieursburo Faas & van Iterson, Sassenheim; ’t Advies Collectief, Amsterdam Installaties: Brugmans, Rijnsburg; Bogro, Oudewater; D.M.E., Moerkapelle Gevelelementen: Jongbloed Timmerfabriek, Winschoten Bruto vloeroppervlak: 9188 m2 (inclusief nieuwbouw) Bouwtijd: augustus 2009 – juli 2011 Bouwkosten: circa 8 miljoen Euro

Oude (boven) en nieuwe woonplattegronden van de bestaande maisonnettewoningen.

▲ Vijf in plaats van vier woonlagen voor de gerenoveerde flats aan de Ravenhorst in Leiden:de optoplaag zorgt ook voor nieuw elan.

▲ Opbouw van de staalconstructie voor de optoplaag; door het solide betoncasco was licht bouwen geen eis. ▲▲ In de oude situatie bestonden de flats uit twee lagen maisonnettes, dus vier woonlagen.

collectieve stadsverwarming is vervangen door nieuwe individuele stadsverwarmingsinstallaties. Daarvoor is elke maisonnette voorzien van een regelunit die achter de meterkast is geplaatst. Daarvoor zijn de toilet en trap opgeschoven.’

Op de eerste woonlaag van de maisonnette is een woonkeuken en één studentenkamer gerealiseerd; op de tweede woonlaag bevinden zich nu twee studentenkamers (voorheen één grote en twee kleine kamers) én een grotere badkamer.

Optoplaag Het betoncasco bleek zodanig solide dat er – zonder constructieve aanpassingen – een extra bouwlaag mogelijk was. Hierin zijn woningen gerealiseerd van twee stramienen breed – en dus gelijkvloers - , die geschikt zijn voor studerende stellen. Omdat er geen noodzaak was om de extra bouwlaag uit te voeren in lichte materialen, is gekozen voor een staalconstructie met cellenbetonnen vloeren en dak, en metal studwanden. Yousif: ‘Belangrijk voordeel van deze con-

▲ Omdat de gevelelementen door de aanwezigheid van galerijen en balkons niet hangend in de kraan konden worden aangebracht, zijn deze geplaatst met een evenaar (insteker).

structie is dat deze materialen brandtechnisch en geluidstechnisch goed zijn. In tegenstelling tot de bestaande verdiepingen, voldoet de optopverdieping wel aan de huidige bouwbesluit-​ eisen, bijvoorbeeld met de vrije hoogte van 2,62 meter.’

De ontsluiting van de nieuwe woningen op het dak gebeurt met een galerij, net als de onderliggende maisonnettewoningen. Aan de andere zijde zijn bovendien – drempelloze – balkons gemaakt. Deze zijn echter maar voor één van de twee woningbeuken geplaatst, waardoor deze woonlaag zich onderscheidt van de onderliggende woningen. Nog een extra accent kreeg deze verdieping door de afwerking van vloer-, wand- en balkonranden met rode U-400 staalprofielen, in combinatie met rode gevelbeplating.

Eén van de twee flatgebouwen kreeg bovendien op de kop nog een toevoeging van twaalf nieuwe appartementen. Van hieruit zijn tevens de galerijen in het bestaande gebouw per lift bereikbaar.

Bouwtechnische aanpak Het strippen van het casco gaf de mogelijkheid compleet nieuwe, goed geïsoleerde gevelpuien aan te brengen. Yousif: ‘Hiervoor hebben we gevelsluitende elementen ontworpen die in één keer geplaatst konden worden. Het in de fabriek prefabriceren en relatief gemakkelijk te plaatsen waren belangrijke voordelen, omdat

de casco’s hiermee snel en onafhankelijk van de weersomstandigheden konden worden gedicht.’

Voor de aanpak van de koudebruggen werden alle galerijen, consoles en verticale (wand)elementen ingepakt met isolatie en kunststof kappen. Door de lichte kleur hiervan en de donkerdere kleur van de nieuwe gevelelementen is het stramien van de woningen in de langsgevels nog duidelijker zichtbaar.

Ook de kopgevels zijn voorzien van nieuwe geïsoleerde gevelpanelen.

In de nieuwe woningen zijn alle installaties vervangen. Dit was geen eenvoudige opgave, mede door de geringe verdiepingshoogte. Uitgangspunt was ook om het bestaande casco zoveel mogelijk intact te laten. De nieuwe installaties zijn daarom weggewerkt achter nieuwe verlaagde plafonds. Deze plafonds leveren bovendien een bijdrage aan een betere geluidsisolatie. Om de vrije hoogte toch zo groot mogelijk te houden (circa 2,45 meter, volgens Bouwbesluit bestaande bouw) is het verlaagde plafond slechts 100 mm hoog. Voor het wegwerken van alle installaties hierachter had iedere elektricien en installateur zijn ‘eigen’ werkruimte. Voor de verticale leidingen zijn de schachten bovendien vergroot.

Alle bouwfysische en installatietechnische aanpassingen hebben ervoor gezorgd dat het complex van energielabel F naar energielabel B ging.

nr. 5 | oktober 2012

13

Isobooster zet de wereld op z’n kop!

www.isobooster.nl

Twee nobel prijswinnaars in één product Hoe het Werkt • Thermische reflectie is het vermogen om warmte of kou eenvoudig te reflecteren. In tegenstelling tot de dikke isolatiematerialen die door absorptie werken, reflecteert Isobooster® de infrarood warmte en kou.

Hoe het Werkt • Thermische reflectie is het vermogen om warmte of kou eenvoudig te reflecteren.

In tegenstelling tot de dikke isolatiematerialen die door absorptie werken, reflecteert Isobooster® de infrarood warmte en kou.

12TI-33 - adv Renovatie Totaal okt

2-10-2012

10:58

Pagina 1

advertentie isobooster januari 2012.indd 1

3-2-2012 11:13:35

Ontdek de kleinste thermische verschillen.

Met de testo 885 is uw thermografisch advies nog beter.

• SuperResolution infraroodbeelden met 640 x 480 pixels (320 x 240 pixel detector) • Eenvoudig en professioneel rapporten genereren met de analyse software • Thermische gevoeligheid van < 30 mK

www.testo.nl/885

Techniek

Dak Van Schijndelhuis verduurzaamd Door de bijzondere ligging van het Van Schijndelhuis vormde de verduurzaming van het jonge monument een speciale opgave en uitdaging.

De Stichting Roof Update keek niet alleen naar wat er op het dak zou kunnen, maar het hele monumentale gebouw is op een integrale manier onderzocht en aangepakt. Zonnepanelen die zowel warmwater als elektrische energie leveren én een deels groendak zijn het resultaat. ▲ Overzicht van de verschillende maatregelen om het dak te verduurzamen.

Foto’s: Michel Boesveld, Imre Csany/DAPh

H

et Van Schijndelhuis in Utrecht is ontworpen en grotendeels zelf gerealiseerd in 1992/1993 door architect Mart van Schijndel (1943 – 1999). Al in 1999 werd het huis erkend als jongste gemeentelijk monument in Utrecht. Het monument ligt op een binnenterrein tussen Pieterskerkhof en Kromme Nieuwegracht en is geheel van het openbare gebied afgeschermd. Het huis is echter wel volledig omgeven door hoger liggende woningen en kantoorpanden die met balkons en terrassen uitkijken op het gebouw. Grootste probleem was dat in de zomerperiode de temperatuur tussen de gebouwen omhoog wordt gestuwd door de omliggende zwarte daken en terrassen en de windluwte.

sche installaties, bouwkundige opbouw) geïnventariseerd. Vervolgens zijn de technische mogelijkheden van zowel gebouw als de installaties onderzocht en is er op basis van energieberekeningen een advies gemaakt over de meest wenselijke situatie voor de toekomst. Daarbij waren ook de status en uitstraling van het monument van belang.

Uitvoering in fasen Op basis van de technische mogelijkheden is de verduurzaming fasegewijs uitgevoerd. Voor de eerste fase – energieverlies voorkomen - is extra isolatie aangebracht. Eén van de maatregelen voor de tweede fase – voorkomen van extra energiebelasting en opwekken van energie - was het begroenen van

het dak, om opwarming in de zomer te voorkomen. Fase 3 betreft het verduurzamen van het bestaande verwarmingssysteem.

Hiervoor is gekozen voor een innovatieve oplossing, Het Triple Solar PVTpaneel, waarbij een thermische zonnecollector in combinatie met daarop verlijmde zonnepanelen (amorfe PVcellen) zowel warmwater als elektriciteit leveren. De aluminium collectoren worden vlak geplaatst op het bestaande dak en combineren (ook qua hoogte) goed met het sedumdak.

Ze worden zonder de dakbedekking te perforeren op de ondergrond bevestigd, waardoor op termijn de risico’s en het onderhoud geminimaliseerd worden. In totaal is er 15 m2 aan collectoroppervlak gerealiseerd.

Integrale aanpak Het totale dakoppervlak bedraagt circa 158 m2 en bestaat uit een vijftal terrasvormige dakvlakken.Bij verduurzaming van een monument als het Van Schijndelhuis mag de esthetische uitstraling niet worden aangetast. Er mogen bijvoorbeeld geen verhogingen of andere in het zicht staande elementen komen, zoals frames voor PV-cellen.

Typerend voor de verduurzaming van dit dak is de integrale aanpak. Daarvoor is eerst de bestaande situatie (energieverbruik/rendement, techni-

▲ Het bestaande dak van het Van Schijndelhuis, vóór de aanpak. (foto: Michel Boesveld)

De zonnecollectoren leveren de warmte voor tapwater, en in een later stadium voor de verwarming, in combinatie met een warmtepomp. De combinatie zonnecollector met een warmtepomp bespaart het Van Schijndelhuis tot 60 procent op de totale verwarmingskosten. Bovendien leveren de op de collector gelijmde laminaat zonnepanelen elektriciteit.

De zonnepanelen zijn te belopen en eenvoudig te reinigen. De vlakke opstelling van de panelen zorgt ervoor dat bij wind geen lawaai of fluittonen kunnen optreden. En doordat het gewicht maximaal 15 kg. per m2 bedraagt, kunnen nagenoeg alle constructies deze extra belasting dragen.

Groendak De smalle overblijvende strook – circa 120 m2 - is onderhoudsvriendelijk gemaakt met een groendak; in dit geval met sedum, om zo ook de energieopbrengst maximaal te houden.

Voor het laagliggende dak is (gezien de beschikbare hoogte) gekozen voor een semi-intensief dak. Daarbij trekt de kruidenvegetatie ook vogels, vlinders en insecten aan. Belangrijk is bovendien de voorbeeldfunctie om omliggende daken en terrassen eveneens te begroenen.

Meer informatie over het Van Schijndelhuis: www.vanschijndelhuis.nl

Stichting Roof Update is het kennisplatform voor innovaties op daken en gevels. Een netwerk van onafhankelijke specialisten, dat als doel heeft om te komen tot een hogere positionering van daksystemen. Door intensieve kennisdeling tussen verschillende disciplines worden vernieuwende concepten vormgegeven voor energie-, water-, groen- en leefdaken. Meer informatie: www.roofupdate.nl.

▲ Het verduurzaamde dak. (foto: Imre Csany, Studio Csany)

nr. 5 | oktober 2012

15

Techniek

Grote rol houtskeletbouw in passiefhuisrenovatie In de Roosendaalse wijk Kroeven zijn 246 woningen gerenoveerd volgens de passiefhuismethode, met onder andere een fors isolerende hsb buitenschil met goede kierdichting. Dit voorjaar kwamen de eerste energierekeningen binnen, een jaar nadat de renovatie is voltooid.

Daaruit blijkt dat de beloofde energiebesparing van 75 procent, ofwel 65 euro per maand, zeker wordt gehaald.

W

ooncorporatie Aramis AlleeWonen heeft de bewoners van de gerenoveerde woningen in Kroeven eerst een jaar wat laten wennen aan hun ‘nieuwe’ woning. En deed er ondertussen ook alles aan om de beloofde energiebesparing te helpen bereiken. Bij de oplevering kregen de bewoners onder andere een dvd en fotopagina’s met instructies hoe ze de woning zo energiezuinig mogelijk konden bewonen, alle bewoners zijn het eerste jaar bezocht door medewerkers om nadere uitleg te geven en ook de onderhoudsdienst hield oren en ogen open om problemen op te sporen en te verhelpen.

Hoewel de monitoring van de woningen daarom binnenkort pas van start gaat, is Robert van Rede, technisch projectleider bij Aramis AlleeWonen overtuigd van een goed resultaat: ‘Die 75 procent energiebesparing ofwel 65 euro per maand halen we met gemak.

Ik denk zelf dat het rendement nog wel hoger is. Dat komt natuurlijk ook omdat de woningen hiervoor niet of nauwelijks geïsoleerd waren en zo lek als een mandje.’

‘De energiebesparing van 65 euro was gebaseerd op de berekende huurverhoging bij renovatie tot passiefwoningen. Het besluit voor de passiefhuisrenovatie viel na een werkbezoek aan een project in Duitsland. Met deze energiebesparing zouden dan de totale woonlasten niet stijgen, een belangrijke voorwaarde voor het uitvoeren van de renovatieplannen. Met deze renovatie kunnen we weer 40 jaar vooruit met de woningen. Dat is wel wat anders dan een labelsprong van F naar B, waar je over circa 10 jaar weer opnieuw kunt beginnen.’

In de visie van Aramis AlleeWonen is duurzaamheid één van de kernwaardes. De verwachte stijging van de energiekosten is een aandachtspunt.

Voor beheersbare woonlasten moeten vooral de energiekosten dalen. Om de betaalbare woningvoorraad in stand te houden, moeten maximale energiebesparende maatregelen worden genomen. Kortom: van huurlasten naar woonlasten. Met de passiefhuisrenovatie van deze 246 woningen heeft Aramis AlleeWonen een bijzonder project gerealiseerd in Nederland.

▲ De woningen vóór renovatie: eentonige rijtjeshuizen.

16

nr. 5 | oktober 2012

Grote rol houtskeletbouw Passiefhuisrenovatie begint met het maken van een goed geïsoleerde schil.

De woningen in Kroeven zijn aangepakt op twee manieren: 134 woningen kregen nieuwe houtskeletbouw gevels en daken, en 112 woningen zijn voorzien van buitengevelisolatie en eveneens houtskeletbouw dakelementen.

Alle houtskeletbouw elementen zijn geprefabriceerd door VDM woningen: de grote elementen zorgen voor weinig naden waardoor het eenvoudiger is te voldoen aan de hoge eisen van luchtdichtheid. Ook de grote maatvastheid speelt hierin een belangrijke rol. Het inbouwen van ramen en deuren in de fabriek garandeert eveneens een hoge kwaliteit van de aansluitingen. Met de grote prefab elementen kan bovendien snel worden gewerkt; belangrijk omdat de bewoners tijdens de renovatie in hun woningen bleven.

Van Rede is van mening dat beide bouwsystemen even goed scoren wat energiezuinigheid betreft: ‘En dat kan ook niet anders omdat beide systemen moeten voldoen aan dezelfde hoge eisen voor passief renoveren. Gemid-

deld was het energieverbruik vóór renovatie zo’n 2000 m3 gasverbruik per jaar, nu is dit nog slechts zo’n 400 m3. Wat je vooral ook ziet is dat de temperatuurfluctuaties door het dikke isolatiepakket afnemen. Bij wijze van proef hebben we een keer in de winter, met een snijdend koude wind, in een woning de verwarming een nacht lang uitgezet. De temperatuur was nog geen graad gezakt.’

Hoewel een aantal maatregelen samen zorgen voor de energiebesparing, ziet Van Rede toch de grootste rol weggelegd voor de schilisolatie: ‘De dikke houtskeletbouwelementen met hun enorme isolatiewaarde zorgen toch zeker voor 80 tot 85 procent van de energiebesparing. Daarnaast leveren natuurlijk ook de warmteterugwinning, de zonnepanelen en het kleinere verwarmingstoestel nog een bijdrage.’ Voor dit project ontwikkelde Brink Climate Systems een compact passiefhuistoestel.

En het vervolg?

De bewoners maken van hun tevredenheid over de hoge energiebespa-

▲ Ook de daken zijn compleet vervangen door nieuwe – goed geïsoleerde – houtskeletbouw dakelementen.

MeeKro schoorsteen systemen t kwalitei e m a z n é é op hoogte.

▲ De woningen na renovatie; de bewoners zijn blij met de forse energiebesparing van 75 procent.

ring geen geheim. Bewoonster Joke Jonker uit de Pootlaan: ‘Wij zijn er heel blij mee. Vanaf januari hebben we de verwarming al niet meer aangehad.

En als we willen douchen, en de bijdrage van de zonnepanelen is niet voldoende, springt er alleen een kleine cv-ketel bij. De verwachting die de wooncorporatie heeft gewekt, is zeker uitgekomen.’

Natuurlijk kreeg ook de omgeving van Kroeven de positieve geluiden mee en bewoners van een aangrenzende wijk begonnen ook om renovatie te vragen.

Aramis AlleeWonen is dan ook bezig

met plannen voor 84 vergelijkbare woningen. ‘De renovatie tot passiefhuizen is één van de opties’, zo vertelt Van Rede. ‘De plannen voor Kroeven dateren van vóór de crisis, toen er nog voldoende geld was. Echter: de hoge investeringskosten zijn mede veroorzaakt door het langdurige traject én doordat we voor een groot deel zelf het research hebben gedaan. Dezelfde renovatie nog eens uitvoeren, kan mogelijk tot 15 tot 20 procent lagere kosten leiden. Mede doordat de risico’s voor de aannemer nu bekend zijn en in een tweede uitvoering een stuk lager kunnen zijn.’

telefoon 0598-453992

www.meekro.nl Glas Renovatie International BV

IN GLAS

Dammekant 34 2411 CE Bodegraven Telefoon: 0172 61 61 02 Fax: 0172 61 48 45 info@krasseninglas.nl www.krasseninglas.nl

Cementsluier & Krasverwijdering van glasoppervlakten.

Glasexpertise en Glasrenovatie

▲ Complete houtskeletbouw gevelelementen van een halve woning breed en twee verdiepingen hoog

nr. 5 | oktober 2012

17

(advertorial)

‘Deurnaald Alprokon renovatieproduct bij uitstek’ Opwaardering van houten deur of trap Prachtige renovatieplannen. Niets zo leuk om van een verouderd pand weer iets moois te maken. Juist de karakteristieke delen als houten deuren en trappen vormen echter vaak door slijtage een probleem. Het sluitwerk van de deuren laat te wensen over, trappen zijn glad of gevaarlijk om op te lopen. Met de producten van Alprokon is voor een aantal specifieke renovatie problemen vaak een prima oplossing te vinden die de deur of trap weer geschikt maakt voor jarenlang gebruik.

Een van de meest voorkomende en serieuze problemen die de ontwikkelaar op zijn of haar weg vindt zijn van brandwerende aard; welke materialen zitten er in het pand, is er sprake van een afdoende compartimentering, hoe staat het met de vluchtroute? Bij een vernieuwde functie, indeling en gebruik behoort immers een nieuwe beoordeling op brandwerendheid. Maar ook zaken als inbraakwerendheid of geluidsisolatie moet vaak een flinke upgrade krijgen.

Alprokon uit Barendrecht, is specialist in deurnaalden en aluminium sluitsystemen tussen dubbele deuren. Voor nieuwe deurbladen, maar ook voor de gebruikte die een nieuw leven waard zijn. De deurnaald is een kernproduct van Alprokon, dat in veel uitvoeringen geleverd wordt.

Praktisch voor elke deur, gebouw breed, kan er een meerwaarde geboden worden; inbraakwerend, brandwerend, geluidsisolerend, stralingwerend, met elektrische openers, geschikt voor vlucht- of paniekontgrendeling zelfs voorzien van fotoluminescent materiaal (glow in the dark).

Volledig afgedekt ‘Eigenlijk zijn deurnaalden het renovatieproduct bij uitstek,’ vertelt Henk van Herpen, commercieel directeur van Alprokon. ‘Gebruikte deuren kunnen veel gebreken vertonen. Vaak zijn ze aan de kopse kanten beschadigd, het hang- en sluitwerk is versleten en moet vervangen worden en gebruikssporen zijn met een likje verf niet meer te verhullen. Houten latten of balken die dienst doen als aanslag tussen deuren, wel of niet voorzien van een tochtafdichting, zijn kromgetrokken of gespleten.’

‘Onze deurnaald met borstelafdichting, dekt de volledige hoogte van de deur af en grijpt om de kopse kant van het deurblad,’ vervolgt Van Herpen. ‘Het ‘oud zeer’ wordt volledig afgedekt. Repareren, het plamuren van de kopse kant, is niet noodzakelijk. Ook toekomstig onderhoud aan de kopse kanten van de deuren is verleden tijd. De deurnaald heeft verder geen onderhoud

nodig en ziet er altijd verzorgd uit.’

‘Zet daar de huidige kosten per arbeidsuur tegenover en een voordeel is snel behaald,’ zegt van Herpen overtuigend. ‘En dit zijn dan maar enkele praktische voordelen voor de aannemer én de eigenaar van het pand.’

Bouwbesluit, brandwerendheid Maar naast het praktische voordeel draait het toch meestal om het “noodzakelijke”: voldoen aan de eisen die aan de deuren gesteld worden volgens het Bouwbesluit. Vooral brandwerendheid is dan een dwingende eis die gesteld wordt.

Van Herpen: ‘Dat is voor ons geen enkel probleem, we

hebben 30 en 60 minuten brandwerende deurnaalden (attest beschikbaar) voor elke deurtype; deuren met sponningaanslag, wisseldeuren en pendeldeuren. Zelfs een combinatie van de speciale functies die verwerkt kunnen worden in de deurnaalden, zoals inbraakwerend en brandwerend samen, zijn te kiezen.’

Ook voor enkele deuren (binnen/buiten) heeft Alprokon een inbraakwerende deurnaald (SKH-3) die uitstekend is toe te passen binnen een renovatieconcept uitvoering ‘PRO-8’. Ook hier de volledige afdekking van de kopse kant van de deur door de deurnaald, maar ook over de volledige hoogte van het kozijn door de bijbehorende sluitlijst.

‘Als we het in de bestaande bouw nou over ‘upgraden’ hebben, dan is de inbraakwerende PRO-8 de top: tijdens de “inbrekersproef” bij Stichting Hout Research kreeg men bij de deur waarop de Alprokon PRO-8 gemonteerd was, pas na 11 minuten en 45 seconden, (zuivere breektijd) een opening te zien!’ Verteld Van Herpen trots.

Ook voor vaste trappen Voor het renoveren van vaste trappen voert Alprokon een traptrede profielserie. Is de trap beschadigd, te glad of gewoon lelijk? Of zijn het trappen onderdeel van een vluchtroute? Henk van Herpen verteld vol vuur over de mogelijkheden van de profielserie. ‘Wist u dat er jaarlijks 32.000 mensen van de vaste trap vallen die bij op de spoedeisende hulp behandeld moeten worden? 5.800 slachtoffers worden zelfs opgenomen in het ziekenhuis!

Door het aanbrengen van een NON-Slip-Safety toplaag op een aluminium traptredeprofiel met uitgekiende afgeronde modellering, kan de valveiligheid in belangrijke mate vergroot worden. Trouwens, de uitvoering met een toplaag van Glo-Brite is in het kader van de vluchtroute interessant.’ Alprokon biedt voldoende handvatten voor een veilige opwaardering van het gebouw.

Alprokon Aluminium Development B.V. Bremen 1 2993 LJ Barendrecht t. 0180 643950 www.alprokon.com

Uitdaging

Gevelversiering Dit is de aquarel ‘Knotwilg’ die Vincent van Gogh in 1882 vervaardigde. Nee, natuurlijk niet het echte kunstwerk, maar een meer dan levensgrote variant die bovendien driedimensionaal is. De afbeelding bevindt zich op de achterkant van het Van Gogh Museum, aan de kant van het Museumplein.

De ‘Knotwilg’ is geschilderd op een canvasdoek van 5,4 bij 9 meter. Het driedimensionale effect wordt verkregen door de manier – in perspectief waarop de schildering aansluit op de bestaande gevelbeplating van het museum. Maar ook door een stunt van het Van Gogh Museum en de BankGiro Loterij: Tijdens de Uitmarkt in Amsterdam – eind augustus – konden bezoekers zich namelijk laten fotograferen bij de aquarel. Voor wie er altijd al van had gedroomd op een schilderij van Vincent van Gogh te staan: een unieke kans. Een professioneel team zorgde voor de foto’s die bezoekers online konden ophalen. De foto’s waren gratis, omdat het Van Gogh Museum en de BankGiro Loterij zo de aandacht wilden vestigen op het gegeven dat het museum het kunstwerk dit jaar kon kopen met steun van de loterij. Overigens: de échte ‘Knotwilg’ hangt nog tot en met 25 april 2013 in De Hermitage in Amsterdam.

Uw project in het volgende nummer?

Heeft u meegewerkt aan een bijzondere gevelversiering in Nederland?

Laat het ons weten en wie weet staat uw kunstwerk de volgende keer in RenovatieTotaal! Reacties naar: info@handelsuitgaven.nl

nr. 5 | oktober 2012

19

Restauratietechniek

Onderhoud leien in Maasdekking Vooral op kerken zijn vaak leien daken te vinden, maar ook wel op andere historisch belangrijke gebouwen zoals stadhuizen. Bij rechthoekige leien wordt van Maasdekking gesproken, wanneer schubvormige leien zijn toegepast, noemen we dit Rijndekking. Wat zijn de uitgangspunten voor een duurzaam en op goede wijze uitgevoerd dak, dat weer minstens tachtig jaar meekan?

Tekst: Carla Debets Bouwtekst Beeld: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

V

oor een maximale levensduur is regelmatig onderhoud nodig. De kwaliteit van een leien dak wordt bepaald door de kwaliteit van de leien zelf, maar ook door het vakmanschap waarmee onderhoud en herstel, tot compleet vernieuwen toe, wordt uitgevoerd. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed streeft naar zoveel mogelijk behoud van het oorspronkelijke bouwmateriaal. Meestal blijft daarbij de huidige verschijningsvorm gehandhaafd. Het is belangrijk dat de leibedekking wordt uitgevoerd door een gekwalificeerd leidekkersbedrijf volgens de Uitvoeringsrichtlijn Maasdekking, inclusief de aanvulling voor monumenten.

Een goed dakenplan Inventarisatie vooraf – onder andere over de noodzaak van vervanging van leien – is vaak een vervolg op een inspectie door de Monumentenwacht.

Die inventarisatie is ook nodig voor een aanvraag voor de monumentenvergunning en voor de subsidie.

Wat de leibedekking zelf betreft, moet

onder meer duidelijk worden wat de resterende levensduur is van de leien.

Bij Maasdekking gaat het vaak om meerdere soorten die op diverse tijdstippen zijn vernieuwd. Belangrijk daarbij is ook wat er in het verleden op het dak lag. De inventarisatie betreft ook de eventueel speciale vorm van de leien en al of niet aanwezige patronen in het dakvlak. En dan nog: is fasering van de werkzaamheden mogelijk?

Behalve de leien is belangrijk hoe de staat van de kapconstructie en het dakbeschot is. Niet alleen met het oog op de huidige functie, maar ook mogelijke bestemmingswijzigingen.

Zo spelen bijvoorbeeld ventilatie en het al of niet aanbrengen van isolatie een rol. Tenslotte moeten ook ten aanzien van aansluitingen en voorzieningen nog een aantal vragen worden beantwoord. Zoals: hoe is de kwaliteit van de loodaansluitingen en/of aansluitende gootconstructies? Zijn er voorzieningen die inspectie en onderhoud mogelijk maken? Hoe zit het met de bliksemafleider?

▲ Patroon met verschillende vormen op de Sint Johanneskerk van Oisterwijk, in Noord-Brabant.

20

nr. 5 | oktober 2012

▲ Maasdekking in haken op de hervormde kerk van Leur, in Gelderland.

Bij een nauwkeurig dakenplan horen een goed bestek of een uitvoerige werkbeschrijving. Daarin moet onder meer worden aangegeven: de soort, de kleur en afmeting van de leien, de overlap in de hoogte en eventueel de vorm van de leien en het patroon in het dak, de bevestiging, zo nodig de vernieuwing van het dakbeschot of leilatten, de wijze van dekken bij de aansluitingen, de loodzwaartes, en dergelijke. Ook afspraken over keuring en garanties dienen vastgelegd te worden, met – bij voorkeur – verwijzing van de Uitvoeringsrichtlijn. Verder verdient het aanbeveling een korte motivering op te nemen, bijvoorbeeld als gekozen wordt voor een ander type lei.

dekking met nagels moeten de nagels goed verdreven worden om te voorkomen dat de uitstekende nagelkoppen de leien beschadigen die over deze koppen liggen. Onder de leibedekking mag geen waterkerende laag (zoals gebitumineerd papier of dampdichte folie) worden aangebracht. Daardoor bestaat de kans op verrotten van dakbeschot én schilferen en verweren van de leien aan de onderzijde.

De brochure Het keuren van natuurstenen leien (Techniekbrochure nummer 13) gaat nader in op de eisen voor de kwaliteit, waarbij een levensduur

Uitvoering leibedekking Rechthoekige leien voor Maasdekking kunnen zowel met nagels als met leihaken worden bevestigd. Tegenwoordig worden meestal roestvaststalen leihaken toegepast.

Allereerst moet het dakbeschot worden gecontroleerd en zo nodig worden vastgespijkerd, hersteld of vernieuwd. Het dakbeschot moet bij voorkeur kwastvrij zijn. Bij Maasdekking in roestvaststalen haken dient het dakbeschot minimaal 24 mm dik te zijn, maar liever nog 28 mm. Bij gespijkerde Maasdekking geldt 28 mm dakbeschot als minimumeis.

Er moet ook worden gezorgd voor voldoende ventilatie onder de leien: ofwel door naden in het dakbeschot, ofwel door het aanbrengen van de leien op tengels van 20 mm dik, óf door aanvullende ventilatie bij dakkapellen of door ventilatiekappen. Bij Maas-

Bij het vernieuwen van leibedekking gaat het meestal om een ingreep die als een wijziging van een monument moet worden aangemerkt. Dit geldt ook als de wijze van dekken en de vorm van de lei niet wordt gewijzigd.

Voor het wijzigen van een beschermd monument is een vergunning vereist die meestal wordt verleend door de gemeente.

Het onderhoud en de vernieuwing van leibedekking worden in beginsel aangemerkt als subsidiabele werkzaamheden in het kader van het Besluit rijkssubsidiëring instandhouding monumenten. De toegepaste leien moeten dan wel voldoen aan de eisen die de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed stelt (zie hiervoor de brochure Het keuren van natuurstenen leien).

Vergunning en subsidie

▲ Stormdekking op de toren van de hervormde kerk van Aalten, in Gelderland.

▲ De opbouw van dubbele dekking met overlap op Kasteel de Gelderse Toren in Spankeren, in Gelderland.

▲ Sorteren van leien op dikte is een eerste vereiste om openingen, zogenoemde gapers, in het dak te voorkomen.

▲ Leien op latten, op de Sint-Vituskerk in Hilversum.

van minimaal 80 jaar het uitgangspunt is.

extra bevestigd met nagels. Leien langs kilgoten, hoekkepers en boeiboorden van goten verdienen eveneens extra aandacht. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed adviseert om voor het aanbrengen van leien op rijksmonumenten te voldoen aan de ontwerp- en uitvoeringsrichtlijnen voor dakbedekkingconstructies met leien van natuursteen, deel 1 Maasdekking, inclusief bijlage A ten behoeve van historische gebouwen van IKOB-BKB, versie 2005.

De dikkere leien worden bij voorkeur aangebracht onderop het dak en langs kilgoten: door de grotere dikte zijn deze beter bestand tegen de druk van dakladders die worden gebruikt langs kilgoten voor onderhoud en inspectie.

De meest voorkomende maten in de handel voor Maasdekking zijn 300x200 mm en 350x200 mm, vaak afwijkend van de maat die men op het dak aantreft. De maat van de leien moet dan aangepast worden. Bij dakvlakken flauwer dan dertig graden kan met geen leien in Maasdekking toepassen omdat geen waterdichte bedekking kan worden gegarandeerd.

Leihaken en bevestiging Haken van 2,7 mm dik van chroomstaal of roestvaststaal (type AISI 316) worden in Nederland het meest toegepast. Naast blanke haken zijn ook gezwarte uitvoeringen leverbaar die hinderlijk schitteren in de zon voorkomen. Er bestaat een grote variatie in lengte van leihaak, de bek-opening en de inslagpen. Voor een gemiddelde leidikte van 5 mm geldt een standaard bekmaat van 6 mm.

Bij Maasdekking wordt steeds dubbele dekking toegepast; ook als een lei wegvalt, blijft het dak zo goed als waterdicht. Een dak met Maasdekking is daarom minder kwetsbaar en vergt minder onderhoud dan een dak met Rijndekking. Bij een gemiddelde dikte van 4,5 tot 5 mm weegt een dak met Maasdekking circa 32 tot 36 kg/ m2 dakvlak. Bij Maasdekking in haken loopt water ter plaatse van de leihaken eenvoudiger omhoog dan bij nagels.

De overlap of veiligheidswaarde is daarom gebaseerd op gehaakte leien.

Op windgevoelige plaatsen wordt een zogenoemde stormdekking toegepast: elke derde rij leien wordt nog eens

Hoe lost u dit probleem op in 30 seconden?

tesa® 4600 Xtreme Conditions!

De oplossing

Meer informatie: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Techniekbrochure 51.

Leien in Maasdekking

tesa® 4600 Xtreme Conditions ■ Voor gebruik binnen- en buitenshuis ■ Isolatie van kabels tot 8000 Volt ■ Extreme temperatuurbestendigheid van -60 ° C tot + 260 ° C ■ Uitstekend bestand tegen oliën, zuren, oplosmiddelen, zout, water en UV-straling

Restauratietechniek

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in Amersfoort stelde vele technische brochures samen over diverse aspecten van restauratie.

RenovatieTotaal besteedt aandacht aan diverse restauratietechnieken, waarvoor medewerking van de Rijksdienst werd verkregen.

Meer informatie: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Postbus 1600, 3800 BP Amersfoort, tel. 033 – 4217421, Info@cultureelerfgoed.nl en www.cultureelerfgoed.nl

www.tesa.nl

nr. 5 | oktober 2012

21

Installaties

Onzichtbare kunstwerken Het kan nauwelijks iemand zijn ontgaan. Het Stedelijk Museum in Amsterdam is weer open voor publiek. Met een spectaculaire nieuwe aanbouw is het museum een veelbesproken blikvanger aan het Museumplein. Verborgen voor het publiek, achter de wanden en onder de vloer bevinden zich ware installatiekunstwerken. Installaties die voor een perfect binnenklimaat zorgen en verlichting die het daglicht benadert. Met name in het gerestaureerde deel van het door A.W. Weissman ontworpen gebouw uit 1895 betekende dat een bijzonder moeilijke opgave.

I

n nauwe samenwerking met architecten Benthem en Crouwel zorgden de adviseurs van het Bossche adviesbureau Huisman & van Muijen voor gepaste oplossingen voor de installaties. ‘Het gebouw voldoet nu aan het Deltaplan Cultuurbehoud,’ zegt Nezinus de Fijter, projectleider elektrotechniek bij het adviesbureau. Het bureau ontwierp de E en W installaties voor zowel de oud als de nieuwbouw van het museum. Een omvangrijke opgave; verlichting, klimaat beveiliging, brandbeveiliging, liften, roltrappen om maar een paar installatieafhankelijke voorzieningen te noemen. En dan heeft de

22

bouw en renovatie de nodige tijd geduurd. De Fijter kent het museum letterlijk van binnen en van buiten: ‘Vanaf de start van de uitvoering, halverwege 2007, ben ik zeker een halve tot een hele dag per week geweest voor begeleiding van de uitvoering en het bijwonen van bouwvergaderingen in Amsterdam.’

Verbergen Voor het beheersen van het binnenklimaat moest ruimte gemaakt worden voor ventilatiekanalen en installaties. ‘Het gebouw kende nog geen klimaatinstallatie. Een deel ervan hebben we in de kelder geplaatst,

nr. 5 | oktober 2012

maar ook delen op de tweede bouwlaag, boven de plafonds en leidingwerk in het dak.’ Door de jaren heen is veel aan het gebouw toegevoegd.

Nu is meer ruimte gecreëerd bijvoorbeeld door het weghalen van oude, laaghangende velums uit de zalen. ‘In de grotere, kale zalen is het moeilijk ruimte te vinden voor onze installaties. De oplossing is gevonden door de ruimte achter de museale voorzetwanden te gebruiken. Dubbele multiplex beplating, die door het hele museum geplaatst is, verbergt veel van onze installaties en bekabeling.

De afzuiging van de lucht vindt plaats door de ruimte die tussen de vloer en

voorzetwand is opengelaten. Hiervoor ontwikkelden we een speciale plint.’

Brandmelders, brandhaspelkasten en handbrandblussers zijn in overleg met de architect ingenieus opgenomen in het interieur. Brandmelders in het nieuwe deel bestaan uit bijna onzichtbare aanzuigbuisjes.

Hoewel de budgetten bij aanvang van het project nog niet zo onder druk stonden als nu, is voor zeer duurzame oplossingen gekozen. Het gebouw kent nu diverse klimaatzones en maakt gebruik van warmtekoudeopslag. Twee boringen zijn daarvoor verricht. Een in de Paulus Potterstraat

en een naast de goederenlift aan de Albert Heijn zijde.

Verlichten ‘Heel belangrijk voor een daglichtmuseum is natuurlijk de verlichting.

Hiervoor is een speciale lichtontwerper ingeschakeld, wij berekenden vervolgens weer hoe we de gewenste lichtkwaliteit konden realiseren.’

Daglicht wordt kunstmatig aangevuld met een combinatie van tl buizen met koud en warm licht. ‘De Led had in de tijd dat wij het ontwerp maakten haar intrede nog niet gedaan. Er is uitgegaan van de stand van de techniek in 2004 / 2006. Als we het nu weer zou-

den bekijken, dan zouden we mogelijk andere keuzes hebben gemaakt. Dat was niet meer haalbaar gedurende de uitvoering.’

Lamellen temperen het daglicht als er teveel mocht binnenvallen door de ramen. ‘Een centraal geplaatste bol met sensoren bepaalt de lichtintensiteit. Dat is allemaal computergestuurd, door het hele gebouw ’

Opening Maanden voor de officiële opening waren de installaties al volop in gebruik. ‘Voordat je kunstwerken ophangt moeten alle ruimten de juiste vochtigheid en temperatuur hebben.

Het kan dagen duren, ook wel maanden, afhankelijk van de hoeveelheid vocht die er in het gebouw zit. Wij leverden al op in februari.’

Trots is De Fijter op de manier waarop de installaties onzichtbaar voor het oog van de bezoekers zijn verwerkt.

Met name de installatie onder de parketvloeren die zorgt voor verwarming en koeling. ‘Hoewel het een bestaand systeem is, was het een heel gepuzzel om het in de bestaande hoogte van enkele centimeters in te bouwen. ’

Eenheid tussen oud en nieuw De nieuwe uitbreiding van het Stedelijk Museum, de witte ‘badkuip’, staat visueel zoveel mogelijk los van de historische oudbouw. Door de moderne materialen en gestroomlijnde vormgeving, maar ook door de smalle strook glas tussen oudbouw en nieuwbouw, die het daglicht doorlaat.

Twee sluizen verbinden bovenin de nieuwbouw met de oude erezaal. In het oude gedeelte komen de klassiek moderne en hedendaagse kunstwerken uit de vaste collectie. In de nieuwbouw zullen wisselende tentoonstellingen plaatsvinden.

Om toch een eenheid te blijven vormen zijn wanden en vloeren zoveel mogelijk hetzelfde uitgevoerd.

‘Voormalig directeur Gijs van Tuyl vond het visgraatmotief van het oude parket te dwingend en te afleidend voor de kunst,’ zegt architect Mels Crouwel in ‘Stedelijk inde Stad’. ‘Daar heeft hij op zich wel gelijk in, maar het hoort ook wel heel erg bij het Stedelijk. Daarom hebben we gekozen voor een andere houtsoort en een ander patroon, maar wel overal dezelfde vloer: zo wordt het museum meer een eenheid. We hopen de balans tussen het oude en het nieuwe goed te bewaren, en dat het straks voor iedereen weer het Stedelijk zal zijn.’

Fotografie: Benthem Crouwel architecten

nr. 5 | oktober 2012

23

Valbeveiliging tijdens montage zonnepanelen

RSS

Roof Safety Systems

Zeker

75%

goedk dan ste

oper

igerbo

uw!

Roof Safety Systems

voldoet aan hoogste

Hét valbeveiligingssysteem voor hellende daken!

EN 13374 klasse C

In veel situaties toepasbaar • hellende daken • ook te gebruiken voor platte daken • brede en smalle dakranden, mastgoten en dakgoten • omkeerbaar hek • zelfs toepasbaar bij obstakels op de grond of in de gevel • staander in hoogte verstelbaar • snel en eenvoudig te (de-)monteren

Europese veiligeheidsnorm

• staander gewicht 10,6 kg

• hek gewicht 10,5 kg

Voordelen • hoogwaardig aluminium, zeer licht • zelfs bij een dakrand met een overstek tot 1 meter toepasbaar • géén losse onderdelen • kantplank gewicht 4,5 kg • snel en eenvoudig verplaatsbaar • geen beschadiging aan gevel en tuinen • eenvoudig ombouwen tot minder of meer meters • stapelbaar bij transport

• haakbeugel

Dit RSS-Systeem voldoet aan de til-norm (max. 25 kg) en is gecertificeerd door Aboma.

Het voldoet aan de veiligheidseisen volgens de Europese norm EN 13374 klasse C.

Tel. +31 (0)6 21 89 77 31 • info@rss-venlo.nl • www.RoofSafetySystems.com

Installaties

De installatie bepaalt het energielabel Woningbouwcorporatie Brabant Wonen voert in Den Bosch de renovatie uit van 65 woningen. De jaren zestig rijtjeshuizen van de Nederlandse Buurt worden van label D naar het label A+ gebracht. Kierdichting en een dikker isolatiepakket alleen zijn niet voldoende. De grootste stap wordt gemaakt dankzij de ventilatiewarmtepomp.

D

e 65 woningen van de Nederlandse buurt waren toe aan renovatie. ‘In onze onderhoudcycli van 18 jaar kwamen deze woningen in aanmerking,’ zegt Frank Kamp, projectleider bij Brabant Wonen. ‘De woningen krijgen nieuwe spouwisolatie, vloerisolatie en een nieuw dak. Houten kozijnen en voordeuren worden vervangen. De nieuwe onderhoudarme Accoya kozijnen hebben HR++ glas. tenslotte worden ook de badkamers en toiletten opnieuw betegeld. Met de ingrepen zijn de woningen gereed voor de komende 25 jaar.’

Tijdens de renovatie kunnen de bewoners gewoon blijven wonen in hun woning. ‘We proberen de overlast zoveel mogelijk te beperken. Verdeeld over een aantal maanden worden ze drie keer lastig gevallen , te beginnen met de vervanging van de daken.’

Het project wordt uitgevoerd in een bouwteam met partijen waarmee Brabant Wonen goede ervaring heeft. De Knapen Groep als hoofduitvoerder,

Opstalan voor de dakbedekking, Wolter en Dros voor de installaties en Inventum voor de adviezen op het gebied van de toe te passen warmtepompen. Kamp: ‘Dat laatste is essentieel want de sprong van energielabel D naar A+ kun je alleen maken als je ook de installatie goed op orde hebt.’

Ventilatiewarmtepomp Erik van de Spijkervan Inventum, adviseerde de woningbouwcorporatie: ‘De eerste contacten met Inventum werden vorig jaar gelegd bij de Energiebeurs in Den Bosch. Medewerkers van de corporatie waren zeer gecharmeerd van de mogelijkheden van de Ecolution ventilatiewarmtepomp en toonden interesse om het eens in hun renovatieprojecten toe te passen.’ Daar was nu gelegenheid voor.

Tijdens het ventileren van de woning, kan de Ecolution ventilatiewarmtepomp de hele dag warmte terugwinnen uit ventilatielucht en uiterst efficiënt energie beschikbaar stellen aan het warm tapwater of de cv installa-

tie. Vervuilde afgezogen ventilatielucht beschikt gemiddeld over een temperatuur van zo’n 20°C. De ventilatielucht verlaat de ventilatiewarmtepomp uiteindelijk met 6°C, hetgeen betekent dat er zo’n 14°C aan warmte is terug gewonnen. Deze 14°C wordt vervolgens door de warmtepomp energie efficiënt opgewaardeerd naar een maximaal van 50°C. De productie van deze warmte is gemiddeld 2 à 3 keer efficiënter dan het produceren van warmte door een HR ketel. De Ecolution ventilatiewarmtepomp levert ongeveer 1,5 Kwth. Deze basislastwarmte is bedoeld de woning zo lang mogelijk op temperatuur te houden. Is dit onvoldoende, dan levert de HR combiketel het benodigde piekvermogen. Bij de renovatie is conform ‘trias-energetica’ begonnen de warmtelast te verminderen met isolerende maatregelen. Vanuit energielabel D en is na het isoleren van het dak, de spouwmuur en de vloer en het toepassen van HR ++ glas energielabel B bereikt. Met de toevoeging van de

Inventum Ecolution ventilatiewarmtepomp werd het uiteindelijk behaalde resultaat energielabel A+.

Sociaal Naast de fysieke renovatie, heeft BrabantWonen besloten ook een ‘sociale renovatie’ toe te passen. Kamp: ‘Hiermee willen we bereiken dat iedereen die in de Nederlandse Buurt woont geniet van een prettige woonsituatie, met een goede wijksfeer, buren die elkaar kennen en een gevoel van veiligheid.’

Sichting De Bakkerij – de sociale projectleider – formuleerde wat de bewoners graag anders zien in hun wijk om het leven er nog prettiger te maken.

Enkele van deze maatregelen zijn al gerealiseerd. Aan de muren van de gereinigde brandgangen hangen schilderijen die kunstenaar Jochem Bosselaar samen met de bewoners heeft gemaakt. Er is een Uitvindermuseum, en het trefcentrum ‘de huiskamer van Tante Keet,’ is speciaal voor dit project in de buurt geplaatst.

nr. 5 | oktober 2012

25

(advertorial)

Valdorpels voor de renovatiemarkt Altijd een sluitende oplossing

In de meer dan veertig jaar van het bestaan van Deventer dichtingsprofielen heeft het bedrijf een reputatie opgebouwd van innovatieve probleem oplosser. Voor houten kozijnen en deuren in de renovatiemarkt en nieuwbouw levert het bedrijf tal van dichtingsprofielen.

Nieuw is de valdorpel voor de renovatiemarkt. Commercieel directeur Patty van Broekhoven: ‘Als er iets niet is, dan hebben wij de oplossing.’

Deventer Dichtingsprofielen is wereldwijd kennis marktleider op het gebied van raam-en deurdichtingprofielen. De catalogus van Deventer dichtingsprofielen is al omvangrijk en weer voegt het bedrijf er een product aan toe. Van Broekhoven: ‘We misten nog een product voor de opening onder de deur. We zijn zeker niet de eersten met een valdorpel, maar we hebben bijzondere technologie toegepast om de afsluiting op alle fronten beter te maken dan wat er in deze markt te krijgen is.’

‘We constateerden bij renovatieprojecten dat de dorpel meer ruimte moet overbruggen. Denk bijvoorbeeld aan drempelloze vloeren of drempels die in het midden uitgesleten zijn. Onze dorpels kunnen 2 centimeter overbruggen en door het flexibele materiaal zijn ze in staat ook een niet rechte ondergrond goed af te sluiten,’ vult Gerard Oomen, account manager Benelux aan.

Het vernuft zit in de details. De dorpel is gemakkelijk te plaatsen en met twee schroefjes te borgen. Aan de scharnierzijde van de deur is een relatief grote aanslag die traploos is af te stellen. Tegen het kozijn hoeft geen aanslagplaatje te worden aangebracht. ‘We leveren het profiel in diverse standaard lengtematen. Elk profiel is eenvoudig aan de sluitzijde maximaal 125 mm in te korten.’ Dankzij de dorpel ontstaat een rook- geluiddichte (tot 54 DB) afsluiting.

De brandwerende versie is voorzien van opschuimmateriaal en is een oplossing voor alle brandwerende deurconstructies. En natuurlijk biedt Deventer Profielen ook een valdorpel oplossing voor dubbele deuren met spanjolet sluiting.

Om het assortiment te complementeren is er ook een valdorpel voor glazen deuren. De dorpel, opgenomen in een aluminium profiel wordt bevestigd met kleefband. Ook hier is gelet op de details; om te voorkomen dat de kleefband zichtbaar is aan de andere zijde van de glazen deur levert Deventer Dichtingsprofielen er ook een afdekprofiel bij. Door het kleefsysteem is deze valdorpel ook zeer goed inzetbaar bij renovatieprojecten waarbij een infrezing onder aan de deur niet mogelijk is of te complex.

Vakmanschap en service Het extrusieproces is een vakmanschap dat vooral veel praktijkervaring vereist. Een extruder wordt gevoed met kunststof in vaste vorm (vaak granulaat) en levert gesmolten kunststof onder druk af aan de matrijs. Het product wordt vervolgens gekoeld waardoor het zijn definitieve vorm krijgt. Een profiel kan worden samengesteld uit verschillende type grondstoffen in diverse hardheden.

Bijvoorbeeld voor de productie van Variosoftdichtignen. Deze zijn vervaardigd uit hoogwaardig TPE (thermoplastisch elastomeer) en beschikken over een harde rug voor eenvoudige montage, of het aanbrengen van een plakstrip.

Een functioneel gedeelte gemaakt van gesloten cel micro schuim, dat bijdraagt aan een betere isolatie in combinatie met en compact materiaal voor de statische delen.

Oomen: ‘We leveren het op rollen, waarbij we elke batch controleren op maatvastheid. Daarnaast leveren we profielen voor ramen ook in complete rondgaande kaders waarbij de hoeken in verstek gelast worden.’

Een grote voorraad matrijzen voor evenzoveel profielen. ‘Maar als de klant het wil, dan maken we natuurlijke een speciaal profiel. Zo was een timmerfabriek vergeten een groef te frezen voor de bevestiging. Wij zorgden snel voor een profiel met een plakstrip zodat deze kozijnen niet nog een dure bewerking hoefden te ondergaan. Soms vraagt de klant grote snelheid. Dan werken we eventueel in het weekend door. Mensen vertrouwen op de service van ons bedrijf en krijgen nooit nee te horen. U vraagt, wij draaien.’

Deventer Profielen Voorerf 75 4824 GM Breda T. 076 541 69 00 www.deventer-profielen.nl

Installatienieuws Flexibel beheer en inzicht energieverbruik Het Legrand Energy Management Network (LEMN) is een nieuw draadloos netwerk voor het monitoren en schakelen van verlichting en apparatuur op iedere werkplek. Gebruikers kunnen met behulp van een dongel en software alle elektrische apparaten en de verlichting per werkplek schakelen, groeperen en tegelijkertijd het energieverbruik monitoren en beheren. Organisaties kunnen door het inzicht in hun energieverbruik een substantiële besparing op de energiekosten realiseren van 20 tot 30 procent.

Het netwerk is flexibel en daardoor altijd simpel en draadloos uit te breiden met meer modules en sensoren. De installatie van LEMN vereist geen extra leidingen en geen aanpassingen aan de bestaande installatie. Het systeem werkt op basis van het draadloze communicatieprotocol ‘ZigBee’, dat geoptimaliseerd is voor gebruik met een laag energieverbruik. Het zendbereik van één module is beperkt, maar omdat de modules gegevens aan elkaar doorgeven, kan het netwerk grote afstanden overbruggen. Het netwerk is eenvoudig op te bouwen: de meest efficiënte routes om informatie te versturen van de ene naar de andere module worden automatisch gegenereerd. De installatie kan eenvoudig worden meegenomen naar een nieuwe locatie.

Het netwerk is volledig in te stellen naar de wensen en het gedrag van de gebruiker. Met behulp van opbouwen inbouwmodules kunnen zij zelf bepalen welke apparaten in het netwerk worden opgenomen. LEMN biedt gebruikers een eenvoudig beheer van en inzicht in het verbruik van energie, temperatuur en luchtvochtigheid. Dit inzicht kan onnodig energieverbruik voorkomen, veroorzaakt door bijvoorbeeld de slaapstand van computers en beeldschermen. Dankzij de forse besparing op de energiekosten heeft de gebruiker het LEMN binnen circa drie jaar terugverdiend.

Zuinige duurzame boilers Inoxcon introduceert een serie ACV Comfort boilers die zich onderscheiden door een zuinig verbruik.

Deze nieuwe serie bestaat uit zes modellen, met een waterinhoud die varieert van 105 tot en met 242 liter en een nominaal vermogen van 23 tot en met 53 kW. De multi-positie boilers kunnen zowel staand als liggend geplaatst worden, op de vloer of verticaal aan de wand. De ACV Comfort boilers vervangen de verouderde ACV Heat Line HL boilers.

Dankzij de materiaalkeuze zijn de Comfort boilers niet

alleen zuinig, maar ook duurzaam in onderhoud. Het binnenreservoir is volgens het tank-in-tank concept vervaardigd van roestvaststaal (Inox 304), dat bestand is tegen de corroderende werking van zelfs de meest agressieve watertypen. Hierdoor hebben de boilers een extreem lange levensduur, terwijl het onderhoud tot een minimum beperkt blijft. De Comfort boilers zijn daarnaast voorzien van een 30 mm dikke isolatielaag van hoogwaardig polyurethaan, omhuld door een schokbestendige mantel van polypropyleen. De dompelbuis van de boilers is uitgevoerd in roestvaststaal, Inox 304 en geschikt voor zowel een thermostaat als een tap NTC. Het bedrijf levert standaard ophangbeugels en een regelthermostaat met de boiler mee.

Design radiatoromkastingen De designradiator Vertiga van fabrikant Jaga kan met de hulp van drie nieuwe omkastingen een geheel andere uitstraling krijgen. Onder de namen Dunes, Kirei en Glow krijgt de ruimte in plaats van een radiator een artistieke invulling van haar warmtebron.

gebouwenvoorraad. Daarbij gaat het om het feitelijk gebruik en de verduurzaming van de gebouwen. De meeste technologie voor de renovatie-evolutie is er al – zoals (lucht)warmtepompen en steeds meer ICT – en zal in 2020 massaal zijn doorgebroken. De aandacht gaat uit naar individueel comfort in een veilige omgeving.

Renovatie op wijkniveau vraagt weer om samenwerking in de keten. Werken in een netwerk van installatievormen en -specialismen. Werken met duurzame installatietechnieken en materialen. Zo rond 2015 zullen steeds meer mensen persoonlijk instelbaar comfort verwachten. Dit betekent dat er een oplossing op maat moet zijn voor iedere individuele wens. De installateur is in 2020 een netwerker pur sang met alle benodigde kennis van duurzaam installeren.

In een korte video maakt een elektromonteur op innovatieve wijze bestaande gebouwen energiezuinig.

Sensortechnologie, lucht-warmtepompen en ICT zijn hierbij sleutelbegrippen.

Asbest eraf, zon erop

De gefreesde panelen van Dunes verwijzen naar wervelende zandduinen in de woestijn. Kirei is het Japanse karakter voor ‘zuiver’ en van toepassing op het paneel dat geheel van natuurlijke grondstoffen is gemaakt. De zwarte of witte hoogglans afwerking van de Vertiga Glow weerkaatst de omliggende ruimte.

De Vertiga van Jaga presteert goed door warmtedistributie over de volledige hoogte van het toestel. Hij warmt negen maal sneller op dan vergelijkbare radiatoren en levert een hoog vermogen bij lage watertemperaturen. Ten opzichte van vloerverwarming of traditionele radiatoren met watertemperatuurdetectie bespaart de Vertiga tot 30 procent energie.

Het apparaat is voor een groot deel gemaakt uit recyclebare materialen.

Kansen voor de renovatie-installateur Er is bij renovatieprojecten in de woningbouw nog een groot arsenaal aan mogelijkheden aan te boren. Een beknopt en helder overzicht, onlangs opgesteld door Milieu Centraal, geeft een indicatie van kosten en besparing van renovatie-ingrepen in de woningbouw.

Installateurs kunnen hier hun voordeel mee doen.

Via de site www.radar2020.nl van kennisinstituut OTIB, Milieu Centraal en Agentschap.nl zijn diverse links te vinden naar websites met meer informatie over energiebesparende mogelijkheden. In 2010 bracht OTIB samen met Uneto VNI de Renovatie-evolutie in kaart.

Deze handelt over het aanpassen van de bestaande

Onder de naam ‘Asbest eraf, zon erop’ laat de provincie Flevoland door Projecten LTO Noord inventariseren of agrarische ondernemers willen meewerken aan het verwijderen van asbestdaken en deze te vervangen door daken met zonnepanelen.

Staatssecretaris Atsma wil geen asbesthoudende daken meer in 2024. Dat wil hij bereiken door een subsidie van € 20 mln uit te trekken voor het vervangen van asbest­ daken. De subsidie is beschikbaar voor boeren die de astbesthoudende daken van hun boerderijen willen verwijderen en daarvoor in de plaats zonnepanelen installeren. Dit kondigde Joop Atsma, staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, begin oktober aan tijdens een werkbezoek in Overrijssel. “Hiermee slaan we twee vliegen in één klap: het voor de gezondheid mogelijke risicovolle asbest wordt gesaneerd en de agrarisch ondernemer gaat duurzame energie produceren’’, zei Atsma.

De beschikbare € 20 mln wordt verdeeld naar rato van het aantal agrarische ondernemingen per provincie. In oktober werd een convenant afgesloten met de provincies waarin de provincies beloven alleen geld te verstrekken voor asbestsaneringen die gepaard gaan met een investering in zonne-energie. Daarna moeten de provincies hun eigen regelingen treffen.

Momenteel ligt er naar schatting 130 miljoen vierkante meter asbesthoudende daken in Nederland, waarvan driekwart op boerderijen en andere agrarische gebouwen. Zonder wettelijke verplichting zou het nog tot 2044 duren voordat alle asbestdaken vervangen zijn; het huidige tempo van vervanging is zo’n 4 miljoen vierkante meter per jaar.

nr. 5 | oktober 2012

27

1/1 bison moet nog komen?

Techniek

Vlakke glazen lichtkoepels energiebesparend In Apeldoorn renoveert woningcorporatie De Goed Woning 47 seniorenwoningen aan de Matendreven. Daarbij worden onder meer vloeren, gevels en daken beter geïsoleerd, met als doel een labelsprong van energielabel D/E naar label B. In het licht hellende dak zijn ook de oude kunststof lichtkoepels vervangen door nieuwe vlakke glazen lichtkoepels met zonwerend glas.

D

e seniorenwoningen in Apeldoorn hebben slechts één verdieping, met een licht hellend dak. In het dak boven de woonkamer bevond zich een kunststof lichtkoepel van 1 bij 1,8 meter. Bij de renovatie van de woningen besloot men ook de oude lichtkoepels te vervangen, niet alleen vanwege de geringe warmte-isolatie van de kunststof, maar de kunststof zorgde ook voor flink wat lawaai bij neerslag. De Goede Woning stelde hoge eisen aan nieuwe koepels betreffende het energieverbruik en woongenot, zonder dat er concessies worden gedaan op het gebied van lichtinval.

p

Ook onderhoudsvriendelijkheid was een belangrijk aspect.

Hoge isolatiewaarden Wegkamp Vastgoed Beheer uit Apeldoorn voert de renovatie van de seniorenwoningen uit en zocht daarbij naar lichtkoepels met een hoge isolatiewaarde (1,0 W/m2K), mede ingegeven door de gewenste labelsprong van De Goede Woning. Projectleider Matthew van Doesburg kwam uit bij Vlakkelichtkoepel.nl, onderdeel van Heruvent B.V. Dit bedrijf kon vlakke glazen lichtkoepels leveren met HR++ veiligheidsglas. De lichtkoepels hebben bovendien een strak design.

De hoogte van het dakniveau tot het hoogste punt meet slechts 28 centimeter. Groot voordeel is ook dat de vlakke lichtkoepel een groter glasoppervlak heeft met meer lichtinval dan bij de kunststof lichtkoepels van hetzelfde formaat.

Alternatief voor zonwering In eerste instantie was het plan om in de lichtkoepels ook zonweringen te plaatsen, aan de bovenzijde of in de lichtkoepel. Dit bleek echter financieel niet haalbaar. Daarom werd gezocht naar een alternatief dat er bovendien voor zorgt dat de isolatiewaarde van het dak intact blijft. Hans Ruijs van Vlakkelichtkoepel stelde voor om extra zonwerend glas te gebruiken. Dit glas laat nog steeds veel zichtbaar licht door, maar driekwart van de niet-zichtbare straling blijft buiten. ‘Van binnen is eigenlijk niet te zien dat de lichtkoepels een extra zonwerende ruit hebben, maar deze voorkomt wel dat veel warmte de woningen kan binnentreden. Dat bleek ook eind augustus; met de tropische temperaturen in Nederland

De seniorenwoningen worden voorzien van nieuwe isolatie van de daken, gevels en vloeren.

De lichtopbrengst van de glazen koepels is groter dan van de oude kunststof exemplaren.

p

Vlakke glazen lichtkoepels op het dak geplaatst.

pp

ppp De vlakke glazen lichtkoepels worden compleet aangeleverd.

was het in de gerenoveerde woningen aangenamer dan in de oude situatie met kunststof lichtkoepels.’

De vlakke lichtkoepels worden compleet aangeleverd. De opstand bestaat uit aluminium, waardoor er geen brandgevaar bestaat bij het inplakken.

Daarnaast is de kern van de opstanden voorzien van brandvertragende PIRisolatie, een materiaal dat een zeer hoge isolatiewaarde combineert met goede brandvertragende werking. De glazen lichtkoepels zijn behalve brandveilig ook inbraakwerend.

De vlakke glazen lichtkoepel is door Stichting Kwaliteit Gevelbouw (SKG) getest en goedgekeurd volgens de Nederlandse en Europese normering.

Daarbij behaalde de lichtkoepel inbraakwerendheidsklasse 2. Klasse 2 is normaliter gangbaar voor nieuwbouwwoningen. SKG heeft de lichtkoepel daarnaast ook nog getest op water, lucht en sneeuwbelasting, waarbij de hoogste klasse werd behaald. En met een sneeuwlast van 250 kilo per m2 zouden de lichtkoepels zelfs in Oostenrijk zonder problemen kunnen worden toegepast.

35 van de 47 woningen zullen eind november worden opgeleverd; in 2013 start fase 2 met de laatste twaalf woningen. Karin Lugtenberg, projectleider bij De Goede Woning: ‘Het belangrijkste bij de keuze van de lichtkoepels was het woongenot van de bewoners. De bewoners zijn zeer tevreden met de lichtinval en merken ook wat lawaai betreft, echt een verschil; ze horen de neerslag bijna niet meer.’

Voor meer informatie zie www.vlakkelichtkoepel.nl

nr. 5 | oktober 2012

29

Bouwkosten

Kosten buitenschilderwerk van houten gevelbekleding Bij het onderhouden van het dekkend buitenschilderwerk van houten gevelbekleding, panelen of betimmeringen kan men kiezen uit verschillende verfsystemen. Het meest gangbaar zijn de synthetische verfsystemen op basis van alkydhars, maar verfsystemen op basis van lijnolie zijn vanwege hun duurzaamheid en tragere onderhoudscycli in opkomst. Als voorbeeld publiceert casadata.nl hier de gecalculeerde richtprijzen voor onderhoudschilderwerk van gevelbekleding met beide verfsystemen.

O

p het bestaande dekkende buitenschilderwerk met een verfsysteem op basis van alkydhars kan men eenzelfde â&#x20AC;&#x2DC;vervolgsysteemâ&#x20AC;&#x2122; toepassen, maar kan men ook bewust kiezen om daarop een verfsysteem op basis van

lijnolie aan te brengen. Daarvoor is alleen als overbrugging van beide verfsystemen een volledige laag lijnoliegrondverf nodig. Tevens moet men controleren of de aanwezige beglazingsrubbers tegen lijnolie bestand zijn.

Verschil alkydverf en lijnolieverf Het grootste verschil tussen een dekkende verf op basis van alkydhars of lijnolie zit in de gebruikte grondstoffen. De grondstoffen voor een alkydverf komen in grote mate uit fossiele grondstoffen, zoals aardolie. Lijnolie

Door: www.casadata.nl

is een natuurlijk product dat afkomstig is van planten. Een tweede belangrijk verschil zit in de oplosmiddelen en verdunningen. Lijnolie verf bevat geen oplosmiddelen en ook verdunningen worden spaarzaam toegepast. Sinds 2010 bevat alkydverf geen

Onderhoudskosten dekkend buitenschilderwerk op bestaande houten gevelbekleding, panelen of beplating per m2 excl. BTW, bron casadata.nl Activiteit Dekkend buitenschilderwerk onderhouden

Omschrijving schildersysteem OHD 02: plaatselijk 1x grondverf bijwerken en 1x geheel dekverf aanbrengen

Type gevelbekleding Vlakke gevelbekleding

Verfsysteem Alkydverf

Geprofileerde gevelbekleding OHD 05: verflaag plaatselijk verwijderen, 2x grondverf Vlakke gevelbekleding bijwerken en 1x geheel dekverf aanbrengen Geprofileerde gevelbekleding OHD 03: verflaag plaatselijk bijwerken, 1x geheel grondverf en 1x geheel dekverf aanbrengen

Vlakke gevelbekleding

Geprofileerde gevelbekleding

Directe kosten 11,89

Indirecte kosten en marge 4,52

Totaal excl. btw 16,41

Lijnolieglansverf Alkydverf Lijnolieglansverf Alkydverf

13,75 15,27 15,34 13,26

5,23 5,80 5,83 5,04

18,98 21,07 21,17 18,30

Lijnolieglansverf Alkydverf Lijnolieglansverf Alkydverf

15,00 17,12 16,79 17,07

5,70 6,51 6,38 6,49

20,70 23,63 23,17 23,56

Lijnolieglansverf Alkydverf Lijnolieglansverf

20,15 21,97 22,73

7,66 8,35 8,64

27,81 30,32 31,37

Specificatie onderhoudsbeurt schilderwerk van houten vlakke gevelbekleding met alkyd, per m2 excl. BTW, systeem OHD 03, bron casadata.nl Kostencomponent Loonkosten

Materiaalkosten

Directe kosten

Omschrijving Verwijderen d.m.v. schrappen - 10% oppervlakte Reinigen d.m.v. wassen/schuren - 100% oppervlakte Grondlaag, dekkend alkyd - 10% oppervlakte Plaatselijk uitvullen/stoppen - 100% oppervlakte Tussenlaag, dekkend alkyd - 100% oppervlakte Eindlaag, dekkend alkyd - 100% oppervlakte Subtotaal loonkosten Grondverf, sneldrogend, alkyd, buiten, wit Stoppasta Tussenlaag, dekkend alkyd, wit Eindlaag, dekkend alkyd, wit Subtotaal materiaalkosten Eindtotaal directe kosten

Hoeveelheid 1 1 1 1 1 1 0,009 0,08 0,08 0,08

Eenheid Norm per eenheid m2 0,023 m2 0,075 m2 0,042 m2 0,042 m2 0,127 m2 0,140

Totaal uren 0,023 0,075 0,042 0,042 0,127 0,140 0,449

ltr kg ltr ltr

Kosten per uur / eenheid 28,35 28,35 28,35 28,35 28,35 28,35 20,70 5,75 19,75 26,40

Totaal Kosten 0,65 2,13 1,19 1,19 3,60 3,97 12,73 0,19 0,46 1,58 2,11 4,34 17,07

Specificatie onderhoudsbeurt schilderwerk van houten vlakke gevelbekleding met lijnolieglansverf, per m2 excl. BTW, systeem OHD 03, bron casadata.nl Kostencomponent Loonkosten

Materiaalkosten

Directe kosten

30

Omschrijving Verwijderen d.m.v. schrappen - 10% oppervlakte Reinigen d.m.v. wassen/schuren - 100% oppervlakte Grondlaag, dekkend lijnolie - 10% oppervlakte Plaatselijk uitvullen/stoppen - 100% oppervlakte Grondlaag, dekkend lijnolie - 100% oppervlakte Eindlaag, dekkend lijnolie - 100% oppervlakte Subtotaal loonkosten Grondverf laag, lijnolie, wit / grijs, mat - zijdeglans Stopverf, geschikt voor lijnolieverf Grondverf laag, lijnolie, wit / grijs, mat - zijdeglans Eindlaag, dekkend lijnolieglansverf, standaard kleuren Subtotaal materiaalkosten Eindtotaal directe kosten

nr. 5 | oktober 2012

Hoeveelheid 1 1 1 1 1 1

Eenheid m2 m2 m2 m2 m2 m2

0,01 0,08 0,085 0,085

ltr kg ltr ltr

Norm per eenheid 0,023 0,075 0,034 0,042 0,140 0,155

Totaal uren 0,023 0,075 0,034 0,042 0,140 0,155 0,469

Kosten per uur / eenheid 28,35 28,35 28,35 28,35 28,35 28,35 28,57 11,77 28,57 37,65

Totaal Kosten 0,65 2,13 0,96 1,19 3,97 4,39 13,30 0,29 0,94 2,43 3,20 6,86 20,15

Flexim dakmortel

Het ultieme product bij reparatie en renovatie op het dak Nokvorst oplosmiddelen meer die schadelijk zijn voor de gezondheid.

Daarnaast is de uitstraling van beide verfsoorten verschillend. Lijnolie verf heeft een zijdeglansachtige uitstraling, terwijl men alkydverf in zijdemat en in hoogglans kan toepassen.

De werkwijze en logistieke uitvoering lopen bij alkydverf en lijnolieverf uiteen. De meeste alkydverven zijn al vrij snel voldoende droog voor de volgende schilderwerkzaamheden, meestal na een dag. Lijnolie kent een tragere droogtijd van minimaal 2 dagen.

Daarom moet men het werk bij lijnolie anders organiseren dan bij alkydverf. Het trager drogen van de lijnolie is echter ook een voordeel: de lijnolie kan hierdoor goed in de poriën van onbehandeld hout indringen en goed hechten op de ondergrond. Naar verwachting gaat bij lijnolieverf het schilderwerk langer mee dan bij alkydverf, waardoor minder vaak vervolgbeurten nodig zijn.

Lijnolieverf toepassen Men kan een verfsysteem op basis van lijnolie nog duurzamer maken door na het aanbrengen van een laag lijnoliegrondverf het geschilderde oppervlak gedurende een langere periode van één tot drie maanden te laten drogen. Het schilderwerk met een lijnoliegrondverf kan meerdere jaren over staan. Na zo’n langere droogperiode is het raadzaam om het oppervlak weer te reinigen en licht te schuren.

Breng de verflagen niet te dik aan, omdat dit het drogen van de verflaag vertraagt en kan leiden tot schroeiing.

Het is raadzaam om van schraal naar vetter te schilderen. Na het aanbrengen van een laag lijnolieverf moet men tenminste twee dagen wachten, voordat men daarop een volgende bewerking kan toepassen.

Als men vooraf ook houtrot, verbindingen en scheuren moet herstellen, kan men bij een lijnolieverfsysteem ook een gangbaar houtreparatiesysteem met een tweecomponenten kunststof reparatiemiddel toepassen.

Bij de gerepareerde ondergrond moet men dan wel rekening houden met een langere droogtijd van de lijnolieverf.

Bij het geheel vervangen van het bestaande buitenschilderwerk kan men de bestaande verflagen afföhnen, afbranden of afbijten. Bij monumentale gebouwen is het verboden om bestaande verflagen door afbranden te verwijderen. Daarom verwijdert men de verflagen meestal met afföhnen. In uitzonderingssituaties past men afbijten toe. Bij afbranden en afföhnen laten de verflagen los door de directe hitte van de brander of de hete lucht uit de föhn. Bij afbijten weekt men de verflagen 10 tot 15 minuten met een met de kwast aangebracht afbijtmiddel en steekt men ze daarna met een steekmes of ­plamuurmes af.

Het is raadzaam om één keer per jaar het gehele schilderwerk met water met een wasmiddel te reinigen. Elke twee jaar het schilderwerk inspecteren en zo nodig bijwerken. Bij regelmatig onderhoud zonder krabben en branden, blijft het lijnolieverfsysteem zeer lang intact. Daardoor kan men het vervolgonderhoud aanmerkelijk later uitvoeren dan bij een verf op alkydbasis. Hierdoor compenseert de lijnolieverf de wat hogere uitvoeringskosten.

Onderhoudskosten Voor bestaande, vlakke en geprofileerde gevelbekleding, gevelpanelen of gevelbetimmeringen, die meer dan 300 mm breed zijn, geeft de kostentabel de uitvoeringskosten van het te onderhouden dekkende buitenschilderwerk weer per vierkante meter te schilderen oppervlak. Daarbij zijn de kosten voor de schildersystemen OHD 02, 03 en 05 weergegeven op basis van de besteksomschrijvingen volgens het Basisverf- en glasbestek 2006 voor Nieuwbouw- en Onderhoudswerkzaamheden. Bij de overgang van een synthetisch verfsysteem naar een lijnolieverfsysteem kan men geen bijwerkbeurt volgens OHD 05 toepassen, omdat men op de volledige ondergrond een overbruggingslaag met een lijnoliegrondverf moet aanbrengen. Bij bestaand schilderwerk met een lijnolieverfsysteem kan men uiteraard wel het bestaande schilderwerk bijwerken en onderhouden met een bijwerkbeurt volgens OHD 05.

De specificaties van een onderhoudsbeurt volgens OHD 03 laten de werkzaamheden en de calculatie in werkvolgorde zien. Het aantal manuren geeft de gemiddelde productietijd weer onder normale omstandigheden.

Er is gerekend met een uurloon van € 28,35 zonder opslagen voor bedrijfskosten, winst en risico. Bij de materialen is uitgegaan van de bruto prijs voor de opdrachtgever. Alle complete calculaties van de schilderkosten kan men op www.casadata.nl na het inloggen zien. Deze calculaties kan men dan ook meteen downloaden in Excel en eenvoudig aanpassen.

Het regionale kostenniveau betreft de regio Oost Gelderland (postcode 7000 - 7100). Op www.casadata.nl ziet men het kostenniveau van de eigen regio door het opgeven van de postcode. Bij de indirecte kosten is gerekend met een toeslag op de directe kosten van 37,5 procent. Dat bestaat uit 25 procent voor algemene bedrijfskosten, 10 procent voor winst en risico. De kosten zijn exclusief klimtijd, steigerwerk, doorwerkvoorzieningen en ander materieelgebruik, transport, afkomende materialen en stort.

Hoekkeper

Kilgoot

Dakraam

Producteigenschappen

Toepassingen

• Gebruiksklaar • Lichtgewicht • Blijvend flexibel • Stormvast • Direct waterafstotend • Verwerkbaar bij elke temperatuur • Internationaal gecertificeerd

• Vastleggen van nokvorsten en hoekkepers • Vastleggen van kant- en gevelpannen • Afdichten van kilgoten • Ondersteuning van loodaansluitingen • Verbeteren van aansluiting tussen dakpan en dakraam

flexim

®

Buys Ballotstraat 4, 1704 SK Heerhugowaard Telefoon : +31 (0)72 57 14 350 E-mail : flexim@flexim.nl Internet : www.flexim.nl

Meer informatie over lijnolie verven is verkrijgbaar bij onder meer Rolsma Lijnolieverven BV in Enschede, www.rolsmapaint.com

nr. 5 | oktober 2012

31

Schindler 6300 Eenvoudig design. Past perfect.

De nieuwe generatie voor liftvervangingen.

www.schindler.nl

Techniek

Inspectie van dakisolatie vanuit de lucht Voor inspectie van isolatie en warmtelekken van gebouwen worden al vele jaren warmtebeeldcamera’s gebruikt. Dat levert vaak mooie roodblauwe plaatjes op. Tot nu toe vormde de inspectie van daken nogal eens een probleem, zeker als er geen hoger gelegen daken in de buurt aanwezig zijn. FLIR, leverancier van warmtebeeldcamera’s, biedt nu echter uitkomst: met een extreem lichte camera die gemonteerd kan worden op een onbemand luchtvliegtuig dat op afstand bedienbaar is.

H

et idee om een warmtebeeldcamera op een onbemand vliegtuigje (UAV – Unmanned Aerial Vehicle) te zetten is afkomstig van Ralf Grispen van Thermografisch & Adviesbureau Uden in Uden en Peter te Velde van adviesbureau Jansen Venneboer in Wijhe. Zij ervaarden dezelfde problemen bij inspectie van dakisolatie en besloten samen te werken aan een oplossing. Samen kwamen ze in contact met Willo Vleer van het luchtfotografiebedrijf ByDrone in Zuidlaren.

Die had al een onbemand vliegtuigje met een FLIR warmtebeeldcamera en ook een officiële vergunning voor het uitvoeren van dergelijk luchtinspecties. Het onbrak Vleer echter aan de kennis om de warmtebeelden ook op de juiste manier te interpreteren. En dat was nou juist de kennis die Grispen en Te Velde wél hadden.

Techniek Het idee ontstond om gebruik te maken van een octokopter, ofwel een helikopter met acht rotors, van fabrikant Draganfly. De gebruikte Dragan-

fly X8 is voorzien van een boordcomputer en een groot aantal geïntegreerde sensoren waarmee het voertuig stabiel kan vliegen en stil kan hangen.

Daarmee vormt het toestel een stabiel platform voor camerasystemen zoals de warmtebeeldcamera’s van FLIR. De camera die op de octokopter werd gemonteerd, is een Tau 320 warmtebeeldcamera. Deze extreem lichte en compacte camera is bij uitstek geschikt voor integratie met dit type UAV’s. Dankzij het lage energieverbruik, het compacte formaat en het bescheiden gewicht heeft de camera weinig invloed op de vliegtijd van de UAV. De FLIR Tau 320 biedt warmtebeelden van een uitstekende kwaliteit met een resolutie van 320 × 256 pixels.

De acht elektromotoren worden gevoed door een accu waarmee de octokopter ongeveer een kwartier kan vliegen. De UAV wordt geleverd met vier accu’s. De thermische beelden van de camera worden draadloos naar het grondstation verzonden, én opgenomen door de digitale videorecorder aan boord en opgeslagen op een geheugenkaart.

De octokopter kan hoger dan 2 kilometer vliegen, maar mag volgens de regels ‘slechts’ tot 300 meter. Dat is voor de meeste klussen ruim voldoende.

Dit warmtebeeld toont een aantal hotspots die kunnen duiden op beschadigde of ontbrekende dakisolatie.

Nadere inspectie is noodzakelijk om de ernst van het probleem vast te stellen.

Dit gedeelte van het dak vertoont geen tekenen van isolatieproblemen.

Testvluchten Bij testvluchten bleek dat deze combinatie een goede oplossing biedt voor inspecties van dakisolatie. Zo werd bijvoorbeeld de dakisolatie van een woonzorgcentrum in Deventer geïnspecteerd. Op beelden van de warmtebeeldcamera was duidelijk te zien dat er warmte lekte uit bepaalde delen van het dak. Nadat de probleemgebieden waren vastgesteld, kon binnen verder onderzoek gedaan worden.

Daar bleek dat de isolatie op sommige plekken volledig ontbrak. Dat was niet alleen ‘slordig’ van de bouwers, maar leidde ook tot aanzienlijke energieverliezen voor het woonzorgcentrum. Uiteraard luidde het advies om de isolatie te verbeteren.

Win-winsituatie Bij de inspecties met de FLIR Tau 320 warmtebeeldcamera op een UAV werkten Grispen en Te Velde samen met Willo Vleer van ByDrone uit Zuidlaren. Vleer: ‘Door onze kennis te bundelen, is een klassieke win-winsituatie ontstaan voor alle betrokkenen’.

Op basis van de gezamenlijke testvluchten kan worden geconcludeerd dat deze methode een uitstekende aanvulling biedt op traditionele thermografische inspecties vanaf de grond. ‘Dankzij deze nieuwe invalshoek kunnen we gebouwen vanuit andere hoeken bekijken en isolatieproblemen identificeren die zonder UAV moeilijk te constateren zouden zijn’, besluit Grispen.

De Draganflyer X8 vormt een prima platform voor een camera, dankzij de acht rotors en boordsensoren, waarmee hij stabiel kan vliegen en stil kan hangen in de lucht.

nr. 5 | oktober 2012

33

(advertorial)

Stekerbare oplossingen voor nu en de toekomst Attema uit Gorinchem levert al vele jaren innovatieve plug and play producten voor de installateur. Met stekerbare systemen, modulaire opbouwmogelijkheden is de installateur geholpen aan kwaliteitsproducten die installatietijd besparen. De producten van het bedrijf vinden in toenemende mate hun weg naar de renovatiebouw. Hier bewijzen de producten hun kwaliteit in een omgeving waar flexibiliteit een belangrijk gegeven is.

De oplossingen van Attema op het gebied van installaties zijn talrijk. Vertegenwoordigers van woningbouwcorporaties en e-adviseurs zitten regelmatig aan tafel om oplossingen te vinden voor specifieke installatieproblemen. Attema’s stekerbare producten werden toegepast in bijvoorbeeld de ‘Jubi torens’ in Den Haag, in scholen en zorgcentra. ‘En in toenemende mate ontwikkelen we producten toegespitst op de renovatiemarkt,’ zegt Marcel Herssevoort, marketing manager van Attema. ‘Makkelijk aanpasbare producten voor de vaak niet standaard situaties die je in deze markt tegenkomt.’

Het varieert van het P25 platbuissysteem voor het netjes afschermen van kabels en tot bijvoorbeeld een totaal oplossing voor de installaties van galerijflats de flat energy cube, die het bedrijf ontwikkelde in samenwerking met Itho Daalderop.

‘Renovatiebouw vereist producten waarmee je flexibel, slimmer, sneller en kostenefficienter kunt werken. Ons 100 procent stekerbaar programma beantwoord aan die voorwaarden,’ zegt Herssevoort. Van verdeler tot het laatste aansluitpunt kan binnen het Attema programma volledig stekerbaar worden geïnstalleerd. ‘Berekend is dat dit 3 tot 10 maal sneller is en wel 40 procent goedkoper kan uitpakken.’

Daarbij denkt Attema, dankzij hun vakmanschap en kijk op de praktijk, met de installateur mee. ‘Zo zorgden we ervoor dat een installateur voor een renovatieproject waarbij kantoren werden omgebouwd tot studentenwoningen, ons K40 opbouwplintsysteem kant en klaar op maat geleverd kreeg per unit. Voor ons in de productie een kleine moeite, voor de installateur een gigantische tijdbesparing.’

Toekomst Attema doet haar innovaties op basis van een goed onderbouwde visie op de toekomst. ‘We namen bijvoorbeeld deel aan het manifest Renovatievisie 2050 waarin we met diverse marktpartijen oplossingen aandroegen voor een kwalitatieve verbetering van het bestaande woningaanbod. Met oog op de ontwikkelingen waarbij bewoners een groeiende vraag naar diensten, een laag energieverbruik en verhoogd comfort hebben, moeten wij techniek ondersteunende producten leveren als groepenkasten, inbouw- en opbouwsystemen die bovendien aanpassingen van de infrastructuur gedurende een lange gebruiksfase veilig en eenvoudig mogelijk maakt.’

Flat Energy Cube Tot de top van wat mogelijk is bij renovatie op installatiegebied, behoort de Flat Energy Cube. Een prefab unit voorzien van E- en W-installaties voor een woning, voor nu en in de toekomst. De Flat Energy Cube is ontstaan vanuit de vraag van de markt om snel een renovatie uit te kunnen voeren en naar een hoger energielabel te gaan (bijv. A++). In samenwerking met Itho Daalderop werd deze oplossing ontwikkeld. De compacte unit bevat een warmtepomp, een boilervat, CO2-gestuurde ventilatie en een Douche WTW. Daarnaast beschikt de unit over alle data installaties voor zorg en entertainment.

In twee dagen is de hele installatie in een woning te plaatsen en te installeren.

‘Het is voor ons tevens een voorbeeld van werken in ketenverband. Als mee ontwikkelende partner kunnen wij een grote meerwaarde hebben bij het vinden van de gepaste installatie oplossing voor elk project.’

De flat Energy Cube won om bovenstaande redenen begin dit jaar de VSK award.

Met deze producten onderstreept Herssevoort de kracht van het bedrijf; ‘Attema is een praktisch ingesteld bedrijf dat een totaal oplossing kan aanbieden aan de adviseur en de installateur van dienst is met zoveel mogelijk plug and play producten waarmee hij tijd kan besparen en hoge kwaliteit kan leveren.

Attema B.V. Schelluinsestraat 1 4203 NJ, Gorinchem 0183.650.650 www.attema.com

Hout

Prefab dakkapellen: in een dag een nieuwe ruimte erbij

Prefab dakkapellen, klaar om naar het werk te worden gebracht.

Licht, ruimte en een nieuw wooncomfort met een prefab dakkapel.

De plaatsing van een dakkapel brengt ruimte en daglicht op de bovenste verdiepingen van een gebouw. En als de opbouw op maat in de fabriek volledig afgewerkt op de bouw wordt geleverd en gemonteerd, dan dient dat niet alleen het gemak, maar ook de snelheid en de kwaliteit.

M

et het loslaten van de vereiste bouwvergunning voor de achtergevel en het versoepelen van de regelgeving op de voorgevel in oktober 2010, is de dakkapel in zowel de nieuwbouw als de renovatie bezig aan een gestage opmars. En dat is niet verwonderlijk: plaatsing opent een veelheid aan mogelijkheden om iets meer met de donkere zolder te doen dan alleen de opslag van huisraad.

Toch gelden er nog wel eisen aan dit bouwelement. Zo mag de buitenwerkse hoogte niet groter zijn dan 1,75 meter, moet de kapel verticaal gemeten tussen de 0,5 en 1,0 meter uit de dakvoet beginnen en moet hij tevens aan de bovenzijde minimaal 0,5 meter onder de bovenkant van de nok eindigen. De opbouw moet bovendien een minimale afstand tot de bouwmuur hebben van 0,5 meter, omdat die immers feitelijk de erfgrens aangeeft. In tegenstelling tot aan de achterzijde, is een kapel over de hele

breedte van het dak aan de voorkant van een woning niet toegestaan. De meeste gemeentes hanteren een afmetingengrens van 50 procent van het dakoppervlak, maar er zijn ook uitzondering naar 30 procent en 70 procent. Dat betekent dat dakkapellen over het algemeen een afmeting hebben van twee, drie of vier meter.

Prefab Een traditionele dakkapel of dakopbouw wordt ter plaatse in het werk opgebouwd en gemonteerd. Dit maakt de opbouw en uitvoering van het element zwaar afhankelijk van de (weers)omstandigheden ter plaatse.

Ook is het ruimtebeslag op de bouwplaats groot, omdat elk onderdeel na werktijd toch eerst veilig opgeborgen moet worden. Werk ter plaatse zadelt de bewoner bovendien op met mogelijk transport van bouwmaterialen door de woning, wat niet altijd gewenst is. Deze veelheid aan redenen is voor de leden van de sectie

Prefab dakkapellen geplaatst op de woningen.

Daken van de Nederlandse Bond van Timmerfabrikanten in Bussum reden zich voor een belangrijk deel te richten op de prefab dakkapel. Deze wordt in een fabriek geprefabriceerd en met een hijskraan op het dak geplaatst. Verregaande automatisering en computergestuurde machines maken ook kleine series in speciale vormen mogelijk.

Voordelen Prefab heeft een aantal voordelen boven (af)bouw ter plaatse. De dakkapel wordt in de geconditioneerde omgeving van de fabriek veilig en schoon geproduceerd. Weersinvloeden krijgen geen greep op het eindresultaat. Het maakt het bovendien mogelijk het element kant-en-klaar en hoogwaardig op de bouwplaats aan te leveren, inclusief afwerking, beglazing, zinkwerk en dakleer. Zo worden eventuele faalkosten tot een minimum beperkt. Een kraan tilt het afgewerkte en beglaasde element op zijn plek voor montage met ijzeren hoekankers en lange schroeven. Montage en afbouwtijd zijn zo in vergelijking met de traditionele methode aanzienlijk bekort. De productietijd in de fabriek per dakopbouw ligt min of meer vast tussen minimaal twee en

maximaal vier dagen, afhankelijk van de uitvoering. De kwaliteit is bij elk element onverminderd hoog. De prefab bouwwijze maakt het zo mogelijk de elementen op afroep te leveren en zonder onnodig ruimtebeslag direct dezelfde dag te monteren. Daardoor zijn de voorbereidingen voor het openen van het dak buitengewoon goed te plannen. De duur dat het dak een gapend gat vertoont en daarmee overlast voor de bewoners geeft, is zo uitermate kort. Het hele proces voordat de eigenaar of huurder in zijn nieuwe, ruime, lichte zolderruimte aan de slag kan, duurt over het algemeen bij prefab korter dan 12 uur (van 07.00 uur tot 17.00 uur). En dat is niet lang voor een hoogwaardige, kwalitatieve, complete metamorfose die je huis met een extra ruimte uitbreidt.

Op welke manieren kan hout worden toegepast in renovatieprojecten? Hoe kan hout worden behouden en worden onderhouden?

De NBvT (Nederlandse Bond van Timmerfabrikanten) geeft tips in elk nummer van RenovatieTotaal.

nr. 5 | oktober 2012

35

Adv coba 1/1 moet nog komen?

Bouwkosten

Klein klachtenonderhoud (klussen) Woningen en woongebouwen die bewoond worden, dienen regelmatig te worden onderhouden. Dit onderhoud kan men planmatig uitvoeren.

Maar helaas zijn er tussendoor ook mankementen die verholpen dienen te worden; dit noemt men klachtenonderhoud. Aan dit klachtenonderhoud zit vaak een ander prijskaartje. Deze onderhoudswerkzaamheden zijn een stuk duurder dan het geplande onderhoud. Dit komt doordat de werkzaamheden eenmalig zijn en binnen een bepaalde tijd verholpen dienen te worden of spoedeisend zijn. Deze werkzaamheden kunnen worden verricht door de eigen technische dienst of men heeft hiervoor vaste afspraken met onderhouds- of klussenbedrijven. De kostengegevens zijn gegeven voor compleet uitgevoerde werkzaamheden. Alle kosten, zoals arbeids-, materiaal,en materieelkosten zijn opgenomen, excl. staartkosten. Deze gegevens zijn een greep uit het onderzoeksrapport Klusprijzen Klantenwerk van MBCP. Zie www.klusprijzen.info Informatie: Ed de Rechteren van Hemert Multi Consultants edrecht@multiconsultants.nl

Onderhoudswerkzaamheden

Onderhoudswerkzaamheden eenheid

Midden

Noord

Oost

Zuid

West

eenheid

Midden

Noord

Oost

Zuid

West

Opnamekosten per opdracht

stuk

23,10

22,64

21,95

22,41

24,95

Overleg bewoners/opdrachtgever

m2

25,60

25,09

24,32

24,83

27,65

Opruimen en schoon opleveren

m

2

Losliggende dakpannen vastleggen

stuks

23,35

22,88

22,18

22,65

25,22

36,23

35,51

34,42

35,14

39,13

Vervangen dakpannen

stuks

42,36

41,51

40,24

41,09

45,75

Klemmend draairaam gangbaar maken

stuk

44,93

44,03

42,68

Klemmende voordeur gangbaar maken

stuk

63,45

62,18

60,28

43,58

48,52

Hemelwaterafvoer verstopping verhelpen

stuk

42,25

41,41

40,14

40,98

45,63

61,55

68,53

Lekke zinken goot repareren

stuk

39,65

38,86

37,67

38,46

42,82

Klemmende achterdeur gangbaar maken

stuk

57,00

55,86

Klemmende bergingdeur gangbaar maken

stuk

51,36

50,33

54,15

55,29

61,56

Lekkende kraan repareren

stuk

24,60

24,11

23,37

23,86

26,57

48,79

49,82

55,47

Verstopping wastafel/fontein verhelpen

stuk

23,50

23,03

22,33

22,80

25,38

Klemmend val/klepraam gangbaar maken

stuk

37,68

36,93

35,80

36,55

40,69

Wastafel vervangen

stuk

295,25

289,35

280,49

286,39

318,87

Vervangen schuifraamkoord

stuk

29,15

Fontein vervangen

stuk

165,35

162,04

157,08

160,39

178,58

28,57

27,69

28,28

31,48

Closetzitting vervangen

stuk

36,35

35,62

34,53

35,26

39,26

Vervangen voordeurslot klasse ***

stuk

195,25

191,35

185,49

Vervangen achterdeurslot klasse ***

m2

189,65

185,86

180,17

189,39

210,87

Closetpot vervangen

stuk

365,15

357,85

346,89

354,20

394,36

183,96

204,82

Reservoir hevelconstructie repareren

stuk

39,65

38,86

37,67

38,46

42,82

Vervangen combi-uitzetter

m2

27,20

26,66

25,84

Vervangen raamsluiting

m2

25,30

24,79

24,04

26,38

29,38

Lekkende waterleiding dichten

stuk

36,56

35,83

34,73

35,46

39,48

24,54

27,32

Vervangen draairaam hardhout

m2

412,60

404,35

Vervangen val/klepraam

m2

382,00

374,36

391,97

400,22

445,61

Wa

stuk

28,35

27,78

26,93

27,50

30,62

362,90

370,54

412,56

Wandcontactdoos vervangen

stuk

29,65

29,06

28,17

28,76

32,02

Vervangen tochtstrip

st

7,15

Schakelaar repareren

stuk

29,65

29,06

28,17

28,76

32,02

7,01

6,79

6,94

7,72

Schakelaar vervangen

stuk

31,65

31,02

30,07

30,70

Vervangen dorpelstrip

st

14,85

14,55

14,11

14,40

16,04

Tegel in sanitaire ruimte vervangen

Vervangen radiatorkraan

stuk

64,00

62,72

60,80

62,08

69,12

stuks

15,20

14,90

14,44

14,74

16,42

Vervangen radiator

stuk

275,00

269,50

261,25

266,75

297,00

Tegels in sanitaire ruimte volledig vervangen

m

65,32

64,01

62,05

63,36

70,55

Vervangen rookgasafvoer

stuk

210,00

205,80

199,50

203,70

226,80

2

nr. 5 | oktober 2012

37

Productoverzicht Combihamers nu met stofafzuigadapter Makita heeft het assortiment SDS-MAX combihamers uitgebreid met vier modellen die standaard zijn voorzien van een stofafzuigadapter. Deze adapter en de bijbehorende kokers zijn zowel geschikt voor boren als breken.

gefreesde sleuf gedrukt te worden. De buizen blijven door het sterke verenstaal achterin de sleuf zitten, zodat de stukadoor de sleuf volledig en goed gevuld kan afwerken. Doordat de buisklem van RVS is, blijven er ook geen kleursporen door vocht achter. De buisklem is geschikt voor buizen van ø16 – ø24 mm in sleuven van 18 – 35 mm breedte.

Tilmar BV, Meppen, (0591) 37 16 68, www.tilmar.nl

Veilige rookgasafvoer voor renovatieprojecten

De professional kan de kokers eenvoudig verlengen en aanpassen aan de lengte van iedere boor of beitel, wat zorgt voor een optimaal stofvrij resultaat. Deze nieuwe Makita SDS-MAX combihamers HR4010CV, HR4011CV, HR4510CV en HR4511CV met stofafzuigadapter voldoen aan de eisen voor stofvrij, veilig en gezond werken.

Dankzij de toegepaste actieve Anti Vibratie Technologie (AVT) worden trillingen geabsorbeerd waardoor de machines ondanks een hogere slagkracht toch voelbaar rustiger in de hand liggen.

De nieuwe combihamers werken tot 50 procent sneller dankzij Smart Impact Technologie. Ze beschikken standaard over 12 beitelposities en een constante slag- en draaikracht, ook bij zware belasting. De machines zijn tevens voorzien van een instelbare slagkracht voor breken, een (veiligheids)slipkoppeling tegen vastslaan en een slagstop voorkomt het stukslaan van de boorhouder. Een LED-indicatie waarschuwt de gebruiker tijdig voor koolborstelslijtage of preventief onderhoud. De combihamers HR4010CV en HR4011CV zijn bij uitstek geschikt voor gaten van 24 mm, maar boren tot 40 mm in beton. De HR4510CV en HR4511CV kunnen tot 45 mm boren in beton.

Makita Nederland, Eindhoven, (040) 206 40 56, www.makita.nl

RVS buisklem voor gefreesde sleuven Sinds jaar en dag worden allerlei buizen op diverse bewerkelijke en feitelijk onprofessionele manieren vastgezet in gefreesde sleuven voordat de stukadoor de muur kan afwerken. Nu is er gelukkig TubiClic®, een gepatenteerde universele RVS buisklem voor de bevestiging van diverse buismaten in bijna alle maten gefreesde sleuven.

In muren worden diverse buizen weggewerkt, zoals voor elektra, waterleiding en verwarming. Voordat de stukadoor komt om de buizen definitief in de muur te fixeren moet de installateur er voor zorgen dat ze in de sleuf blijven zitten. Dat gebeurt met allerlei geïmproviseerde middelen, zoals spijkers, pluggen, stukjes schuim, karton of andere afvalstukjes. Een tamelijk onhandige en tijdrovende bezigheid om steeds weer iets te zoeken en op maat te maken om de buis mee te fixeren.

Maar er is nu een oplossing: de TubiClic® is met één simpele handbeweging op de buis vast te klemmen.

Daarna dient de buis inclusief de TubiClic® achterin de

De ECONEXT® Chimney cover is een innovatieve en moderne uitmondingsconstructie voor plaatsing op een grespot. In situaties waarbij een ouderwets cv-toestel wordt vervangen door een moderne HR cv-ketel dient u ook het rookgasafvoersysteem snel en veilig te kunnen vervangen.

De ECONEXT® Chimney cover is een innovatieve ontwikkeling uit het Research & Development centre van Cox Geelen. Bij renovatieprojecten van rookgasafvoerkanalen, in veelal 60/70er jaren bouw, wordt dikwijls gebruik gemaakt van bestaande rookgaskanalen. Dit kan ook een schoorsteen zijn met één of meerdere grespotten. De nieuwe totaaloplossing heeft een dubbele trekvaste verbinding: één aan de onderzijde van de schoorsteen bij de muuraansluitplaat en de andere aan de bovenzijde van de schoorsteen bij de uitmonding, de ECONEXT® Chimney cover. Het ingenieuze ontwerp garandeert een hoog installatiegemak. In combinatie met het CoxDENS® Flex aansluitmateriaal en de speciale muuraansluitplaat met schachtbocht kan op eenvoudige wijze een dubbele trekvaste en veilige rookgasafvoer op een grespot worden gerealiseerd.

Cox Geelen B.V., Eijsden, (043) 40 99 500, www.coxgeelen.nl

Omruilactie voor warmtebeeldcamera’s FLIR Systems wil ervoor zorgen dat zoveel mogelijk warmtebeeld professionals werken met de best mogelijke warmtebeeldcamera op de markt. Daarom lanceert FLIR Systems het inruilprogramma 2012.

Iedereen die een oude warmtebeeldcamera inruilt, ongeacht leeftijd en merk, bespaart 20 procent op geselecteerde FLIR Systems warmtebeeldcamera’s.

Accessoires en software die worden besteld samen met de nieuwe FLIR Systems warmtebeeldcamera krijgen dezelfde korting van 20 procent. Warmtebeeldprofessionals die beslissen hun oude warmtebeeldcamera in te ruilen voor een nieuw model van FLIR Systems kunnen profiteren van onder andere FLIR’s unieke MSX-technologie, functies zoals een touchscreen met tekenmogelijkheid, iPhone en iPad connectiviteit via Wi-Fi, hogere resolutie en betere thermische beeldkwaliteit. Dit jaar kunnen gebruikers direct tot 7130 euro besparen op geselecteerde FLIR warmtebeeldcamera’s, waaronder de nieuwste FLIR T640bx/T620bx modellen. Ook alle andere merken kunnen worden ingeruild voor een nieuw FLIR Systems model, ongeacht leeftijd en merk.

De brandtest werd uitgevoerd met doorvoeringen van koperen en stalen buizen in een wand van cellenbetonblokken. Alle 14 geteste plugconfiguraties hebben de test succesvol doorstaan en kunnen daarmee in alle gangbare wanden van (cellen)beton in de bouw worden toegepast. De integriteit en thermische isolatie van de SLIPSIL (adapter)pluggen zijn E 120-C/U en EI 120-C/U gekwalificeerd volgens EN 13501-2:2007.

SLIPSIL pluggen van Beele Engineering worden vervaardigd van hoogwaardig NOFIRNO rubber en zijn speciaal ontwikkeld voor het brandwerend en gas- en waterdicht afdichten van doorvoeringen voor een of meerdere metalen of kunststof buizen. De plug is uiterst eenvoudig te installeren en kan direct na installatie al aan hoge drukken worden blootgesteld. SLIPSIL adapterpluggen zijn speciaal bedoeld voor overmaatse doorvoeringen.

De adapterpluggen kunnen in de standaard SLIPSIL pluggen worden geïnstalleerd.

Beele Engineering BV, Aalten, (0543) 46 16 29, www.beele.com

Lichtgewicht prefab maatwerk schoorstenen MeeKro produceert lichtgewicht prefab maatwerk schoorstenen die absoluut 100 procent lek- en onderhoudsvrij zijn. Bovendien heeft het bedrijf voor elke dakconstructie wel een passende schoorsteen, of het nou gaat om hellende, nok-, platte, piramide- of wolfseind daken.

MeeKro schoorstenen worden gemaakt van 3 mm dik aluminium plaatmateriaal dat garant staat voor een stevige starre constructie en een zeer lange levensduur.

Het geringe gewicht (circa 75 kilogram, inclusief lood) en de diverse bevestigingssystemen maken dat deze schoorstenen snel en makkelijk te monteren zijn. Om de schoorstenen een traditioneel gemetseld aanzicht te geven, kunnen deze onder andere worden voorzien van een composiet steenstrip (in kleur en nuance overeenkomstig met de verwerkte gevelsteen). Een extra uitstraling kan de schoorsteen krijgen door bijvoorbeeld de bovenzijde te voorzien van een rollaag, een sier-/ kraallijst, een betonplaat en/of schoorsteenkap. De schoorsteenkappen zijn leverbaar in vele modellen.

Nieuw bij MeeKro zijn de aluminium maatwerk prefab schoorstenen inclusief composiet steenstrip met de volgende voorzieningen: cv rookgasafvoer, luchttoevoer, ventilatieafvoer en rioolontluchting. De kanalen voor deze voorzieningen worden los meegeleverd en zijn later door het plug & play principe makkelijk te monteren in de schoorsteen.

MeeKro, Noordbroek, (0598) 45 39 92, www.meekro.nl

FLIR Commercial Systems B.V., Breda, (076) 579 41 91, www.FLIR.com

Brandtest voor pluggen en adapterpluggen SLIPSIL pluggen en SLIPSIL adapterpluggen in combinatie met SLIPSIL verlooppluggen van Beele Engineering, zijn gedurende een twee uur durende brandtest succesvol getest conform NEN-EN 1366-3:2009.

nr. 5 | oktober 2012

39

Waarom houten kozijnen en deuren?

Hout wordt al vele eeuwen toegepast als bouwmateriaal. Ook kozijnen en deuren worden al sinds mensenheugenis gemaakt van hout. Hout heeft zich door de eeuwen heen bewezen duurzaam en betrouwbaar te zijn. In een overzicht willen we laten zien dat kozijnen en deuren gemaakt van hout in alle stadia van de gebruikscyclus de beste keus is. Of het nu om duurzaamheid, milieubelasting of uitstraling gaat, hout heeft duidelijke voordelen ten opzichte van alle andere gebruikte materialen.

Hout = duurzaam Hout = CO2 vastleggend Hout = mooi Hout = veilig Hout = milieuvriendelijk Hout = isolerend Hout = te onderhouden Hout = sterk Hout = veelzijdig Hout = recyclebaar

www.nbvt.nl

Productoverzicht Nieuwe varianten voor bedieningsplaten De serie Visign for Style 12 bedieningsplaten van Viega Nederland is uitgebreid met nieuwe varianten. Daarin worden nieuwe materiaaluitvoeringen gecombineerd met een hoogwaardig design en hedendaagse functionaliteit.

Eerder al werd de Visign for Style 12-collectie uitgebreid met een massief roestvaststalen uitvoering van geborsteld RVS. De nieuwe varianten noemt het bedrijf dan ook een logische doorontwikkeling.

De drukknoppen van alpinewit of verchroomd kunststof zijn ondergebracht in een ESG glasplaat in de kleuren helder/lichtgrijs, parsol/zwart of helder/mintgroen. Er is bovendien een inbouwframe leverbaar voor het gelijk inbouwen met de tegels.

De uitvoering in geborsteld staal leent zich bij uitstek voor omgevingen die intensiever worden gebruikt, zoals openbare en semi-openbare omgevingen. De stijl en vormgeving sluiten naadloos aan op het eenvoudige en heldere lijnenspel van de elegante designserie. De bedieningsplaten met slechts 7 mm opbouwhoogte en vederlichte wiptechnologie zijn vervaardigd van hoogwaardig kunststof, RVS of veiligheidsglas en oogsten niet alleen bij gebruikers maar ook bij interieurontwerpers en -architecten veel bewondering. De voorgemonteerde bedieningskabel is niet alleen uiterst eenvoudig en met slechts enkele handelingen te monteren, maar staat ook garant voor een lichte bediening.

binnenkarteling en gepatenteerde TTAP® aandrijving.

De RVS schroef is voor veel doeleinden geschikt zoals het bevestigen van dakhaken bij Solar systemen en het bevestigen van tuinhekken, carports, dak- en gevelbevestigingen en vele andere toepassingen.

Nestinox, Best, (0499) 33 90 42, www.nestinox.com

len zijn met 92 x 190 en 112 x 230 mm verschillend van afmeting. Zo kan de gebruiker afhankelijk van de werkzaamheden, bij gipsplaten, schilderwerk, het leggen van vloeren of timmerwerkzaamheden, de voor hem juiste machine kiezen. Ongeacht of hij deuren schuurt of gipsplaatwanden bewerkt, hij krijgt altijd een zuiver schuurbeeld zonder schuurkringen en groeven. Daarvoor zorgt het nieuwe swingsysteem dat de machines zeer rustig laat lopen en tegelijkertijd de vibraties op de achterste handgreep tot een minimum van minder dan 2,5 m/s2 reduceert. Ook warmtegevoelige materialen als verf of kunststof kunnen door de standaard ingebouwde toerentalvoorkeuze bewerkt worden. Een maximale materiaalafname per druk op de knop bereikt de gebruiker met de Turbo-Boost-schakelaar.

De SRE 4350 TurboTec en de SRE 4351 TurboTec van Metabo zijn zeer veelzijdig inzetbaar. Hun robuuste, en in de markt unieke, klemsysteem klemt zowel schuurbladen als ook tot 10 mm dikke schuurvliezen en schuurzolen met klithechting. Afgeronde kanten van de schuurzool voorkomen dat de werkstukken worden beschadigd.

Echt schuren voor professionals De nieuwe 350 Watt sterke vlakschuurmachines van Metabo realiseren een zeer fijn schuurbeeld en lopen bovendien bijzonder rustig. Het klemsysteem is geschikt voor schuurbladen met klithechting, standaard schuurbladen maar ook tot 10 mm dikke schuurvliezen.

De SRE 4350 TurboTec en de SRE 4351 TurboTec hebben een opgenomen vermogen van 350 Watt. De schuurzo-

AquaBlocker is een afdichtingsproduct van Bostik voor nagenoeg alle situaties waarbij vochtwering een rol speelt. Het middel kenmerkt zich door toepassing van geavanceerde SMP-technologie waardoor het gebruik van bitumineuze afdichtingsmiddelen niet nodig is.

Metabo Nederland BV, Breukelen, (0346) 25 90 60, www.metabo.nl

Unieke schroef met één hand monteren Nestinox heeft nu een unieke schroef in haar assortiment: de Tellerkopschroef. Deze schroef is met één hand en zonder voorboren te monteren en levert daardoor veel tijdwinst op.

De Tellerkopschroef heeft een speciale voorsnijpunt,

Viega Nederland BV, Naarden, (035) 538 04 42, www.viega.nl

Ondergronden vochtwerend maken

AquaBlocker bevat ook geen oplosmiddelen en bitumen en is daardoor niet schadelijk voor de gezondheid. Het middel is duurzaam, elastisch, veilig en schoon. Het kan worden gebruikt voor het waterdicht maken van gebouwen, van kelder tot dak. Het hecht op de meest voorkomende ondergronden waarbij de ondergrond niet persé helemaal droog hoeft te zijn. Ook tijdens de uitharding hoeft AquaBlocker niet droog gehouden te worden. Het middel kan worden aangebracht met behulp van een kwast of roller.

AquaBlocker is verkrijgbaar in verschillende verpakkingen: een kitpatroon voor het afdichten en/of repareren van voegen, naden en scheuren; een emmer van 6 kg voor het afdichten en/of repareren van vlakken, doorvoeringen, detailleringen, goten, schoorstenen en allerlei aansluitingen van verschillende bouwdelen, en een emmer van 14 kg voor het afdichten en/of repareren van grotere vlakken, daken, kelders en terrassen.

Bostik, (073) 62 44 400, www.bostik.nl; www.aquablocker.nl

nr. 5 | oktober 2012

41

1/4 adv fluke materiaal?

SNOERLOOS, SNEL, SIMPEL, SECUUR:

WF14DSL

HITACHIâ&#x20AC;&#x2122;S NIEUWE SNOERLOZE SNELSCHROEFAUTOMAAT Snoerloze machine met de nieuwste 4.0 Ah batterijtechniek. Uitgevoerd met het unieke Hitachi frictiekoppelingssysteem, dat geeft een perfecte controle over de schroeven.

De WF14DSL is geschikt voor een schroefband van 50 houtschroeven D4 x L25-41 mm. Wordt geleverd compleet met 2 4.0 Ah batterijen en lader in kunststof koffer.

WWW.HITACHI-POWERTOOLS.NL

NIEUW!

Productoverzicht Gietvloer als renovatievloer Een nieuwe vloer in tijden van recessie? Renoveer uw oude vloer met een DRT-gietvloer in plaats van veel sloopwerk waarbij de ondervloer beschadigd kan raken én wat een kostbare zaak is. met behoud van de interieurafwerking. Dit bespaart niet alleen veel montagetijd, maar leidt ook tot kostenbesparing. Bij de installatie wordt gebruik gemaakt van speciale EHU-A renoFit solostukken.

Het kozijn is samengesteld uit PVC profielen voorzien van metalen verstevigingselementen. De buitenprofielen zijn polyester gecoate aluminium profielen. De dakramen zijn geschikt voor hellingen van 15 tot 90 graden en aan de bovenzijde voorzien van een V35 traploos regelbaar ventilatierooster. Er zijn acht standaardmaten verkrijgbaar. En mocht de uitstraling van een houten dakraam gewenst zijn, dan biedt het dakraam PTP-V/Pi renoFit met grenenlook uitkomst.

Meestal hoeft er voor een gietvloer niets gesloopt te worden omdat de laagdikte van een DRT-vloer erg gering (3-6mm) is. Hierdoor is er bijna geen hoogteverlies. Dit betekent dat deuren of keukenplinten niet ingekort hoeven te worden. Ook eventuele vloerverwarming kan gewoon functioneren. Er kan echter ook in de gietvloer zeer dunne elektrische vloerverwarming worden geïntegreerd. Wanneer de keuze op traditionele vloerverwarming valt, kan deze worden ingefreesd.

De doorlooptijd van het aanbrengen van een gietvloer is kort; namelijk 2 tot 5 dagen. Vieze of kapotte voegen, versleten tegels of kaal marmoleum behoren tot het verleden. Een ruimte met een gietvloer levert gevoelsmatig veel ruimte op en kan in allerlei stijlen worden ingericht. Van modern tot landelijk of zelfs klassiek.

Door een strakke vloer te combineren met warme, klassieke elementen ontstaat juist een ongekend sfeervol geheel. DRT heeft eigen stylisten en architecten in dienst die interieur- en kleuradvies geven.

Fakro Nederland BV, Groesbeek, (024) 397 80 95, www.fakro.nl

Introductie nieuwe 4.0 Ah accu’s

Dakramen voor vervanging

In de meeste gevallen is de interieurafwerking nog in perfecte staat. Het renoFit vervangingsdakraam biedt hiervoor uitkomst. Het raam is uitwisselbaar met een aantal veel voorkomende bestaande dakraammaten,

DeWALT, Bergen op Zoom, (0164) 28 30 63, www.dewalt.nl

Systeem maakt gatzaaghouder overbodig Dit voorjaar introduceerde ProFit het Click & Drill TM systeem dat de gatzaaghouder overbodig maakt. De zaagprop met een schroevendraaier uit de gatzaag halen is een terugkerende ergernis van iedereen die in hout, steen, kunststof of metaal boort. Het kost namelijk vaak meer tijd dan het boren van het gat zelf.

Het gepatenteerde Click & Drill systeem lost dit probleem op.

DEWALT®, de wereldwijde marktleider op het gebied van elektrische gereedschappen, breidde onlangs het assortiment XR® Li-Ion machines uit met de introductie van 4.0 Ah accu’s. Deze bieden tot 33 procent meer capaciteit dan de bestaande 3.0 Ah accu’s, waardoor efficiënt en langer werken mogelijk wordt.

DRT Vloeren Nederland, Oss, (0412) 64 25 88, www.drt.nl

Ook dakramen hebben niet het ‘eeuwig leven’. Onder invloed van weer en wind, maar ook door het gebruik, moet het dakraam dan vervangen worden. FAKRO ontwikkelde hiervoor een speciaal vervangingsdakraam: de PTP-V RF renoFit of de PTP-V/Pi RF renoFit.

DEWALT® lanceert een volledig assortiment XR® Li-Ion machines met 4.0 Ah accu.

Alle 4.0 Ah machines profiteren van innovaties die ook op de bestaande XR® Li-Ion machines terug te vinden zijn. De intelligente schakelaar en variabele snelheid maken snel en nauwkeurig werken mogelijk. De intelligente schakelaar voorkomt diepteontlading van de accu en beschermt daarmee de lithium cellen in de accu. De levensduur van de accu en machine worden hierdoor aanzienlijk verlengd.

De 4.0 Ah accu’s bieden een aanzienlijk langere werktijd. Toch zijn zowel de afmetingen als het gewicht van de accu’s identiek aan de populaire 3.0 Ah accu’s.

Dit bevordert de ergonomie tijdens het langdurig en intensief werken met deze machines. DEWALT® introduceert het 4.0 Ah assortiment aan dezelfde prijs als 3.0 Ah. De keuzevrijheid tussen 14,4V en 18V blijft volledig intact. DEWALT® introduceert namelijk machines en voordeelsets met 4.0 Ah accu in beide voltages.

De zaagprop is eenvoudig zonder schroevendraaier te verwijderen en de gatzaag is snel te wisselen voor een gatzaag met een andere diameter. Twee voordelen die de gatzaag radicaal verbeteren. Wie een centreerboor in de gatzaag plaatst, kan direct boren. De zaagprop komt vrij door na het boren de gatzaag naar achter te klikken.

De gebruiker bespaart gemiddeld 15 procent op de totale aanschaf, omdat slechts een centreerboor nodig is en geen gatzaaghouder.

Het Click & Drill systeem is voor iedere ProFit gatzaag leverbaar, exclusief de classic range. ProFit heeft de grootste range gatzagen die in de markt bestaat. Ze zijn verkrijgbaar in losse maten en in alle gewenste assortimenten voor iedere doelgroep, bij gereedschapdealers in geheel Europa.

Boorwerk BV, Weesp, (0294) 43 20 50, www.boorwerk.nl; www.profitholesaw.com

nr. 5 | oktober 2012

43

(advertorial)

Tijdelijke lift oplossing voor renovatie wooncomplexen In het wooncomplex De Waard in Assendelft zijn de liften vervangen. De gemiddelde leeftijd van de bewoners is zeer hoog, waardoor corporatie Parteon ervoor koos om tijdens de renovatie een veilige, tijdelijke lift te installeren. De lift van Reco Special Products voldeed aan deze eisen en meer.

Parteon

De drempelloze lift van Reco Special Products maakt het voor de oudere bewoners gemakkelijk, bovendien is gekozen voor de uitvoering met een automatische deurdranger die de bewoners zelf met een sleutel kunnen openen. Van binnenuit is de deur te openen met een arm / elleboog schakelaar.

Normaliter wordt de tijdelijke lift aan de gevel van het pand bevestigd. Bij dit pand was dat niet mogelijk door een overhangende luifel. Met speciale lange bruggen is er een veilige verbinding van de Reco-lift naar het pand gecreëerd. Dit heeft het bedrijf ook met succes toegepast bij een dergelijk project van Parteon aan de van de Lindestraat in Zaandam.

Om ervoor te zorgen dat de lift veilig en stabiel is, wordt de lift verankerd aan het pand. De pui van het pand De Waard is hiervoor niet geschikt. Door aan weerszijden van de tijdelijke lift ballast containers te plaatsen, ontstaat toch een stabiele constructie.

“Wij hebben gekozen voor een tijdelijke lift, omdat de bestaande lift gerenoveerd werd en er in het complex voornamelijk ouderen wonen. Reco Special Products heeft tijdelijke liften die eenvoudig te bedienen zijn met weinig storingen”, aldus Rob Prinsze, werkvoorbereider bij corporatie Parteon. Op de vraag hoe bewoners het gebruik van de tijdelijke lift ervaren hebben, kon Prinze gemakkelijk antwoorden. “Bewoners die afhankelijk zijn van de lift zijn er erg blij mee.

Ze ervaren het gebruik van de tijdelijke lift net zoals een normale lift”. De bewoners zijn middels een nieuwsbrief met voorbeeld foto’s geïnformeerd over de werkzaamheden en de tijdelijke lift. “Als bewoners van te voren goed geïnformeerd worden dan is het plaatsen geen probleem, we hebben zelfs wel eens bij iemand in de tuin een tijdelijke lift geplaatst. Door gebruik te maken van een tijdelijke lift tijdens liftrenovatie, voorkom je veel problemen voor de bewoners”, zegt Prinsze.

Reco Special Products denkt mee met de bewoners. Zo heeft het bedrijf bij een andere renovatie van Parteon bij de toegang vanuit de straat naar de lift een houten frame geplaatst om ook hier de drempel comfortabel te overbruggen.

Bureau Veritas Bureau Veritas voert een aantal taken voor Parteon uit, waaronder een conditiemeting, het opstellen van een meerjaren raming en de planning. “Wij houden rekening met verschillende aspecten wanneer wij een advies afgeven om een tijdelijke lift in te huren. Zo kijken wij of er een alternatief beschikbaar is in de vorm van een tweede lift aan het eind van de galerij.

Daarnaast schatten we in hoe hoog het aantal bewoners is die de lift werkelijk nodig heeft om bij hun woning te komen. Dan wordt bekeken of een boodschappen service en andere vormen van dienstverlening toepasbaar zijn. Indien deze punten niet toereikend zijn, wordt het advies gegeven een tijdelijke lift in te huren”, aldus Herbert Jansen, van Bureau Veritas Asset Management. Jansen vervolgt: “In de afgelopen 3 jaar werden er circa 6 tijdelijke liften per jaar gehuurd door Parteon. In de periode januari tot en met eind september 2012 hebben wij meerdere installaties in gebruik gehad en in deze tijd hebben zich maar 2 storingen voor gedaan, die echter snel waren verholpen. De liften hebben bij meerdere senioren complexen gestaan en hier hebben we in de loop der jaren positieve ervaringen mee opgedaan. De betrouwbaarheid van de tijdelijke liften is dan ook uitstekend gebleken”.

Productoverzicht Nieuwe briefplaat Met de komst van de nieuwe AXA Curve Briefplaat is aan een veelgevraagde wens vanuit de markt tegemoet gekomen. Het is nu mogelijk de voordeur in één concept met één uitstraling uit te rusten.

aan twee hoogspanningscabines en wordt in 2 x 282 kWpiek of 2 x 1008 zonnepanelen opgesplitst. Om optimaal te renderen zijn de panelen schuin en pal naar het zuiden gericht. Voor de aanvang van het nieuwe winterseizoen gaat Jaga ook over tot de ingebruikname van een stookinstallatie met houtpallets om de fabriekshallen op CO2-neutrale wijze te verwarmen.

Jaga Konvektco Nederland BV, Den Bosch, (073) 63 123 60, www.jaga.nl

Ultradunne akoestische isolatie FONOFIVE® is een echte renovatietroef. Een innovatief ultradun akoestisch isolatieproduct dat prima op betonnen constructievloeren. In combinatie met MAX4® Wapeningsplaten of LEWIS® Zwaluwstaartplaten® is het isolatiemateriaal echter vooral goed inzetbaar op houten constructievloeren.

Kenmerkend voor de nieuwe AXA Curve Briefplaat zijn de ronde vormen en het optisch fraai geslepen aluminium F1. De briefplaat is voorzien van een stevig veermechanisme, is brandvertragend, geluidsdempend en mede dankzij de uitstekende aansluiting op de deur vocht- en windwerend

Nieuwe lijn schakelmateriaal Livinglight is de naam van de nieuwe lijn schakelmateriaal van BTicino. In deze serie combineert het bedrijf technologische innovatie met design, energiebesparing en flexibiliteit.

Livinglight biedt één universele basis die naar eigen inzicht kan worden gecombineerd met verschillende afdekramen en bedieningsmechanismen. Deze keuzemogelijkheden leveren veel ontwerpvarianten op, waardoor het schakelmateriaal past in elk interieur. De serie is leverbaar als traditioneel schakelmateriaal, als draadloze oplossing en als domotica oplossing. Keuzevrijheid stond bij de ontwikkeling voorop. De afdekramen zijn in diverse vormen, kleuren en materialen leverbaar. Klanten kunnen kiezen voor rechthoekige of ovale afdekplaten en ook een mix van beide is mogelijk. De afdekramen zijn verkrijgbaar in technopolymeer, in gekleurd of gegalvaniseerd Zamak en in hout. Ook in de bedieningsmechanismen zijn er verschillende mogelijkheden: een traditionele wipschakelaar of een axiale bediening. BTicino Livinglight is ook leverbaar als draadloze oplossing. Dit RF-systeem werkt op basis van Zigbee.

Axa, Veenendaal, (0318) 53 61 11, www.axacompany.com

Legrand Nederland BV, Boxtel, (0411) 65 31 11, www.legrandnederland.nl; www.bticino.nl

50 jaar: groen met zonnepanelen

Nieuwe circulatieinregelventielen

Jaga viert dit jaar het 50-jarig bestaan. In een halve eeuw heeft het bedrijf zich internationaal op de kaart gezet als toonaangevende partner voor oplossingen voor verwarming, koeling en ventilatie. Respect voor de natuur is één van de kernwaarden.

Voor de hygiëne van het drinkwater in de warmtapwaterinstallatie ontwikkelde Viega een nieuw Easytop circulatie-inregelventiel. Dit ventiel kan worden gebruikt in de stijgleiding maar ook op de etageverdeelleidingen. Hierdoor vervalt een extra statisch circulatie-inregelventiel. In het ventiel is bovendien een afsluiter gemonteerd waardoor het los op voorraad houden hiervan, overbodig wordt.

In het jubileumjaar zet Jaga dat stevig kracht bij met de plaatsing van ruim 2.000 zonnepanelen op de fabriek in België. Zij wekken de stroom op voor de productie van de energiezuinige Low H2O-radiatoren. Door de installatie van 564 kWpiek aan zonnepanelen op het dak van de Belgische fabriek in Diepenbeek, daalt de jaarlijkse CO2-uitstoot met maar liefst 249 ton.

De installatie is gekoppeld

FONOFIVE® is speciaal ontwikkeld om contactgeluid tegen te gaan. Het is opgebouwd uit een akoestische isolerende laag van ca. 1,5 mm met een onderzijde van polyester nonwoven die 4,5 mm dik is. Om contactgeluid te reduceren, is met de beperkte dikte van 6 mm minder hoogte nodig dan traditionele systemen als minerale wol en EPS. Hierdoor is het product uitermate geschikt voor geluidsisolerende zwaluwstaartplaten of wapeningsplaatvloeren in renovatieprojecten met beperkt beschikbare opbouwhoogte.

Het isolatiemateriaal is eenvoudig te verwerken en ook goed te combineren met droge (gips of hout) vloersystemen. FONOFIVE® is verkrijgbaar op rollen van 15 m2.

Akoestische prestaties van diverse vloersystemen met de isolatie zijn bij REPPEL beschikbaar.

REPPEL BV Bouwspecialiteiten, Dordrecht, (078) 61 74 400, www.reppel.nl

Eén ventiel voor twee functies: regelen en desinfecteren. De temperatuur is instelbaar van 40 tot en met 65 graden Celsius, terwijl de klep eenvoudig kan worden aangepast aan de berekende temperatuurwaarde. De omschakeling naar thermische desinfectie verloopt handmatig. Door deze manuele handeling is de hygiënische veiligheid van de installatie een bewuste controle, terwijl er nog effectiever bescherming wordt geboden tegen verbranden. Om regeling van de circulatie en thermische desinfectie via een gebouwbeheersysteem mogelijk te maken, kan het ventiel worden uitgerust met een servomotor. lees verder op pagina 47

Dé opplus specialist!

PAM® heeft zich gespecialiseerd in het verhogen van galerij- en balkonvloeren, het verhogen van balustrades en het leveren van drempelhulpen. Het vloerverhoging systeem van PAM® onderscheidt zich door het lichte

Galerijverhoging en balkonverhoging

Balustrade verhoging

Rubberen skeggen

Individuele aanpassigen, vlonders en hellingbanen

gewicht en de fraaie uitstraling. De gebruikte materialen zijn bijzonder duurzaam en goed te onderhouden. Ook heeft PAM® een antislip bekleding die tevens afrekent met de waterplasjes. Door het verhogen van de vloer is de balustrade vaak te laag, hiervoor heeft PAM® een gepatenteerd verhogingsysteem.

Postbus 800

T +31 (0)546 - 850466

7600 AV Almelo

F +31 (0)546 - 828812

nr. 5 | oktober 2012

E info@pamalmelo.nl www.pamalmelo.nl

45

egalizer.nl Met een combinatie van specialistische kennis van de materie, vakbekwame medewerkers en state-of-the-art machines, kunnen wij iedere opdracht aan.

De beste basis onder iedere afwerking!

nieuwenhuis.nl bruggen werkplaatsen warenhuizen scholen warenhuizen viaducten ziekenhuizen verzorgingscentra magazijnen showrooms parkeergarages chemische industrie shoppingcentra en meer...

Meer weten?

Bel 073-548 24 82

stofvrij stralen

Productoverzicht Uiteraard is het nieuwe circulatie-inregelventiel voorzien van persaansluitingen met Viega’s bekende SC-Contur. Hierdoor is de toepassing in installaties met koper- of RVS-leidingen probleemloos mogelijk. Met buitendraad kan het ventiel ook worden ingezet in Pexfit Fosta installaties in combinatie met een 2-delige koppeling. Deze koppeling is ook leverbaar voor metalen systemen.

In de portal staan innovatieve spuittechnieken, kwaliteit, veiligheid en milieu centraal. Daarnaast komen ook andere aspecten van het verf- of lijmapplicatieproces aan bod, bijvoorbeeld persoonlijke beschermingsmiddelen, reinigingstechnieken en onderhoud.

Er is ook een productenprogramma waarbij voor iedere productrange de producten bij elkaar zijn gebracht. De betreffende productbrochure en handleiding is bereikbaar en te downloaden. Bij ieder product bevindt zich een ‘Tips en advies’-button waarmee de gebruiker handige informatie over het betreffende product krijgt aangereikt. Uiteraard zijn ook direct offertes aan te vragen of bestellingen te plaatsen.

WSB Finishing Equipment, Utrecht, (030) 241 41 55, www.wsb-wagner.eu

een optimale wind- en waterdichtheid. De RenoTop 60 ‘ZR’ (AK) biedt een maximaal ventilatiedebiet (12,1 dm3/s) en een uitstekend thermisch comfort dankzij de kunststofklep met dubbele wand. Het rooster is ook beschikbaar in een licht akoestische versie (AK) voor projecten waar sprake is van geluidsbelasting.

Duco, Veurne (B), +32 (0)58/33 00 33, www.duco.eu

Nieuwe tijdelijke lift Reco Special Products is pionier op het gebied van veilige en betrouwbare tijdelijke personenliften. Na de introductie van de Reco-lift en de Reco-lift PP, is nu ook de Reco-lift 2.0 een feit.

Raamventilatierooster voor renovatie Easytop circulatie-inregelventiel voor de circulatieleiding en thermische desinfectie in warmtapwaterinstallaties. (foto: Viega) Viega Nederland BV, Naarden, (035) 538 04 42, www.viega.nl

Duco Ventilation & Sun Control heeft de RenoTop 60 ‘ZR’ (AK) - het ventilatierooster voor renovatie - verder doorontwikkeld. Daardoor is het rooster nu ook geschikt voor toepassing op kozijnen van Veka en REHAU.

Nieuwe website over verfspuittechnieken WSB Finishing Equipment heeft haar website geheel vernieuwd en overzichtelijk ingedeeld naar doelgroepen. Het digitale platform www.wsb-wagner.eu is bedoeld voor iedereen die dagelijks te maken heeft met spuittechnieken voor verf en lijm.

Metselbedrijf Gebr. van der Heijden BV

De website toont niet alleen het moderne productassortiment, maar informeert ook over verschillende spuittechnieken en -toepassingen aan de hand van Metselbedrijf Gebr. van der Heijden illustratieve videopresentaties.

Met eenBV paar muisclicks op de hoogte van de actuele spuittechniek voor kunststofindustrie, metaal, schilders of stukadoors.

RenoTop 60 ‘ZR’ (AK) werd ontwikkeld voor woningen van voor 1976. Het RenoTop ventilatierooster was eerder al toepasbaar op kunststofkozijnen voor renovatie van Profine en Gealan, maar nu ook voor kozijnen van Veka (Veka Topline NL 101231) en REHAU (REHAU 550008). Het ventilatierooster bestaat uit één geheel en is voorzien van een transparante bovenzijde.

Daardoor zijn de koppelstukken met bevestigingsgaten zichtbaar en kan het rooster snel en eenvoudig op het kozijn vastgemaakt worden.

Het buitenprofiel is voorzien van een aanslagflens, zodat het rooster mooi aansluit op het kunststofkozijn. Ook het afdichtingsrubber van het kozijn kan naadloos doorgetrokken worden in het rooster. Dat garandeert

De tandheugel heeft plaats gemaakt voor een tractie aandrijving, waardoor de snelheid is verhoogd naar 0,8 meter/seconde. Door deze verhoogde snelheid is de tijdelijke lift uitstekend geschikt voor projecten in hoogbouw. Daarnaast is de lift zeer geruisloos. De Reco-lift 2.0 is goedgekeurd volgens de machinerichtlijn 98/37/EC, waarbij wordt voldaan aan de EN 81-1 EN 12159. Voor ingebruikname wordt de opstelling gekeurd door een onafhankelijke keuringsinstantie.

Iedereen kan de lift gebruiken zonder uitgebreide instructies en gecompliceerde systemen met pasjes en/ of bedieningskaarten. De cabine van de Reco-lift 2.0 is ingebouwd in een stapelbare modulaire schacht. Dit zorgt ervoor dat de tijdelijke lift wind- en waterdicht is en zelfs boven windkracht 6 veilig te gebruiken is.

Reco Special Products BV, Waddinxveen, (0182) 74 40 57, www.reco-lift.eu

Lutin 1/8 advertorial wordt opgemaakt

Raamdorpelelementen BV

Kijk voor een razendsnelle offerte op www.HeBlad.com

•

Elke kozijnmaat leverbaar

•

12 kleuren en 10 modellen

•

Levering 1 tot 4 weken

•

Geleverd in stalen bakken en rekken

•

Eenvoudig en snel te plaatsen

HeBlad Raamdorpelelementen BV - T 0497 - 36.07.91 - F 0497 - 38.09.71 - info@HeBlad.com RDE okt2010.indd 1

30-9-2010 14:29:31

nr. 5 | oktober 2012

47