ONDER DE LOEP De begraafplaats van Brussel: origineel en creatief onderhoud
ONDER DE LOEP Het stadsbos van NederOver-Heembeek: 40 hectaren wandelruimte
ONDER DE LOEP Het Terkamerenbos: een groene parel
MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING
Beheer van de groene ruimten: een duurzame investering voor de stad Brussel
SEMESTRIEEL Nr 25 ZOMER 2017
Monitor van de Duurzame Ontwikkeling SEMESTRIEEL NR 25 ZOMER 2017 REDACTIE: Vincent Dewez, Philippe Mertens, Bernard Walschaerts en de dienst Groene Ruimten van de stad Brussel LAY-OUT: Deloge Groep VERTALING: Liesbeth Vankelecom REVISIE: Philippe Mertens, Liesbeth Vankelecom COORDINATIE: Philippe Mertens VERANTWOORDELIJKE UITGEVER: Corinne Franรงois
INHOUD INTRO
GROENE RUIMTEN IN BRUSSEL: UITWISSELING VAN GOEDE PRAKTIJKVOORBEELDEN...................03 ONDER DE LOEP
BEGRAAFPLAATS VAN BRUSSEL: EEN ECHT LANDSCHAPSPARK VERGT PERMANENT EN CREATIEF ONDERHOUD..........................04 ONDER DE LOEP
EEN STADSBOS CREร REN OM VERSCHILLENDE GROENE ZONES VAN DE STAD MET ELKAAR TE VERBINDEN........ 07 ONDER DE LOEP
HET TERKAMERENBOS: EEN WAARDEVOL LANDSCHAP VOOR ONS GEWEST BLIJVEN BESCHERMEN..................................10 ONDER DE LOEP
RECHT IN DE ROOS DANKZIJ NUDGES..........................................12
DEZE PUBLICATIE KWAM TOT STAND DANKZIJ DE STEUN VAN LEEFMILIEU BRUSSEL EN BRULOCALIS, VERENIGING STEDEN EN GEMEENTEN VAN BRUSSEL Dit tijdschrift kan gedownload worden op www.brulocalis.brussels ADRES : Aarlenstraat 53/4 - 1040 Brussel
02
MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 25 // ZOMER 2017
INTRO
GROENE RUIMTEN IN BRUSSEL: UITWISSELING VAN GOEDE PRAKTIJKVOORBEELDEN Op dinsdag 13 juni had Brulocalis een dertigtal adviseurs en ambtenaren van de lokale besturen uitgenodigd om de schijnwerpers te richten op inspirerende en innoverende praktijkvoorbeelden rond duurzame ontwikkeling in het kader van de groene ruimten van de stad Brussel.
In samenwerking met de dienst Groene Ruimten van de stad Brussel werden de volgende bezoeken op het programma gezet: de pedagogische boerderij van het Maximiliaanpark en de band met het sociale leven van de wijk, het beheer van het landschapspark van de begraafplaats van Brussel, de aanleg van het stadsbos van NederOver-Heembeek en tot slot het onderhoud van de groene ruimten in het Terkamerenbos in een kader van historische ruimten die gevrijwaard en beschermd
moeten worden. In dit tijdschrift brengen wij verslag uit van de drie laatstgenoemde bezoeken rond het thema duurzaamheid. We sluiten het nummer af met boeiende beschouwingen over “nudge”, de analyse van het menselijk gedrag in bepaalde situaties. Doel is het gedrag te beïnvloeden dankzij specifieke ingrepen … ook op het vlak voor duurzaamheid Wij wensen u veel leesgenot.
MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 25 // ZOMER 2017
03
ONDER DE LOEP
BEGRAAFPLAATS VAN BRUSSEL: EEN ECHT LANDSCHAPSPARK VERGT PERMANENT EN CREATIEF ONDERHOUD Dit kerkhof heeft alles van een landschapspark en biedt naast zijn eerste rol als begraafplaats ook een aangename ruimte voor ontspannende wandelingen en bewondering van fauna en flora. Dit ecosysteem wordt bevolkt door tal van vogelsoorten, die nestelen in de talrijke bomen, zoals eiken, treurwilgen, naaldbomen, beuken, klimop en nog andere opmerkelijke variëteiten. Verschillende bloemenperken sieren dit prachtige domein. Enerzijds vindt men er verschillende wilde plantensoorten, zoals de Japanse kerselaars en notelaars, en anderzijds ook aanplantingen van geraniums en andere variëteiten die de ruimte verfraaien en het park opfleuren. CREATIEF EN ORIGINEEL ONDERHOUD, ONDANKS EEN BEPERKT BUDGET Het departement Werken en Wegen en de dienst Groene Ruimten staan in voor het onderhoud van deze gigantische ruimte. Het voornaamste doel is de biodiversiteit te waarborgen zonder pesticiden te gebruiken. Er moet een evenwicht gevonden worden tussen “beschikbare middelen en budget” en “verplichte onderhoudswerkzaamheden en verfraaiing”.
>>Hoofdingang begraafplaats van Brussel
VOOR WIE VAN CIJFERS HOUDT … Met zijn 41 hectaren is de Brusselse begraafplaats de grootste van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Ze werd in gebruik genomen in 1877, dus precies 140 jaar geleden, door Jules Anspach en werd beschermd erfgoed in 1997. Enkele bekende Brusselaars vonden er hun laatste rustplaats, zoals François Van Campenhout (componist van het Belgisch volkslied), Adolphe Quetelet (stichter van het Koninklijk Observatorium), Théodore Verhaegen (oprichter van de ULB) en verschillende Brusselse burgemeesters zoals Charles De Brouckère en Adolphe Max. Recenter werd ook de gekende voetbaltrainer Raymond Goethals er begraven.
04
MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 25 // ZOMER 2017
Die beperking inzake middelen en personeel verplicht de stad Brussel om permanent naar creatieve oplossingen te zoeken en tegelijk een gedifferentieerd beheer te waarborgen in functie van de realiteit op het terrein: de geschikte boom op de geschikte plaats, minder snoeien, bloemenperkjes, natuurlijke Engelse tuinen en sinds kort twee geiten die uitgeleend worden door de boerderij van het Maximiliaanpark. De Japanse duizendknoop, een woekerplant die volop terrein wint in het Brussels Gewest, is er ook te vinden. De stadsdiensten hopen dat de geiten ze
ONDER DE LOEP
>>De Japanse duizendknoop : geiten waarderen deze woekerplant binnen de perken zullen houden. Ze grazen inmiddels enkele maanden en lijken de plant te waarderen. Iedereen wint er dus bij. In de loop der jaren hopen de diensten van de stad Brussel de strijd tegen de plant te winnen. De geiten beschikken over een hok, water en hooi ter aanvulling op hun “opgelegde” voeding. Zij stellen het zeer goed en hebben er een veilige leefplek gevonden want de begraafplaats is omheind. In het najaar zullen ze terugkeren naar het Maximiliaanpark, vlakbij het IJzerplein. Ze kunnen nog enkele jaren voortgrazen, want de begraafplaats van Brussel is niet de enige plek die lijdt onder de woekerplant. Ook het stadsbos van Neder-over-Heembeek lijkt bijvoorbeeld onder die plaag te lijden. Die ruimte is nog groter en niet
omheind. Als het reliëf de geiten niet afschrikt, zijn de uitgestrektheid van het woud en het gebrek aan omheiningen soms struikelstenen waar moeilijk een oplossing voor gevonden kan worden.
«We zijn de test aangegaan,» verklaart Frédéric Boutry, bio-ingenieur bij de dienst Groene Ruimten van de stad Brussel. «Het zal enkele jaren vergen om de plant werkelijk in te tomen. We weten nu nog niet hoe lang dat precies zal duren. Wat we wel al weten, is dat de geiten de smaak te pakken hebben. In enkele maanden tijd hebben ze al een aanzienlijk deel oppervlak afgegraasd. Dat belooft. Het is ecologisch en kost zeer weinig. Wij zullen de situatie opvolgen en te gelegener tijde de balans opmaken.»
Wat er ook van zij, deze “gemeentehelpers” zorgen ervoor dat het stadspersoneel meer tijd krijgt voor andere onderhoudswerken aan de vele groene ruimten van de hoofdstad. Het bezoek van 13 juni was een aangename kennismaking met de ecologische aanpak en de duurzame ontwikkeling als sleutelwoorden voor de stad Brussel in het beheer van deze ruimten. In deze begraafplaats worden geen pesticiden meer gebruikt sinds 2010, dus reeds jaren voordat de ordonnantie van 20 juni 2013 het verbod op alle pesticiden invoerde in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Aangezien er veel diensten betrokken zijn bij het beheer van begraafplaatsen (burgerlijke stand, groene ruimten, leefmilieu en duurzame ontwikkeling, openbare werken, …) is overleg cruciaal voor
MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 25 // ZOMER 2017
05
ONDER DE LOEP
>>Tuiniers verzorgen hun eigen compost de toepassing van een duurzaam beleid en een pesticidevrije aanpak van het onderhoud. Het is belangrijk daarover te communiceren met de bezoekers, bv. via een engagementscharter, zodat zij begrijpen dat ecologisch beheer weer meer ruimte laat voor spontane plantengroei … Enkele grasperken werden “bloemenweide” en creëren ruimte voor wilde bloemen die op prijs gesteld worden door duizenden bijen op zoek naar honingbloemen. Er werden enkele bijenkorven geplaatst op het kerkhof om de bestuiving te bevorderen. De bijenkorven hebben ook een educatieve rol voor de buurtbewoners om kennis te maken met het werk van de imker.
>>Waardevolle bomen die beschermd moeten blijven
Info & contact Dienst Groene Ruimten van de stad Brussel Frédéric BOUTRY – Tel. 02 279 61 00 Werkhuizenkaai 97 – 1000 Brussel Tel. 02 279 61 00 groeneruimten@brucity.be
Door het ruimen van afgevallen bladeren en dode takken in de herfst kunnen de tuiniers hun eigen compost maken. Al deze initiatieven bevorderen een duurzaam beheer van deze ruimte en stimuleren het landschapsaspect van dit park, terwijl het tegelijk ook zijn eerste rol als begraafplaats blijft spelen.
>>Bezoekers blijven aanmoedigen om deze groene ruimtes te respecteren
06
MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 25 // ZOMER 2017
ONDER DE LOEP
EEN STADSBOS CREËREN OM VERSCHILLENDE GROENE ZONES VAN DE STAD MET ELKAAR TE VERBINDEN Het stadsbos van Neder-Over-Heembeek is een groot bos dat door de stad Brussel aangelegd werd en op termijn 40 hectaren groot zou worden. Deze nieuwe ruimte wordt een aangename plek om te wandelen en zal tegelijk een natuurlijke akoestische muur vormen tegen de autosnelweg die er vlakbij ligt. Voorts wordt de biodiversiteit gevrijwaard dankzij een boomgaard, allerlei diersoorten, het elzenmoeras en verscheidene inheemse boomsoorten. De stad Brussel organiseert er geregeld “participatieve” aanplantingen, waarbij burgers betrokken worden bij het planten van nieuwe bomen.
>>Aangename wandelingen doorheen deze ‘’groene long’’
EEN OASE OM TE ONTSPANNEN EN SOCIALE BANDEN TE VERSTERKEN De stad Brussel zette dit ambitieuze project op het getouw en hoopt op termijn met zowat 40 hectaren bos en meer dan 15.000 bomen het grootste stadsbos van het Gewest te krijgen. Sinds 2013 onderging het Begijnenbos in Neder-Over-Heembeek immers heel wat aanpassingswerken. Tal van populieren werden toen omgehakt, wat de vrees creëerde dat de groene ruimte ten dode opgeschreven was. Niets was minder waar, want inmiddels werden er heel wat inheemse sierheesters en fruitbomen aangeplant. De soorten werden geselecteerd in functie van de bodem
en het reliëf, om de biodiversiteit te bevorderen en een evenwichtige ontwikkeling van de flora te bewerkstelligen. In het lage gedeelte van het terrein werden moerassen gegraven, wat verschillende soorten dieren en planten aantrekt, in een omgeving die op termijn dreigde uit te drogen. Elk jaar organiseert de stad Brussel er een “participatief plantmoment”: wijkbewoners worden uitgenodigd om een steentje bij te dragen aan een nieuw segment van het stadsbos. Op die manier wordt de Brusselse biodiversiteit gevrijwaard en bevorderd. Ruimten van 10,5 x 10,5 meter worden gevuld met verschillende plantensoorten. Af en toe wordt er gesnoeid en gemaaid om een snellere en intensieve ontwikkeling van de plantengroei te stimuleren.
MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 25 // ZOMER 2017
07
ONDER DE LOEP
>>Platanen aan het De Brouckèreplein voordat ze naar het stadsbos verplaatst werden Er werd ook ruimte ter beschikking gesteld aan een experimenteel project in samenwerking met het Instituut voor ‘Natuur- en Bosonderzoek’ het INBO is het Vlaams onderzoekscentrum voor natuur en het duurzame beheer. Het project beoogd de herinvoering van de zwarte populier, een boomsoort die in België met verdwijning bedreigd was.
DE TROEVEN VAN EEN STADSBOS Dit bos is een groene long voor de stad en heeft verschillende voordelen voor het leefmilieu. Het reguleert de bodemerosie, werkt als luchtfilter en vangt de microstofdeeltjes op van de omgevende straten en industriezones.
08
MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 25 // ZOMER 2017
“Een waardevolle beschermer van de biodiversiteit, met zijn boomgaard, wilde fauna en flora, het elzenmoeras en de vele inheemse boomsoorten,” stelt Ruben Vangeel, ingenieur bij de dienst Groene Ruimten van de stad Brussel. “Maar dit stadsbos staat open voor het grote publiek en heeft dus ook een toeristische, recreatieve, sociale en pedagogische functie in het kader van geleide bezoeken.”
EEN TWEEDE LEVEN VOOR DE PLATANEN VAN HET DE BROUCKÈREPLEIN In het kader van de heraanleg van de voetgangerszone en de werken aan het metrostation
ONDER DE LOEP
>>Deze boomgaard werd centraal aangeplant in het stadsbos en de tunnels door Brussel Mobiliteit aan het De Brouckèreplein, werden enkele maanden geleden 39 platanen verplaatst naar het stadsbos van Neder-Over-Heembeek. Daarbij werden de bomen zo delicaat mogelijk opgenomen en vervoerd naar Neder-Over-Heembeek, waar ze een nieuwe thuis kregen in het stadsbos, waarvan de stad Brussel eigenaar is. Dit “bos in de stad” is reeds een aangename plek voor wandelingen en ontspanning voor het grote publiek en biedt een oase van groen vlak voor de autosnelweg die er langs loopt.
>>Bomen gepland in roosters van 10,5m x 10,5m
Deze ruimte tracht de biodiversiteit te vrijwaren, dankzij de aanplanting van inheemse plantensoorten, het elzenmoeras, de boomgaard en de gediversifieerde fauna en flora, waarvan in de eerste plaats de omwonenden kunnen genieten maar ook andere wandelaars die op zoek gaan naar een “groene long”.
>>Info & contact Dienst Groene Ruimten van de stad Brussel Frédéric BOUTRY – Tel. 02 279 61 00 Werkhuizenkaai 97 – 1000 Brussel Tel. 02 279 61 00 groeneruimten@brucity.be
MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 25 // ZOMER 2017
09
ONDER DE LOEP
HET TERKAMERENBOS: EEN WAARDEVOL LANDSCHAP VOOR ONS GEWEST BLIJVEN BESCHERMEN In het Terkamerenbos zien we regelmatig duizenden Brusselaars ontspannen, vooral tijdens zomerse weekends. Het Terkamerenbos strekt zich uit over meer dan 122 hectaren en is volledig beschermd sinds 1976. Sinds 1991 is het Brussels Gewest er bij koninklijk besluit eigenaar van geworden, maar de stad Brussel blijft instaan voor het beheer. In die context had de dienst Groene Ruimten van de stad Brussel op 13 juni een groep gemeentebeambten verwelkomd om nader kennis te maken met deze groene ruimte met talrijke troeven. Het Terkamerenbos is opgevat in een landschapsstijl waar “pittoresk”, “diversiteit” en “ontdekking” sleutelwoorden zijn. Het park lijkt bijzonder uitgestrekt en zelfs eindeloos omdat de volledige rand van het park bestaat uit wilde plantengroei en de wegen naar buiten toe kronkelend aangelegd zijn, zodat de bezoekers de buitenkant van het park niet ziet. Bovendien zijn de verschillende wandelpaden van elkaar gescheiden, zodat er afzonderlijke circuits ontstaan. De afwisseling tussen woud, bos, grasperken en een vijver zet de wandelaars aan om te bewegen en niet op een centraal punt te blijven.
VERRASSENDE FAUNA EN FLORA Het Terkamerenbos biedt een rijke diversiteit aan bomen en zelfs exotische soorten. Heel wat opmerkelijke bomen, die soms meer dan een eeuw oud zijn, fleuren de plek op.
In het bos leven verschillende beschermde soorten vleermuizen en andere nachtdieren die er schuilplekken vinden.
EEN DELICATE TAAK: DE NATUUR BESCHERMEN EN TOCH BEZOEKERS TOELATEN Er zijn drie soorten paden door het bos: voor voetgangers, fietsers en ruiters. Die combinatie is niet altijd gemakkelijk te organiseren, want elke weggebruiker heeft zijn eigen wensen en gewoontes. Toch wordt ernaar gestreefd elke bezoeker de nodige ruimte te bieden om ontspanning te kunnen vinden of op ontdekking te gaan. Doorheen het hele jaar vinden er ook een aantal evenementen plaats in het bos. “Verschillende activiteiten brengen heel wat verplaatsingen teweeg door het bos. Die moeten gekanaliseerd worden om schade aan de natuur te voorkomen of te beperken,” waarschuwt Frédéric Boutry, landbouwingenieur bij de dienst Groene Ruimten van de stad Brussel. “Wij trachten telkens de organisatoren te sensibiliseren voor mogelijke schade als er veel mensen circuleren op kwetsbare plaatsen in het bos.”
DE WEGEN HERSTELLEN: EEN BELANGRIJKE TAAK De stad Brussel doet het nodige om de afvoer van regenwater langs de paden te bevorderen en tegelijk hun structuur te behouden. Dat zijn belangrijke werkzaamheden, die jammer genoeg veel energie vergen. Op regelmatige afstanden worden tegels gelegd in combinatie met een goot, om het water af te voeren bij hevige regenval. Zo wordt voorkomen dat aarde en steentjes samen met het water
10
MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 25 // ZOMER 2017
ONDER DE LOEP
>>Manueel wieden van de reuzenbalsemien wegspoelen naar lager gelegen terreinen en op die manier erosie veroorzaken. “Elke weg heeft zijn eigenheid en wij moeten onze onderhoudstechnieken aanpassen in functie van het gebruik,” onderstreept Johnny De Crem, die instaat voor het beheer van de groene ruimten in de stad Brussel.
EEN ZACHTE AANPAK IS DE REGEL Brussel krijgt ook af te rekenen met woekerplanten. Sommige daarvan – zoals de reuzenbalsemien – verhinderen de groei van andere variëteiten – zoals sanikel of heelkruid – en moeten manueel door de tuiniers gewied worden.
BIODIVERSITEIT BEVORDEREN
De biodiversiteit kan nog beter gevrijwaard worden door ruimte te creëren in en tussen bossen om de ontwikkeling van andere planten- en grassoorten te bevorderen en zo een diversiteit van de landschappen te waarborgen. Kortom, het is belangrijk het Terkamerenbos te vrijwaren als groene long en ruimte voor ontspanning voor de Brusselaars en gelegenheidsbezoekers.
>>Info & contact Dienst Groene Ruimten van de stad Brussel Frédéric BOUTRY – Tel. 02 279 61 00 Werkhuizenkaai 97 – 1000 Brussel Tel. 02 279 61 00 groeneruimten@brucity.be
Sinds 2004 is het Terkamerenbos een speciale beschermingszone in het kader van “Natura 2000”. Het doel van de huidige aanpak is de restauratie voor te zetten die tussen 2003 en 2011 ingezet werd, en de biodiversiteit te bevorderen. Takken die vallen of afbreken tijdens onweer, worden niet meer stelselmatig verwijderd. Boomstronken worden ook niet meer weggenomen en een deel van het materiaal blijft ter plaatse. “We laten die liever liggen, ter bevordering van de biodiversiteit.” Kapperiodes worden geprogrammeerd en beperkt in tijd. Sommige soorten worden geschoren, terwijl andere gemaaid worden.
DAGELIJKS ONDERHOUD Het prioritaire doel is de netheid van het bos te waarborgen. Daartoe werden op strategische plekken vuilnisbakken geplaatst, maar er is ook oog voor de veiligheid en het comfort van de bezoekers, bijvoorbeeld door de verwijdering van aanplantingen die het perspectief beperken en de verwijdering van spontane aangroei van randen.
>>Paden vergen een dagelijks onderhoud
MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 25 // ZOMER 2017
11
ONDER DE LOEP >>Bernard Walschaerts - Institut Eco-Conseil
RECHT IN DE ROOS DANKZIJ NUDGES In 2016 stelde Brulocalis twee opleidingen voor in verband met het thema ‘gedragsveranderingen’. Deze topic werd aangekaart op basis van het Nudge*-principe waarbij volgende vraag naar voor kwam: Rationele discours brengen geen gedragsveranderingen teweeg. En als het ‘irrationele’ wel veranderingen kon bewerkstelligen? Dat is waar nudge marketing voor staat. Waarom nemen we veeleer de trap dan de lift als voetafdrukken op de grond ons ernaartoe leiden? Waarom verbruiken we minder elektriciteit als we horen dat onze buren minder verbruiken dan wij? Achter elk van deze vragen ligt een nudge!
*
Nudge of … een duwtje in de rug in het Nederlands. Nudge of mensen met zachte hand leiden naar gedragswijzigingen! (in het engels, Nudge: Improving Decisions about Health, Wealth, and Happiness of “Naar betere beslissingen over gezondheid, geluk en welvaart”) is de titel van een boek geschreven door Richard Thaler, economist bij de universiteit van Chicago, en door Cass R. Sunstein, hoogleraar aan de rechtsfaculteit bij Harvard. Wikipedia.
We beginnen met een exploratie van het diepste van het mannenleven. Laten we ons erin onderdompelen. Dames, wij zullen u doen kennismaken met een mysterie van het leven. U bevindt zich op de luchthaven, meer bepaald in het herentoilet. U staat voor het urinoir. Onderin staat een vlieg getekend: geen kunst, geen marketing, maar wel “nudge”. Die vlieg is ideaal om de spatten te beperken als je goed mikt. Het maakt dus het jachtinstinct wakker. Resultaat: 80 % minder schoonmaak nodig. Kampt u ook soms met dergelijke ongemakken thuis? Dan weet u nu wat u te doen staat ... Wat is een nudge? Dat is een eenvoudig, gemakkelijk en goedkoop gebaar, om een gedragsverandering te bewerkstelligen op het ogenblik dat een bepaalde situatie zich voordoet.
1. Singler E. Nudge Marketing comment changer efficacement les comportement, Pearson, 2015, pp. 133-134. 2. Kahneman D, Système 1, Système 2 Les deux vitesses de la pensées, Flammarion, 2012, p. 69. 3. Wansink B., Just D., Payne C., Klinger M., Attractive names sustain increased vegetable intake in schools, in Preventive Medecine, 10/2012, pp. 330-332. 4. Geier A., Wansink B., Rozin P., Red Potato chips : segmentation cues can substantially decrease food intake, in Health Psychology, 5/2012, pp. 398-401.
12
MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 25 // ZOMER 2017
Daartoe baseert men zich op de kleine verschillen die ons beïnvloeden. Meestal zijn die verschillen onmerkbaar in de ogen van degene voor wie ze bestemd zijn. Toch zijn ze doeltreffend. Daarvoor baseren de teams die “nudges” creëren, zich op werkzaamheden in sociale en gedragspsychologie, neurowetenschappen, gedragseconomie, … Daniel Kahneman is een van de onderzoekers die werk verricht hebben in dat domein. Eén van zijn grote ideeën is dat we twee systemen van denken hebben: het ene is snel, nagenoeg automatisch maar niet zo precies en het andere is trager, bewust en betrouwbaarder en toegespitst op één taak. In ons dagelijks leven zet ons snelle systeem ons aan tot gedrag dat redelijk lijkt. En met dit snelle systeem amuseren de nudges zich. Het is niet rationeel, maar we kunnen verklaren waarom. Met andere woorden, onze irrationaliteit is voorspelbaar, om de uitdrukking van Dan Ariely, een andere belangrijke auteur te gebruiken. Bijvoorbeeld: verborgen “beïnvloeders”. Tijdens een experiment deden onderzoekers hun “proefkonijnen” soep drinken. Voor sommigen werd de kom bijgevuld via een buisje naargelang de persoon voortdronk. Resultaat: die proefkonijnen moesten gestopt worden na 20 minuten. Zij dronken 50 % meer soep dan de controlegroep die soep in een gewone kom kreeg. Maar vooral: ze voelden zich niet verzadigd . De resterende hoeveelheid beïnvloedt ons verzadigingsgevoel. Dat is irrationeel, maar wel logisch. Waarom gaat een groep Amerikaanse studenten, aan wie men vertelde over Florida (een regio die in de VS symbool staat voor ontspanning) als «vergeten, kaal, grijs, verweerd», minder snel naar een ander lokaal dan personen aan wie men die woorden niet gezegd heeft? In dat laatste geval spreekt Daniel Kahneman over de onbewuste link die gelegd wordt. Het “Florida-effect” behelst twee fasen: eerst doet de reeks woorden denken aan
ONDER DE LOEP
ouderdom, ook al wordt die term niet genoemd; vervolgens zetten die gedachten aan tot trager voortbewegen, wat geassocieerd wordt met ouderdom. Dat alles verloopt onbewust. Dat is ook logisch, maar niet rationeel.
X-RAY VISION CARROTS EN RODE CHIPS We bevinden ons in een lagere school in de Verenigde Staten. Doel? Kinderen groenten doen eten … Leraar Brian Wansink en zijn team hebben een eenvoudig, gemakkelijk en goedkoop experiment gedaan. Zij veranderden de namen bij de self-service: “x-ray vision carrots”, “power punch broccoli” en “silly dilly green beans”. Resultaat: er werden dubbel zoveel groenten gegeten. Het werkt niet alleen bij kinderen. In een andere studie speelden de onderzoekers met chips. Stel je een plastic kokertje vol chips voor, die allemaal even groot zijn. In dit experiment plaatsten de onderzoekers om de vijf chips een rode chip voor bepaalde groepen consumenten. In de controlegroepen waren er geen rode chips. Resultaat: het verbruik daalt met 50 % als men een rode chip steekt om de vijf chips. Ander voorbeeld: een groep van 35 gezinnen stemde ermee in om in hun badkamer een toestel te verbinden aan de douche. Het maakt geluid en toont een smiley: groen, geel of rood terwijl het water loopt. Het geluid en de smiley variëren naargelang de tijd verstrijkt. Resultaat: 30 % minder waterverbruik in de douche.
beroep doen op het groepsgevoel, de aandacht vestigen op gedrag van gelijken. Wat werkt in een Deense universiteit, zal elders misschien niet werken. Misschien hebt u dit soort posters al getest en misschien leverde het geen resultaat op. Er is geen pasklaar universeel recept. Daarom vergaderen multidisciplinaire teams om acties uit te werken die een reactie kunnen bewerkstelligen in hun context, in hun situatie. In de Verenigde Staten en Groot-Brittannië hebben zij de regering Obama en Cameron begeleid bij hun acties in de gezondheidssector. Steeds met hetzelfde doel voor ogen: “doen doen” in plaats van “overtuigen”. Steeds met dezelfde logica: eenvoudig, gemakkelijk en goedkoop.
>>Indien u er meer over wil weten • Singer E, Nudge Marketing, Pearson, 2015 • Singer E, Green Nudge, Pearson, 2015 • Kahneman D, Système 1, Système 2. Les deux vitesses de la pensées, Flammarion, 2012 • Ariely D, C’est (vraiment) moi qui décide, Flammarion, 2008
BEGRIJPEN, TOEPASSEN, EVALUEREN Al deze voorbeelden volgen dezelfde logica: gedragingen beïnvloeden. In de eerste plaats moeten we begrijpen waarom iemand een bepaald gedrag vertoont. Welke mechanismen gaan schuil achter dit gedrag? Bijvoorbeeld, als we het licht niet doven als we een kamer verlaten, is dat misschien gewoon omdat we er op dat moment niet aan gedacht hebben. Vervolgens moeten we trachten te begrijpen hoe we op die mechanismen kunnen inwerken. Hoe kunnen we ingrijpen op het moment dat het gedrag zich voordoet om een verandering teweeg te brengen? Welk klein verschil zal een impact hebben? En tot slot moeten we testen en evalueren. In de universiteit van het Deense Roskilde plaatsten onderzoekers posters bij de schakelaars. “Meer dan 85 % van de studenten van de universiteit van Roskilde denken eraan om het licht te doven. Jij ook?” Resultaat: 26 % minder lichten blijven branden. De studenten en het personeel hoefden niet meer overtuigd te worden. De meesten waren al overtuigd. Wat moest men precies doen? De aandacht trekken, het gebaar zichtbaar maken, een
MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 25 // ZOMER 2017
13
ELEKTRONISCH ‌ DUS OOK ECOLOGISCH! Ons engagement voor duurzame ontwikkeling indachtig maar ook om papierverspilling tegen te gaan, verspreiden wij de Monitor van de Duurzame Ontwikkeling per e-mail. Neem een abonnement! Hebt u de Monitor van de Duurzame Ontwikkeling niet persoonlijk ontvangen? Wenst u de volgende nummers te ontvangen? Geen probleem! Neem een abonnement via de website van de Vereniging. U kan het formulier invullen op www.brulocalis.brussels > Publicaties > Monitor van de Duurzame Ontwikkeling. Download via onze website! U kan de Monitor van de Duurzame Ontwikkeling tevens gratis downloaden op www.brulocalis.brussels > Publicaties > Monitor van de Duurzame Ontwikkeling. Geen e-mailadres? U hebt geen rechtstreekse toegang tot internet en wil de Monitor van de Duurzame Ontwikkeling toch ontvangen? Bel ons en we zullen samen een oplossing zoeken. Contact: Dienst Duurzame Stad BRULOCALIS - Vereniging Stad en Gemeenten van Brussel (VSGB) Aarlenstraat 53 bus 4 - 1040 Brussel Tel: 02/238 51 62 - Fax: 02/280 60 90 E-mail: philippe.mertens@brulocalis.brussels