24
Actueel Hans Frinsel
De Oogst februari 2010
Ander godsbeeld…
Andere god? De kerk in Afrika groeit als kool, maar ondergaat momenteel ook een radicale metamorfose die het christendom in dit continent een totaal ander gezicht zal geven. En het is niet alleen de buitenkant van de kerk die verandert.
De afgelopen vijftien jaar is er een vloedgolf aan onafhankelijke zendelingen en bedieningen over Guiné Bissau gekomen, met name uit Brazilië en Nigeria. Bijna zonder uitzondering zijn dit sterk charismatische gemeentes met het welvaarts evangelie en genezing als centrale boodschap. Deze ontwikkeling is overal in Afrika te zien. Hun agressieve werving en verleidelijke boodschap heeft grote gevolgen voor andere kerken en voor de toekomst.
Het welvaartsevangelie is bezig met een stormachtige opmars Christelijke bankroof Een kennis van mij, de directeur van het evangelische Bijbelinstituut in Guiné Bissau, reed enkele maanden geleden ‘s nachts een stomdronken man aan die plotseling overstak. Hij bracht hem naar het ziekenhuis, maar de man overleed. Mijn kennis werd voor een paar dagen vastgezet. Hij kwam in een cel bij vier Nigerianen die kort daarvoor een gewapende overval op een bank hadden gepleegd. Geen leuk gezelschap. Maar wie schetste zijn verbazing toen zijn Nigeriaanse celgenoten ’s avonds hun bijbels te voorschijn haalden voor bijbelstudie? Zeker bekeerlingen van een effectief gevangenispastoraat, denkt u? Nee hoor. Ze waren altijd al christen. Hoe kan het dat zij blijkbaar geen tegenstelling ervaren tussen hun ‘beroep’ en hun geloof?
Gezegende fraude Een bepaald internetcafé in Bissau wordt veel bezocht door leden van een dubieuze Nigeriaanse ‘prosperity church’, een groep die een extreem welvaartsevangelie aanhangt. Zij versturen de bekende fraudemailtjes, zoals die van ‘de rijke weduwe die te horen heeft gekregen dat ze nog maar zes maanden te leven heeft en niet wil dat de miljoenen die zij en haar man van God hebben ontvangen, in handen van ongelovige familie zullen vallen. Ze heeft daarom besloten een deel ervan aan jouw bediening te schenken. Of je maar even per e-mail al je persoonlijke informatie en bankgegevens wilt doorsturen.’ De naïeveling die erop ingaat, wordt geflest. De kerk waartoe de verzenders behoren, vaart er wel bij.
Tendensen Deze voorbeelden zijn extreem en gelukkig niet representatief voor iedere welvaartskerk, maar ze illustreren enkele belangrijke tendensen in het Afrikaanse christendom. Ten eerste leeft bij sommige Afrikaanse christenen blijkbaar een heel ander godsbeeld dan het bijbelse. Zij hebben er geen moeite mee Gods zegen te verwachten op hun dubieuze activiteiten. Waar komt dat door? Ten tweede zien we dat het welvaartsevangelie bezig is met een stormachtige opmars in Afrika. Deze verontrustende tendens moet niet worden onderschat. In een uitgebreid artikel in het evangelische blad Christianity Today wordt gesteld dat deze vorm van geloof het gezicht van het christendom in Afrika gaat bepalen. ‘Als je het [welvaarts]-spel niet
De Oogst februari 2010
Afrika wordt overspoeld door onafhankelijke zendelingen en bedieningen.
mee wilt spelen, zul je erdoor onder de voet gelopen worden’, was het commentaar van iemand die de ontwikkelingen volgt (juli 2007, ‘Health and Wealth in Africa – How the prosperity gospel is taking a continent by storm’, pag. 24).
Verleiding De welvaartsboodschap wordt vooral uitgedragen door charismatische en pinkstergroeperingen, al zijn er ook traditionele pinksterdenominaties die hier beslist niet in meegaan. Of ze het kunnen tegenhouden, is de vraag. Ik merk dat elementen van die boodschap ook al in onze evangelische kerken doorklinken. Het spreekt de Afrikaan sterk aan. Veel traditionele kerken verliezen leden aan de populaire welvaartskerken. Hun grote succes vormt een verleiding om in die boodschap mee te gaan. Enige tijd geleden sprak ik een docent van een Europese theologische opleiding waar veel Afrikaanse predikanten vervolgstudies doen. Sommigen van hen hadden hem in mentorgesprekken verteld dat ze in hun prediking elementen van het welvaartsevangelie hadden overgenomen, om te voorkomen
Actueel Hans Frinsel 25
FOTO’S DE OOGST
dat hun gemeenteleden naar welvaartskerken zouden overlopen. Het bracht hen in gewetensnood. De misleidende boodschap van het welvaartsevangelie is, dat God wil dat je het hier en nu materieel en fysiek volmaakt hebt en dat je dat kunt bereiken door middel van bepaalde geloofsformules. In een continent waar het overgrote deel van de bevolking onder de armoedegrens leeft, is de belofte van overvloed en welvaart een sterke verleiding.
Veel kerken verliezen leden aan populaire welvaartskerken Alles kwijt Een jongeman uit een van onze gemeentes wilde trouwen met een meisje uit een sektarische Braziliaanse welvaartskerk en moest zich dan daarbij aansluiten. Hij werd door zijn voorganger gewaarschuwd. Die kerk eist van alle leden inzage in het inkomen en verplicht hen tot geven van tienden en
26
Actueel Hans Frinsel
De Oogst februari 2010
offers. Toch trouwde hij met haar. Hij bezat een huis en werd onder druk gezet om het te verkopen ten bate van de kerk. Van zijn inkomen ging een groot deel naar de kerk, natuurlijk altijd onder de ‘verzekering’ dat de HERE het in veelvoud zou teruggeven. Uiteindelijk was hij alles kwijt en liep ook zijn vrouw bij hem weg. Hij bleef bedrogen en berooid achter. Waarom was hij erin meegegaan?
Stormachtige groei In een onderzoek onder charismatische en pinkstergelovigen in Kenia, Zuid-Afrika en Nigeria werd de vraag gesteld of God materiële rijkdom geeft aan hen die genoeg geloof hebben: respectievelijk 85, 90 en 95% beaamden dit. Van Afrika’s 890 miljoen inwoners, behoren 147 miljoen tot de pinkster- en charismatische kerken. En binnen deze bewegingen groeien vooral de kerken die het welvaartsevangelie prediken het hardst (volgens hetzelfde artikel in Christianity Today, pag. 22). Deze stormachtige groei is voor hun volgelingen weer een bewijs van de juistheid van hun boodschap. Het is overigens niet altijd gemakkelijk om het kaf van het koren te onderscheiden. Het welvaartsevangelie wordt in verschillende gradaties gepredikt. Niet alle welvaartspredikers verrijken zichzelf en sommigen zetten goede sociale programma’s op.
De kerk in Afrika loopt groot gevaar Syncretisme Dat het welvaartsevangelie zo aanslaat in Afrika, kan niet alleen verklaard worden uit een verlangen om uit armoede te ontsnappen. Er zijn nog andere factoren in het spel. De Afrikanen keren zich af van de oude primitieve animistische praktijken en ze omarmen in grote getale prestigieuze godsdiensten als het christendom of de islam. Het is een cultuur-
omslag. In zulke grote bewegingen zie je, door de geschiedenis heen, dat mensen geneigd zijn elementen en denkbeelden uit de oude overtuigingen mee te nemen in de nieuwe godsdienst. Dat gebeurde in de vroege middeleeuwen in Europa, waardoor de heiligenverering en Mariacultus een plaats kregen in de christelijke kerken.
Godsbeeld Het welvaartsevangelie heeft enkele aspecten die goed aansluiten bij het godsbeeld van traditionele Afrikaanse godsdiensten. Het is een minder grote stap van het afkopen van de geesten om iets gedaan te krijgen – goed of slecht – naar het betalen van tienden of extra offers om hetzelfde gedaan te krijgen bij God, dan om je kruis op te nemen, het lijden te aanvaarden en Christus te volgen. In het oude wereldbeeld van de animistische Afrikaan is de mens aangewezen op de tussenkomst van geesten voor bovennatuurlijke hulp. Die geesten kunnen zowel kwaad als goed doen. Door de juiste offers en rites uit te voeren kun je je verzekeren van hun hulp, bijvoorbeeld in de vorm van succes in de handel, een rijke oogst, genezing, maar ook voor verkeerde zaken als diefstal en moord. Kom je je verplichtingen niet na, dan keren ze zich tegen je. Deze elementen zijn overduidelijk aanwezig in het ‘christendom’ van de bankrovers en de emailfraudeurs in de voorbeelden aan het begin van dit artikel. Maar ik herken dit denken ook in zekere mate bij sommige gelovigen om ons heen.
Occult In Afrika lijkt zich een theologie te ontwikkelen waarin de geestenwereld is vervangen door God, maar waarin Hij eenzelfde soort rol vervult. Je kunt God als het ware manipuleren door het hanteren van de juiste geloofsformules of door aan Hem te offeren. Dit idee is niet nieuw. De aflatenhandel was een vorm van dit onbijbelse denken. Maar een veel recentere uiting vinden we in het welvaartsevangelie, dat leert dat we door ‘geloofsformules’ en speci-
De Oogst februari 2010
ale offers materiële rijkdom kunnen verwerven. Aan die gedachte ligt de van oorsprong occulte leer van het ‘positief belijden’ ten grondslag. Volgens die leer zijn er eeuwige, onveranderlijke geestelijke wetten, die maken dat de mens door zijn uitspraken zijn eigen werkelijkheid schept. Spreekt hij positieve dingen uit, dan gebeuren deze; doet hij negatieve uitspraken, dan worden die realiteit. Door de juiste ‘geloofsuitspraken’ te doen en daaraan vast te houden, moet het gebeuren. Dat is een soort toveren.
Veel welvaartsgemeentes hebben een dwingend systeem van tienden geven Deze leer werd verfijnd in het ‘zaadgeloof’, dat stelt dat de offers die je zaait (doorgaans in de bediening van de welvaartsevangelist) bij je terugkomen in een veelvoud van financiële zegeningen die je moet claimen als jouw goed recht. Veel welvaartsgemeentes hebben een dwingend systeem van tienden geven. Het niet nakomen hiervan wordt bestempeld als ‘God beroven’, waardoor je niet alleen de zegen mist, maar wat je ook ongeluk kan bezorgen.
Andere god De grote groei van het christendom in Afrika stemt tot dankbaarheid, maar bovengenoemde ontwikkelingen laten zien dat het lang niet allemaal goud is wat er blinkt. De kerk in Afrika loopt groot gevaar. Zeker, het is positief dat zovelen zich christen gaan noemen, maar dienen we nog dezelfde God als er zich zo’n ander godsbeeld ontwikkelt? Ds. Dan R. McConnell gaf zijn boek over het welvaartsevangelie de titel mee: ‘A different gospel’ – een ander evangelie. Als de kerk in Afrika zich overgeeft aan de huidige tendens richting het welvaartsevangelie, dan eindigt zij wellicht via een ander godsbeeld bij een andere god.
God kan ook in Afrika een reformatie geven
Column Otto de Bruijne 27
Woorden van waarde Alles van waarde is weerloos, dichtte de dichter Lucebert, en moet dus beschermd worden! Ook het weerloze, beschaafde woord van waarde. Ik zag het IKON-interview met de nu overleden dr. Ferrier, de eerste president van Suriname. Waardig, zorgvuldig en respectvol. Inspirerend om altijd en overal te streven naar zorgvuldigheid en waardigheid in de ontmoeting met de ander. ‘Vandaag werd ik wakker en dankte God twee keer omdat ik een ontmoeting zou hebben met u’, zei hij stralend tegen Monique Schrijvers, de interviewster. Ze bloosde en werd er nog mooier van. Een woord van waarde geeft mensen waardigheid. Even zag ik in gedachten de man in de Tweede Kamer staan. De arena waar steeds vaker het beschaafde woord wordt verkracht. Dat beeld klapte. Taalverloedering op straat, de werkvloer of in het parlement is puur vandalisme, zoals het gemolde bushokje en de vuilniszak in de berm. Diefstal van de beschaving. Zinloos geweld tegen ons kostbaarste bezit: het woord. De bron van het goede, ware en schone. Ferrier inspireerde mij, en ik dacht: lange tijd niet zo’n beschaafd mens (in de media) ontmoet. Wat een verademing tussen al die hijgerige, opgezweepte interviewers die elke seconde moeten scoren. Eerlijk zijn: ook ‘s morgens in de spiegel zie ik niet zo’n beschaafd mens. Ook ik moet dagelijks zoeken naar woorden van waarde. Pas als de bron opdroogt, ontdekken we wat de waarde van water was, zegt een spreekwoord. Niets is zo snel bedorven als het allerbeste. Het Woord van Waarde: Gods Woord en de woorden van wijsheid die de Schepper in mensen legt moeten dagelijks, nu en voortdurend ontdekt, geoefend en beschermd worden.
Hoop Toch kan zelfs deze ontwikkeling een positieve wending nemen. De zogenaamde kerstening van Europa in de middeleeuwen leidde aanvankelijk ook tot een bedenkelijk soort christendom met veel heidense vermenging, maar creëerde ook een brede bedding voor de reformatie. God bouwt immers Zijn kerk. Hij kan ook in Afrika een reformatie geven op het moment dat de meerderheid van de Afrikanen zich christen noemt. Hans Frinsel is zendeling en werkt in Guiné-Bissau.
Otto de Bruijne, oud-programmamaker bij de EO, is schrijver en kunstenaar. FOTO NIEK STAM