Cobouw Special Duurzaamheid en Energie 22 juni 2017 by Cobouw Specials

161ste jaargang, donderdag 22 juni 2017

Onafhankelijke nieuwsbron voor de bouw 8 Reportage

Het nieuwe gebouw van de Hogeschool Rotterdam moet opleidingen en studenten samenbrengen. Een gebouw dat zowel figuurlijk als letterlijk verbindt.

20 Interview

Duurzame energie zien, horen en voelen: het kan bij het Belevingscentrum van Dubotechniek.

Duurzaamheid & Energie

Cobouw.nl

special 37 Reportage

Een testwoning in het Gelderse dorp Empe moet aantonen dat een woning mĂŠt gas heel goed energieneutraal kan zijn.

Feel good inside Goed isoleren blijft essentieel voor een aangenaam binnenklimaat, vandaag en morgen. Recticel Insulation is veel meer dan alleen isolatie. Door onze jarenlange ervaring en vakkennis bieden wij u duurzame oplossingen voor elke isolatievraag. Als partner bouwen we samen aan een comfortabel binnenklimaat en een zorgeloze toekomst voor u ĂŠn uw kinderen.

recticelinsulation.nl REC17 AD CORP 240x340 NL.indd 1

08/06/17 14:33

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

INHOUD

VOORAF

Schouders eronder!

anpakken, doorpakken, uitrollen. Prachtige termen die passen bij de bouw, zou je denken. Maar meestal worden ze gebruikt in algemene zin als onderdeel van een marketing- of communicatiestrategie. Jammer toch eigenlijk, dat het aanpakken, doorpakken en uitrollen vaak blijft steken in een hol beleidsvoornemen of slecht gefundeerde ambitie. Om maar even in bouwjargon te blijven. Als er een tijd is waarin de bouw echt stappen moet gaan nemen om de toekomst van deze planeet een gezonder perspectief te geven, dan is het nu. De kennis over hoe we dat moeten gaan doen is voor iedereen toegankelijk. De noodzaak om de gebouwde omgeving milieuvriendelijker, energiezuiniger en minder fossiel te maken hoeft ook niet meer te worden uitgelegd. Nieuwe maatregelen vanuit de overheid zullen misschien nog een extra zetje geven (denk aan de eis voor energielabel C in 2023 – dat is al over vijf jaar!), maar de echte motivatie moet nu toch echt uit de markt komen. Uit jou, u, jullie, wij, ons. Hoe we dat moeten doen is bekend, waarom mag duidelijk zijn. Wie, wat, waar en wanneer? Jij en de mensen met wie je samenwerkt, schouders eronder, in alle projecten en nu! Caroline Kruit Uitgever Cobouw Specials

5 ‘Slim energienet is de pilotfase voorbij’ / Tijdo van der Zee 7 Koplopers in de bouwketen verspreiden kennis over circulair bouwen / Brian van der Bol 8 Hogeschool Rotterdam: duurzaamheid op een postzegel / Michiel Maas 13 Isolatie, energie en gezondheid: allemaal onder één dak 14 The Waste Transformers wint Share Haarlemmermeer Award 2017 / Armand Landman 18 Pionier in duurzame energie / Tosca Vissers 20 Duurzame energie laten zien, horen en voelen / Jeroen Kreule 23 Wind mee voor de offshore-industrie / Gerard Vos 24 Een hoogbegaafd concept 28 Duurzaam monument Square in Rotterdam: van energielabel F naar A / Peter de Lange 31 Karaktervolle gevel volledig geïsoleerd 33 Hechten aan duurzaamheid / Paul Poley 35 Wegrenovatie maakt N470 energieneutraal / Edo Beerda 37 ‘Tien zonnepanelen is genoeg’ / Tijdo van der Zee 38 Energieprestatie draait om energiegebruikers / Annebeth Muntinga, André Meijer en Cristina Jurado López 41 Hollands Huissen: duurzaam en esthetisch verantwoord / Marion de Graaff 43 Van leegstaand kantoor naar multifunctioneel hotel 45 Verdieping

CarolineKruit@vakmedianet.nl

OMSLAG

COLOFON De inhoud van deze special bevat gesponsorde onderdelen.

Foto: Paul Martens, render: Zwartlicht.

Klantenservice (088) 584 08 88 Redactie (088) 584 08 00 Postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn Internet www.cobouw.nl E-mail specials@vakmedianet.nl Hoofdredacteur Theo van Vugt Uitgever Caroline Kruit Eindredactie, coördinatie en vormgeving Nienke Abma, Nanda van Dijk, Patty van der Sar en Ingrid de Zwart-Schaap Medewerkers Edo Beerda, Brian van der Bol, Marion de Graaff, Jeroen Kreule, Armand Landman, Peter de Lange, Michiel Maas, Paul Poley, Tosca Vissers, Gerard Vos, Tijdo van der Zee Vormgeving Menno van der Veen Abonnementen wijzigingen, klachten bezorging en opgave nieuwe abonnees: klantenservice@vakmedianet.nl, tel.: 088-584 08 88. Jaarabonnement binnenland € 775,- (excl. btw). RGB: Blauw: R74/G150/B205 Groen: R199/G214/B205 Oranje: R235/G107/B74 CMYK: Blauw: c70/m30 Groen: c30/y70 Oranje: m70/y70

© Vakmedianet 2017 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www. vakmedianet.nl.

Concepttoren 360o is een ontwerp dat door Kraaijvanger is ontwikkeld zonder opdracht, zonder opdrachtgever en voor een zelfgekozen locatie in Rotterdam. Een vingeroefening voor het architectenteam, om te zien of met circulair

bouwen, urban farming, hoogwaardige installatiesystemen een concept kon worden ontwikkeld voor luxe appartementen op een plint met voorzieningen. Zie ook pagina 24.

Duurzaam en energiezuinig renoveren onuitputtelijke grondstoffen

brandwerend

snel te monteren

geluidwerend

Renovatie en transformatie ontwikkelen zich tot groeimarkten. Het is noodzakelijk kosten te besparen en technische innovaties snel toe te passen. Conceptueel (prefab) bouwen is een onomkeerbare trend. U wilt uw pand energiezuiniger maken?

schroefvast

thermisch isolerend

dubo

Voldoen aan de steeds strengere EPC-norm? Kies dan voor slimme thermische na-isolatie. Na-isoleren met Faay-wanden biedt meer comfort bij een lager energieverbruik. Dat is goed voor u. Goed voor het milieu. En goed voor uw portemonnee.

Faay Vianen B.V. • Mijlweg 3 • postbus 116 • 4130 EC Vianen T (0347) 37 66 24 • info@faay.nl • www.faay.nl

FAA7140 Adv. Energie en duurzaam 240x166mm.indd 1

08/06/17 14:17

www.abt.eu

NIEUW

Aerostop Building Systems MINDER ENERGIEVERBRUIK, MINDER CO2-UITSTOOT MEER COMFORT, GEEN TOCHT EN EEN BETER BINNENKLIMAAT BETERE GELUIDSWERING EN THERMISCHE ISOLATIE

Iedere opdrachtgever,

vooral haalbaar – hoe

iedere architect wil ‘iets’ –

groot, klein, ingewikkeld

streeft, verlangt en vraagt.

of gewoon de vraag ook

Wat hun wens ook is, wij

is. Grensverleggend waar

zorgen voor de technische

nodig, maar altijd solide.

uitwerking. Met daadkracht

Wat onmogelijk lijkt, toch

vol passie, al meer dan

mogelijk maken.

60 jaar. Geïntegreerde oplossingen, maakbaar en

ABT bouwt aan ambities.

SLIM EN DUURZAAM LUCHTDICHT BOUWEN De wettelijke eisen m.b.t. het energieverbruik in gebouwen worden steeds strenger. Luchtdicht bouwen wordt cruciaal om aan deze nieuwe normen te kunnen voldoen. Een goede luchtdichtheid is belangrijk voor een gezond en comfortabel binnenklimaat zonder tocht en vochtproblemen en levert ook een flinke besparing op, omdat er geen energieverspilling meer plaatsvindt in het gebouw. Bostik heeft de speciale productlijn Aerostop Building Systems ontwikkeld voor luchtdicht en energiezuinig bouwen met o.a. een speciale en elastische montagelijm, afdichtingskit, pu-schuim en coating, afdichtingsfolies, expansie- en butyltapes. Hierdoor kan de slimme vakman snel en eenvoudig de juiste producten kiezen. Kijk voor meer informatie op: www.bostik.nl of neem contact met ons op, tel: 073- 6 244 244.

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

INTERVIEW

‘ Slim energienet is de pilotfase voorbij’ TIJDO VAN DER ZEE

In de Rotterdamse havenwijk Merwe- Vierhavens werd afgelopen maand de aftrap gegeven voor de aanleg van een slim elektriciteitsnetnet, ofwel smart grid, met zo’n 20.000 aansluitingen. In dit slimme net, waarin onder meer Siemens en netbeheerder Stedin samenwerken, kunnen vraag en aanbod van stroom beter op elkaar worden afgestemd. Zo kunnen koelcellen even wachten met koelen tot er veel lokaal aanbod van zonnepanelen is, of kan er juist worden geschakeld bij een gunstige elektriciteitsprijs. Door elektriciteit zo te ‘managen’ kan worden voorkomen dat het net overbelast raakt en daarmee investeringen in netverzwaringen onvermijdelijk worden. Het concept is niet nieuw, maar de schaalgrootte wel. Niet eerder ging het om een hele stadswijk. “Merwe-Vierhavens is een commer cieel project. De gemeente faciliteert het alleen met vergunningen en dergelijke”, zegt Jeroen Bode, directeur bij USEF, een organisatie die de manier waarop slimme netten georganiseerd worden wil standaardiseren. “En in Nijmegen wil netbeheerder Alliander ook al een groot slim net opzetten. Dit toont wel aan dat het slimme net de pilotfase voorbij is.” Zowel in Rotterdam als in Nijmegen zal worden gewerkt met de USEF-methode. USEF (Universal Smart Energy

Framework) is gevestigd op een lommerrijk bedrijvenpark aan de westkant van Arnhem, vlakbij het kantoor van Tennet, de nationale hoogspanningsnetbeheerder. Op het terrein bevinden zich nog veel meer kleine bedrijven en organisaties die zich met de elektriciteitsmarkt bezighouden. USEF werd in 2014 opgericht door zeven bedrijven (ABB, Alliander, DNV GL, Essent, IBM, ICT en Stedin) die de noodzaak zagen van een heldere en eenduidige manier van samenwerken bij smart grids. En ook van het definiëren van een nieuw type marktspeler dat ontstond bij smart grids: de aggregator. Bode: “Ik ben in Europa nog geen ander initiatief tegengekomen dat doet wat wij doen, namelijk het koppelen van het smart grid met de energiemarkt.”

Aggregator

Een aggregator is een partij tussen de prosumenten (consumenten worden prosumenten als ze met bijvoorbeeld zonnepanelen ook elektriciteit opwekken, red.) en de energiebedrijven, met als doel de kleine beetjes flexibiliteit die prosumenten kunnen bieden – in de ordegrootte van enkele kilowatts – te aggregeren tot hoeveelheden waar de traditionele marktrollen iets mee kunnen, meestal in de orde van megawatts. Een voorbeeld hiervan is te vinden in de nieuwbouwwijk Stad van de Zon in Heerhugowaard, waar Essent de rol van

Jeroen Bode (1966) is directeur van Stichting USEF. Hij bekleedde diverse managementfuncties bij Eneco en was daarna directielid bij Stedin. Met een tussenstap terug naar Eneco, is Jeroen als operationeel directeur aan boord gestapt bij energie adviesbureau Energy21 (toen nog GEN). In die positie maakte hij onder meer deel uit van het Smart Energy Collective, de voorloper van USEF.

Foto: Aad Hoogendoorn

Het groeiende aanbod van decentraal opgewekte duurzame energie zet druk op het bestaande elektriciteitsnet. Moeten de netbeheerders miljarden investeren in dikkere kabels? Of is er een slimmer alternatief? Het tweede, denken ze bij USEF. “Geef flexibiliteit een waarde.”

In Heerhugowaard ontstaat flexibiliteit doordat de bewoners een energiemanagementsysteem laten bepalen wanneer hun slimme apparaat gaat draaien.

Als er echt massa in de markt komt, is goed te zien hoe het aanbod en de prijs van 'flex' op elkaar inwerken. aggregator vervult bij zo’n 200 huishoudens. Daar ontstaat flexibiliteit doordat de bewoners een energiemanagement systeem laten bepalen wanneer hun slimme apparaat, bijvoorbeeld een elektrische boiler of warmtepomp, gaat draaien. Essent kan die ‘flex’ aggregeren en verkopen op de markt of leveren aan een netbeheerder, ten behoeve van het oplossen van balansproblemen op het net. Congestiemanagement heet dat. Het eindrapport over dit project is onlangs verschenen. Een ander voorbeeld kan zijn een leasemaatschappij, die het laden van alle elektrische auto’s in zijn bestand kan sturen, waardoor het vermogen dat hij kan aanbieden voor alle auto’s in zijn park samen oploopt tot vele megawatts. Er is zelfs al een bouwbedrijf dat experimenteert met de rol van aggregator. In een nul-op-de-meterwijk in Soesterberg verzamelt BAM Wonen kleine plukjes flexibiliteit bij enkele tientallen woningen. “In concreto biedt USEF twee dingen aan”, zegt Bode, “Ten eerste een set afspraken. Dat is echt een pak papier met daarin precies omschreven wie bij een smart grid welke rol heeft, en wie wanneer communiceert met de ander. En op welke wijze. Daarnaast is er een

stuk software – referentie-implementatie moet ik het eigenlijk noemen – waarop gebruikers hun eigen platform kunnen uitbouwen. Hierin zit bijvoorbeeld ook een verbindingsmogelijkheid met een weersvoorspeller. Zo’n weersvoorspeller is heel belangrijk, want hoe beter de voorspelling, hoe beter je weet hoe je smart grid moet draaien.”

Massa nodig

Volgens Bode is het heel goed dat smart grids nu aan het opschalen zijn. Want pas als er echt massa komt in de markt van de ‘flex’, is goed te zien hoe het aanbod van flexibiliteit en de prijs van elektriciteit op de handelsmarkten, zoals de APX en de ETPA, op elkaar inwerken. Want het succes van een smart grid hangt natuurlijk uiteindelijk af van de prijs die voor ‘flex’ wordt geboden. Is die te laag, dan komt de businesscase niet rond. Afgelopen februari werd USEF in Londen op de Smart Energy UK & Europe Summit beloond met de Smart Energy Award. Een flinke opsteker voor USEF, omdat Europese implementatie van het model prioriteit nummer één is. Het is niet voor niks dat Jeroen Bode de helft van het jaar in het buitenland is om USEF onder de aandacht te brengen. En de bal lijkt de goede kant op te rollen. “In het Winter Package, een serie voorstellen voor de Europese energiemarkt van de Europese Commissie, staat dat de eindgebruiker van energie meer invloed moet krijgen. En dat flexibiliteit een waarde moet krijgen. Dat is toevalligerwijs precies wat wij ook willen.”

• • • • • •

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

INTERVIEW

Koplopers in de bouwketen verspreiden kennis over circulair bouwen

BRIAN VAN DER BOL

Sinds afgelopen december is ook Den Haag een zogeheten ‘Cirkelstad’, in navolging van onder meer Rotterdam, Amsterdam, Utrecht, Eindhoven en Den Bosch. In Den Haag werken naast de gemeente onder meer een sloopbedrijf, een architectenbureau, een technische dienstverlener en de rijksoverheid samen in dit project. “We vormen een groepje van koplopers in de bouwketen, die kennis over circulair bouwen willen verspreiden. We bouwen zelf niets”, zegt Ger Kwakkel, kwartiermaker ‘circulaire economie’ bij de gemeente Den Haag.

Mainstream

In de bouwsector is circulair bouwen een ‘klein onderwerp’, merkt Kwakkel. “Af en toe wordt er eens een kozijn hergebruikt en dat is het dan. Wij willen ervoor zorgen dat circulair bouwen mainstream wordt. Vaak denken bouwers dat hergebruik van materialen ingewikkeld en duur is. Maar je kunt er juist geld mee besparen. Dat proberen wij de bouwsector duidelijk te maken met studies en voorbeelden uit de praktijk.” Die zijn op dit moment nog schaars. Ondanks dat Den Haag nu een paar maanden een ‘Cirkelstad’ is, heeft de gemeente nog geen opdracht gegeven voor de bouw van een volledig circulair gebouw. Dat kan volgens Kwakkel nu alleen nog op zeer kleine schaal. Wel zijn er in de stad gebouwen waarvan elementen uit hergebruikte materialen bestaan, zoals het afvalbrengstation aan

de Uitenhagestraat in de wijk Transvaal dat begin dit jaar werd geopend. In de gevel van het pand zijn bijvoorbeeld stansplaten verwerkt afkomstig uit de voormalige DAF-fabriek. De mogelijkheden tot hergebruik zijn volgens de kwartiermaker in potentie schier oneindig. Hij wijst op de vele tonnen afval die in Den Haag dagelijks worden geproduceerd. “Er gaat elke dag alleen al aan huishoudelijk afval 600 ton de stad uit en het bedrijfsafval is daar een veelvoud van. Daar zit heel veel bruikbaar materiaal tussen.” In het coalitieakkoord van D66, PvdA, de Haagse Stadspartij, VVD en CDA staat dat er op de Binckhorst een recyclepunt voor bouwmaterialen komt. Het is nog maar de vraag of het recyclepunt er staat voor het einde van de collegeperiode in 2018. Kwakkel: “Maar het plan onderstreept wel onze ambitie om echt werk te maken van circulair bouwen in Den Haag.” De overheid zou volgens de kwartiermaker een database met beschikbare bouwmaterialen moeten ontwikkelen. “Dan kunnen ontwerpers aan de tekentafel beginnen met de vraag: ‘Wat voor materialen zijn er al en wat kan ik daarmee?’” Maar dat is toekomstmuziek, erkent ook Kwakkel. “We zitten nu nog in de fase van startups en onderzoeken.” Zo heeft TNO onlangs in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken een verkennende studie gedaan naar de milieu-impact van circulair bouwen in de woningen utiliteitsbouw. Daaruit blijkt onder meer dat er milieuwinst kan worden geboekt als er met hout in plaats van met beton

Tom van den Dool Forografie

Oude bouwmaterialen hergebruiken in plaats van weggooien, het klinkt zo logisch. Maar in de praktijk gebeurt het nog veel te weinig. De initiatiefnemers van ‘Cirkelstad’, een samenwerkingsverband tussen publieke en private partijen, willen hergebruik van bouwmaterialen bij onderhoud en renovatie stimuleren. Tegelijkertijd moeten er onder het motto ‘Stad zonder afval en zonder uitval' werkplekken worden gecreëerd voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt.

Het afvalbrengstation aan de Haagse Uitenhagestraat bevat elementen uit hergebruikte materialen. Zo zijn in de gevel stansplaten verwerkt afkomstig uit de voormalige DAF-fabriek.

wordt gebouwd. Ook zou er in de ontwerpfase al rekening moeten worden gehouden met een eenvoudige demontage en hergebruik van materialen. Op verzoek van de ‘Cirkelstad’ hebben studenten van de TU Delft tien stof- en materiaalstromen in Den Haag onderzocht, zoals hout, glas en plastic. Layla van Ellen, masterstudent Building Technology, bracht samen met drie medestudenten de ‘fietsenstroom’ in Den Haag in kaart. Ze ontdekten dat veel fietsen uit het gemeentelijk fietsdepot worden weggegooid. Van Ellen: “Een deel wordt opgeknapt en verkocht, maar de meeste fietsen gaan naar de schroothoop. Dat is zonde, want veel materiaal zou je kunnen hergebruiken.”

Swapfiets

De studenten zijn geïnspireerd door het bedrijf ‘Swapfiets’, waarbij mensen een abonnement op een fiets kunnen nemen. Voor maandelijks 15 euro mogen klanten de deelfiets zo lang en vaak gebruiken als ze willen. Het rijwiel blijft eigendom van het bedrijf. Als je een lekke band krijgt, zorgt Swapfiets – een paar jaar geleden begonnen in Delft – dat die geplakt wordt of dat de klant een nieuwe fiets krijgt. Ook het overige onderhoud wordt door het bedrijf verzorgd. “Zelf ziet Swapfiets zich vooral

als een servicebedrijf, maar wij vinden het vanuit circulair oogpunt een interessant initiatief”, zegt Van Ellen. In het ideaalbeeld dat de Delftse studenten schetsen, zien de meeste mensen fietsen als een service en hoeven niet per se een fiets te bezitten. In samenwerking tussen de gemeente en bedrijven worden onderdelen van oude fietsen zoveel mogelijk hergebruikt. Nu al worden van oude fietsbanden bijvoorbeeld tassen of riemen gemaakt. De studenten pleiten voor meer ‘groene daken’ in de stad, waar onder meer bamboe en paardenbloemen verbouwd worden. Op dit moment wordt er geëxperimenteerd om van de wortels van deze bloemen rubber te maken. Dat rubber zou kunnen worden gebruikt voor de productie van nieuwe fietsbanden en het bamboe voor de frames van de fietsen. Het is niet de bedoeling dat de bevindingen van de Delftse studenten één op één in het gemeentelijk beleid terechtkomen, zegt Kwakkel. “Deze voorverkenningen zijn vooral bedoeld ter inspiratie, maar we gebruiken er zeker elementen uit. Door grondstoffen te laten groeien in de stad ga je weer terug naar een echt lokale economie. Dat past natuurlijk helemaal bij de circulaire gedachte.”

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

REPORTAGE

Hogeschool Rotterdam: duurzaamheid op een postzegel Het nieuwe onderwijsgebouw van de Hogeschool Rotterdam moet opleidingen én studenten van de Rotterdam Business School samenbrengen. Architectenbureau Paul de Ruiter ontwierp en bouwer SMT bouwde een gebouw dat niet alleen figuurlijk, maar ook letterlijk verbindt. MICHIEL MAAS

Zelfs nu het centrale atrium nog voornamelijk uit ruwbouw bestaat, heeft het nieuwe hoofdkwartier van de Rotterdam Business School een bijna huiselijke sfeer. Dat is volgens de ontwerpers ook precies de bedoeling, al zou die huiselijkheid ook kunnen komen door het strijkkwartet dat op een van de tussenvloeren de instrumenten stemt. Even is het grote gebouw net een intieme concertzaal, vlak voordat de uitvoering begint. Het bereiken van het hoogste punt wordt vandaag gevierd, en de opdrachtgever gaat dat later vieren met een rondleiding voor honderden nieuwsgierigen. Maar daarvóór nemen architecten Raymond van

Sabben en Paul de Ruiter de tijd om Cobouw het gebouw te laten zien. Het gebouw is nog niet wind- en waterdicht, en een flinke stortbui die de hele ochtend duurde, drupt nog enthousiast na in de enorme centrale ruimte. De muzikanten zoeken bescherming onder een verdiepingsvloer.

Zonwerend glas

“De aannemer baalt wel”, zegt Van Sabben. “Ze hebben vandaag net de laatste panelen van de atriumkap geplaatst, maar het is natuurlijk nog niet waterdicht. Het was de hele week droog, maar dan zie je dat het net vandaag gaat regenen.” Het doet niets af aan het indrukwekkende glazen dak van 27 bij 27 meter. Het bestaat uit negen panelen

met elk 25 ramen en het geeft het atrium, dat verder is omsloten door leslokalen, een licht en ruimtelijk gevoel. Van Sabben: “toch is dit zo ongeveer het meest zonwerende glas dat er bestaat.”

Ontmoetingsruimte

Beeld: Paul de Ruiter

Het atrium, met een centrale houten trap en een aantal uitkragende verdiepingen die als studieplein fungeren, moet vooral een ontmoetingsruimte worden. In het zes verdiepingen hoge gebouw, en in de oudbouw ernaast worden de verschillende economische deelopleidingen van de Hogeschool Rotterdam ondergebracht, die voorheen verspreid over de stad zaten. Nu komen ze samen op deze nieuwe locatie aan de Kralingse Zoom naast de gebouwen van de Erasmus Universiteit.

Het atrium van de school moet vooral een ontmoetingsplek worden.

Luchtbruggen

De nieuwbouw is door alle grote gebouwen eromheen redelijk onzichtbaar, tot je er voor staat. Dan is het ineens een indrukwekkend groot gebouw. “Dat hoor ik wel vaker”, zegt Van Sabben. “Maar die grootte is van binnen nauwelijks merkbaar. Het voelt heel compact.”

Duurzaamheid & Energie

Beeld: Paul de Ruiter

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

Het gebouw van de Hogeschool Rotterdam is BREEAM Excellent gecertificeerd.

Het gebouw moet moet mensen samenbrengen en vormt de schakel tussen meerdere gebouwen.

Het gebouw moet niet alleen figuurlijk verbinden, maar ook letterlijk. Het is tussen twee bestaande gebouwen in geplaatst, en is de ontbrekende schakel in de bestaande gebouwen van de hogeschool, die allemaal in verschillende periodes zijn gebouwd. De nieuwbouw is tegen een van de gebouwen aangezet, en de muren zijn doorgebroken. De verbinding met het tweede gebouw bestaat uit een aantal luchtbruggen. De langgerekte ruimte tussen de twee gevels wordt overkapt door een grote glazen luifel, en is een verlenging van de “studiestraat” die in de oudbouw al aanwezig is. In een later stadium wordt de oude buitengevel gesloopt en ontstaat een grote ruimte.

Modulair gebouw

Maar juist die verbinding met de oude gebouwen was de grootste uitdaging in het ontwerp. “De verdiepingsvloeren moeten doorlopen, en dat beperkte ons in de manier waarop we de ruimte wilden gebruiken”, stelt Van Sabben. “Want die verdiepingen zijn veel lager dan wat nu standaard is. Dat levert vooral een probleem op bij de installaties, want er is weinig ruimte om die in de plafonds weg te werken.” De architecten kozen uiteindelijk voor een creatieve oplossing: veel van de installaties verdwenen in de gevel en in het plafond in de gangen. “Die zijn daarom wat lager dan de gebruiksruimtes en lokalen. Maar deze oplossing heeft veel voordelen. Zo zijn de tussenwanden helemaal vrij en kunnen eigenlijk altijd worden verplaatst. Het klimaatsysteem en de sprinklerinstallatie zijn zo gemaakt dat een andere indeling geen nadelige gevolgen heeft voor het klimaat of de brandveiligheid van het gebouw. En in een onderwijsgebouw is het heel normaal dat indelingen nog wel eens veranderen, dus het is logisch dat je daar al rekening mee houdt. Het lijkt misschien niet zo, maar dit is eigenlijk een heel modulair gebouw.”

BREEAM Excellent

Maar de verbinding met de bestaande bouw leveren niet alleen voor de ontwerpers uitdagingen op, maar ook voor aannemer SMT Bouw. “Ze moeten dit project doen terwijl de gebouwen ernaast gewoon in gebruik blijven. Dat betekent dat het doorbreken van de tussenwanden of andere overlast veroorzakende werkzaamheden alleen in de schoolvakanties uitgevoerd kunnen worden.” Zelf is Van Sabben veel op het werk. “We werken nauw samen met de bouwer. Dit is een ingewikkeld project waarbij regelmatig moet worden overlegd. Het is een duurzaam ontwerp en BREEAM Excellent gecertificeerd, maar dat betekent dat we echt op alle fronten goed moeten presteren, in materiaal- en energiegebruik, maar ook in het zo weinig mogelijk produceren van bouwafval. In de praktijk is dat veel werk voor de bouwer, en ik zie dat SMT dat goed voor elkaar heeft. En dat is niet makkelijk, als je ziet op wat voor een postzegel gewerkt moet worden.”

â&#x20AC;&#x153;Architecten, aannemers en adviseurs kunnen met al hun vragen op het gebied van verduurzaming van bestaand vastgoed en nieuwbouw terecht bij de nieuwe servicedienst TPAonline.â&#x20AC;?

Advies bieden en kennis delen

Uw Technisch Project Adviseur staat klaar op www.TPAonline.nl

Advies over duurzame totaaloplossingen via uw computer op TPAonline.nl

Uw partners in duurzame totaaloplossingen

Wat als… u toekomstbestendig bouwt én bespaart op bouwkosten? GOED EN SLANK ISOLEREN LOONT!

Unaiweakar:de

lambd •K 0,018 W/m

MORE SPACE FOR EVERYONE .COM

KI170503 ADV K108 Cobouw 240x340mm_DEF.indd 1

Van vochtig kasteel met dikke muren naar zeer slanke constructies: standaarden in de bouw veranderen. Met de nieuwe Kingspan Kooltherm® K108 Spouwplaat bouwt u toekomstbestendig – of u nu wilt voldoen aan basiseisen of ambitieuzere niveaus zoals BENG en NOM. De Kooltherm® K108 combineert hoge thermische prestaties met slanke spouwconstructies. Zo bespaart u ook nog eens ﬁks op bouwkosten, in vergelijking met minerale wol. Benieuwd hoeveel u kunt besparen? DOWNLOAD HET ONDERZOEK ‘KOSTENEFFECTIVITEIT SPOUWISOLATIE’

31/05/2017 15:47

U wilt de laagste investering. Wij bieden de hoogste EPC-reductie. BUVA is ontwikkelaar, producent en leverancier van hangen sluitwerk, ventilatiesystemen, hardglas ramen en aluminium- en glasvezelversterkte profielen voor zowel woning- als utiliteitsbouw. BUVA-producten dragen bij aan een aanzienlijke EPC-reductie, een werkelijke verlaging van het energieverbruik (en dus de energiekosten), en een gezonde en comfortabele woning voor de bewoners. Alle producten worden toegepast in BUVAâ&#x20AC;&#x2122;s EPC-pakketten. Voor elke situatie is een geschikt pakket maatregelen samengesteld. Uitgebreide informatie over deze pakketten vindt u in onze brochures op buva.nl.

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

BEDRIJFSPROFIEL

Isolatie, energie en gezondheid: allemaal onder één dak Tijdens een renovatieproject een zonne-energiesysteem implementeren op het dak? Daar komt tegenwoordig een stuk meer bij kijken dan alleen de aanleg van zonnepanelen. Met de introductie van de indicatoren voor Bijna Energieneutrale Gebouwen (BENG) en de Nul-op-de-Meter-norm (NOM) worden isolatiewaarden bijvoorbeeld steeds belangrijker. Maar ook waterdichtheid en esthetische aspecten spelen een belangrijke rol. Om die reden slaan betrokken partijen en leveranciers steeds vaker de handen ineen om het gebruik van zonne-energie op daken te optimaliseren en te verduurzamen. Zo ook Stafier Solar Systems en Solarwatt. Samen ontwikkelden zij het Plusdak: een totaaloplossing die isoleert, zonne-energie levert en bijdraagt aan een gezond binnenklimaat met daglicht voor een optimale woon beleving. Het zonne-energiesysteem is geschikt voor hellende daken en kan op maat gemaakt worden – zeer geschikt dus voor renovatieprojecten.

Duurzame renovatie

Nederland is hard op weg naar een duurzame toekomst. Zo moeten woningen in ons land vanaf 2020 voldoen aan de BENG-norm, en overheidsgebouwen zelfs al vanaf 2018. In de bouwsector is men dan ook volop bezig met verduurzaming. Dat geldt voor nieuwbouwprojecten, maar zeker ook voor renovatieprojecten. Duurzaam renoveren heeft namelijk een aantal belangrijke voordelen in vergelijking met nieuwbouw. Zo is het duurzamer, vaak financieel aantrekkelijker en tevens minder belastend voor het milieu. Martin Haverkamp, Sales Engineer bij Solarwatt: “Door de economische crisis is er in de bouwsector de afgelopen jaren een achterstand ontstaan op het gebied van renovatie. Het gevolg: veel slecht geïsoleerde woningen. Nu de energienormen voor woningen worden aangescherpt, zien we dat er steeds meer behoefte is aan slimme totaaloplossingen voor woningen. Het Plusdak is in dit geval een goed voorbeeld. Solarwatt heeft de ambitie om bouwpartijen te ontzorgen, waaronder de partijen die zich bezighouden met grootschalige renovatie. Met het Plusdak bieden we de bouwkolom het gemak van een one-stop-shop: we leveren een hoogwaardig geïsoleerde dakoplossing die op duurzame wijze energie opwekt en lang meegaat. Perfect als langetermijninvestering tijdens renovatie.”

Wat is het Plusdak?

Het Plusdak is een totaaldak waarbij de verschillende bouwelementen naadloos op elkaar aansluiten, zowel esthetisch als bouwkundig gezien. Zonnepanelen doen in dit geval dienst als dakbedek-

king en er liggen dus geen dakpannen onder de panelen. Middels een in-dakconstructie kunnen PV-modules (BiPV) worden geïntegreerd in het complete dakvlak, waarbij het in-daksysteem tegelijkertijd dient als waterkerende laag. Opbouw van het systeem begint vanuit de dakgoot. De zonnepanelen reiken tot aan de dakranden, waar ze worden omsloten door op maat gemaakte, gezette aluminium passtroken en verholen gootconstructies. Met de aluminium stroken worden ook eventuele maatverschillen ten opzichte van de nok opgelost. Doordat de panelen verzinken in de dakbedekking, vervangen zij als het ware een rij dakpannen, waardoor de belijning van het dak behouden blijft en het geheel er modern en stijlvol uitziet. Met de zonnepanelen wekken consumenten op een milieuvriendelijke manier hun eigen energie op en dat vertaalt zich in een lager stroomverbruik. Het Plusdak omvat daarnaast slimme constructies voor duurzame isolatie en daglichttoetreding door middel van dakvensters.

De voordelen

Het Plusdak biedt consumenten diverse voordelen. Zo vormen de zonnepanelen letterlijk en figuurlijk een waterdichte constructie. Dankzij de op maat gemaakte, ventilerende aluminium onderframes en de combinatie met waterkerende en damp-open isolatie-panelen is het zonnepaneelsysteem wind- en waterdicht zonder het risico van condensvorming in het dak. De BiPV-systemen van Stafier Solar Systems zorgen daarnaast voor een natuurlijke ventilatie onder de zonnecellen. Dit komt doordat de aluminium onderframes beschikken over ventilatiegaten die temperatuurstijging onder de panelen tegengaan. Energieverlies wordt zo tot een minimum beperkt, terwijl maximaal rendement van de zonnepanelen wordt gegarandeerd en de levensduur van de modules wordt verlengd. Mocht er onverhoopt een defect zijn aan een van de PV-modules, dan zijn deze bovendien individueel te vervangen. Voor renovatieprojecten vormt het Plusdak een ware uitkomst.

Door aluminium onderframes met ventilatiegaten die temperatuurstijging onder de panelen tegengaan wordt rnergieverlies tot een minimum beperkt. Door gebruik van SlimFix RenoTwin- isolatieplaten zijn oneffen onderconstructies uit te vlakken. Ideaal voor bestaande daken, waarbij onderconstructies vaak niet vlak zijn en men ze niet altijd kan of wil opvullen. Installatie van het Plusdak is tot slot eenvoudig uit te voeren, waarbij bijvoorbeeld het isoleren van buitenaf gebeurt en zo resulteert in minimale overlast voor bewoners.

Kwalitatieve samenwerking

Renovatie van een dak of woning is een flinke investering. Belangrijk is daarom dat het zo kostenefficiënt mogelijk wordt aangepakt en er alleen met kwalitatief hoogwaardige producten wordt gewerkt. Adriaan Harthoorn, directeur van Stafier Solar Systems: “Wij vinden het belangrijk om de vraag van de bouwsector naar duurzame renovatiemogelijkheden zo goed mogelijk te beantwoorden. Daarbij doen we geen concessies aan de kwaliteit. Bij de totstandkoming van het Plusdak zijn daarom alleen A-labels betrokken, die bekendstaan om hun uitstekende kwaliteit, zoals Solarwatt. Maar ook Velux voor dakvensters en IsoBouw voor isolatie. Al deze partijen weten dat het optimaal toepassen van onafhankelijke producten tijdens de renovatie van daken alleen kan plaatsvinden als men de complete dakconstructie in ogenschouw neemt: isolatie, daglicht-toetreding, zonne-energie – alles is immers complementair aan elkaar. Bij het Plusdak zijn de systemen optimaal op elkaar afgestemd. Dat begint al bij de conceptontwikkeling en loopt door tot en met de productie en montagebegeleiding.”

Glas-glaszonnepanelen

Om te garanderen dat het Plusdak zo lang mogelijk meegaat, is er gekozen voor glas-glaszonnepanelen van Solarwatt. De panelen hebben een belangrijk voordeel ten opzichte van de traditionele glas-foliepanelen. Waar deze laatste categorie is opgebouwd uit een laag glas, een laag zonnecellen en een laag kunststoffolie, beschikken de glas-glaspanelen over een laag zonnecellen tussen twee glazen platen in. In plaats van een kunststof achterzijde hebben de platen dus een ondoordringbare achterkant van glas. Dit resulteert in duurzamere panelen met een langere levensduur. Zo is de glas-glasvariant extreem sterk en dus bestand tegen alle weersomstandigheden. Panelen met een kunststofachterzijde laten daarentegen eenvoudiger vuil en vocht door, waardoor het vermogen van het paneel op den duur terugloopt en het rendement afneemt. Harthoorn: “Stafier Solar Systems gelooft in de voordelen van de nieuwe generatie zonnepanelen met volledig glazen achterkant. Niet voor niets biedt Solarwatt als enige partij in de markt dertig jaar vermogens- en product-garantie op zijn panelen. De panelen zijn de meest duurzame en toekomst-bestendige keuze, en maken het voor ons mogelijk om aannemers en coöperaties de energieprestatiegarantie te bieden, die zij zoeken.”

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met Solarwatt.

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

REPORTAGE

Waste Transformers: lokaal energie opwekken uit afval AAR! N N I W are

Sh ermeer mm Haarlweard 2017 A

The Waste Transformers wint de Share Haarlemmermeer Award 2017 Tijdens een drukbezocht evenement in de voormalige suikerfabriek in Halfweg werd op de laatste maandag van mei de Share Haarlemmermeer Award 2017 uitgereikt. Alle vier de bedrijven en initiatieven op deze pagina’s waren genomineerd. The Waste Transformers ging uiteindelijk met de hoofdprijs aan de haal. Wethouder duurzame economische ontwikkeling Haarlemmermeer John Nederstigt reikte de Share Award uit. “We moeten van het gas los, om meerdere redenen. De beving in Groningen vorige maand laat weer zien hoe urgent deze stap is. Om dit te bereiken hebben we grootschalige opwekking van schone energie nodig: zonne- en windenergie. Maar ook kleinschalige, lokale opwekking, waarbij GFT-afval een energiebron wordt, hebben we hard nodig. The Waste Transformers laten zien dat de kringloop kan worden gesloten. Dat laten ze hier, in de regio zien, maar deze methode kan wereldwijd worden toegepast. Ook in landen waar afval en energie nog grote(re) problemen vormen. Dat maakt The Waste Transformers een terechte winnaar.” De Share Award is een blijk van waardering voor een bedrijf uit de regio Haarlemmermeer, dat uitblinkt in duurzame initiatieven en producten. De prijs is op 29 mei 2017 uitgereikt tijdens het negende Share congres, in Sugar City, Halfweg. Eerdere Share Award winnaars waren: Rigo Verffabriek, Joost Valk Architectuur, Shell Thiocrete, Park 20|20 CV, Nijssen Recycling BV en de Coöperatieve Vereniging Miscanthusgroep U.A. Zij dragen volgens Share Haarlemmermeer met hun innovaties en voortrekkersrol bij aan de transitie naar een circulaire economie.

Via de stortkoker komen de etensresten in een hakselaar, de bacterieën doen vervolgens hun werk.

The Waste Transformers is een Nederlandse onderneming die inmiddels is uitgegroeid tot een internationele speler op gebied van vergisting. ARMAND LANDMAN

Oprichtster van het in Hoofddorp gevestigde bedrijf, Lara van Druten kwam op het idee in Zuid-Afrika, waar zij is geboren. “Daar zag ik voor het eerst een lokale vergistingsinstallatie want daar ligt het afval letterlijk op straat.” Inmiddels is The Waste Transformers, dat in 2012 het levenslicht zag, uitgegroeid tot een internationale speler van lokale vergistingsinstallaties. Behalve in Zuid-Afrika staan de vergisters al in Sierra Leone en Hongkong. Terug naar Nederland, het Amsterdamse Westergasterrein om precies te zijn. Sinds afgelopen najaar wordt er op de plek van de voormalige gasfabriek weer energie opgewekt. Al het groente-, fruit- en tuinafval afkomstig van de tien restaurants en cafés op het terrein gaat in een vergister ter grootte van een zeecontainer. Alle etensresten worden

daarin ter plekke omgezet in biogas, dat vervolgens wordt verstookt voor elektriciteit van het duurzame energiebedrijf Vandebron. Van Druten: “Als je hier hebt gegeten, kun je de wasmachine laten draaien op de frietjes van een paar dagen daarvoor.”

Digitale marktplaats

Via een stortkoker komen de etensresten in een hakselaar, waarna de bacteriën in de vergistingstank vrij spel krijgen om er in een week of drie biogas van te maken. Een elektrisch karretje rijdt langs de restaurants om het groenafval op te halen. Het enige wat de restaurants moeten doen, is zorgen dat ze hun afval goed scheiden. De vergistingsinstallatie brengt genoeg energie op om vijftien huishoudens van elektriciteit te voorzien. Op de digitale marktplaats van Vandebron was deze groene stroom binnen de kortste keren uitverkocht. Een deel van de

warmte die bij de vergisting vrijkomt, wordt teruggesluisd voor de verwarming van de horecabedrijven. En wat na vergisting aan vaste substantie overblijft, het zogeheten digestaat (vergiste mest), is een met compost vergelijkbare meststof voor het park. “Een heel simpel, maar robuust systeem.” En circulair, wat wil zeggen dat het afval even verderop weer grondstof wordt. Dat maakt de containers ook een kleinschalig alternatief voor het Amsterdamse afvalenergiebedrijf AEB, waar het gft voorlopig met de rest van het huisvuil de verbrandingsoven in gaat. “Het is zonde om afval zomaar weg te gooien. En het is absoluut zonde om het te verbranden.” Al het bio-afval wordt dus lokaal verwerkt. Van Druten: “De gemiddelde afvalzak in Nederland legt 86 kilometer af. We besparen dus ook op brandstof en uitstoot van CO2.” Er is al veel meer belangstelling voor de vergistingsinstallaties, bijvoorbeeld rond de Zuidas en het NDSM-terrein in Amsterdam-Noord. “We mikken op bedrijventerreinen, ziekenhuizen en hotels.” Andere genomineerden voor de Share Haarlemmermeer Award 2017 waren...:

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

Metabolic: hoe maak je de wereld circulair? “Circulair werken creëert niet alleen enorme waarde in geld, maar het brengt ook vreselijk veel extra waarde voor de hele maatschappij. Daarvan wil ik de wereld doordringen”, zegt Eva Gladek. De 33-jarige oprichter en eigenaar van Metabolic adviseert wereldwijd bedrijven over hoe de transitie te maken naar een circulaire economie. Ook de infrasector kan volgens haar niet achterblijven. “Infrastructuur en de gebouwde omgeving slokken verreweg het meeste van de steeds schaarser wordende grondstoffen op. Er is dus enorme winst te behalen als er circulair gewerkt gaat worden.”

Nieuwe technologieën

Gladek hoopt de wereld ervan te overtuigen dat volledig circulair werken niet alleen noodzakelijk is, maar wel degelijk ook haalbaar. “Ik laat aansprekende voorbeelden zien, waardoor blijkt dat het kan. En heus niet alleen door nieuwe technologieën, maar ook door andere manieren van aanbesteden, van gunnen en van contracteren. Vorige week nog heb ik een groot vastgoedbedrijf weten te overtuigen van het feit dat de sloop van één van hun panden

ERD MINE GENO are Sh eer

m mmer Haarlweard 2017 A

GEN

OMI

Haa Shar EERD rle e Awammerm rd 20 eer 17

Niet alleen is die volledig recyclebaar omdat hij uit één materiaalsoort is gemaakt, ook het complete onderhoud kan worden gerobotiseerd. Dat scheelt verspilling. Daarnaast zijn er prachtige initiatieven als plastic wegen. Maar het houdt ook in dat je al in de ontwerpen inkoopfase beter moet nadenken over circulair werken.”

Kennisdeling

Broedplaats De Ceuvel laat zien hoe een voormalig sterk vervuild bedrijventerrein kan worden gesaneerd door de natuur zelf.

veel voordeliger kan. In plaats van de 100.000 euro die het hergebruik van materialen ze nu opleverde, hadden ze er ook 450.000 euro aan kunnen verdienen als ze het echt circulair hadden aangepakt. Maar dat vergt een andere manier van denken.” De van oorsprong New Yorkse ondernemer stipt ook de eigendomsverhoudingen in de infrasector aan.

“Wanneer je wegen, bruggen of andere assets (bezittingen) bijvoorbeeld leased of er een vorm van gedeeld eigenaarschap voor verzint, dan deel je uiteindelijk ook de opbrengsten. Daarmee kun je zaken versnellen.” Toch valt de invloed van nieuwe technologieën ook niet te onderschatten, volgens Gladek. “Neem de 3D-geprinte brug in Amsterdam.

Metabolic is sterk gericht op samenwerking, open source en kennisdeling. Naast consultancy en kennisdeling gaat het bedrijf ook graag praktisch aan de slag. Momenteel worden op Schiphol materiaalstromen in kaart gebracht en verbeteringen voorgesteld. In Amsterdam-Noord liet Gladek zien dat je een voormalig sterk vervuild bedrijventerrein ook kunt laten saneren door de natuur zelf. Het resultaat is broedplaats De Ceuvel. Beplant met struiken en gewassen die met hun wortels de vervuiling afbreken. Dat kost tijd, tientallen jaren, en al die tijd mag de bodem niet worden betreden of omgewoeld. De bebouwing bestaat voorlopig uit oude woonarken die op het droge zijn gelegd.

Bio Bound: een fietspad van gras

De Bio Bound-platen zijn grotendeels gemaakt van gerecyclede restproducten. Hierdoor ontstond een prachtig duurzaam fietspad.

Op de dijk tussen Amsterdam en Edam reed jarenlang een tram. Op die plek wilden de Provincie Noord-Holland en de Stadsregio Amsterdam een fietspad aanleggen. De dijk was echter gemaakt van veen en dus te zacht voor zware betonnen fietspadplaten. Bio Bound kwam met een oplossing: een fietspad dat voor de helft uit olantsgras bestaat. In Waterland ten noorden van

Amsterdam reden tot halverwege de vorige eeuw de trams van de NoordHollandsche Tramweg-Maatschappij. Zo ook tussen Amsterdam en Edam. Na de

opheffing van de tramlijn lag de dijk er werkloos bij. Uiteindelijk werd het plan opgevat om hier een fietsroute aan te leggen. “Bij het uitwerken en berekenen van de plannen ontdekte men al snel dat de dijk, gemaakt van veen, niet sterk genoeg was voor een permanente betonnen verharding”, vertelt Gert van Oort van Bio Bound. “Om dit toch mogelijk te maken zou het fietspad met heipalen moeten worden ondersteund. De eerste raming van de kosten kwam neer op ruim 22 miljoen euro.” De Provincie ging op zoek naar andere alternatieven en vond deze bij Bio Bound. Het bedrijf uit Cruqius maakt allerlei biobased producten zoals straatmeubilair, waaronder bankjes en bloembakken. Hierbij wordt geen beton gebruikt met grondstoffen als grind en zand, maar glasschuim dat uit restglas wordt gewonnen en gras. Grondstoffen worden ook hergebruikt. Het bedrijf is bovendien een voorloper in het gebruik van Miscanthus (Olifantsgras) en gerecycled glasschuim in producten. Van Oort: “Het productvolume van Bio Bound-platen bestaat voor 50 procent uit gras (Miscanthus sinensis

Giganteus). Dit wordt aangevuld met vulstoffen die variabel worden gekozen op basis van de toepassing van het product. Omdat de verhardingsplaten van dit fietspad licht moesten worden, werd er gekozen voor glasschuim.” De Provincie Noord-Holland en de Stadsregio Amsterdam vonden het een interessant idee en startten een testproject met als doel de aanleg van een fietspad van drie kilometer. Eind maart 2017 werden de eerste platen geproduceerd en gelegd. Door de halvering van het gewicht van de Bio Bound-platen, hoefde er niet te worden geheid. Onder andere hierdoor werd een kostenbesparing van circa 75 procent gerealiseerd, stelt Van Oort. “Daarnaast zijn de Bio Boundplaten ook nog eens voor 75 procent gemaakt van gerecyclede restproducten. Zo ontstond een prachtig duurzaam fietspad dat volledig past in het circulaire economisch denken, waarbij gerecyclede restproducten als grondstof worden gebruikt. Bovendien zorgen het gebruik van gras en de samenstelling van de grondstoffen in de Bio Boundproducten voor een substantiële bijdrage aan de reductie van CO2.”

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

INEER

M GENO

Shareermeer mm Haarlweard 2017 A

De Circulaire Weg: oplossingen op maat Tien partners, stuk voor stuk afkomstig uit de gww-sector, besloten twee jaar geleden de handen ineen te slaan. Met hun samenwerkingsverband ‘De Circulaire Weg’ hopen ze de toekomst van de infrasector en die van de planeet veilig te stellen. Initiatiefnemer Menno van der Valk bedacht het samenwerkingsverband tijdens de editie van Share Haarlemmermeer in 2015. Tussen alle start-ups en gerenommeerde bedrijven die daar aanwezig waren voelde hij iets broeien. “Schaarste van grondstoffen, energietransitie en de roep om een gezonde leefomgeving vragen om andere producten en samenwerkingsverbanden. Ook in de wereld van bouw en infrastructuur. Dat was bijna tastbaar toen.”

Circulaire oplossingen

Van der Valk richtte ‘De Circulaire Weg’ op, een samenwerkingsverband van inmiddels tien partners, waaronder aannemer Dura Vermeer, infrabedrijf

Freesmij, Advies- en Ingenieursbureau Advin, Installatiebedrijf Van Vuuren en advocatenkantoor AKD. “De Circulaire Weg is een platform waarbinnen verschillende partners samenwerken aan toekomstbestendige oplossingen voor de gebouwde omgeving en infrastructuur. Dat zijn geen generieke oplossingen, maar oplossingen op maat, die rekening houden met lokale behoeften en het profiel van een locatie. We bieden zowel de oplossing, de uitvoering als het advies daarover”, zegt Van der Valk. Volgens hem zijn “circulaire oplossingen op de lange termijn niet alleen goedkoper, maar ze leveren ook meer waarde op voor de samenleving. Bijvoorbeeld als het gaat om biodiversiteit, om luchtkwaliteit en om leefbaarheid. Een gezonde planeet met een duurzame en sterke economie, waarin slim wordt omgaan met grondstoffen. Dat is onze ambitie en drijfveer.”

Circulaire doelstellingen

Volgens de partners in het samenwer-

De Circulaire Weg is een platform waarbinnen partners samenwerken aan toekomstbestendige infrastructuur.

kingsverband moet daarvoor een nieuw economisch systeem worden opgebouwd. “Daarom werken we als producten dienstpartners samen aan het verwezenlijken van circulaire doelstellingen van onze opdrachtgevers en dagen we onszelf - door het open karakter van het samenwerkings-

platform - uit om nieuwe innovatieve producten en diensten te ontwikkelen.” Volgens Van der Valk zijn er al veel circulaire initiatieven en producten in ontwikkeling. “Van circulaire lichtmasten tot fijnstofafvangers en van bermbegroeiing tot duurzame drainagesystemen. Ze bieden oplossingen voor een locatiespecifiek probleem, zoals luchtvervuiling langs een drukke verkeersader of een wateroverschot door een natte ondergrond.” Met De Circulaire Weg willen de partners deze initiatieven en producten aan elkaar verbinden. ‘We geloven dat door de combinatie de échte meerwaarde kan worden gegenereerd. We laten de samenstelling van initiatieven aansluiten op de lokale behoeften en wensen van de klant.” Het circulaire wegdek is daarbij het startpunt, maar niet het eindpunt. “Partijen die circulaire oplossingen voor de gebouwde leefomgeving aanbieden, zijn welkom zich aan te sluiten bij De Circulaire Weg. Want een circulair systeem is volgens ons nooit af.”

ADVERTENTIE

Optimaal binnenklimaat

Comfort Energiezuinig

Innovatie

Nieuwbouw & renovatie

Warmtepomp Nul-op-de-meter

Samen Slim Schakelen naar Nul-op-de-meter

De Nederlandse woningvoorraad moet in een rap tempo verduur-

Slim schakelen met u over de wensen en eisen in een project vormt

zamen. Maar laten we daarbij vooral het comfort en de gezondheid

de uiteindelijke sleutel tot succes.

van de bewoners niet uit het oog verliezen! Betaalbare totaalconcepten met o.a. warmtepompen en ventilatie zijn wat Itho Daalderop betreft

Bewezen in duizenden woningen

DE basis voor verduurzaming. Door het zorgen voor een gezond

Vele duizenden woningen zowel in bestaande als nieuwbouw zijn met

binnenklimaat in meer dan een miljoen woningen en door het real time

onze systemen verduurzaamd en zelfs Nul-op-de-meter gemaakt.

monitoren van meer dan 6000 warmtepompen zijn het inmiddels ook

Neem Rijswijk Buiten (3500 woningen, NOM), De Trip Utrecht (255

bewezen concepten. En is Nul-op-de-meter anno 2017 geen technische

appartementen, EPC 0,14), eerste particuliere NOM renovatie van

uitdaging meer. Zowel voor bestaande als nieuwe woningen.

Nederland (koopwoning, Zoetermeer) en Willem de Zwijger in Best (48 appartementen, NOM).

Met bewezen bouwstenen als warmtepompen voor verwarming en warm water (zowel water/water als lucht/water), ventilatie

Vrijblijvend uw verduurzamingsproject bespreken en laten uitwerken?

voor een gezond binnenklimaat, zonnepanelen en monitoring kan

Graag schakelen we samen met u naar de slimste oplossing. Neem

voor elk project de juiste totaaloplossing worden samengesteld.

contact met ons op via project.ithodaalderop.nl.

www.ithodaalderop.nl

COR 181 ADV Cobouw_240x166.indd 1

08-06-17 11:59

Meer comfort. Nul-op-de-meter. Duurzame systeemoplossingen van Neﬁt.

Duurzaam verwarmen, koelen en warm water Met EnviLine introduceert Neﬁt een compleet nieuw

EnviLine warmtepompen zijn bovendien eenvoudig te

programma lucht/water warmtepompen. Maar liefst

combineren met de thermische en photovoltaïsche

48 conﬁguraties bieden maatwerk voor elke situatie.

zonne-energiesystemen van Neﬁt. Voor een duurzame

Mono- en bivalent, zowel monoblock als split, met een

totaaloplossing uit één hand.

hoge COP en voorbereid voor SmartGrid.

Neﬁt. Zo easy kan het zijn.

neﬁt.nl/duurzaam

4720001970 adv warmtepompen_240x340mm 3mm.indd 1

06-06-17 11:44

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

BEDRIJFSPROFIEL

Pioneer in duurzame energie De energiesector is voortdurend op zoek naar nieuwe ontwikkelingen en oplossingen voor duurzame energie. InnoEnergy zet sprankelende ideeën op het gebied van duurzame energie om in succesvolle duurzame marktproducten. Van startups tot innovatieve bedrijven. TOSCA VISSERS

Lucienne Krosse van InnoEnergy is net terug uit Malaga, waar ze een internationaal congres bijwoonde over de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van duurzame energie in Europa. Dit congres stond in het teken van de samenwerking tussen InnoEnergy en EBAN, de Europese netwerkorganisatie voor Business Angels. “De bedoeling is om hiermee innovaties in duurzame energie een boost te geven richting commerciële marktpartijen”, zegt Krosse.

Startups

InnoEnergy is in 2010 opgericht met als doelstelling innovaties voor duurzame energie sneller naar de markt te brengen. Het bedrijf, met vestigingen in de Benelux, Zweden, Polen, Duitsland, Frankrijk en Spanje, richt zich op innovatieve bedrijven of startups in de energiewereld. Het investeert in deze innovaties en vraagt hiervoor een successfee waarmee de volgende nieuwe producten ook weer kunnen worden geholpen. De organisatie baseert zich op drie pijlers: educatie, business creation services en innovatieprojecten. Onderwijsprogramma’s worden samen met universiteiten uitgevoerd, waarbij dan wordt gekeken naar de bedrijfsmatige kant van het nieuwe product. InnoEnergy helpt niet alleen startups, maar ook innovatieve midden- en kleinbedrijven met goede ideeën. Zij kunnen rekenen op hun steun bij het versterken van de innovatie en het in de markt zetten van hun nieuwe producten. “Mits het idee

Peter Carlsson, ex VP Supply Chain van Tesla en Elena Bou, Innovations Director InnoEnergy tijdens de TBB in 2016.

goed is en er een markt voor kan worden gecreëerd, investeren we hierin”, legt Krosse uit. Bij business creation services ondersteunt InnoEnergy startups met allerlei diensten. “Hierin worden diverse diensten geboden door InnoEnergy, daarnaast kunnen startups gebruikmaken van het netwerk om nieuwe partners, klanten of onderzoeks- en certificeringsinstituten te vinden waarmee ze hun product op de markt kunnen zetten.”

kunnen sterk bijdragen aan dit soort ontwikkelingen. Zij kunnen in hun ontwerp energieopslag meenemen of nieuwe oplossingen toepassen voor energieneutrale gebouwen. Energieopslag is ook mogelijk voor renovatie en transformatie. Architecten kunnen veel meer samenwerken met installateurs voor de beste oplossingen voor energieneutraal. “Daarmee kan op het gebied van energieopslag van duurzame energie een enorme stap gemaakt worden”, besluit Krosse.

Gebouwen en steden

Krosse is thematic field leader bij InnoEnergy en verantwoordelijk voor de afdeling Smart and Efficient Buildings and Cities, een van de thema’s in het veld van energie. Zij zet zich in voor startups en innovaties voor gebouwen en steden. “Het ontwerpen en renoveren van smart en efficiënte gebouwen is de sleutel tot een duurzamere en energieneutrale bebouwde omgeving.” Volgens Krosse zit er een enorme beweging in de energiemarkt. Er zijn nieuwe, veeleisende prosumers die hun stempel drukken op het energiegebruik in hun woon- en werkomgevingen. Europese landen hebben met duurzame energie enorm geboost. “In Nederland wordt er nagenoeg geen nieuw gebouw meer opgeleverd zonder toepassingen voor duurzame energie.” Trend op dit moment is energieopslag. Een groot deel van het energiegebruik bij gebouwen is thermisch, dus kan het handig zijn om energie thermisch op te slaan. Deze ontwikkeling loopt nog achter op elektrische batterijen ontwikkeling, maar de eerste knelpunten zijn

The Business Booster event

al merkbaar. Het teveel aan energie dat wordt opgewekt door windmolens en zonnepanelen, wordt teruggevoerd in het grid. Als iedereen dat doet wordt het energienetwerk overbelast. “Eigenlijk is dat jammer”, zegt Krosse. “Een van mijn theorieën is dat als je energie decentraal opwekt, je deze ook decentraal moet opslaan. Transport is dan niet nodig. Als je kijkt naar gebouwen en de bebouwde omgeving dan heb je verschillende vormen van energie-opslag nodig. Technologieën voor decentrale energieopslag zijn nog onvoldoende uitontwikkeld, te duur en onvoldoende bewezen, maar het staat er wel aan te komen”, zegt Krosse. Nederland staat hierin niet vooraan. Ontwerpers en installateurs

Dit jaar organiseert InnoEnergy The Business Booster by InnoEnergy. Tijdens dit evenement dat op 25 en 26 oktober in de Rai in Amsterdam plaatsvindt, worden meer dan 160 nieuwe producten op het gebied van duurzame energie gelanceerd. Toonaangevende energiebedrijven en bright minds van startup-bedrijven ontmoeten elkaar tijdens dit event om oplossingen voor de toekomst te bedenken. Motto van dit event is dat er geen succesvolle energietransitie zal ontstaan zonder een breed maatschappelijk draagvlak. TBB is bedoeld voor iedereen die openstaat voor vergaande samenwerking, om een flinke boost te geven aan innovatie in de duurzame energie. Zie voor meer informatie en aanmelden: tbb.innoenergy.com

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met InnoEnergy.

Iedereen kiest voor de beste dakconstructie!

Levensduurverlengend, schadebeperkend, gezond binnenklimaat! Een goed ontworpen en vakkundig gebouwde dakconstructie vereist een deskundige water- en luchtdichte afwerking met voldoende ventilatie. Warmte moet binnen blijven, terwijl we vocht, wind en ongedierte buiten willen houden. Om uw dakconstructie te beschermen en de levensduur te verlengen, biedt Ubbink â&#x20AC;&#x2DC;Dakconstructie Beschermingâ&#x20AC;&#x2122;, een breed assortiment producten op het gbied van lucht- en waterdicht bouwen, dakconstructieventilatie en beschermingsproducten, geschikt voor nieuwbouw en renovatie voor hellende daken met pannenafwerking.

Ubbink, dat werkt wel zo makkelijk! www.ubbink.nl/dakconstructiebescherming UBB Adv Dakconstructie Bescherming Verw 240x340.indd 1

07-06-17 14:52

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

INTERVIEW

Duurzame energie laten zien, horen en voelen

JEROEN KREULE

Bij Dubotechniek komen duurzaam bouwen en techniek op een mooie manier bij elkaar, aldus Van den Heuvel. Daarom zit ze daar ook helemaal op haar plek. Het is lastig om het bedrijf in een zin te omschrijven, erkent ze, maar het kan: Dubotechniek adviseert, realiseert, onderhoudt, beheert en exploiteert innovatieve, conceptuele en duurzame energiesystemen. “Wij hebben onszelf lang een ‘general contractor’ in duurzame energiesystemen genoemd, maar dat geeft niet duidelijk weer wat we precies doen. Wij investeren in elk geval continu in innovatie en ontwikkeling, om zo een bijdrage te leveren aan een betere levenskwaliteit. Dát is onze drijfveer.”

Duurzame plug & play

Ze wordt iedere dag gedreven door één vraag: waar en hoe kan het nog zuiniger en slimmer? Paradepaardje van Dubotechniek is ONE, een duurzame

plug & play energie-installatie voor warmte, koude en warm tapwater. Een ander veelbelovend product is de Energiekast voor Nul op de Meter woningen. In deze gestandaardiseerde kast zitten een warmtepomp, boiler, omvormer, verdelerset en ventilatiesysteem. Deze kast beschikt over een monitoringsysteem waarop alles uit te lezen is in het beheerscentrum van Dubotechniek. Anders energie geven, zo luidt de slogan van het in 1999 door Ad van Rijsewijk en Sjoerd Lukas opgerichte bedrijf, in de beginjaren nog een stichting. Lukas is overleden, Van Rijsewijk is nog steeds verbonden aan het bedrijf. Dubotechniek – sinds 2008 onderdeel van VolkerWessels – gaat anno 2017 voor een gezond klimaat met comfortabele leefomgeving en betaalbaar energiegebruik. Het ultieme doel is om iedereen via bodemwarmte en zonne-energie zelfvoorzienend te maken. “Onze kracht is dat wij het gehele proces rondom duurzame

Mascha van den Heuvel (1980) is sinds 2012 directeur bij Dubotechniek Bedrijven, een jong en innovatief ingenieursbureau dat ernaar streeft iedereen op een duurzame manier zelfvoorzienend en onafhankelijk te maken als het gaat om betaalbaar energieverbruik. Van den Heuvel heeft duurzame energie in haar genen en ziet het dan ook als haar missie om het verschil te maken. Net als haar collega’s gelooft ze dat een gezond klimaat met comfortabele leefomgeving voor volgende generaties mogelijk is. Ze helpt bedrijven dit voor hun klanten en gebruikers mogelijk te maken. Met haar passie voor duurzaamheid en haar vrouwelijke kracht brengt ze de nodige pit in de branche. Haar achtergrond in bedrijfskunde, ruim 10 jaar ervaring in de bouwbranche en de MBA opleiding die zij momenteel volgt, maken haar een goede gesprekspartner met oog voor details. Initiatieven als College Tour Duurzame Energie, de verkiezing van de Duurzame Bouwvrouw van het jaar en het Dubo Trade Centre en Belevingscentrum heeft zij succesvol op de kaart gezet. Met Dubotechniek Bedrijven brengt Mascha duurzaamheid onder de aandacht in de woningbouw, utiliteitsbouw, woonzorg, verpleging, scholing en industrie. Zij mijdt daarin de confrontatie niet, indien nodig.

Foto: Gerhard Witteveen

Begin bij Mascha van den Heuvel niet te snel over warmtepompen, WKO installaties, warmtewisselaars, tapwatersystemen of de nieuwste duurzame energiesystemen. Tenzij je de tijd hebt. Van den Heuvel, directeur bij Dubotechniek in Zaltbommel, kan er namelijk 24/7 over vertellen, zegt ze zelf. Waarom? Omdat haar passie voor duurzaamheid en techniek, in combinatie met bouw en vastgoed, gewoon heel groot is.

Mascha van den Heuvel, directeur bij Dubotechniek in Zaltbommel.

energie beheersen.” Dat begint volgens Van den Heuvel bij het maken van een duidelijke energiestudie. Verder verzorgt het bedrijf de engineering en de installatie op locatie, de aanleg en oplevering van het installatiesysteem en de exploitatie, evenals het geven van een uitgebreide toelichting over optimaal gebruik, inclusief nazorg. Ook het uitwerken van fiscale trajecten en subsidieregelingen behoren tot het takenpakket. “Wij willen onze klanten alleen het allerbeste leveren. Bij verschillende projecten zijn wij een risicodragende partij. Dat kan alleen maar als je de beste kwaliteit levert en alle facetten van het proces beheerst."

Belevingscentrum

Van den Heuvel moet even terugdenken

aan 2004. In dat jaar kwam ze – met een meao-diploma op zak – bij Dubotechniek werken. “Ik wist nauwelijks wat een warmtepomp was", bekent ze met een glimlach. Ze werd, vanwege haar organisatietalent, gevraagd het Dubo Trade Centre in Zaltbommel op te zetten. Eerst kwam het Dubo Trade Centre, met een permanente beursopstelling. In 2008 ging het Belevingscentrum open. Hier tonen ruim dertig vooraanstaande bedrijven op het gebied van duurzame energie hun producten. Al deze exposanten zijn partners van Dubotechniek. De nieuwste producten staan in werking opgesteld in een VolkerWessels Pluswoning, een appartement en een kantoor. “Niet iedere klant of belangstellende vindt de techniek achter onze systemen even

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

interessant, maar ze willen het wel ervaren. Een Belevingscentrum is dé manier om duurzame energie op een laagdrempelige manier te laten zien, horen en voelen.” Toen Van den Heuvel het Dubo Trade Centre en het Belevingscentrum eenmaal had opgezet, was het de bedoeling dat ze deze organisaties ging leiden. Maar hoe doe je dat zonder kennis van deze technieken? Ze kon twee dingen doen: een andere baan zoeken of zich in de techniek achter de duurzame energiesystemen verdiepen. “Ik koos voor het laatste. Ik ben er vervolgens vol voor gegaan. Hoe? Ik heb alle fabrikanten en leveranciers bezocht en kwam met hele boekwerken thuis. Die heb ik in de avonduren allemaal gelezen. Zo heb ik me een groot deel van alle kennis eigen gemaakt. En uiteraard ook met behulp van de kennis binnen deze organisatie.”

ONE

De ONE, het product waar Dubotechniek flink mee aan de weg timmert, is in 2012 in de markt gebracht. ONE staat voor Own New Energy en is een plug & play WKO installatie. Via bodemwarmte

Niet iedere klant vindt techniek interessant

Duurzaamheidsvirus

biedt deze installatie niet alleen hoogwaardig comfort, maar ook besparingen in geld, energie en belasting van het milieu. De ONE wordt prefab in eigen fabriek gemaakt en wordt – dankzij de modulaire opbouw - in principe in slechts één dag geïnstalleerd. “In het verleden kostte het weken om een compleet energiesysteem in een gebouw te installeren, waarbij nog wel eens inefficiënt gewerkt kon worden. Het kon voorkomen dat niet alle benodigde materialen aanwezig waren, waardoor er extra transport naar de bouwlocatie moest. Ook kwam het regelmatig voor dat een monteur in de file stond, waardoor de effectieve werktijd per dag niet optimaal was. Met de ONE is dat verleden tijd: het is echt plug & play. Doordat de installatie in eigen beheer in de nieuwe fabriek van Dubotechniek in Zaltbommel wordt gemaakt, worden de faalkosten tot een minimum beperkt.”

De modules variëren van 65 kW tot 8 MW. Dit innovatieve systeem is geschikt voor appartementencomplexen, kantoorpanden, woon-zorgcomplexen, verpleeghuizen, industriële gebouwen en scholen. De systemen worden na installatie vanuit het Dubotechniek beheercentrum 24/7 beheerd en gemonitord. De ONE is intussen toegepast bij tientallen projecten in het hele land. Zoals bij Park2020 in Hoofddorp. “Dat is voor ons een toonaangevend project”, zegt Van den Heuvel. Dubotechniek kreeg de opdracht van Delta Projectontwikkeling en is energie-exploitant van dit project. Er zijn inmiddels 8 van de 13 kantoorpanden gerealiseerd op dit fullservice Cradle-to-Cradle business park. Van den Heuvel is gegrepen door het duurzaamheidsvirus, zoals ze het zelf noemt. “Dat virus heb ik van Ad van Rijsewijk. Die man zit vol energie en wil altijd door, door, door. Een inspiratiebron voor velen. De kennis die hij heeft van techniek, is ongelooflijk. Nou moet ik zeggen dat alle mensen die hier werken vakidioten zijn. Daarom voel ik me hier zo thuis.”

De ONE wordt prefab in eigen fabriek gemaakt en wordt in principe in slechts één dag geïnstalleerd.

ADVERTENTIE

Projectcalculaties vervelend en tijdrovend? Niet langer met de ValkPVplanner! Met deze GRATIS te gebruiken software maak je in een mum van tijd een complete projectcalculatie.

De voordelen van de ValkPVplanner

Drie ontwerpmethoden m.b.v. Google *

Online beheer van uw projecten

3D-weergave met schaduwsimulatie

Voor platte en schuine daken

* Intekenen op bestaand gebouw | Intekenen van nieuw gebouw | Direct systeem ontwerpen

• • • •

Standaard zelf uit te rekenen tot 25m hoogte (hoger op aanvraag) Zelf te berekenen tot aan de randen van het dak Voor plat dak eenvoudige oplossing voor grinddaken Ga naar en probeer het zelf!

› Ultiem comfort voor uw klant door gasbesparing tot 60% op warm water en tot 20% op verwarming › ›

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

BEDRIJFSPROFIEL

Wind mee voor de offshore-industrie Met het Gemini Offshore Windpark gaf Van Oord wederom haar visitekaartje af. Met 150 windmolens met ieder een vermogen van 4 MW is het op afstand het grootste offshore-windpark ooit in Nederland gebouwd. Area manager Theo de Lange over technologie, innovatie en maatschappelijke impact. GERARD VOS

“Het Gemini offshore-windpark voor de kust van Groningen gaat 785.000 huishoudens van groene stroom voorzien”, vertelt Theo de Lange, area manager Offshore Wind Projects bij Van Oord. De bouw van windparken gaat de komende decennia onverminderd door. “De laatste jaren is er een enorme dynamiek in de markt”, signaleert hij. “Met alle gevolgen van dien. Begin 2016 was de veronderstelling dat we qua kosten in 2020 op zo’n 10 eurocent per kilowattuur zouden zitten. Inmiddels is dat bedrag meer dan gehalveerd.” Zo werd het windpark Gemini een aantal jaren geleden gegund met 17 eurocent subsidie per kilowattuur. Bij de nog te realiseren windparken Borssele III en IV is de subsidie al teruggebracht tot 5,45 eurocent.

In Duitsland zullen in 2024 windparken zonder subsidie gebouwd worden. Dat heeft deels te maken met het volwassen worden van de branche. De Lange: “De technologie heeft zich ontwikkeld. Offshore is een gangbare techniek geworden die minder risico’s met zich meebrengt dan een aantal jaren geleden. Daarnaast zijn de huidige windturbines meer doorontwikkeld. Er zijn nu acht megawatt turbines op de markt, terwijl er vijftien megawatt turbines op de tekentafel liggen, bij Gemini praat je nog over vier megawatt. Dat betekent dat je minder fundaties hoeft neer te zetten en mede daardoor de kosten kunt reduceren. De door de overheid uitgeschreven tenders zorgen ook voor een gezond concurrentie-model, waardoor prijzen omlaag gaan en innovaties een vlucht kunnen nemen.”

De maatschappelijke impact van het Gemini-project

Van Oord’s offshore installatieschip Aeolus op het Gemini windproject.

Innoveren is key

Nederland is goed gepositioneerd als het om de offshore gaat. De Lange: “Vooral als het om de installatie- en constructietechnologieën gaat zoals het bouwen en plaatsen van fundaties en het installeren van kabels. Maar ook met onze supply chain, staan we aan de top. We hebben een stevige marktpositie.” Innovatie is essentieel om tot de gewenste kostenreductie en efficiëntie te komen, weet De Lange. Van Oord jaagt dan ook bewust innovatie aan. “We hebben bewust gekeken of we nieuwe

partijen een kans kunnen geven. Zo ontwikkelde het Drentse bedrijf Vos een kabelprotectiesysteem voor voedings- kabels van de windmolens. De markt werd tot op heden gedomineerd door een Engelse leverancier en hierdoor is er weer een marktpartij bij.”

Maatschappelijke impact

Als eerste Nederlandse onderneming in de sector heeft Van Oord de impact van het Gemini-project op de samenleving laten berekenen. De Lange: “Normaal ben je geneigd om alleen te kijken naar omzet en winst, maar in de KPMG True Value-impactanalyse zijn allerlei factoren meegenomen die vaak niet worden meegenomen in een kosten-batenafweging. Denk hierbij aan zaken als het terugdringen van CO2, het creëren van werkgelegenheid en het voorkomen van uitputting door fossiele brandstoffen.” Na plussen en minnen bleek de totale toegevoegde maatschappelijke waarde van Gemini 877 miljoen euro. De Lange: “Een mooie analyse die laat zien dat offshore wind veel kansen biedt voor de maatschappij.”

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met Van Oord.

Gemini-project in cijfers

• 600 megawatt productiecapaciteit. • 2,6 terawattuur elektriciteit per jaar geproduceerd. • Gemiddelde windsnelheid 36 kilometer. • 68 vierkante kilometer windpark in de Noordzee. • 1,25 miljoen ton minder CO₂uitstoot per jaar.

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

Hoogbegaafd concept toren met druppelvormige vloervelden. Veel ideeën over circulaire materialen en installatietechnieken zijn in de toren verwerkt. “Het was voor ons als bureau de uitdaging om te kijken hoe wij in teamverband een dergelijke opgave kunnen aanpakken en tot een realiseerbaar project kunnen ontwikkelen”, vertelde David Hess bij de presentatie van het ontwerp. “Het ontwerpproces heeft ons bureau enorm verrijkt met kennis over circulair bouwen en duurzame woonconcepten.” Het bureau zoekt nu naar een echte locatie en naar een opdrachtgever.

Foto: Paul Martens, render: Zwartlicht.

Kraaijvanger Architects presenteerde op vastgoedbeurs Provada de concepttoren 360°. Met deze woontoren laat Kraaijvanger zien dat het nu al mogelijk is om aan een duurzame, circulaire toekomst te bouwen. De toren combineert cradle-to-cradle bouwen met een luxe en gezonde leefomgeving voor bewoners, in het hart van de stad Rotterdam. Het ontwerp is op initiatief van het bureau ontwikkeld. Op de gekozen locatie staat al een ouder project van het kantoor dat in de nieuwe plannen gedeeltelijk wordt gesloopt. Daar bovenop komt een gelede

De experts aan het woord: Energietransitie vanuit visie, implementatie en techniek

Fabio Pisano (links) en Edwin Normann

en levering van duurzame energie, het vastEnergie houdt de wereld draaiend. Dat is al een leggen en beheren van energieprestatiecontijdje zo. Toch krijgt energie pas sinds relatief korte tijd de aandacht die het verdient: tracten en financiering), Energiemanagement als middelpunt van de ontwikkelingen op het (monitoring en duurzaam onderhoud) en Audits gebied van duurzaamheid. Uiteindelijk draait (gericht op energielabeling). Fabio Pisano, die als Commercieel Manager het bij duurzaamheid immers om het optimaal gebruiken van beschikbare, natuurlijke energie. verantwoordelijk is voor de verdere groei van “Met dat uitgangspunt werkt Croonwolter&dros. de activiteiten van het energie expertteam, ziet Ons werk bestaat al lang niet meer uit het in de markt een groeiende verschuiving van aanleggen van installaties alleen,” aldus Edwin bezit naar verbruik. “Klanten vragen ons steeds Normann, Manager Exploitatie en energie vaker als partner op te treden die duurzame expert bij Croonwolter&dros. “We zijn uitge- energie levert. Hoe die energie er komt, doet groeid tot een adviesorganisatie die advies er relatief minder toe. Door te werken met concreet kan implementeren. En die bij energieprestatiecontracten, waarin naast leveinstallatie-opdrachten, op basis van brede ringsgaranties oo legd, is er ons enorm veel kennis en ervaring, diepgaand kan adviseren. aan gelegen die afspraken waar ook maar Als organisatie zitten we op een schat van mogelijk te overtreffen. De drive die we hebben technische kennis en inzicht in nieuwe ont- vanuit het maatschappelijk belang van duurwikkelingen en langetermijntrends. Koppel dat zaamheid, gekoppeld aan onze pioniersaan een probleemoplossende houding en mentaliteit en het streven naar excellentie, die tonnen ervaring, en je hebt een winnende maken dat we innovatieve oplossingen bedenken combinatie.” Lange tijd was energievoorziening die zeker niet duurder zijn dan conventionele. één van de sluitposten op een bouwproject. We besparen juist geld en zetten iets neer dat toekomstvast is.” Inmiddels is dat in de meeste gevallen niet meer zo. De sprong naar volledig duurzame energievoorziening is voor veel organisaties Quick wins echter nog steeds een verre. “De mythe “Het mooie is: bij het verduurzamen van de dat duurzaamheid duur is, is hardnekkig”, zegt energievoorziening van een gebouw of zelfs Normann. “Dat komt doordat er nog steeds een kunstwerk zijn er altijd quick wins te behavaak alleen naar de noodzakelijke investerin- len”, zegt Normann. “Veel eigenaren hebben gen wordt gekeken en de langetermijnvoorde- geen of een slecht beeld van het echte verbruik. len onvoldoende gekwantificeerd worden.” Energiemonitoring kan al het inzicht bieden om met een paar simpele ingrepen energie te besparen.Een verkeerd ingesteld GBS kan Een verkeerd ingesteld GBS zomaar 15% onnodige kosten betekenen.”

kan zomaar 15% onnodige kosten betekenen.

Pioniersmentaliteit Het expertteam adviseert bedrijven en instellingen die hun energiebeleid tot integraal onderdeel van hun bouw- of renovatieproject maken. Vandaar dat de dienstverlening het volledige spectrum van energie bestrijkt: Consultancy (duurzaamheidsambities omzetten in concreet beleid), Exploitatie (productie

SDE+-subsidies

achter op EU-doelstellingen. Subsidieregelingen als Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE+) helpen enorm om de drempel te verlagen. Wij kunnen bedrijven en organisaties helpen bij het optimaal gebruikmaken van dergelijke stimuleringsmiddelen over de volle breedte van het spectrum aan energiemaatregelen, -systemen en -diensten.”

Opwekking zonne-energie door glazen dak.

Financiële zekerheid Normann vervolgt: “De fondsen zijn er ook wel ondere andere bij de pensioenfondsen. Doordat we als TBI, bijvoorbeeld samen met een bank en pensioenfonds de financiering van een duurzaam energieproject kunnen regelen, inclusief de SDE+-subsidies, vinden projecten doorgang. In een dergelijk samenwerkingsverband is het namelijk mogelijk de nodige zekerheid te bieden op de lange termijn. En die langetermijnvisie is nodig; het kost zo’n 15 jaar om een investering in duurzame energie rendabel te maken. Terwijl ontwikkelaars, beleggers en huurders doorgaans een kortere horizon hebben. Vandaar dat wij de invulling van de energiebehoefte loskoppelen van de eigenaar en huurder van een gebouw en er invulling aan geven.”

Een veelgehoord probleem bij het concreet “Het is mooi om als team echt wat voor elkaar inzetten van innovaties rond duurzame energie- te krijgen. Om echt stappen te zetten”, besluit opwekking is dat de financiering goedbedoelde Pisano. “Kijk naar wat er politiek-economisch plannen laat stranden. Pisano: “Doordat er gebeurt: de energietransitie versnelt alleen vaak andere verdienmodellen hangen aan maar. De technologie snelt vooruit. Wij hebben dergelijke duurzame constructies, is het voor met onze langetermijnvisie, kennis en techniveel organisaties lastig deze gefinancierd te sche mogelijkheden alles in huis om duurzame krijgen. De overheid heeft een duidelijke rol initiatieven voor onze klanten zowel financieel om financiering van innovaties toegankelijker haalbaar als maatschappelijk en economisch te maken. Op het moment loopt Nederland aantrekkelijk te maken.”

72165-0 Advertentie Airconditioning Aquarea_Cobouw Special Duurzaam en Energie_240x166mm.indd 1

BIJZONDER EFFECTIEVE GEBOUW ISOLATIE MET WERELDTECHNOLOGIE

En E T G K eto

A C C U R A AT

Ip b O D R G o

In deze op kalkbasis gemaakte isolatiemortel wordt hoofdzakelijk Aerogel als toeslagstof gebruikt.

ten e M

Aerogel hoogrendement isolatiestuc is de innovatie in gebouwisolatie, met een isolatie waarde van 0,028 W/mK ( 2-3 x zo hoog als traditionele isolatiestuc.)

· SN EL

ALBAAR · HA R HE

D AA

12-06-17 11:22

Energetische isolatie De hoogrendement isolatiestuc is door zijn product eigenschappen uitermate geschikt voor energetische renovatie, zowel voor binnen- als buiten toepassing. • • • • •

De nieuwe Elcometer 500 kan snel, accuraat en herhaalbaar droge laagdikte meten op beton en andere cementachtige substraten.

www.elcometer.com/E500

Materiaal opbouw Aerogel granulaat, als isolator Minerale toeslagstof Natuurlijke hydraulische kalk Chromaatvrije witte cement Calcium hydroxide

Eigenschappen Volledig minerale samenstelling, vrij van Portland cement. Dampopen, waterwerend, schimmel, alg en ongedierte werend. Naadloos, weinig ruimte verlies door geringe dikte. Biocide-vrij en onbrandbaar.

www.designbeton.nl u T 085 8771568

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

REPORTAGE

Greenchoice kiest voor duurzaam onderkomen

Duurzaam monument Square in Rotterdam: van energielabel F naar A Met de groene energieleverancier Greenchoice als huurder begint het Rotterdamse wederopbouwmonument Square aan een nieuwe toekomst. Het uit 1949 daterende pand werd onder de regie van vastgoedinvesteerder Maarsen Groep opgewaardeerd tot een toonbeeld van hedendaagse duurzaamheid. Door uitgekiende aanpassingen steeg het energielabel van F naar A. En dat was niet eens zo heel ingewikkeld. PETER DE LANGE

Square is een pand met een roemrucht verleden. Het kwam tot stand op initiatief van de Bond van Nederlandse Architecten en het centraal college van het Bouwwezen. J.W.C. Bokx ontwierp het als een tentoonstellingsruimte voor nieuwe bouwstijlen, technieken en innovatieve materialen. De naam (“Plein”) verwijst naar de functie als ontmoetingsruimte, wat duidelijk merkbaar is aan het interieur: het heeft een open en transparant karakter. Ook het exterieur is opmerkelijk dankzij de ronde vorm en het schotelvormige dak met zijn doorsnede van 32 meter. “Het is een prachtig, heel solide gebouw, het heeft wel iets van een ufo”, meent Mark Maters, property manager bij Maarsen Groep. Door bouwkundige ingrepen, bedoeld om in de pas te blijven met de eisen des tijds, ging het oorspronkelijke karakter van dit unieke gebouw in de loop der jaren enigszins verloren. Ook de functie veranderde uiteindelijk. Square werd een “gewoon” kantoorgebouw, omringd door andere kantoorcomplexen. De laatste huurder vóór Greenchoice was woningcorporatie Vestia.

Voorloper

Evert den Boer, algemeen directeur van Greenchoice, ziet wel overeenkomsten tussen de bijzondere geschiedenis van het pand en de missie van zijn eigen bedrijf. “Square was een vooroploper, en daar herkennen wij ons in. In de uitdagingen van déze tijd zijn wij de vooroplopers, maar dan in de energietransitie. Dat laten we ook in de aankleding van ons kantoor

Met meer dan 4200 m2 vloeroppervlak en een diversiteit aan werkplekken voldoet ook de inrichting aan de ambities op allerlei plekken zichtbaar terugkomen. Daarmee inspireren we onze medewerkers en tonen we bezoekers onze groene ambities.” Met ruim 4200 vierkante meter vloeroppervlak en speciale projecten stilteruimtes en flexibele werkplekken komt ook de inrichting aan alle wensen van Greenchoice tegemoet. Er is meer dan voldoende plek voor de 250 medewerkers en het transparante interieur verzekert een goede samenwerking, meent Den Boer. “Door zijn open karakter brengt het alle medewerkers met elkaar in verbinding.”

kWh aan elektriciteit. Dankzij een aantal doordachte ingrepen in gebouw en installaties en het aanbrengen van ledverlichting in alle ruimten komt Greenchoice waarschijnlijk toe met de helft of zelfs minder, verwacht Rob van der Lans. Deze energieprestatieadviseur uit Noordwijkerhout bedacht in opdracht van de Maarsen Groep een pakket maatregelen om het energieverbruik in het gebouw te reduceren en de stroomvoorziening te vergroenen. Hij vond het een uitdagende klus. “Het is een bijzonder fraai gebouw en een waardig monument. Dat legt je beperkingen op, maar ondanks de monumentale status zijn er bij eerdere renovaties ingrepen geweest die voor een monument eigenlijk niet gebruikelijk zijn. Zo zijn er nieuwe, niet helemaal bij de stijl passende, gevels aangebouwd en aluminium kozijnen aangebracht met HR-glas. Het voordeel van deze ingrepen was dat ze ons werk wat eenvoudiger maakten. Achteraf bleek het gebouw niet moeilijk te isoleren.”

Gesiliconiseerde glaswolvlokken

Square is aangesloten op de Rotterdamse stadsverwarming, een milieuvriendelijke methode die gebruikmaakt van industriële restwarmte. Maar hoe gebruik je die warmte zo efficiënt mogelijk in een pand van bijna 70 jaar oud? Van der Lans begon met het

Elektrische verhuiswagens

Om duurzaamheid uit te dragen hergebruikt Greenchoice een groot deel van het meubilair van het vorige adres. Voor de verhuizing werden elektrische verhuiswagens ingeschakeld. Een ander groen pluspunt is de gunstige ligging ten opzichte van het openbaar vervoer. Het Centraal Station en ov-knooppunt Kruisplein liggen op loopafstand. “Dat is geheel in lijn met ons duurzame karakter. Het was één van onze basiseisen voor een nieuwe plek”, aldus Den Boer. De vorige huurder gebruikte jaarlijks zo’n 600.000

De vloeren zijn geïsoleerd door in de kruipruimten een 35 centimeter dikke laag parels van polystyreen te spuiten.

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

Het monumentale pand Square werd onder de regie van vastgoedinvesteerder Maarsen Groep opgewaardeerd tot een een energiezuinig gebouw volgens de huidige standaard.

aanpakken van de buitengevels. Hij koos ervoor de spouw te isoleren met gesiliconiseerde glaswolvlokken, volgens hem het ideale materiaal voor dit gebouw met een spouwbreedte van 11 tot 20 centimeter. “Het zorgt voor een goed isolerende buitengevel waardoor de binnentemperatuur van de kantoren beter regelbaar is.” Om de condensvorming op koudebruggen tegen te gaan werd de luchtbehandelingsinstallatie (LBK) verbeterd. Van der Lans: “Property Care heeft de bestaande LBK installatie voorzien van nieuwe frequentieregelaars en een nieuw gebouwbeheersysteem.” In het verlengde hiervan werd een nieuwe energiezuinige (schroef)koelmachine voor de airconditioning geïnstalleerd met een milieuvriendelijk koudemiddel.

Vochtkering

Hierna kwamen de vloeren aan de beurt. Die werden geïsoleerd door in de kruipruimten een 35 centimeter dikke laag parels van polystyreen te spuiten. Dit materiaal zorgt ervoor dat de kruipruimte warmer wordt en de vloer minder kou afstraalt. Bovendien werkt de bodemisolatie als een vochtkering om de betonconstructie van de fundering te beschermen. Naar het dak had Van der Lans geen omkijken: “De dakbedekking was al eens eerder vervangen. Na een dakonderzoek bleken er pur-isolatieplaten te liggen die in goede staat verkeerden. Daar hoefden we niets

Door de spouw te isoleren met gesiliconiseerde glaswolvlokken is de binnentemperatuur van het kantoor beter te reguleren. aan te doen.” Al deze maatregelen bijeen stonden garant voor een afname van het energieverbruik tot het niveau van label B. Maar daarmee was de operatie nog niet voltooid. Aan het laatste hoofdstuk, dat het gebouw het door Greenchoice gewenste energielabel A moet bezorgen, wordt inmiddels druk geschreven met de gemeente Rotterdam. Dit onderdeel draait om de wens om 160 zonnepanelen met een gezamenlijke opbrengst van 37.500 kWh op het dak te mogen plaatsen, waardoor Square voor een groot deel in zijn eigen energie kan voorzien.

Symmetrische vorm

Het plan van Van der Lans gaat uit van plaatsing in een symmetrische vorm van vier velden van elk veertig panelen in oost-west opstelling. Hij koos voor deze vorm omdat die overeenkomt met de zestienhoekige plattegrond van gebouw en dak. De vergunningaanvraag is onlangs ingediend bij de gemeente Rotterdam. Die heeft geen overwegende

bezwaren maar stelt, wegens de monumentale status van het pand, wel enkele voorwaarden. Zo moet de kleur van de leidingen overeenkomen met die van de dakbedekking en mogen de leidingen niet zichtbaar langs de gevel lopen. Van der Lans vindt het redelijke voorwaarden. Hij denkt dat de PV-paneel installateur aan alle condities zal kunnen voldoen. “Het komt in orde, het is alleen een kwestie van overleg. Dat kost wat tijd, maar het is de moeite waard. De zonnepanelen zijn de kroon op het werk.”

Zij leverden een belangrijke bijdrage aan de renovatie en vergroening van het nieuwe hoofdkantoor van Greenchoice: • Maarsen Groep; vastgoedinvesteringen • Property Care Nederland; vastgoed beheer • Kieszon Rosmalen; zonnepanelen (dochteronderneming van Greenchoice) • De Isolatiespecialist Moerkapelle; bodemisolatie en spouwmuurisolatie • Rob van der Lans, Noordwijkerhout: EPA adviseur Lans Energie- en Bouwadvies

circulair met BIM ontwerp – uitvoering – beheer – sloop – hergebruik

Wie goed kijkt, kiest voor ARCHICAD

www.kubusinfo.nl

Kubus17_adv_240x340_def.indd 1

Vertrouwen is goed, checken is beter

Laat geen issue meer verloren gaan

Opdrachtgever: Alliander - VolkerWessels Architect: RAU Fotograaf: Marcel van der Burg

06-06-17 17:17

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

BEDRIJFSPROFIEL

Karaktervolle gevel volledig geïsoleerd

Ooit stonden hier fabrieken, was het een plek voor zware industrie. In het gebouw Neerlandia werden buskruit en draadnagels geproduceerd. Stephan Sarphatie van Zeep architects & urban designers was betrokken bij het ontwerp van het nieuwe woongebied op deze historierijke plek. “Voor ons heeft dit project het karakter van een transformatie. In het ontwerp hebben we twee historische gevels laten staan en een grote schoorsteen verplaatst en weten te behouden om de geschiedenis te markeren. Bij de invulling van de historische gevels hebben we een referentie gemaakt naar de stalen profielen die er oorspronkelijk in hebben gezeten. Nu zijn daar geluidsen thermisch isolerende aluminiumprofielen voor in de plaats gekomen.” De architecten deden een voorstel aan

Foto: Jan van de Kamp, Lithos Bouw & Ontwikkeling

Met de oplevering van ruim zestig appartementen op het Prozeeterrein in Utrecht is het volledige gebied klaar voor bewoning. Het slotstuk ‘Neerlandia’ heeft het karakter van een transformatie. Toch zijn slechts twee gevels bewaard gebleven rond een volledig nieuw opgetrokken appartementengebouw met horeca in de plint. Opvallend is de keuze voor de kozijnen: voor het gebouw zijn slanke aluminium profielen gebruikt op de beeldbepalende plaatsen. Bij de oude gevels is er de referentie naar de oorspronkelijke stalen kozijnen. Bij de entreepartijen is een visuele verbinding gemaakt door dezelfde gevelprofielen toe te passen. Overal voldoet de gevel aan de strenge eisen voor isolatie: zowel thermisch als akoestisch.

Ooit was het Prozeeterrein in Utrecht een plek voor zware industrie. Nu is het gebied klaar voor bewoning, met als slotstuk het gebouw Neerlandia.

Lithos Bouw & Ontwikkeling, waar op basis van hun aanbevelingen en het beschikbare budget werd gekozen voor het profielsysteem SL-38 van Reynaers. Niet alleen voor de te restaureren gevels, maar ook voor een deel van de nieuwbouw erachter. “Een deel van de oude gevels moest geluidswerend zijn. Daar, en bij de entreepartijen hebben we gekozen voor de slanke profielen”, aldus de architect.

Nieuwbouw achter historische gevel

“Als we kiezen voor materialen, is de prijs-kwaliteitverhouding in combinatie met de esthetische uitgangspunten maatgevend”, vertelt Jan van de Kamp, projectleider voor het project Neerlandia voor Lithos Bouw & Ontwikkeling in Amersfoort. “Dat klinkt natuurlijk nogal plat. Maar als bouwer-ontwikkelaar kijken we naar de kosten over een

langere termijn. Dus ook naar onderhoudsaspecten en toekomstbestendigheid.” Dat de keuze viel op de aluminiumprofielen, was een kwestie van nauw overleg met de ontwerpers. Bijzonder is de keuze voor het profiel ‘Ferro’, een relatief nieuwe telg in de SL-38 familie. Dit profiel kenmerkt zich door een doorlopend kokerprofiel, waardoor het kozijn een net iets dynamischer lijnenspel krijgt.

Vrijwel allemaal verhuurd

Van renovatieprofiel naar gevelsysteem Vijftien jaar geleden begon de ontwikkeling van wat nu het SL-38 systeem heet. In samenwerking met de gemeente Den Haag werd door Reynaers Aluminium gezocht naar een passende – isolerende – vervanging van stalen ramen. Een slank ogende, aluminium variant van het stalen kozijn werd ontwikkeld – met de mogelijkheid tot dubbele beglazing en inclusief een zogenoemd ‘stopverfdetail’ (schuin aflopend profiel naar het glas). Inmiddels worden de profielen niet meer exclusief voor renovatie en transformatie gebruikt: ook in nieuwbouwprojecten worden de profielen met regelmaat toegepast. Er zijn drie varianten bedacht, waarbij het stopverfdetail nog steeds verkrijgbaar is (‘Classic’), maar ook een vlakke variant (‘Cubic’) in de collectie is opgenomen. Het profiel ‘Ferro’ is de nieuwste telg in de SL-38 familie met een profiel dat abstracter oogt met een doorlopende rechthoekige koker. De profielen zijn ook verkrijgbaar voor deuren en

voldoen aan de eisen voor inbraak- en brandwerendheid. Bij de nieuwste generator systeemprofielen kregen alle onderdelen de volle aandacht van het R&D-team, wat onder andere tot een nieuwe vorm en ander materiaal voor de isolator heeft geleid. Al deze stappen geven inzicht in een marktgestuurd ontwikkelingsproces, dat met de introductie van deze laatste generatie zeker niet is stil komen te staan. Wordt vervolgd!

Begin juni heeft Van de Kamp de oplevering van het Neerlandiacomplex succesvol afgerond; nog geen week later kregen de eerste bewoners de sleutel. De vrije sector appartementen zijn vrijwel allemaal verhuurd. “Voor ons betekent dit de afronding van de ontwikkeling van het Prozeeterrein, waar we ook veel nieuwbouwwoningen hebben ontwikkeld en gebouwd”, vertelt Van de Kamp. De woningen en de horecaruimte in het Neerlandiacomplex zijn al in de ontwikkelingsfase verkocht aan Alterra Vastgoed, die de exploitatie nu op zich zal nemen.

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met Reynaers Aluminium.

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

BEDRIJFSPROFIEL

Hechten aan duurzaamheid Het groeiende aanbod van decentraal opgewekte duurzame energie zet druk op het bestaande elektriciteitsnet. Moeten de netbeheerders miljarden investeren in dikkere kabels? Of is er een slimmer alternatief? Het tweede, denken ze bij USEF. “Geef flexibiliteit een waarde.” PAUL POLEY

Kwalitatief hoogwaardige producten

Manager Communicatie Arno van de Laar: “Duurzaamheid kan worden uitgedrukt in producten die tot in lengte van dagen moeten meegaan. Bostik ontwikkelt innovatieve en hoogwaardige producten en systemen die zowel functioneel als duurzaam zijn. Een goed voorbeeld, waarbij de betrouwbaarheid van de levensduur van de lijmsystemen een essentiële rol speelt, is Gevelplaatverlijming en Steenstripverlijming.” Hiervoor heeft Bostik enkele uitgekiende elastische lijmsystemen ontwikkeld (op basis van polymeertechnologie), die bestand zijn tegen trillingen en

effecten voor het milieu. Het welzijn, comfort en de kwaliteit van leven van onze gebruikers komen bij ons op de eerste plaats. Daarom ontwikkelt Bostik bij voorkeur emissiearme en oplosmiddelvrije producten met weinig tot geen organische (VOS) uitstoot. Tal van deze producten kunnen worden ingezet bij BREEAM en Passief Bouwen.”

bewegingen in de constructie en gevelpanelen of steenstrips. Daarnaast worden extra koudebruggen voorkomen, is er geen elektrisch gereedschap nodig en ontstaat er geen stofontwikkeling en lawaai.

Luchtdicht en Energiezuinig Bouwen

Een ander belangrijk thema als het gaat om Duurzaamheid en Energie is Luchtdicht Bouwen. Van de Laar: “Bostik heeft in de afgelopen jaren onder de naam Aerostop een compleet pakket ontwikkeld aan lijm- en afdichtingsoplossingen waarmee ongewenste luchtstromen in een gebouw kunnen worden voorkomen.” Het assortiment bestaat uit tapes, folies, butylband, primers, een vloeibaar rubber membraan, lijm, kit en een elastische PU-schuim. Het zorgt ervoor dat hinderlijke koude buitenlucht geen toegang heeft tot de warme vertrekken van een gebouw. Daarnaast voorkomt het dat kostbare warme lucht naar buiten kan ontsnappen. Het gebruik van deze producten biedt tal van voordelen:

Hinderlijke koude buitenlucht krijgt geen toegang en kostbare warmte ontsnapt niet naar buiten.

minder energieverbruik, minder CO2-uitstoot, meer comfort om te wonen en werken, betere geluidswering en een langere levensduur van materialen (verf, kozijnen, et cetera).

Milieuvriendelijke lijm- en afdichtingsoplossingen

Van de Laar: “Als wereldwijde en toonaangevende lijmproducent heeft Bostik ook een verplichting naar mens en milieu. Bostik ontwikkelt, meet en evalueert continu de invloed van zijn producten en systemen op eventuele

Smart House

Om de ontwikkeling van duurzame producten te kunnen blijven garanderen, heeft Bostik een paar jaar geleden een compleet nieuw R&D-centrum opgezet met een Smart House waarbij de producten die worden ontwikkeld ook direct in ‘huiselijke omgeving en afmetingen’ kunnen worden getest. Het Smart House is bijzonder, omdat het het allereerste huis in Europa is dat voldoet aan de eisen van vier grote en belangrijke milieulabels en certificeringsystemen: BREEAM, LEED, Bepos en Passivhaus.

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met Bostik.

ADVERTENTIE

DACE Price Booklet 32ste editie

DACE Prijzenboekje met online richtprijzen voor industriële procesinstallaties Praktisch en onmisbaar bij • Raming van projecten • Kostenafweging van alternatieve uitvoeringen • Toetsing van offerteprijzen • Vergelijking eigen prijzen met marktprijzen

Aandacht voor de omgeving Steeds vaker werken wij in ecologisch kwetsbare gebieden. Van Oord wil eventuele nadelige effecten van zijn werkzaamheden tot een minimum beperken en waar mogelijk positieve effecten stimuleren. Het Van Oord Guards programma bevat een aantal veelbelovende duurzame innovaties. Tijdens hei-werkzaamheden voor het Gemini offshore windpark, hebben wij de FaunaGuard proactief ingezet om potentieel permanente gehoorschade te voorkomen bij bruinvissen, een beschermde soort.

Ga voor meer informatie of uw bestelling naar www.vakmedianetshop/dace of www.dacepricebooklet.com of bel 088 58 40 888

vanoord.com/sustainability

dv_It's_in_our_nature_to_care_118x166mm#2.indd 1

30-05-17 14:21

STADSKANTOOR VENLO - KRAAIJVANGER ARCHITECTS

Na de transformatie van Alcoa zĳn wĳ voortaan onderdeel van Arconic, een global

om slim, intelligent en duurzaam te ontwerpen, zo minimaliseren we

‘innovator’ die helpt om industrieën en markten vorm te geven. Wereldwĳd draagt

materiaalverbruik, verlagen we het energieverlies van een gebouw en werken we

Arconic bĳ aan nieuwe manieren van vliegen, rĳden, verpakken en bouwen.

aan een betere toekomst. De naamsverandering biedt een nieuwe kĳk, net als onze producten dat doen. Hello New View!

Daaropvolgend heten wĳ geen Alcoa Architectuursystemen meer, maar Kawneer. Met die naam horen we bĳ een keten die sinds 1906 binnensteden en bebouwde omgevingen vormgeeft met haar aluminium ramen, deuren en gevels.

HELLO NEW VIEW

BEKIJK DE FILM OP HELLONEWVIEW.COM

De verandering van naam biedt nog meer kansen voor innovaties, creativiteit, ﬂexibiliteit en duurzaamheid. Voor ons is duurzaamheid een integraal onderdeel

Een voorbeeld van de nieuwe kĳk vindt u bĳvoorbeeld terug in ons nieuwe hoog

van onze zakelĳke activiteiten. Hiermee tonen we onze maatschappelĳke

isolerende raamsysteem de RT 82 HI+ en de projectcase van Stadskantoor Venlo

betrokkenheid en blĳven we innoveren. Het uitgangspunt blĳft voor ons altĳd

waarin onze producten zĳn verwerkt.

NIEUW!

PROJECTCASE

Passiefhuis gecertiﬁceerd raamsysteem met grootste vormgevingsvrĳheid

In opdracht van Gemeente Venlo heeft het Rotterdamse architectenbureau

in de markt.

Kraaĳvanger het nieuwe 27.700 m2 grote stadskantoor ontworpen. Het Cradle

RT 82 HI+

STADSKANTOOR VENLO to Cradle principe stond hier centraal: afval bestaat niet maar dient juist als

Passiefhuis gecertiﬁceerd met isolatiewaarde van Uf: 0,79W/m2K

grondstof voor nieuwe producten.

Verkrĳgbaar in 8 verschillende vormgevingen

In de gevel van het pand is de aluminium vliesgevel AA 100 Q HI+ geplaatst,

Met minimale aanzichtbreedte vanaf 39mm

deze is volgens het AR 90 programma geleverd. Dit programma stelt in staat om

Hoge levensduur, onderhoudsarm en recyclebaar

maximaal bĳ te dragen aan het aandeel gerecycled aluminium in de bouwketen.

Minimale inbouwdiepte van 82mm

Kawneer garandeert bĳ het AR 90 programma dat 90% van het totale volume Ga naar www.kawneer.nl om meer te lezen over de RT 82 HI+

aluminium in het betreffende project als gerecycled aluminium wordt ingekocht. Voordelen van de AA 100 Q HI+ voor Stadskantoor Venlo Passiefhuis phA+ gecertiﬁceerd Hoge glasgewichten van 700kg mogelĳk Gerecycled aluminium in de bouwketen d.m.v. AR 90 Ga naar www.kawneer.nl om de volledige projectcase te bekĳken.

kawneer.nl AN ARCONIC COMPANY

18680000021 - KAW - Advertentie Cobouw Special 13.indd 1

06-06-17 16:50

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

REPORTAGE

Beeld: Tauw.

Wegrenovatie maakt N470 energieneutraal

Visualisatie van de duurzaamheidsmaatregelen voor de N470.

Kunnen de Nederlandse wegen CO2- en energie neutraal worden? In Zuid-Holland geloven ze van wel. De provincie grijpt groot onderhoud aan de N470 aan om het te bewijzen. EDO BEERDA

Langs de N470 tussen Zoetermeer en Delft heeft het bedrijf Plant-e al een ‘plantenbatterij’ aangelegd, als inspiratie voor geïnteresseerde aannemers. Energie die bermplanten opwekken tijdens fotosynthese wordt hier gebruikt als stroombron voor de verlichting. En dat is slechts het begin. Als de aanbesteding slaagt, die in mei van start ging, wordt hier straks op grote schaal energie opgewekt en bespaard. Bovendien moet de CO2 footprint van de weg worden geminimaliseerd. “Het is natuurlijk onvermijdelijk dat je nog steeds energie gebruikt en CO2 uitstoot”, zegt projectmanager Hans van Kooten van ingenieursbureau Tauw die de aanbesteding begeleidt. “Maar het kan wel een stuk milieuvriendelijker dan in de huidige praktijk.”

Uitstoot van CO2 is niet te vermijden, maar het kan veel milieuvriendelijker Hoe ze het voor elkaar krijgen, mogen aannemers in grote lijnen zelf bedenken. Opdrachtgever Provincie Zuid-Holland selecteert uit de inschrijvers vijf aannemers voor een ‘concurrentiegerichte dialoog’. Kandidaten hebben tot 30 juni de tijd om in te schrijven op de ongewone klus.

Proeftuin Asfalt

Voor inschrijvers is het vooral zaak om met een slimme oplossing voor de asfaltering van de weg te komen. Heel het 17 kilometer lange wegtraject moet een nieuwe laag asfalt krijgen. Met het oog daarop heeft de provincie een

‘proeftuin Asfalt’ laten inrichten om asfaltinnovaties te testen. In het proefvak zijn onder meer asfalttypes te vinden die zorgen voor een lagere rolweerstand en een wegdek met een plantaardig bindmiddel in plaats van bitumen. Energiebesparing moet vooral worden geboekt door de constructie van de weg zo uit te voeren, dat in de toekomst minder vaak onderhoud nodig is: de aanbesteder kijkt naar een lange termijn van zo’n tachtig jaar. Sommige grote wegaannemers hebben al eigen, beproefde innovaties om de prestaties van hun asfalt te verbeteren. “Maar innovatief asfalt alleen is niet genoeg om een weg energieneutraal te maken. Daarom hopen we op samenwerkingsverbanden van grote wegaannemers met kleine partijen die voor energie- innovaties zorgen”, zegt Van Kooten. In de aanloop naar de aanbesteding van de wegrenovatie zet de Provincie zelf ook zijn beste beentje voor. Grote plantenbakken langs de N470 zijn volgepoot met fijnharige planten die fijnstof afvangen, een laag Olivijnzand op de aarde neutraliseert CO2. Verder heeft BAM Infra van de gemeente

Pijnacker de opdracht gekregen voor de bouw van een geluidsscherm direct langs de N470 met geïntegreerde zonnecellen. Het 480 meter lange en 2,5 meter hoge scherm moet op jaarbasis 30 megawattuur gaan opwekken. Dat is voldoende om tien huishoudens van stroom te voorzien. Maar om de weg compleet energieneutraal te krijgen mogen inschrijvers op de ‘concurrentiegerichte dialoog’ de borst nat maken. Ze moeten niet alleen met slimme plannen en slimme partners komen, ze moeten ook drie dialoogrondes door. Gunning gebeurt begin volgend jaar op basis van kwaliteit en prijs. “Dit project is echt bestemd voor partijen met een verre tijdshorizon.” De ambities van de Provincie Zuid-Holland zijn hoog. De in totaal 2000 kilometer aan provinciale wegen moet energie- en CO2-neutraal worden, dus er is werk voor de boeg. De totale vernieuwing van de N211 loopt voorop en is het meest ver gevorderd. Volgende projecten die op de nominatie staan om toekomstbesteding te worden zijn de N222 in het Westland en de N206 bij Katwijk.

DE ULTRADUNNE TOEKOMST VAN GEVELS

Kooy en Feldhaus presenteren u: de toekomst! De ultradunne toekomst van gevels vindt u op steeds meer plekken in het land. Renovatie, nieuwbouw, buiten en binnen op verschillende plekken passen we de ultradunne baksteen toe. De ultradunne baksteen van Kooy is licht, esthetisch fraai, kleurecht, duurzaam en op diverse systemen toepasbaar. Tevens is het snel verwerkbaar en het biedt de architect ongekende vrijheden in het ontwerpen van baksteenarchitectuur. Bovendien een strategische keuze als u een ambitieuze GPR Norm nastreeft. Bent u al in het bezit van de Kooy steenstripkoffer waar een assortiment ultradunne voorbeelden in zit? We hebben er een voor u klaar liggen. Bel ons vandaag nog, dan vertellen wij u er alles over tijdens een informerend gesprek in een van onze showrooms of bij u op locatie.

In samenwerking met:

Bilthoven I Capelle I Best T 030 22 59 800 E info@kooy.nl www.kooy.nl

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

REPORTAGE

‘Tien zonnepanelen is genoeg’ De roep om gasloos klinkt steeds luider in het maatschappelijk debat over verduurzaming van de gebouwde omgeving. Maar niet iedereen loopt mee in het frame van de all electric energievoorziening. Een testwoning in het Gelderse dorp Empe moet aantonen dat een woning mét gas heel goed energieneutraal kan zijn. En sterker nog, heel veel problemen kan voorkomen die gepaard gaan met all electric-oplossingen. “Willen jullie je gasnet afbreken? Unglaublich!” TIJDO VAN DER ZEE

Foto: Remeha

Je rijdt er zo voorbij. De landelijke woonboerderij in het Gelderse dorp Empe, waar verwarmingsfabrikant Remeha zijn nieuwste CO2-neutrale woningconcept test, ziet er van buiten niet spectaculair uit. Oké, er liggen tien pv-panelen op het dak. Maar dat is niks vergeleken bij de ruimt 25 panelen op een gemiddelde nul-op-de-meterwoning. En ja, er is ook een oplaadpunt voor de elektrische auto. Maar verder? Nee. Toch is hier iets bijzonders aan de hand. Bewoner en eigenaar Marco Bijkerk is namelijk manager innovatieve technologieën bij Remeha, uit het naburige Apeldoorn. En toen hij anderhalf jaar geleden de oude bestaande boerderij op de kavel liet slopen, besloot hij om van zijn nieuwe woning een testomgeving te maken. Hier wil hij aantonen dat gas wél een rol moet spelen in een duurzame toekomst. “Want wat gebeurt er als je je dak helemaal vol legt met zonnepanelen? Dan krijg je enorme pieken. Over de dag zie je dat er rond het middaguur veel meer elektriciteit aan het net wordt teruggeleverd en ’s avonds trek je de stroom juist weer uit datzelfde net. Veel import en export over je huisaanslui-

Om de productiepieken niet te hoog te laten worden, is gekozen voor slechts tien pv-panelen.

ting. En dat wil je niet hebben.” Nul-op-de-meterwoningen hebben zoveel panelen omdat geprofiteerd kan worden van de salderingsregeling, waarbij productie en consumptie van elektriciteit tegen elkaar weggestreept mag worden. Nog wel, maar deze salderingsregeling staat onder druk. Leveranciers van NOM-woningconcepten anticiperen daar al op en leveren hun totaalpakket aan met thuisaccu, waarmee de dagelijkse onbalans kan worden weggevangen. Maar volgens Bijkerk biedt deze oplossing te weinig soelaas. “Lastiger nog dan de dagelijkse onbalans is het verschil in pv-productie tussen zomer en winter. Die is met een accu niet makkelijk op te vangen.”

Foto: Remeha

Houten deurtje

De installatie in Empe wordt gecomplementeerd door een 4,8 kWh thuisaccu.

Er is hier in Empe dus bewust gekozen voor slechts tien pv-panelen; om de pieken niet te hoog te laten worden. Maar daarmee wordt de elektriciteitsvraag niet gedekt. Hoe is dat hier opgelost? “Wij hebben een micro-wkk geïnstalleerd waar je voorheen de HR-ketel zou plaatsen. En die kan elektriciteit én warmte leveren.” Deze micro-wkk, de Remeha Evita, met als hart een stirlingmotor, is opgesteld in de nok van het dak, achter een houten schot. “En dat houten deurtje voldoet om het geluid tegen te houden”, zegt Bijkerk. “We wonen hier heel landelijk en ’s nachts is het muisstil. Het zou heel vervelend zijn als je de installatie dan hoort zoemen. Dat is ook de reden dat wij in dit huis geen ventilatie-wtw hebben geplaatst.” De installatie wordt gecomplementeerd door een 4,8 kWh

‘We houden elkaar voor de gek met nul-opde-meterwoningen’

thuisaccu van het merk Hybrid Home, die de resterende onbalans kan wegvangen. Bijkerk: “Onze doelstelling is dat deze woning 80 procent van de tijd geen uitwisseling heeft met het elektriciteitsnet.” Bijkerk windt er geen doekjes om. Hij ergert zich aan de wijze waarop de discussie over duurzame woningbouw nu wordt gevoerd. Want er kleven nogal wat nadelen aan all electric, terwijl de voordelen van gas worden weggemoffeld. Want stroom uit het elektriciteitsnet is momenteel nog diepgrijs en wie saldeert kan zichzelf dus niet puur groen noemen. Daar komt bij dat het huidige fijnmazige elektriciteitsnet niet berekend is op een all electric toekomst, waarbij eindgebruikers tevens stroomleverancier zijn geworden. Woningen, daarentegen, die uitwisseling met het net beperken, kunnen voorkomen dat geïnvesteerd moet worden in verzwaring van het net.

Power to gas

Gas ligt dus voor de hand. Bijkerk: “Aardgas zal op den duur verdwijnen. Want fossiel. Daarvan ben ik overtuigd. Maar wat denk je van synthetisch gas?” Dergelijk gas wordt gemaakt in een proces dat power to gas heet. “En dus een perfect opslagmiddel voor overtol-

lige elektriciteit.” En dat synthetische gas kan vervolgens weer worden opgeslagen in het bestaande gasnetwerk. “Dat gasnet is technisch nog prima in orde en kan nog jaren mee, maar is economisch al lang afgeschreven. Dat héb je gewoon. Je hoeft dus helemaal niet te investeren in dure buurtbatterijen en dergelijke. Waar het om gaat is dat we in 2050 geen CO2 meer produceren. Daar hebben we alle technologieën voor nodig. Laten we nu niet met z’n allen een elektrische ‘lock-in’ creëren, waar we later spijt van hebben.” Dit pleidooi wordt van harte onderschreven door architect en adviseur duurzaamheid Chiel Boonstra, van het bedrijf Trecodome, die ook een kijkje neemt in de woning in Empe. “We houden elkaar voor de gek met nul-op-de-meterwoningen. We worden op een dwaalspoor gezet.” We moeten duurzaamheid veel meer in de hele keten gaan realiseren, vindt hij, want op de huidige manier schuift men de problemen die ontstaan in het ene ‘duurzame’ project, door naar een ander. Boonstra komt veel in Duitsland, waar ze heel anders tegen gas aankijken dan hier, zegt hij. “Ze zeggen tegen me ‘Willen jullie je gasnet afbreken? Das ist ja unglaublich, das is die wichtigste Speicher’ [energieopslag, red.].” Blijft staan dat de woonboerderij in Empe gas gebruikt. “Dat klopt”, zegt Bijkerk, “we organiseren dit concept dan ook zo dat er altijd groengascertificaten bij het gas geleverd zullen worden, iets wat ook bij dit huis al met Gasterra geregeld is.”

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

REPORTAGE

Energieprestatie draait om energiegebruikers Het is een nationaal doel om in 2021 alle nieuwbouwwoningen bijna energieneutraal te bouwen. Om dit te bereiken worden de eisen voor de energieprestatie van nieuwe woningen steeds verder aangescherpt. Maar is een woning met epc 0 ook energiezuinig en comfortabel voor alle mogelijke bewoners? En wat is de invloed van het gedrag van de bewoners op het daadwerkelijke energieverbruik? Deze vragen worden steeds meer relevant wanneer het erom gaat het gebruik van fossiele energie echt omlaag te brengen. Werkelijke duurzaamheid draait namelijk om het gebruik. Figuur 11 Figuur Werkelijk energiegebruik energiegebruik voor voor de de verschillende verschillende gebruikers gebruikers ten ten Werkelijk opzichte van van dat dat voorspeld voorspeld in in de de epc-berekening. epc-berekening. opzichte

ANNEBETH MUNTINGA, ANDRÉ MEIJER EN CRISTINA JURADO LÓPEZ VAN ABT

Wet- en regelgeving

Gebruikersgedrag

Hoewel het gedrag van de individuele gebruiker moeilijk te voorspellen is, valt er wel wat te zeggen over het verwachte gedrag van de doelgroep waarvoor de woning wordt ontworpen. Een woning in een woon-zorgcomplex voor ouderen zal waarschijnlijk niet worden gebruikt door een gezin met jonge kinderen. Kleine, dure studio’s in het centrum van Amsterdam zetten in op een andere doelgroep dan sociale huur. Verschillende doelgroepen gaan verschillend met een woning om. Het al dan niet vaak thuis zijn, is bepalend voor

12000 12000 10000 10000

MJ MJ

8000 8000 6000 6000 warmtapwater warmtapwater ventilatie ventilatie

4000 4000 2000 2000 00

koeling koeling verwarming verwarming EPC EPC

Jong stel stel Jong

Gezin Gezin

Gepensioneerden Gepensioneerden

Figuur 22 Figuur Energieverbruik volgens volgens de de epc-berekening epc-berekening van van de de verschillende verschillende Energieverbruik comfortconcepten. comfortconcepten. 12000 12000 10000 10000 8000 8000

MJ MJ

In Nederland kennen we sinds 1995 de verplichte energieprestatieberekening bij het indienen van de bouwaanvraag. Een energieprestatiecoëfficiënt (epc) van 1,0 geeft het niveau aan van de gemiddelde woning uit 1990. Inmiddels is de epc aangescherpt tot maximaal 0,4 voor woningbouw. Vanaf 2021 wordt de epc voor woningen vervangen door BENG: bijna energieneutrale gebouwen. BENG toetst op drie aspecten: energiebehoefte, primair fossiel energieverbruik en aandeel hernieuwbare energie. Zowel in BENG als in de epc mist de belangrijkste factor bij het bepalen van het werkelijke energieverbruik: de gebruiker zelf. Na oplevering van het gebouw, wordt het werkelijk energieverbruik nooit vergeleken met het voorspelde energieverbruik. Feedback wordt niet gegeven.

6000 6000 warmtapwater warmtapwater ventilatie ventilatie

4000 4000 2000 2000 00

koeling koeling verwarming verwarming Concept 0: 0: Concept Basis Basis

Figuur 33 Figuur

Concept 1: 1: Concept Jong stel stel Jong

Concept 2: 2: Concept Gezin Gezin

Concept 3: 3: Concept Gepensioneerden Gepensioneerden

Werkelijk energiegebruik van de de verschillende verschillende gebruikers op waarde van een op douchewaterwarmtede effectiviteit van het verwarmingsWerkelijk energiegebruik van gebruikers basis van hun hun gebruikersprofiel. gebruikersprofiel. systeem.basis Gevoeligheid voor tocht kan de terugwinning. Werkelijke duurzaamvan heid is dus onlosmakelijk verbonden keuze voor mechanische ventilatie 12000 12000 met gebruik en comfort. motiveren en de gezinsgrootte de 10000 10000 8000 8000

Gebruikersprofielen Centrale voorzieningen Het complex is voorzien van een wko-systeem waarop de collectieve of de individuele warmtepompen zijn aangesloten. Op het complex zijn PV-panelen geplaatst, 5 stuks per appartement. De starterswoning Mark en Sanne kopen samen hun eerste huis. Beiden hebben een fulltime baan buitenshuis. Bovendien hebben ze een druk sociaal leven waardoor ook de weekenden deels buitenshuis worden doorgebracht. Ze sporten actief. Ze zullen dus weinig thuis zijn, maar wanneer ze thuis zijn, verwachten ze een comfortabele woning die direct op temperatuur is. Met deze actieve levensstijl zullen ze regelmatig een douche nemen; vaak tweemaal per dag. Kenmerken: korte aanwezigheid, gebruik van 1 ruimte tegelijkertijd, hoog warmtapwatergebruik. Het gezinshuis Henk en Ingrid hebben twee oudere schoolgaande kinderen. Henk heeft op vrijdag papadag en Ingrid werkt drie dagen in de week. Ze werken allebei ook regelmatig thuis. Hun kinderen zitten na schooltijd op hun kamer om hun huiswerk te maken. De badkamer wordt veelvuldig gebruikt, zeker ’s ochtends is het spitsuur. Voor dit gezin is het belangrijk dat het in alle kamers continu comfortabel is. Kenmerken: continue aanwezigheid, alle ruimtes tegelijk in gebruik, hoog warmtapwatergebruik. De thuisbasis Joop en Marga willen volop genieten van hun vrijheid nu zij gepensioneerd zijn en zullen regelmatig langere tijd op reis gaan. Zij willen na een reis in de winter thuiskomen in een huis dat snel warm is. Eenmaal thuis zullen ze wisselend gebruikmaken van de kamers in de woning. Zij hebben het snel koud en zetten de verwarming altijd lekker hoog. Zij douchen niet iedere dag, dat is zonde van het water. Kenmerken: wisselende perioden van aaneengesloten aan- of afwezigheid, hogere binnentemperatuur, laag warmtapwatergebruik.

Figuur 2 Energieverbruik volgens de epc-berekening van de verschillende Energieverbruik volgens de epc-berekening van de verschillende comfortconcepten. comfortconcepten. 12000 12000

Duurzaamheid & Energie

10000

Cobouw 10000 special | donderdag 22 juni 2017 MJ MJ

8000 8000 6000 6000 4000 4000 2000 2000 0 0

Concept 0: Concept 0: Basis Basis

Concept 1: Concept 1: Jong stel Jong stel

Concept 2: Concept 2: Gezin Gezin

Concept 3: Concept 3: Gepensioneerden Gepensioneerden

warmtapwater warmtapwater ventilatie ventilatie koeling koeling verwarming verwarming

Figuur 3 Figuur 3 Werkelijk energiegebruik van de verschillende gebruikers op Werkelijk energiegebruik van de verschillende gebruikers op basis van hun gebruikersprofiel. basis van hun gebruikersprofiel. 12000 12000 10000 10000

MJ MJ

8000 8000 6000 6000 4000 4000 2000 2000 0 0

Concept 1: Concept 1: Jong stel Jong stel

Concept 2: Concept 2: Gezin Gezin

Concept 3: Concept 3: Gepensioneerden Gepensioneerden

warmtapwater warmtapwater ventilatie ventilatie koeling koeling verwarming verwarming

Figuur 4 Figuur 4 Energieverbruik volgens epc-berekening en daadwerkelijk Energieverbruik volgens epc-berekening en daadwerkelijk energieverbruik op basis van gebruikersprofiel. energieverbruik op basis van gebruikersprofiel. 12000 12000 10000 10000

MJ MJ

8000 8000 6000 6000

volgens volgens EPC-berekening EPC-berekening

4000 4000 2000 2000 0 0

Jong stel Jong stel

Gezin Gezin

Case study: een appartement

Om de verschillen tussen gebruikers inzichtelijk te maken, is een case study opgesteld van een standaard appartement. We beschouwen drie doelgroepen: een jong stel, een gezin en een gepensioneerd koppel. Hun gebruikskenmerken worden omschreven in het kader hiernaast. In de basisvariant met epc=0 zijn alle woningen voorzien van gelijke installaties. Er is gekozen voor een concept dat gebruikmaakt van de op dit moment in de epc het best scorende installatieonderdelen. Samen met vijf zonnepanelen per woning geeft dit een epc van 0. Bij dit installatieconcept verwachten wij comfortklachten bij alle drie de typen gebruikers. Voor het jonge stel, gebruikersgroep 1, is het verwarmingssysteem te traag om het appartement snel op temperatuur te krijgen na een lange periode van afwezigheid. Voor het gezin is de capaciteit van het warmtapwater te beperkt, zodat â&#x20AC;&#x2122;s ochtends niet iedereen na elkaar kan douchen. Het gepensioneerde koppel klaagt over tocht uit de natuurlijke ventilatietoevoer. Wanneer het gebruikersprofiel van de drie verschillende gebruikers wordt meegenomen in de bepaling van het energieverbruik, zien we ook een heel ander patroon ontstaan. Het energieverbruik voor warmtapwater (douchen) is voor het gezin veel hoger dan voor het

Gepensioneerden Gepensioneerden

daadwerkelijk daadwerkelijk gebruik gebruik

oudere stel. Het jonge koppel verbruikt veel meer verwarmingsenergie dan voorspeld doordat zij nu de verwarming de gehele dag aanlaten om hun huis op temperatuur te houden. Het is daarom essentieel om verder te kijken dan de epc-score, en het installatieconcept af te stemmen op de beoogde gebruikers. Voor het jonge stel kiezen wij voor warmteafgifte op hoge temperatuur, zodat zij bij thuiskomst snel het huis op temperatuur hebben. Het gezin krijgt een extra warmtepompboiler, die energie terugwint uit ventilatielucht, om te voorzien in hun warmtapwaterbehoefte. Het oudere koppel krijgt mechanische ventilatie, om tochtklachten te voorkomen. Echter, wanneer we ook het verwachte gebruikersgedrag meenemen in het energieverbruik, zien we een ander patroon ontstaan. Met name voor het gepensioneerde stel is het voorspelde energiegebruik voor warmtapwater te hoog. Voor het gezin wordt daarnaast een te hoog energiegebruik voor verwarming voorspeld in de epc, omdat interne warmtelasten niet volledig worden meegenomen. Het werkelijke energiegebruik voor het gezin en het gepensioneerde stel zijn lager dan op basis van

De wijze van gebruik bepaalt uitendelijk de epc van de woning.

de epc zou worden verwacht. Voor het jonge stel ligt deze juist iets hoger doordat de epc-berekening hun verwarming te laag berekent, zij hebben namelijk een lage interne warmtelast doordat zij veel afwezig zijn.

Conclusie

De epc = 0-woning leidt niet vanzelf tot weinig of geen energieverbruik; de wijze van gebruik bepaalt. Mensen zijn verschillend, en daarom geeft iedere normatieve berekening een vertekend beeld van de wekelijkheid. Er zijn echter wel gebruikersprofielen te onderscheiden, op basis van de doelgroep die de ontwikkelaar voor ogen heeft. Door het installatietechnisch ontwerp af te stemmen op de doelgroep, zijn woningen te realiseren die comfortabel en duurzaam zijn. Woningen die misschien niet epc 0 zijn op papier, maar wel in de praktijk. En dat is uiteindelijk waar het om gaat.

Installatieconcepten Onderdeel

Basis

Concept 1: Jong stel

Concept 2: Gezin

Concept 3: Ouder echtpaar

Rc-waarde schil

6 m2K/W

Infiltratie

0,20 dm3/m2/s

Zonwering

Ja, alle zijden

Bouwkundig

U-waarde raam

1,1 W/m2K

U-waarde deur

1,65 W/m2k

Verwarming

Combiwarmtepomp, individueel

Combiwarmtepomp, collectief

Warmte afgifte

Vloerverwarming, lage temperatuur

Basis vloerverwarming, lage temperatuur, aangevuld met hoge temperatuur radiatoren

Vloerverwarming, lage temperatuur

Vloerverwarming, lage temperatuur, aangevuld met lage temperatuur radiatoren voor snelle opwarming

Koeling

Vrije koeling via vloersysteem

Warm-tapwater

Combiwarmtepomp, grote boiler Douchewater wtw

Combiwarmtepomp met Warmtepompboiler boiler Douchewater wtw Douchewater wtw Groot vermogen

Elektrische boiler

Ventilatie

Natuurlijke toevoer, CO2- regeling, mechanische afvoer, geen wtw

Natuurlijke toevoer, CO2- regeling, mechanische afvoer

Natuurlijke toevoer, CO2- regeling, mechanische afvoer, warmteterugwinning met warmtepompboiler

Gebalanceerde ventilatie, CO2- regeling, warmteterugwinning

Zonnepanelen

5 per woning, 300 Wp per paneel

Installatietechnisch

Op weg naar een duurzamer kantoorbeheer met

Ook NEN kiest voor energiezuinige lichtsturing Groen, groener, groenst. Bedrijven gaan steeds vaker voor duurzaam: verminderen van afval en recycling van afval, het verbeteren van energiestromen, het gebruik en de productie van groene energie. Daarbij hoort ook energiezuinige verlichting. Zo zal NEN na zijn volledige kantoorrenovatie tot 70 procent besparen op verlichtingskosten. Dat doet NEN door te kiezen voor SylSmart. Als NEN, hét Nederlandse kennisnetwerk voor normontwikkeling en -toepassing, zijn kantoorgebouw renoveert, dan is het logisch dat het gebouw na de renovatie zo duurzaam en smart mogelijk moet zijn. Voor de verlichting koos de organisatie voor zo’n duizend led-armaturen van Feilo Sylvania. Maar wat maakt die verlichting nu zo duurzaam? De armaturen zijn uitgerust met SylSmart. Zo bepaalt elk armatuur zelf wat het doet op basis van drie factoren: de aanwezigheid van mensen in de nabije omgeving, de hoeveelheid omgevingslicht en de informatie van de omringende armaturen. Elk armatuur stuurt zelf ook weer informatie naar andere armaturen in de buurt, die daar meteen op reageren. Elk armatuur neemt dus zelfstandig beslissingen, maar samen functioneren ze als één geheel. Zonder centrale sturing die voor eventuele vertraging kan zorgen.

Flexibel en volledig te personaliseren NEN kan het SylSmart-systeem volledig naar wens instellen. In de app kent de gebouwbeheerder verschillende persoonlijkheden toe aan de armaturen, zoals ‘open floor’ en ‘corridor’. Zo weet het armatuur hoe het moet reageren als het een signaal van de naastgelegen armaturen ontvangt. Per armatuur is het gewenste lichtniveau in te stellen. De ene persoon werkt bijvoorbeeld het best bij 400 lux, terwijl de ander 650 lux prefereert.

GROEN, GROENER, GROENST.

Een slim gebouw Op weg naar een energieneutraal pand, pakte NEN de renovatie van zijn gebouw meteen grondig aan. Als eerste organisatie op het Europese vasteland koos NEN ook voor een koppeling met het Feilo Sylvania Smart Lighting Portal, een slim webplatform. De PIR-sensor die is ingebouwd in elk SylSmart-armatuur verzamelt allerlei data die in het portal terug te vinden zijn. Door deze data te analyseren, krijgt de gebouwbeheerder inzicht in welke ruimtes er niet of nauwelijks gebruikt worden. Zo zijn schoonmakers heel gericht te briefen, wat zorgt voor een besparing op onderhoudskosten. Daarnaast kan de facilitair manager zien welke armaturen beschadigd zijn en ze tijdig vervangen. Ook beveiligers hebben baat bij het systeem, want de realtime heatmapping in het portal geeft aan waar in het gebouw beweging is.

Verder zijn er opties voor nacht- of veiligheidsverlichting. Zo branden er bij de receptie enkele specifieke armaturen. Zodra er beweging gedetecteerd wordt, wordt licht automatisch feller. En er is een daglichtfunctie, die het licht dimt naarmate er daglicht binnentreedt. Ook dat zorgt voor nog meer energiebesparing.

Duurzaam ten top Systemen als SylSmart gaan een mooie toekomst tegemoet. Met de opkomst van het Internet of Things zijn de mogelijkheden nagenoeg eindeloos. Door SylSmart te koppelen aan bijvoorbeeld gebouwbeheersystemen worden gebouwen steeds duurzamer. Niet alleen kan er ten opzichte van een standaardinstallatie met een aan-uitknop tot 70 procent bespaard worden op energiekosten, ook gaan de armaturen langer mee. Omdat ze minder vaak branden, bereiken ze minder snel hun levensduur van vijftigduizend uur. Met de SylSmart-oplossingen realiseert NEN alvast een maximale energiebesparing en optimaal gebouwmanagement, waardoor de organisatie een stap dichter bij een energieneutraal kantoor komt.

www.feilosylvania.com

11067-AZ-Advertorial Cobouw SylSmart-240x340mm.indd 1

31/05/17 15:55

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

REPORTAGE

Hollands Huissen: duurzaam en esthetisch verantwoord In Huissen in Gelderland tussen Arnhem en Nijmegen, verrijst op dit moment een aantal bijzondere huizen. De architect koos voor de stijl ‘country chic’. Dat esthetische aspect moest vervolgens perfect samengaan met duurzaamheid.

xxxx

MARION DE GRAAFF

Het project Hollands Huissen is in twee fasen in de verkoop gebracht. Doordat de verkoop van fase één razendsnel ging, werd besloten om fase twee er direct achteraan te doen zodat Trebbe beide fases in één bouwstroom kon realiseren. De 26 woningen zijn niet alleen snel verkocht, ze zijn ook vlot gebouwd, mede doordat er gebouwd is volgens het LEAN principe. Projectmanager Mark Jaspers van Trebbe: “De bouw duurde zo’n 70 werkdagen. Daarbij is heel efficiënt gewerkt. De wijk is op een tuindorpachtige manier opgezet. Dat betekent dat er veel groen en ruimte om de woningen is en dat de huizen een tuin hebben. Het straatbeeld in deze wijk is gevarieerd omdat er zowel hout als steen in de gevels is verwerkt. Bovendien springen sommige gevels iets naar voren. Dat maakt enerzijds de betreffende woningen wat dieper en anderzijds breekt dat het strakke beeld van de gevellijn waardoor een speels effect ontstaat. Het zorgt voor een gemoedelijke, landelijke sfeer die nog eens wordt versterkt door details als raamroedes en dakklossen.”

Geïntegreerde zonnepanelen

Dat er op de daken van de woningen in

Omdat de architect een landelijke uitstraling voor ogen had was het belangrijk dat het dak niet zou detoneren.

Hollands Huissen zonne-energie moest worden opgewekt, stond al vast. Trebbe had het plan om PV-panelen op de daken te installeren, om onder andere daarmee aan de EPC-eis te voldoen. In de gesprekken met opdrachtgever BPD Ontwikkeling bleek de voorkeur uit te gaan naar de toepassing van een geïntegreerd systeem. Omdat Hans Been Architecten een grote Muldenpan koos, kwam men bij het MS-5 PV systeem van Nelskamp terecht.

Hoge score

Harold Kock, verkoop- en marketingleider bij Nelskamp voor Nederland, is blij met de keuze. “Nelskamp is als dakpannenfabrikant betrokken bij de doorontwikkeling van het esthetisch en functioneel verantwoorde energiedak.

Pannendekkerbedrijf Nijmeijer legt de MS-5 pannen samen met DN Zonnepanelen, die ook de PV modules op de daken in Loovelden indekt. Ze zijn enthousiast over deze manier van dakdekken. Dylan Drosten, mede-eigenaar van DN Zonnepanelen legt uit: “De keramische pannen worden ingedekt waarna we de panelen in de aanwezige uitsparingen plaatsen. Daarna zetten we ze vast met klemmen die we in voorgeboorde gaten op de pan schroeven. Daardoor wordt het een handeling die je gemakkelijk meeneemt met het dakdekken. Het aansluiten is vervolgens eenvoudig omdat we maar op één plaats in de woning naar binnen hoeven voor het aansluiten van de connector op de omvormer.”

Het moet duurzaam zijn, maar het oog wil ook wat. De MS-5 PV dakpannen scoren hoog op beide onderdelen. PV-systemen zijn nog steeds in ontwikkeling. Dat komt door de grote behoefte aan alternatieven voor fossiele brandstoffen en omdat mensen graag een lagere energierekening willen. Met de semi-geïntegreerde PV-modules die op de MS-5 grootformaat keramische dakpan worden ‘geklikt’, blijft het pannendak intact qua functie en uitstraling. PV-panelen op het dak zijn dan misschien goedkoper, maar modules zijn optisch meestal fraaier.” Bij de keuze voor het MS-5-systeem voor de nieuwbouw in Hollands Huissen is die afweging gemaakt. Trebbe’s co-maker Van der Sluis Technische Bedrijven en zonne-energiespecialist Sunforce maakten een gedegen kosten-baten analyse waaruit bleek dat het ook voor geschakelde woningen een prima esthetische én financieel haalbare oplossing is.

Betaalbare woningen

De woningen in Hollands Huissen zijn gebouwd volgens het BasisWonen concept. Betaalbaarheid is daarbij een uitgangspunt. Er zijn projecten waarbij Trebbe uitgebreidere duurzaamheidspakketten aanbiedt, zoals nul-op-demeter of all electric. Dat er is gekozen

voor de geïntegreerde PV-modules, is bijzonder en logisch tegelijk. Jaspers legt uit: “Traditionele panelen zijn financieel voordeliger. Maar omdat de architect echt een landelijke uitstraling voor ogen had, country chic, vonden we het heel belangrijk dat het dak niet zou detoneren. We horen nu ook van de kopers dat ze blij zijn met de PVmodules. Ze vallen nauwelijks op, maar ze leveren wel een forse besparing op!”

Beschermende functie

Een PV-module bedekt zes pannen waarvan er één pan een dragende MS-5 dakpan is. In die pan zit een gat zodat de connector kan worden aangesloten. Het is daarmee een semi-geïntegreerd plug- en play systeem. De modules wekken energie op, zonder dat er afbreuk gedaan wordt aan de beschermende functie van het dak. De MS-5 dakpan is waterdicht zodat folie overbodig is. Dat leidt tot een kostenbesparing op materiaal en op arbeidsuren. De PV-modules worden horizontaal geplaatst waarbij de golving van de pannen wordt behouden en aan de boven- en onderzijde een deel van het panmodel te zien blijft. Daarmee is het systeem volledig geïntegreerd in het dak waardoor de uitstraling van de woning nauwelijks tot niet verandert. En dat was precies de bedoeling.

Innovatie stopt nooit SLIMME MARKE TEERS MAKEN GEBRUIK VAN ONZE VOORSPRONG

Best gelezen onder aannemers B&U

2007 Cobouw

2009 Cobouw

2011 Cobouw

2013 Cobouw

2015 Cobouw

2017 Is het nog spannend?

Download ad de nieuwe we feitenkaart art cobouw.nl/ nl/ adverteren en

Al 10 jaar aan de top. Bron: De BouwKennis Communicatie Monitor wordt om het jaar gepubliceerd

38772 Adv. Cobouw loopt altijd voorop_240x340mm.indd 1

cobouw.nl/adverteren 31-05-17 15:56

Duurzaamheid & Energie

Van leegstaand kantoor naar multifunctioneel hotel Op vastgoedbeurs Provada presenteerde Heyligers d+p een gewaagd transformatieproject aan de Verrijn Stuartlaan te Rijswijk. Daarbij werd het ontwerp gepresenteerd voor een hotel als aanjager en incubator in het door hardnekkige leegstand geplaagde gebied gepresenteerd. De motivatie voor deze verassende ingreep was het maken van verbindingen vanuit de centrale ligging naar de goed gelegen randen van het gebied. Op deze plek zouden zoâ&#x20AC;&#x2122;n honderdzestig hotelkamers en een rooftop restaurant kunnen komen. Daarnaast is er ruimte voor parkeren op de begane grond en op het dek, beschikt het over alle algemene hotelfuncties, een vergadercentrum en restaurants. De betonnen structuur van het bestaande gebouw wordt gehandhaafd en zichtbaar gemaakt door de bestaande gevel te slopen en te vervangen door glas. Of het project kan worden uitgevoerd, is nog zeer de vraag. Ondanks een zeer enthousiaste wethouder tijdens Provada, is de functiewijziging nog niet toegestaan volgens het huidige bestemmingsplan.

Beeld: Heyligers d+p

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

RockFit spouwmuurisolatie Dé duurzame spouwisolatie. Volop beschikbaar, Rc 4,5 al vanaf 135 mm, snel en makkelijk te verwerken. Raadpleeg onze website voor spouwdetails, BIM-constructies, Rekenhulp en Bestekservice. rockwool.nl/spouw

Duurzaam & Efficiënt

FIRESAFE INSULATION

Blijf volledig op de hoogte met de twee boeken over klimaatbeheersing Klimaatbeheersing 1 Warmtetechnieken Ontwerp, aanleg, onderhoud en beheer

nieuwe druk september 2016

In het full colour praktijkboek Klimaatbeheersing 1 Warmtetechnieken krijgt u een duidelijke uitleg van de theorie en de praktijktoepassingen van warmtetechnieken. Prijs € 135,– (exclusief btw)

Klimaatbeheersing 2 Luchtbehandeling, ventilatie en koeling Dit full colour praktijkboek (verschenen in februari 2016) maakt de theorie van luchtbehandeling, ventilatie en koeling duidelijk en legt de toepassing hiervan uit. Prijs € 135,– (exclusief btw) NU BOEK 1 EN BOEK 2 VOOR € 199,– (exclusief btw) De boeken zijn onmisbare naslagwerken voor iedereen die in de praktijk met klimaatbeheersing te maken heeft. Kwaliteit die zich terugverdient

Ga voor meer informatie of uw bestelling naar www.vakmedianetshop.nl/klimaatbeheersing

Duurzaamheid & Energie

Cobouw special | donderdag 22 juni 2017

VERDIEPING

Meer weten over duurzaamheid en energie? Vakmedianet heeft diverse interessante uitgaven in print en online en organiseert evenementen op dit gebied.

Meer Duurzaamheid & Energie Excelleren in duurzaam innoveren De auteurs zetten de voordelen van duurzaam innoveren op een rij. Het heeft een positief effect op het milieu, het kan zorgen voor een hogere omzet, nieuwe marktsegmenten kunnen worden aangeboord, nieuwe businessmodellen kunnen ontstaan en bedrijven krijgen een beter imago. Daarnaast stelt duurzame innovatie bedrijven in staat om een voorsprong te nemen op concurrenten en worden ze minder afhankelijk van grondstoffen.

Kennisbank Duurzame Energie Antwoorden, oplossingen, tools Kennisbank Duurzame Energie helpt u uw werkzaamheden volgens de regels, veilig, sneller, tegen lagere kosten en met een hogere kwaliteit uit te voeren. Het levert u duurzamere installaties en meer tevreden klanten op.

Installatie Journaal Installatie Journaal is het meest gelezen vakblad in de e-sector. Het biedt een inspirerend zicht op trends en ontwikkelingen in de elektrotechnische installatiebranche. Nieuwe installatietechnieken, normen en producten worden belicht vanuit een technisch en praktisch oogpunt.

kennisbankduurzameenergie.nl Hoofdredactie: Prof. dr. ir. J.F.G. Cobben Prijs abonnement: € 275,00 per jaar (excl. btw)

VAKBLAD VOOR DE ELEKTROTECHNISCH INSTALLATEUR

Accu blijkt efficiënte waterstofgenerator p. 12 Totaalinstallateur met een visie p. 18 ‘Proactief werken in een reactieve wereld’ p. 20 Energiemodule voor energieneutrale woning p. 24 Kennisbehoefte domotica groot p. 30 Zonnepanelen voor het vrieshuis p. 32

REGELGEVING Sportverlichting

N°06-07 Jaargang 35 Juni-juli 2017

p. 16

TREND Internet of Things p. 22

Auteurs: Dr. K. Peters, Prof. dr. ir. J.C. Wortmann, Prof. dr. K. Lauche ISBN: 9789462452244 € 39,75 (excl. btw)

REGELGEVING NEN 8025 p. 14

PROJECT Parel in Middelburg p. 28

Prijs abonnement € 205,00 per jaar (excl. btw)

Al onze uitgaven zijn te bestellen via de Vakmedianet Webshop: www.vakmedianetshop.nl ADVERTENTIE

Brabanthallen Den Bosch 10, 11 & 12 oktober 2017

Hét platform voor duurzame energieopwekking en energiebesparing

Facts & Figures 2016

Top 3 interesse bezoekers

Deelnemen

Van de bezoekers: • heeft 51% concrete investeringsplannen • heeft 58% daarin een beslissende rol • is 31% eindbeslisser • raadt 92% de beurs aan bij collega’s

• 42% (Opwekking van) duurzame energie • 38% Energiebesparing in woningen & gebouwen • 23% opslag & distributie van energie

75% van de beursvloer is al gevuld door o.a.:

“De Vakbeurs Energie is voor ons jaarlijks een belangrijk moment om kennis te maken met nieuwe dealers en om onze unieke propositie uit te leggen aan een breed publiek van (zakelijke) eindgebruikers en beslissers”.

- Dhr. R (Roel) van den Berg, CEO Autarco

Deelnemen? Neem contact op met Rein Bosma via 06 – 38 14 52 24 of rein@54events.nl

Samenwerkende partners o.a.:

www.vakbeursenergie.nl

Brink Customize

Samenwerken aan het optimale binnenklimaat

Samen ontwikkelen

De juiste begeleiding

Ontwerpfase

Uitvoering

www.BRINKclimatesystems.nl

De juiste montage

Zekerheid

DRBG70XX Adv 240x340 Woningbouw Spec Cobouw_ltcnt.indd 1

07-06-17 12:41