Cobouw Special Beton & Prefab 2017

161ste jaargang, donderdag 9 november 2017

5 Interview

7 Reportage

11 Reportage

De eerste prefab modulaire rotonde werd binnen een weekend gerealiseerd.

Op vrijdagavond startte de klus en maandagochtend was het klaar.

Beton kan bij aankomst op de bouwplaats een andere consistentie hebben dan bij vertrek van de betoncentrale. Een mobiel betonlaboratorium biedt uitkomst.

Het bezwijken van galerijvloeren leidt tot extra inspecties en reparaties. Een speciaal onzichtbaar naspansysteem houdt galerijvloeren overeind.

Beton & Prefab

OPSTELTERREIN ‘DE VORK’ IN HAREN Een geluidswal van keerwanden om de overlast van het naastgelegen spoor, te verminderen.

Alle keerwanden zijn volledig afgeschuind en variëren in hoogte van 2,5 tot 6 meter.

Onze stille kracht Bouwen. Daar ligt onze passie. Van niets iets maken. Samen werken aan projecten waar men dagelijks mee in aanraking komt. Soms bewust, maar meestal onbewust. Dát is onze stille kracht.

Glad afgewerkte keerwanden van de hoogste kwaliteit. Geproduceerd op een duurzame en verantwoorde manier. Onlangs beloond met het CSC-certificaat. U krijgt ze direct uit voorraad geleverd met 15 jaar fabrieksgarantie. Neem contact op voor een vrijblijvend 3D-ontwerp.

Uw bouwproject krijgt de aandacht die het verdient, van plan tot en met plaatsing.

Dát is complete ontzorging.

Productie op een duurzame en verantwoorde manier. Onlangs beloond met het CSC-certificaat. Als eerste keerwandenspecialist wereldwijd.

Wesselseweg 132 3774 RL Kootwijkerbroek

T 0342-441050

E info@keerwand.nl

Beton & Prefab

Cobouw special | donderdag 9 november 2017

3

VOORAF

Breedplaat

I

n deze betonspecial hebben we het over de mogelijkheden en ontwikkelingen in beton en prefab. En die zijn er in grote mate. Er zijn tal van innovaties. Op Cobouw.nl hebben we de laatste maanden ook heel veel geschreven over de instorting van de parkeergarage in Eindhoven. Geen leuk nieuws, maar wel actueel en het raakt iedereen in de beton- en bouwwereld.

We raken er op Cobouw.nl ook niet over uitgepraat.

Er staat nu een speciaal dossier met alle verhalen over het breedplaat-issue. Want als er inderdaad 100 tot 150 gebouwen zijn met soortgelijke betonnen constructies, hebben we dan ook 100 tot 150 problemen? Ik denk het niet. Maar het is wel goed om dat te onderzoeken. En duidelijkheid is nu wel gevraagd.

Theo van Vugt Hoofdredacteur Cobouw theovanvugt@vakmedianet.nl

5

Oren en ogen van betoncentrale en opdrachtgever / Edo Beerda

7

Protonde in Ermelo: snelle en duurzame realisatie van prefab rotonde / Tosca Vissers

9

Doel: iedereen bewust laten omgaan met beton / Pieter de Mos

11

Onzichtbaar naspansysteem houdt galerijvloeren overeind / Edo Beerda

12 Nieuwe Unique RVS ankers voor milieuklasse III en IV / Marion de Graaff 13 Tienduizend kuub beton op een postzegel / Edo Beerda 15 Robot print beton op de bouwplaats zelf / Anka van Voorthuijsen 17 Geprinte verkeersbrug is geen kinderspel meer / Peter de Lange 20 Betondag 2017 Digitaal Beton / Wiepkje van den Burg-De Rooij

Deze Cobouw Special wordt ook verstuurd naar de abonnees van de Architect.

OMSLAG

De inhoud van deze special bevat gesponsorde onderdelen.

Klantenservice (088) 584 08 88 Redactie (088) 584 08 00 Postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn Internet www.cobouw.nl E-mail specials@vakmedianet.nl Hoofdredacteur Theo van Vugt Eindredactie en coördinatie Nienke Abma, Nanda van Dijk, Patty van der Sar en Ingrid de Zwart-Schaap Medewerkers Edo Beerda, Marion de Graaff, Peter de Lange, Pieter de Mos, Tosca Vissers, Anka van Voorthuijsen Vormgeving Colorscan, www.colorscan.nl Basis ontwerp Menno van der Veen Abonnementen wijzigingen, klachten bezorging en opgave nieuwe abonnees: klantenservice@vakmedianet.nl, tel.: 088-584 08 88.

Jaarabonnement binnenland € 775,- (excl. btw). © Vakmedianet 2017

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Bouwen in prefab beton wordt vaak toegepast in de (woning)bouw. Het bouwen met betonelementen die in een fabriek worden samengesteld en op de bouwplaats worden afgeleverd dragen ertoe bij dat er snel kan worden gebouwd. Bepaalde tech-

nieken zoals het 3D-printen worden ook steeds vaker toegepast. Beton gaat digitaal. Tijdens de 60e Betondag 2017 zal de tweejaarlijkse Betonprijs weer worden uitgereikt voor het mooiste project.

Beeld: Shutterstock.

BUILT BY BESTCON

Snel en efficiënt bouwen met Bestcon prefab beton Bestcon is totaalaanbieder op het gebied van prefab beton. Bestcon ontwikkelt, produceert en monteert al meer dan 60 jaar prefab betoncasco’s en betonelementen voor de Nederlandse- en Duitse markt.

Bestcon B.V. Kanaaldijk 19 - 5683 CR Best T +31 (0) 499 366 366 www.bestcon.nl

KOLOMMEN • BALKEN • WANDEN • GEVELS • SYSTEEMVLOEREN • BETON SILO’S • MONTAGE PREFAB BETONCONSTRUCTIES

Sinds 1962

Beton & Prefab

Cobouw special | donderdag 9 november 2017

5

INTERVIEW

Oren en ogen van betoncentrale en opdrachtgever Beton kan bij aankomst op de bouwplaats een heel andere consistentie hebben dan bij vertrek van de betoncentrale. Of gewoon niet in de smaak vallen bij de stortploeg die ermee moet werken. Een mobiel betonlaboratorium op locatie kan lastige discussies voorkomen.

DOOR EDO BEERDA

H

et is een ‘stortdag’ op de bouwplaats van het cultuurcomplex Spuiforum in hartje Den Haag. Betonmixers rijden af en aan.

Maar ze kunnen niet allemaal direct doorrijden naar de plek waar vandaag een grote poer wordt gestort. Steekproefsgewijs houdt betontechnoloog Arie Dekker (Dekker BetonLab BV) bij de poort een mixer aan. De chauffeur van Dijckerhoff Basal laat wat betonmortel in een kruiwagen lopen en Dekker gaat ermee naar zijn Mobiel BetonLab. Daar zet hij een kegel op de schudtafel en schept hem vol met betonspecie. Als hij de kegel wegtrekt, zakt de hoop specie uit op de schudtafel. “Door de diameter te meten, kan ik vaststellen wat de consistentie is”, vertelt Dekker, terwijl hij de duimstok erbij pakt. “De aannemer heeft betonkwaliteit F4 besteld, we zien hier meteen aan de schudmaat of het niet per ongeluk F5 is.”

Meestal zit het goed, maar een misser valt nooit uit te sluiten. Bij warm weer kan de betonmortel onderweg in de betonmixer beduidend in consistentie teruglopen. Dat kan problematisch zijn, omdat een te droge mortel de wapening omhoog kan drukken in een diepwand. Te nat kan natuurlijk ook. Een betoncentrale bewaart zijn grind en zand niet altijd allemaal binnenshuis. Bij zware regen kan een mengsel soms net iets anders uitpakken. Als het vochtgehalte van het toeslagmateriaal teveel oploopt, kan de betonmortel te nat op de bouw aankomen. Dat kan ervoor zorgen dat het grind naar beneden zakt.

Discussie voorkomen Vooral op grote bouwplaatsen neemt een aannemer niet graag risico’s. Een poer van 160 kuub, zoals vandaag wordt gemaakt op het Spui, sloop je niet even.

Het compacte laboratorium past in een halve 20-voets container.

Het mobiele betonlab op de bouwplaats van het cultuurcomplex Spuiforum in Den Haag.

Van de dertig tot veertig kuub die per uur worden aangeleverd gaat ongeveer 25 procent voor nader onderzoek naar het compacte laboratorium, dat past in een halve 20-voets container. Bij de stort van een diepwandpaneel, dezelfde dag, laat aannemer Volker Staal en Funderingen (VSF) zelfs iedere betonvracht testen.

“Wij zijn de ogen en de oren van de aannemer én van de betoncentrale”, omschrijft Dekker zijn taak. “Wij zijn er om discussies op de bouwplaats – en dus vertragingen – te voorkomen.”

Vaak is het aan het begin van een bouwproject nog afstemmen met de stortploeg. Die heeft een mengsel het liefst lekker soepel, maar bepalend is welk mengsel is besteld. Bij geconstateerde afwijkingen is het de uitvoerder die beslist wat te doen. Dekker: “Ik verricht de metingen en toets of de resultaten conform de eisen zijn uit tabel 21 van de NEN-EN 206. Met mijn meetresultaten in de hand is een beslissing snel genomen.” Het kan uiteraard ook dat de metingen uit het mobiele betonlab een uitvoerder de mond snoeren, namelijk wanneer blijkt dat hij een verkeerd mengsel heeft besteld.

Kubussen Consistentiemetingen van betonspecie door middel van de zet-, vloei-, schud- en verdichtingsmaat zijn standaardwerk op bouwplaatsen. In het minilaboratorium kunnen Dekker en zijn collega-betontechnologen ook onder meer luchtgehalte, specietemperatuur, de volumieke massa en de water-cementfactor vaststellen. Dat laatste gebeurt door de specie eerst nat te wegen en vervolgens met een gasbrander tot 350° C te stoken tot een droge massa. Door de betonspecie uit te spoelen met de aanwezige zeven, is het ook mogelijk om de toeslagmaterialen te controleren. Dat gebeurt bijvoorbeeld wanneer de betonmortel zich lastig laat verpompen. Is het grind misschien te grof of het grindpercentage te hoog? Na uitspoelen, drogen en zeven is het direct zichtbaar. In de container is verder apparatuur aanwezig voor het meten van luchtgehalte en temperatuur en er zijn mallen voor het vervaardi-

“Wij zijn er om discussies en dus vertragingen te voorkomen op de bouwplaats” gen van kubussen. Een triltafel is bestemd voor het verdichten van beton. Op verzoek van de aannemer kan Dekker een kubus storten – en zonodig verdichten. Door middel van drukproeven wordt daarmee de kubusdruksterkte bepaald in het vaste laboratorium in Kootwijkerbroek.

Fundaties van windmolens Mobiele metingen gebeuren niet alleen in de woning- en utiliteitsbouw. Op locatie in Zeeland staat momenteel een grootschaliger lab voor controle van betonmortel dat in de fundaties van windmolens gaat. De betonlaborant kan met dit mobiele BetonLab op locatie letterlijk iedere vracht betonspecie controleren die binnenkomt. Niet alleen op de juiste consistentie, maar ook de druksterkte ontwikkeling wordt per stort getoetst. Dekker: “De opdrachtgever neemt geen enkel risico.”

Ook in de wegenbouw rijdt het Mobiel BetonLab geregeld voor. Vaak draait het daar om controles op vorst- en dooibestendigheid. Bij het laboratorium worden uiteenlopende proeven uitgevoerd. Monsters van kubussen, straatstenen en trottoirbanden gaan in een zogenoemde vorst- dooi kast, binnen een etmaal van een temperatuur van +20 °C naar -20 °C. Daar wordt ook onder meer de slijtbestandheid en stroefheid onderzocht.

De mobiele labs zijn de laatste tijd dagelijks in heel Nederland op pad. De behoefte aan controles op de betonkwaliteit neemt toe, constateert Dekker. Vanwege de aantrekkende bouw, maar ook door de voorbije crisis, denkt hij. “Tijdens de crisis verloren veel mensen hun baan en is veel kennis op de bouwplaats weggevloeid. Mede daardoor krijg je nu meer discussie.

Daaraan maken wij een einde.”

PLUS Prefab Vloer Stempelvrij en sneller bouwen met massieve vloeren

Sneller bouwen Minder arbeid op de bouw Grote vormvrijheid Breedte tot 3500 mm Stempelvrij tot 12,5 mš

Gebouwen die waardering oogsten...

SPRANGERS Bouwbedrijf is gespecialiseerd in nieuwbouw, verbouw en renovatie. Realiseert zowel reguliere als innovatieve, utilitaire projecten en woningbouwprojecten. Onze gekwaliďŹ ceerde medewerkers leveren topprestaties in heel Nederland.

Resulterend in kwalitatief hoogwaardige, duurzame gebouwen die alom waardering oogsten. Zelf blijven we nuchter, met beide benen op de steiger, gestaag doorbouwen aan onze reputatie.

Breda Delft Terneuzen Amsterdam www.sprangers.nl

Beton & Prefab

Cobouw special | donderdag 9 november 2017

7

REPORTAGE

Protonde in Ermelo: snelle en duurzame realisatie van prefab rotonde Gelderland had in september dit jaar een primeur met de eerste prefab modulaire rotonde die in één weekend werd gerealiseerd op een druk kruispunt in Ermelo.

De werkzaamheden startten op vrijdagavond en op maandagochtend vroeg was de rotonde klaar.

DOOR TOSCA VISSERS

N

iet eerder werd een prefab rotonde zo snel aangelegd.

Voor de provincie Gelderland was het belangrijk dat deze rotonde in één weekend werd gebouwd om de verkeershinder zo veel mogelijk te beperken voor weggebruikers, bedrijven en aanwonenden. Behalve tot minder hinder leidde deze aanpak ook tot een veel lagere CO2-uitstoot tijdens de werkzaamheden.

Deze zogenoemde protonde is aangelegd op de N302 in Ermelo, een drukke doorgaande weg met circa 14.000 vervoersbewegingen per werkdag.

KWS, onderdeel van Koninklijke VolkerWessels, werkte samen met ketenpartners Leicon Verkeersgeleiding en RvB Infra aan de ontwikkeling en realisatie van deze prefab modulaire rotonde, die als pilot voor de provincie Gelderland werd uitgevoerd. Leicon produceerde de prefab betonelementen, RvB Infra installeerde ze en KWS had de regie. Casper Bebelaar is als bedrijfsleider van KWS Infra Zwolle bij dit project betrokken.

Pilot Hij vertelt dat het unieke aan deze rotonde niet alleen de prefab betonelementen zijn, maar dat het product door de ketenpartners is ontwikkeld. “We hebben optimaal gebruik kunnen maken van elkaars expertise en disciplines om onze opdrachtgever maximaal te kunnen ontzorgen. Met dit maatwerkproject is tegelijkertijd een probleem opgelost van de provincie Gelderland, door binnen een weekend op een drukke weg een rotonde te plaatsen.” Twee technische uitdagingen zijn echt nieuw aan deze rotonde. Bebelaar: “De rotonde bestaat uit 120 prefab betonelementen, dus niet alleen de rammelstrook – de middelste ring van de rotonde, maar ook de rijloper en de op- en afritten zijn van prefab betonelementen gemaakt.”

De drie poten van de rotonde die aansluiten op de aangrenzende wegen zijn dus eveneens met prefab betonelementen opgebouwd en vervolgens aangesloten op het asfalt. De rotonde werd maandagochtend direct in gebruik genomen en dus meteen na oplevering volledig belast. “Daarom hebben we gebruikgemaakt van een funderingsmateriaal dat in zeer korte tijd een hogedruksterkte kan dragen.” Zo zijn onderlinge

zettingen vermeden en kunnen de voegverbindingen dezelfde belasting aan.

Ketensamenwerking Bebelaar vertelt dat Leicon Verkeersgeleiding vijf jaar geleden is begonnen met de ontwikkeling van deze prefab rotonde. De prefabbetonproducent heeft andere infrapartijen benaderd, zoals KWS en RvB Infra om mee te denken. “Uiteindelijk wisten we, ieder vanuit zijn eigen vakkennis en ervaring, gezamenlijk een mooi, nieuw product te ontwikkelen dat uitvoerbaar en realiseerbaar is. De provincie Gelderland zag mogelijkheden en gaf ons de kans om een pilot te draaien bij het kruispunt op de N302. In een paar weken tijd hebben we met behulp van de lean plan-methodiek alle werkzaamheden zo goed mogelijk voorbereid en strak gepland om het project in één weekend te laten slagen.” Omdat zo’n prefab rotonde nooit eerder werd gebouwd, is van tevoren een 3D-schaalmodel geprint, zodat het team kon oefenen met de beperkte ruimte, als alle partijen tegelijkertijd aan het werk zijn op locatie. “Feit dat de rotonde prefab, dus onder geconditioneerde omstandigheden, is gefabriceerd, maakt dat je beter bent voorbereid en veel minder risico’s loopt op tegenslagen tijdens de uitvoering van het project.”

Modulair opneembaar Volgens Bebelaar zijn met de prefab modulaire rotonde in Gelderland stappen gezet richting een circulaire economie. De betonnen elementen zijn modulair opneembaar en kunnen eventueel worden verplaatst naar een andere locatie. “We zijn bezig om deze rotonde verder te ontwikkelen zodat de elementen nog eenvoudiger zijn op te nemen en te verplaatsen”, stelt hij vast.

“Stel dat deze rotonde over tien jaar niet meer voldoet omdat de verkeersintensiteit is veranderd, dan moet het mogelijk zijn de rotonde te refurbishen en naar elders te transporteren.” Voor duurzaam gebruik van grondstoffen wordt er binnen de circulaire economie gestreefd naar een hoogwaardige toepassing van vrijkomende materialen.

“Dat kan in verschillende gradaties.”

Bebelaar geeft als voorbeeld een gebruikte telefoon die wordt opgelapt en weer wordt verkocht als een goede, tweedehandse telefoon. “Deze modulaire rotonde past perfect binnen de principes van een circulaire economie: hij wordt opgelapt als dat nodig is. In de inframarkt gebeurt het nog te vaak dat straatwerk wordt opgebroken en verwerkt tot granulaat voor funderingen of voor grondstof van nieuwe producten.

De prefab rotonde werd binnen een weekend gerealiseerd.

Het meest hoogwaardige is als je het product in dezelfde vorm opnieuw toepast. Dan pas ga je duurzaam met grondstoffen om. Deze rotonde moet zijn waarde kunnen behouden tot aan het einde van zijn levensduur, totdat hij echt versleten is. Dat is waar we als ketenpartners naar toe willen met deze modulaire rotonde”, zegt Bebelaar.

Provincie Gelderland Bebelaar vindt dat de provincie als opdrachtgever veel lef heeft getoond om een dergelijk innovatief pilotproject aan te durven. “Innovaties worden meestal tegengehouden door kaders en regels.

De provincie durfde het aan om ons de ruimte te geven om vanuit de gedachte van een circulaire economie een prefab rotonde te ontwikkelen en te bouwen, op een voor ons perfecte locatie”, zegt hij.

Wilbert de Hoog, senior projectmanager Infrastructuur, heeft vanuit de provincie Gelderland de aanleg en de realisatie van de prefab rotonde begeleid. Hij legt uit dat de provincie voortdurend op zoek is naar innovaties. Ze staat open voor de markt door met infrapartijen de risico’s op een juiste manier te beheersen.

“Hiervoor is de provincie continu bezig om samen met de inframarkt slimmere producten te maken en slimmere projecten uit te voeren”, zegt hij. “Voor deze prefab rotonde is de provincie al vanaf het begin van de productontwikkeling betrokken geweest. We stelden zo onze eigen technische eisen aan het product als het gaat om veiligheid, stroefheid, maatvoering, afwijking van afvoering en technische condities van voegen en afkitten. Binnen de kaders van de risicoanalyses hebben we gekeken hoe we het product kunnen optimaliseren, waarbij elke ketenpartner de ruimte kreeg om zijn eigen kennis zo goed mogelijk in te zetten.” De Hoog geeft aan dat de provincie Gelderland een voorkeur heeft voor hergebruik van bouwmaterialen. “De prefab rotonde sprak ons sterk aan vanwege de snelle realisatie”, zegt De Hoog. De Veluwe heeft geen fijnmazige provinciale infrastructuur. Omrijden betekent dan ook meteen fors omrijden door een aantal dorpskernen heen, die niet zitten te wachten op extra verkeer.

“Daarnaast is de N302 een te drukke verkeersroute om wekenlang af te sluiten.”

Provincie Gelderland is positief over de prefab rotonde en is benieuwd hoe hij er over een aantal jaren bijligt. “Dan stellen we met zekerheid vast dat de proef geslaagd is”, zegt De Hoog. “Interessante gedachte is om te bekijken of bij een volgende prefab rotonde de betonnen elementen zelf ook van volledig gerecycled beton gemaakt kunnen worden. Daarin zitten zeker nog verbeterkansen!”, aldus De Hoog.

DIVISION INSULATION

((( '! ! !%' & "! " ! # $ !&""

Beton & Prefab

Cobouw special | donderdag 9 november 2017

9

INTERVIEW

Doel: iedereen bewust laten omgaan met beton Keurmerk BetonBewust|CSC is vanaf begin dit jaar in ons land de officiële standaard voor de verantwoorde herkomst van beton.

Daarmee is het een even simpel als prachtig hulpmiddel bij het verminderen van de CO2-uitstoot.

DOOR PIETER DE MOS

D

e meeste betoncentrales doen het al, bewust produceren van betonmortel. Maar dat is niet voldoende, vindt Regional System Operator (RSO) BetonBewust|CSC Nederland bij monde van Màrie van der Poel en Remco Kerkhoven. Iedereen in de bouwsector, van opdrachtgever tot toeleverancier, moet zich bewust zijn van de noodzaak om beton op verantwoorde wijze toe te passen. De overheid moet er niet alleen in de regelgeving rekening mee houden, maar als grote opdrachtgever zelf het goede voorbeeld geven met duurzaam inkopen en niet – hoe groot de verleiding ook is – steeds weer de allerlaagste prijs laten prevaleren. “Want laat dat duidelijk zijn,” zo stellen beide gesprekspartners: “beton geproduceerd onder keurmerk is niet per se duurder als we kijken naar de langere termijn.” Wel bevordert het, dat partijen in de hele keten daadwerkelijk actie ondernemen op het gebied van verantwoorde herkomst en daarop beleid ontwikkelen. Denk daarbij aan zaken als een lage CO2, hergebruik en arbeidsveiligheid. Opdrachtgevers die toeleveranciers met keurmerk inschakelen, kunnen daarmee hun eigen duurzaamheidsambities ondersteunen. Niet alleen worden alle partijen in de bouwkolom uitgedaagd om mee te doen, RSO Nederland ziet graag dat andere partijen de systematiek van BetonBewust|CSC omarmen en er goed gebruik van gaan maken.

Intensief mee bezig Als gesprekspartners wisselen Màrie en Remco elkaar vloeiend af, wanneer ze vertellen over de ins en outs

Waar Albeton aan het Amsterdamse IJ ooit betonmortel maakte, bouwt M.J. de Nijs en Zonen nieuwe woongebouwen. Beton Bewust keurmerkhouder Albeton levert uiteraard het beton voor dit project. Foto: Remco Kerkhoven

van BetonBewust|CSC. Remco: “Bijna alle 110 bij VOBN aangesloten betoncentrales werken met het keurmerk BetonBewust. Afgelopen voorjaar, tijdens de vakbeurs Building Holland 2017, zijn officieel de eerste BetonBewust|CSC-certificaten uitgereikt aan Nederlandse bedrijven. BetonBewust en CSC zijn geharmoniseerd, dit jaar in werking getreden en de systematiek werkt goed.” Hij benadrukt dat het een onafhankelijk systeem is, waaraan iedereen kan deelnemen. Màrie vult aan: “Het is een moderne manier van certificeren. Bedrijven kunnen hun bewijslast in de vorm van documenten uploaden naar de server van de CSC in Zwitserland. Dat is in het begin even werk, maar daarna levert het een slimmere administratie op.

Het certificaat heeft een geldigheid van drie jaar.”

De gehele keten Bij het inkopen van hun grondstoffen gaan de betoncentrales en betonfabrikanten steeds meer eisen stellen aan de toeleveranciers van cement, zand, grind, toeslagstof-

“Beton geproduceerd onder keurmerk is niet per se duurder als we kijken naar de langere termijn.” fen enzovoort. Eisen die voortvloeien uit hun deelname aan BetonBewust|CSC. In feite moet de gehele keten duurzaam in beeld komen, van het delven van de grondstoffen tot aan de uiteindelijke toepassing in allerhande bouwwerken. “Dat betekent zonder meer, dat de duurzame toepassing van beton niet alleen binnen de eigen sector geborgd zal zijn, maar we hard toewerken naar het besteksmatig voorschrijven door opdrachtgevers,” zo voorspelt Màrie. “Van belang is dan,” aldus Remco: “dat bij de keuze van toeleveranciers niet alleen de prijs, maar vooral zaken als betrouwbaarheid, transparantie, certificering en dergelijke een rol moeten spelen.” Met genoegen meldt hij dan ook, dat K3Delta uit Nijmegen als eerste grote Nederlandse zand- en grindproducent van BetonBewust|CSC erkenning heeft gekregen.”

Keurmerk BetonBewust|CSC officiële standaard Keurmerk BetonBewust|CSC is vanaf begin dit jaar de officiële standaard in ons land. Het vervangt het keurmerk BetonBewust voor betonmortelfabrikanten. Dat werd in 2012 in het leven geroepen door de Vereniging van Ondernemingen van Betonmortelfabrikanten in Nederland (VOBN) en was tot 1 oktober van dit jaar geldig. Het wordt nu dus opgevolgd door een internationale certificering voor zowel betonmortelfabrikanten als prefabbetonfabrikanten.

Màrie van der Poel, Beleid en regelgeving, VOBN, Woerden Startte zijn loopbaan na zijn studie werktuigbouwkunde bij een landbouwwerktuigenfabriek op Flakkee, switchte naar milieukunde en was in dat opzicht technisch adviseur voor de Raad van State en adviseur beleid en regelgeving bij de Samenwerkende Elektriciteitsproductie Bedrijven (SEP). Sinds 2001 is hij in dienst bij de VOBN en heeft daarbij aan de wieg gestaan van het keurmerk BetonBewust, de introductie daarvan in Nederland en de harmonisatie van het keurmerk met het internationale keurmerk CSC, dat eind 2016 in Genève officieel is geïntroduceerd.

Remco Kerkhoven, PR, Communicatie & Statistiek, VOBN, Woerden Begon na zijn studie bouwkunde bij Vereniging Eigen Huis als bouwkundig adviseur en was eindredacteur van de woonconsument. Werd vervolgens bureaumanager bij RAM Vormgeving en projectleider bij Prefab Skeletbouw Nederland. Vanaf 2007 is hij in dienst bij de VOBN, waar hij vanaf 2012 nauw betrokken was bij de introductie en (marketing)communicatie rondom keurmerk BetonBewust.

MasterEase O\SWZ[VɈ LU voor beton en mortel Nieuwe technologie voor betonspecie met een lagere viscositeit

Kijk voor uw oplossingen op master-builders-solutions.basf.nl Of bel direct voor advies: T +31 (0)162 476 660

ENCI cement.

De perfecte mix voor uw beton.

Alle ingrediënten wikken en wegen.

Het mengsel verfijnen, afgestemd op uw wensen. Dat is waar ENCI voor staat: Nederlands cement, waarvan we de volledige keten bewaken – geproduceerd in constante kwaliteit, geleverd in heel Nederland. Voor u op maat, voor u op smaak.

Beton & Prefab

Cobouw special | donderdag 9 november 2017

11

REPORTAGE

Onzichtbaar naspansysteem houdt galerijvloeren overeind Het bezwijken van een galerijvloer in Leeuwarden leidde in heel Nederland tot extra inspecties en reparaties. Herstel is eenvoudig met een speciaal naspansysteem, dat alle krachten overneemt van de bestaande wapening, zonder dat je er iets van ziet. Misschien ook iets voor breedplaatvloeren?

DOOR EDO BEERDA

E

en hersteloperatie met het zogenoemde Balm Span Systeem (BSS) vergt een boormachine van de buitencategorie. De boor moet namelijk vanaf de voorzijde van de galerijplaat zo’n 2,5 meter diep het beton in tot aan de verdikking in de achterliggende gebouwconstructie. Dat lukt alleen met een lasergestuurde machine, die de draaisnelheid automatisch aanpast op het materiaal dat hij onderweg tegenkomt. Langsstaven van de bestaande wapening weet hij te vermijden. “Dat de boor onderweg door dwarsliggende wapening heen gaat maakt niets uit”, vertelt Wim Vermeulen van Balm bv. “Het naspansysteem neemt toch alle krachten over.”

Hoogwaardig cement De constructeur bepaalt vooraf waar de staven precies moeten komen. Nadat de ankers in het vers geboorde gat van 38 millimeter zijn aangebracht, volgt het spannen. Dat gebeurt met een vaste naspankracht van 150 kN. Vervolgens wordt het geboorde gat geïnjecteerd met een hoogwaardig cement. Dit zorgt voor een hechte verbinding met de betonplaat. De M20 spanstaven nemen uiteindelijk de rol van alle aanwezige wapening over. Voor het anker wordt een hoogwaardig staal gebruikt.

Wanneer de wapening ernstig is aangetast en de doorsnede sterk is verminderd, worden de galerijvloeren vooraf doorgestempeld. Voor de rest zijn geen voorzieningen nodig bij de uitvoering. Bewoners kunnen gewoon de galerij op tijdens de reparatiewerkzaamheden. Geluidshinder is er nauwelijks, door gebruik van een ‘stille’ boormethode. De reparatie gaat snel.

Instorting De betonreparateur pakte al een stuk of tien galerijflats met constructieve problemen aan met BBS, en er staan nog diverse projecten op stapel. Het bedrijf uit Vianen ontwikkelde het naspansysteem vorig jaar in samenwerking met technisch adviseur Nebest en constructeur Pieters Bouwtechniek. Aanleiding was de instorting in 2011 van een galerijvloer in Leeuwarden.

Inspecties elders in Nederland wezen uit dat vele honderden galerijenflats te kampen hebben met soortgelijke problemen. Het gaat om uitkragende galerijvloeren die zijn vast gestort aan de binnenvloeren van de woningen. Over het algemeen zijn ze alleen aan de bovenzijde gewapend. Dat maakt ze extra kwetsbaar voor aantasting door putcorrosie als gevolg van indringing van chloriden uit strooizout.

In Leeuwarden speelde mee dat er gewoon onvoldoende wapening aanwezig was. Volgens de NEN 8700 moet een galerijvloer haar eigen gewicht kunnen dragen in combinatie met een vlakbelasting van 200 kilo per vierkante meter en een puntlast van 300 kilo. Dat blijkt bij oudere flats wel vaker een probleem.

Vermeulen: “In een galerijflat in Rotterdam uit 1945 bijvoorbeeld, bleek de wapening niet alleen te laag aangebracht, maar ook buitengewoon gering. Dat heeft mogelijk te maken met materiaalschaarste van vlak na de oorlog.”

Balm heeft het naspansysteem ook toegepast bij verandering van het gebruik. Wanneer galerijenvloeren worden verhoogd om het niveauverschil met de woningentree te verminderen, krikt BBS hem op naar de veiligheidseisen van de CUR 248.

Airbag Balm werkt ook met lijmwapening, maar achtte deze reparatiemethode niet ideaal voor dit specifieke probleem. Voor het aanbrengen van lijmwapening wordt aan de bovenzijde van het beton een sleuf gemaakt haaks op de gevel en een gat geboord naar de achterliggende gebouwconstructie. Vervolgens wordt in de sleuf een koolstofstaaf aangebracht en verlijmd in epoxy. Op zich een veilige reparatiemethode. “Ons bezwaar is dat dit systeem pas gaat functioneren wanneer de oude constructie bezwijkt: het is een soort airbag”, zegt Vermeulen. “Bovendien kan de lijmverbinding al bij een keukenbrandje verzwakken.

Vandaar dat wij voor een bouwkundige oplossing kiezen die nooit kan bezwijken.”

De spanstaven nemen de rol van alle aanwezige wapening over.

Het naspansysteem neemt alle krachten over.

Wanneer de reparatie is uitgevoerd en het geboorde gat afgevuld, is van het BSS-naspansyssteem niets meer te zien. Vermeulen: “Het enige dat rest is de rekening. En die valt reuze mee.”

Mogelijk moeten op termijn honderden flats worden aangepakt die met het probleem kampen. Het roept associaties op met de beruchte Kwaaitaalvloeren, waarvoor Balm een veelgebruikt ondersteuningssysteem ontwikkelde. Is het nieuwe naspansyssteem een volgende grootschalig toegepaste oplossing?

“Het zou zomaar kunnen, zeker als we dit systeem ook kunnen gaan toepassen in breedplaatvloeren.”

Na de instorting van de parkeergarage op Eindhoven Airport en de daarop volgende reeks van sluitingen van gebouwen is de vraag interessant: is inboren en plaatsen van naspanankers mogelijk in de getroffen breedplaatvloeren? Balm onderzoekt inmiddels in samenwerking met constructeur Pieters hoe het innovatieve naspansysteem – met kleine aanpassingen – in dit type vloeren efficiënt en economisch kan worden aangebracht. Tests zijn gaande. Vermeulen hoopt eind dit jaar een operationeel systeem te hebben.

12

Beton & Prefab

Cobouw special | donderdag 9 november 2017

BEDRIJFSPROFIEL

Nieuwe Unique RVS ankers voor milieuklasse III en IV Schroeder Ankers Nederland levert bevestigingsankers, transportankers, doorkoppelankers, betonwapening, chemische verankeringen en bekistingsmateriaal voor de bouw. Het is een volle dochter van het Duitse bedrijf Schroeder en is trots dat ze deze producten, van zeer hoge Duitse kwaliteit, mag aanbieden op de Nederlandse markt.

DOOR MARION DE GRAAFF

S

chroeder heeft een nieuwe productlijn in haar assortiment, de roestvaststalen bevestigingsankers uit de RS Unique serie en de SL Unique serie in RVS A4.

Luc Ratering, Managing Director van Schroeder Ankers Nederland licht toe: “Deze ankers bestaan helemaal uit RVS. Bij de RS Unique serie is niet alleen de binnendraad, maar ook de buitendraad in RVS uitgevoerd. Bij de SL Unique serie is, in de RVS variant, het gehele

anker in RVS A4 of Duplex uitgevoerd.

En dat is revolutionair! De RS Unique ankers zijn toe te passen in corrosieweerstandsklasse III. De SL Unique ankers in RVS A4 zijn zelfs toe te passen in corrosieweerstandsklasse IV. De bout is bevestigd met een frictielasverbinding en ook dat is bijzonder. Frictielassen – ook bekend als wrijvingslassen – smelten de producten op elkaar. Het resultaat is een las die sterker is dan het moedermateriaal.”

DIBt-gecertificeerd/ ETA certificering Frictielassen maken het mogelijk om roestvaststalen hulzen op betonstaal te bevestigen. De nieuwe RS Unique ankers in A4 van Schroeder zijn zowel statisch als dynamisch te belasten, dus ook in het geval van trillingen en windlast uitstekend toepasbaar. Ook zijn deze ankers DIBt gecertificeerd, wat betekent dat ze volgens strenge normen zijn goedge-

keurd door het Deutsches Institut für Bautechnik. Dus kwaliteit. Op dit moment loopt de procedure voor de ETA certificering van de SL Unique ankers.

“De kwaliteit is op deze manier echt gewaarborgd. Met deze certificeringen onderscheiden we ons van andere fabrikanten van bevestigingsankers,” zegt Ratering.

Veel toepassingen De RS Unique en SL Unique ankers in RVS zijn geschikt voor bevestigingen van o.a. geluidsschermen, balustrades, balkons en zelfs geschikt voor bolders op kades in (zee)havens. Ook in vochtige ruimtes kunnen ze uitstekend worden toegepast. “Zowel de RS Unique ankers als de SL Unique ankers kunnen op twee manieren verwerkt worden,” zegt Ratering. “In beton storten bij nieuwbouwprojecten, of inlijmen met behulp van injectiemortel bij renovatieprojecten.”

Duurzaamheid Ratering praat veel met bouwers en constructeurs over projecten en adviseert dan. Hij vertelt: “Tot nu toe hebben we een grote bijdrage kunnen leveren aan een aantal mooie projecten. Certificering en duurzaamheid worden steeds belangrijker in de bouwwereld. Dit nieuwe type ankers sluit daar perfect bij aan.”

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met Schroeder Ankers.

ADVERTENTIE

UNIEKE TURN-KEY INDUSTRIEBOUW IN PREFAB BETON Q Q

Q Q

Q

TURN-KEY BEDRIJFSPANDEN / BEDRIJFSHALLEN DISTRIBUTIECENTRA OPSLAG GEVAARLIJKE STOFFEN KANTOORRUIMTES

Christiaan Huygensweg 21, 5151 DM Drunen, Nederland, 085 273 72 30, www.willynaessens.nl

Beton & Prefab

Cobouw special | donderdag 9 november 2017

13

REPORTAGE

Tienduizend kuub beton op een postzegel Nederlands enige hoogbouweiland krijgt er nog een toren bij – een groene deze keer. Grote uitdaging voor de bouwers van up:town: hoe krijg je tienduizend kuub beton op een spreekwoordelijke postzegel zonder chaos te veroorzaken? Bouwer Stebru geniet van de logistieke puzzel.

DOOR EDO BEERDA

H

et Wijnhaveneiland in hartje Rotterdam stond begin oktober in het teken van een megabetonstort.

In twee dagen tijd moest er 1.500 kuub beton naar de bouwplaats om een 2,5 meter dikke poer van 24 bij 25 meter te storten. “Zo’n logistieke operatie lukt alleen als je de hele buurt mee hebt”, vertelt hoofduitvoerder Kees Roosendaal van Stebru bij de door hoogbouw omsingelde bouwplaats. “Alles draait op dit project om plannen en communiceren.”

De omwonenden leren en passant heel wat over beton. Voorafgaand aan de grote stort ontvingen ze een nieuwsbrief met gedetailleerde uitleg. Onder meer over de vraag waarom de stort in twee keer gebeurde. De belangrijkste reden: het voorkomt scheurvorming, omdat de warmteontwikkeling beter beheersbaar is.

150 betonmixers Gefaseerd werken voorkwam daarnaast dat de buurt te veel te verduren kreeg.

Want er moesten wel een slordige 150 betonmixers door de krappe straatjes naar de uitermate krappe bouwplaats.

Omdat het in tweeën gebeurde, hoefde het circus niet tot diep in de nacht door te gaan. De bouwer is voorzichtig, want de bewoners van het Wijnhaveneiland

moesten eerder al het slaan van van 230 vibropalen verhapstukken. Daarnaast is het zaak de gemeente als vergunningverstrekker te vriend te houden. Die wil niet dat de druk op het gebied te groot wordt. In het Maritiem District zijn de afgelopen vijftien jaar al zes woontorens gebouwd (3300 woningen). In de komende drie jaar komen daar nog vijf exemplaren bij (2000 woningen). “Daarbij zijn ook nieuwe plannen van ons. Dat maakt het extra belangrijk dat dit project vlekkeloos verloopt”, zegt adjunct-directeur Albert-Jan Moerman (Stebru).

Sensoren Stebru gebruikte voor de enorme poer een betonmengsel met een fijne grindkorrel, met een maximale diameter van 16 millimeter. Dit in verband met de grote hoeveelheid betonijzer, het grind mag de openingen niet verstoppen.

Sensoren brachten het warmteverloop en het uithardingsproces in beeld.

Daaruit bleek dat binnen een week al weer een zware kraan de verse vloer op kon voor de volgende klus: het trekken van de – gedeeltelijke – damwand.

Stebru gebruikte een tweelaagse kelder van het voormalige kantoorgebouw op de locatie ook als damwand. Na stabilisatie met een stempelraam werd de put volgegooid met zand. In de nieuwbouw gebeurt parkeren bovengronds, dankzij een autolift kost dat minimale ruimte.

Plan van voor de crisis Up:town is een nieuwe blikvanger op het Wijnhaveneiland, tussen Maas en Rotterdamse binnenstad. De woontoren wordt 107 meter hoog en krijgt daarnaast een laagbouwdeel met ‘atelierwoningen’. Ontwikkelende bouwer Stebru raakte in 2014 betrokken bij het plan, dat stamt van voor de crisis. De bouwvergunning is al afgegeven in 2007. Grootste wijziging sindsdien is dat 150 van de 178 appartementen geen koop- maar huurwoning worden. De 28 koopwoningen op de bovenste acht van de totaal 33 etages gingen de particuliere markt op. Stebru schrapte de commerciële ruimtes in de plint, ten faveure van woon-werkwoningen, en hergebruikt de bestaande parkeergarage als alternatieve damwand. “Andere combinaties kwamen er eerder niet uit, ons lukte het samen met de oorspronkelijke ontwikkelaar HD Projectrealisatie wel”, zegt adjunct-directeur Albert-Jan Moerman. “Toch een voordeel als je zowel bouwer als ontwikkelaar bent.”

Door de groene kleur oogt de gevel van up:town als een appel waaruit een hap is genomen.

Plezier in puzzelen Momenteel zijn de voorbereidingen gaande voor de start van de bovenbouw.

Eerst worden de beganegrondvloer en eerste etage met extra constructieve versterking uitgevoerd en een hogere betonklasse (C55/67). Daarna gaat het met een gestookte tunnelbekisting met één verdieping per week de hoogte in. In de vijfdaagse cyclus zijn telkens drie stortdagen. Opnieuw komt het aan op efficient organiseren, gezien de krappe ruimte. “Je moet plezier hebben in puzzelen”, zegt Roosendaal. “Als je alles logisch ordent, kun je in een goede cadans raken. Het moet zó’n geoliede machine worden, dat ze bij de top dóór willen.”

Alle vrachtauto’s moeten straks door de smalle Jufferstraat, waar ze één plek hebben om te lossen. Dat lukt alleen door just-in-time leverantie. ’s Morgens voor de spits wordt alle prefab afgeleverd. Alle balkons, liftwanden, bordessen, trappen en kolommen komen uit de fabriek van Hoco Beton. Erna komen

de aluminium en houten kozijnen en het glas. Na 13.00 uur komen de betonmixers weer. Verticaal transport van kozijnen en glas gebeurt met hefsteigers, ter voorkoming van overbelasting van de twee torenkranen.

Green Apple Up:town krijgt aan drie kanten balkons, die met isokorven worden gekoppeld.

Zijn sculpturale kwaliteiten dankt de toren aan een systeem van gevouwen aluminium gevelcassettes die aan de westgevel zijn voorzien. Door de groene kleur ervan oogt deze gevel als een appel waaruit een hap is genomen. Vandaar de bijnaam ‘Green Apple’ – als variant op de woontoren Red Apple op de punt van het eiland. Dankzij veel repetitie is in het betonwerk grote bouwsnelheid mogelijk, mits de organisatie op orde is. Roosendaal: “Bouwen is uiteindelijk niks anders dan stapelen. Je moet het alleen opdelen in hapklare brokken, zodat iedereen het snapt.”

Het door Lammers Beton ontwikkeld en gepatenteerd LSC® systeem verzorgt voor bouwbedrijven een innovatieve oplossing om uitkragende elementen op elk geschikt moment, na het storten van de vloer, snel te monteren met stel mogelijkheden, zonder onderstempeling.

Lammers Smart Connection® Montage Supersnel Achteraf, op elk geschikt moment Zonder onderstempeling Horizontale en verticale stelmogelijkheden Lammers Beton te Weert

LSC®

Lammers Beton B.V.

|

Oude Graaf 10, 6002 NL Weert

|

Tel. 0495-547427

|

info@lammersbeton.nl

|

www.lammersbeton.nl

WILLEMS

BOVEN-LEEUWEN staal - rvs - aluminium

Het Willems Anker:

De mooiste oplossing voor stabiliteit Het Willems Anker is de nastelbare windverband stabiliteitsoplossing voor constructies in de staal-, beton-, hout- en bruggenbouw.

Het Willems Anker is het ideale product als onderdeel van een open, transparant, dynamisch en tijdloos ontwerp door de architect.

Sterke punten zijn onder andere: montagegemak, snelle levertijd, eenvoudig nastelbaar en voorgemonteerd op systeemmaat.

Flexibiliteit, kwaliteit, aanpakken en het nakomen van afspraken zijn al 60 jaar onze kernwaarden. En daar zijn we trots op.

www.willems.nl +31 (0)487 59 23 04

Beton & Prefab

Cobouw special | donderdag 9 november 2017

15

INTERVIEW

Robot print beton op de bouwplaats zelf Over een paar maanden start de bouw van het eerste 3D-geprinte gebouw van Europa. De bouwplaats in het Gelderse Teuge zal enorm verschillen van wat nu gebruikelijk is, zeggen Hans Laagland en Marijn Bruurs van ingenieursbureau Witteveen + Bos, dat tekent voor het ontwerp van de constructie en de engineering ervan. “Geen mierenhoop van mensen maar een rustige plek waar een paar mensen met de handen in de zakken controleren of de robot zijn werk wel goed doet.”

“Je moet de mogelijkheden van zo’n robot snappen om te weten hoe je goede constructies kunt maken.”

De techniek heet voluit: 3D-CP (concrete printing), maar het materiaal dat uit de slang vloeit, verschilt in samenstelling behoorlijk van traditioneel grijs beton.

“Printbeton is echt iets anders. Het heeft andere eigenschappen. Het moet snel uitharden, maar niet te snel.

Je moet snel kunnen stapelen met lagen, zonder dat het omvalt of inzakt. Printbeton heeft niet zo’n grove korrel als beton.” Er zijn verschillende leveranciers van printbeton. In Teuge levert CyBe Construction de robot en het printbeton. In Gemert was Weber Beamix de leverancier.

Vergaderfabriek

Print robot van CyBe Construction. Foto: CyBe Construction DOOR ANKA VAN VOORTHUIJSEN

W

itteveen + Bos is een koploper bij de implementatie van 3D-betonprinting in de bouwsector. Het bedrijf investeert veel in onderzoek naar de mogelijkheden van 3D-geprinte constructies en naar de veiligheid van de techniek. Het ingenieursbureau is partner in een onderzoeksprogramma aan de TU Eindhoven. Onlangs werd een door het bureau ontworpen 3D-beton geprinte fietsbrug geplaatst in Gemert en in Dubai ‘rolde’ een betonnen drone-laboratorium uit de printer. Binnenkort volgt het eerste 3D-geprinte gebouw van Europa: een vergadercentrum in het Gelderse Teuge.

Wereldwijd stromen er op dit moment in China “de meeste kubieke meters beton uit de printer”, stelt Bruurs. “Daar printen ze vooral in de fabriek constructieonderdelen en transporteren die prefabdelen vervolgens naar de bouwplaats waar ze worden samengesteld tot een gebouw. In Teuge wordt er door Cybe construction op de bouwsite zelf geprint. Dat reduceert het transport en daarmee lopen we voorop.”

Flinke CO2-reductie De tijd en energie die het ingenieursbureau in deze nieuwe techniek investeert, komen deels voort uit een gevoel van maatschappelijke verantwoordelijkheid, zegt Bruurs. Het zorgt voor een grote besparing in het materiaalgebruik en flinke CO2-reductie ten opzichte van conventionele bouwmethodes. De printtechniek maakt de bouw ook veel sneller. Laagland: “En je legt het materiaal alleen maar daar neer waar je het nodig hebt. Duurzaam en goedkoper.” De techniek betekent een enorme verandering voor de bouwsector, stellen beiden. “De mogelijkheden qua vormen zijn enorm.

Het geeft je veel vrijheid. Je hebt geen bekisting meer waar je beton tussen giet, geen stempels of ankers. De nadruk ligt nu bij 3D-betonprinten vaak op ronde vormen, maar dat hoeft helemaal niet.”

Betonprinten leidt tot een compleet andere manier van werken, merken ze in de praktijk. “De kennis zit nu vooral bij de TU, de partners van het onderzoeksproject en een beperkt aantal architecten. Je krijgt dus een heel ander bouwproces. Wij zien het als een verrijking: je gaat samen om tafel, om te kijken wat er wel en niet kan. Het vraagt van iedereen een open houding. Je moet willen snappen dat het ook anders kan dan je gewend bent.” De traditionele werkwijze en volgorde van voorlopig ontwerp naar definitief ontwerp en bestek, gaan hier niet op. “Degene die de robot bestuurt, zit er vanaf het begin aan bij. Je moet met alle partijen direct aan tafel, al bij de start van een project. Ieders positie is anders dan je gewend bent.” Ontwerpen met 3D-geprint beton vraagt ook om andere vaardigheden van de constructeurs, merken ze: “een extra rugzakje op het gebied van digital construction is wel nodig.” Laagland: “Als constructeur moet je de productiemethode begrijpen. Je moet de mogelijkheden van zo’n robot snappen om te weten hoe je goede constructies kunt maken.”

Veiligheid staat voorop Qua vorm zijn de mogelijkheden met betonprinten enorm, maar de nieuwe werkwijze staat natuurlijk nog in de kinderschoenen: “Veiligheid van gebouwen en werken staat voor ons voorop. Maar bruikbare voorschriften op dat gebied zijn er nog niet.” Witteveen + Bos heeft nu eigen protocollen opgesteld: “We kunnen aantonen dat constructies veilig zijn. Dat is in Dubai en Gemert ook gebeurd waardoor we de benodigde bouwvergunningen hebben gekregen.”

De bouw in Teuge zou in september beginnen, maar start nu waarschijnlijk in december, omdat de bouwvergunning van de gemeente Voorst op zich liet wachten. Het gaat om ‘de vergaderfabriek’, een gebouw van 90 vierkante meter, dat kan worden afgehuurd voor bijeenkomsten. De locatie (bij vliegveld Teuge) was inspiratiebron voor de ronde, vloeiende, wervelende vormen die het gebouw zal krijgen. Initiatiefnemers voor het futurististische project zijn Arvid en Marjo Prigge, die ook al een ontbijthotel (‘de slaapfabriek’) op dezelfde plek uitbaten. Zij vroegen Bouwend Nederland tijden de Dutch Construction Hackaton in mei 2016, om met een ontwerp te komen voor een vergaderpaviljoen dat in beton kon worden geprint.

Geen draadjes spannen Laagland: “Sommige zaken zijn nog traditioneel: er wordt gewoon een fundering gestort. Maar daarna: geen draadjes spannen, geen hoekprofielen, geen metselaars. Er komt een robot van Cybe die het beton print en in een paar dagen staan de wanden er.” De afwerking is vervolgens vergelijkbaar met die van een traditioneel gebouwd object. Wapening wordt bij dit ontwerp niet toegepast. “Waar je in de traditionele bouwmethodes metselwerkwanden maakt van totaal 200 à 300 mm, bereiken we diezelfde sterkte nu met veel minder materiaal. De onderzoeksgroep op de TU Eindhoven doet al proeven met het wapenen van printbeton en het printen met andere materialen. Ook wordt bekeken hoe we isolatiemateriaal en leidingen kunnen meeprinten in volgende projecten. De ontwikkelingen gaan erg snel op dit gebied.”

Bruurs: “De bouwsector als bedrijfstak kan hier ingrijpend door veranderen. Werken met 3D vraagt om een ander soort creativiteit. De bouw wordt hierdoor weer aantrekkelijker om in te werken en biedt het type banen waar jongeren om vragen. Je hoeft geen wapening te kunnen vlechten of te kunnen metselen. Je werkt met robots, zoals in andere sectoren al gebruikelijk is. Dit kan ook veel betekenen voor het ziekteverzuim van mensen die in de bouw werken.”

ART HE SM FO R T S S I O N A L !

E P RO F

Geveltechniek PROFESIONELE LIJM- EN AFDICHTINGSYSTEMEN VOOR GEVELPANELEN, STEENSTRIPS EN LUCHTDICHT BOUWEN GESCHIKT VOOR PREFAB EN OP LOCATIE

architectonisch beton

www.bostik.nl

www.facebook.com/bostikbenelux

VERBORGEN KWALITEITEN IN BETON Vooraanstaand en toonaangevend in kwaliteitsproducten voor de betonindustrie, dat word je niet zomaar. Bij Envo-FIX weten we dat als geen ander. Het vraagt om lef, inzicht, hard werken, vertrouwen en vindingrijkheid. Met inmiddels meer dan zestig jaar kennisontwikkeling en ervaring op zak, mogen wij ons als hardwerkend familiebedrijf met zekerheid de meest gespecialiseerde afstandhouderleverancier voor de Nederlandse betonverwerkende industrie noemen.

Vindingrijkheid brengt je verder. En daar zijn wij -al drie generaties- ontzettend trots op.

AFSTANDHOUDERS VAN DE BESTE KWALITEIT SNELLE LEVERING IN HEEL NEDERLAND DRIE GENERATIES SPECIALISTISCHE KENNIS T: 0172 61 22 88 - F: 0172 61 73 36 - WWW.ENVO-FIX.NL

www.bsbeton.nl

Beton & Prefab

Cobouw special | donderdag 9 november 2017

17

INTERVIEW

Geprinte verkeersbrug is geen kinderspel meer Bij proeven met de bouw van de eerste geprinte betonnen verkeersbrug blijkt een proefligger met een lengte van 3,30 meter met gemak tien stelconplaten van 1.300 kilo te kunnen dragen. De totale belasting bedroeg circa 6,5 ton en een verdere belasting was geen enkel probleem geweest, zegt ontwerper Dil Tirimanna van het Amsterdamse civiel ingenieurs- en aannemersbedrijf FDN. DOOR PETER DE LANGE

T

irimanna had gerekend op een maximale belasting van zo’n 3 ton. Met de proef acht hij het bewijs geleverd dat geprint beton over meer dan voldoende draagkracht beschikt voor zware toepassingen. Aangemoedigd door dit “droomscenario” werkt FDN inmiddels aan een volgende fase: de constructie van een complete, 10 meter lange proefbrug. Als ook die aan de verwachtingen voldoet, is de weg vrij voor de beoogde 30 meter lange en 8 meter brede brug bij Blauwestad in Groningen. Maar Tirimanna schat dat het nog zeker anderhalf jaar zal duren voordat de eerste auto’s over deze grote brug zullen rijden. Die tijd is nodig om de gewenste sterkte en draagkracht van het te gebruiken beton verder te onderzoeken. Want Tirimanna mag dan een gedreven pionier zijn, hij gaat niet over één nacht ijs en wil ieder risico op mislukking uitsluiten. “We gaan de belastingsproeven eerst analyseren. Begin volgend jaar bouwen we dan de kleine brug. Die is nog steeds experimenteel. Met het onderzoek dat daarop volgt, is zeker ook weer een jaar gemoeid.

Nederland beschikt momenteel over een grote portaal printer op de TU Eindhoven die onderdelen van 10 meter lengte kan produceren. De grote brug zal dus moeten worden samengesteld uit onderdelen van maximaal 10 meter lengte. “In ons onderzoek naar bestaande betonprinters kreeg ik van verschillende kanten printers aangeboden, vooropgesteld dat ik bereid was de lengte van de brug sterk in te korten. Daar hadden wij natuurlijk niet veel aan.” En het buitenland? “Zelfs als wij in het buitenland wel een printer met de gewenste capaciteit zouden vinden, dan zou ik die nog niet snel gebruiken. Het vervoeren van de onderdelen naar Nederland, zou een kostenverhogende logistieke opgave zijn.”

Fietsbrug Liever zet hij de samenwerking voort met professor Theo Salet van de TU Eindhoven, die met FDN meespart over het ontwerp en de productie. Deze hoogleraar betonconstructies beheert de printer die tot dusver alle materialen voor Tirimanna’s proeven leverde (in een betonmengsel van Weber Beamix). Dezelfde printer vervaardigde ook onderdelen van de acht meter lange

Ontwerp van de 30 meter lange en 8 meter brede brug bij Blauwestad. Ontwerp: Rose Sarkhosh

“De bouw is gewoon te conservatief terwijl UHSB veel mogelijkheden biedt wat betreft vormgeving en duurzaamheid.” betonnen fietsbrug bij het Brabantse dorp Gemert die werd ontwikkeld door BAM Infra en onlangs in gebruik werd genomen. De vele malen complexere opdracht voor een geprinte verkeersbrug is afkomstig van de provincie Groningen. Die wil uit milieuoverwegingen graag experimenteren met het nieuwe procedé. Zoals gedeputeerde Fleur Gräper het verwoordt: “Wij willen graag groen vervoer op de kaart zetten. Met een 3D-printer bespaar je heel veel cement.” Een volledig geprinte brug van ultrahogesterktebeton is bovendien nagenoeg onderhoudsvrij. Dat betekent een flinke kostenbesparing.

Innovatief FDN kwam bij de provincie als partner in beeld vanwege de reputatie van een innovatief ingenieurs- en aannemersbedrijf dat onder andere de Ultrabrug bedacht: een brug gemaakt van ultrahogesterktebeton. Daarvan zijn er verschillende gerealiseerd in Nederland. UHSB wordt ten onrechte maar op beperkte schaal toegepast in de bruggenbouw in Nederland, stelt Tirimanna.

“De bouw is gewoon te conservatief. Terwijl UHSB een materiaal is dat veel mogelijkheden biedt wat betreft vormgeving en duurzaamheid. Er zijn met dit materiaal nog veel meer toepassingen denkbaar. Zoals pontons en sluisdeuren. Ook daarmee wordt geëxperimenteerd bij FDN. Maar ze bestaan nog niet geprint.”

Unieke architectuur In combinatie met een 3D-printer kan ultrahogesterktebeton bruggen met een unieke architectuur opleveren.

“Met geprint beton kun je als je wilt heel gek doen, je

kunt het heel wilde chaotische vormen geven. Dat gaan we bij deze eerste brug nog niet doen, dat is iets voor later, als we meer ervaring met printen hebben opgedaan. De architecten kunnen hiermee aan de slag.”

Een geprinte brug levert meer voordelen op, meent Tirimanna. “Als je de technologie eenmaal onder de knie hebt, kun je heel snel bouwen. En dat met een minimale hoeveelheid arbeid en zonder kostenverlies. Ik heb het meegemaakt dat het beton voor een brugonderdeel vast bleef zitten in een mal van 70.000 euro. Dat is toch zonde van het geld? Onze prijs is sterk concurrerend, want die printer overtref je nooit. Nu is het resultaat nog een beetje grof, maar ik kan mij voorstellen dat we in de toekomst met geprint beton heel fijne structuren kunnen maken.

UHSB leent zich uitstekend voor slanke constructies.”

Voor Tirimanna staat het vast: printen is in de betonbouw de techniek van de toekomst. “Wij zijn ermee begonnen omdat FDN altijd geïnteresseerd is in nieuwe ontwikkelingen. Alle proeven tot nu toe wijzen uit dat hier een wereld aan mogelijkheden ligt. De brug bij Blauwestad zal uitwijzen dat betonprinten geen kinderspel meer is. Het wordt gewoon een volwassen verkeersbrug.”

Dil Tirimanna Dil Tirimanna studeerde civiele techniek aan de TU Delft. In 1996 richtte hij civiel ingenieurs- en aannemersbedrijf FDN op, dat is gevestigd in Amsterdam.

Infrastructurele werken zoals tunnels en bruggen behoren tot de specialiteiten van dit bureau, dat in 2014 op de 17e plaats eindigde van de Top 100 van de meest innovatieve bedrijven van Nederland.

!%

!%

* & $ " * $' "

$

'L%W *HFHUWL̨ FHHUG

* ( # * "" # ##

+, & " "

" " "# &

#$" $'

*** ) !(& ( %" () %#

MULTI-MONTI Ž-plus – De nieuwe MULTI-MONTI Ž met de grote Plus

!

% ! ! % # " ! & ! !

Het veilige schroefanker voor een sterk en tijdbesparende montage oplossing Geoptimaliseerde betondraad met voldraad varianten voor de hoogste eisen Twee montagediepten voor meer exibiliteit Machinaal te monteren en direct belastbaar

HECO-Schrauben GmbH & Co.KG, Dr.-Kurt-Steim-Str. 28, D-78713 Schramberg Telefoon: +49 (0)74 22 / 9 89-0, E-mail: info@heco-schrauben.de Agent Benelux: Jac. Lowie & Zoon bv, Korte Brinkweg 37b, 3761 EC SOEST Telefoon: +31 (0) 35 / 54 159 58, E-mail: office@lowie.nl

! ‡ ‡

‡

‡

# ! "$ ! $$$ # ! $$$ !

Blijf volledig op de hoogte met de twee boeken over klimaatbeheersing Klimaatbeheersing 1 - Warmtetechnieken Ontwerp, aanleg, onderhoud en beheer In het full colour praktijkboek Klimaatbeheersing 1 Warmtetechnieken krijgt u een duidelijke uitleg van de theorie en de praktijktoepassingen van warmtetechnieken.

Prijs ₏ 135,– (exclusief btw) nieuwe druk september 2016

Klimaatbeheersing 2 Luchtbehandeling, ventilatie en koeling Dit full colour praktijkboek (verschenen in februari 2016) maakt de theorie van luchtbehandeling, ventilatie en koeling duidelijk en legt de toepassing hiervan uit.

Prijs ₏ 135,– (exclusief btw)

NU BOEK 1 EN BOEK 2 VOOR ₏ 199,– (exclusief btw) De boeken zijn onmisbare naslagwerken voor iedereen die in de praktijk met klimaatbeheersing te maken heeft.

Ga voor meer informatie of uw bestelling naar www.vakmedianetshop.nl/klimaatbeheersing

20

Beton & Prefab

Cobouw special | donderdag 9 november 2017

EVENEMENT

DONDERDAG 16 NOVEMBER 2017 DE DOELEN ROTTERDAM

Betondag 2017 Digitaal Beton Je zou kunnen zeggen: Wat is er bijzonder aan de Betondag? Het is ten slotte alweer de 60e keer dat het jaarlijkse bouwevenement op de agenda staat. Vrijwel iedereen die iets met bouwen heeft kent dit grootste Europese eendaagse evenement van de bouw, ook wel bekend als ‘De derde donderdag in november’.

De zestigste Betondag!

DOOR WIEPKJE VAN DEN BURG-DE ROOIJ

I

n 1958, toen de eerste Betondag werd georganiseerd in het Kurhaus-Paviljoen van Scheveningen, sprak het bestuur van ‘een goed gevulde zaal met 250 aanwezigen. Er waren zes sprekers en men kon kiezen voor een kaartje van 5 of 10 gulden. Dit laatste was inclusief lunch. Hoe anders is dat nu? De pioniers van 1958 zouden (net als wij) best een beetje trots mogen zijn op wat we als Betonvereniging de laatste jaren neerzetten in De Doelen te Rotterdam.

De zestigste Betondag betekent ook: • Dat de tweejaarlijkse Betonprijs alweer voor de 20e keer op de agenda staat.

• Dat we voor de 40e keer de ENCI Studieprijs gaan uitreiken; de bekroning voor het beste afstudeerproject waarin beton een prominente rol speelt.

• En laat ik vooral de vereniging zelf niet vergeten. De Betonvereniging bestaat dit jaar 90 jaar! Veel deelnemers hebben de afgelopen periode kennisgemaakt met onze nieuwe cursuslokalen in Gouda.

Kortom, we hebben veel te vieren dit jaar.

Wat staat er zoal op het programma?

Het thema dit jaar is Digitaal Beton. Digitaal bouwen, met nieuwe ontwikkelingen en technieken, neemt de laatste jaren een enorme vlucht. Tijdens interessante lezingen en presentaties van spectaculaire bouwprojecten nemen we u mee in de digitalisering van de bouw. De groei van bouwend Nederland betekent ook dat we weer dringend op zoek zijn naar ( jonge) talenten. Met meet & greets en een ‘beton-banen-markt’ brengen we werkgevers en (toekomstige) werknemers op verschillende plekken bij elkaar. Voor de geïnteresseerden hebben we een speciaal programma van de bekende couturier Addy van den Krommenacker. Hij geeft een lezing, een modepresentatie met modellen en toont zijn ready to wear collectie.

Ook is er een whiskyproeverij in het Casino. Vanwege het extra feestelijke karakter van deze Betondag is er op diverse locaties live muziek en kun je deelnemen aan een walking dinner. In tegenstelling tot voorgaande jaren gaan we ook wat langer door; tot 20.30 uur in plaats van 18.00 uur.

Digitaal Beton De ontwikkelingen op het gebied van digitaal bouwen gaan razendsnel. Termen zoals 4D, 5D, 6D, AIM, PIM, BEP, CDE, Level 0-4 BIM, LoD, PAS1192 en ISO 19650 buitelen over elkaar heen om de digitale ontwikkelingen aan te duiden. Nieuwe digitale technieken zorgen ervoor dat het improviseren op de bouwplaats en de daarmee gepaard gaande faalkosten in rap tempo verdwijnen en plaats maken voor een virtueel voor-

traject. In dat voortraject worden de uitvoering, de exploitatie, het beheer en onderhoud geheel virtueel doorlopen en voorbereid. Pas als alles klopt wordt de stap naar de reële wereld gemaakt, waarin ook steeds vaker gebruik wordt gemaakt van digitale ontwikkelingen, zoals 3D printen, tabloids en apps, drones, robotica, enzovoorts.

Het thema van deze 60e Betondag tijdens het 90-jarig bestaan van de Betonvereniging staat in het teken van de gevolgen van deze digitale revolutie voor het materiaal beton. Tijdens deze Betondag zal ruim aandacht worden geschonken aan een wereldprimeur, de eerste geprinte betonnen fietsbrug ter wereld. Daarnaast wordt aan Europese kennistransfer gedaan door presentaties over de digitale ontwikkelingen in Engeland en Ierland aan de hand van twee spectaculaire gebouwen, namelijk het Microsoft gebouw in Dublin en het V&A Museum in Dundee. Beide landen lopen voorop als het gaat om de digitalisering in de bouw. Aan de hand van deze twee projecten zal worden uitgelegd wat de voordelen zijn van de digitalisering en hoe deze ontwikkelingen in de bedrijfsvoering zijn geïmplementeerd. Daar hoort natuurlijk een aansprekende topspreker bij, die we hebben gevonden in de persoon van Rob van Wingerden, CEO Koninklijke BAM Groep.

Hans Ramler, voorzitter Betonvereniging

De toekomst van Digital Construction Rob van Wingerden, CEO Koninklijke BAM Groep De bouwbranche wordt meer geassocieerd met het vakmanschap van de mensen op de bouwplaats, dan met ‘augmented reality’ en ‘data analytics’. Desondanks heeft de digitale transformatie een enorme impact op hoe en wat we bouwen. Het is niet de technologie maar het zijn de mensen die ons voor de grootste uitdaging stellen.

Aan de hand van twee spectaculaire buitenlandse projecten zal worden uitgelegd wat de voordelen zijn van de digitalisering en hoe deze ontwikkelingen in de bedrijfsvoering zijn geïmplementeerd.

Betondag debat “Digitaal beton” Het Betondagdebat, Arena Wit, aanvang 11.00 uur, is een programma onderdeel dat u niet mag missen. In Arena Wit worden de verbale degens gekruist over enkele prikkelende stellingen rondom Digitaal Beton. Vertegenwoordigers vanuit opdrachtgevers, aannemers, adviseurs en industrie zullen hun beelden vol verve toelichten en proberen te verdedigen, waarbij uiteindelijk het publiek het doorslaggevende oordeel zal vellen. Liefhebbers van verbaal geweld en controversiële beelden worden van harte uitgenodigd dit debat bij te wonen.

De stellingen van dit jaar zijn: Stelling 1 - Digitalisering verlaagt kwaliteit.

Stelling 2 - Betonakkoord is een gemiste kans!

Stelling 3 - Instorting parkeergarage Eindhoven is een zegen.

Beton & Prebab

Cobouw special | donderdag 9 november 2017

Beton-banen-markt

21

NIEUW

Van de Mandele Zaal (eerste etage) OP DE Programma: 09.30 – 19.00 uur AG Op verzoek van exposanten, wordt op de Betondag op een bijBETOND zondere manier aandacht besteed aan de krapte op de (beton) bouw arbeidsmarkt. Hiervoor wordt er een interactieve, laagdrempelige “beton-banen-markt” georganiseerd in de centraal gelegen Van Mandele-zaal, op de eerste etage.

Projectplaces In het congresprogramma dit jaar weer veel aansprekende projecten. Verspreid over de Doelen geven direct betrokkenen lezingen over hun projecten.

In het blokschema staat aangegeven waar en wanneer deze lezingen zijn. De projecten die dit jaar extra aandacht krijgen zijn.

• Renovatie Maastunnel • Tunnel bij Ede in project A12 Veenendaal – Ede – Grijsoord • Parallelstructuur A12 • Nieuwe Zeesluis IJmuiden • Nieuwbouw Estia te Haps Daarnaast veel inlooplezingen die door de exposanten worden verzorgd in de verschillende zalen.

Zie betondag.nl/inlooplezingen.

Andere aansprekende onderwerpen zijn 3D-betongeprinte fietsbrug Theo Salet, Enci Studieprijs Theo Salet, BV-University, Presentatie winnaars Betonprijs Han Westerlaken, YouCon presentaties Tom Relkers, Case Betonreparatie.

Waarom u de beton-banen-markt niet mag missen?

Op deze “beton-banen-markt” presenteren 9 bedrijven zich als potentiële werkgever. U kunt u laten informeren over uw carrièremogelijkheden door hun hr-professionals of recruiters.

Speciale lage toegangsprijs Voor studenten, starters en young professionals geldt een extra lage toegangsprijs voor de Betondag. Voor meer informatie en aanmelden: Betondag.nl. Maak dus gebruik van deze kans om één op één met je toekomstige collega te praten over de mogelijke functies bij dat (grote) ingenieursbureau, die bekende aannemer of gerenommeerde leverancier.

Vlogwedstrijd Maak jij de leukste vlog op de Betondag en win je daarmee een vlogcamera? Alle bezoekers en deelnemers op de Betondag kunnen meedoen aan onze vlogwedstrijd.

Voor de spelregels kijk op betondag.nl.

Expositie En natuurlijk weer volop gelegenheid om de ruim 100 exposanten te bezoeken.

Jubileumprogramma Willem Burger Zaal vanaf 14.00 uur.

Ontvangst met een heerlijke high tea in de Willem Burger Foyer.

We vieren onze 90e verjaardag op de Betondag, met een live muzikaal omlijst Walking Dinner, door de gehele Doelen heen, waarbij ook de partners van de deelnemers van harte welkom zijn. Het diner wordt geserveerd van 18.00 - 20.30 uur.

Ter ere van ons jubileum hebben wij een bijzonder middagprogramma georganiseerd dat wordt verzorgd door onder andere één van Nederlands bekendste couturiers: Addy van den Krommenacker. Hij geeft een lezing, een modepresentatie met modellen en toont zijn ready to wear collectie.

Verder is er een whiskyproeverij in casinoambiance, live muziek op verschillende locaties en kunt u deelnemen aan een walking dinner.

Kortom, de 60e Betondag wordt gegarandeerd een feest dat je niet wilt missen.

Een mooie mix van leren, ontdekken, ontmoeten en vooral genieten.

Tot donderdag 16 november!

Wiepkje van den Burg-de Rooij adjunct-directeur Betonvereniging

Samen innoveren?

Door voortdurend te innoveren werken onze specialisten aan slimmer en sneller bouwen.

Zo werken we samen met onze partners aan duurzame, flexibele en comfortabele woonen werkomgevingen. Flexibel comfort noemen we dat.

Meer weten? Bel +31 (0)26 379 79 79 of volg ons via @flexibelcomfort

www.vbi.nl

“Hoe slimmer de aannemer hoe meer ie van ons aanneemt.”

Ad van Dongen, Manager engineering bij De RuwBouw Groep.

De RuwBouw Groep biedt constructieve oplossingen met Calduran kalkzandsteen, Dycore vloeren en Heembeton wanden. We hebben onze specifieke ruwbouwkennis samengebracht in het team Techniek & Advies. Prettig voor de aannemer. Of hij nu kiest voor stapelbouw of prefab, hij kan rekenen op een doortimmerd advies en gedegen ondersteuning. Ontmoet het hele team op www.drbg.nl.

Alle ruwbouwkennis binnen handbereik.

Het begint bij De RuwBouw Groep

A A N

D E

B A S I S

V A N

B E T E R

B O U W E N