2 De Griekse stad

Om het begrip “stad” in de Griekse tijd te kunnen begrijpen moeten we kijken naar wat men toen verstond onder het begrip “polis”. Het begrip Griekse “stad” staat volledig los van de criteria die we vandaag gebruiken zoals inwonersaantal en had te maken met een andere manier van leven die sterk verschilde van de levenswijze op het platteland. Op het platteland heerste nog steeds de wet van de sterkste terwijl er in de stad duidelijk sprake was van orde en recht.

Vooral in dat opzicht was de invloed van de Griekse filosofen heel belangrijk en vormde dit een duidelijke aanzet tot het creëren van stelselmatige stedenbouw.

Bij het ontstaan van de Griekse steden moeten we rekening houden met vier belangrijke invloeden: - De invloed van de oudste Europese stad Knossos - De invloed van de Griekse koloniale steden - De invloed van de Griekse filosofen - De invloed van Hippodamus van Milete als grondlegger van de stedenbouw

2.1 De oudste Europese stad

De oudste Europese stad is Knossos (2.000 v.Chr.). Deze stad is samen met tal van andere steden ontstaan op het eiland Kreta. Het brede eiland had een gunstige ligging in de oostelijke Middellandse Zee om nauwe relaties te onderhouden met de Nijldelta, het Byzantijnse Rijk en het Tweestromenland.

Het paleis van Knossos is een prototype van Minoïsche kunst.

Figuur 4 : Het regeringscentrum van de plaats Knossos, hoofdstad van het Minoïsche rijk. Dit soort bebouwing met talrijke en gevarieerde ruimten, dateert uit 1900 v. Chr. en wijst op een complexe en veelzijdige maatschappij.

Rond een rechthoekig plein is het paleis gebouwd waarvan de muren elkaar loodrecht snijden. Rond het paleis zijn er woningen opgetrokken uit baksteen met een gemiddelde vloeroppervlakte van 100m² en met 2 à 3 bouwlagen ondersteund door zuilen. De muren van gebouwen waren versierd met kleurrijke fresco’s. In de stad is er een waterleiding en riolering voorzien, de wegen zijn verhard. Problemen veroorzaakt door reliëfverschillen werden verholpen door de bouw van bruggen en viaducten.

De stedelijke plattegronden wijzen op een grootschalige organisatie voor het verdelen van voedselvoorraden en de distributie van grondstoffen en afgewerkte producten. Toch is er geen rationeel stedenbouwkundig opzet. De stedelijke groei verliep spontaan. Mensen zochten bij elkaar beschutting en gingen zich vestigen rond een centrale plaats die hen beschutting bood. Het was daarbij van geen enkel belang of de omwonenden die zich in een centrum kwamen vestigen, al dan niet een religieuze of bestuurlijke rol bekleedden. De stad Knossos telde tot 30.000 inwoners.

Ondanks het ontbreken van een stedenbouwkundig opzet bestond, voldeden deze eerste steden reeds aan 3 voorwaarden : - De stad vormde één geheel, er waren geen afgesloten delen - De stad vormde een artificieel geheel, centraal in een natuurlijke omgeving - De stad was opgebouwd uit 3 delen: . Het centrum werd voorzien voor het paleis en de tempels die symbool stonden voor het bestuurlijke en religieuze aspect van de toen al vrij complexe samenleving . Daar rond bevond zich de openbare zone met talloze openbare voorzieningen . Aan de rand tenslotte bevond zich de woonzone

Vanaf de VIII eeuw v.Chr. breidt Griekenland zich uit en worden steden opgericht aan de kusten van de Middellandse Zee. De zoektocht naar nieuwe vruchtbare landbouwgronden lag hier aan de basis.

Voorbeelden van Griekse koloniale steden zijn Napels en Marseille. Deze plaatsen kenmerken zich door een gunstige ligging aan een baai of op een schiereiland en met meestal een hoogte op de achtergrond. De steden hadden geen duidelijk patroon en toonden aanvankelijk weinig sociale organisatie.

Figuur 5 : Griekse koloniale steden Massilia en Neapolis (600 v.Chr.)

Volgens de meeste bronnen is Massilia gevestigd op land verkregen van de Segobriges (een Ligurische stam). Protis, een Griek, was op zoek naar nieuwe handelsposten toen hij op de baai van Lacydon stootte (wat vandaag de haven van Marseille is). Dit is waar de geschiedenis en de legende één worden. De koning van de Segobridges, Nannus, nodigde de jonge Griek uit naar een banket waar zijn dochter een echtgenoot zou kiezen. Tot ieders verbazing (vooral ook die van Protis) verliet ze de favoriete Galliërs en presenteerde ze de ceremoniële beker aan Protis. Als huwelijksgeschenk gaf de koning het pasgetrouwde koppel het land dat later Massilia zou worden. De stad, gelegen op drie heuvels en met uitzicht op de haven, zou één van de eerste havens in West-Europa worden en uitgroeien tot een centrum van zeehandel.

De Grieken zouden ook op andere manieren een diepgaande invloed hebben op het gehele gebied. Volgens oude bronnen leerden zij de lokale bevolking omgaan met een 'rechtsstaat', maar ook hoe ze het land dienden te cultiveren. (Wasson, D.,L., Illinois, 2013)

2.4

Vanaf de 5 de eeuw v.Chr. worden er door de Griekse filosofen richtlijnen opgesteld i.v.m. stedenbouw : - Hippocrates schenkt aandacht aan de invloed van het klimaat, de windrichtingen, de bodemgesteldheid, de voedselopbrengsten op de situering van woningen. Belangrijk is de oriëntatie van de stad i.f.v. de zon. Een oriëntatie op het noorden of op het oosten is te verkiezen. - Plato besteedt meerdere passages aan de plaatsen die kunnen in aanmerking komen voor het bouwen van steden. In "De Wetten" geeft hij de kenmerken van het nederzettingsmodel: . het inwonersaantal moet vooraf worden vastgesteld . de burgers worden ingedeeld in klassen . de omvang van elke klasse moet worden bepaald . de gronden en de woonplaatsen moeten zo gelijk mogelijk worden verdeeld over de klassen het bevolkingsaantal moet aangepast zijn aan de oppervlakte van het grondgebied . de bevolking moet talrijk genoeg zijn om zich te kunnen verdedigen, . In de ideale stad zijn er 5040 kavels en evenveel grondeigenaars. Ruimtelijk bestaat een stad uit een acropolis (een centrum) met daar rond 12 sectoren elk verdeeld in 420 kavels - Aristoteles legt een verband tussen de ligging van de stad en het bestuurlijk systeem. Democratieën komen voor in steden gelegen in een vlakte want daar worden handel, bevoorrading en culturele relaties bevorderd. Monarchieën komen voor bij steden uitgebouwd rond een acropool die de machtsuitoefening door de heersende klasse versterkt. Hij beweert ook dat de toegang tot de stad moeilijk moet zijn voor de verdediging, vandaar de aanwezigheid van kronkelende straten. Maar voor de gezondheid en het verkeer moeten de straten breed en recht zijn. Om deze tegenstrijdigheid op te lossen raadt hij aan de stad te verdelen in kernen die kwartier per kwartier te verdedigen zijn.

Hippodamus van Milete

Hippodamus van Milete wordt vaak de grondlegger van de stedenbouw genoemd. Milete, zijn geboorteplaats, is de eerste stad die volgens ‘een plan’ is gebouwd na de verwoesting door de Perzen. Het idee was de stad steeds verder te kunnen laten groeien en de stad aan te passen aan het terrein.

Merk echter op dat het rasterpatroon van de Griekse steden dat je kan terugvinden op het grondplan van Milete sterk verschilt van de latere Romeinse raster- of dambordpatronen want: - Er is geen verband tussen het verloop van de stadsmuren en de stadsplattegrond - De omwalling volgt grotendeels het verloop van de hoogtelijnen - Er zijn grote open ruimten voor agora en openbare gebouwen - Het uitgangspunt voor de geleding was de omvang van het woonblok en niet het wegenpatroon.

2.5

Figuur 7 : Plan van het oude Milete : In de Griekse stad waren de gebouwen, niet de straten, de dominanten bij uitstek. Daarom hadden de pleinen geen axiale relaties met het wegennet zoals in latere stedenbouwkundige realisaties.

Besluit

De oudste Europese stad is ontstaan op de kruising van vele handelsroutes. De woningen groepeerden zich in blokken en deze blokken vormden het uitgangspunt van het rasterpatroon. Men treft nagenoeg geen groenzones aan tussen de stedelijke bebouwing maar wel openbare ruimten. De koloniale drang van de Grieken had ook een belangrijke invloed op de uitbouw van de Griekse steden. Milete is de eerste stad die volgens ‘een plan’ gebouwd is. De stad tekende zich duidelijk af van de omgeving door de aanwezige stadsmuren.