5 De stad tijdens de Renaissance

5.1

De schaalvergroting van de Renaissance veranderde de sociale structuur. De middeleeuwse samenhorigheid maakte plaats voor een opkomend kapitalisme en arbeidsspeculatie. Er ontstond een scheiding tussen het beroepsleven en het persoonlijke leven. De samenleving werd opgesplitst in sociaal-economische groepen die zich in ruimtelijke zin uitten in segregatie en in het vertrek van de rijken uit de stad die nieuwe paleizen gingen bouwen in de vrije natuur. Voor de stedenbouw is de herontdekking van de werken van Plato, Aristoteles,... van grote betekenis.

De steden ondergingen in deze periode geen ruimtelijke uitbreiding maar werden verder afgewerkt met het accent op verfraaiing.

De bestaande steden en de nieuw opgerichte steden werden beïnvloed door vier belangrijke factoren: - de invloed van de militaire bouwkunst - de invloed van de stadskunst - de invloed van de tuinarchitectuur - de koloniale steden

Invloed van de militaire bouwkunst

Door het gebruik van kanonnen vanaf de 15 de

eeuw worden de verdedigingsbouwwerken

grondig beïnvloed. De plannen van de vestigingssteden worden beïnvloed door de topografie en de hydrografie en zorgden voor de versterking van de oorspronkelijk Middeleeuwse omwalling. Rond de vesting is er een zone van ongeveer een mijl waar niet gebouwd mag worden: de banmijl.

De vormgeving van de woonsteden werd in de Renaissance soms beïnvloed door de vorm van een militaire vesting.

VAUBAN Hij was de beroemdste militaire ingenieur van de Renaissance. Als geen ander wist hij de site, de topografie de hydrografie perfect te integreren in de verdediging. Hij bouwde en verbouwde vele versterkte plaatsen in Frankrijk en België zoals Ieper en Oostende.

Figuur 19 : Plattegrond van een Vauban-vestiging (Neuf-Brisach)

Neuf-Brisach is de meest merkwaardige vestingstad door Vauban gebouwd volledig volgens het concept van een militaire vestiging. Ze bestaat uit blokken van 45 m bij 60 m en straten van 10 m. In het midden is er een wapenplaats van 150 m bij 150 m die bereikt wordt via de hoeken of het midden van de zijden. Rond die plaats liggen alle belangrijke gebouwen.

Figuur 20 : Luchtfoto van Neuf-Brisach (http://ulm.pendulaire.free.fr/ciel_neuf-brisach.htm)

5.2 Invloed van de stadskunst

Omdat de Renaissance gekenmerkt wordt als een periode waarin de steden verder werden afgewerkt en niet werden uitgebreid moeten we in deze periode ook aandacht hebben voor de individuele elementen die in de steden voorkomen : zoals de gebouwen, de pleinen, de straten, …

Deze elementen bepalen de stadskunst en worden beïnvloed door de volgende factoren : - De ontdekking van het perspectief - Aanwezigheid van decoratieve en monumentale ensembles - Het respecteren van architecturale voorschriften

In de renaissance zal men twee kernpunten met een rechte as verbinden zelfs al vraagt dit groot grondverzet of moeten er grote hellingen worden genomen.

Dit met als bedoeling zoveel mogelijke rechtlijnige aders te creëren binnen de stad wat het perspectiefzicht gaat versterken.

Voorbeelden

- VERSAILLES: in het park. - WASHINGTON D.C.: de as van het Capitool tot Lincoln memorial via Washington memorial. - PARIJS: de ‘Champs Elysées’ vanaf de ‘place de la Concorde’ tot de ‘Arc de

Triomphe’

5.2.2

Figuur 21 : Zicht over de Champs-Élysées (Dalbéra J.-P.)

Decoratieve, monumentale ensembles

Deze werden gebouwd denkend aan de fora van de Romeinse steden. Het zijn geïsoleerde plaatsen omringd met monumentale architectonische constructies.

Voorbeelden

- VENETIË: Piazza San Marco heeft een trapeziumvorm, de verbreding leidt naar de basiliek.

Figuur 22 : Zicht over het San-Marco plein (schilderij van Giovanni Antonio Canal, 1738)

ROME: het Sint-Pietersplein. NANCY: Place Stanislas

Figuur 23 : Place Stanislas in Nancy, voorbeeld van monumentaal ensemble

5.2.3 Architecturale voorschriften

Vanaf de 1 7 de eeuw begint de activiteit van de architect zich uit te strekken tot straten (toegankelijkheid), woningen (gezondheid) en groeit de idee om de woningen te laten deelnemen in een totaal kader, een harmonieus geheel. Elk gebouw is een deel van het geheel en moet aan een bepaald model beantwoorden en zodoende enkele architecturale voorschriften respecteren.

Voorbeeld : BATH: gebaseerd op de plannen van John Wood. Hij wist het winstgevende aspect van de grondspeculanten te combineren met het esthetische. Queens Square is zowat het forum: een rechthoek van 120m bij 100m met centraal een omheinde tuin van 70m bij 70m (vandaar de naam square). Enkel via de hoeken kan men de plaats bereiken.

Figuur 24 : Plattegrond van de universiteitsstad Bath, ontworpen door John Wood

In de Middeleeuwen was het tracé van de tuinen louter utilitair. De hovingen van kloosters en abdijen waren boomgaarden en moestuinen. Met de Italiaanse Renaissance wordt de tuin een decoratief element maar het oefent er weinig invloed uit op het stadspatroon. De Fransen en de Engelsen trachtten de site volledig in de compositie te verwerken. Denk aan Versailles aangelegd door Le Nôtre.

Deze invloed uit zich in de steden door de aanwezigheid van parken en het planten van bomen in straten: - Avenue des Champs-Élysées te Parijs - Unter den Linden te Berlijn

5.4

Figuur 25 : 'Unter den Linden' (Johann Stridbeck, 1691)

De koloniale steden

Net zoals de Romeinen vroeger gingen de Europeanen bij het koloniseren hun stedenbouwkundige concepten invoeren in de nieuwe gebieden. De Spanjaarden voerden het eerst een systematische koloniale stedenbouw door.

Sinds 1573 beantwoordde én de keuze van de vestigingsplaats én de keuze van de structuur aan de Indische Wetten. De plattegrond moest systematisch worden verdeeld in gelijke percelen. De voorschriften i.v.m. straatbreedten, oppervlakten van de bouwkavels en van de openbare zones vormden de aanzet voor de uniforme Amerikaanse stedenbouw.

Steden gesticht door Spanjaarden, voor wie koloniseren ook missionering inhield, hebben in tegenstelling tot de andere Amerikaanse steden een renaissance plein met kerk.

Kenmerkend bij alle steden door kolonisten gesticht is het raster- of dambordpatroon overgenomen van de Romeinen als symbool voor de “re-naissance”.

Figuur 26 : Plattegronden van New-Orleans met een duidelijk rasterpatroon (1770 en 1873)

(Perry-Castaneda Library Map Collection - U.S. Historical City Maps)

5.5 Besluit

De stad tijdens de Renaissance kenmerkt zich niet in het uitbreiden van de steden maar eerder in het verder afwerken van de steden. Dit resulteert vooral in de stad onder de vorm van architectonische elementen zoals stadspleinen,… en elementen uit de tuinarchitectuur zoals parken en bomenrijen. Bestaande steden werden niet uitgebreid maar er werden wel nieuwe steden opgericht: - Koloniale steden in Amerika volgens een raster- of dambordpatroon - Europese steden werden veelal gebaseerd op de militaire bouwkunst