Analyse Smart Cities #1

Dit is een commerciële uitgave. De FD-redactie heeft geen betrokkenheid bij deze productie.

ANALYSE SMART CITIES MET FOCUS OP TECHNOLOGIE EN DATA

NR 1 JULI 2017 ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

‘We lopen voorop, maar het kan altijd beter’ Het ‘smart’ maken van Nederlandse steden is meer dan booming, zo stelt smart city-specialist Hans Nouwens. “Nederland is een innovatief land, en loopt ook op het gebied van smart cities al jaren voorop.” En toch valt er deels nog een wereld te winnen.

Lees verder op pagina 5

‘Nederland is één groot kunstwerk’ Creativiteit is ons echte kapitaal, maar dat realiseren we ons onvoldoende. Dat stelt kunstenaar en uitvinder Daan Roosegaarde.

“Nederland lijkt haar innovatiekracht een beetje te zijn vergeten. We worden een meningenland.

Maar een mening, dat is net als diarree: iedereen heeft er weleens last van.”

Lees verder op pagina 12

ACTUEEL

Lees meer artikelen op analysemaatschappij.nl Meer weten over slimme en duurzame ontwikkelingen? Op onze campagnesite vindt u nog veel meer artikelen over slimme oplossingen. Kijk voor meer informatie op analysemaatschappij.nl

EDITORIAL

GER BARON

CHIEF TECHNOLOGY OFFICER VAN AMSTERDAM

De stad als oplossing – Dr. Pieter Ballon

‘‘Smart cities zijn geen technocratische, maar een democratische keuze. Wat vinden we ideaal? Wat willen we per se vermijden? Hoe moeten we dat alles in de praktijk brengen? Dat zijn keuzes die we samen moeten maken. Enkel dan wordt de stad weer de oplossing in plaats van het probleem.”

‘Overal in de stad zie je digitale transformatie’ Lees meer op pagina 8

Lees verder op pagina 2

PEFC_5dec2016.indd 1

28-11-16 14:02

2 EDITORIAL – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

DRIE DIGITALE TOPPERS – LEES ALLE VOLLEDIGE ARTIKELEN OP ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL 1. Rob Kreiter: “Binnen het energiesysteem wordt het aandeel van fluctuerende bronnen, zoals zon en wind, steeds groter. Daardoor is op termijn veel flexibiliteit nodig: in de vorm van opslag, back-up vermogen of gebruik dat meelift met het aanbod.”

2. Bas van Abel: “Ik denk dat in de toekomst alle mobieltjes modulair zijn. Ik denk dat er ook geen ontkomen aan is, net als aan het gebruik van recyclede materialen. De bedoeling is dat alles vervangbaar is.”

3. Jacqueline Cramer: “Ik zie de laatste jaar of tien een beweging, waarbij mensen allerlei initiatieven van onderaf ontwikkelen. Mensen met idealen, die het heft in eigen hand nemen en die bereid zijn daar heel hard voor te werken.”

ANTONIE TIPT! Nederland loopt al voorop op het gebied van Smart Cities, maar het kan altijd nog beter. Op pagina 5 vertelt Hans Nouwens over de verkiezing De Slimste Stad van Nederland. Hierin komen allerlei nieuwe, slimme initiatieven naar voren!

Antonie de Puijsselaar, Project Manager

‘De private software van drones, intelligente auto’s, apps en cameraof beveligingsnetwerken, moet gecontroleerd en gecertificeerd worden’

INHOUD 4 5

Slimme projecten ‘We lopen voorop, maar het kan altijd beter’

6

Expert panel

8

Profiel interview: Ger Baron

10

Aardgas uit de wijk

12

Daan Roosegaarde: ‘Nederland is één groot kunstwerk’

Dr. Pieter Ballon (imec & Vrije Universiteit Brussel) Auteur van ‘Smart Cities’

14

Duurzaam kantoorpand is maatwerk

15

Van vastgoed naar los-goed

DE STAD ALS OPLOSSING

ANALYSE SMART CITIES

e stad is in wezen de meest efficiënte, productieve en duurzame samenlevingsvorm. Het is bewezen dat de interactie tussen mensen in de stad de lonen en de creativiteit sneller dan gemiddeld doet stijgen. Helaas geldt dat ook voor negatieve effecten van interactie, zoals ongevallen, misdaden en besmettingen. Er zit dus in onze steden een mechanisme dat hen continu doet groeien, maar dat hen ook op den duur onleefbaar dreigt te maken.

en gebruik, en tussen de fysieke en de digitale wereld. Hierbij moeten zowel de publieke als private sector betrokken zijn.

Hoofdredacteur:

Mats Gylldorff

Redacteur:

Marjon Kruize

Office Manager:

Amanda Ghidoni

Ten tweede regulering om de negatieve aspecten van deze evolutie, zoals aantasting van de privacy of gebrekkige beveiliging, zoveel mogelijk op te vangen. Ook de private software van drones, intelligente auto’s, apps en camera- of beveligingsnetwerken moet gecontroleerd en gecertificeerd worden. Regulering mag niet stoppen bij de fysieke stad.

Layout:

European Media Partner

Tekst:

Katrien Baarendse

D

En dat is waar innovatie kan helpen. Een nieuwe generatie van kleine en ‘slimme’ sensoren en actuatoren, gekoppeld aan big data analytics en cloud computing, maken het mogelijk om ICT in om het even welk object, van elektriciteitsmeters tot verkeerslichten en van armbanden tot brillen, te stoppen. Het gevolg is een continue stroom van real-time data, op basis waarvan ons energieverbruik duurzamer wordt, een modal shift in mobiliteit dichterbij komt, criminaliteit en geluidsoverlast efficiënter worden aangepakt, en waarvan ook lokaal winkelen, toerisme en de deeleconomie profiteren. In tijden van teruglopende overheidsbudgetten en stijgende complexiteit is de slimme stad geen luxe maar een noodwendigheid.

Hier zijn echter drie voorwaarden aan verbonden. Allereerst een sterke afstemming tussen verschillende technologieën onderling, tussen technologie

Volg ons digitaal:

@europeanmediapartner

Antonie de Puijsselaar antonie.de.puijsselaar@europeanmediapartner.com Project Manager:

Managing Director: Jonathan Andersson

Wendy de Liefde Ger de Gram Tseard Zoethout Erzsó Alföldy Koos Plegt

Tenslotte een duidelijke Research, Development & Innovation (RDI)-rol voor de stad. Elke organisatie die met snelle technologische vernieuwingen te maken krijgt, investeert erin. Iedereen… behalve onze steden. Die RDI moet samen gebeuren met bedrijfsleven, kennisinstellingen en, vooral, met de burger.

Dat laatste is geen luxe. Smart cities zijn geen technocratische, maar een democratische keuze. Wat vinden we ideaal? Wat willen we per se vermijden? Hoe moeten we dat alles in de praktijk brengen? Dat zijn keuzes die we samen moeten maken. Enkel dan wordt de stad weer de oplossing in plaats van het probleem.

analysemaatschappij.nl

Recycle of geef het magazine door!

Malini Witlox Coverfoto:

Willem de Kam

Gedistribueerd:

Het Financieele Dagblad 2017

Drukkerij:

RODI Rotatiedruk

Amsterdam Smart City

European Media Partner Nederland B.V Kleine-Gartmanplantsoen 21, 1017 RP Amsterdam Tel: +31 202 622 010 Email: nl@europeanmediapartner.com www.europeanmediapartner.com

European Media Partner is gespecialiseerd in contentmarketing en native advertising.

Wij combineren redactionele inhoud met themakranten die bij toonaangevende dagbladen zijn bijgevoegd. Wij zorgen ervoor dat de boodschap van uw merk wordt overgebracht, en uw doelgroep de juiste beslissingen neemt.

ADVERTORIAL

Slim elektriciteitsnet verbetert economische oplossingen Energietransitie In april kondigden vijf partners het grootste smart electricity grid van Europa aan.

Een slim elektriciteitsnet dat op verschillende manieren antwoord biedt op vragen vanuit de Energietransitie.

pas inschakelen bij laag tarief. Zo wordt energieverbruik verbonden aan de opwekking en blijven de kosten beperkt.”

Het initiatief is uniek door zijn schaal, locatie en de samenwerking tussen bedrijven en overheid. In 2020 willen Stedin, Omnetric, Lyv Smart Living, Siemens en de gemeente Rotterdam 20.000 aansluitingen realiseren in een rendabele business-case. Het smart grid start in het Rotterdamse innovatiedistrict Merwe-Vierhavens, een plek waar stad en haven elkaar overlappen.

Pieken spreiden Het marktaandeel van hernieuwbare energie groeit en elektrische producten vervangen hun fossiele voorgangers. “Elektrisch rijden en koken hebben de toekomst,” verklaart David Peters, directeur Strategie & Innovatie van Stedin. “Met het smart grid krijgen we meer inzicht en kun je pieken beter spreiden, waardoor congestie in je netwerk wordt teruggedrongen. Dat scheelt de samenleving grote investeringen.”

Smart Grid in het kort Het principe van een smart grid is eenvoudig, stelt Leo Freriks, Government Affairs Manager bij Siemens: “Het elektriciteitsnet geeft de prijs per kilowattuur door. Als de zon bijvoorbeeld feller schijnt en er dus meer hernieuwbare energie beschikbaar is, gaat de prijs omlaag. Eindgebruikers stellen via hun slimme meter in welke apparaten

Stedelijke inrichting Het heeft ook gevolgen voor de inrichting van de stad, ziet Ronald Prins, directeur RuimtelijkEconomische Ontwikkeling bij de gemeente Rotterdam: “Wij gaan daarom in gesprek met energieverbruikers, -opwekkers en een groeiende groep die beide doet, over de kansen die slimme energienetten hen bieden. De stad wil de juiste

SMART GRID

INNOVATIE

SLIM INVESTEREN

NIEUWE BUSINESS MODELS

WERKGELEGENHEID

condities scheppen voor de Energietransitie. Dus worden dit soort ontwikkelingen en de regelmatige samenwerking standaard onderdeel van ons ruimtelijke én economische beleid.”

Vervolgstappen Siemens ziet het Rotterdamse project als bijzondere showcase en groeimodel, vertelt Freriks: “Smart

grid-projecten missen vaak belangrijke partners.

In dit project zit juist iedereen die je nodig hebt om schaalgrootte te bereiken en door te kunnen stoten. Dit model zou ook voor andere commodities een voorbeeld kunnen zijn.”

Ontdek meer op rotterdam.nl

ADVERTORIAL

Smart City Den Haag ‘Zonnen op het slimste strand van Nederland’

Over de hele wereld trekken steeds meer mensen naar de stad. Dit maakt steden groter en belangrijker, maar het betekent ook dat de druk op publieke voorzieningen, infrastructuur en milieu verder toeneemt. Dat vraagt om slimme technologische oplossingen. In Den Haag werken de gemeente, ondernemers, inwoners en kennisinstituten nauw samen om die oplossingen te vinden voor de verbetering van bereikbaarheid, kwaliteit van leven, veiligheid en economische groei. Door een ‘slimme’ stad te zijn is én blijft Den Haag een aantrekkelijke stad om te wonen, werken en recreëren.

Den Haag is hard op weg om een van de ‘slimste steden’ van Nederland te worden. “We moeten juist nu investeren in slim gebruik maken van ICT-toepassingen en het innovatievermogen van de stad.

Niet alleen om de leefbaarheid en duurzaamheid te vergroten, maar ook om onze concurrentiepositie te versterken”, legt Brian Benjamin, programmamanager Smart City van gemeente Den Haag uit. “Dat vraagt om een overheid die nauw samenwerkt met alle partijen in de stad.” Bij de pilots en projecten die worden opgezet wordt gebruik gemaakt van de laatste technologische ontwikkelingen op het gebied van mobiele connectiviteit, de Cloud, Big Data, sensortechnologie, duurzame energiebronnen en nieuwe vormen van transport.

In een Smart City worden voor veel complexe problemen innovatieve oplossingen gezocht. Bijvoorbeeld voor ouderen die langer zelfstandig willen blijven wonen, maar die daarbij wel hulp nodig hebben. Aanpassingen in huis en nieuwe technologie helpen daarbij. Ook wordt gekeken naar het combineren van een traditionele lantaarnpaal met andere functies zoals een oplaadpunt voor een elektrische auto, het meten van de luchtkwaliteit en de verkeersdrukte. Door de koppeling met sociale media kan een inwoner of bezoeker dan ook snel zien waar nog een plek vrij is om de auto op te laden of welke straten in verband met drukte beter vermeden kunnen worden.

Een ander voorbeeld is de warmte-koude atlas waarmee Den Haag via slimme software inzicht geeft in de warmtevraag per gebouwtype en van het bestaande en potentiële aanbod van duurzame warmtebronnen in de grond. Dit geeft bewoners en bedrijven een beeld van de kansen en duurzame oplossingen waar ze zelf mee aan de slag kunnen.

Door stedelijke innovatie te koppelen aan gebiedsontwikkeling combineert de gemeente werk met werk Benjamin: “De combinatie van data is daarbij heel zodat bewoners zo min mogelijk overlast hebben. belangrijk. Daardoor maken we betere keuzes. BijScheveningen is daarom ideaal om de komende jaren voorbeeld data die we krijgen uit sensoren waarmee te laten zien wat er allemaal aan ‘smart’ oplossingen we de bodemtemperatuur meten, combineren we met mogelijk is, omdat daar toch al veel (bouw) werkzaamdata van het KNMI. Zo voorspellen we nauwkeurig heden gepland staan. Eén van de slimme oplossingen waar en wanneer we moeten strooien in het kader is het transformeren van lantaarnpalen naar zogevan gladheidsbestrijding. Op die manier besparen naamde Smart City Hubs. Mogelijkheden zijn onder we jaarlijks duizenden euro’s omdat alleen gestrooid meer het op afstand beheren van verlichting, het meten wordt wanneer en waar het nodig is.” van luchtkwaliteit, verkeersdrukte en geluidoverlast.

Brian Benjamin, programmamanager Smart City van gemeente Den Haag

“Op die manier besparen we jaarlijks duizenden euro’s omdat alleen gestrooid wordt wanneer en waar het nodig is” Ook snelle mobiele communicatie en veiligheid rond evenementen en informeren van bezoekers tijdens drukke dagen behoort tot de mogelijkheden.

Door verschillende functies in één Smart City Hub te concentreren wordt wildgroei van palen en sensoren voorkomen. “Scheveningen als living lab voor slimme en verrassende (digitale) dienstverlening, dat is onze ambitie. We willen vooral ook leren hoe je dit kunt betalen en opschalen. De digitale infrastructuur van de badplaats gaat als blauwdruk dienen voor andere steden, nationaal en internationaal”, voorziet Benjamin.

4 INNOVATIE – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

SLA JE ENERGIE OP

DUURZAME INNOVATIE

VERBETERDE LEEFBAARHEID

LANGER THUIS WONEN

Heb je het over smart cities, dan moet ook zeker het opslaan van energie uitgelicht worden. Andreas Plenk, verantwoordelijk voor de verkoop van energieopslagsystemen bij Alfen, legt uit. “Je moet energieopslagsystemen, laadpalen voor elektrische auto’s en slimme transformatorstations ontwikkelen en produceren, dat zijn key-elementen om smart grids te realiseren.”

Ook in andere delen van Zuid-Holland wordt gewerkt aan smart cities, bijvoorbeeld bij The Green Village-project.

Dit platform – een samenwerking tussen onder meer wetenschappers, de TU Delft, verschillende overheden en het bedrijfsleven – heeft als doel een green village of smart city zodanig na te bootsen, dat vóór de uitrol over heel Nederland korte metten kan worden gemaakt met alle kinderziektes. Serge Santoo, manager Marketing, Communication en Co-creation van The Green Village: “De rol van de projectorganisatie is het leveren van grond, de juiste infrastructuur, netwerk en afspraken met overheden. Bijvoorbeeld stratenplannen en vergunningen. En we houden ons bezig met veiligheid en privacy. Want niet iedereen zal persoonlijke gegevens willen delen in ruil voor innovatie.”

In het kader van de ontwikkeling van smart cities werkt de gemeente Rotterdam momenteel hard aan het Europese subsidieproject RUGGEDISED. Per 1 november 2016 is daarmee, samen met een internationaal consortium van 34 (inter)nationale partners, gestart. Met TNO, TU Delft, Erasmus Universiteit, Eneco, Ballast Nedam Heijmans, RET, FI en KPN wordt de duurzame stad Rotterdam ontwikkeld, met de pijlers ICT, mobiliteit en energie. Dat gebeurt in RotterdamZuid rondom Ahoy en winkelcentrum Zuidplein. “Dit gebied is toe aan een herontwikkeling”, stelt Albert Engels, overall coördinator van RUGGEDISED. “Daar willen we de komende jaren veel extra’s doen, zoals het creëren van werkgelegenheid, het terugdringen van de CO2-uitstoot, het opslaan van warmte in asfalt, het beter organiseren van parkeergelegenheid en elektrisch busvervoer.”

In Den Haag werken zorg- en welzijnsorganisaties, kennisinstellingen, woningcorporaties en de gemeente aan het iZi Gezond Lang Thuis-project. Het project wil kwetsbare groepen in de samenleving – ouderen, maar ook mensen met een beperking – het leven makkelijker maken met behulp van technologie, zodat ze langer zelfstandig thuis kunnen blijven wonen. “Techniek heeft echter wel een ondersteunende rol: het contact met de eigen omgeving (familie, vrienden, mantelzorgers en huisarts) blijft belangrijk”, aldus programmamanager Sander Olsthoorn. “Voorop staan de wensen van bewoners en hun behoefte om zelfstandig te blijven.” De programmamanager noemt als voorbeeld een robotstofzuiger. Voor de één slechts een gadget, maar voor de ander een tool om zelf de regie over zijn leven te houden. “Met de stofzuiger kunnen mensen zelf bepalen wanneer er schoongemaakt wordt, en zijn ze minder afhankelijk van mantel- of thuiszorg.”

Zoiets ‘simpels’ kan dus al het verschil maken, stelt Olsthoorn. “Evenals zorgrobot Tessa, van start-up Tinybots. Die geeft dementerende ouderen een seintje als ze hun medicatie moeten innemen of dat ze over een kwartier een afspraak hebben.

Vaak wordt dit soort technologie aanbodgedreven gerealiseerd. Dat willen wij bewust anders doen.”

Alfen’s energieopslagsysteem, TheBattery, wordt voor diverse toepassingen ingezet. “Bij het windpark Giessenwind langs de A15 wordt de geproduceerde energie opgeslagen om deze vervolgens in te zetten wanneer de energievraag hoog is. Op deze manier worden 5000 huishoudens van duurzame energie voorzien”, legt Plenk uit. “Het systeem kan ook worden toegepast als buurtbatterij, waarbij wijkbewoners een stukje van de batterij kunnen gebruiken om hun duurzaam opgewekte energie in op te slaan. Ook kunnen we piekbelastingen, bijvoorbeeld vanuit laadpleinen voor elektrische auto’s, met ons systeem stabiliseren.”

Het opslagsysteem wordt uitgevoerd met verschillende batterijen. “Op dit moment wordt er een mega-opslagproject gerealiseerd op basis van BMWbatterijen voor een windpark van Nuon”, vervolgt Plenk. “Autobatterijen, welke zijn toegestaan voor vervoer, maken ons opslagsysteem tevens geschikt voor mobiele toepassingen, bijvoorbeeld voor festivals. Ook tijdelijke bouwplaatsen in steden kunnen zo op een duurzame manier van energie worden voorzien. De batterij kan vervolgens weer opgeladen worden bij windmolens.”

The Green Village is een openluchtlab waar gewoond en gewerkt wordt met daarop alles wat je in een buurt kunt tegenkomen.

Het lab is bedoeld voor het testen van duurzame innovatieprojecten in de woon-, werk- en leefomgeving, vertelt Santoo. “Want we weten dat cities ‘smarter’ moeten, maar op welke manier dan?” Met vrijwel alles kan geëxperimenteerd worden, omdat The Green Village een regelluw terrein is, aldus Santoo. “Over een paar weken wordt het terrein ook echt door studenten bewoond, waarbij de innovaties – denk aan slimme lantaarnpalen, onderdeel van het Smart City Hubs project van Eneco, Sustainder, Huawei en Luminext, die automatisch dimmen bij weinig drukte, palen die fijnstoffen kunnen meten, of die een signaal afgeven aan veiligheidsdiensten als het ergens té druk wordt – getest worden.”

RUGGEDISED heeft als doel de leefbaarheid voor inwoners van Rotterdam te verbeteren. Engels: “De gemeente Rotterdam heeft hierbij een coördinerende rol. Overigens zijn we naast RUGGEDISED ook op regionaal niveau bezig met een zogenaamde Roadmap Next Economy; een samenwerking tussen zo’n veertig steden, marktpartijen en kennisinstellingen met als doel de economie van de metropoolregio Rotterdam/Den Haag te verbeteren. RUGGEDISED is daar eigenlijk een voorproefje van.”

SLIM ÉN DUURZAAM Onze steden worden steeds slimmer en daarin speelt duurzaamheid een grote rol. Op onze campagnesite, analysemaatschappij.nl vindt u nog veel meer artikelen over slimme oplossingen om onze steden duurzaam te maken.

Grip en overzicht in de ontwikkeling van uw Smart City Welke concrete stappen kunnen worden gezet op het gebied van Smart City? Hoe kunnen Smart City-initiatieven gebundeld worden en hoe kunnen ze écht in het dagelijks werkproces worden opgenomen? Vragen die veel gemeenten hebben. Future Insight helpt met het beantwoorden van deze vragen door op een innovatieve en slimme manier processen, data en tools uit te lijnen. Zo bieden ze inzicht in de kansen en valkuilen en is er grip voor het zetten van de volgende stap. Future Insight werkt onder andere mee aan de Europese H2020 Smart City-projecten Espresso en RUGGEDISED. Met deze werkwijze biedt Future Insight inzicht, door in samenwerking de verschillende Smart City-pijlers zoals mobiliteit, energie, water en veiligheid te analyseren. Door deze analyses wordt een strategie ontwikkeld. Deze strategie wordt afgestemd op onderzoek naar de identiteit van de stad, de betrokkenen en de bestaande data en technologie. De uitkomst is een plan voor de ontwikkeling naar een Smart City met de juiste focus voor úw organisatie.

Door vervolgens de slimme en vooral open technieken in hun online samenwerkingsplatform Clearly te gebruiken, om de eerste Smart City-initiatieven vorm te geven, ontstaat er inzicht voor alle betrokkenen. Dit inzicht is cruciaal voor een optimale samenwerking. En alleen door een optimale samenwerking kan een gestructureerde ontwikkeling naar een Smart City plaatsvinden.

Daarnaast wordt een schaalbare, flexibele en open 3D-infrastructuur gebruikt, waardoor er direct een toekomstbestendige oplossing wordt gebouwd. Iedereen heeft zo grip op de Smart City-projecten en zo wordt samenwerking een stuk simpeler en leuker!

Future Insight biedt naast Clearly ook begeleiding en kennis op het gebied van 3D, GIS, omgevingsmanagement en samenwerking. In de ontwikkeling van het project RUGGEDISED heeft Future Insight haar toegevoegde waarde bewezen. Projectleider Albert Engels heeft Future Insight naar voren geschoven als ‘most innovative SME binnen het Ruggedised project’ richting de Europese Commissie. Engels: ’Mede door de energie en innovatiekracht van Future Insight loopt het RUGGEDISED project nu voorop met de ontwikkeling van het 3D-model van Rotterdam, dat een belangrijke basis vormt van de Digitale Stad.’

Samen kijken naar de mogelijke Smart City ontwikkelingen? Neem contact op met Rick Klooster rick@futureinsight.nl +316 46 90 97 79

ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL – VERDIEPING

‘WE LOPEN VOOROP, MAAR HET KAN ALTIJD BETER’ Het ‘smart’ maken van Nederlandse steden is meer dan booming, zo stelt smart city-specialist Hans Nouwens. “Nederland is een innovatief land, en loopt ook op het gebied van smart cities al jaren voorop.” En toch valt er deels nog een wereld te winnen.

Foto: INDYMAH2017

worden gegeven in Data Science en Big Data in het beroepsonderwijs.”

Maar we hebben nog meer kennis nodig als het gaat om dataverzameling en wat je daar vervolgens mee doet, vindt Nouwens. “En niet alleen op vakscholen, dat begint al bij het basisonderwijs. Want jong geleerd…”

Ontwikkelingen zoals klimaatverandering, stedelijke groei, digitalise-

ring en de uitputting van fossiele brandstoffen vragen steden om toekomst-proof oplossingen.

Werken met data levert innovatieve concepten op waarmee steden hun lokale steentje kunnen bijdragen aan de wereldproblematiek, zo is te lezen in de Nationale Smart City Strategie NL. Het rapport is samengesteld door veertig vertegenwoordigers van steden, veertig bedrijven en dertig wetenschappers.

Nouwens: “De verkiezing De Slimste Stad van Nederland hebben we opgezet om de bewustwording van de overheid rondom smart cities te vergroten.”

“IBM heeft de term ooit bedacht als

De volgende fase in de smart

marketingkreet, maar ‘smart’ zijn onze ‘cities’ al even”, vertelt Nouwens. “De verkiezing De Slimste Stad van Nederland hebben we opgezet om de bewustwording van de overheid rondom smart cities te vergroten.” Het aantal aanmeldingen – denk aan slimme stoplichten die bij regen langer op groen blijven staan voor langzaam verkeer, en water dat met water uit de mijnen wordt opgewarmd – rees de pan uit. “En dus moesten we uiteindelijk eerder dan gepland ‘de lijnen sluiten’. Hoewel we het ons vaak niet realiseren, loopt Nederland dus voorop op het gebied van smart cities.”

‘Krachten bundelen, dan komen we er wel’

Ook op nationaal niveau zijn er acties

city-ontwikkeling is om al die projecten op te schalen naar andere steden, en om samen te werken, vertelt Nouwens. Daarvoor is het programma Nationaal Smart City Living Lab opgezet. Partijen als Geonovum, Kadaster, PwC, Smart City Academie en het RIVM ondersteunen het initiatief. “Zes Nederlandse steden doen al mee met het Living Lab, een zevende plek wordt vervuld door de winnaar van de Slimste Stad-verkiezing 2017. We begeleiden deze steden intensief op het gebied van smart cities-ontwikkeling, bijvoorbeeld door ze te helpen bij programmamanagement en communicatie.”

Maar steden kunnen elkaar ook

aanvullen als het gaat om het smart city-beleid. Zo wordt in het eerdergenoemde rapport de zogenaamde buddy-aanpak aangeraden. Door met elkaar mee te kijken bij publiek tenderen kun je elkaar tijdens het traject adviseren, niet pas achteraf.

Vooroploper of niet: volgens Nouwens

is er in ons land nog een wereld te winnen als het gaat om smart cities en educatie. “Zogenaamde ‘digiwijsheid’ wordt nog niet volop onderwezen in Nederland. Natuurlijk zijn er wel scholen die zich in de materie verdiepen, zoals de Erasmus Universiteit die datawandelingen organiseert, en lessen die

nodig, besluit Nouwens. Denk aan de ontwikkeling van lantaarnpalen die tegelijkertijd stroom leveren voor sensoren die de luchtkwaliteit en geluidsdruk meten. Nouwens: “De lamp moet dan uit kunnen, zonder dat de stroomvoorziening naar de luchtkwaliteitmeter wordt verstoord. Dát zijn voorbeelden van innovaties die we landsbreed zouden moeten oppakken. Krachten bundelen, dan komen we er wel.”

Wendy de Liefde

FEITEN Een smart city draagt op lokaal niveau bij aan de wereldproblematiek. Expert Hans Nouwens: “Er zijn twee bewegingen: de topdownbeweging, de verantwoordelijken voor een bepaalde stad zoals overheid of politie, die het eigen werk beter en goedkoper wil kunnen uitvoeren. En de bottomupbeweging, bestaande uit de inwoners zelf.

Zij willen hun leefgebied zo aantrekkelijk mogelijk maken. Beide profiteren van de digitalisering op stedelijk niveau.”

VRAGEN AAN JENE VAN DER HEIDE

Adviseur Strategie en Beleid bij het Kadaster.

Waarom is een sensorenregister van belang?

“Er zijn enorm veel sensoren en er komen er alleen maar meer bij, ook in de openbare ruimte.

Niemand weet waar alle sensoren zich bevinden en wat ze doen. Laat staan, wat er gebeurt met de data die deze sensoren verzamelen. Die data verdwijnt veelal in databases van (buitenlandse) bedrijven, maar er kan veel meer maatschappelijks mee gedaan worden. Deze sensordata, gemeten in de openbare ruimte, zouden open moeten zijn.

Een sensorenregister wijst de weg.”

Op welke wijze wordt verkregen data nu verwerkt?

“Je moet nu echt goed zoeken naar beschikbare en toegankelijke sensordata. En als je toegang hebt is de kwaliteit van de data vaak onbekend of kan deze niet gekoppeld worden. Hierdoor weet je niet of deze van waarde is voor jouw vraagstuk.”

Zijn er afspraken over het gebruik van sensoren?

“Eigenlijk nog niet. Het is nú tijd om een sensorenregister voor de openbare ruimte te maken. Het zou goed zijn om hier landsbreed afspraken over te maken. Dan weten we wat waar gemeten wordt in de openbare ruimte en hoe je bij de data kan.”

STUREN OP DATA: BETER VOORKOMEN DAN GENEZEN Er is een enorme hoeveelheid aan data afkomstig uit ‘objecten’ in de openbare ruimte, zoals het rioolnetwerk, gemalen en straatverlichting. Door koppeling en analyse van die gegevens kan niet alleen het beheer van die objecten, maar ook de leefbaarheid in steden verbeterd worden.

Inhoudelijke kennis koppelen aan data Camiel Eldering, bedrijfsleider i-Sago: “Onze consultants brengen vakinhoudelijke kennis van watersystemen en aanverwante beheerprocessen met zich mee. Gecombineerd met de innovatieve automatiseringskennis van Ireckon kunnen wij zo data afkomstig uit ‘objecten’ verzamelen, analyseren en verwerken tot nuttige informatie.”

Voorspellen Bart van Roon, directeur Ireckon Water: “Door de ontwikkeling van geavanceerde data-analyses op open dataplatforms zij wij in staat nieuwe inzichten te bieden die tot nu toe onmogelijk waren. Daardoor kunnen allerlei mankementen, zoals kapotte pompen of versleten onderdelen, worden opgespoord en

vervangen. Door gericht rekening te houden met risico’s die zo zichtbaar worden, kunnen wij data preventief inzetten om onnodige activiteiten en kosten te vermijden. Als je pomp bijvoorbeeld niet goed is afgesteld, kan het hele waterzuiveringssysteem er vervolgens onder gaan lijden. Dankzij die data kan de werking van het onderliggende object aanzienlijk verbeterd worden.”

Efficiënt en kostenbesparend Van Roon: “Door data-analyse kan beheer efficiënter en meer preventief worden uitgevoerd. Dit levert gemeentes en waterschappen een flinke kosten- en energiebesparing op, evenals beperkt overlast voor burgers, milieu en volksgezondheid. Bijvoorbeeld door ervoor te zorgen dat na een stevige regenbui je straat niet helemaal blank komt te staan.”

Smart City Water System Zo is i-Sago onlangs met Europese subsidie een project gestart, waarbij sensoren in de riolering worden geplaatst. Eldering: “Daarmee kunnen wij straks nog meer data uit de riolering halen die kennis opleveren over

ADVERTORIAL

efficiënter gebruik en beheer naast minder wateroverlast.

Met behulp van die sensoren kunnen bovendien allerlei gevaarlijke situaties worden gedetecteerd, zoals industriële lozingen en drugslabs. Iets wat momenteel alleen nog steekproefgewijs gebeurt.”

Meer weten? www.i-sago.nl www.ireckonwater.com

5

6 EXPERT PANEL – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

Judith Boelhouwers Senior adviseur Verkeer, gemeente Rotterdam

Joep Arends Mark van Kerkhof Managing consultant smart en green Senior manager innovatie Deloitte mobility bij APPM Management en initiatiefnemer Tailoride Consultants

Bram Hendrix Manager Smart Mobility AutomotiveNL

Eén van de belangrijkste uitdagingen voor steden van de toekomst is om mobiliteit op een slimme en gezonde manier te organiseren. Rotterdam wil koploper zijn in Smart Mobility. Daarbij gaat het altijd om de vraag hoe slimme mobiliteitsinnovaties kunnen bijdragen aan Rotterdam als gezonde, aantrekkelijke en economisch sterke stad.

We richten ons op verschillende thema’s.

Door het beter inwinnen en uitwisselen van informatie over mobiliteit kunnen we slimmer en efficiënter omgaan met de schaarse ruimte, de beschikbare infrastructuur en zijn reizigers beter geïnformeerd, waardoor ze efficiëntere keuzes kunnen maken. Daarvoor zullen we verschillende datasets van wegbeheerders, navigatiesystemen, mobiele telefoons en ovbedrijven combineren.

Eigenlijk moet je iedere vorm van mobility smart maken. ‘Stupid mobility’ zou niet meer moeten bestaan: in de file staan, wachten op een bus, het bezit van een eigen fiets etc. Dat betekent niet alleen dat we moeten innoveren, maar vooral ook dat we slimmer moeten organiseren.

Door de groei van de steden komt er een enorme druk op het vervoer in de stad. Alle middelen moeten worden ingezet om mensen snel en efficiënt van a naar b te krijgen.

Bijvoorbeeld bij evenementen, wanneer veel mensen op dezelfde tijd op dezelfde plek zijn.

Internet of things bereikt ook de mobilisten: de connected traveller heeft de toekomst. Voor al zijn reizen maakt hij een slimme combinatie van vervoersmogelijkheden. Het bezit van een auto is daarbij in de toekomst minder van belang; het draait om de reis en met welk vervoersmiddel je die optimaal kunt maken.

Een tweede thema betreft het laten communiceren van voertuigen onderling en met wegkantsystemen, zoals verkeerslichten (C-ITS). Zo kunnen we de luchtkwaliteit verbeteren en het comfort voor reizigers verhogen. Ook werken we aan het ontwikkelen van groene golven voor fietsers, waarbij zij bijvoorbeeld via hun mobiele telefoon door verkeerslichten kunnen worden gedetecteerd.

C-ITS vormt de opmaat voor een andere slimme technologie: zelfrijdende voertuigen.

Rotterdam doet onder andere samen met de Metropoolregio Rotterdam, Den Haag, de TU Delft en Hogeschool Rotterdam onderzoek naar de effecten van zelfrijdend vervoer in stedelijk gebied.

Innovaties komen er snel en veel, het slim organiseren daarvan gaat veel langzamer.

Daar zit de opgave! Je kunt wel allerlei slimme apps ontwikkelen, maar om deze effectief in te zetten moet er beter worden samengewerkt.

Dat geldt vooral voor de wereld van de mobiliteit waar de overheid een grote rol speelt als het gaat om het stellen van (rand) voorwaarden.

We zullen de overheid slim moeten verbinden met de markt en de wetenschap. Deze hebben een voedingsbodem nodig waarop zij kunnen ontwikkelen. De overheid moet ruimte bieden om te experimenteren en kan vernieuwing aanjagen.

Nederland is wereldwijd één van de koplopers als het gaat om Smart Mobility. Of het nu gaat om ons fietssysteem, onze leidende positie op het gebied van Elektrisch Vervoer, ons toonaangevende OV-systeem of onze initiatieven rond ITS en zelfrijdende auto’s.

Er liggen kansen om Nederland als proeftuin te laten functioneren en onze leidende rol in de wereld te versterken en uit te bouwen.

Organiserend vermogen is daarbij cruciaal!

Consumenten hebben de keuze uit steeds meer vervoersopties en aanbieders: taxioplossingen als Uber en Abel, het OV, SnappCar, BlaBlaCar, car2go en je eigen auto.

En je ziet slimme aanpalende oplossingen, zoals voor slim parkeren. Dat aantal zal in de toekomst alleen maar toenemen. Samen met Achmea werken we nu aan een platform waarmee we ‘multimodaal’ inzichtelijk willen maken welke opties er zijn om van a naar b te komen. Bijvoorbeeld het eerste stuk met de fiets en daarna verder met het OV. De ideale combinatie verschilt per situatie. Een dergelijke oplossing maakt reizen aangenamer, goedkoper en sneller. En gemeente en overheid krijgen beter inzicht in het effect van hun beleid. De oplossing kan ook realtime monitoren en ingrijpen.

Als er file is, raadt hij aan of je beter de auto kunt parkeren en op een andere manier verder gaat. Ook kun je eigen voorkeuren instellen, bijvoorbeeld als je niet met de fiets wilt reizen, per se duurzaam wilt reizen of een maximaal bedrag wilt uitgeven aan je reis en parkeren.

Over ongeveer acht maanden moet er een definitieve versie op de markt komen.

Dus ga je private-leasen, delen, verhuren en meerijden: Mobility as a service. Door verkeerslichten en voertuigen aan internet te koppelen, plan je optimaal hoe het verkeer zich gaat afwikkelen. Als je herkomst en bestemming weet, kun je verkeer veel beter afwikkelen en verdelen. Je mobiel gebruik je steeds meer als je persoonlijke reisassistent, eventueel geïntegreerd in het dashboard.

Daarop vind je waar je kunt parkeren en die voorspelt wanneer het stoplicht op groen springt. Ook het parkeren zal veranderen: minder blik in de steden, meer ruimte voor groen en ontmoeting.

Katrien Baarendse

VAN STUPID NAAR SMART Steden worden steeds slimmer. We maken gebruik van elektrische deelauto’s, slaan data op in sensoren en worden steeds duurzamer. Meer lezen over smart cities?

Kijk dan op onze campagnesite: analysemaatschappij.nl.

ONTDEK MEER OP ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

ADVERTORIAL

UTRECHT: GEZOND EN DUURZAAM GROEIEN MET SLIMME OPLOSSINGEN Utrecht is de snelst groeiende stad van Nederland.

Daarom vraagt de gemeente zich voortdurend af hoe ze optimaal kunnen bijdragen aan de gezondheid van de stad en haar inwoners. “We houden steeds in de gaten wat we moeten doen om de stad aantrekkelijker te maken en de doorstroming in de stad te stimuleren,” aldus Thomas Kruse, strategisch adviseur bij de gemeente. “Daarbij maken we veel gebruik van Smart City oplossingen.”

Tweede Fietsstad Utrecht heeft veel geïnvesteerd in slimme oplossingen voor de beriekbaarheid van de stad. De fiets speelt daarin een belangrijke rol. En dat werkt. Tijdens Velo-City werd onlangs bekend gemaakt dat Utrecht op twee staat wanneer het gaat om fietsvriendelijkheid en de stad streeft ernaar om nog verder te ontwikkelen. Zo is er bijvoorbeeld de P-route fiets. Een route met sensoren waarmee gemeten wordt hoe veel parkeerplekken er nog voor fietsers beschikbaar zijn. Zo weten fietsers direct waar in de buurt ze hun fiets veilig en betrouwbaar kunnen stallen.

Omdat er in Utrecht zo veel fietsers zijn ontstond hier ook de eerste fietsfile van Nederland. Een Utrechtse startup bedacht een speels systeem om een groene golf te stimuleren Achter in Zuilen, bij de Amsterdamsestraatweg wordt het systeem voor fietsers nu getest. De drukte op de weg wordt gemeten door sensoren en aan de hand daarvan verschijnen er symbolen op palen langs de weg die fietsers vertellen wat ze moeten doen. Staat er een schildpad in beeld? Dan is het voor de doorstroming handig om iets langzamer te gaan fietsen. Zie je een haas? Dan moet je iets versnellen. Zo sta je als fietser nooit meer stil voor een stoplicht en wordt de doorstroming gestimuleerd.

Het is een van de slimme oplossingen waarmee Utrecht het gebruik van de fiets stimuleert en de stad gezonder en duurzamer probeert te maken.

Het Stationsgebied In het nieuwe stationsgebied zijn allerlei voorbeelden van projecten op het gebied van milieu, klimaat en

ontwikkeling te vinden. Hier worden slimme oplossingen voor het milieu getest. Zoals bijvoorbeeld de Biowasmachine. Deze wasmachine, die zich onder de grond bevindt, reinigt het grondwater en functioneert daarnaast ook als een warmte-koude opslag. Wat vooral bijzonder is, is de schaal waarop dit in Utrecht gebeurd.

Ten zuiden van het stationsgebied, richting de A12, worden in de komende jaren meer dan 10.000 woningen gebouwd. Met normale stadsontwikkeling gaat dat niet goed; de dichtheid van woningen wordt veel groter. Alleen mét slimme oplossingen voor bijvoorbeeld mobiliteit en luchtkwaliteit is het mogelijk een hoogwaardig gezond stedelijk leefmilieu te creëren. Dat vraagt om elektrische deelauto’s, multimodale hubs en een Mobility as a Service (Maas)-dataplatform waarop inwoners en bedrijven mobiliteitsdiensten ontwikkelen, aanbieden en benutten.

Anders ontstaat elke ochtend en avond op de centrale uitvalsweg een vaststaande file die zo’n 2,5 duurt. In hetzelfde gebied, de Merwedekanaalzone, is intussen een atelier ingericht (Slim City Merwedekanaalzone) waar inwoners en bedrijven op basis van door de gemeente ontsloten data zelf allerlei nieuwe toepassingen ontwikkelen die bijdragen aan het leefklimaat. Duurzame oplossingen zoals het initiatief van Robin Berg met Smart Solar Charging nemen we in deze ontwikkelingen uiteraard ook mee.

Samenwerken en uitdagen “Om tot nog slimmere arrangementen te komen om de gezondheid van de stad te stimuleren is het van belang om samen te werken met andere organisaties in de stad,” stelt Kruse. “De maatschappij verandert steeds meer in een data economie. Bedrijven, inwoners en kennisinstellingen ontwikkelen nieuwe modellen waarin

slim gebruik van data centraal staat. De gemeente helpt deze partijen met het veilig en vertrouwd delen van hun data. Daarvoor heeft de Gemeente Utrecht een open dataplatform ontwikkeld, het City Innovation-platform.”

De leidinggevenden bij de Gemeente Utrecht hebben het afgelopen jaar vanuit een masterclass innovatie met informatie met hun medewerkers allerlei toepassingen ontwikkeld. “Virtual Reality, technologie, robotisering, kunstmatige intelligentie, het is allemaal aan bod gekomen,” stelt Kruse. “We ontwikkelen zo ook binnen onze organisatie een klimaat dat bijdraagt aan innovatie en uiteindelijk aan een gezonde stad.”

Binnen de gemeente Utrecht en partnerorganisaties als de Universiteit Utrecht, de Hogeschool Utrecht, het RIVM en TNO is een klimaat voor data-innovatie ontstaan waarin partijen hun kennis en kunde op het terrein van datatechnologie, sensoren en applicatieontwikkeling combineren. Bij de gemeente bijvoorbeeld zijn meer dan 60 pilots ontwikkeld waarvan sommigen nu het productiestadium bereiken.

Zoals applicaties voor parkeerbeheer en afvalwerking.

“Door het gebruik van data kunnen betere routes worden ontwikkeld, want door slimme containers weten we precies waar het afval is en hoe veel afval er in een bepaald gebied is,” vertelt Kruse. Van dat soort toepassingen ervaren de inwoners nu al direct nut. Zo is door slim parkeerbeheer de parkeerdruk gedaald. De leefbaarheid in wijken neemt toe, de betalingsbereidheid van bezoekers is exponentieel gegroeid, en medewerkers kunnen via apps direct zelf handhaven in plaats van achteraf te constateren dat het niet goed gaat.

Uiteindelijk gaat het om de inwoners van de stad.

Slimme oplossingen moeten in dienst staan van hen en een duurzaam antwoord bieden op de stedelijke vraagstukken van morgen.

Ontdek meer op www.utrecht.nl

8 PROFIEL – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

‘OVERAL IN DE STAD ZIE JE DIGITALE TRANSFORMATIE’ Ger Baron, Chief Technology Officer (CTO) van Amsterdam, ziet de grote impact van digitalisering op het leven in de stad. Met zijn team werkt hij aan het verwezenlijken van een smart city die leefbaar én duurzaam is.

De gemeente Amsterdam baarde in 2014 opzien door als eerste stad in Nederland een CTO aan te nemen.

Ger Baron, bekend met de stad vanwege zijn werkzaamheden voor de Amsterdam Economic Board, vervult sindsdien de rol van aanjager op technologisch gebied. Zijn taak is om te zorgen dat de gemeente technologie slim inzet om problemen in de stad op te lossen.

‘Smart cities’ is eigenlijk een lelijk

woord, vindt Baron. Liever heeft hij het over de overgang naar het digitale tijdperk en de impact die deze overgang heeft op het leven in de stad. Digitale transformatie is in Nederland nergens zo voelbaar als in de hoofdstad. Van de komst van Airbnb en het effect daarvan op toerisme en de huizenmarkt, de rol van Uber op de taximarkt tot het verdwijnen van banken en de rol van FinTech-ondernemingen: in Amsterdam gebeurt het allemaal tegelijk.

Waarom is het thema smart cities zo belangrijk voor de Gemeente Amsterdam?

“Technologische innovatie in de stad gaat gepaard met sociale veranderingen. Daarnaast kunnen we het gebruiken om problemen op te lossen, zoals verkeersoverlast of parkeerproblemen. De term ‘smart cities’ vind ik inmiddels een lege huls geworden, want het gaat niet alleen over technologie. Voor

mij is het net zo interessant om te zien hoe de samenleving verandert. De vraagstukken waar we nu tegenaan lopen zijn het gevolg van de overgang van het industriële naar het digitale tijdperk. Kennisoverdracht verandert door de rol van internet, maar het accent moet liggen op mensen, want daar ontstaat kenniscreatie.”

Hoe kan Amsterdam zich als stad verbeteren door technologie?

“We kunnen de stad mooier, schoner en veiliger maken. Je kunt bijvoorbeeld een vuilnisbak efficiënter ophalen als je weet wanneer je waar moet zijn. De vuilnisman hoeft dan niet elke dag hetzelfde rondje te rijden, maar krijgt gewoon een tablet mee. Maar ook kunnen we data gebruiken om het effect van ons beleid beter te meten.”

Een andere factor is dat overheden misschien ook wel moeten veranderen...

verwachten een antwoord, er is maatschappelijke druk.”

route. Dat maakt onze rol bijzonder en vraagstukken complexer.”

Hoe gaan jullie dat doen?

Wat is het meest interessante aan het werkgebied smart cities?

“We hebben als gemeente 13.000 medewerkers en in principe krijgt alles wat zij doen een digitale component. Mijn afdeling bestaat uit ongeveer twintig mensen en we zijn continu bezig om de rest van onze organisatie te empoweren. Wij willen hen de tools geven die zij nodig hebben om de verandering te maken, wat veel meer is dan het uitdelen van apps. Het gaat om het ontwerpen van digitale processen.”

Wat is er anders aan innoveren als overheidsorganisatie?

“Precies. Burgers verwachten een ander soort dienstverlening.

Fysiek een paspoort ophalen vinden veel mensen al flauw. Ze willen bijvoorbeeld zien welke gegevens de gemeente van ze heeft en dat we sneller inspelen op vragen.

Bijvoorbeeld over vakantieverhuur met Airbnb. Of denk ook aan de drones die nu overal verschijnen.

Wat moeten we daarmee? Mensen

“Digitale transformatie maakt van elk bedrijf een databedrijf. Dit geldt ook voor de overheid. Wij zijn technisch, aan de achterkant, ook gewoon een platform dat zaken valideert. Denk bijvoorbeeld aan uitkerings- en vergunningsaanvragen. Maar daarnaast is er de maatschappelijke waarde.

Een commercieel bedrijf kan zich richten op het individu, maar als overheid ben je er voor het collectief. Een voorbeeld: een navigatiebedrijf wil dat een automobilist zo snel mogelijk van A naar B komt en zij focussen op dat ene aspect.

Wij zijn ook verantwoordelijk voor de veiligheid van de overige verkeersdeelnemers, de luchtkwaliteit en de overlast voor bewoners langs de

“Veel van de infrastructuur hebben we sinds de Industriële Revolutie goed geregeld. Maar wat daar bovenop komt, is de digitale infrastructuur. Deze creëert data en zorgt ervoor dat mensen met alles en iedereen verbonden zijn. We staan nog echt in de beginfase om hier betekenis aan te geven. Mensen kunnen dingen doen die nog niet zo lang geleden onmogelijk waren, bijvoorbeeld een energiebedrijf beginnen, een zorgcollectief starten of taken van de overheid overnemen.”

Hoe kan digitalisering de leefbaarheid van de stad vergroten?

“De potentie daarvoor is enorm.

Het handelingsperspectief voor Amsterdammers kan vergroot worden. Met inzichten voor hun gezondheid, voor hun mobiliteit, voor alles. De keerzijde is dat we straks niet meer nadenken, omdat alles al voor ons bedacht wordt. Begrijp me niet verkeerd, convencience is prettig. Ik vind het ook fijn dat mijn supermarkt mij een doos boodschappen stuurt en aanbiedingen op maat. Je moet je er alleen wel van bewust zijn dat er een commerciële drive achter zit en dat bedrijven heel veel van je weten. Leven in het digitale tijdperk vraagt om nieuwe

skills. En ook op dat gebied spelen we als overheid een rol, bijvoorbeeld door het aanbieden van digitale werkplekken voor kinderen in bibliotheken.”

Welke kansen liggen er op het gebied van duurzaamheid?

“We gaan van energie uit gecentraliseerde systemen, zoals kolencentrales en het energienet, naar gedistribueerde systemen. Iedereen met zonnepanelen, zoals jij of ik, kan een energiebedrijf beginnen.

Niet voor niets duiken nu veel startups op de energiemarkt, want daar zit de grote disruptie op dit moment. Maar we gaan ook naar woon- en mobiliteitsconcepten als dienst. Denk aan energiebesparende en -opwekkende maatregelen voor je huis met een druk op de knop, met daarbij partijen die het voor je uitvoeren en financieren.

Qua mobiliteit zijn autodeelconcepten bijna onontkoombaar voor de stad, willen we de groei in mobiliteit kunnen opvangen. Eigenlijk zie je overal waar je kijkt, digitale transformatie.”

Koos Plegt

MEER ARTIKELEN LEZEN? Op analysemaatschappij.nl vindt u nog veel meer leuke en interessante artikelen over Smart Cities en slimme oplossingen

www.alfen.com

Slimme energieopslag

Slimme laadinfrastructuur

Slimme transformatorstations

absorbeert pieken in vraag en aanbod van elektriciteit, zorgt voor netstabiliteit en maakt autonome netten mogelijk.

zorgt dat elektrische auto’s altijd en overal op de meest optimale manier geladen worden.

sluiten duurzame energie aan op het net, geven inzicht in veranderende energiestromen en maken sturen op afstand mogelijk.

Alfen maakt Smart Cities mogelijk

ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

9

VRAGEN AAN KEES BOON

Voorzitter van PEFC Nederland.

Waar moeten we op letten bij het ontwikkelen van smart cities?

“Het is belangrijk dat er bij technologische innovaties ook integrale aandacht is voor duurzaamheid.

Kijkend naar de toekomst mogen we ons niet beperken tot alléén technologische vernieuwing.

Vernieuwing moet hand in hand gaan met duurzaamheid. Daarom moeten we ook goed kijken naar de klimaataspecten bij vernieuwing.

Ook moeten we letten op de maatschappelijke duurzaamheid van smart cities.”

Hoe kunnen bedrijven dit doen?

“Bijvoorbeeld door gebruik te maken van duurzame materialen.

Hout is een hernieuwbare grondstof die CO2 neutraal is. Daarnaast kun je er ook nog eens ontzettend veel mee doen. Denk bijvoorbeeld aan het gebruik van hout in wegmeubilair, lantaarnpalen en gebouwen.

Door hout te gebruiken kun je bijdragen aan het klimaatneutraal maken van smart cities.”

Hoe houden we de bossen waar het hout gekapt wordt duurzaam?

FEITEN

“Door bos duurzaam te beheren én duurzaam hout in te kopen.

Bij duurzaam beheerd bos wordt rekening gehouden met de biodiversiteit, de mensen die in het bos wonen en er werken en de instandhouding van de bosoppervlakte.

Gebruik van gecertificeerd hout levert een bijdrage aan het klimaat en aan duurzaam bosbeheer.”

Ger Baron begon zijn carrière als analist bij Accenture, alvorens in 2007 aan de slag te gaan voor het Amsterdam Economic Board.

Hier zette hij verschillende publiek-private partnerschappen op en startte hij projecten om ICT beter in te zetten voor de stad. Sinds 2014 is hij CTO van de Gemeente Amsterdam en verantwoordelijk voor innovatie, onderzoek en innovatieve partnerschappen.

Baas achter je eigen bureau

Hoogte, temperatuur, koeling en licht instellen op persoonlijk niveau Te koud of juist veel te warm op kantoor? Te fel licht of misschien te zwak? Voor veel werknemers is dit een herkenbaar probleem. Kantoorinrichter Ahrend introduceert daarom de Comfortwerkplek. Een innovatieve oplossing die werknemers persoonlijke controle geeft over de werkplek en hen zo optimaal faciliteert om productief en gezond te werken.

Veel medewerkers zijn ontevreden over het binnenklimaat, zo blijkt uit onderzoek van TNO. Tegelijkertijd komen er steeds meer grote open kantoren waar gebruikers geen invloed hebben op het klimaat. Eén algemeen klimaat leidt regelmatig tot comfortklachten op individueel niveau. Als er wel controle uitgeoefend kan worden op de temperatuur op de werkplek verwachten de gebruikers circa 6% productiever te zijn en 33% minder ‘sick building’ klachten te hebben. Dit blijkt uit het promotieonderzoek van Ir. Atze Boerstra voor TU Delft. Daarnaast heeft het regelbaar maken van zowel het niveau als de kleur van het licht volgens Lighting Europe ook invloed op de gezondheid en welzijn van de medewerker. Dit leidt tot hogere werkprestaties, minder fouten en minder verzuim.

Persoonlijk comfort Met de comfortwerkplek kan de kantoormedewerker de temperatuur, koeling, hoogte van het bureau én biodynamisch licht instellen naar eigen behoefte.

Hiermee neemt het comfort en de tevredenheid van de gebruiker toe. Door middel van een digitaal ergonomisch paspoort wordt de werkplek automatisch ingesteld op basis van persoonlijke voorkeuren.

De verwachting is dat dit een gunstig effect heeft op de productiviteit en het terugdringen van het ziekteverzuim. Nog niet eens gesproken over de forse energiebesparing die het oplevert; tot 24% op verwarming en tot 45% op koeling. Deze besparing is te danken aan het feit dat alleen de werkplekken die in gebruik zijn worden geklimatiseerd – in tegenstelling tot conventionele klimaatinstallaties. Uniek aan deze innovatie is dat al deze elementen volledig zijn geïntegreerd in de werkplek zelf.

Blijven innoveren In maart van dit jaar is de pilotfase van het zogenaamde TKI ImPeKt project (ImPeKt: Implementatie Persoonlijk Klimaat) gestart. Binnen dit project ontwikkelt en test Ahrend samen met

Abel Delft, Trilux, TNO, TU Delft, ING en Sodexo een prototype van een persoonlijk klimaatsysteem.

Het ImPeKt project wordt uitgevoerd met Topsector Energiesubsidie van het Ministerie van Economische Zaken.

Arnold Struik, Marketing & Innovation Director bij Ahrend: “We blijven innoveren om de werkomgeving van kantoorgebruikers steeds aangenamer te maken. Dit is weer een volgende, grote stap in

de personalisering van de werkplek. Ons doel is om de werkomgeving voor iedereen zo gezond en comfortabel mogelijk te maken.”

Meer informatie Wij laten u graag zien wat er mogelijk is! Ga naar www.ahrend.com/comfortwerkplek voor meer informatie.

10 TOEKOMST – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

VRAGEN AAN RICK VEENENDAAL

Manager circulaire economie bij Gispen.

Wat is het belang van een circulaire economie in een Smart City?

AARDGAS UIT DE WIJK De toepassing van decentrale en meer duurzame methoden (zoals zonnestroompanelen en batterijen in elektrische auto’s) in combinatie met slimme netten steeds meer toe.

Zo’n halve eeuw geleden deed Nederland er amper acht jaar over om alle huishoudens van aardgas(leidingen) te voorzien. De transitie naar aardgasloze wijken gaat veel meer tijd kosten. Inzet van ICT – van slimme meters en big data management tot intelligente netten – wordt cruciaal. Uiteindelijk hangt het van de bewoners af.

Dat het Rijk aardgas uit de gebouw-

de omgeving wil faseren, komt niet alleen door de aardbevingen in Groningen als gevolg van de gaswinning de afgelopen jaren.

Nog belangrijker zijn de landelijke doelstellingen voor duurzame energie, energiebesparing en CO2 reductie en internationale verplichtingen. Zo heeft Nederland zich gecommitteerd aan het Akkoord van Parijs om binnen de 2 ºC klimaatverandering te blijven.

Vooral in de gebouwde omgeving valt een grote slag te maken. Ruim veertig procent van de landelijke energievraag komt op conto van woningen en gebouwen, vooral door het gebruik van aardgas.

Aan de andere kant neemt de

toepassing van decentrale en meer duurzame methoden (zoals zonnestroompanelen en batterijen in elektrische auto’s) in combinatie met slimme netten steeds meer toe.

Naar verwachting zal tijdens het einde van het Energieakkoord circa een kwart van alle huishoudens van decentrale opwek gebruik maken.

Dat biedt volgens Stientje van Veld-

hoven (D66), tweemaal tot groenste politicus van het jaar uitgeroepen, grote kansen. “We brengen meer comfort in de woning, scheppen meer banen en maken ons minder afhankelijk van andere landen”, aldus Van Veldhoven. De eerste stappen naar een aardgasloze wijk zijn inmiddels gezet. Zo wordt, dankzij de motie van Van Veldhoven c.s., de verplichting tot aansluiting van nieuwbouwwijken op het aardgasnet bij wet geschrapt en ligt er een nota op hoofdlijnen tot verduurzaming van de woningvoorraad met de gemeenten. Dat geeft de markt meer kans om bijvoorbeeld nul-opde-meter woningen te realiseren.

Het blijft echter weerbarstige materie omdat er in de gebouwde omgeving zoveel verschillende eigenaren en zoveel partijen actief zijn. Lokale overheden zijn volgens Van Veldhoven het natuurlijke schakelpunt voor de energietransitie: steden en gemeenten hebben immers het beste zicht op hoe hun wijken duurzaam gerenoveerd kunnen worden.

“Burgers willen geen stroom en gas maar warmte en comfort tegen een redelijke prijs. Veel duurzame maatregelen zijn nu nog te duur.

Voor kostprijsreductie moeten we keihard op schaalgrootte, standarisatie, goede concepten en gemeentelijke regie inzetten”, meent Van Veldhoven.

Aardgasloze wijken, elektrisch

vervoer en slimme netten is een gouden trio. Duurzame bronnen

kennen van nature een wisselend aanbod dat in toenemende mate zal moeten worden opgeslagen.

Nu nog gebeurt dat gratis op het publieke net, met steeds vaker lokale overbelasting. Van Veldhoven pleit er voor dat netbeheerders hun taak – sta-

Eén van de marktpartijen die zich

‘Met slimme energie zorgen we voor meer woningcomfort, scheppen we meer banen en maken we ons minder afhankelijk van gaslanden als Rusland en SaudiArabië’

nepanelen in Duitsland en Spanje bijna tot stilstand is gekomen”, zegt Robin Berg, initiatiefnemer van Lomboxnet, “door pieken die zonne-energie op het publieke net veroorzaakt. Zo waren pieken in de provincie Groningen dusdanig hoog dat delen van zonnestroomsystemen werden afgeschakeld.

Opvang en afgifte van stroom in batterijen is nu nog niet rond te rekenen maar wel de meest logische oplossing om pieken op te vangen.”

biliteit op het net - flexibeler mogen invullen. “Ga je nieuwe kabels aanleggen of zorg je voor stroomopslag? Dat laatste is soms goedkoper. Daarvoor moeten we de gaswet aanpassen zodat opslag waarde krijgt. Als we vraag en aanbod van energie nauwkeurig en flexibel op elkaar afstemmen, beperken we de totale investeringen die voor de energietransitie noodzakelijk zijn”, zegt ze.

met de koppeling tussen opslag in (auto)batterijen en zonnepanelen bezig houdt, is het Utrechtse Lomboxnet. Met meer dan een dozijn laadpalen in de wijk worden systemen geladen en ontladen.

“Wat je ziet is dat de groei van zon-

Volgens Berg komt er een massa-

markt voor electrisch vervoer aan.

“Full electric begint nu al sommige hybride modellen te verdringen.

Tesla 3 komt op de markt waardoor de opslagcapaciteit bij 20.000 auto’s in Nederland -verdubbelt.

Wij hebben nu de kans om bij de afbouw van de salderingsregeling een verbruikssubsidie in te voeren. Zo ontstaat een verdienmodel voor energieopslag. Dat biedt de netbeheerder meer flexibiliteit op lokaal niveau, flexibiliteit die bij marktpartijen kan worden ingekocht. Dat valt volledig binnen haar taak om het publieke net betaalbaar te houden.”

Tseard Zoethout

“Een circulaire economie zorgt voor duurzaamheid. De eerste stappen zijn al gezet, voornamelijk op het gebied van energie. We wekken energie steeds vaker duurzaam op, door middel van zonnepanelen of windenergie bijvoorbeeld. Ook verminderen we ons energiegebruik.

Om dit door te zetten moeten ook materialen en grondstoffen duurzamer worden en dat wordt gestimuleerd door een circulaire economie.”

Hoe kunnen we die circulariteit inzetten?

“Door gebouwen circulair in te richten bijvoorbeeld. Om dat te doen, moet je van tevoren goed nadenken over het ontwerp van je product. Maak gebruik van hernieuwbare materialen en produceer modulair, zodat je de onderdelen makkelijk kunt vervangen als er iets kapot gaat. Ook kun je de levensduur van bestaand meubilair verlengen, door het te upgraden of een nieuwe functionaliteit toe te voegen.

Als laatste kun je ook opnieuw gaan nadenken over het anders inkopen van meubilair. Betalen voor gebruik en niet voor eigendom bijvoorbeeld.”

Wat is hierbij de uitdaging?

“Die zit hem vooral in het kostenefficiënt maken van het gebruiksproces, zowel productie als de levensduur verlengen. Circulaire economie wordt gestimuleerd vanuit een grondstoffen-schaarste en enorme prijsstijgingen. Ook zitten er in heel veel producten toxische stoffen, zoals bijvoorbeeld in het pur dat nu nog veel wordt gebruikt in gebouwen, maar ook als schuim in meubilair. De uitdaging is om hier betaalbare alternatieven voor te vinden.”

MEER AANDACHT VOOR DUURZAAM We gaan steeds vaker over op het duurzaam opwekken van energie. Gas- en kolencentrales verdwijnen en zonne- en windenergie nemen het over. Wilt u hier meer over lezen?

Kijk dan op analysemaatschappij.nl

Waar pas je innovatie toe?

“Delft vindt uit, Den Haag bedenkt regels en Rijswijk past toe” Burgemeester Michel Bezuijen weet het als geen ander. Rijswijk is niet alleen een groene en bereikbare stad, maar vooral ook een stad van toegepaste innovatie.

Bedrijven die slimme oplossingen willen uitproberen in de praktijk krijgen volop ruimte. Op bedrijventerreinen, of gewoon

op straat in een woonwijk: Rijswijk durft te experimenteren! Van zelfrijdend vervoer tot sensoren die 24/7 de luchtkwaliteit en geluidsoverlast meten. Dit laatste gebeurt in de wijk Vrijenban, vanuit het programma Nationaal Smart City Living Lab.

Op zoek naar een living field lab?

Innoveer mee in Rijswijk!

Kijk voor meer informatie en contact op www.slimstestad.nl

ADVERTORIAL

Van ‘STUPID’ MOBILITY naar ‘SMART’ MOBILITY ‘Stupid mobility’ zou niet meer moeten bestaan: in de file staan, wachten op een bus, het bezit van een eigen fiets, … “Wij zien drie levels waar de mobiliteit drastisch gaat veranderen” vertelt Mark van Kerkhof, managing consultant smart en green mobility.

1. Lokaal: Binnensteden worden steeds meer het domein van de voetganger en de fiets. Dit betekent dat vervoer hier steeds slimmer, schoner en kleiner moet worden om aan te sluiten bij de menselijke maat en het lokale karakter van de stad.

2. Regionaal: Op afstanden tot ca. 30 kilometer zullen forensen binnenkort echt anders reizen. Veelal middels Mobility as a Service (MaaS). Verder wordt dit het domein van de e-bike en de speedpedelec. Aangevuld met vormen van lightrail om grote massa’s reizigers snel en zonder veel ruimtegebruik te verplaatsen.

3. Bovenregionaal: De reis tussen regio’s gebeurt met gedeeld autonoom rijden. Op de zware assen en tussen de drukke gebieden blijft collectief vervoer in de vorm van rail of een hyperloop een belangrijke rol spelen om grote massa’s te vervoeren. Tussen het individuele en collectieve vervoer ontstaan semi-openbare autonome voertuigen voor 4 – 6 personen.

‘Innovaties sneller laten landen’ APPM speelt ruim 20 jaar in op trends in mobiliteit. ,,In Noord-Brabant zijn wij betrokken bij de uitrol van onbemande elektrisch bussen in combinatie met elektrische deelfietsen, daardoor kunnen we straks met waarschijnlijk de helft minder bussen af.

Wij zijn in dit geval de intermediair tussen gebruiker, het vervoerbedrijf en de aanbieder van elektrische fietsen. Het is fantastisch om te

zien dat deze partijen elkaar hebben gevonden en dat het tot een succesvolle samenwerking komt.”

‘Samenwerking regisseren tussen markt en overheid’ Vanuit APPM zijn we veel actief in het buitenland.

“Zo zijn we actief in Noorwegen en de VS. Dit zijn de twee landen die, naast Nederland, het verst zijn op het gebied van smart mobility”, legt junior-APPM’er Bob Brandjes uit. Hij heeft een half jaar in Californië gewerkt en daar alle Amerikaanse smart cities bezocht. Silicon Valley, hét centrum voor hightech innovatie, is een enorme inspiratiebron. Daar worden veel producten en technische oplossingen ontwikkeld.

De Amerikaanse overheid geeft veel gelegenheid om te testen in de openbare ruimte en in het verkeer. Op hun beurt zijn de Amerikanen weer onder de indruk van het organiserend en regisserend vermogen in Nederland.

De verbinding leggen tussen markt en overheid, dat is wat APPM doet. Als spin in het web, samen met alle stakeholders, projecten van de grond krijgen. Op die manier werkt APPM succesvol aan een steeds beter bereikbaar Nederland. Mark van Kerkhof: “Onze drijfveer is het versterken van de economie door markt en overheid gerichter en slimmer te laten samenwerken. Naast mobiliteit, doen APPM-collega’s dit ook op het gebied van infrastructuur, energie en klimaat, ruimtelijke inrichting en waterveiligheid.“ Mark van Kerkhof – kerkhof@appm.nl Bob Brandjes – bobbrandjes@appm.nl www.appm.nl

12 INSPIRATIE – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

‘NEDERLAND IS ÉÉN GROOT Creativiteit is ons echte kapitaal, maar dat realiseren we ons onvoldoende. Dat stelt kunstenaar en uitvinder Daan Roosegaarde.

“Nederland lijkt haar innovatiekracht een beetje te zijn vergeten.

We worden een meningenland. Maar een mening, dat is net als diarree: iedereen heeft er weleens last van.”

Van snelwegverlichting op basis van vuurvliegjes tot fietsen die de lucht reinigen. De ideeën van het gerenommeerde Studio Roosegaarde uit Rotterdam zijn uniek, innovatief en absurd maar soms ook ogenschijnlijk eenvoudig. Bijvoorbeeld: als een stel jongeren hossend in een discotheek staan, waarom gebruik je die dancemoves dan niet om energie op te wekken?

Het lijkt de kunst van het kijken te

zijn: waar anderen zich al jaren massaal buigen over de CO2-uitstoot van auto’s, vraagt Daan Roosegaarde (37) zich af hoe hij de weg waarop zo’n mooie BMW of Tesla rijdt duurzamer kan maken. “Het is notabene hetgeen waar je naar kijkt! Waarom doen we daar dan niet iets mee?”

Hoe kom je op dat soort ideeën?

“Dat weet ik niet. Creativiteit laat zich niet vangen. Je bent een vrijwillige gevangene van je eigen gedachte. Soms komt er opeens wat langs en dan denk je: oh boy, hier gaan we weer. Om er vervolgens veel liefde, tijd, geld en energie in te steken om wat van dat idee te maken. Eigenlijk heel Nederlands: innovatie zit in het DNA van ons landschap. Het lef dat wij als Nederlanders hebben door onder

waterniveau te leven, dat zegt alles.

Zonder innovatie zouden we allang zijn verzopen. Gek genoeg lijken we dat langzaam te vergeten.”

Hoe bedoel je dat?

“We nemen een hoop voor lief, zo lijkt het. Nederland is eigenlijk een smart city in het groot. We verhuizen niet naar Duitsland als het water ons tot de keel komt, nee, we zorgen ervoor dat ons land gewoon ons land is, door zelf met slimme oplossingen te komen. We vergeten dat we dat doen en gedaan hebben.

Je zou verwachten dat Nederland veel meer nadenkt over zaken als energie en duurzaamheid. Wij moeten de proeftuin zijn en daarna komen grote landen als China en India. Nu laten we kansen liggen.

Dat is zonde.”

‘Zonder innovatie zouden we als Nederlanders allang zijn verzopen’ “Als je het hebt over de stad van de

toekomst: dan is dat er eentje waar schoonheid centraal staat. En dan heb ik het niet alleen over het landschap, maar ook over een stad waar je kind rustig kan buitenspelen, zonder dat het longkanker krijgt.

Als je nu langs een snelweg woont, rook je per dag 17 sigaretten en dan zonder het plezier van de nicotine.

Dat is bizar. Waarom hebben we dat geaccepteerd? Daar doen we momenteel echt te weinig aan.”

Maar hoe creëer je bewustwording op dat vlak?

“Geef duurzaamheid een culturele waarde. Maak het ervaarbaar.

Kinderdijk was in 1740 puur functioneel om het water op peil te houden. Anno 2017 is het cultureel erfgoed van Unesco. Nu vinden we het prachtig: Bruidspaartjes gaan er naartoe om hun trouwfoto’s te schieten. Wat ik maar wil zeggen: iets kan zowel heel praktisch als poëtisch zijn. Combineer die werelden. Ons land is uiteindelijk één groot kunstwerk.

Mijn job is om omgevingen of land-

schappen te maken die wat kennis meegeven, waardoor je anders naar de wereld gaat kijken.”

Doen we dat te weinig?

“Ik denk het wel, ja. Dat is ook niet heel gek. De toekomst is best onzeker. Er komen robots, die nemen een hoop banen over. Dat is nu al aan de gang en dat gaat alleen nog maar meer gebeuren. Dan kun je twee dingen doen: vasthouden aan wat er eigenlijk al niet meer is, of juist nieuwsgierig zijn naar wat er komt. Ik kies voor het laatste.

Ons Smog Free Project in Beijing, waarbij we parken maken die 75 procent schonere lucht hebben dan in de rest van de stad, is daar een goed voorbeeld van. Dan gebruik je techniek om de wereld schoner en beter te maken.”

“The World Economic Forum, de denktank in Geneve heeft onder-

Stroomvoorziening Smart Cities Bij de transformatie naar Smart Cities speelt de traditionele lichtmast een grote rol. Deze wordt slimmer omdat de mast, naast het verlichtingsarmatuur, ook voorzien wordt van bijvoorbeeld camera’s, sensoren, wifi, etc. Om deze veilig aan te kunnen sluiten op de voedingskabel, biedt ELEQ een compacte klemmenmodule.

ELEQ ontwikkelt en produceert al 70 jaar slimme elektrotechnische toepassingen voor het beschermen, meten en verbinden van elektrische energie.

+31 (0) 521 533 333

info@eleq.com

www.eleq.com

ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL – INSPIRATIE 13

KUNSTWERK’ Foto: Willem de Kam

‘Omdat we in een hypertechnologische wereld leven, zullen onze menselijke skills steeds belangrijker worden’

zoek gedaan naar de top 10-skills die nodig zijn om in de toekomst succesvol te zijn. Op drie staat creativiteit, op twee associatief denken en op één? Het vermogen om probleemoplossend te werk te gaan. Dat zijn drie dingen die een robot niet goed kan. Omdat we in een hyper-technologische wereld leven, zullen onze menselijke skills steeds belangrijker worden.”

Hoe vertaalt zich dat naar onze samenleving?

“Kijk, ik kan best een energieneutraal landschap ontwerpen, maar de concurrentie bestaat uit spotgoedkope kolencentrales.

Totdat we door hebben dat de uitstoot van een kolencentrale gemiddeld zes jaar van ons leven kost. En dat dan bij zeventien miljoen Nederlanders. Kortom: hoe breed zie je de cirkel? Wat is de prijs van schone lucht? Wanneer hebben we gezegd: vervuiling dat is een goed idee? Daar komt mijn

VRAGEN AAN ARNO KLEINE STAARMAN

inspiratie uit. We vinden met zijn allen hoop, maar we moeten ook concreet bouwen. Demissionair minister Melanie Schultz heeft onlangs de uitspraak gedaan dat ze in 2030 alle rijkswegen energieneutraal wil maken. Dat is fijn, dat er een visie wordt neergezet.

De volgende vraag is dan: hoe? Ja, daar mogen we zelf over nadenken en dat is juist zo mooi. We staan aan het begin van een nieuwe wereld. Het is toch fascinerend om daar onderdeel van te zijn?”

Ger de Gram

FEITEN Daan Roosegaarde (Nieuwkoop, 24 juli 1979) is een kunstenaar, ontwerper en architect die de relatie tussen mens, technologie en ruimte probeert te onderzoeken. Bekende ontwerpen zijn bijvoorbeeld de Smart Highway (wegen die licht geven in het donker op basis van zonlicht), Waterlicht (een virtuele overstroming) en het Smog Free Project, ’s werelds grootste luchtzuiveraar waarvan de smogdeeltjes uit de ‘Smog Free Tower’ worden samengeperst tot juwelen. Meer info: www.studioroosegaarde.net

Expert van DuurzaamGebouwd en eigenaar van Aranto.

Waarom is een duurzame visie cruciaal bij gebiedsontwikkeling?

“Het belangrijkste knelpunt is het puur economisch denken. Juist nu de economie aantrekt is het belangrijk om de milieudoelstellingen te blijven behalen. Nederland staat momenteel van alle Europese landen bijna onderaan op het gebied van duurzaamheid, daarom zou duurzaamheid de fundering van de Nationale Omgevingsvisie moeten zijn. Het ontbreken van een Nationale Omgevingsvisie wreekt zich nu als de olifant die het uitzicht op duurzame gebiedsontwikkeling belemmert.”

Wanneer is gebiedsontwikkeling geslaagd?

“Je kan een gebied nooit één op één kopiëren, kijk bijvoorbeeld naar de Zaanse huisjes. Die kun je niet ergens in Den Bosch neerzetten.

Gebiedsontwikkeling is maatwerk en het is daarbij van belang om te werken vanuit de kracht van het gebied en de mensen die er wonen.

De behoeften en uitdagingen van een gebied zouden uitgangspunt moeten zijn voor de implementatie van de Omgevingswet.”

Hoe kunnen we de omgevingswet laten slagen?

STEEDS MEER CIRCULAIR Wat is circulaire economie en hoe gaan we het toepassen in onze bouwprocessen? Er wordt gebruik gemaakt van duurzame grondstoffen en gerecycled bouwmateriaal om zo een duurzamere toekomst tegemoet te gaan.

Meer weten? Kijk op analysemaatschappij.nl.

“Er is een duidelijke visie op Nederland nodig, waarbij participatie en digitalisering cruciaal zijn. We hebben een leider nodig die iedereen in de juiste positie en rol laat spelen om koploper in de wereld te worden op het gebied van duurzame verstedelijking!”

REVIVED BY GISPEN

REMADE BY GISPEN

CIRCULAIR INRICHTEN? Gispen doet het! 50% van onze grootste klanten kiest voor een circulaire inrichting.

Dat vraagt een andere manier van denken.

We dagen onszelf, onze partners en u daarbij graag uit. Zo ontstaan verrassende en duurzame oplossingen voor werk-, zorg-, onderwijs- en hospitalityruimten.

CIRCULAIR MAATWERK

gispen.com/ce

14 TRENDS – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

DUURZAAM KANTOORPAND IS MAATWERK Te warm, te koud. Nederlandse kantoormedewerkers klagen wat af over de temperatuur op kantoor.

comfortniveau, in andere gevallen zijn problemen met de klimaatbeheersing oorzaak, aldus Elphi Nelissen, hoogleraar Building Sustainabilty aan de TU Eindhoven.

is nieuwbouw niet nodig, meent Remøy. “Dat dit te weinig gebeurt komt mede door de mechanismen in de kantoormarkt. Investeerders investeren liever in nieuwbouw dan in renovatie. Bovendien hebben die oude kantoorpanden soms een dusdanig hoge boekwaarde, dat ze niet verkocht kunnen worden aan een nieuwe eigenaar.”

“In de jaren ‘80 zijn veel kantoor-

Bedrijven zijn soms ook huiverig om

Soms is er sprake van een wisselend

panden neergezet met een te lage verdiepingshoogte. De ruimte boven het plafond waar de klimaatbeheersing zit, is te klein. Renoveren tot vernieuwd kantoorpand is lastig, je zou het wel kunnen slopen en herbouwen of renoveren tot bijvoorbeeld wooneenheden.”

Met zonnepanelen en een warmte-

koude-installatie kunnen bedrijven duurzamer verwarmen en koelen.

Ook oude kantoorpanden zijn hiervoor geschikt. “Belangrijk is dat je naast het pand wat grond hebt, bijvoorbeeld onder een parkeerplaats.

Je moet diep de grond in, hoe diep is onder meer afhankelijk van de grondsoort. Een WKO installeren is ingrijpend. Maar het is minder storend voor de medewerkers dan vervanging van dak of gevel.”

Duurzaamheid is maatwerk. Het ene

pand moet geheel op de schop, het andere pand is er bijvoorbeeld al bij geholpen als TL-lampen vervangen worden door LED-lampen.

“Het is vaak ook een combinatie

Hilde Remøy, universitair hoofddocent aan de TU Delft.

van maatregelen. Wat gunstig is hangt van vele factoren af zoals de oppervlakte en volume van het gebouw. De ene investering haal je er binnen tien jaar uit, de andere bijvoorbeeld binnen 20 jaar. Maar vergeet niet dat zo’n pand prima vijftig jaar kan staan.”

Nederland kent minimumregels

conform het bouwbesluit. Comfort is echter anders dan regelgeving, aldus Nelissen. Ze pleit voor een individuele klimaatregeling per zone, zodat werknemers het klimaat naar eigen wens kunnen regelen.

De hoogleraar is tevens voorzitter

van het transitieteam Circulaire

Elphi Nelissen, hoogleraar Building Sustainabilty aan de TU Eindhoven.

‘Wat gunstig is hangt van vele factoren af zoals de oppervlakte en volume van het gebouw’ economie. De lat ligt hoog: in 2050 moet de Nederlandse bouwwereld 100 procent circulair zijn, in 2030 50 procent. “Nu zitten we op ongeveer 10 procent. Er is dus nog een hele weg te gaan, maar ik weet zeker dat het kan. Een houten kozijn kan bijvoorbeeld vijftig jaar

mee, in die tijd groeit een boom weer aan. Dan ben je in balans.”

Hilde Remøy is universitair hoofd-

docent aan de TU Delft. In 2010 promoveerde ze op de leegstand van kantoorpanden en op de vraag hoe die gerenoveerd kunnen worden zodat nieuwbouw niet nodig is. Destijds stond zeven miljoen vierkante meter aan commerciële kantoorruimte leeg, dat is niet veel veranderd.

In veel gevallen is renovatie geen

optie, bijvoorbeeld bij de kantoorpanden die te weinig ruimte hebben in het klimaatplafond. Bij 2 miljoen vierkante meter zou je echter prima kunnen renoveren en

Bekijk nu de animatie op fitwonen.nu

Gaat u de Flexibel, uitdaging met monitoring de opmaat vormt naar een online aanbod van services.

Services die op Toekomstbestendig de eerste plaats Innovatief en ons aan? het gemak en comfort van bewoners dienen, maar die ook langer thuis wonen mogelijk maken.

Nul-op-de-Meter-woonconcept Innovatieve gadgets maken de woningen uniek en op maat. is ontkiemd.

FITWONEN: Ontwikkelen van vitale en CO₂-neutrale buurten en wijken met NOM. FITWONEN staat voor een Flexibel, Innovatief en Toekomstbestendig Nul-op-de-Meter-woonconcept

Slopen en renoveren of nieuwbouw.

Wat duurder is, is van geval tot geval verschillend. De vijf miljoen leegstaande vierkante meter kantoorruimte die resteert, kan eventueel omgebouwd worden tot woonruimte. “Dat gebeurt steeds vaker. Je zult in zo’n pand bijvoorbeeld nieuwe leidingen moeten leggen voor sanitair.

Maar het kan goedkoper zijn dan het bouwen van nieuwe woningen, heeft een kortere doorlooptijd en positieve impact op de buurt.”

Malini Witlox

DUURZAME EN SCHONE GEBOUWEN Meer weten over duurzaam bouwen? Kijk dan op analysemaatschappij.nl voor nog veel meer artikelen.

Het zaadje voor een flexibel, innovatief en toekomstbestendig woonproduct is ontkiemd.

Flexibel | Innovatief | Toekomstbestendig

Samen de wereld FIT maken

zich te vestigen in gerenoveerde kantoorpanden, merkt Remøy. Ze zijn bang voor klimaatproblemen in het gerenoveerde pand. “Dat hoor ik vaak. Maar we hebben hier veel onderzoek naar gedaan. Het comfort is in een gerenoveerd pand zeker niet minder.’’

Het voorwaarbij een voor nieuwbouwwoningen. Een woning met blijvend lage maandlasten.

Eenzaadje slimme woning

FITWONEN.nu Een initiatief van Kalliste Woningbouwontwikkeling, GiesbersRotterdam en GiesbersWijchen

ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL – TRENDS 15

VAN VASTGOED NAAR LOS-GOED Willen wij onze afvalberg reduceren en de beschikbare grondstoffen verstandig beheren, dan moet bezit plaats maken voor delen. Het delen van service, of nog liever: van materialen. Dat betekent ook dat fabrikanten hun verantwoordelijkheid moeten nemen. Door producten van hoge kwaliteit te leveren die hun waarde behouden.

‘In de toekomst zal ieder gebouw een depot worden voor materialen, die in een materialenpaspoort geïdentificeerd zullen zijn.’

“In het verleden waren fabrikanten

op zoek naar oplossingen. Maar de focus is langzaam maar zeker verschoven naar het creëren van problemen.” Als voorbeeld noemt architect Thomas Rau, nummer twee op de Duurzame Top 100 vorig jaar, de uitvinding van de gloeilamp zo’n anderhalve eeuw geleden. “Eerst gingen die lampjes jarenlang mee, maar later werden ze bewust zo ontworpen dat ze in no time kapot waren. De bedoeling was namelijk dat de consument steeds een nieuw product zou kopen.”

Met zo’n verdienmodel moest wel

iets grondig mis zijn. Zodoende ontwikkelde Rau in samenwerking met Philips het concept voor Pay per lux, waarbij niet langer lampjes, maar licht als service wordt geboden tegen vergoeding. Zo’n serviceconcept is volgens Rau in principe toepasbaar op alle, door de mens gemaakte, producten.

Zo’n circulaire werkwijze wordt

niet voor niets reeds ook bij het interieur van kantoorgebouwen toegepast, aldus Arnold Struik, directeur Marketing en Innovatie bij kantoorinrichter Ahrend. Zo kan kantoormeubilair als dienst worden aangeboden, waarbij niet bezit, maar gebruik centraal staat.

Verouderde, gebruikte of overtallige

Tenslotte kun je het veiligheidsgevoel vergroten met sensor-geïntegreerde verlichting en een app waarmee je alvast het licht in je huis aanzet voordat je thuiskomt.

‘In de toekomst zal ieder gebouw een depot worden voor materialen, die in een materialenpaspoort geïdentificeerd zullen zijn.’ meubelstukken worden ingezameld, gerenoveerd en opnieuw in gebruik genomen. Een werkwijze die volgens Struik eigenlijk volkomen

logisch is. “Het leuke aan circulaire economie is dat de verantwoordelijkheid bij de producent ligt. Die moet zorgen dat hij de kwaliteit van zijn product waarborgt. Maar je ziet dat de investering loont en dat de aanhouder wint.”

Naast dit cradle-to-cradle principe gaan wij in de toekomst ook meer ‘slimme’ meubels zien die zich voegen naar de individuele behoeftes van werknemers. Struik: “Uit verschillende onderzoeken blijkt dat invloed op de eigen werkomgeving positieve effecten heeft. Denk bijvoorbeeld aan een slim bureau dat wordt gekoppeld aan een app met een digitaal ergonomisch paspoort.

Zo’n app geeft de medewerker

volledige controle over zijn eigen werkplek. Met dit paspoort worden temperatuur, ventilatie en biodynamische verlichting automatisch ingesteld op persoonlijke voorkeuren.

Dit persoonlijk comfort verhoogt niet alleen het plezier, maar ook de productiviteit van medewerkers.”

“LED-verlichting leent zich er uitstekend voor om zo’n gevoel van comfort te creëren”, zegt Prof.

Wilbert IJzerman, R&D Manager bij Philips Lighting en hoogleraar Verlichtingstechnologie bij de TU Eindhoven. “LED-lampen zijn niet alleen veel efficiënter dan conventionele bronnen, maar je kunt dankzij het kleurenspectrum steeds een andere sfeer creëren. Dit noe-

men we human centric lighting.

Daarbij kun je de lichttemperatuur aanpassen aan je persoonlijke voorkeuren door middel van een app. Tenslotte kun je het veiligheidsgevoel vergroten met sensor-geïntegreerde verlichting en een app waarmee je alvast het licht in je huis aanzet voordat je thuiskomt.”

Als je Rau mag geloven zal het bezit van producten, inclusief gebouwen, in ieder geval binnenkort verleden tijd zijn. “Eigenaarschap van gebouwen zal plaatsmaken voor rentmeesterschap. Gebouwen worden een depot voor materialen, die met een materialenpaspoort worden geïdentificeerd.

In het Madaster, een digitaal platform, dat binnenkort voor iedereen toegankelijk wordt, zullen uiteindelijk alle gebouwen ter wereld worden geïnventariseerd.

In dit Madaster, zal niet alleen de oppervlakte van de gebouwde omgeving worden opgeslagen, maar ook documentatie over de gebruikte materialen.”

Erzsó Alföldy

ADVERTORIAL

Informatietechnologie en big data worden toegepast om de slimste delta te worden en de klimaatverandering aan te kunnen.

Een schets van het Zwolse Lübeckplein en hoe dit in de toekomst door vergroening en ruimte voor water meer als spons kan werken.

ZWOLLE:

“Onze ambitie? De slimste delta zijn” Hoe worden onze inwoners waterbewust?

En zetten we tegelijkertijd stappen om de slimste, meest klimaatadaptieve delta te worden? De aanleg van een nieuw sensoren-meetnetwerk in de Zwolse Vinexwijk Stadshagen is in elk geval een unieke stap in een reeks. Dit Smart City initiatief heet Senshagen.

In de wijk Stadshagen worden op dit moment de voorbereidingen getroffen voor de aanleg van het meetnetwerk. RIVM en KNMI zijn partners in dit project, waarin inwoners met sensoren in hun eigen straat de luchtkwaliteit en meteorologie gedurende twee jaar in kaart gaan brengen. Zo wil Zwolle inwoners bewuster maken van de rol van water, weersinvloeden en de gevolgen van klimaatverandering. En de brug tussen technologie en inwoners slaan.

Afvoerputje Klimaatadaptatie is in Zwolle topprioriteit. Niet voor niets. Zwolle ligt op het laagste punt in de delta van de grote rivieren IJssel en Vecht, een afvoerputje waar het water van vijf kanten naartoe stroomt. Met de stijging van de zeespiegel en de toename van extreme plensbuien krijgt Zwolle steeds meer water op zich af.

Slimste Visie Zo werd de gemeente Zwolle vorig jaar oktober uitgeroepen tot winnaar van de Slimste binnenstad verkiezing voor de Slimste Visie van 2016. Het juryrapport stelt dat “verwonderen, doorgronden, samenwerken en verbinden in de cultuur zit”. En dat Zwolle het label Smart feitelijk “niet nodig heeft omdat de stad al verder is”. De prijs nodigt uit om meer Smart City activiteiten te ontplooien. En een leidende positie in te nemen in de Nederlandse Smart City strategie.

Dat het gebruik van smart data effectief is, bewijst de recente hoosbui van 28 juni. Dataanalyse wordt toegepast in het waterrobuust ontwerpen en aanpassen van panden en de openbare ruimte. In projecten wordt vanaf de start met een klimaatbril gekeken. Daardoor loopt er nu een dijk door de huizen van nieuwbouwproject Wezenlanden en heeft de geluidswal rond Stadshagen een waterkerende functie gekregen. Met dit soort toepassingen kan de stad klimaatveranderingen opvangen.

Oprichting Climate Campus In Zwolle heeft een consortium van 37 partijen het initiatief genomen tot het oprichten van een Climate Campus. Onder hen gerenommeerde instellingen zoals KNMI en CBS Urban Data Center Zwolle en diverse adviesbureaus.

De ambitie is om te Z WA RT EW excelleren in het 1 Wind/storm IJsselmeer A toepassen van (nieuwe) kennis en technologie in een hechte ZWOLLE samenwerking.

Met innovatie en implementatiekracht willen ze ook nieuwe business en banen 5 Grondwater Veluwe en Salland scheppen. Zo kan de Climate Campus (inter)nationaal partner zijn voor de klimaatbestendige ontwikkeling van delta’s.

Hasselt

R

Nieuwe deltawerken nodig Klimaatverandering kan grote schade en overlast veroorzaken. Vorige week nog legden zware regenbuien het noorden van Duitsland plat, werden wegen onbegaanbaar en stonden metrostations en kelders onder water. Zwolle wil de veiligheid en gezondheid van haar inwoners

Waar Rotterdam zich richt op Deltatechnologie en Wetsus in het Noorden de toon zet in Water technology, heeft de regio Zwolle zich gespecialiseerd in het nieuwe deltadenken. Deltadenken gaat uit van de nieuwe deltawerken in en om de stad. Het is een samenspel van maatregelen op alle schaalniveaus, van regenton tot internationaal rivierbeheer. Smart City toepassingen zijn hierbij een cruciale succesfactor.

TE

Tot voor kort volstond het wegpompen van water en het versterken van dijken nog. Met grootschalige stormvloedkeringen en inpoldering heeft Nederland een internationaal trackrecord.

Maar deze maatregelen alleen gaan de stad en de regio niet beschermen tegen de gevolgen van klimaatverandering. De binnenstad ligt bijvoorbeeld buiten de dijken en is daarmee een eiland in het IJsselmeer. En dijken helpen niet tegen een plensbui boven de stad.

HET NIEUWE DELTADENKEN IS SMART

veiligstellen en tegelijkertijd de economische kansen die klimaatadaptatie biedt, verzilveren. Door ruimtelijke adaptatie te combineren met Smart City toepassingen ontstaan innovatieve oplossingen.

Informatietechnologie en big data worden hierbij al volop toegepast. Daarmee legt Zwolle een stevig fundament om de slimste delta te kunnen worden.

Dat betaalt zich terug.

2

Regen

Mastenbroekerpolder

VE

CH

3

Rivieren

T

Kampen

IJ

SS

4

EL

3

Sallandse Weteringen

Rivieren

In de delta van de rivieren IJssel en Vecht stroomt het water van vijf kanten naar Zwolle.