KUNSTWERK UITGELICHT

Tekst Fabian Takx

Een middeleeuws meesterwerk online

Het gebedenboek van Maria van Gelre

Met crowdfunding een middeleeuws manuscript toegankelijk maken voor het grote publiek, dat is het verleden presenteren op een hedendaagse manier. Een zeshonderd jaar oud gebedenboek is te bekijken op de website van de Radboud Universiteit uit Nijmegen.

Vogels, acanthusbladeren, een beer die in een boom klimt, ruiters op varkens, fantasiewezens als griffioenen en draken, een smid of een andere ambachtsman. Het zijn drôleries, naar drôle, grappig in het Frans. In totaal staan er 121 van dit soort amusante verluchtingen in het gebedenboek van Maria van Gelre, aan de ‘recto’-zijde (links is ‘verso’). Naast gebeden in sierlijke letters, met bloemenslingers en andere motieven eromheen. Ook zijn er honderden miniaturen en initialen met verfijnde afbeeldingen te zien. Dit middeleeuwse gebedenboek telt maar liefst negenhonderd bladzijden, met gebeden voor ieder moment van de dag. En van het jaar, want een gelovige bad het hele jaar door, meestal voor Jezus, Maria, God de Vader of een heilige van wie de feestdag was aangebroken. En tussen de kunstig gekopieerde teksten door genoot hij van het prachtige handschrift en de kunst van ambachtelijke meesters. In dit geval zij, want opdrachtgever was hertogin Maria van Gelre, die leefde van 1380 tot 1428, al is dat laatste niet zeker. Ze werd in Frankrijk geboren als Marie d’ Harcourt en was hofdame van Valentina Visconti, de vrouw van Lodewijk van Orléans. Die weer de broer was van de ‘gekke’ koning Charles d’Orléans. In 1405 werd Marie uitgehuwelijkt aan de 40 jaar oude Reinoud IV, hertog van Gelre. Hij had een paar onwettige kinderen maar geen stamhouder. Helaas bleef het huwelijk kinderloos. De bruidsschat was ter beschikking gesteld door Louis d’Orléans, op voorwaarde dat er kinderen zouden komen. Maar Louis werd in 1407 vermoord, dus het is onwaarschijnlijk dat het geld is terugbetaald.

BOEKVERLUCHTERS Het gebedenboek is een van de mooiste en belangrijkste handschriften uit de Noordelijke Nederlanden van het begin van de 15de eeuw. Bekend is dat de kopiist, een broeder uit het Arnhems klooster Mariënborn, de tekst in 1415 klaar had. Bijzonder was dat Maria, die toch een Franse achtergrond had, het boek in het Nederduits liet opstellen. Veel teksten lijken speciaal geschreven of vertaald, maar er zijn ook bekende gebeden bij. Daarna moest het nog worden geïllustreerd, dus wanneer het boek klaar was, is ongewis. Nadat Reinoud in 1423 was overleden, hertrouwde Maria in 1426 met Ruprecht van Berg, hertog van Gulik. Maar ook als weduwe liet ze haar gebedenboek nog voortdurend uitbreiden. Belangrijk waren bijvoorbeeld de ‘getijdengebeden’. De dag was verdeeld in zeven of acht ‘getijden’ waarop gebeden moest worden volgens voorgeschreven teksten. Maar er staat ook een persoonlijk gebed in dat Maria kon bidden voor haar overleden man Reinoud. De psalmen van David uit het Oude Testament, in die tijd heel populair, staan ook in dit gebedenboek. Op veel miniaturen staat een heilige

afgebeeld of een scène uit de Bijbel. Na een miniatuur volgen gebeden. Daarnaast zijn er de gehistoriseerde initialen, sierlijke beginletters waarin voorstellingen of figuren zijn geschilderd. In het gebedenboek staan er 174. Op de website staat ook Engelstalige uitleg over de afbeeldingen. De illuminaties zijn gemaakt door ambachtelijke boekverluchters die niet bij name bekend zijn en aangeduid worden als ‘de meesters van Otto van Moerdrecht’ of ‘meester van Maria van Gelre’. In 2015 hebben 350 donateurs ruim € 30.000 bijgedragen aan een crowdfunding-actie die is opgezet door professor Johan Oosterman om onderzoek te kunnen doen en het gebedenboek toegankelijk te maken. Het origineel bevindt zich in losse bladen in twee bibliotheken, het leeuwendeel in de Staatsbibliothek Berlin en een kleiner deel in een Weense bibliotheek. Eind 2018, begin 2019 was er een expositie in Museum het Valkhof in Nijmegen en er verscheen een wetenschappelijke publicatie. Sinds 2017 staat het hele gebedenboek online. Zo kan iedereen genieten van dit middeleeuwse meesterwerk. •

Bijzonder was dat Maria, die toch een Franse achtergrond had, het boek in het Nederduits liet opstellen

• The prayer book of Mary of Guelders, bijzonderecollecties.ubn.ru.nl