1.2. Trò chơi học tập

- Hình thành, phát triển nhân cách hài hòa và toàn diện cho học sinh - Điều chỉnh và định hƣớng cho hoạt động dạy-học.

1.1.3. Hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm

Hoạt động trải nghiệm đƣợc tổ chức dƣới nhiều hình thức khác nhau nhƣ: - Tổ chức các câu lạc bộ - Giao lƣu - Tổ chức các trò chơi - Hoạt động chiến dịch - Tổ chức thảo luận - Sân khấu tƣơng tác - Tổ chức tham quan dã ngoại - Sinh hoạt tập thể - Tổ chức các cuộc thi - Lao động công ích - Tổ chức sự kiện - Diễn đàn - Hoạt động nghiên cứu khoa học - Hoạt động nhân đạo Mỗi hình thức tổ chức trên đều có những ƣu, nhƣợc điểm nhất định nhƣng tựu chung lại đều hƣớng tới mục đích giáo dục không chỉ về kiến thức mà còn cả về kĩ năng nhằm phát triển năng lực ở ngƣời học. Rèn luyện tính tự tin, tính sáng tạo và tƣ duy cho học sinh.

1.2. Trò chơi học tập

1.2.1. Khái niệm trò chơi học tập

a. Trò chơi

Trò chơi là một trong những hình thức của hoạt động trải nghiệm. Có rất nhiều khái niệm về trò chơi nhƣ sau: Trong từ điển tiếng Việt xuất bản năm 1992, chữ “trò” đƣợc hiểu là một hình thức mua vui bày ra trƣớc mặt mọi ngƣời, chữ “chơi” là một từ chung để chỉ các hoạt động lúc nhàn rỗi, ngoài giờ làm việc nhằm mục đích giải trí là chính. Từ đó, trò chơi đƣợc hiểu là những hoạt động làm thỏa mãn những nhu cầu của con ngƣời, trƣớc hết là vui chơi, giải trí.[6] Trong lịch sử phát triển của xã hội loài ngƣời và lịch sử phát triển trò chơi, các nhà Tâm lí học Xô Viết trƣớc đây cho rằng: “Trò chơi có nguồn gốc từ lao động và mang bản chất xã hội. Trò chơi đƣợc truyền thụ từ thế hệ này sang thế hệ khác chủ yếu bằng con đƣờng giáo dục” .[13]

Theo N.K.Crupxkalia trong cuốn “Trò chơi của trẻ mẫu giáo, tập 6 – Tuyển tập sƣ phạm toàn tập” đã chỉ ra: “Trò chơi là phƣơng thức nhận biết thế giới , là con đƣờng dẫn dắt trẻ đi tìm chân lí” . Trong cuốn “Tâm lí học trẻ em lứa tuổi mầm non”, theo Đ.V.Enconhin thì “Trò chơi gắn liền với sự phát triển loài ngƣời sự thay đổi vị trí của đứa trẻ trong sự phát triển của loài ngƣời”. Theo tác giả Đặng Thanh Hƣng “Trò chơi là thuật ngữ có hai nghĩa khác nhau tƣơng đối xa: một là một kiểu loại phổ biến của Chơi. Nó chính là chơi có luật ( tập hợp quy tắc định rõ mục đích, kết quả và yêu cầu hành động) và có tính cạnh tranh hoặc tính thách thức đối với ngƣời tham gia; hai là những công việc đƣợc tổ chức và tiến hành dƣới hình thức chơi, nhƣ chơi, bằng chơi, chẳng hạn: học bằng chơi, giao tiếp bằng chơi,…” [11] Theo những quan điểm giáo dục, trò chơi vừa là phƣơng tiện phát triển toàn diện nhân cách vừa là hình thái tổ chức cuộc sống. Đối với trẻ em, trò chơi là hoạt động giúp trẻ tái tạo các hành động của ngƣời lớn và các quan hệ giữa họ, định hƣớng nhận thức đồ vật và nhận thức xã hội. Trong trò chơi, nhu cầu và các phẩm chất của trẻ về thể lực, trí tuệ, đạo đức và ý chí đƣợc hình thành, thỏa mãn, thể hiện và phát triển. Trẻ em do đƣợc chơi nên phát triển. Do vậy, chơi là hoạt động chủ đạo trong giáo dục trẻ em. Qua phân tích các quan niệm, ý kiến về trò chơi, qua xem xét về nội dung và mục đích của trò chơi hiện nay, có thể hiểu: Trò chơi là một loại hoạt động tạo cho con ngƣời tham gia đƣợc vui chơi, giải trí, rèn luyện trí tuệ và sức lực, nó mang một chủ đề, nội dung nhất định, có tổ chức của nhiều ngƣời tham gia và có những quy định, luật lệ buộc ngƣời chơi phải tuân theo. Đồng thời trò chơi còn là hoạt động rèn luyện cho ngƣời chơi cả về phẩm chất và lòng kiên trì, sự tự tin, tinh thần đoàn kết, một số kĩ năng quan trọng nhƣ phát hiện và giải quyết vấn đề, kĩ năng giao tiếp, thuyết trình trƣớc đám đông,…

b. Trò chơi học tập

Theo nhà sƣ phạm nổi tiếng N.K.Crupxkaia thì “Trò chơi học tập không những là phƣơng thức nhận biết thế giới, là con đƣờng dẫn dắt trẻ đi tìm chân lí mà còn giúp trẻ xích lại gần nhau, giáo dục cho trẻ tình yêu quê hƣơng, lòng tự hào dân tộc. Trẻ em không chỉ học trong lúc học mà còn học trong lúc chơi. Chơi với trẻ vừa là học, vừa là lao động, vừa là hình thức giáo dục nghiêm túc” . [10]

Theo Đặng Thành Hƣng “Trò chơi giáo dục đƣợc lựa chọn và sử dụng trực tiếp để dạy học, tuân theo mục đích, nội dung, các nguyên tắc và phƣơng pháp dạy học, có chức năng tổ chức, hƣớng dẫn và động viên trẻ hay học sinh tìm kiếm và lĩnh hội tri thức, học tập và rèn luyện kĩ năng, tích lũy và phát triển các phƣơng thức hoạt động và hành vi ứng xử xã hội, văn hóa, đạo đức, thẩm mĩ, pháp luật, khoa học, ngôn ngữ, cải thiện và phát triển thể chất, tức là tổ chức và hƣớng dẫn quá trình học tập của học sinh khi họ tham gia trò chơi đƣợc gọi là trò chơi học tập”. [11] Tác giả Trần Thị Ngọc Trâm cho rằng “Trò chơi học tập là một trong những phƣơng tiện có hiệu quả để phát triển các năng lực trí tuệ, trong đó có khả năng khái quát hóa là một năng lực đặc thù của khả năng con ngƣời” . [14] Có thể thấy, bản chất của phƣơng pháp sử dụng trò chơi học tập là dạy học thông qua việc tổ chức hoạt động cho học sinh. Dƣới sự hƣớng dẫn của giáo viên, học sinh đƣợc hoạt động bằng cách tự chơi trò chơi trong đó mục đích của trò chuyển tải mục tiêu của bài học. Luật chơi (cách chơi) thể hiện nội dung và phƣơng pháp học, đặc biệt là phƣơng pháp học tập có sự hợp tác và sự đánh giá. Việc vận dụng trò chơi trong quá trình học tập s nhằm giúp các em tiếp cận nhanh chóng với kiến thức một cách không gò bó, miễn cƣỡng, bên cạnh đó còn rèn luyện những kĩ năng hoạt động nhóm, tƣơng tác với ngƣời đối diện, hay phát huy tối đa sức sáng tạo của mình.

1.2.2. Vai trò của trò chơi trong dạy học Toán

Trong chƣơng trình giáo dục phổ thông hiện nay, môn Toán cùng với các môn học khác trong nhà trƣờng phổ thông có những vai trò góp phần quan trọng đào tạo nên những con ngƣời phát triển toàn diện. Toán học là môn khoa học tự nhiên có tính logic và tính chính xác cao, nó là chìa khóa mở ra sự phát triển cho các môn học khác. Vì vậy đổi mới trong phƣơng pháp dạy học là một việc cần thiết và tổ chức trò chơi là một phƣơng pháp điển hình.

a. Trò chơi học tập kích thích hứng thú nhận thức

Trò chơi học tập bên cạnh chức năng giải trí còn giúp học sinh tự củng cố kiến thức, kĩ thuật, thói quen học tập một cách hứng thú, thói quen làm việc theo nhiều quy mô (cá nhân, nhóm, lớp). Các tiết học có trò chơi s thu hút mức độ tập trung của học sinh mà không một phƣơng pháp nào sánh đƣợc. Những kiến thức khô khan và cứng nhắc s sinh động, hấp dẫn nếu đƣợc tổ chức dƣới hình thức trò chơi và nhờ đó kết quả học tập của học sinh s tăng lên. Nhƣ vậy, việc sử dụng trò

chơi học tập trong dạy học nói chung và trong dạy học môn Toán nói riêng là một trong những biện pháp tăng cƣờng tích cực hoá hoạt đọng học tập của học sinh. Hơn thế nữa, mối quan tâm và hoạt động của học sinh thể hiện qua các tiết học có trò chơi làm tăng thêm cảm tình của các em đối với môn học và thầy cô giáo. Việc tìm đƣợc phƣơng án giải khác nhau cho một “bài toán” trò chơi giúp các em hiểu sâu sắc hơn về những tri thức đã học, có thói quen tìm tòi phƣơng án giải quyết tốt nhất, hay nhất và đơn giản nhất. Và khi đó, các em thể hiện niềm vui, hứng thú với những thành tích mà mình đạt đƣợc, thể hiện niềm vui do trò chơi mang lại và cảm thấy vui sƣớng khi đƣợc tham gia vào trò chơi. Từ đó hình thành ở các em tính tích cực, ý thức tự giác trong học tập, bởi vì “trong giờ ên ớp nào mà tư duy tích c c đư c kích thích thì cũng sẽ xu t hiện thái độ tích c c đối với học tập, sẽ hình thành hứng thú nhận thức”. Mặt khác, trong trò chơi, muốn hoàn thành nhiệm vụ đặt ra và chơi đúng quy tắc thì các em phải chú ý, tích cực lắng nghe sự hƣớng dẫn của giáo viên. Từ đó, học sinh “dần dần học tập, hành động theo đúng quy tắc, bắt tính tích c c củ mình phục vụ những nhiệm vụ nào đó, kiên trì ph n đ u đạt tới những kết quả và những thành t u nh t định” (A, V. Daparogiet - Tâm lí học). Trò chơi là chiếc cầu nối môn Toán với thực tiễn, bởi vì thông qua trò chơi các em thấy ứng dụng quan trọng của môn Toán trong thực tiễn. Và nhƣ vậy là đã phát huy đƣợc tính tích cực nhận thức của các em.

b. Trò chơi học tập là một trong những phương tiện hình thành các năng lực trí tuệ

Hoạt động vui chơi ảnh hƣởng mạnh tới sự hình thành tính chủ định của quá trình tâm lí. Trong trò chơi, ở trẻ bắt đầu hình thành sự chú ý có chủ định và ghi nhớ có chủ định. Khi chơi trẻ tập trung chú ý hơn và ghi nhớ đƣợc nhiều hơn. Bởi vì bản thân trò chơi đòi hỏi trẻ phải tập trung vào những dữ kiện và đối tƣợng đƣợc đƣa vào tình huống của trò chơi cũng nhƣ nội dung của trò chơi. Nếu đứa trẻ không chú ý và nhớ những điều kiện của trò chơi, thì s hành động một cách tự phát và không đạt đƣợc kết quả chơi. Bởi vậy, để trò chơi đƣợc thành công buộc các em phải tập trung chú ý và ghi nhớ một cách chủ động. Trò chơi học tập đẩy mạnh sự phát triển năng lực trí tuệ và phục vụ cho mục đích ấy. Trong khi tham gia trò chơi, để giành phần thắng, các em phải linh hoạt, tự chủ, phải độc lập suy nghĩ, phải sáng tạo và có lúc phải tỏ ra quyết đoán. Việc xây dựng và tổ chức các trò chơi đã giúp các em vận dụng, sáng tạo cách tìm “chiến lƣợc” giành phần thắng trong trò chơi ban đầu và các tình huống mới, trò chơi mới.

Đồng thời những kinh nghiệm đƣợc rút ra từ các mối quan hệ qua lại trong lúc chơi cho phép đứa trẻ đứng trên quan điểm của những ngƣời khác để phán đoán hành vi sắp xảy ra của bạn, trên cơ sở đó mà lập kế hoạch hành động và tổ chức hành vi của bản thân mình sao cho phù hợp. Nhƣ vậy, trò chơi học tập tạo khả năng phát triển trí tƣởng tƣợng, khả năng linh hoạt độc lập sáng tạo cần thiết cho hoạt động học tập và lao động sau này của các em.

c. Trò chơi học tập ảnh hưởng tích cực đến sự phát triển ngôn ngữ và trí tưởng tượng

Vui chơi ảnh hƣởng rất lớn đến sự phát triển ngôn ngữ của học sinh. Tình huống trò chơi đòi hỏi mỗi học sinh tham gia vào trò chơi phải có một trình độ giao tiếp bằng ngôn ngữ nhất định. Nếu các em không diễn đạt đƣợc mạch lạc nguyện vọng và ý kiến của mình đối với trò chơi, nếu không hiểu đƣợc lời chỉ dẫn của thầy cô hay lời bàn bạc của các bạn cùng chơi, thì không thể nào tham gia vào trò chơi đƣợc (hoặc tham gia không có kết quả). Để đáp ứng đƣợc những yêu cầu của việc cùng chơi, học sinh phải phát triển ngôn ngữ một cách rõ ràng, mạch lạc. Trò chơi chính là điều kiện kích thích các em phát triển ngôn ngữ một cách nhanh chóng.

d. Trò chơi học tập giúp hình thành đức tính trung thực, có kỉ luật, tính độc lập, tự chủ, có ý thức cao

Khi tham gia trò chơi, học sinh phải tuân thủ theo những quy tắc nhất định (đã đƣợc nêu trƣớc trò chơi). Việc các em tiếp nhận và tuân theo những quy tắc đó giúp các em có khả năng tự kiểm tra và kiểm tra lẫn nhau trong trò chơi. Khi tham gia vào trò chơi, nhập vai quan hệ với các bạn cùng chơi buộc các em phải đem những hành động của mình phục tùng những yêu cầu nhất định bắt nguồn từ ý đồ chung của trò chơi. Việc thực hiện quy tắc của trò chơi trở thành một trong những yếu tố cơ bản của trò chơi, làm cho các thành viên trong nhóm hợp tác chặt ch với nhau. Để giành phần thắng trong các trò chơi tập thể, các em phải biết cùng chơi, biết giúp đỡ lẫn nhau, biết dung hoà lợi ích cá nhân với lợi ích tập thể, tức là các em biết điều tiết hành vi của mình theo chuẩn mực của xã hội. Bên cạnh đó, dƣới sự tổ chức, điều khiển của giáo viên, để tổ (nhóm) mình giành phần thắng, các em ở trong tổ thi đua nhau cùng làm bài và giữ gìn trật tự. Qua đó, có thể giáo dục đức tính trung thực, thật thà, ý thức tổ chức kỉ luật, ý thức tự giác, tính độc lập, tự chủ và ý thức tôn trọng tập thể của các em. Khi đã xác nhận rằng vui chơi là một hoạt động cần thiết của học sinh, thì đồng thời cũng cần nhận

biết rằng việc tổ chức các trò chơi cho học sinh là cực kì quan trọng và có ý nghĩa giáo dục to lớn.

1.2.3. Đặc điểm của trò chơi học tập

Trò chơi học tập là một dạng hoạt động vì vậy nó mang trong mình những đặc điểm chung của các loại hoạt động: có phƣơng hƣớng, có mục đích, có ý thức và có đặc điểm chung của trò chơi. Đặc điểm của trò chơi nói chung là mang lại cảm xúc chân thực, mạnh m , đa dạng. Trò chơi bao giờ cũng mang đến cho học sinh nhiều niềm vui, tạo hứng thú cho các em trong giờ học cũng nhƣ ngoài giờ học. Chơi mà không có niềm vui thì không còn là chơi nữa. Trò chơi học tập còn có những đặc điểm sau: - Trò chơi học tập có luật rõ ràng, do ngƣời thiết kế đặt ra nhằm đạt đƣợc mục đích giáo dục và dạy học. - Trò chơi học tập bao giờ cũng có kết quả nhất định. Kết quả đó phải đƣợc thực hiện trong việc giải quyết nhiệm vụ của trò chơi học tập, đồng thời phải mang lại niềm vui, sự thỏa mãn cho những ngƣời tham gia trò chơi học tập. Kết quả của trò chơi học tập thể hiện sự cố gắng trong suy nghĩ, tìm tòi, sáng tạo trong việc nắm kiến thức và tính hợp tác của học sinh. - Trong trò chơi học tập, vị trí của mọi thành viên tham gia trò chơi đều nhƣ nhau và đƣợc xác định bằng luật chơi. Việc thực hiện luật chơi là tiêu chuẩn khách quan để đánh giá khả năng của học sinh. - Trong quá trình chơi nếu học sinh không tuân thủ theo luật chơi thì s không đạt đƣợc mục đích của trò chơi. Vì vậy, trong trò chơi học tập việc kiểm tra lẫn nhau dễ dàng hơn và có hiệu quả hơn vì luật chơi đƣợc quy định rõ ràng.

1.2.4. Phân loại trò chơi học tập

Về phƣơng diện phát triển các chức năng tâm lí của học sinh, trò chơi học tập cũng có nhiều loại khác nhau: - Trò chơi học tập nhằm phát triển các giác quan: rèn luyện sự tinh nhanh của đôi mắt, đôi tai… Tức là rèn luyện và phát triển hành động nhạy cảm ở các em. - Trò chơi học tập nhằm phát triển các thao tác tƣ duy: những trò chơi này giúp học sinh nhìn nhận, phân tích, so sánh, khái quát về sự vật hiện tƣợng theo một dấu hiệu bề ngoài. Trong quá trình phân loại, học sinh phát hiện những dấu hiệu giống nhau, khác nhau giữa các đối tƣợng để đi đến sự sắp xếp của sự vật hiện

tƣợng theo những dấu hiệu chung. Nhƣ vậy khả năng khái quát của các em đƣợc hình thành và phát triển. - Trò chơi học tập nhằm phát triển óc tƣởng tƣợng: đậy là loại trò chơi mà học sinh sử dụng vốn sống, những biểu tƣợng đã có trong đầu để thực hiện thao tác chơi, nội dung chơi. Nhờ óc tƣởng tƣợng các em thực hiện đƣợc các thao tác chơi, nội dung chơi và nhập vai thực sự vào cuộc chơi. - Trò chơi học tập phát triển trí nhớ là loại trò chơi rèn luyện và phát triển trí nhớ của học sinh về những tri thức, khái niệm, biểu tƣợng mà các em đã lĩnh hội đƣợc trƣớc đó. Khả năng ghi nhớ, tái hiện của các em phụ thuộc vào những ấn tƣợng mạnh yếu của thế giới xung quanh tác động vào giác quan của các em. - Trò chơi học tập giúp cho sự phát triển, chú ý, ngôn ngữ… của học sinh. Sự phân loại trên chỉ có tính tƣơng đối, giúp chúng ta dễ nhận ra ý nghĩa vai trò của trò chơi đối với sự phát triển tâm lí và trí tuệ của học sinh. Trong thực tế trò chơi học tập có ý nghĩa tổng hợp, nó vừa có ý nghĩa đối với sự phát triển các giác quan vừa có ý nghĩa đối với sự phát triển các thao tác trí tuệ, óc tƣợng tƣợng, sự chú ý…

1.2.5. Cấu trúc của trò chơi học tập

- Nhiệm vụ nhận thức Đây chính là nội dung chơi có tính chất nhƣ một bài toán mà học sinh phải giải dựa trên các điều kiện đã cho. Nhiệm vụ nhận thức là thành phần cơ bản của trò chơi học tập, nó kích thích tính tích cực và nguyện vọng chơi của học sinh. Mỗi một trò chơi học tập có nhiệm vụ nhận thức của mình, chính điều đó làm cho trò chơi này khác với trò chơi kia. - Hành động chơi Là những hành động học sinh phải làm trong lúc chơi và nó cũng là thành phần quan trọng của trò chơi học tập “các hành động chơi chính là thành phần chính của trò chơi học tập, thiếu chúng thì không còn là trò chơi nữa. Các hành động chơi nhƣ là những họa tiết của chủ đề chơi”. Những hành động ấy càng nhiều bao nhiêu thì trò chơi càng lí thú bấy nhiêu. Hành động chơi càng đa dạng và phong phú thì học sinh càng tích cực. Điều đó tạo cho giáo viên cơ hội hình thành mối quan hệ qua lại giữa học sinh với nhau: các em biết hành động theo thứ tự, theo lƣợt phù