dendriet 2005 nr 3 jaargang 4

BELGIE / BELGIQUE P.B. GENT X

BC1133 Afgiftekantoor Gent X - P109327

jaargang 4

nummer 3 - 2005 Retouradres: Koen Steenhoudt, Waterschaapstraat 30, 1570 Galmaarden. Is je adres niet juist? Meld het aan de redactie.

driemaandelijks tijdschrift

Moet er nog vis zijn? Vissen voor de kost Ga mee op walvistocht! Keelman in de kijker

juli - augustus - september

Buitensport Oude Gentbaan 259 - 9300 Aalst

Ademend waterdichte regenkledij Ademend winddichte kledij Thermische kledij Waterdicht schoeisel Verrekijker

5% Korting op vertoon van uw lidkaart van Natuurpunt www.trekking-buitensport.be ℡ 053 705 222

Vijf voor veel JNM Geniet nu tot het einde van het jaar van JNM voor maar € 5! Zin in de beestigste jeugdbeweging? Dan kun je de JNM uitproberen voor maar € 5 ! Als je (ooit) al JNM-lid was word je lid voor € 15. Zo willen we aan zo veel mogelijk mensen de kans geven om JNM voor een zacht prijsje te ontdekken.

De 3 Dendriet afdelingen: www.jnm.be/landvanaalst www.jnm.be/durmeland www.jnm.be/niger

Moet er nog vis zijn? Een kijk onder water in het Denderbekken

ÂŠ

Vilda - Yves Adams

De Dender is een traag stromende regenrivier met een vrij laag verhang. De Oostelijke Dender ontspringt te Erbaut (Henegouwen) en de Westelijke Dender bij Leuzeen-Hainnaut. Stroomopwaarts Ath vloeien beide delen samen. Vanaf daar stroomt de Dender tot in Dendermonde waar hij uitmondt in de Schelde.

ÂŠ

Vilda - Rollin verlinde

In Dendermonde werd de Dender omgeleid zodat de rivier niet meer door de stad stroomt. De totale lengte van de Dender is ongeveer 65 km. Het debiet varieert tussen 1 en 25 m3/s. De totale oppervlakte van het Denderbekken bedraagt ongeveer 1385 km 2. Tijdens periodes van overvloedige regen treedt het water soms buiten zijn oevers ter hoogte van overstromingsvlaktes. Deze meersen zijn vooral terug te vinden tussen Geraardsbergen en Denderleeuw. Enkel het Denderbellebroek (170 ha) functioneert als een volwaardig overstromingsgebied. De laatste overstromingen dateren van 1999. De Dender lijkt op vele plaatsen op een kanaal omdat de natuurlijke oevers aangepast zijn met cultuurtechnische oeververdedigingen zoals schanskorven, kaaimuren en gestorte breuksteen. In Vlaanderen werd deze rivier op acht plaatsen opgestuwd ten behoeve van de scheepvaart.

Driedoornig stekelbaarsje

nr 3 - juli 2005

Stuwen en sluizen vormen belangrijke migratieknelpunten voor de visfauna. Ook de zijrivieren zijn voor vissen uit de hoofdstroom soms moeilijk bereikbaar als gevolg van het plaatsen van valdeuren. Enkele belangrijke zijbeken zijn de Mark, de Molenbeek of Terkleppenbeek, de Bellebeek en nog een Molenbeek die uitmondt nabij Aalst.

Het visbestand in de Dender Biologen van het Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer voerden verscheidene afvissingen uit in de Dender. Er werden 14 locaties bemonsterd in 1996, vijf in 2000 en negen in 2002. Sommige locaties van 2002 stemmen overeen met die van 1996. De vissen worden gevangen vanaf een boot met behulp van elektriciteit. Tussen het schepnet (de anode) en een metalen kabel die aan de generator is verbonden (de kathode) wordt een elektrisch veld gecreĂŤerd dat de vissen tijdelijk verdooft. Elke gevangen vis wordt gedetermineerd tot op de soort en dan gewogen en gemeten. Daarna worden ze terug uitgezet op de vangstplaats. In 1996 werden 16 soorten gevangen tussen Geraardsbergen en de sluis in Denderbelle. De visfauna was toen gekenmerkt door een overwicht van drie-

Blauwbandgrondel

doornige stekelbaars (94,7%) (tabel 1), wat duidt op een verstoring van de integriteit van deze rivier. Stekelbaars is een zeer vervuilingbestendige soort die in extreme situaties overleeft. Deze soort is dan ook bekend als pioniersoort. Blankvoorn, karper en riviergrondel werden in kleine hoeveelheden aangetroffen, terwijl de overige 12 soorten slechts sporadisch werden gevangen. De resultaten reflecteerden de zeer povere kwaliteit van de Dender in 1996. In 2000 werden er vijf andere locaties in de buurt van Geraardsbergen bemonsterd. Toen troffen we 13 soorten aan. Brasem, snoek, pos en vetje ontbraken op het appel. Wel werden er enkele exemplaren van de nietinheemse zonnebaars gevangen. De stekelbaars, nog goed voor 17,8% van de totale vangst, werd van de troon gestoten door de riviergrondel (55,9%). Het aandeel van de blankvoorn was ook groter dan in 1996. Weerom werden van de overige soorten slechts enkele exemplaren gevangen. In 2002 werd de Dender nogmaals bemonsterd op negen locaties die ook al in 1996 werden bevist (Van Thuyne en Breine, 2003). In 2002 werden naast de elektrische methode ook

Tabel 1: Overzicht van de vangsten in de Dender, uitgedrukt in aantal en percentage

Baars Bermpje Bittervoorn Blankvoorn Blauwbandgrondel Brasem Driedoornige stekelbaars Giebel Karper Kolblei Paling Pos Rietvoorn Riviergrondel Snoek Snoekbaars Tiendoornige stekelbaars Vetje Winde Zeelt Zonnebaars

1996

2000

2002

2002(F)

1996%

2000%

2002%

2002%(F)

4 6 0 48 5 1 3294 13 41 0 2 1 13 33 5 0 0 3 4 2 0

33 8 0 128 34 0 232 29 25 0 2 0 66 727 0 0 0 0 3 9 3

268 0 9 678 27 19 37 50 9 4 4 0 134 152 4 2 1 7 4 2 0

517 0 4 1278 11 9 457 81 6 6 41 0 3 11 0 0 0 0 2 4 0

0,12 0,17 0,00 1,38 0,14 0,03 94,79 0,37 1,18 0,00 0,06 0,03 0,37 0,95 0,14 0,00 0,00 0,09 0,12 0,06 0,00

2,54 0,62 0,00 9,85 2,62 0,00 17,86 2,23 1,92 0,00 0,15 0,00 5,08 55,97 0,00 0,00 0,00 0,00 0,23 0,69 0,23

18,99 0,00 0,64 48,05 1,91 1,35 2,62 3,54 0,64 0,28 0,28 0,00 9,50 10,77 0,28 0,14 0,07 0,50 0,28 0,14 0,00

21,28 0,00 0,16 52,59 0,45 0,37 18,81 3,33 0,25 0,25 1,69 0,00 0,12 0,45 0,00 0,00 0,00 0,00 0,08 0,16 0,00

(F = fuikvangsten) fuiken gebruikt. De fuikvangsten leverden minder soorten op dan bij de elektrische methode (14 versus 18). Voor beide methodes waren de grote aantallen gevan-

gen blankvoorn opvallend. Het riviergrondelbestand was wel drastisch verminderd, daarentegen werd een sterke toename van baars waargenomen. In 2002

Aantal soorten

14 12 10 8 6 4 2 0 e n le is is ls m gem llar rge bel Appe Slu Slu ege sbe as Ide ve Po llare ke od der r d b n r e e o S m Po raa dek is D Ere Nin Ge Lie Slu

Locatie

1996 2002

Figuur 1: Aantal vissoorten aangetroffen bij elektrische vangsten in de verschillende locaties in 1996 en 2002

werd ook meer rietvoorn aangetroffen dan in 1996. Figuur 1 geeft een overzicht van het aangetroffen aantal soorten per locatie voor 1996 en 2002. Uit deze figuur stellen we vast dat er per locatie in 2002 meestal meer soorten werden gevangen. De meest voorkomende soorten in 2002 zijn giebel, blankvoorn en baars. Ook valt de vlugge verspreiding van de niet-inheemse blauwbandgrondel op. In 1996 werd die soort slechts op een plaats gevangen, maar in 2002 op zes van de negen. De locatie nabij de sluis van Liedekerke heeft zowel in 1996 als in 2002 het hoogste aantal soorten. De sluis is een migratiebarriĂ¨re en functioneert als een verplichte stopplaats voor veel soorten. Eenzelfde fenomeen wordt in 2002 waargenomen voor de locatie bij het sas van Idegem. Ondanks het niet geringe aantal soorten beschouwen we het vis-

nr 3 - juli 2005

bestand op de Dender als vrij eenzijdig. We komen tot deze conclusie omdat meestal een soort domineert (driedoornige stekelbaars in 1996 en blankvoorn in 2002), terwijl de andere soorten slechts in geringe mate of zelfs maar sporadisch aanwezig zijn. Zoals reeds vermeld, is de aanwezigheid van een dominante soort, wat aantallen betreft, een teken van verstoring.

De visstand op enkele zijbeken De Terkleppenbeek of Molenbeek werd in 1997, 2001 en 2002 telkens op dezelfde locatie nabij Everbeek bevist (Van Thuyne en Belpaire, 1999, Van Thuyne en Breine, 2001 en 2003). De beek is smal (1,4 m) en ondiep (25 cm). Ze heeft natuurlijke oevers met schuilplaatsen en vertoont een zwak meanderende structuur. Er zijn stroomversnellingen en diepere, stilstaande poelen. De zanderige bodem is ideaal voor de beekprik en de kiezel is een geschikt biotoop voor het bermpje.

Beekprik, bermpje, blankvoorn en driedoornige stekelbaars troffen we aan in 1997. In 2001 werd geen beekprik meer aangetroffen en in 2002 vonden we nog slechts twee soorten, namelijk (opnieuw) beekprik en driedoornige stekelbaars. We stellen dus een achteruitgang vast in soortendiversiteit. Tijdens de bemonsteringen werden waardevolle beschermde soorten gevangen, zoals de beekprik en het bermpje, en de beek heeft nog een vrij intacte structuur; het is dus belangrijk om deze beek prioritair te saneren. Op de andere zijbeken, zoals de Vogelzangbeek, Oliemeersbeek, Grootebeek, Hoezebeek, Kluisbeek en Kleine beek, werd in 2002 zeer weinig tot geen vis gevangen. De aangetroffen soorten waren blauwbandgrondel, driedoornige en tiendoornige stekelbaars. Dit zijn zeer tolerante soorten die aan extreme omstandigheden goed het hoofd kunnen bieden. In de Bellebeek (1997 en 2001)

werden slechts twee soorten aangetroffen, namelijk blankvoorn en driedoornige stekelbaars. De Mark (Van Thuyne en Breine, 2004) daarentegen heeft een veel grotere soortendiversiteit. Zowel nabij de molen van Tollenbeek als van Galmaarden werden 16 soorten gevangen in 2001. Over zijn hele verloop treffen we in deze bijrivier een relatief hoog aantal soorten aan (tabel 2). De kwaliteit van de Mark in Tollembeek en in Viane aan de stuw bleef onveranderd, terwijl in Herne aan de Waltrudismolen en aan de oude molen in Galmaarden de kwaliteit in 2001 en 2004 merkbaar beter was dan in 1996. Uit de verschillende vangstresultaten blijkt dat de eerst vastgestelde dominantie van de driedoornige stekelbaars afneemt, terwijl blankvoorn en riviergrondel abundanter worden. Opnieuw valt een duidelijke toename van de Aziatische blauwbandgrondel op.

Tabel 2: Overzicht van de vangsten in de Mark, uitgedrukt in aantal en percentage

Baars Bermpje Bittervoorn Blankvoorn Blauwbandgrondel Brasem Driedoornige stekelbaars Giebel Karper Kolblei Kroeskarper Paling Rietvoorn Riviergrondel Snoek Tiendoornige stekelbaars Vetje Winde Zeelt Zonnebaars

nr 3 - juli 2005

1998

2001

2004

1998%

2001%

2004%

1 2 0 31 8 1 1582 206 4 0 3 1 11 49 0 0 0 68 11 1

13 25 343 359 11 2 1862 54 2 1 1 1 12 521 3 4 15 20 1 0

6 3 64 509 25 15 92 15 1 1 0 0 35 286 1 0 0 23 3 9

0,04 0,09 0,00 1,37 0,35 0,04 82,43 9,12 0,18 0,00 0,13 0,04 0,49 2,17 0,00 0,00 0,00 3,01 0,49 0,04

0,44 0,84 11,55 12,09 0,37 0,07 53,27 1,82 0,07 0,03 0,03 0,03 0,40 17,54 0,10 0,13 0,5 0,67 0,03 0,00

0,55 0,28 5,88 46,78 2,30 1,38 8,46 1,38 0,09 0,09 0,00 0,00 3,22 26,29 0,09 0,00 10,00 2,11 0,28 0,83

Vilda - Rollin verlinde

Blankvoorn

Brasem

Juveniele snoek

Winde

Vilda - Rollin verlinde

Algemeen besluit De Dender heeft nog steeds een visfauna die wijst op verstoring. De kwaliteit van de Dender schippert tussen onvoldoende en matig. De reeds gedane inspanningen hebben weer leven in deze rivier gebracht maar moeten volgehouden worden of toenemen om een gezonde, evenwichtige en permanente

vispopulatie te bekomen. Uit de resultaten van de visbestandopnames in de Terkleppenbeek blijkt een achteruitgang in soortendiversiteit. Het is noodzakelijk om deze beek te beschermen en, waar mogelijk, te herstellen en te vrijwaren van vervuiling. De overige in de tekst besproken zijbeken hebben een slechte

kwaliteit en ook hier moet ingegrepen worden. Want als de zijbeken reeds zwaar vervuild zijn, kan de Dender ook nooit een goede kwaliteit bekomen. Op basis van het visbestand is de kwaliteit van de Mark matig tot goed. De rivier heeft een gevarieerd visbestand. Jan Breine en Hugo Verreycken

Referenties Van Thuyne, G. en Belpaire, C., 1999. Visbestandopnames op de zijbeken van de Dender, Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant (april 97 en maart 98). IBW.Wb.V.I.R.99.82 Van Thuyne, G. en Breine, J., 2002. Visbestandopnames op enkele zijbeken van de Dender (2001). IBW.Wb.V.IR.2001.117 Van Thuyne, G. en Breine, J., 2003. Visbestanden op enkele zijbeken van de Dender (2002) IBW.Wb.V.IR.2003.135, 11 pp. Van Thuyne, G. en Breine, J., 2003. Visbestanden op de Dender (maart 2002). IBW.Wb.V.IR.2003.129, 13 pp. Van Thuyne, G. en Breine, J., 2004. Visbestandopnames op de Mark en enkele zijbeken (2004). IBW.Wb.V.R.2004.117, 12 pp.

nr 3 - juli 2005

Aandachtsoorten Denderbekken Bermpje (Barbatula barbatula) Het bermpje gelijkt sterk op een kleine modderkruiper. Beide hebben ze een langwerpig, cilindrisch lichaam en zes bekdraden. Bij het bermpje zijn de bekdraden niet even lang; twee lange en twee korte hangen aan de bovenlip terwijl 2 lange bekdraden zich in de hoeken van de bek bevinden. Het lichaam en de vinnen zijn (donker)bruin en onregelmatig gevlekt. Het bermpje is een kleine vissoort (tot 15 cm) die langzaam tot vrij snel stromende wateren met een zand- of kiezelbodem verkiest. Meestal houdt deze soort zich op in ondiep water (minder dan 50 cm). Hoewel de soort eerder zeldzaam is, kan ze plaatselijk in grote dichtheden voorkomen. De voortplanting van het bermpje vindt plaats in de periode van april tot juni wanneer de watertemperatuur ongeveer 18°C is. De eitjes worden afgezet op een grind- of kiezelbodem of worden in kleine kuiltjes in een zandbodem gelegd. Aangezien deze soort een nachtactieve vis is, bevindt zij zich overdag vooral in de schaduw onder stenen, bruggen of waterplanten. Met behulp van de zes tastdraden zoekt het bermpje op en in de bodem naar voedsel. Het voedsel bestaat onder andere uit muggenlarven, waterpissebedden en vlokreeftjes. Het bermpje is vrij goed bestand tegen eutrofiëring en lichte waterverontreiniging. Ook tijdelijk lage zuurstofgehalten vormen geen probleem. Zoals de modderkruipers heeft ook het bermpje de mogelijkheid om over te schakelen naar darmademhaling waarbij het zuurstof direct uit de lucht kan opnemen. Deze vissoort is wel zeer gevoelig aan vervuiling met zware metalen.

Bittervoorn (Rhodeus sericeus amarus)

Beekprik (Lampetra planeri) Prikken zijn rondbekken en hebben geen kaken, ze behoren eigenlijk niet tot de vissen maar worden er toch vaak bijgerekend. De zuigbek van een volwassen beekprik is voorzien van een raspschijf met kleine, stompe tandjes. De beekprik is de kleinste (tot 17,5 cm) en de enige niet-parasitaire prik. Hij leeft het grootste gedeelte van zijn leven als larve ingegraven in de bodem en in zijn volwassen stadium voedt hij zich niet meer. De larve (ammocoetes) bezit geen ogen maar heeft wel reeds aan beide zijden de kieuwgroeve waarin later de kenmerkende 7 kieuwopeningen komen. Het volwassen stadium is herkenbaar aan de aanwezigheid van ogen. Zoals vermeld, leeft de beekprik een lange tijd van zijn leven als larve. Deze larve bevindt zich meestal in de bodem van langzaam tot matig snel stromende beken met een zandige bodem en een goede zuurstofconcentratie. Tijdens het larvaal stadium voedt de beekprik zich met algen en andere kleine voedseldeeltjes die hij uit het slib filtert.Als de larven 6 jaar oud zijn, vindt er vanaf eind juni een gedaantewisseling plaats en komt de volwassen beekprik te voorschijn. Vanaf dan eet de prik niet meer en leeft nog maar een half jaar, net lang genoeg om eenmaal te kunnen paaien. De paaitijd loopt van eind maart tot begin mei. De paairijpe prikken zwemmen dan naar stroomopwaarts gelegen ondiepe plaatsen met kiezel- of grindbodem waar ze hun eitjes afzetten. Na het paaien sterven de volwassen beekprikken. De larven laten zich daarna geleidelijk afdrijven naar voedselrijke plekjes in de beek. De beekprik is zeldzaam in Vlaanderen; in het Denderbekken wordt hij enkel aangetroffen in de Molenbeek-Terkleppenbeek. Het bermpje, de bittervoorn en de beekprik zijn volledig beschermd door de wet op de riviervisserij en mogen dus niet gevangen worden.

Vilda - Rollin verlinde

De bittervoorn is een kleine vissoort (tot 10 cm) en behoort tot de familie van de karperachtigen. Hij heeft een blauwachtige schijn en op de achterzijde van het lichaam bevindt zich een horizontale blauwgroene streep. De bittervoorn prefereert langzaam stromende en stilstaande waters waarvan de oevers begroeid zijn met waterplanten. De verspreiding van de bittervoorn is nogal beperkt in Vlaanderen. In het Denderbekken wordt hij enkel in de Mark in grote aantallen aangetroffen; in de Dender zelf komt hij slechts sporadisch voor. Voor de voortplanting is de bittervoorn afhankelijk van grote zoetwatermosselen, zoals de zwanenmossel en de schildersmossel. In het voorjaar krijgen de wijfjes een oranjerode legbuis waarmee ze hun eitjes in de uitstroomopening van de mossel kunnen brengen. Direct daarna zwemt een mannetje over de mossel en stort er zijn

hom uit. De bevruchting en de larvale groei van de bittervoorn gebeuren dus in de zoetwatermossel. Wanneer de larfjes enkele weken oud zijn en actief kunnen zwemmen, komen zij naar buiten via de uitstroomopening van de mossel. Tegelijkertijd worden glochidialarven van de zoetwatermossel in de waterkolom gebracht; deze larven zijn parasitair en hechten zich vast in de slijmlaag en op de kieuwen van vissen in de buurt. Na een groeiperiode komen de glochidia los en vestigen ze zich op de bodem. Het voedsel van de bittervoorn bestaat voornamelijk uit plantaardig materiaal (algen) maar ook dierlijk voedsel, zoals kleine kreeftachtigen en insectenlarven, wordt gegeten.

Bermpje

nr 3 - juli 2005

Bittervoorn

Beekprik

Natuurgebied in de kijker

De Keelman te Denderhoutem Er zijn altijd dieren en planten geweest op onze planeet die in de loop van vele duizenden jaren zijn uitgestorven. Het is echter de eerste maal sinds mensen op deze planeet aanwezig zijn, dat wij over de impact beschikken om in ongeveer een paar honderd jaar of minder, door onze negatieve invloed op onze planeet, de biodiversiteit in een zeer snel tempo te doen afnemen en dit in heel de wereld. Als de mens een grote impact heeft op de natuur, dan kan die invloed ook ten goede worden gebruikt. We weten wat er verkeerd gaat en onze huidige ”rijke” samenleving beschikt over de nodige middelen om daar daadwerkelijk iets aan te doen. Zo zullen dan ook de toekomstige generaties nog kunnen beschikken over een zo groot mogelijke biodiversiteit, die tenslotte van essentieel belang is voor alle leven op onze planeet.

Biodiversiteit Economische ontwikkeling en bevolkingsgroei zorgen voor een steeds verder voortschrijdende omzetting van natuurgebied in landbouwgrond en stedelijke infrastructuur. Dit effect is sterker dan oppervlaktestatistieken doen vermoeden. Versnippering van de overblijvende natuur, beïnvloeding van de waterhuishouding, lucht- en waterverontreiniging etc. dragen alle bij aan de vermindering van de biodiversiteit. Ook de landbouwgebieden worden door toenemende productie-intensivering steeds minder natuurlijk. Het gevolg is het uitsterven van dieren plantensoorten: een steeds verder teruglopende biodiversiteit. Een wetenschappelijk onderzoek stelt dat de Aids-epidemie is ontstaan door de aanslagen van de oprukkende economie op de leefgebieden van apen en dat

bij voortgaande habitatvernietiging herhaling met andere, vergelijkbare plagen zeer waarschijnlijk is. Dit mechanisme is niet beperkt tot primaten. Een ander onderzoek heeft aangetoond dat de besmettingskans van mensen met de ziekte van Lyme lager is naarmate er zich meer diersoorten in de bossen bevinden die eveneens het virus kunnen dragen. Het rapport ”Human Damage to Earth Worsening Fast” van de Verenigde Naties van maart dit jaar bevestigt opnieuw dat degradatie van ons milieu nog steeds in snel tempo toeneemt. Volgens secretaris-generaal Kofi Annan van de VN toont de studie aan hoe menselijke activiteiten massaal milieuschade veroorzaken in heel de wereld, en hoe de biodiversiteit – de basis voor leven op aarde – vermindert in een alarmerend tempo.

Daan Stemgée

Een klein reservaat, een grote biodiversiteit

De brede orchis in volle bloei

Dertien jaar geleden, in 1992, was er al in Rio de Janeiro het Verdrag inzake Biodiversiteit, door 187 landen ondertekend. Hiermee hebben die landen, waaronder België, aangegeven zich te willen inspannen voor het behoud van de biodiversiteit. In dit verdrag zijn drie doelen vastgesteld: het behoud van biodiversiteit, duurzaam gebruik en toegang tot genetische bronnen en een billijke verdeling van de voordelen die ontstaan uit het gebruik van de genetische bronnen. Uitgaande van onder meer dit verdrag heeft de Europese Unie tal van Europese wetten en richtlijnen opgesteld in verband met het milieu, die ieder Europees land moet opvolgen of omzetten in een nationale wetgeving. Bij het vaststellen van de kwaliteit van de natuur in een bepaald gebied wordt vaak gesproken over biodiversiteit. Dit houdt simpelweg in dat een

nr 3 - juli 2005

gebied een hogere natuurkwaliteit bezit naarmate de diversiteit van de er levende organismen hoger is. Het begrip diversiteit bezit zowel een kwantitatief als een kwalitatief aspect. Een bepaald gebied is niet alleen belangrijk door het aantal soorten, respectievelijk het aantal individuen van één of meer soorten; ook de bijzonderheid van de soorten en de soortensamenstelling speelt een rol. Biodiversiteit betreft zowel de variatie in soorten als de erfelijke variatie binnen soorten en de variatie aan levensgemeenschappen of ecosystemen.

Bij ons

oppervlakte van historisch grasland blijft achteruitgaan. De regelgeving ter bescherming van deze graslanden is onvolledig en weinig effectief Dottergraslanden zijn algemeen gesproken het fraaist ontwikkeld in het zuiden van Vlaanderen, en met name in de Leemstreek. Zo vind je langs de Molenbeek (Kerksken) op het grondgebied Denderhoutem, ter hoogte van de expresweg N45, een schitterend grasland, in het reservaat De Keelman. Op dit soortenrijk grasland zijn niet minder dan 192 soorten planten geïnventariseerd. Uitschieters zijn zonder twijfel brede orchis, grote keverorchis en herfsttijloos. Naast de vermelde topsoorten komen natuurlijk ook nog een hele rist andere soorten voor die

Axel Neukermans

Vlaanderen is een lappendeken van percelen, versneden door wegen, woningen, akkers en

kanalen. Leefgemeenschappen van dieren lijden daar ernstig onder. Ze kunnen zich niet meer of niet ver genoeg verplaatsen, ze zijn onder meer afgesneden van broedgebieden. Ook lawaaihinder en tal van verontreinigingen worden over een grotere oppervlakte uitgesmeerd. De voornaamste oorzaak van die ”ruimtelijk wanorde”, versnippering, is het systematisch bouwen op verkeerde plekken. Met lintbebouwing en te verspreide bebouwing als gevolg. Nog altijd neemt de bebouwing toe waar ze het minst wenselijk is, in de (nog) open ruimte. Vlaanderen bezit 58.000 ha historisch permanent grasland. Dit is een zeer diverse verzameling van soortenrijke graslanden. De

Grote ratelaar, kattestaart en bosbies op het soortenrijk grasland van De Keelman

nr 3 - juli 2005

een aanduiding als dottergrasland zeker aantonen: veenwortel, kale jonker, grote ratelaar, watermunt, bosbies, echte koekoeksbloem, tweerijige zegge en gevleugeld hertshooi.

Maaien

En juist deze soorten hebben vaak een belangrijke ecologische waarde. Landbouwgronden daarentegen moeten een zo groot mogelijke opbrengst geven. Daarom worden ze bemest en worden bloemen verdrongen door de hoog productieve gewassen. Dus om bloemrijke hooilanden (soortenrijke graslanden) te krijgen wordt ten minste één keer, en op voedselrijke bodems (leem of klei) twee keer per jaar gemaaid en wordt het maaisel afgevoerd. Afhankelijk van de voedselrijkdom en de soortensamenstelling bij de aanvang kan het vijf tot tien jaar duren eer opnieuw een soortenrijke vegetatie ontstaat. Voor ons soortenrijk grasland op De Keelman wordt bij voorkeur gemaaid rond eind juli, begin

Axel Neukermans

Graslanden zijn bij ons meestal kunstmatige biotopen. De vegetatie blijft er vrij open omdat er jaarlijks gemaaid wordt. Als er niet meer gemaaid wordt, komen er ook struiken in groeien en zal het grasland stilaan bos worden. We verschralen de bodem, we maken hem voedselarmer. Daardoor krijgen grassen en andere algemene soorten minder groeikansen. Dat speelt in het voordeel van een meer gevarieerde kruidenvegetatie. Naarmate een grasland soorten- en bloemrijker

wordt, neemt de betekenis voor de fauna toe. Bloeiende planten trekken veel insecten aan, zoals vlinders en hommels. In soortenrijk grasland komen ook allerlei andere dieren voor zoals spinnen, sprinkhanen, graafwespen en mieren. Een aantal van deze soorten wordt niet meteen door iedereen gewaardeerd, maar is wel belangrijk voor het evenwicht in het ecosysteem en dient onder meer als voedselbron voor andere dieren. Een rijk insectenleven trekt dan weer andere dieren aan zoals vogels en amfibieën. Als we het maaisel bovendien afvoeren, putten we de voedselvoorraad van bepaalde plantensoorten uit, waardoor er meer plaats vrijkomt voor soorten die minder gebonden zijn aan een voedselrijke bodem.

De werkploeg van lokale vrijwilligers neemt een verdiende pauze tijdens aanplantingen op de Keelman

nr 3 - juli 2005

augustus, met afvoer van het maaisel. Dit beleid heeft de laatste jaren onder meer geleid tot een steeds grotere populatie van brede orchis, van meer dan 500 in 1999 tot meer dan 1600 in 2004.

In deze Molenbeekvallei vind je naast het voormelde grasland ook nog verschillende andere (dotter)graslanden met een kleinere biodiversiteit. Hier is dan ook een potentieel perceel, dat met het nodige beheer zich waarschijnlijk kan ontwikkelen tot een soortenrijk grasland. Indien ook hier de brede orchis in de nabije toekomst zou voorkomen, zou dit een zeer goeie zaak zijn, als een tweede locatie voor een reeds zeldzame plant. De Brede orchis groeit op drogere terreingedeelten dan waar bijvoorbeeld de

vleeskleurige orchis voorkomt, bovendien in minder venige en stikstofrijkere bodems dan waar de rietorchis voorkomt. In vergelijking met de gevlekte orchis groeit de brede orchis op plaatsen die onder invloed van een mineraalrijker type grondwater staan. In deze hooilanden kan ze omvangrijke populaties vormen. In tegenstelling tot bijvoorbeeld vleeskleurige orchis en rietorchis vestigt de brede orchis zich zeer zelden in nieuwe terreinen, zoals in opgespoten zandvlakten, daarnaast evenmin in pionier- en verlandingsvegetaties.

KLE Kleine landschapelementen (KLE), zoals hagen, houtkanten en poelen, kunnen een belangrijke bijdrage leveren tot de biodiversiteit in een gebied. Vlaanderen heeft een sterke tra-

Daan StemgĂŠe

De vaak aangehaalde norm voor dottergraslanden van 50-60 cm beneden maaiveld waaronder het grondwater niet mag zakken, wordt tegenwoordig meer niet dan wel gehaald. Het dotterbloemgrasland is grondwater afhankelijk. Het water komt in de regel tot het maaiveld en mag eventueel ook kortstondig overstromen. Vaak gebeurt dit door menselijk toedoen, in de vorm van ontwateringgreppeltjes of slootjes. De overstroming kan natuurlijk zijn of door de mens bewerkstelligd. De aanwezigheid van kwelwater verhoogt de diversiteit van

planten en bloemen. Vermorsing (verandering ten gevolge van peilverhoging) kan zeer fataal zijn: delicatere soorten als orchideeĂŤn zijn erg verdrinkingsgevoelig.

Een zeldzame overvloed van brede orchis in de Keelman

nr 3 - juli 2005

Axel Neukermans

De Keelman: overzicht over het reservaat

ditie op landbouwvlak. Akkers zijn eeuwenlang een sterk bepalend element in onze landschappen geweest. Vanaf de Middeleeuwen zijn akkers op de meest vruchtbare gronden aangelegd. De akkers waren omringd door houtwallen als veekering. Houtkanten, knotbomen, bomenrijen, bloemrijke weiden en akkers zijn ontstaan in het landbouwschap. Kleinschalige landschappen bestaan uit een mozaïek van akkers en graslanden, bossen en kleine landschapselementen. Boeren legden kleine landschapselementen zoals hagen en houtkanten aan om hun grond af te bakenen en als afsluiting voor vee. Bovendien leverden ze allerlei geriefhout maar ook eetbare bessen en kruiden. Hun bescherming tegen wind, neer-

slag en erosie werd sterk gewaardeerd. Knotwilgen werden door boeren langs beken en grachten aangeplant om de oevers te verstevigen en de velden te ontwateren. Poelen bleken nuttig als drinkplaatsen voor vee. Wilde dieren in en rond kleine landschapselementen werden bejaagd en gevangen. KLE’s hebben een habitatfunctie, een corridorfunctie en een bronfunctie. Als habitat vormen KLE’s een woongebied of een deel ervan. Iedereen kent wel een aantal poelen waarvan kikkers en salamanders gebruik maken als voortplantingsbiotoop. De verschillende KLE’s dienen ook als corridor, als verbindingswegen. Houtkanten, hagen en poelen vormen tussenstations of ”stepping

stones” voor dieren of planten die zich ertussen of erlangs verplaatsen. Uit wetenschappelijke studies blijkt dat dergelijke verbindingswegen in een versnipperd landschap voor heel wat soorten belangrijk zijn. KLE’s vormen ten slotte ook een bron voor populaties en die kunnen van hieruit het omringde landschap koloniseren. Daarnaast vormen oude houtkanten een bron van autochtoon genetisch materiaal. KLE’s hebben uiteindelijk ook een recreatief of toeristisch belang.

Waterkwaliteit De huidige waterkwaliteit op de Molenbeek is ter hoogte van de Keelman zeer slecht en het water is er dikwijls zwart en onaange-

nr 3 - juli 2005

naam ruikend. Dat zuiver water in de Molenbeek zal leiden tot een meer waardevol natuurgebied is wel voor iedereen duidelijk. Tot 2003 werden door de VMM geen testen gedaan om de waterkwaliteit van deze beek (5078, tweede categorie) te meten. Daarom heeft de VMM aanvaard om een meetpunt voor de biologische index (BBI) te voorzien op De Keelman. Voor de beheerders van het Natuurpunt Haaltert-reservaat De Keelman is het dan ook een grote uitdaging om, samen met anderen, ervoor te zorgen dat hier voor het jaar 2010 het niveau van viswaterkwaliteit wordt gehaald. Het is dan ook duidelijk dat eens het water een goeie kwaliteit heeft bereikt, het ook jaar in jaar uit op dat peil moet blijven of nog moet verbeteren. Nadat Aquafin de collectorwerken in Kerksken zal uitgevoerd hebben in 2006, zullen een aantal straten in Haaltert nog niet zijn aangesloten. In de toekomst moeten dus de huishoudens in deze straten (restlozingen) nog worden aangesloten op een collector van Aquafin en/of moeten kleinschalige waterzuiveringen worden ontwikkeld om de lozing van verontreinigd water verder terug te dringen. Tussen de twee spoorwegen komt de Molenbeek samen met de Wildebeek (6250). Aquafinwerken op de Wildebeek zullen uitgevoerd zijn tegen 2007. Verder loopt de beek langs het industrieterrein van Erembodegem, waar de rioleringen van dit industriegebied op een Aquafincollector zal worden aangesloten. Ter hoogte van de Wellemeersen mondt ze uit in de Dender. Als de Aquafinwerken in Kerksken, ter hoogte van het industrieterrein in Erembodegem en op de Wildebeek, zullen zijn uitge-

nr 3 - juli 2005

voerd, zal het water van deze beek van bron tot aan de monding met de Dender, zeer veel aan kwaliteit winnen. Eens het water zuiver is, kunnen de vissen vanaf de Dender pas migreren naar de Molenbeek indien er geen migratiebarrières (vistraps) zijn. Vismigratie is de verplaatsing van vissen van de ene habitat naar de andere, die functioneel is voor de overleving van de soort. Deze gedragsvorm wordt momenteel verhinderd door allerhande migratiebarrières op onze waterlopen. Knelpunten kunnen onder meer zijn: watermolen, duiker, sifon, stuw, rooster, gemaal, overwelving en afval. In 2006 zullen wij een inventaris opmaken van deze knelpunten op de Molenbeek. AMINAL afdeling water houdt zich onder meer bezig met dit project van vismigratie. Zo kunnen we er mee helpen voor zorgen dat wanneer het water zuiver is ook alle migratiebarrières tegen 2010 zijn verdwenen.

Autochtoon of inheems? Autochtoon zijn planten en struiken die sinds hun spontane vestiging na de laatste ijstijd zich ter plekke slechts natuurlijk hebben verjongd, of kunstmatig vermeerderd met strikt lokaal materiaal. Inheemse bomen en struiken die goedkoop ingevoerd worden uit een andere klimaatzone, zoals uit Oost- en ZuidEuropa, zijn niet autochtoon. Een geïmporteerde zomereik uit bijvoorbeeld Bulgarije die bij ons aangeplant wordt in een herbebossingsprogramma, is wel inheems, maar niet autochtoon. De plaatsen waar in Vlaanderen nog autochtone bomen en struiken groeien, nemen af in een snel tempo, alsook de kwaliteit ervan. Oorzaken als het eeuwenlange proces van intensief

bosgebruik en ontbossing en de schaalvergroting in de landbouw zijn genoeg bekend. Autochtoon plantmateriaal is aangepast aan het klimaat en de bodem en dit door een lange selectie. Daarnaast is het gebruik van autochtoon plantmateriaal ook goed voor het behoud van de plaatselijke biodiversiteit. De laatste eeuwen, en vooral de laatste decennia, zijn op wereldvlak zowel migratie als uitsterven van soorten in een ware stroomversnelling geraakt. Een probleem met de exoten, recent ingevoerde soorten, is dat ze, onder meer door een gebrek aan natuurlijke vijanden, de eigen soorten kunnen verdringen. Het aanplanten van hagen en koutkanten op De Keelman gebeurt dan ook uitsluitend met autochtoon plantmateriaal. Cultuurhistorische landschapselementen dragen soms nog de sporen van vroegere bewoners. Het is van het grootste belang die sporen te bewaren om te weten wie we zijn. Gewapend met allerlei gereedschappen schiepen onze voorouders hun eigen landschappen met nieuwe inrichtingselementen als dijken, sloten, sluizen, wegen, molens, knotwilgen, hagen, houtkanten en poelen. Deze cultuurhistorische elementen zijn immers de rechtstreekse overblijfselen van de ontginningsactiviteiten van onze voorouders. Het inventariseren van alle cultuurhistorische landschapselementen in en rond De Keelman is dan ook één van de taken die gedurende de volgende jaren zullen worden uitgevoerd om daarna de nodige onderhoudswerken uit te voeren. Om de biodiversiteit voor het soortenrijk grasland op De Keelman te behouden en te vermeerderen is dus het aanplanten van hagen, een houtkant en het

graven van een poel aangewezen. Haag en houtkant zijn reeds aangeplant en dit jaar wordt een bestaande poel uitgebreid. Nadien moeten de haag, de houtkant en de poel ook worden onderhouden. Verder wordt dit jaar ook de waterkwaliteit van het kwelwater gemeten, wat moet leiden tot steeds meer kennis van dit gebied, waardoor later bij eventuele problemen op een

snelle en goeie manier kan worden ingegrepen. Het verstaan van alle ecologische verbanden in en buiten dit reservaat moeten leiden tot duidelijke en goed gekozen doelstellingen, waarvoor dan de nodige maatregelen moeten worden genomen, die allemaal samen leiden tot een goed beheerplan. Opvolging van de waterkwaliteit van de Molenbeek gedurende de vol-

gende jaren is dan een controle voor de goeie operationele werking van Aquafin. Oplossingen voor de restlozingen, die de verantwoordelijkheid zijn van de gemeentes, waarvoor ze de nodige werken zullen moeten uitvoeren, zullen er dan nog toe leiden dat later de waterkwaliteit steeds verder toeneemt. Guido Van Rossen

Referenties: A Module natuurbeheerder, Educatief Bosbouwcentrum Groenendaal vzw, Natuurpunt Educatie

A Artikel van Marcel Bovy, verschenen in Health Management Forum, 9e jaargang, nummer 1,maart 2003

Guido van Rossen 054 32 23 01 guido.van.rossen@telenet.be

Axel Neukermans

A www.wegen.vlaanderen.be/wegen/bermen/bermbeheer/graslanden.php A www.landschapsbeheer.com/default.asp?index=520

Afdeling Groot-Haaltert INFO

A Natuurbeheer, Davidsfonds/Leuven A www.imsa.nl/nl/content/knipselmap/Gezondheid.html

Avondrood over de Keelman

nr 3 - juli 2005

DENDERKALENDER uur van vertrek plaats van afspraak

1 toelichting ☺ gids

bijzonderheid

h contactpersoon zeker meebrengen

Activiteiten van Natuurpunt zijn voor leden gratis en niet-leden betalen € 1, tenzij expliciet anders vermeld. Op onze excursies breng je best laarzen mee en zijn een verrekijker en een passende veldgids nuttig. Bij activiteiten buiten de regio is carpooling gebruikelijk (€ o,o4 per km/persoon).

zondag 3 juli

zondag 7 augustus

1 Wandeling met focus op de verschil-

Natuurwandeling in de Gerstjens

Natuurwandeling in het Osbroek

afd. Aalst

lende ruigtekruiden die nu volop in bloei staan. h Johnny Cornelis 0474 58 08 38 johnny_cornelis@hotmail.be

10:00 – 12:00 Parking Gerstenhof, Gerstenstraat 12 te Erembodegem-Aalst. 1 Natuurwandeling i.s.m. de stad Aalst. ☺ Bart Backaert en Wim Tavenier h Dienst Leefmilieu - 053 73 24 12 antonia.geerts@aalst.be

10:00 – 12:00 Infobord Frans Blanckaertdreef (zijstraat Parklaan) te Aalst 1 Natuurwandeling i.s.m. de stad Aalst. ☺ Paul Van den Brempt en Magda De Wolf h Dienst Leefmilieu - 053 73 24 12 antonia.geerts@aalst.be

woensdag 6 juli

zondag 7 augustus

Avondwandeling in de Honegem

Zomerwandeling in de Wellemeersen

afd. Erpe-Mere

afd. Denderleeuw

19.00 – 22:00 Grens Aalst/Lede ter hoogte van huisnummer 108, Onegem Aalst. 1 Avondwandeling. h Wim D’Haeseleer – 0495 87 50 50 zondag 31 juli

Gezinswandeling in de Heidemeersen afd. Dendermonding 14:30 – 17:30 Samenkomst aan het waterzuiveringsstation te Berlare, aan het einde van de sluis. 1 Wandeling in de meersen met aan dacht voor flora en fauna en bij zonnig weer speciaal voor vlinders. h Stefaan Thibau - 052 42 69 72 stefaan.thibau@skynet.be zondag 31 juli Wandeling in de kalkstreek te Resteigne

14:00 – 18:00 Aan het infobord Kasteelpark Stationstraat te Denderleeuw. 1 Ongewervelden onder de loupe. In samenwerking met de regionale WID. h Eric De Tré – 053 66 04 32 eric.detre@vhm.be Laarzen of stevig schoeisel, loupe. zondag 7 augustus Gezinswandeling in de Sint Onolfspolder

afd. Dendermonding 14:30 – 17:30 Samenkomst aan de Kunstgalerie Pieter Pauwel, St. Onolfsdijk 66 te Appels. 1 Wandeling met aandacht voor waterplanten, één van de rijkdommen van deze natte polder. In de door kwelwater gevoede sloten leven loos blaasjeskruid, kikkerbeet, e.a. h Peter De Pinnewaert - 0472 45 09 54

afd. Denderleeuw 7:30 – 20:00 Aan de kerk, Welleplein te Welle. 1 Studie-excursie naar de fauna en flora in Resteine, Rochefort tot Hansur-Lesse. h Eric De Tré – 053 66 04 32 eric.detre@vhm.be Laarzen of stevig schoeisel, verrekijker, picknick en drank.

nr 3 - juli 2005

zondag 7 augustus Wandeling: ruigtekruiden in de Boelaremeersen

afd. Geraardsbergen 14:00 – 17:00 Samenkomst Kasteeldreef Baronie Boelare, einde Gentsestraat, Nederboelare.

Zaterdag 13 augustus

Ringen van vogels te Berlare afd. Dendermonding 7:00 – 9:00 Taverne ’t Oud Brughuys, Brugstraat 55 te Berlare, langs de Berlarebrug. 1 Bijwonen van het ringen van vogels in één van de zeldzame zoetwater schorren die de Schelde nog rijk is. Een must voor wie eens een kleine karrekiet of een blauwborst van dichtbij wil zien. h Dirk De Mesel – 052 42 67 28

zaterdag 27 augustus

Nacht van de vleermuis afd. Denderleeuw 20:30 – 22:30 Parking Gatesfabriek aan de E40 te Erembodegem. 1 Speuren met batdetectors. h Eric De Tré – 053 66 04 32 eric.detre@vhm.be Batdetector, zaklamp.

vrijdag 2 september

Nacht van de vleermuis afd. Dendermonding 20:00 – 22:30 Samenkomst aan de Watertoren aan De Zep, Leopold II laan 12 te Dendermonde. 1 Infoavond met wandeling (met batdedectors en halogeenstralers) langs het waterrijke gebied van de Kalendijk in hartje Dendermonde. Daarna bezoek aan het bunkercomplex van de Brusselse forten. h Ben Van de Wijden - 052 52 30 89 a.b.consultancy@pandora.be

zaterdag 3 september

Biologisch eetfestijn afd. Geraardsbergen 11:30 – 13:30 en 18:00 – 20:30 Parochiezaal Grimminge (steegje naast de kerk). 1 Pensen van biologisch vlees, vegetarische burgers of belegde boterhammen ten voordele van de natuur in Geraadsbergen. h Koen Steenhoudt – 054 58 67 58 k.steenhoudt@belgacom.be Kaarten verkrijgbaar bij de bestuursleden.

Stijn De Ryck – 0472 70 20 00 stijnderyck@busmail.net Laarzen en aangepaste kledij zondag 11 september

afd. Denderleeuw 14:00 – 17:30 Aan de kerk van Erembodegem. 1 Landschaps- en boomexcursie in de omgeving van de St. Amanduskapel en de Dendervalei. h Peter Tolleneer Laarzen of stevig schoeisel, loupe.

zondag 4 september zondag 11 september

afd. Aalst

Openmonumentendag in Lede

zondag 4 september

Natuurwandeling in Liedekerkebos afd. Affligem-Liedekerke 10:00 – 12:00 Samenkomst om 9:45 uur aan de ingang Liedekerkebos, Schelfhoutstraat te Liedekerke. 1 Themawandeling “Zaden en bessen”. 4 km. h Erik De Block - 053 68 35 88 edebe@advalvas.be zondag 4 september

Natuurwandeling in Teralfene afd. Affligem-Liedekerke 14.30 – 16:30 Samenkomst om 14:15 uur aan de kerk van Teralfene. 1 Wandeling langsheen de Dender en bezoek aan de vogelkijkhut aan de Aquafinvijver. h Erik De Block - 053 68 35 88 edebe@advalvas.be

1 Zie het volledige programma in het afdelingsnieuws. zondag 11 september

BBQ te voordele van Kalisj afd. Ninove 12:00 – 18:00 Kalisj, Pollarestraat 126, Ninove Vooraf inschrijven noodzakelijk h Wouter Mertens - 0495 68 89 33

weekend vrijdag 23 t.e.m. zondag 25 september

Werkweekend in de Boelaremeersen afd. Geraardsbergen Vrijdagavond tot zondagmiddag Jeugdherberg ’t Schipken, Schendelbeke 1 Vrijdagavond stelt Natuurpunt Geraardsbergen zich voor via een diareeks. Zaterdag wordt de hele dag gewerkt aan het opruimen van populierenkruinhout in de Boelaremeersen. Zondagvoormiddag landschapswandeling in de Dendervallei. h Carlos D’Haeseleer - 054 41 87 09 carlos.dhaeseleer@skynet.be Inschrijven vóór 17 september door storten van 25 euro per volwassene, € 15 voor jongeren, op rekening 293-0010084-51 van Natuurpunt Geraardsbergen met vermelding “werkweekend Geraardsbergen”, adres en aantal deelnemers.

zaterdag 17 september

zaterdag 24 september

Vier uilen festival in de Rietbeemd

Paddestoelenwandeling in het Kravaalbos

afd. Geraardsbergen 18:00 – 21:00 Samenkomst Parking Cocanne, einde Hoge Buizemont, Geraadsbergen. 1 Aandacht voor het geroep, geblaas en gepiep van kerkuil, ransuil, bosuil en steenuil, die hier vreedzaam naast elkaar leven. De wandeling wordt afgesloten met een receptie ter ere van de kerkuilen die nestelen in het bezoekerscentrum (vrije bijdrage voor de receptie). h Godfried Merlevede - 068 33 51 06 g.merlevede@tiscali.be zaterdag 17 september

zondag 4 september

Dotterwandeling

afd. Ninove

14:30 – 17:00 Parking Oud Dorp (Heldergem). 1 Natuurwandeling in het reservaat “De Dotter”.

afd. Lede-Houtem

Planteninventarisatie industrieterrein en Grote Meersen

afd. Groot Haaltert

Laarzen en eventueel plantengids en loupe.

Wandeling in de Kapellemeersen

Natuurwandeling in de Honegem

10:00 – 12:00 Onegem, grens Aalst/Lede ter hoogte van huisnummer 108 te Aalst. 1 Natuurwandeling i.s.m. de stad Aalst. ☺ Koen De Maere en Peter D’Hondt h Dienst Leefmilieu - 053 73 24 12 antonia.geerts@aalst.be

h Gery De Munter - 054 33 03 03

9:00 – 12:00 Ingang containerpark Ninove. 1 Inventarisatie van de vegetatie, zowel voor beginners als gevorderden.

afd. Lede-Houtem 14.00 – 17:00 Samenkomst aan de kerk van Meldert. 1 Speuren naar paddestoelen. ☺ Paddestoelenwerkgroep De Zwamvlok. h Herman Derder – 053 80 01 10 herman.derder@pi.be

zondag 25 september

Reservatentocht Padstappers afd. Geraardsbergen Doorlopend 7:30 – 15:00 Samenkomst aan de nieuwe loods van Derito, N42, Ophasselt. 1 Wandeltocht van de Padstappers van 6 tot 32 km langs onze reservaten. h Kurt Mertens - 054 41 07 49

nr 3 - juli 2005

zaterdag 1 oktober

zondag 2 oktober

Nationale Vogelkijkdag Vaste telpost Roosdaal

Natuurwandeling in Liedekerkebos afd. Affligem-Liedekerke

afd. Denderleeuw en Ninove 8:00 – 12:00 Samenkomst aan het Welleplein, kerk te Welle. 1 Jaarlijkse trekvogeltelling, ngl. de weersomstandigheden. h Joost Mertens - 0497 48 65 20 j.mertens@vmm.be Verrekijker, telescoop en warme kledij.

10:00 – 12:00 Samenkomst om 9.45 uur aan de ingang Liedekerkebos, Schelfhoutstraat te Liedekerke. 1 Themawandeling “Paddestoelen” 4 km. ☺ Hans Vermeulen h Erik De Block - 053 68 35 88 edebe@advalvas.be

ding “Quiz” en de naam van de ploeg. h Wouter Mertens - 0495 68 89 33 wouter.mertens@lin. vlaanderen.be

BEHEERSWERKEN zaterdag 4 juni

Beheerswerken Heidemeersen zondag 2 oktober zaterdag 1 oktober

Bosuilen in het Raspaillebos

afd. Lede-Houtem

afd. Geraardsbergen 18:00 – 21:00 NMEC De Helix, Hoogvorst 2, Grimminge. 1 Op zoek naar de bosuilen in het Raspaillebos. Er wordt afgesloten met glühwein, jenever en/of warme choco, tegen vrije bijdrage. h Koen Steenhoudt – 054 58 67 58 k.steenhoudt@belgacom.be

afd. Dendermonding

Week van het bos

14.00 – 17.00 Kerk van St Lievens-Houtem. 1 Educatieve herfstwandeling in Cotthem te St.Lievens-Houtem. h Peter D’hondt - 053 80 72 57 peter.dhondt@pandora.be Laarzen en kijker.

REGIOACTIVITEIT

14:00 – 17:00

1 Maaien en afvoeren droge graslanh

den. Vooraf bellen naar Drik De Mesel 052 42 67 28

zaterdag 16 juli zaterdag 20 augustus zaterdag 27 augustus zaterdag 17 september

Beheerswerken Sint-Onolfspolder

zaterdag 22 oktober

afd. Dendermonding

Natuurwandeling in het Kravaalbos

ZESDE NATUUR- EN MILIEUQUIZ

afd. Aalst

afd. Ninove

10:00 – 12:00 Hof te Putte, Putstraat 99 te Meldert-Aalst. 1 Natuurwandeling i.s.m. de stad Aalst. ☺ Peter Tolleneer en Laurent Annaert h Dienst Leefmilieu - 053 73 24 12 antonia.geerts@aalst.be

19:30 – 24:00 Buurthuis “De Pallieter” te Outer (Ninove), Smid Lambrechtstraat. 1 Quiz over natuur- en milieuthema’s. Ploegen van 4 personen. € 15 per ploeg, over te schrijven op rekening 961-0872264-35 van Natuurpunt Ninove, met vermel-

9:00 en 14.00 Sint-Onolfsdijk, aan de monding van de Nieuwe Dender langs de kant van Appels. 1 Maaien van ruigtevegetatie voor omvorming naar dottergrasland. h Vooraf bellen naar Stefaan Thibau 052 42 69 72 stefaan.thibau@skynet.be

Magda De Wolf

zondag 2 oktober

nr 3 - juli 2005

Ga mee op walvistocht! Een unieke vierdaagse walvistocht (12 tot 15 augustus) door de Golf van Biskaje

Gestreepte dolfijn

kajuit als we een veelvoud van vier bereikt hebben. Tot zolang sta je op de wachtlijst. De boot zelf heeft een permanent bemand walviskijkcentrum. De richtprijs is € 180 en hierin zit de overzet met de kajuit. Dit kan wel oplopen indien de goedkoopste kajuiten bezet zijn. Schrijf dus tijdig in! Nog zelf te betalen zijn eten (en drank) en eventueel het kostendelend vervoer tot Portsmouth en terug. Neem eerst telefonisch contact met Joachim De Maeseneer.

Afdeling Ninove

Joachim De Maeseneer, joachimdm@yahoo.com 0496 93 53 77

Vilda - Rollin verlinde

Praktisch: Tot in Portsmouth raken we kostendelend (door de tunnel, per 4 personen in auto). Op de boot zitten we in kajuiten van 4 personen. Dus we reserveren een

INFO

Vooral wanneer de route aan de rand van de abyssale vlakte komt, stijgt de spanning. Met zijn koude, voedselrijke opwellingen, waar het wemelt van plankton en vis, is dit immers een hotspot voor walvisachtigen. We zitten met de uitstap ook in de piek van de allerbeste periode. Gemiddeld ziet men een tiental soorten zeezoogdieren (en een paar 100 dieren) zoals tuimelaars, potvissen, gestreepte dolfijnen, butskoppen, gewone vinvissen, grienden, bruinvissen, dwergvinvissen, gewone dolfijnen. Ook vogeltrek komt dan op gang met o.a. jan-van-gents, vorkstaartmeeuwen, stormvogeltjes, pijlstormvogels (kans op 5 soorten). Soms komen kleinere trekvogels (draaihals, bonte vliegenvanger, rietzanger, sprinkhaanzanger, orpheusspotvogel) ook uitrusten op de ferry.

Vilda - Rollin verlinde

Het traject dat we met de lijnoverzetdienst varen tussen Portsmouth (Engeland) en Bilbao (Spanje) is zonder meer het beste Europees traject voor walviskijkers. Het is eigenlijk het traject waar men de grootste diversiteit aan zeezoogdiersoorten kan zien ter wereld!

Potvis

nr 3 - juli 2005

Er valt weer veel te beleven in Lede... Open monumentendag Dit jaar valt Open Monumentendag op 11 september. Wij doen er nog een dagje bij en beginnen al op zaterdag 10 september met een uitgebreid gamma aan activiteiten, die allemaal kaderen in het thema van dit jaar nl. ”Hout, grondstof tot nadenken”.

Vilda - Yves Adams

Hout brengt ons terug naar de natuur in ons cultuurlandschap. Zowel ontginning als bebossing hebben het landschap sterk bepaald. Aanvankelijk waren er vooral loofbossen in onze streken en hier en daar een naaldbos. Grove den en lork werden voornamelijk vanaf de tweede helft van de 18de eeuw aangeplant in Oost- en West-Vlaanderen. In de meeste bossen zijn sporen van vroeger en huidig beheer te vinden. Zo is hun uitzicht beïnvloed door de wetenschappelijke bosbouw die op het einde van de 18de eeuw ontstond of door het verdwijnen van hakhoutbeheer. Monotone aanplantingen met cultuurpopulier, begunstigd door de luciferindustrie, dateren dan weer uit de 19de en 20ste eeuw. Natuurpunt probeert in vele gevallen deze monotonie te doorbreken door polpulierenaanplanten te vervangen door streekeigen soorten, en ook door, waar het kan, het hakhoutbeheer in ere te herstellen. In volgend programma kan iedereen zijn gading vinden, om hout in al zijn facetten te beleven: De openingsuren zijn: zaterdag van 14 tot 18 uur; zondag van 10 tot 12 en van 14 tot 18 uur. De verschillende sites zijn: A het park van Huize Ronkenburg A het Gemeentehuis + het Cultureel Centrum voor de tentoonstellingen van Ferrariskaarten v/d

bossen van Lede en de deelgemeenten in de 18e eeuw; volksdevotie boomkapellen; foto’s A dakgebinten St. Martinuskerk + Gemeentehuis (eventueel bezoek aan de zolder); foto’s A religieuze beelden en meubilair v/d kerken van Lede en deelgemeenten; tentoonstellen van en plafond trouwzaal en lambrisering vroeger kantoor gemeenteontvanger A het Hof van Robyns te Oordegem: openstelling schuur (dakgebinte) + oude ambachten A de Fauconniersmolen te Oordegem: openstelling (houten binnenwerk) + fototentoonstelling A diverse molentypes uit Lede. Het volledige programma zal kunnen afgewerkt worden met een bus die constant van de ene naar de andere locatie zal rijden.

Park van Mesen Tijdens de afgelopen wintermaanden werd er duchtig gekapt in het park. De oude struiklaag langs de Markizaatstraat werd volledig gekapt, en tijdens de lente konden we al genieten van een uitbundige voorjaarsflora van speenkruid, slanke sleutelbloem en bosanemoon. Overal verschijnt gevlekte aronskelk. De bloemenweide zal slechts twee keer gemaaid worden, terwijl de voor het publiek toegankelijke percelen vanaf april regelmatig zullen gemaaid worden. Daar aan de noordzijde van het park verschillende bomen afsterven door de te hoge grondwaterstand, zal het niveau van de vijver met 15 cm verlaagd worden. Op de vrijgekomen oeverzone kunnen wateren oeverplanten een kans krijgen. Iets wat libellen zeker zullen waarderen. Ook de Reigers doen het nog steeds goed: bij de telling in april werden 31 bewoonde nesten geteld. Ook werden boomklever, boomkruiper en ijsvogel waargenomen. Het park mag momenteel zeker gezien worden en is een bezoekje meer dan waard.

Beukendreef

INFO

Afdeling Lede-Houtem

Herman Derder 053 80 01 10 herman.derder@pi.be

nr 3 - juli 2005

Geboortebos in Heldergem

Afdeling Groot-Haaltert

Stijn De Ryck 053 62 71 23 stijnderyck@busmail.net

Jo Ottoy

We keren even terug in de tijd en schrijven 2005. De wereld gaat gebukt onder de niet aflatende expansiedrang van de mens. Een nooit eerder geziene klimaatopwarming bedreigt ons leefmilieu en het besef groeit dat er dringend verandering nodig is. Wereldwijd wordt door de meeste landen het Kyoto-protocol goedgekeurd. Ons land behoort tot de ondertekenaars en verbindt zich ertoe de uitstoot van broeikasgassen met 7,5% te verminderen tegen 2010. In Haaltert buigen de gemeente- en milieuraad zich over dit probleem om te zien hoe ze dit wereldwijde initiatief lokaal kunnen ondersteunen. Het idee voor een bos ter ere van de pasgeborenen ziet het levenslicht. Een vondst met visie: rijpere bomen zuiveren de lucht via hun bladermassa, jonge bomen leggen tijdens hun groeiproces grote hoeveelheden van het gewraakte koolzuurgas CO2 vast. Begin april worden de plannen concreet. Onder impuls van schepen voor leefmilieu Gina Verbestel

verzamelen 67 gezinnen aan de Holbeekweg te Heldergem om persoonlijk een boom te planten voor hun zoon of dochter, geboren in Haaltert in 2004. In totaal planten de ouders en een aantal vrijwilligers 70 (gewone) essen voor de jongens en 90 zwarte elzen ter ere van de meisjes. Drie ouderparen mochten twee boompjes planten: er werden het afgelopen jaar immers drie tweelingen geboren. En zo vinden we onze grijsaard terug onder “zijn” boom, inmiddels een flink opgeschoten zomereik, 70 jaar terug niet meer dan een kwetsbaar twijgje dat die dag in april zijn naamkaartje droeg. Trots beseft hij dat hij op zijn bescheiden manier een bijdrage leverde tot een wereld die intussen aan de beterhand is. Het bewustzijn dat hij als jongere dankzij dit bos meekreeg geeft hij op zijn beurt door aan zijn kleinkinderen: wees zuinig op het groen dat ons rest, geniet van al wat de natuur te bieden heeft en bovenal, doe dit voor en uit jezelf. Het is steeds zijn levensmotto geweest dat hem al die jaren nooit heeft losgelaten. Jo Ottoy

INFO

Heldergem, ergens in mei. Een oudere man, zo ergens rond de 70, kuiert met zijn kleinzoon door een stralend bos. Genietend van zoveel jeugdige energie beslist hij eventjes een rustpauze in te lassen en vleit zich neer in het frisse gras. De zon piept speels door het bladerdek en terwijl de vogels onophoudend kwetteren dommelt hij in, mijmerend over vroeger.

De ”geboorte” van het geboortebos te Heldergem

nr 3 - juli 2005

Het ene stuk ontbossen... een ander stuk bebossen... Waar zijn die groene jongens allemaal mee bezig? En toch, achter al dat gewroet zit wel degelijk een visie. Een woordje uitleg. Jaren terug, bij de start van het project Honegem, werd werk gemaakt van een beheersplan. De resultaten van jarenlange natuurstudies werden bij het opstellen van dat plan gebruikt. Er werd rekening gehouden met de toen actuele situatie en natuurwaarden en er werd gekeken naar de potentiële waarden van het gebied. Met de uitvoering van dit plan zijn we volop bezig. Een aantal beheersmaatregelen komen jaarlijks terug, maaien en begrazen van de weilanden zijn de meest voor de hand liggende. Hier wordt zoveel mogelijk samengewerkt met lokale landbouwers. Op deze manier creëren we een win-win situatie. Win voor de landbouwer: met een beetje goede wil kan hij deze minder productieve graslanden opnemen in zijn teeltschema en zijn ze toch rendabel voor hem. Win voor de natuur: door het achterwege laten van meststoffen en sproeimiddelen krijgen we een rijkere flora en fauna. Andere maatregelen zijn eenmalig maar daarom niet minder ingrijpend. Zo werd een paar jaar terug een dijk aangelegd. Deze moest de snelle afvoer van water uit het gebied voorkomen. Ook hier kunnen we spreken van een win-win situatie. Win voor de buurtbewoners: bij hevige regenval of dreigende overstromingen houden zij droge voeten want het water wordt opgehouden in het gebied. Win voor de natuur: een nattere natuur is meestal ook een rijkere natuur en wie daar aan

twijfelt, komt maar eens een kijkje nemen in de vogelkijkhut. Dit jaar werden meer dan 1500 streekeigen inheemse boompjes als haag of houtkant aangeplant in het gebied. Dat dit een verrijking wordt, daar zal niemand aan twijfelen. Maar wat met die ontbossing? Jaren terug werden her en der Canadese populieren aangeplant. Dit gebeurde meestal op voor de landbouw weinig productieve stukken. Het waren echter de stukken met de meeste natuurwaarde die aldus omgevormd werden naar monotone plantages. Dit gebeurde ook in ons gebied. In de meeste gevallen trachten we deze plantages om te vormen tot meer natuurlijke bossen. Populieren worden gekapt en vervangen door eiken, elzen en essen. Op twee plaatsen, met veeleer recente aanplantingen, kozen we er echter voor om de weilanden in hun oorspronkelijke staat te herstellen. Hierbij werden eerst de bomen gekapt en het kruinhout netjes opgeruimd, waarna de stronken werden uitgefreesd. Een zeer arbeidsintensief werk waarvan het leeuwendeel door onze werkgroep en onze conservator in het bijzonder is verricht. Het gaat om kleinere percelen met nog relicten van de vroegere rijkdom en gelegen naast de meest waardevolle hooilandjes van het reservaat. Die rijkdom is vooral zichtbaar aan de tot de verbeelding sprekende flora met ronkende namen als mei-orchis, gevlekte orchis, tormentil, blauwe knoop, blauwe en zwarte zegge, enz. We zullen de oude en nieuwe stukken onderwerpen aan hetzelfde maaibeheer. We hopen dat door de verschraling enerzijds en de verspreiding van de zaden door de machines anderzijds de flora van de oude hooilandjes zich snel zal uitbreiden naar de nieuwe ontboste stukken. Misschien kunnen we jullie volgend jaar al de eerste resultaten tonen op één van onze wandelingen.

INFO

Peter D’ Hondt

Afdeling Erpe-Mere

Peter D’Hondt 053 80 72 57 peter.dhondt@telenet.be

Alle hulp is welkom bij de aanplantingen

nr 3 - juli 2005

Nieuw paddestoelenseizoen in aantocht voor Zwamvlok! Paddestoelenwerkgroep Zwamvlok heeft een vruchtbaar seizoen achter de rug. Spijtig genoeg waren er voor enkelen problemen met de gezondheid, waardoor de werkgroep soms in uitgedunde versie aan de slag moest gaan. Wat hen niet belette de inventarisaties volgens de regels der kunst uit te voeren. De voorbije herfst werden mooie waarnemingen gedaan. Weliswaar werden nu 265 soorten waargenomen en gedetermineerd, tegen 400 in 2003. Toch werden er andere soorten gevonden en konden we genieten van enkele zeldzame exemplaren zoals de Rode Kelkzwam (Sarcoscypha coccinea) in het Osbroek, Witte knolamaniet (Amanita citrina var. Alba) en Roodgerande houtzwam (Fomitopsis pinicola) in het Kravaalbos, Kaneelboleet (Gyroporus castabeus) in de Gerstjens. De tijdens de herfst georganiseerde ”Paddestoelencursus voor beginners” mocht op de nodige bijval rekenen. Er waren 15 inschrijvingen. Hopelijk hebben de cursisten de smaak te pakken gekregen en kunnen we er enkele strikken voor onze werkgroep. Het verslag van het werkjaar 2004 is ondertussen klaar. Geïnteresseerden kunnen het aanvragen op mijn adres.

hebben we ook 3 zaterdagen geprogrammeerd. Hopelijk zien we jullie op één van onze uitstappen.

Te inventariseren gebieden: A Ledezijde te Lede: samenkomst: Kerk Impe B Kravaalbos te Meldert: samenkomst: Kerk Meldert C Wellemeersen te Denderleeuw: samenkomst: infobord Wellemeersen (Rodestraat te Denderleeuw). A: B: B: C: C: A: A: B: C:

Werkgroep Zwamvlok

Herman Derder 053 80 01 10 ~ 0495 32 42 61 herman.derder@scarlet.be

Vilda - Rollin verlinde

INFO

Programma 2005: Alle uitstappen beginnen om 14 uur stipt op de afgesproken plaatsen. Laarzen zijn een must, samen met loupe en determinatiemateriaal. De werkgroep trekt er op uit op dinsdag. Uitzonderlijk dit werkjaar, voor de werkende mens,

6 september 20 september 24 september (zaterdag) 4 oktober 8 oktober (zaterdag) 18 oktober 22 oktober (zaterdag) 8 november 22 november

Prachtvlamhoed

nr 3 - juli 2005

Gewone heksenboleet

Vissen voor de kost Miljoenen jaren van evolutie hebben een vogelwereld opgeleverd die gekenmerkt wordt door een bonte diversiteit. Een aspect van die diversiteit is de voedselkeuze: sommige soorten leven van insecten, andere van zaden en ga zo maar door. Een aantal soorten hebben zich toegelegd op het eten van vis. In het kader van het centrale thema in deze Dendriet belichten we dan ook enkele soorten die deze niche hebben ingenomen.

CINEREA de jongste decennia sterk toegenomen in Vlaanderen en de Denderstreek, en de soort is tegenwoordig dan ook op elk geschikt wateroppervlak te vinden. De Vlaamse populatie wordt op 1100-1500 broedparen geschat.

Dodaars

Op de grotere vijvers en plassen van de regio, en af en toe ook op de Dender zelf, kan je de fuut waarnemen. Deze slanke, gestroomlijnde vogel is gemaakt om op en onder het water te leven. Futen hebben moeite om zich op het land voort te bewegen. Hun poten zijn immers helemaal achteraan op hun lichaam geplaatst. Maar deze eigenschap zorgt ervoor dat de fuut, stuntelig op het land, in het water over een stel krachtige propellers beschikt, waardoor hij zich snel kan voortbewegen. Futen zijn viseters bij uitstek. Ze vangen hun prooi door onder water te duiken en daar de achtervolging in te zetten. Door de schaarste aan geschikte broedplaatsen is de fuut in de Dendervallei een dun gezaaide broedvogel, met in totaal een twintigtal broedparen. De Gavers te Onkerzele zijn het belangrijkste broedgebied. Er zijn al broedgevallen vastgesteld op de Dender zelf, maar waarschijnlijk is de verstoring door het bootverkeer te groot om op de rivier echt door te breken als broedvogel. De fuut is

Er is nog een tweede lid van de futenfamilie dat hier aandacht verdient. De dodaars is de kleinste futensoort van Europa en heeft wel wat weg van een dikke drijvende kurk op het water. Net als zijn grote neef, de fuut, is de dodaars een waterdier bij uitstek. Hij verkiest echter vaak kleinere en rustigere plassen om te broeden; een rijke oevervegetatie is daarbij belangrijk. Door hun meer verborgen levenswijze in de dekking van de oevervegetatie vallen dodaarzen vaak minder op. Buiten de broedtijd hebben ze een ruimere habitatkeuze, en dan worden ook grotere wateren en rivieren opgezocht. Hoewel ze geen exclusieve viseters zijn (ook waterinsecten staan op het menu), vormt vis toch een belangrijk voedselonderdeel, zeker in de winter. Ook dodaarzen vangen hun prooi door onder water te duiken en er daar achter aan te jagen. De soort is een zeldzame broedvogel in de Dendervallei, met slechts een vijftal broedparen. In de winter is de dodaars algemener, met in totaal vele tientallen overwinteraars langs de rivieren van de regio. Globaal is de soort in Vlaanderen de jongste decennia toegenomen. De broedpopulatie wordt geschat op 700-1100 paren.

ÂŠ

Vilda - Yves Adams

Fuut

Fuut met jong

Dodaars in zomerkleed

nr 3 - juli 2005

Dertig jaar geleden was een waarneming van een aalscholver groot nieuws. Tegenwoordig kan de oplettende waarnemer deze vogels heel regelmatig waarnemen in de buurt van open water. Decennia van menselijke vervolging en toegenomen waterverontreiniging hadden in de jaren ‘70 van de aalscholver in Europa een zeldzame vogel gemaakt. Doorgedreven bescherming en een verbeterde waterkwaliteit deden het tij keren, en hoe! De soort kende sinds de jaren ’80 een spectaculaire toename. In Vlaanderen was de soort als broedvogel uitgeroeid in 1965; in 1993 kwam de terugkeer en inmiddels wordt de populatie reeds geschat op ruim 900 broedparen. Ook de aantallen doortrekkers en overwinteraars vermeerderden sterk: momenteel overwinteren in Vlaanderen circa 4000 aalscholvers. In de Denderregio kan men de soort jaarrond waarnemen, het minst in de zomermaanden. Er is slechts één broedpoging bekend. Duizenden vogels overvliegen de vallei op doortrek in voor- en najaar. Tijdens de winter varieert het aantal van circa 100 tot ruim 500 dieren, dit laatste in periodes van streng winterweer. Net als futen duiken aalscholvers onder water om hun prooi daar te achtervolgen. Men kan ze zowel op vijvers en plassen als op rivieren ontmoeten.

Ijsvogel De laatste visliefhebber die hier aan bod komt is de bekende ijsvogel. Hoewel hij geen viseter bij uitstek is, bestaat het grootste deel van het menu toch uit vis. Ijsvogels verschillen van de vorige soorten doordat ze niet vanuit een zwempositie onder water duiken om hun prooi te vangen. Ze zoeken een zitplaats uit boven het water en van daaruit duiken ze pardoes het water in, behoorlijk spectaculair! Ijsvogels hadden het een tijdlang erg moeilijk om

zich te handhaven: een reeks strenge winters die hen afsloot van hun voedselbron en vooral sterke watervervuiling waren de belangrijkste oorzaken. De jongste tien jaar zijn deze beide aspecten veranderd in positieve zin: de Ijsvogeltjes ene zachte winter na de andere en een merkelijke verbetering van de waterkwaliteit (en daaruit volgend ook van het voedselaanbod!) hebben voor de kentering gezorgd. De ijsvogel doet het tegenwoordig vrij goed in Vlaanderen; de populatie wordt geschat op 650-850 broedparen. Ook in de Dendervallei is de soort goed vertegenwoordigd, met een paar tientallen broedkoppels. Je kan de soort op heel wat plaatsen ontmoeten: vijvers, rivieren, beken,… Tot slot van deze uiteenzetting over gevleugelde viseters kan nog worden opgemerkt dat sommige van de voormelde soorten niet helemaal vrij zijn van controverse. Vooral aalscholvers zijn sedert hun toename in bepaalde kringen de kop van jut geworden. Visverenigingen beweren dat de ”aalscholverexplosie” zorgt voor het leegroven van vijvers en rivieren. Het past niet binnen dit artikel om hier dieper op in te gaan. Er kan wel worden meegegeven dat de aalscholver een soort is die hier van oudsher voorkomt; hij heeft sinds kort gewoon opnieuw zijn plaats in het ecosysteem ingenomen. De toename van de bovengenoemde viseters maakt duidelijk dat de kwaliteit van ons oppervlaktewater enigszins in de goede richting evolueert. Er zijn niet zo veel soorten meer over die het goed doen in ons hedendaags landschap; laten we daar maar zuinig op zijn!

Vilda - Yves Adams

Wouter Faveyts

INFO

Werkgroep Cinerea

Wouter Faveyts 054 33 91 06 wouter.faveyts@telenet.be

Aalscholver in prachtkleed

nr 3 - juli 2005

Karl Van Ginderdeuren

Aalscholver

Nieuws uit de Wellemeersen Aankoopbeleid Dit voorjaar viel een heuse doorbraak te noteren te Erembodegem. Een 1,5 ha grote akker (ligging overzijde Bontebeek, vanaf de vogelkijkhut) werd pachtvrij aangekocht, om dit najaar als natuurbuffer rechtover de lokale Gates-vestiging te worden ingericht (deels inzaaien met wintertarwe, deels aanplant van verspreide boomgroepen en een haag aan de straatzijde). In dezelfde omgeving wordt onderhandeld over de aankoop van 1 ha hooiland en nog meer ha graslanden. Aldus kunnen op langere termijn steviger garanties geboden worden voor de natuurwaarde-ontwikkelingen in het aangrenzend, lager gelegen Denderalluvium.

intensiefst bekeken hooilandje in Vlaanderen: in de directe omgeving werden dan ook reeds meerdere rodelijstsoorten opgetekend… Wie zijn beheersmouwen wil opstropen of zomerse WID-sessies van WID wil meemaken, kan hier dan ook quasi elke zaterdag (van mei tot oktober) terecht: conservators Bruno en Eric stoppen u gegarandeerd het gewenste beheerswerken/of studiemateriaal in de handen. Met dank aan alle medewerkers!

A Achter de vogelkijkhut werd deze lente een heuse rusthoek ingericht. Voor een lokaal voetgangersbrugje over de Bontebeek is een bouwaanvraag hangende, met het oog op een minimale verstoring van de avifauna-observaties. A De Wellemeersenstraat is voortaan vanaf de spoorovergang 50A (depot) tot de E40-tunnel gesloten voor autoverkeer. Wellicht volgt deze zomer nog een verkeersvrij verlengstuk tot aan de Denderbrug, waar volgens gemelde planning vanaf 2005 opnieuw veilig de Dender kan worden overgestoken door wandelaars, via aangepaste uitrustingen. A Langs de Kleine Zavelput worden deze zomer 2 natuurvriendelijke houten vissersteigertjes aangelegd: wie lokale medewerkers dan in slip wil bewonderen, contactere het afdelingssecretariaat (emotierijke hartpatiënten onthouden zich liever). A Tussen spoorlijn 50 en de Grote Zavelput wordt in de late herfst de noodzakelijke tracéverlegging van centrale sloot 5086 gepland, na verzakking van de spoordoorgang. Daarbij werd o.a. de heraanleg van vistrappen, de verwijdering van het lokaal betonpaadje en de afwerking met rietmatten schriftelijk overeengekomen met de NV Aquafin.

Eric De Tré

Natuureducatie en beheer

Materiaaldepot en regionaal trieercentrum

Afdeling Denderleeuw INFO

Tijdens deze zomer en herfst worden instandhoudingswerken gepland aan o.a. het depotbuitenschrijnwerk. De depot-omgeving zal daarbij tevens deels worden heringericht, ook ten behoeve van WID die hier sinds 2002 een zomerse trieerstek vond. De depotweide is sindsdien wellicht het

Depotvijvertje Wellemeersen: vaste visstek van ijsvogel en quasi wekelijks zomerdecor voor WID

Eric De Tré 053 66 04 32 eric.detre@vhm.be

nr 3 - juli 2005

Natuurpunt Ninove engageert zich in Kalisj Een wereldcafé voor Natuurpunters Sinds begin juni is hij er eindelijk: Kalisj, dé vaste stek in de Denderregio waar natuurpunters elkaar en mensen met andere interessante initiatieven kunnen ontmoeten. Natuurpunt Ninove bouwt er mee aan een lokaal initiatief dat je zeker zal weten te bekoren. Kom eens langs en overtuig jezelf! Reeds sinds drieëneenhalf jaar geleden de nieuwe verenging Natuurpunt boven de doopvont gehouden werd, is het duidelijk dat Natuurpunt meer wil zijn dan de klassieke natuurvereniging. We willen naast onze reservaten een vereniging zijn, tussen de mensen, die zich bezig houdt met het gehele landschap, met onze ruimte, met ontwikkeling van kansen voor mensen én natuur, maatschappelijk ingebed en vanuit een mondiale invalshoek. Want hoe kunnen we nu duurzaam bezig zijn met natuur als we enkel maar kortzichtig zouden kijken naar de problemen van natuur en milieu hier en nu? Duurzaam wil zeggen dat onze uitdagingen hier en nu ook onlosmakelijk verbonden zijn met elders en later... Reeds in een aantal andere initiatieven, o.a. rond anders globaliseren, hebben de voorbije jaren Oxfam wereldwinkel, het ACW, de JNM en Natuurpunt elkaar gevonden in de overtuiging dat we als Ninoofs middenveld elkaar moeten verstevigen. En de trend zet zich nu duidelijk verder. Samen met een aantal sterke individuen werd begin dit jaar besloten om boven het partijpolitieke heen een vzw Kalisj op te richten die het Ninoofse sociaal

weefsel wil versterken en verrijken. We willen mensen en verenigingen ondersteunen en een plaats bieden voor ontmoeting, discussie en cultuur, met aandacht voor zowel het Ninoofse als het mondiale, eerlijke handel, de samenleving, de democratie, vrede, natuur en milieu... en uiteraard de samenhang tussen deze thematieken. Kalisj biedt ook een podium voor cultuur, initiatieven in de wijk, plaats voor het debat over wat er in Ninove gebeurt (of juist niet). ”Dweis mor welgezinjd”. We kiezen voor bio-producten, producten van eerlijke handel en producten van lokale afzet (o.a. Witkap). We werken uitsluitend met vrijwilligers. De naam Natuurpunt is samen met de andere partnerverenigingen prominent aanwezig op het promotiemateriaal, de webstek, de drankenkaart en het interieur. Afdeling Ninove heeft er een vaste vergaderstek gevonden. Bovendien zullen we een deeltje van onze programmatie koppelen aan de Kalisj: bijvoorbeeld voor cursussen, informatieavonden, reisverslagen en het start- of eindpunt van enkele van onze activiteiten… Het buurt-, wereld- en cultuurcafé Kalisj is als fijne ontmoetingsplek voor iedereen open op vrijdag en zaterdag. Maar Kalisj is veel meer. Er zijn tal van activiteiten op andere dagen en uren. Ontdek ze op www.kalisj.be. Je vindt ons terug in de Pollarestraat 126 te 9400 Ninove. Om vanuit Natuurpunt een basisinjectie te geven aan het initiatief, organiseren we op 11 september een ribbetjeseetfestijn. Kom het nieuwe initiatief een steuntje geven! Vooraf een menukaart kopen is noodzakelijk. Meer info op de website. Een fiscaal aftrekbare gift (vanaf € 30 ) is mogelijk via Natuurpunt vzw. Natuurpunt erkende het initiatief immers officieel als een van de projecten waarin de vereniging partner is. Storten kan op het rekeningnummer 001-0671118-51 van Natuurpunt met vermelding ”Project 1860 Kalisj Ninove”.

Luk Tas

INFO

Afdeling Ninove

Wouter Mertens 054 32 51 71 wouter.mertens@lin.vlaanderen.be

Een interieurzicht vóór de verbouwingen

nr 3 - juli 2005

Werkgroep Invertebraten Denderstreek ziet ze vliegen! De sinds haar oprichting ongewijzigde, ambitieuze doelstellingen van WID (zie www.natuurpunt.be/denderstreek) laten geen ruimte voor een sabbatjaar. Niettegenstaande door WID slechts in even kalenderjaren 2 grote natuurreservaten uit de Denderstreek permanent bemonsterd worden, heeft WID ook in oneven kalenderjaren de bezige handjes vol. Evenals Dendriet opgestart in 2002, heeft WID sindsdien 138 permanente vallen voor ongewervelden bemonsterd op 32 sites in 7 reservaten. Dit resulteerde inmiddels in de determinatie van al dan niet alle aangetroffen species uit ca. 150 families. Een vaste WID-kern, bestaande uit 8 amateurentomologen, verzamelde daarbij tot april 2005 al meer dan 12.000 records, netjes taxonomisch gerangschikt in een eigen databank en referentiecollecties. De multisoorten-benadering van WID deinde de voorbije jaren gestaag uit: WID telt

inmiddels de verzekerde medewerking van 20 determineerders, die al dan niet gespecialiseerd zijn in ĂŠĂŠn of meerdere taxa. De soortherkenning van nog ca. 20 bijkomende insectenfamilies is daarbij potentieel voorzien voor geduldig wachtende triages. Belangrijkste beperking van het WID-multisoortenonderzoek is de soms erg beperkte toegankelijkheid of het compleet ontbreken van determinatiesleutels. Het soortonderzoek van Parasitica (gesteeldlijvige, boordragende parasitaire wespen) staat bijvoorbeeld nog in prille kinderschoenen en de herkenning van de meeste keversoorten vergt een duurdere bino-uitrusting dan amateur-entomologen redelijkerwijze kunnen bekostigen. De kennis en ondervonden bereidwilligheid van gespecialiseerde medewerkers wordt dan ook des te meer geapprecieerd.

Dries Laget

Terugblik en stand van zaken

Nestkastje voor solitaire bijen

De bijenbuisjes met verschillende diameters

nr 3 - juli 2005

Chantal Deschepper

Boktor (Pogonocherus hispidulus)

Koppeltje rosse metselbijen (Osmiarufa)

Project landelijke solitaire bijen

Nieuwe blikvangers – voorjaar 2005

Na 2 nevenprojecten in 2003 rond bemonsteringen van loopkevers en huisjesslakken, verzekerde WID voor 2005 haar medewerking aan het onderzoek van nestkastbewonende solitaire bijen. Ca. 40 medewerkers uit de Denderstreek bestelden prompt een bijenkast, gevuld met holle buisjes, die speciaal voor dit project werd ontwikkeld door het Laboratorium voor Zoöfysiologie van de Universiteit Gent. De deelnemers ontvingen een inleiding, een handleiding, invulfiches en een determinatietabel om de meeste bijtjes zelf op naam te kunnen brengen. Projectleider Dries Laget verzorgde op 27 mei tevens een ondersteunende lesavond rond het project, met determinatie-tips, in het daartoe aangepaste WIDlokaal. Via nieuwsbrieven zullen de medewerkers verder regelmatig op de hoogte gehouden worden van de vorderingen van het onderzoek. WID beschikt mede dankzij Dries over uitgebreidere determinatiesleutels voor solitaire bijen en zal tot in het late najaar 2005 meerdere determinatiesessies aanbieden aan de projectmedewerkers uit de streek.

Ondanks een vrij sombere lente-aanvang werden medio april 2005 opnieuw enkele markante waarnemingen geregistreerd, o.a.: Panageus cruxmajor (rodelijst-loopkever) in maart én april te Denderleeuw, Wellemeersen; Pogonocherus hispidulus (boktor, zie foto) en Vertigo pygmaea (korfslakspec.) te Moorsel; Hesperia comma of Kommavlinder te Berlare, Heidemeersen; Hebdomia imperialis (kever, eerste streekwaarneming) te Haaltert; Lithobius curtipes (duizendpootsoort, enkel bekend uit venen) te Denderleeuw, Wellemeersen (met dank aan Koen Lock voor determinatie van alle duizendpoten en pissebedden 2002-2004). Medewerker Marc Alderweireldt meldde, na verwerking van 1/3 van de spinvangsten door WID in 2002, reeds 50 aangetroffen spinsoorten. Hieronder o.a. Theridiosoma gemnosum of het Moeraspareltje, waarvan tot dusver 17 locaties bekend waren in België (o.a. het Kravaalbos te Meldert en de Serskampbeekvallei). Al je waarnemingen van ongewervelden uit de Denderstreek worden verder gretig geregistreerd door WID! Op zondag 7 augustus om 14 uur kan je WID ook ontmoeten in de Wellemeersen, Rodestraat. Eric De Tré

De bijen in actie

nr 3 - juli 2005

INFO

Yves Mostien

Werkgroep Invertebraten Denderstreek

Eric De Tré 053 66 04 32 eric.detre@vhm.be

Amfibieën in de Paddebeekvallei

Dirk De Mesel

Afdeling Dendermonding

Stefaan Thibau 052 42 69 72 stefaan.thibau@skynet.be

Dirk Van den Bossche

Vooral padden worden in het voorjaar door de vele sloten en poelen massaal aangetrokken om te paren en hun eisnoeren af te zetten. Namen als Paddenhoek en Paddebeek zijn dan ook het gevolg. Daar vooral de vochtige weilanden en de bosjes nog sterk onder invloed van kwelwater staan, is de plantengroei in de sloten her en der nog zeer rijk. We vinden er o.a. nog grote partijen waterviolier. De laatste jaren hingen er echter donkere wolken boven de Paddebeekvallei: om een onduidelijke reden nam de paddenpopulatie dramatisch af en een deel van de traditionele voortplantingswateren werden niet langer bezocht. Ook de plantengroei bleek ineens sterk te lijden onder een zichtbare vervuiling van het water. Groene en bruine kikker werden steeds minder algemeen en nog slechts enkele exemplaren kwamen nog tot voortplanting. Vooral de Paddebeek zelf verloor op korte tijd veel van zijn natuurwaarden. In 2003 startte de afdeling Dendermonding er met de uitbouw van een nieuw reservaat door de aankoop van een elzenbos met een oppervlakte van nagenoeg 1,9 hectare. Ook in de dwarsgrachten van dit perceel werd de negatieve tendens waargenomen. Al snel

werd duidelijk dat er iets moest gebeuren om de amfibieën te redden. In het voorjaar 2004 werd ervoor gezorgd dat geen vervuild water meer in het reservaat kon stromen. Hiervoor werd een vervuilde gracht afgeleid naar de beek vooraleer zij het gebied doorstroomt. Als tweede ingreep werd bij wijze van proef een dwarsgracht afgedamd zodanig dat er geen water meer uit de beek het reservaat kon binnendringen. En wat bleek? Als gevolg van kwelopstuw stond het waterniveau al na een paar weken duidelijk hoger in de dwarsgracht dan in de beek zelf. Dan volgde een periode van herstel: eerst werd het water in de dwarssloot troebel en we begonnen ons vragen te stellen of dit wel goed zou aflopen. Daarna klaarde de toestand uit met een onmiskenbaar herstel van waterviolier en sterrekroos. In het voorjaar 2005 werd de sloot na jaren van afwezigheid weer door menige bruine kikkers ingenomen, wat resulteerde in massa’s kikkerdril. Of hoe kleine ingrepen tot prachtige resultaten kunnen leiden. Nu maar hopen dat het afvalwaterbeleid van de overheid er zal in slagen om de algemene waterkwaliteit van de Paddebeek te verbeteren, want dat is pas de echte oplossing.

INFO

De Paddebeek, die na enkele kilometers al uitmondt in de Schelde, situeert zich op de grens van de deelgemeenten Schoonaarde en Oudegem te Dendermonde. Het beekvalleitje bestaat grotendeels uit agrarisch gebied: vochtige weilanden, afgeboord met oude knotwilgen, afgewisseld door valleibosjes langs de oevers van de beek. Van oudsher is de omgeving bekend als the place to be voor amfibieën.

Paddenorgie in de poel

Kikkerdril van bruine kikkers op waterviolier

nr 3 - juli 2005

Natuurpunt is een open en ongebonden vereniging die mensen op een aangename wijze kansen wil geven om zich in te zetten voor de duurzaamheid van natuur en landschap vanuit een brede maatschappelijke visie. Onze activiteiten situeren zich hoofdzakelijk op het vlak van studie, educatie, beleid en reservatenwerking. Tel.: 015 29 72 20 www.natuurpunt.be

AFDELINGEN Aalst

Daan Stemgée - 053 41 35 37 daan.stemgee@telenet.be

Affligem - Liedekerke Kern Affligem Wim Van Grieken - 053 - 77 70 06 wim.van.grieken@advalvas.be

Kern Liedekerke Erik De Block - 053 68 35 88 edebe@advalvas.be

Denderleeuw

RESERVATEN EN NATUURPROJECTEN Giften Reservatenfonds: rekeningnummer: 293-0212075-88 met vermelding van de projectnaam en het projectnummer. Giften vanaf € 30 zijn fiscaal aftrekbaar.

eric.detre@vhm.be

Paddebeekvallei te Dendermonde - 6652 Dirk Van den Bossche 052 42 49 60 Palitse beek te Liedekerke - 9427 Marc Michiels 053 67 11 91 marcusmichiels@yahoo.com

Boelaremeersen te Nederboelare - 6640 Johnny Cornelis - 0474 58 08 38

johnny.cornelis@agr.kuleuven.ac.be

Pamelse meersen, Dommelingen te Liedekerke - 9972 Marc Michiels 053 67 11 91

Brede schorren en Konkelschor te Berlare 6616

marcusmichiels@yahoo.com

Stefaan Thibau 052 42 69 72 stefaan.thibau@skynet.be

Phenixberg te Okegem - 6618 Wouter Mertens 054 32 51 71

Dendervallei te Ninove 6099 Joachim De Maeseneer

wouter.mertens@lin.vlaanderen.be

Bruno De Bruyn - 053 67 07 85

Joachimdm@yahoo.com

Dendermonding

Den Dotter / Blauwbos te Haaltert/Aaigem/Mere 6149

bruno.de.bruyn@kindengezin.be

Molenbeekmeersen te Denderleeuw / Okegem - 6646 Eric De Tré 053 66 04 32

Park van Mesen te Lede Herman Derder 053 80 01 10 herman.derder@pi.be

Stefaan Thibau - 052 42 69 72

stefaan.thibau@skynet.be

Walter Loy - 053 83 89 64 walter.loy@pi.be

Erpe-Mere

Raspaillebos te Grimminge 164 Koen Steenhoudt 054 58 67 58

Everbeekse bossen - 6210

k.steenhoudt@belgacom.net

Peter D’Hondt - 053 80 72 57 peter.dhondt@telenet.be

Geraardsbergen

Koen Steenhoudt - 054 58 67 58 k.steenhoudt@belgacom.net

Groot-Haaltert

Stijn De Ryck 0472 70 20 00 stijnderyck@busmail.net

Conservator Koen Van Den Berge 055 42 83 90

't Groot Schoor te Grembergen 6603 Tarcy Verstraeten 052 21 11 11 Heidemeersen te Berlare 6644 Stefaan Thibau 052 42 69 72

Rietbeemd te Moerbeke / Viane / Lessines - 6058 Godfried Merlevede 068 33 51 06 g.merlevede@tiscali.be

Sint-Onolfspolder te Appels / Dendermonde - 6623 Bart Dierickx 052 21 03 81

Lede-Houtem

stefaan.thibau@skynet.be

herman.derder@pi.be

Hogedonk te Gijzegem / Herdersem / Mespelare - 6243 Daan Stemgée - 0476 60 05 95

Valier te Liedekerke - 9418 Marc Michiels - 053 67 11 91

Honegem te Erpe-Mere / Aalst / Lede - 6123 Wim D’Haeseleer - 0495 87 50 50

Wachtbekken 6 in Sint-Gillis / Dendermonde Stefaan Thibau 052 42 69 72

Herman Derder - 053 80 01 10

Ninove

Wouter Mertens - 054 32 51 71

wouter.mertens@lin.vlaanderen.be

WERKGROEPEN Werkgroep Invertebraten Eric De Tré - 053 66 04 32 eric.detre@vhm.be - 2255 Vogelwerkgroep Cinerea

Wouter Faveyts 054 33 91 06 wouter.faveyts@telenet.be

Plantenwerkgroep Allium Peter Tolleneer - 053 79 03 60 allium@belgacom.net

Zoogdierenwerkgroep Elio Axel Neukermans - 0478 88 07 91 elio@telenet.be

Paddestoelenwerkgroep Zwamvlok Herman Derder - 053 80 01 10 herman.derder@pi.b

Werkgroep amfibieën & reptielen Ward Koen De Maere greatskua2002@hotmail.com 0485 68 89 82

nr 3 - juli 2005

daan.stemgee@telenet.be

marcusmichiels@yahoo.com

wim.dhaeseleer@telenet.be www.natuurpunt.be/honegem

stefaan.thibau@skynet.be

Keelman te Denderhoutem 6178 Guido Van Rossen 054 32 23 01 guido.van.rossen@telenet.be

Walputbeek / Dendermeersen te Meerbeke - 6213 Georges Jacobs 054 33 60 64

Kravaalbos te Meldert 6071 François Van den Bergh

Wellemeersen te Denderleeuw/ Erembodegem - 6612 Eric De Tré 053 66 04 32

052 35 64 29

Ledezijde 6657 Herman Derder - 053 80 01 10 herman.derder@pi.be

Moenebroek te Geraards bergen / Lierde - 6620 Carlos D’Haeseleer - 054 41 87 09 carlos.dhaeseleer@natuurpunt.be

georges.jacobs@pandora.be

eric.detre@vhm.be home.tiscalinet.be/wellemeersen

Werkgroep Bomen-ParkOsbroek / Gerstjens te Aalst Peter Tolleneer 053 79 03 60 wbpo.aalst@belgacom.net

Dendriet is het regionale contactblad voor de leden van negen Natuurpuntafdelingen en vier studiewerkgroepen in de Denderstreek. Deze afdelingen en werkgroepen willen zowel occasioneel als structureel intens samenwerken. Je kan voor meer inlichtingen steeds terecht bij de contactpersoon voor jouw afdeling of de werkgroep die jouw interesse wegdraagt. Stuur je opmerkingen, aanmoedigingen, belevenissen en natuurpuntjes door naar de redactie. Deadline volgende Dendriet: 1 augustus 2005. Dendriet ontvangen : Leden van Natuurpunt die lid zijn van een niet-Denderstreekafdeling kunnen Dendriet ontvangen door hun lidmaatschap te wijzigen naar de afdeling binnen de Denderstreek van hun keuze of door zich te abonneren op Dendriet. Dit doe je door middel van een overschrijving van € 7,50 op rekeningnummer 3930491337-24 van Dendriet, Heldergemstraat 161, 9450 Heldergem, met vermelding van je lidnummer en “abonnement Dendriet, middenkatern afdeling...”. Een afzonderlijk abonnement zonder lidmaatschap van Natuurpunt is niet mogelijk.

REDACTIERAAD Wouter Mertens - hoofdredacteur Daan Stemgée - redactiesecretaris Stijn De Ryck - publicatiecontroller Marc Symoens - corrector Koen Steenhoudt - verzending Willy Beeckman, Joachim De Maeseneer, Dirk De Mesel, Herman Derder, Eric De Tré, Peter D’Hondt, Wouter Faveyts, Peter Tolleneer, Wim Van Grieken, Wilfried Veldeman Werkten ook mee aan dit nr : Jan Breine, Magda De Wolf, Dries Laget, Axel Neukermans, Jo Ottoy, Luk Tas, Dirk Van den Bossche, Karl Van Ginderdeuren, Guido Van Rossen, Hugo Verreycken, Vilda.

DRUK Drukkerij Druk in de Weer, Gent Papier: CyclusPrint 90 gram, 100% kringlooppapier Inkt: gedrukt met vegetale inkten en plantaardige wasmiddelen

Stap mee in de boot voor unieke walvistocht! Vanaf 12 tot 15 augustus

INHOUD 2

JNM overzomert

Moet er nog vis zijn (in de Dender)?

Ongekende biodiversiteit in de Keelman

Denderkalender: uw gids voor de zomer!

12 tot 15 augustus: walvistocht

In de ban van de decibel

Er valt weer veel te beleven in Lede

Geboortebos in Heldergem

Waar zijn die groene jongens allemaal mee bezig?

Paddestoelenseizoen in aantocht

Vissende Verendragers

Nieuws uit de Wellemeersen

Wereldcafé voor Natuurpunters in Ninove

De WID ziet ze vliegen!

Amfibieën in de Paddebeekvallei

Deze titel verwijst naar: A het Griekse dendron, wat boom betekent, A een mineraal in de vorm van een boompje op voegvlakken van sommige gesteenten, A de vertakte uitlopers van hersenzenuwcellen: een communicatiekanaal dus, A het Denderbekken met een netwerk van sloten en beken, A tenslotte staat er natuurlijk ook veel riet langs de Dender...

Redactieadres: Dendriet, Pamelstraat 119, 9400 Ninove E-m mail: dendriet@telenet.be Website: www.natuurpunt.be/denderstreek Verantwoordelijke uitgever: Wouter Mertens, Pamelstraat 119, 9400 Ninove Rekeningnummer: 393-0491337-24, Dendriet, Heldergemstraat 161 9450 Heldergem

Foto’s voorpagina: Peter D’ Hondt, Karl Van Ginderdeuren, Vilda - Rollin Verlinde.

SCHENK EEN LIDMAATSCHAP ! Gezinslidmaatschap: € 20 op rekening 230-0044233-21 Je ontvangt natuur.blad en Dendriet Voor € 8,50 meer ontvang je ook natuur.focus (studie en beheer) of natuur.oriolus (vogels) Voor € 34,50 in totaal ontvang je zowel natuur.blad, -focus, -oriolus en Dendriet (vermeld de tijdschriften die je wenst op de overschrijving)