Jeta në Krishtin

Jeta nĂŤ Krishtin

Nikolla Kavasila

Jeta në Krishtin e-book

Hyrje-Komente Georgios Keselopoulos Përktheu dhe Redaktoi Rozeta Baba

Departamenti i Theologjisë dhe Kulturës, Kolegji Universitar “Logos” 2020

Jeta në Krishtin

CIP Katalogimi në botim BK Tiranë Kavasila, Nikolaj Jeta në Krishtin / Nikolla Kavasila ; përkth. e red. Rozeta Baba ; hyrja e koment. Georgios Keselopoulos. - Tiranë : Kolegji Universitar “Logos”, 2020 ... f. ; ... cm.

Tit. origj. : Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς 1.Kisha ortodokse 2.Jeta shpirtërore 3.Liturgji

271.2 -282.4 Departamenti i Theologjisë dhe Kulturës, Kolegji Universitar Logos Shën Vlash, 2020 e-mail: teolorthalb@yahoo.com Kjo vepër është objekt i të drejtave të autorit dhe mbrohet nga dispozitat e legjislacionit shqiptar dhe konventat ndërkombëtare të të drejtave të autorit. Ndalohet rreptësisht dhe pa lejen me shkrim të botuesit, çfarëdo mënyre ose forme (elektronike, mekanike ose tjetër) e kopjimit, shumëfishimit, dhe në përgjithësi, e riprodhimit, lëshimit ose huazimit, përkthimit, përshtatjes, ritransmetimit në publik ose çdo forme tjetër e qarkullimit, shfrytëzimit të pjesshëm ose total të kësaj vepre.

Botimi i Parë, 2020 © Georgios Keselopoulos & Departamenti i Theologjisë dhe Kulturës, Kolegji Universitar “Logos” ISBN: 978-9928-4594-3-5

Tabela e përmbajtjes Parathënie 9 Hyrje 11 LIGJËRATA E PARË Jeta në Krishtin formohet nëpërmjet misterit të Pagëzimit, të Mirosjes dhe të Kungatës hyjnore

27

LIGJËRATA E DYTË Si kontribuon Pagëzimi i shenjtë në jetën në Krishtin

39

LIGJËRATA E TRETË Si kontribuon misteri i Mirosjes në jetën në Krishtin

57

LIGJËRATA E KATËRT Si kontribuon misteri i Eukaristisë hyjnore në jetën në Krishtin

63

LIGJËRATA E PESTË Si kontribuon shenjtërimi i Altarit në jetën në Krishtin

83

LIGJËRATA E GJASHTË Si do ta ruajmë jetën në Krishtin, të cilën e morëm nga misteret

89

LIGJËRATA E SHTATË Në çfarë gjendjeje shpirtërore arrin besimtari kur përpiqet dhe e ruan Hirin që mori nga Misteret

107

7

Parathënie

M

e gëzim të madh i japim publikut lexues librin më të lartë të shën Nikolla Kavasilës Për jetën në Krishtin, të përkthyer në gjuhën shqipe. Kur arrita në Shqipëri dhe jetova nga afër mrekullinë e një Kishe që rilindet nga hiri i saj, konstatova se, me gjithë përpjekjet e shumta të vetëdijshme që bëhen, mjaft libra liturgjikë janë ende të papërkthyer. Për më tepër, nuk ekzistonin përkthime në gjuhën shqipe të literaturës patristike, e cila është një nga themelet e traditës orthodhokse, si edhe një thesar i paçmueshëm i saj.

Kështu vendosa që lënda e fundit, nga të tria lëndët e Liturgjikës që jap mësim, t’i përkushtohet këtij libri, i cili, padyshim, përbën komentar të lartë mistagogjik, pasi shpjegon misteret kryesore të Kishës Orthodhokse. Shën Nikolla Kavasila komenton, në mënyrë të pakrahasueshme, adhurimin dhe tregon se si e ndihmojnë misteret njeriun, me qëllim që të jetojë jetën në Krishtin. Gjithashtu, ai thekson se si bashkohet njeriu me Krishtin dhe me hirin e Trinisë së Shenjtë nëpërmjet pjesëmarrjes së tij në mistere, se si duhet të përpiqet për të ruajtur hirin hyjnor dhe, në fund, në çfarë lartësie arrin kur e mban atë aktiv. Kështu, mësimdhënia e shën Nikollës përbën një përsëritje dhe thellim në ato që mësuan historikisht dhe theologjikisht studentët tanë në dy lëndët e para, ndërsa, njëkohësisht, u jep mundësinë të mësojnë për të studiuar një burim historik-liturgjik.

Megjithatë, shpresojmë se ky libër nuk do të gjejë vetëm përdorim akademik, por edhe do të pëlqehet shumë nga populli i Perëndisë, duke i ndihmuar priftërinjtë dhe katekistët në shërbimin e tyre, si edhe besimtarët e thjeshtë në përpjekjen e tyre për të qenë gjithmonë të bashkuar me Krishtin.

Si përfundim, do të doja të theksoja se, sado që ideja dhe mbikëqyrja e të gjithë tekstit ishte jona, asgjë nuk mund të realizohej nëse Perëndia nuk do të shfaqte znjsh. Rozeta Baba, si bashkëpunëtore përkthyese të kësaj vepre. Për shkak të formimit të saj të shkëlqyer dhe të specializimit që ka për të përkthyer nga greqishtja në shqip, por edhe për shkak të karakterit të saj punëtor dhe të zellshëm, mundemi sot të gjithë të shijojmë këtë libër të përkthyer. Pra, me të drejtë, e falënderoj dhe e përgëzoj për punën e saj.

E shtunë 20.06.2020 dhe kujtimi i shën Nikolla Kavasilës G.A.K.

9

Hyrje Α. Konteksti historik

Q

ë të arrijmë të kuptojmë më mirë një tekst, duhet që të dimë gjithmonë informacione në lidhje me kohën kur është shkruar. Theologjia është arsyeja për kungimin e Perëndisë me botën. Nga njëra anë, ekziston Perëndia i pashprehshëm, por që merr pjesë me anë të energjive të Tij, i Cili është përtej kufijve kohorë, dhe, nga ana tjetër, ekziston njeriu, i cili përpiqet, me çfarëdolloj mjetesh që ka çdo kohë, të shprehë shoqërinë e tij me Këtë Perëndi të papërshkrueshëm. Ky është kryqi i theologëve dhe për këtë arsye çdo tekst duhet të gjykohet dhe të kuptohet në bazë të kontekstit historik në të cilin u shkrua. Qëllimi përfundimtar për qasjen e një vepre theologjike është që, nga njëra anë, të bëhet e kuptueshme se ku ekziston rryma e hollë hyjnore - termi i përket shën Sofron Saharovit -, i cili (termi) pason dhe bashkon të gjithë traditën theologjike orthodhokse dhe, nga ana tjetër, të bëhen të kuptueshme të dhënat historike të shkrimit të çdo teksti.

Teksti me të cilin po merremi - dhe e kemi botuar këtu në përkthimin shqip - u shkrua në shekullin e fundit (XIV) para rënies së Perandorisë Bizantine. Tri janë ngjarjet kryesore që do të na interesojnë, në të cilat, me sa duket, autori i veprës ka qenë i përfshirë në mënyrë aktive.

1. Paqëndrueshmëria në fronin perandorak të Konstandinopojës. Paleologu vs Kantakuzini Bëhet fjalë për luftën e dytë civile të bizantinëve, e cila filloi më 1341, pas vdekjes së perandorit Androniku III Paleologu (25 mars 1297 - 15 qershor 1341). Gjatë kësaj lufte, palët kundërshtare u detyruan të lidhnin aleanca me armiqtë e Bizantit, si p.sh. me Stefan Dushanin e Serbisë, i cili ndërroi kampe sipas interesit të tij, por edhe me vetë turqit, të cilët i sollën si gjyqtarë arbitrazhi për këtë çështje të brendshme të Bizantit ose, madje, edhe me Papët. Kjo mosmarrëveshje pakësoi rezervat financiare të Perandorisë, një shembull karakteristik është depozitimi i argjendarive perandorake në një dyqan pengjesh venecian me një shumë të vogël. Rënia ekonomike solli, si përfundim, përveç paqëndrueshmërisë politike dhe atë sociale. Më 1347, kjo mosmarrëveshje përfundoi, nga ana e jashtme, me vendimin që të ishte perandor i parë i mituri Joan V Paleologu (18 qershor 1332 - 16 shkurt 1391) dhe bashkëperandor Joani VI Kantakuzinoi (1292 - 15 qershor 1383). Por, Kantakuzinoi dëshironte ta mbante pushtetin vetë dhe, si rezultat, konfliktet civile mbaruan më 1354, kur dha dorëheqjen përfundimisht nga froni.

2. Mosmarrëveshja hezikaste. Grigor Pallamai vs Varlaam i Kalabrisë Mosmarrëveshja hezikaste është një nga temat më të njohura të historisë bizantine, që lidhet, natyrisht, me shën Grigor Pallamain, Kryepiskop i Selanikut (1296-1359). Si nxitje për krijimin e kësaj çështjeje ishte Varlaami, një murg i urdhrit katolik të Shën Vasilit. Më 1326, Varlaami arriti në Etolinë e pushtuar të atëhershme, ku kishte veshur për herë të parë rason murgërore lindore.

Gjatë periudhës 1326-30 u vendos në Selanik, dhe shkroi madje vepra antipapnore. Të dyja aktet si militante dhe pretenduese u përballuan me dyshime. Ai u akuzua, ndër të tjera, për aktin e tij të parë nga Niqifor Gregora, dhe për të dytin nga Joan Kantakuzinoi. Më vonë, Varlaami shkoi në 11

Hyrje

Konstandinopojë. Ai mori pjesë në proceset për bashkimin e bizantinëve me romanokatholikët.

Kështu, për shembull, më 1334, mori pjesë në negociatat me legatët e Papa Benedikti XII, si dhe më 1339 në misionin zyrtar në Avignon. Me kthimin e tij nga Avignoni, ai u përplas me dijetarë, si me Niqifor Grigoran (1295-1360), pasi shprehu mendimin se Lindja vuante nga mungesa e arsimit, veçanërisht e arsimit filozofik, dhe se një bashkim do të funksiononte në një mënyrë korrigjuese dhe të dobishme në këtë drejtim. Ky konflikt shënoi edhe përçarjen e parë me Konstandinopojën, gjë që e detyroi të vendosej përsëri në Selanik. Nuk duhet të harrojmë se, megjithëse Selaniku u çlirua më 1224, prapëseprapë kishte në të gjurmë frankiane. Para pak vjetësh, ishte vendosur në Megalupoli (Selanik) Jolanda - Irini, anëtare e Shtëpisë së Momferras, e cila dhe vdiq atje më 1317.

Varlaami, gjithashtu, kaloi një kohë të mirë në Athos. Të gjitha këto ndodhën gjatë periudhës 1339-40. Prania e tij në Qytetërimin Athonit u bë shkak për të njohur, qoftë sipërfaqësisht, hezikazmën që lulëzonte atje. Atëherë filloi konflikti me shën Grigor Pallamain, i cili, sigurisht, edhe para mosmarrëveshjes hezikaste, qëndronte i rezervuar ndaj Varlaamit dhe theologjisë së tij. Kjo duhet qartë në veprën e shën Grigorit Λόγοι Ἀποδεικτικοὶ δύο περὶ ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ku thekson dështimet e revizionit (soditjes) së murgut kalabrian. Atje, shën Grigori sheh te Varlaami një agnosticizëm absolut në lidhje me Perëndinë, domethënë thekson se e panjohura e esencës së Perëndisë dhe të kuptuarit e energjive të Tij ose ndryshe mospjesëmarrja në esencë dhe pjesëmarrja e kushtëzuar në jetën e tanishme (“në të errët si në pasqyrë” [I Kor. 13:12] të përjetimit ose të soditjes së energjive të pakrijuara të Perëndisë janë mundësi reale për njeriun.

Varlaami e mësoi metodën hezikaste, mbase gabimisht, nga një murg i thjeshtë dhe me arsim të paktë. Si përfundim, e akuzoi lëvizjen hezikaste dhe metodat e saj si “ομφαλοσκοπικές” (ai që shikon barkun e tij). Kundër kësaj akuze shën Grigori ndërhyri me qetësi. Si rezultat, Varlaami e akuzonte në veprën e tij Κατὰ Μασσαλιανῶν, nuancë gnosticiste në hezikazëm. Mbrojtjen e hezikazmës e ndërmori shën Grigori, ndoshta me nxitjen e murgjve të Selanikut, me në krye shën Isidorin I selanikasin (kur ishte laik quhej Vouheira ose Vouhira), Patriark i mëpasshëm i Konstandinopojës (1347-1949).

Grigor Pallamai ishte më i miri nga nxënësit e Theodhor Metokitit (1270 - 13 mars 1332), rinovues i manastirit të famshëm të Horas dhe bashkëpunëtor i ngushtë i Andronikut II. Si rezultat, ai dispononte arsim të pasur filozofik, me pasion për Aristotelin, dhe ishte njohës i oborrit perandorak të Paleologëve. Pallamai shkoi në Athos për t’u bërë murg. Por e braktisi, ndoshta rreth vitit 1325, për shkak të agresioneve, dhe shkoi në Skitin e Pararendësit të Nderuar, në Veria (13261331?). Jo më vonë se viti 1340, ai u kthye në Malin e Shenjtë, ku u bë murg në Heremitazhin që varej nga manastiri i Lavrës së Madhe.

Shën Grigori besonte se duke i quajtur Kalabriani energjitë e krijuara dhe të pakrijuara të Perëndisë, ashtu si dritën që duhet të shkëlqejë mbi të drejtët, kjo është e barasvlershme me ndarjen e Perëndisë në i krijuar dhe i pakrijuar, fakt që të çon në një arianizëm të mbuluar. Shpejt, mosmarrëveshja e tyre i tejkaloi kufijtë e ngushtë athonitë dhe solli si rezultat ndërhyrjen e Andronikut III dhe të Joanit ΧIV (Kaleka), patriark i Konstandinopojës, (nga 1334 deri më 1347). Atëherë u mblodh një Sinod, në qershor 1341, në Konstandinopojë. Me vendimet e tij u dënua Varlaami, i cili, pas pendimit të përkohshëm, më pas u vendos përgjithmonë në Itali, iu bashkua Kishës Romanokatholike dhe u fronëzua episkop i Ierakut / Gerace, më 1348.

3. Faza e dytë e mosmarrëveshjes hezikaste dhe Shfaqja e Zelotëve. Populli vs Fisnikët (1341-1347) Faza e dytë e Hezikazmës (1341-1347) përkoi me revolucionin e Zelotëve. Kjo përfshirje politike në këtë temë, krijoi probleme të mëdha dhe të paparashikueshme për shën Grigor Pallamain.

Në pjesën e mëparshme përmendëm për periudhën 1341-47 dhe veçanërisht për luftën civile që 12

Jeta në Krishtin

ndodhi atëherë atje. Në anën e shën Grigorit qëndroi, nga pala politike, Joan Kantakuzinoi, i cili pati kundër perandoreshën Ana dhe Aleks Apokafkon. Ata e dinin që Joan Kantakuzinoi, si një ushtarak, nuk ishte demagog. Kështu që ata u përpoqën dhe arritën që, deri në njëfarë pike, të kthenin një pjesë të popullit të vuajtur kundër shën Grigorit, të cilin e akuzuan në njëfarë mënyre si mbrojtës të kreut (fisnikëve), siç do të thoshim sot.

Rreth fillimit të vitit 1342, shpërthyen qëndrimet e popullit kundër fisnikëve, në fillim në Adrianopojë dhe më pas në Selanik me lëvizjen e Zelotëve. Më vonë, më 1345, kundërrevolucioni i fisnikëve dështoi dhe, në përgjithësi, Selaniku vetëqeverisej. Fitorja e Kantakuzinoit më 1347 ndryshoi situatën. Por Zelotët nuk e dorëzuan pushtetin, dhe as nuk lejuan fronëzimin e shën Grigorit, i cili, atëherë, u dorëzua Kryepiskop i Selanikut.

4. Faza e tretë e mosmarrëveshjes hezikaste (1347-1368). Prohor Kidoni vs Filothe Kokkinoi Me sundimin e Joan Kantakuzinoit, Ana mblodhi shpejt një Sinod (2 shkurt) kundër Patriarkut të atëhershëm si antipallamik. Shkarkimin e tij të shkurtër e pasuan edhe dy të tjera deri në pranverë. Shën Grigori u fronëzua në Selanik pikërisht në vitin 1349, kur u përmbys regjimi i Zelotëve.

Ndaj tij u ushtrua kritikë e ashpër deri në vitin 1351, me kundërshtar kryesor Niqifor Grigoran.

Përfundimisht, dy sinode, që u mblodhën brenda vitit 1351, shfajësuan më në fund shën Grigorin, shkarkuan mitropolitët e atëhershëm të Efesit dhe të Ganit, ndërsa njëkohësisht shkishëruan pasuesit laikë të Varlaanizmit.

Në vitin 1355 Kantakuzinoi u qeth murg në Athos, diçka që funksionoi madje në mënyrë të qetë, ndërsa, afërsisht në të njëjtën periudhë (1354-55), shën Grigor Pallamai robërohet nga turqit për rreth një vit. Shën Grigori fjeti më 14 nëntor të vitit 1359, por pati një rigjallërim të fundit të mosmarrëveshjes hezikaste në vitin 1368 nga Prohor Kidoni (1330?-1368/9). Ky i fundit ishte vëlla i Dhimitër Kidonit, i cili ishte me pikëpamje latine dhe hieromonak në manastirin e Lavrës së Madhe. U denoncua te Patriarku, shën Filothe Kokkinoi (1353 - 1355 dhe 1364 - 1376), nxënës dhe biograf i shën Grigor Pallamait, si antihezikast. Kështu u detyrua të paraqiste veprat e tij në Patriarkanë. I ndikuar nga skolasticizmi i Perëndimit dhe ndoshta nga Thoma Akuini (p.sh. e konsideronte natyrën njerëzore të Zotit si të papërsosur dhe mëkatare), diçka e cila demonstroi Varlaamizmin e tij. Në të njëjtin vit u mblodh një sinod lokal, i cili shkarkoi Prohorin dhe shpalli shenjtor Grigor Pallamain, pikërisht 9 vjet pas fjetjes së tij.

B. Informacione biografike për Nikolla Kavasilën

N

ikolla Kavasila (1322/23 - pas vitit 1391) jetoi në shekullin e parafundit të Perandorisë Bizantine, e cila, siç e shënuam në pjesën I të Hyrjes, ishte përplot me trazira dhe përçarje si në fushën politike ashtu edhe në atë kishtare, por, njëkohësisht, gjatë kësaj periudhe u vërejt një lulëzim i veçantë shpirtëror. Bizanti i rimëkëmbur i vitit 1261 nuk ishte tashmë perandoria e lavdishme e së kaluarës, por një shtet i vogël, që dispononte një ushtri dhe forca të pamjaftueshme për të mbrojtur ekzistencën e tij. Luftërat e vazhdueshme dhe konfliktet e brendshme të shekullit XIV sollën turbullime politike dhe ekonomike, si dhe pasiguri në popull, i cili, duke u përpjekur të shpëtonte nga kriza, ndërmori veprime, të cilat, siç besonte, do të siguronin shpëtimin e shoqërisë së tij.

Mendimi se Nikolla Kavasila ka lindur rreth vitit 1300, i cili mbizotëronte midis studiuesve në kohët e vjetra, është mënjanuar plotësisht sot, kështu njohja më e mirë e rrethanave të jetës të tij ndihmon për të pasur informacione më të sakta. Fakti që, kur shkroi në vitin 1351 raportin e tij rreth kamatave, drejtuar Ana Paleologinas, e cila atëherë banonte në Selanik, kur thotë se ai ende 13

Hyrje

nuk kishte mbushur 30 vjeç, nënkupton se ishte afër saj dhe kështu që lindja e tij vendoset në vitin 1322 ose 1323. Për më tepër, fakti që ai u pa për herë të fundit në vitin 1391 si marrës i letrave të Manuelit II dhe të Josif Vrienit, do të thotë se ai fjeti pas pak këtij viti.

Mbiemri atëror i Nikollës ishte Hamaetos. Por, në vend të mbiemrit të tij zyrtar, ai mbajti mbiemrin e nënës, Kavasila, të cilin, më shumë se kushdo tjetër në kohën e tij, e kishte ngritur lart mitropoliti i Selanikut, Nil Kavasila, vëllai i së ëmës së Kavasilas. Kjo familje e shquar, ndoshta me prejardhje nga Epiri, nxori shumë personalitete të shquara që nga shekulli XIV e më pas.

Prindërit e Nikollës ishin njerëz thellësisht fetarë dhe i dhanë arsimim të krishterë dhe shekullar. Pas vdekjes së të atit, nëna e tij u bë murgeshë në manastirin e Shën Theodhorës, që gjendet brenda në Selanik. Mësimet e para i mësoi pranë dajës së tij, Nili.

Selaniku, në atë kohë, ishte një “metropol i filozofisë”, ashtu siç vëren Nikolla në madhështimin e tij për shën Dhimitrin, dhe u dallua për fakultetet e tij të famshme, por kjo nuk e pengoi Nikollën të largohej në Konstandinopojë, kur ishte ende adoleshent, për të vazhduar studimet. Ati i tij e ndiqte me vëmendje ecurinë e përparimit të tij dhe kërkonte vazhdimisht letra, por ai e vononte letërkëmbimin, duke nxjerrë si pretekst barrën e mësimeve të tij, ashtu siç bëjnë studentët e të gjitha kohëve (Letrat 1.2.3). Në studimet e tij përfshihet retorika, shkencat natyrore dhe theologjia.

Në fillim të luftës civile, të cilën e përmendëm në pjesën e mëparshme të kësaj Hyrjeje, duket se Nikolla, për shkak të moshës së tij të re, nuk mori pjesë. Por, vitin tjetër (1342), ai vendosi të kthehej në vendlindjen e tij, në Selanik, ku ekzistonte një përçarje më e keqe se ajo e kryeqytetit të Perandorisë. Në atë kohë, trazirat e Konstandinopojës kishin dhënë shkakun e mobilizimit të forcave në qendrat e mëdha urbane.

Në Selanik, fisnikët qëndruan në anën e Joan Kantakuzinoit, ndërsa populli, i emocionuar nga drama e një mbretëreshe vejushë dhe e një pasardhësi të vogël, të drejtat e të cilëve ishin në rrezik, u vendos në anën e Joan Paleologut. Këto ndjenja të popullit në favor të perandorit legjitim u shfrytëzuan nga disa demagogë ambiciozë, të cilët përdorën Zelotët - një grup murgjish dhe lypësish fanatikë - për të ngritur në revolucion popullin e thjeshtë. Kështu, kur Kantakuzinoi kërkoi ndihmën e guvernatorit të pavendosur të qytetit, Theodhor Sinadinoit, Zelotët, me simbolin e kryqin lart, u rebeluan dhe, pas tri ditësh, me therje dhe plaçkitje, morën pushtetin në korrik 1342, ndërsa Sinadinoi me 1000 fisnikë u strehuan në Ginekokastro.

Izolimi i qytetit bëri që pjesa dërrmuese e banorëve të tij të kërkonin një kompromis me Kantakuzinoin dhe kështu në vitin 1345 u dërgua te përfaqësuesi i tij në Veria një komision që përbëhej nga Nikolla Kavasila dhe Georgio Farmaki. Por kjo solli si rezultat një shpërthim të ri të grupit të Zelotëve, nga i cili sapo ishte shmangur Nikolla. Thuhet se disa e fshehën në një pus që të mos vritej.

Pas sundimit të Kantakuzinoit në vitin 1347, Nikolla u ftua në Konstandinopojë nga Dhimitër Kidoni, me sa duket, sipas urdhrit të Perandorit, dhe që atëherë filloi fazën e tij politike, e cila nuk duket se zgjati më shumë se shtatë vjet. Perandori i vlerësoi kaq shumë aftësitë e të riut, saqë e bëri, së bashku me Kidonin, këshilltar të tij kryesor. Vetë ai shkruan: “Mbreti u kërkoi atyre të silleshin mirë, madje shumë më mirë se miqtë ose, sigurisht, dhe se folësit” (“πολλῆς αὐτοὺς ὁ βασιλεὺς ἠξίου εὐμενείας καὶ ἐν πρώτοις μάλιστα τῶν φίλων ἤγε καὶ τῶν ὁμιλητῶν”) [Καντακουζηνός, bot.

Bonn IV, 107, 18-20].

Për më tepër, ishte një rrethanë e favorshme që patriarku i ri ishte shën Isidori (1347-1349), një nga mësuesit e parë të Nikollës në Selanik. Në shtator të vitit 1347, bashkë me të tjerë, ai shoqëroi shën Grigor Pallamain në udhëtimin e tij për në Selanik për fronëzimin e tij, por atëherë, siç dihet, nuk u pranua nga Zelotët. Kështu, shën Grigor Pallamai bashkë me Nikollën u nisën për në Malin e Shenjtë. Që atje Kavasila u kthye në Konstandinopojë. Mundet që më vonë shoqëroi Kantakuzi14

Jeta në Krishtin

noin gjatë ekspeditës së tij, e cila i dha fund rebelimit të Zelotëve (1350).

Ftohja në marrëdhëniet midis perandorëve, pra dy Joanëve, vjehrri dhe dhëndri, Kantakuzinoi dhe Paleologu, vazhdonte gjithmonë. Në të njëjtën kohë, sinodi i vitit 1351, ku triumfoi përfundimisht mësimdhënia hezikaste e Grigor Pallamait, shkaktoi konflikt të ri. Që atëherë Kidoni anonte nga Paleologu dhe Kavasila nga Kantakuzinoi. Arsyet e këtij diferencimi ishin dogmatike dhe politiko-kishtare. Në çështjen dogmatike, Kavasila pranoi hezikazmën, me modestinë që e karakterizonte gjithnjë, ndërsa Kidoni u shpreh kundër hezikazmës.

Më pas, në temën e marrëdhënieve me Kishën Romanokatholike, Kavasila ishte pro qasjes, pa tolerime dogmatike ose eklisiologjike, ndërsa Kidoni propozoi bashkimin, pa kushte, me Romën.

Kantakuzinoi ishte i bindur se çështja e marrëdhënieve të këtij lloji i përket kompetencës së Kishës, përderisa e liga e mëparshme e Mihail Paleologut i kishte bërë gjërat më keq. Prandaj propozonte thirrjen e një sinodi ekumenik me pjesëmarrjen e gjithë episkopëve të Lindjes dhe të Perëndimit, në një vend të ndërmjetëm. Duket se kjo politikë u përcaktua në bazë të këshillave të Nil Kavasilas, dajës së Nikollës, i cili, si laik, kishte edhe ai emrin Nikolla, por edhe nipi i tij Nikolla.

Me fitoren përfundimtare të Joan Paleologut, në politikën e jashtme kishtare, mbizotëroi linja pro bashkimit, ndërsa në të brendshmen nuk u arrit të hidhej poshtë hezikazma. Perandori Joani V dhe këshilltari i tij kryesor, Dhimitër Kidoni, arritën në pikën të integroheshin personalisht në romanokatolicizëm, por, përveç disa intelektualëve, nuk bindën asnjë pjesë të popullit. Disa besojnë se Kavasila duket se, për një moment, u lëkund dhe ndoshta mendoi të pasonte mikun e tij, Kidoni, ose, të paktën, ta justifikonte atë. Megjithatë, fjalët e Josif Vrienit që i theksonte se ishte në pjesën e vërtetë dhe origjinale të të krishterëve; si dhe që u çlirua përfundimisht nga grupi fals dhe i rremë, por, pasi u zhgënjye nga ata, u radhit me grigjën e shëndetshme (Επιστολή Ιωσήφ Βρυεννίου, ΕΕΒΣ 29 [1959] 31), janë dëshmi se Nikolla qëndroi gjithmonë me pjesën e hezikastëve.

Pas vitit 1354, nuk duket që Kavasila është i përfshirë në çështje politike, por ai u mor me aktivitetet kishtare në anën e patriarkut shën Filotheo Kokkini (1353-1355, 1364-1376). Në vitin 1362, u kthye në Selanik për çështje familjare. Ai u përpoq të vinte nën kontroll atë pjesë të pasurisë së tij të madhe, urbane dhe rurale, e cila kishte mbetur pas plaçkitjeve të Zelotëve dhe të Serbëve.

Me të mbërritur atje, ai u informua për vdekjen e atit të tij kohët e fundit, dhe vitin e ardhshëm pa vdekjen e dajës të tij, Nilit, kryepiskop i Selanikut. E ëma e tij, më pas, siç e përmendëm, u bë murgeshë në manastirin e Shën Theodhorës.

Nuk dihet nëse Nikolla kishte marrë dorëzim priftëror, madje, diçka e tillë, është e pamundur.

Megjithatë, njohuritë e tij dhe mënyra e të shprehurit në të dyja tekstet e tij kryesore presupozojnë njohje të thellë të kryerjes së mistereve të Kishës. Natyrisht, është si rezultat i ndonjë ngatërrimi ose i ndonjë pikëpamjeje të vjetër se ai ishte kryepiskop i Selanikut, kjo i detyrohet kryesisht faktit që dhe daja i tij, Nili, kur ishte laik, quhej Nikolla. Ajo që duhet të besohet si shumë e mundshme, është se ai ishte murg, ndoshta që nga koha e hyrjes së të ëmës në jetën murgërore, që përkon me kthimin e tij në Kostandinopojë dhe ngritjen e dytë të Filotheut në fronin patriarkal. Gjatë viteve të fundit të jetës, Kavasila jetoi në manastirin e Manganëve. Ai vdiq me qetësi dhe dallueshmëri, ashtu siç jetoi tërë jetën e tij, pas vitit 1391.

Nderimi për personin e Nikollës ka qenë gjithmonë i thellë, siç tregon përhapja e gjerë e të dyja teksteve të tij kryesore. Shkrimi i emrit të tij në kalendarin e Kishës Orthodhokse Lindore u bë me veprimet dhe rekomandimin e mitropolitit të Selanikut, Pandelejmoni II, si dhe me vendimin e Patriarkanës Ekumenike, në korrik 1983. Kujtimi i tij u vendos të kryhet më 20 qershor.

15

Hyrje

C. Veprat e shën Nikolla Kavasilës

G

eorgios Skolarios ka vënë re që veprat e Nikolla Kavasilës janë një zbukurim: “janë zbukurim për Kishën e Krishtit” (“κόσμος εἰσὶ τῇ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίᾳ” [Miklosich-Muller, Acta Patriarchatus Constantinopolitani, II, 27]. Me informacionet bashkëkohore mund të shtonim se ato janë, në përgjithësi, produktet më të mira të literaturës kishtare.

Veprat e tij dallohen për hirin, gjallërinë, aftësinë bindëse, fuqinë, por, mbi të gjitha, për vërtetësinë e pikëpamjes kishtare, nëpërmjet së cilës shfaqet zelli dhe thellësia e besimit të Nikollës.

Gjithashtu, veprat e Nikollës dëshmojnë për fuqinë buruese të shprehjes dhe për talentin e tij të çmuar të shkrimit. Metoda dhe hartimi i materialit janë të përsosura. Për më tepër, idioma e tij gjuhësore mund të thuhet se është e mirë, edhe pse është e vështirë në disa pika. Por, ndërsa mendimet e Nikollës janë të qarta dhe të shprehurit e tyre gjithashtu e qartë, vërehet shumë shpesh një vështirësi në të kuptuarit e tyre. Kjo nuk i detyrohet faktit të përpjekjes së tij për të përdorur në ligjëratën e vet greqishten e vjetër të shek. IV, dialektin atik, që e dallon në njëfarë mase autorin, por mungesës së shprehjes. Shpesh, Nikolla nuk e shkruan një pjesë të mendimit të tij, me qëllim që të nënkuptohet nga lexuesi, dhe shumë shpesh nuk e shkruan një pjesë të fjalive, kryesisht foljen.

Por të gjitha këto nuk e pengojnë lexuesin me përvojë të shijojë stilin e tij të gjallë dhe ngrohtësinë e shprehjes. Kjo gjë qe një nga problemet më të mëdha në punën përkthimore të veprës së tij në çfarëdolloj gjuhe, e cila, disa herë, çoi në një përkthim më të lirë, në mënyrë që fjalimi të ishte i qartë dhe i kuptueshëm nga ana e lexuesit.

Jeta liturgjike është tema kryesore rreth së cilës ndërthuret pothuajse i gjithë prodhimi shkrimor i Nikolla Kavasilës. Rreth saj lëviz mendimi i tij shpirtëror, fjalimi i tij, poezia e tij, madje, deri në njëfarë mase, dhe letërkëmbimi i tij. Fryma e jetës liturgjike përshkon, në gjithë shtrirjen e tyre, të dyja veprat e tij të mëdha shpirtërore. Nikolla pohon se: “Πολλῶν δὲ ὄντων ἅ μελέτης καὶ ψυχῆς ἔργον καὶ νοῦ τρυφὴν καὶ διατριβὴν ποιεῖσθαι προσῆκε, τὸ πάντων ἥδιστον καὶ λυσιτελέστατον, καὶ φθέγξασθαι καὶ λογίσασθαι, τῶν μυστηρίων ὁ λόγος καὶ ὅν ἐνθένδεν ἔσχομεν πλοῦτον”. Në një përkthim më të lirë në gjuhën shqipe, do të thotë që të shumta janë ato që e meritojnë të bëhen si vepër e studimit të shpirtit dhe e shqyrtimit të mendjes, por më e këndshme dhe më e vlefshme është të mendosh dhe të flasësh për misteret e Kishës dhe për pasurinë që do të fitojmë prej tyre.

Kështu, të dyja veprat kryesore, për të cilat është i njohur Nikolla, mund të karakterizohen si Liturgjiologjike - Shpirtërore. Vepra e parë titullohet Ἑρμηνεία τῆς θείας Λειτουργίας. Duke pasuar ecurinë e Liturgjisë së Shën Joan Gojartit, me disa referenca për Liturgjinë e Vasilit të Madh, ai jep interpretimin e saj në 52 kapituj. Metoda simbolike e përshkrimit dhe e interpretimit, që ndiqet në këtë vepër, ka ndikime të pakta nga vepra që i atribuohet Dionis Areopagjitit Περὶ τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱεραρχίας, dhe plotëson veprat e komentuesve bizantinë të Liturgjisë hyjnore, domethënë të Maksim Omologjetit (Pohuesit) (shek. VII), Μυσταγωγία; të Gjermanoit I (shek.

VIII), patriark i Konstandinopojës, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία καὶ Μυστικὴ Θεωρία; si edhe të Nikollës dhe Theodhorit (midis shek. XI dhe XII), episkopë të Andhidhonit, Κεφαλαιώδη Προθεωρία περὶ τῶν ἐν τῇ θείᾳ λειτουργίᾳ γινομένων συμβόλων καὶ μυστηρίων, që karakterizohet nga origjinaliteti në metodën e tij interpretuese.

Kështu, sado që Nikolla e njeh të gjithë këtë traditë interpretuese, e përdor në mënyrë sporadike, duke i kushtuar vëmendje kryesisht Dionisit. Në thelb, ai vepron në mënyrë të pavarur dhe punon në mënyrë origjinale. Liturgjia Hyjnore është për të, ashtu si edhe për të gjithë traditën orthodhokse, blatimi (flijimi) i trupit të Krishtit, i Cili është njëkohësisht blatuesi (flijuesi), i blatuari (i flijuari) dhe pranuesi i blatimit (προσφέρων - προσφερόμενος - προσδεχόμενος). Duke u nisur nga kjo, fillon të theksojë se Eukaristia hyjnore është rruga mbretërore për transformimin shpirtëror të botës. Buka e Liturgjisë i transformon besimtarët dhe, meqë kjo bukë është Krishti, 16

Jeta në Krishtin

besimtarët bëhen “Krisht-ër”. Kjo vepër u shkrua në një periudhë të pjekurisë së tij shpirtërore, sigurisht pas vitit 1363, dhe duket se është korrigjuar dy herë nga vetë autori i saj, si edhe një herë nga një person tjetër. Për veprën e dytë liturgjiologjike të Kavasilës, domethënë për Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς (Për jetën në Krishtin) - të cilën e ofrojmë këtu të përkthyer -, do të flasim në mënyrë analitike në pjesën tjetër.

Përveç këtyre dy veprave, nga pena e shën Nikollës, kanë shpëtuar: 1) Tekste filozofike. Ekzistojnë të paktën katër tekste të vogla, të cilat i referohen temave të urtësisë dhe të shkencës shekullare. 2) Studime interpretuese. Bëhet fjalë për tri fjalime të tij të mrekullueshme që titullohen Εἰς τὴν ὅρασιν τοῦ Ἰεζεκιήλ dhe interpretojnë, në mënyrë tipologjike dhe kristocentrike, vizionin që pa profeti Ezekiel në brigjet e lumit Hobar. 3) Studime sociale. Kavasila shkroi dy ese për kamatën.

Të parën ia paraqiti mbretëreshës Ana Paleologjina. Në fund të luftës civile, më 1347, ai shkroi dhe një fjalim me të cilin kritikon konfiskimin e pronës kishtare nga pushteti politik. 4) Fjalime panegjirike. Ekzistojnë, të botuara, 12 fjalime panegjirike të shën Nikollës, nga të cilët, njëri i referohet pësimeve shpëtimtare, ku ai thekson dimensionet ekumenike të vdekjes së Krishtit në kryq, ndërsa një tjetër, që ka si temë Ngjitjen, përmbledh veprën e Ekonomisë hyjnore. Tri fjalime i referohen ngjarjeve kryesore të jetës së Hyjlindëses. Gjithashtu, janë ruajtur tri fjalime kushtuar shën Dhimitrit, madje i treti në 208 vargje daktilike hekzametërsh. Një madhështim i kushtohet oshënares mirovlite (mirolëshuese) Theodhora, në manastirin e së cilës jetoi si murgeshë e ëma e Nikollës. Fjalimet e tjera panegjirike u referohen Tre Hierarkëve, shën Nikollës dhe neomartir Andreas. 5) Letra. Kanë shpëtuar gjithashtu 17 letra të Nikollës, drejtuar të afërmve, miqve dhe personaliteteve të shquara të kohës së tij. Letra drejtuar atit të tij, perandorit Joan Kantakuzinoi, priftit Dosithe Karantinoi, Dhimitër Kidonit dhe të tjerëve. 6) Epigrame. Janë të njohura 13 epigrame të shkurtra të Nikollës, dy prej të cilave i referohen shën Dhimitrit, një shën Theodhorës, një shën Grigor Pallamait dhe një dajës së tij, Nil Kavasilës. Si përfundim, edhe disa tekste të diskutueshme, që mbajnë emrin e tij, të cilat, me siguri, janë të dajës së tij, Nil Kavasilës.

D. Vepra Për jetën në Krishtin

N

ë veprën Për jetën në Krishtin, Nikolla Kavasila ofron një anatomi të jetës shpirtërore, të cilën e vendos në kontekstin e mishërimit hyjnor dhe të kristocentrizmit, që vazhdon dhe përsëritet në tri misteret kryesore të Kishës. Vepra (libri) është e ndarë në shtatë kapituj, të cilët quhen libra. Siç dëshmon tradita dorëshkrimore, gjashtë librat e parë u shkruan fillimisht si një trung i vetëm, ndërsa i shtati u shtua më pas.

Duke i paraqitur në mënyrë të përmbledhur këta libra, vërejmë se, në librin e parë, jeta shpirtërore përkufizohet si jeta në Krishtin dhe bëhet e ditur se varet nga dy faktorë, hyjnori dhe njerëzori. Ofrimi i faktorit hyjnor, që realizohet nëpërmjet tri mistereve, të cilat përbëjnë zgjerim dhe shumëzim të misterit unik të mishërimit, trajtohet në tre librat e mëpasshëm, në të dytin (Pagëzimi, banjë), në të tretin (Mirosja, miro) dhe në të katërtin (Eukaristia hyjnore, tryeza). Në librin e pestë, si një shtojcë, trajtohet simbolika e përurimit të kishës, ndërsa në pjesën shtesë shpjegohet fillimi i sinergjisë midis dy faktorëve. Ofrimi i njeriut, me anë të intelektit dhe vullnetit, tashmë pa ndërmjetës, por në komunikim të drejtpërdrejtë me Perëndinë, është trajtuar në dy librat e fundit, domethënë në të gjashtin dhe të shtatin. Meqenëse në disa dorëshkrime mungon libri i shtatë, haset madje në fund të të gjashtit fjala “fund”, mendohet që është e sigurt se kjo vepër është shkruar pjesë-pjesë.

Në librin e parë, në mënyrë të hollësishme, shën Nikolla Kavasila flet në përgjithësi për misteret.

Me pjesëmarrjen e njeriut në to, realizohet bashkimi i tij me Krishtin, dhe kështu jeta e njeriut bëhet jetë në Krishtin. Me Pagëzimin, njeriu lind; me Mirosjen, fiton lëvizje; dhe me Eukaristinë hyjnore, ushqehet dhe mbetet i gjallë. Qëllimi i njeriut është që, me mënyrën e jetesës së tij, të 17

Hyrje

ruajë Hirin që merr nga misteret. Besimtari fillon, që nga kjo jetë, të marrë pjesë në jetën me Krishtin, një gjendje që e përjeton, në plotësinë e saj, në jetën e ardhshme (I:1-5). Bashkimi i besimtarëve me Krishtin është më i fortë se gjithçka tjetër, kështu që shembujt që ne përdorim për të përshkruar këtë bashkim, nuk mund të jenë të përsosur (I:6-14). Bashkimi me Krishtin bëhet nëpërmjet mistereve, në të cilat ofrohet Perëndia. Por kërkohet edhe përpjekja jonë, e cila në gjuhën e Etërve (patristike) quhet sinergji. Pagëzimi na jep ekzistencën, Mirosja energjinë për jetën - domethënë lëvizjen - ndërsa Eukaristia hyjnore na mban në jetë. Nuk ngjitemi ne te Perëndia, por Ai zbret te ne. Kështu, misteret karakterizohen si porta të qiellit dhe porta të drejtësisë hyjnore (I:15-39). Krishti, me mishërimin dhe pësimin e Tij, mundi mëkatin për hir të njerëzve (I:40-47). Me pjesëmarrjen tonë në Misteret hyjnore, ne marrim pjesë në fitoren e Krishtit dhe bashkohemi me Të (I:48-57). Νë librin e dytë, Kavasila përshkruan se si realizohet jeta në Krishtin me anë të Pagëzimit të shenjtë. Jeta në Krishtin është bashkimi me Krishtin, mjafton që besimtari të kalojë ato që kaloi Zoti. Krishti mori natyrën njerëzore, pa mëkatin, duroi pësimin dhe u ngjall. Njeriu, me Pagëzimin, bëhet pjesëtar i pësimit dhe i ngjalljes së Krishtit. Kështu realizohet lindja shpirtërore, në Krishtin, e njeriut (II:1-8). Pagëzimi është misteri i parë në të cilin merr pjesë besimtari dhe, në vazhdim, ai mund të marrë pjesë në misteret e tjera. Pagëzimi mund të quhet lindje, rilindje, rikrijim, vulë, veshje, ndriçim, dhunti, banjë. Të gjitha këto tregojnë lidhjen që fiton besimtari me Krishtin dhe jetën e re që i ofrohet (II:9-19). Fillimisht, besimtari pranon ekzorcizmat dhe mohon Satanin, dhe më pas pajtohet me Krishtin dhe rrëfen besimin e tij tek Ai (II:20-26). Në vazhdim, ai heq të gjitha rrobat, simbol se ai refuzon njeriun e vjetër dhe lyhet me vajin “eporkisto” (ekzorcizues) (II:2729). Pason zhytja dhe ngritja tri herë nga uji. Këtu, me këto veprime, simbolizohet varrosja dhe ngjallja pas tri ditësh e Krishtit (ekonomia hyjnore), ndërsa me fjalën dëshmohet Trinia e Shenjtë (II:30-37). Kështu, me Pagëzimin, nga njëra anë, arrihet vdekja e mëkatit, i cili ekzistonte që nga koha e Adamit, dhe pasojat e tij u trashëguan nga pasardhësit e tij, me atë më kryesoren, vdekjen; dhe, nga ana tjetër, njeriu bëhet pjesëmarrës i jetës së Krishtit (II:38-50). Kavasila thekson se, në ngjalljen e përbashkët të njerëzve, të gjithë do të ngjallen, pasi rilindja, ashtu si edhe lindja, është dhuratë për të gjithë, nuk varet nga vullneti, por pjesëmarrja në gëzimin e soditjes së Perëndisë varet nga dëshira e njeriut në jetën e tij tokësore (II:51-56). Ata që u pagëzuan dhe e mohuan Krishtin, nuk është e nevojshme të pagëzohen përsëri (II:57-59). Ka edhe raste ku Pagëzimi veproi mbi njerëzit, pa kryerjen e shërbesës (II:68, 77-85). Pra, me Pagëzimin, njerëzit jetojnë jetën e re në Krishtin dhe fitojnë ndjesinë e Perëndisë, diçka që nuk bëhet thjesht duke dëgjuar një mësimdhënie, por nevojitet edhe ndriçimi i Shpirtit të Shenjtë (II:60-88). Njerëzit që kanë fituar ndjesinë e Perëndisë dhe jetojnë jetën në Krishtin, shijojnë si fryt dashurinë dhe gëzimin e vërtetë, si edhe dritën e lavdisë së Perëndisë (II:89-100). Simbolet e kësaj drite në Pagëzim janë llambadhja, si edhe veshja e bardhë e të sapondriçuarit (II:101).

Në librin e tretë përshkruhet mënyra me të cilën kontribuon misteri i Mirosjes në jetën në Krishtin. Nëse Pagëzimi është lindje, Mirosja jep energjinë e domosdoshme që besimtari të fitojë lëvizjen përkatëse, duke aktivizuar energjitë e Shpirtit të Shenjtë (III:1-2). Krishti është Miroja që u zbraz, domethënë Mirosja, pasi natyra e Τij njerëzore, pas mishërimit, u bë si arkë e gjithë energjisë së Shpirtit të Shenjtë (III:3-7). Kështu, me Mirosjen, njeriu fiton dhuratat e Shpirtit të Shenjtë, të cilat i përkasin (III:8-13). Shpeshherë, besimtarët nuk e kuptojnë dhe nuk e ndiejnë dhuratën që u është dhënë, për shkak të gjendjes së keqe shpirtërore që jetojnë. Por, nëse pendohen, atëherë aktivizohen dhuratat e Shpirtit të Shenjtë që morën me Mirosjen. Kështu që nuk ekziston asnjë e mirë shpirtërore që nuk vjen si dhuratë nga Vetë Perëndia nëpërmjet Krishtit në Shpirtin e Shenjtë (III:14-18). Edhe Tryeza e shenjtë bëhet e shenjtë për shkak të mirosjes së saj me Miron e shenjtë dhe simbolizon dorën e Krishtit (III:19-22).

18

Jeta në Krishtin

Në librin e katërt përshkruhet mënyra me të cilën realizohet jeta në Krishtin në misterin e Eukaristisë hyjnore, me të cilën arrihet përmbushja e saj. Në kungim, besimtari merr vetë Krishtin e ngjallur, nuk merr thjesht dhuratat e Shpirtit të Shenjtë, por Vetë Dhuratëdhënësin, Vetë Tempullin në të cilin banojnë të gjitha dhuntitë. Kështu, me Eukaristinë hyjnore arrihet përsosmëria e të gjitha mistereve të tjera, pasi me të besimtari bëhet një me Krishtin, të Cilin e merr të gjithin si ushqim. Bashkekzistenca me Krishtin, pas Kungatës hyjnore, largon çdo pasion dhe çdo të keqe (IV:1-12). Vetëm duke marrë pjesë në këtë mister, njeriu mund të çlirohet në të vërtetë nga mëkati, pasi kjo vepër nuk mund të jetë arritje e njeriut, por vetëm e Krishtit. Prandaj, që njeriu të shpëtonte, nuk mjaftonte ruajtja e Ligjit të Dhiatës së Vjetër, i cili funksiononte vetëm pedagogjikisht. Si përfundim, duhej që njeriu të merrte ilaçin e vërtetë, domethënë Vetë Krishtin, i Cili, me jetën dhe flijimin e Tij, i ofroi shpërblesë Atit. Trupi dhe Gjaku i Shpëtimtarit, që jepet në Kungatën hyjnore, është i vetmi ilaç kundër mëkatit. Meqë besimtarët mëkatojnë vazhdimisht, ata kanë nevojë vazhdimisht për këtë ilaç (IV:13-34). Bashkimi me Krishtin, nëpërmjet marrjes së Eukaristisë hyjnore, ndihmon në adhurimin e pastër të Perëndisë, në bindjen ndaj vullnetit të Tij dhe në ushtrimin e virtytit. Në këtë mënyrë arrihet birësimi sipas Perëndisë (IV:35-48). Kështu, si me Pagëzimin, ashtu edhe me Eukaristinë hyjnore, arrihet pastrimi te njeriu (IV:49-51). Për pjesëmarrjen në Eukaristinë hyjnore është si parakusht përpjekja e njeriut, në të kundërt me Pagëzimin, ku gjithçka është dhuratë (IV:52-64). Kështu, rikrijimi i njeriut nga mëkati me Eukaristinë hyjnore varet edhe nga përpjekja personale e njeriut. Njeriu që synon mëkatin, nuk mund të pastrohet në mënyrë magjike. Pagëzimi i martirizimit funksionon në mënyrë të dyfishtë, sepse në të ekziston si rilindja në Krishtin, ashtu edhe pjesëmarrja e vullnetit të martirit (IV:65-71). Tek ata që kungohen të përgatitur, Vetë Krishti bëhet drejtësia, virtyti dhe shenjtërimi i tyre, sepse virtyti njerëzor nuk mund të arrijë kurrë në virtytin e Perëndisë (IV:72-79). Si përfundim, Krishti bën gjithçka për njeriun duke kulmuar me ofrimin e Tij, me dhuratën e Trupit dhe të Gjakut (IV:80-84). Ky shërbim i Krishtit për njeriun është gjithashtu dera e Mbretërisë së Perëndisë. Kështu, pjesëmarrja në misterin e Eukaristisë hyjnore është parakusht për pjesëmarrje në darkën qiellore të Ardhjes së Dytë (IV:85-96).

Në librin e pestë trajtohet tema: Si kontribuon në jetën në Krishtin shenjtërimi i altarit, i cili, sipas Kavasilës, është baza mbi të cilën kryhen të gjitha misteret, pasi, në kohën e tij, gjithçka lidhej me Eukaristinë hyjnore. Në shtatë paragrafët e parë përshkruhet ceremonia e Përurimit. Në këtë ceremoni, duhet të ndodhet patjetër në krye një kryeprift (episkop), i cili është i veshur me një pëlhurë të bardhë, që lidhet te duart e tij. Duhet që vetë ai të marrë pjesë në ngritjen e pllakës së Tryezës së shenjtë dhe në fiksimin e saj në bazën e vet. Më pas e lan me ujë të ngrohtë, një veprim që ka si qëllim ta pastrojë nga çdo papastërti e dukshme, por gjithashtu simbolizon dëbimin e çdo ndotjeje demoniake. Pastaj e miros me Miro të shenjtë dhe e mbulon me një pëlhurë të bardhë.

Më pas e stolis me mbulesa të çmuara. Në vazhdim ai shkon në një kishë që ndodhet afër për të marrë lipsane të martirëve të shenjtë, të cilat i ka përgatitur vetë për këtë qëllim. Ky veprim, në ditët e sotme, i paraprin të gjitha të mëparshmeve. Kur episkopi kthehet me lipsanet e shenjta në kishën e inauguruar, qëndron para derës së saj të mbyllur dhe më pas futet deri në Ajovimë me këto. Lipsanet vendosen në bazën e Tryezës së shenjtë dhe vulosen me Miro të shenjtë (V:1-7). Në vazhdim ekziston shpjegimi theologjik. Veshja e kryepriftit është simbol i altarit. Si përfundim, çdo njeri është simbol i altarit, sepse ftohet të bëhet tempull Perëndie (V:8-12). Gjatë vendosjes së pllakës së Tryezës së shenjtë dhe pastrimit të saj, thuhen psalmet 144, 22 dhe 50, të cilët kanë si qëllim pastrimin nga energjitë demoniake (V:13-17). Kryeprifti miros Tryezën e shenjtë me Miro të shenjtë, në mënyrë që t’i transmetojë hirin e Perëndisë. Më në fund, ai i vendos lipsanet e shenjta në bazën e Tryezës së shenjtë, të mbuluara me miro, sepse këto janë materiali më i përshtatshëm për ta marrë atë, ngaqë martirët e shenjtë janë më të afërt me Krishtin, pasi Ai mbetet i bashkuar me ta edhe pas vdekjes së tyre (V:18-22). Si përfundim, mbi Tryezën e shenjtë vendoset një kandil, 19

Hyrje

të cilin e ndez kryeprifti, për të kujtuar kohën e darkës mistike, por edhe kandilin që ndezi nikoqiri për të kërkuar monedhën e humbur, domethënë simbolizon Krishtin që zbriti në Hadhin e errët për të shpëtuar njeriun (V:23 ). Pas gjithë këtyre, e gjithë kisha vuloset me Miron e shenjtë dhe bëhet shtëpi lutjeje (V:24).

Në librin e gjashtë trajtohet fakti se si do ta ruajë besimtari jetën në Krishtin, të cilën e merr nga misteret. Thekson se, ndërsa fillimi i jetës në Krishtin varet vetëm nga Shpëtimtari, për ruajtjen e saj duhet të kujdeset dhe njeriu, në mënyrë që ta aktivizojë Hirin që mori dhe ta ruajë deri në fund (VI:1-2). Kështu, ruajtja e urdhërimeve të Zotit është detyrim i përbashkët i të gjithë njerëzve, dhe prandaj është e arritshme për të gjithë, pavarësisht nga mënyra e jetesës që kanë zgjedhur. Së pari, njeriu duhet të bashkojë ose, më mirë, të identifikojë vullnetin e tij me vullnetin e Perëndisë (VI:3-8). Nga mendimet fillon çdo dëshirë dhe nga dëshirat vijnë veprimet. Prandaj duhet që njeriu të kujtojë vazhdimisht Perëndinë dhe bamirësitë që ka marrë prej Tij. Perëndia, që të tregojë dashurinë e Tij për njeriun dhe ta bëjë të kuptueshme, pranon të zbrazet dhe të vuajë për hir të njeriut, prandaj i mban shenjat e pësimit të Tij edhe pas Ngjalljes. Njeriu, nëse dëshiron të ketë dashuri të vërtetë për Perëndinë, duhet ta tregojë me veprimet e veta, duke i ruajtur urdhërimet e Tij (VI:9-18). Nuk ka asgjë më të shenjtë se trupi njerëzor, i cili bashkohet me Krishtin me anë të mistereve, prandaj dhe njeriu duhet ta mbajë të papërlyer (VI:19-23). Edhe nëse mëkaton, njeriu duhet që të kërkojë falje menjëherë dhe të mos ketë turp apo frikë, sepse këto ndjenja, që pengojë pendimin, janë dredhi demoniake (VI:24-28). Kështu, Kavasila dallon dy lloje hidhërimesh, të cilat mund ta pushtojnë njeriun pas rënies. Hidhërimi që çon në pendim, ashtu si në rastin e Pjetrit dhe ka si shkak dashurinë e vërtetë për Perëndinë. Dhe hidhërimi tjetër që çon në dëshpërim, ashtu si në rastin e Judës dhe ka si shkak idenë e madhe për veten tonë (VI:29-32). Përpjekja e njeriut konsiston në faktin që të dëbojë dhe të shmangë mendimet e këqija. Mjeti për ta arritur këtë, është kultivimi i mendimeve të mira dhe kujtimi i vazhdueshëm i Perëndisë, gjëra që mund t’i bëjë, në mënyrë të pakushtueshme, çdo njeri, pavarësisht nga angazhimi që ka (VI:33-48). Në vazhdim, Kavasila analizon kategoritë e njerëzve, duke u bazuar te Lumurimet. Pra, lum ata që janë “të varfër në shpirt”, domethënë të përulurit. Njeriu i varfër në shpirt e kupton se të gjitha virtytet e tij janë dhuratë nga Perëndia dhe jo arritje e tij, ndërsa, për më tepër, e di se, shumë herë, ai nuk arriti t’i ruante, prandaj vazhdimisht kërkon kungimin e tij me Perëndinë nëpërmjet mistereve (VI: 4952). Lum ata që vajtojnë, sepse e dinë që pasuria që kanë marrë nga Perëndia është jashtëzakonisht e madhe (VI:53-60). Lum ata që janë të butë, domethënë ata që refuzojnë kujtimin e së keqes dhe zemërimin, ndërsa, në të njëjtën kohë, imitojnë Krishtin me faljen (VI:53-69). Lum ata që kërkojnë drejtësinë hyjnore, duke e neveritur djallin (VI:70), si edhe lum përdëllimtarët, të cilët imitojnë Perëndinë që i përdëlleu të gjithë njerëzit me flijimin e Tij (VI:71-74). Lum ata që e mbajnë zemrën e tyre të pastër, me kultivimin e mendimeve të mira, dhe i largojnë mendimet e këqija (VI:75-76).

Lum ata janë ata që bëjnë paqen dhe e duan atë, e cila, në thelb, është prania e Krishtit në jetën e tyre, pasi Krishti është paqja (VI:77). Gjithashtu, lum ata që përndiqen për Krishtin, domethënë ata njerëz që janë dashuruar vërtet me Të dhe që asgjë nuk mund t’i ndajë prej Tij. Studimi i vazhdueshëm i Krishtit është ai që i shkakton të gjitha të mësipërmet (VI:78-79). Si përfundim, Krishti bëhet shembulli për njeriun, ndërsa, në të njëjtën kohë, është çmimi dhe kurora e fitores së tij, kur dikush përpiqet ta fitojë Atë. Krishti është arketipi, dhe njeriu ftohet t’i ngjajë. (VI:80-90). Thirrja e vazhdueshme e Krishtit duhet të jetë angazhimi kryesor i besimtarit, pa u penguar nga fakti se, si njeri, bie në mëkate, sepse Krishti erdhi për të shpëtuar mëkatarët. Për më tepër, kërkesa e lutjes nuk është asgjë tjetër përveçse dërgimi i mëshirës së Tij. Këtu zbulohet qartë lidhja e Kavasilës me hezikastët, të cilët e impononin veten që të thoshin vazhdimisht lutjen e Jisuit (VI:91-94). Si përfundim, kungimi hyjnor është ushqimi, ilaçi dhe ruajtësi kryesor për njeriun, i cili e mbështet dhe e forcon në jetën e tij, e shëron nga mëkati dhe e ruan nga çdo e keqe (VI:95-97).

20

Jeta në Krishtin

Në librin e shtatë (i fundit), Kavasila përshkruan gjendjen shpirtërore në të cilën arrin besimtari kur përpiqet dhe ruan Hirin që mori nga misteret. Jeta në Krishtin, pra, formohet nga Hiri i mistereve si dhe nga përpjekja e lufta e njeriut për ta ruajtur atë (VII:1-2). Më pas, Kavasila thekson se tregues virtyti nuk është dhuntia e mrekullive, por shqyrtimi i sjelljes së njeriut. Për më tepër, asnjë njeri i virtytshëm dhe i përparuar shpirtërisht nuk kërkon fuqi mrekullibërëse (VII:3-5). Si përfundim, virtyti i njeriut varet nga vullneti i tij për të qenë i bashkuar me Perëndinë. Tregues më të lartë të jetës në Perëndinë përbën ekzistenca e virtytit të dashurisë dhe ruajtja e urdhërimeve të Perëndisë (VII:6-10). Kriteri për t’u dalluar njeriu i mirë nga njeriu i keq është gëzimi dhe hidhërimi. Kështu, ndërsa njeriu i mirë gëzohet me gjërat e mira, në të kundërt, njeriu i keq gëzohet me gjërat e këqija dhe të kota. Hidhërimi i vërtetë vjen nga përpjekja për të shmangur të keqen, ndërsa gëzimi i vërtetë vjen nga përpjekja për të fituar të mirën (VII:11-14). E keqja më e madhe për njeriun është ligësia e shpirtit dhe sëmundja e dëshirës (VII:15-19). Për njerëzit që jetojnë në Krishtin, i vetmi hidhërim është mëkati (VII:20-22). Rrënja e mëkatit janë përkujdesjet jetësore, ndërsa hidhërimi për to është i kotë, sepse tregon se njeriu i vendos ato në një pozicion më të lartë se Perëndia. Kështu, të krishterët duhet të jenë vazhdimisht të bashkuar me Perëndinë nëpërmjet lutjes, ndërsa, në të njëjtën kohë, duhet ta kenë të pastër shpirtin e tyre nga përkujdesjet jetësore.

Njeriu që ia ka besuar plotësisht jetën e tij vullnetit të Perëndisë, mund ta mbajë veten të pastër nga përkujdesjet e jetës (VII:23-34). Hidhërimi për mëkatin ndahet në tri kategori analoge me nivelin shpirtëror të besimtarit. Pas mëkatit, disa hidhërohen nga frika e ferrit, disa të tjerë hidhërohen për humbjen e parajsës dhe, në fund, hidhërimi më i madh është për ata që, pas kryerjes së mëkatit, kanë frikë se mos ndoshta e humbën dashurinë që kishin për Perëndinë (VII:35-40). Njeriu që është luftëtar shpirtëror, gëzohet kur e sheh të mirën te vetja dhe tek ata që janë përreth tij. Ai nuk do vetëm veten e tij, por gëzohet edhe me lumturinë e të afërmve të tij, për të cilën lutet (VII:4145). Ai që ka arritur në virtytin e përsosur, sheh kudo providencën dhe praninë e Perëndisë. Ai gëzohet për këto, pasi përbëjnë vepra të Perëndisë, i Cili është gjithçka për të. Gëzimi i pranisë së Perëndisë në jetën e njeriut të virtytshëm është i palëkundur dhe i pakufizuar, ashtu si edhe Perëndia është i pakufizuar (VII:46-51). Si përfundim, dashuria dhe gëzimi në Krishtin e bëjnë njeriun ta tejkalojë vetveten. Shenjtorët, të cilët e shpenzojnë përfundimisht tërë fuqinë e vullnetit të tyre për Perëndinë, e konsiderojnë Atë si të vetmen të mirë. Edhe dashuria për shpirtin e tyre, në realitet, nuk është dashuri për të, por dashuri për Perëndinë. Ata nuk gëzohen për mbretërinë e qiejve, por gëzohen sepse ajo është e të dashurit të tyre, e Perëndisë (VII:52-66). Si përfundim, gëzimi i besimtarëve është gëzimi i Krishtit. Gjithashtu, ky është edhe gëzimi i shenjtorëve, të cilët e mohuan krejt veten e tyre dhe u bënë të afërt me Krishtin (VII:67-76). Nëpërmjet mistereve, njeriu fiton mundësinë për të qenë me Krishtin dhe kështu të fitojë virtytin e dashurisë, e cila është thelbi për jetën e lumur, të cilën e shijon në plotësinë e saj, kur të largohet nga kjo botë. Pra, detyrë e njeriut është të ruajë dashurinë, e cila arrihet duke mbajtur urdhërimet. Μë kryesorja është të nënshtrohet vullneti i njeriut ndaj vullnetit të Perëndisë (VII:77-84). Që bashkimi me Perëndinë të jetë i përsosur, duhet që mendja të pastrohet me soditjen e Tij, si edhe vullneti me dashurinë e përsosur. Sigurisht, në këtë jetë soditja e Perëndisë nuk është e përsosur, as e vazhdueshme (VII:8587). Hiri i Perëndisë është i padukshëm, por frytet e tij, domethënë dashuria dhe gëzimi, janë të dukshme. Si përfundim, ata që e jetojnë jetën në Krishtin, ngjajnë me Krishtin, i Cili është dashuri.

Në fund, dashuria është i vetmi virtyt që besimtari do të mbartë dhe në jetën tjetër (VII:88-94).

E. Disa mendime për këtë vepër

K

jo periudhë, pavarësisht nga rënia politike dhe ekonomike në të cilën gjendej, shfaqi rilindje të madhe shpirtërore. Theologjia, literatura dhe artet patën një lulëzim të jashtëzakonshëm. Kjo rilindje, nga njëra anë, ishte humaniste, por, nga ana tjetër, patristike (e 21

Hyrje

Etërve të shenjtë) dhe theologjike. Zhvillimi i rilindjes humaniste në Bizant i kishte rrënjët e tij te filozofi Mikail Pselo dhe te nxënësi i tij Joan Italiani (shek. XI). Disa humanistë aristotelianë bizantinë, të ndikuar nga rryma përkatëse e Perëndimit, treguan një preferencë të veçantë për trajtimin intelektual të çështjeve theologjike dhe, si pasojë, zbulesa hyjnore kishte një rëndësi dytësore.

Filozofia antike dhe veçanërisht Aristoteli ishte për ta kriteri kryesor për interpretimin e problemeve të ndryshme theologjike. Përkthimet në greqisht të veprave kryesore të autorëve perëndimorë, si të shën Augustinit dhe të Thoma Akuinit, që u hartuan në shekullin XIV nga Maksim Planudi dhe vëllezërit Dhimitër dhe Prohor Kidoni, kontribuuan me qëllim që të bëheshin të njohura më gjerë në Bizant frytet e takimit të theologjisë orthodhokse me atë latine. Kështu, theologjia augustiniane, e cila është në thelb një ndërthurje midis Krishterimit dhe Platonizmit e Neoplatonizmit, ashtu si edhe theologjia akuiniane skolastike, e cila është një ndërthurje midis Krishterimit dhe Aristotelianizmit, ndikuan në shumë humanistë bizantinë që luftuan për realizimin e idealit humanist.

Paralelisht, por në kundërshtim me lëvizjen humaniste, ishte mendimi patristik (i Etërve të shenjtë) dhe theologjik. Përfaqësuesit kryesorë të tij ishin ata theologë që kishin si ideal të tyre bashkimin me Perëndinë, d.m.th. soditjen e Perëndisë, dhe kërkonin realizimin e saj nëpërmjet rrugës së virtyteve, të ushtrimit dhe të vigjilencës. Këta përbënin rrymën kryesore theologjike të asaj kohe. Duke jetuar në të njëjtën periudhë të rilindjes theologjike, ata ishin rritur dhe arsimuar, ashtu si humanistët, me të njëjtin arsim shekullar, por me ndryshim kryesor se, nga sistemet ekzistuese filozofike, huazonin vetëm një pjesë të terminologjisë dhe disa elemente të jashtme, duke e mbajtur të pandryshuar zbulesën hyjnore.

Takimi i theologjisë orthodhokse me atë skolastike u dha atyre rastin të njihnin mësimdhënien latine, e cila ishte shkëputur nga tradita orthodhokse lindore, dhe të arrinin kështu të mbronin më mirë besimin e tyre, si në diskutimet për bashkimin e Kishave, të cilat zhvilloheshin atëherë, ashtu edhe në çdo rast të futjes së theologjisë latine në kontekstin e mësimdhënies orthodhokse.

Dallimet midis këtyre dy lëvizjeve, për sa i përket kushteve të fillimit dhe qëllimeve, pati si pasojë çuarjen e përfaqësuesve të tyre në një konflikt, i cili u shfaq kryesisht me polemikën midis hezikastëve dhe antihezikastëve.

Shumica e këtyre të fundit ishin humanistë me predispozita theologjike dhe antropologjike, të ngjashme me ato korresponduese perëndimore, të cilat dalloheshin për mbitheksimin e intelektit dhe të logjikës, që rezultoi nga Aristotelianizmi etj. Antihezikastët kundërshtuan theologjinë orthodhokse, të cilën, në atë kohë, e shprehnin me dinamizëm të veçantë theologët hyjshikues (që soditnin Perëndinë), të ashtuquajturit hezikastë. Polemika zgjati nga viti 1334, me botimin e veprës së Varlaamit Kata Latinon, deri në sinodin e vitit 1351 dhe me nënshkrimin e Tomosit Sinodik, me të cilin u ratifikua theologjia orthodhokse, ashtu siç u shpreh nga shën Grigor Pallamai dhe hezikastët.

Kjo theologji pallamiane konsiston, në përgjithësi, në trajtimin e problemit gnoseologjik të Perëndisë, bazuar në dallimin midis esencës jopjesëmarrëse hyjnore dhe energjisë pjesëmarrëse të pakrijuar hyjnore te Perëndia, në soditjen e energjisë së pakrijuar si dritë hyjnore (dritë tabori) dhe në procesin e pastrimit të mendjes nëpërmjet lutjes së zemrës. Theologjia hezikaste është interpretim dhe zhvillim i traditës patristike, e ndërthurur në humanizmin bizantin, që ka ardhur në mënyrë të pacenuar dhe orthodhokse. Ky trajtim theologjik kultivon dhe kontribuon në shpëtimin e njeriut, i cili ushtrohet për të arritur në përsosmëri dhe në bashkim me Perëndinë nëpërmjet soditjes së lavdisë hyjnore.

Këto mosmarrëveshje hezikaste, me gjithë trazirat që shkaktuan në Kishë, i dhanë shumë përfitim Orthodhoksisë, sepse krijuan kushtet për një lulëzim të mirëfilltë të jetës dhe theologjisë 22

Jeta në Krishtin

kishtare dhe hodhën dritë në ndryshimet midis mendimit orthodhoks bizantin, nga njëra anë, dhe theologjisë latine, nga ana tjetër. Për më tepër, këto dallime kanë qenë shkaku i ndarjes së dy Kishave që nga koha e Skizmës (1054). Kështu, në këtë kohë, në shekullin XIV, qarqet bizantine kishin marrë formën e një beteje midis atyre që donin bashkimin e Kishave me çfarëdolloj pasoje në çështje të besimit orthodhoks, për shkak të qëllimeve politike, d.m.th., të uniatëve, dhe të atyre që nuk ishin të gatshëm të sakrifikonin për të vërtetën dogmatike të Orthodhoksisë kundrejt çdo lloj vlere, domethënë të atyre që ishin kundër bashkimit. Në këtë betejë, ku u shfaqën qartë dëshirat e të dyja grupeve, morën pjesë, nëpërmjet shkrimeve të tyre, intelektualët më të dalluar të kohës. Është e sigurt se Nikolla Kavasila u ndikua nga kjo polemikë theologjike, si edhe nga të gjitha ngjarjet e kohës së tij.

Mendimi i Nikollës vërtitet vazhdimisht rreth faktit të shpëtimit dhe të bashkimit me Perëndinë. Ai e njeh shkëlqyeshëm të gjithë traditën shpirtërore të Krishterimit nga Kristocentrizmi i apostull Pavlit dhe koncepti i mishërimit që përshkon theologjinë e ungjillor Joanit si dhe traditën theologjike dhe, më pas, kalon te Grigor Pallamai, me anë të Ignatit, Aleksandrianëve, të Grigorit të Nisës, të Dionis Areopagjitit, të Maksimit, të Simeonit - Theologut të Ri. Megjithatë, nuk varet plotësisht nga asnjë lloj linje mendimi, pasi, madje, shmang sistematikisht t’u referohet me emra Etërve të Kishës, me pak përjashtime (Dionis, Joan Gojarti). Mendimin dhe linjën e tij theologjike e përcakton vetë dhe ai (mendimi) është plotësisht orthodhoks dhe jashtëzakonisht tërheqës. Për më tepër, përdorimi i Shkrimit të Shenjtë në veprën e tij, ashtu siç do ta konstatojë dhe lexuesi, është mbresëlënës dhe tregon një njohje të thellë si në nivelin e memorizimit ashtu edhe të interpretimit.

Sipas pikëpamjes së Kavasilës, qëllimi i historisë së njerëzimit është bashkimi i njeriut me Perëndinë. Që nga momenti i krijimit të njeriut, ky (bashkim) ka qenë perspektiva dhe në këtë qëllim synonte krijimi i të gjithë botës. Nga veçoritë e Perëndisë, ai veçon dy: mirësinë dhe drejtësinë; në këto përmblidhet tërësia e veçorive dhe, si përfundim, këto përbëjnë “virtytin” e Perëndisë.

“Njeridashja dhe mirësia e skajshme e Perëndisë për gjininë njerëzore janë virtyti dhe drejtësia hyjnore” (I:25). Kështu, termi drejtësi hyjnore, te Kavasila, nënkupton tërësinë e virtyteve, ashtu siç ato ekzistonin në personin e Krishtit. Pra, Perëndia është, në mënyrë të veçantë, i mirë. Dhe natyra e së mirës është të shpërndahet dhe të transmetohet. Ashtu si të gjitha dëshirojnë të mirën, kështu dhe kjo shpërndahet në gjithçka. Fryt i kësaj shpërndarjeje është, midis të tjerash, krijimi i njeriut.

Rënia është një episod, të cilin Kavasila nuk e anashkalon, por dhe nuk e nxjerr gjithmonë në pah. Meqenëse njeriu u krijua për Krishtin, është e qartë se episodet e ndërmjetme kanë më pak rëndësi. Me rënien, njeriu ra në gjendjen e lëndës pa formë, “si lëndë pa formë dhe e shëmtuar” (II:44). Ndarja dhe largimi nga Perëndia do të thotë mosekzistencë, ndërsa bashkekzistenca me të keqen do të thotë vdekje shpirtërore.

Vepra e pajtimit të njerëzimit me Perëndinë dhe e rikrijimit të tij i përket vullnetit të përbashkët të Trinisë së Shenjtë. “Ati u pajtua me ne, Biri na pajtoi dhe Shpirti i Shenjtë na u dha si dhuratë pas pajtimit” (II:33). Por u bë kryesisht nga Biri, i Cili zuri vendin e njeriut të ri. Quhet “Jisu i dyfishtë” nga Kavasila, sepse Ai përbëhet nga dy natyra. E mori natyrën njerëzore nga Hyjlindësja, ndërsa e kishte gjithnjë natyrën hyjnore. Pajtimi dhe rikrijimi i natyrës njerëzore u realizua me anë të të gjitha fazave të të bërit njeri të Krishtit, edhe pse i vihet theks i veçantë pësimit. Ajo që erdhi si rezultat i kësaj ecurie përtëritëse, është jeta e re, jeta në Krishtin. Për sigurimin e saj kërkohet ofrim i dyfishtë, i Perëndisë dhe i njeriut. Në të vërtetë, jeta ofrohet me misteret, në të cilat përsëritet, në mënyrë simbolike dhe të vërtetë, e gjithë ecuria e mishërimit, pësimit, Kryqit, si dhe e Ngjalljes së Krishtit. Kështu, misteret sjellin Krishtin brenda nesh dhe e bëjnë të afërt për njeriun. Por hiri i shenjtërimit është diçka që futet nga Perëndia në çdo njeri personalisht, sigurisht pasi ekziston edhe sinergjia e njeriut.

23

Hyrje

Jeta i jepet çdo njeriu personalisht nëpërmjet misterit të Pagëzimit, si mister i fillimit, të Mirosjes si i mesit dhe të Falënderimit si i fundit. Kështu, Krishti derdhet te njeriu, e ndryshon atë dhe e shndërron në atë që është edhe Vetë Ai. Por, edhe pas Pagëzimit, jeta e njeriut vazhdon, pa u shfuqizuar vullneti i tij i lirë. Kështu, njeriu ftohet të ushtrohet në një luftë, e cila konsiston në shmangien e mendimeve të kota, studimin e fjalës së Perëndisë, lutjen, kungimin e vazhdueshëm me trupin e Krishtit dhe, në përgjithësi, në ushtrimin e virtytit. Në këtë luftë njeriu mund të përdorë fuqi të paparashikuar dhe efektive. Sado që t’i ofrohet nga Perëndia hiri hyjnor, pa kontributin e tij, ai mbetet pasiv. E shumëllojshme është përvoja në luftën për përfitimin e jetës, e ndarë midis hidhërimit për mëkatet dhe gëzimit për mirat, jo vetëm i të mirave të tanishme, por edhe i atyre të ardhshme.

Këto gjëra mund të arrihen në çfarëdolloj kushtesh të jetesës që mund të gjendet i Krishteri, jo vetëm detyrimisht në jetën hezikaste. Kavasila e thekson këtë pikë me kujdes të veçantë, në të cilën ai bie ndesh me hezikastët më të rreptë. Si Kavasila, ashtu edhe hezikastët promovojnë dhe synojnë transferimin e frymës shpirtërore te njeriu i brendshëm, por Kavasila, meqë jetonte në botë, anashkalon disa nga mjetet teknike të murgjve. Jeta shpirtërore mund të arrihet edhe në shoqërinë laike ashtu si edhe në qelinë hezikaste, pa u kërkuar ndryshim vendi, ushqimi, veshjeje dhe ritëm jete. Ajo arrihet në mënyrë mistike dhe të brendshme te vetë njeriu, të cilin e lartësoi Krishti. As kishat, as ndonjë gjë tjetër e shenjtë nuk është kaq e shenjtë sa njeriu, me natyrën e të cilit kungon Vetë Krishti.

Sigurisht, të përsosurit kanë soditjen, e cila është diçka më shumë se virtyti. Përsosmëria përbën kulmin e dhuratave të Perëndisë, domethënë tërë dhuratën e Perëndisë; gjithçka u bë për të; parajsa e lashtë, profetët, mishërimi, pësimet, vdekja dhe në fund ngjallja. U bënë të gjitha që të transferohen njerëzit në qiell dhe të bëhen trashëgimtarë të asaj mbretërie. A ka gjë më të ngazëllueshme sa të konkurrojë me soditjen, gjatë së cilës do të jepet trashëgimia në mënyrë madhështore? - pyet veten Kavasila. Krishti zbret nga qielli në tokë duke rrezatuar, toka ngre diej të tjerë drejt Diellit të drejtësisë, gjithçka është plot dritë. Megjithatë, kjo përvojë nuk i përket ekskluzivisht jetës qiellore, sepse “Jeta në Krishtin lind dhe fillon në këtë jetë, por plotësohet në jetën e ardhshme” (I:1). Kështu që ajo ekziston edhe këtu. Veçoritë e saj u shfaqën pjesërisht nga ato që u thanë më sipër: dashuria, gëzimi, kungimi me Perëndinë. Por, mbi të gjitha, kungimi. Fakti që njeriu është i bashkuar me Krishtit shpirt me shpirt, trup me trup, gjak me gjak, i ofron atij paqe të plotë. Paqja i bën shumë veta një, dhe zhurma një e bën shumë (Ἑρμηνεία τῆς θείας Λειτουργίας, 12,8). Madje, kjo paqe vërtetohet si përvojë e bashkimit me Krishtin, si dashuri e patundur për të afërmit dhe si pajtim i plotë i njeriut me vetveten.

Nikolla Kavasila, siç e pamë në jetën e tij, ishte, sigurisht, mik i shën Grigor Pallamait. Bazat theologjike që mori nga daja i tij, Nil Kavasila, dhe nga shën Isidori, Patriark i Konstandinopojës, por edhe nga lidhja shpirtërore që pati me Dorothe Vlatin, Kryepiskop i Selanikut (ati i tij shpirtëror, për të cilin shkruan se ishte gati t’i bënte bindje në çdo shenjë të tij), të gjithë nxënës të zjarrtë të shën Grigorit, nuk lënë vend për keqinterpretim. Në të njëjtën kohë, ai ishte këshillues dhe pasues besnik i perandorit hezikastdashës, Joan Kantakuzinoit. Megjithatë, lidhja e tij me mikun e tij të fëmijërisë, Dhimitër Kidonin, i cili u rendit përfundimisht në romeokatholicizëm, e bëri të ishte mjaft paqësor në mënyrën e tij të të shprehurit. Kështu, nuk do ta shohim kurrë në ndonjë vepër të tij termin energji të pakrijuara, por mësimdhënia e tij për Hirin hyjnor nuk lë vend për interpretim tjetër.

Edhe pse theologjia e Nikolla Kavasilës frymëzohet nga idealet e hezikazmës, pozicioni i tij ndryshon nga ai i vetë hezikastëve në dy pika kryesore. E para është se si epiqendër të mendimit të tij ka personin e Jisu Krishtit, ekonominë hyjnore dhe jetën në Krishtin. Pra, Kavasila është kristocentrik, fakt që nuk është jashtë theologjisë orthodhokse. E dyta është dëshira paqësore, 24

Jeta në Krishtin

e cila eviton çdo polemikë kundër atyre që nuk pajtohen me pikëpamjet e tij. Në këtë mënyrë ai arriti të shquhej si theolog i thellë, besnik ndaj traditave të Etërve të shenjtë dhe çështjeve theologjike-sotiriologjike, pa sfiduar. Për më tepër, me mënyrën e tij, arrin pajtimin e misticizmit fetar me urtësinë e kësaj bote. Duke jetuar në prag të epokës së rilindjes, ai e kupton se pajtimi është çelësi që mësimdhënia e tij të arrijë të jetë diakronike dhe dobiprurëse.

Nikolla Kavasila, bir i Selanikut, qyteti i dytë i Perandorisë gjatë viteve të mëvonshme bizantine, e lidhi veprimtarinë e tij si me të ashtu edhe me kryeqytetin e saj, të mbushur me agoni në shekullin e fundit të jetës së Perandorisë. Modestia dhe butësia mund të kenë kontribuuar, në mënyrë që, gjatë viteve të tij, të jetë lënë në hije nga theologë të tjerë më të fuqishëm, por, më vonë, i dhanë atij një autoritet të tillë që të nderohet, në përgjithësi, si një nga personat më të fortë të theologjisë orthodhokse dhe një nga mistikët më orthodhoksë të Kishës, duke fituar sot nderimin dhe pranimin në mbarë botën e krishterë.

F. Burimet për botimin

M

ateriali bazë mbi të cilën u mbështet ky botim, ishte libri: Νικολάου Καβάσιλα τοῦ Χαμαετοῦ, Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ Ζωῆς, Εἰσαγωγή - Κείμενο - Μετάφραση - Σχόλια - Εὑρετήρια, Ἱερὸν Ἡσυχαστήριον Εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ὁ Θεολόγος, Σουρωτὴ Θεσσαλονίκης 2004. Për këtë botim, murgeshat u bazuan në versionin kretas të SC, por duke pasur parasysh dhe dy kodikë të tjerë dorëshkrimorë, të cilët nuk ishin përfshirë në botimin kretas.

Ky botim ofron tekstin origjinal me përkthim përkatës në greqishten e re. Në të njëjtën kohë, për lehtësinë e lexuesit, teksti ndahet në paragrafë me numra përkatës nga murgeshat. Ne, në këtë botim, ofrojmë përkthimin shqip, duke u bazuar kryesisht te përkthimi në greqishten e re dhe duke ruajtur ndarjen dhe numërimin e paragrafëve të versionit grek që përmendëm më sipër.

Gjithashtu, kishim parasysh përkthimin anglisht dhe italisht të veprës (për të gjitha këto, shiko bibliografinë në fund të Hyrjes).

G. Bibliografia Burimet Teksti origjinal dhe përkthimi në greqishten e re Νικολάου Καβάσιλα τοῦ Χαμαετοῦ († μεταξύ 1392-1397), Ἑρμηνεία τῆς θείας Λειτουργίας ή Εἰς τὴν θείαν Λειτουργίαν και Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ Ζωῆς, Εἰσαγωγή-Κείμενο-Μετάφραση-Σχόλια, Π. Κ. Χρήστου, Θεσσαλονίκη 1979. Νικολάου Καβάσιλα τοῦ Χαμαετοῦ († μεταξύ 1392-1397), Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ Ζωῆς, Εἰσαγωγή – Κείμενο – Μετάφραση – Σχόλια - Εὑρετήρια, Ἱερὸν Ἡσυχαστήριον Εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ὁ Θεολόγος, Σουρωτὴ Θεσσαλονίκης 2004. = SC 355 και SC 361 = PG 150, 491-726.

Teksti origjinal në greqisht dhe përkthimi në frëngjisht Nicolas Cabasilas, La vie en Christ, Introduction Text critique, Traduction, Annotation et Index par Marie-Hélène Congourdeau, Sources Chrétiennes 355 et 361, Paris 1989 - 1990.

Përkthimi në frëngjisht S. Broussaleux, “La Vie en Jésus-Christ”, Irénikon 9 (1932).

Përkthimi në italisht Nicola Cabasilas, La vita in Cristo, a cyra di Ymberto Neri, Novara 2013.

Përkthimi në anglisht Nicolas Cavasilas, The life in Christ, translated from the greek by Carmino J. deCatanzaro, with an introduction by Boris Bobrinskoy. St Vladimir’s Seminary Press 1974.

25

Hyrje

Përkthimi në latinisht Jacob Spanmüller, di Bruck in Boemia, Nicolai Cabasilae sacellii curatoris de Vita in Christo libri VI, in Philippi Solitarii Dioptra, Ingolstadii, 1604, 209-306. È basata sul Vindobonensis 210, e seguita dalla versione del Contra feneratores (307-318). La versione latina stampata nella Patrologia Graeca è quella del Pontanus per i primi sei libri, e nuova per il libro VII. Përkthimi në gjermanisht H. Hoch, Sakramental Mystik der Ostkirche. Das Buch vom Leben in Christo, Klosterneuburg-München, 1958 (με εισαγωγή του E. Von Ivanka).

Literatura ndihmëse Ἀθανασίου Ἀγγελόπουλου, Νικόλαος Καβάσιλας Χαμαετός, (Ἀνάλεκτα Bλατάδων 5), Θεσσαλονίκη 1970.

R. Bornert, Les commentaires byzantins de la Divine Liturgie du VIIe au XVe siècle (AOC 9), Paris 1966. Αρχιμ. Νικολάου Χ. Ιωαννίδη, “Νικόλαος Καβάσιλας και Συμεών Θεσσαλονίκης. Οι θεμελιωτές της Θεολογίας της Βυζαντινής Λατρείας”, πηγή: http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/liturgical/ib_1_8.pdf. Ανέστη Γ. Κεσελόπουλου, “Ἡ πνευματικὴ ζωὴ κατὰ τὸ Νικόλαο Καβάσιλα”, στο Προτάσεις Ποιμαντικῆς Θεολογίας, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 243-270. Ανέστη Γ. Κεσελόπουλου, Πάθη καὶ ἀρετὲς στὴ διδασκαλία τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Ἁθήνα 1986. Γεωργίου Αν. Κεσελόπουλου, Η Πρόθεση, μελέτη Λειτουργική, ιστορική - θεολογική, τ. Α΄ τ. Β΄, Λευκωσία 2018. Γεωργίου Μαντζαρίδη, “Nicolas Cavasilas”, στο Patrimoine Litteraire Europeen 5, Bruxelles 1995, fq. 551. Παναγιώτη Νέλλα, Αἱ θεολογικαί πηγαί Νικολάου τοῦ Καβάσιλα. Ἀναφοραί καὶ ἐξαρτήσεις, Ἀθῆναι 1975. Παναγιώτη Νέλλα, Ἡ Θεομήτωρ. Τρεῖς θεομητορικὲς ὁμιλίες τοῦ Νικολάου Καβάσιλα, Ἀθῆναι 1968. Παναγιώτη Νέλλα, Ἡ περὶ δικαιώσεως διδασκαλία Νικολάου τοῦ Καβάσιλα, Πειραιεύς 1975. Παναγιώτη Νέλλα, Προλεγόμενα εἰς τὴν μελέτην Νικολάου τοῦ Καβάσιλα, Ἀθῆναι 1968. Πρακτικά θεολογικοῦ συνεδρίου, Εἰς τιμὴν καὶ μνήμην τοῦ σοφωτάτου καὶ λογιωτάτου καὶ τοῖς ὅλοις ἁγιωτάτου ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Νικολάου Καβάσιλα τοῦ Χαμαετοῦ, (Θεσσαλονίκη 17 - 20 Ιουνίου 1982), Θεσσαλονίκη 1984. Παναγιώτη Χρήστου, “Νικόλαος Καβάσιλας”, στο Τὸ Ἁγιολόγιον τῆς Θεσσαλονίκης. τόμος Β΄. Μακάριος-Χρυσόγονος. Κέντρον Αγιολογικών μελετών Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη 1997. Έκδοση Ιεράς Μονής Αγίας Θεοδώρας. fq. 96-109.

Wolfgang Buchwald - Armin Hohlweg - Otto Prinz, Tusculum Λεξικὸν Ἑλλήνων καὶ Λατίνων συγγραφέων τῆς Ἀρχαιότητας καὶ τοῦ Μεσσαίωνα, τόμος Α΄, Ἀθήνα 1993.

26

Nikolaos Kavasilas

Life in Christ e-book

Introduction-Comments Georgios Keselopoulos Translation Rozeta Baba

Departament of Theology and Culture, University College Logos 2020