Twój przyjaciel Hoff Marcel Woźniak

„Sporządziłem listę dobrych partii, na której zajęłaś pierwsze miejsce” – usłyszy Barbara Hoff od Leopolda „Lolka” Tyrmanda, swojego przyszłego męża. Ich burzliwy związek przetrwa dzięki wielkiemu szacunkowi i miłości. Nie ustrzegą się jednak tajemnic, podsłuchów i śmierci… „Basia jest świetnym człowiekiem” – napisze o niej Tyrmand. I właśnie dlatego nie mogli być do końca razem

Tekst Marcel Woźniak

Leopold Tyrmand w mieszkaniu na Mariensztacie, lata 60.

archiwum Mary Ellen Tyrmand

T yrmand, rocznik 1920, należy do pokolenia Kolumbów. To dzieciak ze Starego Miasta. Jego ojciec robi buty, a matka Maryla zna Skamandrytów (szczególnie zapamięta ją Antoni Słonimski). Tyrmand kończy architekturę w tętniącym jazzem i modą Paryżu. Podczas wojny – choć jest Żydem – udaje w Niemczech francuskiego kelnera. W Norwegii trafia do obozu. Po wojnie zostaje dziennikarzem między innymi „Przekroju”, skąd Marian Eile usuwa go w 1950 roku za opis polskich kibiców (choć ci rzucali w radzieckiego sędziego bokserskiego butelkami, Tyrmand napisze, że „czuli ducha fair play!”). Basia jest z Katowic, rocznik 1932. WF-u w szkole uczy ją ojciec Gustawa Holoubka. Matka zajmuje się domem, a ojciec Tadeusz jest cenionym prawnikiem i uwielbia czytać „Wiecha” (Stefana Wiecheckiego). Córkę widziałby obok siebie w kancelarii, ale matka i babka zarażają Basię pasją do mody. Hoff idzie więc na historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. W tym czasie UB zakłada jej ojcu obserwację, bo „szkaluje on pokojową politykę ZSRR, licząc na wybuch nowej wojny światowej”. Sprawa ma kryptonim „Basia”. Kilka lat później Barbara z indeksem w ręku idzie prosto do Mariana Eile, naczelnego „Przekroju”. Tyrmanda wtedy już w piśmie nie ma. – Chciałabym swoją rubrykę – mówi. Odtąd przez kolejne 50 lat będzie uczyła mody i pisała z Janką Iphorską felietony Lucynka i Paulinka. Z Tyrmandem wpadają na siebie w 1957 roku. On otwiera sopocki Festiwal Jazzowy 1957, ona jedzie tam pisać reportaż. Lolek jest nad morzem gwiazdą. Dla pierwszej żony, Małgosi, nie ma w ogóle czasu, więc ta rusza w trasę z amerykańskimi jazzmanami. – Mnie się zdradza – powie potem Tyrmand i zażąda rozwodu. Ale tak naprawdę Małgosia była mu wierna, on za to nią pomiatał i był nieznośny, nazywając ją na przykład „cielątkiem”. Tymczasem Basia kleci tekst z rysownikiem, Jurkiem Skarżyńskim. Eile przyjmuje reportaż z jedną uwagą: – W ogóle nie wspomniałaś o Leopoldzie Tyrmandzie! Tych dwoje poznaje się tak naprawdę w krakowskiej kawiarni Warszawianka. Przedstawia ich sobie architekt Jan Muniak. – To jest ta Hoff, o której tyle słyszałem? – Lolek powiedział ponoć do Iphorskiej. – Miała być ładna, a jest gruba. Mimo to Basia go oczarowuje. Imponują mu jej inteligencja i charakter. Ludzie plotkują, że Basia i Lolek mieli wcześniej romans, ale to nieprawda. Hoff zgadza się na randkę dopiero po jego rozwodzie z Małgorzatą. A on szybko proponuje ślub. – Zastanowię się – stopuje go Basia. …

Na Festiwalu Jazzowym ‘58 wpadają na siebie Lolek, Basia i Małgosia. Hoff, widząc zmieszanie na twarzy byłej żony Lolka, obejmuje ją i zabiera daleko od spojrzeń gapiów. Potem nawet proponuje jej pomoc, ale Małgosia niczego nie chce przyjąć. Basia i Lolek pobierają się w Katowicach 30 lipca 1959 roku. Żartują, że właśnie założyli firmę „Hoff – Tyrmand”. Mąż rozpieszcza Basię. Zabiera ją do restauracji, a w domu nie pozwala wchodzić do kuchni. – Bo był kelnerem podczas wojny, co opisuje w powieści Filip – mówi Basia. – Jedyny człowiek, który nakładał mięso szczypcami z widelca i łyżki! Basia redaguje go surowo, skreśla dłużyzny. Dlatego Filip jest od Złego o połowę krótszy. Niektórzy twierdzą, że to jego najlepsza powieść. Ale dla autora Złego przychodzą gorsze czasy. Tyrmand pisze ostry tekst o przedwojennym ONR-owcu Bolesławie Piaseckim, a wkrótce ktoś brutalnie morduje syna Piaseckiego. Tyrmand dostaje łatkę podżegacza. „Już nie żyjecie!” – szepce w nocy jakiś obcy głos w słuchawce, ktoś wystaje po zmroku pod ich oknami. – Ale on się nigdy nie bał – wspomina Basia. – Kiedy mówił głośno jakieś rzeczy, inni ze strachu chowali się pod stoły. Basia nigdy się nie dowie, że Tyrmand ma w Warszawie rodzinę – rodzeństwo swojego ojca. Wujowi Dawidowi urządzi nawet pogrzeb, nic Basi o tym nie mówiąc. Luty 1962. Tadeusz Hoff zostaje aresztowany pod jakimś wymyślonym zarzutem. Kilka dni później przychodzi telegram: Tadeusz powiesił się w milicyjnej celi. Basia zwierza się dziennikarzowi Krzysztofowi Teodorowi Toeplitzowi (jest matką chrzestną jego syna): – Na pewno powiedzą, że to samobójstwo! I faktycznie w papierach wkrótce zostanie zapisane: „samobójstwo”. Tyrmand zaczyna własne śledztwo. – Lepiej się nie interesuj – radzi mu schowany w cieniu klatki schodowej tajemniczy mężczyzna. Szok i stres wpędzają Basię w chorobę onkologiczną. Kiedy znajomy lekarz widzi ją po operacji bez opatrunku twarzy, sam osuwa się po ścianie i mdleje. – Miałam przecięte mięśnie twarzy i oczy na policzkach – wspomina. To dlatego nigdy nie będzie lubiła zdjęć. Lekarze zalecają jej kurację w ciepłych krajach, więc Lolek próbuje załatwić paszport. – Przeciw mojej żonie ani przeciwko mnie nie istnieją przesłanki natury prawnej! – grzmi Lolek w piśmie do władz. – Zakaz leczenia mojej żony za granicą skazuje ją na trwałe kalectwo! …

Barbara Hoff i Leopold Tyrmand jako małżenstwo, na koncercie jazzowym. Za Basią - Kazio Meloman.

Zdjęcie: Ryszard Horowitz

Basia, Jakub Lewit – ojczym Lolka – i Maryla Tyrmand, 1962, izrael

Siedzi przy niej dzień i noc, sam stawia nawet diagnozy i twierdzi, że „ma tabletkę na wszystko”. Zamawia w Niemczech horoskop, łapie się każdego sposobu. Płacze przy jej łóżku; chce, żeby wyzdrowiała. Sam od lat nie dostaje paszportu, przez co przepadają mu umowy i kontrakty na ekranizacje książek. Żyją z zaoszczędzonych honorariów za kilkanaście przekładów Złego. W końcu paszport dostaje tylko Basia. Jedzie do Maryli Tyrmand, której Lolek nie widział 15 lat. Potem Hoff leci do USA, śledzona przez TW „Adama”, czyli przyjaciela, Romana Waschko. Basia wie, że dla Tyrmanda liczy się tylko wyjazd – od lat komuniści niszczą go i wpędzają w depresję. A ona? Mogłaby zostać w USA... Wraca jednak do Polski. Po to tylko, żeby on mógł wyjechać. Bo po wielu latach starań i zabiegów Lolkowi udaje się dostać paszport dzięki wstawiennictwu Romana Bratnego. Po prostu nagle zadzwonił i powiedział: – Janic da ci paszport. Tylko przynieś mu swoją książkę U brzegów jazzu. Ponoć chciałby przeczytać. Basia pakuje męża w Krakowie u Janki Iphorskiej. – Weź smoking, może ci się przydać – mówi, a on wyrzuca ubrania w powietrze. Atmosfera jest nerwowa. Basia nie wie, że Tyrmand już nigdy nie wróci. Po jego wyjeździe w 1965 roku służby wielokrotnie rewidują ją i przesłuchują. Ale ona o Lolku nie mówi absolutnie nic. Tyrmand w liście do Stefana Kisielewskiego napisze: „Basia jest świetnym człowiekiem”. Rozwód biorą korespondencyjnie. Ponieważ w polskich urzędach pocztowych papiery wciąż giną, Basia załatwia wszystko w Londynie. Lolek wkrótce żeni się z Mary Ellen Fox, a Basia wychodzi za fotografa Roberta Kuleszę. Podczas kucia ścian w latach 70. Robert wyrywa spod tynku metry kabli z podsłuchami. Tkwiły tam od kilkunastu lat, nagrywając intymne życie Basi i Lolka. Leopold staje się w USA wojującym z lewicą konserwatystą, nigdy nie napisze już powieści. A Basia przejętą po matce i babce pasję do mody przekuwa w czyn. Choć powie, że „nigdy nie miała w ręku nożyczek”, robi szkice, dzwoni po fabrykach, wynajduje bele materiału i krawców. Ubiera kolejne pokolenia Polek, ubarwiając peerelowski świat niepowtarzalnym designem i kolorami w swoim Hofflandzie. Mimo że – jak mówi – nigdy nie zobaczy za to grosza, bo za projekty nikt jej nigdy nie płacił. O Tyrmandzie przez lata będzie milczeć. Dopiero kiedy na jego temat zaczynają krążyć różne bzdurne plotki, nie wytrzyma. – Leopold zasługuje, by mówiono o nim prawdę – powie. – Był dobrym człowiekiem. Ale nie lubi, jak nazywają ją byłą żoną Tyrmanda. Nie lubi wspominać. Jest po prostu Basią. Ostatni zachowany w zbiorach list do Tyrmanda podpisuje słowami: Twój przyjaciel Hoff. •

36. list Barbary Hoff do Leopolda Tyrmanda, 1966. archiwa Hooverazard Horowitz