Nieuwe Inzichten by De Tijd/L'Echo

De vijf vragen waarvan u wakker moet liggen Winnen we de strijd tegen ongelijkheid? Gabriel Zucman, Frans stereconoom | Krijgen we ooit onze privacy terug? Yves-Alexandre de Montjoye, Belgisch adviseur voor Margrethe Vestager | Valt het klimaat nog te redden? Katharine Hayhoe, Canadese topexperte | Raakt de planeet overbevolkt? Ipsos-topman Darrell Bricker | Is de democratie in gevaar? Francis Fukuyama, Amerikaans politicoloog

NIEUWE INZICHTEN

WOORD VOORAF

NIEUWE INZICHTEN Vragen als antwoord

PROLOOG

Zijn we er nu beter aan toe dan vroeger?

STEPHANIE DE SMEDT, HOOFDREDACTEUR DE TIJD

Kinderen tussen 6 en 18 jaar stellen gemiddeld één vraag per lesuur aan hun leerkracht. Omgekeerd stelt een leerkracht 291 vragen per dag aan zijn leerlingen, en hij (of zij) wacht gemiddeld 1 seconde op een antwoord. Het zijn cijfers uit onderwijsstudies die de Amerikaanse professor Hal Gregersen, expert in innovatie en leiderschap aan de MIT Sloan School of Management, graag citeert om ons erop te wijzen dat we het verleerd zijn onszelf vragen te stellen. ‘Het is duidelijk hoe een van nature uit nieuwsgierige kleuter al snel leert om meer waarde te hechten aan het geven van juiste antwoorden dan aan het stellen van de juiste vragen.’ Nochtans, zo schreef Gregersen eind vorig jaar in zijn jongste boek ‘Questions are the Answer: A Breakthrough Approach to Your Most Vexing Problems at Work and in Life’, ligt daar de kracht van innovatie. Niet in het vinden van het juiste antwoord op een vraag - het geven van een juist antwoord op een verkeerde vraag is overigens zinloos (zo niet gevaarlijk). Maar wel in het stellen van de juiste vraag. Of de andere vraag, de tegendraadse vraag, de nieuwe vraag, zo je wil. De vraag die een probleem omdraait, anders bekijkt, nieuwe mogelijkheden of inzichten blootlegt.

‘Hebben we het afgeleerd om onszelf in vraag te stellen?’

Hebben we het afgeleerd om onszelf genoeg vragen te stellen? Of onszelf in vraag te stellen? ‘Het vraagt verwondering’, zegt Gregersen. ‘En een groot deel van de tijd zal je het gevoel hebben dat je je vergist. Af en toe moet je jezelf verplichten om simpelweg te zwijgen en te luisteren.’

Nieuwe inzichten beginnen bij moeite doen om te begrijpen waarover het gaat. Wat zijn de feiten? De data? Wat is de context? Begrijpen dat niet (altijd) zoiets bestaat als één oplossing voor een probleem, of één kijk op de dingen. Begrijpen dat sommige interpretaties van een situatie tegenstrijdig kunnen zijn - omdat ze gaan om een strategische, politieke of emotionele keuze. Begrijpen dat onze kennis van de dingen nooit volledig is en altijd opnieuw aangevuld kan worden.

Max Roser, Duitse econoom en datawizard

P6 - 11

KLIMAAT

Valt het klimaat nog te redden? Katharine Hayhoe, Canadese klimaatexperte met wereldfaam

P36 - 40

Daarom is er dit magazine. Het is opgebouwd rond vijf vragen die er vandaag toe doen. Met antwoorden van experts, die u vooral moeten uitdagen om nieuwe vragen te stellen. Hoe kan het anders? Beter? Zodat die nieuwe vragen tot nieuwe inzichten en daarna vooral tot nieuwe kansen en oplossingen leiden.

Th!nk E Leuvense antwoorden op het energievraagstuk

P41 - 43

Stefano Boeri De groene architect duikt op in Antwerpen

P44 - 47

COLOFON

4 | NIEUWE INZICHTEN

? Bijlage bij De Tijd op zaterdag 11 mei 2019

INHOUD

Francis Fukuyama, Amerikaanse politicoloog

P12 - 17

Onderzoekers verrassen met bevolkingsramingen

P50 - 55

POPULISME

ONGELIJKHEID

Is de democratie in gevaar?

Winnen we de strijd tegen ongelijkheid?

Citizenlab Tegengif tegen politieke verzuring

P18 - 21

Gabriel Zucman, Franse econoom en Pikettykroonprins

P22 - 27

Teach for Belgium Straffe leraars voor kansarme leerlingen

P28 - 30

DEMOGRAFIE

PRIVACY

Loopt onze planeet leeg?

Krijgen we ooit onze privacy terug?

Inspelen op diverser publiek Hoe bedrijven moslimklanten lokken

P56 - 57

YvesAlexandre de Montjoye, adviseur van Margrethe Vestager

P58 - 62

Ruben Verborgh ‘We moeten weer baas worden over onze data’

P63 - 65

Coördinatie Katrien Verstraete | Eindredactie Hannes Cool | Fotografie Tim Ricour | Vormgeving Stefan De Clippeleer | Verantwoordelijke uitgever Frederik Delaplace, Havenlaan 86c, bus 309, 1000 Brussel

ONGELIJKHEID

Gabriel Zucman Professor economie

‘Vermogensconcentratie beperken is cruciaal voor faire markt en democratie’

Vermogensbelastingen staan weer prominent op de agenda. Zowel in België als in de VS waarschuwen top-CEO’s voor de groeiende ongelijkheid. ‘De economie stort echt niet in als minder dan 0,1 procent van de bevolking meer belast wordt’, zegt econoom en Piketty-kroonprins Gabriel Zucman.

KRIS VAN HAMME

at hebben Ray Dalio, Jamie Dimon en Howard Schultz gemeen? Het zijn alle drie kapitalisten pur sang, zeker. Als oprichter van ’s werelds grootste hedgefonds, Bridgewater, is Dalio 17 miljard dollar waard. Dimon is als topman van de bankreus JP Morgan Chase de spreekbuis van Wall Street. En Schultz vergaarde een fortuin door Starbucks uit te bouwen tot een wereldwijd koffie-imperium. Maar de jongste maanden krijgt het Ameri-

24 | NIEUWE INZICHTEN

kaanse drietal aandacht voor iets helemaal anders: zijn waarschuwingen dat het kapitalisme niet langer voor iedereen werkt. Ook hen is niet ontgaan dat groeiende ongelijkheid wereldwijd het populisme voedt. Meerdere zwaargewichten van de Democraten omarmen openlijk het socialisme, tot voor kort een taboewoord in Amerika. Vandaag staan Amerikaanse jongeren positiever tegenover socialisme dan tegenover kapitalisme. Een van de remedies die Dalio, Dimon en Schultz unisono naar voren schuiven? Hogere belastingen voor henzelf, de rijken. De Franse economieprofessor Gabriel Zucman (32) zal het graag horen. Als officieuze kroonprins van het ongelijkheidsicoon Thomas Piketty, een landgenoot van Zucman, doet hij vanuit de gereputeerde University of California in Berkeley onderzoek naar inkomens- en vermogensongelijkheid. De dertiger, die doctoreerde bij Piketty, schrijft mee aan het jaarlijkse World Inequality Report en pende met ‘The Hidden Wealth of Nations’ een boek over de nefaste rol van belastingparadijzen in de ongelijkheidsrace. Hij was ook adviseur van de Democratische presidentskandidate Elizabeth Warren, die pleit voor een jaarlijkse vermogenstaks van 2 procent vanaf 50 miljoen dollar.

den de hoogste inkomens te belasten tegen een toptarief van 67 procent.

Misschien is het door zijn jeugdige leeftijd, maar Zucman blijft niet onbewogen bij de enorme transfer van jong naar oud die gepaard gaat met groeiende ongelijkheid. Een inzicht dat meteen duidelijk maakt dat voor een effectieve aanpak op alle fronten actie nodig is: inkomen en vermogen, personen- en vennootschapsbelasting. Zo helpen belastingparadijzen multinationals jaarlijks ruim 600 miljard dollar aan belastingen te ontwijken, ten gunste van de aandeelhouders die in grote mate tot de vermogende klasse behoren. Overheden moeten de misgelopen inkomsten dan weer compenseren door extra belastingen te heffen op gewone werknemers of te snoeien in zaken als onderwijs, die net opwaartse mobiliteit zouden kunnen creëren. Het goede nieuws? Het idee dat het onmogelijk is de winnaars van de globalisering te belasten is volgens Zucman vals. Alvast voor multinationals, zoals Frankrijk onlangs bewees met zijn ‘Google-taks’ op de omzet die grote techbedrijven in Frankrijk boeken. En als Amerikaanse superkapitalisten en Democratische politici elkaar vinden, gelden binnenkort mogelijk weer toptarieven van 70 procent of meer in het land dat volgens Zucman als eerste een stevig progressieve inkomstenbelasting invoerde door een eeuw gele-

‘Als de verliezers van de globalisering achterblijven met stagnerende inkomens en hogere belastingen, riskeer je politieke en economische instabiliteit.’

Sinds Piketty’s bestseller ‘Kapitaal in de 21ste eeuw’ is ongelijkheid een belangrijk thema. Welke data geven de essentie van het debat weer? Gabriel Zucman: ‘Ik focus in de eerste plaats op de VS, waar de ongelijkheid een van de grootste toenames heeft gekend. Terwijl de bovenste 1 procent van de Amerikaanse inkomens in 1980 10 procent van het totale inkomen voor zijn rekening nam, is dat vandaag verdubbeld tot 20 procent. De onderste helft van de inkomens toont het spiegelbeeld: van 20 naar 10 procent van het Amerikaanse inkomen in dezelfde periode.’ (zie grafiek op de volgende pagina) ‘Het gemiddelde reële jaarinkomen van die onderste helft (gecorrigeerd voor inflatie en voor belastingen, red.) is al die tijd stabiel gebleven op 16.000 dollar. Dat de helft van de Amerikaanse bevolking meer dan een generatie geen inkomensgroei gekend heeft, is voor mij de opvallendste ontwikkeling in de westerse economie.’ ‘In West-Europa is de ongelijkheid slechts beperkt toegenomen. Zo ging de bovenste 1 procent van 10 naar 12 procent van het totale inkomen sinds 1980. Het illustreert dat het beleid wel degelijk een impact heeft op de dynamiek van ongelijkheid en dat niet alleen factoren zoals globalisering of technologische verandering spelen. Toch heeft ook Europa problemen, zoals het tergend trage herstel sinds de financiële crisis.’ Wat is het belangrijkste gevolg van die toenemende ongelijkheid? Zucman: ‘Als de verliezers van de globalisering achterblijven met stagnerende inkomens en hogere belastingen, riskeer je politieke en economische instabiliteit. We hebben een meer gebalanceerde en rechtvaardige groei nodig als we het oprukkende populisme willen tegenhouden en de globalisering willen vrijwaren.’ Volgens de psycholoog Steven Pinker verliezen ongelijkheidsprofeten zich in dystopische analyses. Hij maakt een onderscheid tussen absolute welvaart - die de voorbije eeuw fors gestegen is voor het armere deel van de bevolking - en de relatieve welvaart in vergelijking met de rijken. Zelfs als de ongelijkheid is toegenomen, zijn armeren vandaag beter af. Zucman: ‘Pinker zou bezorgder moeten zijn om de evolutie in de voorbije decennia in plaats van om die in de voorbije eeuw. Voor een groot deel van de westerse bevolking zijn het inkomen en het vermogen vandaag niet hoger dan in 1980. Als mensen gaan stemmen, houden ze daar rekening mee, niet met wat een eeuw geleden gebeurd is. Zulke inkomensstagnatie is zorgwekkend en kleurt dan ook het politieke debat in de VS.’

KLIMAAT

Katharine Hayhoe Klimaatwetenschapper

‘Angst helpt niet om het klimaatprobleem op te lossen’ De mensheid is in haar essentie bedreigd. Dat zegt Katharine Hayhoe, een van de meest vooraanstaande klimaatwetenschappers ter wereld. ‘Toch mogen we ons niet laten verlammen door doemdenken. Er zijn oplossingen.’

TOBE STEEL

e worden platgeslagen met berichten over een naderende apocalyps. De gletsjers smelten sneller dan gedacht, het zeeniveau stijgt, hittegolven, overstromingen, orkanen en bosbranden zullen nog toenemen en de ijsberen zijn met uitsterven bedreigd. Toch zal angst ons niet helpen om de opwarming van de aarde tegen te gaan, zegt de Canadese klimaatwetenschapster Katharine Hayhoe. ‘Angst geeft ons de adrenaline die nodig is om weg te lopen van een hongerige beer. Angst is echter geen goede motivatie om op langere termijn iets te doen aan het klimaatprobleem’,

38 | NIEUWE INZICHTEN

‘De klimaatverandering zet een turbo op bestaande problemen zoals armoede, honger en de vluchtelingencrisis.’

zegt ze. ‘De mens kan het psychologisch niet aan om lang bang te zijn. Dan distantieert hij zich en keert hij het probleem de rug toe. Als we het toch niet kunnen oplossen, waarom zouden we dan nog proberen?’ In de plaats pleit Hayhoe voor ‘rationele hoop’. ‘Rationeel’ omdat we de problemen niet mogen minimaliseren. ‘Hoop’ omdat we er met doemberichten alleen niet zullen komen. Hayhoe is een naam als een klok in de klimaatwetenschap. Ze belandde in 2014 op de prestigieuze ‘Time 100’-lijst met de 100 meest invloedrijke personen ter wereld. Ze stond er in het gezelschap van onder andere de toenmalige Amerikaanse president Barack Obama, Amazon-topman Jeff Bezos, Alibaba-CEO Jack Ma, de Duitse kanselier Angela Merkel en de superster Beyoncé. Ze staat bekend als iemand die de bevindingen van de klimaatwetenschap bevattelijk kan uitleggen aan niet-wetenschappers en ze werd door het magazine Fortune uitgeroepen tot een van de 50 grootste wereldleiders van 2017. Volgens Hayhoe gaan we er ten onrechte van uit dat de klimaatverandering geen impact zal hebben op ons persoonlijk leven. We denken dat ze alleen voelbaar is voor toekomstige generaties en mensen elders in de wereld. ‘Maar we zien nu al overal impact op ons dagelijkse leven’, zegt ze. ‘De wereld is vandaag helemaal anders dan 100 jaar geleden en zeker families die al jaren op dezelfde plek wonen, voelen die verandering. Ik woon in het westen van Texas en hoewel veel boeren er de klimaatverandering ontkennen, merken ze wel dat de zomers warmer worden en regen minder voorspelbaar. Zelfs klimaatontkenners schakelen over van irrigatie met sproeiers naar druppelirrigatie waarbij ze het water erg precies op de wortels aanbrengen. De mens is al volop bezig zich aan te passen, ook al beseffen we dat niet altijd.’ Voor een westerling met een kantoorbaan lijkt het toch eerder een ver-van-mijn-bedshow? Katharine Hayhoe: ‘Het is een illusie dat het voor sommigen niet voelbaar is. Miami verhoogt de straten en installeert pompen om bij overstromingen het zeewater weg te krijgen. Overal bekijken overheden hoe ze kunnen omgaan met de impact van de klimaatverandering op bijvoorbeeld de watervoorzieningen en het energiesysteem. We zien de veranderingen, mensen passen zich aan, maar het gaat allemaal niet snel genoeg.’ U waarschuwde net nog dat angstzaaierij niet zal helpen om mensen meer inspanningen te doen leveren. Hayhoe: ‘We moeten praten over de impact die we nu al zien. Tegelijk moeten we ook, zonder in sprookjes te geloven, de praktisch haalbare oplossingen aanhalen waaraan mensen hun steentje bijdragen. Als we het alleen hebben over het probleem, zonder naar de oplossing te kijken, voelen mensen zich machteloos en distantiëren ze zich. We moeten erkennen dat de bedreiging reëel is, maar tegelijk moeten we beseffen dat er oplossingen voorhanden zijn en dat onze keuzes ertoe doen.’ Aan welke oplossingen denkt u? Hayhoe: ‘Er bestaan tal van innovaties en technologieën die hoopvol stemmen. Denk bijvoorbeeld aan regeneratieve landbouw die de bodem niet

Katharine Hayhoe tussen ex-president Barack Obama (l.) en acteur Leonardo DiCaprio. Het Amerikaanse magazine Time zette haar in 2014 op de ‘Time 100’-lijst.

uitput, elektrische auto’s, biobrandstof voor vliegtuigen, energieopslag via batterijen en CO2opvang. De non-profitorganisatie Drawdown lijst jaarlijks 100 haalbare oplossingen voor de klimaatverandering op. Dat gaan van de usual suspects zoals windmolens bouwen en het aanplanten van tropische wouden, tot onverwachte zaken zoals de aanpak van voedselverspilling. Het wereldwijde aandeel van hernieuwbare energie is nog niet wat het moet zijn, maar we komen toch al aan 20,5 procent groene stroom als je zon, wind, water, biomassa en kernenergie samentelt.’ Is dat niet al te optimistisch? Verschillende wetenschappers waarschuwen dat het moment nadert waarop de opwarming van de aarde een onomkeerbare kettingreactie in gang zet. Hayhoe: ‘Er bestaat geen magische uitstootgrens waarbij alles wel goed komt als we eronder blijven. Je kan de limiet leggen op 1,5 graad Celsius opwarming of op 2 graden. Je kan zeggen dat het cruciaal wordt om tegen 2030 onze uitstoot terug te dringen, maar zo werkt het niet. Als we die zelfopgelegde doelen niet halen, wil dat niet zeggen dat alles in 2031 plots voorbij zal zijn. Elk jaar telt, elke inspanning telt en elke gigaton CO2 die we de lucht niet inblazen maakt een verschil.’

‘We staan voor een revolutie die even ingrijpend is als destijds de afschaffing van slavernij.’

Wat is het verschil tussen een wereld die haar CO2-uitstoot drastisch terugdringt en een wereld die daar niet in slaagt? Hayhoe: ‘In het eerste geval, dus als we de gemiddelde temperatuurstijging kunnen beperken tot 1,5 graad Celsius, krijgen we veranderingen die schade veroorzaken, maar waar we ons nog aan kunnen aanpassen. In het tweede scenario, met pakweg een temperatuurstijging van 4 graden, krijg je klimaatveranderingen die voorbij ons aanpassingsvermogen gaan. We krijgen dan een veel groter risico op volledige systemen die falen.’ Zoals? Hayhoe: ‘Het kan betekenen dat een landbouweconomie in een bepaalde regio in elkaar stuikt, een stad zonder watervoorraad valt of een regio onbewoonbaar wordt door de stijging van het zeeniveau. Twee derde van de grootste steden ter wereld ligt een meter boven het zeeniveau. Voor falende staten die nu al politiek instabiel zijn, kan het de laatste druppel zijn die hen over de rand duwt.’ Zal de mensheid dan overleven? Hayhoe: ‘Dat is geen vraag waar ik als klimaatwetenschapper op kan antwoorden. Zal er nog

KLIMAAT

Stefano Boeri Architect

‘Groen wonen is niet alleen voor de happy few’ Hij maakt furore met zijn ‘verticale bossen’ en heuse ‘forest cities’. Nu strijkt de Italiaanse architect Stefano Boeri ook in België neer. Op het Antwerpse Nieuw Zuid bouwt hij met Palazzo Verde het groenste gebouw van België.

De indrukwekkende woontorens Bosco Verticale in Milaan zijn een ontwerp van Stefano Boeri dat in 2014 afgewerkt was. © STEFANO BOERI ARCHITETTI

44 | NIEUWE INZICHTEN

PATRICK LUYSTERMAN

roen is de rode draad in de carrière van de urbanist en architect uit Milaan. Hij wordt vandaag tot de belangrijkste trendsetters van de hedendaagse architectuur gerekend. Stefano Boeri (62) kan er niet van worden beschuldigd dat hij goedkoop meesurft op de golf van wake-upcalls voor het klimaat. Hij was een van de pioniers die de natuur op grote schaal opnieuw een plaats gaf in de stedelijke omgeving. Zijn uitgangspunt: steden produceren driekwart van alle CO2-uitstoot, bossen en groen absorberen globaal 40 procent van alle CO2. Zijn conclusie: een belangrijke opdracht van architectuur is groen, overvloediger dan ooit, op en rond de gebouwen in de stad te integreren. Groen is niet meer marginaal in een project. ‘De klimaatverandering is een uitdaging voor elk van ons. In het bijzonder voor architecten. Architectuur gaat er toch precies om de levenskwaliteit van de mensen te verbeteren?’, argumenteert hij met zuiders temperament én accent aan de telefoon. Wereldwijde erkenning verwierf hij met zijn Bosco Verticale, twee residentiële torens die hij naar een ontwerp van Boeri Studio in 2014 neerzette in zijn thuisstad Milaan. In, rond en op de woontorens van 110 en 76 meter hoog doet hij beton en groen intens samenleven. 900 bomen en 15.000 struiken werden er geïntegreerd. Tientallen van die ‘verticale bossen’ duiken overal in de wereld op. Nog meer liggen op de tekentafels. In China ontwerpt Boeri, die ook hoogleraar urbanisme is, volledige groene steden. In de Chinese provincie Guangxi komt er een forest city met 30.000 inwoners, 40.000 bomen en liefst 1 miljoen planten. Ook in België werkt de Italiaan aan een project. De Belgische ontwikkelaar Triple Living bouwt op het Nieuw Zuid in Antwerpen een nieuwe wijk met 2.000 wooneenheden die heel duurzaam en groen wil zijn. De helft van de site, 12 hectare, blijft groen. Er komen zo’n 2.000 bomen. Voor het koninginnenstuk

Stefano Boeri Boeri (62) is een Italiaanse trendsettende architect en stedenbouwkundige. Hij is professor stadsplanning aan een universiteit in Milaan. Zijn doorbraak kwam er zo’n vijf jaar geleden met de groene woontorens Bosco Verticale in Milaan.

‘We patenteren onze ontwerpen niet. Iedereen wordt beter van de vergroening en we leren veel van elkaar.’ Stefano Boeri, architect

Hetmagaz i ne ‘ Ni euweI nz i c ht en’ . Nuz at er dagbi jDeTi j d.