Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 1
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 3
EDDA Edda-kvede Til nynorsk ved Ivar Mortensson-Egnund
Snorre-Edda Til nynorsk ved Erik Eggen
Det Norske Samlaget Oslo 2017
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 2
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 5
INNHALD Forord av Jan Kjærstad ..............................................................
9
EDDA-KVEDE (Den eldre Edda) ............................................
17
Forord av Per Tylden .................................................................
19
Gudekvede ................................................................................. Voluspå ................................................................................. Håvamål ............................................................................... Vavtrudnesmål ...................................................................... Grimnesmål .......................................................................... Skirnesmål ............................................................................ Hårbardsljod ........................................................................ Hymeskvida ......................................................................... Loketretta ............................................................................. Trymskvida ........................................................................... Allvismål .............................................................................. Balders draumar ................................................................... Rigstula ................................................................................ Hyndleljod ........................................................................... Det stutte Voluspå ............................................................
21 21 31 50 57 65 71 76 82 92 97 102 105 112 116
Kjempekvede .............................................................................. 119 Volundskvida ........................................................................ 119 Kvedet om Helge Hjorvardsson ............................................ 126
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 6
6 innhald Det fyrste kvedet om Helge Hundingsbane .......................... Det andre kvedet om Helge Hundingsbane .......................... Om Sinfjotles daude ............................................................. Gripes spådom ..................................................................... Reginsmål ............................................................................. Fåvnesmål ............................................................................. Sigerdrivemål ........................................................................ Brot av Sigurdskvida ............................................................. Den fyrste Gudrunkvida ....................................................... Den stutte Sigurdskvida ....................................................... Brynhild på helferd .............................................................. Nivlungane vert drepne ........................................................ Den forne Gudrunkvida ....................................................... Den tredje Gudrunkvida ...................................................... Oddrun-gråten ..................................................................... Atlekvida .............................................................................. Atlemål. Ved Erik Eggen ...................................................... Gudrun eggjar ...................................................................... Hamdesmål .......................................................................... Grottesongen ........................................................................ Svipdagsmål. I: Grogalder ................................................. II. Fjolsvinnsmål ..........................................
135 143 154 156 165 171 178 184 187 192 202 205 206 213 215 220 227 240 244 249 253 255
SNORRE-EDDA (Den yngre Edda) ........................................ 263 Innleiing av Hallvard Magerøy .................................................. 265 Prolog ........................................................................................ 267 Gylvaginning ............................................................................. 273 Gjevjon ................................................................................ 273 Kong Gylve fer til Åsgard ..................................................... 274
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 7
innhald 7 Opphavet til verda ................................................................ Jotunen Yme ........................................................................ Bors-sønene .......................................................................... Hav og land. Midgard og Åsgard .......................................... Natt og dag. Sol og måne ..................................................... Regnbogen ........................................................................... Meir om Åsgard ................................................................... Dverge-ætta .......................................................................... Asken Yggdrasil .................................................................... Ymse stader på himmelen ..................................................... Vind. Sommar og vinter ....................................................... Odin .................................................................................... Tor ....................................................................................... Balder ................................................................................... Njord og Skade .................................................................... Frøy og Frøya ....................................................................... Ty ......................................................................................... Brage og Idunn ..................................................................... Heimdall .............................................................................. Hod. Vidar. Våle .................................................................. Ull. Forsete ........................................................................... Loke ..................................................................................... Midgardsormen .................................................................... Hel ....................................................................................... Fenrisulven ........................................................................... Fenre blir bunden ................................................................. Åsynjene ............................................................................... Valkyrjer ............................................................................... Frøy får Gjerd ....................................................................... Livet i Valhall ....................................................................... Sleipne .................................................................................. Skidbladne ............................................................................ Tors ferd til Utgard ............................................................... Tor fiskar opp Midgardsormen .............................................
275 277 279 280 282 284 284 285 287 291 292 293 295 296 297 298 299 299 300 301 301 301 302 302 303 303 305 307 308 309 313 315 316 325
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 8
8 innhald Balders daude ....................................................................... Balders bålferd ...................................................................... Hermod på Helferd .............................................................. Æsene hemner seg på Loke ................................................... Ragnaròk .............................................................................. Etter ragnaròk ......................................................................
327 329 330 331 333 338
Skaldskaparmål .......................................................................... Idunn og Tjatse .................................................................... Opphavet til skaldskapen ..................................................... Tor og Rungne ..................................................................... Tors ferd til Geirrøds-gardane ............................................... Æges eld ............................................................................... Glase .................................................................................... Sivs hår ................................................................................. Oterbota ............................................................................... Ormelægjet. Malmen frå Gnitaheia. Kløva åt Grane ............ Sigurd. Brynhild. Gudrun .................................................... Gudrun og Atle. Nivlungskatten .......................................... Sorle og Hamde. Jormunrek ................................................. Frodes mjøl .......................................................................... Rolv Krakes såkorn ............................................................... Hjadning-striden .................................................................. Fleire kongsheite, og opphavet deira .....................................
342 342 345 348 351 353 354 355 357 359 361 362 363 365 367 369 370
Merknader til Edda-kvede .......................................................... Ordliste til Edda-kvede ............................................................... Tekstendringar og andre omskipingar i Edda-kvede ...................... Namneliste til Edda-kvede og Snorre-Edda ..................................
373 396 399 402
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 17
EDDA-KVEDE Til nynorsk ved Ivar Mortensson-Egnund
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 18
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 21
GUDEKVEDE VOLUSPÅ m ljod bed eg alle helga lydar, store og småe søner åt Heimdall. Det vil du, Valfader, at vel eg fortel frå fyrndeheim det som fyrst eg minnest.
O
2 Jotnar eg minnest i opphav borne, dei som fordom meg fostra hadde. Nie heimar, nie innvere, heilagt stortre, før det spratt or mold. 3 Årle i old var det Yme bygde; var ei sand eller sjø eller svale bylgjor; jord var ikkje, opphimmel ikkje; var Ginnungagap,
men gras var ikkje, 4 før Burs søner baud bøar seg lyfte, dei som Midgard mætan skapte. Sol skein sunnan på steinar i sal, då grodde grunnen med grønan lauk. 5 Sol kom sunnan, syster åt månen, slo høgre handi om himmelhestar. Sol ikkje visste kvar salar ho åtte, Måne ei visste kvar makt han åtte, stjernor ei visste kvar stader dei åtte. 6 Tivar alle på tingstolar gjekk, dei høgheilage
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 22
22 gudekvede heldo rådlag: natt og near namn dei gåvo, morgon likeins og middagsleite, undorn og aftan, til år å rekne. 7 Hittast æser på Idavollen, og horg og hov høgt dei timbra. Dei avlar lagde og eigner smidde, dei tenger laga og tòlar gjorde. 8 Med tavl på tunet dei trøydde seg glade – var deim visst ikkje vant på gull – til tri der kom tussemøyar med avle og age frå Jotunheimen. 9 Tivar alle på tingstolar gjekk, dei høgheilage heldo rådlag: kven skaren av dvergar skapa skulle or blodet åt Brime og Blåins leggjer.
10 Vart Modsogne skapt, mætast var han av dvergar alle, men Durin dernest. Manneskapnader mange dei gjorde, dvergar, or jordi, som Durin det sagde. 11 Nye, Nide, Nordre, Sudre, Austre, Vestre, Altjov, Dvalin, Nå og Nåin, Niping, Dåin, Bivur, Båvur, Bombur, Nore, Ån og Ånar, Åe, Mjødvitne. 12 Vigg og Gandalv, Vindalv, Torin, Trå og Tråin, Tekk, Lit og Vit, Ny og Nyråd, no hev eg dvergar – Regin og Rådsvinn – retteleg nemnt. 13 File, Kile, Fundin, Nåle, Hepte, Vile, Hanar, Sviur, Billing, Brune,
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 23
voluspå 23 Bild og Bure, Frå, Hornbore, Fræg og Lone, Aurvang, Jare, Eikinskjalde. 14 D’er tid til dvergar i Dvalins fylgje for mannelyden til Lovar å telja. Frå Sals steinar ut dei sette mot Aurvang-stader og Joruvollar. 15 Der var Draupne og Dolgtrase, Hå, Haugspore, Levang, Gloin, Dore, Ore, Duv, Andvare, Skirve, Virve, Skavid, Åe. 16 Alv og Yngve, Eikinskjalde, Fjalar og Froste, Finn og Ginnar; kjent skal vera, med folk er i verdi, langfedrar alle i Lovars ætti.
17 Til tri der kom av tjodi denne høge og hæve æser til husar. Fann dei på land lite maktande Ask og Embla utan lagnad. 18 Dei åtte kje ande eller åthug hadde, korkje let eller lag eller livsens varme. Ande gav Odin, åthug Høne, lét fager Lodur og livsens varme. 19 Ask veit eg stande, heiter Yggdrasil, høgt tre, vatna med kvitande våg. Derfrå kjem dogg som i dalane fell. Stend alltid han grøn over Urdarbrunnen. 20 Derfrå kjem møyar mangt vitande tri frå den sal, under treet stend. Urd het den eine, den andre Verdande, dei runeskior skar,
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 24
24 gudekvede Skuld den tridje. Dei lov lagde, dei liv kåra, for mannelyden dei lagnad seier. 21 I aust sat den gamle i jarnskogen og fødde der Fenres ungar. Nett den eine av alle desse vert solar-tjuven i trolleham. 22 Matar seg mett på mannelik, om gudegardar gøyser han blod. Svart vert solskin sumrane etter, vêret vålyndt. Veit de nok, eller kva? 23 Ho folkstrid i heimen den fyrste minnest, då dei Gullveig med geirom støytte, og i Hårs hall dei henne brende. Dei tri gong’ brende den tri gong’ borne, ofte, ei sjeldan, då enn ho lever.
24 Dei Heid ho kalla, der til husar ho kom, spåvise volva. Vakte ho gandar, med seid fór ho støtt, seida med ihug, uneleg alltid for illkyndt kvende. 25 Tivar alle på tingstolar gjekk, dei høgheilage, heldo rådlag: skulle æser avlåt gjeva eller offer alle gudar eige? 26 Spjut heiv Odin og skaut i flokken, det var folkstrid den fyrste i heimen. Broten vart bordvegg i Åsaborgi, vaner på opne vollar sprungo. 27 Tivar alle på tingstolar gjekk, dei høgheilage heldo rådlag: kven hadde lufti med løynsvik blanda eller jotunætti
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 25
voluspå 25 Ods møy gjevi? 28 Einast Tor der tok i, tròten av harm; han sjeldan sit når slikt han fretter. Brotne vart eidar, ord og lovnad, sætter alle som sannfeste var. 29 Veit ho Odins auga er løynt i den mæte Mimesbrunnen. Mjød drikk Mime morgon kvar ein av Valfaders pant. Veit de nok, eller kva? 30 Veit ho løynd er Heimdalls ljod under heilage høgreiste treet. Over vert sprøytt stride fossar av Valfaders pant. Veit de nok, eller kva? 31 Ho einsam sat ute då Ygg der kom, åsa-gubben, og i augo henne såg: «Kva mun du meg frega,
kvi freistar du meg? Alt veit eg, Odin, kvar du auga løynde.» 32 Gav henne Herfader haugar av gull, ringar, fe-muner, at ho frøde seie og løyndomar i ljoset bere. Såg ho høgt og lågt i heimar alle. 33 Såg ho valkyrjor vidan komne, greidde te ride åt gudetjodi. Skuld ho heldt skjold, Skogul var med, Gunn, Hild, Gondul og Geirskogul. 34 Eg såg for Balder, bjarte guden, Odins-sonen, orloga løynd. Var han vaksen høgt over voll, mjuke, fagre mistelteinen. 35 Vart av teinen, som tottest så grann, skadeskot stygt,
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 26
26 gudekvede Hòd han skaut. Men Frigg ho grét i Fensalom over våden i Valhall. Veit de nok, eller kva? 36 Då mun Våle våbandi snu, heller hardgjort var hapt av tarmar. 37 Såg ho bunden kulten i kjeldelunden, sviplik sviklyndte Loke-sellen. Sit der Sigyn; men storleg glede ho visst ikkje hev. Veit de nok, eller kva? 38 Garm han gøyr føre Gnipaheller, festet slitnar, og Freke han renn. Fram ser eg lenger, fulla kan eg tala om ragnarok, ramt for sigtivar. 39 Sat der på haugen og slo på harpa gygrehyrding, glade Egde. Gol om honom
i gagleskogen fager raud hane, som Fjalar heiter. 40 Gól over æser Gullinkambe, som hjå Herfader heren vekkjer. Ein annan gjel i jordi nede, sótraud hane, i salom åt Hel. 41 Sal ser ho stande frå soli vend på Nåstrandi, mot nord snur døri. Fell eiterdropar inn om ljoren, og heile salen av hoggorm er fletta. 42 Å fell austan om eiterdalar, full av saks og sverd, Slid heiter ho. Ser ho der vada i straumar tunge menn meinsvorne og mordvargar og den som maktstel annans møy. Der saug Nidhogg nåekroppar,
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 27
voluspå 27 varg sleit i lik. Veit de nok, eller kva? 43 Stod det i nord på Nidavollar ein sal av gull for Sindre-ætti. Ein annan stod på Ukolne, jotuns bjorsal, han som Brime heiter. Garm gøyr høgt føre Gnipaheller, festet slitnar, og Freke han renn. 44 Hardt er i heimen, hórdom kaldleg, øks-old, sverd-old, skjoldar klovna, vind-old, varg-old, før verdi øydest, grunnen gjallar, gygrar fljugande. 45 Brødrar kvarandre banesår gjev, systrungar skal sin skyldskap spille. [Frendskapsbandi er brostne alle.] Mun ingen mann sin målsven spara.
46 Mims søner leikar seg, men lagnads-slåtten gjeng på giddande gjallarhornet. Høgt blæs Heimdall, set horn til vêrs, mæler Odin med Mims hovud. 47 Skjelv Yggdrasils ask standande, ym aldrug tre, og jotun losnar. Hustrar alle på helvegar, før enn Surts skylding det gløyper. 48 Koss er med åsom, koss er med alvom? Gnyr Jotunheim all, æser er på tinget; dvergane styn føre steindørom, veggbergs vise menn. Veit de nok, eller kva? Garm gøyr høgt føre Gnipaheller, festet slitnar, og Freke han renn. 49 Rym èk austan med opplyft skjold, Jormungand vrid seg
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 28
28 gudekvede i jotunsinne. Orm skjek kvervlar, og ørni klikkar, slit gråbleik i nåar; Naglfar losnar. 50 Skip fer austan, skride mun Muspells lydar på hav, men Loke styrer. Tusse-flokken Freke fylgjer, med deim er bror til Byleist i lag. 51 Surt fer sunnan med svidande eld; det skin av sverdet så soli bleiknar. Grjotbergi dett, gygrane skvett, menn på helveg hastar, himmelen klovnar. 52 Atter sorgi sår fær Lin når Odin til strid mot ulven stemner, og Beles bjarte bane mot Surt; der mun Friggs ven, den kjære, falle.
53 Garm gøyr høgt føre Gnipaheller, festet slitnar, og Freke han renn. 54 Då kjem den store Sigfaders son, Vidar vega skal valdyret. I Kvedrungs-sonen sverdet han høgg heilt til hjarta, og hemnd er faren. 55 Kjem den storfræge son åt Lodyn, Odins-sonen, vil ormen vega. Han legg til med makt, Midgards verjar. Og frå heimane folki rømer. 56 Det gøyser eiter og gneistar sprutar or gapande munnen på Midgardsormen. Gjeng fet nie Fjorgyn-sonen, gruv, frå ormen med grunnfest heider. 57 Sol mun svartne, sig jord i hav,
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 29
voluspå 29 av himmelen kverv klåre stjernor. Eimen gøyser, og elden sleikjer. Logar leikar lukt til himmels. 58 Garm gøyr høgt føre Gnipaheller, festet slitnar, og Freke han renn. 59 Ser ho opp koma andre gongen jord or havet atter grønkledd. Fossane fell, flyg ørn over, ho som på fjell fisken veider. 60 Hittast æser på Idavollen, om leie lindorm dei lenge talar, legg seg på minne lagnads-burdar og Fimbul-ty’s forne runer. 61 Då mun atter undersame tavlor av gull i graset finnast,
som dei åtte, i opphavstidi. 62 Då mun åkrar usådde vekse. Ilt mun batne, Balder han kjem. Hòd og Balder bur på tufti i valtiva-ve. Veit de nok, eller kva? 63 Tun-tre Høne trygg kan velja, og brødre-søner byggje saman i Vindheim vide. Veit de nok, eller kva? 64 Sal ser ho stande fagrar’ enn sol, med gull er han tekt, på Gim-lé. Der skal sviklause ætter eige heime, og i alder og æve une njote. 65 Då den store stig på domstolen, han frå det høge, som heimen styrer. Han saker sætter og domar set,
Edda s 001-262 ferdig_a 17.03.17 10:49 Side 30
30 gudekvede set ve som alltid vara skal. 66 Kjem den dimme draken fljugande, fråneorm, nedan
frå Nidafjelli. Ber lik i fjørom, flyg over voll Nidhogg nåbleik. No mun ho søkke.