Kwetsbare RUST
STILLE WATEREN?
Boven en onder water ervaren dieren herrie
PUUR BOERENLAND
Lekkere eco-wandeling rond Hornhuizen
De zwarte zee-eend zoekt rust op zee
WACHTEN OP DE LENTE
Zo overwintert de waddennatuur
Recor dvangst bolletjesslikkers in waddengebied “ ”
JALOEZIE
Elk najaar verschijnt hij weer op de Instagramen Facebook-accounts van veel natuurorganisaties: een foto van een slapende hazelmuis. Dit aandoenlijke bewonertje van het Limburgse heuvelland kruipt in de herfst in zijn nestje om er pas in april weer uit te komen. Koning van de winterslaap! Het opgekrulde donzige lijfje roept niet alleen vertedering op, maar –bij mij althans – ook lichte jaloezie. Een groot liefhebber van het koude, donkere winterseizoen ben ik namelijk niet. En even een paar maanden ontsnappen aan het drukke bestaan lijkt me ook niet zo verkeerd. Maar helaas is het menselijk lichaam er niet op gebouwd om dit gedrag te kunnen kopiëren. Zijn er nog andere opties misschien? In dit nummer van WADDEN lezen we welke trucjes dieren op het wad hebben om de winter door te komen. Wegkruipen in de modder, roerloos in het water hangen zonder energie te gebruiken of gewoon voor lange tijd je schelp sluiten. Even niet thuis, even rust. Ook dit zijn geen voorbeelden die ik gemakkelijk opvolg. Er zit maar één ding op: toch maar gewoon genieten van de mooie kanten van een winters waddenlandschap. Het is immers bij uitstek een gebied waar mensen en dieren hun rust vinden. Althans, als die niet verstoord wordt door een ronkend schip, een overscherende F35-bommenwerper of werkzaamheden aan een boorplatform. Zaken die je niet verwacht in een Unesco Werelderfgoed, Natura 2000gebied en officieel Stiltegebied (want dat is de Waddenzee allemaal), maar die er wel zijn. Gelukkig is er een natuurorganisatie, de Waddenvereniging uiteraard, die zich inzet om de rust in dit mooie gebied te bewaren. Bovendien plaatst die geen Instagram-plaatjes die je jaloers maken, maar foto’s van landschappen waar je gewoon heen kunt. Toch een prima winteractiviteit.
Koen Moons Hoofdredacteur
INHOUD
ACTUEEL
18 Baggerpauze
5 vragen over waarom vaargeul Boontjes rust krijgt
INTERVIEWS & INFORMATIEF
04 Snoozen in de sneeuw
Zo overwintert de waddennatuur
34 Stille wateren…
Geluidsoverlast voor dieren
38 Infographic
Bodemleven knokt zich terug
ACTIEF
20 Eco-wandelen Hornhuizen
Verken het pure boerenland
= coverartikel
ACHTERGROND
12 Vredige rust
4 bijzondere begraafplaatsen
27 Niet storen s.v.p.
Zo belangrijk is rust & stilte
40 Zwarte zee-eend
Mysterieuze zeevogel is gevoelig voor verstoring
ELKE EDITIE
10 Eb & Vloed
23 Jutten!
32 Waddenleven
46 Mijn waddenplek
47 Colofon en vooruitblik
LEZER SVOORDEEL
16 Waddenwinkel
44 Geniet Wad
Het magazine WADDEN is een uitgave van de Waddenvereniging.
Geef jij om de rust, ruimte en ruige natuur van het Waddengebied?
Geef voor de Wadden en steun ons werk met een donatie of word lid vanaf € 2,75 per maand. Kijk op: waddenvereniging.nl/meehelpen
7 manieren om de winter te trotseren
Tot de lente komt
Voor de meeste dieren en planten is de winter een periode om liever over te slaan. Overleven kost dan veel energie, voedsel voor dieren is schaars en er is weinig licht voor de planten. De oplossing: rusten tot de winter over is.
TEKST: MARCUS WERNER
In de lente en zomer leiden ROEIPOOTKREEFTJES een druk leven. Roeipootkreeftjes zijn tot 1,5 millimeter grote kreeftachtigen uit het zoöplankton in het Noord- en Waddenzeewater. Het zoöplankton is het microscopische of net met het blote oog zichtbare dierlijke zeeleven. Een typisch roeipootkreeftje leeft zo’n dertig dagen.
Ongeveer de helft van deze tijd produceren vrouwtjes tot vijfentwintig eieren per dag, die snel uitkomen. Al gauw zwemmen in het zeewater duizenden etende en zich voortplantende roeipootkreeftjes per kubieke meter. Wanneer het zeewater in de herfst kouder wordt, breken voor het zoöplankton schrale
tijden aan. Hun voedsel van fytoplankton, minuscule zwevende algen, sterft af. In reactie op het kouder worden, scheiden de vrouwtjes van de roeipootkreeft zogeheten rusteieren af. Op de zeebodem overwinteren die rusteieren met miljoenen per vierkante meter om in de volgende lente uit te komen.
ACHTER GESLOTEN KLEPPEN
MOSSELEN kampen in de winter niet alleen met voedselschaarste; wanneer zij in droogvallende banken leven, lopen ze ook het risico te bevriezen. Daarnaast kunnen zij last hebben van zoet water door smeltend sneeuw of ijs op de bank, waardoor de normale zoutheid van hun lichaamsvloeistoffen verstoord raakt. De schelpdieren houden als antwoord hierop hun twee
schelphelften tijdens winterkoude stijf dicht. Binnenin de schelp blijft het zoutgehalte zo op peil. Weefsels en lichaamsvloeistoffen bevriezen hierdoor minder snel en de mossel bespaart energie omdat hij het zoutgehalte niet actief hoeft te handhaven. Omdat mosselen zonder zuurstof kunnen ademhalen, overleven zij de uiteindelijke zuurstofloosheid in de schelp. RUSTEIEREN 1
3
AFKOELEN
Voor de kleinste zoogdieren vormt de winter een groot probleem. In hun kleine lichamen kunnen ze namelijk onvoldoende vetvoorraden opslaan om de kou en voedselschaarste te trotseren. Veldmuizen bijvoorbeeld trekken zich daarom in de winter terug in hun relatief warme holen, leggen daarin voedselvoorraden aan en houden zich rustig. Een stap verder is de winterslaap van VLEERMUIZEN,
waarbij het lichaam in een extreme ruststand wordt gebracht. De lichaamstemperatuur van een in het Waddengebied voorkomende laatvlieger (foto), die van half december tot half maart overwintert in een gebouw, schommelt rond de 10 graden Celsius. Omdat zijn normale lichaamstemperatuur 36 graden is, bespaart dit het dier veel energie.
5
VOCHTRIJK ONDERKOMEN 4
De RUGSTREEPPAD, de meest voorkomende vertegenwoordiger van de amfibieën op de Waddeneilanden, is een soort die goed kan graven. Dat komt hem goed van pas. Kikkers en padden ademen namelijk deels door
RUST IN STILTE
Op vogels en zoogdieren na zijn de meeste dieren koudbloedig. Dat betekent dat hun lichaam de temperatuur aanneemt van de omgeving. Hoe actief deze dieren kunnen zijn, om voedsel te zoeken of aan roofdieren te ontsnappen, is afhankelijk van de temperatuur van hun spieren, en dus ook van de buitentemperatuur.
Vissen zijn bijvoorbeeld koudbloedig,
en in het koude water van de wintermaanden is ook hun lichaamstemperatuur laag. Zo kan bijvoorbeeld de KLIPLIPVIS in de winterse Waddenzee weinig anders dan stil in het water hangen tussen de stenen waar hij leeft. Door de opgelegde rust gebruikt hij weinig energie. Zo komt hij zonder of met heel weinig voedsel de winter door.
de huid wanneer zij uit het water zijn, waarvoor de huid vochtig moet blijven. Hierom trekt de rugstreeppad op warme dagen in voorjaar en zomer zich terug in zelfgegraven ‘vluchtholen’ van zo’n 30 centimeter diep – in
duinen in horizontale richting. Voor de winterrust, wanneer rugstreeppadden nauwelijks actief zijn, graven zij hun hol simpelweg enkele decimeters dieper of verder uit om uitdroging tegen te gaan.
Groot zeegras
ZADEN EN WORTELSTOKKEN
De twee in de Waddenzee voorkomende soorten zeegras zijn vaatplanten, zoals de meeste landplanten. Sinds KLEIN ZEEGRAS en GROOT ZEEGRAS in de jaren dertig van de vorige eeuw nagenoeg uitstierven door een ziekte, mogelijk in combinatie met watervervuiling, zijn zij nog steeds zeldzaam. Zeegrassen kunnen zich voortplanten door middel van wortelstokken in de bodem, zonder
tussenkomst van ‘seks’, en dus zonder zaden die het resultaat zijn van het samenkomen van geslachtscellen van verschillende planten. De bladen van zeegras verdwijnen aan het eind van de zomer door afsterving en begrazing door eenden en ganzen. Groot zeegras overwintert als soort voornamelijk in de vorm van zaden, klein zeegras vooral met wortelstokken.
HOL IN HET ZAND
De BASTERDZANDLOOPKEVER is een van de weinige insectenbewoners van strand en duinen. Ze zitten op plekken waar het zand niet stuift. De carnivore kevers jagen op warme dagen op viltvliegen, graafwespen, bromvliegen en kleine spinnen. De uit de kluiten gewassen larven leven in loodrecht omlaag gegraven holen van ruim twintig centimeter diep. De holen zijn herkenbaar aan bij de ingang uitgeworpen zandbolletjes. Larven wachten daarin op langslopende prooien die zij met hun enorme kaken grijpen. Volwassen kevers graven voortdurend soortgelijke maar ondiepere holletjes om zich in terug te trekken wanneer het de koudbloedige dieren te koud wordt om actief te zijn. Daarin trotseren zij ook de winter.
EB &
VLOED
- nieuws van het wad -
Blijf op de hoogte van het laatste nieuws van de Waddenvereniging via waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.
TEKST: TESSA VAN BUSSEL
LUUK-JAN BOON nieuwe directeur Waddenvereniging
Luuk-Jan Boon start 1 januari als directeur bij de Waddenvereniging. Hij is momenteel directeur van de Oogvereniging en was eerder onder andere werkzaam
bij ontwikkelingsorganisatie SNV, Plan Nederland, kennisorganisatie i + Solutions en het ministerie van Buitenlandse Zaken. In Boon heeft de Waddenvereniging een
Hulp
De Waddenvereniging is steeds meer genoodzaakt om de natuur van het Waddengebied te beschermen via de rechter. In veel gevallen proberen we om eerst in overleg en door samenwerking te zorgen voor betere bescherming, maar helaas lukt dat niet altijd. Bovendien maakt de veranderende politieke werkelijkheid ons niet geruster op naleving van
ervaren directeur gevonden die met grote ambities en vanuit verbondenheid met de omgeving voor een duurzame toekomst voor de natuur van de Wadden gaat.
Luuk-Jan Boon is opgeleid als bioloog aan de Universiteit Leiden en de Vrije Universiteit Amsterdam en heeft altijd een grote voorliefde voor het Waddengebied gehad. Boon heeft de passie en ervaring om in diverse sectoren nieuwe partnerschappen en projecten te ontwikkelen. Zo was hij in eerdere banen verantwoordelijk voor duurzame multisectorale gebiedsontwikkeling in Tanzania (rond de Serengeti), in Zimbabwe en Vietnam. Hij wil die ervaring toepassen door mee te werken aan het realiseren van duurzame ruimte voor de Wadden. Boon vindt het belangrijk om dat samen met het team, leden en partners te doen.
Boon: ‘De Wadden hebben zoals bij velen in Nederland een speciale plaats in mijn hart. Als bioloog begrijp ik hoe belangrijk het is dat we dit unieke ecosysteem in stand houden en dat we ons gepassioneerd sterk moeten maken om de toekomst van de Wadden veilig te stellen.’
natuur en milieu wet- en regelgeving. Juridische procedures duren lang én zijn kostbaar. Daarom zoeken we zeventig mensen die ons met een donatie van € 1.000,- willen steunen om écht het verschil te kunnen maken. Op waddenvereniging.nl/help staat meer informatie over de procedures, eerdere successen en verschillende manieren van schenken.
In het spoor van trekvissen
Het project ‘Vissen voor Verbinding’ en Marketing Groningen lanceren een routekaart genaamd ‘Waddenzee, Lauwersmeer & beken verbonden’. Dit boekje laat mensen de reis van de zeeforel volgen: van Wad naar Stad om vervolgens te eindigen bij de prachtige Drentse beken. Het routeboekje geeft de lezer een goed beeld van de voor velen nog onbekende onderwaterwereld, vismigratie en leuke dingen die er op de route te doen zijn. En last but not least laat het zien waarom een goede visstand voor mens en dier zo belangrijk is. Via de QR-codes vind je bij diverse stops aanvullende informatie.
Toch verdwaald? Achter in het boekje staat een overzichtskaart van de route. Het boekje is gratis af te halen bij het VVV in Groningen (Forum, Nieuwe Markt 1 Groningen of te downloaden via waddenvereniging.nl/trekvissenvolgen
Afval MSC Zoe wordt kunstwerk
Een levensgrote zeehond hangt in DOK5, de onlangs geopende creatieve broedplaats in Harlingen. Kunstenaar Machiel Braaksma maakte de zeehond van geborgen spullen afkomstig van containerschip MSC Zoe, dat vijf jaar geleden tijdens een storm 342 containers in zee verloor.
De gevolgen van die ramp in 2019 zijn bekend; het Waddengebied veranderde binnen enkele uren in een vuilnisbelt. Een kwart van de verloren lading, zo’n 800.000 kilo, werd niet opgeruimd en bleef liggen in zee. Onbegrijpelijk, vond Ellen Kuipers van de Waddenvereniging: ‘Lading in zee laten liggen is voor ons geen optie, het druist in tegen alles waar we voor staan.’ Daarom startte de Waddenvereniging het opruimproject
CleanUpXL. Samen met bergers en vrijwillige duikers werd tot nu toe al 300.000 kilo afval uit zee gehaald. De meest opmerkelijke vondsten werden bewaard. Die spullen vormden de inspiratie én het materiaal voor het kunstwerk dat door Braaksma eveneens CleanUpXL werd gedoopt. Als een ode aan de daadkracht van de opruimers, en tegelijk als kille codenaam, die de zeehond nog verder reduceert tot het probleem waarmee hij te maken heeft. Het kunstwerk is van woensdag tot en met zondag (11:00 tot 17:00 uur) te bekijken in DOK5 te Harlingen.
VOLGEND JAAR 3X MAGAZINE WADDEN
Met veel plezier maken we het magazine WADDEN voor onze lezers. Helaas lopen de kosten voor het produceren en verzenden van het magazine steeds verder op. Daarom gaat de frequentie van het blad vanaf 2025 terug van vier naar drie keer per jaar. Voor wie graag vaker op de hoogte gehouden wil worden over wat er
In het Waddengebied speelt, biedt de maandelijkse e-mailnieuwsbrief uitkomst. Aanmelden kan via waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.
Voor walvisvaarder, schipbreukeling of opstandeling, voor vriend of vijand: de Waddeneilanden kennen bijzondere begraafplaatsen. Een bezoek aan vier vredige plekken waar gestorvenen een waardige laatste rustplaats vonden.
TEKST: ANNEMARIE BERGFELD
texel
Erebegraafplaats Loladze
Europa’s laatste veldslag’ werd het genoemd, de opstand van Georgische soldaten op Texel in april 1945. De mannen waren aan het oostfront gevangen genomen en gedwongen dienst te nemen in de Duitse Wehrmacht. In de nacht van 5 op 6 april sneden de soldaten zo’n tweehonderd Duitsers de keel door. Het was de opmaat tot zes weken van bloedige gevechten. Onder de Georgiërs, de Duitsers en de Texelse bevolking
vielen meer dan duizend doden, Den Burg werd zwaar beschadigd door Duitse artilleriebeschietingen en tientallen boerderijen gingen in vlammen op. Pas op 20 mei bevrijdden de Canadezen het eiland. Bijna vijfhonderd gesneuvelde Georgiërs, toentertijd door de Texelaars eenvoudigweg ‘Russen’ genoemd, werden begraven op de Hoge Berg, tussen Den Burg en Oudeschild, op een van de mooiste plekken van het eiland.
Voor elke gevallene werd een rozenstruik geplant.
Erebegraafplaats Loladze is de naam, naar luitenant Sjalva Loladze, de leider van de opstand. Zijn graf ligt symbolisch aan het hoofd van zijn troepen. Vorig jaar mei werd een monument geplaatst met alle namen van de slachtoffers. Het Luchtvaart- en Oorlogsmuseum Texel besteedt uitgebreid aandacht aan de opstand van de Georgiërs.
Een vrediger plaats dan deze, nog geen 300 meter voorbij de grote oorlogsbunker Wassermann, is haast niet denkbaar. In een duinvallei midden in Nationaal Park Schiermonnikoog, ligt begraafplaats Vredenhof. In de schaduw van scheefgewaaide dennenbomen liggen 115 eenvoudige graven. ‘Onbekende, Engels gekleed, begraven op 14-9-1918’ staat op grafsteen nr. 30. Naast de Engels geklede man ligt een ‘Onbekende Duitse matroos, begraven op 13-6-1918’. Soldaten, vliegeniers en zeelui; Engels, Duits, Frans, Pools, Canadees, Marokkaans, Australisch of Nieuw-Zeelands, vriend of vijand: op Vredenhof kreeg iedere dode militair of drenkeling een waardige laatste rustplaats. Hotelier Sake van der Werff was in 1922 een van de initiatiefnemers tot de oprichting van Vredenhof. Tot zijn dood zette hij zich onvermoeibaar in om met nabestaanden in contact te komen zodat zij het graf van hun geliefde vader, zoon of broer konden bezoeken. Sinds 1980 is Wyb Jan Groendijk beheerder van Vredenhof. Tijdens zijn maairondes raakte hij steeds meer geintrigeerd door de graven. Hij zette het levenswerk van Van der Werff voort en ook hij spoorde vele nabestaanden op. Nog in 2015 kon een onbekende drenkeling geïdentificeerd worden als een Urker visserman, 47 jaar nadat zijn kotter ten noorden van Ameland was vergaan. Op de begraafplaats liggen drie ‘burgers’: Sake van der Werff, zijn opvolger in Hotel van der Werff (en tevens jarenlang voorzitter van de Stichting Vredenhof) Jan Fischer, en Van der Werffs zoon Tjeerd.
schiermonnikoog
Vredenhof
borkum Walfängerkarkhoff
Op het terras van lunchcafé Lüttje Toornkieker zit je letterlijk aan de voet van de vierkante Alter Leuchtturm. Deze toren midden in het dorp lijkt verdacht veel op de Brandaris. De Borkumer vuurtoren werd net iets eerder gebouwd dan zijn Terschellinger pendant: 1576 respectievelijk 1594. Toen in 1869 dichter bij zee de Neuer Leuchtturm verrees, kreeg deze oude kerk-/vuurtoren de naam Alter Leuchtturm. Op een terpje rond de voet van de toren ligt het kleine Walfängerkarkhoff. ‘Hier legt begraven Gerrit Danielsz Meyer. Is gestorven den 5 februarÿ 1741. Is out geweest 60 iaren en syn huysvrouw Soutie Pieters Is gestorven den 4 maert 1747 Is out geweest 72 iaren’, luidt het opschrift op een van de stenen. In de gloriedagen van de walvisvaart monsterden veel Nederlandse arbeidsmigranten aan op Borkumer walvisvaarders. Veel van hen wisten het tot commandeur (kapitein) te schoppen. Sinds die tijd heerst er een onmiskenbare Nederlandse invloed op het
Duitse eiland. Die is bijvoorbeeld nog altijd in de eilandtaal, het Borkums Platt, terug te vinden. De meest succesvolle commandeur was Roelof Gerritz Meyer (17101797). Hij voer 44 zomers achtereen naar Groenland en nam 270 walvissen mee naar het eiland. Vlak bij het Karkhoff zijn twee voormalige commandeurswoningen omgeven door een ‘hek’ van walviskaken.
VLIELAND
Bol van Dooie
Waar een wegwijzer naar een vogelkijkhut over het wad wijst, ligt een klein vierkant stukje grond dat is omringd door een houten hek. Bol van Dooie noemen de Vlielanders deze minieme begraafplaats aan de rand van de Postweg. In 1907 werd deze weg - toen nog een zandpad - verstevigd. Ook kwam er een schelpenpad naast te liggen zodat fietsers sneller naar het Posthuys konden. Bij het afgra-
ven van een steile duinwand kwamen menselijke resten tevoorschijn. Originele bronnen heeft de cultuurhistorische vereniging van Vlieland nooit kunnen vinden, maar algemeen wordt aangenomen dat deze overblijfselen toebehoorden aan schipbreukelingen die aan een besmettelijke ziekte leden. Op de begraafplaats in het dorp waren zij niet welkom. De werklieden gaven de
menselijke resten een nieuwe rustplaats ver van het dorp, onder de bomen tussen wad en pad. Op het, meermalen gerestaureerde, gedenkbord staat de tekst die Rijkswaterstaat -kantonnier Cornelis den Hartog in 1907 schreef: ‘Hier rust het stof uit vroeg’re dagen, Verborgen in een houten kist. Wilt eerbied voor deez’ rustplaats dragen, Daar zulks plicht en menselijk is.’
MUTS € 39,95
Leuk om cadeau te geven tijdens de feestdagen
WADDEN
HARLINGEN SJAAL € 49,95
Ben jij Wijs met de Waddenzee? Draag het uit met één van deze duurzame producten. Met jouw aankoop steun je het werk van de Waddenvereniging.
Wijs met de Waddenzee
HARLINGEN PLAID
€ 149,95
€ 79,95
De HARLINGEN SJAAL kun je meerdere keren om je nek dragen en is gemaakt van gerecyclede wol in het klassieke Harlingen breipatroon. Perfect in combinatie met de WADDEN MUTS voor frisse winterdagen op het Wad.
De HARLINGEN PLAID is 175 x 200 cm groot en ook gemaakt van gerecyclede wol. Deze plaid is multifunctioneel. Genieten van een zonsondergang, lekker warm op de bank of te gebruiken als bedsprei.
Ben jij wijs met de Waddenzee? Dan is de WIJS SWEATER een iconische trui die niet in jouw kast mag ontbreken. Ideaal voor op het wad of aan wal met een heerlijk zachte en warme binnenkant. Verkrijgbaar in dames- en herenmodel.
Of ga jij voor de nieuwe WIJS HOODIE. Net zoals de sweater gemaakt van duurzame en gerecyclede materialen. Het is een unisex model. Goed voor jou en goed voor de wereld om je heen!
Bestel online of ga naar een van onze winkels. Voor bestellen en adressen kijk op wijsmetdewaddenzee.nl . Heb je vragen? Bel de klantenservice op 085 273 17 72 of mail met webwinkel@wijsmetdewaddenzee.nl .
Adempauze voor
5 VRAGEN OVER DE
Dagelijks baggeren schepen zich een weg door de Waddenzee. Wat gebeurt er als je dat niet zou doen? Om daar achter te komen wordt er in een pilot een tijdlang niet gebaggerd in de vaargeul Boontjes, om te onderzoeken wat rust met de natuurlijke vorm van de geul doet.
1
WAAR IS BAGGEREN
VOOR NODIG?
‘Tegenwoordig stroomt er elke eb minder sediment met het zeewater de Waddenzee uit dan er met vloed binnenkomt. Dat is mede het gevolg van grootschalige afsluitingen en inpolderingen in de afgelopen eeuwen’, vertelt fysisch geograaf Bas Bijl van de Waddenvereniging.
‘Daardoor blijft er netto bij elk getij steeds meer sediment achter, met ophoping in geulen en havens tot gevolg. De vaargeulen en havens worden daardoor vaak te ondiep om ze met grote vaartuigen en huidige veerdiensten te bevaren. Daarom wordt er via baggerwerkzaamheden veel sediment verwijderd en elders gestort. In de vaargeul tussen Holwerd en Ameland gebeurt dat dagelijks en vrijwel continu om de vaargeul open te houden.’
2
WAT DOET
BAGGEREN MET
DE NATUUR ?
‘Met baggeren verstoor je de bodem en daarmee het bodemleven. Daarnaast zorgt baggeren altijd voor vertroebeling van het water. Het gevolg is dat er minder zonlicht door het water dringt, wat effect heeft op de algengroei. En algen zijn de basis van het voedselweb in de Waddenzee’, legt Bijl uit. Ook vogels die op zicht jagen, hebben last van die vertroebeling. In troebel water jagen is voor hen moeilijk of onmogelijk. Sediment dat neerslaat, kan bovendien mosselpercelen of schelpdierbanken verstikken. En dan zijn er ook nog mogelijke gevolgen van geluidsoverlast voor het onderwaterleven en van verontreinigde stoffen die ongemerkt naar boven worden gehaald. ‘Als Waddenvereniging zetten we ons daarom in om te zorgen dat er veel minder gebaggerd hoeft te worden in de Waddenzee’, zegt Bijl.
TEKST: MAARTJE KOUWEN ILLUSTRATIE: ADOBESTOCK
3
WAAROM WORDT
JUIST VAARGEUL BOONTJES
NU EEN TIJD MET RUST GELATEN?
In de vaargeul Boontjes, tussen Kornwerderzand en Harlingen, is baggeren veel vaker nodig dan gehoopt en verwacht, nadat in 2012 eenmalig een deel van de vaargeul juist was verdiept. ‘Om goed te begrijpen hoe deze enorme baggeropgave is ontstaan én hoe de geul zich op een veel natuurlijkere manier zou ontwikkelen, hebben we samen met een aantal Harlingse havenbedrijven een breed plan gemaakt om een tijdlang niet te baggeren, de geul te laten versmallen van 100 meter tot 80 meter breedte en de natuur veel meer haar gang te laten gaan. De hoop is dat er door die rust een beter natuurlijk evenwicht ontstaat, waardoor er minder vaak gebaggerd hoeft te worden’, zegt Bijl. Ook wordt de nabijgelegen stortplaats Kimstergat, waar het sediment uit de vaargeul en de haven wordt gestort, een tijdlang niet gebruikt, om te onderzoeken wat dat met de aanvoer van sedimentstromen doet. De pilot moet begin 2025 van start gaan.
de natuur
In elke editie van het magazine WADDEN beantwoorden we vijf vragen over een ingewikkelde kwestie. Ga voor een overzicht van alle artikelen in deze serie naar waddenvereniging.nl/vijfvragenover.
BAGGERSTOP IN VAARGEUL BOONTJES
4
KAN HET BAGGEREN ZOMAAR
WORDEN STILGELEGD ?
‘Natuurlijk wordt de geul goed in de gaten gehouden en er wordt gezorgd dat het nautisch veilig blijft’, zegt Bijl. ‘We weten niet hoe het uitpakt, dat is wat we willen onderzoeken. Op de korte termijn zal er door de baggerstop minder vertroebeling zijn, wat gunstig is voor het bodem- en onderwaterleven. We hopen dat de aan- en afvoer van sediment meer in balans komt, waardoor er de komende jaren minder vaak hoeft te worden ingegrepen.’ Al is dat hoe dan ook een oplossing voor de korte termijn, voegt Bijl toe. ‘Op de lange termijn zal een groot deel van vooral de oostelijke Waddenzee steeds verder dichtslibben, waardoor het voor grotere vaartuigen steeds moeilijker varen wordt.’
5
IS ZO’N BAGGERSTOP VAKER GEDAAN?
‘Het is voor eerst dat er een plan is om de baggerwerkzaamheden in een belangrijke vaargeul in de Waddenzee voor langere tijd met rust te laten. Dat kan ook heel anders uitpakken dan we hopen. Maar als de resultaten in vaargeul Boontjes positief zijn, dan kunnen we mogelijk ook op andere plekken in de Waddenzee minder baggeren’, zegt Bijl. ‘In deze pilot trekken we samen op met een aantal havenbedrijven uit de Harlingse haven. Vaak wordt gedacht dat natuur en economie tegenover elkaar staan, maar in dit project werken we juist goed samen. We vinden beiden dat nog meer baggeren geen oplossing is.’
FOODROUTE S WADDEN
Het pure boerenland
Vlak bij het Lauwersmeer wandel je over de waddendijk en langs landerijen van boeren die produceren met een minimale ecologische voetafdruk. Hier is het lekker en gezond winters uitwaaien.
TEKST EN FOTO’S: ANNEMARIE BERGFELD
Mieke Frijters met haar biologisch-dynamische zuivel.
‘Er ís niets boven Groningen’, maken sommige grappenmakers van de overbekende slogan ‘Er gaat niets boven Groningen’. Het schiet me te binnen als ik ter hoogte van kilometerpaal 78,5 bij de groene waddendijk omhoog loop. Een kleine 3 kilometer achter me ligt Hornhuizen, waar ik mijn wandeling begon. Onderweg kwam ik niemand tegen. Niet tussen de weilanden, niet bij het stalletje van bioboerderij Horaholm waar naast aardappelen ook uien uit Leens te koop zijn. ‘Rode bieten en wortelen zijn dit seizoen helaas uitverkocht’.
Voor me ligt de totale leegte van de kwelder. Geen schapen, geen paarden, geen jongvee. De winterse kwelders zijn verlaten. Vanuit zeker perspectief zou je dit ‘niets’ kunnen noemen, ik noem het liever vrijheid of ruimte. Of rust, weldadige rust. Ik laat de frisse waddenlucht diep in mijn longen stromen en trek dan mijn sjaal over mijn kin omhoog. Tegenwind op de dijk!
GEZONDERE BODEM
De route die ik op deze zonnige januaridag loop, leidt een heel stuk over de zeedijk en langs (en over het land van) twee boerenbedrijven die laten zien hoe je óók kunt boeren: met een minimale ecologische voetafdruk. Later spreek ik akkerbouwer Erwin Westers van Horaholm. Samen met zijn vader Harm verbouwt hij pootaardappelen,
MEER INTERESSANTE ADRESSEN
wortelen, doperwten en het zaad van onder andere komkommer, boerenkool, tuinbonen en mosterd. Deze mannen gaan nog een stap verder: zij werken op hun 120 hectare vruchtbare klei niet alleen met een minimale voetafdruk, ze doen ook hun best de bodem gezonder te maken.
‘Men noemt dat regeneratieve landbouw’, vertelt Westers. ‘Een methode van anders boeren, waarmee je veel problemen kunt oplossen.’ Tussen hun groentes zaaien ze bijvoorbeeld wikke en boekweit, die zorgen voor een betere bodemgezondheid én plagen en ziektes tegengaan. Met de plantenresten van wikke en rogge bedekten ze vorig jaar voor het eerst hun pootaardappelen. ‘Dankzij die laag droogde de grond tijdens de hitte niet uit en hadden we bovendien een hogere opbrengst dan andere jaren. Door de aanwezigheid van veel organische stoffen leggen we ook nog eens veel C02 vast in de bodem.’
VOGELVERSCHRIKKER
Het overvloedige water van de laatste weken heeft zijn sporen nagelaten. Aan het aanspoelsel op het asfalt buitendijks zie ik dat het water zeker 3 meter boven de voet van de dijk is gekomen. Het ligt er bezaaid met strootjes van de kweldervegetatie. Op de kwelder zelf is het water nog lang niet weg. Samen met de winterse resten van de
>
Overnachten op de route? Zie noorderloft.com of wongema.nl. Bekijk ook de activiteiten op de Agenda-pagina van Wongema en horaholm.weebly.com met veel informatie over de werkwijzen van de familie Westers.
Ook in de potstal hebben de koeien van WaddenMax de ruimte.
Zicht vanaf de kerktoren van Hornhuizen.
Villa bij Hornhuizen.
De weilanden zijn in voorjaar en zomer een veilige plek voor weidevogels
kwelderplanten maakt het mooie hoekige patronen. Een koppel bergeenden twijfelt op de rand van riet en water. Een vlucht brandganzen aarzelt niet, tientallen vogels tegelijk slaan hun vleugels uit en koersen luid gakkend naar de akkers achter de dijk. Ik zie de contouren van Schiermonnikoog, denk een mens te zien, maar het blijkt een vogelverschrikker.
Op de dijk mag iedereen komen, maar de kwelders buiten de Groninger waddendijk zijn particulier bezit van zo’n tachtig kustboeren. Zij weiden er ‘s zomers hun vee. Klaas Sijpkens, geboren op een van de boerderijen achter de dijk, en zijn kwelderburen wilden anderen laten delen in de schoonheid van de kwelders en lieten een wandelpad aanleggen. Op het Sijpkensbankje aan het eind van het pad zie je hoe inpolderingsdrift, in de vorm van rechte geulen en palenrijen, en natuur samenkomen.
MET DE NATUUR MEE
Ook het jongvee van zuivelboerderij WaddenMax loopt ‘s zomers op de kwelder. Nu staan alle melkkoeien in de ruime potstal. Maar ook in de stal hebben ze de Waddenzee nog onder hun hoeven: rond 1872 werd het land waar Ben van Tilburg en Mieke Frijters wonen en boeren, op de Waddenzee gewonnen. ‘Met trots’, zegt Frijters, ‘dragen onze koeien hun hoorns. Wij werken biologisch-dynamisch. Met de natuur méé in plaats van ertegenin. De koeien staan op zacht stro vermengd met hun eigen mest, dat is een stuk beter voor hun benen dan hard beton. Ze mogen hun hoorns houden, zodat ze hun natuurlijke gedrag kunnen
vertonen. Daarvoor hebben ze de ruimte nodig en die krijgen ze, op het land en in de stal.’
De koeien eten zelfgeteeld graan, de mest blijft op het eigen land en in de eigen stal, zodat een mooie gesloten kringloop ontstaat. Hun weilanden, vertelt Frijters, zijn in voorjaar en zomer een veilige plek voor weidevogels. ‘Vooral de leeuweriken doen het hier hartstikke goed.’ Drie dagen in de week verwerken Frijters en haar schoonmoeder Annelies de melk tot yoghurt, kwark en kaas. Die maken weinig voedselkilometers, ze worden voornamelijk in de regio en in de eigen zelfbedieningswinkel verkocht. De potstal is altijd open voor geinteresseerde bezoekers. Zo te zien uitermate tevreden liggen de koeien op het stro.
ONTMOETINGSPLEK
Na WaddenMax gaat de route verder landinwaarts, de kerktoren van Hornhuizen wijst de weg. En: de toren is te beklimmen. Van het interieur in rood en groen word ik al net zo vrolijk als van de gele torenspits. Boven op de toren reikt het zicht ver. Schapen grazen aan de rand van het dorp. Aan weerszijden liggen de landerijen van Wongema en WaddenMax. Erachter zeedijk, kwelder, zee en eilanden. Ik kijk neer op het pand van Wongema, ‘ontmoetingsplek voor dorp en regio en een huis voor gasten van verder weg waar je kunt slapen, eten, werken en niks doen’. En ik weet dat ik op die fijne plek, waar volop producten uit de regio geserveerd worden, zo meteen ga opwarmen van mijn winterse uitwaaiwandeling.
Hornhuizen ligt in het uiterste noordwesten van Groningen, zo’n 10 kilometer ten noorden van Zoutkamp. De beschrijving van deze ‘foodwalk’ (ongeveer 10 km) staat op waddenvereniging.nl/foodroutes. Een aantal dagen per jaar, nooit in het weekend, houdt Defensie schietoefeningen in de Marnewaard. Het kwelderpad is dan niet toegankelijk. Rode lichten geven dit aan.
De kerktoren van Hornhuizen is te beklimmen
Uien uit Leens bij Horaholm.
winterrust
In de winter is het op de Wadden veel rustiger dan in de zomer, tenminste… voor de mensen die er wonen of het gebied bezoeken. Maar voor veel dieren geldt dat niet. De winter brengt moeilijke omstandigheden waaraan zij zich moeten aanpassen. Toch komen er miljoenen vogels op bezoek, omdat het thuis nog guurder is. En er worden zelfs nieuwe bewoners geboren.
TEKST EN ILLUSTRATIES: LIDEWIJ KEMME
HUILER OP HET STRAND
Stel je eens voor. Je wandelt op een winterdag op het strand. De striemende wind zandstraalt je gezicht, de wind en de branding maken een boel lawaai en je ziet nauwelijks iets. Opeens hoor je een zacht gehuil. Het is een zeehondenpup, helemaal alleen. Je was hem bijna voorbijgelopen met zijn zandkleurig vachtje. En dat is precies wat je het beste kunt doen: met rust laten en
op afstand blijven. Maar is het dan niet zielig hem zo te laten liggen?
De pups van de gewone zeehond worden in de zomer geboren. De grijze zeehond krijgt juist pups midden in de winter. Ze komen al met een bontjasje aan ter wereld. Daarmee kunnen ze niet zwemmen. De moeder voedt het jong een maand met vette melk totdat hij zijn bont
SOS
Ben je niet zeker of de kleine huiler in echte nood is of niet, bel dan de zeehondenwachters van Ecomare (0222-317741) of Zeehondencentrum Pieterburen (0595-526 526). Zij weten of ze moeten helpen en doen dat op de juiste manier.
verliest en een dikke speklaag heeft die hem in het water beschermt. Soms moet ze hem een tijdje alleen laten om te gaan jagen. Als hij dik genoeg is, laat ze hem helemaal alleen. Hij moet nu gaan zwemmen en zelf op jacht. Dat gaat hij pas doen als zijn honger groot genoeg is om in beweging te komen. Het is dus belangrijk het dier met rust te laten.
GEWONE ZEEHOND
LET OP DE NEUS
LENGTE 1,2 -1,9 meter
GEWICHT 45 - 130 kilo
VORM VAN KOP rond met snuitje
NEUSGATEN vormen een V
VACHT lichtgrijs tot donkergrijs met spikkels
In de Waddenzee leven gewone zeehonden en grijze zeehonden. Hoe houd je ze uit elkaar? Hun neuzen vertellen het.
GRIJZE ZEEHOND
LENGTE 2,5 - 3,3 meter
GEWICHT 105 - 350 kilo
VORM VAN KOP echte snuit, kegelvorm
NEUSGATEN vormen een W
VACHT donkere bruine tot zwarte vlekken op lichte vacht of andersom
KNUTSELTIP
Vouw een zeehond van papier en laat hem jagen op een papieren platvis. De uitleg kun je downloaden via waddenvereniging.nl/waddenwinter
MARCEL
VAN KAMMEN
ADOBESTOCK
De RUST bewaren
Rust is belangrijk, voor mens en dier. En rust is iets ander dan stilte. Rust betekent dat je – in dit geval als dier –je ding kunt doen zonder fysiek te worden verstoord. En daar schort het helaas nogal eens aan. Wat maakt rust zo belangrijk, en hoe kan de rust het beste worden bewaard?
Zeehonden rusten, mits ze niet verstoord worden, vaak urenlang op een zandplaat.
Het is geen wonder dat jaarlijks talloze natuurliefhebbers afreizen naar het Waddengebied om te genieten van de ongerepte natuur en de weldadige rust in dit unieke natuurgebied. De rust die de natuur ons biedt, hebben we hard nodig. Al was het maar om even een plek te kunnen vinden om te ontsnappen aan het drukke dagelijks leven, zo stelde stilteambassadeur Petra Speelman onlangs in een interview met natuurmagazine Roots: ‘Dat de natuur helend is, weten we, er is veel onderzoek naar gedaan. De rust in de natuur, de geluiden en geuren, helpen mensen te genezen. Dankzij stilte kom je meer tot jezelf; je wordt aandachtiger […]. Mensen ontsnappen uit hun drukte als ze door de stilte worden geraakt. Het is goed om een pauze in te lassen in de overdaad aan prikkels en het van alles moeten. Stilte geeft zelfkennis. Het
Wanneer zeehonden herhaaldelijk worden gestoord, kunnen ze hun rustplaatsen verlaten
brengt je naar een diepere laag van zijn. Het is een thuiskomgevoel.’
Maar terwijl mensen juist voor die rust naar het Waddengebied trekken, zorgen zij daarbij soms – vaak onbedoeld – voor verstoring van de rust in de natuur. Dat blijkt ook uit het project ‘Monitoring vaarrecreatie op de Waddenzee’. Dat onderzoekt de invloed van recreatief vaarverkeer op het ecosysteem van de Waddenzee. De studie wordt met onregelmatige tussenpozen uitgevoerd door onder meer de
Rijksuniversiteit Groningen. Het project heeft als doel om inzicht te krijgen in de patronen van vaarrecreatie en de impact hiervan op de natuur, vooral op vogels en zeezoogdieren.
Zeehonden met stress
Door de toename van Waddenrecreatie met zeil- en motorboten, is het risico op verstoring van deze dieren toegenomen. Voor vogels die op droogvallende zandbanken rusten, voedsel zoeken of broeden,
Wadvogels zoals de tureluur moeten in korte tijd hun eten bij elkaar scharrelen op het droogvallende wad.
is die verstoring erg schadelijk. Tijdens de broedtijd zijn sommige kwelders daarom gesloten zodat vogels rustig kunnen broeden. Maar vogels die op wadplaten naar eten zoeken of die op hoogwatervluchtplaatsen zitten – waar zij laagwater afwachten om opnieuw te kunnen eten – worden regelmatig opgejaagd door menselijke bezoekers van het wad. Rustverstoring door boten of toeristen dwingt hen op te vliegen. Dat kost veel energie en geeft de vogels minder tijd om voedsel te zoeken of uit te rusten. Dit kan leiden tot verminderde conditie en, uiteindelijk, tot sterfte door uitputting of onvoldoende reserves voor migratie en voortplanting. Dat is vooral een probleem tijdens het broedseizoen of bij doortrekkende soorten die zich voorbereiden op lange migratievluchten. Ook zeehonden die rusten op
wij & WADVOGELS
In het project ‘Wij & Wadvogels’ werken de Waddenvereniging en andere natuurorganisaties samen om wadvogels te beschermen. Het project richt zich vooral op het verminderen van verstoringen van kwetsbare wadvogels door menselijke activiteiten, zoals recreatie en toerisme.
Veel vogels in het Waddengebied, zoals de scholekster en de bonte strandloper, zijn afhankelijk van ongestoorde gebieden om voldoende energie op te bouwen voor hun lange migraties.
Lees meer op: waddenvereniging.nl/wijwadvogels.
De Erecode voor Waddenliefhebbers geeft richtlijnen om bij droogvallen op het wad de rust te bewaren.
zandbanken hebben soms last van menselijke bezoekers. Gewone en grijze zeehonden gebruiken de zandbanken als rust- en voortplantingsplaatsen. Ze zijn zeer gevoelig voor verstoring door te dicht langsvarende boten of toeristen die op de zandbanken landen. Wanneer zeehonden herhaaldelijk worden gestoord, kunnen ze hun rustplaatsen verlaten. Dat verhoogt hun stressniveau en heeft mogelijk invloed op hun voortplantingssucces. Jonge pups zijn extra kwetsbaar voor verstoring, omdat zij afhankelijk zijn van de nabijheid van hun moeders voor voeding en bescherming.
Erecode
Om dit te voorkomen, pleiten de onderzoekers voor betere bescherming van rustplekken, zoals hoogwatervluchtplaatsen en mosselbanken. De bescherming van
In stiltegebieden mogen alleen geluiden klinken die horen bij die plek
rustgebieden kan verder worden verbeterd door bijvoorbeeld ‘dynamisch zoneren’, waarbij bepaalde gebieden tijdelijk afgesloten worden. Ook willen ze strengere regels rondom vaar- en recreatieactiviteiten. Daarnaast wijzen de onderzoekers op de Erecode voor Waddenliefhebbers. Dat zijn weliswaar geen harde regels, maar een set richtlijnen die bezoekers helpen om verstoring van kwetsbare dieren te voorkomen. Bijvoorbeeld door altijd afstand te houden van rustende of foeragerende
dieren. En door niet te dicht bij droogvallende zandbanken of broedplaatsen te komen en drukke periodes te vermijden. De erecode vraagt ook om respect voor natuurgebieden door afval mee te nemen, de vaarregels te volgen en geen schadelijke sporen achter te laten in het landschap. Het is een aantal eenvoudige richtlijnen, die het voor iedereen mogelijk maken om te genieten van het Waddengebied op een manier die de natuur zo min mogelijk belast en de rust waarborgt - voor mens én dier.
Tijdens kwetsbare periodes wordt de mens in bepaalde gebieden soms even op afstand gehouden.
hier heersen rust en stilte
RUSTGEBIEDEN zijn gebieden waar dieren zich kunnen terugtrekken om te rusten, vaak tijdens bepaalde tijden van de dag of het jaar, zoals broedperiodes, de paar- en baarperioden van sommige zoogdieren of tijdens de vogeltrek. Rustgebieden zijn vaak onderdeel van natuurgebieden, zoals de Natura 2000-gebieden, die beschermd zijn onder de Wet natuurbescherming (per 1 januari 2024 is deze wet opgegaan in de Omgevingswet). De minister van Economische Zaken wijst deze gebieden aan, de provincies zijn betrokken bij het opstellen van beheerplannen die rekening houden met zowel natuurbescherming als recreatie.
STILTEGEBIEDEN worden aangewezen door de provincies. Het zijn specifieke zones waar menselijke activiteiten die geluid produceren, zoals verkeer en recreatie, zijn beperkt of verboden. Er mogen alleen geluiden klinken die horen bij die plek. Het doel is om het gemiddelde geluidsniveau onder de 40 decibel te houden. Als er activiteiten zijn die dit niveau overschrijden, is er een vergunning van de provincie nodig. In feite is het grootste deel van de Waddenzee stiltegebied. Meer informatie over stiltegebieden en waar ze liggen vind je op: bitly.nl/stiltegebieden-nl
Waddenleven
In de serie Waddenleven staat altijd een verrassende groep dieren of planten centraal. Deze keer, vanwege het thema rust: SLAAPGEWOONTES
VAN DIEREN
TEKST: KOEN MOONS
Slaapkoppen nachtbrakersen
Acht uur plat liggen gedurende de nacht, dat is voor veel mensen de ideale manier om lichaam en geest weer op te laden voor een nieuwe dag. Maar voor veel andere dieren is die nachtrust niet zo vanzelfsprekend. Die slapen op andere tijden, in een bijzondere houding, superkort of maar half. Zeven waddieren met opvallende slaapgewoontes.
Leven met getijden
Als de zon ondergaat is het ‘oogjes dicht en snaveltjes toe’, maar wadvogels zoals STEENLOPERS kunnen zich deze vorm van nachtrust niet permitteren. Ze zouden een vette maaltijd missen of midden in hun slaap worden overvallen door vloed. Ze volgen dan ook geen dagnachtritme, maar het ritme van het getij. Bij laagwater zoeken ze voedsel op een zandplaat, bij hoogwater steken ze op een veilige plek even de snavel tussen de veren en sluiten de ogen.
1 Als het donker wordt, komt de sepia of GEWONE ZEEKAT vaak juist tot leven. De hele nacht jaagt deze inktvis op krabben en garnalen. Als de zon opkomt, trekt het weekdier een deken van zand over zich heen en knapt hij een uiltje.
2 Onder water slapen is voor de BRUINVIS problematisch. Deze walvis moet immers boven water ademhalen. Het dier heeft daar een oplossing voor: er is tijdens het slapen steeds één hersenhelft actief. Op die manier lukt het om toch op tijd omhoog te gaan.
3 De GEWONE ZEEHOND ligt net als de grijze zeehond vaak op zandbanken te rusten. Maar ze kunnen ook gerust in het water een dutje doen. Daarbij dobberen ze in verticale houding met hun hoofd net boven water op de golven.
4 Vissen slapen met open ogen, ze hebben immers geen oogleden. Lang werd gedacht dat ze dus helemaal niet slapen, maar ze blijken toch een sluimerstand te kennen. Sommige soorten, zoals de ANSJOVIS, hebben wel een transparant vetooglid, maar dat gebruiken ze niet om de ogen te sluiten voor de nacht.
5 Haaien, die als enige wél oogleden hebben, moeten in beweging blijven om genoeg zuurstof langs hun kieuwen te krijgen. Slapen zit er dan niet in, dachten wetenschappers altijd. Nieuw onderzoek in Nieuw-Zeeland haalt dit idee onderuit. Dus wellicht valt ook de RUWE HAAI in de Waddenzee toch af en toe in slaap.
6 Zijn er dieren die helemaal zonder slaap kunnen? Jazeker, holtedieren zoals de DOORSCHIJNENDE ZAKPIJP kennen helemaal geen slaaptoestand. Deze letterlijk hersenloze dieren hoeven geen informatie te verwerken en denderen gewoon dag en nacht door. Bij wijze van spreken dan.
MEER WETEN OVER DIEREN EN PLANTEN IN HET WADDENGEBIED? De Wadwaaier van de Waddenvereniging geeft veel informatie. Te koop in onze webwinkel: wijsmetdewaddenzee.nl.
Eenaangolfgeluid
Herrie boven en onder de zeespiegel
Het geluid van vogels, de zee of de wind door bomen: in de natuur is het nooit helemaal stil.
Maar ook dit natuurlijke achtergrondgeluid wordt geregeld verstoord door menselijk kabaal, met soms grote gevolgen voor het dierenleven.
TEKST: DIEDERIK PLUG
Scheepvaart, gaswinning, bouwactiviteiten, laagvliegende helikopters en transportvliegtuigen en zelfs brullende straaljagers die oefenbommen afwerpen boven de Vliehors: het dierenleven in het Waddengebied heeft te maken met heel wat herrie die wordt veroorzaakt door mensen. Dit kabaal heeft grote gevolgen voor zowel dieren in het water als vogels in de lucht. Want net als bij mensen veroorzaakt geluidsoverlast bij dieren stress, zorgt het voor verstoring van de leefomgeving en kan het gedragsveranderingen veroorzaken die bedreigend kunnen zijn voor hun overleving.
Gehoorschade
Voor veel vissen en zeezoogdieren, zoals bruinvissen en zeehonden, is geluid onder water van levensbelang. Veel dieren gebruiken namelijk geluid om te communiceren en om voedsel te zoeken. Dat betekent dat bijvoorbeeld door de herrie van de toenemende scheepvaart onderwaterdieren gedesoriënteerd raken of stress krijgen. Dat leidt tot afwijkend gedrag of het verlaten van hun leefgebied. Bruinvissen, die zeer gevoelig zijn voor geluid, gebruiken echolocatie. Bij aanhoudende overlast wordt dat vermogen beperkt, wat
MARCEL VAN KAMMEN
Scheepvaart betekent voor dieren een hoop lawaai onder water.
hun kans op overleving sterk vermindert. Worden ze langdurig blootgesteld aan verstorende geluiden, dan kunnen ze zelfs blijvende gehoorschade oplopen.
Extra energieverbruik
Veel trekvogels zijn afhankelijk van het Waddengebied als rust- en foerageerplek.
Geluidshinder door overvliegende vliegtuigen of scheepvaart zorgt ervoor dat vogels opschrikken en vluchten, wat leidt tot extra energieverbruik. Dit verstoort hun
voedselopname en rustmomenten, en die zijn essentieel om genoeg energie op te kunnen bouwen voor de lange trektochten die ze naar hun overwinteringsgebieden moeten ondernemen. Bij langdurige verstoring kunnen de vogels hun broedgebieden zelfs permanent verlaten, waardoor uiteindelijk de populatie afneemt.
Verborgen geluidstapijt
De geluidsoverlast is niet alleen op gezette tijden een probleem; de menselijke
activiteiten in het Waddengebied gaan non-stop door en zorgen daarmee voor een ‘geluidstapijt’. Dus waar de Waddenzee voor de mens een oase van rust is, is hij dat voor dieren niet. Het geluidstapijt creëert een stressvolle omgeving die de voortplanting en gezondheid van zowel vogels als zeezoogdieren beïnvloedt. Jonge dieren, die nog afhankelijk zijn van hun ouders voor voedsel en bescherming, zijn extra kwetsbaar voor deze verstoring. Daardoor kunnen populaties van
De
Waddenvereniging vraagt
Defensie om bij hun oefeningen meer rekening te houden met dieren
zeezoogdieren en vogels op lange termijn onder druk komen te staan. Daar komt nog bij dat de overlast naar verwachting verder toeneemt. Zo stelden oceanografen van het Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek (NIOZ) eerder dit jaar op basis van theoretisch onderzoek dat klimaatverandering de bestaande geluidsoverlast onderwater verergert. De zuurgraad en de temperatuur van het zeewater stijgen en een van de gevolgen daarvan is, dat geluid onder water veel verder draagt.
Als gevolg daarvan zal de geluidssterkte in sommige delen van de oceanen, zelfs bij een gematigd klimaatscenario, volgens de onderzoekers sterk toenemen.
Rustgebieden
Natuurlijk is het niet zo dat geluidsoverlast hetzelfde effect heeft op alle dieren, of zelfs op alle individuen van dezelfde soort. Maar het is overduidelijk dat de geluidsoverlast die wordt veroorzaakt door menselijke activiteiten, een negatieve invloed heeft op zoogdieren, vogels en vissen. Dat geldt dus ook voor de fauna in de Waddenzee. Dieren passen hun gedrag weliswaar vaak aan, maar dat wil niet zeggen dat ze geen hinder ervaren van de herrie in wat een beschermd leefgebied is. De Waddenvereniging maakt zich al lange tijd zorgen over de nadelige effecten van geluidsoverlast. De vereniging pleit dan ook al jaren voor strengere regelgeving en vraagt Defensie om bij hun oefeningen meer rekening te houden met plekken en momenten die voor de rust van dieren belangrijk zijn.
Zeker, er is meer onderzoek nodig om de exacte effecten van verschillende soorten geluidsoverlast op het ecosysteem van de Waddenzee nog beter te begrijpen, maar duidelijk is dat maatregelen als het beperken van scheepvaart en luchtverkeer in de nabijheid van kwetsbare gebieden sowieso hard nodig zijn. Net als het instellen van rustgebieden waar menselijke activiteiten zoveel mogelijk beperkt worden, zodat dieren in hun natuurlijke omgeving kunnen leven zonder constant verstoord te worden door geluid.
OPKRABBELEND BODEMLEVEN
Visserij met sleepnetten, baggeren van vaargeulen, het leggen van kabels; het zijn activiteiten die de bodem van de Waddenzee flink overhoop halen, inclusief het bodemleven. Wanneer de bodem weer tot rust komt, krabbelt het bodemleven heel langzaam op. Maar niet alle soorten komen even gemakkelijk terug.
SAMENSTELLING: KOEN MOONS ILLUSTRATIES: JASPER DE
0 1 2 3 4 5 HERSTELTIJD IN JAREN
RUIJTER
1
De verstoorde bodem wordt als eerste weer bevolkt door WORMEN die zijn achtergebleven of van nabijgelegen plekken komen. Het zijn echte pioniers die zich gemakkelijk in een verstoorde bodem vestigen.
2 Pas na anderhalf tot tweeënhalf jaar komen ZWAARDSCHEDES en KOKERWORMEN terug. Soms doordat ze elders losgewoeld worden, maar zwaardschedes kunnen zich met hun voetje ook zelf actief voortbewegen.
3
Hoe langer de levenscyclus van een dier, hoe langer het duurt voor de soort terugkeert. Zo zien we ANEMONEN pas na circa drie jaar terugkeren op een verstoorde plek. Andere soortgroepen doen er, ook om andere redenen, nog langer over.
4
KOKKELS hebben drie tot acht jaar nodig om hun plek terug te vinden. Het zijn soorten die als volwassen dier redelijk honkvast zijn, dus ze zullen de leeggeveegde bodem niet snel als nieuw leefgebied gebruiken.
De larven van het dier zullen op een gegeven moment wel ‘voet aan de grond’ krijgen en zich in de herstellende bodem vestigen.
5 Pas na vijf jaar of meer komen grote schelpdieren terug zoals STRANDGAPER, MOSSEL en OESTER. Die laatste twee verspreiden zich als larve door de zee, en vestigen zich het liefst op een plek waar al soortgenoten zitten. Het kan een of meerdere decennia duren voordat er weer een begin is van een schelpdierrif. RUST BEWAREN
Ook van nature wordt de bodem wel eens verstoord, door een flinke storm bijvoorbeeld. De wadbodem kan hiervan herstellen. Maar als daar nog eens menselijke verstoring bovenop komt, krijgen sommige organismen niet de tijd zich opnieuw te vestigen. Dit geldt vooral voor delen van de Waddenzee die van nature rustiger zijn, met minder hevige stroming en windwerking. Reden voor de Waddenvereniging om bijvoorbeeld te pleiten voor zonering van de garnalenvisserij en de rustige delen ook rustig te houden. Lees meer op waddenvereniging.nl/visserij 6 7 8 9 10
Zwarte zee-eend
Mysterieuze zeevogel onder druk
KHAECKELS
FASCINATIE
Zwarte zee-eenden overwinteren op de Noordzee voor de kust van de Waddeneilanden, meestal onzichtbaar vanaf het strand. Met de geheimzinnige zeevogels gaat het niet goed omdat ze worden verstoord door schepen.
Viezelwieren zijn mooi, bijzonder en belangrijk. Het zijn eencellige algen die de basis vormen van het hele ecosysteem van de Waddenzee. Kiezelwieren, ook bekend als diatomeeën, zijn primaire producenten, wat betekent dat ze via fotosynthese zonne-energie omzetten in organische stoffen. Zo vormen ze het begin van de voedselketen; kiezelwieren dienen als voeding voor zoöplankton, kleine vissen en andere mariene organismen. Bovendien zijn ze belangrijke zuurstofproducenten (zie kader ‘De échte longen van de aarde’).
TEKST: MARCUS WERNER
ijf kilometer ten noorden van Ameland dobberen duizenden gedrongen donkere gestalten op de golven. Dan hier, dan weer iets verderop verdwijnt een van de vormen, om even later weer aan het zeeoppervlak te verschijnen. De gestalten zijn zwarte zee-eenden.
In de gemoedelijk lijkende drijvende en af en toe duikende groep zeevogels verandert er plotseling iets. Enkele zee-eenden maken zich met snorrende vleugels los van het water. Een paar tellen later is de hele groep in de lucht. In lange onregelmatige slierten vliegen ze laag over zee en verdwijnen uit zicht. Vijf of zes minuten later verschijnt wat ze waarschijnlijk heeft verjaagd: een kotter met zijn netten uitstaand, ploeterend tegen de ebstroom.
Sommige kiezelwieren zweven in het water, andere liggen als een dun bruin laagje op de wadbodem. Om ze echt goed te kunnen zien heb je een microscoop nodig. Onder de microscoop is ook meteen zichtbaar hoe kunstig ze eruitzien. Sommige zijn rond, andere driehoekig of stervormig. Vaak hebben ze ribben en prachtige patronen. Ook hebben ze unieke celwanden, gemaakt van silica (siliciumdioxide), die ze een
VOOR
KIEZELWIEREN
Ernst Haeckel, een beroemde
68.500 overwinteraars
Zwarte zee-eenden broeden in NoordEuropa en Siberië en overwinteren op zee langs de kusten van zuidelijker delen van Europa, waaronder Nederland. Boven de Waddeneilanden, vooral ten noorden van Ameland, zijn ’s winters enkele
tienduizenden zwarte zee-eenden te vinden. Zij duiken daar naar halfgeknotte strandschelpen, in de wandelgangen ‘spisula’ genoemd, naar de wetenschappelijke naam van de schelpdieren.
Duitse bioloog en kunstenaar uit de 19e eeuw, deed ook onderzoek naar kiezelwieren vanuit het biologisch instituut op Helgoland. Hij had bijzondere interesse in mariene organismen én in mooie vormen in de natuur, dus niet gek dat kiezelwieren hem uitermate fascineerden. Ze kregen een plek in zijn beroemde prentenboek Kunstvormen der natuur, waarvan delen ook anno 2024 nog geregeld in postervorm worden verkocht.
Spisulabanken voor de Noordzeekust, grote concentraties van de schelpdieren die iets ingegraven in de zeebodem leven tot een diepte van rond twintig meter, zijn van levensbelang voor overwinterende zwarte zee-eenden. Waar veel spisula voorkomt en het niet te diep is, zijn ook zwarte zee-eenden, zo is de vuistregel. Maar op spisula wordt ook gevist voor menselijke consumptie. Hierom wordt onderzocht of de spisulavisserij kan voortbestaan zonder de zwarte zee-eend te schaden, en wordt de populatie zwarte zee-eenden gevolgd. Belangrijk onderzoek, want de ‘instandhoudingsverplichting’ van Nederland vanwege de Europese Natura 2000-regels is een populatie van 68.500 overwinterende zee-eenden.
Verstoring door schepen
Martin Poot, zeevogelecoloog van onderzoekinstituut Wageningen Marine Research, droeg bij aan recent onderzoek >
De zwarte zee-eend is bijzonder gevoelig voor verstoring
naar de zee-eend waarover onlangs een rapport verscheen. In het Natura 2000-jargon zegt hij: ‘De algehele staat van instandhouding is zeer ongunstig.’ De laatste twaalf jaar verblijven ’s winters gemiddeld minder dan 50.000 zwarte zee-eenden voor de Nederlandse kust. Steeds hield ruim 95 procent van de vogels zich op boven de Waddeneilanden, wat het belang van het zeegebied voor zwarte zee-eenden onderstreept. In het onderzoek werd een model opgesteld waarin aan de hand van de energie-uitgaven van zee-eenden aan activiteiten als duiken, zwemmen en vliegen de voedselbehoefte van een bepaalde populatie van de vogels kon worden berekend. De uitkomsten werden afgezet tegen de hoeveelheid beschikbare spisula van jaar op jaar, bepaald door bemonsteringen van de zeebodem.
Poot over het zogenoemde ‘draagkrachtmodel’: ‘Het wijst uit dat het voedselaanbod ruimschoots voldoende was en is om de Natura 2000-doelen te halen.’ Visserij op spisula lijkt dus geen invloed te hebben op het aantal zwarte zee-eenden. Wat dan wel, daarvoor zijn nu voor het eerst aanwijzingen gevonden. Zwarte zee-eenden, zo blijkt uit waarnemingen vanuit vliegtuigen in combinatie met informatie over scheepsposities, vliegen al op wanneer schepen op een kilometer of meer afstand varen.
Gevoelige snavels
De rijkste spisulavoorraden liggen in zeegebieden die worden doorkruist door drukke scheepvaartroutes, maar hier moeten de zee-eenden relatief diep duiken. De beste plekken, vanwege de ondiepte, zijn in trek bij garnalenvissers. Poot: ‘Dus een deel van de eenden zit door verstoring niet op de beste voedselplekken en dat lijkt te verklaren waarom zij toch voedsel tekort komen.’
De zwarte zee-eend is zo, vergeleken met andere zeevogels, bijzonder gevoelig voor verstoring. Eerder opperden zeevogelkenners dat de schuwheid van de zwarte zee-eend zou liggen aan jacht in Noord-Europa. Poot lijkt dat niet erg waarschijnlijk. Hij heeft een andere theorie: ‘Bekend is dat kanoetstrandlopers een snavelpunt hebben die gevoelig is voor trillingen in de bodem. Daarmee ‘voelen’ zij hun prooien in de wadbodem.
Het zou goed kunnen dat zwarte zee-eenden ook zo ingegraven spisula’s vinden, en dat dit door het onderwatergeluid en de trillingen van naderende schepen wordt verstoord. De vogels vliegen weg omdat voedselzoeken geen zin meer heeft.’
Drones voor vogels
Voor het onderzoek naar zwarte zee-eenden zijn tellingen op zee noodzakelijk, vanaf vliegtuigen of boten. Een nieuwe ontwikkeling is de inzet van drones. Ecoloog Eelke Folmer van onderzoeksbureau Ecospace experimenteerde al met de nieuwe techniek. ‘We hebben onderzocht in hoeverre drones vogels verstoren. Een vlieghoogte van tachtig meter bleek veilig.’
De drone maakt continu foto’s die gekoppeld worden aan gps-coördinaten. De informatie daaruit is zo in te voegen in kaarten van de zeegebieden. Folmer ziet veel toekomst voor drones in natuuronderzoek en -bescherming: ‘Het is relatief goedkoop en duurzaam. En waarom niet een drone voor een schip uit sturen om zee-eenden te ontdekken, waarna van koers kan worden veranderd?’
Zwarte zee-eenden broeden in NoordEuropa en Siberië
Genietwad
Ontdek de Wadden met deze waardevolle belevenissen. Lezers van WADDEN profiteren van speciale acties die je kunt bekijken via waddenvereniging.nl/genietwad.
TEKST: BAUKJE VENEMA EN RENSKE DE BOER
MILIEUJUTTEN
-
19 T/M 26 FEBRUARI 2025 -
Stayokay op Terschelling organiseert al jaren het milieujutten. Zo doe je iets goed voor de natuur en verblijf je tijdens de voorjaarsvakantie op het prachtige eiland Terschelling. Voor het milieujutten is een speciaal juttersarrangement samengesteld inclusief overnachting met uitgebreid ontbijt, lunch, diner en activiteitenprogramma.
In de ochtend of middag ga je samen met Jan van Stayokay en de wadgidsen van de Waddenvereniging wandelen over het
strand en door de duinen voor speciale vondsten én het ruimen van afval. Zo kom je op locaties waar je normaal niet komt. De rest van de dag mag je zelf invullen of meedoen aan het activiteitenprogramma.
e Lezers van het magazine WADDEN ontvangen 10%
KORTING op het juttersarrangement. Kijk voor het complete programma en boek met de kortingscode WVJUT25 via waddenvereniging.nl/genietwad.
SCHIERMONNIKOOG
FESTIVAL
KORTING OP TICKETS
14 T/M 20 MAART
Ontmoet jong toptalent in de duinen, op de fiets en van dichtbij in de concertzaal op het Schiermonnikoog Festival. Omringd door het tot Unesco Werelderfgoed benoemde wad, 18 kilometer strand en 300 vogelsoorten klinkt alles mooier. Niet voor niets dus dat de toekomstige wereldtop gezamenlijk hun spullen pakt voor een onderdompeling in kamermuziek op Schiermonnikoog.
Als primeur op Schiermonnikoog besteedt de Waddenvereniging op een aantal momenten in het programma - aan de hand van een aantal korte nieuwe documentaires - aandacht aan de actuele ontwikkelingen rondom het wad. Start voorverkoop vanaf 18 december.
e Speciaal voor de lezers van het magazine WADDEN zijn er een aantal tickets met 10% KORTING beschikbaar.
Bestel jouw tickets met de kortingscode WVSCHIER25 voor 1 februari via waddenvereniging.nl/genietwad. Op is op.
‘NAAR DE WILDERNIS’
RONDLEIDING & PROEVERIJ
- 28 FEB T/M 2 MRT & 5 T/M 7 MRTIs er een betere plek om prachtige natuurfilms te bekijken dan een intieme bioscoop op een klein Waddeneiland? Met het wad, de Noordzee en bos en duin voor de deur biedt Podium Vlieland met dit driedaagse filmfestival een ideale combinatie van natuur en cultuur.
Samen met de wadgidsen van de Waddenvereniging gaan we tussen de natuurfilms door bij laagwater met eigen ogen de wonderen van Werelderfgoed Waddenzee bekijken. En in de bioscoopzaal
KORTING OP TICKETS
besteedt de Waddenvereniging aan de hand van een aantal korte nieuwe documentaires aandacht aan de actuele ontwikkelingen rondom het wad.
e Speciaal voor de leden van de Waddenvereniging wordt een gratis rondleiding én proeverij georganiseerd bij brouwerij Fortuna Vlieland. Kijk voor het complete programma en reserveren op waddenvereniging.nl/genietwad.
FJOERTOER
- 29 MAART 2025 -
Bij de Fjoertoer geniet je van de prachtige natuur van het eiland Terschelling. Op zaterdagavond 29 maart wandel je door polder, bossen, duinen en over het strand. Wanneer het donker wordt, wijzen bakens van vuur en licht, gemaakt door eilander kunstenaars, de juiste koers. En natuurlijk finish je bij de enige echte ‘Fjoertoer’: de Brandaris.
Samen met de Jutfabriek vragen we aandacht voor zwerfvuil. Vooral plastic afval is een groeiend wereldwijd probleem. Er stroomt veel plastic vanaf de Noordzee (maar ook vanuit het binnenland) de Waddenzee in, of het belandt op de stranden van de Waddeneilanden.
e Speciaal voor de lezers van het magazine WADDEN zijn er een beperkt aantal startbewijzen met KORTING beschikbaar. Bestel jouw startbewijs met de kortingscode WV12, WV17, WV22 (code per afstand) voor 1 februari via waddenvereniging.nl/genietwad. Op is op.
Mijn wadden
TEKST: DANIËLMULDER
De schoonheid van troost
Voor haar fotoproject ‘De doop en de dauw’ bezocht kunstenaar Marianne Meijer (1986) in 2021 en 2022 het kweldergebied achter de Zeedijk bij het Friese terpdorp Marrum. ‘Ik woon in Arnhem, maar ben opgegroeid in Harlingen. Het Waddengebied ken ik daardoor goed, toch was ik verrast toen ik tijdens een wadlooptocht de uitgestrektheid van de kwelders ontdekte.’
Zo’n groot stuk niemandsland tussen zee en dijk, het paste goed bij het plan dat al een tijdje in haar sluimerde. ‘Ik wilde iets doen met zelfportretten en iets met natuur.’ Bij Marrum vielen de puzzelstukjes op zijn plek. In dit kwelderlandschap maakte ze een serie foto’s waarin ze zichzelf naakt portretteerde (zie kerncraft.nl/dedoopendedauw). ‘Ik wilde verbinding maken met de tijd uit mijn jeugd, waaraan ik niet direct leuke herinneringen
Verliefd, getrouwd, een bezinningsplek, afscheid van een dierbare of dat ene vakantiemoment; veel mensen hebben in het Waddengebied een plek die ze koesteren. Voor MARIANNE MEIJER zijn dat de kwelders achter de Zeedijk bij Marrum. ‘Tijdens het afspoelen met het koude zeewater voelde ik bevrijding.’
heb. Ik zocht naar troost in de natuur, waarbij ik een deel van mijzelf wilde hervinden.’
Meijer werkt drie dagen per week als GEOdataspecialist bij de gemeente Apeldoorn. Daarnaast is ze vormgever en kunstenaar. ‘Naast vrij werk, richt ik me vooral op film en fotografie. Ook maak ik 3D-visualisaties voor wetenschappelijke magazines.’
De titel ‘De doop en de dauw’ verwijst naar haar herkomst. ‘De doop is metaforisch voor mijn christelijke opvoeding. De dauw verwijst naar de dauw op de graslanden, die ik zag tijdens mijn vele fietstochten die ik maakte tussen Harlingen en Franeker. Voor dit fotoproject zocht ik naar mijn roots en dit kwelderland herinnerde mij aan mijn jeugdtijd. ’Uiteindelijk is het project een soort rouwverwerkingsproces geworden om weer verbinding te krijgen met mijzelf.’
Bij Marrum liep ze het gebied in, langs het stroompje De Ryd. ‘Ik zocht een plek waar niemand was, dicht bij het water. Het was zeker ongemakkelijk om mijzelf naakt te
fotograferen, ik liep chronisch te twijfelen. Maar het was ook weer vanzelfsprekend omdat fotografie zo onlosmakelijk verbonden is met wie ik ben en wat ik doe.’
De omstandigheden waren licht spartaans. ‘Het waaide hard en het was niet heel warm. Wat mij rust gaf, was dat ik de stap durfde te zetten en dat ik weer kind durfde te zijn, bijvoorbeeld door mij in te smeren met klei. Tijdens het afspoelen met het koude zeewater voelde ik bevrijding en daardoor werd ik rustig en diep ontspannen. Ik lag in het gras onder de blauwe hemel en hoorde de vogels. Het liefst was ik daar heel lang blijven liggen.’
Heb jij ook een plek op de Wadden die je koestert en wil je dat verhaal delen met lezers van WADDEN? Laat het ons weten via: community@waddenvereniging.nl Kijk voor alle verhalen op waddenvereniging.nl/reisverhalen.
JEROEN MEIJER
WADDEN WINTER 2024
Het magazine WADDEN is een uitgave van de Waddenvereniging. Geef jij om de rust, ruimte en ruige natuur van het Waddengebied? Geef voor de Wadden en steun ons werk met een donatie of word lid vanaf € 2,75 per maand. waddenvereniging.nl/meehelpen
HOOFDREDACTEUR Koen Moons
EINDREDACTIE Daniël Mulder, Caroline Vogel
REDACTIE Annemarie Bergfeld, Tessa van Bussel, Lidewij Kemme, Maartje Kouwen, Diederik Plug, Baukje Venema, Marcus Werner
VORMGEVING Très Melis
VERDER WERKTEN MEE Renate de Backere, Renske de Boer, Miranda Bolten
Copyright en auteursrechten 2024 –Waddenvereniging. Onder voorbehoud van alle rechten. De Waddenvereniging besteedt de grootst mogelijke zorg aan de betrouwbaarheid en actualiteit van alle artikelen en data. Voor eventuele onjuistheden kunnen de Waddenvereniging en andere informatieleveranciers niet aansprakelijk worden gehouden. Vermelde meningen en beweringen kunnen afwijken van de standpunten van de Waddenvereniging. Overname van artikelen of het magazine opnemen in een leesportefeuille na overleg met de hoofdredactie.
WADDENVERENIGING
Postbus 90
8860 AP Harlingen
Telefoon: 0517 493 693
E-mail: info@waddenvereniging.nl Website: waddenvereniging.nl
DRUK Pijper Media
WADDEN wordt gedrukt op en verpakt in FSC gecertificeerd papier. Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.
SPECIAAL VOOR LEDEN
Leden van de Waddenvereniging ontvangen het magazine WADDEN vier keer per jaar in hun brievenbus. De ledenraad vertegenwoordigt de leden en staat open voor vragen, ideeën en suggesties. Verenigingsleden zijn ook van harte welkom als toehoorder op vergaderingen. De eerstvolgende vergadering is op zaterdag 14 december 2024.
Ga voor meer informatie en aanmelden naar waddenvereniging.nl/ledenraad
Wild!
De Waddenzee, onze laatste echte wildernis. In de voorjaarseditie van WADDEN volgen we de oerkrachten die de waddennatuur vormgeven en kijken we hoe wild het waddenleven wordt als de lente zich aandient.
We komen ook op plekken zonder postcode
De Waddenvereniging komt op voor de rust, ruimte en ruige natuur van de Wadden. Voor meer rust voor vogels en vissen, meer actie tegen vervuiling en mijnbouw en meer ruimte voor biodiversiteit. En ook voor schoon water. Bijvoorbeeld met project CleanUpXL, waarmee we 800.000 kilo troep van de bodem van de zee opruimen. Voor een prachtig, rijk, uniek Waddengebied waar we met z’n allen zo van houden.
Dankzij onze deelnemers kregen 176 goede doelen dit jaar een bijdrage. Samen met deze organisaties werken we aan een recht vaardige, groene en gezonde wereld. De afgelopen vijf jaar ontving de Waddenvereniging een bijdrage van € 4,4 miljoen. Sinds de oprichting van de Postcode Loterij in 1989 hebben we al € 8 miljard aan goede doelen kunnen schenken
Samen voor een betere wereld: postcodeloterij.nl