WADDEN maart 2018 - jaargang 53

WADDEN PRIJS: € 2,50 JAARGANG 53, MAART 2018

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

Elke

vis

De stille zee Waar zijn de vissen gebleven?

telt

Bodembewoners Bot, schol, tong en andere platvissen

De smaak van de Wadden Scheermessen als lunch

Vanaf 2 december kunt u stemmen op de kandidaten voor de ledenraad.

Op waddenvereniging.nl/ledenraad stellen zij zich voor.

Vissen zijn een onmisbare schakel in het voedselweb van een gezonde Waddenzee.

Maar het gaat niet goed met de visstand in de Waddenzee. Actie is nu nodig.

Onderzoekers zien grote veranderingen in de visstand van de Waddenzee. Sinds 50 jaar worden dagelijks vissen gevangen in de onderzoeksfuik van het Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee op Texel. Hieruit blijkt dat het aantal vissen afneemt en dat de vissen steeds kleiner worden.

Het gemiddelde gewicht per vangst is nog maar 10% ten opzichte van vijftig jaar geleden.

We kunnen de vissen echt niet missen!

Help ons, zodat wij ervoor kunnen zorgen dat de oorzaken van de lage visstand worden achterhaald en maatregelen worden genomen om deze te verbeteren. Geef voor een robuuste Waddenzee.

Steun onze actie op elkevistelt.nl

Ga nu naar ELKEVISTELT.NL

INHOUD Onzichtbare vis

Visjes Het lekkerste visje dat ik ooit at, vingen we vanaf het strand van Vlieland.

We staken pieren op het wad en schoolvriend Jan, die er verstand van had, gooide zijn werphengel uit. Twee middelgrote platvissen wisten we buit te maken, die we voor de tent op een gaspitje klaarmaakten voor consumptie.

Ruim veertig jaar na deze culinaire wadbelevenis is er iets aan de hand met de visstand in de Waddenzee. Alles wijst erop dat de hoeveelheid vis dramatisch is gedaald.

Vandaar dat de Waddenvereniging is gestart met de actie waddenvis: Elke vis telt!

Uit de interviews in dit nummer blijkt dat veel gebruikers de vis hebben zien verdwijnen uit de Waddenzee. Een zorgwekkende ontwikkeling gezien de cruciale rol die de vis speelt in het voedselweb van de Waddenzee.

Een van de maatregelen voor een gezonde visstand is het voor trekvissen herstellen van de mogelijkheid om onbelemmerd van en naar zoetwater te zwemmen. De Vismigratierivier bij Kornwerderzand op de Afsluitdijk is daar een voorbeeld van. Dit project staat centraal in het daar nieuw te openen beleefcentrum. Het belang van een goede vismigratie in de internationale Waddenzee komt ook ter sprake tijdens de 13e trilaterale regeringsconferentie over de Waddenzee op 17 en 18 mei in Leeuwarden.

Naast de nodige aandacht voor de vissen van de Waddenzee hebben we ook plek ingeruimd voor verenigingszaken. We stellen het nieuwe Wadledenberaad voor en starten met een serie over de opleiding tot wadgids van onze Werkgroep Excursies.

LIDEWIJ KEMME

Hans Revier Hoofdredacteur

Zoekplaat

Doe mee en zoek de vis in de Waddenzee! De school sprot die net voorbijzwemt, maakt het lastig. Kun jij de driedoornige stekelbaars, de adderzeenaald en drie zandspieringen vinden? Hun naam is al een hint.

Er zijn ook 17 garnalen en 11 kwallen, maar waar?

Tot slot, zie je de drie wulken en drie kokkels?

14

08

24 04 Waar zijn de vissen?

Drie ervaringsdeskundigen over de visstand in de Waddenzee 08 Afscheid van Arjan Oud-directeur Arjan Berkhuysen over 7 jaar Waddenvereniging 14 Een blik onder water Werken aan een visrijke zee 18 Afsluitdijk Wadden Center Bezoek én ervaar het nieuwe beleefcentrum op de Afsluitdijk 27 Vijf miljoen voor Vismigratierivier Nationale Postcode Loterij verrast Waddenvereniging 28 K laar voor de start Dit zijn ze: het Wadledenberaad!

32 Een, twee, drie, vier…

Vissen tellen is een vak

40

RUBRIEKEN 11 Deining Actie, actualiteit en nieuws 17 Waddenshoppen 23 Wad4U Haaien & spookkreeftjes 30 De smaak van de Wadden Scheermessen op tafel 40 Waddenleven Platvissen: leven in het zand 42 Geniet Wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips, wandelen en meer 46 WAD500 Ondernemers verzilveren kansen deze keer: Friederike Liebmann 47 Colofon

- NIEUW 36 Zo word je wadgids Deel 1: ‘Hallo, ik ben Tom’ 38 Waddenstad Leeuwarden…

De 13e regeringsconferentie tussen Nederland, Duitsland en Denemarken

FOTO GROOT: EEN SCHOOL KOORNAARVISJES, JELGER HERDER FOTO'S KLEIN: ROY VROUWENVELDER, JELGER HERDER, MERLIJN TORENSMA

WADDENmagazine 1-2018 1-2017 3

ACTUEEL

ROY VROUWENVELDER

De

zee

De visstand in de Waddenzee is sterk gedaald. Volgens sommige schattingen is nog 10 procent over van wat er ooit was.

Een beroepsvisser, een ecoloog en een sportvisser vertellen wat zij ervaren.

TEKST: MARCUS WERNER

4

NIOZ

Henk van der Veer MARIEN ECOLOOG

‘Eén tiende van de vroegere visstand vind ik een moeilijk getal’, zegt marien ecoloog Henk van der Veer van het Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ). Al ruim dertig jaar is hij betrokken bij het visonderzoek aan het NIOZ. Met de zogeheten ‘NIOZ-fuik’, een vaste nettenopstelling, worden sinds 1960 vissen gevangen in het Marsdiep, de belangrijkste aan- en afvoerroute van Waddenzeewater. Van der Veer: ‘Het geeft een indruk van de vissenbevolking van de Waddenzee. Kijk je naar het totale gewicht van de vangst dan klopt het ongeveer.’

Hetzelfde beeld geven jaarlijkse bemonsteringen van bodemvissen in verschillende delen van de Waddenzee met achter een boot getrokken netten. ‘Maar dat is vergeleken met de zestiger jaren. Ten opzichte van de periode 1980-1990, toen de visstand een dieptepunt bereikte, gaat het de goede kant op. Het is maar waarmee je vergelijkt, dat wordt vaak vergeten in de discussie.’ Duidelijk is volgens Van der Veer dat de visstand in de Waddenzee grondig is veranderd. Zo is de zogeheten ‘kinderkamerfunctie’ voor platvissen sterk verminderd. ‘Pasgeboren schollen zie je nog wel. Maar een- en tweejarige schollen, die vroeger in de Waddenzee verder opgroeiden,

blijven nu op de Noordzee.’ Ook de puitaal, die van koud water houdt, lijkt weg te trekken.

Volgens de marien ecoloog is niet meteen sprake van een ‘ongezonde’ visstand: ‘Er zijn geen zieke vissen of andere tekenen van een slecht leefmilieu.’ Eerder lijkt het ‘systeem’ Waddenzee te zijn veranderd, aldus Van der Veer. ‘Het krijgt de visstand die daarbij past.’ Achter die verandering schuilt een samenspel van mogelijke oorzaken. ‘Denk aan de vernieling in het verleden van voor vissen belangrijke bodemstructuren als schelpenbanken door de visserij. Of zandsuppleties die om de zoveel jaar bodemdieren bedelven.

De opwarming van het zeewater. Het verdwijnen van grote oppervlakten kinderkamergebied door de afsluiting van Zuiderzee en Lauwerszee.’

Ook kan de grotere bevolking visetende zeehonden en aalscholvers een rol spelen. ‘Onderzoek is nodig om al die zaken uit te pluizen.’

‘De huidige visstand past bij deze Waddenzee’ WADDENmagazine 1-2018 5

Rens de Jong SPORTVISSER

Dat er de laatste twintig, vijfentwintig jaar flinke veranderingen gaande zijn in de visstand van de Waddenzee, merkt ook sportvisser Rens de Jong uit Hippolytushoef in Noord-Holland.

De inmiddels gepensioneerde leraar wis- en natuurkunde vist al sinds zijn vijftiende in de Waddenzee. Als jongen stond hij met een vaste bamboestok met spiering als aas bij de sluizen in de Afsluitdijk bij Den Oever - en met hem vele anderen: ‘Je ving toen in drie uur tijd zó twintig grote botten.’

Sindsdien is De Jong altijd blijven zeevissen, nu met werphengel, vaak in wedstrijden waarin twee hengelaars vanaf een visbootje binnen een bepaalde tijd het grootste gewicht aan vis proberen binnen te halen. In de wedstrijden van de zeevisvereniging ’t Kuitje, waarvan hij sinds de oprichting in 1986 lid is, was twintig jaar geleden vijftien kilo vis per boot geen uitzondering. In de laatste wedstrijd van ’t Kuitje, najaar 2017, werd door tien boten 6,5 kilo in totaal gevangen. Vissoorten die zeevissers graag vangen, verdwijnen. ‘Een kabeljauw heb ik vijftien jaar niet aan de haak gehad in de westelijke Waddenzee. Mijn laatste schol was vijf jaar geleden, een kleintje maar.’ Wijtingen worden nog wel gevangen. ‘Maar

6

enigszins grote bijna niet meer.’ Ook de platvissen bot en schar worden nog gevangen, maar zijn schaarser en ook kleiner, weet de zeevisser. ‘Puitaal, geep en tong lijken zelfs helemaal verdwenen.’

Ook De Jong vermoedt dat de achteruitgang van de visstand te maken kan hebben met minder voedsel: ‘Vroeger hing je vislijn vol slierten zeewier, dat is niet meer. Tussen dat wier leven de kleine krabbetjes en kreeftjes die voedsel zijn voor vissen.’ Door de verzanding en het mindere slib is het Waddenzeewater helderder geworden: ‘Daar houden bijvoorbeeld botten niet van.’

Hoewel door leden van ’t Kuitje onlangs weer flinke aantallen makrelen werden gevangen en de paling lijkt terug te komen, is het zeevissen in de westelijke Waddenzee veel minder aantrekkelijk geworden, vertelt De Jong. ‘Het ledenaantal van ’t Kuitje daalde al van zeshonderd naar onder de vierhonderd.’

‘Mijn laatste schol was vijf jaar geleden, een kleintje’

ACTUEEL

Barbara GeertsemaRodenburg BEROEPSVISSER

Barbara Geertsema-Rodenburg en haar man vissen met hun schip de TS 31 ‘Internos’ al zo’n twintig jaar op het oostelijke wad met ‘staand want’. Dat zijn langwerpige netten die stilstaan in het water, met grote mazen waarin alleen vissen blijven steken die groot genoeg zijn. Met deze duurzame vistechniek vangen zij zeebaars en harder, flinke en smakelijke vissen. Tot een jaar of vijf geleden leverden de harder- en zeebaarsvangsten een goede broodwinning, vertelt Barbara Rodenburg: ‘We moesten er wel hard voor werken, wekelijks vier etmalen ononderbroken vissen op het wad.’ Intussen zijn de vangsten zo teruggelopen, dat het staand want vissen niet meer rendabel is. ‘We leggen ons nu meer toe op oesters rapen. We varen nog maar één tij per week het wad op, soms twee, en we openden een visrestaurant in de haven van Lauwersoog.’

Naar de redenen voor de achteruitgang kan Rodenburg alleen gissen: ‘We zien nog steeds de algenmatten waar harders van grazen, maar graassporen zijn er nauwelijks.’ De lagere visstand kan te maken hebben met het zandiger en ondieper worden van delen van Waddenzee, denkt ze. De ‘zandhonger’ na

de afsluiting van het IJsselmeer en Lauwersmeer bestaat nog steeds. Ze vervolgt: ‘Harders zijn erg gevoelig voor lawaai. Misschien vluchten zij voor de toenemende onrust langs de kust, met al die snelle boten en de ontwikkelingen met windmolens. Harders hebben een hekel aan zeehonden en die zijn er ook steeds meer.’ Voor zeebaarzen zou vooral minder voedsel een rol kunnen spelen, denkt Rodenburg. Door de zeesla, die steeds meer op het wad is te vinden en de toename van schelpdieren zouden er weleens minder voedingsstoffen kunnen overblijven voor het plankton, gegeten door de prooivissen van zeebaarzen. ‘Dertig jaar is alle aandacht uitgegaan naar het waddenleven boven water, de vogels en zeehonden.

Hoog tijd dat er meer wordt gekeken naar het leven onder water en wat daar aan de hand is.’

‘We leggen ons nu meer toe op oesters rapen’ WADDENmagazine 1-2018 7

INTERVIEW

AFGEZWAAIDE DIRECTEUR ARJAN BERKHUYSEN:

‘Nee is niet genoeg’ 8

Met een symbolische duik vanaf de Afsluitdijk op nieuwsjaarsdag nam Arjan Berkhuysen afscheid van de Waddenvereniging.

Op Terschelling blikt hij terug op zijn bijna zeven jaar als directeur. Waar is hij tevreden over, wat had beter gekund?

TEKST EN FOTO'S: ANNEMARIE BERGFELD

Voor zijn afscheidsinterview met WADDENmagazine kiest Arjan Berkhuysen een locatie aan de noordkant van de Waddenzee, zijn favoriete plek op Terschelling. Zo’n 400 meter uit de kust bij Hoorn beheert hij samen met negen andere Terschellingers een takkenfuik. In voor- en najaar legen zij de traditionele fuik van elzen- en wilgentakken dagelijks; aantallen, soorten en formaten worden aan onderzoeksinstituut NIOZ doorgegeven. ‘Er zit nooit veel in’, zegt Berkhuysen enigszins gelaten terwijl hij in een potdichte mist de fuik probeert te vinden. ‘Het zijn vooral krabben, en de vissen die we er wel aantreffen zijn meestal klein.’ Hij noemt de fuik een voorbeeld van samenwerking vanuit het hart. ‘We doen dit met een clubje van bewoners, natuurbeheerders en wetenschappers, vanuit de liefde voor het wad. Voor échte verandering zijn passie en samenwerking de belangrijkste elementen.’

Toen Berkhuysen in 2011 bij de Waddenvereniging aantrad, miste hij soms de passie. ‘Het was wat stilletjes. Ik weet nog dat trekvogelecoloog Theunis Piersma ons toen ‘een ambtenarenclub’

noemde. Dat is het niet meer. Ik durf te zeggen dat de vereniging er nu stevig voor staat.’

‘Ik stond te dansen’ Het zicht is nihil, maar de fuik is gevonden. Rondom ganzen en scholeksters.

Niet te zien, des te beter te horen. ‘Wat een plek, hè?’, glundert Berkhuysen. ‘Ik heb mensen altijd zoveel mogelijk meegenomen naar plaatsen als deze. Ik kan rapporten schrijven tot ik een ons weeg, maar het werkt beter als ik politici met eigen ogen kan laten zien dat het wad het waard is om goed te beheren.’ Vijf jaar lang lobbyde hij in Den Haag voor één beheerautoriteit voor de Waddenzee in plaats van de versnippering van nu, met veertien verschillende beheerders die elk ‘hun eigen ding’ doen. Afgelopen herfst werd in het regeerakkoord opgenomen dat die autoriteit er gaat komen.

‘Daar ben ik waanzinnig trots op. Toen ik dat hoorde, stond ik echt te dansen.’

Een ander doel dat tijdens zijn directeurschap werd bereikt, was het tegenhouden van gaswinning boven Terschelling en Schiermonnikoog. Terwijl hij stukken plastic uit de takken lospeutert en

moppert op ‘die rotballonnen’, vervolgt hij: ‘Gaswinning tegenhouden leek zeven jaar geleden niet mogelijk, maar we hebben het voor elkaar gekregen. Mét de bewoners, dat zeg ik er nadrukkelijk bij.

Dat heeft het verschil gemaakt. Door samen op te trekken, kregen we dit onderwerp veel duidelijker bij pers en politiek op de kaart.’

‘ Weten wat je wél wilt’ En dan is er nóg een mooi staaltje van partnerschap dat tot resultaat leidde.

Onder aanvoering van de Waddenvereniging werkten natuurclubs, provincies en gemeenten samen met Sportvisserij Nederland aan de ontwikkeling van de Vismigratierivier in de Afsluitdijk. Komend jaar gaat de eerste schop de grond in voor een permante doorgang voor trekvissen. ‘Daar ben ik ook heel trots op.

Vanwege de brede samenwerking, maar ook omdat er een positieve boodschap achter zit. Lang zijn we als Waddenvereniging vaak tégen van alles geweest, maar voor echte verandering moet je ook weten wat je wél wilt. We hebben de afgelopen zestig jaar geleerd dat we de aarde aan het verpesten zijn. Met dit WADDENmagazine 1-2018 9

INTERVIEW soort projecten laten we zien dat we haar ook kunnen verrijken, in dit geval door de visstand te verbeteren.’

‘Zoutwinning is absurd’ Verrijking en een positieve aanpak, dat is ook wat Berkhuysen in zijn nieuwe baan voorstaat. En hij gaat door op het onderwerp vismigratie. Sinds 1 januari is hij directeur van de World Fish Migration Foundation, een pas opgerichte organisatie die het belang van vismigratie wereldwijd onder de aandacht wil brengen en bestaande initiatieven aan elkaar gaat koppelen. Maar nog even terug naar de afgelopen zeven jaar. Want er waren vast ook zaken die minder gesmeerd liepen?

W EN SE N ‘Nee is niet genoeg’, wil Arjan Berkhuysen de Waddenvereniging graag meegeven voor de toekomst.

‘Onlangs las ik het boek met die titel van activiste Naomi Klein.

Heel inspirerend. Wil je echt verandering, zegt zij, dan moet je die stap verder zetten. Ik hoop dat we doorgaan met benoemen wat we wél willen en dat we de mensen in het s gebied daarin meenemen. En ik wen dat we flink de vinger aan de pols houden in Den Haag. De beheerautoet riteit moet er komen, er moet budg die dat jk voor zijn en het is belangri bemand wordt door mensen met hart voor het wad.’

10

‘Zeg maar mislukt. Ik dacht dat we de zoutwinning onder het wad konden verhinderen. We hebben het ministerie van alle mogelijk informatie voorzien, maar toch is er een vergunning afgegeven. Ik vind het absurd. Zoutwinning doet de bodem dalen en dat is het tegenovergestelde van wat je wilt bij de voorziene zeespiegelstijging.

Hier maak ik me echt zorgen over.’

Wad als passie Maar liever kijkt de afgezwaaide directeur vooruit, want hij weet ook hoe snel dingen kunnen veranderen. ‘Vijftig jaar geleden waren de Waddenvereniging en de inwoners van Holwerd met elkaar in gevecht over inpoldering van de kwelders. Nu wil het dorp met het project Holwerd aan Zee de Waddenzee naar binnen halen. In 2015 vierden we zelfs ons 50-jarig jubileum in Holwerd en stelden de dorpelingen hun huizen open voor onze gasten.’

De band tussen vereniging en bewoners van het waddengebied is de laatste jaren

sowieso hechter geworden. ‘Wij werden lang gezien als ”die mensen uit de Randstad die even komen vertellen hoe het hier moet.” Wat we niet moeten vergeten is dat we een gezamenlijke passie hebben: het wad. Als je begint op het punt waar je elkaar kunt vinden, dan kom je wel dichter bij elkaar. We zijn er nog niet, maar ik was heel blij dat een eilander op mijn afscheidsreceptie zei dat veel van de Terschellingers zich weer in de Waddenvereniging kunnen herkennen.’

Ondertussen is de mist opgetrokken, de dijk van het eiland weer zichtbaar. Met de verzamelde plastic rommel in de hand zoekt Berkhuysen het eiland weer op.

Maar eerst nog even een selfie, met het wad op de achtergrond. De foto gaat meteen op Twitter, met een tekst die geen nadere uitleg behoeft: ‘Waarom ik hier wil blijven wonen.’ Geen directeur meer, maar de liefde voor de Wadden wordt er niet minder om.

www. wadden vereniging .nl

Deining

TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER, TESSA VAN BUSSEL, JOJANNEKE DRIJVER, ESTER KUPPEN, HANS REVIER

RENATE DE BACKERE

De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied.

Vaker waddennieuws ontvangen? Een abonnement op de digitale nieuwsbrief is gratis: www.waddenvereniging.nl.

WANDEL DE ZONSOPGANG TEGEMOET Op 27 mei 2018 gaan de Werelderfgoedweken van de Waddenvereniging weer van start, te beginnen met een onvergetelijke nachttocht over het wad. Tijdens de wadlooptocht Ameland by Night wandel je met de Waddenvereniging in drieĂŤnhalf uur tijd in het holst van de nacht van Holwerd naar

Ameland. Eerst is er volledige duisternis, daarna wordt het geleidelijk licht en ben je getuige van een langzaam ontwakend wad.

Deze oversteek is voor sportieve avonturiers: ervaring met wadlopen is echt een vereiste. Meer dan twintig Werelderfgoedexcursies staan er tot en met september

op het programma. Van een ontspannende zeiltocht tot een kennismaking met de rijke historie van de Waddenzee. Kijk voor een volledig overzicht op: www.werelderfgoedweken.nl. Boek voor 15 april een excursie naar keuze en profiteer van 15% vroegboekkorting.

WADDENmagazine 1-2018 11

HENK POSTMA

Deining

In een brief bij ons vorige magazine vroegen wij uw aandacht voor het belang van speciaal opgeleide vrijwilligers die kunnen helpen bij het vangen, opvangen en schoonmaken van vogels na een olieincident in de Waddenzee. Het Unesco

Werelderfgoed Waddenzee ligt namelijk aan een drukke scheepvaartroute. Een incident met olie in zee is dan niet ondenkbeeldig. Een kleine hoeveelheid olie leidt al tot veel slachtoffers onder de tienduizenden vogels in het waddengebied. Met goed opgeleide vrijwilligers kunnen we snel in actie

BIERBON

In de vorige editie van het WADDENmagazine besteedden we in de rubriek ‘Smaak van de Wadden’ aandacht aan het prijswinnende speciaalbier van Brouwdok uit Harlingen. Met een kortingscode kon je bij een onlinebestelling zelf de proef op de som nemen. Helaas waren er problemen met de website.

Daarom in dit magazine een herkansing met deze klassieke kortingsbon. In mei 2018 gaat het proeflokaal van Brouwdok aan de Nieuwe Willemskade 5 in Harlingen Haven na een verbouwing weer open. Op vertoon van deze bon ontvang je in de maanden mei t/m juli eenmalig 10% korting op een biertje.

12

komen. Tot nu toe hebben meer dan 1.500 leden en donateurs gehoor gegeven aan onze oproep. Hartelijk dank daarvoor! Om te starten met de opleiding is er nog een bedrag nodig van € 5.000. Helpt u mee?

Elke bijdrage is van harte welkom. Ga naar www.waddenvereniging.nl/olievogels.

MERLIJN TORENSMA

OLIEVOGELS HELPEN

HET WAD VOLGENS…

medewerkers van de Waddenvereniging over wat hun bezighoudt

‘Ik heb hart voor de Wadden en vroeg me af of ik eens iets voor jullie kan doen?’ Die vraag krijgen wij geregeld. Het antwoord is ja, je kan ons helpen! Vind je het leuk om foto’s te maken, social mediaberichten te delen of om je handen uit de mouwen te steken tijdens activiteiten? Sluit je dan aan als vrijwilliger bij de Waddenvereniging. We zijn op zoek naar helpende handen bij activiteiten in het gebied, maar ook naar vrijwilligers die ons online willen ondersteunen. Een vrijwilligersfunctie waarbij je zelf kan bepalen hoeveel tijd je wilt investeren. Meer informatie: www.waddenvereniging.nl/vacatures. Op deze pagina kun je je ook aanmelden.

KAMERMEERDERHEID VOOR BEHEERAUTORITEIT WADDEN De ministers Schouten (LNV) en Van Nieuwenhuizen (IenW) willen vaart maken met het realiseren van één beheerautoriteit Wadden.

De komende maanden wordt er een verkenning uitgevoerd voor de invulling. In de commissievergadering van de Tweede Kamer benadrukten vrijwel alle partijen het belang van de beheerautoriteit.

Dik-Faber (CU) vroeg de minister om te bekijken hoe de Noordzeekustzone, die zeer belangrijk is voor de Waddenzee, ook betrokken kan worden. De minister zegde dit toe. De beheerautoriteit zal zich in ieder geval bezighouden met natuur, visserij en water. Van Tongeren (GroenLinks) en De Groot (D66) vroegen daarbij aandacht voor de rol van de autoriteit bij de gas- en zoutwinning in het waddengebied.

Na de zomer komen de ministers met een voorstel over de beheerautoriteit. Het is de bedoeling dat deze in 2019 van start gaat. Voorafgaand aan het Kameroverleg organiseerden de Waddenvereniging en de andere natuurorganisaties voor de Kamerleden een ‘Masterclass Wadden’. Drie experts vertelden over de belangrijkste ontwikkelingen in de Waddenzee en de natuurorganisaties presenteerden Waddenappèl, naar een verrijkend en samenhangend Waddenbeheer.

Het boekje geeft de visie weer van de samenwerkende natuurorganisaties op het beheer van de Waddenzee. Het is te downloaden op www.waddenvereniging.nl/werelderfgoedmoetbeter.

ANNE-MARGRIET VERHEIJ

Helpende handen gezocht

Internationaal lobbyist HERMAN VERHEIJ gaat bijna met pensioen.

• Leeftijd: 65 • Burgerlijke staat: gehuwd • Opgeleid als: politicoloog • Woont in: Lelystad

‘Je moet vooruit durven kijken’ ‘In 2002 werkte ik voor ecooperation, een organisatie die zich bezighield met de uitvoering van duurzame ontwikkelingsverdragen. Maar toen daar, door politieke besluitvorming, een eind aan dreigde te komen heb ik bij de Waddenvereniging gesolliciteerd op de functie van internationaal medewerker. Ik ben nu, als adviseur van het Wadden Sea Board, betrokken bij het trilateraal overleg van Nederland, Duitsland en Denemarken over de bescherming van de Waddenzee, ben lid van het internationaal Wadden Sea Forum en was jarenlang voorzitter van de Seas at Risk Federatie (samenwerkingsverband van zeemilieu-organisaties).

Verder houd ik me bezig met de politieke lobby in Nederland. Ontzettend leuk om Kamerleden bij weer en ontij de Waddenzee te laten zien. Voor mijn overstap kende ik de Waddenzee en de Waddenvereniging al goed. Met mijn gezin heb ik veel gezeild op het wad en daarover al in de jaren tachtig een artikel voor het Waddenbulletin geschreven. En als ambtenaar op het ministerie van VROM was ik betrokken bij de subsidies voor de Waddenvereniging.

Het leuke van mijn werk is dat je kunt zien waarover je het hebt. Op het ministerie waren het vaak hele abstracte concepten waar aan je werkte. De klimaatverandering en hoe daarmee om te gaan is voor mij de belangrijkste uitdaging waar de Waddenvereniging voor staat. Je moet je dan een beeld durven te vormen hoe de Waddenzee er over honderd jaar uit zal zien. In dit verband is het absoluut noodzakelijk dat de vereniging haar internationale werk voortzet en we kunnen leren hoe andere landen daarmee omgaan.’

WADDENmagazine 1-2018 1-2017 13

3D-illustratie van de onderwaterwereld in de Waddenzee, gemaakt door Sayo Studio in opdracht van de Waddenvereniging en Programma naar een Rijke Waddenzee.

Naar een visrijke Waddenzee

14

ACHTERGROND

De Waddenzee is een bijzondere plek. Duizenden mensen genieten van de stilte, de ruimte en de overweldigende natuur.

Grote hoeveelheden vogels en zeehonden zijn voor iedereen zichtbaar, maar hoe ziet het leven er onder water uit?

TEKST: LIES VAN NIEUWERBURGH & MARRIT VAN DEN AKKER WADDENmagazine 1-2018 15

ACHTERGROND Ook in de Waddenzee draait het om eten en gegeten worden. De reeks van voedselrelaties wordt ook wel voedselweb genoemd. De illustratie op de vorige pagina toont het huidige onderwaterleven van de Waddenzee en laat zien dat het op dit moment een eenvoudig ecosysteem is. Garnalen, krabben en zeesterren domineren. Deze soorten zijn de opruimers binnen het voedselweb van de Waddenzee en worden zelf nauwelijks gegeten. In de huidige Waddenzee komen weinig vissen en toppredatoren voor. Daarmee zit de Waddenzee op dit moment op minder dan een derde van zijn potentiĂŤle rijkdom.

Vis is een belangrijke schakel binnen het voedselweb van de Waddenzee, net als

schelpdieren, zeegras en wormen. Veel vissen in verschillende soorten, maten en leeftijden maken het voedselweb complexer, rijker en sterker. Herstel van deze visstand is daarom een belangrijk speerpunt, want een complex voedselweb is robuust en kan tegen een stootje. Daarmee is het systeem ook in staat om menselijk gebruik op te vangen.

Onderzoek is nodig Er is gebrek aan kennis over het hoe, wanneer, waar en waarom vis de Waddenzee gebruikt. Daarom weten we ook niet goed welke maatregelen bijdragen aan herstel van de visstand. Er is al decennia lang onderzoek gedaan naar wadvogels en zo

kunnen we bouwen op kennis waarmee we de rol van de Waddenzee (flyway) kennen.

Voor vogels is de Waddenzee een plek voor voedsel en herstel gedurende de vogeltrek. Maar ook vissen migreren in de Waddenzee om hun jongen te laten opgroeien, op weg naar zoet water om te paaien of voor voedsel.

Het onderzoek en de monitoring van vis loopt sterk achter bij de vragen die er leven. Door meer onderzoek te doen naar vis en de rol van de Waddenzee voor verschillende vissoorten wordt duidelijk welke beschermings- en herstelmaatregelen nodig zijn om het voedselweb weer robuust en sterk te maken.

14

15

1 4

8

13

16

9

17 3

10

5 7

12 18

6

11

19 2 11

Op de illustratie op de vorige pagina zien we de belangrijkste elementen in een gezond voedselweb van de Waddenzee.

1 dijk vasteland 2 wadbodem met slijkgapers

en zwaardschedes

16

10 zeegras met school haring en zeenaalden 11 wadpier 12 krab

3 school harders

13 mosselzaadinvangtinstallaties

4 zandplaat met zeehonden 5 mosselbanken

14 dierlijk plankton 15 plantaardig plankton

6 paling en puitaal

16 eilandkwelder met lepelaar

7 rog en schol

17 zeebaars

8 bruinvis

18 stekelbaarsjes

9 eidereend

19 kabeljauw

Ecologie & Landschap

WADDENmagazine 2-2017 17

JELGER HERDER

Fint, een bedreigde vissoort die paait in zoet water

FEDDES/OLTHOF

Impressie van de coupure door de Afsluitdijk

18

FEDDES/OLTHOF

ACHTERGROND ACTIEF

24 EN 25 MAART: FEESTELIJKE OPENING AFSLUITDIJK WADDEN CENTER

Meer dan een dijk Het Afsluitdijk Wadden Center wordt dé toegangspoort tot de nieuwe Afsluitdijk en Vismigratierivier. Journalist Frank Petersen merkt dat de dijk nieuw elan heeft gekregen.

TEKST: FRANK PETERSEN EN JOJANNEKE DRIJVER

De zeeprik zuigt zich vast in de huid van andere vissen WADDENmagazine 1-2018 19

JELGER HERDER

Het beleefcentrum met uitzicht op het IJsselmeer.

stormen moet de bestaande dijk aangepast worden. Kranendonk: ‘De dijk wordt niet verhoogd, maar versterkt. Dat doet Rijkswaterstaat. Ook komen er nieuwe sluizen. Vanuit de overheid is ruim 800 miljoen euro beschikbaar om de Afsluitdijk geschikt te maken voor de toekomst. Dat is de basisgedachte achter het idee voor een nieuwe Afsluitdijk.’

Verwondering door algen Omdat er toch al zoveel moet gebeuren willen Rijk en provincies ook meteen iets maken waardoor bezoekers meer informatie krijgen over de Afsluitdijk, die een roerige geschiedenis kent op de grens tussen IJsselmeer en Waddenzee. ‘Dat lukt niet door alleen verhalen over de dijk, het meer en de zee van A tot Z te vertellen’, is de stellige overtuiging van Kranendonk. ‘Bezoekers moeten de gelegenheid krijgen om te ontdekken, mee te maken en ondergedompeld te worden. Op die manier breng

je de boodschap over. Daarbij gaat het niet alleen over de geschiedenis en het verzet van vissers tegen de aanleg van de dijk, maar ook over de nieuwe projecten zoals energieprojecten, de Vismigratierivier en wat er nog meer te beleven is in NoordHolland en Friesland.’

Bouw zelf een vismigratierivier Nieuwe belevingen kwamen er deze winter al. Ineens waren de gebouwen bij de grote spuisluizen omgetoverd tot een reflecterende lichtpoort; er waren lichtgevende algen te zien in de duisternis van de oude kazematten bij Kornwerderzand. En het werkt! Mijn kinderen vragen na het passeren van de lichtpoort waar die betonnen dingen eigenlijk voor zijn. En ze raakten verwonderd door de installatie met lichtgevende algen op een koude winteravond.

Ineens spraken we over de dijk en al dat water links en rechts van ons.

Op 22 maart wordt het Afsluitdijk Wadden

FEDDES/OLTHOF

De Afsluitdijk ken ik al tientallen jaren.

Vanaf de weg zie je alleen het zoete water van het IJsselmeer. De zoute Waddenzee zie je pas wanneer je boven op de dijk bent. In de zomer zwemmen mijn kinderen in het ondiepe deel van het IJsselmeer bij Kornwerderzand. Toch denk ik verder nooit na over de Afsluitdijk. Ook praat ik er nooit over. De opening dit voorjaar van het nieuwe Afsluitdijk Wadden Center moet dit gaan veranderen.

‘Jaarlijks komen 300.000 bezoekers naar de Afsluitdijk’, vertelt Bert Kranendonk.

Voor deze en vooral al die toekomstige bezoekers uit vele landen, bedacht hij een inspirerende manier waardoor er meer over de Afsluitdijk gedacht en gepraat kan worden. Kranendonk is specialist in het ontwikkelen van ‘belevingen’ en werd nauw betrokken bij de modernisering van de Afsluitdijk. Reden: de Afsluitdijk is niet sterk genoeg voor de toekomst. Met een hogere zeespiegel en mogelijk zwaardere

FASCINERENDE VIS Een beleving toevoegen aan de Vismigratierivier bij Kornwerderzand, dat was de opdracht van de initiatiefnemers en samenwerkingsverband De Nieuwe Afsluitdijk. Landschapsarchitect en kunstenaar Bruno Doedens (bureau SLeM) vertaalde dit naar een concept dat bezoekers en toeristen het onbekende, maar fascinerende verhaal van migrerende vissen vanuit 20

verschillende invalshoeken laat beleven. De Blije Vis, onder meer te zien in een installatie van grote roestvrijstalen vissen in de rivier, wordt hierbij ingezet als verhalenverteller. Het beleefconcept bestaat uit vier met elkaar verbonden onderdelen: de coupure oftewel het ‘gat’ in de Afsluitdijk, twee kazematten, het Blije Vissenveld en tijdkijkers. Alle vier belangrijk

voor het overbrengen van het verhaal van de Vismigratierivier als je er fysiek rondwandelt. De coupure vertelt samen met twee beschikbaar gestelde kazematten (bunkers) het verhaal van twaalf vissoorten en het belang van vismigratie voor het waddensysteem.

Dit beleefconcept is financieel mogelijk gemaakt door een extra projectbijdrage van de Nationale Postcode Loterij.

ACHTERGROND ACTIEF

FEDDES/OLTHOF

Speciaal welkom voor leden!

JELGER HERDER

Opgang naar terras

FEDDES/OLTHOF

Driedoornige stekelbaars

PUBLIEKSDAGEN AFSLUITDIJK WADDEN CENTER Op 24 en 25 maart is de feestelijke opening van het Afsluitdijk Wadden Center. Het wordt dé toegangspoort tot de nieuwe Afsluitdijk en Vismigratierivier.

Daarmee is het Wadden Center ook een belangrijk vertrekpunt voor de activiteiten van de Waddenvereniging voor de vis(migratie). Onze leden willen wij hier graag bij betrekken. Als lid krijgt u de unieke kans om het nieuwe beleefcentrum als eerste te bezoeken. Wij hebben hiervoor een speciaal programma opgesteld. Bent u erbij?

Programma 24 maart en 25 maart • 10.15 - 10.30 uur: inloop • 10.30 - 11.00 uur: welkomstwoord Waddenvereniging • 11.00 - 12.00 uur: expeditie door het beleefcentrum • 12.00 - 13.00 uur: onderwaterwereld vaartocht Waddenzee Reserveer uw gratis toegangsticket via www.waddenvereniging.nl/waddencenter. Wacht niet te lang met inschrijven, want vol = vol.

WADDENmagazine 1-2018 21

Wandelpad naar kazematten

ACTIEF Center officieel geopend. ‘Een aantal van die nieuwe belevingen is gemaakt door de Waddenvereniging’, vertelt Chrisje van Ek. Zij is educatiemedewerker bij de Waddenvereniging en bezig met het opzetten van een gidsenteam, dat in het beleefcentrum aanwezig zal zijn. ‘Onze nieuwe gidsen kunnen bij de verschillende thema's in het beleefcentrum worden ingezet, zoals de Vismigratierivier, het Werelderfgoed Waddenzee en de Afsluitdijk zelf. Waar ik me nu als eerste op richt zijn de activiteiten voor scholen. Bestaande gastlessen gaan we perfectioneren en uitvoeren op de plek waar de Vismigratierivier ook echt komt.

Verder ontwikkelen we lezingen en excursies voor volwassenen en gezinnen.’

‘We gaan ook dingen laten maken die straks in de Vismigratierivier in het echt langs kunnen zwemmen of drijven. Denk aan 3D geprinte vissen, of misschien een vogelkop of zeester. Kinderen kunnen dan het programma volgen dat we kennen van de scholen in Friesland. Maar mooier is natuurlijk dat ze ter plekke naar buiten kunnen met een aantal opdrachten en hun een eigen Vismigratievier maken op een strandje vlak bij het beleefcentrum.’ Enthousiast vertelt Van Ek over alle nieuwe plannen die mogelijk zijn met het beleefcentrum als uitvalsbasis: excursies op de dijk, vaartochten over zout en zoet water en over een paar jaar het pronkstuk: de Vismigratierivier.

ELKE VIS TELT!

JELGER HERDER

Uit metingen van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) bij Texel blijkt dat de hoeveelheid vis nog maar een fractie is van wat het in de jaren zestig was.

Maar liefst 90 procent is verdwenen.

Zeebaars en tong worden nauwelijks nog gevangen. Haring en schol groeien niet langer in de Waddenzee op. Waar het ooit krioelde van de paling, zwemt nu nog maar een enkel exemplaar. Vissen zijn een belangrijke graadmeter voor de staat van de Waddenzee. Ze

22

zwemmen er letterlijk midden in. De lage visstand is een signaal dat de Waddenzee verarmt, met alle gevolgen voor bijvoorbeeld visetende vogels en zeezoogdieren. We moeten nu iets doen, voor het te laat is.

Doet u mee met onze actie? Bezoek een van onze evenementen in 2018, deel onze oproepen via social media of steun ons met een financiële bijdrage.

Elke vis telt! Kijk voor meer informatie op www.elkevistelt.nl.

EVENEMENTEN De Waddenvereniging start tijdens de opening van het Afsluitdijk Wadden Center met een actie voor de waddenvis.

Met verschillende publieksevenementen gedurende het jaar vragen we aandacht voor de lage visstand en komen we in actie.

U bent van harte welkom!

• 24 / 25 maart Opening Afsluitdijk Wadden Center Kornwerderzand • 21 april Wereldvismigratiedag Kornwerderzand • 17 / 18 mei Trilaterale regeringsconferentie Leeuwarden • 25 / 26 mei Lauwersmeerdag • Juni Start visonderzoek Eems • September Opening onderwatertentoonstelling Natuurmuseum Fryslân Leeuwarden

WAD4U Ruim baan voor de jeugd! Altijd in het hart van het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.

R: D IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAA HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOE 93 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-4936 WADDENVERENIGING POSTBUS 90, BRIEF WS IEU L WIL JE DE DIGITALE JEUGDN E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.N L NAAR INFO@WADDENVERENIGING.N ONTVANGEN? MAIL JE E-MAILADRES TEKST: LIDEWIJ KEMME

KOPJE ONDER

Gevaarlijke vissen?

Bij ons in zee zwemmen rare snuiters. Heb je wel eens van een snotolf of zeedonderpad gehoord?

Ook kun je er een slijmvis of adderzeenaald tegenkomen. En wat dacht je van een schurftvis…

Angstaanjagende namen voor ongevaarlijke vissen. In Nederland komt maar één giftige vis voor, de pieterman. Overdag ligt hij ingegraven in de bodem van ondiep water.

Laat dat nu ook bij het strand zijn. Je gaat niet dood aan de steek van een pieterman, maar het doet wel pijn en je dagje strand is naar de haaien.

Hollandse haaien Over haaien gesproken, zijn die dan niet gevaarlijk? Want ook in de Noordzee en de Waddenzee komen haaien voor. Nou, schrik maar niet wanneer je een rugvin ziet, in Nederland is nog nooit een mens aangevallen door een haai. De gladde haai heeft zelfs stompe tanden. En de hondshaai struint ’s nachts de bodem af op zoek naar krabben, schelpdieren en wormen. Zijn bek zit daarvoor aan de

onderkant van zijn kop. In het donker ruikt hij zijn prooi. Bovendien voelt hij het elektrisch veld van dieren in zijn buurt. Veel haaiensoorten baren levende jongen, maar de hondshaai legt eieren in een eikapsel. Lege kapsels kom je vaak op het strand tegen.

Wandelende ogen Platvissen leven in het zand op de zeebodem en eten daar bodemdieren als wormen en schelpdieren. Ze grazen graag de buizen af die kokkels uitsteken, hun syfon. Voor hen is een kokkelbank een lekker weiland.

Wist je dat platvissen eigenlijk op hun kant liggen? Hun ogen zitten aan één kant van hun lijf. Dat is niet vanaf hun geboorte zo. Als larve hebben ze nog aan weerskanten een oog. Langzaam groeit dan één oog naar de andere kant.

JELGER HERDER

WIKI HERDER

WAD4U duikt in de Waddenzee en ziet haaien, wandelende ogen en spookkreeftjes.

WADDENmagazine 1-2018 23

WAD4U

LIDEWIJ KEMME

Zoekplaat

Doe mee en zoek de vis in de Waddenzee! De school sprot die net voorbijzwemt, maakt het lastig. Kun jij de driedoornige stekelbaars, de adderzeenaald en drie zandspieringen vinden? Hun naam is al een hint.

Er zijn ook 17 garnalen en 11 kwallen, maar waar?

Tot slot, zie je de drie wulken en drie kokkels?

ACHTERGROND

WAD4U ONDER DE LOEP

Zeehonden eten grote vissen, die zelf weer kleinere vissen eten, of garnalen en schelpdieren.

Op hun beurt leven die van algen, wieren en bacteriën of van hele kleine diertjes en vislarven: het dierlijk plankton. Die rij van eten en gegeten worden noemen we een voedselketen.

Aan het begin van de voedselketen staan ontelbaar veel piepkleine organismen, die je met het blote oog niet of nauwelijks ziet. Nou ontelbaar… Met behulp van een microscoop kun je alle diertjes in een plasje zeewater of een stukje wadmodder tellen en dan een ruwe schatting maken voor de hele zee. Dat zal wel een getal met héél veel cijfers worden!

J VAN IPEREN

Kiezelwieren zijn plantaardig plankton (fytoplankton).

Ze hebben een hard skeletje als een doosje om zich heen en allerlei mooie vormen.

WIKI

Dierlijk plankton (zoöplankton) bestaat onder andere uit roeipootkreeftjes, borstelwormpjes, kwalletjes en vislarven.

TIP Kruip eens rond met een loep! De

WIKI

opnamen van het plankton zijn met een microscoop gemaakt. Maar ook onder een loep die bijvoorbeeld 10x vergroot ziet de wereld er al heel anders uit.

Met een loeppotje kun je niet alleen insecten bestuderen, maar ook een plasje (zee) water. Misschien zie je zo’n spookkreeftje.

26

NIEUWS

Vijf miljoen voor Vismigratierivier FEEST BIJ DE WADDENVERENIGING. GASTON VAN DE NATIONALE POSTCODE LOTERIJ OVERHANDIGT EEN CHEQUE VAN € 5.114.000,Donderdag 8 februari begon zeer verrassend. Gaston van de Nationale Postcode Loterij bracht een bezoek aan het kantoor van de Waddenvereniging om een cheque van € 5.114.000,- te overhandigen voor aanleg van de laatste kilometer van de Vismigratierivier.

Hiermee kan deze wereldwijd unieke migratievoorziening voor trekvissen door de Afsluitdijk in de meest optimale vorm worden aangelegd. Wouter van der Heij, die als marien bioloog bij de

Waddenvereniging vanaf het begin nauw betrokken is bij de Vismigratierivier, was compleet verrast: ‘Ongelofelijk en fantastisch! In 2013 was het de Nationale Postcode Loterij die met een eerste grote donatie het hele plan wist aan te jagen.

Nu, vier jaar later, leveren ze het sluitstuk van het ontwerp.’

Dankzij de deelnemers aan de Nationale Postcode Loterij is het mogelijk dat één kilometer aan de Vismigratierivier wordt toegevoegd. Twee extra slingers in het

ontwerp van de rivier creëren ideale omstandigheden voor alle passerende vissen. De coupure in de Afsluitdijk kan dan vierentwintig uur per dag open staan, zodat het getij rustig in de rivier kan doorwerken zonder dat het zoute water het zoete IJsselmeer bereikt. Dit definitieve ontwerp bootst de estuariumfunctie van de voormalige Zuiderzee het beste na en levert de meest optimale doorgang voor honderden miljoenen trekvissen. Goed nieuws voor al die soorten vis die voor hun levenscyclus en voortbestaan afhankelijk zijn van zout én zoet water.

Een bescheiden deel van de bijdrage is bestemd voor de voorlichting en ontvangst van bezoekers. Hiermee wordt de Afsluitdijk met de Vismigratierivier zowel een ecologische als toeristische trekpleister.

Bij de uitvoering werkt de Waddenvereniging nauw samen met de toekomstige beheerder van de Vismigratierivier, It Fryske Gea, het programma De Nieuwe Afsluitdijk en het Afsluitdijk Wadden Center dat eind maart open gaat. De aanleg van de Vismigratierivier start eind 2018. In 2022 moet het gereed zijn.

WADDENmagazine 1-2018 27

Belangenbewakers

WADLEDENBERAAD ENTHOUSIAST VAN START

Begin dit jaar kozen de leden van de Waddenvereniging via een internetstemming de nieuwe ledenraad.

Dit zogenoemde Wadledenberaad neemt de functie van de Algemene Ledenvergadering over.

Op 15 januari maakten de gekozen leden kennis met bestuur, medewerkers én met elkaar.

TEKST: HANS REVIER FOTO'S: HENK POSTMA

28

‘Er rust een zware verantwoordelijkheid op jullie schouders.’ Voorzitter van de Waddenvereniging Kim van Nieuwaal begint zijn welkomstwoord aan de nieuwe leden van het Wadledenberaad serieus.

‘Jullie bewaken de belangen van de leden van de Waddenvereniging. Maar het wordt ook ontzettend leuk. De Waddenzee staat in het brandpunt van de belangstelling.

De plannen voor de Vismigratierivier, het tot stand komen van één beheerautoriteit, het voornemen om gas te winnen: op al die dossiers weet de Waddenvereniging het verschil te maken. Het bestuur verheugt zich op een goede samenwerking met het Wadledenberaad.’

Ook Jan Castelein, de voorzitter van de oude ledenraad, is in zijn nopjes. ‘Het was spannend. Melden zich wel genoeg kandidaten aan, voldoen ze wel aan de door ons gewenste profielen? Maar gelukkig konden de leden van de Waddenvereniging kiezen

uit goed gekwalificeerde kandidaten en vormen de gekozen leden een mooie afspiegeling van onze achterban.’

Stem van de eilanders Tijdens de Algemene Ledenvergadering in 2017 keurden de aanwezigen een statutenwijziging goed, waardoor de formele bevoegdheden van de ledenvergadering (goedkeuring jaarverslag en financieel verslag, vaststellen begroting, verkiezing bestuursleden) komen te liggen bij een verkozen ledenraad die een goede afspiegeling vormt van de leden van de Waddenvereniging. Zo hoopt de Waddenvereniging de band met de achterban te versterken en meer gebruik te maken van het sociaal kapitaal dat in de achterban aanwezig is. Op een jaarlijks te organiseren ledendag blijft het voor de leden mogelijk om met bestuur, ledenraad en medewerkers in discussie te gaan over actuele

Om voor een goede overgang te zorgen, blijven enkele leden van de oude ledenraad voorlopig actief in het Wadledenberaad. Dit zijn: Jan Castelein, Wietske Jonker, Rosalie Mertens, Sergej Koopmans Molenveld en Gerard van Vliet. Zij zijn niet gekozen maar maken gebruik van het mandaat dat de ALV hen in 2016 gaf voor een verlengde ambtstermijn.

Het verhaal van Kees Wevers verenigingszaken.

De verkiezing van de nieuwe ledenraad, die al snel de naam Wadledenberaad kreeg, werd voorbereid door een commissie met vertegenwoordigers van bestuur, bureau en oude ledenraad. Om een goede verdeling van deskundigheid binnen het Wadledenberaad te realiseren, werden profielen opgesteld en konden tijdens de internetstemming de leden per profiel hun stem uitbrengen. De gekozen leden van het Wadledenberaad hebben dan ook een uiteenlopende achtergrond. Niet alleen is er deskundigheid op het gebied van natuurbehoud en milieubescherming, maar ook ervaring op financieel, juridisch en bestuurlijk gebied. Drie leden zijn woonachtig op de eilanden, zodat de stem vanuit het gebied ook vertegenwoordigd is. Ook zijn er diverse leeftijdsgroepen. Het jongste lid is 24, de oudste 74 jaar.

Met uitzicht op een verstilde, grijze Waddenzee maakt iedereen in het buitendijkse strandpaviljoen bij Harlingen kennis met elkaar. Maar niet nadat oprichter en erelid van de Waddenvereniging Kees Wevers de aanwezigen heeft meegenomen naar het prille begin van de Landelijke Vereniging tot Behoud van de Waddenzee. Geboeid luistert iedereen naar het verhaal over een 16-jarige jongen die, geïnspireerd door de verhalen over wadlopen, in het geweer kwam tegen de plannen voor inpoldering van het wad onder Ameland. Zijn ingezonden brief in dagblad De Telegraaf had tot gevolg dat een aantal wadliefhebbers op 17 oktober 1965 de Waddenvereniging oprichtte.

Wevers is nog steeds een fervent wadloper en is een van de weinigen die de oversteek Texel-Vlieland een aantal malen heeft gemaakt. Hij hoopt dat het Wadledenberaad slagvaardig handelt en zorgt dat de verstandhouding met de

WADLEDENBERAAD

Het Wadledenberaad, van links naar rechts: •Marianne Wildenberg • Thomas Leerink • Jan Ernst de Groot • Sander Holthuijsen • Astrid van de Weijenberg • Esther van Corbach • Marcel Kwant • Rosalie Mertens • Jan Castelein (voorzitter) • Jolien van der Krogt • Onno Verkuyl • Sonja Busch • Gerard van Vliet • Marijke Schilperoord • Foppe Huitema • Wietske Jonker • Jorien Bakker • Margriet Spanjer-Visser • Richard Kiewiet. Verhinderd waren: Annet van Essen • Arjan de Jong • Luc Hoogenstein • Sergej Koopmans Molenveld en Anne Hilderink.

bewoners in het waddengebied goed blijft.

Speeddate Daarna wordt er in kleine groepjes verder gepraat over hun rol in het Wadledenberaad. De nieuw gekozen leden hebben er zin in. Ze wisselen hun kennis en netwerken uit en geven aan wat ze aan de vereniging kunnen bijdragen. ‘Helpen het werelderfgoed te promoten, de vereniging beter verbinden met de eilanders, kinderen en jongere generaties betrekken, meehelpen wegwijs te worden in bestuurlijk Nederland, plastic rapen op het strand’, het is slechts een kleine greep uit de opmerkingen die over tafel gaan.

Na een korte ‘speeddate’ met de aanwezige medewerkers, waarin verschillende actuele onderwerpen als vismigratie, de werelderfgoedpromotie en de voorgenomen gaswinning de revue passeren, is het tijd voor vervolgafspraken. In ieder geval zal het Wadledenberaad vaker bijeen komen dan statutair verplicht. Vier keer per jaar is de voorlopige conclusie.

Daarnaast wordt een werkgroep ingesteld die, in samenwerking met het bureau, de eerste ledendag nieuwe stijl voorbereidt.

Informatie hierover in een van de volgende WADDENmagazines of op de website www.waddenvereniging.nl/ledenraad.

WADDENmagazine 1-2018 29

N DE

DE SM

DE

N

AAK VA

WAD

Fastfood van het strand SCHEERMESSEN VAN TEXEL

‘Vrienden noemen mij een Annettewerker.’ Annette van Ruitenburg ontdekte de lokale producten van Texel en is nu al twintig jaar bezig om zoveel mogelijk mensen te enthousiasmeren voor lokaal koken. Binnenkort verschijnt het geheel nieuwe kookboek De Smaak van Texel. Als voorproefje serveert ze een lunchgerechtje van scheermessen.

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA

Er schijnt een prachtig voorjaarszonnetje op Texel. Op het strand, waar we naar scheermessen zoeken, is het door de ferme noordoostenwind desondanks nog flink guur. Er is dan ook niemand in de buurt die vreemd van ons opkijkt. Want, waar het in Zuid-Europese landen zoals Frankrijk, Spanje en Italië normaal is om een strandbezoek te combineren met het oogsten van een vers maaltje schelpdieren, is dat nog lang niet zo gewoon in Nederland. Al komt daar langzaam wel verandering in: ‘Het eten van lokale producten wordt steeds normaler’, aldus Annette van Ruitenburg, ‘en scheermessen kunnen nog wel wat promotie gebruiken.’

Met een volle emmer komen we de warme en knusse keuken van Van Ruitenburg binnen. Het eerste wat opvalt is de vide, waar kasten tot aan de nok van de boerderij gevuld zijn met kookboeken. Op de kaften prijken namen van chefs die met elkaar gemeen hebben dat ze met lokale producten werken. ‘Deze week las ik in de Volkskrant een artikel over een vrouwelijke chef uit Slovenië die zo afgelegen woonde, dat ze gedwongen was om te leren koken met producten uit de omgeving.’ In het verhaal van deze Ana Roš herkent Van Ruitenburg haar eigen weg. ‘We woonden altijd in Amsterdam, tot we hier voor onze twee kleine kinderen een betere plek vonden. Om tijd 30

en geld te besparen ging ik koken met Texelse producten. In plaats van parmaham ging ik bijvoorbeeld Texelse lamsham gebruiken. Zo ontdekte ik allemaal nieuwe smaken en mooie combinaties.’ Texel en de seizoenen werden haar leidraad, want: ‘Juist door jezelf beperkingen op te leggen, word je creatiever.’

Koken met vluchtelingen Een groot deel van de boeken op de vide stamt nog uit de tijd dat ze in Amsterdam woonde en in de psychiatrie werkte. ‘s Avonds op de bank las ik dan alle recepten en biografieën van koks als een soort ontspanning, omdat het dan even helemaal niets met de problemen van mensen te maken had.’ Al ontdekte ze ook - toen ze met vluchtelingen werkte - hoe belangrijk eten in het leven van mensen is. ‘Heel vaak spraken we over wat mensen achtergelaten hadden, waar ze naar verlangden. Dan ging het vaak over smaak en recepten.

Samen koken was dan een manier om contact te maken.’ Dat is het tweede wat haar nu nog drijft, relaties en verbindingen maken. ‘Van mijn boek zou je een kaart van Texel kunnen maken waarop je kunt zien hoe alle producenten en restaurants met elkaar verbonden zijn. Mijn succes zie ik terug in die verbindingen en netwerken.’

Dampende scheermessen Het lunchgerecht is daar een voorbeeld van. De scheermessen en kruidenboter worden op smaak gebracht met zeewierzout en truffelwier van de zilte teelt-boer Marc van Rijsselberghe. Het stevige speltbrood komt van zorgboerderij Novalishoeve. Op een bakplaat worden de scheermessen met niet meer dan een uitje, knoflook, olijfolie en het zout heel kort gebakken. ‘In het boek gebruik ik ook zo min mogelijk ingrediënten en heel veel vaste producten, zodat je niet steeds voor ieder gerecht een nieuw kastje met spullen moet kopen.’

De fastfood van het strand is in een paar minuten klaar. ‘Kijk, dit is het mooiste moment’, roept Van Ruitenburg enthousiast wanneer de schelpen door warmte langzaam open gaan. Nog geen minuut later liggen ze te dampen op het brood met kruidenboter. ‘Scheermessen moeten echt kort, anders heb je postbode-elastieken.’

En de smaak? Die laat zich niet zo heel gemakkelijk omschrijven: zacht, ziltig, divers, niet uitgesproken vissig, te vergelijken met inktvis, zijn woorden die Van Ruitenburg gebruikt. Beter is het om zelf de proef op de som te nemen.

WAD LEKKER

VOORPROEFJE

Het boek De Smaak van Texel van Annette van Ruitenburg, in samenwerking met Ruth de Ruwe en Tanja van den Berge, verschijnt op 24 maart. Lezers van het WADDENmagazine ontvangen bij bestelling van het boek (via de webwinkel van Annette van Ruitenburg) gratis de twee gebruikte kruidenmengsels t.w.v. â‚Ź 7,90.

Ga hiervoor naar www.annettevanruitenburg.nl/winkel.

De aanbieding geldt tot uiterlijk 30 juni.

WADDENmagazine 4-2017 31

WETENSCHAP

SONAR

Gissen

naar vissen Om erachter te komen hoe groot de visstand is en hoe die zich ontwikkelt, moet je vissen tellen. Het lastige is: ze leven onzichtbaar onder water. Toch zijn er verschillende manieren om te schatten hoeveel vis er leeft in zee.

Een overzicht van de telmethodes.

TEKST MARCUS WERNER ILLUSTRATIES LIDEWIJ KEMME

32

1

Met een echolood of sonarapparaat, ooit ontwikkeld om de waterdiepte onder schepen te meten, kun je ook vissen opsporen.

Een echolood zendt geluidspulsen uit door het water. Die worden weerkaatst door vaste objecten zoals de zeebodem, maar ook grote vissen en scholen vis. De teruggekaatste signalen worden opgepikt door een ontvanger en omgezet in een echogram op een beeldscherm.

Sonarapparaten die geluidspulsen in meerdere richtingen uitzenden en zo een ‘kegel’ water onder het schip in beeld brengen, zijn het meest geschikt om vissen mee op te sporen. In de jaarlijkse internationale ‘haringsurvey’ speuren onderzoeksschepen met geavanceerde multibeam-sonar op de Noordzee naar haringscholen om haringbestanden in kaart te brengen.

Een echogram geeft geen informatie over vissoort en visgrootte, waardoor met netvangsten of camera’s moet worden bepaald wat de sonar ‘ziet’. zeeoppervlak binnen korte tijd te bestrijken. + groot

-

Geen schade aan vissen. vooral bij scholende vissen.

Alleen effectief in relatief diep water.

MERKEN EN TERUGVANGEN

2

De zogeheten merk- en terugvangmethode gebruikt een simpel principe: wanneer vissen herkenbaar zijn gemaakt met een merkje, is de kans dat zij opnieuw worden gevangen afhankelijk van de totale hoeveelheid vissen. Hoe meer er daarvan zijn, des te meer worden de gemerkte vissen ‘verdund’. Bij deze methode is het nodig om een redelijk aantal vissen te vangen, te merken en weer in zee los te laten. Na enige tijd volgt een tweede visvangst, waarbij het totale aantal en het aantal gemerkte vissen worden geturfd. Vervolgens valt de totale visstand te berekenen.

In de praktijk worden in plaats van een tweede visvangst meestal meldingen van gemerkte vissen door beroepsvissers gebruikt. Ook worden steeds vaker uitwendige merktekens - die het gedrag van vissen kunnen beïnvloeden en waardoor ze er niet bepaald ‘natuurlijk’ uitzien - vervangen door geïmplanteerde merktekens die met een scanner zijn uit lezen.

+ bij voldoende gemerkte vissen redelijk nauwkeurige schatting. Na het merken weinig arbeidsintensief.

- gaat uit van gelijkblijvende visstand, wat meestal niet opgaat. Gemerkte vissen worden niet altijd gemeld.

GECODEERD METAALDRAAD Grootte: 1mm.

Onderhuids aangebracht met injectienaald. Met röntgenapparatuur af te lezen.

GECODEERD KLEMMETJE Grootte: vanaf 15mm.

Uitwendig aangebracht.

PETERSON SCHIJF Grootte: 15mm. Uitwendig aangebracht.

Voor het eerst gebruikt op schol in 1901.

P(ASSIVE) I(NTEGRATED) T(RANSPONDER) Grootte: 1-25mm.

Onderhuids aangebracht (buikholte).

Met speciale scanner af te lezen.

SPAGHETTI TAGS Dikte draad: 2mm. Uitwendig.

Felgekleurde gecodeerde plastic draad. Lengte variabel.

•U ITWENDIGE TAGS zijn goedkoop en goed zichtbaar, maar makkelijk te verliezen. Zij beïnvloeden het gedrag en kunnen blijven haken.

• I NWENDIGE TAGS worden zelden verloren en hebben geen invloed op het gedrag. Gemerkte vissen vallen echter minder op bij vangst.

Speciale apparatuur of doden van de vis nodig om af te lezen.

WADDENmagazine 1-2018 33

WETENSCHAP

3

Hierbij wordt steeds gevist met hetzelfde vistuig en volgens een systematisch patroon. Dit kan bijvoorbeeld een vast net zijn dat op gezette tijden wordt opgehaald. Of een net dat gedurende een bepaalde tijd met een vaste snelheid en langs bepaalde raaien over de bodem of door het water wordt getrokken.

De gegevens over de gevangen vissen zoveel stuks of kilo vissen per uur of dag, per vierkante meter bodem of kubieke meter water (afgeleid uit de afmetingen van het net en wanneer deze wordt voortgetrokken, snelheid en duur daarvan) - worden vervolgens vertaald naar het hele zeegebied.

In wetenschappelijke onderzoeken naar de visstand hebben zulke bemonsteringen de voorkeur, omdat de resultaten zo min mogelijk worden beĂŻnvloed door onvoorspelbaarheden als de bereidheid van

VISSTAND BEMONSTEREN vissers om gemerkte vissen te melden of verschillende door vissers gebruikte vistuigen. Voorbeelden zijn de NIOZ-fuik van het Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee en de bodemvisbemonstering in de Waddenzee die

4

de Wageningen Universiteit elk najaar uitvoert.

+ goede vergelijkbaarheid van resultaten -

door de jaren heen. arbeidsintensief en duur.

DIRECTE WAARNEMINGEN Wanneer vissen massaal langs een bepaald punt komen, zoals in het geval van trekvissen die door een vispassage zwemmen, kunnen camerasystemen of detectiestrips (dat kan doordat een vissenlijf namelijk zorgt voor een kleine verandering in de elektrischegeleidbaarheid van het water) passerende vissen stuk voor stuk registreren.

+ het tellen gebeurt 34

automatisch. alleen geschikt voor trekkende vissoorten.

Meer grip op

de vis Binnen het programma ‘Knooppunt Waddenzee’ streeft de Waddenvereniging ernaar om een beter beeld te krijgen van de visstand van de Waddenzee, óók van niet-commerciële soorten.

Het doel is om bestaande visbemonsteringsprogramma's uit te breiden naar meerdere vissoor-

VISSERIJBEREKENINGEN Sommige methodes uit de visserijbiologie maken slim gebruik van het feit dat beroepsvissers óók de visstand bemonsteren. Zo kan aan de hand van de vis die vissers aan wal brengen, de visstand in het verleden worden gereconstrueerd. De redenering hierachter is eenvoudig: elke vis in zee gaat uiteindelijk dood, door natuurlijke oorzaken (ouderdom, ziekte of opgegeten worden) óf door visserij.

Omdat elke gevangen vis in voorgaande jaren ook leefde, valt aan de aantallen van elke leeftijdsklasse in de vangst iets te zeggen over de visstand in voorafgaande jaren. Om de benodigde gegevens te verzamelen bezoeken visserijbiologen bijvoorbeeld markten en bepalen per vissoort de verdeling van 1-jarigen, 2-jarigen, 3-jarigen, enzovoort, aan de hand van de lengtes van de vissen. De ouderdom bij een bepaalde lengte wordt achterhaald door van een reeks vissen een gehoorsteentje of otoliet te bestuderen, waarin net als bij bomen jaarringen zijn te zien. Vervolgens wordt de leeftijdsopbouw van de gevangen vissen in voorbije jaren berekend: bijvoorbeeld in het geval van het voorgaand jaar, zoveel 2-jarigen (de nu 3-jarigen), zoveel 1-jarigen (nu 2-jarigen) enzovoort. De aantallen van elke leeftijdsklasse binnen een jaar opgeteld levert de visstand in dat jaar die later zou sterven door visserij.

Een schatting van de natuurlijke sterfte geeft vervolgens de totale visstand.

ten en meer verspreid over het jaar. Zo kan beter inzicht worden verkregen in de functie van de Waddenzee voor verschillende groepen vissen. Deze groepen zijn: trekvissen, die de Wadden-

+ omdat er intensief door beroepsvissers wordt gevist, + -

ontstaat een goed beeld van de gehele visstand. alleen bij commerciële vissoorten.

Natuurlijke sterfte vaak moeilijk te schatten. goede vergelijkbaarheid van resultaten door de jaren heen. arbeidsintensief en duur.

5

zee doorkruisen onderweg naar voortplantingsgebieden in rivieren of in zee. Standvissen, die het hele jaar in de Waddenzee verblijven. Seizoensgasten, die een deel van het jaar aanwezig zijn, om zich bijvoorbeeld voort te planten. Kinderkamersoorten, die in de Waddenzee opgroeien en daarna wegtrekken. Zoetwatersoorten, die vanuit het binnenwater brakke delen van de Waddenzee opzoeken. Met deze kennis kan gezocht worden naar de beste strategie voor herstel van de visstand van de Waddenzee.

WADDENmagazine 1-2018 35

MARRIT VAN DEN AKKER

Tom droomt hardop

36

REPORTAGE

MARRIT VAN DEN AKKER

Zo word je een WEX-er Deel 1

De Werkgroep Excursies van de Waddenvereniging, kortweg WEX, verzorgt in de zomermaanden de excursies voor toeristen op Texel en Terschelling. Jaarlijks selecteert de werkgroep nieuwe gidsen, die na twee opleidingsweekenden aan de slag gaan. Maar hoe word je een WEX-er, wat leer je en wat doe je als gids? In deel 1 van een vierluik: Tom van der Voort meldt zich aan.

TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER

‘Aangenaam, ik ben Tom van der Voort!’ Er volgt een stevige handdruk. Op een stormachtige januaridag in Harlingen, op het kantoor van de Waddenvereniging vertelt Tom wie hij is. ‘Ik studeer Kust- en Zeemanagement aan Van Hall Larenstein in Leeuwarden. Toen ik na de middelbare school moest kiezen wat ik wilde studeren, koos ik voor Economie. Al mijn vrienden gingen die richting op, maar eigenlijk was dat niet iets voor mij. Je bent dan nog zo jong dat je niet kan weten wat je daadwerkelijk interesseert. Ik zie nu wel in dat biologie en water altijd mijn interesse hebben gehad.

Het is daarom logisch dat ik op deze opleiding zit.’

Meer werelden

• Naam: Tom van der Voort • Leeftijd: 19 jaar • Geboren: Haarlem, opgegroeid in Hoorn (NH) • Woonplaats: Leeuwarden, in een gezellig studentenhuis • Studie: Kust- en Zeemanagement • Bijbaantje: bediening in eetcafé

‘Diepzeeduiken is mij met de paplepel ingegoten. Mijn ouders hebben mij en mijn broertje al vrij jong een cursus laten volgen, zodat we daarna op vakantie met elkaar konden duiken.

Dat is dan ook mijn grootste hobby. Het is zo gaaf en fascinerend welke werelden er nog meer bestaan. Het is de perfecte combinatie van de natuur beleven, terwijl je uit je eigen ‘natuur’ weg bent. Die passie herken ik bij mijn studiegenoten. Zij zijn zich ook zo bewust hoe mooi de natuur is en dat je daar op moet passen. Zo ontmoette ik ook iemand die al bij de WEX zit en hij maakte me enthousiast. Ik heb me direct opgegeven voor de WEX. Hoop echt dat ik de scholingen mag gaan doen, maar dat

wordt in maart pas bekend.’

Elk jaar doet de WEX een oproep voor nieuwe gidsen, want nieuwe aanwas is belangrijk. Via een motivatiebrief presenteren de jongeren zich, waarna een selectie volgt van ongeveer twintig gidsen op basis van achtergrond, motivatie en beschikbare tijd. De werkgroep ‘selectie’, die zich hiermee bezighoudt, laat de gidsen in maart weten of ze mogen deelnemen aan de scholingen.

Een netwerk opbouwen ‘Wat ik verwacht van het komende jaar? Als ik word toegelaten, hoop ik een goede gids te worden. Ik vind het interessante materie, de mariene biologie die je dan leert, maar ik vind het ook heel leuk om te leren hoe ik op een goede manier kan vertellen en mijn kennis kan overdragen. Bewustwording creëren. Ik ben nog niet bekend met het werk dat de Waddenvereniging doet, maar daar zou ik graag meer van leren en horen.’

Tom heeft nog een doel. ‘Dat is het creëren van een netwerk binnen het waddengebied, want ook dat is heel belangrijk voor mijn toekomst. Ik zie mezelf over tien jaar bijvoorbeeld wel projecten doen in het waddengebied. Hoe het wadlopen me gaat bevallen weet ik nog niet, want dat heb ik niet eerder gedaan. Ik ben natuurlijk wel eens een stukje het wad op geweest, maar ik heb nooit een excursie gedaan of echt door het slik gewaad.’

WADDENmagazine 1-2018 37

PIETER DE VRIES

LEEUWARDEN WADDENSTAD

Het officiële deel van de regeringsconferentie duurt waarschijnlijk kort. Het Wadden Sea Board heeft al veel voorwerk verricht. Maar op 17 en 18 mei worden in en rond de Harmonie, de schouwburg van Leeuwarden, tal van activiteiten georganiseerd die het Werelderfgoed Waddenzee in de schijnwerpers zetten, zoals een jongerenconferentie, een waddenmarkt met proeverij van waddenproducten en wetenschappelijke lezingen. Natuurlijk vraagt de Waddenvereniging daar aandacht voor de actie waddenvis: Elk vis telt! Via nieuwsbrief en website houden we je op de hoogte.

3 landen 1 werelderfgoed

Leeuwarden verandert op 17 en 18 mei in een waddenstad.

Op de 13e regeringsconferentie praten Nederland, Duitsland en Denemarken dan over de bescherming van de Waddenzee. Een nieuwe mijlpaal in de samenwerking, want sinds 2014 beheren de drie landen één werelderfgoed.

Onder meer de visstand en de trekroutes van vissen komen aan bod.

TEKST: HANS REVIER

Tweemaal per etmaal ontstaat in de Noordzee, onder invloed van de aantrekkingskracht van de maan, een vloedgolf die met de klok mee eerst oost- en later noordwaarts langs de kust van Nederland, Duitsland en Denemarken loopt. De vloedstroom perst zich door de zeegaten aan weerszijden van de eilanden en zorgt voor hoogwater in de havensteden. Eerst in Den Helder en zeven uur later in het Deense Esbjerg. Elke vloed voert zand, slib en voedingsstoffen aan naar de Waddenzee. Zo houdt dit eeuwigdurende ritme van de getijden een op wereldschaal uniek natuurgebied in stand. Ruim 10.000 km2 38

getijdengebied met eilanden, wadplaten, zandbanken, kwelders en duingebieden, dat zich uitstrekt over het grondgebied van drie landen. De processen die vorm gaven en geven aan het internationale waddengebied zijn in de drie waddenlanden vergelijkbaar. Erosie en sedimentatie lieten eilanden verdwijnen en ontstaan.

Landaanwinningswerken en inpolderingen vergrootten het kustgebied en de bewoners bouwden metershoge dijken om zich te beschermen tegen de kracht van de zee.

Het waren wetenschappers die begin jaren zeventig de eerste aanzet gaven tot

samenwerking tussen de drie waddenlanden. Vanuit hun wetenschappelijke contacten kwamen zij tot de conclusie dat de internationale Waddenzee als een ecologische eenheid beschouwd en beschermd moest worden. De Waddenvereniging ondersteunde dit en wist, samen met natuurorganisaties uit Duitsland en Denemarken, te bewerkstelligen dat in 1978 de eerste trilaterale regeringsovereenkomst plaatsvond tussen Duitsland, Denemarken en Nederland. In 1982 volgde de gezamenlijke verklaring van de drie landen over de bescherming van de Waddenzee, die in 2010 is geactualiseerd. De drie landen

ACHTERGROND REPORTAGE gebruiken voor hun samenwerking rond de Waddenzee de volgende hoofddoelstelling: het voor zover mogelijk bereiken van een natuurlijk en duurzaam ecosysteem waarin natuurlijke processen ongestoord verlopen.

Om de samenwerking tussen de drie landen te coördineren werd in 1987 het Common Wadden Sea Secretariat opgericht.

Een gezamenlijk monitoringsprogramma en het Wadden Sea Management Plan zijn andere vruchten van de samenwerking.

Sinds 2010 vormt het Wadden Sea Board het ‘bestuur’ van de trilaterale samenwerking. Hierin hebben verschillende hoge ambtenaren en bestuurders uit de drie landen zitting. Herman Verheij van de Waddenvereniging is adviserend lid van het Wadden Sea Board.

Werelderfgoed sinds 2009 Vanuit de samenwerking werd het initiatief genomen de Waddenzee aan te wijzen als natuurlijk werelderfgoed. In 2009 verleende UNESCO dit predicaat aan de Nederlandse en Duitse Waddenzee, in 2014 volgde ook de Deense Waddenzee. De gehele internationale Waddenzee is hiermee aangewezen als natuurlijk werelderfgoed, waardoor de trilaterale samenwerking een nieuwe fase is ingegaan. Immers, de werelderfgoedstatus, die gebaseerd is op internationale verdragen, brengt ook verplichtingen met zich mee. Zo adviseerde

UNESCO een strategie om duurzaam toerisme te ontwikkelen en voor het gehele gebied een ‘single integrated management plan’ op te stellen.

Geen eenvoudige opgave, want ondanks de grote overeenkomsten in het waddengebied van de drie landen, bestaan aanzienlijke verschillen in hoe men op nationaal niveau de Waddenzee beschermt en beheert. Zo wordt in Duitsland en Denemarken de bescherming van de Waddenzee via de nationaal park-status geregeld. In Nederland is de bescherming veel meer gestoeld op regelingen binnen de ruimtelijke ordening. Ook zijn er verschillen welke gebieden nu precies beschermd worden. In Nederland vallen de eilanden en de Noordzeekustzone voor het grootste deel buiten de beschermde Waddenzee. In Nedersaksen vallen die wel onder het werelderfgoed Waddenzee, maar zijn de hoofdvaargeulen weer uitgezonderd. In Sleeswijk-Holstein vallen de eilanden weer buiten het beschermde gebied.

Swimway in kaart Een van de nieuwe onderwerpen die tijdens de conferentie in Leeuwarden de nodige aandacht krijgt is de dramatische achteruitgang van de visstand in de Waddenzee. Waarschijnlijk besluiten verantwoordelijke ministers te onderzoeken welke maatregelen genomen kunnen worden om de visstand te verbeteren.

Hierbij wordt het concept van de Trilateral Swimway uitgewerkt - het in kaart brengen van trekroutes van vis en de obstakels die migrerende vis kan tegenkomen. Klimaatverandering en zeespiegelstijging, duurzaam toerisme gekoppeld aan de werelderfgoedstatus en de bescherming van de trekroutes van vogels zijn andere onderwerpen die op de agenda van de conferentie staan. Na de conferentie neemt Duitsland het voorzitterschap van de trilaterale samenwerking over van Nederland en wordt in 2022 de volgende regeringsconferentie gehouden.

LEZEN! Voorafgaand aan elke regeringsconferentie publiceert het Internationale Waddenzeesecretariaat het Quality Status Report Wadden Sea. Hierin publiceren wetenschappers hun bevindingen over de kwaliteit van de Waddenzee. Het rapport is te downloaden via http://qsr. waddensea-worldheritage.org/.

WADDENmagazine 1-2018 39

Waddenleven

In de serie Waddenleven reist hoofdredacteur en waddenkenner Hans Revier langs een verrassende groep dieren of planten van het wad. Deze keer: PLATVISSEN. Veel soorten groeien op in de Waddenzee.

TEKST: HANS REVIER FOTO'S: JELGER HERDER E.A.

Gedaanteverwisseling

Platvissen zijn aangepast aan een leven op de zeebodem.

Ze beginnen hun leven als een gewoon rechtop zwemmend visje. Maar na een paar weken vertonen ze een opmerkelijke gedaanteverwisseling. De ogen vergroeien naar één kant van het lichaam, dat ook sterk wordt afgeplat. Bij de meeste soorten komen de ogen aan de rechterzijde van het lichaam te liggen. Alleen bij de griet, tarbot en schurftvis liggen de ogen aan de linkerzijde. Platvissen kunnen zich goed camoufleren. De huid van de bovenzijde neemt de kleur aan van de ondergrond en ze bedekken zich met zand.

Alleen de ogen steken dan boven de bodem uit.

40

Een groot deel van zijn leven brengt de BOT door op de bodem van de Waddenzee, bij voorkeur in iets brak water, zoals in de buurt van estuaria en riviermondingen. Het is de enige soort die ook in zoet water kan voorkomen. Om te paaien trekt hij ’s winters naar dieper, warmer water in de Noordzee, waar in het voorjaar het vrouwtje afhankelijk van haar lengte tot 2 miljoen eitjes produceert. Daarna trekt de bot weer naar het ondiepe water van de Waddenzee.

1 Een jonge GRIET eet garnalen. Oudere dieren schakelen over op vis: eerst grondels, later zandspiering, haring en jonge kabeljauwachtigen. Evenals de tarbot verstoppen ze zich op de zeebodem en wachten in hinderlaag op hun prooi.

2 Aan de langwerpige vorm van hun lichaam heeft de TONG zijn naam te danken. Samen met schol is tong de meest gegeten platvis. Het zijn echte nachtjagers. Met tastdraadjes gaan ze op zoek naar wormen in de zeebodem. Ze paaien in de zuidelijke Noordzee en laten zich dan met zeestromen meevoeren.

1

2

3

4

5

6

4 Aan de oranje vlekken op de bovenzijde is de SCHOL makkelijk te herkennen. De Waddenzee was altijd een van de belangrijkste kinderkamers voor schol.Maar door de opwarming van het zeewater trekt de schol steeds eerder naar koudere delen in de Noordzee om verder op te groeien.

WIKI

3 Van oudsher was de in de Waddenzee algemeen voorkomende SCHAR geen populaire consumptievis. In het waddengebied werd de gevangen schar vaak gedroogd aan waslijnen. Gedroogde, maar ook gerookte schar wordt beschouwd als delicatesse.

5 Goed gecamoufleerd ligt de TARBOT in een hinderlaag op de zeebodem en vangt voorbijkomende kreeftjes en visjes. Deze smakelijke platvis kan behoorlijk groot worden: ongeveer een meter lang. Jonge tarbotjes groeien op in het warme, ondiepe kustwater. Ze worden vaak gevangen langs het strand.

6 De SCHURFTVIS dankt zijn naam aan zijn schubben, die gemakkelijk losraken. Deze soort kwam oorspronkelijk alleen in warmere zuidelijke wateren voor. Dankzij de opwarming van het zeewater wordt deze platvis ook steeds meer in onze wateren gesignaleerd..

MEER WETEN OVER VIS IN DE WADDENZEE? Op www.vriendenvandeblijevis.nl vind je veel nieuws over trekvissen en de vismigratierivier. De vismonitor (www.waddenzeevismonitor.nl) geeft informatie over de visstand in de Waddenzee.

WADDENmagazine 1-2018 41

Genietwad

VAN HET WAD: BOEKEN, APPS, WANDELINGEN, ETEN, KUNST EN MEER TEKST: PAULA ZUIDHOF

Zien

Beleven

Eilandmeisje

Het bijna zeshonderd jaar oude kerkje van Den Hoorn is een baken in het Texelse landschap.

Met bloeiende bollenvelden in april is het kerkje met z’n witte toren het meest gefotografeerde gebouw van het eiland.

Binnen kijken kan vanaf half april op dinsdag, woensdag en donderdag van 11 tot 16 uur, dan zijn er ook rondleiders aanwezig. In het kerkje worden regelmatig concerten gehouden, zie ook elders in deze rubriek.

Openingstijden zijn altijd onder voorbehoud van kerkelijke activiteiten en feestdagen.

BAKEN IN HET LANDSCHAP Zien

ROEISLOEPENRACE en bungee-roeien

42

Na Hemelvaartsdag, vrijdag 11 mei, is het weer tijd voor de heroïsche roeisloepenrace van Harlingen naar Terschelling. Sterke mannen en vrouwen roeien ongeveer 32 kilometer over de Waddenzee. De HT-race gaat dit jaar van start met zo’n 135 sloepen vanuit de Nieuwe Willemshaven in Harlingen. Op zaterdag 12 mei, vanaf 14 uur, is in de haven van West op Terschelling het traditionele bungee-roeien te zien. Een hilarische en tegen het eind zware roeiwedstijd, waarbij het erom gaat het bungee-elastiek aan de boot zo ver mogelijk uit te rekken.

Voor starttijden en andere informatie: www.sloeproeien.nl.

Als verhalenjutter gaat Eilandmeisje op zoek naar stoere, kwetsbare en mooie verhalen van Terschelling. Het gezicht achter Eilandmeisje is Marloes Fopma. Haar initiatief ontstond uit de wens om de liefde voor haar eiland te delen. Tot en met mei kan iedereen op vrijdagavond met Eilandmeisje mee voor de schemerwandeling Joon, een Terschellings woord voor avond. De duinen rond het dorp Oosterend herbergen verhalen over zandverstuivingen, levende duinen, nachtjagers, drenkelingen en meer.

Info: www.eilandmeisje.nl.

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

Proeven

Luisteren

Zeeverse vis van Wieringen

Cello en piano

De Zeeverse Vismarkt, elke zaterdagmorgen van 8.30 tot 12 uur aan de Havenkade 1 in Den Oever, is een ‘geheim’ adres van liefhebbers van verse vis. Op deze markt wordt de vangst van de Wieringer vissers rechtstreeks verkocht aan de consument.

Om het vers-imago van de markt te benadrukken worden er ook andere producten verkocht, zoals milieubewust geteelde groente van Hero de groenteman uit Opperdoes, gerookte vis van Vis Via Vrienden en kaas ‘Uit eigen streek’. Info: www.versevis.nl.

Doen Cursusreisje vogels kijken Vogels kijken lijkt makkelijk, maar wil je echt bijzondere vogels zien dat kun je mee met een 3-daags ‘cursusreisje’ van reisorganisator SNP. Deelnemers gaan twee dagen vogels kijken op de fiets rondom

www. wadden vereniging .nl

In het kerkje van Den Hoorn op Texel verzorgen internationale musici een aantal klassieke avondconcerten, georganiseerd door The International Holland Music Sessions. Op maandag 16 april, 20.15 uur, is er een sfeervol optreden van onder anderen de Poolse celliste Marta Kordykiewicz met, na de pauze, de Azerbeidzjaanse pianist Togrul Huseynli. Celliste Kordykiewicz speelt muziek van Poolse componisten als Lutoslawski en Chopin. Kaarten € 16,- (kinderen € 8,-) zijn te koop bij de VVV Texel of online: www.texel.net.

Doen

Vlootdag in Harlingen De feestelijke start van het zeilseizoen van de bruine vloot maak je mee op 7 april in Harlingen. In de loop der jaren is de Vlootdag uitgegroeid tot een gezellig familie-evenement. Tussen 11 en 17 uur krijg je een indruk van de komende activiteiten op het wad en kun je genieten

van theater, kunst, muziek en ambacht.

Voor liefhebbers van mooie zeilschepen is er veel te bewonderen in de Zuiderhaven, waar aan beide zijden klippers, schoeners en tjalken liggen. Ook een boottripje behoort tot de mogelijkheden.

het Lauwersmeer, een ideaal gebied voor beginnende vogelaars, met kans op het spotten van de zeearend. De laatste dag verplaatst de groep zich per eigen auto naar de Waddenzee. Verblijf in een gezellige groepsaccommodatie. Verdere reisinformatie en prijzen op: www.snp.nl.

WADDENmagazine 1-2018 43

Genietwad Luisteren Bootwateren Op zaterdag 16 juni wordt in Hollum op Ameland het ‘Muzikaal Bootwateren’ georganiseerd. De term bootwateren vindt zijn oorsprong in de goede afloop van een reddingsactie. Dit werd gevierd in een plaatselijk café onder het genot van twee borrels en een sigaar. Sinds 2001 organiseert de Stichting Muzikaal Bootwateren jaarlijks een vrolijk muzikaal festival met dweilorkesten, shantykoren en straattheater. Ook een demonstratie van de paardenreddingsboot staat op het programma.

Actief

Lezen

Elsje op Texel

Vuurtorenwandeling De traditionele Vuurtorenwandeling en Vuurtorenloop op Vlieland, op 21 en 22 april, zijn populaire evenementen. De zaterdagavond is voor de wandelaars, de zondag voor de hardlopers. Voor de avondwandelaars zijn er twee afstanden: 14 en 9 kilometer. De 14 km start om 20.30 uur, de 9 km om 21.30 uur. Deelname kost € 22,50 (14 km) en € 19,50 (9 km), kinderen tot 12 jaar € 10,-. De Vuurtorenwandeling wordt geroemd vanwege de nachtelijke eilandsfeer en de bijzondere (licht)verrassingen onderweg. Voorinschrijving kan tot de limiet van 2500 wandelaars is bereikt. Voor alle informatie over wandelen, hardlopen en inschrijving: www.vuurtorenloop.nl.

44

Wie kent haar niet, het stripfiguurtje Elsje met haar zwarte krullen. Ze is schattig en scherp, heeft een kort lontje en een groot hart. Samen met haar vriendje GaitJan en haar hondje Puppie beleeft ze haar doldwaze avonturen dit keer op Texel. Elsje geeft haar eigenwijze mening over eilander zaken als zeehonden, flessenpost, topless zonnen en gestrande walvissen. Eric Hercules (zelf Texelaar) en Gerben Valkema schrijven en tekenen Elsje al tien jaar. Het stripboek Elsje op Texel is voor € 8,95 te koop bij de reguliere (strip)boekhandels en op Texel onder andere bij de VVV. ISBN: 9789088863530

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

Lezen

De Droevigers Schrijver Joris Jan Hellevoort vertelt in zijn debuut De Droevigers, familie van Sil de Strandjutter een boeiende familiegeschiedenis van 1716 tot 1921 over zes generaties eilanders van Terschelling. Het boek

Proeven Proeveri in Meslanz Culinair Terschelling presenteert zich op donderdag 3 mei voor fijnproevers, culi’s en kopers. Aan de Oosterburen en Westerburen in Midsland vindt de ‘Proeveri Meslanz’ plaats, waarbij zo’n twintig horecaondernemers het publiek van 15 tot 18 uur laten zien en proeven wat het eiland aan lekkers te bieden heeft. Er staan heerlijke hapjes en drankjes klaar, ieder jaar is er wel weer iets nieuws of bijzonders te proeven. Ter plaatse koop je een strippenkaart voor € 12,50 en worden je drankjes en hapjes afgestreept na een bezoekje aan een deelnemende ondernemer.

gaat over zeevaarders, boeren, jutters en notabelen, verhalen gebaseerd op feiten na meer dan 25 jaar historisch onderzoek. Voor zijn

www. wadden vereniging .nl

Doen

Excursie op Schiermonnikoog Schelpenmuseum Paal 14 op Schiermonnikoog biedt in samenwerking met de VVV verschillende fiets- en wandelexcursies aan. Enkele voorbeelden: de Wadexcursie, Jutten en Schelpen Zoeken, een Plantenwandeling en Vogels Kijken.

Wanneer nodig kunnen fietsen, laarzen en verrekijkers worden gehuurd. Excursieprijs: volwassenen € 8,- en kinderen 6 t/m 12 jaar € 5,-. Gemiddeld duren de excursies twee uur. Het startpunt is het VVV-kantoor, reserveren kan ter plaatse of online: www.vvvschiermonnikoog.nl. Ook persoonlijke wensen zijn bespreekbaar.

werk ontving Hellevoort in december de Lutineprijs, toegekend door de gemeente Terschelling.

Te koop voor: € 20,-.

ISBN 9789463231305

Actief

Yoga op een surfplank

Doe mee met een avontuurlijke vorm van yoga op Vlieland. SUP-yoga is de naam en het zijn oefeningen op een brede, zachte surfplank. SUP is een afkorting van Stand Up Peddling.

Vlieland Yoga organiseert in samenwerking met Kite & Sup Safari Vlieland verschillende SUP-Yogatochten. Tijdens een twee uur durende sessie leg je de peddel weg en beginnen de oefeningen. De tocht wordt zo gepland dat deelnemers door wind en water langzaam naar het eindpunt drijven. Je hoeft geen yoga-ervaring te hebben om mee te doen. Wanneer SUP-yogatochten gehouden worden, zie je op: www.vlielandyoga.nl.

WADDENmagazine 1-2018 45

WAD500

De Waddenvereniging heeft voor ondernemers op en rond de Wadden de WAD500 opgericht. Doel is: kansen benutten die het Werelderfgoed Waddenzee biedt voor bedrijven. Friederike Liebmann werkt vanuit haar bedrijf Pure Matters (ecokleding, advies, communicatie en Waddengoud) aan een authentieke beleving van het waddengebied.

TEKST: DANIËL MULDER

‘Het wad heeft een groot talent’

• Bedrijf: Pure Matters • Opgericht: 2008 • Eigenaar: Friederike Liebmann • Werknemers: N.v.t.

• Locatie: Peins • Website: www.purematters.nl

46

Eerst was het de liefde voor de Wadden die Friederike Liebmann (1966) als student biologie vanuit het Zuid-Duitse Freiburg noordwaarts dreef. Voor een stage kwam ze terecht op Langeneß, een eilandje dat deel uitmaakt van de Halligen. ‘Ik werd er zo door gegrepen dat ik er na mijn studie ben gebleven. Ik heb er toen onder meer gewerkt voor het WNF Duitsland, als projectleider Waddenzee.’

Wederom was het de liefde, ditmaal voor een Nederlander, waardoor ze een nieuwe sprong waagde. De grens over, naar Nederland. Het werd Friesland, dicht bij de Waddenzee. ‘Ook hier vormden de Wadden de rode draad in mijn leven. Zo heb ik als communicatieadviseur voor Interwad gewerkt en opdrachten voor de trilaterale Waddenzee-samenwerking gedaan.’

Precies tien jaar geleden begon ze haar bedrijf Pure Matters, dat ze omschrijft als een soort ’kruidenierswinkel’. De bedrijfsnaam drukt uit wat Liebmann essentieel vindt. ‘Bij alles wat ik doe is authenticiteit en kwaliteit belangrijk, dit is ook een kernwaarde van het waddengebied.’ Die verbondenheid met het wad uit zich nog altijd in haar levenspad. Ze werkt nu ook als consulent internationale samenwerking voor Waddengoud, een keurmerk voor producten en diensten uit het waddengebied.

Daarnaast doet ze vertaalwerk voor onder meer overheden en toeristische bedrijven.

‘Omdat ik Duitsland en Nederland ken, kan ik de verschillen tussen beide landen goed inschatten.’ Daarnaast verkoopt Liebmann ecokleding, die ze importeert uit haar geboortestreek en geeft ze workshops in talentontwikkeling.

Waddengoudreis Oprechte belangstelling voor mensen, voor duurzaamheid en voor de Wadden, dat is de reden waarom ze zo veel verschillende activiteiten ontplooit. ‘Ik heb altijd interesse gehad in hoe mensen in het leven staan en hoe hun talenten tot uitdrukking komen.’ En wat is dan het talent van het wad? ‘Het wad kan je opschudden, het brengt je snel bij je essentie. En je leert er ook van relativeren. Dat vind ik een groot talent van het wad.’

Namens Waddengoud ontwikkelde ze voor 2018 een Werelderfgoed-pakketreis voor de Duitse reisorganisatie Reisen mit Sinnen. ‘Het is een kleinschalige groepsreis die de waddenkust met projecten van Sense of Place en Terschelling met elkaar combineert. Waar mogelijk wordt gebruik gemaakt van hotels, horeca en andere partijen met het Waddengoud-label.

Duitse bezoekers hebben vaak gevoel voor intrinsieke kwaliteit. Neem het Dark Sky Park op Terschelling, dat je bijvoorbeeld duisternis aanbiedt. Duitsers vinden dat bijzonder. Die vindingrijkheid van Nederlanders waarderen ze.’

MERLIJN TORENSMA

WADDENmagazine

WADDENmagazine, maart 2018, nummer 1.

Verschijnt 4 keer per jaar.

Uitgave van de Waddenvereniging E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824 Hoofdredactie: Hans Revier Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Frank Petersen, Jojanneke Drijver, Marrit van den Akker, Marcus Werner Vormgeving: Très Melis Correcties: Sijka Rispens

Naar buiten

Druk: Pijper Media, Groningen Advertenties: A2 Acquisitie & Advies Tel. 023-5260405 E-mail: ron.degraaf@xs4all.nl Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.

De warme zon verdrijft kou en regen, vogelgeluiden vullen de stilte, kwelders kleuren voorzichtig groen. Ga met de Waddenvereniging mee het wad op.

In het volgende nummer alles over ons excursieprogramma.

Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting.

Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,50 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar.

Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s.

Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.

Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op.

Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

www. wadden vereniging .nl

Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar

www.waddenvereniging.nl WADDENmagazine 1-2018 47

Foto: Marcel van Kammer/Moments of Nature

We komen ook op plekken zonder postcode.

Deze kanoetstrandlopers scharrelen hun kostje bij elkaar. Dankzij de grote hoeveelheden voedsel in de wadbodem kunnen ze op krachten komen om hun trektocht vanuit het zuiden van Afrika naar het hoge noorden voort te zetten. Door gas –en zoutwinning onder de Waddenzee tegen te gaan zorgt de Waddenvereniging ervoor dat de voedzame wadbodem bereikbaar blijft voor deze trekvogels. Zo waakt de Waddenvereniging over de unieke natuur van het werelderfgoed Waddenzee.

De Waddenvereniging ontving sinds 1997 een totale bijdrage van € 18,8 miljoen. Deelnemers van de Postcode Loterij: bedankt! Dankzij u kunnen wij Waddenvereniging en 94 andere organisaties financieel ondersteunen. En dankzij u groeide dit Nederlandse loterij-initiatief uit tot de grootste fondsenwerver ter wereld – er werd al € 7 miljard aan goede doelen geschonken. Samen voor een betere wereld: postcodeloterij.nl

Dankzij u.