WADDEN maart 2019 - jaargang 54 by Waddenvereniging

WADDEN PRIJS: â&#x201A;¬ 2,50 JAARGANG 54, MAART 2019

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

Alle hens aan dek

Nederland ruimde rommel

Hoog en droog Leven op terpen en wierden

Strandvogels Kleine bikkels van het zand

Onzichtbare Wadden Levenslust in de modder

Waddenvereniging aanbieding! Friesland Post is hét magazine vol boeiende reportages, foto’s, human-interest verhalen over het heerlijke (buiten)leven in ons heitelân en artikelen over bijzondere Friezen. Als spiegel van de Friese cultuur zijn we bijzonder trots op het Waddengebied. We besteden hier dan ook regelmatig aandacht aan en delen dat graag met een ieder die datzelfde gevoel heeft. Daarom hebben we voor iedereen die de Waddenvereniging en daarmee het Waddengebied een warm hart toedraagt een mooie aanbieding:

Ontvang een halfjaar lang de Friesland Post voor slechts € 19,50! (i.p.v. € 29,95)

6 edities voor slec

hts

€ 19, 50

0513 68 33 14 of ga naar www.frieslandpost.nl/wad Bel

1013_1215_FP_Adv_Waddenmagazine_200x115mm_201902.indd 1

07-02-19 08:34

Kom in ACTIE voor een

robuuste Waddenzee! Doe je mee? Ga naar:

elkevistelt.nl

Een actie van:

INHOUD Verborgen waddenwereld

Zichtbaar Het was de bedoeling om in de eerste weken van het nieuwe jaar eens rustig te werken aan dit WADDENmagazine met als thema onzichtbare Wadden. Maar die plannen konden direct de ijskast in toen op 2 januari de eerste berichten binnenkwamen over verloren containers en veel, erg veel rotzooi op de stranden, de wadplaten en de kwelders. In één klap werd zichtbaar welk gevaar het waddengebied elke dag loopt door de intensieve scheepvaart vlak boven de Waddenzee. Natuurlijk besteden we in dit nummer veel aandacht aan de containerramp. De coördinatie van het opruimen, de aansprakelijkheid, de effecten van al dat plastic op het zeemilieu en de mogelijkheden om de Waddenzee in de toekomst beter te beschermen, roepen allerlei vragen op. Het laatste woord is hierover nog lang niet gezegd. Maar in dit nummer staat ook de verborgen schoonheid van het wad centraal. We spreken met een fotograaf die prachtige opnames weet te maken van planten en dieren die niet met het blote oog te zien zijn. Zijn foto’s illustreren ook een artikel over het leven dat zich elk voorjaar weer in de Waddenzee ontwikkelt. Onder de groene heuvels, de terpen en wierden in het kustgebied van Friesland en Groningen, ligt een fascinerende geschiedenis verborgen. Met een archeoloog verdiepen we ons in de vroege bewoningsgeschiedenis van het waddengebied. In dit nummer beginnen we ook met een serie over het Lauwersmeer. Dit jaar is het namelijk vijftig jaar geleden dat de Lauwerszee werd afgesloten.

Hans Revier Hoofdredacteur

IN DIT NUMMER

RUBRIEKEN

04 Containers op drift Hoe voorkom je een nieuwe rotzooiramp op de Wadden?

14 Deining Actie, actualiteit en ledenraad

10 Verscholen in de modder Microfotograaf Wim van Egmond maakt het onzichtbare zichtbaar

17 Waddenshoppen Kleding, tassen en meer 18 D e smaak van de Wadden Kookkunstenaar zoekt eilandgevoel

NIEUWE SERIE.

20 L auwersmeer wordt 50 Deel 1: de geboorte 27 O p een onbewoond eiland Een reis langs 9 eilanden in de Nederlandse Waddenzee 30 E xplosie van leven Piepkleine dieren en planten vormen de basis van het wad 35 O nder de groene heuvels Terpen en wierden onthullen geschiedenis van de bewoners

NIEUW!.

22 Column Lutz Jacobi ‘Ons mooie werelderfgoed was één grote vuilnisbelt’ 23 Wad4U Hé, huizen op heuvels? 40 Waddenleven Broeders van het zand 42 Geniet wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips, wandelen en meer NIEUWE RUBRIEK.

FOTO GROOT: MARCEL VAN KAMMEN FOTO'S KLEIN: MARCEL VAN KAMMEN, WIKI, WIM VAN EGMOND

46 Vrijwilligers in actie Documentalist Margriet Tichelaar brengt een ode aan de orde 47 Colofon

WADDENmagazine 1-2019 3

HENKPOSTMA

ACHTERGROND

HENK POSTMA

STRA FEEN EKE RI A M

RECONSTRUCTIE VAN

een ramp Het jaar 2019 was net begonnen toen het containerschip MSC Zoe in ruw weer 345 containers verloor. Het waddengebied werd overspoeld met rommel. Hoofredacteur Hans Revier reconstrueert de ramp.

A ENSTR E FE EK I AR M

TEKST: HANS REVIER

WADDENmagazine 1-2019 5

HENK POSTMA

Vissers vangen veel rotzooi uit zee, keerzijde is dat het hun netten beschadigt.

ACHTERGROND

HENK POSTMA

NACHT VAN

1 op 2 januari Er staat een harde wind uit het noordwesten wanneer het containerschip MSC Zoe, op weg naar de haven van Bremen, in het donker boven de Waddeneilanden vaart. Die nacht verliest het schip op ruwe zee 345 containers. WOENSDAG

2 januari

HENK POSTMA

De eerste berichten over de verloren containers sijpelen binnen. De telefoon op het Waddenhuis staat roodgloeiend. De pers wil meer informatie. Particulieren, natuurorganisaties, bedrijven en scholen, iedereen wil helpen de aangespoelde rommel op te ruimen. Rijkswaterstaat meldt aanvankelijk dat 30 containers in zee zijn beland, snel daarna blijken het er meer dan 200 te zijn. DONDERDAG

3 januari

MARCEL VAN KAMMEN

In alle vroegte trekken de eerste enthousiaste jutters naar het strand van Terschelling om flatscreens, krukjes, My Little Ponyâ&#x20AC;&#x2122;s, schoenen en klapstoelen te oogsten. De media komen met aansprekende beelden op internet, tv en in de krant. De stemming slaat om wanneer blijkt dat de harde noorderwind plastic en (korrels) piepschuim de duinen en de Waddenzee in blaast. Dan wordt duidelijk dat er een ecologische ramp dreigt waarvan de consequenties niet zijn te overzien. VRIJDAG

4 t/m zondag 6 januari Honderden vrijwilligers gaan naar de eilanden en de kust om troep op te ruimen. Vrijwilligers maken een website waarop je kunt zien waar hulp nodig is. De Veiligheidsregio Friesland neemt die dankbaar over. De eilandgemeentes, Staatsbosbeheer en plaatselijke

RECONSTRUCTIE VAN

een ramp restaurants zorgen voor koffie en eten voor de honderden verwaaide, blauwbekkende, hardwerkende opruimers. De rederijen leveren ‘schoonmaakkaartjes’ tegen gereduceerd tarief, Arriva vervoert de vrijwilligers gratis naar veerboothavens en op Schiermonnikoog is het leger ingeschakeld. Vissers doen geweldig werk door in de Waddenzee en Noordzee ronddrijvende rommel op

te vissen en af te voeren. Ook aan de vastelandskust gaan opruimacties verder. Het is verbazingwekkend hoe snel de rommel op de dijken en de kwelders terechtkomt. Het Openbaar Ministerie maakt op vrijdag bekend dat ze gaan onderzoeken wie strafrechtelijk moet worden vervolgd voor de ontstane vervuiling door de containerramp. Dit onderzoek wordt

uitgevoerd in samenwerking met de Maritieme Politie en de Inspectie voor Leefomgeving en Transport. Er wordt gekeken hoe het kon gebeuren dat zó veel containers overboord zijn geslagen en ook wordt onderzocht of de Wet voorkoming verontreiniging door zeeschepen is overtreden. >

PLASTIC: EEN ONZICHTBAAR GEVAAR EFFECTEN CONTAINERRAMP ONGEWIS Vrijwilligers die hielpen met het opruimen van de troep uit de containers, zagen hoe enorme hoeveelheden piepschuim verbrokkelden op het strand. De duinen, kwelders en wadplaten raakten bezaaid met plastic resten. Overal vond men plastic korrels, een grondstof voor de plasticindustrie. Al dat plastic in het waddenmilieu breekt niet of nauwelijks af. Reden voor grote zorgen over de langetermijneffecten.

Ondanks internationale afspraken - onder andere het verbod om huishoudelijk afval overboord te zetten - bleef het probleem onverminderd groot. Bij alle soorten zeeschildpadden, bij 66% van de zeezoogdiersoorten, 50% van de zeevogelsoorten en snel groeiende aantallen vissen en ongewervelden is inmiddels verstrikking in, of het eten van vooral plastic afval vastgesteld. Zelfs de in het waddengebied gestrande walvissen hebben grote stukken plastic in hun maag- en darmkanaal.

WERELDWIJD PROBLEEM

MICROPLASTICS

Plastic in het zeemilieu is een bekend probleem. Jaarlijks verdwijnt tussen de 5 en 13 miljoen ton vanaf land in zee en eindigt in wat we kennen als ‘plastic soep’. Dertig jaar geleden onderkende men al het probleem wat afval in zee wereldwijd kan veroorzaken. Zeevogels die stukken plastic aanzien voor voedsel of zeezoogdieren die verstrikt raken in touwen of netten, brachten het probleem onder de aandacht van beleidsmakers.

Kijk je naar de plastic soep op wereldniveau, dan lijkt de containerramp misschien mee te vallen, maar de resten piepschuim en plastic korrels uit de containers liggen in hoge concentraties in een relatief klein gebied en blijven jarenlang het waddengebied vervuilen. Dit plastic wordt niet echt afgebroken, maar kan door golfwerking en uv-straling wel uiteenvallen in kleine deeltjes. Uit verschillende studies blijkt dat deze microplastics overal in

het waddengebied al voorkomen. De kleine deeltjes, men spreekt over microplastics als de deeltjes niet groter zijn dan 5 mm, worden opgenomen door wadpieren en schelpdieren en komen zo in de voedselketen terecht. Analyses in Engeland van de uitwerpselen van grijze zeehonden en het maagdarmkanaal van de makreel (het belangrijkste prooidier van de zeehonden) toonden het algemeen voorkomen van microplastics in deze dieren aan.

PLASTIC IN MENSEN Vis, schaal- en schelpdieren, die worden gevangen voor menselijke consumptie, bevatten ook microplastics. Zo zijn ze aangetroffen in kabeljauw, zeebaars, mosselen, oesters en garnalen. Mosselen die in België worden verkocht, bevatten gemiddeld 3 tot 5 deeltjes plastic per 10 gram vleesgewicht. Belgische onderzoekers berekenden dat de hoeveelheid microplastics die men via het eten van mosselen binnenkrijgt, kan oplopen tot 11.000 deeltjes per jaar. In hoeverre dit van invloed is op de menselijke

gezondheid is niet goed bekend. Onderzoekers speculeren dat alleen heel kleine deeltjes (kleiner dan 150 micrometer) vanuit het spijsverteringsstelsel kunnen doordringen in het lymfestelsel en organen. Een andere wijze waarop microplastics de gezondheid zouden kunnen aantasten, is door te fungeren als ‘vervoermiddel’ voor allerlei vervuilende stoffen, onder andere pak’s, pcb’s en zware metalen, die zich al in het milieu bevinden. Ook de vaak kankerverwekkende chemische verbindingen, die gebruikt worden bij de productie van plastic, kunnen zich zo ophopen in de voedselketen. ENSTRA E FE IEK R MA

WADDENmagazine 1-2019 7

RECONSTRUCTIE VAN

een ramp MAANDAG

7 en dinsdag 8 januari Er worden speciale opruimacties georganiseerd op de zandplaten en onbewoonde eilanden in de Waddenzee. Met een indrukwekkend vertoon van zeemanschap worden twee op Engelsmanplaat gestrande containers naar de haven van Lauwersoog gesleept. De dagen daarna trekt de wind aan en door de storm raken de kwelders en waddenzeedijken opnieuw bezaaid met piepschuim en andere rommel. Om onveilige situaties te vermijden, worden nieuwe vrijwilligersacties aan de waddenkust afgeblazen. Gelukkig is de meeste troep van de stranden afgehaald, maar iedereen is bevreesd voor nieuwe rommel uit de containers die ergens op de zeebodem liggen. WOENSDAG

9 januari De burgemeesters van de vijf Waddeneilanden sturen een brandbrief naar de Tweede Kamer met de oproep dat zeevervoer veiliger moet. De Waddenvereniging sluit zich hierbij aan en voegt daaraan toe dat het niet alleen gaat om de gevaren van containervervoer, maar

ook de risico’s van olie- en chemicaliëntankers, die boven onze eilanden varen. Nederland ligt aan een van de drukst bevaren scheepsroutes ter wereld, met alle risico’s van dien. Wat nu plastic afval en andere rommel is had ook olie kunnen zijn. Inmiddels zijn de meeste containers op de bodem van de Noordzee ten noorden van de Waddeneilanden gelokaliseerd. DONDERDAG

10 januari De frustratie over het gebrek aan coördinatie door de overheid groeit. Het duurt te lang voordat de ernst en de omvang van de ramp tot de autoriteiten doordringt en opgeschaald wordt. De Waddenvereniging staat in nauw contact met de verschillende verantwoordelijke overheden en directeur Lutz Jacobi schuift aan bij minister Cora van Nieuwenhuizen, die het waddengebied bezoekt. Volgens de Waddenvereniging maakt de ramp pijnlijk duidelijk dat er dringend behoefte is aan één beheerautoriteit voor de Waddenzee. In de aanpak van de containerramp is te merken dat tientallen overheden en instanties verantwoordelijk zijn voor het

STANDPUNT WADDENVERENIGING A ENSTR E FE EK I AR M

Volgens de Waddenvereniging maakt de containerramp pijnlijk duidelijk dat het Werelderfgoed Waddenzee onvoldoende tegen scheepsrampen is beschermd. Daarom moeten de volgende zaken snel worden geregeld: • Eén beheerautoriteit die de rampenbestrijding op zich neemt. • Een goed rampenplan voor alle soorten scheepvaartincidenten. • Centrale coördinatie inzet van vrijwilligers. • Veiliger vervoer van containers. • Geen milieugevaarlijke scheepvaart en onveilige containervaart vlak langs de Waddenzee.

waddengebied. Centrale coördinatie en een goede begeleiding van alle vrijwilligers door de verantwoordelijke autoriteiten ontbreekt. Ook bestaat er geen rampenplan waarin dit afdoende geregeld is. In zo’n centraal gecoördineerde aanpak moet de bescherming van kwetsbare flora en fauna en de veiligheid van mensen voorop staan. Dezelfde zorgvuldige aanpak geldt ook voor de berging van de containers, die nu nog op de bodem van de zee liggen. Dit moet zodanig gebeuren, dat het waddenmilieu zo min mogelijk schade oploopt. Er gebeurt veel op deze donderdag. Ook de Onderzoeksraad voor Veiligheid maakt bekend een onderzoek naar de overboord geslagen containers te gaan starten. De Raad richt zich hierbij met name op de gevolgen van het ongeval, de lokale situatie in het Nederlandse waddengebied en de vaarroute van het schip. Ook de Tweede Kamer zal zich buigen over de containerramp. VRIJDAG

11 januari Wetenschappers van de Rijksuniversiteit Groningen lanceren de webapp waddenplastic.nl. Hiermee kan iedereen helpen om de wijd verspreide microplasticvervuiling in het waddengebied in kaart te brengen. Op dit moment valt nog weinig te zeggen over de ecologische gevolgen van de containerramp op de langere termijn. Rijkswaterstaat wil als water- en natuurbeheerder van de Waddenzee inzicht krijgen in de (middel)lange termijneffecten van met name de kleine plastic deeltjes. Ook moet het onderzoek aantonen welke maatregelen getroffen moeten worden om de waarden van het UNESCO Werelderfgoed Waddenzee te behouden en te ontwikkelen. Daarop vooruitlopend is men al begonnen met het nemen van de eerste

HENK POSTMA

Waddenvereniging-directeur Lutz Jacobi (3e van links) is nauw betrokken bij het overleg met onder meer minister Cora van Nieuwenhuizen (5e van links met paars shirt)

HENK POSTMA

veldmonsters op de eilandstranden, wadplaten en de kwelders als basis voor het onderzoek. Op de eilanden en langs de kust is veel troep aangespoeld, waaronder fijne plastic korrels. Deze plastics vormen een potentiële ecologische ramp, die nu nog onvoldoende is te overzien. Onder leiding van de Rijksuniversiteit Groningen hebben marien ecologen uit heel Nederland afgelopen periode op Schiermonnikoog uitgezocht wat de beste methode is om de plastics in kaart te brengen.

HENK POSTMA

ACHTERGROND

Volgens de Waddenvereniging maakt de ramp pijnlijk duidelijk dat er dringend behoefte is aan één beheerautoriteit voor de Waddenzee

VRIJDAG

18 januari Door slecht weer kan pas vanaf vrijdag 18 januari met speciaal gecharterde schepen worden begonnen met de berging van containers. Rijkswaterstaat gaat ervan uit dat de meeste containers kapot zijn. Dat blijkt ook uit berichten van garnalenvissers in dit deel van de Noordzee. Ze vangen nog steeds massa’s rotzooi die veel schade aan de netten veroorzaakt. WADDENmagazine 1-2019 9

INTERVIEW Coscinodiscus, het grootste kiezelwier van de Waddenzee. Licmophora groeit met steeltjes op zeewier.

Coscinodiscus met daaronder het kiezelwier Actinoptychus.

GERDA BUSSER

OP ONTDEKKINGSREIS MET MICROFOTOGRAAF WIM VAN EGMOND

Monnik achter de microscoop Microfotograaf Wim van Egmond maakt het onzichtbare leven zichtbaar. Via speciale technieken en met engelengeduld maakt hij extreem gedetailleerde portretten van de allerkleinste wezens die leven in de waddenbodem. TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER FOTO'S: WIM VAN EGMOND

Met uiterste precisie en vaste hand druppelt Wim van Egmond een beetje waddenprut op een objectglaasje. Kijkend door een microscoop die minutieus is afgesteld, wordt Van Egmond opgezogen door wat er onder zijn lens is te zien.

Dat bovenste laagje van het wad heb je er toch met een kaasschaaf afgeschraapt?

en het zand. Het wonderbaarlijke en geheimzinnige van de microwereld heeft een bijzondere aantrekkingskracht. Het is alledaags, onderdeel van de wereld waarin we leven, maar toch onbekend terrein. Bovendien heb je een microscoop nodig om het te kunnen zien. Als je daarmee om kunt gaan en de juiste afstellingen te pakken hebt, dan zie je de meest wonderlijke vormen. Die zou iedereen eens moeten zien.’

‘Ja, met een gewone kaasschaaf uit de keukenla. Letterlijk en figuurlijk is dat de toplaag. Daar zitten de meeste orga‘Ik tuur soms nismen, het vormt de basis dagenlang van het leven. De bruine naar een toplaag van het wad heeft druppel water, dezelfde rol als die van de beelden zijn planten op het vasteland. betoverend’ Het is veel meer dan een beetje prut.’

Vind je het interessanter dan vogels en zeehonden? ‘Vlak onder onze voeten ligt een compleet onbekende wereld verborgen in het slib

Je neemt het op voor de microwereld…

‘Mensen reizen naar Afrika voor een safari en doen ontzettend veel moeite om iets exotisch te zien, maar met een extra lensje kun je vlak onder je neus de meest bijzondere wezens waarnemen. We zijn gefocust op de macrowereld, omdat we die kennen. Denk aan de bekende foto’s en filmpjes van een oplichtende zee door zeevonk, maar niemand weet hoe zeevonk er op microniveau uitziet, terwijl het >

Eerst met een kaasschaaf het wad op...

Entomoneis

Bacteriën op het strand van Schiermonnikoog.

Wie is Wim van Egmond? • 1966: geboren in Den Haag. • Opleiding schilderen en fotografie Kunstacademie Rotterdam. • Specialisatie optische technieken: fotografie door microscoop en stereoscopische fotografie. • 2002: start wereldvermaard webmuseum www.micropolitanmuseum.com.• 2008-2014: bijdrage aan realisatie van Micropia in Artis (eerste museum voor micro-organismen). • 2009: deelname aan Reis van de Beagle (VPRO) en fotografeerde plankton. • 2013: wint de Nikon Small World Competition. • 2018: werkt mee aan de film WAD van Ruben Smit. WADDENmagazine 1-2019 11

INTERVIEW De prijswinnende foto van Wim van Egmond.

minstens zo indrukwekkend is. Dat geldt voor al het plankton, de organismen die in zee zweven, maar ook voor de bruine laag op het wad. Veel mensen hebben geen idee wat het is, daar lopen we overheen zonder er erg in te hebben. Door de biologie te bestuderen kun je wijze lessen over het leven leren: waardeer ook het kleine. En kijk eens verder dan je eigen perspectief.’

Waar komt die fascinatie vandaan? ‘In de boeken van mijn grootvader stonden platen over de prehistorie en Darwin. Dat vond ik toen al heel fascinerend en ze vormen mijn oorspronkelijke inspiratiebron. Nadat ik van de kunstacademie kwam kon ik toevallig een microscoop van een vriend kopen en van het een kwam het ander. Ik deed altijd veel moeite om van de werkelijkheid abstracte beelden te maken. Het microscopische leven ziet er zo onwerkelijk en bijna abstract uit. Daardoor kan ik nu als een pure realist heel abstracte beelden creëren. Een ideale inspiratiebron waar ik eindeloos mee experimenteer. Ik begon met water uit slootjes en ontdekte later nieuwe biotopen zoals het plankton 12

in zee, het leven in de bodem, schimmels, wormen en plantenwortels. Inmiddels ben ik bezig met de bodem van het wad. Dat is een nog heel onbekende biotoop en lastig om vast te leggen, omdat veel van de activiteiten zich in het donker afspelen of zich heel langzaam voltrekken. Veel van wat er gebeurt is nog nooit vastgelegd.’

Het liefst werk ik als een middeleeuwse monnik achter mijn microscoop.’

Wat is het pronkstuk uit je collectie?

‘Het allermooiste dat ik ooit heb gemaakt is de foto die ook een prijs heeft gewonnen: van een diatomee oftewel kiezelwier genaamd Chaetoceros debilis. Een soort die in het Is het vermoeiend plankton voorkomt, zeker om lang door een ‘Het is een ook in het waddengebied. microscoop te turen? soort oersoep, Ik heb die gevangen in de ‘Het lastige van een mide basis van Oosterschelde. Voor plankcroscoop is dat het kennis het leven. ton gebruik ik een fijnmazig vergt van de techniek. Er zijn wel tien knoppen waaraan je Alles is begonnen plankton-netje, giet het water voorzichtig in een moet draaien. Het kost tijd met dit soort voordat je het onder de knie vreemde wezens’ potje en dat gaat direct in een koelbox. Planktonorhebt en je moet wennen aan ganismen kunnen namelijk het blikveld. Ook het klaarniet goed tegen temperamaken van een preparaat is tuurverschillen. Thuis verdeel ik het water een vak op zich en vraagt om precisie, net in petrischaaltjes. Die onderzoek ik eerst. als het afstellen van het licht. Veel mensen haken dan af. Maar als je even doorzet Met een pipetje druppel ik een mooi monstertje op een objectglaasje. Daar gaat heb je een hobby waar je je leven lang een heel dun dekglaasje op om de druppel plezier van hebt. Gelukkig heb ik heel veel plat te maken. Maar niet te plat. Om dat geduld, voor mij is het juist verslavend.

Zo ontdek je zelf de microwereld

Begin met een loepje. Een eenvoudige juweliersloep, eventueel met ingebouwd ledlampje, is al genoeg. Bekijk daarmee zandkorrels van het strand, duinzand en modder van het wad. Vooral groen of bruin slijm is altijd goed. Houd dat op je vinger en kijk door je loep, je ziet dan al veel.

Nog meer zien? Probeer dan eens een stereomicroscoop. Makkelijk te bedienen en voor een aantrekkelijke prijs te koop via internet. Neem altijd een klein flesje mee. Bekijk de groene of bruine laag met algjes uit de poeltjes op een vochtig strand maar eens in een petrischaaltje. Er gaat een wereld voor je open.

te voorkomen doe ik dotjes vaseline onder de hoekjes van het dekglaasje. Daardoor hebben de wezentjes nog een beetje ruimte om te zwemmen. Of kan ik ze net een beetje vastdrukken. Het is lastig om deze soort te fotograferen omdat ze heel kwetsbaar zijn, met breekbare stekeltjes die alle kanten uit steken. Maar als het organisme eindelijk netjes ligt, dan fotografeer ik het.’

Je werkt ook aan een expositie op Texel? ‘Sea Encounters Art (S.E.A) is een kunstproject waarin wetenschappers van het NIOZ en kunstenaars op Texel samenwerken om de Waddenzee op verschillende manieren te belichten. Het afgelopen jaar heb ik timelapsen gemaakt waarin je de groei ziet van bacteriën, kiezelwieren en andere micro-organismen in de wadbodem. Dat heb ik gedaan door cameraopstellingen te maken, waarbij er elk kwartier een foto wordt gemaakt van monstertjes uit de Waddenzee. En dit maanden achter elkaar. Door het versneld af te spelen zie je hoe vol met leven de

bodem van het wad zit. Als je een tijdje naar die beelden kijkt, zonder te weten wat je ziet, ontstaat er iets speciaals en kun je lekker dwalen in je verbeelding. Wetenschap en kunst hebben veel raakvlakken. Ik denk weleens: de wetenschappers waarmee ik werk, hadden ook best kunstenaar kunnen worden.’

Met microscopen en fotocamera wordt de microwereld zichtbaar.

Een stap verder is planktonvissen. Zoek een haventje met rustig water, want in de branding worden de meeste organismen tot slagroom geklopt. Werp vanaf een steiger of vlonder je planktonnet uit. Of schraap algen van de pijlers en neem die mee in een flesje water.

Bestudeer alle seizoenen. In elk jaargetijde zijn er weer andere dingen te zien onder de microscoop. In het voor- en najaar bloeit het plankton in zee. En in maart, april en mei zijn de meeste soorten actief.

GERDA BUSSER

Het bodemkiezelwier Pleurosigma met twee cyanobacteriën.

WADDENmagazine 1-2019 13

www. wadden vereniging .nl

Deining

De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied. Vaker waddennieuws ontvangen? Een abonnement op de digitale nieuwsbrief is gratis: www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.

Berichten van de Ledenraad

ONDER REDACTIE VAN: HANS REVIER

H@Z

Ledenraadsvergadering december 2018

15 MILJOEN Met een fantastische bijdrage van 15 miljoen euro uit het droomfonds van de Nationale Postcode Loterij is de realisatie van Holwerd aan Zee een stuk dichterbij gekomen. Door een opening in de dijk ontstaat een groot getijdemeer en een natuurlijke overgang tussen Waddenzee en het achterland bij Holwerd. Wadvogels, zoals kluten en grote sterns, vinden hier een nieuwe plek om te 14

broeden en voedsel te zoeken. Vissen kunnen weer van de Waddenzee naar de Friese Meren zwemmen. Bezoekers vinden nieuwe mogelijkheden om te genieten van de uitbundige natuur. Met boeren wordt samengewerkt om oplossingen voor verzilting dichterbij te brengen. Naar verwachting start de aanleg van het natuurgebied bij Holwerd in 2020 en is het vanaf 2022 voor het publiek toegankelijk.

Vogelbescherming Nederland heeft samen met de Waddenvereniging en It Fryske Gea, in nauw overleg met de Stichting Holwerd aan Zee, het geld uit het droomfonds van de Nationale Postcode Loterij aangevraagd. Tijdens Het Goed Geld Gala op 4 maart is de schenking officieel overhandigd.

Op 15 december 2018 kwam de Ledenraad van de Waddenvereniging bij elkaar voor de halfjaarlijkse formele vergadering. Met bestuur en directie is gesproken over de organisatie, jaarplannen en begroting van de Waddenvereniging in 2019. Er is ingestemd met de jaarplannen. Aandachtspunt was de begroting. De Ledenraad hecht aan een beleidsrijke- én meerjarenbegroting en heeft bureau en bestuur gevraagd hier aan te werken. In de eerstvolgende ledenraadsvergadering van april 2019 staat een gewijzigde, definitieve begroting in combinatie met een meerjarenbegroting 2019-2023 op de agenda. Verder stemde de Ledenraad in met de benoeming van een nieuwe penningmeester in het bestuur. In de middag stond de eigen werkwijze op de agenda. De Ledenraad houdt gepaste afstand tot de organisatie, maar doet wel een oproep aan directie en bestuur om gebruik te maken van de kennis van de leden. In 2019 wordt verder nagedacht op welke wijze de Ledenraad op lopende programma’s en thema’s kan adviseren en hoe informatievoorziening structureel verbeterd kan worden. Ook keken we terug op succesvolle ledendagen: op 6 (Zeist) en 13 oktober (Drachten) 2018. We mochten 665 leden en introducees welkom heten bij de film WAD en zijn verheugd dat het evenement door 87% van de bezoekers met een 8 of hoger is gewaardeerd. In het najaar van 2019 organiseren we een nieuwe ledendag.

Begin 2018 is de Ledenraad ingesteld, die de vroegere Algemene Ledenvergadering vervangt. De 21 gekozen leden vertegenwoordigen de leden van de Waddenvereniging en houden toezicht op het bestuur. SAMENSTELLING: JORIEN BAKKER

RENATE DE BACKERE

MARIEKE FEENSTRA

COLUMN VOORZITTER JORIEN BAKKER

Plastic Een koelkast en een matras, twee kapstokjes en een hartvormig ornamentje, het borsteltje van My Little Pony, een kussentje en drie zeeppompjes, twee paar sneakers,

een krukje, piepschuim, nog meer piepschuim, plastic korrels, plastic, plastic, overal plastic en piepschuim! Het vliegt me om de oren. Ik voel een enorme boosheid opkomen en vecht tegen de tranen.

Wat zijn we hier aan het doen, dit is kansloos! Ik kijk om me heen en zie tientallen, nee honderden mensen. Als grijpgrage mieren krioelen ze over het strand, struinen fanatiek door de kwelder, stofzuigen de dijken en laten via sociale media van zich horen over deze ecologische ramp in ons werelderfgoed. In de nacht van 1 op 2 januari veranderden de Wadden in een klap in een enorme afvalberg. Snel opruimen was cruciaal. Net als al die duizenden mensen hadden de ledenraadsleden aan een paar

appjes genoeg om in actie komen. We waren aan het werk op Vlieland, Ameland, Terschelling, Schiermonnikoog en natuurlijk aan de Groningse en Friese kust. De betrokkenheid is groot. Foto’s worden gedeeld, emoties geuit en adviezen gegeven. De lijn met het bureau van de Waddenvereniging is kort en intens. Deze ramp maakt veel los, maar bovenal dat onze leden en heel veel andere mensen willen dat er beter gezorgd wordt voor de Waddenzee. Laten we die strijd met hernieuwde energie samen aangaan.

OP VLIELAND LEEF IK OP HET TIJ Om de Ledenraad beter te leren kennen, stellen de leden zich voor. Jurist Onno Verkuyl (51) bijt het spits af.

’Mijn kennismaking met de Wadden was als kind van 1 jaar op Ameland. Na Ameland volgde al snel Terschelling, waar ik met mijn ouders jaar in jaar uit naar Formerum trok om daar te kamperen en te genieten van het breedste en witste strand van Nederland. De kennismaking met het echte wad volgde later toen ik mosselen ging plukken bij Lies. Met mijn eigen gezin, Daphne en drie jongens, kozen wij een eigen eiland, Vlieland. Wij ‘wonen’ ‘s zomers een hele maand in een tent op Lange Paal, het Natuurkampeerterrein van Staatsbosbeheer tussen dorp en Posthuis. Vlieland heb ik in mijn hart gesloten, omdat het veel mooi grijs duin heeft en omdat het wad zo wezenlijk verbonden is met het eiland. Vanaf de Postweg loop ik zo met hoge gympen het wad op om te genieten van de geur, het geluid en het beeld van het wad. Een van mijn favoriete plekken is

een oesterbank ter hoogte van de Nieuwe Kooi, een half uur wadlopen vanaf de wal, waar diepe zanderige geulen door het wad meanderen. Daar hoor ik het geluid van een levende oesterbank. Op Vlieland leef ik op het tij; zodra het laagwater is kan ik het wad op. De Waddenvereniging heb ik goed leren kennen tijdens de Waddenwerkweekeinden in september, waar ik met mijn jongens en tweehonderd andere vrijwilligers jaarlijks de Boschplaat van Terschelling ging ontdoen van aangespoeld en aangewaaid plastic. Wat een mooie groep mensen; strijden voor behoud van het waddengebied en tegelijkertijd ook handen uit de mouwen steken! Daar wilde ik me graag voor inzetten. Dus stelde ik me verkiesbaar en zet ik nu mijn energie en netwerk in voor de Waddenvereniging. Neem gerust contact op met mij of een van de andere leden van de Ledenraad. Wij zijn er voor en door jullie.’ WADDENmagazine 1-2019 15

Deining Een greep uit de reacties:

• Ik ben een waddengek, had al veel eerder lid moeten worden. Zeker na de containerramp had ik het gevoel meer te moeten doen voor het behoud. Jullie steunen dus! • Ik heb zaterdag meegeholpen om Engelsmanplaat schoon te maken en zag hoe kwetsbaar het wad is. En ik houd gewoon van het waddengebied. • Het geeft mij een goed gevoel om dit te doen, ik geniet tenslotte elk jaar van het wad en dan hoort dit er ook bij. • Al veertig jaar van plan, maar met die containerellende moet het er nu maar eens van komen. • Wij kunnen niet helpen opruimen, maar willen toch graag steunen. • Als kind ben ik ontelbaar vaak op Vlieland geweest, het wad is mij dan ook zeer dierbaar. De recente ramp met omgeslagen containers is de zoveelste bedreiging van het gebied, dit trok mij over de streep.

HENK POSTMA

NIEUWE LEDEN Bel je met een vraag naar de Waddenvereniging? Grote kans dat Fints of René opneemt. Zij zijn verantwoordelijk voor de ledenservice en beantwoorden vragen over de Waddenvereniging, het lidmaatschap of donaties. Vooral in de eerste weken van het nieuwe jaar stond de telefoon roodgloeiend. Veel leden vroegen informatie over de containerramp, boden hulp aan of spraken hun steun uit. Ook via de mail kwamen veel reacties binnen. Opvallend was het grote aantal mensen dat zich daarbij opgaf als nieuw lid. Voor veel nieuwe leden was de containerramp de directe aanleiding om zich aan te melden.

EEN BIJZONDERE GIFT De Waddenvereniging prijst zich gelukkig met veel leden die af en toe iets extra’s overmaken. Als een opmerkelijk bedrag wordt overgemaakt, checkt de ledenservice altijd even of het wel klopt. Een foutje in deze tijd van internetbankieren is immers snel gemaakt. Zo ook bij een gift van 3.000,-. Die bleek, bij telefonische navraag, ten onrechte overgemaakt te zijn door een lid.

Na overleg met familie is het bedrag uiteraard weer teruggeboekt. De schoonzoon vond deze actie zo prijzenswaardig dat hij dit via Twitter deelde. Zijn bericht is vele malen geretweet en er kwam een spontane crowdfundingsactie op gang. Inmiddels is al meer dan duizend euro opgehaald.

De ledenservice is elke werkdag van 09.00 tot 13.00 uur telefonisch bereikbaar en via de mail: info@waddenvereniging.nl.

www. wadden vereniging. nl/winkel

WADDENWINKEL KOOP WADDENPRODUCTEN EN STEUN HIERMEE DE WADDENVERENIGING! Ledenprijs

59,95 Prijs

79,95

100% plasticvrij

Per wasbeurt verdwijnen miljoenen vezels in zeeën en oceanen. Daarom hebben we onze populaire ‘Wijs met de Waddenzee’ sweater 100% plasticvrij gemaakt. Deze heerlijk warme sweater bestaat voor 60% uit gerecycled katoen en 40% biologisch katoen. Laat zien dat je voor een Waddenzee zonder plasticsoep bent! Tip: bestel voor een betere pasvorm een maat groter.

Naar buiten

Waar liggen de mooiste kwelders? Wat is de beste plek om zeehonden te spotten of wilde orchideeën te zien? WADDEN De Natuurgids van de gerenommeerde stichting Crossbill Guides is de eerste volledige natuurreisgids van het Nederlandse waddengebied. In 28 wandelen fietsroutes ontdek je alle soorten landschappen, flora en fauna. Ga met het boek én bijbehorende gratis app meteen naar buiten om wat je leest zelf te ervaren.

Ledenprijs

*Tot 1 september profiteren leden van de Waddenvereniging van 25% korting. Je betaalt € 19,50 in plaats van € 25,95 exclusief verzendkosten. De korting is alleen geldig in onze online winkel zo lang de voorraad strekt.

19,50* Prijs

25,95

Wadden op de kaart

In 224 pagina’s neemt De Bosatlas van de Wadden je mee op ontdekkingsreis door het UNESCO Werelderfgoed in al zijn facetten. Prachtig vormgegeven met luchtfoto’s, infographics en vele honderden unieke Bosatlaskaarten. De Wadden op de kaart, vollediger dan ooit! Beperkte voorraad.

BESTEL ONLINE op www.waddenvereniging. nl/winkel en ontvang een jutzakje ter waarde van € 7,50 cadeau. Geldig tot 1 juni 2019 bij een aankoop vanaf € 50,zolang de voorraad strekt.

Ledenprijs

29,95

NIEUW.

Prijs

29,95

BESTEL GEMAKKELIJK EN SNEL OP WWW.WADDENVERENIGING.NL/WINKEL OF VUL DE BESTELBON IN. Duurzame kwaliteitsproducten • Korting voor leden • Online bestellingen op werkdagen voor 15:00 uur besteld, dezelfde dag verzonden • Ook verkrijgbaar in verschillende winkels. Kijk voor de adressen op www.waddenvereniging.nl/winkel • Klantenservice via 085 – 273 17 72 of waddenvereniging@ideavelop.net WADDENmagazine 4-2018 2-2017 17

N DE

DE SM

AAK VA

WAD

Koken voor het eilandgevoel VAN ZILTE SUIKERSPIN TOT ZEE-EIK

Voor kookkunstenaar Flang Cupido, die op Terschelling woont, is de grens tussen land en zee een onuitputtelijke bron van nieuwe smaken. Hij heeft leren koken met schelpdieren, zeekraal en zeewier en geeft die kennis graag door aan zijn gasten. ‘Ik wil mensen het echte eilandgevoel meegeven en iedereen die met mij meegaat ambassadeur maken van het waddengebied.’ TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA

Op het erf rond de kookstudio van Flang Cupido liggen natte tuinstoelen, tientallen opbergbakken van Ikea, nog in de verpakking, en bakken met knalroze My Little Pony’s, allemaal afkomstig uit de containers die de MSC Zoe verloor op de Noordzee en aangespoeld op Terschelling. Flang is de stranden afgegaan om het spul te verzamelen. Het plan is om alles schoon te maken en te verkopen. ‘De opbrengst gaat naar het kinderkankerfonds Kika’, zegt Cupido. Het is tekenend voor hoe hij in het leven staat: als echte eilander struint hij de wadden, duinen en stranden af naar wat hij maar gebruiken kan. Hij vergaart er zijn inkomen mee, maar er zit vooral een diepere gedachte achter, die gaat over het behoud van de oorspronkelijke cultuur op het eiland en het in stand houden van het door hem zo geliefde waddengebied.

Met emmertjes het wad op ‘Toen het toerisme hier op het eiland ontstond, sliepen de gasten bij de boer en werden ze betrokken bij de gewone dagelijkse dingen. Moest er gehooid worden, dan deden de gasten mee. Maar ze gingen ook mee het wad op om mosselen te rapen, een lijntje te zetten of met een netje vis te vangen. Dat vonden de mensen prachtig. Zo is het toerisme gaan bloeien. Later kwam er een omslag. Boeren hielden 18

ermee op en er kwamen steeds luxere appartementen. Ik vind dat de beleving van het Terschelling-gevoel hiermee vertroebeld is.’ Met zijn kookworkshops probeert Cupido dat oorspronkelijke eilandgevoel weer terug te halen. ‘Met emmertjes gaan we het wad op en verzamelen van alles wat maar eetbaar is.’ Wat de opbrengst is, verschilt per seizoen. ‘De mosseltjes laten we met rust als ze aan het melken zijn en zich voortplanten. In de herfst plukken we meer paddenstoelen en in de winter is er wild beschikbaar.’ Ons neemt hij mee met laag tij om zeewier te plukken. ‘We winkelen op het wad. Dat doe ik wel heel bewust. Ik pluk nooit meer dan wat nodig is voor het aantal deelnemers. Zo tasten we het ecosysteem niet aan.’

Zilte suikerspin Terug in zijn kookstudio worden de zilte slierten zeewier verwerkt. ‘Je kunt er van alles mee, zelfs in desserts. Van de Japanse wijnbes maak ik een zilte suikerspin, van darmwier maken we chips. Zeesla laat ik drogen en vermaal ik met een vijzel. Uitgestrooid over een gerecht worden het hele mooie felgroene stipjes.’ Voor ons maakt hij een prachtig bord op met duurzaam gevangen gerookte kabeljauw, zilte aardappelen in de vorm van Engelse

drop en een taartje van gepureerde zoete aardappel, knolselderij en een tapenade van zee-eik. Gefrituurde zeesla geeft een knapperige en zilte bite aan het gerecht.

Masterclass op het wad Voor Cupido is het koken met producten uit de natuur routine geworden, maar daar ging flink wat studie aan vooraf. ‘Aardappels koken kan iedereen, maar zeewier is echt iets anders. Het moet minstens een uur op staan voordat je het kunt verwerken. Na twintig minuten worden de meeste mensen al ongeduldig. Zee-eik is eerst bruin, wordt knalgroen als het heet wordt en daarna weer bruin. Dat is de algenwerking die je ziet gebeuren. Met blaasjeswier is het echt uitkijken. Voor je het weet heb je een pan vol behangplaksel.’ De onbekendheid is wellicht ook de reden dat er in het waddengebied nog maar weinig koks zijn die gebruikmaken van de rijkdom aan heerlijke ingrediënten die er te vinden zijn. Daar wil hij als kok verandering in brengen. ‘De gezichten staan nu allemaal van de wadden af. Ik wil hier heel graag masterclasses geven aan koks om te leren hoe je kunt werken met producten uit zee. Gewoon een week het wad op, met je handen in de modder en dan koken. Ze moeten wakker worden geschud!’

WAD LEKKER

PROEF!

Ga mee op een Terschellinger-fietstocht over de Waddendijk en bezoek De Zilte Smaak, een moestuin waar zilte gewassen worden geteeld. Onderweg verzamel je de ingrediënten voor een zilte proeverij in de kookstudio van Flang. Leden van de Waddenvereniging betalen € 17,50 i.p.v. € 24,50. De aanbieding geldt tot 1 september 2019. Boek via koken@flangindepan.nl o.v.v. ‘Winkelen op het Wad’.

WADDENmagazine 1-2019 19

RIJKSWATERSTAAT

JAAR

WIKI

LAUWERSMEER

Aanleg werkeiland voor de afsluiting.

Kaart van het Lauwersmeer; de oorspronkelijke geulen en platen zijn nog goed zichtbaar.

Het temmen van de Booze Lauwerszee In 2019 is het 50 jaar geleden dat de Lauwerszee werd afgesloten. Zout water werd zoet. De afsluiting vormde de geboorte van het Lauwersmeer. De voormalige zeebodem is nu een nationaal park vol vogels en orchideeĂŤn. In deel 1 van een vierdelige serie: de aanloop naar het Lauwersmeer. TEKST: BAS BIJL 20

Wie in vroeger eeuwen rondliep in het huidige grensgebied tussen de provincies Groningen en Friesland, zag een zeearm die diep landinwaarts reikte: de Lauwerszee, bij tijd en wijle een woeste, gevaarlijke zee. De naam Het Booze Wijf, de onstuimige plek waar de stromingen van de Waddenzee en de Lauwerszee elkaar troffen, verwijst er nog naar. Door de zeespiegelstijging bereikte ongeveer 8.000 jaar geleden de Noordzee de huidige noordelijke kustlijn. Daardoor begon het binnenland natter te worden en trad er veenvorming op. In dit veengebied stroomde de rivier de Lauwers, die in zee uitmondde rond het huidige Lauwersmeergebied. De Lauwers voerde zoet water van het Drents-Friese veengebied af. Door diverse oorzaken was er in de vroege middeleeuwen (600 tot 800 na Christus) sprake van zee-inbraken in dit mondingsgebied van de Lauwers. Zo ontstond de Lauwerszee. Mede door de open verbinding tussen zee en rivier, eb en vloed reikten tot in de stad Groningen, was de getijdenwerking vroeger veel sterker dan tegenwoordig.

REPORTAGE RIJKSWATERSTAAT

In het sluitgat gaan stortstenen over boord. Xxxxx xxxxx xxxx xxxx xxx

Daardoor kon de dynamiek in de Lauwerszee erg groot zijn. Bij zwaar weer sprak men dan van het ‘Booze Wijf’ dat door de vissersschepen meegenomen werd naar bijvoorbeeld Zoutkamp. Van meerdere schepen is bekend dat ze in moeilijkheden kwamen of zelfs zijn gezonken op de Lauwerszee.

Longen van het ecosysteem De Lauwerszee vormde een geleidelijk overgangsgebied. Zoet rivierwater vermengde zich hier met zout zeewater, waardoor een brak overgangsgebied ontstond, een zogenaamd estuarium. Estuaria worden ook wel de longen van het ecosysteem Waddenzee genoemd. Ze vormen de kraamkamer en voedingsgebieden voor diverse fauna, een basis van voedingsstoffen én een plek met een specifieke sedimentdynamiek en troebelheid. Dit is onder meer zeer belangrijk voor migratieroutes van vele soorten vis. Er bestaan zelfs inheemse vissoorten, zoals fint, spiering en bot, die specifiek in zoet-zoutovergangen leven; reden waarom natuurbescherming hier hoge prioriteit moet hebben. In de

Waddenzeeregio zijn nog slechts vijf open estuaria aanwezig: een in Denemarken, drie in Duitsland en een op de grens tussen Duitsland en Nederland.

die op 23 mei 1969 de vlag halfstok hingen en met hun rug naar koningin Juliana gingen zitten.

Protest tegen aflsuiting

Ook de inrichtingsplannen voor het Lauwersmeer waren onderhevig aan vele protesten. Zo voerden de vissers begin jaren zeventig vaak actie tegen de aanleg van het defensieterrein Marnewaard. Ook de bouw van een grote kruitfabriek in 1986 riep veel weerstand op. De natuur zou ‘ten grave worden gedragen’. De uiteindelijke inrichting van het Lauwersmeergebied, met veel ruimte voor zoetwaternatuur, heeft geleid tot een nationaal park op de voormalige zeebodem. Het overgrote deel van het oorspronkelijke geulensysteem van het estuarium is gelukkig nog intact (zie kaart van het Lauwersmeer). Momenteel wordt er hard nagedacht over en gewerkt aan het verbeteren en (deels) herstellen van de verbinding tussen zoet en zout water, om zo de belangrijke estuariumfunctie van het gebied voor de Waddenzee weer levensvatbaar te maken.

Al in de 17e eeuw wordt gesproken over afsluiting van de soms ‘Booze’ Lauwerszee. Uiteindelijk was de Watersnoodramp van 1953 de definitieve aanleiding voor de aanleg van een afsluitende dijk. Op 23 mei 2019 is het exact 50 jaar geleden dat de laatste caisson afgezonken is en de Lauwerszee was ‘getemd’. Op 25 mei 1969 zijn de kleppen van dit caisson definitief gesloten. Kustverdediging en waterveiligheid waren de doorslaggevende factoren voor de afsluiting en het ontstaan van het Lauwersmeer. Er is geen rekening gehouden met de ecologische gevolgen. Na de afsluiting stonk het gebied dan ook lange tijd door het afsterven van talloze dieren en planten, die afhankelijk waren van de zee. De vele tegenstanders van de afsluiting lieten herhaaldelijk van zich horen. Bekend is het protest van de Zoutkamper vissers,

Nationaal park

WADDENmagazine 1-2019 21

MERLIJN TORENSMA

COLUMN

Lutz Jacobi

Als geboren Friezin en kleurrijk Tweede Kamerlid had ze al oog voor de Wadden. En nu staat ze als directeur aan het roer van de Waddenvereniging. In deze column deelt ze haar mening, belevenissen en ervaringen. DIT WILLEN WE NOOIT MEER MEEMAKEN zo lang voordat er werd opgeschaald? In de nacht van 1 op 2 januari werd het Deze ramp maakt duidelijk dat één bewaddengebied wreed getroffen door heerautoriteit noodzakelijk is, zodat er de containerramp. Meer dan 300 consnel en centraal gecoördineerd wordt. tainers tuimelden als legostenen van De Waddenvereniging wil dat ook voor de MSC Zoe, die op dat moment boven dit type rampen een rampenplan komt, onze Waddeneilanden richting Bremerwaardoor Rijkswaterstaat, bergers, haven voer. Je geloofde je ogen niet… vrijwilligers, kustwacht, natuurorganionze stranden, de Noordzee en Wadsaties, waterschappen, gemeenten etc. denzee en de waddendijk lagen vol met gecoördineerd en snel worden ingezet. diepvriezers, piepschuim, flatscreens, damestassen, schoenen, krukjes, kusIk ben vooral boos dat we niet in staat sens, dekens, automaterialen, plastic blijken om ons mooie natuurgebied speelgoed en enige zakken met giftig peroxide. Daartussen miljoenen, miljoe- beter te beschermen. Hoe is het in vredesnaam mogelijk dat we nen korreltjes granulaat, toestaan dat deze gigantiharde plastic schijfjes en Vanuit Den Haag sche containerschepen zo vebrokkeld piepschuim, bleef het de dicht langs onze eilanden dat heel moeilijk is te verwijderen. Kortom, eerste dagen stil en de Waddenzee varen. Was het schip goed belaons mooie enige natuurden en hoe zat het sjorplan lijke werelderfgoed in in elkaar? Deugt de regelgeving? De Nederland was veranderd in een grote Onderzoeksraad voor de Veiligheid kijkt vuilnisbelt. We waren niet in staat ons naar de toedracht van de containermooiste natuurgebied van Nederland ramp. De onderste steen moet boven afdoende te beschermen. komen! Maar deze ramp maakt ook duiHonderden vrijwilligers, waaronder veel delijk dat we scheepsladingen vol met plastic zooi over onze zeeën en oceanen medewerkers en leden van de Waddenverslepen. Spul dat een weergave is van vereniging, kwamen direct in actie. Die eerste dagen was het belangrijk zo veel onze consumptiemaatschappij en waar we heel goed zonder kunnen. mogelijk troep op te ruimen. Hulde en waardering voor iedereen die in weer Lutz Jacobi en wind dagenlang aan het opruimen was. Maar vanuit Den Haag bleef het de Directeur Waddenvereniging eerste dagen stil. Waarom duurde het

WAD4U

R: D IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAA HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOE 93 936 7-4 051 8860 AB HARLINGEN TEL.: WADDENVERENIGING POSTBUS 90, BRIEF WS IEU L WIL JE DE DIGITALE JEUGDN E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.N L NAAR INFO@WADDENVERENIGING.N ONTVANGEN? MAIL JE E-MAILADRES TEKST: LIDEWIJ KEMME

Waarom staan er in het waddengebied huizen op heuvels? Wad4U gaat op onderzoek uit en ontdekt dat het terpen zijn.

EEN NAT, MAAR VRIJ LEVEN In de tijd dat Asterix zijn dorpje verdedigde tegen de Romeinen, leefden er ook mensen op de kwelders in het noorden. Ook zij hebben zich niet laten onderwerpen. De Romeinse schrijver Plinius begreep dat niet, hij noemde ze een zielig volk. ‘Twee keer per dag stort de oceaan over het gebied, zodat je niet weet of het nu land of zee is. De mensen hebben er heuvels opgeworpen. Met de hutten die zij erop hebben gebouwd, zijn het bij vloed net zeelieden in schepen op het water en bij eb net schipbreukelingen.’

TOONBEELD/FRANS DE VRIES

WIKI

Ruim baan voor de jeugd! Altijd in het hart van het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.

WALVIS OP DE WAL! Onderzoekers vinden in de terpen vaak walvisbotten. Waarschijnlijk hebben de terpbewoners niet op ze gejaagd. Maar net zoals nu spoelde er weleens eentje aan. En dan hadden ze een berg vlees, vet en olie… en natuurlijk die botten. Daar maakten ze gereedschappen van. Wat denk je, waren die terpbewoners inderdaad zo zielig?

GENOEG TE ETEN Misschien was het leven hard op die heuvels (terpen), maar voedsel was er genoeg. Door te graven in de terpen, komen we veel over de bewoners te weten. Ze vingen vissen, schelpdieren, vogels en aten planten van de kwelder. Ook

hielden ze koeien en schapen. Mensen en dieren woonden ’s winters samen in één huis. Dat was lekker warm. De mest van het vee werd zorgvuldig gedroogd en bewaard, je kon er mee bouwen of een vuurtje van stoken. WADDENmagazine 1-2019 23

WAD4U --- VOGELS OP HET MENU ---

MARCEL VAN KAMMEN

Regelmatig stond er kraanvogel, eend en gans op het menu van de vroege terpbewoners. Later werd een speciaal net uitgevonden waarmee je steltlopers kunt vangen. Zo werd in de middeleeuwen de snip een lekker hapje.

MARCEL VAN KAMMEN

De kraanvogel kwam vroeger ook op de kwelders in het waddengebied voor.

CK ADOBESTO

TIP

De oplossing van het raadsel op de middenplaat is: er rent een mannetje van de terp af. Hij is aan het bellen met een mobieltje. Dat hadden ze vroeger nog niet. 26

In veel culturen brengt de kraanvogel geluk of is hij een symbool van lang leven. Het vouwen van duizend origami kraanvogels is een oude Japanse traditie. Je kunt ze voor iemand anders vouwen, of voor jezelf, als je ziek bent. Hier kun je vast met ééntje beginnen… Kijk op waddenvereniging.nl/kraanvogel voor de uitleg.

ACHTERGROND

67 8

SCHIERMONNIKOOG AMELAND

TERSCHELLING

VLIELAND

TEXEL

Woest, leeg en vol leven 1 Razende Bol 2 Richel 3 Griend 4 Rif 5 Engelsmanplaat 6 Simonszand 7 Rottumerplaat 8 Rottumeroog 9 Zuiderduintjes

In de Nederlandse Waddenzee liggen maar liefst negen onbewoonde zandplaten en eilanden. Dit zijn de parels van de Wadden, het domein van zeehonden en vogels. De natuur heeft er het rijk alleen en menselijk bezoek is verboden of streng gereguleerd. Door natuurlijke dynamiek veranderen de eilanden voortdurend van vorm. TEKST: HANS REVIER FOTO'S: PIETER DE VRIES WADDENmagazine 1-2019 27

XXXXX XXXXX XXXX

Onbewoonde eilanden in de Waddenzee

Razende Bol

De zandplaat Razende Bol, ook wel Noorderhaaks genoemd, ligt ten noordwesten van Den Helder op de grens van het Marsdiep. Elk jaar verplaatst het eiland zich enkele meters naar het noordoosten en zal uiteindelijk verhelen met de zuidpunt van Texel. De uitgestrekte zandplaat is vooral belangrijk voor de grijze zeehonden, die hier hun jongen krijgen.

Richel

De grijze zeehonden op de Richel kun je vanaf de boot naar Vlieland (meestal) goed zien. Deze zandplaat ten zuidoosten van het eiland neemt langzaam in hoogte toe en er is sprake van enige duinvorming. Vanaf de wadwachterspost worden vogel- en zeehondentellingen uitgevoerd.

Griend

Slechts bij hoge uitzondering mag je Griend bezoeken. Dit vogelparadijs - er broeden wel 30.000 paar vogels - is sinds 1917 in bezit van Natuurmonumenten. In de middeleeuwen stond op Griend een klooster. Het eilandje is constant in beweging. Om verdere afslag te voorkomen is onlangs een brede vooroever aangelegd.

Rif

Het Rif ten noorden van Engelsmanplaat is wat hoger en er vindt ook duinvorming plaats. Daar broeden visdief, dwergstern en strandplevier. Na de Tweede Wereldoorlog is hier munitie gedumpt, dat nu door een dikke zandlaag is bedekt. Rif en Engelsmanplaat zullen in de toekomst aan elkaar vastgroeien.

Simonszand

Deze zandplaat ten oosten van Schiermonnikoog is in 2012, na een aantal voorjaarsstormen door een geul in tweeën gesplitst. De laatste jaren vlakt de plaat verder af en broeden er geen vogels meer. Maar als hoogwatervluchtplaats en ligplaats voor zeehonden is Simonszand nog erg belangrijk.

Rottumeroog

Misschien wel het beroemdste onbewoonde eiland dat tot 1965 werd bewoond door een voogd. Sinds de jaren ’90 wordt ‘oog’ niet meer actief beheerd. Elk jaar verblijven vogelwachters van Staatsbosbeheer op het eiland, die daar de flora en fauna monitoren. Af en toe organiseert deze beheerder excursies naar Rottumeroog.

Zuiderduin

Dit jonge eilandje ontstond in 1930 door een doorbraak van de zee. Tot dan zat het vast aan Rottumeroog. Er zijn nauwelijks duinen op dit door schelpenstranden omringde eilandje. Wel heeft zich een mooie kwelder gevormd. De geul tussen Zuiderduin en Rottumeroog slibt langzaam dicht en beide eilanden zullen op termijn weer een geheel vormen.

ACHTERGROND

Vogels Engelsmanplaat en zeehonden Deze zandplaat, die al honderden jaren bestaat, is een bekend doel van wadzoeken rust looptochten en wadexcursies. Vanuit het vogelwachtershuisje bewaken vrijwilligers en voedsel de rust voor de naar voedsel zoekende vogels. Bij hoog water kan Engelsmanplaat op onbewoonde helemaal onderlopen. eilanden

Rottumerplaat

Dit begroeide eilandje dankt zijn bestaan aan de aanleg van een stuifdijk in de jaren zestig, ter voorbereiding van de inpoldering van de Waddenzee. Nu heeft de natuur vrij spel en leven er tienduizenden vogels, als zilverplevieren, bonte strandlopers en lepelaars.

> WADDENmagazine WADDENmagazine 4-2018 1-2019 29

WETENSCHAP

De vrijzwemmende larve van een zeeklit. De skeletten van deze zeeegel spoelen regelmatig aan op de stranden. 30

Piepkleine diertjes en plantjes, die aan de basis staan van de voedselketen, zorgen in de lente voor een explosie van leven in de Waddenzee. Wetenschapsjournalist Marcus Werner gidst je door deze onzichtbare maar fascinerende wereld. TEKST: MARCUS WERNER FOTO'S: WIM VAN EGMOND

ONDER WATER Kiezelwier, dinoflagellaat, copepode, trochophora, nauplius, zoea, megalopa, medusa en veliger. Zelfs voor wie goed thuis is in de flora en fauna van de Waddenzee, kunnen dit onbekende benamingen zijn. Toch gaat het om levensvormen waar de Waddenzee vol mee zit. Het zijn de microscopische plantjes en diertjes van het ‘plankton’, die aan de basis staan van de voedselketen. Honderden miljoenen jaren lang, vanaf zo’n 1,6 miljard jaar geleden, bestond - naast bacteriën - het enige leven op aarde uit minuscule eencellige planten

en dieren in zee, het zogeheten fyto- en zoöplankton. Zelfs toen er voor het eerst meercellige levensvormen op het toneel verschenen, zo’n 500 miljoen jaar geleden, waren dit voornamelijk in zee levende planktonsoorten, primitieve kleine wormen en slakken bijvoorbeeld. Afstammelingen van dat oeroude plankton zweven, zwemmen, wriemelen en kruipen nog steeds door het zeewater en over zeebodems. Oók in de Waddenzee. En het plankton is er letterlijk van levensbelang. Fytoplankton neemt de ‘primaire productie’ voor zijn rekening, het via fotosynthese vastleggen van energie uit de zon en koolstof uit de lucht. Op het land vervullen grassen,

bomen en struiken deze rol. De ‘plantjes’ van het zeewater zijn echter duizenden malen kleiner. Wanneer de lente aanbreekt en de zonkracht sterk toeneemt, vermenigvuldigen deze minialgen zich razendsnel en kan een eetlepel zeewater er duizenden van bevatten, van verschillende soorten. Een deel van het zoöplankton ‘graast’ van het fytoplankton, en een ander deel eet weer van de grazende zoöplanktonsoorten. Zo staat het plankton aan de basis van de voedselketen in zee - of eerder het ‘voedselweb’, want de onderlinge verbanden zijn niet zelden ingewikkeld. Ook de larven van grotere Waddenzeebewoners als kwallen, wormen, > WADDENmagazine 1-2019 31

WETENSCHAP De larve van een gewone zeester. Deze zinkt naar de bodem en ontwikkelt zich dan tot de bekende vorm met vijf armen.

Wanneer de lente aanbreekt en de zonkracht sterk toeneemt, vermenigvuldigen mini-algen zich razendsnel

schelpdieren, zeesterren, krabben en pas uit het ei gekomen vissen behoren tot het plankton.

Stapelvoedsel Kiezelwieren (diatomeeën) en dinoflagellaten vormen het leeuwendeel van het fytoplankton in de Waddenzee. Het zeewater kleurt in de lente groen van het chlorofyl in hun cellen, de stof waarmee zij in staat zijn om met behulp van zonlicht te groeien en zich te vermenigvuldigen. Biologen noemen dat het vormen van biomassa. Diatomeeën, te herkennen aan het uit twee helften opgebouwde ‘doosje’ waarin zij leven, zweven ofwel in het water of bevinden zich in en op de bodem van droogvallende wadplaten. Dinoflagellaten,

in feite een soort dierlijke plantencellen, omdat zij zich met een kronkelende zweepstaart voortbewegen, leven vooral vrij zwevend. De belangrijkste grazers van het fytoplankton uit het zoöplankton zijn copepoden ofwel roeipootkreeftjes, die verwant zijn aan krabben en kreeften. Copepoden kunnen al gauw zeventig procent van het totale gewicht aan plankton uitmaken. Zij vormen op hun beurt een belangrijke voedselbron voor vissen zoals sprot en makreel. Ook de in het plankton aanwezige jonge stadia van bijvoorbeeld wadpieren en van schelpdieren (trochophora-larven) en krabben (achtereenvolgens nauplius-, zoea- en megalopalarven, steeds iets groter en met een ander uiterlijk) eten

RIJK AAN PLANKTON

diatomeeën en dinoflagellaten, naast allerlei in het water zwevende restjes dood leven. Volwassen mosselen zeven op grote schaal diatomeeën en bacteriën uit het water, terwijl harders en bergeenden matten vormende diatomeeën van de wadbodem schrapen.

Stekels, trilharen en roeipoten Natuurlijk is er het fyto- en zoöplankton alles aan gelegen om niet opgegeten te worden. Waarschijnlijk spelen de doosjes, gevormd van het mineraal silicaat en ook de stekels van veel diatomeeënsoorten, hierin een rol. Daarmee is het voor roofsoorten moeilijker om bij de celinhoud van het kiezelwier te komen. Stekels maken het vangen door vijanden moeilijker. Ook klonteren diverse soorten fytoplankton samen tot bollen of linten, omdat ze zo lastiger zijn te verwerken.

Het plankton is behoorlijk soortenrijk. Wereldwijd zijn er ruim 10.000 in zee levende fyto- en zoöplanktonsoorten bekend, waarvan er vele tientallen in de Waddenzee voorkomen. Omdat de onderlinge voedselrelaties tussen plankton complex zijn, de voortplanting snel is en onder verschillende omstandigheden in zee sommige soorten beter concurreren, kan de soortensamenstelling sterk wisselen.

De dinoflagellaat noctiluca (zeevonk) licht zelfs op om vijanden af te schrikken. De trilharen waarmee trochofoor-larven zich door het water verplaatsen, maken wegvluchten van gevaar mogelijk. Nauplius-, zoea- en megalopalarven doen dit door te ‘roeien’ met hun vreemd gevormde poten. Ook roeipootkreeftjes doen hun naam eer aan door al roeiend een goed heenkomen te zoeken. Dat doen ze echter niet met hun poten, maar met hun sterk verlengde antennes. Vissenlarven zwemmen al iets door hun lichaam te kronkelen.

VOORJAARSPIEK De primaire productie, de hoeveelheid door fytoplankton geproduceerde biomassa, bedraagt in de Waddenzee gemiddeld 1.500 gram per vierkante meter per jaar. Grasland in Europa brengt in een jaar rond de 600 gram per m2 op, een tropisch regenwoud gemiddeld 2.200 gram per m2. De primaire productie in de Waddenzee piekt in maart/ april, wanneer de zonkracht sterk stijgt.

Zoektocht naar leefplekken Dat de vroege levensstadia van allerlei zeeleven in het plankton voorkomen, heeft vooral te maken met de evolutionaire geschiedenis. Toch is dit planktonstadium een uitkomst voor soorten die hun volwassen leven op één plek doorbrengen. Dat geldt bijvoorbeeld voor zeepokken en eendenmosselen, die zich onder water hechten op harde ondergronden. Maar het geldt ook voor aan harde voorwerpen en aan elkaar klittende mosselen en oesters, én voor tweekleppigen zoals kokkels en nonnetjes, die als volwassen dier >

De larve van een borstelworm, die zich vestigt in de bodem van de Waddenzee.

WADDENmagazine 1-2019 33

WETENSCHAP Zoutwatervlo

Volwassen mosselen zeven op grote schaal diatomeeën en bacteriën uit het water

ingegraven leven in bepaalde delen van de wadbodem. Het planktonstadium is ook handig voor vastzittende en kolonievormende holtedieren zoals hydroïdpoliepen en het koudwaterkoraal dodemansduim, en voor kwallen met een vastzittend levensstadium (medusen). Zelfs van aan de stenen van dijken verankerde groen- en bruinwieren zweven de sporen in het plankton. Het grote voordeel van een planktonstadium is dat het zulke soorten helpt zich te verspreiden naar nieuwe geschikte leefplekken. Eenmaal aangekomen laten ze zich uit het water zakken en beginnen aan hun verdere ‘gesettelde’ leven. Vaak laat het plankton zich passief meevoeren met stromingen en wervelingen van het zeewater.

Soms is de verplaatsing actiever en gerichter. Zo is bekend dat in de Waddenzee piepjonge nonnetjes van zo’n millimeter groot - die daarmee nog tot het plankton gerekend worden - hangend aan een spinragachtige draad, die als een soort parachute werkt, zich met het getij laten meevoeren vanuit de geulen naar ondiepe wadplaten. Uit onderzoek is gebleken dat larven van zeepokken met hun antennes potentiële vestigingsplekken aftasten. Ze ‘proeven’ daarmee de geschiktheid van de ondergrond en voelen ook of er genoeg stroom staat om voldoende van hun planktonvoedsel aan te voeren, dat zij uit het water filteren. Staan alle signalen op ‘groen’, dan hechten de jonge zeepokjes zich vast met een soort cement.

D. POSTMA

ACHTERGROND

HET LEVEN OP TERPEN EN WIERDEN

Hoog en droog [bovenkop] Het leven op terpen en wierden [kop] Hoog en droog [intro]

Opgraving aan de terp bij Achlum (2009).

Ruim tweeduizend terpen en wierden telde het noordelijk kustgebied aan het begin van de 19e eeuw. Ruim de helft verdween door de verkoop van de vruchtbare terpaarde. Deze terpafgravingen stimuleerden het archeologisch onderzoek, dat de vroegste bewoningsgeschiedenis van het waddengebied bloot legde. ‘We hebben al veel ontdekt, maar elke opgraving leidt weer tot nieuwe vragen’, zegt archeoloog Annet Nieuwhof. TEKST: HANS REVIER WADDENmagazine 1-2019 35

ACHTERGROND De terp van Hogebeintum.

Opgraving van de terp bij Anjum (2006).

D. POSTMA

voorwerpen kwamen terecht in de verschillende regionale musea. Biologiestudent Albert van Giffen kreeg in 1908 de opdracht de afgraving van de wierde in Dorkwerd (vlakbij universiteitscomplex Zernike in Groningen) in de gaten te houden op mogelijke bijzondere vondsten. Maar hij deed meer en bracht de bodemprofielen, die door het afgraven zichtbaar werden, minutieus in kaart. Gegrepen door het archeologisch onderzoek bezocht hij op de motor alle terpafgravingen in Friesland en Groningen. In 1920 richtte hij het Biologisch-Archeologisch Instituut aan de Rijksuniversiteit Groningen (nu

ROY VROUWENVELDER

Annet Nieuwhof bij de opgraving van de terp van Anjum (2009).

Aan het begin van de 19e eeuw was er nog discussie over de herkomst van de merkwaardige heuvels in het vlakke kustlandschap van Noord-Nederland. Waren die van nature ontstaan, of had de mens hier de hand in gehad? Deze woonheuvels zijn tegenwoordig bekend als ‘terpen’, in Groningen wordt het woord ‘wierden’ gebruikt. Soms werden in de grond van deze terpen bijzondere voorwerpen gevonden. Van systematisch archeologisch onderzoek was nog geen sprake. Dit kwam pas tot ontwikkeling toen men de vruchtbare terpaarde begon af te graven en te verkopen voor de verbetering van arme landbouwgronden. Veel van de gevonden

‘Gedroogde mest diende niet alleen als brandstof, maar ook als isolatie op de vloer’

WIKI

De wierde van Ezinge.

het Groninger Instituut voor Archeologie) op en hij stond aan de wieg van de Vereniging voor Terpenonderzoek. Deze vereniging, die nog steeds bestaat (zie kader), had in eerste instantie het doel fondsen te werven voor het archeologisch onderzoek.

Wierde bij Ezinge De eerste grote systematische opgraving onder leiding van Van Giffen was in de jaren twintig van de vorige eeuw, tijdens de afgraving van de wierde bij Ezinge. De resten van 85 boerderijen en 60 bijgebouwen uit de periode van 600 voor Chr. tot de 5e eeuw na Chr. werden blootgelegd. Ook werden talloze voorwerpen gevonden. ‘We zijn nog steeds bezig deze vondsten te analyseren’, vertelt Annet Nieuwhof (62), archeoloog aan het Groninger Instituut voor Archeologie en secretaris van de Vereniging voor Terpenonderzoek. Zij promoveerde op onderzoek naar de grafrituelen van de terpbewoners, dat kon worden afgeleid uit de verschillende vondsten, zoals schedels in de wierde Englum. ‘Door het analyseren van grondsporen, resten van bebouwing, waterputten, huisraad, restanten van landbouwgewassen, beenderen van dieren en mensen, hebben we nu een aardig beeld van het dagelijkse leven van de terpbewoners.’ Vanaf de 7e eeuw voor Chr. vestigden de eerste bewoners zich in het uitgestrekte kweldergebied. De eerste onderkomens worden direct op hoger gelegen delen van de kwelders gebouwd. ‘Je moet daarbij in aanmerking nemen dat de zee in een veel groter gebied kon uitlopen dan nu het geval is. Maar toen men zich dichter bij de zee ging vestigen, moesten ze de woonplaatsen verhogen. Het enorme grondverzet nam men voor lief.’ Mest van de koeien en schapen die op de kwelders graasden, was op de terpen en wierden van groot belang. ‘Gedroogde mest diende niet alleen als brandstof, maar ook als isolatie op de vloer, tegen de kou die optrekt uit de kleigrond.’

Contact met de Romeinen Nieuwhof bestudeerde meer dan de vondsten uit Ezinge. Ze was zelf ook actief bij recente terpopgravingen, zoals bij Wierum (Gr.), Englum en Achlum. ‘Al die gegevens uit opgravingen geven niet alleen een beeld van het dagelijkse leven, maar je ziet ook

Terpbewoners hadden intensieve contacten met de Romeinen hoe die samenleving zich in de loop der tijd ontwikkelt. Uit de vondst van kostbare mantelspelden in de terp van Wijnaldum vlakbij Harlingen, kun je afleiden dat hier waarschijnlijk belangrijke regionale leiders woonden en er sprake was van een zekere welvarendheid.’ Ook het beeld over de Romeinen in Nederland moest worden bijgesteld. ‘Verschillende vondsten laten zien dat de terpbewoners intensieve contacten hadden met de Romeinen. Maar de bewoners van Noord-Nederland waren kritisch en namen de Romeinse cultuur maar voor een heel klein deel over.’ De archeologen zien ook dat de samenleving in het terpenlandschap verandert. ‘Vanaf de vroege middeleeuwen treedt specialisatie op. In de oorspronkelijk zelfvoorzienende samenlevingen op de terp vestigen zich ambachtslieden. Dat kun je bijvoorbeeld afleiden uit de voorraad koper die in de terp bij Hallum is gevonden.’

Raadsels rond grote volksverhuizing Hoewel er nu aardig wat kennis bestaat over de bewoningsgeschiedenis van het noordelijk kustgebied, leidt elke opgraving weer tot nieuwe vragen. ‘Zo is er nog discussie over hoe en waarom de eerste bewoners zich vestigden in het kweldergebied. Begon men eerst met het ‘s zomers verweiden van het vee vanaf de hogere zandgronden en volgde definitieve bewoning daarna? En wat was de oorzaak van de leegloop, die zich afspeelde in de 4e eeuw na Chr., in de volksverhuizingstijd? Speelde hier de vernatting van het oudste en meer landinwaarts gelegen kweldergebied, dat een stuk lager lag dan de later aangeslibde kwelders, een rol?’ Nieuwhof hoopt dat de vergaarde kennis over de mensen die tweeduizend jaar geleden de kwelders bewoonden, ook dient als inspiratiebron om hedendaagse problemen op te lossen. ‘Misschien moeten we niet zo bang zijn voor de zeespiegelstijging, de zee meer ruimte geven. Net als de terpbewoners moeten we ons leren aanpassen aan nieuwe omstandigheden.’ >

TERPENVERENIGING De Vereniging voor Terpenonderzoek ondersteunt het onderzoek naar het leven van de vroegste terpbewoners. Leden ontvangen de jaarverslagen en de nieuwsbrief Van Wierden en Terpen. Ook worden de leden uitgenodigd voor lezingen, vergaderingen en excursies naar lopende opgravingen en tentoonstellingen. Het lidmaatschap kost € 25,- per jaar. Meer info: www.terpenonderzoek.nl.

WADDENmagazine 1-2019 37

L. DE JONG, ARC B.V.

GRONINGER MUSEUM, J. STOEL

ACHTERGROND

Het koperdepot uit Hallum. Waarschijnlijk de voorraad van een koperslager uit de 2e eeuw na Chr.

Romeinse zegelsteen met afbeelding van een haantje.

Terpvondsten NAD NUIS

Romeins bronzen beeldje van een haan.

GRONINGER MUSEUM, M. DE LEEUW

Bewerkt bot van een bultrug uit Firdgum.

Benen kam uit de 8ste eeuw na Chr. uit de wierde van Warffum.

GRONINGER MUSEUM, M. DE LEEUW

Twee gouden Romeinse munten uit Ezinge.

FRIES MUSEUM LEEUWARDEN

Drie luxe mantelspelden (fibula's), v.l.n.r. Wijnaldum, Wieuwerd, Hogebeintum.

Meer weten? Het boek De geschiedenis van terpen- en wierdenland. Een verhaal in ontwikkeling geeft de huidige stand van zaken weer van de moderne terpen wierdearcheologie en landschapsgeschiedenis. Het brengt de laatste inzichten uit het onderzoek naar het ontstaan van het landschap, het dagelijks leven van de terpen wierdebewoners, sociaal-politieke ontwikkelingen en de veranderingen die plaatsvonden na de middeleeuwse bedijkingen. Redactie: Annet Nieuwhof, Johan Nicolay en Jeroen Wiersma. Te bestellen bij de Vereniging voor Terpenonderzoek. In twee filmpjes vertelt Annet Nieuwhof meer over haar promotieonderzoek en de opgraving van de wierde Ezinge. Kijk op www.waddenvereniging.nl/magazine voor de links.

A. NIEUWHOF

Serie aardewerk uit Ezinge, 1e eeuw na Chr.

WADDENmagazine 1-2019 39

Waddenleven

In de serie Waddenleven reist hoofdredacteur en waddenkenner Hans Revier langs een verrassende groep dieren of planten van het wad. Deze keer: STRANDBROEDERS en STRANDLOPERS.

MARCEL VAN KAMMEN

TEKST: HANS REVIER

Strandgasten Sommige vogelsoorten hebben het strand

gekozen als favoriete plek. Ze nemen de daar vaak ruige omstandigheden voor lief, want er is voedsel in overvloed en minder concurrentie van andere soorten. Op de stranden van de waddeneilanden broeden drie zeldzame soorten. Hun nest is dikwijls niet meer dan een kuiltje in het zand. Om verstoring tijdens het broedseizoen te voorkomen, plaatsen natuurbeheerders borden op het strand. De meeste soorten strandlopers overwinteren alleen in het waddengebied. 40

Stoere sterntjes Op het strand vormen paartjes DWERGSTERNEN kleine kolonies. Dicht bij het strand jagen ze in de Noordzee op visjes en duiken om de haverklap het water in. Tijdens het broeden trotseren ze het stuivende zand. Het is wel eens waargenomen dat een broedende dwergstern bijna bedolven werd. In Nederland broeden tussen de 800 en 900 paren, voor het overgrote deel in het waddengebied.

5 Van november tot mei kun je op strekdammen overwinterende PAARSE STRANDLOPERS waarnemen. Dat is niet zo gek, want deze strandloper houdt van nature van rotsachtige kusten. 6 Op het strand zie je ze niet zo vaak, maar de BONTE STRANDLOPER is de meest algemene strandlopersoort in het waddengebied. Meer dan een miljoen ‘bontjes’ worden weleens geteld tijdens de najaarstrek. Ze broeden in Noord-Scandinavië en Rusland.

WIKI

MARCEL VAN KAMMEN

4 De KLEINE STRANDLOPER broedt in het noorden van Lapland en overwintert in het zuiden van Afrika. Tijdens deze trek maken ze een tussenstop in het waddengebied om op krachten te komen. Ze doen hun naam eer aan, ze zijn kleiner dan een koolmees.

MARCEL VAN KAMMEN

3 In de herfst zie je de grootste aantallen DRIETEENSTRANDLOPERS. De bedrijvige vogeltjes zoeken voedsel in de waterlijn en eten allerlei diertjes die de golven achterlaten. Na overwintering in Nederland vertrekken ze eind april weer naar de broedgebieden in Siberië en op Groenland.

MARCEL VAN KAMMEN

2 Doordat het steeds drukker wordt op het strand, neemt het aantal broedende STRANDPLEVIEREN af. Ze zoeken hun voedsel hoofdzakelijk in de vloedlijn tussen het aanspoelsel. Strandplevieren overwinteren in Noord- en West-Afrika.

MARCEL VAN KAMMEN

1 De BONTBEKPLEVIER broedt vooral op het strand, hoewel ook weleens een nest gevonden wordt langs een kwelderrand. Het nest is een onopvallend kuiltje met goed gecamoufleerde eitjes. De kleine vogeltjes dribbelen ijverig over het zand op zoek naar voedsel.

MEER WADVOGELS ONTDEKKEN? Kijk dan eens op de website van het project Rust voor Vogels, Ruimte voor Mensen: www.beleefdewaddennatuur.nl. WADDENmagazine 1-2019 41

Genietwad

VAN HET WAD: BOEKEN, APPS, WANDELINGEN, ETEN, KUNST EN MEER TEKST: PAULA ZUIDHOF

Doen

Zien

LAMMETJES knuffelen

In het voorjaar dartelen op Texel maar liefst zo’n 17.000 lammetjes. Ze springen rond op de dijk en in de weilanden, lief en grappig om te zien. Soms zijn ze heel nieuwsgierig naar mensen. Schapenboerderij Texel aan de Pontweg 77 in Den Burg is helemaal ingericht op de ontmoeting tussen mens en dier. Behalve lammetjes en schapenmoeders lopen er ook andere dieren zoals dwerggeitjes, kippen, loopeenden en konijnen. Pony’s staan klaar voor een ritje. In een rustig hoekje vind je lammetjes die zich, onder begeleiding, even laten knuffelen. Info: www.schapenboerderijtexel.nl.

Doen Zaterdag 11 mei is de jaarlijkse KNRM Reddingbootdag. De snelle reddingboten liggen langs de Noordzee en in veel havens van de Waddeneilanden en de

Groningse- en Friese waddenkust. Op deze bijzondere dag nemen de boten van de vrijwillige reddingmaatschappij je mee voor een spectaculaire vaartocht. Ook zijn

er van 10.00 tot 16.00 uur diverse activiteiten in en bij de havens. Locaties en info: www. knrm.nl/reddingbootdag.

Reddingbootdag 42

schervenwrak Op de afdeling ‘Archeologie onder water’ in Museum Kaap Skil in Oudeschild (Texel) is een nieuwe expositie te zien over de Pieter Anthony, bij duikers bekend als ‘het schervenwrak’. Het volgeladen schip vertrok in 1822 uit Amsterdam met eindbestemming Suriname. De reis kwam al ten einde bij Texel, waar het schip lek sloeg op een zandbank en zonk. Speurwerk van duikers en archeologen leverde een schat aan informatie op. De vondsten uit het wrak vertellen over het leven in de tropen en gewoontes van de negentiende eeuw. Toegang: € 9,-, kind € 6,50. Museumkaart geldig. Info: www.kaapskil.nl.

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

www. wadden vereniging .nl

Verzamelen

Actief

Waddeneilanden op de post

Luxe bootcampweekend

De bekende postzegelserie ‘Mooi Nederland’ staat dit jaar in het teken van de Nederlandse Waddeneilanden. Het eerste postzegelvel toont de natuur, architectuur, contourlijn en vorm van Texel. Later dit jaar brengt PostNL nog postzegels uit over Vlieland, Terschelling, Ameland, Schiermonnikoog en een verzamelvel over de vijf eilanden. De Texel-postzegels zijn verkrijgbaar bij PostNL-locaties op het eiland en via www.postnl.nl/bijzondere-postzegels. Een vel van vijf zegels kost € 4,35.

Actief

Doen

WANDELING MET EEN VERHAAL

Een avontuurlijke rit

Harlingen is een leuke, historische stad om te voet te ontdekken. Bij de VVV en in Museum Het Hannemahuis zijn routes te koop om individueel te volgen. Voor groepen heeft het toegevoegde waarde om een gids in te huren van het lokale stadsgidsenteam. Stadswandelingen met gids duren anderhalf à twee uur en kunnen desgewenst een thema meekrijgen. Er zijn verschillende mogelijkheden om een wandeling in Harlingen te combineren met een rondvaart, een bedrijfsbezoek, een lunch of diner. Info: bij de VVV en www.stadsgidsenharlingen.nl.

Een compleet sportief weekendarrangement op Vlieland met verblijf in viersterren Strandhotel Seeduyn. Het bootcampweekend van 5 t/m 7 april wordt georganiseerd in samenwerking met trainers die ervaring hebben op het gebied van bootcamp, personal training en sportverzorging. Het programma, zowel buiten als binnen, is geschikt voor alle niveaus. De trainingen zijn op verschillende locaties en de georganiseerde activiteiten zijn zowel actief als gezellig. Prijs: vanaf € 349,-. Info: VVV Vlieland en website Strandhotel Seeduyn.

Een rondrit met de Vliehors Expres is een avontuurlijke belevenis voor de hele familie. De grote gele krachtpatser-auto brengt z’n passagiers onder andere over het zand van de Vliehors op Vlieland, ook wel de ‘Sahara van het Noorden’ genoemd. Op de grote vlakte zie je alleen zand en zee. Onderweg kom je langs het karakteristieke drenkelingenhuisje, nu ingericht als juttersmuseum. Op de punt zijn vaak zeehonden te zien. Neem een verrekijker mee. De rondrit duurt twee uur. Voor tijden, vertrekpunt en e-tickets: www.vliehorsexpres.nl.

WADDENmagazine 1-2019 43

Genietwad Lezen

Vogels van TERSCHELLING

Op Terschelling kun je door het jaar heen zo’n 250 verschillende soorten vogels spotten. De nieuwe gids Terschellinger Vogels biedt de geïnteresseerde eilandbezoeker een selectie van ruim 80 karakteristieke vogels van het eiland. Tekst en treffende illustraties zijn van de ervaren natuurkenners Freek Zwart en Eke van Mansvelt. De vogels in deze gids zijn ingedeeld naar de diverse landschappen die Terschelling rijk is. Voor € 10,- te koop en online te bestellen bij de Terschellinger boekhandels.

Beleven

Zien

ZEEkunst

Naar de MEEUWENKOLONIE

Meeuwen hebben in steden een slechte naam. Ze plunderen afvalbakken en maken veel lawaai. Hoe zit dat met meeuwen in de duinen? Op zaterdag 4 mei van 11.00 tot 13.00 uur neemt de boswachter van Staatsbosbeheer Texel kinderen (en ouders) mee naar een meeuwenkolonie, die normaal gesproken gesloten is voor bezoekers. Hij laat van dichtbij zien hoe meeuwen leven en hun kuikens opvoeden tot grote, sterke vogels, precies als hun ouders. Aanrader: doe kleding aan die je makkelijk schoon kunt maken! Deelname excursie: € 12,95, kind € 7,95. Info en reserveren: www.ecomare.nl. 44

GERT BRON

S.E.A is een bijzonder kunstproject op Texel. De letters staan voor Science Encounters Art, een samenwerkingsverband tussen kunstenaars en wetenschappers. Tien kunstenaars maken hun eigen interpretatie naar aanleiding van het werk van NIOZ-wetenschappers. De thema’s zijn onder andere zand, zeewier en plastic afval, een project van kunstenares Maria Koijck (zie foto). Het project zal uitmonden in een Art Tour langs de kunstwerken in de komende zomer. In Museum Kaap Skil in Oudeschild is tot en met 15 mei een expositie te zien als preview van de Art Tour. Info: www.sea-texel.nl.

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

Actief

Luisteren

Wandeltocht op Ameland

Klassiek in het kerkje

Op zaterdag 13 april organiseert Vakantiepark Klein Vaarwater op Ameland de 7e editie van de Klein Vaarwater Wandeltocht, een inmiddels populaire en gezellige activiteit op Ameland. Dit jaar gaat de tocht langs letterlijke hoogtepunten: de Oerdblinkert, het hoogste punt van het eiland, de Bureblinkert en Kaapsduun. Wandelaars kunnen kiezen tussen 10, 15, 20 of 25 km. Maak de oversteek voor een dag of een sportief weekend en beleef de eilandnatuur in eigen wandeltempo. Het inschrijfgeld voor de 10 en 15 km is € 16,- en voor de 20 en 25 km € 18,50. Inschrijven t/m maart: www.kleinvaarwaterwandeltocht.nl.

Het witte kerkje van Den Hoorn op Texel is regelmatig locatie voor een muzikale voorstelling. Op maandag 13 mei, van 20.15 tot 22.15 uur, is er een klassiek concert in de serie New Masters On Tour, met optredens van de Duitse violist Leonard Fu en de Italiaanse pianist Gabriele Strata. Beide jonge muzikanten zijn al veelgevraagde solisten. Op het programma staat werk van onder andere Janácek, Mozart en Liszt. Prijs: € 18,-, jongeren tot 30 jaar € 9,-. Voorverkoop bij de VVV Texel, boekhandels in Den Burg en vanaf een half uur voor aanvang bij het kerkje.

Actief

STERREN kijken De grote telescoop staat klaar: op donderdag 11 april van 21.00 tot 22.30 uur kan iedereen terecht bij het observatorium van Volkssterrenwacht De Jager om de Texelse

sterrenhemel van dichtbij te bekijken. De ingang van deze goed geoutilleerde sterrenwacht is vlak bij het natuurcentrum Ecomare, bij De Koog. De sterrenkundigen

leggen graag uit wat er precies te zien valt. Bij een bewolkte hemel gaat het sterren kijken niet door. Prijs: € 2,per persoon. Info: verplicht aanmelden via www.oriontexel.nl.

www. wadden vereniging .nl

Lezen

DUINKONIJN op reis

Dit voorjaar verschijnt een nieuw boek voor kinderen van 6 tot 9 jaar. Schrijfster is Irene de Pous, de fantasievolle illustraties zijn van Nora Tinholt. Yaru Makki is een duinkonijn op Schiermonnikoog. Jaloers kijkt hij naar de trekvogels die naar het zuiden vliegen. Op reis, dat wil hij ook! Dus neemt hij de veerboot naar Lauwersoog. Yaru Makki’s reis is een spannend verhaal vol thema’s, die aanleiding geven tot leuke gesprekken met kinderen. In samenwerking met de Waddenvereniging is achterin het boek een informatiedeel toegevoegd, met achtergrond en weetjes over het Werelderfgoed Waddenzee en het Lauwersmeer. Aan de hand van de personages uit het verhaal wordt duidelijk waarom deze gebieden zo bijzonder zijn. Ook is er een kort stukje over het ontstaan van de Waddenvereniging. KNNV Uitgeverij, € 19,95. ISBN: 9789050116886. WADDENmagazine 1-2019 45

In actie

Al vanaf de oprichting in 1965 zetten vrijwilligers zich in voor de Waddenvereniging. Ze geven voorlichting, helpen bij acties en evenementen of zijn wadgids. Zonder hun hulp kan de Waddenvereniging haar werk niet goed doen. MARGRIET TICHELAAR is een van de circa 100 enthousiaste vrijwilligers. ‘Het archiefwerk is soms een eenzaam avontuur.’ TEKST: DANIËL MULDER FOTO: RENATE DE BACKERE

documentalist kon ondersteunen. Dankzij mijn achtergrond werd ik dat.’ Twee ochtenden in de week is ze op het Waddenhuis. ‘Het fijne is: ze maken hier geen onderscheid tussen betaalde krachten en vrijwilligers.’ Samen met twee collega’s verzamelt ze uit kranten en andere bronnen relevant nieuws over het waddengebied, denk aan berichten over gaswinning, visserij en ecologie. ‘Die informatie bundel ik en stuur ik als pdf door naar de experts binnen de vereniging.’

Heerlijk monnikenwerk

Naam: Margriet Tichelaar • Geboren: 1952 Woonplaats: Harlingen Vrijwilliger sinds: 2010 • Functie: documentalist

Ode aan de orde Wie wil weten hoe de aanschaf van een hond kan leiden tot vrijwilligerswerk bij de Waddenvereniging moet beslist even doorlezen. Margriet Tichelaar vindt het zelf ook een wonderlijk verhaal. ‘Mijn partner, met wie ik in Amsterdam woonde, ging met pensioen. We besloten een hond te nemen, maar een hond in Amsterdam vonden we geen goed plan. Voor een hond heb je ruimte nodig. Ik kom zelf uit Leeuwarden, dus we besloten te 46

verhuizen. En omdat ik geen werk meer had als bibliothecaris kon dat ook eenvoudig. Het werd Harlingen. Een prettige en mooie stad waar we een goed gevoel bij hadden, omdat we er geregeld de boot namen voor een vakantie naar Terschelling. Als eind vijftiger was het bijna onmogelijk werk te vinden in Harlingen, het was ook nog eens crisistijd. Daarom besloot ik vrijwilligerswerk te gaan doen. Bij de Waddenvereniging zochten ze iemand die hun

Ook is ze druk met het ordenen van het papieren archief. ‘Dat betekent in de praktijk stapels en stapels papier doornemen en kijken wat bewaard moet blijven en wat weg kan. Ik kan gelukkig vrij makkelijk de hoofdzaken van de bijzaken onderscheiden, want het is een monnikenklus. Ik heb er plezier in hoor, maar soms is het archiefwerk een eenzaam avontuur. Er wachten nog enkele grote dossiers, bijvoorbeeld over de Eems-Dollard.’ Dan lachend: ‘Ik heb het moeilijkste voor het laatst bewaard.’ Tichelaar heeft er plezier in om orde te scheppen. ‘Dat zit in mij.’ Omdat alles digitaliseren onmogelijk is, gaan de dossiers uiteindelijk naar Tresoar, de bewaarplaats van de geschiedenis in Leeuwarden. Op de vraag of ze denkt dat iemand ooit de zorgvuldig samengestelde dossierdozen weer zal openen, antwoordt ze monter: ‘Nee. Maar stel dat iemand het ooit wel inkijkt, dan zal die zien dat het met zorg en aandacht is gedaan.’

MARCEL VAN KAMMEN

WADDENmagazine

WADDENmagazine, maart 2019, nummer 1. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824

Feestje

Hoofdredactie: Hans Revier

Op 26 juni 2019 is het precies tien jaar geleden dat UNESCO aan de internationale Waddenzee de status van natuurlijk werelderfgoed verleende. Dat laten we in het komende nummer van het WADDENmagazine niet ongemerkt voorbijgaan.

Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Frank Petersen, Jojanneke Drijver, Marrit van den Akker, Marcus Werner Vormgeving: Très Melis Correcties: Sijka Rispens Druk: Pijper Media, Groningen Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie. Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting. Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,50 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar. Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging. Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op. Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

www. wadden vereniging .nl

Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar

www.waddenvereniging.nl WADDENmagazine 1-2019 47

Speciale Roots-aanbieding!

Boek naar keuze 5x Roots (t.w.v. € 31,50) + Het langste natuurpad OF Roofvogels en uilen 49%

Samen voor slechts

50 , € 27

TOT MAAR LIEFST

INCL. VERZENDKOSTEN

KORTING

t.w.v. € 22 t.w.v. € 15

Samen voor slechts

€ 50 INCL. VERZENDKOSTEN

50% KORTING

Roots ontwikkelde een nieuw wandelpad: 459 km lang en het loopt van Delfzijl naar Goirle. De 32 dagtrajecten lopen veelal via onverharde paden en onderweg kom je 136 natuurhotspots tegen.

Dit boek neemt je mee naar de leefgebieden van de machtige roofvogels en uilen die leven in Noordwest-Europa. In prachtige, natuurgetrouwe illustraties en infografieken leer je alles over hun unieke levenswijzen, anatomie, verspreidingsgebieden en migratieroutes.

Kun je niet kiezen? 10x Roots + Vogelmagazine (t.w.v. € 63) + Roofvogels en uilen + Het langste natuurpad

Ga naar rootsmagazine.nl/wadden of bel gratis 085-8885601 Deze aanbieding is geldig t/m 19 april 2019 en zolang de voorraad strekt. Na de actieperiode geldt een opzegtermijn van 1 maand. Kortingen worden berekend o.b.v. de gemiddelde winkelverkoopprijs van € 6,30. Kijk voor meer informatie en alle voorwaarden op rootsmagazine.nl. Prijzen zijn incl. verzendkosten.

(MA-VR 9.00-17.00 UUR)

WADDEN maart 2019 - jaargang 54

Articles inside

Reconstructie van een ramp