WADDEN september 2018 - jaargang 53 by Waddenvereniging

WADDEN PRIJS: â&#x201A;¬ 2,50 JAARGANG 53, SEPTEMBER 2018

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

Plaatstrouw bij wadvogels: oost, west, thuis best Mijn wadden Hoe ontstaat het waddengevoel?

Waddenreisgids in de maak Op zoek naar addertong

Eindelijk volbracht Trots op nieuwe waddenfilm

12x Roots + 2x Vogelmagazine + verrekijker Voyager WP 8x34 van Bynolyt voor slechts € 119 SPECIALE ROOTSAANBIEDING

Je voordeel: 14x Roots (incl. 2x Vogelmagazine) € 81,86 Verrekijker Bynolyt Voyager € 179,00 Totale waarde € 260,86 Nu samen voor slechts Inclusief verzendkosten

€ 119

Abonneevoordeel: • Mis nooit meer een nummer • Gratis thuisbezorgd • Voordeliger dan in de winkel

Vanaf 2 december kunt u stemmen op de kandidaten voor de ledenraad. Op waddenvereniging.nl/ledenraad stellen zij zich voor.

Aanrader van de redactie:

De verrekijker is bijzonder handzaam. De 8x-vergroting geeft een prettig rustig beeld, ideaal voor natuurobservaties! Een echte must have!

• Mooi helder beeld • Compact • Kijker makkelijk te hanteren • Beeld is snel van 3,5 meter dichtbij tot ver scherp te stellen • Handige opbergtas • 25 jaar garantie Meer weten over de verrekijker? Ga dan naar rootsmagazine.nl/info_verrekijker

BIJNA

5KO5RTIN% G

Ga naar rootsmagazine.nl/verrekijker_wad OF BEL GRATIS 085-888 5601 (MA T/M VR 9.00-17.00 UUR)

De aanbieding is geldig tot en met 31 oktober 2018. Na de actieperiode geldt een opzegtermijn van 1 maand. Kijk voor meer informatie en alle voorwaarden op rootsmagazine.nl. Prijzen zijn incl. verzendkosten.

INHOUD Een beetje verliefd

De eerste keer Medio jaren zestig: met de volgepakte Ford Taunus staan we twee uur in de rij voor de boot naar Texel. Op het eiland wanen we ons in een andere wereld. Het weidse landschap, de maagdelijke stranden, de opwindende geur van het wad. We kopen een netje en vangen garnalen, die mijn moeder kookt en pelt. Een eiderdopje vol. Een eerste bezoek aan het waddengebied betekent voor veel mensen het begin van een levenslange relatie. Minstens een keer per jaar moeten ze de oversteek naar een van de eilanden maken. Waar komt die liefde voor de Wadden vandaan? In dit nummer proberen we dat te duiden. We zetten de laatste wetenschappelijke inzichten op een rijtje en vragen deelnemers aan een wadexcursie naar hun waddengevoel. In de natuur zoeken we naar voorbeelden van plaatstrouw en bespreken we vier vogelsoorten die ontzettend aan de Waddenzee zijn gehecht. Ook filmmaker Ruben Smit kan niet zonder de Waddenzee. Dat laat hij zien in zijn nieuwste film, die in oktober in première gaat, met speciale voorstellingen voor leden van de Waddenvereniging. Op zijn favoriete plek vertelt hij hoe mooi en lastig het was het wad te verbeelden. Twee belangrijke uitgaves over de Waddenzee werpen in dit nummer hun licht al vooruit. Wij presenteren een sneakpreview van de in oktober te verschijnen De Bosatlas van de Wadden. En we volgen het maakproces van de eerste integrale natuurreisgids over het waddengebied, die in maart volgend jaar uitkomt.

Hans Revier Hoofdredacteur

12 18 04 Mijn Wadden Het heerlijke waddengevoel wetenschappelijk verklaard 12 All you need is… Hartenjagen bij de veerboot 18 Natuurfilm WAD in première Interview met maker Ruben Smit Plus: film-arrangement voor leden 27 C rossbill Guide over Wadden Op Terschelling met Dirk Hilbers, die werkt aan een Wadden-reisgids 32 Zo word je wadgids Deel 3: vuurdoop voor Tom 34 Honkvaste vogels Ook voor vogels geldt: Oost west, thuis best 39 Oproep Werelderfgoedweken Nu te boeken: de leukste excursies van het jaar 40 Unieke Bosatlas op komst Woelig werelderfgoed vastgelegd op kaarten

RUBRIEKEN 10 De smaak van de Wadden Mosterd: het goud van Ameland 14 Deining Actie, actualiteit en nieuws 17 Waddenshoppen Kleding, tassen en meer 23 Wad4U Flitsende vogels 30 Waddenleven Wonderlijke paddenstoelen 42 Geniet wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips, wandelen en meer 46 Column Ellen ten Damme Allemachtig wat prachtig 47 Colofon

FOTO GROOT: MARCEL VAN KAMMEN FOTO'S KLEIN: HENK POSTMA, WIKI, MERLIJN TORENSMA

WADDENmagazine WADDENmagazine 3-2018 1-2017 3

Het open landschap, de geur, zeehonden zien liggen, rust, nooit hetzelfde, natuur dichtbij: zomaar enkele reacties op de vraag wat mensen aantrekkelijk vinden aan het wad. Maar waar komt dat ‘waddengevoel’ nu precies vandaan? TEKST: MARCUS WERNER EN MARRIT VAN DEN AKKER

MIJN

HENK POSTMA

Mens en

wetenschap over het waddengevoel In een studie noemde 85 procent van bewoners en bezoekers van het waddengebied ‘genieten van de natuur’ als belangrijkste reden voor hun aanwezigheid in het gebied. Kijken naar een natuurlijke omgeving roept bij mensen positievere reacties op dan het zien van bebouwde omgevingen, blijkt keer op keer uit omgevingspsychologisch onderzoek. Het effect is te vinden in alle culturen en over alle bevolkingslagen, al zijn er wel verschillen in welke typen natuur het meest worden gewaardeerd. Als verklaring voor het positieve effect van natuur bestaan in de omgevingspsychologie verschillende theorieën. Zo is er het idee dat een bepaald niveau van prikkeling van de zintuigen prettig is - niet te veel, maar ook niet te weinig - en dat deze gunstige prikkeling vooral door natuur wordt opgewekt. Volgens een evolutionaire verklaring vinden mensen omgevingen waar ver kan worden gekeken, maar waar tegelijkertijd ook schuilplekken zijn prettig. In precies zo’n omgeving, namelijk de open Afrikaanse savanne met hier en daar bosjes, ontstonden

de eerste mensachtigen. Daar hadden ze goed zicht op hun voedseldieren, maar konden zich ook verstoppen voor vijanden. Zo’n landschap had overlevingsvoordeel. Volgens een andere invloedrijke theorie valt een voorkeur voor natuurlijke landschappen vooral te verklaren uit de verhouding tussen overzichtelijkheid en ingewikkeldheid. Overzichtelijk, omdat zo’n landschap snel is te begrijpen, maar ook een soort mysterie dat uitnodigt om het te verkennen - beide eigenschappen van een omgeving met biologische voordelen.

Luisteren naar de zee Omdat de geluiden die mensen horen van alle kanten komen en vaak min of meer continu zijn, worden die gemakkelijk als vanzelfsprekend ervaren en genegeerd. Toch levert het omgevingsgeluid veel informatie over wat er om ons heen gebeurt. En, zoals iedere muziekliefhebber weet, wat we horen kan onze stemming sterk beïnvloeden. Daarom wordt in omgevingspsychologisch WADDENmagazine 3-2017 1-2017 5

HENK POSTMA

ACHTERGROND

WADDEN

MIJN WADDEN onderzoek aandacht besteed aan geluid. Een algemene vinding is dat natuurgeluiden als prettiger worden ervaren dan mechanische geluiden. Dit bewees bijvoorbeeld een slim onderzoek waarin verkeerslawaai en het geluid van op een zandstrand brekende golven elektronisch in sterkte en andere eigenschappen gelijk werden gemaakt. De brandinggeluiden riepen bij proefpersonen in een hersenscanner vooral ‘rustige’ breinactiviteit op; het autogeluid meer ‘onrustige’ patronen. Ook wezen studies uit dat overeenstemming in wat gezien en gehoord wordt belangrijk is voor een positieve reactie: strand zien in combinatie met zeegeluid en niet autolawaai, bijvoorbeeld.

De geur van regen Het omgevingspsychologisch onderzoek richt zich intussen ook op de reukzin. Mensen hebben vergeleken met bijvoorbeeld honden helemaal niet zo’n scherpe neus. Toch worden sommige geuren nog in extreem lage concentraties opgepikt: de geur van regen na een

droogteperiode is daar een van. Het lijkt er op dat het ruiken van deze geuren overlevingswaarde heeft. Omdat de geurcentra tot de oudste hersengebieden horen en er rijke zenuwverbindingen zijn met het limbisch systeem, het hersengebied dat betrokken is bij emoties, verwachten wetenschappers dat geuren een rol moeten spelen bij positieve reacties op de omgeving. Bekend is dat de geur van lavendel, rozemarijn en vanille een ontspannen gevoel geven, terwijl pepermunt en citrus de concentratie verhogen.

Ademruimte voor het lijf Dat natuur ervaren niet alleen bij een positief gevoel blijft, blijkt uit experimenten. Het is ook gezond. In een groene omgeving herstellen mensen sneller van lichamelijke ziekte en ook depressieve gevoelens klaren ervan op. Ook voor het gezonde effect van natuur zijn diverse theorieën ontwikkeld. Een daarvan gaat uit van stressverlaging: zichtbare kenmerken van de natuur en daarin aanwezige patronen zouden onbewust en zonder

BENJAMIN EN SEYA. (8 en 7 jaar).

IRIS VAN ROOY.

FOTO'S PORTRETTEN: MARRIT VAN DEN AKKER

(33 jaar, biologiedocent).

‘Het is leeg en rustig, ik hoef niets’

‘Het blijft verbazingwekkend hoeveel soorten dieren en planten er leven op en rondom het wad. Dat maakt op mij veel indruk. Het is heerlijk rustig, maar dus niet saai want er is veel te zien. De afwisseling spreekt mij sowieso aan. Ook wat betreft het slik waar je in loopt: het ene stuk is droger dan het andere, het ene stuk stinkt minder of juist meer. En soms moet je je best doen om vooruit te komen terwijl het op andere stukken gewoon lekker struinen is. Frisse lucht en

buiten zijn geven me ook een goed gevoel, maar dat heb je op de Waddeneilanden sowieso al mee. Wat ik steeds besef als ik op het wad sta is een gevoel van vrijheid: het is leeg en rustig en ik hoef niets. Ik kan hier dieper ademhalen. Dat kan ik in bossen ook, die vind ik ook schitterend want daar zie je met name in de lente en herfst de seizoenen zo duidelijk. Dat is op het wad minder goed waarneembaar. In een bos voel ik me alleen wat meer opgesloten. Ik denk dat ik beide nodig heb.’

‘ We hebben modder-tattoos gemaakt’ ‘Het was een leuk avontuur, het mooiste was de worm die uit de bodem kwam en daarna weer de grond in ging. Die heeft een huis in de bodem gemaakt en dat is toch wel bijzonder. Alle garnalen die ik gevangen heb op het wad vond ik ook heel gaaf, want dat waren er zo ontzettend veel! Ik wist niet dat die daar allemaal zaten. Het mooiste waren de heremietkreeften. Die moeten steeds verhuizen als ze groter willen wonen. Net als mensen eigenlijk. De modder vond ik heel fijn om in te lopen en we hebben er modder-tattoos van gemaakt. Of het stonk? Nee niet overal, alleen op sommige stukjes.’

‘Je ziet zo vijf soorten dieren en planten’ ‘Als je naar het wad kijkt, zie je alleen maar grijs zand, maar er ligt een wereld onder verborgen. Je kijkt een keer naar beneden en je ziet al vijf verschillende soorten dieren en planten. Dit onverwachte maakt het ook heel leuk. Het is een soort verrassingseffect. En wat je ziet kun je ook goed bestuderen, oppakken en aanraken. De natuur is dichtbij en bereikbaar. Dat je met je voeten in het slik staat en het tussen je tenen voelt bewegen maakt de hele ervaring rond. Je ervaart de verschillen in de grond en het werken van het

getij aan den lijve, want als je terug richting de dijk loopt merk je dat het water er alweer aan komt.’

HERMAN BLOK. (33 jaar, post-doc. onderzoeker wiskunde).

HENK POSTMA

ACHTERGROND

Luister naar de stilte, dan hoor je veel

ACHTERGROND

PIETER DE VRIES

De waddenomgeving opzoeken is goed voor je

Geulen en prielen vormen op het wad fractal patronen.

AAFKE HUBER. (38 jaar, fysiotherapeut).

‘ De kracht van het getij blijft indrukwekkend’ ‘Ik geniet van natuur-puur en dat is voor mij: onbewerkt, geen toerisme, geen mensen, behalve de groep waarmee je bent. Dat vind ik genieten, ik waan me graag alleen. De overweldigende rust vind ik zo belangrijk, echte ontspanning. De kracht van het getij blijft ook keer op keer indruk maken. Het is de natuur en die gaat haar gang. Sentiment is een ander belangrijk aspect. Er komen hele mooie jeugdherinneringen bij mij op als ik op het wad ben, omdat ik hier vroeger veel kwam 8

met mijn ouders: droogvallen en dan vanaf de zeilboot uitstappen op de bodem van de zee. Ik voel me niet klein in dit landschap, ik vind het ook niet spannend. Ik ben niet bang voor water, dat is juist mijn element. Misschien komt dat ook doordat ik veel gevaren heb en in mijn jeugd altijd bij het water ben geweest. Door op het wad te staan sta je eigenlijk in en op de plek van het water en dan ben ik dus letterlijk en figuurlijk in mijn element.’

ERWIN HUBER. (41 jaar, boomspecialist).

MIJN WADDEN inspanning worden verwerkt. Het brein gebruikt dan minder energie waardoor er meer ‘ademruimte’ komt voor herstelprocessen in het lichaam. Volgens de zogeheten aandachtshersteltheorie raken de zintuigen uitgeput van eenzijdig concentreren op werk en andere dagelijkse beslommeringen. Een soort rustige aandacht voor natuur, door wetenschappers ‘zachte fascinatie’ gedoopt, zou het aandachtspeil van de zintuigen weer op normale niveaus brengen.

Gezonde patronen Een intrigerende vinding is dat de natuur rijk is aan zogeheten fractal patronen. Fractals zijn zichzelf op verschillende schalen steeds herhalende vormen: in een bloemkool zijn bijvoorbeeld steeds kleinere versies van de ‘roosjes’ te zien. In de natuur blijkt het getal dat de wiskundige ingewikkeldheid van een fractal beschrijft gemiddeld rond de 1,3 te liggen. Opmerkelijk genoeg beschrijven de natuurlijke oogbewegingen van proefpersonen, bij het bekijken van de omgeving, patronen met

ongeveer dezelfde zogeheten fractaldimensie. Zelfs op een hoger ervaringsniveau blijkt natuur gezond. Ruige hoge klippen bijvoorbeeld riepen bij proefpersonen gevoelens van nietigheid op, waardoor zij hun persoonlijke problemen even vergaten en een voldane stemming na het overwinnen van de schrik van grote hoogten. Dat laatste geldt ook voor het griezelige gezicht van dode dieren. Je kunt je afvragen welke door het omgevingspsychologisch onderzoek als gunstig bevonden natuurkenmerken en -patronen in het waddengebied zijn te vinden. Maar het hoeft niet. Alle onderzoek tezamen nemend is duidelijk: de waddenomgeving opzoeken is goed voor je. Wetenschappelijk bewezen.

‘ Een spannende oerwereld’ ‘Het is heerlijk om op het wad te zijn, dat staat als een paal boven water. Ik kom uit Zwitserland en je zou zeggen dat ik dan wel gewend ben aan indrukwekkende natuur, maar dit is gewoon zalig. Alles op het wad is uniek. Ik hou veel van natuur en heb ook al veel plekken bezocht, maar dit is echt heel anders. Het is de kracht en de wisselwerking tussen eb en vloed die de meeste indruk op mij maakt. Dat alles daaromheen leeft en zich aanpast, dat is zo imposant en spannend. Dat alles op het eerste oog slechts zand en modder lijkt, maar in feite een hele wereld verborgen houdt dat vind ik echt geweldig. Het is een soort oerwereld van natuur waar ik intens van geniet. En toch, als ik moet kiezen tussen de natuur van Zwitserland en het wad dan kies ik voor het frisse groen en het gevarieerde landschap van mijn geboorteland.’

LIES BOSMA. (23 jaar, student evolutiebiologie. en wadgids).

‘Luister naar de stilte, dan hoor je veel’ ‘Het wad is nooit hetzelfde. Vanaf de dijk zie je dat niet, je moet wel echt met je voeten in het slik gaan staan om dat te ervaren. Ik houd van alle natuur, maar kijk nou hoe ver je hier kunt kijken. Dat kan toch nergens anders? Misschien op een bergtop, maar hier zie je vanaf de grond zo veel lucht en landschap. Het is ook een mooi idee dat je op een plek staat waar na een paar uur weer water is. Dan is het bodemleven weer verborgen.

Dat betekent dus ook dat je er echt heen moet om het te kunnen zien en dan krijg je een geweldige beloning. De ruimte en rust zijn ook uniek. Het is een gevoel dat niet gemakkelijk is te omschrijven, maar het is een beetje meditatief. Daarom vraag ik mensen tijdens mijn excursies om even stil te zijn. Luister maar eens goed naar de stilte… Gek genoeg hoor je dan ineens heel veel natuur.’

WADDENmagazine 3-2018 9

N DE

DE SM

AAK VA

WAD

Mosterd van de molen HET GOUD VAN AMELAND

Veertig vrijwilligers maken jaarlijks 5.000 kilo Amelander mosterd. Wim den Hartogh is een van hen. ‘Ik ben trots op de manier waarop de vrijwilligers dit tot stand brengen. Onze mosterd is een begrip op het eiland.’ TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA

Er staat een forse wind op Ameland. Uit de verte is al te zien dat de wieken van de koren- en mosterdmolen in Hollum op hoge snelheid draaien. In de molen proberen vier mosterdmakers het tempo van de wind te volgen. ‘De molenstenen waartussen de mosterd gemalen wordt, mogen tijdens het draaien niet droog komen te staan. Anders kun je door de wrijving schade aan de steen krijgen,’ legt Wim den Hartogh uit. Hij wijst naar een emmer. ‘Mosterdzaad, azijn, zout en water. Dat is alles wat in onze mosterd zit. Puur natuur! Suiker en conserveringsmiddelen heb je niet nodig. Zonder suiker kleeft het alleen iets minder goed aan een bitterbal.’ Er gaan tot drie verschillende soorten zaad in de mosterd: oriëntaals, zwart en geel, allemaal anders van smaak. De meest milde variant wordt verbouwd op Ameland. ‘Daarmee heeft onze mosterd het certificaat Amelander product.’

Lastig gewas Den Hartogh trad na zijn pensionering in 2014 toe als mosterdmaker. Daarvoor was hij dertig jaar lang politieman op het eiland. Eens in de twee weken op dinsdag komen ze in actie, al zijn er uitzonderingen. ‘Tijdens Kunstmaand Ameland gaat het vaak hard met de mosterd en zijn we er vaker om de voorraad op peil te houden.’ Tot nu toe lukt het om het hele eiland te voorzien van voldoende mosterd, al is het af en toe best even spannend. 10

‘Mosterdzaad is een heel lastig gewas om te verbouwen. Op Ameland is er weleens een oogst mislukt.’ Een warm aangelopen collega-mosterdmaker schept onafgebroken het mengsel met een grote lepel van bovenaf tussen de molenstenen. Het is maar goed dat er een bekisting van hout en glas om de stenen heen is gemaakt. De gemalen mosterd wordt met grote kracht tegen de glazen wanden aan geslingerd en stroomt vervolgens in een andere emmer. ‘Deze mosterd gaan we nog twee keer malen: zo komt de pittige smaak het beste naar voren, hebben wij ontdekt.’ Een groepje toeristen kijkt gefascineerd toe.

Goudgele zaadbolletjes Dan is het ineens stil in de molen. De raderen, die net nog de muren en vloer deden trillen, bewegen niet meer. Den Hartogh weet wel wat er aan de hand is: ‘De molenaar gaat een van de zeilen van de wieken halen. Ook de snelheid heeft invloed op de smaak van de mosterd. Nu ging het net iets te hard. Zullen we een kijkje nemen?’ Vol enthousiasme leidt hij ons rond en stelt ons aan iedereen voor. ‘We doen het hier echt met z’n allen’, benadrukt Den Hartogh iedere keer wanneer we iemand een hand geven. De rondleiding eindigt in de voorraadschuur. ‘Kijk, hier ligt het goud van Ameland!’ Wim den Hartogh haalt trots zijn handen door piepkleine goudgele zaadbolletjes heen.

Jonge mosterd De Amelander mosterd is een relatief jong product. Sinds 2004 wordt er mosterd gemaakt op het eiland. Oorspronkelijk deed de molen in Hollum alleen dienst als korenmolen. Het maken van mosterd kent wel een lange traditie: ‘Vroeger had elke boerderij in Nederland een eigen molentje om mosterd te maken. In die tijd was het echt dé smaakmaker. Op het eiland wilden we dat weer terugbrengen.’ Voor het mosterd maken werd de molen speciaal verbouwd. Een paar jaar geleden werd daar een winkel en voorraadschuur aan toegevoegd. Nu is het een ruime plek waar iedereen het proces van meel en mosterd maken van dichtbij kan bekijken. De mosterd verlaat het eiland niet. Het grootste deel verdwijnt in de Amelander mosterdsoep die overal in restaurants op het eiland wordt geserveerd. In de eigen winkel en supermarkten vind je daarnaast mooie kleine glazen potjes met een grote verscheidenheid aan Amelander mosterdsoorten. ‘Er wordt hier veel met smaken geëxperimenteerd.’ De tel zijn ze inmiddels kwijt, maar de mosterdmakers schatten dat er inmiddels zo’n negentien soorten zijn gemaakt. ‘Het testen doen we via de klanten in de winkel,’ zegt een van de collega’s met een lach. Den Hartoghs eigen favoriet is al jaren de Springtij-mosterd, want ‘die is lekker scherp en smaakt heerlijk bij de aardappelen’.

WAD LEKKER

PROEF

HET ZELF!

Benieuwd naar een van de negentien smaken van de Amelander mosterd? Bij inlevering van deze bon kost een potje mosterd slechts 1 euro. De actie loopt tot en met december 2018. Alleen geldig bij de winkel van koren- en mosterdmolen â&#x20AC;&#x2DC;De Verwachtingâ&#x20AC;&#x2122;, Molenweg 8, 9161 AW Hollum.

WADDENmagazine 3-2018 11

Voor de Waddenvereniging is het helder: de liefde voor de Wadden delen we met elkaar. En als je echt verliefd bent, dan wil je dat toch met de hele wereld delen? Redacteur Marrit van den Akker zoekt uit hoe de campagne ‘Een beetje verliefd’ het hart van wadliefhebbers raakt. TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER FOTO'S: RENATE DE BACKERE

In de regenachtige eerste maanden van het jaar had Eefje (24) zich al georiënteerd op haar vakantiebestemming voor de zomer. Een warme en tropische vakantiebestemming of frisse lucht en ruimte op de Wadden? Lastig kiezen. Maar de eilanden lonken en aan het begin van de zomer staat de reis naar de Wadden dan toch echt gepland. Ticket online gekocht (geen gehaast bij de terminal) en extra veel zin gekregen in de trip dankzij de banners en plaatjes die voorbij schoten op de webpagina’s over de Wadden en de goede weersvoorspellingen. Tassen gepakt en Eefje haar reis kan beginnen…

Onderweg Eefje (student geschiedenis) reist met de trein naar Harlingen. Dat heeft iets spannends: rijden de treinen wel? Is er genoeg overstaptijd? Gelukkig verloopt alles voorspoedig en bij aankomst in Harlingen blijkt dat ze nog drie kwartier heeft voordat de boot vertrekt. Ontspan! De vakantie kan nu echt beginnen. Het is nog vroeg en de stralende zomerzon kleurt een blosje op

RENATE DE BACKERE

HENK POSTMA

INTERVIEW

RENATE DE BACKERE

Ja, ik wil!

Deel je de authentieke gebouwen en de boten in de havenstad. Langzaam komt alles tot leven in het Friese stadje en na een kopje koffie met uitzicht op de vloot is het tijd om op haar gemak richting de terminal van Doeksen te lopen. Twee meisjes spreken haar aan: ‘Hoi, heb je even tijd voor ons? We vragen ons af: heb jij ook een hart voor de Wadden?’

Een beetje verliefd Herkenbaar? Dat zou goed kunnen, want in 2017 lanceerde de Waddenvereniging een zomercampagne die zich zowel online als offline liet zien. Het begon afgelopen zomer met de start van de campagne ‘Een beetje verliefd’. Een campagne voor jong en oud, uit heel Nederland en daarbuiten, met als doelstelling om mensen verliefd te laten worden op de Wadden (als ze dat al niet waren). En alles waar je van houdt, wil je beschermen. Dat is precies wat de Waddenvereniging al sinds lange tijd doet. Je liefde voor het wad bezegel je daarom met een lidmaatschap of donatie. Deze zomer kwam een vervolg op de

RENATE DE BACKERE

liefde voor de Wadden Beetje Verliefd-campagne: ‘Ik ben op de Wadden!’ Via prachtige online- en offlinemiddelen maakt de Waddenvereniging duidelijk: de liefde voor de Wadden delen we met elkaar. Want zijn we niet allemaal (verliefd) op de Wadden? En als je echt verliefd bent, dan wil je dat toch met de hele wereld delen?

Ik ben op de Wadden Eefje: ‘Toen ik richting de terminal van Rederij Doeksen liep werd ik aangesproken door wervers van de Waddenvereniging. Meestal baal ik daarvan, maar nu was ik wel benieuwd naar hun verhaal want ik zag iets dat me opviel: een groot hart. Daarnaast had ik genoeg tijd, dus ik ben even blijven staan.’ Verder gaat Eefje al sinds haar vroege jeugd naar de Wadden en weet ze precies waarom ze er zo gek op is. ‘Het geeft me een fijn gevoel van rust en ruimte en ik weet dat het een uniek gebied is. De boodschap over de liefde voor de Wadden sprak me dan ook direct aan.’ De vraag of Eefje ‘Op de Wadden’ is kan ze bevestigen. ‘Wil je je liefde verklaren door

een donatie te doen? Dan krijg je twee armbandjes: eentje knoop je om ons grote Waddenhart en eentje draag je zelf. Bij het knopen doe je een wens voor de Wadden’, legt een van de wervers uit. Eefje pakt haar portemonnee.

Een wens via de wind Het knopen van een bandje en het gelijktijdig doen van een wens is geïnspireerd op de wensvlaggetjes uit Azië. Op de bergpassen van Tibet en Nepal is het traditie om de vlaggetjes te laten wapperen in de wind om zo voorspoed te verspreiden. ‘Eerst begrepen we het niet helemaal’, geeft een passerend echtpaar (58 en 60 jaar) aan. ‘Nu wel en het is een heel mooi concept. De Wadden: daar blijf je van houden! We hebben dan ook al geld gedoneerd. Kijk, hij heeft het bandje al om z’n pols geknoopt’, wijst de vrouw naar haar man die trots zwaait. Ondertussen knoopt Eefje haar bandje om het hart en staart door het grote object naar het water en het dromerige uitzicht op Terschelling. ‘Je wens hoor je niet te

verklappen, hè?’, zegt ze. ‘Maar het heeft iets te maken met de toekomst van dit unieke gebied en dat de generaties na ons de liefde hiervoor kunnen delen’, laat Eefje serieus weten. Aan het hart wapperen de andere bandjes vrolijk heen en weer door de stevige zeebries.

Omarm de Wadden Eefje pakt haar grote rugzak, handtas en zet de zonnebril weer op haar neus: klaar voor haar vakantie op Terschelling. Als ze de schuifdeuren van de terminal gepasseerd is keert ze weer om. ‘Voor hoeveel euro kan ik lid worden van de Waddenvereniging?’, vraagt ze. Ze vult haar gegevens in en legt dan uit: ‘Ik kan op allerlei manieren een steentje bijdragen maar het voelt goed om een organisatie te steunen die het hele jaar door het wad beschermt. Ik betaal mijn milieuschuld niet af, maar ik omarm waar ik naar toe ga: de Wadden. Als dat € 2,50 in de maand kost, dan drink ik wel een biertje minder in de kroeg.’

WADDENmagazine 3-2018 13

www. wadden vereniging .nl

Deining

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER, ESTER KUPPEN, DOORTJE VAN DER MOLEN, JANTINA OOSTERHOFF, HANS REVIER

HENK POSTMA

De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied. Vaker waddennieuws ontvangen? Een abonnement op de digitale nieuwsbrief is gratis: www.waddenvereniging.nl.

WADDENZEE IN 2050 De Waddenzee is al decennia lang een beschermd natuurgebied, maar het wordt ook gebruikt. Zeilers genieten van de rust en de weidsheid, vissers vangen garnalen, mosselen en kokkels en er wordt gas gewonnen onder het wad. In de jaren tachtig is beleid ontwikkeld dat moet zorgen dat natuur daar zo min mogelijk hinder van ondervindt. Dit beleid wordt ongeveer elke tien jaar opnieuw bekeken. Dat gebeurt deze keer in het proces van 14

de Gebiedsagenda Waddenzee. Overheden, bedrijfsleven en natuurorganisaties werken samen aan deze gebiedsagenda. Komende winter moet hij klaar zijn. In de gebiedsagenda komt te staan hoe het wad er in 2050 uit moet zien ĂŠn een aanpak hoe daar te komen. De Waddenvereniging neemt deel aan dit overleg, met als inzet concrete stappen naar een (nog) betere bescherming van de waddennatuur en het open

waddenlandschap. Ook maatregelen die de natuurkwaliteit verbeteren moeten daar onderdeel van uitmaken. Het is de bedoeling dat overheden (rijk, provincies, gemeenten en waterschappen), bedrijfsleven en natuurorganisaties de gebiedsagenda allemaal ondertekenen en een gezamenlijk uitvoeringsplan opstellen. De verschillende overheden nemen de doelen uit de gebiedsagenda over in hun eigen beleid.

WADDENKALENDER STOPT geen jaarkalender uit te brengen. Wij rekenen op je begrip. Op WWW.WADDENVERENIGING.NL/ WINKEL vind je diverse andere waddenproducten, zoals de verjaardagskalender waarmee je de Waddenvereniging steunt.

HENK POSTMA

De Waddenkalender is een van de langstlopende producten van de Waddenvereniging. Helaas neemt het aantal bestellingen elk jaar meer af, terwijl de kosten gelijk blijven. Het lukt niet meer om de kalender te maken, zonder daarbij als vereniging verlies te lijden. Om die reden hebben we besloten in 2019

WIL JIJ OLIESLACHTOFFERS HELPEN? De Rotterdamse haven, juni dit jaar. Een tanker vol met bunkerolie botst tegen een steigerpaal. In korte tijd lekt 200 ton olie weg. Zeker duizend vogels, vooral zwanen, raken besmeurd. Buitenlandse specialisten en vrijwilligers hebben weken nodig om de getroffen dieren op te lappen. De Waddenzee ligt aan een drukke scheepvaartroute. Een aanvaring of ander ongeluk waarbij olie in het water komt is mogelijk. Het waddengebied wordt jaarlijks bezocht door zo’n tien miljoen trekvogels. Al bij een kleine olievlek op de verkeerde plaats kunnen de gevolgen enorm zijn. Snel en goed ingrijpen is daarom essentieel. Op papier

is de opvang van olievogels goed beschreven. In de praktijk is de aanpak nog moeilijk uitvoerbaar, omdat onder andere voldoende goed opgeleide menskracht in Nederland ontbreekt. De Waddenvereniging heeft begin dit jaar onder haar leden geld ingezameld om competente vrijwilligers op te leiden. Binnenkort begint de opleiding. Hebt jij affiniteit met vogels en wil je opgeleid en ingezet worden om olieslachtoffers te helpen? KIJK DAN VOOR MEER INFORMATIE OP ONZE WEBSITE: WWW.WADDENVERENIGING.NL/ OLIEVOGELS.

EVEN PASSEN Wist je dat de kleding van de Waddenvereniging ook te koop is in verschillende winkels? Wij zijn heel blij met de steun van Waddenchic (Midsland, Terschelling), Dinges (Vlieland), Onder Zeil (Schiermonnikoog) en De Mof (Amsterdam). Klassiekers zoals ons ‘Wijs met de Waddenzee’ T-shirt of sweater, maar ook de prachtige duurzame Harlinger visserstrui kun je hier in alle rust passen. Geslaagd? Geef bij de kassa aan dat je lid bent van de Waddenvereniging. Je profiteert dan van onze aantrekkelijke ledenkorting!

WADDENmagazine 3-2017 15

Deining WORD SOCIAL MEDIA VRIJWILLIGER Wil je de Waddenvereniging helpen met het beschermen, behouden en verrijken van de natuur in het waddengebied? Word dan ‘social media vrijwilliger’ en steun ons via je persoonlijke social media. Het kost weinig tijd en heeft groot effect. Doe je mee? Wat vragen we van je? • Dat je ons volgt op onze social media kanalen. • Dat je reageert op onze berichten op Facebook, Instagram of Twitter, die jij belangrijk vindt. • Dat je af en toe actief berichten van ons deelt op jouw eigen social media-accounts over onze acties, petities en andere zaken. We zijn met veel! Wist je dat er ongeveer 120 vrijwilligers actief voor ons zijn? Met zijn allen komen we op voor de rust, ruimte en ruige natuur in het Waddengebied. MELD JE AAN VIA: WWW.WADDENVERENIGING.NL/ SOCIALMEDIAVRIJWILLIGER.

Ja, ik wil! Ben jij ook verliefd op het waddengebied? En wil je het beschermen? Samen met zo’n 40.000 waddenliefhebbers komt de Waddenvereniging op voor de rust, ruimte en ruige natuur van dit bijzondere en onvervangbare Werelderfgoed. Periodieke donaties geven ons het meeste stabiliteit en zijn na één jaar maandelijks opzegbaar. Maar ook een eenmalige donatie draagt bij aan de bescherming, het behoud én de verrijking van het waddengebied. Wij zijn blij met alle hulp! Toon je liefde voor de Wadden en steun de Waddenvereniging via www.ikbenopdewadden.nl

ZO WAS 2017 Wil je graag lezen wat de Waddenvereniging vorig jaar allemaal heeft gedaan en bereikt? Dat kan in het Jaarverslag 2017, dat via WWW.WADDENVERENIGING.NL/JAARVERSLAG is te downloaden. Belangrijke successen zijn bijvoorbeeld het voornemen in de regeringsverklaring om één beheerautoriteit voor het gebied in te stellen, het tegenhouden van de gaswinning boven Schiermonnikoog en het op de kaart zetten van het onderwaterleven van de Waddenzee. Ook de voorgenomen activiteiten van de Waddenvereniging in 2018 staan in dit jaarverslag.

WEX: NU NOG LEUKER

HENK POSTMA

De leden van de Werkgroep Excursies van de Waddenvereniging (WEX) geven tijdens de zomermaanden op Texel en Terschelling wad- en sleepnetexcursies. De WEX heeft in de afgelopen maanden hard gewerkt aan haar zichtbaarheid. ‘Er is nu een website waarop mensen de excursies kunnen boeken en er zijn mooie posters en flyers ontwikkeld, die over de eilanden

zijn verspreid’, vertelt WEX-er Anne Krale. ‘De WEX bestaat uit jonge vrijwilligers en de uitingen die we hebben gemaakt sluiten daar mooi op aan.’ Zo zijn de balietenten prachtig aangekleed en uitgerust met nieuwe, opvallende attributen, zoals een steigerbord met daarop het excursieaanbod en een swingbord langs de kant van de weg om nog duidelijker te maken waar

de gidsen te vinden zijn. Voor de nieuwe WEX-gids Tom (zie ook pagina 32) zijn de moderne ontwikkelingen logisch: ‘Ik boek ook al mijn activiteiten via internet en vind het goed dat we ons online manifesteren. Dat hoort erbij!’ BENIEUWD? NEEM EEN KIJKJE OP WWW.WEXCURSIES.NL.

www. wadden vereniging. nl/winkel

WADDENWINKEL KOOP WADDENPRODUCTEN EN STEUN HIERMEE DE WADDENVERENIGING!

Outdoorjas

Waterdichte, ademende outdoorjas in dames- en herenmodel die al jaren wordt gedragen door de wadgidsen van de Waddenvereniging. De Schöffel Easy All Weather Jas beschermt je goed tegen regen en kou en kun je als klein pakketje meenemen.

Bestel online en ontvang het. unieke.boek De kleuren van het Wad. ter waarde van € 24,95 CADEAU. (actie geldig tot 1 nov. 2018 en. zolang de voorraad strekt).

Ledenprijs

159,95 Prijs

Visserstrui Harlingen

179,95

Met trots presenteren wij onze vernieuwde jubileum visserstrui! Nu nog duurzamer dankzij de unieke mix van gerecycled wol, gerecycled denim en tencel. Verkrijgbaar voor heren in een grijsblauwe melange kleur. Kijk online voor onze prachtige damesmodellen.

NU NOG. DUURZAMER.

Wijs met de Waddenzee T-shirt

Ledenprijs

Hij is terug: het retro T-shirt ‘Wijs met de Waddenzee’. Ontwikkeld in samenwerking met Blue LOOP Originals en gemaakt van gerecycled en biologisch katoen, dus vrij van synthetische stoffen. Verkrijgbaar voor dames en heren in de kleuren donkerblauw en wit.

109,95 Prijs

129,95 Ledenprijs

49,95 Prijs

59,95 Ledenprijs

39,95 Prijs

44,95

NIEUW IN. DE WINKEL.

Warme sjaal

Deze heerlijk lange sjaal (240 cm) is gemaakt van gerecycled denim, gerecylede wol, polyamide en een vleugje zijde. Gebreid in Nederland, dus lekker duurzaam. En met de aankoop van deze sjaal steun je bovendien de vismigratierivier door de Afsluitdijk bij Kornwerderzand.

BESTEL GEMAKKELIJK EN SNEL OP WWW.WADDENVERENIGING.NL/WINKEL OF VUL DE BESTELBON IN. Duurzame kwaliteitsproducten • Korting voor leden • Online bestellingen op weekdagen voor 15:00 uur, de volgende dag in huis • Ook verkrijgbaar in verschillende winkels. Kijk voor de adressen op www.waddenvereniging.nl/winkel. • Klantenservice via 085 – 273 17 72 of waddenvereniging@ideavelop.net WADDENmagazine 2-2017 3-2017 17

Op 1 oktober 2018 gaat de natuurfilm WAD, overleven op de grens van water en land in première. Ruben Smit werkte er vijf jaar aan als cameraman, regisseur en producent. ‘Deze film is een verplichting die ik heel lang geleden met mijzelf ben aangegaan. Het waddengebied verdient een film die uitlegt hoe het werkt.’ TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA

FAVORIETE PLEKKEN (IN WILLEKEURIGE VOLGORDE) VAN RUBEN SMIT • Kwelder Het Aanwas op Schiermonnikoog. • Het Oerd en De Hon op Ameland. • De onbewoonde eilanden Rottumeroog en Zuiderduintjes. • Koffiebonenplaat / Boschplaat Terschelling. • Horsduinen op Texel.

INTERVIEW

RUBEN SMIT WERKTE VIJF JAAR AAN FILM OVER DE WADDEN

‘WAD gaat terug naar de oorsprong van het leven’

MET SPECIAAL FILMARRANGEMENT VOOR LEDEN! Zie blz. 22

WADDENmagazine 3-2018 19

Bergeenden

‘Het hele waddengebied wordt gestuurd door uitersten. Je bent voortdurend bezig met overleven op het randje’ Het is een zinderende zomerochtend op Schiermonnikoog. Met Ruben Smit - bekend van de kaskraker De Nieuwe Wildernis - wandelen we naar een van zijn favoriete filmlocaties. Onderweg speurt hij voortdurend het land, de lucht en het water af. ‘Daar, een bruine kiekendief!’, roept hij enthousiast. Even later komt er een lepelaar overvliegen en wijst hij op het geluid van de scholeksters om ons heen. In vijf jaar ‘De kern van mijn tijd filmde een liefde voor het kleine crew in ruim 300 draaidagen ruim waddengebied is dat het mij altijd 500 uur filmmateriaal. weer energie Ter vergelijking: een geeft. Dat heeft gemiddelde speelte maken met de film omvat 30 lucht, de ruimte, de stilte en weidsdraaidagen. heid. Vooral dat laatste. Ik woon in het IJsseldal in Gelderland, dicht bij de IJssel. Daar is het ook heel prachtig, maar mis ik de verre horizon’, zegt Smit. 20

De eerste lamsoor filmen

Samenhang van het leven

Tussen de jachthaven en natuurgebied het Rif ligt een jonge kwelder, ‘Het Aanwas’. Een toepasselijke naam. Vijf jaar geleden plaatste Smit drie stalen buizen op de grens van land en water. Nu staan ze in een zee van bloeiend lamsoor. ‘Het is een van de weinige plekken in het waddengebied waar de kwelder nog aangroeit, en daarom bijzonder’, aldus Smit. Op de plek waar wij staan, lopen bij vloed meestal alleen de geulen nog vol water. De grond is er kurkdroog. ‘Je kunt het je bijna niet meer voorstellen, maar destijds was dit een kale zandplaat die voortdurend overspoeld werd. Daarna werd het zand en klei vastgelegd door zeekraal, een pionierplantje dat goed tegen zout water kan. Ik weet nog dat ik twee jaar terug de eerste plantjes lamsoor filmde. Nu staat het er vol mee’, aldus Smit. ‘Iedereen heeft het altijd over de dynamiek van het waddengebied. Hier kun je dat zien.’

Op meer plekken in het waddengebied maakte Smit dit soort markeerpunten om de constante veranderingen van het gebied te kunnen laten zien. ‘Ik ben van oorsprong landschapsecoloog en ben heel benieuwd naar hoe het werkt. Het is bijna wetenschappelijk onderzoek wat ik doe, maar dan met beeld.’ Al voordat Ruben Smit De Nieuwe Wildernis maakte in 2013, wilde hij een film maken over de Wadden. ‘De Waddenzee is als enige natuurgebied in Nederland uitgeroepen tot werelderfgoed. Als je het bekijkt op een schaal van belangrijkheid van ecosystemen, dan steekt dit gebied ver boven andere natuurgebieden in Nederland uit. Ik wilde dat tonen met een film die de variatie laat zien van al het leven dat er in de Waddenzee is. Cruciaal in mijn film is dat je óók kunt zien hoe ze samenleven, wat de samenhang is tussen alles.’

INTERVIEW

MET SPECIAAL FILMARRANGEMENT VOOR LEDEN! Zie blz. 22

Oersoep in de lente De film opent met macrobeelden van plantaardig en dierlijk plankton, het kleinste leven in de zee. ‘Aan het begin van de lente is de Waddenzee eigenlijk één grote oersoep. Larven van borstelwormen en zeesterren, kiezelwieren en mosselen zitten allemaal in diezelfde soep. Door licht en temperatuur groeit dat uit tot dieren die elkaar weer eten.’ Het klinkt als een scheppingsverhaal en dat is het ook een beetje, erkent Smit: ‘Er zit een hele duidelijke, bijna religieuze ondertoon in. Dat is niet mijn opzet geweest. Ik ben totaal niet gelovig, zelfs een ras-atheïst, maar met dit verhaal heb ik gemerkt dat ik helemaal terugga naar de oorsprong van leven. In de montage raakte mij dat enorm. En ik hoop dat de kijkers dat ook gaan meemaken. Dat deze film grenst aan je menselijk bestaan. Als je naar de eerste fase kijkt van een zeesterlarve, verschilt dat niet eens zoveel van de eerste ontwikkeling van een foetus van een mens.’

Haarkwal biedt redding Op de kwelder van Schiermonnikoog filmde Smit een moment waarop je kunt zien hoe alles met elkaar verbonden is in het waddengebied. ‘We waren hier een keer in mei tijdens

springtij. De maan, zon en aarde staan dan in één lijn, waardoor de kracht van het getij maximaal is. In korte tijd stroomden de geulen vol water en stroomden de nesten van broedende sterns weg.’ Wat Smit niet had zien aankomen, was dat door de combinatie met zuidwestenwind de geulen helemaal vol kwamen te liggen met kwallen en jonge platvisjes. ‘Ik weet nog heel goed dat ik hier bij laagwater aan het rondlopen was en mijn oog viel op een dode haarkwal. Onder de kwal lag een platvisje. Het was kennelijk zijn laatste redmiddel om onder die kwal te kruipen. Voor een film is zo’n verhaal een cadeautje.’

‘Ik nam al afscheid’ In de film is ook te zien hoe andere dieren juist profiteerden van het

hoge water. De lepelaars waren de grote winnaars. Hun nesten waren hoger op de kwelder en na de overstroming lag hun voedsel voor het oprapen. Smit: ‘Het hele waddengebied wordt gestuurd door uitersten. Je bent voortdurend bezig met overleven op het randje.’ Dat heeft hij ook zelf ervaren. Dit voorjaar nog filmden ze bij een temperatuur van -10 en windkracht 6-7. Filmcamera’s hielden ermee op en de drones vielen uit de lucht, maar toch bleven ze urenlang in de kou om hun beelden te schieten. Op de Razende Bol, een zandplaat bij Texel, liep het bijna fataal af. ‘In juni 2014 zouden een cameraman en ik overnachten op de plaat, toen de wind draaide en de vloed er ineens met volle kracht in kwam. Op een gegeven moment stonden we op een stukje land van een paar vierkante

MOOISTE ELEMENTEN IN DE FILM • De totale samenhang van al het leven in de Waddenzee. • Het onderwaterleven dat voor het eerst is gefilmd. • De geboorte van een zeehond. • De razendsnelle duik van een slechtvalk. • De gang van jonge bergeenden uit hun hol naar het wad. WADDENmagazine 3-2018 21

INTERVIEW

meter. Ik was echt al aan het afscheid nemen. We werden net op tijd gered.’

Zeevonk en ijszee Vijf jaar werkte Ruben Smit aan WAD, overleven op de grens van

water en land. Van tevoren had hij een verlanglijstje gemaakt van wat hij allemaal wilde filmen: de geboorte van een zeehond, de hachelijke gang van bergeendenkuikens vanuit hun nest in een verlaten konijnenhol naar zee, maar ook bijzondere

MOEILIJKSTE ELEMENTEN IN DE FILM • Bijna-doodervaring op Razende Bol. • Een bevroren Waddenzee filmen bij temperaturen van -10 graden. •E indeloze nachtsessies voor het filmen van sterrenhemels en zeevonk. • Wachten op de slechtvalk op Rottumerplaat. • Grenzeloos gebrek aan slaap.

SPECIAAL FILMARRANGEMENT VOOR LEDEN!

natuurfenomenen als noorderlicht, zeevonk en een bevroren Waddenzee stonden daar op. ‘Dat is allemaal geslaagd’, vertelt hij trots. ‘Het is gelukt om een verhaal neer te zetten dat klopt vanuit mijn wetenschappelijke blik als ecoloog en qua emotie. Als ik er als producent naar kijk, dan hoop ik dat voldoende mensen naar de voorstellingen komen. Daar heb ik wel vertrouwen in. Ik geloof in kwaliteit. Een film als deze is nog nooit eerder gemaakt.’

De film is zonder subsidies gemaakt, in nauwe samenwerking met vele lokale partners, natuurorganisaties, onderzoekers, recreatiebedrijven en overheden. De Waddenvereniging is een van de partners van de film.

FILMVERTONING INCLUSIEF NAGESPREK MET FILMMAKER RUBEN SMIT De officiële première van WAD, leven op de grens van land en water is helemaal uitverkocht, maar u kunt als lid van de Waddenvereniging een exclusieve filmvertoning mét filmmaker Ruben Smit meemaken. MIS HET NIET! BOEK DIRECT VIA WWW.WADDENVERENIGING.NL/WADFILM.

PROGRAMMA • 11.15 uur Inloop • 11.45 uur Lunch • 12.45 uur Introductie Waddenvereniging • 13.00 uur Start film: Wad, overleven op de grens van water en land • 14.35 uur -Nagesprek met regisseur Ruben Smit en de mogelijk heid om vragen te stellen • 15.15 uur Einde

WANNEER Zaterdag 6 oktober Figi Zeist ‘t Rond 2, 3701 HS Zeist Zaterdag 13 oktober Bios in Drachten Noorderdwarsvaart 25, 9203 CA Drachten

PRIJS € 19,95 p.p. (inclusief lunch, filmvoorstelling en een nagesprek met de regisseur). Per lidnummer kunt u maximaal 4 kaarten bestellen.

WAD4U Ruim baan voor de jeugd! Altijd in het hart van het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.

R: D IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAA HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOE 93 936 7-4 051 8860 AB HARLINGEN TEL.: WADDENVERENIGING POSTBUS 90, BRIEF WS IEU L WIL JE DE DIGITALE JEUGDN E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.N L NAAR INFO@WADDENVERENIGING.N ONTVANGEN? MAIL JE E-MAILADRES TEKST: LIDEWIJ KEMME

Tortelduifjes, noemen we een verliefd stelletje wel. Niet zo gek als je ziet hoe een paartje tortelduiven elkaar ‘kusjes’ zit te geven. Maar worden dieren ook verliefd zoals mensen? In sprookjes gedragen dieren zich vaak als mensen, maar in werkelijkheid weten we weinig van wat ze voelen.

‘Saaie’ vrouwtjes Bij de meeste dieren verzorgt het vrouwtje de jongen, met of zonder hulp van het mannetje. Dus is het belangrijk dat zij overleeft. Dan is een schutkleur handig. Zeker als je stil zit te broeden wil je niet opvallen voor roofdieren. Zo kan het gebeuren dat bij verschillende vogelsoorten de mannetjes mooi gekleurd zijn en de vrouwtjes juist bruin gevlekt.

Flitsende mannetjes Wat dieren precies voelen weten we niet, maar wel wat ze doen. Een partner veroveren neemt ook in hun leven een belangrijke plaats in. Omdat de vrouwtjes meestal de jongen krijgen, kiezen zij vaak het mannetje en dan liefst een waarmee ze sterke jongen kunnen krijgen. Dus laten de mannetjes zien dat zij de mooiste/sterkste/beste zijn. Dat hoeft niet altijd met vechten te zijn. Het kan ook door bijvoorbeeld te pronken met prachtig gekleurde veren of heel mooi te zingen. Het voordeel van zulke ‘wedstrijdjes’ is dat er geen slachtoffers vallen.

Zeepaardjes doen ’t andersom Niet overal strijden de mannetjes om de vrouwtjes. Bij zeepaardjes zijn het de vrouwtjes die de mannetjes het hof maken. Na een uitgebreide paringsdans brengt het vrouwtje haar eicellen in de broedbuidel op de buik van het mannetje. Daarin groeien de kleine zeepaardjes tot ze zelfstandig kunnen leven en de buidel verlaten.

WADDENmagazine 3--2018 23

ACHTERGROND MARCEL VAN KAMMEN

WAD4U Als je goed kijkt... Niet bontgekleurd of bruin gevlekt, kraaien zijn gewoon zwart. Maar als je goed kijkt, kun je ook kleurverschillen ontdekken. Heel deftig eigenlijk. • De meeste kraaien die je ziet zijn kauwtjes. Paartjes blijven hun hele leven bij elkaar. • Ook de zwarte kraai komt veel voor. • De raaf is de grootste kraai van ons land. • De roek herken je aan de kale plek aan zijn indrukwekkende snavel.

TIP

Maak je geliefde het hof met een bloemenkrans.

Pluk madeliefjes, boterbloemen of andere bloemetjes kort af. Maak met je nagel een gaatje in het steeltje en steek daar het volgende bloemetje door. Ga zo door tot de sliert lang genoeg is en maak dan het laatste bloemetje aan het eerste vast. Op waddenvereniging.nl/middenplaatsept2018 kun je zien hoe je een dikkere krans maakt.

Joeri lamers

WIKI

ZO ONTSTAAT DE NIEUWE NATUURREISGIDS WADDEN

Op zoek naar de addertong De verkiezing tot ‘Mooiste natuurgebied van Nederland’ maakte het mogelijk een natuurreisgids over het waddengebied uit te brengen. Hoofdredacteur Hans Revier vroeg zich af hoe je zo’n gids maakt. Met schrijver en bioloog Dirk Hilbers wandelde hij over Terschelling. TEKST: HANS REVIER

Addertong

WADDENmagazine 3-2018 27

SIJKA RISPENS

REPORTAGE

Dirk Hilbers

REPORTAGE ‘Kijk, een mannetje bruine kiekendief.’ We staan aan de noordkant van het Hoornsebos op Terschelling en kijken uit over een natte duinvallei, met de duinen van de zeereep op de achtergrond. ‘En nog een vrouwtje. Prooioverdracht, prachtig!’ Dirk Hilbers kan zijn enthousiasme bijna niet bedwingen als we zien hoe het mannetje zijn prooi, waarschijnlijk een muis, in de lucht overgeeft aan zijn vrouwtje. We lopen een route na in de Crossbill Guide (zie kader) over het waddengebied, die in maart 2019 verschijnt. Onze dag in het veld zijn we gestart met een overleg bij het kantoor van Staatsbosbeheer. ‘De beschrijving van de routes stem ik altijd zo veel mogelijk af met de lokale natuurbeheerders’, vertelt Hilbers. ‘Zij hebben de beste terreinkennis en weten waar je zonder al te veel verstoring mooie dingen kunt zien.’ Soms worden groeiplaatsen van erg zeldzame planten of nesten van bijzondere vogels niet expliciet vermeld. ‘Wij zijn trots op de bijzondere natuur van het eiland en vinden het belangrijk dat de natuurliefhebber met deze gids daar zo goed mogelijk mee kennis kan maken’, voegt Joeri Lamers, boswachter publiek op Terschelling toe. ‘Maar we willen liever niet dat bijvoorbeeld de locatie van de nesten van de blauwe kiekendief wordt prijs gegeven. Die soort staat toch al onder grote druk.’

Door de Koegelwieck Een van de routes die Hilbers voor Terschelling beschrijft, loopt over en rond het natuurgebied de Koegelwieck, een

duingebied ten noorden van de dorpjes Lies en Hoorn. Het is een groot aaneengesloten duingebied met een natte vallei evenwijdig aan de zeereep en een in het begin van de twintigste eeuw aangeplant bos. ‘Ik wil even kijken of de dennenorchis nog bloeit. Daar heb ik in het voorjaar rozetten van gevonden. En vervolgens over het pad ten noorden van het bos naar het wat drogere deel. Misschien vliegen de parelmoervlinders wel.’ Hilbers kan niet wachten om op pad te gaan. Zoals zo veel natuurgebieden op de eilanden is de Koegelwieck goed bereikbaar en doorsneden door verschillende paden. ‘Je mag hier overal lopen en als je het aankunt fietsen. Maar dat zou ik in de winter niet aanraden. Toen stond hier nog een halve meter water.’ Even daarvoor hebben we in het bos inderdaad de wat onopvallende bloeiende dennenorchis gevonden en lopen nu langs de natte duinvallei, die paars kleurt van de bloeiende kattenstaart. ‘Het is net een grote badkuip. Door de aanwas van de duinen aan de zeekant, stijgt het grondwaterpeil en blijft zeker in de winter veel meer water staan’, vertelt Lamers.

dat alle bijzondere landschappen van het waddengebied aan bod komen, inclusief de flora en fauna. Op deze route vind je een van de mooiste voorbeelden van natte duinvalleien, waar je de invloed kan zien van kalkrijk grondwater, het effect van de wat zuurdere regen en de overgang naar drogere delen’, licht Hilbers toe. Hij wijst op een pol opmerkelijk hoog opgroeiende grasachtige stengels. ‘Dat is de galigaan, een soort die vooral groeit op plekken waar kalkarm en kalkrijk water bij elkaar komen.’ De wateraardbeien en de waternavel die we overal zien staan wijzen vooral op de natte omstandigheden in de winter, net zoals de vele rugstreeppadden die ons pad kruisen. Even verderop speurt Hilbers het terrein af naar de addertong. Een bijzondere varensoort, die vooral in duingebieden op de Waddeneilanden voorkomt en in de rest van Nederland redelijk zeldzaam is. Het duurt even voordat we het kenmerkende ellipsvormige blad met de sporenaar tussen het hoge gras gevonden hebben. Maar eenmaal opgemerkt zien we het varentje overal staan.

Addertong

Waar is de zilveren maan?

Al wandelend proberen we aan de hand van de plantensoorten de verschillende milieuomstandigheden te duiden. ‘Ik vind het belangrijk verbanden te laten zien. De routes voor het boek worden zo gekozen

In het drogere deel van de duinen hebben we minder geluk. Hier moeten vier soorten parelmoervlinders voorkomen, waaronder de zeldzame zilveren maan. Waarschijnlijk is het te warm en te droog, want er vliegt geen enkele vlinder. Een vlak terreintje langs een fietspad verrast wel weer. Hier vinden we bloeiende exemplaren van de moeraswespenorchis en de welriekende nachtorchis. Dat heeft waarschijnlijk te maken me de invloed van de kalk die door het schelpengruis van het fietspad in het duinmilieu terecht komt. ‘De leukste planten vind je langs het fietspad’, jubelt

‘De leukste planten vind je langs het fietspad’

MOOISTE NATUURGEBIED

De verkiezing van de Wadden tot mooiste natuurgebied in 2016 betekende dat door het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselveiligheid 300.000 euro ter beschikking werd gesteld voor het bevorderen en vermarkten van duurzaam toerisme in het waddengebied. Onder andere de Waddenvereniging, Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten zijn betrokken bij de uitvoering van dit programma. Uit dit budget kan ook de uitgave van een Crossbill Guide over het waddengebied mede gefinancierd worden. 28

WIKI

SIJKA RISPENS

Moeraswespenorchis

Dopheide en Klokjesgentiaan

Hilbers. Even verderop staan langs een wandelpad over de Hoornsermieden, eens een gemeenschappelijk weidegebied van de inwoners van Hoorn, tientallen exemplaren van de klokjesgentiaan. Staatsbosbeheer heeft dit terreintje afgeplagd, en met resultaat. Het bijzondere blauw van de gentianen vormt met de roze dopheide een prachtig kleurenpalet. â&#x20AC;&#x2DC;Het is mooi dat we met deze natuurreisgids de resultaten van ons natuurbeheer in de etalage kunnen zettenâ&#x20AC;&#x2122;, concludeert Lamers tevreden, voordat we weer richting de boot vertrekken.

CROSSBILL GUIDES

Bioloog Dirk Hilbers (41) richtte in 2004 de Crossbill Guides Foundation op. Doel van deze stichting is de Europese natuur dichter bij de mensen te brengen en ecotoerisme te bevorderen. Een belangrijk middel is het uitbrengen van de Crossbill Guides, reisgidsen over belangrijke natuurgebieden voor de natuurliefhebber. Negentien reisgidsen zijn al verschenen. Die gidsen over Noordoost Polen, Extremadura in Spanje en de Veluwe zijn bestsellers. De boeken volgen

een vast stramien. Naast een beschrijving van het landschap en een overzicht van de karakteristieke flora en fauna, worden verschillende routes beschreven. Meer praktische toeristische informatie sluit het boek af. De gids over de Wadden bevat 28 routes, zowel op de eilanden als op het vasteland. Ook wordt een gratis app aan de gids gekoppeld. Naar verwachting verschijnen gids en app in maart 2019. Info: www.crossbillguides.nl. WADDENmagazine 3-2018 29

Waddenleven

In de serie Waddenleven reist hoofdredacteur en waddenkenner Hans Revier langs een verrassende groep dieren of planten van het wad. Deze keer: PADDENSTOELEN. In het waddengebied komen ruim 1200 soorten voor.

FOTO FITIS

TEKST: HANS REVIER

Waddenpaddoâ&#x20AC;&#x2122;s Vooral als de herfst zijn intrede doet, maken tal van

in de bodem levende schimmels vruchtlichamen aan: paddenstoelen. Veel van de in Nederland voorkomende algemene soorten zijn in bossen en weilanden te vinden. In het waddengebied kom je ook soorten tegen die onder extreme omstandigheden kunnen groeien. Bijvoorbeeld op de kwelders of in het stuivend zand van de eerste duinenrij. Alleen al op het eiland Rottumeroog zijn meer dan honderd verschillende soorten gezien.

Op de kwelders, onder zoute omstandigheden, gedijt de KWELDERCHAMPIGNON. Zeker als er schapenmest aanwezig is. Anders dan de naam doet vermoeden is deze forse paddenstoel, tot wel 15 centimeter in doorsnee, niet eetbaar. De laatste jaren wordt deze zeldzame soort ook verder landinwaarts gevonden. Vooral langs wegen waar in de winter veel zout wordt gestrooid.

FOTO FITIS

2 In de zeereep, op kale plekjes tussen pollen helm, kun je het ZANDTULPJE tegenkomen. Daar leeft het van ondergestoven plantenresten. Het donkerbruine bekerzwammetje, 4 tot 6 centimeter in doorsnee, barst open als de sporen rijp zijn.

WIKI

1 Op de hogere delen van de kwelder groeit de PAARSSTEELSCHIJNRIDDER. Deze soort haalt zijn voedsel vooral uit de plantenresten in het vloedmerk. De opvallend paars gekleurde zwam is eetbaar.

6 Van een beetje storm trekt de stoere DUINVELDRIDDER zich niet veel aan. Raakt de zwam overstoven dan wurmt hij zich weer onder het zand vandaan. Ook deze soort leeft in de zeereep van dode helmwortels.

FOTO FITIS FOTO FITIS

5 De GEKRAAGDE AARDSTER behoort tot de stuifzwammen in de duinen. In de herfst worden nieuwe vruchtlichamen gemaakt, die openbarsten en de karakteristieke kraag vormen. In tegenstelling tot andere paddenstoelen kan het vruchtlichaam enkele jaren oud worden.

FOTO FITIS

4 De tere, prachtig gekleurde wasplaten noemt men wel eens de orchideeĂŤn onder de paddenstoelen. De erg zeldzame GRANAATBLOEMWASPLAAT leeft in schrale onbemeste duingraslanden. Deze wasplaatsoort kan van oranjerood tot bloedrood gekleurd zijn.

FOTO FITIS

3 De DUINSTINKZWAM kun je al van verre ruiken. De geur trekt vliegen aan die de kleverige sporen verspreiden. De kwetsbare soort staat op de lijst van beschermde paddenstoelen en leeft, in het stuivend zand van de zeereep, van dode helmwortels.

MEER WETEN OVER NEDERLANDSE PADDENSTOELEN? Kijk dan eens op de website van de Nederlandse Mycologische Vereniging: www.allesoverpaddenstoelen.nl. WADDENmagazine 3-2018 31

REPORTAGE

De vuurdoop voor Tom

Zo word je een WEX-er Deel 3

De Werkgroep Excursies van de Waddenvereniging, kortweg WEX, verzorgt in de zomermaanden de excursies voor toeristen op Texel en Terschelling. Jaarlijks selecteert de werkgroep nieuwe gidsen, die na twee opleidingsweekenden aan de slag gaan. Maar hoe word je een WEX-er, wat leer je en wat doe je als gids? We volgen Tom van der Voort, een nieuwe gids. In deel 3 van een vierluik: aan de slag als gids. TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER FOTO’S: BAS VAN LITH, RAUNIECK HENDRIKS

De dag voordat Tom naar het eiland vertrekt, krijg ik een berichtje van hem: ‘De huisarts heeft een afwijking in mijn knie geconstateerd waardoor die overbelast is. Even afwachten hoe dat gaat op het wad de komende weken.’ Een aantal dagen later zoek ik weer contact met Tom en hij geeft me een enthousiaste update: ‘Het is mijn eerste seizoen als wadgids en daarom ben ik ingedeeld op zo veel mogelijk verschillende activiteiten, zodat ik alles een keer heb gedaan. Dus: telefoondienst, beheer van de balietent (dat is zo’n beetje het hoofdkwartier van de Waddenvereniging op Terschelling), braderie en natuurlijk de excursies. Zo ben ik eerst mee gegaan met een andere gids om te kijken of het wadlopen met mijn zere knie viel te combineren. Wat was het heerlijk! Met het warme weer van deze zomer leek het haast wel een tropisch tafereel.’

Verhalen onder blubber

• Naam: Tom van der Voort • Leeftijd: 19 jaar • Geboren: Haarlem, opgegroeid in Hoorn (NH) • Woonplaats: Leeuwarden, in een gezellig studentenhuis • Studie: Kust- en Zeemanagement • Bijbaantje: bediening in eetcafé

Tom vertelt dat hij wel wat last had van z’n blessure, maar er waren genoeg andere dingen te doen, zoals de proeverij met Flang Cupido en de sleepnetexcursies. ‘Het is te gek dat achter stenen en een hoop blubber ook nog culinaire verhalen verscholen zitten. Maar wat ik ook echt heel leuk vond om te doen was het bemannen van de marktkraam op de braderie, daar staat de WEX elke week op woensdag. Leuk met mensen praten over de Waddenzee en de Waddenvereniging. Er loopt een heel breed publiek rond, maar je merkt dat bijna alle mensen

het ontzettend interessant vinden wat wij allemaal doen.’

In de knoop ‘Een sleepnetexcursie voor dertig man heb ik ook nog gedaan en hoewel het visnet eerst een beetje in de knoop ging was het een fantastische excursie. De groep was gevarieerd: van kinderen die erachter komen dat een garnaal kan opspringen uit hun hand tot meer diepgaande vragen van biologen die mee waren. De mensen vonden het super en ikzelf ook, want ik heb nog mooie gesprekken gevoerd’, vertelt Tom. ‘De gezellige momenten met de groep gidsen waren ook onbetaalbaar: samen film kijken, lekker eten, biertje drinken bij Jan in de Vijfpoort. Genieten!’ Tot slot kreeg Tom een vuurdoop wat betreft de Kinderstranddag, een drie uur durende excursie voor kleine kinderen. ‘Uiteindelijk was dit echt superleuk. Een combinatie van lekker los spelletjes met elkaar doen, maar ook vissen en dingen over de onderwaterwereld vertellen. Ik vond het echt heel fijn om te horen dat een jongetje aan het eind zei: ‘Het leukste van vandaag was praten met jou over voetbal! Maar de rest was ook heel leuk!’ Tom ziet zichzelf nu ook echt als een volwaardig gids: ‘Het is zo gaaf om je op zo’n relaxte manier heel actief in te zetten voor een gebied dat we graag behouden en waar mogelijk verbeteren.’

BENIEUWD NAAR DE WEX EN DE EXCURSIES VAN TOM? NEEM EEN KIJKJE OP WWW.WEXCURSIES.NL. WADDENmagazine 3-2018 33

1 KANOET Kanoeten die in de Waddenzee overwinteren zijn minder plaatstrouw dan doortrekkende kanoeten Kanoetstrandlopers, of ‘kanoeten’, zoals vogelaars ze doorgaans noemen, bezoeken in het zomerhalfjaar massaal de Waddenzee. De middelgrote steltlopers, die vaak in grote zwermen van duizenden vogels boven het wad zijn te zien, broeden in de poolgebieden. Een deel overwintert in de Waddenzee en een deel vliegt, na enkele weken in de Waddenzee, door naar overwinteringsgebieden aan de kust van Mauritanië in Noord-Afrika. Onderzoekers van 34

WETENSCHAP

Oost west, thuis best

‘Filopatrie’ luidt de officiële biologische benaming voor wat in spreektaal ‘plaatstrouw’ wordt genoemd. Letterlijk betekent de vakterm ‘liefde voor het vaderland’. Het werd in eerste instantie dan ook gebruikt om de neiging van veel dieren om terug te keren naar de geboorteplek te benoemen. Veel vogelsoorten laten deze vorm van plaatstrouw zien. Maar in het moderne gebruik van vogelonderzoekers heeft filopatrie een bredere betekenis: terugkeren naar de geboortegrond, het opnieuw opzoeken van een eerder gebruikte broedplaats. En ook het door trekvogels jaar op jaar gebruiken van dezelfde overwinteringsplaatsen, trekroutes en halteplaatsen onderweg. Gehechtheid aan bepaalde plekken en routes heeft voordelen, bewijst het vogelbiologische onderzoek. Maar soms brengt plaatstrouw ook nadelen met zich mee. Zeker in een wereld onder invloed van klimaatopwarming en andere door de mens veroorzaakte veranderingen in de leefomgeving. Onderzoek naar plaatstrouw bij vier wadvogels belicht de verschillende kanten van dit speciale gedrag.

‘Een eigen huis, een plek onder de zon’, zong de Nederlandse zanger René Froger in een nummer van de popgroep Het Goede Doel. Een eigen thuis vinden mensen heel belangrijk. Ook in het leven van de vogels op de Wadden spelen vaste plekken vaak een grote rol. TEKST: MARCUS WERNER FOTO'S: MARCEL VAN KAMMEN

zeeonderzoeksinstituut NIOZ op Texel vroegen zich af hoe plaatstrouw de op de Wadden overwinterende kanoeten zijn, een belangrijke vraag voor de bescherming van de soort. Die kon worden beantwoord door met telescopen de pootringen af te lezen, die duizenden kanoeten vanwege het langjarig onderzoek naar de vogelsoort hadden meegekregen. Een kleiner aantal kanoeten was voorzien van piepkleine zendertjes. De vogels bleken regelmatig te pendelen tussen

de oostelijke en westelijke Waddenzee, een afstand van gemiddeld rond de honderd kilometer. In de Waddenzee overwinterende kanoeten zijn dus niet erg plaatstrouw, maar gebruiken een zeer groot gebied. Ook bleken individuele kanoeten tussen jaren heel verschillende stukken wad te bezoeken. Gemiddeld werd een gebied van maar liefst achthonderd vierkante kilometer gebruikt. Uit soortgelijk onderzoek bleek dat kanoeten die de Waddenzee als pitstop

gebruiken veel plaatstrouwer zijn. In Mauritanië gebruikten de vogels binnen een seizoen slechts tien à vijftien vierkante kilometer.

Plaatstrouwe strategie Het opmerkelijke verschil in plaatstrouw verklaarden de NIOZ-onderzoekers uit het voedsel. Kanoeten eten in de wadbodem ingegraven kokkels en nonnetjes, maar kunnen dat alleen wanneer de schelpdieren nog klein zijn. Ook moeten

ze erbij kunnen, het wad moet droog liggen. Omdat in de Waddenzee de voorraad kleine kokkels en nonnetjes van jaar op jaar en van plek tot plek erg kan variëren, en bovendien de waterstand door bijvoorbeeld wind nogal veranderlijk is, heeft het in de Waddenzee zin om ‘zwervend’ op zoek te gaan naar de beste voedselplekken. In Mauritanië, zo lijkt het, zijn de voedselvoorraden en de bereikbaarheid daarvan veel gelijkmatiger. Plaatstrouw is dan de beste strategie. WADDENmagazine 3-2018 35

WETENSCHAP

2 LEPELAAR

Lepelaars uit de spectaculair gegroeide broedkolonies op onder meer Schiermonnikoog en Vlieland Eén lepelaar vertrok elk trekken om te overwinteren naar jaar rond 14 september het zuiden. Een groot deel van de Nederlandse lepelaars vliegt naar het zuiden helemaal naar Mauritanië en zelfs het nog verdere Senegal. Sommige vogels houden het bij de Zuid-Spaanse kust. In studies waarin vogelkenners van Staatsbosbeheer samenwerkten met onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen - waarbij gebruik werd gemaakt van de vertrouwde pootringen, maar ook geavanceerde satellietzenders - werd ontdekt dat lepelaars een wel heel koppige plaatstrouw kennen. In Nederland bleken individuele lepelaars steevast 36

dezelfde voedselgebieden op te zoeken, bijvoorbeeld het Lauwersmeer waar ze kleine vissen en andere waterdieren uit het water lepelen. Eén exemplaar vertrok standaard elk jaar rond 14 september naar het zuiden, terwijl de vertrekdata van andere lepelaars verder uit elkaar lagen. Lepelaars zweren kennelijk ook trouw aan hun overwinteringsplek: West-Afrika bleef jaar na jaar West-Afrika, en Spanje bleef Spanje.

Verre trekroute In de loop van het onderzoek openbaarde zich een vreemd fenomeen. Lepelaars die vroeg terugkeerden op de broedkolonies kregen de meeste jongen, en vaak waren dat in Spanje overwinterende oudervogels,

Rotganzen verblijven in april en mei in het waddengebied. Daar eten ze in het voorjaar de razendsnel opkomende kwelderplanten en het malse gras van binnendijkse weilanden. Zo vetten ze op voor de lange trekvlucht naar hun broedgebieden in Noord-Siberië. In een onderzoek uitgevoerd op Texel werd de plaatstrouw van grazende rotganzen in kaart gebracht. Ook hier waren de vogels voorzien van met telescopen af te lezen kleurringen, waardoor van jaar op jaar kon worden geregistreerd welke individuele rotganzen gebruikmaakten van een graasgebied op Texel. De plaatstrouw bleek zeer hoog: 82 procent van de gemerkte vogels die in leven bleef werd in het daaropvolgende jaar in het graasgebied teruggezien. Van de rotganzen die hun eerste overwintering doorbrachten op Texel keerde zelfs 95 procent terug.

Familiegroepje

met een kortere te vliegen afstand. Oudervogels die in West-Afrika overwinterden gingen door allerlei gevaren onderweg ook vaker dood. De beste keuze voor elke lepelaar zou zijn om in Zuid-Europa te overwinteren, maar toch gebeurt dat niet. Het lijkt erop dat bij lepelaars sprake is van genetisch vastgelegde trek-routes en overwinteringsplaatsen. In het verleden kan de trekroute naar Afrika voordelen hebben gehad, omdat zo zuidelijk wintervorst uitgesloten is, terwijl noordelijker nog kans is op ijsvorming - een groot risico voor lepelaars omdat hun voedsel dan onbereikbaar wordt. Maar nu winterijs in Zuid-Europa door klimaatopwarming steeds zeldzamer wordt zitten veel lepelaars met hun rigide plaatstrouw nu letterlijk verkeerd.

Rotganzen kennen een sterke sociale hiërarchie, waarbij dominante dieren de beste graasplekken innemen, voorin een grazende groep. De hiërarchie wordt bevestigd door soms felle gevechten. Rotganzen lijken een andere

reden voor plaatstrouw te illustreren: vogels die terugkeren op dezelfde plek kennen al de ‘pikorde’. Daardoor hoeft geen kostbare tijd verloren te gaan in gevechten om de hiërarchie, tijd die beter kan worden benut met eten voor de lange reis naar Siberië. De extra plaatstrouw van rotganzen die hun eerste winter op Texel doorbrachten kan een weerspiegeling zijn van een andere door biologen geopperde verklaring voor plaatstrouw. De jongen van diverse vogelsoorten lijken de trekroute van de ouders te leren. Ganzen, ook rotganzen, trekken in familiegroepjes met tenminste de eerstejaars jongen. Waarschijnlijk leren de jongen zo de trekroute en komen dan ‘automatisch’ uit bij het eerdere vertrekpunt.

3 ROTGANS Van de rotganzen die hun eerste overwintering doorbrachten op Texel, keert 95 procent terug

WADDENmagazine 3-2018 3-2017 37

WETENSCHAP

4 TAPUIT De tapuit bouwt zijn nest in verlaten konijnenhollen

Net als bij lepelaars spelen bij de tapuit bepaalde bijzondere eigenschappen van het leefgebied een essentiĂŤle rol in de plaatstrouw. Tapuiten broeden in Nederland in de duinen langs de kust, op de Waddeneilanden en in open zandige terreinen in het binnenland. Overwinteren doen ze ten zuiden van de Sahara in Noord-Afrika. Het zijn daarmee de verst trekkende zangvogels. In de laatste decennia is de tapuitenpopulatie erg achteruitgegaan: van de soort, die toch al nooit zo algemeen was, leven in Nederland nog maar een paar honderd broedparen. Bij de tapuit lijkt, meer nog dan bij de lepelaar, een heel sterke plaatstrouw de soort op te breken. Biologen verwachten dat bij soorten met heel precieze eisen aan de leefomgeving, waardoor er maar weinig plekken voor ze geschikt zijn, zich evolutionair sterke plaatstrouw zal ontwikkelen. Daarmee is de kans dat na de 38

trek terugkerende vogels het schaarse geschikte leefgebied opnieuw vinden het grootst.

Minder holen De insectenetende tapuit kiest in de broedtijd insectenrijke plekken met weinig begroeiing en bouwt zijn nest in verlaten konijnenholen. Door veranderingen in de landbouw hollen in Nederland de insectenstand en de hoeveelheid laagbegroeid terrein achteruit. Konijnenholen zijn er als gevolg van de konijnenziekte myxomatose steeds minder. Uit onderzoek naar tapuiten op verschillende plaatsen in Nederland blijkt dat er haast nooit uitwisseling plaatsvindt van exemplaren uit verschillende populaties. Ook ontdekken tapuiten zelden nieuwe geschikte leefplekken. Zo is de tapuit slachtoffer van uitgerekend het evolutionair gevormde mechanisme dat hem ooit een geschikt thuis garandeerde.

VISSEN IN DE WADDENZEE?

ACTIEF

Boek via www.wadden vereniging.nl/ agenda

HENK POSTMA

Jaap Vegter staat net als de Waddenvereniging voor een verantwoorde visserij die geen schade toebrengt aan de kwetsbare natuur. Op www.geintegreerdevisserij.nl lees je meer. De visie van de Waddenvereniging vind je op www.waddenvereniging.nl/ onswerk/visserij.

DAGJE OESTERMAN PROEF DE NIEUWE WADDENDELICATESSE

Ook in september en oktober kun je mee met enkele werelderfgoedexcursies. De exclusieve afsluiter van de Werelderfgoedweken is een culinaire tocht met oesterman Jaap Vegter.

In het restaurant heet hij sjiek ‘creuse’, de Japanse oester. Nog niet zo lang geleden had deze exoot een slechte naam in Nederland: een gevaar voor de inheemse platte oesters en mosselen, oneetbaar voor vogels en door zijn scherpe randen berucht onder wadlopers. De positieve kanten van de Japanse oester worden steeds vaker erkend. In de Waddenzee zorgen ze voor een stevig natuurlijk rif en er is een groeiende markt voor deze heerlijke waddendelicatesse. Vanaf september begint het

oesterseizoen, hét moment om zelf oesters te rapen en te proeven.

Mee met de oestervisser Jaap Vegter is een gepassioneerd oestervisser en neemt je graag mee. Met het schip De Verandering vaar en zeil je vanaf Lauwersoog naar Engelsmanplaat. Hier leer je de kneepjes van het vak. Hij laat zien welke oesters je moet rapen en welke je beter kunt laten liggen. Het openen van de oesters blijkt ook een hele kunst. Dan is het tijd om te

proeven. Een oester rechtstreeks van het wad, verser bestaat niet! Een werelderfgoedgids vertelt ondertussen meer over het belang van oesterbanken voor de natuur van de Waddenzee. Tussen de stevige schelpen vindt een veelvoud aan planten en dieren beschutting. PRAKTISCH • Datum: zaterdag 6 oktober • Tijd: 11.00-19.00 uur • Prijs: € 107,(€ 89,- voor leden) • Max. aantal deelnemers: 12

MEER WERELDERFGOEDEXCURSIES ZATERDAG 22 SEPTEMBER 11.00-15.00 uur, varen en wadlopen vanuit Den Oever, € 47,50 (€ 42,50 voor leden).

ZONDAG 23 SEPTEMBER 09.00-20.00 uur, zeilen, varen en wadlopen vanuit Harlingen, € 85,- en kinderen t/m 12 jaar € 55,-.

ZATERDAG 6 OKTOBER 09.45-17.30 uur, zeilend met de TX 33 vanuit Makkum, zoete en zoute wateren verkennen, € 65,- (€ 57,50 voor leden). WADDENmagazine 3-2018 39

SNEAKPREVIEW

BOSATLAS VAN DE WADDEN

In kaart gebracht De serie thematische Bosatlassen blijft groeien. In oktober verschijnt de nieuwste: De Bosatlas van de Wadden. TEKST: HANS REVIER

Eind 19e eeuw maakte de Groninger schoolmeester P.R. Bos de eerste Schoolatlas der geheele aarde. Dit werd al snel de standaardatlas voor het voortgezet onderwijs en groeide onder de naam De Grote Bosatlas uit tot een begrip in Nederland. Naast de bekende schoolatlassen verschijnt vanaf 2000 ook een aantal thematische consumentenatlassen. De Bosatlas van Nederland (2007), De Bosatlas van FryslĂ˘n (2009), De Bosatlas van de geschiedenis van Nederland (2011) en De Bosatlas van het cultureel erfgoed (2014) zijn succesvolle naslagwerken die menig koffietafel sieren.

Waddenatlas Al een tijdje speelde Noordhoff Uitgevers met het idee om De Bosatlas van de Wadden uit te brengen. Een algemeen

naslagwerk met feitelijke informatie over het waddengebied bestaat immers nog niet. In oktober van dit jaar is de uitgave van deze atlas een feit. Vele deskundigen verleenden hun medewerking, met als resultaat een atlas waarmee veel vragen over het waddengebied beantwoord kunnen worden. Aan bod komen onder meer het ontstaan van de Waddenzee, de getijdenwerking, de morfologie en ecologie, de onderwaterwereld, de economie van de Waddeneilanden, toerisme en recreatie en de cultuurhistorie van het gebied. Ook de Waddenvereniging verleende graag haar medewerking aan deze uitgave. In het volgende WADDENmagazine zullen we vermelden hoe leden van de Waddenvereniging deze unieke Bosatlas kunnen bestellen. WADDENmagazine 3-2018 41

Genietwad

VAN HET WAD: BOEKEN, APPS, WANDELINGEN, ETEN, KUNST EN MEER TEKST: PAULA ZUIDHOF

Actief

Lezen

VERKENNINGEN

Vliegerfeest Heb je een vlieger, laat hem zaterdag 6 en zondag 7 oktober op tijdens het Texelse Windfestival bij strandpaviljoen Paal 20 te De Koog. Hoe meer vliegers hoe mooier: zelfgemaakte van papier, grote draaiers, powerkites en kleurige matrasvliegers. De creativiteit van vliegeraars werkt deze

festivaldagen op windkracht. Heel attractief zijn de enorme showvliegers zoals vissen, beren en andere luchtdieren die rustig blijven zweven. Het spreekt vanzelf dat het veelkleurige Windfestival ook erg leuk is voor fotografen.

Doen Ode aan Jan Loman Jan Loman was dichter, fotograaf, beeldkunstenaar en vormgever. Hij werd het meest bekend door zijn logo voor de Waddenvereniging met de tekst ’Wees wijs met de Waddenzee’. Lomans kunst had vele vormen. Een daarvan was de haiku, die hij gebruikte om zijn liefde voor Schiermonnikoog te beschrijven. Vanwege de 100ste geboortedag van Jan Loman worden op het eiland op de eerste dagen van oktober diverse evenementen georganiseerd, zoals een expositie in Landal Vitamaris, een lezing en film in het Dorpshuis en een begeleide fietstocht langs zijn haiku’s. Ook is er een haiku workshop in de bibliotheek. Meer informatie: Dorpshuis en VVV Schiermonnikoog. 42

In zijn nieuwe boek Stilte, ruimte, duisternis (€ 24,99) onderneemt schrijver Kester Freriks een verrassende ontdekkingsreis. Hij zoekt stilte in de natuur en in de kunst, maakt nachtelijke wandelingen bij het licht van de sterren en doorkruist de leegte van Nederland, op zoek naar ons land zoals het oorspronkelijk was. Het verdwijnen van stilte, ruimte en duisternis heeft grote invloed op het leven van mens en dier. Freriks betrekt schilder Mark Rothko en ruimtereiziger André Kuipers in zijn bespiegelingen en onderzoekt hoe in de loop der eeuwen de waardering voor de drie natuurwaarden veranderde.

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

Luisteren

Grutte Pier

Op 10 oktober houdt Mark de Raat van de Fryske Akademy in de Gehoorzaal van het Hannemahuis in Harlingen een lezing over Grutte Pier. Deze tot de verbeelding sprekende historische figuur leefde rond het jaar 1500. In Friesland is hij nog altijd een held, aan de andere kant van het IJsselmeer zien ze hem als plunderende piraat. De tijd van Grutte Pier kenmerkte zich door binnenlandse twisten tussen de Schieringers en de Vetkopers. Een lezing die een ‘wilde tijd’ schetst vol ruzie en wraak. Toegang: € 5,-. Aanvang: 20 uur. Aanmelden: Hannemamuseum, museum@harlingen.nl.

www. wadden vereniging .nl

Kijken

Texelse merklappen

Op de bovenverdieping van de Texelse Oudheidkamer in Den Burg is tot eind oktober een expositie te zien van merklappen, traditioneel handwerk van jonge Texelse vrouwen uit de achttiende en negentiende eeuw. Het oudste borduurwerk stamt uit 1716. Met grote precisie en toewijding maakten de ‘jongedochters’ kunstwerkjes van hun merklappen, die bedoeld waren om het borduren te oefenen. Ze bevatten allemaal een alfabet en een cijferreeks. Daarnaast staan er allerlei andere motieven op, waaronder typisch Texelse. Adres: Kogerstraat 1, Den Burg, Texel.

Actief

Vuurtorens in de Vuurtoren Vuurtoren Bornrif op Ameland is een bijzondere attractie. De gietijzeren toren, geopend in 1881, is 55 meter hoog en telt veertien verdiepingen. Op de zesde verdieping van de toren is een expositie te zien van de miniatuurvuurtorens van Piet Wieringa. Zijn zeer uitgebreide verzameling bestaat uit een paar honderd zelfgemaakte vuurtorens, afkomstig van over de hele wereld. Het is een hele uitdaging, maar wie stug dóór klimt naar de veertiende verdieping wordt beloond met een schitterend uitzicht. Vuurtoren Ameland, Oranjeweg 58, Hollum, Ameland. Toegang € 5,-, kinderen € 3,75.

WADDENmagazine3-2018 1-2017 43 WADDENmagazine

Genietwad Lezen & logeren B,B&B bij de Boekenboer De ware boekenliefhebber kan op Terschelling een bezoek aan de Boekenboer in Formerum niet overslaan. De winkel heeft ontelbaar veel tweedehands boeken en een leuke verzameling aan diverse curiosa. Na het overlijden in 2016 van de eerste eigenaar, Terschellings ereburger Teunis Schol, hebben zijn dochter en schoonzoon het boekenbedrijf voortgezet. Bovendien hebben ze de zolderverdieping verbouwd tot B,B&B: Bed, Boek en Breakfast. Gasten van de B,B&B krijgen een privĂŠbibliotheek tot hun beschikking. De Boekenboer is geopend van maandag t/m zaterdag van 13 tot 17 uur. Info en reservering: www.boekenboer-terschelling.nl.

Actief

Kijken Kleurendrift Op landgoed Verhildersum in het Groningse dorp Leens is nog tot en met 28 oktober de tentoonstelling Kleurendrift, 100 jaar De Ploeg te zien. De Ploeg kenmerkt zich door een eigen stijl. Hun doelstelling om het kunstleven te stimuleren en kunstenaars tot elkaar te brengen geldt nog steeds. Op de tentoonstelling hangen ruim dertig kleurrijke werken van Ploegschilders, waaronder niet eerder geĂŤxposeerde werken van Johan Dijkstra. Schilderijen van landschappen en landleven geven een kleurrijk beeld van het Noord-Groningse Hogeland, waardoor de bezoeker het landschap met andere ogen ziet. Info: www.verhildersum.nl.

Militair historische natuurwandeling

Een gids van Defensie begeleidt een bijzondere natuurwandeling die in het teken staat van krijgsgeschiedenis, kunst en meteorologie op Vlieland. Na de wandeling breng je een bezoek aan de oude Meteo Vlieland, op het militaire kampement. Daar is een expositie ingericht met onder andere oude meteo-instrumenten. De wandeling vertrekt vanaf het militaire kampement op de T-splitsing Postweg-Polderweg. Per wandeling kunnen maximaal acht mensen mee. Deelname is gratis. Reserveren via Waddencentrum De Noordwester en www.expometeovlieland.nl. 44

Luisteren

KAMERMUZIEK OP SCHIER Voor vele muziekliefhebbers vaste prik: het Internationaal Kamermuziekfestival op Schiermonnikoog, dit jaar al voor de zeventiende keer. Muzikanten van over de hele wereld verzamelen zich voor het geven van diverse concerten en masterclasses. Verder kun je genieten van muziekdocumentaires, lezingen, natuurexcursies en een sterrenwandeling. Het festival is van zaterdag 29 september t/m donderdag 4 oktober. Het uitgebreide programma en de verkoop van kaarten: www. schiermonnikoogfestival.nl.

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

Lezen

Biografie van Lely

In het nieuwe Waddencentrum op de Afsluitdijk (Kornwerderzand) zie je Cornelis Lely van dichtbij in een knap gemaakte 3D. De ingenieur ijsbeert door z’n kamer en piekert over de haalbaarheid van z’n grootse plannen. Schrijver Cees Banning diepte het leven van Cornelis Lely (1854-1929) uit in een secure biografie, waarin hij niet alleen de afsluiting en droogmaking van de Zuiderzee bespreekt, maar ook Lely’s andere projecten en zijn privéleven als doopsgezinde man die leefde voor zijn gezin. Het boek geeft een mooi beeld van de persoon, de periode waarin hij leefde en zijn belangrijke nalatenschap. Het boek Cornelis Lely, ingenieur van het nieuwe Nederland kost € 29,90.

www. wadden vereniging .nl

Kijken

Kunst in de Kerk Jaarlijks, tijdens de herfstvakantie, keert kunst terug in de Meslanzer Kerk van Midsland op Terschelling. Bezoekers kunnen werk bekijken dat gemaakt is door inwoners van het eiland. Het gaat om heel uiteenlopende kunstwerken, zoals schilderijen, beelden, keramiek, installaties, fotografie en video-art. Diversiteit en afwisseling maken de expositie verrassend en naar ieders smaak. Open van 15 tot en met 25 oktober. Vrij toegankelijk tussen 14 en 17 uur.

Films met zeezicht

Zien

Podium Vlieland, Leeuwarder Courant en Dagblad van het Noorden presenteren het arrangement ‘Films met zeezicht’, voor de fanatieke filmliefhebber. Wie wil kan op Vlieland in drie dagen vijf bioscoopfilms bekijken met ‘het strand’ als thema. De drie ‘strandweekenden’ beginnen op 9, 16 en 23 november. Het arrangement omvat logies met ontbijt, het gebruik van een fiets en toegang tot alle films voor € 164,- per persoon. Je slaapt in het Vlielandhotel of Hotel de Veerman. Logeren in Hotel Zeezicht of Badhotel Bruin kost een tientje meer. Deelnemers krijgen 30 procent korting op een retourticket bij Rederij Doeksen. Alle info: www.podiumvlieland.nl.

Smakelijk & vermakelijk

Proeven

Aan het eind van jachthaven Marina bij Den Oever ligt restaurant De Dikke Bries, met uitzicht op de Afsluitdijk en het IJsselmeer. Verwacht geen chique restaurant, De Dikke Bries heeft de uitstraling van een gezellig eetcafé. Als het weer meezit, kun je op een van de terrassen aan het water zitten. De inrichting is vol grappen, waar je ook maar kijkt. Sinterklaas rust er uit in zijn hangmat en het menu staat in de ‘restaukrant’. Je kunt er lekker eten, gezelschapsspelletjes doen en muziek maken. Open: dinsdag t/m zaterdag vanaf 16 uur, zondags vanaf 11 uur. Info: www.dedikkebries.nl. WADDENmagazine 3-2018 45

ColumnEllen GER DANNY ELLIN

Ellen ten Damme zingt, danst, acteert en doet nog veel meer verbluffende dingen. En ze schrijft. Liefdevol én kritisch over het waddengebied waar ze al komt sinds haar jeugd.

HENK POSTMA

Wat, wat, wat?

naar het Rijksmuseum te gaan… hoe goed Het bleek Catalaans wat de burgemeeskun je als bewoner nog beoordelen of het ter sprak van het plaatsje Bouan in ZuidFrankrijk. Op doorreis naar Andorra vroeg mooi is waar je woont? Toch kan ik mij niet voorstellen dat waddeneilanders niet ik, na wat uitwisselingen van ‘allemachtig enorm in hun nopjes zijn. En de strandprachtig, si si soy un Olandesa en Ajax’, lopertjes en de kokkels, hebben zij enig of de bergpas mooi was, of dat ik net zo besef van de schoonheid die hen omringt? goed de tunnel kon nemen. Hij antwoordZolang ik me kan herinneren, de: ‘Ik weet niet of het mooi gingen alle vakanties naar de is, want ik woon hier.’ Ik Wadden. Opgegroeid als noornam de bergpas en die was ‘Ik heb altijd derling wist ik niet beter. Zelfs schitterend! gedroomd de schoolreisjes gingen naar Nu zit ik tussen de hoge van een het wad. Op de schelpenpaadbergen in Andorra achter huis op een jes in de duinen leerde ik de mijn laptop, te mijmeren waddeneiland’ schone kunst van het fietsen. over de Wadden. In geFietsen op glooiende paadjes, dachten zit ik op de boot en die vrolijk knisperden als je zwaai naar babyzeehondjes. eroverheen raasde. Vervolgens kon je je Ik zal nooit vergeten dat ik een keer een fiets ergens neergooien, op slot doen was tochtje met paard en wagen op Ameland niet nodig, en dan het brede strand op maakte. De vrouwelijke koetsier vertelde rennen. Als kind vind je alles normaal. dat ze één keer in haar leven op vakantie Ik was verliefd op de Wadden. was geweest, naar Terschelling. Het was Ik ben verliefd op de Wadden! volgens haar totaaaal anders dan AmeIk heb altijd gedroomd van een huis op land, waar ze haar hele leven woonde. De een Waddeneiland. Maar misschien is het huizen, de natuur, alles! Ze kon er niet beter dat het nooit gebeurt, want ik weet over uit. Ik zei maar even niks over mijn nu, hoe mooi Japan en China ook zijn, hoe reisjes naar Japan, China of Costa Rica. allemachtig prachtig het is. Zoals Amsterdammers vergeten een boottocht door de grachten te maken of

HENK POSTMA

WADDENmagazine

WADDENmagazine, september 2018, nummer 3. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824

Beter beheren

Hoofdredactie: Hans Revier Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Frank Petersen, Jojanneke Drijver, Marrit van den Akker, Marcus Werner, Jantina Oosterhoff Vormgeving: Très Melis Correcties: Sijka Rispens Druk: Pijper Media, Groningen Advertenties: A2 Acquisitie & Advies Tel. 023-5260405 E-mail: ron.degraaf@xs4all.nl

Hoe herstellen we de waddennatuur? Is het nodig gebieden af te sluiten? Wie wordt de beheerder van de Waddenzee? In het volgende nummer alles over het beheer van de Waddenzee.

Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie. Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting. Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,50 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar. Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging. Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op. Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

www. wadden vereniging .nl

Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar

www.waddenvereniging.nl WADDENmagazine 3-2018 47

Kom in ACTIE voor een robuuste Waddenzee! a naar

Doe je mee? G

Vissen zijn een onmisbare schakel in het voedselweb van een gezonde Waddenzee. Maar het gaat niet goed met de visstand in de Waddenzee. Op dit moment geldt: elke vis telt! Werelderfgoed Waddenzee kan echt geen vis meer missen. Wij maken ons zorgen over de visstand in de Waddenzee. Daarom kiezen wij ervoor om ons met hart en ziel in te zetten voor de onderwaternatuur van de Waddenzee waar vis zoâ&#x20AC;&#x2122;n belangrijke schakel in is. Dit doen wij met het meerjarige programma Knooppunt Waddenzee. Om dit programma 5 jaar te laten draaien zijn we op zoek naar minstens 225 mensen die ons steunen in onze droom: een robuuste Waddenzee waar elke vis telt!

elkevistelt.nl