Τεύχος 385

sex, m i# & grand Νεκροί που βγαίνουν από τους τάφους τους, νουν με τους ζευγαρώ εισβάλλουν ζωντανούς, φαλό τους, στον εγκέ τα όνειρα τυραννούν μερινότητά και την καθη μια πόλη που τους. Σε της κρύβει στα σπλάχνα μυστικό, ένα τρομερό η παραίσθη η διαστροφή, ραλογισμός ση και ο πα νόνας. Η γίνονται κα είναι ήδη Αποκάλυψη κολασμένο, εδώ. Βιβλίο εωσφορικό, γκροτέσκο, ηφαιστειακό, για τους φανα­ τικούς του horror, που πιστεύουν ότι τίποτα πια δεν μπορεί να τους ερεθίσει. Μετάφραση: Παναγιώτης Σκόνδρας

ΕΚΔΟΣΕΙΣ d l PERUGIA

TINA ΖΩΓΟΠΟΥΛΟΥ Λόντου 8 - Σόλωνος 116,106 81 Αθήνα Τηλ.: 3816559, 3803193, Fax: 3821158

ΕΠΙΚΑΙΡΙΚΑ 3 Best Seller 6 ΕπβτηοΙδα MaTou 10 Boaxuvoadec 14 Σηυβι θώοιο Επιμέλεια: Λάμπρος ΚουΑβλής 15 Λβύκωυα Νίκος Χουλιαράς: Οι κατοικήσιμοι τόποι της ζωγραφικής 17 ΡβποοτάΓ Χρύσα Πολυμέ νη: Από τα κύματα των ερτζιανών έω ς το μελάνι του τυπογραφείου ο δρόμος της θβσσαλονίκης elvai ο πιο σύντομος 2 0 Το Εένο Βιβλίο Επιμέ■λβια: ΗλΙας ΜαγκλΙνης 2 2 Παρουσίαση Πρόδρομος X. Μάρκογλου: Σπαράγματα Γράφβι ο Δημήτρης Κόκορης 2 6 ΜΟΑΙΖ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ Συνβργάστηκαν α : Γιώργος Δανιήλ, Βρασίδας Καραλής, Νίκος Κολοβός, ΗλΙας ΜαγκλΙνης, Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, Μ,Γ. Μβρακλής, Σωτήρης Ντάλης, Χρίστος Παπαγβωργίου, Γιάννης Παπαδάτος, Βασίλης ΡούΒαλης, Α λέξης Σταμάτης, Δημήτρης Τσατσούλης ΜΜΕ 4 2 Ποβυέοα Γιώονου Διαλεγμένου: Η νύχτα της κουκουβάγιας Επιμέλβια: Μυρτώ Ράις 4 4 Κοντρόλ Η αποστέωση μιας τριλογίας Γράφβι ο Γιάννης Δβληολάνης ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ 2 4 Σαλόνι Νίκοο Δήυου: Ο εθνικισμότ πάει αγκαλιά με τον ολοκληρωτισμό 4 8 ΣυνέντβυΕπ Εμμανουήλ X. Κάσδαγλης ο τελειοθήρας

KopvijiliocHaoiopmOnc

Τη συνέντβυξη πήρβ ο Μισέλ Φάις ΚΡΙΤΙΚΕΣ 60 Σβ ποώτο πρόσωπο Παναγιώτης Ευαγγε-

1922-1997

λίδης 61 Ελληνική ΠβΓονοαωία Πανανιώτηο Ευαννβλίδησ: Κωνσταντίνος Γράφβι Δημήτρης Τσατσούλης 6 4 Σβ ποώτο πρόσωπο Γιάννης Κοντός 65 Ποίηση Γιάννης Κοντός: Ο αθλητής του τίποτα Γράφβι ο Γιώργος Βέης 6 8 Σβ ποώτο πρόσωπο Αντώνης Σκιαθάς 73 Ελληνική neCovoacpIa Αντώνης Σκιαθάς: Φαντασιώσεις ενός οδοιπόρου Γράφβι η ΡΙτσα φ Ρ ά γ κ ^ ^ ^ λια 7 2 Σβ ποώτο πρόσωπο Γιάννης Βασιλακάκος 6 9 Μβλέτη Γιάννης Baait βλληνική λογοτεχνία της διασποράς: Αυστραλία Γράφβι ο Βρασίδας Καραλής 1 λονία Dieter Prokop: Η δύναμη των μέσων και η επίδρασή τους στις μάζες ΓΜ Κολοβός ΤΑ ΠΑΛΙΑ 85 Ξένο διήνηυα Μαονκβοίτ Γιουοσβνάο: Ο άνθρωπος 86 κά χοονονοαατήυατα Σπάρου Μβλά: Φρεαπύδα (Λάμπρος Πορφύρας) Λ λέτη Ο Ρωμανός ο Μελωδός και η ποιητική θεω ρία του Οδυσσέα Ελύτη Γρά Πρωίμου ΑΕΑΤΙΑ 101 ΒιΒλιονοατρικό ΤΠ ΚοιτικονοαωΙα 121 ΤΟ ΘΕΜΑ Τ( νήλιος Καστοριάδης, 1922-1997 122 Χρονολόγιο Κορνήλιου ΚαστΛ Καραλής: Κορνήλιος Καστοριάδης: Ένας απολογισμός, μια ερμηνει

(ppavouijf) X.Hoofiayflpc 01

ριάδης: «Ο λαοί θα βρουν τη λύση«Συνέντβυξη στον Γιώργο Xc Γιάννης Ταμτάκος: «Πώς γνώρισα τον Κορνήλιο Καστοριάδη» 143 νιας,Γβωργακοπούλου

Μ Η Ν Ι Α Ι Α ____Ε Π Ι Θ Ε Ω Ρ Η Σ Η ____Τ Ο Υ____Β I Β ι No 385 ΜΑΙΟΣ 1998 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 33.01.313- 33.01.239 Λογιστήριο: 33.01.241

13 Συνδρομές: 33.01.315 Fax: 33.01.315

Ιδρυτής: Περκλής Αθανασίηουλος Διευθυντής: ΗρακλήςΠαπαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλόντης, Κατερίνα Γρυπονησιώτη, Βασίλης Καλαμαράς, Νόνη Ράις. ΒάοωΣπάθή. Υπεύθυνη οικονομικών.: ΒάοωΣπάθή Συνδρομές: Αθανααΐα Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Καλλιτεκνικήεπιμέλεια: ΜαρίαΖαχαριουδάκη Επιμέλεια- Διορθώσεις: ΒΙκυΚωτσοβέλου Στοιχειοθεσϊα-Ηλεκτρονική Σελιδοποίηση-Φιλμ-Μοντάζ: ΜΥΡΙΚΗΓραφικέςΤέχνες, Ζωοδόχου Πηγής 36, τηλ.: 38.44.265-38.12.373 Εκτύπωση: Δ. ΠρΙφιης & Υιοί ΟΕ, Σωνιέρου 6. τηλ.: 5232323 Βιβλιοδεσία: Μ. Φουντουλάκης, Παηανικολή 13, Αιγάλεω, τηλ.: 5987432 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου 5ιοκτηοία: Γιώργος Γαβε Κεντρικήδιάθεοη: Αθήνα: «Διαβάζω Α. Μεταξά 26, Αι

ΤΑ ΓΝΩΣΤΑ - ΑΓΝΩΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ»

ΤΟ Μ Ο Ι

ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΚΕΙΜ ΕΝΟ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ - ΣΧΟΛΙΑ

ΟΙ ΓΝΩΣΤΟΙ - ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ Κ Ε Ν ΤΡ ΙΚ Η Δ ΙΑ Θ Ε Σ Η : Π Α Ν Ε Π ΙΣΤΗ Μ ΙΟ Υ 4 6 Τ.Κ. 1 0 6 78 , Τ Η Λ .: 3 8 4 4 4 5 8 -3 8 4 0 5 2 4 , FA X : 3 3 0 3 0 9 8

15/3 έως 1 4 /4 1998

BPflBCie 1997

Επιλ€κτική καταγραφή σημαντικών, cviotc αξιοπτρίτργων γεγονότων από τον κόσμο της λογοτεχνίας και της τέχνης επιμέλεια: ΗΑΙΑΖ ΜΑΓΚΑΙΝΗΖ

στην Ελλάδα...

1 Μαΐου 1909: Γεννιέται στη Μονεμβασιά ο Γιάννης Ρίτσος (χρ. θαν. 1990).

1 Μαΐου 1927: Με επιστολή του στον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυ­ σόστομο, ο ποιητής Ναπολέων Λαπαθιώτης (1888-1943) ζητά την επίσημη διαγραφή του από το θρησκευτικό ποίμνιο, με την ομο­ λογία ότι κάθε θρησκεία τού είναι περιττή.

2 Μαΐου 1948: Ομιλία του Γιώργου Σεφέρη (1900-1971) για τον ζωγράφο Θεόφιλο στα εγκαίνια έκθεσης έργων του.

3 Μαΐου 1969: Ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης (19111996) αναχωρεί για το Παρίσι όπου γράφει τα πρώτα ποιήματα της συλλογής «Το Φωτόδεντρο».

5 Μαΐου 1949: Ο Μίλτος Σαχτούρης (1919) συνθέτει το γνωστό ποίημα «Του θηρίου».

11 Μαΐου 1868: Γεννιέται στο Αγρίνιο (Βραχώρι) ο Κωνσταντίνος Χατζόπουλος (χρ. θαν. 1920).

12 Μαΐου 1967: Η Χούντα απαγορεύει την κυκλοφορία των «Ακυβέρνητων πολιτειών» του Στρατή Τσίρκα (1911-1980).

13 Μαΐου 1872: Γεννιέται στην Κέρκυρα ο Κωνσταντί­ νος Θεοτόκης (χρ. θαν. 1923).

13 Μαΐου 1876: Ο Γεώργιος Βιζυηνός (1849-1896) κερδίζει το Πρώτο Βραβείο στον Βουτσιναίο Διαγωνι­ σμό Ποίησης με τη συλλογή «Άραις μάραις κουκουνάραις».

15 Μαΐου 1936:0 Παναγής Λεκατσάς (1911-1970) αρ­ χίζει να συνεργάζεται με το περιοδικό «Νέα Εστία», συ­ νεργασία που θα συνεχιστεί μέχρι την 1η Νοεμβρίου 1943, με μεταφράσεις αρχαίων λυρικών, κριτικές για βιβλία φιλολογικού και μεταφραστικού περιεχομένου κ.ά.

16 Μαΐου 1943: Ο Γιώρ­ γος Σεφέρης δίνει την περίφημη διάλεξη στην Αλεξάνδρεια για τα «Απο­ μνημονεύματα» του Μακρυγιάννη.

18 Μαΐου 1924: Ο Νίκος Καζαντζάκης (18831957) γνωρίζει την Ελένη Σαμίου. Θα παντρευτούν είκοσι ένα χρόνια αργό­ τερα.

23 Μαΐου 1973: Πεθαίνει η πεζογράφος Μέλπω Αξιώτη (χρ. γένν. 1905).

26 Μαΐου 1928: Παίζεται η πρώτη κινηματογραφική ταινία στην Αθήνα.

Τον Μ άιο το» 1823 ο Διονύσιος Σολωμός (1798-1857) συνθέτει τον «Ύμνον εις την Ελευθερίαν». Τον Μ άιο you 1931 ο Γιώργος Σεφέρης εκδίδει τη «Στροφή» σε 200 αντίτυπα. Η κριτική διχάζεται. Τον Μ άιο του 1949 ο Γ. Ρίτσος μεταφέρεται εξόριστος στη Μακρόνησο. Μαζί του είναι οι Τάσος ΛειΒαδίτης (1922-1987), Νίκος Καρούζος (1926-1990), Τίτος Πατρίκιος (1928), Μόνος Κατράκης (1908-1984) κ.ά. Τον Μάιο του 1951 ο Αγγελος Σικελιανός (1884-1951) εισάγεται στην κλινική «Παμμακάριστος» με καρδιακή κρίση, θ α εξομολογηθεί: «Είμαι χαρούμενος που υποτάσσομαι στο θέλημα του Θεού”. Στις 19 Ιουνίου πεθαίνει. Τον Μ άιο του 1 966 ο ζωγράφος και ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος (1907-1985) τιμάται για το ζωγραφικό του έργο με το παράσημο Χρυσός Σταυρός του Γεωργίου του Α’.

6-

επ ετη ρ ίδι

1 Μαΐου 1924: Απονέμεται στον Ρόμπερτ Μούζιλ (1880-1942) το Καλ­ λιτεχνικό Βραβείο τη ς Πόλης τ η ς Βιέννης. Τιμάται τα υ τό χρ ο να με το υ ς μουσουργούς Άλμπαν Μπεργκ (18851935) και Άντον φον Βέμττερν (1883-1945).

8 Μαΐου 1880: Πεθαίνει ο Γουσταύος Φλόμπερ (χρ.γένν. 1821).

10 Μαΐου 1933: Οι Ναζί καίνε δημοσίως τα βιβλία του Μπέρτολντ Μπρεχτ (1898-1956).

13 Μαΐου 1882: Γεννιέται ο ζωγράφος Ζωρζ Μπρακ (χρ. θαν. 1963). Είχε πει: «Η τέχνη υπάρχει για να ενο­ χλεί. Η επιστήμη για να δίνει σιγουριά».

13 Μαΐου 1907: Γεννιέται στο Λονδίνο η συγγραφέας Δάφνη Ντι Μοριέ. Θα γράψει: «Το γράψιμο ενός βι­ βλίου είναι σαν ένα “καθαρτικό", όταν το ολοκληρώ­ νεις αισθάνεται ένα κενό... σαν ένα ξεραμένο κοχύλι στην παραλία, που περιμένει την παλίρροια να έρθει ξανά».

15 Μαΐου 1962: Πεθαίνει ο Αυστριακός συγγραφέας Αρτούρ Σνίτσλερ (χρ. γένν. 1931).

17 Μαΐου 1935: Ο Πολ Βαλερί (1871-1945) προτείνει στη Γαλλική Ακαδημία έναν ορισμό του στίχου: «Συ­ νέχεια ενός ορισμένου αριθμού συλλαβών».

18-19 Μαΐου 1863: Πεθαίνει στον ύπνο του ο Αμερι­ κανός συγγραφέας Ναθάνιελ Χόθορν (χρ. γένν.

1804).

19 Μαΐου 1897: Ύστερα από δύο χρόνια στη φυλα­ κή, ο Όσκαρ Ουάιλντ (1854-1900) είναι και πάλι ε ­ λεύθερος. Παίρνει το πρώτο τρένο για τη Γαλλία και αλλάζει το όνομά του σε Σεβαστιανός Μέλμοθ, σε α­ νάμνηση ενός μυθιστορήματος που είχε γράψει ένα θείος του.

19 Μαΐου 1952: Πεθαίνει από τα τραύματά του, μετά από ένα δυστύχημα με τη μοτοσικλέτα του στο Ντόρσ εττης Αγγλίας, ο Τ.Ε. Λόρενς (χρ. γένν. 1889).

20 Μαΐου 1799: Γεννιέται ο Ονορέ ντε Μπαλζάκ (χρ. θαν. 1850). Σε ηλικία 20 χρόνων εγκαταλείπει τα πά­ ντα για να αφοσιωθεί στο γράψιμο: «Αυτό που ο Να­ πολέων δεν κατάφερε με το σπαθί θα το επιτύχω με την πένα», γράφει χαρακτηριστικά.

21 Μαΐου 1949: Πεθαίνει στις Κάννες ύστερα από με­ γάλη δόση υπνωτικών ο Γερμανός συγγραφέας Κλάους Μαν (χρ. γένν. 1906). Είχε ξανακάνει απόπειρα αυτοκτονίας το 1946 στην Καλιφόρνια.

22 Μαΐου 1808: Γεννιέται στο Παρίσι ο Ζεράρ ντε Νερβάλ. Θα αυτοκτονήσειτο 1855.

22 Μαΐου 1885: Πεθαίνει ο Βίκτωρ Ουγκό (χρ. γένν.

1802). Η σορός του εκτίθεται σε λαϊκό προσκύνημα στην Αψίδα του Θριάμβου. Η ταφή του γίνεται στο Πάνθεον.

24 Μαΐου 1471: Γεννιέται ο Άλμπρεχτ Ντίρερ.

26 Μαΐου 1976: Πεθαίνει ο Μάρτιν Χάιντεγκερ (χρ. γένν. 1889).

27 Μαΐου 1884: Γεννιέται ο Αμε­ ρικανός μυθιστοριογράφος Ντάσιελ Χάμετ (χρ. θαν. 1961).

28 Μαΐου 1906: Πεθαίνει ο Χένρικ Ίψεν (χρ. γένν. 1828). Στον τάφο του έστησαν μια αξίνα συμ­ βολίζοντας έτσι το ν άνθρωπο που έσκαψε βαθιά στην ανθρώπι­ νη ψυχή.

28 Μαΐου 1908: Γ εννιέται στο Λονδίνο ο δημιουργός του Τζέιμς Μποντ, Ίαν Φλέμινγκ.

31 Μαΐου 1819: Γ εννιέται ο Αμερικανός ποιητής Ουόλτ Ουίτμαν (χρ. θαν. 1892).

31 Μαΐου 1945: Ο Πολ Βαλερί πέφτει βαριά άρρω­ στος στο κρεβάτι. Πεθαίνει στις 20 Ιουλίου.

Τον Μάιο του 1911 πεθαίνει ο μουσουργός Γουσταύος Μ άλερ (χρ. γένν. 1860). Ο Τόμας Μαν (1875-1955) εμπνέεται απ’ το γεγονός και γράφει τη νουβέλα «θάνατος στη Βενετία». Τον Μάιο του 1944 ο Ζαν-Πολ Σαρτρ (1905-1980) γνωρίζεται με τον Ζαν Ζενέ (1910-1986). Η γνωριμία του αυτή θα του εμπνεύσει τη μελέτη «Ο Αγιος Ζενέ». Τον Μάιο του 1961 ο Ζορζ Μπατάιγ (1897-1962) ολοκληρώνει τα «Δάκρυα του έρωτα», το οποίο και θα εκδοθεί τον Ιούνιο.

« κ τη ρ ίδα

-57

vi/

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΙ

ΤΙΤΣΑ ΠΙΠΙΝΟΥ

ΕΙΡΗΝΗ ΒΟΓΙΑΤΖΗ ΧΑΡΑΛΑΜΠΗ

ΓΙΑ ΝΑ ΘΥΜΑΣΑΙ ΤΗ ΛΟΪΔΑ

ΑΓΓΕΛΟΣ ΑΠΟ ΖΑΧΑΡΗ

Ένα ολόκληρο χειμώνα εκείνο το χρόνο ένας άντρας δεν κάνει άλλο από ίο να περιμένει να πέσει η νύχτα για να συναντήσει ένα κορίτσι. Μια ερωτική ιστορία, πέρα από εποχές και τά ξεις.

Ποιο μυστικό κρύβεται πίσω από την απουσία του πατέρα της Χλόης; Είναι ένα μυστικό που θα φέρει τη Χλόη στο χείλος της καταστροφής και της τρέλας, για να την σώσει τελικά ο έρωτας του 'Αγγέλου.

I. ΜΠΟΥΚΟΥΒΑΛΑ-ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ

I. ΜΠΟΥΚΟΥΒΑΛΑ-ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ

ΤΟ ΑΝΘΟΣ ΤΟΥ ΜΟΡΕΩΣ

ΜΝΗΣΑΡΕΤΗ

Μια συναρπαστική ιστορία που πλέκεται γύρω από έναν κεντρικό άξονα, τον έρωτα του Γοδεφρείδου και της Αντέλας, μέσα σ’ ένα σκηνικό φτιαγμένο από τα ήθη και τα έθιμα του φραγκοκρατούμενου Μόριά...

Η Φρύνη, με την ασύγκριτη ομορφιά θα παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στην κοινωνία της αρχαίας Αθήνας. Γίνεται διάσημη από τους έρωτές της και εμπνέει τον Πραξιτέλη να δημιουργήσει Αφροδίτες και «Έρωτες»...

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ «ΑΓΚΥΡΑ»

ΔΗΜ. ΑΠ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Α.Β.Ε.Ε.

4 /

ΣΥ ΓΧ ΡΟ Ν Ο Ι ΕΛΛΗΝΕΣ Π ΕΖΟ ΓΡΑ Φ Ο Ι

ΕΛΕΝΗ ΓΚΙΚΑ

I. ΜΠΟΥΚΟΥΒΑΛΑ-ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΜΑΡΙΑ

Ο ΕΦΗΒΟΣ ΜΕ Τ’ ΑΘΑΝΑΤΑ ΜΑΤΙΑ

...«'Αραγε, να ’μουν εγώ εκείνη η Μαρία;» ρωτά σαράντα χρόνια μετά μια γυναίκα επάνω σ’ έναν ξερό βράχο. «Πάντως κι εσένα, επέμενα και σε βαφτίσαμε Μαρία». Μια ιστορία αγάπης σαν θρίλερ παιδικό. Όπου τα νήματα της μοίρας ελέγχουν το παρελθόν και το άδηλο.

Η όμορφη Δανάη μαραζώνει και ο πατέρας της καταφεύγει στο μαντείο των Δελφών για να μάθει την αιτία. Τι σχέση έχει ο ωραίος σκλάβος Νίκανδρος και ποιος είναι τελικά ο ηνίοχος Μεγακλής;

Η κόρη ίου Στρατηγού

ΕΡΣΗ ΛΑΓΚΕ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΔΟΥΚΑ

ΘΑ ΣΕ ΠΕΡΙΜΕΝΩ ΣΤΗΝ ΙΝΔΙΑ

Η ΚΟΡΗ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ

...Είπα μόνο να τριγυρίσω στην απέραντη χώρα και με σταμπάρισαν των γιόγκα τα μάτια υποχρεώνοντάς με να την αγαπήσω, αδυνατώντας να ξεχάσω, μην μπορώντας να πάψω, έστω και μέσα από τις σελίδες του βιβλίου μου, να την επαναζώ.

...Τα χρόνια περνούν κι εκείνη γερνάει χωρίς ελπίδα για το αύριο. Ώσπου αναπάντεχα έρχεται η άνοιξη στο πρόσωπο ενός άντρα. Η Μαρούλα αρχίζει πάλι να ελπίζει, μόλο που ο γέρος στρατηγός πιστεύει πως ο καιρός πέρασε για κείνη. Ώρα για απόδραση, λοιπόν, αλλά με ποιο τρόπο;

Ανοιχτή πρόσκληση δ ια β ά ζ ω

Λογοτεχνικά Βραβεία 1997 Η Επιτροπή Κριτικών του δια­ βάζω (Β αγγέλης Αθανασόπουλος, Αλέξης Ζήρας, Ελι­ σάβετ Κοτζιά, Μισέλ Φάις και Βαγγέλης Χατζηβασιλείου) κ α τέθ εσ ε τα κ είμ εν α μ ε τις προτάσεις τη ς για τα Λογοτεχνικά Βραβεία 1997 στο περιοδικό. Οι υποψηφιότητες για τα επικρατέστερα προς βρά­ βευση βιβλία είναι ήδη στα χέρια μας και θα ανα­ κοινωθούν μέσω του Τύπου το δεύτερο δεκαπενθή­ μερο του Μαΐου. Τα βιβλία όμως που θα κερδίσουν τελικά τα βραβεία ΠΟΙΗΣΗΣ, ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ,

Οι πυλώνες της ΔΕΗ οι πυλώνες του Λακαριέρ Οι πυλώνες, αυτά τα «κεντή­ ματα» του ηλεκτρισμού σε «στάση γιγάντων», δυστυ­ χώς, μας άφησαν επί μέρες χωρίς ζεστασιά, χωρίς φως. Με τη ν πρώτη κακοκαιρία «ακρωτηριάστηκαν»· κι ε ­ μείς, με τα κεριά να φωτίζουν τα σκοτάδια μας και με τα τρανζίστορ, κυρίαρχα μέσα, να μεταδίδουν ειδήσεις για την πτώση τους, ανπληφθήκαμε ότι η ματιά ενός ευαίσθητου δέκτη, ενός συγγραφέα δη­ λαδή, είχε δει πριν απ’ όλους μας ότι τα «πέπλα» του ηλεκτρισμού είναι αραχνοΰφαντα»...

Δ ΙΗΓΗΜ ΑΤΟ Σ και ΠΡΩ ΤΟΕΜ ΦΑΝΙΖΟ ΜΕΝΟΥ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΥ θα ανακοινωθούν αποκλειστικά στην τελ ετή τη ς απονομής, στις 10 Ιουνίου στις 8.30 μ.μ. στο Αίθριο της Φιλεκπαιδευτικής Εται­ ρείας. Αποσπάσματα από τα βραβευθέντα βιβλία θα δια­ βάσουν οι ηθοποιοί Αλέκα Παΐζη, θέμις Μπαζάκα και Γιώτα Φέστα, ενώ μετά την απονομή θα ακο­ λουθήσει συναυλία με τη Μελίνα Κανά και τη Λιζέτα Καλημέρη. Η παρουσία σας θα μας δώσει χαρά και θα στηρί­ ξει έμπρακτα το θεσμό των Λογοτεχνικών Βραβεί­ ων - για τρίτη συνεχή χρονιά - που θέσπισε το πε­ ριοδικό διαβάζω υπερασπίζοντας και προωθώντας με τον πιο διαφανή και έγκυρο τρόπο την καλή λο­ γοτεχνία στον τόπο μας.

... Όμως μέσα στην ομίχλη βρίσκουν την αληθινή σημασία τους και μέσα στην ομίχλη πρέπει να τους ανακαλύψεις, πειναλέα φαντάσματα που προβάλλουν από την καταχνιά σε στάση Ατλάντων. Δίχως, αναπόφευκτες και εύθραυστες, αυ­ τές τις γιγάντιες ραχοκοκαλιές κι αυτούς τους σ κελετούς που διαπερνάει ο άνεμος, πως θα ζούσαμε μέσα στα χωριά και μέσα στις πόλεις μας αφού δίχως αυτούς δεν θα είχαμε ούτε ζε­ στασιά ούτε και φως; Σημαδούρες στα τοπία του σήμερα αποτελούν τον καινούριο μας Ζω­ διακό καθώς στηλώνουν στον ουρανό τους βου­ ερούς αστερισμούς τους και κεντάνε από πάνω μας, λεπτά αλλά και βαριά από ενέργεια, τα α­ ραχνοΰφαντα πέπλα του ηλεκτρισμού.

Jacques Lacarriere, Αυτό το ωραίο σήμερα. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1991. Σελ. 14.

ΜΙΚΡΗ ΑΓΓΕΛΙΑ Β Ι Β Λ Ι Ο Δ Ε Σ Ι Α : Αναλαμβάνω ποιοτική βιβλιοδεσία βιβλίων σας. Δερματόδετη στάχωση, καλλιτεχνική διακόσμηση. Πληροφορίες κ. Χρ. Α. Χαρισιάθη, τηλ. και fax: 67 74 581

Βραχυγραφίες

Παρούσα και στην Έκθ€ση της Λειψ ίας Δραστήρια η ΠΟΕΒ (Πανελλήνια Ομοσπονδία Εκδοτών-Βιβλιοχαρτοπωλών) και αξιοσημείωτη η γαλαντομία του Υπουργείου Πολιτισμού που στηρίζει οι­ κονομικά τις διεθνείς μετακινήσεις της. Μετά την 8η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου στη μακρινή Κούβα, η ΠΟΕΒ σ υ μ μ ετείχ ε πρόσφατα και στην Έκθεση Βιβλίου τη ς Λειψίας (26-29 Μαρτίου), η ο­ ποία θεωρείται ο συνδετικός κρίκος μεταξύ ανατο­

Ηλεκτρονικά Βιβλιοπω λεία, μια νέα εποχή Μια νέα εποχή και για τη ν ελληνική π ρα γμ α τικό τη τά στο χώρο του βιβλίου έχει ανατείλει. Καθώς οι χρήστες το υ Internet αυξάνονται με ταχείς ρυθμούς ακολουθώντας τα διεθνή πρότυπα, η δημιουργία ηλεκτρονικών βιβλιοπωλείων κάνει τα πρώτα δειλά βήματά της. Ήδη λειτουργούν αρκετά, και στο εγγύς μέλλον θα υπάρξουν περισσότερα. Οι π α ρ α γ γ ελ ίε ς βιβλίω ν και οι α γ ο ρ έ ς μέσω το υ Internet είναι μια πραγματικότητα που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε. Έχουμε γράψει και στο παρελθόν για τις δραστηριό­ τη τες τη ς ΕΛΕΑ/ΕΠΕ και ειδικότερα για τη «Βιβλιο­ γραφία 2000», τον ηλεκτρονικό δηλ. βιβλιογραφικό ο­ δηγό για τα ελληνικά βιβλία σε CD-ROM, ο οποίος ε­ νημερώνει τους ενδιαφερομένους για 94.916 βιβλία, για 2.400 μεταφραστές, για 1.093 εκδότες, για 535 εικονογράφους, για 29.640 συγγραφείς, για 1.540 επι­ μελητές, για 2.080 βιβλιοπωλεία και για 2.359 βιβλιο­ θήκες. Φαίνεται ότι και το ηλεκτρονικό βιβλιοπωλείο στο Internet της ίδιας εταιρείας, είναι ένας χώρος που έλκει πολλούς βιβλιόφιλους. Τα 80.000 βιβλία που είναι διαθέσιμα στους πελάτες του, τα εξώφυλλα σε πολλά απ’ αυτά και οι περιλή­ ψεις τους κάνουν το ψάξιμο ένα ευχάριστο παιχνίδι. Από τις οθόνες σας έχετε τη δυνατότητα να αναζητή­ σετε βιβλία με πολλούς συνδυαστικούς τρόπους ό­ πως με τίτλο ή μέρος του τίτλου, με τον συγγραφέα, τον εκδότη ή τον μεταφραστή, με το θέμα ή την κατη­ γορία στην οποία ανήκει το βιβλίο. Εμείς δεν έχουμε παρά να σας ανακοινώσουμε τη δι­ εύθυνση το υ βιβλιοπωλείου: h ttp ://p la to .e le a .g r.

Email:books @ plato.elea.gr. Η κινητικότητα όμως που παρουσιάζεται στο χώρο των ηλεκτρονικών βιβλιοπωλείων δεν σταματάει εδώ.

Βραχυγραφκς

λικής και δυτικής αγοράς βιβλίου. Επιπροσθέτως η Έκθεση Βιβλίου τη ς Λειψίας αποτελεί πολιτιστικό γεγονός διεθνούς εμβέλειας καθώς η γερμανική αυ­ τή πόλη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την έκδοση έργων τη ς κλασικής ελληνικής και λατινικής γραμ­ ματείας. Η συμμετοχή, λοιπόν, τη ς Ελλάδας σε εκθέσεις α­ ναμφισβήτητου κύρους ας θεωρηθεί και ως ένα κα­ λό προπαρασκευαστικό μάθημα για τις εξετά σ εις που θα δώ σουμε ω ς τιμώ μενη χώρα στη Διεθνή Έκθεση της Φρανκφούρτης το 2001.

Ο χρ ή σ τη ς το υ δικτύ ου π λ ηκτρολογώ ντα ς http//www.ell-biblio.gr. έχει τη δυνατότητα πρόσβα­ σης σ’ ένα μεγάλο αριθμό τίτλων βιβλίων από 1.100 εκδοτικούς οίκους σ’ όλη την Ελλάδα. Εκατό κατηγορίες βιβίων (δοκίμια, εκπαιδευτικά, ιστο­ ρικά, επιστημονικά, λογοτεχνικά κ.ά.) είναι συγκε­ ντρωμένες σ’ αυτή τη διεύθυνση. Περιλαμβάνει επί­ σης σελίδες με τις νέες εκδόσεις (μαζί με τα βιογραφικά των συγγραφέων), τα best seller και ενημερωτι­ κή σελίδα με εκδηλώσεις γύρω από το βιβλίο. Αλλά και μια νέα εταιρεία που πρόσφατα ιδρύθηκε, η First Data Systems, θα λειτουργήσει άμεσα το δικό της ηλεκτρονικό βιβλιοπωλείο. Για την ολοκληρωμένη παρουσία του ελληνικού βιβλίου θα δημιουργήσει δύο sites: Το πρώτο θα είναι ενημερωτικό για το ελλη­ νικό βιβλίο και τους ελληνικούς εκδοτικούς οίκους, ε­ νώ το δεύτερο θα είναι ένα virtual βιβλιοπωλείο στο Internet που θα πουλάει αποκλειστικά ελληνικά και ελ­ ληνόγλωσσα βιβλία. Είναι, λοιπόν, προφανές ότι η αγορά βιβλίων ακολου­ θεί και έναν άλλο δρόμο, τον ηλεκτρονικό εκτός από τον κλασικό των βιβλιοπωλείων. Τώρα πλέον οι φανατικοί του κυβερνοχώρου μπο­ ρούν καθισμένοι αναπαυτικά στην καρέκλα τους, χω­ ρίς να μετακινούνται από το σπίτι ή το χώρο εργασίας τους, να ενημερώνονται από τις εκδόσεις που εμφανί­ ζονται μπροστά στις οθόνες τους, να παραγγέλνουν τα βιβλία της αρεσκείας τους, κερδίζοντας έτσι πολύ­ τιμο χρόνο. Και τα ακόλουθα ερω τήματα τα αφήνουμε αναπά­ ντητα: Είναι χαμένος χρόνος να ψάχνει, να ενημερώνεται και να αγοράζει κάποιος βιβλία από τα βιβλιοπωλεία, τις «φυσικές κατοικίες» των βιβλίων; Και αν τελικά είναι, πώς αξιοποιείται ο χρόνος που κάποιος κερδίζει με το να μην επισκέπτεται τα βιβλιοπωλεία, επειδή αγοράζει βιβλία από... το Internet; Ο νέος τρόπος ζωής που μας επιφυλάσσει η τεχνολο­ γία θα δώσει και τις αντίστοιχες απαντήσεις σ’ αυτά τα ερωτήματα.

X

το γ€γον(

Ρ

Ο

Ν

ιροσφορ€ς

Για συνδρομή δύο χρόνων προνομιακή τιμή 2 5 .0 0 0 δρχ. (κανονική τιμή 3 0 .0 0 0 δρχ.) και έκπτωση 3 0 % στις τιμές όλων των προηγούμενων τευχών του διαβάζω (1976-1996)

Π λ η ρ ο φ ο ρ κ ς σ τα τ η λ έ φ ω ν α : 3 3 0 . 1 2 .3 9 - 3 3 0 .1 3 .1 5 , f a x : 3 3 0 .1 3 .1 5

ονο ςμε προσφορ€ς

f i d φοιτητική συνδρομή €νός χρόνου προνομιακή τιμή 1 0 .0 0 0 8ρχ. (κανονική τιμή 1 3 .0 0 0 δρχ.) και I h έκπτωση 3 0 % στις τιμές όλων των προηγούμενων τευχών του διαβάζω (1976-1996)

αημέλαα: ΛΑΜΠΡΟΙ ΚΟΥΛΕΛΗΙ

Αμοιβαιότητα

Αυτή η ιδέα της διπλής αμοιβαιότητας φαίνεται ότι μπορεί να είναι πηγή ανανέωσης του «γηρασμένου πολιτισμού» μας. Και απάντηση σε τόσα προβλήματα της εποχής. Απαντά στην αυξανόμενη αδυναμία συνύπαρξης και συνεργασίας του άντρα και της γυναίκας προσφέροντας ένα θεμέλιο αρμονικής κοινωνικής ζωής. Αλλά απαντά και στη συσσώρευση των προβλημάτων στη σχέση μας με τη φύση υποδεικνύοντας την οφείλομενη φροντίδα και το σεβασμό προς αυτή.

Η ζοφερή αυτή πραγματικότητα είναι ένα γενικότερο σύμπτωμα του «γηρασμένου πολιπσμού» για τον οποίο μιλούσαμε mo πάνω. Υπάρχει ανάγκη να την αντιμετωπίσουμε όχι μόνο θεωρητικά αλλά, πρωτίατως. π ρ α κτικ ά , μη λησμονώντας όττ δεν πρόκειται για μια άσκηση πολιτικής επιστήμης αλλά για ένα κομμάπ της ανθρώπινης τραγωδίας. Ειδικότερα, συμβαίνει στην Ελλάδα να ζουν χιλιάδες ξένοι πρόσφυγες. Έτσι, μας «έλαχε», φαίνεται, να γνωρίσουμε αυτή την εποχή από πρώτο χέρι κάποιες πλευρές αυτής της πραγματικότητας και να ενδιαφερθούμε να συμβάλουμε ώστε οι λαοί τους να μπορέσουν να ζήαουν στον τόπο που γεννιώνται αυτή την καλύτερη ζωή που αναζητούν σε ξένους τόπους.

«... Αν η ύπαρξη και η λειτουργία αυτής τη ς βαθιάς δομής είναι εκείνη που δίνει στη σκέψη του Χέγκελ τη ν ουτοπική και επαναστατική τη ς διάσταση χάρη στην οποία συγκίνησε ένα τόσο μεγάλο τμήμα της σύγχρονης σκέψης, και συγκεκριμένα εκείνη τη σκέψη που δέσμευσε τον εαυτό τη ς στο όραμα μιας ριζικής μεταμόρφωσης του κόσμου, είναι επίσης εκείνη που παραμένει στη σημερινή φιλοσοφική σκέψη - αν υπάρχει ακόμα τέτοια σκέψη - ως πα­ ρακαταθήκη διαρκών ουτοπικών σημασιών οι οποίες υπερβαίνουν αυτή τη μορφή πολιτισμού στην οποία ζούμε ακόμα. Γιατί το όραμα μιας εξισωτικής κοινωνίας, μιας κοινωνίας που θα κυριαρχείται και θα οργανώνεται από το διπλό δεσμό αμοιβαιότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών ιιέσα στο κοινωνι­ κό πεδίο, και ιιεταξύ τη ς ίδιας τη ς κοινωνίας και τη ς περιβάλλουσας φύσης στο κοσιιικό πεδίο, δεν παρήλθε' αντίθετα, η εμμονή του συνιστά τη μόνη ζω τική δύναμη που αναδεύεται ακόμα στα σπλάχνα ενός γηρασμένου πολι­ τισμού, ενός πολιτισμού που πατά τα άλλα μοιάζει να σκηνοθετεί, με ψυ­ χραιμία και με ακρίβεια, τον ίδιο του το θάνατο». (Φώτης Τερζάκης, Η Διαλεκτική Επαναπροσδιορισμένη. Φιλίστωρ, 1996. Σελίδα 90)

Καλύτερη ζωή στον τόπο τους; «Πολλά ήδη είπαμε γ ι’ αυτό σ’ α υτές τις σελίδες όσον αφορά τον αναπτυγμέ­ νο καπιταλισμό. Μα το ίδιο κατά μείζονα λόγο ισχύει και για τις άλλες χώ­ ρες όπου η ζωή τείνει να γίνει περισσότερο βρόμικη, φτωχή, ωμή και σύντο­ μη. Η πλειοψηφία των ανθρώπων στον κόσμο ζει σε συνθήκες όπου επικρατε ί ένας άγριος καπιταλισμός, όπου *η κοινωνική πρόνοια είναι ελάχιστη έως ανύπαρκτη, όπου το πόσιμο νερό εί>;αι αια πολυτέλεια που τη στερούν από τ ις ιιάζες του πληθυσυού και όπου ι3ΐ συνθήκες για την υγεία είναι τροιιακτικές, ο περισσότερος πληθυσμός είνα ι σε ανεργία κ α ι μεγάλος αριθμός παιδιών αρχίζει να δουλεύει στην ηλικία των επτά ή και έξι γρονών. το ποσοστό τη ς παιδικής θνησιμότητας προκαλεί φρίκη και η παιδική πορνεία αποτελεί συνήθη πρακτική και ούτα) κ α θ’ εξής σ’ έναν κατάλογο που σε κάνει ν ’ αρρωσταίνεις. Την ίδια στιγμή στις ίδιες χώρες οι άνθρωποι τη ς εξου­ σίας στο κράτος και τη ν κοινωνία έχουν ως κύρια φροντίδα τους να διατη­ ρήσουν και να ενισχύσουν ένα σύστημα που προσφέρει σ’ αυτούς και την εγ­ χώρια αστική τάξη μια ζωή ευκολίας, ανέσεων και πολυτέλειας' και όταν α­ κόμα μιλούν για μεταρρυθμίσεις, είναι πάντοτε με τον όρο ό τι αυτές δεν θα θέσουν σε κίνδυνο την επικρατούσα κοινωνική τάξη. Σχετικά μ’ αυτό, μπο­ ρούν να βασίζονται στην υποστήριξη τω ν δυτικώ ν κυβερνήσεων κα ι των διεθνών θεσμών. _ Μια τέτοια κατάσταση δεν μπορεί να διαρκέσει. Δεν έχει νόημα να πιστεύ­ ουμε ό τι άντρες και γυναίκες που ξέρουν, εξα ιτία ς τη ς επανάστασης στον τομέα των επικοινωνιών, ό τι υπάρχει και μια διαφορετική ζωή, δεν θα επι­ διώξουν να πετύχουν αυτή τη διαφορετική και καλύτερη ζωή». (Ραλφ Μίλιμπαντ, Ο Σοσιαλισμός σε εποχή αναζήτησης, Αθήνα, Στάχυ, 1997. Σελίδα 257).

ΝΙΚΟΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ Οι κατοικήσιμοι τόποι της ζωγραφικής Αθήνα, Νεφέλη, 1997.

ΊΑ 104

Β ιω μ α τική ζω γ ρ α φ ικ ή «... στο χάρτη της προσωπικής γεωγραφίας, φιγούρες κωμικές ή καταχθόνιες μου δείχνανε κάθε φορά το δρόμο: ένα δρόμο που άλλαζε συνεχώς προοπτική και οδηγούσε σε άλλους δρόμους άγνωστους ή και σ' ανοίγματα φοβιστικά: σε κάτι πλατείες έρημες - όλο παράξενες σκιές - που καταυγάζονταν από το φως ενός μεγάλου φεγγαριού: του ίδιου φεγγαριού-λαμπτήρα που έβλεπα συχνά ψηλά και πάνω απ’ το σκηνικό μου σπίτι. Γιατί κι αυτό ακόμη - το σπίτι όπου πέρασα τα παιδικά μου χρόνια με τους γονείς μου και τ ’ αδέρφια μου - το έβλεπα σα να ’τανε το σκηνικό αντίγραφο του αληθινού μου του σπιτιού που αναζητώ, με τη ζωγραφική, ακόμη μέχρι σήμερα...» λ«ι

1

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ Μ ΙΛ Τ Ο Ι Α . Α ΙΔ Ω Ρ ΙΚ Η Σ

1 ΒΑΣΙΛΗΣ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ Κ ο υ ρ δ ισ τ ό Π α ιχνίδ ι: Ε υ ρ ώ π η Ποίηση

Διηγήσεις σε πρώτο πρόσωπο Δ'

Δ ιηγήσεις μ ε ψ ήγματα αυτοβιογραψικά, μ ε ήρωες ηον υπήρξαν ή μπορούσαν να

Ποιος είναι ο τελετάρχης Ποιος είναι ο επινοήσας το σκότος Ποιος αποστρέφεται του φωτός Ποιος καταρρίπτει τον κόσμο;

έχουν υπάρξει και σε μ ία διαχρονική διαδρομή από το 1 9 4 5 έως σήμερα. Και εντέλει, πρωτοχρονιά του 2 0 0 0 στον

Ποιος μηχανεύεται πανικό Ποιος σπείρει τον φόβο και τον τρόμο Ποιος έρχεται καταστρώσας το σχέδιο Too θανάτου καί ποιος της ζωής;

υπόγειο σταθμό της πλατείας Συντάγματος του Μ ετρό, όπου η ιχνηλασία για υπαρξιακά αγκυροβόλια διαπλέκεται μ ε τον κ αθ’ ημέραν βίο.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ

ι

Ζαλόγγου 11 - 106 78 Αθήνα Τηλ. 330.12.08 Fax. 382.25.30

Από τα κύματα των ερτζιανών έωε το μεύάνι του τυπογραφείου ο δρόμοι; uic Αεοοαδονίκητ: είναι ο πιο σύντομοι;

V f νας ραδιοφ ω νικός σ τα θμός τη ς Θ εσσαλονίL κης, επ ιβεβαιώ νοντα ς ό τι το ραδιόφ ω νο όχι | μόνο υπάρχει αλλά και αναπτύσσεται ποιοτιw κά, α φ ιερ ώ ν ει σ το υ ς ερ α σ τέ ς τ η ς λ ο γ ο τ ε ­ χ νίας μια σ ειρά από εκ δ ό σ εις υψ ηλής πολιτισμι­ κ ή ς α ξία ς . Π ρ ό κ ειτα ι γ ια το ν 9,58, τ ο Δ εύ τ ερ ο Π ρόγρα μμα το υ Ραδιοφωνικού Σταθμού Μ α κεδο­ ν ία ς τ η ς ΕΡΤ3, που επ ε κ τε ίν ε ι τ ο ρ ό λ ο το υ ω ς «Σταθμός στον Πολιτισμό» και π ροσ φ έρει μια σει­ ρά βιβλίων και CD με αποσπάσματα από έρ γ α και α υ το βιογραφ ικές αποκαλύψ εις σημαντικώ ν πνευ­ ματικώ ν ανθρώπω ν τ η ς Β όρ εια ς Ελλάδας, όπως οι Ντίνος Χριστιανόπουλος, Κωστής Μοσκώφ, Νίρ»ιορτάζ

-W

κος Μπακόλας, Κώστας Ααχάς και άλλοι πολλοί. Η αρχή έγινε με ένα CD με τίτλ ο «Θεσσαλονικείς π οιητές αυτοανθολονούυενοι», που γεννήθηκαν από τ ο 1900 έω ς τ ο 1944, όπου α κ ο ύ γ ο ν τα ι οι π οιητές Ζωή Καρέλλη, Νίκος Γα βριήλ Πεντζίκης, Κ λ είτο ς Κόρου, Μ α νόλης Ανα γνω στά κης, Νίκος Α λ έξη ς Ασλάνογλου, Κά ρολος Τσίζεκ κ.ά. Α φ ο ρ­ μή ήτα ν η εκπομπή το υ 9,58, «Τα Ρω το υ Έ ρω τα και οι Σ τ ρ ο φ έ ς τ η ς Π οίησης», που φ ιλ ο ξέ ν η σ ε το υ ς ίδ ιους το υ ς δ η μ ιο υ ρ γ ο ύ ς να δ ιαβάζο υν με τη φωνή το υ ς αποσπάσματα δικής το υ ς επ ιλογής από το έ ρ γ ο τ ο υ ς και ο δ ή γ η σ ε στη δ η μ ιο υ ρ γ ία τ η ς «φ ω νοθήκης» το υ σ τα θμού. Μ ε τη ν έκδοσ η το υ CD ένα ενδεικτικό μ έρο ς από αυτό τ ο π ολύτι­ μο υλικό φ τά νει σ’ ένα ευ ρ ύ τε ρ ο κοινό και δια­ σώ ζει όχι μ όνο μια α ξιό λ ο γ η ρα διοφ ω νική π ρο ­ σπάθεια, αλλά και τις φω νές τω ν ποιητών. Σύμμα­ χ ο ι σ τη ν π ρ οσ π ά θεια σ τά θ η κ α ν η Ν ο μ α ρχια κή Επιτροπή Πολιτισμού τη ς Νομαρχίας Θεσσαλονί­ κης και το τμ ή μ α εκδόσεω ν το υ «Εν Χορδαίς». Ταυτόχρονα, ξεκινά η εκδοτική σειρά «Εν Θεσσα­ λονίκη», σε συνεργασία με τις εκδ ό σ εις «Ιανός», που π εριλαμβάνει τη μ ετα φ ο ρ ά σε βιβλία ραδιο­ φωνικών εκπομπών το υ 9,58, στις οποίες πνευμα­ τικοί άνθρωποι τη ς πόλης καλούνταν σε αυτοβιογ ρα φ ικές εξομολογήσ εις. Δίνεται, έτσι, στους δη­ μιουργούς η ευκαιρία να μιλήσουν για πράγματα που συνήθω ς δ εν χω ρούν ο ύ τε στα βιβλία, ο ύ τε στις σ υ ν εν τεύ ξεις και να α να δ ειχτεί η συγγρα φι­ κή οικογένεια τη ς πόλης, σε μια κινητοποίηση χω­ ρίς π ρο η γο ύ μ ενο σ την ιστορία τη ς κ ρα τική ς και μη ραδιοφω νίας και τηλεόρα σ ης. Η πρω τοβουλία, που συνάντησε ένθ ερμ η υποδο­ χή από το κοινό και προχω ρά σε επ α νεκδόσ εις, περιλαμβάνει τα βιβλία:

Ο π ο ιη τή ς α ν α ­ τρ έ χ ε ι στα π αιδι­ κά το υ χρό νια σε μια λαϊκή γειτονιά πίσω α π ’ τ η ν Αγια-Σοφ ιά, κατά τ η ν π ε ρ ίο δ ο το υ Ε λ λ η ν ο ϊτα λ ικ ο ύ

π ολέμου. Ο μικρόκοσμος τη ς προπολεμικής Θεσ­ σαλονίκης ζω νταντεύει μπροστά στα μάτια του α­ ναγνώστη και αποκαλύπτει π ολύτιμες ψ ηφ ίδες α­ πό τις νεανικές αναμνήσεις του Ντίνου Χριστιανόπουλου, αλλά και από τη ν ίδια το υ τη ν ιστορία. Νίκος Μπακόλας «Ατέλειωτη Ιστορία» Πολυπράγμων δη­ μοσ ιογράφ ος τη ς πόλης και βραβευ­ μ έν ο ς π εζο γ ρ ά φ ος (πρώτο κρατι­ κό βρ α β είο μυ θ ι­ σ το ρ ή μ α το ς γ ια τη «Μ εγά λη Π λα ­ τεία » και γ ια τη ν «Ατέλειωτη γραφή το υ α ίμ α το ς » ), προχωρά σε μια εκ βαθέων αφήγηση του «έσω» και «πίσω» βίου τη ς πόλης, έτσι όπως τη γνώρισε μέσα από την πλούσια δραστηριότητά του με τα δημόσια. Κωστής Μοσκώφ «Στα Όρια του Έρω τα και rnc Ιστορίας» Μια εξομολόγησ η τη ς μυθιστορημα­ τ ικ ή ς ζω ή ς τ ο υ σ υγ γ ρ α φ έα ισ το­ ρικού, π οιητή και μορφ ω τικού συμ­ βούλου τη ς Ελλη­ ν ικ ή ς Π ρ εσ β εία ς σ το Κ ά ιρ ο , ε ν ό ς α νθ ρ ώ π ο υ το υ κόσμου και του πάθους. Μ εταφ έρει στον αναγνώ­ στη τα χρώ μα τα τη ς γ εν έτειρ ά ς το υ Θεσσαλονί­ κης, το ν παρισινό κοσμοπολιτισμό τω ν φοιτητικώ ν το υ χρόνω ν, τη ν π ρ οσ φ ορ ά σ την υπ όθεσ η τη ς Α ρ ισ τερ ό ς και το άρω μα τη ς Α ν α το λ ή ς που το ν σημάδεψ ε και το ν καθορίζει. Κώστας Λαγός «Πλους Ονείρου. Από τον Εχέδωρο στον Θερμαϊκό» Το βιβλίο α π ο τελ εί έναν α π ολογισ μό ζω ής, το ν

προσωπικό δρό μ ο το υ ζ ω γ ρ ά φ ο υ , π εζο γρ ά φ ο υ , π οι­ η τή , δ η μ ο σ ιο γ ρ ά ­ φ ο υ κα ι γ κ α λ ε ρ ί­ σ τα το υ «Κοχλία» Κώ στα Λαχά. Έ να μα κρύ τα ξίδ ι μνή ­ μης, που ξεκινά α­ πό τ ι ς ό χ θ ε ς τ ο υ Ε χέδω ρου (Γα λλι­ κός π οτα μ ό ς) που β ρ έχ ο υ ν τ η γ ε ν έ ­ τ ε ιρ ά το υ , τ ο Κά­ τω Θεοδω ράκη το υ Κιλκίς, προχωρά στα νεανικά το υ χρόνια στην επαρχιακή πόλη, για να καταλήξε ι α ργότερα στη Θεσσαλονίκη. Ψυχή και εμπ νεύσ τρια ό λ η ς τη ς δ η μ ιο υ ργία ς ε ί­ ναι η Βάνα Χαραλαμπίδου, δημοσιογράφ ος και δι­ ευθύντρια το υ 9,58 τα τελ ευ τα ία τέσ σ ερ α χρόνια, η οποία θέλο ντα ς να δημιουργήσει «ένα παράθυ­ ρο ανοιχτό στον ουρανό τω ν ερτζιανών, στο φω ς τη ς Τέχνης και το υ Πολιτισμού», έδω σε το δρόμο για τη συνεργασία τ ο υ σ τα θ μ ο ύ μ ε π ο λ λ ο ύ ς και σ η­ μα ντικούς ανθρώ ­ πους το υ π νεύμα ­ τος. Η ίδ ια α ν α φ έ ρ ε ι π ω ς η ιδ έ α τω ν εκδ ό σ εω ν ξε κ ίν η ­ σε από τη ν άποψή τ η ς γ ια τ ο υ ς λ ο ­ γο τέχ ν ες: «Ο συγ­ γ ρ α φ έα ς είναι ένα π λ ά σ μ α μ α γ ικ ό , που υφ ίσ ταται μια οδυνηρή αλλά και πολύ γόνιμη δ ιερ ­ γ α σ ία γ ια ν α ε ­ μπ νευσ τεί, να γ ρ ά ψ ει, να δ η μ ιο υ ρ γ ή σ ει ένα βι­ βλίο. Είχα π ά ντα τη ν π ερ ιέρ γ εια να γνω ρίσω τη ζωή του, να μάθω κάτω από ποιες δ ιαδρομές έγι­ ν ε α υτή η δη μ ιο υ ργία . Ά λλω σ τε στο ραδιόφ ω νο είν α ι ό λ α φ ε υ γ α λ έ α και ε ξ α ιρ ε τ ικ ά ε φ ή μ ε ρ α . Μπορεί να δο υ λεύ ει κανείς ώ ρες για να π ρο ετο ι­

ρεπορτάζ

μάσει μια εκπομπή και το αποτέλεσμα να φ αίνε­ τα ι για δύο ή τρία λεπτά στον αέρα. Όμως, οι ε ­ π ώνυμοι σ υ ν ερ γ ά τες μάς λ έν ε ωραία π ράγματα π ου χ ά ν ο ν τα ι. Έ τσ ι, μ ε τη σ κέψ η ό τι μ όν ο το γρα π τό μένει, προχω ρήσαμε στην εκδοτική μας δραστηριότητα». Ό μ ω ς η δράση το υ 9,58 έ χ ει μό λ ις α ρχίσ ει. Η σειρά «Εν Θ εσσαλονίκη» σ υνεχίζεται με ένα βι­ βλίο το υ λογοτέχνη Πάνου Θεοδω ρίδη βασισμέ­ νο στην εκπομπή «Το ροκ τω ν Μακεδόνων», ένα βιβλίο το υ σ υνθέτη Στα ύ ρ ο υ Κ ουγ ιο υ μ τζή κ.ά. Σ το υ ς επ όμενους μήνες θα κυκλοφ ορήσουν, με τη συνεργασία τω ν εκδόσ εω ν «Εξάντας», το βι­ βλίο το υ Χ ρ ίσ το υ Ζ α φ είρ η « Σ π α ρ ά γμα τα Μ νή­ μης», μια μελ έτη πάνω σε πόλεις τω ν Βαλκανίων, όπου σ υ γ κ εν τρ ώ νετα ι έν το ν α τ ο ελ λ η ν ικ ό σ το ι­ χ είο , και ένα α κόμη βιβλίο το υ Κωστή Μοσκώφ. Επίσης, ένα διπλό CD με α υτοα νθολογούμενους πεζο γράφ ους, αυτή τη φορά, που κατάγονται αλ­ λά και, με οποιοδήποτε τρόπ ο, συνδέονται με τη Βόρεια Ελλάδα. Στο ίδιο διάστημα α να μένετα ι να είναι έτο ιμ ο και έν α μο υ σ ικό CD μ ε τίτ λ ο «Κ α λότυχος ποιος μ’ α γα ­ πά», που περιλαμβάνει πα­ ρα δοσ ια κά Μ α κ εδ ο ν ίτικ α τρ α γ ο ύ δ ια και γ ίν ε τ α ι σε συνεργασία με τη Ν ομα ρ­ χιακή Α υτοδιοίκηση νομού Κιλκίς. Επίσης, σε σ υνερ ­ γ α σ ία μ ε τ ι ς ε κ δ ό σ ε ις «Ε ντευκτήριο», θα κ υ κ λο ­ φ ορήσει τ ο βιβλίο «Η Θεσ­ σ α λονίκη και τ ο ρ ε μ π έ τι­ κο», από κύκλο εκπομπών που έκανε στον 9,58 ο Ντίν ο ς Χ ρ ισ τια νόπ ουλος, με θέμα τη σχέση τη ς Θεσσα­ λ ο ν ίκ η ς μ ε τ ο ρ εμ π έτικ ο , τ ο υ ς ρ εμ π έτες τη ς π όλης και το πώς πέρασε η Θ εσ­ σαλονίκη στο ρεμπέτικο τρα γούδι. Τις ραδιοφ ω νικές εκπομπές, που «ταξιδεύουν» α­ πό τ α ερτζια νά κύματα ώ ς το τυπογραφ είο, επιμε­ λείτα ι ο π οιητής δημοσ ιογράφ ος και σ υνεργά της το υ 9,58 Γιώ ργος Καλιεντζίδης. □

-Ή ®

Τ ζ ό ζ ι φ X c A c p : Έ ν α ς « κ α λ τ » σ υ γ γρ α φ έα ς

Ο Αμερικανός συγγραφέας Τζόζεφ Χέλερ (Joseph Heller, 1924) έγινε διάσημος στην Αμερική προς το τέλος της δεκαετίας του 1950 όταν εκδόθηκε το μυθιστόρημα-θρύλος «Κατς 22» (Catch 22), ένα αντιπολεμικό έργο με στοιχεία του παραλόγου, μαύρο χιούμορ και υπερρεαλιστικά χαρακτη­ ριστικά. Παρά το ότι αναφέρεται στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το «Κατς 22» αγαπήθηκε πολύ από τη γενιά της δεκαετίας του ‘60 (πούλησε πά­ νω από δέκα εκατομμύρια αντίτυπα), που βίωσε έντονα τις κοινωνικές αναταραχές που προκάλεσε ο πόλεμος στο Βιετνάμ. Πρόσφατα, ο Χέλερ ολοκλήρωσε την αυτοβιογραφία του που φ έρει τον τίτλο «Πού και πού» (Now and Then). Όπως δήλωσε και ο ίδιος, έγραψε μια αυτοβιογραφία ελλείψει ιδεών για μυθιστόρημα. Ο Χέλερ γράφει το πολύ διακόσιες με διακόσιες πενήντα λέξεις την ημέρα και δεν θεωρεί το ν εαυτό του «φυσικό συγγραφέα», αφού πολύ δύσκολα του έρχονται ιδέες, πολύ συχνά «ξεμένει από λέξεις» (θεωρεί ότι για συγγραφέας διαθέτει πολύ φτωχό λεξιλόγιο) και ίσως και να βαριέται λίγο με την ό­ λη διαδικασία τη ς γραφής. Όνειρό του πάντως είναι να γράψει ένα μυ­ θιστόρημα με θέμα το σεξ. Προς το παρόν έχει σκεφτεί μόνο τον τίτλο: «Η σεξουαλική βιογραφία τη ς γυναίκας μου»...

Τα T c A c u T a ia χρόνια του Ντ. X . Λόρενς

Το Τυπογραφείο του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ (Cambridge University Press) ξεκίνη σ ε το 1991 τη ν τρ ίτο μ η έκδοση βιογρα φία ς το υ σημαντικού Άγγλου συγγραφέα Ντέιβιντ Χέρμπερτ Λόρενς (David Herbert Law­ rence), γραμμένη από τρεις διαφορετικούς συγγραφείς. Έτσι, το 1991 κυκλοφόρησε το πρώτο μέρος, Ντρ. X. Λόρενς: τα πρώτα χρόνια, 18851912 (D.H. Lawrence: The early years) από το ν Τζον Ο υόρθεν (John Worthen), ενώ το 1996 εκδόθηκε το δεύτερο μέρος, Ντ. X. Λόρενς: Από το θρίαμβο στην εξορία, 1912-1922 (D.H. Lawrence: Triumph to exile) α­ πό τον Μαρκ Κίνκεντ-Ουίκς (Mark Kinkead-Weeks). Στα τέλη του 1997 κυκλοφόρησε το τρίτο και τελευταίο μέρος της βιο­ γραφίας, Ντ. X. Λόρενς: Παιχνίδι θανάτου, 1922-1930 (D.H. Lawrence: Dying game) με συγγραφέα τον Ντέιβιντ Έλις (David Ellis). Ένας ογκώ­ δης τόμος (με 200 περίπου σελίδες σημειώσεων και σχολίων, χρονολόγιο, ευρετήριο πενήντα πέντε σελίδων, πενήντα δύο φω τογραφίες και επτά χάρτες), που αφορούν στα τελευ τα ία χρόνια τη ς ζωής του Λό­ ρενς, όταν τα ξίδ ευε ακατάπαυστα, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αυ­ στραλία και την Αμερική. Είναι η περίοδος που ο Λόρενς υποφέρει από φυματίωση, γνωρίζει πως το τέλ ο ς είναι κοντά και το υπομένει με όλο εκείνο το ασίγαστο πάθος για ζωή που τον χαρακτήριζε. Μια αρτιότατη έκδοση, απαραίτητη σε οποιονδήποτε ενδιαφέρεται σοβαρά για τον Λόρενς και το έργο του.

2 ® ·

ξένο Βιβλίο

Όμπρεϊ Μπέρντσλεϊ: ο Όσκαρ Ουάιλντ της ζωγραφικής Δύο βιογραφίες κυκλοφόρησαν πρόσφατα στη Μεγάλη Βρετανία με θέμα τη ζωή και την προσωπικότητα ενός φημισμένου Άγγλου ζωγράφου τη ς Βικτωριανής πε­ ριόδου, σύγχρονου το υ Όσκαρ Ουάιλντ, του Ό μ π ρ εϊ Μ π έρντσ λεϊ (A ubrey B e ardsley). Π ρόκειται για το «Όμπρεϊ Μ πέρντσλεϊ: Μια βιο­ γραφία (Aubrey Beardsley: A Biography, εκδ. Harper Collins, σελ. 404) το υ Μάθιου Σ τέρ τζις (Matthew Sturgis) και το «Όμπρεϊ Μπέρντσλεϊ» (Aubrey Beardsley, εκδ. V & A. Publications, σελ. 224) από τον Στίβεν Κάλογουέι (Stephen Calloway). Στην Ελλάδα το ν Μπέρντσλεϊ τον γνωρίζουμε από το λεύκωμα που εξέ ­ δωσαν οι Εκδόσεις Γκοβόστη με τίτλο «Ο Όσκαρ Ουάιλντ έγραψε και ο Όμπρεϊ Μπέρντσλεϊ ζωγράφισε» με επιγράμματα του Ουάιλντ και εικο­ νογράφηση του Μπέρντσλεϊ. Το όνομα του Μπέρντσλεϊ συνδέθηκε στενά με αυτό του Ιρλανδού στην καταγωγή εσ τέτ δανδή τη ς αγγλικής λογοτεχνίας καθώς τα έργα του χαρακτηρίζονται από το ίδιο περίπου πνεύμα προκλητικού και «βλά­ σφημου» αισθητισμού (οι γυναικείες μορφές του θυμίζουν εκείνες του Γκούσταβ Κλιμτ και του Έγκον Σίλε), που κυριαρχούσε στα αριστουργηματικά κείμενα του Ουάιλντ. Το 1894 έγινε περιζήτητος για τις εικο­ νογραφήσεις του αλλά μετά το σκάνδαλο του Ουάιλντ, κατηγορήθηκε και εκείνος από τις αρχές ως «σοδομίτης», αν και από τα έργα του φαί­ νεται πως ήταν μάλλον ετεροφυλόφιλος, γεγονός που έβλαψε σοβαρά τη φήμη του. Δύο χρόνια αργότερα ο Μπέρντσλεϊ πέθανε στα είκοσι έξι του μόλις χρόνια από φυματίωση. Οι δύο α υτές βιογραφίες, πέρα από το ενδιαφέρον που παρουσιάζει το θέμα τους, αναπαριστούν με έντονα χρώματα την ατμόσφαιρα και τα ή­ θη μιας εποχής που έχει αφήσει το στίγμα της για τα καλά στη βρετανική κοινω­ νία και που συνεχίζει να εμπνέει το υς ανθρώπους του κινηματογράφου.

Η α λληλογρα φ ία των Α δ ελφ ώ ν Μπροντέ

Το 1994 η ιστορικός και πρώην διευθύντρια και βιβλιοθηκάριος του Μουσεί­ ου Μπροντέ στο Χάουερθ το υ Γιόρκσάιρ, Τζούλιετ Μπάρκερ (Juliet Barker), είχε εκδώσει την χιλίων σχεδόν σελίδων βιογραφία I των Αδελφών Μπροντέ (δες διαβάζω αρ. 349, σσ. 26-27). Τώρα ε­ πανέρχεται με μια επιλογή από την αλληλογραφία των τεσσάρων αδελφών. Πρόκειται για το «Οι Μπροντέ: Η ζωή μέσα από τα γράμ­ ματά τους» (The Brontes: A life in Letters, εκδ. Viking, σελ. 414). Μια πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή επιστολών που έχει ως αφετη­ ρία το γράμμα του πατέρα τους, εφημέριου Πάτρικ Μπροντέ, ό­ που αναφέρεται στο θάνατο της μητέρας των κοριτσιών, και ολο­ κληρώνεται με το θάνατο της Σάρλοτ (η οποία πέθανε σε ηλικία 38 χρόνων - όπως και η μητέρα της) από ακατάσχετους εμετούς κα­ τά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Οι Άγγλοι φαίνεται πως συνεχίζουν να εμπνέονται από τις αδελφές Μπροντέ με μια σχεδόν διαστροφική επιμονή που είναι μάλλον δύ­ σκολο να την καταλάβουν όσοι δεν έχουν τις ρίζες τους στις βρε­ τανικές νήσους. Με εξαίρεση την Έμιλι Μπροντέ και τα «Ανεμο­ δαρμένα Ύψη», με τη ζοφερή ατμόσφαιρα και τα ακραία πάθη που χαρακτηρίζουν το βιβλίο, οι Μπροντέ είναι μια μάλλον αδιάφο­ ρη (από καθαρά λογοτεχνική άποψη) πτυχή της αγγλικής λογοτεχνίας.

Μ

p i

Α6ελφες Μπ|

9

Πρόδρομος X. Μάρκογλου

ΣΠΑΡΑΓΜΑΤΑ

ϊίΐΐΐί ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ

ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ X. ΜΑΡΚΟΓΛΟΥ

Σπαράγματα Αθήνα, Νεφέλη, 1997. Ιελ. 128

«Σπαράγματα» της ηττημενης ζωής Πρόδρομος Μάρκογλου έχει καταγραφεί ως σημαντικός μεταπολεμικός ποιητής, αλλά ιδι­ αίτερα αξιόλογη είναι και η πεζογραφική συνεισφο­ ρά του, η οποία εκκινεί με το κείμενο 0 χώρος της Ιωάννας και ο χρόνος του Ιωάννη (1980), συνεχίζε­ ται με τη συλλογή διηγημάτω ν Σταθερή απώλεια (1992) και εξελίσσεται με την εν τελώ ς πρόσφατη μυθιστορηματική κατάθεση Σπαράγματα. Το νοημα­ τικό φορτίο του όρου «σπαράγματα» είναι αμφίσημο και αυτή η λειτουργική αμφισημία διαποτίζει τον μυ­ θιστορηματικό ιστό: Πρόκειται και για αποοπασμένα κομμάτια ζωής, σε αντίθεση με την αρτιότητα της συγκεκριμένης λογοτεχνικής κατάθεσης, αλλά και για εκδηλώσεις σπαραγμού, που εκπηγάζουν από τη συντριβή της ζωής των λογοτεχνικών προσώπων.

Ο

Οι δύο κεντρικοί ήρωες (Νικηφόρος και Μάγδα) είναι εν δυνάμει θετικοί, αλλά σκιαγραφούνται ηττημένοι από την κοινωνική σκληρότητα και τις περιστάσεις

της ζωής. Ανήκουν στην τραυματισμένη γενιά, που βίωσε τα παιδικά και εφηβικά της χρόνια στη δίνη του εμφυλίου πολέμου και παρουσιάζονται ερωτικά ανολοκλήρωτοι. Δεν τους ανήκει ολοκληρωτικά το ποθούμενο πρόσωπο (Μάγδα), ενώ εντοπίζεται και μία βασανιστική διάσπαση του ερωτικού προσώπου: «Και τότε, μέσα σ' ένα σκοτεινό όνειρο, βλέπω μια γυναίκα υβρίδιο. Έχει τη σάρκα της Ιουλίας και τα πνευματικά και ηθικά χαρίσματα της Μάγδας. Μια έ ­ τσι πλασμένη γυναίκα θα αγαπούσα έω ς θανάτου» (σελ. 67). Νικηφόρος και Μάγδα συνδέονται επιπροσθέτως και διαμέσου της λογοτεχνικής τους ιδιότη­ τας: Ο Νικηφόρος γράφει στίχους, η Μάγδα διηγή­ ματα. Το μυθιστόρημα, γενικά, θεμελιώνεται σε πειστική αληθοφάνεια και σε ρεαλιστική απεικόνιση καταστά­ σεων και προσώπων. Στο χρονικό πλαίσιο της αφή­ γησης κυριαρχεί το τέλος της δεκαετίας του '50 και

η αρχή της δεκαετίας του '60, αλλά δεν είναι σπά­ νιες οι καταβυθίσεις και σε παλαιότερες εποχές. Το σκηνικό, στα όρια του οποίου εκτυλίσσεται η πλοκή, συγκροτείται κυρίω ς - όχι αποκλειστικό - από τις πόλεις της Καβάλας και της Θεσσαλονίκης, οι οποίες ως ατμόσφαιρα μεταδίδονται πολύ επιτυχημένα, α­ κριβώς επειδή υποβάλλονται και δεν επιβάλλονται ως πρωτογενή στοιχεία του μυθιστορήματος. Εντοπίζεται μια επιτυχημένη διάσπαση του αφηγη­ ματικού ιστού, αφού τα λογοτεχνικά πρόσωπα ε ­ ναλλάσσονται στην ανάληψη του αφηγηματικού ρό­ λου. Η γλώσσα του συγγραφέα είναι ακριβόλογη, ρέουσα και υποβλητική· δεν περιπίπτει ούτε κατ' ελάχιστον στην περιοχή της εκζήτησης ή της λογοτε­ χνικής πόζας. Διαφαίνεται μια υφολογική ικανότητα υψηλής στάθμης, αφού από τα «λεγόμενο» τω ν λο­ γοτεχνικών προσώπων αναδύονται στοιχεία του χα­ ρακτήρα ή και της συναισθηματικής τους κατάστα­ σης. Δείγματος χάριν: Ο «καθώς πρέπει» ιερέας της εκκλησίας τω ν «Μαθητών του Ιησού» κουμπώθηκε εξαιτίας τω ν «χυδαίων» λ έξεω ν και καταστάσεων, στις οποίες τον παρέπεμψε ο Νικηφόρος (σελ. 15), οι χειμαρρώδεις εσωτερικοί μονόλογοι της Μάγδας (μόνο προς το τέ λ ο ς το υ ς εντοπίζονται τε λ ε ίε ς βλ. σσ. 40-47, 58-62) φανερώνουν τον πληγωμένο ψυχισμό της, ενώ η ίδια ηρωίδα - όταν πια έχει λά­ βει την οριστική της απόφαση - εκφράζεται με ύφος σταθερό και στέρεο (σσ. 115-116). Οι ρημαγμένοι, άνθρωποι της γενιάς του εμφυλίου, που πίστεψαν στο όραμα της Αριστερός, αλλά ηττήθηκαν από την κτηνώδη βία τω ν «νικητών» και τω ν κρατούντων, δεν άφησαν στο πέρασμά τους παρά λίγα «σπαράγματα», που είναι όμως ικανά να αποκαλύψουν τη ν αξία και την ευαισθησία τω ν δημιουρ­ γών τους. Εκείνο που ίσως απομένει ως τελική ε ­ ντύπωση και συγχωνεύει έντεχνα και ισορροπημένα ως προς το συγγραφέα το βιωματικό και το αυτοβιογραφικό στοιχείο, είναι ότι παρ' όλα τα χτυπήματα η λογοτεχνική δημιουργία αποτελεί μια μικρή, ιδιότυ­ πη νίκη του πληγωμένου ανθρώπου απέναντι στο χρόνο και στο θάνατο: Όπως μας αποκαλύπτει ο αρ­ χικός και τελικό ς αφηγητής, ο Παύλος Μαρτάκος, «από τη Μάγδα έμειναν μερικά διηγήματα» και «από τον Νικηφόρο, εκτός από μερικά ποιήματά του» δια­ σώθηκαν και οι θλιμμένοι στίχοι που έγραψε στο πί­ σω μέρος ενός πακέτου «από σιγαρέττα ΦιΉιπποιΚαβάήας!...): Ήταν η νύχτα ενοχή Κι η αγάπη προδομένη Στα μάτια τίποτε δε μένει Κι οι λέξεις δίχως συνοχή». Δημήτρης Κόκορης

^ Η Σ ΙΑ Ε Σ •Τα βιβλία του Κώστα Τομανά για την Θεσσαλονίκη •Π. Ριζάλ (Ιωσήφ Νεχαμά) Θεσσαλονίκη η περιπόθητη πόλη •Οι ζωγράφοι, Γκόγια, Γκρός, Μ ά λ ε β ιτς •Η Σκόπελος και οι λογοτέχνες της: Κ. Δ α π όντες, I. Δ ρ α κιώ τη ς, Π. Ν ιρ β ά ν α ς •Δοκίμια των Ε. Π. Τόμσον,Γκύ Ντεμπόρ, Λ. Μάμφορντ, X. Σεμπρούν •Λιούις Μάμφορντ, Η ιστορία των ουτοπιών •Η φωτιά του Προμηθέα: Κριτικά δοκίμια για τον σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό «* (κείμενα τον L. Mumford, “|ul,L. White Jr., E. S Schwartz).

•Τόμας Μπέρνχαρντ, Οι φ τηνοφ αγάδες

Απολογία cvo$ Α ν θ έλλ η να Αθήνα, Εκδόοιις Opera, 1997. I d . 194

iltooc Οήμου: 0εθνικισμοί; πάει αγκαθιά με τον ο ά ο κ ιίρ τ κ ρ Διαβάζω: Η «Απολογία ενός ανθέλληνα» κυκλοφο­ ρεί σε μια εποχή στην οποία παρατηρείται εθνικι­ στική έξαρση. Από την άλλη, μία νεο-ορθόδοξη «α­ ντίληψη» έχει πολλούς υποστηρικτές στο χώρο της νεο-ελληνικής διανόησης. Το βιβλίο σας - παρά τον αμυντικοφανή τίτλο του - είναι ένα είδος επί­ θεσης σε αυτό το ρεύμα; Νίκος Δήμου: Σίγουρα δεν είμαι εγώ ο επιτιθέμενος. Στον πρόλογο του βιβλίου γράφω πόσες φορές με εξύβρισαν, με απείλησαν και με απέκλεισαν. Την επωνυμία ανθέλλην δεν την απένειμα εγώ στον εα υτό μου. Στη δική μου σκέψη όλες οι απόψεις μπορούν να ακούγονται και να συζητιούνται. Αντίθετα, οι θιασώτες της «νεο-ορθόδοξης αντίληψης», όπως την ονομάζετε, καθώς και οι εθνικιστές έχουν προτρέψει την πολιτεία να με φυλακίσει και τους οπαδούς τους να με «εξατμίσουν». Με εξανάγκα­ σαν σε παραίτηση από τη ν «Καθημερινή». Τα γράφω αυτά όχι για να παραπονεθώ, αλλά για να υπογραμμίσω τη διαφορά τοποθέτησης. Δυστυχώς ο εθνικισμός πάει αγκαλιά με τον ολοκληρωτισμό. Φυσικά ο τίτλος «Απολογία» εμπεριέχει σωκρατική ειρω­ νεία. Πάντως εγώ δεν ζήτησα να σιτίζομαι στο Πρυτα­ νείο.

Τι σημαίνει η λέξη «ανθέλληνας» στον τίτλο του βι­ βλίου και γιατί απολογείσθε; Ανθέλληνες δεν υπάρχουν. Ο όρος αφορά σε φαντασιακή κατασκευή μιας σκέψης που χρειάζεται εχθρούς για να επιζήσει. Υπάρχουν μόνο απόψεις που ασκούν κριτική στους Έλληνες ή που, απλά, δεν μας αρέσουν. Απόψεις όμως, όχι άνθρωποι. Διότι οι ίδιοι μπορεί σε μια άλλη στιγμή να εκφράσουν θετικές γνώμες (τότε τι; μεταβάλ­ λονται αυτομάτως σε φιλέλληνες;). Ο χαρακτηρισμός απόψεων ως ανθελληνικών γίνεται ανεξάρτητα από την ορθότητά τους. Όπως γράφω: «Ο Fallmereyer θα ήταν ανθέλλην κι αν ακόμα η θεωρία του για τη σλαβική κατα­ γωγή των Ελλήνων αποδεικνυόταν εκατό τα εκατό ορθή. Μάλιστα τότε θα γινόταν ακόμα πιο ανθέλλην...». Πάντως εγώ έχω αποδεχθεί τον τίτλο και τον χρησιμο­ ποιώ χωρίς εισαγω γικά. Γιατί, στην περίπτωση του «Έλληνα ανθέλληνα», μιλάμε γι’ αυτόν που κάνει κριτική και υπογραμμίζει λάθη. Είναι άραγε δύσκολο να καταλά­ βουμε πως ένας τέτο ιο ς κριτικός σχολιαστής ω φελεί περισσότερο την πατρίδα του από έναν ενθουσιώδη χει­ ροκροτητή; Πολλοί σας κατηγορούν για τις δυτικότροπες, τις σαλόνι

όχι φιλελληνικές απόψεις σας. Τι απαντάτε σ ’ αυ­ τούς; Η ερώτησή σας αποδεικνύει πόσο έχει μολυνθεί το πνεύ­ μα όλων μας από την εθνικιστική αντιδυτική προπαγάν­ δα. Ταυτίζετε το δυτικότροπο με το μισελληνικό. Προϋ­ ποθέτετε αυτό που είναι το ζητούμενο. Εγώ αμφισβητώ αυτή την εξίσωση. Δεν αντιπαραθέτω Ελλάδα και Δύση. Δεν θα ήθελα να δικαιώσω τον Huntington (με τον οποίο, περιέργως, ταυτίζονται οι ελληνοκεντρικοί) που αποκλεί­ ει την Ελλάδα. Πιστεύω πως η αντιπαράθεση αυτή είναι τεχνητή και καλλιεργείται συστηματικά από πολλούς κύκλους για ιδιοτελείς σκοπούς. Αυτό που ονομάζουμε Δυτικός Πολιτισμός είναι μετεξέ­ λιξη του Αρχαίου Ελληνικού. Μας ανήκει όσο και στους άλλους Ευρωπαίους - ίσως και περισσότερο. Στο βιβλίο μου απαριθμώ τα τεχνάσματα που μετέρχονται οι νεοορθόδοξοι για να καλλιεργήσουν το νέο σχίσμα (τάχα μου πως η ratio δεν είναι απλή μετάφραση του ελληνικού όρου «λόγος», αλλά το αντίθετό του). Άλλωστε ο ελληνογενής Δυτικός Πολιτισμός δεν είναι πια Δ υτικός - είναι παγκόσμιος. Ε κτείνεται από τη ν Ιαπωνία και την Αυστραλία μέχρι τις ΗΠΑ. Συμπεριλαμ­ βάνει μέσα του όλους το υ ς τοπικούς και προγενέστε­ ρους πολιτισμούς και, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, δεν αποκλείει ούτε ακυρώνει τις άλλες πολιτισμικές παραδόσεις, αλλά τις διαφυλάσσει, τις μελετά και τις αναβιώνει. (Οι πρώτοι χριστιανοί κατέ­ στρεφαν τα έργα των «εθνικών»). Η αντιδυτική υστερία είναι καταστρεπτική γι’ αυτόν τον τόπο. Δεν οδηγεί στην ανεξαρτησία ή τον τονισμό τη ς ιδιαιτερότητας, αλλά α ντίθετα στην αποξένωση, το ν απομονωτισμό και τον πνευματικό μαρασμό. Σε συνδυα­ σμό με τη θεωρία τη ς συνωμοσίας (που πρεσβεύει πως όλοι συνωμοτούν διαρκώς εναντίον μας) δηλητηριάζει τη σκέψη των Ελλήνων, τους οδηγεί στην πλήρη απόσει­ ση ευθυνών για την ιστορία τους - και, σε ακραίες μορ­ φές, στην παράνοια. Ξεχνούν ακόμα και απλά ιστορικά γεγονότα: ότι οι Μ εγάλες Δυνάμεις μας βοήθησαν να ελευθερωθούμε (όταν ο Ιμπραήμ είχε σβήσει την επανά­ σταση) κι ότι ήμαστε η μόνη χώρα τη ς περιοχής που πολλαπλασίασε την έκτασή της τα τελευταία 150 χρόνια. Οι ά λλες χώρες - δυτικές και μη - και οι πολίτες τους δεν είναι ο ύ τε α νθέλληνες ο ύ τε φ ιλέλλη νες (άλλος μύθος - π.χ. «οι φίλοι μας οι Σέρβοι»). Η παγκόσμια κοι­ νότητα δεν είναι παρέα με διαπροσωπικές σχέσεις. Όλοι κοιτάζουν τα συμφέροντά τους. Μερικά ταυτίζο­ νται με τα δικά μας και άλλα συγκρούονται. Και συχνά οι θέσεις αλλάζουν... Αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, το βιβλίο σας αυτό μια συνέχεια του «Η Δυστυχία του να είσαι Έλλη­ νας» που είχε εκδοθεί στα μέσα της δεκαετίας του 70; Πόσο έχουν αλλάξει τα πράγματα στη νεοελ­

σαλόνι

ληνική κοινωνία σ ’ αυτά τα είκοσι χρόνια και προς ποια κατεύθυνση; «Η Δυστυχία το υ να είσαι Έ λληνας» γ ρ ά φ τη κε το ν τελ ευ τα ίο χρόνο τ η ς δικτατορίας. Ή ταν προϊόν τη ς απογοήτευσης και τη ς πικρίας εκείνων τω ν χρόνων. Έ θεσε ουσιαστικά το θέμα τη ς τα υ τό τη τα ς και τη ς αυτογνωσίας. Το ίδιο θέμα κυριάρχησε έκτοτε σε ένα σωρό αναλύσεις - από δημοσιογραφικά άρθρα μέχρι επ ισ τημονικές δ ια τρ ιβ ές. Π ολλά δικά μου βιβλία ξα ναγύρισ αν σ την ίδια προβ ληματική: «Οι Νέοι Έ λληνες», «Η Χαμένη Τάξη», «Η Κουτσοκώσταινα». Σίγουρα και η «Απολογία» εντάσσεται στο ίδιο κλίμα. Αυτά είναι τα βιβλία που δεν είχα προγραμματίσει να τα γράψω - υποχρεώθηκα. Μου τα υπαγόρευσε η Ελληνική πραγματικότητα. Το ερέθισμα ήταν τόσο ισχυρό που δεν μπορούσα να τα αγνοήσω. Υπάρχουν άλλα (π.χ. «Το Απόλυτο και το Τάβλι», «Το Ημερολόγιο του Καύσωνα». «Τολμηρές Ιστορίες», «Το Βιβλίο των Γάτων») που θα τα έγραφα, σε κάποια μορφή, σε όποια χώρα κι αν ζούσα. Αν κρίνω από τη συνεχιζόμενη εμπορική επιτυχία της «Δυστυχίας», δεν πρέπει να έχουν αλλάξει και πολλά π ρά γματα από τό τε . Οι ν έες γ ε ν ε έ ς τη διαβάζουν αγνοώντας το πότε γράφτηκε. Κι αν άλλαξε κάτι, μάλλον προς το χειρότερο είναι. Αμέσως μετά τη δικτατορία η δ ιάθεση για αυτογνω σία και αυτοκριτική ήτα ν πιο ισχυρή. Η πενταετία 91-96 έφερε πολύ εθνικιστικό πάθος και φανατισμό στην Ελλάδα. Ό λα τα κριτικά μου κ είμενα έχ ουν ένα ν κοινό παρονομαστή: την ψύχραιμη ανάλυση των δεδομένων, τη ν αποδυνάμωση τω ν μύθων, την αντιμετώπιση της πραγματικότητας. Όπως γράφω, κλείνοντας το πρώτο δοκίμιο της «Απολογίας»: «Για μένα τα “εθνικά θέματα” δ εν είνα ι τ ο Αιγαίο, ή το Μ α κεδονικό. Ο ύ τε καν η οικονομία και η δημόσια διοίκηση. Γ ια μένα το ένα και μοναδικό εθνικό θέμα είναι αυτό που έθεσε ο Διονύσιος Σολωμός: Το έθνος πρέπει να ταυτίσει το εθνικό με το α λη θ ές. Αν δεν γ ίν ει α υτό δ εν θα μπορέσ ουμ ε να σταθούμε στο σημερινό κόσμο. Θα παραπαίουμε μόνιμα ανάμεσα στο παράπονο και τη ν επ ιθετικότητα. Θα ξοδεύουμε τρισεκατομμύρια - το αίμα και τον ιδρώτα μας - σε άχρηστους εξοπλισμούς. Θα βρισκόμαστε σε μόνιμη διαμάχη με τους γ είτονές μας και με όλο τον υπόλοιπο κόσμο. Θα βλέπ ουμε παντού παρανοϊκά σχέδια και συνωμοσίες. Σαν άρρωστος, απροσάρμο­ στος άνθρωπος θα ζούμε ανάμεσα στην υστερία και την κατάθλιψη». Και το κείμενο καταλήγει με τη φράση: «Πριν από τήν εξυγίανση της οικονομίας, επαγγέλλομαι την εξυγίανση τη ς νοοτροπίας. Τελικά είμαι ανθέλλην ή μήπως αγαπώ την Ελλάδα; Αυτό ας το κρίνει το μέλλον». □

-2 8

1 επιμέλεια: ΗΡΑΚΛΗΣ ΠΑΠΑΑΕΞΗΖ

Β Μ Μ Κ Π Β Κ Ι Ε 1 3 3 (? Β Ώ £ Χ Μ

Χωνκυτήρι

A v ap co a στις «ποχές

ΒΑΣΙΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΣ Παιανία, Μπιλιέτο, 1997. Ιελ. 19

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ-ΜΙΧΑΗΛ Αθήνα, Πατάκης, 1997. Ιελ. 158

Το α λ η θ ιν ά αξιοπρόσε­ κτο - παρά τη ν α κρότητα που το διακρίνει - βιβλίο του πρω τοεμφανιζόμενου συγγραφέα δεν συζητήθη­ κε αρκετά για λόγους που δεν είναι ακριβώς λ ο γο τε­ χνικοί, αλλά μάλλον για λό­ γους απήχησης στο ευρύ κοινό. Πράγματι, μπροστά μας δεν έχουμε μόνον μια μυθιστορία, που θα απαιτού­ σε από το συγγραφέα καταρχάς μια δοκιμή πάνω σε ι­ στορικά γεγονότα (κάτι που ώς ένα βαθμό ενισχύεται σημαντικά από το γεγονός π.χ. ότι ο Παναγής Λεκατσάς έζησε και δημιούργησε όπως εμφανίζεται), αλλά έχουμε κι ένα παραμύθι (κι είναι γνωστό πόσο εύκολα η φαντασία μπορεί να δραπετεύσει, όταν ο χώρος πα­ ράθεσης καλύπτεται από ένα τόσο ευρύ φάσμα). Πρό­ κειται, λοιπόν, ιδιαίτερα για μια παραμυθιστορία (και πάλι ο συγγραφέας ξαφνιάζει με έναν τέτοιο προσδιο­ ρισμό), όπου όλα γίνονται χωρίς την παραμικρή λογική εξήγηση και συνάφεια, όλα υπόκεινται στο έλεος του λογοτεχνικού ψεύδους. Πρέπει δε ακόμη να ειπωθεί ό­ τι η προσπάθεια δεν είναι ουσιαστικά πρωτογενής- α­ ποτελεί διδαχή προγενέστερων ελληνικών και ξένων λογοτεχνικών καταθέσεων.

M e δ ύ ο μ ό ν ο ν - αλλά καίρια - διηγήματα ο Βασί­ λης Δημητράκος κάνει την είσοδό το υ και στο χώρο τη ς πεζογραφίας, μετά την εμφάνισή του με ποιητικές συλλογές, αλλά και δοκίμια πάνω σε δουλειά άλλων ο­ μοτέχνων του. Το πρώτο διήγημα, σταθερά ρεαλιστικό εγχείρημα, έ­ χει να κάνει με παιδικές, θρησκευτικού περιεχομένου, ενασχολήσεις, ενώ το δεύτερο, με τα αποτελέσματα του ψυχολογικού αλλά και σωματικού πόνου, λόγω σε­ ξουαλικής ιδιαιτερότητας και των επακόλουθων κοινω­ νικών αποκλεισμών ή γελοιοποιήσεων. Η γραφή, η ατμόσφαιρα, το ύφος αλλά και η θεματο­ λογία των δύο διηγημάτων είναι σίγουρο πως παραπέ­ μπουν - παρά την προσωπική νότα των ερεθισμάτων σε πεζογράφους και ποιητές της Θεσσαλονίκης. Οι δεκαεννέα σελίδες του βιβλίου ίσως φαίνονται λί­ γες, η αξία τους όμως είναι σαφώς πολύ μεγαλύτερη. Χρ. Παπαγεωργίου

Χρ. Παπαγεωργίου

. μόλις κυκλοφόρησαν

Διακοπ ές χω ρίς πτώμα ΕΡΣΗ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ Μυθιστόρημα Αθήνα, Καοτανιώτης, 1997. Σιλ.125

Η α ν ά γ κ η τη ς γραφής και η γ ρ α φ ή ως λ ύ τρω σ η . Η νεαρή ηρω ίδα και αφηγήτρια καταφεύγει στο εξοχι­ κό τη ς φίλης τη ς ξεφεύγον τα ς από τη δ ιλη μ μ α τική τη ς σχέση με δυο ά ντρες εκ των οποίων ο ένας μοιάζει ελάχιστα διαθέσιμος, ε­ νώ ο άλλος θα την επισκεφθεί για να περάσει ένα σαβ­ βατοκύριακο μαζί τη ς σε μια πόλη, σ’ ένα ξενοδοχείο, κάνοντας έρωτα μαζί της, χειροπιαστός, αγαπητός αλ­ λά και τελικά αδιάφορος για τη γυναίκα. Ξεφεύγοντας επίσης από το ν ψυχίατρό τη ς, που εννοεί ακόμα και τηλεφωνικά να την ελέγχει, ξεφεύγοντας από τη δυνάστευση της μητέρας, από τη ν αδυναμία τη ς να μεγα­ λώνει το παιδί της, ξεφεύγοντας, τέλος, από το ν ίδιο τη ς τον εαυτό, χωρίς πραγματικά να το επιτυγχάνει. Απέναντι της, η φίλη τη ς με τον δίχρονο γιο της, με τις χίλιες σκοτούρες και δ ο υλειές τη ς, αισιόδοξη, ανα­ γκαία δυνατή. Απέναντι της, ακόμη, και κυρίως αυτό, το κείμενο του βιβλίου που πρέπει να γραφτεί, που α­ ποτελεί τη μόνη δραστηριότητά αν όχι δικαιολογία ύ­ παρξης. Κείμενο, επομένως, τεμαχιστό, σπαράγματα κειμένου από περιγραφές σκέψεων και καταστάσεων, από παρόντα και παρελθοντικά κομμάτια ζωής, πραγ­ ματικά και φανταστικά, εμβόλιμες εικόνες του περικεί­ μενου (όλων αυτών που περιβάλλουν ένα βιβλίο: συνε­ ντεύξεις, στοιχεία ημερολογιακών σημειώσεων πριν αρθρωθούν σε λογοτεχνικό κείμενο κ,λπ.) με συνέπεια τις αλλεπάλληλες διεισδύσεις του ενός αφηγηματικού επιπέδου στο άλλο, εμπλέκοντας εντέλει και το ν ίδιο τον αναγνώστη, το πραγματικό βιβλίο που γράφεται, την ίδια τη διαδικασία τ η ς γραφής του. Μέσω αυτής τη ς γραφής που φονεύει την πραγματικότητα, κυριο­ λεκτικά και μεταφορικά, αφού το βιβλίο τελειώ νει με την αφηγήτρια, έχοντας διαπράξει το φόνο, να διαπι­ στώνει πως οι διακοπές είχαν αρχίσει! Ωστόσο, η ίδια η γραφή του φόνου τον ξορκίζει, αφού οι λ έξεις σκο­ τώνουν αυτό που περιγράφουν διαλύοντας ταυτόχρο­ να πανάρχαια ταμπού, όταν διηγούνται αποκαλύπτο­ ντας και αποκρύπτοντας τη διαδικασία δολοφονίας ε ­ νός βρέφ ους. Λύτρωση, λοιπόν, μέσω τη ς γρα φής, μιας γραφής μακροπερίοδης, διαταραγμένης στη σύν­ θεση, ομόλογης τη ς διαταραγμένης προσωπικότητας μόλις κυκλοφόρησι

τη ς ηρωίδας, ενώ το υποκείμενο τη ς εκφώνησης περ­ νά από την πρωτοπρόσωπη στην τριτοπρόσωπη αφή­ γηση αντικειμενοποιώντας τον εαυτό του. Οι τελευταί­ ες 4 σελίδες του βιβλίου είναι από τις καλύτερες σε έ­ νταση, ωσάν μια εξαρχής αναμενόμενη έκρηξη που ε­ π ιτέλους υλοποιείται, ενώ οι διάσπαρτες ερω τικές σκηνές ή περιγραφές βρίσκουν τη δικαίωσή το υ ς σε κάποιες από τις καλύτερες π εριγραφές αιδοίου, οι ο­ ποίες είναι σπάνιες για την ελληνική λογοτεχνία σε α­ ντίθεση ίσως με τις αντίστοιχες του αντρικού μορίου. Ένα πολύπλευρο κείμενο που οι 125 σελίδες του σε συνδυασμό με την υποτιτλοφόρησή του ως μυθιστό­ ρημα συνιστούν ειδολογική πρόταση που θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψιν. Δ. Τσ ατσούλης

Οι σημ ιιώ σα ς του πρόσφυγα ΦΕΡΝΤΙΝΑΝΤ ΣΤΑΥΡΟΣ ΦΑΡΑΣ Αθήνα, Καοτανιώτης, 1997. Σελ. 238

Δουλοίοντας ένα υλικό κοινωνικό και λογοτεχνικό - τόσο οικείο στον ίδιο ό­ σο, όπω ς φ α ίν ετα ι, και προσφιλές λόγω τω ν α μέ­ τρητων ιδιαιτεροτήτων που εμπ εριέχει, ο νεα ρ ός Βο­ ρειοηπειρώτης συγγραφέας κάνει έντονα αισθητή την παρουσία του στα ελληνικά γράμματα και δικαίως δέ­ χεται θετικές κρίσεις και επιβεβαιώσεις. Πράγματι, αυ­ τό ς ο άγνωστος μετανάστης, που μάλιστα ζει εκτός Αθηνών, στην επαρχία, όπου οι καταστάσεις είναι δύ­ σκολες ακόμη και για ντόπιους δημιουργούς, «χωρί­ ζει» τη συλλογή διηγημάτων του σε ερεθίσματα τριών διαφορετικών ενοτήτων: Πρώτα σε ό,τι πιο οδυνηρό κατέγρα ψ ε από τη ζωή στην Αλβανία, στη συνέχεια ό,τι βιώνει μετά την έλευσή του εδώ και τέλος αποτολ­ μά να συγκριθεί - γλωσσικά και θεματολογικά - με το ελληνικό δυναμικό, βρίσκοντας θέματα, που κάλλιστα το ν εντυπωσιάζουν, γ ι’ α υτό και τα παρουσιάζει με χρώμα καθαρά ρεαλιστικό. Έτσι γίνεται ένας ακόμη ο­ δοιπόρος, κάτω από α ντίξοες συνθήκες, σ’ έναν ανη­ φορικό δρόμο, που χρειάζεται σθένος, πείσμα, θέλη­ ση, για να πετύχει να απορρίψει όλες τις υποκριτικές λεκτικές και κοινωνικές συμπεριφορές. Χ ρ. Παπαγεω ργίου

------------------------------ 257

aaaa aBaagaa^aa ΝΤΕΗΒΙΝΤ ΛΟΤΖ Μ τφρ.: Γιώργος Μπαρουξής Αθήνα, Bell, 1997. Ιτλ. 500

Ο μυστικός πράκτορας ΤΖΟΖΕΦ KONPANT Μτφρ.: Βικτωρία Τράπαλη Αθήνα, Ερατώ, 1997. Σελ. 439

Ένβ από τα σ ημα ντικότε­ ρα μυθιστορήματα του αι­ ώνα μα ς, σε μια έ γ κ υ ρ η και ολοκληρω μένη μ ε τά ­ φραση. Ο Κόνραντ είναι ο συγγραφέας που ανανέω­ σε και αναδιάρθρωσε την α φ η γ η μ α τικ ή τέ χ ν η το υ μυθιστορήματος σε βαθμό που προετοίμασε την πει­ ραματική γραφή. Συντηρητικός και παραδοσιακός ο ίδιος, βασανισμένος από ένα αίσθημα «γλωσσικής ξενιτειάς», έγρα φ ε τα μυθιστορήματά του αγγλικά, όπως δ εν έγ ρ α φ ε κανένα ς εκ γ ε ν ε τή ς Ά γγλο ς τη γλώσσα του. Ως σήμερα, οι Γάλλοι κριτικοί αναφέρουν με ειρω ­ νεία και σαρκασμό το π αράδοξο: ο μ εγ α λύ τερ ο ς συγγραφέας τη ς Αγγλίας ήταν Πολωνός. Το παρά­ δοξο αυτό αποτελεί και τη μεγαλύτερη επιτυχία του Κόνραντ. Κατόρθωσε να υποτάξει την αγγλική γλώσ­ σα και να την καταστήσει τόσο υποβλητική και υπονοητική, αποσπώντας την από τη μονοσήμαντη αφη­ γηματική δεξιοτεχνία του βικτωριανού μυθιστορήμα­ τος. Μετά από αυτόν, τόσο ο Τζόις όσο και α ργότε­ ρα ο Ναμπόκοφ μπόρεσαν να δημιουργήσουν τα μυ­ θολογικά το υ ς υπερσυστήματα χωρίς να ξενίζουν και να απωθούν. Ο Μ υστικός Πράκτορας είναι ένα έργο αναγνωστι­ κής ευφορίας· πλούσιο σε π ολιτικές υποδηλώσεις, πλουσιότερο σε αφηγημα τικές α ρετές, διαβάζεται ως σήμερα με μοναδική απόλαυση. Η δύναμη το υ μυθιστορήματος βρίσκεται αναμφίβολα στην πρωτο­ γενή του αφέλεια, αφού εδώ ο Κόνραντ δεν βλέπει το ν απαισιόδοξο κόσμο το υ «Η Καρδιά του Σκοτα­ διού» και του «Ο Νέγρος του Νάρκισσος». Εξαιρετικό μυθιστόρημα μαθητείας στη νοοτροπία ενός αιώνα που τελειώνει όχι με εκρήξεις βομβών αλλά πυροτε­ χνημάτων.

Φ α ίν ΐ τ α ι πως ο Δανός φ ιλ ό σ ο φ ο ς και π ρ ό δ ρ ο ­ μ ο ς το υ υπαρξισ μού Σόρ εν Κ ίργκεργκορ α ρέσ ει πολύ σ τους σύγχρονους α γγ λ ό φ ω ν ο υ ς π εζο γρ ά φους. Όπως και στο πρό­ σφατο συναρπαστικό νεονουάρ μυθιστόρημα «Τελικό μοντάζ» (Πόλις, 1997) του Αμερικανού Μάντισον Σμαρτ-Μπελ, έτσι και στη «Θεραπεία» του Άγγλου καθηγητή και μυθιστοριογράφου Ντέηβιντ Λοτζ, αλλά μέσα σε μια εντελώ ς δ ιαφ ορετική ατμόσφαιρα, ο κεντρικός ήρω ας του μυθιστορήματος, Λόρενς Πάσμορ, βιώνει μια βαθιά υπαρξιακή αγωνία, ενώ τα υτόχρ ονα το ν στοιχειώ ­ νουν στην κυριολεξία τα λόγια του «Μ εγάλου Δα ­ νού», τα οποία λειτουργούν και ως ένα είδος «κα­ θαρτικού φίλτρου», καθώς μέσα από αυτήν ακριβώς τη ν αίσθηση αγωνίας αλλά και του παραλόγου που χαρακτηρίζουν τη ν ανθρώπινη ύπαρξη, ο ταλαιπω­ ρημένος αυτός τύπος ανακαλύπτει κρυμμένα νοήμαΣτη «Θεραπεία» κυριαρχεί το χιούμορ, το σαρκαστι­ κό και αυτο-σαρκαζόμενο χιούμορ που συμβαδίζει έ­ ξοχα με τη ν απολαυστική πλοκή του βιβλίου. Ο Ντ. Λοτζ εναλλάσσει διάφορα είδη αφηγηματικού λόγου με υποδειγματική ευελιξία, δημιουργώντας έτσι ένα πολύτροπο μυθιστόρημα που μπορεί να διαβαστεί και ως υπαρξιακή «κωμωδία καταστάσεων» (ειρω­ νεία: μια μάλλον ανόητη κωμωδία καταστάσεων είναι και το επιτυχημένο τηλεοπτικό σίριαλ του οποίου το σενάριο υπογράφει ο ήρωας του βιβλίου). Η μόνη αληθινή θεραπεία, φ αίνετα ι να λ έει ο Ντ. Λοτζ, επηρεασμένος από τον Κίργκεργκορ, δεν μπο­ ρεί παρά να είναι η ίδια η αγωνία: η διαδικασία κατά τη ν οποία βυθίζεσαι στην αγωνία σου έτσι ώστε να τη βιώσεις στο έπακρο. Η. Μαγκλίνης

Β. Καραλής

2 ®

μ ό λ ις

Μινώταυρος ΜΠΙΝΙΑΜΙΝ ΤΑΜΟΥΖ Μ τφρ.: Ιακώβ Σιμπή Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1997. Σελ. 236

ΜΠ1ΝΙΑΗΙΝ ΤΑΜΟΥΖ ΜΙΝΩΤΑΥΡΟΣ

Το τέτα ρ το στη σειρά βι­ βλίο τη ς ν έα ς λο γ ο τεχ ν ι­ κής παραγωγής των εκδό­ σεων Γαβριηλίδη, η οποία μέσα από το ν τίτλ ο «Συγ­ γ ρ α φ είς τη ς Μ εσογείου» μάς αποκαλύπτει έργα δη­ μιουργών τη ς ευ ρύ τερ η ς περιοχής, είναι ένα κατα­ σκοπευτικό ντοκουμέντο και παράλληλα μια παθια­ σμένη ερωτική ιστορία δύο ανθρώπων, που δεν συ­ ναντήθηκαν ποτέ και που μόνο μέσω αλληλογραφίας έχτισαν αυτόν το ν θαυμάσιο έρω τά τους. Ο Ταμούζ κατασκευάζει ένα μυθιστόρημα φορτισμένο από μια επιδέξια παρορμητική στάση ρεαλιστικών και προ­ σφιλών στον αναγνώστη στοιχείων, συνδέοντας την εβραϊκή παράδοση με τις π όλεις-σταθμούς τω ν ρο­ μαντικών χρόνων το υ μεσοπολέμου. Ο γρή γο ρο ς, ρευσ τός και π ολυεπίπεδος αφ η γη μ α τικό ς τρόπ ος του «Μινώταυρου» έδω σε τη δυνα τότητα στο έργο να επ ιλεγεί δυο φ ο ρ ές ως το καλύτερ ο βιβλίο τη ς χρονιάς, όταν μεταφράστηκε στην Αγγλία. Χρ. Παπαγεωργίου Γράμμα από την άκ ρ η του κόσμου JOSE MANUEL FAJARDO Μ τφρ.: Χαράλαμπος Δήμου Αθήνα, Opera, 1997. Σελ. 206

Ένα ε ν δ ια φ έ ρ ο ν ιστορι­ κό και ιστορικοφ ανές μυ­ θ ισ τόρ ημα σε θα υμάσια μετάφραση. Ο Φαχάρδο ε ­ κλαμβάνει τη ν ανακάλυψη τη ς Αμερικής από το ν Κολ όμβο ως το ν συμβολικό χώρο συγκρούσεως δύο πολιτισμών, θρησκειών και νοοτροπιών. Για να επιτύχει τη ν απαραίτητη ιστορική αληθοφά­ νεια υιοθετεί τη μορφή επιστολών-αναφορών, υπό το πρότυπο εκείνων τω ν περίφημων γραμμάτων-καταγγελιών του Βαρθολομαίου ντε λας Κάζας. Το υλι­ κό τη ς εποχής μετά το 1492 είναι πολύ καλά διαρ­ μόλις κυκλοφόρησαν

ρυθμισμένο, συγκεκριμένο, ακριβές και ταυτόχρονα υπ οδηλω τικό τω ν συγκρούσεω ν που υπ οκρύπ το­ νταν. Ο σημερινός αναγνώστης βέβαια βλέπει και τη σύγ­ χρονη πολιτισμική αναφορά στη σύγκρουση ευρω ­ παϊκών και αυτοχθόνω ν παραδόσεων. Ο Φαχάρδο δημιουργεί αυτή τη χρονική επαλληλία με εύστοχες αναπροσαρμογές τη ς α φηγημα τικής το υ τέχ νης, χρησιμοποιώ ντας το ν χρόνο όπως και ο Μπόρχες, σαν σύμβολο και ψυχική τοπογραφία. Σημαντικό μυθιστόρημα που πρέπει να διαβαστεί τό ­ σο ως ιστορική μαρτυρία όσο και για την αναγνωστι­ κή εμπειρία. Ο Ουμπέρτο Έκο και η μυθιστοριογρα­ φία του έχουν ανοίξει το υ ς ασκούς του Αιόλου, αν και μερικές φορές κάτι καλό βγαίνει στην επιφάνεια. Β. Καραλής

Ψ α λμ ο ι στο τέλο ς του ταξιδιού ΕΡΙΚ ΦΟΣΝΕΣ ΧΑΝΣΕΝ Μ τφρ.: Μαρία Αγγιλίδου Αθήνα, Ψυχογιός, 1997. Σελ. 496 M cto την τεράστια κινη­ ματογραφική επιτυχία του «Τιτανικός» του Τζ. Κάμερο ν (αλλά και τ ι ς τό σ ε ς άλλες που είχαν προηγηθεί), οποιαδήποτε αναφο­ ρά, έμμεση ή άμεση, στο τραγικό αυτό γεγονός κινδυνεύει να είναι a priori μια πληκτική παραλλαγή πάνω στο ίδιο θέμα. Πόσο μάλ­ λον ένα βιβλίο 500 σχεδόν σελίδων. Κι όμως. Το μυθιστόρημα «Ψαλμοί στο τέλ ο ς του τα ­ ξιδιού» του γεννημένου στη Νέα Υόρκη Νορβηγού Ε.Φ. Χάνσεν εκτυ λ ίσ σ ετα ι μεν πάνω στο μοιραίο πλοίο που βυθίστηκε στο παρθενικό το υ τα ξίδ ι το 1912, αλλά ο σ υγγρα φέας απ οφ εύγει επ ιδέξια να πέσει στην παγίδα του μελό και παραμένει πιστός σε μια ευέλικτη ρεαλιστική αφηγηματική γραμμή. Την ί­ δια στιγμή, εισχωρεί τόσο βαθιά και με αξιοζήλευτη λ επ τότητα στον εσω τερικό κόσμο τω ν ηρώων του που, τελικά, το ναυάγιο στο βιβλίο είναι μονάχα ένα σ κηνικό μέσα στο οποίο σ τήνετα ι ένα υπαρξιακό δράμα, όπου τονίζετα ι η ασημαντότητα τ η ς ανθρώ­ πινης ύπαρξης, τσακισμένης από τον τεράστιο όγκο του πλοίου, την απέραντη παγωμένη θάλασσα και το απροσμέτρητο βάθος της, κι όλ ’ αυτά, κάτω από έ­ ναν σκοτεινό, αχανή ουρανό.

Παράλληλα, τονίζεται η ύψιστη σημασία τ η ς τέχνης καθώς οι κεντρικοί ήρωες του βιβλίου είναι οι μουσι­ κοί του πλοίου που συνέχιζαν να παίζουν μέχρι και την τελευταία στιγμή πριν ο Τιτανικός χαθεί κάτω α­ πό τα παγωμένα νερά του Ατλαντικού - η μουσική ε­ δώ λειτο υ ρ γ εί λυτρω τικά, ως ένα είδ ο ς κάθαρσης μέσα σε μια δίχως νόημα τραγωδία. Μια παρατήρηση: ίσως θα ’πρεπε το σημείωμα όπου ο συγγραφέας διευκρινίζει ότι τα πρόσωπα τη ς ορ­ χήστρας το υ πλοίου, που παρουσιάζει στο βιβλίο, δεν έχουν καμία σχέση με το υ ς πραγματικούς μουσι­ κούς, να βρίσκεται στην αρχή και όχι στο τέλ ο ς του βιβλίου. Η. Μαγκλίνης

Λ ίγο πριν κόψ ει το χ α μ ό γ ελ ο ΑΝΘΗ ΜΑΡΩΝΙΤΗ Αθήνα, Άγρα, 1997. Σελ. 46

ΛΙΓΟ ΠΡΙΝ ΚΟΨΕΙ ΤΟ ΧΑΜΟΓΕΛΟ

ΑΝΘΗΜΑΡΩΝΙΤΗ Τ ρ ια ν τ α π έ ν κ ολιγόστι­ χα π οιήματα (το μ εγ α λύ ­ τ ε ρ ο α π ο τε λ ε ίτα ι από 9 στίχους). Μικρές αισθαντικές πινελιές, με τις αισθή­ σεις να διαπλέκονται μινιμαλιστικά μ ε ήχ ο υ ς κρυ ­ σταλλικούς («ακούει τον ή­ χο του πράσινου»), Η ποίηση τη ς Ανθής Μαρωνίτη μοιάζει με τον ήχο μιας σταγόνας που εκσπά και πέ­ φ τει σε διαφορετικό κάθε φορά υλικό. Άλλες φορές η πτώση γίνεται σε μέταλλο, μ ’ έναν οξύ ακαριαίο συριγμό («Ανάμεσα σε δυο στιγμέςΙχτύπησε το κα ­ κό»), ά λλες ο ήχος είναι τρ υ φ ερ ό ς σαν το νεροδά­ κρυ να διαλύεται σ’ ένα απαλό πέπλο («ενώ αυτή λι­ νά τραπεζομάντιλα I μέσα στους ελαιώ νες στρώνει») κι ά λλες η αίσθηση είναι γαιώδης σαν το πίπτον υ­ γρό να προσκρούει σε μια ξύλινη επιφάνεια («Λιγνό δρεπάνι / λίγο πριν κόψει το χαμόγελο»). Ποίηση ατό­ φια, λόγος συμπυκνωμένος στην καθαρότερη μορφή του. Α. Σταμάτης

Ποίηση ΠΙΕΡ ΖΑΝ ΖΟΥΒ Αποδόσεις: Νίκος Λεβέντης Αθήνα, Αρμός, 1997. Σελ. 127

Η χ ρ ο νιά του 1924 υπήρ­ ξε καθοριστική για τον ποι­ ητή Πιέρ Ζαν Ζουβ. Είναι η χρονιά κατά τη ν οποία ασπάσθηκε τον καθολικισμό, αποκήρυξε όλα τα προγε­ νέσ τερ α γ ρ α φ τά το υ και γο η τεύ τη κ ε από την ψυχανάλυση, γεγονότα που έ ­ στρεψαν την ποίησή του προς την εξερεύνηση θεμά­ των όπως η ενοχή, η σεξουαλικότητα και φυσικά ο θά­ νατος. Ο Νίκος Λεβέντης αποδίδει εδώ μια επιλογή π οιημάτω ν του Ζουβ από τις σ υλλογές «Οι Γάμοι» (1925), «Ιδρώτας από αίμα» (1935), «Ουράνια Ύλη» (1937) και «Κύριε» (1938). Η έκδοση συμπληρώνεται από ένα σημείωμα του μεταφραστή, ένα κείμενο του Ζουβ («Ασυνείδητο, π νευματικότητα και καταστρο­ φή»), καθώς κι ένα δοκίμιο του διακεκριμένου Ελβετού κριτικού Jean Starobinski («Η διάνυσητης επιθυμίας»).

Α. Σταμάτης Ποιήματα συνοδευόμενα από σαχλοκουβέντες ΣΑΜΟΥΕΛ ΜΠΕΚΕΤ Αθήνα, [ρατώ, 1997. Σελ. 160

Π α ρόλο που τα θεατρικά και τα πεζά του κείμενα τον έχ ο υ ν κά νει διάσ ημο, ο Μπέκετ έγραψε και ποίηση, που, έστω μικρότερη σε έ­ κταση, εφ ορμά από τις ί­ διες συνειδησιακές περιο­ χές που δίνουν στο υπόλοι­ πο έργο του πνοή και υπό­ σταση. Η λιτή, λακωνική ύφανση του ποιητικού του δίμιτου εμπεριέχει την υφολογική αντισυμβατικότητα και τον ισχυρό εκφραστικό αρνητισμό του στα γκροτέσκο φαινόμενα τη ς ζωής, τα ανελέητα κατασκευά­ σματα του παραλόγου, τη μα ταιότητα τη ς στιγμής στην αιωνιότητα. Με διάχυτη ειρωνεία και αυτοσαρκα­ σμό φτάνει σταδιακά στην πικρία και την απογοήτευ­ ση αναδεύοντας εναργώς και με ιδιαίτερη εκφορά τη μόλις κυκλοφόρησαν

σκέψη του σε σύντομα, αλλά συμπυκνωμένα ποιήμα­ τα: ο έρωτας κι ο θάνατος, τα σπουδαία και σημαντικά ως συνδηλωτικά τη ς ουσίας των πραγμάτων, συντρέ­ χουν το ατιθάσευτο πνεύμα του Ιρλανδού δραματουρ­ γού. Νύχτα που κάνεις τόσο πολύ / να εκλιπαρούμε την αυγή I νύχτα της ικεσίας I νύχτωσε. Β. Ρούβαλης Ο θάνατος 8 α 'p 8ci και 8α 'χ ε ι τα μάτια σου ΤΣΕΖΑΡΕ ΠΑΒΕΖΕ Ειο.-μτφρ.: Σωτήρης Τριβιζάς Αθήνα, Καστανιώτης, 1997. Σελ. 72

Τ ρ α γ ικ ή μ ο ρ φ ή ο Ιτα ­ λός Τσέζαρε Παβέζε, στην Ελλάδα είναι περισσότερο γνω στός για το π εζογραφικό του έργο. Τώρα, χά­ ρη στην εξα ιρ ετικ ή μ ετά ­ φραση του ποιητή Σωτήρη Τριβιζά, έχουμε τη ν ευκαιρία να πάρουμε μια πολύ καλή «γεύση» από τη ν ποίησή του. Η συγκεκριμένη έκδοση απ οτελείται από τις δύο τελ ευ τα ίες π οιητι­ κές συλλογές και τις ύστατες καταγραφές στο προ­ σωπικό του «μαρτυρολογίο» (το οποίο έχει κάτι από το σπαραγμό και την οδύνη που συναντά κανείς στα ημερολόγια του Κάφκα), κείμενα γραμμένα όταν η ι­ δέα τη ς αυτοκτονίας είχε ωριμάσει μέσα του για τα καλά. Στον Παβέζε ταιριάζει αυτό που έγραφε ο Καμί: «Δεν υπάρχει αγάπη για τη ζωή δίχω ς απελπισία για τη ζωή». Τόσο τα ποιήματα όσο και το ημερολόγιο κα­ τα γράφ ουν τη ν αγωνιώδη (εσωτερική) πορεία του προς τη συντριβή μέσα από μια βαθιά αγάπη για τη ζωή, τη φύση, τον έρωτα. Χαρακτηριστική είναι η ταύτιση έρω τα και θανάτου στα ποιήματά του, μέσα από μια οργιαστική εικονοποιία φυσικών τοπίων στα οποία διαπλέκονται αιθέ­ ριες μορφές γυναικών, σκεπασμένες από ένα λεπτό πέπλο μυστηρίου, φ ευγαλέες, ονειρικές. Ο Παβέζε καταγράφ ει συγκλονιστικά τη ν αίσθηση του τρα γι­ κού τη ς ζωής, την παγερή παρουσία του θανάτου, κι ακόμα την κοσμική μοναξιά που μπορεί να κυριεύσει τον άνθρωπο ακόμα και μέσα στην πιο έντονη ερωτι­ κή φόρτιση. Η. Μαγκλίνης μόλις κυκλοφόριμ

Η συνοχή του τοπίου Εισαγωγή στην Ποιητική του Α νδρέα Εμπτιρίκου ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΒΟΥΤΟΥΡΗΣ Αθήνα, Καοτανιώτης, 1997. Σελ. 304

Ο π οιητικός κώδικας του Ανδρέα Εμπειρικού θεωρή­ θηκε από την κριτική (έστω και σχηματικά) εισηγητικός του υπερρεαλισμού στα ελ­ ληνικά γράμματα, καθιερώ­ νοντας - ως πρωταρχικό το σύνολο το υ έργου του μεταξύ των υπερρεαλιστικών κειμένων τη ς δεκαετίας του ‘30.0 Π. Βουτουρής εξετάζει το συμπαγές θεματικό και δομικό πλαίσιο που εξύφανε ο Εμπειρικός στη σχε­ δόν σαραντάχρονη πορεία του σε συνάρτηση με τη γαλ­ λική υπερρεαλιστική έκφανση. Δια των σταθερών και ε­ παναλαμβανόμενων θεματικών μοτίβων που αποφαίνονται, χάρη στη συγκριτική παράλληλη ανάγνωση διαφό­ ρων κειμένων από την «Υψικάμινο» έως την «Οκτάνα», προκύπτουν τρεις «σημασιακές περιοχές»: ηρωική, ερω­ τική, θρησκευτική, συντάσσοντας έναν ποιητικό τύπο, ο οποίος ενέχει αλληλουχία με το μπρετονικό μοντέλο. Σε καμιά περίπτωση όμως ο ποιητικός τύπος του Εμπειρι­ κού δεν εδράζεται σ’ αυτό (από την περίοδο της «διαί­ σθησης» στην περίοδο της «εκλογίκευσης»), αλλά δια­ φοροποιείται καταδεικνύοντας τόσο τη συγχρονική του διάσταση όσο και τη διαχρονική του προοπτική.

Δ 0 [Μ Μ Ι0 Κειμενοφ ιλικά Δ.Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ Αθήνα, Κέδρος, 1997. Σελ. 122

Ο « ξέ χ ω ν φιλόλογος και θ εω ρ ητικός τω ν σ ύγχρο­ νων ελληνικών γραμμάτων Δ ημήτρης Μαρωνίτης, με τον παρόντα τόμο, συνεχί­ ζει ένα είδ ο ς δοκιμιακού λόγου που ξεκίνησε πολύ π αλιότερα και που ο στό-

■3Ώ

χος του είναι καθαρά προβληματισμού, πάνω σε ε ­ δάφη λογοτεχνικά, αναξιοποίητα ή κακώς μεταχειρι­ σμένα. Η σύμπλευση ενός Καβάφη, ενός Σεφέρη ή ενός Ρίτσου με νεότερους, όπως η Λαϊνά, η Μιτσοτάκη, ο Δημητριάδης ή ο Δημητρίου, σίγουρα προσ­ διορίζει μιαν ανισότητα επιφανειακή, καθώς, στην ουσία, προκαλείται ένα είδος συνέχειας και των μορ­ φών αλλά και τω ν λεκτικώ ν σχημάτων, έτσι που να δημιουργείται η εντύπωση πως και το σήμερα δρο­ μολογεί εικόνες αντάξιες του πρόσφατου ή απώτε­ ρου παρελθόντος. Ο λόγος του Μαρωνίτη είναι ευθύβολος, πηγαίος, ά­ ψογος γλωσσικά και νοηματικά και πάνω απ’ όλα κα­ θοριστικός στην αποτελεσματική ανάλυση των προσφερόμενων ειδώλων (ασφαλώς με τη ν έννοια τη ς ψυχαγωγικής τους δυνατότητας και όχι τη ς συμβολι­ κής τους παράστασης). Χρ. Παπαγεωργίου

Εκπαιδευτική θεωρία και πολιτική ΚΟΣΤΑ! ΜΠΑΛΑΣΚΑΣ Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ. 144

Το Βιβλίο απαρτίζεται α­ πό δώ δ εκα δ ο κ ίμ ια το υ συγγραφέα, που γρά φ τη ­ καν τα τελ ευ τα ία χρόνια, με κοινό θεματικό κέντρο τη ν εκπαίδευση. Θ έμα τα τω ν δ ο κ ιμ ίω ν ε ίνα ι η γλώσσα, η δημιουργικότη­ τα , οι μ ετα ρ ρ υ θ μ ισ τικ ές προσπάθειες και οι αντιστάσεις τη ς π ραγματικότη­ τας, η ελευθερία και η ευθύνη, η ευρωπαϊκή προο­ πτική στην εκπαίδευση, και αποτέλεσαν εισηγήσεις του Κ. Μπαλάσκα σε διάφορα εκπ αιδευτικά συνέ­ δρια και ημερίδες για την εκπαίδευση. Η επιλογή το υ ς έγινε με πρόθεση να καταδειχτεί η πορεία τη ς ελληνικής εκπαίδευσης στο δ εύτερο μι­ σό του αιώνα μας, μια πορεία κατά την οποία λύθη­ καν ορισμένα ζητήματα τη ς εκπαίδευσής μας, αλλά στη θέση τους δημιουργήθηκαν νέα. Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως η επίλυση των προηγούμενων προ­ βλημάτων, που αποτελούσαν εκκρεμότητες του πα­ ρελθόντος, α νέδ ειξε τα πραγματικά προβλήματα, που σχετίζονται με το παρόν και το μέλλον τη ς ελλη­

© 2--------------------------------------------

νικής εκπαίδευσης, σε συνάρτηση με το παρόν και το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας, στην ευρωπαϊκή πλέον διάστασή της. Κ.Δ. Μαλαφάντης

Αυταρ χική ή φ ιλ ελ εύ θ ερ η α γω γή; ANDREAS FLITNER Μτφρ.: I. Χριστιάς Αθήνα, Τυπωβήτω, 1997. Ι εΧ.120

Ο A. Flitner, Γερμανός κ α θ η γ η τή ς σ το Π α νεπ ι­ στήμιο τη ς Τυβίγγης, στο βιβλίο του αυτό επιχειρεί μια κριτική θεώρηση τω ν π ρο β λ η μ ά τω ν τ η ς σ ύγ­ χρονης Παιδαγωγικής, ε ­ νώ παράλληλα προσφέρει μιαν απάντηση στο ερώ ­ τημα τι είναι αγωγή γενικά, ποιος είναι ο ρόλος της στην εποχή μας, ποιοι είναι οι σκοποί και το περιεχό­ μενό της- ερωτήματα που τέθηκαν από πολλές πλευ­ ρές και με μεγάλη οξύτητα ήδη από τη δεκαετία του '60, αμφισβητώντας όχι μόνο τη σκοπιμότητα, αλλά και την αναγκαιότητα της αγωγής. Αναμφισβήτητα οι ραγδαίες εξελ ίξεις και οι ανακα­ τα τά ξεις που συντελέστηκαν, κατά τις τελ ευ τα ίες δεκαετίες, σε όλους τους τομείς τη ς κοινωνικής ζω­ ής, καθώς και η αστάθεια και τα προβλήματα που χαρακτηρίζουν την εποχή μας, δημιούργησαν στις νέες συνθήκες ζωής νέους όρους αγωγής. Η κατά­ σταση αυτή μας αναγκάζει να αναθεωρήσουμε πολ­ λά από τα παραδοσιακά πρότυπα αγωγής και να α­ ναζητήσουμε νέους τρόπους αγωγής, με την προϋ­ πόθεση ότι αυτή θα λαμβάνει σοβαρά υπόψη τη ς το παιδί και τον νέο και θα διατηρεί το πρωταρχικό της νόημα, που είναι να βοηθήσει τον νέο άνθρωπο να α­ ναπτυχθεί ελεύθερα και ισότιμα στα πλαίσια μιας δημοκρατικής κοινωνίας. Κ.Δ. Μαλαφάντης

μόλις κυκλοφόρηι

Οι πολίτες του κόομου Ιστορία του κοσμοπολιτισμού ΠΕΤΡΟΣ ΚΟΥΛΜΑΣΗΣ Μ τφρ.: Κωστής Παπαγιώργης Αθήνα, Καστανιώτηζ, 1997. Σιλ.459

Ο Πέτρος Κουλμάοης γεννήθηκε στη Δρέσδη το 1914 και είναι γόνος ελλη­ νικής οικογένειας τη ς διασποράς. Μεγάλωσε με τα ε λ λ η ν ικ ά ω ς μ η τρ ικ ή γλώσσα, αλλά με τα γ ε ρ ­ μανικά ως γλώσσα τη ς δημοσιογραφ ικής και συγ­ γρα φικής το υ έκφρασης. Απέκτησε το πτυχίο, το ν διδακτορικό τίτλο και την υφηγεσίατου στο Αμβούρ­ γο. Ως ένας από το υ ς γνω στότερους Γερμανούς α­ νταποκριτές ραδιοφώνου επισκέφθηκε όλες τις ηπεί­ ρους και έχει ζήσει χρόνια στη Γαλλία, τη ν Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Το κεντρικό θέμα το υ βιβλίου το υ είναι η ενό τη τα τη ς ανθρωπότητας, τη ς οποίας επιχειρεί να γράψει την πρώτη Ιστορία από τη σκοπιά το υ κοσμοπολιτι­ σμού: είναι η Ιστορία ενός οράματος, μιας άσβεστης λαχτάρας, ενός ιδεώδους που πηγάζει από το ν αρ­ χαίο ελληνικό πολιτισμό. Όπως σημειώνει ο Π. Κουλμάσης, ο όρος κοσμοπο­ λιτισμός, συγκυριακά ή ανταγωνιστικά, έχει χρησιμο­ ποιηθεί με δύο έννοιες που, μολονότι συνδέονται, διαφέρουν μ ετα ξύ τους. «Αφενός, μ ’ αυτήν τη λέξη εννοούμε ότι η ανθρωπότητα αποτελεί μια ενότητα. Η στωική κοσμόπολις ήταν η ύπατη κοινότητα που συγκέντρωνε όλους το υ ς ανθρώπους κι όλους τους θεούς. Στο διάβα των χιλιετιών, καταλήξαμε να αποκαλούμε κοσμοπολίτες όλους εκείνους που φιλοδο­ ξούσαν να έχουν παντού πάνω στον πλανήτη πολιτι­ κό δικαίω μα και θ εω ρούσαν α θ έμ ιτα τα σύνορα, τους αποκλεισμούς και το υ ς εγκλεισμούς, την απα­ γόρευση εισόδου κι εξό δ ο υ στη χώρα, και άλλα ε ­ μπόδια και κωλύματα. Αφετέρου, ο κοσμοπολιτισμός υποδηλώνει το ενδιαφ έρον για ανθρώπους και τ ό ­ πους τη ς ξένης», σημειώνει ο συγγραφέας. Ο Διογένης διατυπώνει πρώτος το ν αυτοχαρακτηρισμό «είμαι π ολίτης το υ κόσμου», ο Μ έγας Α λέξα ν­ δρος επιχειρεί να ενώσει το υ ς λαούς τη ς αυτοκρα­ τορίας του με το ίδιο ιδεώδες, το Βυζάντιο πραγμα­ μόλις κυκλι

τοποιεί την οικουμενική ενότητα των πληθυσμών της επικράτειάς του. Σήμερα φτάσαμε στη διεθνικότητα τη ς οικονομίας. Το Ίν τερ ν ετ υπηρετεί το υ ς ανθρώ­ πους σε όλη την υφήλιο. Είμαστε όμως πολίτες του κόσμου; αναρωτιέται ο Π. Κουλμάσης. Σ. Ντάλης Ρ ή γ α ς Β «λ«στ·νλής Ο πρωτομάρτυρας της Ε λ λ η ν ικ ή ς Επανάστασης

00 0

C.M. W DH USE θεσοαλονίκη, Παπαίήμας, 1997. Σελ. 264

Το Β ιβλίο το υ C.M. W o o d h o u s e , κ α θ η γ η τή τη ς Ιστορίας του Πανεπι­ στημίου το υ Λονδίνου, αναφ έρεται στη ζωή και το έρ γ ο το υ ήρω α-μάρτυρα τη ς ελληνικής Επανάστα­ σης Ρήγα Φ εραίου-Β ελεστινλή (1757-1798) και εκδίδεται ταυτόχρονα με τη συμπλήρωση 200 χρόνων από τη δολοφονία του. Ο Ρήγας υπήρξε ο πρώτος που οραματίστηκε μια ε­ θνική επανάσταση σε μεγάλη κλίμακα για την απε­ λευθέρωση από τους Οθωμανούς, περίπου τριάντα χρόνια πριν από την έκρηξή της. Στόχος τη ς δεν ή ­ τα ν μόνο η ένοπλη εξέγ ερ σ η , αλλά η αναγέννηση του λαού του μέσω τη ς εκπαίδευσής του και τη ς κοινωνικο-πολιτικής του συνειδητοποίησης. Ο Ρήγας υ­ πήρξε επίσης ο πρώτος Έ λληνας που επέμενε ότι η λαϊκή γλώσσα έπρεπε να γ ίνει η επίσημη γλώσσα τη ς α νεξάρτητης Ελλάδας. Ο ίδιος όμως δεν επρόκειτο να δει την υλοποίηση του οράματος το υ 1 κάθο­ δόν προς την Ελλάδα θα προδοθεί, θα συλληφθεί α­ πό τη ν αυστριακή αστυνομία, θα εκδοθεί στις τουρ­ κικές αρχές και θα δολοφονηθεί στο Βελιγράδι μαζί με πέντε συντρόφους του. Κ.Δ. Μαλαφάντης

Τα λα ϊκά τραγούδια και τα κάλαντα της Σίφνου (1 8 29-1980) ΝΙΚΟΣ ΣΤΑΦΥΛΟΠΑΤΗΣ (Επιμέλεια) Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1997. Σιλ.534

Δεν είναι μόνος το υ ο κ. Σ τα φ υ λ ο π ά τη ς , ε ρ α ­ στής και α κούραστος μ ε­ λ ε τ η τ ή ς τ η ς γ ε ν έ τε ιρ ά ς το υ Σίφ νου (ε κ δ ό τη ς, ε ­ κτός άλλων, επί σαράντα χρόνια , απ’ το 1947 έω ς το 1986, τω ν εφ η μ ερίδ ω ν «Σκρνάίκά Νέα» πρώτα, «Σιφναϊκή Φωνή» ύστερα), όταν υποστηρίζει, ότι οι κάτοικο ι το υ μικρού κυκλα δ ίτικο υ νησιού «έχουν μιαν έμφυτη ροπή προς το ρυθμό και την αρμονία». Συμφωνούν κι άλλοι πολλοί. Τα χαρίσματα αυτά τω ν Σιφνίων αποκαλύπτει και η παρούσα έκδοση υπερπεντακοσίω ν σελίδων, «λαογρα φ ική μ ελ έτη μ ε μια μεγά λη συλλογή τω ν σ τι­ χουργημάτων». Περιλαμβάνει στο πρώτο μέρος τα αποκριάτικα τραγούδια τ η ς Σίφνου με καταγραφές που αρχίζουν απ’ το 1880 (σε οικογενειακά τε τρ ά ­ δια) και φτάνουν ώς το 1930, και στο δεύτερο μέρος τα κάλαντα (από το 1829 έω ς το 1980), που έχουν την ιδιαιτερότητα, ότι λέγονται μόνο την παραμονή ή ανήμερα τη ς Πρωτοχρονιάς (ούτε στα Χριστούγεννα ο ύ τε τω ν Φώτων), ενώ διαφ έρουν και ως π ρος το σκοπό, που είναι τοπικός και δεν μοιάζει με το ν κοι­ νό του «αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά», και ως προς το πε­ ριεχόμενο: η πρωτοχρονιά δίνει απλώς τη ν αφορμή να γίνεται αναφορά (από ειδικούς καλαντιστές) σε ε ­ πίκαιρα θέματα ή προβλήματα, τοπικά ή εθνικά. Ιδι­ α ίτερα πολλά είναι όσα αναφέρονται σε εκκλησίες και ξωκλήσια του νησιού ζητώντας την αναγκαία συ­ ντήρηση και επισκευή τους. Κάτι που προκαλεί εντύ­ πωση είναι, ότι από τα αποκριάτικα δίστιχα λείπει οποιοδήποτε ίχνος τ η ς συνηθέστατης σε άλλους τ ό ­ πους ελευθεροστομίας, αν και αναφέρονται γενικά στον έρω τα (μήπως α υτό συμβαίνει για τί γρ ά φ τη ­ καν, όπως σημειώθηκε, σε οικογενειακά τετρά δια ή και τυπώνονταν σε σχετικά τεύχη;). Οπωσδήποτε το έργο είναι τόσο πιο σημαντικό, όσο οι χιλιάδες των στίχων για πρώτη φορά συγκεντρώ νονται και εκδίδονται συστηματικά (υπάρχει σύντομη, αλλά κατατο­

πιστική εισαγωγή, βιογραφικά δέκα σημαντικών λαϊ­ κών τραγουδιστών, πολύ παλαιών, αφού είχαν γ εν­ νηθεί περίπου στα μέσα του περασμένου αιώνα, σιφνιακό γλωσσάρι, βιβλιογραφία). Τα τραγούδια τη ς αποκριάς (όπως και άλλων περι­ στάσεων: γάμων, βαπτίσεων, πανηγυριών) α ποτε­ λούνταν από δίστιχα που λέγονταν την ώρα τη ς δια­ σκέδασης, σε διαλογικό σχήμα (λαβές και αντιλα­ βές, απαντήσεις και ανταπαντήσεις), αυτοσχεδιαζό­ μενα με εντυπωσιακήν ευχέρεια, η οποία γίνεται φα­ νερή και από την έκταση που αποκτούσε συνήθως ο «διάλογος», ώστε να είναι δυνατό ένα θέμα να κρατά ει ώρες! Μ. Γ. Μερακλής Καππαδοκία-Ιω νία-Π όντος Γεύσεις και παραδόσεις ΣΟΥΛΑΜΠΟΖΗ Φωτογραφίες: ΛίζαΈβερτ Αθήνα, Αοτερισμός-Λ. Έβερτ, 1997. Σελ. 328

Δεν είναι απλώς ένα βι­ βλίο με τοπικές συνταγές μ α γ ε ιρ ικ ή ς και ζα χ α ρ ο ­ π λασ τικής. Κυρίω ς είνα ι μια λ α ο γ ρ α φ ικ ή μ ε λ έ τη για τ ις διατροφ ικές συνή­ θειες, τις παραδόσεις και συνταγές άρρηκτα δεμέ­ νες με τα ιστορικά, οικονομικά και κοινωνικά στοι­ χεία τη ς Καππαδοκίας, της Ιωνίας και του Πόντου. Το νέο βιβλίο τη ς Σούλας Μπόζη μαζί με το προη­ γούμενο για την «Πολίτικη Κουζίνα» αποτελούν σο­ βαρή και με υποδομή κατάθεση για τις ελληνικές γευσ τικές παραδόσεις μιας ολόκληρης πολυποίκι­ λης κοινωνίας- τω ν Μικρασιατών έως το 1922. Οι συνταγές για σούπες, σαλάτες, λαδερά, πίτες, ψάρια και γλυκίσ μα τα και ο τρ ό π ο ς π αρασκευής τους παρουσιάζονται τόσο απλά, ώστε το πιθανότε­ ρο είναι ο αναγνώστης του βιβλίου να ξεπεράσει τις αναστολές του και να τολμήσει να δοκιμάσει τις ικα­ νότητάς του στη μαγειρική τέχνη. Και σίγουρα δεν θα μετανιώσει. Γ. Δανιήλ

μόλις κυκλοφόρηι

Ινδικά Παραμύθια ΣΤΕΦΑΝ ΜΔΛΛΑΡΜΕ Μτφρ.:'Εροη Μηομπολέοη Αθήνα, Καστανιώτης, 1997. Σελ.

107

Ο μεγάλος Γάλλος ποιη­ τή ς Στεφάν Μαλλαρμέ για να ευχ α ρισ τή σ ει τη φίλη του Μαίρη Λωρέν επ έλεξε τα ωραιότερα από μια συλ­ λογή παραμυθιών τη ς αρ­ χαίας Ινδίας και τα ξανά­ γραψε με τον δικό του τρόπο. Μένοντας σχετικά πιστός στο πρωτότυπο, ο Μαλλαρμέ, ενώ διατηρεί το παραμυ­ θένιο σκηνικό, επιδρά καθοριστικά στη σύνταξη και στο ύφος. Η γραμμική σειρά, στην οποία συνήθως υπακούουν τα λαϊκά παραμύθια, κάποια στιγμή παραβιάζεται από κάποιον ήρωα που εμφανίζεται συνήθως απροειδο­ ποίητα. Η ροή της αφήγησης διακόπτεται με παρενθετι­ κές προτάσεις, ενώ η χρήση των σημείων στίξεως δεν ακολουθεί την καθιερωμένη σύμβαση. Το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό' ένας λόγος νευρώδης μέσα σ’ ένα μαγευτικό σκηνικό. Ο Μαλλαρμέ εκλεπτύνει και λειαίνει το υλικό του, φτάνοντας σε ορισμένες περιπτώσεις στο να παρακάμψει εντελώς το πρωτότυπο και να ενδώσει στην εντελώς προσωπική του έμπνευση.

ελπίδας, που την εμπνέει ο οραματισμός της ελευθε­ ρίας. Η μελέτη αυτή του καθηγητή Πασχάλη Κιτρομηλίδη επιχειρεί σφαιρικά τη θεώρηση τω ν ιδεών του Διαφωτισμού, όπως προσαρμόστηκαν στις συνθήκες τη ς ελληνικής κοινωνίας και παιδείας και εκφράστη­ καν στα κείμενα τη ς λόγιας ελληνικής γραμματείας. Στο επίκεντρο των αναλύσεων αυτών βρίσκεται η εξέ ­ λιξη των πολιτικών και κοινωνικών ιδεών. Οι ερμηνείες που προτείνονται σ’ αυτές παρουσιάζουν το Διαφωτι­ σμό ως κριτική θεώρηση τη ς ελληνικής κοινωνίας και τη ς πνευματικής τη ς παράδοσης. Στην εργασία ακο­ λουθείται η συνθετική μέθοδος, η οποία προσπαθεί να εντάξει τις ιδεολογικές εκδηλώσεις στα ιστορικά τους συμφραζόμενα. Συγχρόνως είναι και συγκριτική η μέ­ θοδος με συστηματικές αναφορές στο περίγραμμα τη ς ευρωπαϊκής παιδείας και πολιτικής σκέψης. Όπως σημειώνει ο ίδιος ο συγγραφέας στον πρόλογό του, με τη μελέτη αυτή επιχειρεί μια ερμηνευτική ανα­ παράσταση των ρευμάτων των ιδεών και των αναβαθ­ μών της πολιτικής σκέψης, που αντιπροσωπεύουν την υποδοχή του Διαφωτισμού στην πνευματική ζωή της ελληνικής Ανατολής, κατά τη διαδρομή του ευρύτε­ ρους δέκατου όγδοου αιώνα. Στις 650 σελίδες του έργου του ο καθηγητής Π. Κιτρομηλίδης εστιάζεται στην ιστορία των πολιτικών και κοι­ νωνικών ιδεών και στην τελείως αδρομερή σκιαγραφία των ιστορικών συμφραζομένων εντός των οποίων λει­ τούργησαν.

Α. Σταμάτης

Σ. Ντάλης

γεκ^λπτϊώκρο

Πολιτικές απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Ν εοελληνικός διαφωτισμός Πολιτικές και κοινω νικές ιδέες

ΗΡΩ ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥΣΤΕΦΑΝΟΥ Αθήνα, Παπαζήοης, 1997. ItX.291

ΠΑΣΧΑΛΗΙ ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ Μτφρ.: Στέλλα Νικολούδη Αθήνα, Εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εβπκής Τραπεζης, 1997. Σελ. 650

Οι πρωτοβουλίες να α­ νανεωθεί και να εμπλουτι­ στεί με ευρωπαϊκά πρότυ­ πα και α ξίες η πνευματική ζωή του Ελληνισμού χαρα­ κτη ρ ίζο υ ν το ν ε υ ρ ύ τε ρ ο 18ο αιώνα και ειδικότερα τα χρόνια 1770-1821. Η επο­ χή αυτή επ ικράτησε να ονομάζεται «Νεοελληνικός Διαφωτισμός». Πρόκειται για μια στιγμή ανάτασης και μόλις κυκλοφόρηι

Τα κράτη-μέλη τη ς Ε.Ε. και οι κοινωνικοί εταίροι έ­ χουν υλοποιήσει σήμερα τις κατευθύνσεις που υπο­ δείκνυε πριν από τρία περί­ που χρόνια η Λευκή Βίβλος τη ς Επιτροπής; Σ’ αυτό το θεμελιώδες ερώτημα επιχειρεί ν’ απαντήσει η Η. Νικολακοπούλου-Στεφάνου με τη μελέτη της για τις πολιτικές απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όπως σημειώνει και η σ υγγραφέας στην εισαγωγή της, η Λευκή Βίβλος δέχεται ότι τα αίτια της ανεργίας στις αναπτυγμένες χώρες είναι σε μεγάλο βαθμό κοι---------------------------------------------—

^

νά: η ανεργία δεν οφείλεται τόσο στην οικονομική ύ­ φεση όσο στις τεχνολογικές μεταβολές και στην αδυ­ ναμία προσαρμογής τω ν επιχειρήσεων στο νέο διε­ θνές ανταγωνιστικό περιβάλλον. Στη Λευκή Βίβλο η Επιτροπή διαπιστώνει ότι η ανάπτυξη ή, ακριβέστερα, η οικονομική μεγέθυνση δημιουργεί θέσεις απασχόλη­ σης, αλλά δεν αρκεί για να καλύψει αυτές που χάνο­ νται εξα ιτία ς τω ν τεχνολογικών μεταβολών και ανα­ διαρθρώσεων, γράφει η Η. Νικολακοπούλου-Στεφάνου και προσθέτει ότι για τ ο λόγο αυτό η Επιτροπή πρότεινε, παράλληλα με τα μέτρα μακροοικονομικής πολιτικής, μια σειρά από μέτρα κοινωνικής πολιτικής για τη δημιουργία θέσεων απασχόλησης. Στα πέντε κεφάλαια της εργασίας εξετάζονται: α) Η ανεργία ως κεντρικό πρόβλημα τη ς κοινωνικής πολιτικής β) Η Ευρωπαϊκή στρατηγική για την προώθηση τη ς α­ πασχόλησης γ) Το ζήτημα τη ς απασχόλησης και των εργασιακών σχέσεων δ) Η σχέση απασχόλησης και κοινωνικής ασφάλισης και ε) Οι ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης. Σ. Ντάλης Πέραν του Κράτους ΤΖΟΝ ΧΟφΜΑΝ Μτφρ.: Γιώργος καρος Μπαιιπασάκικ Αθήνα, Στάχυ, 1997. Σελ. 279

-1

Τ · Βιβλίο το υ Τζον Χόφ­ μαν Πέραν του Κράτους α­ ποτελεί μια ουσιαστική συμ­ βολή στο χώρο της κοινωνι­ κής και πολιτικής θεωρίας. Αναλύοντας με κριτική διά­ θεση τα σημαντικότερα φιλοσοφικά ρεύματα (φιλελευ­ θερισμός, αναρχισμός, μαρξισμός, μεταμοντερνισμός κ.ά.) με επίκεντρο το ζήτημα του κράτους προβάλλει την αναγκαιότητα αναζήτησης εναλλακτικών μορφών οργά­ νωσης πέραν του κράτους, ιδιαίτερα στις μ έρες μας που η βιομηχανοποίηση του πολέμου και τα κράτη ως μηχανισμοί «νομιμοποιημένης βίας» απειλούν να κατα­ στρέψουν την ανθρωπότητα. Προτείνοντας τη διάκριση «κράτους» και «κυβερνήσεων», ο Χόφμαν μάς καλεί να αξιολογήσουμε, στο φως των νέων εξελίξεων, τις κλασι­ κές προσεγγίσεις του κρατικού φαινομένου και προσφέ­ ρει ταυτόχρονα μια ενδιαφέρουσα και συστηματική ει­

©<3-

σαγωγή στο πεδίο μιας σύγχρονης θεωρίας του κρά­ τους. «Τα γεγονότα του 1989 με έπεισαν ότι χρειαζόμαστε μια θεώρηση του μαρξισμού πολύ περισσότερο κριτική από αυτήν που είχα υιοθετήσει», γράφει ο Τζον Χόφμαν. Με το βιβλίο αυτό επιχειρεί να επεξεργαστεί μια κριτική του κράτους που δεν είναι μόνον μεταφιλελεύθερου αλλά και μεταμαρξιστικού χαρακτήρα. «Η ιδέα του να οικοδο­ μήσεις πάνω σ’ έναν κορμό σκέψης παρά να τον απορ­ ρίψεις συλλήβδην - είτε πρόκειται για τον φιλελευθερι­ σμό, τον μοντερνισμό ή τον μαρξισμό αποκαλύπτει μια συνεχιζόμενη δέσμευση σε αυτό που συνηθίσαμε να αποκαλούμε μια “διαλεκτική” που δεν επιτρέπει σε τίποτε να της επιβληθεί και έτσι είναι ουσιωδώς κριτική και επα­ ναστατική». Το πώς θα κινηθούμε πέρα από το κράτος με έναν τρό­ πο εποικοδομητικό και πειστικό είναι το βασικό ερώτημα στο οποίο επιχειρεί να δώσει απάντηση το βιβλίο του Τζον Χόφμαν. Σ. Ντάλης

iu V u Y ^ Η κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας και τα Μέσα Μ αζικής Επικοινωνίας. Η περίπτωση της Βίας και της εγκληματικότητας ΕΦΗ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1997. Σελ. 205

Οι επιδράσεις της προβο­ λής της βίας και της εγκλη­ ματικότητας στην κατασκευή της κοινωνικής πραγματικό­ τ η τα ς και οι λ ειτο υ ρ γ ίες το υ ς στη σταθεροποίηση του κοινωνικού συστήματος, απασχολούν την Ε. Λαμπροπούλου επ. καθηγ. του Παντείου σ’ αυτή τη μελέτη της. «Τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας κατασκευάζουν μια κοι­ νωνική πραγματικότητα, η οποία μεταδίδεται στο κοινό, επηρεάζοντας τις απόψεις του γι’ αυτή», υποστηρίζει η συγγραφέας. Στόχος τη ς μελέτης είναι μια συστηματοποιημένη πα­ ρουσίαση των πορισμάτων αντιπροσωπευτικών ερευνών για τη βία και την εγκληματικότητα στον Τύπο και την μόλις κυκλι

Τηλεόραση, καθώς και ο προσδιορισμός τη ς πραγματι­ κότητας των μέσων μαζικής ενημέρωσης σε σχέση με το έγκλημα. Όπως σημειώνει η συγγραφέας, μέχρι το 1995 είχαν γραφτεί πάνω από πέντε χιλιάδες εργασίες για τις επι­ πτώσεις τη ς προβαλλόμενης βίας στο κοινό. Η έντονη προβολή βίας αντιμετωπίστηκε από πολλούς επιστήμο­ νες, αλλά και μέρος τη ς κοινής γνώμης, ως κοινωνικό πρόβλημα, τονίζει η Ε. Λαμπροπούλου και συμπληρώνει ότι η ερμηνεία τω ν επιδράσεων τη ς προβαλλόμενης βίας από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας σπρίχθηκε ως επί το πλείστον σε κοινωνικοψυχολογικές θεωρίες. Γιατί όμως η βία και το έγκλημα κυριαρχούν σ’ ένα με­ γάλο μέρος των ΜΜΕ; «Η βία και το έγκλημα αποτελούν αγαπημένο θέμα των μέσων μαζικής ενημέρωσης γιατί ανταποκρίνονται στα κατ’ εξοχήν κριτήρια που χρησιμοποιούν για την επιλογή πληροφοριών ως ειδήσεων, στο στοιχείο δηλαδή του καινούριου και της σύγκρουσης», απαντά η Ε. Λαμπρο­ πούλου. Το βιβλίο δίνει επαρκείς απαντήσεις σε θέματα που α­ φορούν στις επιδράσεις της προβολής της βίας και της εγκληματικό τη τα ς στην κατασκευή τη ς κοινωνικής πραγματικότητας και στις λειτουργίες τους στη σταθε­ ροποίηση του κοινωνικού συστήματος. Σ. Ντάλης

Ο Χάσης (Το τζά κο μα και το φτιάσιμον) ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΟΥΖΕΛΗΣ Κριτική έκδοση: Ζήσιμος X. Συνοδινός Αθήνα, Ωκιανίδα, 1997. Σελ. 351

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΟΥΖΕΛΗΣ

Ο ΧΑΣΗΣ

Οι «κδόοας «Ωκεανίδα», συνεχίζοντας τη ν έκδοση Επτανησίων συγγραφέων, προσφέρουν, τούτη τη φο­ ρά, ένα σημαντικό όσο και δυσεύρετο στην πραγματι­ κότητα μορφή του κείμενο, τον Χάση. Πρόκειται για μια έμμετρη ηθογραφική κωμω­ δία που ο Δ. Γουζέλης (1774-1843) έγραψε σε ηλικία 21 χρόνων, εμπνεόμενος από κάποιον γείτονά του, κάτοχο υποδηματοποιείου. Τον Θεόδωρο Καταπόδη, τον κεντρι­ κό ήρωα, περιέβαλε με άλλα πρόσωπα, φανταστικά, προκειμένου να δημιουργήσει ευτράπελες καταστάσεις, μόλις κυκλοφόρησον

ενώ μέσω του θεατρικού αυτού έργου διασώζεται η ζακυνθινή ντοπιολαλιά με όλες τις ιταλικές και κυρίως βενετσιάνικες επιδράσεις της. Το έργο φέρει επίσης επι­ δράσεις από τις ζακυνθινές «ομιλίες», ενώ υπάρχουν σα­ φείς μαρτυρίες ότι παίχτηκε και ως «ομιλία» το ίδιο από Εβραίους της Ζακύνθου προπολεμικά. Ο Ζήσιμος Συνοδινός που επιμελήθηκε την έκδοση χρησιμοποιεί το μο­ ναδικό σωζόμενο χειρόγραφο του έργου της Εθνικής Βι­ βλιοθήκης, το οποίο, όμως, μη όντας αυτόγραφο κείμε­ νο του Γουζέλη, χρήζει συμπληρώσεων από άλλες πη­ γές, πράγμα που κάνει ο επιμελητής. Αποκατάσταση ε­ πομένως του εν λόγω χειρογράφου αλλά και εισαγωγή στο έργο και τον ίδιο το συγγραφέα του, κριτικό υπό­ μνημα, σχολιασμοί, αναγκαίο γλωσσάρι για όλες τις ιταλικές/ζακυνθινές λέξεις, επεξηγήσεις για τους ζακυνθινούς γλωσσικούς τύπους και άλλα συνοδεύουν την έκ­ δοση καθιστώντας την απόλυτα λειτουργική για τον με­ λετητή του νεοελληνικού θεάτρου. Ας σημειωθεί ότι το έργο επικαιροποιήθηκε πρόσφατα από το ανέβασμά του στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού σε σκηνοθεσία Σταύρου Τσακίρη, σε προηγηθείσα όμως διασκευή του (1964) από τον Σπύρο Ευαγγελάτο. Δ. Τσατσούλης Β αλς Εξιτασιόν ΕΛΕΝΑΠΕΓΚΑ Αθήνα, Νίφέλη, 1997. ΣΔ.85

Έλκνα Πέγκα ΒΑΛΣ ΕΞΙΤΑΣΙΟΝ

Ένα θεατρικό έργο γραμ­ μένο από τη νέα θεατρική συγγραφέα και πεζογράφο Έλενα Πέγκα, παραγγελία από το θέατρο του Νότου πάνω στη ζωή το υ Γιάννη Κω νσταντινίδη, το υ γνω ­ στού μουσικοσυνθέτη που ως Κώστας Γιαννίδης συνέθεσε κάποιες από τις γνω­ στότερες επιτυχίες του ελληνικού τραγουδιού, αποτέλεσε μιαν ευχάριστη έκπληξη της φετινής θεατρικής σεζόν. Πρόκειται για το βαλς Εξιτασιόν όπου η συγγραφέ­ ας, ξεπερνώντας την παραδοσιακή προσέγγιση μιας βιογραφίας που ούτως ή άλλως δεν προσέφερε πλού­ σιο υλικό για δραματουργική επεξεργασία λόγω και του φιλήσυχου χαρακτήρα του συνθέτη, δημιούργησε, αφε­ νός, τις κατάλληλες αφορμές για να συμπεριλάβει στο έργο κάποια από τα γνωστότερα κομμάτια σοβαρής αλ­ λά και ελαφράς μουσικής του βιογραφούμενου και, α­ φετέρου, συγγραφική αδεία, δημιούργησε τη διαλογική συνύπαρξη λογόχρονων επιτυγχάνοντας έτσι δραμα-

---------------------- ---------------------- ©57

τουργικές εντάσεις: οι τρεις ηλικίες του συνθέτη συνυ­ πάρχουν στο κείμενο όπως και στη σκηνή, το διπλό του όνομα (Κώστας Γιαννίδης/Γιάννης Κωνσταντινίδης) αι­ τιολογεί τα δύο ηλικιακά διαφορετικά δραματικά πρό­ σωπα του αυτού υποκειμένου, ενώ η παρουσία του εαυ­ τού του σε μικρή ηλικία επιφέρει τη σκηνική παρουσία της μάνας και μαζί της τις μνήμες από τη Μικρασία απ’ όπου και η καταγωγή του. Από την άλλη, η μακρόχρονη διαμονή του στο Βερολίνο συμπίπτει με τη βραχύχρονη παραμονή στην ίδια πόλη του Κάφκα, πράγμα που επι­ τρέπει στη συγγραφέα, παρά τη ρητή μη γνωριμία τους, να επεκταθεί στη ζωή και στο έργο του συγγραφέα που εκφράζει, μέσα από τη δική του ζωή και το έργο, ιδεολο­ γίες της εποχής. Εγχείρημα ριψοκίνδυνο, σύγχρονο, αλ­ λά και εππυχώς δοκιμασμένο αφού η σκηνική του εκφώ­ νηση στο «Αμόρε» το επιβεβαίωσε πρόσφατα. Δ. Τσατσούλης

Ποιητές του Μεσοπολέμου ΣΩΤΗΡΗΣ ΤΡΙΒΙΖΑΣ Αθήνα, Καοτανιώτης, 1997. Σελ.216

Στη ροή της ελληνικής ποι­ ητικής παραγωγής των αρ­ χών του αιώνα έδρασαν οι π ο ιη τές οι λεγ ό μ εν ο ι «decadents». Με προεξάρχοντα τον Κώστα Καρυωτάκη, η γενιά του 1920 - στο περιθώριο τη ς μεταπαλαμικής επιρροής, του Σικελιανού και του Καβάφη έως τη ρηξικέλευθη γενιά του ‘30 - καλλιέργησε χαμηλότονα ό­ σο και αντιφατικά τον πόθο για ζωή, έρωτα, ευτυχία, πά­ ντα όμως υπό το πρίσμα της μελαγχολίας, της απογοή­ τευσης, άρα της παρακμής και του θανάτου. Η διάθεση αυτοσαρκασμού, η σχεδόν πένθιμη, μουντή θεματολο­ γία, η αίσθηση του μάταιου και απέλπιδος βρίσκουν στο έργο τους καταλυτική θέση. Η συγκεκριμένη ανθολόγη­ ση των Ουράνη, Λαπαθιώτη, Παπαδημητρίου, Πολυδούρη, Φιλύρα, Παράσχου, Άγρα και, βεβαίως, Καρυωτάκη επιδεικνύει το «συγχρωτισμό» αυτής της ομάδας, όπως σαφώς και τη διαπίστωση ότι συγκινούν τα ποιήματά τους ακόμα και σήμερα, οπότε μια συνολική γραμματο­ λογική ανασκόπηση του έργου τους δεν θα περίττευε σε δεδομένο χρόνο. Β. Ρούβαλης

©Θ-

3 9 καφενεία και ένα κουρείο ΤΖΕΛΗ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Δίγλωσση έκδοση (ελλ,-αγγλ.) Ηράκλειο, Πονεπιοτημιακές εκδόσεις Κρήτης, 1997. Σελ.128

Η φωτογράφος Τζέλη Πα­ παδημητρίου δεν είναι μια επισκέπτρια-περιηγήτρια της Μυτιλήνης. Κατάγεται από τη Λέσβο και γνωρίζει όσο ελάχιστοι τον τόπο της· κά­ θε γωνιά του της είναι γνώ­ ριμη και οικεία κι αυτή η οικειότητα αποτυπώνεται στον φωτογραφικό τη ς φακό. Μέσα από τις φωτογραφίες της, τα 39 καφενεία και ένα κουρείο πέρασαν στο χώρο τη ς παράδοσης. Διασώθηκαν. Έστω κι αν ήδη πολλά απ’ αυτά έπεσαν θύματα ενός ιδιότυπου πολιτισμικού εκσυγχρονισμού, της αντιπαροχής και της κατεδάφισης. Στοιχεία της ιστορίας τα παλιά καφενεία. Μέσα από το χρώμα και το φως, την ανθρώπινη παρουσία και την επι­ κοινωνία, τη διασκέδαση και την πολυτιμότητα του χαμέ­ νου χρόνου, πηγάζει το εγγύς παρελθόν ζωντανό και σφριγηλό. Ο ήχος του φλιτζανιού με τον καφέ που ακουμπάει στο πιατάκι και η ηχηρή πρώτη ρουφηξιά, οι κορώνες των πολιτικών διαφωνιών και τα ανδρικά κου­ τσομπολιά ζωντανεύουν μέσα απ’ αυτές τις αναμνηστι­ κές φωτογραφίες για να μας θυμίζουν ότι οτιδήποτε τεί­ νει να χαθεί οφείλουμε να το αποθανατίσουμε έστω και στις σελίδες ενός φωτογραφικού λευκώματος. Γ. Δανιήλ

ΙΪΜΜΤΚ/Μΐ^«ΤΤΪΤΤ?/Ι\ Όπου ο ήλιος σπάει το ρόδι ΘΕΤΗ ΧΟΡΤΙΑΤΗ Αθήνα, Άγκυρα, 1997. Σελ. 112

Δυο παιδιά, ο Τσαμπίκος και η Ο λυμπία, μεγ α λώ ­ νουν σ’ ένα νησί και πάνε μαζί στην τελ ευ τα ία τ ά ξη του δημοτικού. Το αγόρι έ­ χει αποχωριστεί το υ ς δι­ κούς του, που βρίσκονται σε αναζήτηση δουλειάς και μόλις κυκλοφόρησαν

για συντροφιά του έχει τη γιαγιά του, που τον παρηγορεί και του λέει τρυφερά λόγια και τραγούδια, ενώ το κορίτσι ζει ένα οικογενειακό δράμα εξαιτίας του άνερ­ γου και αλκοολικού πατέρα της, ο οποίος γίνεται αιτία και για την απομόνωσή της. Η τύχη θα φέρει στο δρό­ μο τους και ένα γαϊδουράκι και θα κάνει τα πράγματα έτσι ώστε τα δυο παιδιά να συνδεθούν πρώτα με στε­ νή φιλία, να συμπαρασταθούν το ένα στο άλλο και να νιώσουν τα πρώτα σκιρτήματα του έρωτα. Η Θ έτη Χορτιάτη με γ οητευτικό, λυρικό λόγο κατα­ φέρνει να πλάσει ένα τρυφερό κοινωνικό παιδικό μυθι­ στόρημα, εμπνευσμένο από τον κόσμο των εφήβων, οι οποίοι, πολλές φορές, μαζί με τ ο πρώτο αντίκρισμα της κακής όψης τη ς ζωής, νιώθουν την καρδιά τους να πλημμυρίζει και από αγνά συναισθήματα. (Από 12 ε ­ τών) Κ.Δ. Μαλαφάντης

ΜΕΡΣΕ ΚΟΜΠΑΝΥ Εικον.: Χ.Μ. Λαβαρέγκο Μ τφρ.: Τζ. Γαβαλάκη Αθήνα, Πατόκης, 1997. ItX. 72

Όταν ακόμη στις μέρες μας τα υιοθετημένα παιδιά α π οτελούν ένα είδ ο ς τα ­ μπού για την κοινωνία, κι ό­ ταν οι θετοί γονείς τους α­ δυνατώντας να υπερβούν α υτό το γ ε γ ο ν ό ς , απλώ­ νουν ένα πέπλο μυστηρίου κι ενοχής για ν ’ αποκρύ­ ψουν μια ευχάριστη πραγματικότητα ή, όπως ακούγεται τελευταία, σκηνοθετούν γεννήσεις ή κάνουν κι άλ­ λα χειρότερα, οι θ ετοί γονείς του μικρού Ερνέστου στο βιβλίο που παρουσιάζουμε γιορτάζουν μαζί του κάθε χρόνο ΤΗΝ ΗΜΕΡΑ ΠΟΥ ΗΡΘΕ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ. Κι ο μικρός γνωρίζει τα πάντα και κάθε χρόνο προσθέτει καινούριες απορίες, οι οποίες του λύνονται δίχως κρυψίνοια και υπεκφυγές αλλά με αγάπη και αλήθεια. Πρόκειται για ένα τολμηρό για την ελληνική πραγματι­ κότητα βιβλίο, που ξεχειλίζει από τρυφερότητα, αγάπη και ανθρωπιά. Επιπροσθέτως, θα λέγαμε ότι αποτελεί και μια πρόταση άλλης συμπεριφοράς για τέτοια ση­ μαντικά γεγονότα. Γιατί αληθινά, για να είναι κανείς γονιός, πέρα από τα γενετικά χαρακτηριστικά και το θρυλούμενο φίλτρο, εκείνο που τα υπερβαίνει - βέ­ βαια είναι ευχής έργο να υπάρχει ταύτιση - είναι η δί­ χως όρια αγάπη, αποτέλεσμα τ η ς φυσικής, ειλικρι­ μόλις κυκλοφόρηι

νούς και αληθινής υποδοχής και αποδοχής μιας νέας ζωής. (Για παιδιά από 5 ετών και για μεγάλους) Γ. Παπαδάτος Η Δεσποινίς... Τ ρ ίξ ε , αν θ έλεις να σωθείς PHILIPPE CORENTIN Μ τφρ.: Β. Λάππα Αθήνα, Παπαδόπουλος, 1997. Σιλ.

28

Τελευταία, κυρίως στο ε­ ξωτερικό, βλέπουμε να εκδίδονται ιστορίες με αντι­ στρο φ ές παραμυθιών και μύθων ή και ιστορίες με κα­ θα ρές δια κειμενικές ανα­ φ ο ρ ές από πολύ γνωστά λαϊκά κείμενα. Πολλές απ’ αυτές τις απόπειρες είναι μάλιστα πετυχημένες. Ιδίως εκείνες όπου, ανατρέποντα ς τα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά τω ν ηρώων τούς «κρατούν» στη φυσική τους αποστολή. Με τούτη την ιστορία συμβαίνει κάτι το διαφορετικό. Ο λύκος εί­ ναι «καλός» μέχρι... βλακείας. Ταλαιπωρημένος από το χιόνι και την πείνα, περιμαζεύεται από τη γιαγιά ενός ζιζάνιου κοριτσιού, το οποίο τον βασανίζει, καταλαβαί­ νοντας ότι στο κρεβάτι δεν είναι η γιαγιά της. Ούτε βέ­ βαια είχε περάσει από το μυαλό του άμοιρου λύκου να υποκριθεί. Έτσι, μέσα από την πράξη τη ς γιαγιάς και την αντι­ στροφή του στερεότυπου του «κακού» λύκου εξάγεται μια οικολογική συμπεριφορά και από την αντιστροφή του στερεότυπου της Κοκκινοσκουφίτσας, το στοιχείο τη ς απελευθέρωσης που υπονομεύει όμως αυτή τη συμπεριφορά. Κι ίσως αυτό να είναι το αρνητικό του βιβλίου που αν όμως σημαινόμενά του μεταφερθούν στο κοινωνικό πεδίο, με τις παγίδες που καθημερινά κρύβονται - και για τα παιδιά - από μια πλευρά, μέσω τη ς αποβολής του φόβου και τη ς ψύχραιμης θέασης των πραγμάτων, «μετατρέπεται» σε «θετικό» μάλλον στοιχείο. Κι αυτό ακριβώς είναι που κάνει το βιβλίο πο­ λύ ενδιαφέρον. Επιπλέον είναι και το έξυπνο χιούμορ του και η πολύ καλή κι ασυνήθιστη εικονογράφησή του. (Για παιδιά από 4 έως 6 ετών) Γ. Παπαδάτος

■3®

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΑΓΡΑ ΑΠΟ ΤΟ 1 9 7 9

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ ΝΕΕΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΕΣ Πόσο τυ χερ ο ί είμαστε όλοι εμείς που γευόμα σ τε τη δύναμη και τη σοφία που πλημμυρίζουν τα βιβλία το υ Ναγκίμπ Μαχφούζ! Ο Μαχφούζ, μεγάλος μάστορας τη ς ρεαλιστικής λογοτεχνίας, γίνεται με το βιβλίο αυτό δημιουργός ενός έργου μυθικού και γοητευτικού. Και, όπως το λέει και ο τίτλο ς του, το μυθιστόρημα το ύ το ξεκινώντας από το μικρόκοσμο μιας γειτονιάς εξελίσσεται θριαμβευτικά σε ένα πραγματικό έπος που μας αφορά όλους. Μετ.: Πέρσα Κουμούτση

ΒΡΑΒΕΙΟ N O B E L

Ο έρω τας, ο ερωτισμός, η ζήλια, η προσπάθεια να κατακτήσεις και να κατακτηθείς, η ερωτική αγάπη, το ερω τικό πάθος, η αγάπη τω ν εραστών, η αγάπη τω ν παντρεμένων, όλα είναι οι διάφορες όψεις μιας και μόνης αξίας. Ο Φραντσέσκο Αλμπερόνι διεισδύει βαθιά σε όλα αυτά, τα περιγράφει, τα εξη γεί. Το ΠΕΡΙ ΕΡΩΤΟΣ έχει μιαν απάντηση σε κάθε ερώτημα. Ας βάλουμε, λοιπόν, το χέρι στην καρδιά. Ας κοιτάξουμε βαθιά μέσα μας και θα μπορέσουμε κι εμείς να γράψ ουμε το δικό μας βιβλίο ΠΕΡΙ ΕΡΩΤΟΣ... Μετ.: Τότα Τσάκου-Κονβερτίνο

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ Α .Ε. ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 1 -106 79 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 36 02 535,3618 654, FAX. 01 - 36 40 683

Για αναγνώστες με απαιτήσεις

Βιβλίο και θϊατρο

επιμέλεια: ΜΥΡΤΟ ΡΑΤΖ

Γιώργου Διαλεγμένου: "Η νύχτα της κουκουβάγιας" im roc ηλικιωμένος υπάλληλος στο οστεοφυλάκιο εm /ός νεκροταφείου (Λεύτερης Βογιατζής) τσακώνε­ ται μ' έναν... πελάτη, παθαίνει καρδιακό και είναι ετοι­ μοθάνατος. Στο χρόνο που παρεμβάλλεται ως το θά­ νατό του ανακαλεί διάφορα περιστατικά από τη ζωή του και κυρίως ένα, ανεπίλυτο: το γεγονός ότι πρόδωοε μια γυναίκα (Μαρία Σκουλά). Ήταν και οι δύο πα­ ντρεμένοι με παιδιά, αυτή με τον ξάδελφο και φίλο του (Γιάννης Νταλιάνης). Γυναίκα όμορφη, έντιμη, ε ­ ξαιρετική, που τον ερωτεύτηκε παράφορα μ' όλη τη δύναμη της αθωότητάς της. Αυτός όμως, τσιγκούνης στα αισθήματα, με πίσω σκέψεις, στενόκαρδος... Απο­ φασισμένη αυτή τα ομολογεί όλα στον άντρα της, αλ­ λά όταν εκείνος, σε μια κωμικοτραγική σκηνή, ζητάει το λόγο στον εραστή της, ξάδελφό του και φίλο του, αυτός τα αρνείται όλα και τη βγάζει τρελή. Την προδί­ δει. Δεν τολμάει να χαλάσει την οικογένειά του, τρέμει μην το μάθει η γυναίκα του (Ιωάννα Τσιριγκούλη). Οι χώροι και οι χρόνοι του έργου είναι άλλοτε ρεαλι­ στικοί, άλλοτε όχι, υπάρχει συνεχής ροή του χρόνου, από το τώρα στο 1939, που διαδραματίζεται η μεγάλη σκηνή της προδοσίας, στη μετά θάνατο ζωή, όπως αυ­ τή φαντάζει από το κρεβάτι της εντατικής... Γλώσσα, έργο, χρόνος και παράσταση στο ρυθμό της εντατικής! Ένα έργο γεμάτο εκπλήξεις κι ανατροπές, όπου το δη­ λητηριώδες χιούμορ φιλοσοφεί για τα άγρια πάθη, την ένταση και τον παραλογισμό, τη ματαιότητα της ζωής και τη βεβαιότητα του θανάτου...

0 ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΒΟΓΙΑΤΖΗΣ ΜΙΛΑΕΙ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ (Αποσπάσματα από συνεντεύξεις)

Όταν ο Διαλεγμένος μου έδωσε να διαβάσω τπ Νύ­ χτα της Κουκουβάγιας, ένιωσα αμέσως περιέργεια και αναστάτωση. Ορισμένα κομμάτια μάλιστα μου προκάλεσαν έντονη εντύπωση. Έτσι έγινε και με το Σε φιλώ στη μούρη. Μ' ερέθισε και βρήκα κάτι από την αρχή. Υπήρχαν φράσεις, κομμάτια, που με συγκί­ νησαν μέχρι δακρύων. Εδώ όμως πια, στη Νύχτα της Κουκουβάγιας, η γλώσσα αποκτά τεράστιο ενδιαφέ­ ρον. Υπάρχουν πολλά θέματα στο έργο, ένα απ' αυτά εί­ ναι ο θάνατος. 0 Ίων είναι υπάλληλος σε νεκροτα­ φείο - από την αρχή, από την πρώτη σκηνή, υπάρχει αυτή η σύνδεση με το θάνατο. Εμένα όμως μου φαί­ νεται πως όλα αυτά είναι εντελώ ς φανταστικά. Το έργο αρχίζει με μια «φανταστική» φράση - χτυπά το τηλέφωνο, ο Ίων το σηκώνει και λέει: «Τμήμα απολεσθέντων οστών»! - όσο χιούμορ, μαύρο χιούμορ, μπορεί να έχει αυτή η φράση, μπορεί να την πάρεις και σαν μία πραγματικότητα του έργου. Και να μη θεωρήσεις τίποτα ρεαλιστικό σ' αυτό, να το δεις σαν μια παραβολή. Σαν να βλέπουμε την πραγματικότη­ τα κάτω από ένα συγκεκριμένο φως, κι αυτό γιατί ο συγγραφέας θέλει να μιλήσει για κάποια άλλη κατά-

στάση. Γι’ αυτό ακριβώς βάζω τον ετοιμοθάνατο να κινείται. Το κρεβάτι είναι συνεχώς παρόν πάνω στη σκηνή... Τα Νέα, 17/3/98 (Ιυνέντευξη στον Γιώργο Ζαρηγιάννη)

... 0 Διαλεγμένος έχει κάτι πολύ γνήσιο. Σε κάθε έρ­ γο του, είναι σαν να βλέπεις δέκα έργα, πάει να τα χωρέσει όλα, δεν υπάρχει ίσως μια ματιά που να συ­ γκροτεί δομικά τα πράγματα με τρόπο πολύ σαφή, αλλά εκεί ακριβώς είναι και η γοητεία του. Γιατί ξαφ­ νικά βλέπεις μέσα στο έργο του κάτι που έχει την υ­ φή του παραμυθιού, κάτι απίστευτο που σου δημι­ ουργεί μια ανησυχία... Όπως κι ο ίδιος ο Διαλεγμέ­ νος μου προκαλεί μια ανησυχία! Ο Διαλεγμένος δεν προτάσσει κάποιον μοντερνισμό στη γραφή - είναι νεοτεριστής από την άποψη ότι α­ ντιμετωπίζει το ν εσωτερικό του κόσμο και τη ν έ κ ­ φρασή του σαν μία διαδικασία σε βάθος, όπου η μορφή παίρνει κάθε φορά το σχήμα αυτών που έχει ανάγκη να πει. Το πρώτο που με γοήτευσε στη Νύχτα της Κουκου­ βάγιας, είναι η γλώσσα. Έχει συχνά εικόνες που εκ πρώτης όψεως θα μπορούσες να τις πεις γλωσσικά κοινότυπες, αλλά που στην ουσία τους είναι συναρ­ παστικές. Λέει λ.χ. μια κυρία κάποια στιγμή στο έρ­ γο: «Όλο γέλαγε αυτό το παιδί. Είχε ένα άσπρο κολιέ για δόντια». Όταν το πρωτοδιάβασα, δεν μου άρεσε

καθόλου. «Ελα μωρέ Γιώργο», σκέφτηκα. Αλλά μετά μια μέρα ήμουν κατάπληκτος. Γιατί μπήκα στο μυα­ λό της γυναίκας που το λέει, κι αυτή η γυναίκα δεν θα μπορούσε να πει τίποτα άλλο! Και τότε αποφάσι­ σα να της βάλω τυρμπάν! Είναι πραγματικά κάτι τρ ε­ λό ο τρόπος με τον οποίον ο Διαλεγμένος βλέπει τη γλώσσα... Εκείνο όμως που κυρίως με γοήτευσε στο έργο είναι το ακραίο των καταστάσεων, οι ακραίες ψυχικές στιγμές. Όπως ο απόλυτος έρωτας μιας γυ­ ναίκας και ακολούθως η εκδίκηση που παίρνει από τον άντρα που την πρόδωσε, τον κεντρικό ήρωα του έργου. Η αδυναμία αυτού του άντρα να ανοιχτεί, να γνωρίσει τον εαυτό του. Ο θάνατος που, ως θέμα, είναι συνεχώς παρών στο έργο αλλά μ' ένα χιούμορ τρομερό... ... παρουσιάζω τα πρόσωπα σαν να τα έχει γεννήσει ο ετοιμοθάνατος, ο οποίος είναι συνέχεια παρών, δεν τον σβήνω ποτέ... Είναι σαν να προέρχονται όλα απ' αυτόν... Και το κρεβάτι του κινείται, πλέει στη σκηνή. Υπάρχουν δυο τρεις σκηνές, μάλιστα, όπου όλα τα αντικείμενα κινούνται μαγικά, σαν να διεγείρονται - και μερικές φορές κυνηγούν τον ετοιμοθά­ νατο. Το τραπέζι κάποια στιγμή ορμάει και σφηνώνε­ ται στο κρεβάτι του...». Η Καθημερινή, Κυριακή XX Μαρτίου, 1998 (Συνέντευξη στον Βασίλη Αγγελικόπουλο)

Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ Π Α Ρ Α ΣΤ Α ΣΗ Σ-----------------------------------------θέατρο: Νέα Σκηνή (Κεφαλληνίας και Κυκλάδων 11) Σκηνοθεσία: Λβυτέρης Βογιατζής Σκηνικά-Κοστούμια: Γιώργος Πάτσας Κίνηση: Δημήτρης Παπάίωάννου Μουσική: Νίκος Κηπουργός Ήχοι: Δημήτρης Ιατρόηουλος Φωτισμοί: Λβυτέρης Παυλόπουλος Παίζουν οι ηθοποιοί: Άκης Βλουτής Λβυτέρης Βογιατζής Γβράσιμος Γβννατάς Δέσποινα Γκάτζιου Ελένη Κοκκίδου Γιάννη Νταλιάνης Μαρία Σκουλά Ράνια Σχίζα Ιωάννα Τσιριγκούλη Νίκος Χατζόπουλος

πρεμιέρα

m

από τον ΚΩΖΤΑ ΠΑΡΑΑ

Η αποστέωση μιας τριλογίας

ι ν χουν περάσει πολλοί μήνες από τό τε, αλλά το Ε συναίσθημα παραμένει ζωηρότατο: θυμάμαι την απορία εκείνη που με κατέλαβε όταν αναγγέλθηκε η τηλεοπτική μεταφορά της τριλογίας του Βασίλη Βα­ σιλικού «Το Φύλλο, το Πηγάδι, τ ' Αγγέλιασμα», απο­ ρία ανάμικτη, πρέπει να πω, με θαυμασμό. Βρέθηκε άνθρωπος, λοιπόν, είπα μέσα μου - εν προκειμένω ο Δημήτρης Παναγιωτάτος - που θα τολμήσει ένα από τα πιο επικίνδυνα εγχειρήματα που θα μπορού­ σε να προκύφει στην ευαίσθητη σχέση μυθιστορίας και τηλεόρασης (ακόμη και κινηματογράφου). Γιατί αν και έχουν πια περάσει 37 ολόκληρα χρόνια, η μνήμη του έργου αυτού του Βασίλη Βασιλικού πα­ ραμένει απτή, τόσο για την καινοφανή, την εποχή ε ­ κείνη, θεματολογία του, όσο και για το συμβολισμό και την έξοχη, συγκεχυμένα φανταστική του ατμό­ σφαιρα, στοιχεία που ανέδειξαν το έργο σαν ένα α­ πό τα σημαντικότερα τη ς δεκαετίας 60-70. Και το κυριότερο: στοιχεία που είναι άρρηκτα συνδεδεμένα το ένα με τ ' άλλο στις σελίδες του βιβλίου και που συνιστούν, εντέλει, τη γοητεία του. Να είναι άραγε γραφτό αυτού του (τηλεοπτικού) τό ­ που είτε να βλέπει τις ελπίδες και τις καλές προθέ­ σεις να γκρεμίζονται συνεχώς, είτε να περιορίζεται στην αποχαύνωση, μπροστά στη μεταμόρφωση πα­

ραλογοτεχνικών σκαριφημάτων σε απλοϊκά παρα­ μύθια της σύγχρονης (γιαγιάς) τηλεόρασης; Και τα δύο συναισθήματα - απορία και θαυμασμός παρέμειναν μετά την προβολή τω ν πρώτων «επει­ σοδίων» της σειράς (αλήθεια πόσο απογοητευτικό είναι για ένα τόοο χυμώδες και ποιητικό έργο να κα­ ταντάει τηλεοπτικό «επεισόδιο»). Με τη διαφορά ότι και η απορία και ο θαυμασμός άλλαξαν και ειδικό βάρος και κατεύθυνση. Βλέποντας μέχρι τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές τα δύο μέρη του βιβλίου στην τηλεοπτική τους μεταφορά («Το Φύλλο» και το «Πηγάδι») από­ ρησα με την ευκολία, με τη οποία η σκηνοθετική γραμμή αγνόησε, απέρριψε, και σαν αποτέλεσμα ε ­ ξαφάνισε το κύριο συστατικό τους: τη φανταστική και συνάμα ποιητική τους ατμόσφαιρα, που πλουτί­ ζει και εδραιώνει το συμβολικό χαρακτήρα του βι­ βλίου. Κανείς φυσικά δεν αντιλέγει ότι για να κινη­ ματογραφήσεις ένα λογοτεχνικό έργο σαν κι αυτό, δεν χρειάζεσαι μόνο αντίστοιχη με το πρωτότυπο φαντασία αλλά και κατάλληλα μέσα για να προσδώσεις στην ατμόσφαιρα του κινηματογραφικού (τηλε­ οπτικού) αποτελέσματος τη μεταφυσική γοητεία που απαιτείται. Εξ ου, άλλωστε, και ο πρώτος θαυκοντρόλ

μασμός μου για το τόλμημα του Παναγιωτάτου, που έχει στο ενεργητικό του μερικές ταινίες, κάποιας «θρίλερ τεχνικής» και που πίστευα ότι τουλάχιστον θα έκανε ό,τι μπορούσε για να βγάλει στο γυαλί ένα αποτέλεσμα ανάλογο, έστω, αν όχι αντάξιο, του πρωτότυπου. θαύμασα όμως μόνο την αποθέωση της αποστέωσης και της μη φαντασίας. Στο «Φύλλο» το υπερρεαλιστικό, ποιητικό στοιχείο, αντικαταστάθηκε από έναν πάμφτω­ χο ρεαλισμό, τον οποίο δεν ήρθε να συνδράμει ούτε ένα στοιχείο τεχνικής ευελιξίας (εφφέ, χρήση υπολογι­ στή κ.ά). Δόθηκε παράλ­ ληλα σημασία σε ό,τι πιο εύκολο, επίπεδο και γρα­ φικό υπήρχε προκειμένου να καλυφθούν τα άφθονα δραματουργικά κενό, αλ­ λά και πάλι με τρόπο άτε­ χνο, αμήχανο και πολλές φορές χρονικά ασυμβίβα­ στο. Συχνά δηλαδή ο σκη­ νοθέτης ανέδειξε ανθρώ­ πινες φιγούρες, συμπερι­ φορές, ακόμη και γλωσσι­ κές ιδιομορφίες, που υ­ πάρχουν μεν στο βιβλίο και είναι πλήρως αποδε­ κτές αφού εδραιώνονται χρονολογικά, αλλά στην τηλεοπτική οθόνη έδιναν την εντύπωση λίθων ατάκτων ερριμμένων, σαν έ ­ να παράταιρο και εκτός ε ­ ποχής μωσαϊκό. Ακόμη χειρότερα ήταν τα πράγματα στο «Πηγάδι», που και πιο αφαιρετικό εί­ ναι και συμβολικό και πιο «σκοτεινό», άρα δυσκολό­ τερο. Στα τηλεοπτικά κομμάτια που κάλυψαν το μέρος αυτό του βιβλίου, όπως ήταν αναμενόμενο, εξαφανί­ στηκε ο λόγος-παραληρηματική σκέψη του συγγρα­ φέα, χωρίς όμως ν' αντικατασταθεί από την αντίστοιχη εικονική ευγλωττία. Δηλαδή (λόγω ένδειας της παρα­ γωγής;) αποβλήθηκε και κάθε διάθεση να αντιμετωπι­ στεί εικονικά, τουλάχιστον, το εφιαλτικό-μεταφορικό περιβάλλον του κομματιού. Και τι έμεινε; Από μια γε­ ρή λογοτεχνική οντότητα ένας σκελετός, που αντί να δημιουργεί κάποιο μεταφυσικό δέος, έφερνε αβίαστο γέλιο. θαυμασμό και απορία, και πάλι από την ανάποδη, κοντρόλ

προκάλεσε και η διανομή τω ν δύο πρώτων μερών του συνόλου. Και πάλι η σκηνοθετική αμηχανία καΓ τέφ υγε σε λύσεις πέρα για πέρα λάθος. Η υπερρεα­ λιστική έξαψη του ήρωα του «Φύλλου» δεν μπόρεσε να σκάψει ούτε μια κίνηση μυών στο πρόσωπο του πρωταγωνιστή, ενώ στο «Πηγάδι» η ωραία κόμη του κεντρικού προσώπου συναγωνιζόταν αντιστρόφως τη ν ερμηνευτική του αταραξία, πόσο μάλλον τη σχεδόν κωμική παρουσία της κοπέλας-σημαντικότατου προσώπου στο βιβλίο. Αλλο τόσο απαράδεκτη θα έπρεπε να κριθεί η σεναριογραφική δουλειά, απ' όπου φυσικά ξεκινούν ό­ λα. Η σχηματικότητα, η αυθαιρεσία, η απαράδε­ κτη αφέλεια δούλεψαν καλά για το αποκαρδιω­ τικό αποτέλεσμα. Α π οτέλεσ μα που θα μπορούσε να συγκριθεί με μια όπερα χωρίς μου­ σική, ένα ποίημα χωρίς λέξεις, ένα θεατρικό έρ­ γο χωρίς κείμενο και η­ θοποιούς. Και εδώ υπει­ σέρχεται η υπέρτατη α­ πορία: Για ποιο λόγο αποφασίστηκε η πραγμα­ τοπ οίηση α υτο ύ το υ σχεδίου, χωρίς να είναι εξασφαλισμένα όλα τα απαραίτητα εφόδια; Και πόσο ω φ ελεί την παρά­ δοση τη ς γραμματείας μας μια τέτοια μεταχεί­ ριση εν ό ς τόσ ο σημα­ διακού βιβλίου; Μήπως τελικά οι ευθύνες γίνο­ νται πολύ πιο συλλογι­ κές απ' όσο φαίνονται εξαρχής, θέλοντας μ' αυτό να εννοήσω ευθέως και την ευθύνη των δημιουργών; Γιατί δεν πάει άλλο πια. Από τη μια μεριά το πανελλήνιο αυτοϊκανοποιείται με τις γοητευτικές τσιγγανοπούλες, και από την άλ­ λη, ένα σημαντικό βιβλίο παρουσιάζεται σε απειρά­ ριθμες, καινούριες γενιές, σαν αφελές, και ίσως λίγο ακατάληπτο σκαρίφημα, απροσδιόριστων στόχων. Όλα ισοπεδώνονται από τη μετριότητα της τη λ εο ­ πτικής ιδιοτέλειας; Ακόμη και η αγωνία, η ευαισθη­ σία του ίδιου του συγγραφέα; □

τη συνέντευξη πήρε ο ΜΙΖΕΑ ΦΑΤΖ

Ο Ε.Χ. Κάσδαγλης υπήρξε ζωντανό παράδειγμα εκείνης της άποψης που φανατικά υποστηρίζει ότι το βιβλίο αποτελεί αυτό καθαυτό έργο τέχνης. Ο αφανής δημιουργός του κολοφώνα των βιβλίων υπήρξε, σχεδόν για μια πεντηκονταετία, ο μεσάζων ανάμεσα στον τυπογράφο και στον συγγραφέα. Με σίγουρο χέρι και καλαίσθητο μάτι ο Κάσδαγλης γινόταν η γέφυρα ανάμεσα στους τυπογράφους (με προεξέχοντες τους «αγλαότεχνους» αδελφούς Ταρουσόπουλους) και στον Νίκο Καζαντζάκη, τον Παντελή Πρεβελάκη, τον Γιώργο Ζεφέρη, τον Δημήτρη Παπαδίτσα, τον Μίλτο Χαχτούρη και πολλούς άλλους. Ο Αούλης, για τους κοντινούς του, έδινε καθημερινό μάθημα αφανούς καλαισθησίας και αθόρυβου ήθους στους ανθρώπους του βιβλίου. Οι συγγραφείς, οι τυπογράφοι (τουλάχιστον εκείνοι που μεθούσαν ακόμη από το άρωμα της τυπωμένης μελάνης) και οι βιβλιοδέτες έπιναν νερό στο όνομά του. Ρητά ή σιωπηρά ο Φίλιππος βλάχος και τα «Κείμενα», ο Αιμίλιος Καλιακάτσος και η «Ζτιγμή», ο Σταύρος Πετσόπουλος και η «Άγρα» (για να περιοριστούμε στα σημαντικότερα παραδείγματα της δια χειρός τυπογραφίας ή της ευτυχούς διασταύρωσής της με τις σύγχρονες εκτυπωτικές μεθόδους) διασταυρώθηκαν μαζί του. Το ίδιο τελειοθηρικό πάθος όμως τον διαπερνούσε και ως υπεύθυνο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, όπου από το 1966 κλήθηκε να υλοποιήσει το πρόγραμμά του. Μια θητεία που αδιάπτωτα κράτησε ώς τις μέρες μας, με την επταετή διακοπή της δικτατορίας των συνταγματαρχών, πλουτίζοντας την ελληνική βιβλιογραφία με 150 σημαντικά βιβλία* βιβλία που θα ήταν αδιανόητο να αναλάβει ιδιώτης εκδότης, λόγω του υψηλού κόστους παραγωγής και της μακροχρόνιας και χαμηλής απόσβεσης* βιβλία που ανοίγονται σε ένα πλατύ γνωστικό πεδίο: φιλοσοφία, θεωρία της τέχνης, ιστορία, γλωσσολογία, λαογραφία, ανθρωπολογία και κλασική φιλολογία και, φυσικά, λευκώματα - που όλα φέρουν τη βιβλιοτεχνική σφραγίδα του* βιβλία που, πάνω απ' όλα, έκαναν θεσμό τη χορηγία ισχυρών οικονομικών φορέων σε εκδόσεις υποδομής. Με τον Κάσδαγλη ήταν η δεύτερη φορά που συνομιλούσαμε*. Η παρούσα, κατ' ευφημισμόν, συνέντευξη (στο μέτρο που τα ερωτήματα τίθενται εκτός μικροφώνου και συνεπώς δεν απομαγνητοφωνούνται) ανήκει στην ενότητα των συνεντεύξεων που πραγματοποίησα μεταξύ του 1992 και του 1996 για λογαριασμό της Ζτέγης Καλών Τεχνών και Γραμμάτων, αποσπάσματα των οποίων κυκλοφόρησαν υπό μορφή δίσκων ακτίνας στις Φ ω ν έ ς τ η ς Γ ρ α φ ή ς («Αύρα», 1997). Εδώ** ο Κάσδαγλης αυτοβιογραφείται εξ απαλών ονύχων. Αναπολεί με νοσταλγία την παιδική του ηλικία - τόσο τις δύσκολες όσο και τις φωτεινές στιγμές. Μιλάει για την περίοδο της μύησής του στα μυστικά του τυπωμένου χαρτιού πλάι σε σημαντικούς δασκάλους, κυρίως όμως δίνει ένα μάθημα στους νεότερους, υπογραμμίζοντας τη μοναχική περιδιάβασή του στην τυπογραφική τέχνη. Σχολιάζει με διακριτικότητα τη νεοελληνική πραγματικότητα από τη σκοππιά ενός Ο λόγος του, σπειροειδής, εξομολογητικός (αν και κάποιες φορές κρυπτικός), συγκινημένος και συγκινητικός, φανερώνει έναν άνθρωπο που του άρεσε να εργάζεται ομαδικά. Το καλύτερο στεφάνι στη μνήμη του; Να δοθούν τα κίνητρα και οι δυνατότητες στους μαθητές και επιγόνους του να συνεχίσουν το εμπνευσμένο έργο του. Μ.Φ. * Περιοδικό Γήμα(τ. 9,ΣεπτέμΒριος-ΟκτώΒριος 1992) δημοσιεύτηκε η πρώτη συνέντευξη. ** Ο μονόλογος αυτός καταγράφηκε στις 15 Ιουνίου 1995 στο σπίτι του Κάσδαγλη. ι^ι©-------- — ---------------------------------------------------------------------------- συνέντευξη

Εμμανουήλ Κάσδαγλης: Βλέπω α υτά τα μηχανή­ ματα ηχογράφ ησ ης και θέλω να σας πω μια μικρή ιστορία που έχει σχέση μ ε το ν ήχο και με τη ν ποι­ ό τη τα τη ς φω νής. Πριν από καμιά τριαντα π εντα ριά χρόνια, βρισκόμουνα στο Λονδίνο και μου ζή­ τη σ α ν από τ ο BBC να κάνω μια εκπ ο μ π ή σ τη ν «Ελληνική Ώρα». Και πήγα στο στούντιο. Νομίζω ήτα ν η πρώ τη φ ο ­ ρά που είχα να κάνω μ ε τέ το ιο υ είδ ο υ ς μ ηχανή­ ματα και ανθρώπους. Στην αρχή μ ’ έβ αλαν να μι­ λήσω σε έναν Ά γγλο ειδικό για να μετρήσο υν τη ν έντα ση τη ς φ ω νής για να ρυθμίσουν τα μηχανήματά τους. Α υτός, αφού μ ’ ά κουσε για ένα λεπ τό, μου λέει: «Μήπως έ χ ε τε σχέση με τ η Ρόδο;». Λέω: «Προσωπικά δ εν έχω σχέση μ ε τη Ρόδο, αλλά θε­ ω ρείτα ι πως είνα ι η π α τρίδα μου δ ιό τι η μ η τέρ α μου γ εν ν ή θ η κ ε εκεί». Μου λ έει: « Έ χ ετε κανένα ν αδελφό στη Ρόδο;». Λέω: «Ναι, έχω. Πού το ξ έ ρ ε ­ τε, το ν έ χ ε τε γνωρίσει;». Μου λ έει: «Από το ν ήχο συνέντευξη

τ η ς φ ω νής σα ς κατά λαβ α πω ς έ χ ε τε ένα ν α δ ελ ­ φό». Είχε κάνα χρόνο που είχε φ ύ γ ει από τη Ρό­ δο, είχε γνωρίσει το ν α δελφ ό μου και από το ν ήχο τη ς φωνής, γνώ ρισε πως μπορεί και να είμασ τε α­ δ έλ φ ια . Μ ου έκ α ν ε κ α τά π λ η ξη α υ τό τ ο π ρά γμα γ ια τί δ εν είχ ε ά λλους λόγ ο υ ς, ο ύ τε ή ξε ρ ε πολλά π ρά γματα ο ύ τε για το ν α δελ φ ό μου ο ύ τε και για μ ένα , α λλ ά ε ίχ ε τό σ η ευα ισ θησ ία σ το υ ς ή χ ο υ ς που μπόρεσε να επισημάνει τη συγγένεια από μια ομ ο ιό τητα ηχητική. Απ ό π ού ν ’ α ρχίσ ω τώ ρ α ; Γ ε ν ν ή θ η κ α τ ο 1924 σ τον Πειραιά. Ε κεί έμ εν α ν τ ό τ ε οι γ ο ν είς μου με τη ν κατά δύο χρόνια μεγ α λύ τερ η α δελφ ή μου. Η η μ ε ρ ο μ η ν ία τ η ς γ έν ν η σ ή ς μου, 1924, σ ημα ίνει δύ ο χ ρόνια μ ετά τη Μ ικρασ ιατική Κ α τασ τροφ ήείναι η χρονιά που καθιερώ νεται το Μ έγα Η μερο­ λ ό γ ιο και η δ η μ ο κ ρ α τία σ τη ν Ε λλά δα. Α υ τά τα δύο σ υμβάντα θεω ρώ καλό σ ημάδι γ ια μένα και για τ η μετέπ ειτα ζωή μου. Αλλά βέβαια, ενώ θεω-

■41©

ρούσ α μ ε πως όσα συνέβησαν μια δ εκ α ετία πριν λ ό κ λ η ρ η πόλη όπου ζούσ α και ουσ ια σ τικά ε κ ε ί ήτα ν π άρα πολύ παλιά, δηλαδή αναγόμενα σε μια θ υμά μα ι τ ις π ρ ώ τες εντυ π ώ σ εις τ η ς ζω ής μου, μυθική εποχή, σιγά-σιγά, άρχισα να α ντιλαμβάνο­ κ α τέσ τρ εψ ε ο λ ό τελ α τη ν πόλη τη ς Κω, σε τέτο ιο μαι ό τι ή τα ν πάρα πολύ κο ντά και ειλικρινά ξα φ ­ β α θμό που δ εν έ μ ε ιν ε τίπ ο τα ό ρ θ ιο να θ υ μ ίζει νια ζόμου ν με το γ ε γ ο ν ό ς ό τι ο Π ρώ το ς Π ό λεμ ο ς πω ς υ π ή ρ ξε κά π ο τε μια πόλη μ ε δ έκ α χ ιλ ιά δ ες είχ ε τελ ειώ σ ει μόλις έ ξι χρόνια πριν από τη χ ρ ο ­ κατοίκους, μια πόλη ακμαία. νιά που γεννήθηκα. Και, θυμάμαι ένα α νάλογο πε­ Βέβαια, ξα ναγύρισ α σ την Κω, και γύρισα π ολλές ριστατικό. Ό τα ν τ α παιδιά μας ήτα ν μικρά, τα πή­ φ ο ρ ές για μικρά χρονικά διαστήματα. Το δικό μας γ α ιν ε η γυ ν α ίκ α μου - γ ια τί εδ ώ μ έν α μ ε πάντα, σπίτι ήτα ν απομονω μένο, γ ερ ά χ τισ μέν ο και δεν στην Καβαλότι 17 - τα πήγαινε περίπ ατο γύρω ε ­ έπ εσ ε με το σεισμό. Επειδή όμω ς δίπλα, ακριβώ ς κεί, σ του Φιλιπάππου, ε ις το Θ έα τρ ο το υ Δ ιονύ­ δίπλα, οι Ιτα λ ο ί είχα ν κάνει πριν από το σεισμό, σου, εις τα π ερί τη ν Ακρόπολη μέρη και το υ ς ε ξη ­ γύρω στο ‘30 υποθέτω, το Ιταλικό διοικητήριο, το γ ο ύ σ ε κιό λ α ς τ ι είνα ι α υ τά . Τ ο υ ς έ λ ε γ ε γ ια τη ν οποίο ή τα ν ένα κράμα ιταλικώ ν ρυθμώ ν, ένα παΑκρόπολη πως ε κ εί «ήταν κάτι αρχαίοι άνθρωποι» σ τίς ρυθμώ ν α να γεννησ ια κώ ν, τ ο υ ς εν ο χ λο ύ σ ε και τα σ χετικά . Και τ η ς λ έ ε ι η μ εγ α λύ τερ η κόρη α υτό το σπίτι τ ο οποίο σήμερα θα τ ο λ έγ α μ ε νεο­ μου τό τε : «Μαμά, ή τα ν τ ό τ ε που λ έ τε για τη ν κα­ κλασικό. Και ενώ ήτα ν θεό γ ερ ο και είχε πρόσφα­ τοχή;». Τόσο και τα παιδιά είχα ν π άθει α υτό που τα ανακαινιστεί - ήτα ν και αντι-σεισμικό επιπλέον παθαίνουμε όλοι μας, νομίζουν ότι κάτι που συνέ­ - το κα τεδ ά φ ισ α ν εν ψ υχρώ για να μην εν ο χ λ εί βη πριν από δέκα χρόνια, ή και λ ιγό τερο , είναι κά­ τη ν α τμόσφ αιρα που ήθελα ν να δώ σουν σε α υτό τ ι μυθ ικό . Π ρ ο χ θ ές , μ ε τ ο θ ά να το το υ Γιώ ρ γο υ το αιγαιοπελαγίτικο νησί. Καλοί α ρχιτέκτονες, δεν το υ Σαββίδ η, πόσο χρονώ ν είναι, μ ε ρώ τησ ε κά­ μπορώ να πω, έκανα ν καλή π ο λ εοδομία - καμία ποιος· το υ λέω: ε ξή ν τα έξι. «Α, σχέση με α υτό που ή τα ν πριν νέος», μου κάνει. Είναι σ χ ετι­ η Κω ς και μ ε α υ τό που έ γ ιν ε κά ό λ ’ αυτά τ α π ράγματα. σήμερα. Σ ήμερα φυσικά έχουν Το όνομα Κάσδαγλης είναι Σ α ς έ λ ε γ α ό τι γ ε ν ν ή θ η κ α τ ο α λ λ ά ξε ι ά ρ δ η ν τ α π ρ ά γ μ α τα καθαρά μικραοιατικό, σημαίνει 1924. Σα ς επ αναλαμ βάνω , ε ί­ λόγω τουρισμού. «ο καταγόμενος από το μα σ τε πολύ κοντά στη Μ ικρα­ Θα ήθελα όμω ς, να σας έλεγ α Κασδάγ», το περίφημο Βουνό της σιατική Κατασ τροφή που τό σ ο δ υ ο λ ό γ ια γ ια τ ο υ ς γ ο ν ε ίς Τροίας. Και νομίζω, δεν έχω σ η μ ά δ ε ψ ε κι α κ ό μ α έ χ ε ι τ α μου. Ο π α τέρα ς μου γεν ν ή θ η ­ εξακριβωθεί αν αυτό είναι μυθικό χ νά ρ ια τ η ς σ τη ν ε ο ε λ λ η ν ικ ή κε στην Κω. Αλλά η οικογένειά Π*Χ€1 σχέση μ' αυτό που ανέφερε ζω ή. Το 1930 γ ίν ε τ α ι η π ε ρ ί­ το υ ήτα ν από τη ν Ανατολή. Το στην Α ιο λ ικ ή γ η ο Βενέζης φ ημη κρίση. Ανα γκα ζό μ α σ τε, όνομα Κάσδαγλης είναι καθα­ κι εμ είς θύμα τα τη ς κρίσης - ο ρ ά μικρα σ ιατικό , σ ημα ίνει «ο π α τέρ α ς μ ου ή τα ν έμ π ο ρ ο ς , κ ατα γόμενος από το Κασδάγ», ε ίχ ε και π λοία· και α ν α γ κ ά ζ ε τα ι να φ ύ γ ε ι μ έσ α το περίφ ημο βουνό τη ς Τροίας. Και νομίζω, δεν σ τη ν κρίσ η α υ τή , δ ιό τι ή θ ε λ ε να ε ίνα ι έ ν τιμ ο ς , έχω εξακριβώ σει αν αυτό είναι μυθικό ή έχ ει σχέ­ πράγμα ασυνήθιστο για τη ν εποχή αυτή, και ή θ ε­ ση μ ’ α υτό που α νέφ ερ ε στην Αιολική γη ο Βενέλ ε να εξο φ λή σ ει όλο υ ς το υ ς λογαριασμούς και να ζης. Το Κασδάγ είναι ένα βουνό με α ρ κούδες που τα κτοπ ο ιή σ ει ό λ ες τ ις ε κ κ ρ ε μ ό τη τε ς που είχε, α­ ασκεί μεγά λη γοη τεία σε όσους έχουν πάει ή, τ έ ­ ντί τα συνήθη που κάνουν οι έμποροι, και να απολ ο ς π ά ντω ν, κ α τά γ ο ν τα ι από κ ει. Ξ έρω π ω ς ο τρ α β η χ τεί στην, ας πούμε, πατρίδα μας, στα Δω ­ π αππούς μου ή τα ν από τ ο Τσ εσ μέ. Έ να μ έρ ο ς δεκάνησα. π ολύ κ ο ν τά σ τη Σ μ ύ ρ ν η , α π έν α ν τι από τ η Χίο. Π ήγα με πρώ τα στην Κω που ήτα ν ο μ εγ ά λο ς το υ Ενδιάμεσος στα θμός είναι τα Βούρλα, το εξοχ ικό α δελφός. Δ ούλεψ ε εκ εί μαζί το υ μερικά χρόνια κι μ έρος, η πατρίδα, το αγαπημένο μ έρ ος το υ Σεφέαπό κει ξεσπ ιτω νόμαστε πάλι, για τί τ ο 1933 γ ίν ε ­ ρη. Π ρέπ ει να είναι κανα-δυό ώ ρες απόσταση α­ τα ι έν α ς μ εγά λο ς σεισμός. Ή ταν τρ ε ις και τ έ τα ρ ­ πό τη Σμύρνη αλλά δεν έχω πάει. Στη Σμύρνη πή­ το το βράδυ, 6,2 τ η ς κλίμακας Ρίχτερ (από τ ό τ ε έ­ γ α αλλά στο Τσεσμέ δεν αξιώ θηκα να πάω. χω αποκτήσει μια ευαισθησία στο να αισθάνομαι Η γιαγιά μου, από τη ν π λευρά το υ πα τέρα μου, ή­ α κόμα και το ν πιο παραμικρό σεισμό). Το φ οβερ ό τα ν από τ α Μ ούγλα, πρω τεύουσα εν ό ς νομού εκ εί όμω ς ή τα ν ό τι ο σεισμός α υ τό ς μ ετέ τρ ε ψ ε μια ο­ πέρα, κοντά στα παράλια τη ς Μ ικρός Ασίας. Τυπι-

m-

ιέντευξη

π έλα ς από αστικό σπίτι που ζούσ ε σε ένα κέντρο κά μικρασιατική οικογένεια, η οποία ό μω ς δ εν εί­ κοσμοπολίτικο όπως ήτα ν τ ό τε η Α λεξά νδρεια. Εί­ χ ε τ ο στίγμα τ η ς προσφυγιάς, το οποίο σ ημαδεύ­ χ ε βγ ά λ ει μια γα λλική σχολή. Ο π α τέρ α ς μου ή ­ ει πολύ άσχημα τ η ς ανθρώπους, γιατί, όπως σας τα ν π ολύγλω σσ ος γιατί, όπως είπα, είχα ν φ ύ γ ει π ολλά χ ρ ό ­ σ α ς είπ α , ό τα ν π ή γ α ιν ε σ τη νια πριν από τη Μ ικρασιαστιΣ μ ύ ρ ν η π ή γ α ιν ε σ ’ έν α σ χ ο ­ κή Κ α τα σ τρ ο φ ή . Ή δ η ο τ ά ­ λ ε ίο όπου τα το υ ρ κ ικ ά δ ιδ ά ­ φ ος το υ παππού μου βρίσκε­ σ κ ο ν τα ν ω ς κ ύ ρ ια γ λ ώ σ σ α . τ α ι σ τη ν Κω απ ό τ ο 1 8 98. Μετά, στη Ροβ έρτειο ήτα ν στα Ό μω ς, παρά τα ύ τα , η Μικραα γγλικά η διδασκαλία και στη σία, δ εν ξέ ρ ω , μο υ φ α ίν ετα ι Λωζάνη το πανεπιστήμιο ήτα ν πως βρίσκεται στο αίμα μας. γαλλόφω νο. Ο π α τέρ α ς μου σ π ούδασ ε Κ α τά τ ο δ ιά σ τη μ α το υ Π ρώ ­ σ τη Σ μ ύ ρ ν η . Έ β γ α λ ε τ ο δ η ­ το υ Π α γκοσ μίου Π ολ έμ ο υ , ε ­ μ ο τικό σ χ ο λείο εκ ε ί. Σ το γ υ ­ ξ ο ρ ίσ τ η κ ε από τ ο υ ς Σ υ μ μ ά ­ μνάσ ιο το ν έ σ τε ιλ α ν ε ις τη ν χ ους ό τα ν οι Ιταλοί, δ εν ξέρ ω Πόλη, στην π ερίφ ημη Ροβέρποια α κρ ιβώ ς χ ρονιά , το ν ε ί­ τειο Σχολή, ελληνοαμερικανιχα ν εξο ρ ίσ ει. Τον σ υνέλα βα ν κό κ ο λέγιο , και από κει π ή γε σ τη ν Α λ ε ξά ν δ ρ ε ια όπ ου π ή ­ στην Ελβετία όπου σπούδασε γα ιν ε μ ε δικά το υ πλοία για ε ­ ο ικο ν ο μ ικ ά σ τη Λω ζάνη. Και μ π ό ρ ιο . Τ ο ν κ α τη γ ό ρ η σ α ν βέβαια, επ ειδή ήτα ν τ ο μικρό­ ψ ευδώ ς ότι εφ όδιαζε γερμα νι­ τ ε ρ ο π α ιδ ί τ η ς ο ικ ο γ έ ν ε ια ς , κά υποβρύχια και χω ρίς πολύπ ο λ υ π λ η θ ο ύ ς ο ικ ο γ έ ν ε ια ς , πολύ να το εξετά σ ο υ ν - π όλε­ σπούδασε, π ρ ο ο ρ ιζό μ εν ο ς κι Είχε ένα τετράδιο, λοιπόν, ο μ ος ή τα ν - το ν έσ τειλ α ν ε ξ ο ­ α υ τό ς να α σ χ ο λ η θ εί μ ε τ ο ε ­ πατέρας μου και όποτε έβρισκε ρία σ τη ν Ιτα λ ία , όπου έ μ ε ιν ε μ π ό ρ ιο , μ ε τ α ο ικ ο ν ο μ ικ ά δημοτικά τραγούδια, τα μ έχ ρ ι τ ο τ έ λ ο ς τ η ς Κ α το χ ή ς π ρά γμα ασ υ νή θ ισ το , να β γ ά ­ κατέγραφε. Είχα αυτή την απορία: σ τα π ερίχω ρα τ η ς Ν εά π ολης λει κανείς πανεπιστήμιο εκείνο πώς ένας άνθρωπος με ευρωπαϊκή και, βέβ α ια , ε ίχ ε μ ά θ ει καλά το ν καιρό, για να ασχοληθεί α­ παιδεία, χωρίς καμιά εξοικείωοη Ιτα λ ικ ά ε κ ε ίν η τ η ν π ερ ίο δ ο . πλώς μ ε εμ π ο ρ ικ ές και να υ τι­ με ανθρώπους των γραμμάτων, σε Νομίζω πως ή ξε ρ ε και γ ερ μ α ­ λια κές εργασίες. εποχή που εμείς από το σχολείο νικά, γ ια τί συχνά οι δ ο υ λ ειές Η μ η τέρ α μου κ α τα γό τα ν από είχαμε μάθει να αντιπαθούμε τη το υ το ν έφ ερ ν α ν σ τη Γ ερ μ α ­ τη Ρ όδο. Π έρ α σ ε τα εφ η β ικ ά λαϊκή μούσα (γιατί μας τη νία. τη ς χρόνια σ την Α λ εξά ν δ ρ εια δίδασκαν στο σχολείο κατά τρόπο Βέβαια, έχασα μικρός το ν πα­ γ ια τί τα μ ε γ α λ ύ τε ρ α α δ έλ φ ια απαράδεκτο, και έπρεπε σχεδόν τ έ ρ α μ ου κα ι δ ε ν μπ ο ρ ο ύ σ α τ η ς (ή τα ν τ ο μ ικ ρ ό τε ρ ο παιδί να τελειώσω το γυμνάσιο για να να ξέρ ω π ολλά π ρά γμα τα για από δέκα) και ο παππούς μου, καταλάβω τη γοητεία και αυτό όχι το ν ίδιο. Ξέρω ό τι είνα ι έν α ς από τη μητέρα μου, είχαν πάει μέσα από βιβλία, αλλά από του ά νθ ρ ω π ο ς, όπ ω ς θα λ έ γ α μ ε στην Αίγυπτο στο βαμβακεμπόΠολίτη την ανθολογία), να έχει σήμερα - και τό τ ε ήτα ν κάτι το ριο όπου δού λευ α ν όλα το υ τ ’ αυτή την κλίση και να αντιγράφει σπάνιο - Ευρω παίος. Γιατί με α γ ό ρ ια . Κι έ τ σ ι έ ζ η σ ε σ τη ν τη μό ρ φ ω σ η π ου ε ίχ ε π ά ρ ει Α λ εξά ν δ ρ ε ια τ α ε φ η β ικ ά τ η ς τό τ ε , και με τ ις γ λώ σ σ ες που χρόνια. Ό τα ν π α ντρεύτηκε ή ρ ­ ή ξε ρ ε , ή τα ν μ ά λλον ασυνήθι­ θε σ τον Πειραιά, που ή τα ν το σ τη ς παιδείας και νοοτροπίας. Εκείνο που ή ξερ α γρα φ είο το υ π ατέρα μου, ήτα ν το π ρακτορείο το υ από τ ό τ ε αλλά δ εν το καταλάβαινα, ήτα ν μια π ε­ Πειραιά με έδ ρα τη ν Κω, που τη δ ιεύθυνε ο μ εγα ­ ρίεργη λογοτεχνική κλίση - ενώ δεν ήτα ν άνθρω ­ λ ύ τερ ο ς α δ ελ φ ό ς το υ , το ν οποίο α να γνώ ριζε ως πος τω ν γραμμάτω ν. Εντύπωση μου είχε κάνει τ ο π α τέρ α - το ν π έρνα γε 18 χ ρόνια αφού ο π α τέρα ς ενδ ιαφ έρον το υ για τη δημοτική ποίηση. Αντέγρα ­ μου είχε ορφανέψει από πολύ μικρός. φ ε π ο ιήματα δ η μοτικά . Τ ό τε δ εν υπήρχαν ανθοΗ μητέρ α μου είχε τ ις συνήθεις γνώ σ εις μιας κο­ συνέντευξη

πέρασα εγώ εκείνο το Δ εκέμβ ριο, άλλη μεγά λη ι­ λο γ ίες. Οι σ υ λλο γές ά λλω σ τε σ την Κω ή στη Ρό­ στορία. Ό πως και το ν π α τέρα μου το ν είχα ν συλδο, που ήμ α σ τε για ένα διάστημα μ ετά το σεισμό, λάβει ως π ράκτορα τω ν Γερμανώ ν, εμένα με συνέ­ ήτα ν δ υ σ εύ ρ ετες για το υ ς κα το ίκο υ ς τω ν νησιών λαβαν ω ς δοσ ίλ ο γ ο - ότι, τά χα , είχα όπλο και πή­ αυτών. Είχε ένα τετρ ά δ ιο , λοιπόν, ο π α τέρα ς μου γαινα με τσ ολιά δες - και όπλο, σημειώστε, δ εν έ ­ και ό π ο τε έβ ρισ κε δ η μ ο τικά τρ α γ ο ύ δ ια , τα κ α τέ ­ χω δ ει μ έχ ρ ι τώ ρ α στη ζωή μου γ ια τί δ εν έκα να γ ρ α φ ε. Είχα α υτή τη ν απορία: πώ ς έν α ς ά νθρ ω ­ στρατιω τικό. Εκείνα τα χρόνια με συνοπτικές δια­ π ος με ευρω παϊκή παιδεία, χω ρίς καμιά εξο ικείω ­ δικασίες, σε κατα δίκα ζα ν και σε εκτελούσ α ν. Ευ­ ση με ανθρώ π ους τω ν γρα μμάτω ν, σε εποχή που τυ χ ώ ς, χά ρη στην ευ σ τρ ο φ ία μου, κα τά φ ερ α και εμ είς από το σχολείο είχα μ ε μάθει να αντιπ αθού­ γλίτω σ α τ η σύλληψ η και τ η ν τύ χ η που με περίμεμ ε τ η λ α ϊκ ή μ ο ύ σ α (γ ια τί μ α ς τ η δ ίδ α σ κ α ν σ το νε. Δ εν ή μ α σ τε ο ύ τε με το ΕΑΜ, ο ύ τε με τη ν Αρι­ σχολείο κατά τρό π ο απαράδεκτο, και έπ ρεπ ε σχε­ στερά. Ή μασ τε α υτό που λ έν ε εθνικόφ ρονες, πα­ δόν να τελειώ σω το γυμνάσ ιο για να καταλάβω τη τρ ιώ τε ς - δ εν θέλ α μ ε να α νήκουμε σε π α ρ α τά ξεις γ ο η τεία και α υ τό όχι μέσα από βιβλία, αλλά από π ολιτικές. Ο κατά τέσ σ ερ α χρόνια μικρότερος από το υ Π ολίτη τη ν ανθο λογία), να έ χ ει α υ τή τη ν κλί­ μένα α δελφ ός μου, παιδί ακόμα, είχε έντονη δρά ­ ση και να α ντιγρά φ ει π οιήματα. Δυστυχώ ς, δ εν το ση- στα Δόντια της μυλόπετρας α υτά τα περιστατι­ βρήκα α υτό τ ο τετρ ά δ ιο . Χάσαμε το ν π α τέρα μας κά είναι αληθινά που περιγράφει. Τα ’χ ει μυθοποι­ σε μια εποχή που δ εν μα ς επ ιτρεπ ότα ν να πλησιά­ ήσει, βέβαια, αλλά είναι π εριστατικά αληθινά. σ ουμε στα νησιά. Μ ας π ληροφ όρησα ν το θά να τό Εγώ δεν είχα καμία α νά μειξη, η δική μας η παρέα το υ ότα ν πια δ εν είχ α μ ε τη δ υ ν α τό τη τα ο ύ τε να ε ίχ ε μ ε τ α π ν ευ μ α τικ ά α φ ιερ ω θ εί τ ό τ ε . Κ ά ναμε π ά με γ ια να π α ρα σ το ύ μ ε σ τη ν κ η δ εία το υ . Α υ τά σ υγκεντρώ σ εις, μιλούσαμε για το ν Παλαμά, ήμα ­ όλα μου στοίχισαν πάρα πολύ γ ια τί μου ’λειψ ε ο σ τε παιδιά ακόμα. Και είναι η μόνη δρα σ τηριότη­ π α τέρα ς μου σε κρίσιμη εποχή και που ίσως α υτό τα που έχ ει διασω θεί και βιβλιογραφικά. Ο Κατσίβοήθησε - βοήθησε; δ εν ξέρ ω αν είναι η κατά λλη­ μ π α λης, ο ο π οίος ερ χ ό τα ν σ τις σ υ γ κ εν τρ ώ σ εις λη λ έ ξη - στη διαμόρφ ω ση το υ χ α ρ α κτή ρ α μου. μ α ς, τ α έχ ε ι κ α τα γ ρ ά ψ ει στη βιβ λ ιο γ ρ α φ ία το υ . Είναι φ ο βερ ό να μην έχ εις έναν άντρα δίπλα σου. Και ο Σ ικ ελ ια ν ό ς ερ χ ό τα ν και Να σε μπ ά ζει, α ς π ο ύ μ ε, στη εδώ σε α υ τό τ ο σπίτι και σ το ζωή. Αν και έχω τη ν εντύπωση ά λλο που είχ α μ ε στη Χ α ριλά ­ ό τι ο π α τέ ρ α ς μ ου ή τα ν από Και Βέβαια η Κατοχή Βημόρφαβι ου Τ ρ ικού π η, γ ια τί μ ε τ η γ υ ­ το υ ς α νθρ ώ π ους που ή τα ν ε ­ a t μεγάλο Βαθμό το χαρακτήρα ν α ίκ α μ ο υ ε ίμ α σ τε από τ ό τ ε κ τ ό ς π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η τ α ς ό λ η μας και ίσως όλη η νοοτροπία μας μαζί, σ την ίδια π α ρέα. Έ ρ χ ο ­ το υ τη ζωή. Ζούσε σε έναν κό­ να οφείλεται οε αυτά τα δεινά της ντα ν ο Ξενόπουλος, ο Ε λ ύ τη ςσ μο π ου θα τ ο ν έ λ ε γ ε κ α ν έ ­ Κατοχής. Καταλάβαμε την αξία ε ίχ α μ ε π ν ε υ μ α τικ έ ς π α ρ έες , νας, κόσμο τη ς φαντασίας. Πί­ που έχει η ζωή αλλά και την αξία δ ε ν είχ α μ ε π ά ρ ε δ ώ σ ε μ ε τα σ τευ ε στη συγγένεια , π ίσ τευε που έχει η αξιοπρέπεια στα δεινά. τεκ τα ιν ό μ εν α στις αντιστασια­ σε πολλά π ρά γματα κι α υτό ή ­ κ έ ς ο ρ γ α ν ώ σ εις . Ε ίχ α μ ε μια τα ν και η α ιτία τ η ς ο ικ ο ν ο μ ι­ δ ιο ρ α τ ικ ό τ η τ α κ α ι β λ έ π α μ ε κ ής κ α τα σ τρ ο φ ή ς το υ σε μια α υτό που βλέπουν σήμερα οι αριστεροί, πού οδη­ εποχή που ήτα ν κρίσιμα τα π ρά γμ ατα - ξό δ εψ ε τη γ ο ύ σ ε τα π ρ ά γμα τα η κομμ α τικ ή εκ μ ετά λλ ευ σ η . μεγά λη προίκα τη ς μ η τέρ α ς μου για να εξο φ λ ή σ ει Ε μείς με α ξιοπ ρέπ εια ζούσ αμε. Μ ε πίστη σ την ε ­ λογαρια σ μούς ετα ιρικο ύ ς που δ εν ήτα ν δικοί του, λ ευθερία , που τη ν π ερίμενα ω ς κάτι πολύ σπου­ ή τα ν τ η ς ε τα ιρ ία ς . Την ίδια ώ ρα που ο μ ε γ ά λ ο ς δαίο, που θ ’ ά λλα ζε τη ζωή μας. Και βέβαια η Κα­ το υ α δ ελ φ ό ς , το ν οπ οίο θ εω ρ ο ύ σ ε π α τέρ α το υ , με τα χρή μ α τα το υ δικού μου το υ π α τέρα α γό ρ α ­ το χ ή διαμόρφ ω σ ε σε μ εγ ά λο βα θμό το χ α ρ α κτή ­ ρα μα ς και ίσως όλη η νοοτροπ ία μα ς να ο φ είλε­ ζε κ τή μ α τα - δηλαδή, ο π α τέρα ς μου π ήρε όλο το τα ι σ ε α υ τά τ α δ εινά τ η ς Κ α τοχή ς. Κ α τα λά βα με βά ρος τω ν δανειστώ ν τη ς ε τα ιρ εία ς πάνω το υ , ο δ ε μεγ ά λο ς το υ α δ ελ φ ό ς α γό ρ α ζε κ τή μ α τα τα ο ­ τη ν α ξία που έχ ει η ζωή αλλά και τη ν α ξία που έ ­ ποία, έ κ το τε, τα έχουν ακόμα οι σ υ γγενείς το υ . χ ει η α ξιοπ ρέπ εια στα δεινά. Α υτό μα ς είχε δημι­ ο υργήσ ει, σε εμ έν α ειδικά (συν τ η ν απώλεια το υ Τ ε λ ε ιώ ν ε ι η Κ α το χ ή , τ ό τ ε τε λ ε ιώ ν ω κι ε γ ώ τ ι ς σπουδές μου, το 1946. Ζήσαμε και τ α Δ εκεμ β ρια ­ π α τέρα μου), μια νοοτροπία η οποία, ενώ ήμα σ τε ώ ριμοι θα έλεγα , αντί να βγω έξω και να κοιτάζω νά - άλλη φ ρίκη αυτή. Μ ε κίνδυνο προσωπικό το ν _________________________________________________________________________________________συνέντευξη

πώς να θρέψ ω τη ν οικο γένειά, που ή μ ο υ ν τ ο μ ε ­ που κανένα ς δ εν π ισ τεύει σε τίπ οτα ; Ε μείς είμα ­ γ α λ ύ τ ε ρ ο π α ιδ ί από τα α γό ρ ια , π ρ ο τιμ ο ύ σ α να σ τε π αλαιοντολογικά πλέον φαινόμενα. Πιστεύου­ κάθομα ι να διαβάζω π οίηση και να π εριμ ένω το μ ε α κόμα σε α ρ ε τέ ς , οι ο π ο ίες μόν ο ν τ ο γ έλ ιο , φ α ν ερ ό ή κρυφ ό, μπ ορούν να π ροκαλούν σ τους θάνατο αξιοπρεπώς. ανθρώ πους. Β λ έπ ετε τη ν υποκρισία τη ς κα θ η μ ε­ Κ α τό π ιν σ π ο ύ δ α σ α ο ικ ο ν ο μ ικ ά σ τη ν Α ν ω τά τη ρινής μα ς ζω ής. Εσείς οι ν εό τερ ο ι ίσως δεν το κα­ Εμπορική Σχολή. Ε ντο ύ το ις πήγαινα μόνον για ε ­ τα λαβ αίνετε. ξετά σ εις. Επειδή δ εν είχα δικαίω μα να εγγρ ά φ ω στη φιλολογία, που ήτα ν η κλίση μου, αλλά διάλε­ Τι να σας πω τώ ρα, να σας πω για τη ν εθνική εορ­ τή ; Γιατί γιο ρ τά ζο υ μ ε τη ν 28η Οκτω βρίου ω ς μ ε­ ξα τ ις οικονομικές επ ισ τήμες μ ε τη ν ελπίδα ό τι θα μ π ο ρ ο ύ σ α γ ρ η γ ο ρ ό τ ε ρ α να γ ά λη μ έρ α το υ ΟΧΙ; Ποιο ΟΧΙ; Ό τα ν από τ ό τ ε δ ε ν κ ά ν ο υ μ ε ερ γ α σ τώ και να σ υ ν εισ φ έρ ω τίπ ο τ ’ ά λλ ο π αρά να λ έ μ ε για τη ν ο ικο γένεια . Π α ρ ά λ λ η ­ Πώς τώρα εμείς, και μάλιστα αυτά «ναι». Τι μα ς ζητούσ αν οι Ιτα ­ λ α π α ρα κο λο υ θ ο ύ σ α σ το πα­ λ ο ί τ ό τ ε ; Κ ά π οιες βά σ εις γ ια ν επ ισ τή μ ιο τ α μ α θ ή μ α τα το υ μπορέσουμε να επιβιώσουμε; Ζε να έχ ο υ ν ερ είσ μ α τα εν α ν τίο ν Θ εο δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο υ , τω ν ά λ ­ μια εποχή όπου κανένας δεν τω ν Άγγλω ν που είχαν κυριαρ­ λω ν δ η μοτικ ισ τώ ν , το υ Ζακυπιστεύει οε τίποτα; Εμείς είμαστε χήσει στο Αιγαίο. Μα τώ ρα δί­ θηνού και άλλων. ν ο υ μ ε τ ις βάσεις και το υ ς παΌ λη μου η κλίση, θ έλω να υ­ αρετές, οι οποίες μόνον το γέλιο, ρ α κα λούμε, σ το τέ λ ο ς -τέ λ ο ς , πογραμμίσω , και οι α σ χο λίες φανερό ή κρυφό, μπορούν να τ ο υ ς Α μ ε ρ ικ ά ν ο υ ς ν α μ ε ί­ ε κ ε ίν η τ η ν ε π ο χ ή ή τ α ν τ α προκαλούν στους ανθρώπους. νο υ ν ...Μ α ς ζη το ύ ν σ υ νεννόη­ γρά μματα . ση μ ε τ α Σκόπια, μ α ς ζη το ύ ν Ό τα ν συνοδεύα με τ ο ν Σικελιασ υν εν ν ό η σ η μ ε τη ν Α λ β α ν ία νό στις σ υγκεντρώ σεις μας, ε ­ δ εν ξέ ρ ω και τ ι ά λλ ο θα μ α ς π έμενα να μπ ούμε ε μ ε ίς πρώ ­ ζητήσουν, και δ εν κάνουμε τ ί­ το ι από τη ν π ό ρτα - πηγα ίνα ­ π ο τ’ ά λλο, π αρά να λ έ μ ε ναι. με τ ό τ ε στο φ ρο ντισ τή ριο το υ Τώ ρα τ ι σχέση μπ ορεί να έχ ει Η λία Κρίσπ η, γ ω ν ία Μ α σ σ α ­ α υ τό το καθημερ ινό «ναι» τη ς λ ία ς και Σ ό λ ω ν ο ς , γ ια τ ί σ το π ολιτικής ηγεσ ίας με το ΟΧΙ, το οποίο γιορ τά ζου­ σπίτι δεν χωρούσαν πολλοί. Μ έχρι που αρρώστημ ε π ανηγυρικά κάθε χρόνο, δεν μπορώ να τ ο κα­ σ ε κα ι έπ α ψ ε να έ ρ χ ε τ α ι κα ι μ α ς έ σ τ ε ιλ ε έ ν α ταλάβω. γ ρά μμα - είχε μια από τις συνήθεις κρίσεις μ ε υ­ Σ ή μ ερ α είμ α σ τε τίπ οτα λ ιγ ό τερ ο από ένα π ρ ο τε­ ψηλή πίεση και δ εν ερ χ ό τα ν - που έγ ρ α φ ε : «Κα­ κτο ρ ά το τη ς Ευρώ πης ή τη ς Α μερικής; Π ό τε ο έ ­ λά είνα ι τα π νευ μ α τικά α λλά σ κ εφ θ είτε τ ο υ ς αν­ ν ας, π ό τε ο ά λλ ο ς, πηγα ίνουν σ την Α μ ερ ικ ή και θρώ πους που είναι στις φ υ λ α κ ές και κ ο ιτά ξτε να π αίρνουν το χρίσμα για να ’ρθουν εδώ υπ ερήφ α ­ κ ά ν ετε και κάτι για το υ ς α νθρώ π ους που υπ ο φ έ­ νοι ό τι έχ ο υ ν και τη ν εμπ ισ τοσ ύνη τω ν Α μ ερ ικ α ­ ρουν». Αλλά επ ειδή υπ οφ έρα με κι εμ είς, το υ λά χι­ νών και να μας καθίσουν στο σβέρκο. Και δυσ τυ­ στον από τη ν πείνα, δ εν αισθανόμασταν ό τι ή μ α ­ χώ ς και οι Α ρισ τεροί μά ς έχουν απογοητεύσει. Κι σ τε και π ρο νο μ ιο ύ χο ι - απ λώ ς επ ιζο ύ σ α μ ε κ ο υ ­ εδώ π ραγματικά σκέφ τομα ι το ν πόνο τω ν ανθρώ ­ τσ ά στραβά. Η Κα τοχή π άντω ς μα ς δ ιαμόρφ ω σ ε πων που θυσιάστηκαν ουσιαστικά και όλη το υ ς τη π ραγματικά και μα ς έδω σ ε α υ τές τις α ξίε ς μ ε τις ζωή υπ ηρέτησ αν μια ιδ εολογία , η οποία απεδείοπ οίες δ εν μπ ο ρο ύ μ ε π λέον σ ή μ ερα να ζήσ ο υ μ ε χθη τελ ικ ά μια πλάνη. Ε μείς το υ λ ά χισ το ν είχα με σ’ αυτή τη ν εποχή. Εδώ θέλω να κατα λήξω : ο κό­ τη ν αίσθηση ότι η Α ρισ τερά δεν οδηγείται π ουθε­ σ μος σ τον οποίο ζή σ αμ ε ε μ είς, μια Ελλάδα, που νά. Π λησιάσαμε τη ν α ρισ τερ ά σ την Κατοχή, συμ­ παρά τη ν ύπ αρξη κάποιας βιομηχανίας, κατά βά­ φ ιλιω θήκα με μαζί, α γω νισ τήκα με μαζί στη δικτα ­ ση ήτα ν α γρ ο τική . Κι α υ τέ ς οι μ υ θ ικές σ υνθήκες το ρ ία για να κάνουμε τι; Για να υποστούμε και ε ­ που βιώσαμε παιδιά, κι όχι μόνο παιδιά, αλλά πα­ κεί διω γμούς, απολύσεις, εξευ τελισ μ ο ύ ς. ν τρ εμ έν ο ι α κόμα (με τη γυ ναίκα μου π α ντρ ευ τή ­ Εμένα με συνέλαβαν έξω από το Π ολυτεχνείο ε γ ­ καμε πολύ νέοι) χάθηκαν ανεπ ιστρεπτί. Πώς τώ ρα χ ε ιρ ισ μ έν ο σ τα μ ά τια και μ ε χτύπ ησ α ν. Απορώ εμ είς, και μά λισ τα α υ τά τα χρό νια τα τε λ ε υ τα ία , πώς δ εν τυφ λώ θηκα με α υτή τη ν ιστορία. Σώθηνα μπ ορέσ ουμ ε να επ ιβιώσουμε; Σ ε μια επ οχή ό­

στην οποία θέλουν να δώσουν και επιστημονική ε­ κα ω ς από τύ χ η , πάλι διό τι πριν εξα κριβ ώ σ ουν τι π ίφαση, όπου υπ οσ τηρ ίζου ν ό τι ο υ δ έπ ο τε έγ ιν ε είμασ τε, μα ς άφησαν με τη ν μεσολάβηση, ε ξ ου ­ τ ο Ο λοκ α ύ τω μ α , ό τι είνα ι ε φ εύ ρ η μ α το υ Σιω νι­ ρανού, μιας κυρίας, που έτυ χ ε να γνω ρίζει το ν δι­ σ μ ο ύ - σαν να α να λήφ θηκα ν α υ τά τα έ ξ ι εκ α το μ ­ ευθυντή τη ς αστυνομίας, το ν Δασκαλόπουλο. Την μ ύρια σ το υ ς ο υ ρ α ν ο ύ ς χ ω ρ ίς να ξέ ρ ε ι κα νένα ς ίδια η μ έρ α είχε δ η μ οσ ιευθεί δήλω ση στις ε φ η μ ε ­ πώς έγινε. ρ ίδ ες σ υ μ π α ράσ τασ η ς τω ν φ ο ιτη τώ ν που είχα ν Το ψ εύδος, η δ η μοκρα τία , η ανθρω πιστική βο ή­ κατα λάβει τη Νομική Σχολή. Εμείς ήμ α σ τε στο α­ θεια είναι α υτό που λ έει κάπου ο Ελύτης «όπου απ έν α ντι βιβλιο π ω λείο , σ τη ν «Ενδοχώ ρα», μ ε το κούς “τ ά ξ η ” / ανθρώπινο κρ έα ς μυρίζει». Τι να πι­ μ α κα ρίτη το ν Μ ο σχονά και π α ρ α κ ο λο υ θ ο ύ σ α μ ε σ τέψ ουμε; Μ ας μ έν ει η λ ο γ ο ­ πριν γ ίν ε ι η έ φ ο δ ο ς , και ε κ ε ί τεχ ν ία . Και ποια λ ο γ ο τεχ ν ία ; μ ε συνέλα βα ν μαζί το ν μ α κα ­ Έ ρχονται τώ ρα οι θεω ρίες πε­ ρίτη το ν Μοσχονά και με έναν θυμάμαι παιδί που έγραφα rare ρί λ ο γ ο τεχ ν ία ς και μιλά νε για Γεω ργιάδη, ο οποίος είναι τώ ­ στη «Διάπλαση των Παίδων» και εκ α τό π ρά γματα ά σ χετα - θεω ­ ρα β ιβ λ ιο π ώ λ η ς σ τη Λ ε υ κ ω ­ ζητούσα οδηγίες πώς γράφεται ρ ητικές μόδες. Και πού είναι η σία. Τη δ ή λω σ η σ υ μ π α ρ ά τα ένα γράμμα* όχι τι γράφεις σε ένα π οίησ η; Η π οίησ η δ ια φ ε ύ γ ε ι σης σ το υ ς φ ο ιτ η τέ ς τη ν υπ έ­ γράμμα, αλλά ποια civai η α π ’ ό λ α α υ τά τ α π ρ ά γ μ α τα . γρα φ α ν η γυναίκα μου και ο α­ αρχιτεκτονική του γράμματος, η Μ πορεί να σου ανα λύουνε για δ ε λ φ ό ς μο υ , μ α ζί μ ε ά λ λ ο υ ς οπτική, αυτό που λέμε σήμερα το έναν μέτριο ποιητή και να σου τέσ σ ερ ις. Και λίγα βήματα, λί­ lay out. Πώς αρχίζεις, πώς λ έ ν ε ε κ α τ ό θ ε ω ρ ίε ς και σ το γ α τετρ ά γ ω ν α π αρακάτω από τελειώνεις - ήταν πρωτοφανές για μ ε τ α ξ ύ να μ η ν έ χ ε ις τ η ν α ί­ ένα παιδί να μη γράφει όπου Βρει τη Νομική Σχολή είχαν συλλάσθηση ό τι έχ ει να σου πει κά­ αλλά να θέλει να έχει κανόνες, να βει, κ α τά σ ύμπ τω σ η βέ βα ια , έχει έναν οδηγό πώς να γράφει, τη τι, ένα στίχο, μια λ έ ξη που να το ν Γ ιάγκο το ν Π εσματζόγλου, γραφή όχι το περιεχόμενο της σου α νοίξει έναν ορίζοντα. ο οποίος συνυπ έγρα φ ε τη δή­ γραφής Πάντα αγαπούσα τα βιβλία με λωση, ή τα ν ο τρ ίτο ς . Τον συ­ ένα πάθος που ξεπ ερνούσ ε τα νέλ α β α ν α κριβώ ς ω ς ύποπτο, ό ρ ια τ η ς α ν ά γ ν ω σ η ς - τ ο β ι­ εν ώ ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί χ ε π ά ει βλίο όχι μόνο για τη ν ανάγνω ­ στου καθηγητή το υ Αλιβιζάτου ση α λλά και ω ς α φή, ω ς αίσθηση, ω ς μυρω διά , - η γ υ ν α ίκ α το υ Α λ ιβ ιζά το υ ή τα ν η α δ ελ φ ή το υ ω ς τυπ ο γ ρ α φ ία . Βέβαια, πά ντα μ ε βα σ ά νιζε μια Θ εοτοκά - για να μιλήσουν για τα φ λέγο ντα θέμα ­ μανία τελ ειο θ η ρ ία ς . Θ υμά μαι παιδί που έγ ρ α φ α τα , α λλά δ εν ε ίχ ε καμιά σχέση με τη ν ε ξέ γ ε ρ σ η τ ό τ ε στη «Διάπλαση τω ν Παίδων» και ζητούσα ο­ τ η ς Ν ο μ ική ς Σχο λή ς. Α λλά ά ντε να τ ο υ ς σ είσ εις δ η γ ίες πώς γ ρ ά φ ετα ι ένα γ ρ ά μ μ α - όχι τι γ ρ ά φ εις ότι εμ ε ίς που βρισκόμαστε εκ εί για συμπαράστα­ σε ένα γ ρά μμα , αλλά ποια είνα ι η α ρ χιτεκτονική ση δεν είχ α μ ε καμιά σχέση μ ε τ ο υ ς ο ρ γ α νω τές . το υ γ ρ ά μμα τος, η οπτική, α υτό που λ έμ ε σήμερα Εμείς π ήγα με απλώς για τί η κόρη μας ήτα ν μέσα το lay out. Π ώ ς α ρ χίζεις, πώ ς τελ ειώ ν εις - ήτα ν και είχε διαβήτη και ανησυχούσαμε και για να ’μα­ π ρ ω το φ α ν ές γ ια έν α π α ιδί να μη γ ρ ά φ ε ι όπου σ τέ κο ντά τη ς , και βέβαια, γ ια τί μα ς σ υγκινούσ ε βρ ει α λλά να θ έλ ει να έχ ει κανόνες, να έχ ει έναν να είμασ τε κοντά σ τους φ ο ιτη τές. ο δη γ ό πώ ς να γ ρ ά φ ει, τη γ ρ α φ ή όχι το π ερ ιεχό­ Υ π οφ έρα με σε α υτή τη δ εύ τερ η «Κατοχή» τη ς δι­ μενο τ η ς γρα φ ής. Αυτό, εκ τω ν υστέρων, κατάλα­ κτα το ρ ία ς και πάλι π εριμ ένα μ ε ό τι τα δ ιδ άγμ α τα βα ό τι είνα ι μια λ ό ξα , αν θ έλ ετε, που ο δ η γ εί κα ­ α υτά θα μ α ς φ έρ ο υ ν σε έν α κ α λ ύ τερ ο δ ρ ό μ ο ε ­ τευ θ εία ν στην επ ιμέλεια βιβλίων με ένα πια πάθος θνικής ομοψ υχίας. Δυσ τυχώ ς πάλι δ ιαψ ευστήκαπου ξεφ εύ γ ει από τη λογική. Βέβαια, με το βιβλίο μ ε και η σ η μερινή κατά στα ση θα έλ ε γ α ό τι είναι ασχολήθηκα μάλλον συμπτωματικά. χ ειρ ό τε ρ η από εκ είν η που αφ ή σ αμ ε πριν από τη Ε κείνο το ν καιρό (μ ετά από μια α π οτυχημένη ε ­ δικτα το ρία. Βέβαια, η κρίση α υτή, το κατα λαβ αί­ γκατάστασή μου το 1947 στο ν εό τευ κ το υποκατά­ νω, είναι παγκόσμια. Αυ τό όμω ς δ εν μας παρηγοσ τη μ α τ η ς Ε θνικής Τ ρ α π έζη ς Ρ όδου) α να ζη τώ ­ ρεί. Έ χο υ μ ε φ τά σει π λέον στο μη π εραιτέρω . Τώ­ ν τα ς μανιω δώς μέσα επιβιώσεως, αφού οι μισθοί ρα α μφ ισ β ητούνε κάτι που τ ο είδ α μ ε με τα μάτια τό τ ε μ ό λ ις και έφ τα ν α ν γ ια να ζήσ ει κ α ν είς ένα μας: να αμφισβητούνε τ ο Ο λοκαύτω μα - θα το ξ έ ­ ρ ε τε , βέβα ια , ό τι υπ ά ρχει σ υ γ γ ρ α φ ικ ή εργ α σ ία δ εκ α π εν θ ή μ ερ ο , και ό τα ν λ έ μ ε να ζήσ ει, εννοώ

m-

συνέντευξη

κ υ ρ ιο λ εκ τικ ά να ε ξα σ φ α λ ίζε ι τη δ ια τρ ο φ ή το υ . Κ α τα λ α β α ίν ετε λοιπ όν μ ε τ ι αγω νία α να ζητούσ α δεύ τερ η , τρ ίτη δουλειά. Και καθώ ς εκείνο το ν και­ ρό ήδη είχα μ ε ενάμισι χρόνο π α ντρεμένοι και φά­ ν ηκε το π ρώ το παιδί, τρ ο μ ά ξα μ ε πώς θα τα βγά­ λ ο υ μ ε π έρα και μ ’ ένα παιδί. Α λ λ ’ α π εδ είχθ η ό τι το κάθε παιδί μά ς έ φ ε ρ ν ε νέα μέσα και βελτίω νε τη ν οικονομική μα ς κατάσταση. Τότε, πριν α κόμα π αρουσιαστεί το παιδί, έν α ς συ­ ν ά δ ελφ ό ς μου ή θ ελε, όχι ο ίδιος αλλά έν α ς φ ίλος του, να μετα φ ράσ ω ένα βιβλίο για τη χριστιανική δημοκρα τία εν ό ς Ά γγλου, ά λ λ ο τε υπ ουργού, το υ Στάνφ ορντ-Κ ριπ ς νομίζω. Η γυ ναίκα μου από πο­ λύ ν έα είχ ε α σ χο λη θ εί και μ ε παιδική λο γ ο τεχ ν ία και είχ ε βγά λει και σ χετικά βιβλία, είχε δ ημοσ ιεύ­ σ ει μ ε τ α φ ρ ά σ ε ις ε κ ε ίν ο τ ο ν κ α ιρ ό σ τη « Ν έα Εστία», όπω ς Το κόκκινο πουλάρι το υ Στάινμπ εκ. Ο φ ίλ ο ς α υ τό ς μου ζή τη σ ε να τ ο μ ετα φ ρ ά σ ει ε ­ κείνη τ ο βιβλίο. Ό τα ν το ολοκλήρω σ ε, τέ θ η κ ε το θέμα πώς θα τυ π ω θ εί τ ο βιβλίο- π οιος θα το επιμεληθεί. Εγώ π ά ντο τε είχα α υ τή τη μοίρα: να ε ί­ μαι ο άνθρω π ος που σε όλα απ αντάει- η ανάγκη με είχ ε κά νει δ η λα δ ή . Και τ ο α νέλα βα , γν ω ρ ίζο ­

ν τα ς μόνον δύο τύ π ο υ ς τυπ ογρα φ ικώ ν χ α ρ α κτή ­ ρω ν. Α λ λ ά τ ό τ ε γ ια π ρ ώ τη φ ο ρ ά μ ε λ έ τη σ α τη ν α ρ χιτεκ το ν ικ ή τω ν βιβλίων, σ τα καλά βιβλία που είχα τ ό τ ε και αγαπούσα, και έβ γα λα μόνος μου ο­ ρ ισμένα συμπ ερά σμα τα για τ ο πώς σ τήνετα ι ένα βιβλίο. Α υτή ήτα ν η πρώ τη μου εργασία. Για το βι­ βλίο α υτό πήγα σε ένα τυπ ογρα φ είο, που το ή ξε ­ ρα από παιδί, το υ Σ τεριά δη. Α υ τό ς ή τα ν από τη ν Π όλη- π ρέπ ει να σας πω ό τι σ την Π όλη υπ ήρχε π ά ντα καλή τυ π ο γ ρ α φ ία και π ολλοί τυπ ο γ ρ ά φ ο ι ή τα ν Κ ω ν σ τα ν τιν ο υ π ο λ ίτες π ου είχ α ν φ ύ γ ε ι με το υ ς διω γμούς που συνέβαιναν κατά καιρούς. Το ε ξώ φ υ λ λ ο , επ ειδ ή δ εν μ ε ικα νοπ οιούσ αν τα στοιχεία που είχε ο Στεριά δης, σκέφ θηκα να πάω σ το υ ς Ταρισόπουλους, οι οποίοι είχαν μ εγ α λύ τε­ ρη ποικιλία. Τ ους ή ξερ α από τα βιβλία κυρίω ς το υ Π ρεβ ελά κη που είχα ν β γει εκεί. Ή τα ν πολύ εν τυ ­ π ω σιακό τυ π ο γ ρ α φ είο . Έ χω γ ρ ά ψ ει και έν α β ι­ βλιαράκι, μια ελ εγ εία α ς τη ν π ούμε. Θ έλω να πω μό νο ό τι η επ α φ ή μου μ ε τ ο τυ π ο γ ρ α φ είο έγ ιν ε σ υ χνότερη, και βα θύτερη, αν θ έλ ετε. Και ότα ν ύ­ σ τερα από λίγο καιρό ζήτησα να δω το ν Π ρεβ ελά ­ κη για να το υ ζητήσω ένα είδ ο ς σ υνέντευξης, για

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Α

SCRI PTA ·

Β Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

IS A IA H B ER LIN

ΚΑΡΑ

ΜΑΡΞ

Η ζωή και η εποχή του Μτψρ. Γ. Ν. Μερτίκας Πρόκειται για μια προσέγγιση του Μαρξ, ευμενή και ταυτόχρονα αποστασιοποιημένη. Ο Berlin κατανοεί την ουσία όσων έγραψε κι έπραξε ο Μαρξ δίχως να ασπάζεται τις αυταπάτες του. Η έκθεση των θέσεων του Μαρξ είναι ορισμένες φορές εντυπωσιακότερη απ’ ό,τι τα ίδια τα λόγια του γερμανού στοχαστή, και η περιγραφή του είναι ιδιαίτερα ζωντανή, για ένα βιβλίο το οποίο ασχολείται κυ­ ρίως με ιδέες.

Political Studies Η σπουδαιότερη σύντομη έκθεση της ζωής και της σκέψης του Μαρξ.

Saturday Review

ίΜ συνέντευξη

-m

και α να γκάστηκα να πάρω σ τοιχεία από τέσ σ ερ α ένα π εριοδικό που σ υνεργα ζόμουν εκ είν ο το διά­ τυ π ο γ ρ α φ εία δ ια φ ο ρ ετικ ά γ ια να το ν ικα νοπ οιή­ σ τη μ α - τ ο ν θ α ύ μ α ζ α π ο λ ύ ω ς σ υ γ γ ρ α φ έ α - , σει. χτύπησα τη ν π ό ρτα το υ σπιτιού το υ . Μου ά νο ιξε Έ τσι μπήκα για τα καλά πια στην τυπ ογρα φ ία και με μια εχ θ ρική διάθεση, ανθρώπου που εν ο χ λ ε ί­ βέβαια, πρέπει να σας πω ό τι τώ ρ α πλησιάζω τη ν τα ι από έναν π αρείσακτο και ήτα ν έτο ιμ ο ς να μου π εν τη κ ο ν τα ετία και π ρέπ ει ακόμη να σας πω ό τι κλείσει τη ν πόρτα. «Τι θέλ ετε;» μου λ έ ε ι α γρ ιεμ έ­ θ εω ρώ το ν ε α υ τό μου, και τ ο λέω μ ε υ π ερ η φ ά ­ νος. «Θέλω να σας πω δύ ο λόγια», το υ λέω . Κάτι νεια αυτό, μα θητή και μα θητευόμενο. στο βλέμμ α μου, κάτι στην εμφάνισή μου το ν έκα ­ Βλέπω το υ ς ανθρώπους που νομίζουν ότι ξέρ ο υ ν ν ε να α λλ ά ξει γνώ μη και να μ ε δ εχ τεί. Π ρέπ ει να τ α π ά ντα και νομίζω ό τι ξέρ ω π ερ ισ σ ό τερ α α π’ ήτα ν οχτώ , οχτώ μισ ι η ώ ρα τ ο βράδυ και έμ ειν α ό ,τι ξέρ ο υ ν α υτοί και θεω ρώ ό τι πρέπει συνέχεια ω ς τ ι ς δ ώ δ εκα . Σ το μ ε τα ξύ η γ υ ν α ίκ α μ ου ε ίχ ε ν α μ α θ α ίν ω . Και κ ά θ ε φ ο ρ ά τ ρ ε λ α θ ε ί. Ή τα ν έ γ κ υ ο ς σ το χάνω π ολλές ώ ρες, ιδίως ότα ν πρώ το μας παιδί και επ ειδή ή ­ είμαι σε τα ξίδ ι στο εξω τερ ικό , μουν μα θ η μ ένο ς μ ε τά το γ ρ α ­ Ετσι μπήκα για τα καλά πια στην μ ε λ ε τώ ν τα ς να δω τ ι κ α ιν ο ύ ­ φ είο να 'ρ χ ο μ α ι σ το σπίτι και τυπογραφία και Βέβαια, πρέπει να ρ ιο γ ίν ε τ α ι κ α ι π ώ ς γ ίν ε τ α ι. έβ λεπ ε πω ς δ εν ερ χ όμουν, σας πω ότι τώρα πλησιάζω την Σ τ ο σ η μ ε ίο α υ τ ό π ρ έ π ε ι να στο τέ λ ο ς υπ έθεσε ό τι μ ε είχε σ α ς πω ό τι ε ίμ α ι π ά ρα π ολύ παρασύρει κανένα αυτο κίνη το να σας πω ότι θεωρώ τον εαυτό π ροβληματισ μένος με τη ν ε ξ έ ­ και θα 'μουν ή σε νοσοκομείο, μου, και το λέω με υπερηφάνεια λ ιξ η τ η ς τ υ π ο γ ρ α φ ία ς . Από ή κάτι χ ειρό τερ ο . το ν ίδιο το ν Π ρ εβ ελ ά κ η , ο ο ­ Εν πάση περιπ τώ σ ει, η γ υ ν α ί­ ποίος ή τα ν ε ν ή μ ερ ο ς για πάρα κα μ ο υ έ κ α ν ε χ ρ ό ν ια ν α συπ ο λ λ ά π ρ ά γ μ α τα , είχ α α κο ύ ­ ν έ λ θ ε ι α π ό α υ τό τ ο σ ο κ κ α ι σ ει εδ ώ και π ολλά χρ ό ν ια ό τι α ρ χίζει μια επ οχή δ εν ή θ ελ ε μ ε τίπ οτα να γνω ρίσει το ν Π ρεβελάκη. σ την τυπ ο γ ρ α φ ία που θα δημιο υ ρ γ ή σ ει μια επ α ­ Πά ντω ς ο Π ρ εβ ελ ά κ η ς ε ξε τίμ η σ ε κάπ οιες ιδ ιό τη ­ ν ά σ τα σ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η από το υ Γ ο υ τε μ β έ ρ γ ιο υ . τ ε ς που είχα και τ ο βιβλίο α υτό που το υ το ’δ ειξα Και μου έδ ω σ ε να διαβάσω ο ρ ισ μέν α φ υ λ λ ά δ ια τό τε, φ αίνετα ι πως έπ εισε α υτόν τ ο ν αυστηρό άν­ που είχα ν π λ η ρ ο φ ο ρ ίες σ χ ετικ ές . Ε π ρόκειτο, ό ­ θρωπο, ο οποίος τα έκρινε όλα μ ε ένα μ έτρ ο αρι­ πως είδα εκ τω ν υστέρω ν, για τη ν π ερίφ ημη φω ­ σ τοκ ρ α τικ ό και υψ ηλώ ν προσδοκιώ ν. Έ τσι, ό τα ν τοσ ύνθεσ η. Τ ό τε ή τα ν γαλλική α υτή η εφ εύρεσ η, τ ο 1950 ετο ίμ α ζε τη ν έκδοση μιας από τις τρα γω ­ α λλ ά οι Γά λ λ ο ι, φ α ίν ετα ι, δ εν είχα ν τ α μέσ α να δ ίες το υ , το υ Λάζαρο υ, μου επ ισ τεύ θ η κε τη ν επι­ τ η ν ε κ μ ε τ α λ λ ε υ τ ο ύ ν ο ικ ο ν ο μ ικ ά . Ύ σ τερ α από μ έλ εια το υ βιβλίου αυ το ύ . Είχε π εισ τεί ό τι π ρά γ­ πολλά χρόνια, θα ’ναι πάνω από είκοσι, πριν αρχί­ ματι μπορούσα να το υ είμαι χρήσιμος. Και έ κ το τε σει η φ ω τοσύνθεση να επικρατεί, τη ν ανέλαβαν οι όλα το υ τα βιβλία τα επ ιμελήθηκα εγώ μαζί μ ε άλ­ Αμερικανοί για να τη ς δώ σουν τη ν διάσταση που λους. Ο ίδιος μ ε σύστησ ε σ τον Καζαντζάκη, που έχ ει σήμερα παγκόσμια. τ ό τ ε ετο ίμ α ζε τη ν έκδοσ η τω ν απάντων το υ , ώ στε Η βασική αρχή ποια είναι; Ό τι η τυπ ογρα φ ία - αυ­ να τη ν αναλάβω ω ς φ ιλο λο γικό ς και αισθητικός ε ­ τή ή τα ν η ιδ εο λ ο γ ία , ά λλ ο πού κ α τέ λ η ξ ε - επ α ­ π ιμελητή ς. Σιγά σιγά παρουσιάστηκαν και άλλοι. ν έρ χ ετα ι πάλι σ το υ ς πρώ τους φ ο ρ είς τη ς : δηλα ­ Ο Ε λύτη ς πήγαινε σ την Α μερική εκ είν ο το ν καιρό δή σ τους λο γ ίο υ ς και σ τους καλλιτέχνες. Οι λόγι­ - π ρέπει να σας πω ό τι ήτα ν μ εγά λη απόφαση για ο ι ο υ μ α ν ισ τές ή τα ν εκ είν ο ι, οι π ρώ τοι τυ π ο γ ρ ά ­ το ν Ελύτη να π άει σ την Α μ ερική, γ ια τί για πρώ τη φοι, που έκαναν, που χ ά ρ α ξα ν το υ ς πρώ τους τ υ ­ φ ο ρ ά θα έμ π α ινε σε α ερο π λά νο και τ ο έ τ ρ ε μ ε π ο γ ρ α φ ικ ο ύ ς χ α ρ α κ τή ρ ες μ ε βάση, βέβα ια , χ ει­ και ή ρ θ ε και μ ε βρ ή κε στο γ ρ α φ είο και μου είπε: ρ όγρα φ α καλλιγράφ ω ν τη ς επ οχής, και οι καλλι­ «Θ α σ ε π α ρ α κ α λ έσ ω να μ ο υ ε π ιμ ε λ η θ ε ίς το υ ς τέ χ ν ε ς θα τα εικονογρα φ ούσαν. Α υτά που διάβα­ Προσανατολισμούς», που το υ ς έβ γα ζε τ ό τ ε ο «Γα­ λαξία ς», η εκ δ ο τική επ ιχείρηση τ η ς Ε λένη ς Βλά­ σα και α υτά που μου είπ ε ο Π ρεβ ελάκης έδειχνα ν ό τι δ εν θα υπήρχαν π λέον ερ γ ά τες - θα υπήρχαν χου. Και βέβαια, το α νέλα βα και αυτό. Μ ετά βγή ­ κ ε τ ο Ά ξιο ν Ε σ τί και οι Έ ξι Τύψ εις π ου ή τα ν πια λ ό γ ιο ι και κ α λ λ ιτέχ ν ες , οι οποίοι θα δια μ ό ρ φ ω ­ μια δη μ ιο υ ρ γ ία , γ ια τί ο Ε λ ύ τη ς ή τα ν φ ο β ε ρ ά α ­ ν α ν τ ο β ιβ λ ίο ό π ω ς α υ τ ο ί ή θ ε λ α ν . Β έβ α ια τ α π ρά γμα τα έγινα ν εν τελ ώ ς δια φ ο ρ ετικ ά . Σή μερα, π α ιτη τικ ό ς· ο ύ τε και ο ίδ ιο ς δ εν ή ξ ε ρ ε τ ι ή θ ελ ε, H d )------------------------------------------------------------------------------------------- συνέντευξη

α υτή η π ρά γμ ατι ε ξα ιρ ε τικ ά φ ιλ ό δ ο ξη και μ ε δ υ ­ ν α τ ό τ η τ ε ς α π ε ρ ιό ρ ισ τε ς ε φ ε ύ ρ ε σ η , έ χ ε ι π έσ ει στα νύχια το υ εμπ ορίου και βλέπ ο υμε τα γνω στά τερ α τουρ γ ή μ α τα . Θ α κ α τα φ έρει να τη ν π άρει στα χέρια το υ ο λ ό γιο ς και ο κα λλιτέχνης; Πολύ αμφι­ βάλλω. Η επ οχή μ α ς δ εν δ έ χ ε τα ι πια τ ις μ ο ν ά δ ες, θ έλ ει μαζική εργασία, θ έλει μαζικά έργα . Και η εποχή η ηλεκ τρ ο ν ικ ή , η οποία είνα ι για μ α ς λιγά κι σαν ε ­ φ ιά λτης, δ εν ξέρ ω π ό τε θα μπορέσει να κα τα κτη ­ θ εί από το ν άνθρωπο, ο οπ οίος από δ η μ ιο υ ρ γ ό ς έγ ιν ε σκλάβος. Κι α υ τό ισχύει, δυστυχώ ς, και για ά λλ ες εφ ευ ρέσ εις. Κάτι που το διαπίστωσα μ ε τα ίδια μου τ α μ ά τια ε δ ώ και δ υ ο β δ ο μ ά δ ε ς σ τη ν Α μ ερ ικ ή , σ τη Β οσ τώ νη. Ε κ εί π ηγα ίνω συχνά τα δ ύο τελ ευ τα ία χρόνια, για να μ ε π α ρακολουθούν ιατρικώ ς και να βλέπω τη ν κόρη μου και τα παιδιά τ η ς . Μ ε τη ν α φ ο ρ μ ή α υ τή επ ισ κέπ το μ α ι και τη ν π ερ ίφ η μ η β ιβ λ ιο θ ή κ η Ο υ ά ιτν ε ρ τ ο υ Χ ά ρ β α ρ ν τ περνώ ώ ρ ες α τέλ ειω τες · αλλά και π αρακολουθώ τ ις ε ξε λ ίξε ις στα βιβλιοπ ω λεία και σ το υ ς εκ δ ο τι­ κούς οίκους τη ς Βοστώνης, η οποία θα έλ εγ α ότι είναι η πολιτιστική π ρω τεύουσα τη ς Αμερικής, δη­ λαδή, το υ κόσμου.

% "Ο & ψάρι - κρασί - θαλασσινά Α Ν Ο ΙΧ Τ Ο Σ ΚΑΙ Τ Α Μ €ΣΗΜ €ΡΙΑ K A o e Τ ο ταρτη και ςα ββα το λ € ιτ ο υ ρ γ € ϊ κ α ι ω ς μ π α ρ

Τσακάλωφ 36α, Κολωνάκι, τηλ.: 36.14.695

συνέντευξη

Δ εν μ ’ εν δ ιέφ ερ ε η φ ήμη, αλλιώς θα είχα ασχολη­ θ εί π ερισσότερο μ ε τη λ ο γοτεχ νία - ή ξ ε ρ α όμω ς τα ό ριά μου. Σ τη δ ο υ λ ειά μου, σ το Μ ο ρ φ ω τικό Ίδ ρ υ μ α μπορούσα να π ροσ φ έρω α ξιό λ ο γ η υπη­ ρεσία και γ ι’ α υτό είχα εγκα τα λ είψ ει από τη ν α ρ­ χή, η θελημένα , τη ν επιθυμία να εκφράσω προσω­ πικούς μου καημούς, και π ροτίμησα να αφιερώσω το χρόνο μου δ ο υ λεύοντα ς σε ένα πρόγραμμα ό­ πως είναι το Μ ορφωτικό, για το οποίο νόμιζα, και νομίζω π ά ντοτε, ότι θα είχα να δώσω π ερισ σ ότε­ ρ α απ’ ό,τι στην προσωπική μου δουλειά. Ό π οτε είμ αι φ ο ρ τισ μ έν ο ς με ορισ μένα αισθήματα, κατά κανόνα απαισ ιόδοξα, βρίσκω μια κατα φ υ γ ή στο γράψιμο. Α υ τό ς ο μ ο ν ό λ ο γ ο ς υπ ή ρ ξε ίσως μ ο ν ό το ν ο ς και λίγο ενδιαφ έρω ν, για τί δεν μπορεί να ε λ έ γ ξε ι κα­ νένας τ ο χρόνο το υ ότα ν μιλάει α υθόρμητα και λί­ γ ο π ολύ α να κ υ κλ ώ ν ει όλη τ η ζω ή το υ . Μ έσα σ ’ α υτό το ν κόσμο, πάλι παρηγοριά μονάχη, μας μέ­ νει η ποίηση, όχι μόνον η ποίηση που διαβάζουμε αλλά και η ποίηση που μα ς έρ χ ετα ι στην άκρη τη ς π ένας. Δ εν έχ ει σημασία αν α υτό που γ ρ ά φ ο υ μ ε είναι σπουδαίο. Το γ εγ ο ν ό ς είναι ότι μας δίνει μια ελπίδα να υπ οφ έρουμε τη ν καθημερινή μιζέρια. □

Η Έ μ μ α , Α γγλίδ α τα π ε ιν ή ς κ α τα γ ω ­ γ ή ς , π α ν τ ρ ε ύ ε τ α ι τ ο ν κ α τά π ο λ ύ μ ε ­ γ α λ ύ τ ε ρ ο τ η ς λ ό ρ δ ο Χ ά μ ιλτον, π ρ ε ­ σ β ε υ τ ή τ η ς Μ . Β ρ ετ α ν ία ς στη Ν άπ ολη . Ο λ ό ρ δ ο ς — ε ρ α σ τ ή ς το υ Β ε ζ ο ύ ­ βιου, π α θια σ μ έ ν ο ς σ υ λ λ έ κ τη ς α ρ χ α ιο­ τή τω ν και λ ά τ ρ η ς τ η ς τ έ χ ν η ς — εκπ α ι­ δ ε ύ ε ι τη σ ύ ζ υ γ ό το υ π ο υ ξ ε π ε ρ ν ά ε ι το δ ά σ κ α λ ό τ η ς και γ ίν ε τα ι έμ π ισ τη τ η ς β α σ ίλ ισ σ α ς τ η ς Ν ά π ο λ η ς - α δ ε λ ­ φ ή ς τ η ς Μ α ρ ία ς-Α ν τ ο υ α ν έ τα ς . Α π ό τα σ α λό νια τ ο υ ζ ε ύ γ ο υ ς π α ρ ε ­ λ α ύ ν ο υ ν μ ε γ ά λ ε ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τες , ό π ω ς ο μ α ρ κ ή σ ιο ς ν τ ε Σ α ν τ, ο Γκαίτ ε , α λ λ ά και ο ν α ύ α ρ χ ο ς Ν έλσ ω ν . Υ π ό τη ν α π ε ιλή τ ο υ η φ α ισ τ είο υ και τ η ς α π ε ρ χ ό μ ε ν η ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς και μ ε τη ν α νοχή το υ σ υ ζύ γ ο υ τη ς, η Έ μ μ α ε ρ ω τ ε ύ ε τ α ι π α ρ ά φ ο ρ α το ν α ύ α ρ χ ο . Και τι π α ρ ά δ ο ξ ο , δ ε ν ε ίνα ι οι ερ ω τ ι­ κ έ ς α λ λ ά οι π ο λ ιτικ ές ε π ι λ ο γ έ ς π ο υ θ α δ υ ν α μ ιτίσ ο υ ν τη ν α ν ο ρ θ ό δ ο ξ η

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ

ισο ρ ρ ο π ία α υ το ύ τ ο υ τρ ιγώ νου.

Έ ν α ς κα θρέφ της τη ς αμερικανικής καθημερινής ζωής. Κύριο πρόσω πο ο απ όκοσμ ος και μ ισ ότρ ελος π ατέρα ς -α φ έν τη ς . Οι τρ εις κ ό ρ ες , οι γαμπροί, ο γ ε ίτον α ς και ερ α σ τ ή ς συμπληρώνουν ί ο μικρόκοσμο τη ς κ αθυ ­

Τζέίν Σμάιλι ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΧΙΛΙΑΔΕΣ ΣΤΡΕΜΜΑΤΑ

σ τερ η μ έν η ς επ αρχίας, όπ ου οι μ ε γ ά λ ε ς εκ τά σ εις γ η ς α λλ ά ζο υν χ έρ ια και οι οικονομικές αντιξο ότητες κατα­ σ τρ έφ ο υ ν ο ικ ο γ έν ειες . Νικητής, έστω για λίγο, είναι ε κ ε ίν ο ς που δ ε θα λ υ π η θεί τ ο γ είτονα, το φίλο, το ίδιο το υ το παιδί. Έ ν α από τα κλασικά έρ γ α τη ς σ ύ γχρ ον ης α μερικανι­ κής λογοτεχνίας που τιμήθηκε μ ε το β ρα β είο ΠΟΥΛΙΤΖΕΡ και έ γ ινε ταινία μ ε πρω ταγω νιστές την Τ ζέσικ α Λανγκ

‘<3>

και τη Μ ισέλ Φ άιφερ.

π βάση της ταινίας ΤΑ ΧΙΛΙΑ ΕΚΤΑΡΙΑ

ΕΚ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ο Δ ΥΣΣΕΑ Σ ΑΝΔΡΕΑ ΜΩΡΑΪΤΗ 3 - 114 71 ΑΘΗΝΑ - ΤΗΛ. 36.24.326, 36.25.575 - FAX 36.48.030 ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ - ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ 5 - ΤΗΛ. 32.12.111

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ

ΡΟΜΑΝ ΓΙΑΚΟΜΠΣΟΝ ΔΟΚΙΜΙΑΠΑΤΗΓΛΩΣΣΑΤΗΣΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΦΡΑΝΣΟΥΑΖ ΝΤΟΛΤΟ ΑΥΤΟΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ

Ο Παναγιώτης €υαγγεί)1δΐ|ζ γράφει για το βιβϋίο του Ητοϊοταντίνοο

Η αγω νία ίω ν ερ α σ τώ ν : Πώς να μη σπάσουν τα εύθραυστα φαντάσμ ατα της σκληρότητας, πώς να σταματήσουν το χρόνο σε μια στιγμή, την πιο υψηλή μιας ακροβατικά π ια σ μ έν η ς συνεύρεσης, πώς να μη δούμε την αλήθεια, πώς να μην τη δει και κανένας άλλος, πώς να μην εκτεδούν στο φως μήπως και τους κάψει. Οι συνθήκες: Ποιος da είναι ο μικρότερος απ' τους δύο, πώς δεν πρέπει ποτέ η πράξη του σωματικού έρωτα να είναι συνεχής, αλλά πρέπει να διακόπτεται από τε λ ε ­ τουργίες ποτού και τσιγάρου. Τα ονόματα: Πώς σε λένε; Κωνσταντίνο, κι εσένα; Κι εμένα Κωνσταντίνο με λένε. Κωνσταντίνος, τι ωραίο όνομα. 0 μικρός όμως Κωνσταντίνος ήταν Ντίνος στα παιδικά του χρόνια, είναι Κωστής τώρα και da γίνει Κωνσταντίνος επίσημα πια όταν ο άλλος Κωνσταντίνος πάψει να υπάρχει. Σαν όλες αυτές οι νυχτερινές συν­ διαλλαγές να γίνονται για να πεδάνει ο ένας και ο άλλος να μπορέσει ν’ αποκτήσει ένα καινούριο ολοκλη­ ρωμένο όνομα. Μια διαδρομή απ’ την παιδική ηλικία, στην αιώνια εφηβεία κι από κει στην ενηλικίωση. Ένας κομματιασμένος ήρωας; Κομματιασμένος κι ο ίδιος, κομματιασμένος και μέσα στην αφήγηση. Τα κομμάτια του τα συναρμολογούμε μέσα από τα άλλα πρόσωπα. Μαθαίνουμε, υποψιαζόμαστε πως μπορεί να αρρώστη-

m-

σε και να πέδανε μέσα απ’ τα δεινά του Παναγιώτη, μαθαίνουμε για τα μουσικά του και άλλα γούστα από τον Αποστόλη, τον βρίσκουμε στην γκρίζα πλατεία των παιδικών χρόνων του Κωστή να παίζει μόνος, με τους άλλους, να είναι αργόσχολος, πατέρας, γιος, εραστής περαστικών και άλλων αργόσχολων. 0 ίδιος σπέρνει στο πέρασμά του σημάδια να τον διαβάσει ο Κωστής, οι άλλοι, εμείς. Αφήνει πίσω του μουσικές κασέτες, άδεια προφυλαχτικά, βουνά από ψέματα κι ο πόάος του είναι οι άλλοι να τον διαβάσουν μέσα απ’ αυτά που δεν λέει, να τον λυπηθούν, να τον συγχωρέσουν και να τον αγαπήσουν. Προσπαθεί μέσα στα σκοτάδια, τον ιδρώτα και τις εκκρίσεις να ξορκίσει το δάνατο, αρνείται να συμφιλιωθεί μαζί του με τον μόνο τρόπο που γνωρίζουν οι dvvp,oi, την αγάπη. Αρνείται την αγάπη, λατρεύει την εξυπνάδα και τη διαστροφή, λατρεύει το σκοτάδι, τα ψέματα, αυτά που καταλήγουν να είναι το ψηφιδωτό της αλήθειας του. Προσπαδώ κι εγώ να τον διαβάσω, κι αυτόν και τους άλλους. Και για μένα είναι ένα ανεξάντλητο μυστήριο. Διαβάζω όπως γράφω με ταραγμένη συγκέντρωση, με δύσκολη προσοχή. Γράφω και ύστερα διαβάζω, ένας τρίτος, μήπως και καταλάβω αυτή την άλλη ζωή, που είναι η δική μου, αυτούς τους άλλους ανθρώπους, που είμαι εγώ.

Θ /Λ /Μ Κ Π Χ ] BES®G Rffii(Sra ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ

Κωνσταντίνος Αθήνα, Καοτανιώτης, H97. I d . 374

Αναζητώντας τον «Άλλο» e ποιον τρόπο μια ρεαλιστική ματιά πάνω στην πιο ωμή και ακραία π ραγματικότητα μπορεί να μετουσιωθεί σε λογοτεχνική γραφή; Σε το ύ το απαντά ο Π. Ευαγγελίδης με ένα τολμηρό στη θεματι­ κή του αλλά πολυδουλεμένο στην αφηγηματοποίησή του μυθιστόρημα, τον «Κωνσταντίνο». Ο Κωστής, το κεντρικό πρόσωπο τη ς ιστορίας, με την έννοια ότι η τριτοπρόσωπη αφήγηση ακολουθεί βασι­ κά τη δική του οπτική γνωρίζεται τυχαία στον επίλεκτο τόπο σύντομης ερωτικής συνεύρεσης των ομοφυλοφί­ λων, στο Πεδίοντου Άρεως, με το ν Κωνσταντίνο, για τις ερω τικές επιδόσεις του οποίου είχε ήδη ακούσει, από φίλους που τον είχαν «δοκιμάσει», εντυπωσιακές περιγραφές. Ο Κωστής, όμως, θα ερω τευθείτο συνο­ νόματο του, με το ν οποίο δεν θα έχει παρά ελάχιστες ερω τικές συνευρέσεις, ενώ παράλληλα θα το ν παρα­ κολουθήσει επανειλημμένα σε πολλαπλά του παρσίμα­ τα με άλλους. Ταυτόχρονα, γύρω, φίλοι που ήδη φεύ­ γουν από τη ν αρρώστια, άλλοι που ασθενούν χωρίς

m

κριτική

σωτηρία, κι ο Κωνσταντίνος, μέσα στην απόλυτα χει­ ροπιαστή του παρουσία και πραγματικότητα, να παρα­ μένει κάτι το άπιαστο, το απροσδιόριστο. Εμφανίσεις και εξαφανίσεις του που θα διαρκέσουν επί τρία χρό­ νια χωρίς π οτέ να δ οθεί επαρκής αιτιολογία, χωρίς ποτέ ο Κωστής να καταλάβει αν κι εκείνος αισθάνθηκε κάτι γ ι’ αυτόν. Ο Κωνσταντίνος τελικά θα πεθάνει από την ίδια αρρώστια κι ο Κωστής θα προσπαθήσει, έστω κι εκ τω ν υστέρων, να ανασυστήσει την προσωπικότη­ τά του βρίσκοντας φίλους ή εραστές του που ουδέπο­ τε πριν είχε γνωρίσει. Θα συλλέξει πληροφορίες, όμως ο Κωνσταντίνος θα παραμείνει απροσπέλαστος μέσα από τις διαφ ορετικές διηγήσεις, τις α ντικρουόμενες απόψεις και προσωπικές εκτιμήσεις. Όσο πιο πολλά λέγοντα ι για τον Κωνσταντίνο, τόσο αυτός γίνεται ο άγνωστος. Η αφήγηση εμπ λέκει σε μια διαρκή συγ­ χρονία τις δ ιαφ ορετικές φω νές που ακούγονται, τις εναλλασσόμενες οπτικές, το παρόν με το παρελθόν, τη ν αντικειμενική π ληροφορία με τη ν υποκειμενική

Ο Ευαγγελίδης, ενώ εκ πρώτης όψεως μοιάζει να γεμί­ εκτίμηση. Μακροπερίοδος λόγος που εμπεριέχει δια­ ζει το ν μυθισ τορημα τικό το υ κόσμο από όντα ενός φ ορετικούς χρόνους και φωνές, λό γο ς που υιοθετεί χώρου του περιθωρίου, κλειστού λόγω συμπεριφορών την υφολογία του «Νέου Μυθιστορήματος» και, ταυτό­ και καταστάσεων που βιώνει, τα υτόχρ ονα δομεί το χρονα, άκρως σύνθετη και φιλοσοφημένη γλώσσα για χώρο του κειμένου με τέτοιον τρόπο που ν' ανοίγεται να ειπωθούν οι πλέον περιθωριακές, για την καθεστησε ένα π λή θ ο ς α τόμω ν, εικόνω ν, εκδοχώ ν. κυία αντίληψη, καταστάσεις που, ωστόσο, συμβαίνουν Αφηγηματικά, στο πρώτο μέρος, το παρόν τη ς γνωρι­ σε όλη το υ ς τη ν ω μότητα κάτω από τα καθώς πρέπει μίας του Κωστή με τον Κωνσταντίνο εναλλάσσεται με παράθυρα των πολυκατοικιών, μέσα στα διπλανά δια­ αφηγήσεις από το παρελθόν μερίσματα οικογενειαρχών του πρώτου, τα παιδικά του και αφορούν όχι κάποιους ♦ χρόνια σε μια μεταπολεμική άλλους αλλά κομμάτι από 0 Κωνσταντίνος ήταν τα πολλά Α θήνα που π ροσ π α θεί να εμάς. Μιαγλώσσα/κοινωνιεπιβιώ σει, δ ια γ ρ ά φ ο ντα ς κός θεσμός στον τέλειο χει­ πρόσωπα ενός διαρκώς τη ν τρ ο χ ιά το υ μικρού ρισμό τη ς , ερ γ α λε ίο ανα­ Κωστή στον περιορισμένο ντίρρητη ς δύναμης για να διαμελιζόμενου εγώ σε ένα χώ ρο τη ς Π λ α τεία ς περιγράφει ο ανάστροφος Κουμουνδούρου, τόπο αδέ­ κ ό σ μος που βιώ νου ν οι ατελεύτητο ταξίδι αυτογνωσίας του ξιων παιχνιδιών και ψ υχολο­ γκέι, ανάτυπα και κακέκτυ­ γικών διαμορφώσεων, τόπο πα μιας συγκεκριμένης κοι­ ίδιου και των άλλων που υπ ερκαθ ορίζει, όπως νωνικής δομής που αντανα­ ίσως α ρ γ ό τερ α το Π εδίον κλούν τη ν ειλικρινέσ τερη ♦ του Άρεω ς, το υ ς θαμώνες τη ς και τις συμπεριφορές εικόνα της. Μια γλώσσα που αποκτά τη λειτουργία που το υς. Στο δεύτερο, αντίθετα, μέρος, όταν θα έχουν τη ς προσέδωσε ο Ζαν Ζενέ στα δικά του μυθιστορήμα­ κλείσει οι λογαριασμοί με το παρελθόν, ο θάνατος του τα, έτσι από τη ν πίσω πόρτα στο μεγαλείο τη ς γαλλι­ Κωνσταντίνου θα δημιουργήσει μια συγχορδία παράλ­ κής κουλτούρας. ληλων φωνών, στις οποίες εμπλέκονται το τώ ρα τη ς Ταυτόχρονα, ο Κωνσταντίνος, επαναστάτης που τρ έ ­ αναζήτησης στοιχείων από τον Κωστή για το παρελθόν χει ενάντια σε όλα δεχ όμ ενο ς τις π ληγές πάνω στο το υ Κω νσταντίνου με τις α φ η γ ή σ εις γ ια το ύ το το δικό του σώμα αγόγγυστα, ένας χαμένος τα ξιδ ευ τή ς παρελθόν. Το παιδικό παρελθόν του Κωστή παραχω­ που οι πορείες του το ν οδηγούν μέχρι το Πάρκο των ρεί τη θέση του στο μέχρι πρότινος παρόν αλλά τωρινό ασύδοτων και ακατανόητω ν ηδονών, ένα ς διαρκώς παρελθόν του Κωνσταντίνου. Παράλληλες διαδρομές τεμα χιζόμενος και ανασυντιθέμενος Ζ αγρέας, ένας το υ εν ό ς σ η μ α ίν ο ν το ς , το υ ίδιου ο ν ό μ α το ς σύγχρονος Άμλετ που θα παραμείνει τραγικά ακατα­ «Κωνσταντίνος», Μικρός ή Μεγάλος, μικρής ή μεγάλης νόητος από τους γύρω του. Ο Ευαγγελίδης πλάθει τον ηλικίας, ένα παιχνίδι που μόνο όσο μένει στα χέρια των πιο προχωρημένο αντι-ήρω ατης σύγχρονης λο γο τε­ δύο μπορεί να παιχτεί σωστά, ενώ όταν δειχτεί σε τρί­ χνίας μας, συντιθ έμ ενο από τεμ ά χια πρα γματικής το υ ς , εκ τεθ εί, χά νει τη σημασία το υ . Μέσω όλων ζωής και βίαιου ρεαλισμού ανάγοντάς τον σε σύγχρο­ αυτών θα αναδειχθεί η έννοια τη ς σχετικότητας αυτού νο τραγικό πρόσωπο. Ένα πρόσωπο που παλεύει με που νομίζουμε πως γνωρίζουμε, από τη στιγμή που θεούς και δαίμονες που βρίσκονται εντός το υ κι από ένας άνθρωπος δεν είναι άλλο από μια πληθώρα εικό­ το υ ς οπ οίους προσπαθεί να ξεφ ύ γ ει εισχω ρώντας νων και ρόλων που αλλάζουν από χώρο σε χώρο, από βαθύτερα στο α διέξοδο τη ς ύπαρξης. Η ομοφυλοφι­ συναναστροφή σε συναναστροφή. Ο Κωνσταντίνος λία, παρ’ όλο που δεν υποχωρεί στιγμή από το κείμενο, ήταν τα πολλά πρόσωπα ενός διαρκώς διαμελιζόμενου επιδιώκοντας ψεύτικα άλλοθι, αφανίζεται μπροστά στη εγώ σε ένα α τελεύτητο ταξίδι αυτογνωσίας του ίδιου δύναμη τω ν πανανθρώπινων υπαρξιακών καταστάσε­ και τω ν άλλων. Ταυτόχρονα, ανάγεται σε έναν ύμνο ων που τη ν υπερκαθορίζουν. Ωστόσο, χω ρίς ίχνος στην αγάπη και τη φιλία, στην πίστη σ’ αυτές τις έννοι­ ωραιοποίησης, τούτη η ομοφυλοφιλία διαχέει στο κεί­ ες, χωρίς την ανάγκη π ραγματικής κατανόησης το ύ ­ μενο την υπέρτατη τραγικότητα. Όχι κακομοιριά ούτε των των συναισθημάτων. Ένα είδος πίστης για να μπο­ ανάγκη για λύπηση των «άλλων», των «φυσιολογικών», ρέσουν οι εναπομείναντες να ζουν. που βιώνουν, κι αυτοί, τη δική τους αντίστοιχη απόγνω­ Μυθιστόρημα πολυσύνθετο που, ενώ θίγει, όπως ίσως ση. Με καλύτερα παραδείγματα τους γονείς και, ιδιαί­ και άλλα στο παρελθόν, ένα ζήτημα/κοινωνικό ταμπού τερα, τη μητριά του πάσχοντα από έιντς κι ετοιμοθάνα­ έκτω ν έσω, ανάγεται τελικά σε ένα ανοιχτό και πολυσή­ του Παναγιώτη, φίλου του Κωστή. Μια καταπληκτικά μαντο κείμενο, κείμενο πολυφωνικό και διαλογικό που σκιαγραφημένη φιγούρα που θα μπορούσε να βγαίνει εντάσσεται σε μια βαθιά ουμανιστική παράδοση. □ από τον Ντοστογιέφσκι και τον Μπέκετ ταυτόχρονα.

ΒΊΚΟΣ ΠΑΗΑΓΙΩΤΟΠΟΥΔΟΣ

Ο Ζιγκι απ’ τον Μάρφαν Το ημερολόγιο ενός εξωγήινου

ΟΜΗΡΟΥ 3 2, 106 7 2 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 36 43 3 8 2 , FAX 36 36 501

γράφει για το

Στον Ανβρέα

Δεν υπάρχει συνέβη, Κάδεσαι απαλά στη φωλιά σου και αυτοσχεδιάζεις. Δωμάτιο επιμελώς τακτοποιημένο, με το φωτισμό ρυθμισμένο στην ώρα του απογεύματος, όσο και αν το έξω φως επιμένει να μεταβάλλεται. Το δωμάτιο είναι ασφυκτικά γεμάτο με: ανδρώπους, μνήμες, οπτασίες, αγκαλιές, συζητήσεις, φωνές, ολόκληρα άλλα δωμάτια περασμένα και προς στιγμή ξεχασμένα, και κάτι ματιές που κράτησαν μια ζωή ή πρόκειται να κρατήσουν μια ζωή, και πεθαμένοι, πολλοί πεθαμένοι με περιτριγυρίζουν. Ομως το περίεργο είναι ότι αυτός που γράφει είναι μόνος κατάμο­ νος, σε μια πεδιάδα με βροχή και αέρα, και ξαφνικά στα­ ματάνε όλα, και ακούγονται μόνο τα βήματά του στο χαρτί. Το αίμα κυλάει ακατάστατα, πόρτες κλείνουν και ανοίγουν χωρίς αέρα. Η ακινησία ουσιαστικά είναι ένα επί­ μονο τροχάδην, θέλεις να φτάσεις στη θάλασσα και είναι μακριά. Πάντα υπάρχουν κοντά μου ζωγράφοι, και μουσική ακούω στο βάάος. Αφού πρώτα πάρω στα πόδια μου το μαύρο ζώο του σπιτιού. Κάτι μεταξύ σκύλου και φαντά­ σματος. Κάτι μεταξύ τύψεων και νοσταλγίας που φέρνει σιγανή βροχή και συνέχεια δυναμώνει. Περπατώντας βρί­ σκω άάμνους λέξεων με πουλιά-φωνήεντα και άλλα ωδικά πτηνά. Τα τελευταία χρόνια, πάντα πρωί γράφω, σχίζοντας τη χάρτινη ησυχία του ύπνου. Του μαύρου ύπνου που τα αλέθει όλα. Αυτές τις νύχτες, λοιπόν, προσπαάώ να γράψω πάνω στο σώμα σου και όλο μου σπάει η κιμωλία.

(5^-

0 χρόνος παίζει το ρόλο του ρουφιάνου στην ιστορία μας. Ψιδυρίζει πίσω από φυλλωσιές και‘έπιπλα. Επιπλέον μου προσφέρει μπλε ποτά και καπνό. Η κινητή άμμος των επι­ θυμιών μου δημιουργεί στατικά προβλήματα στα όνειρά σου. Συνέχεια σκέπτομαι το χειμώνα που θα φύγει και είμαι λυπημένος, θέλω ομίχλες και λίμνες παγωμένες. Μετά τα ξεχνάω όλα. Αρχίζω πάλι από την αρχή, θυμάμαι τρομακτικές λεπτομέρειες και όλες τις σκιές και τις σχι­ σμές του παρελθόντος. Σήμερα χιονίζει όλη μέρα. Όλα μέσα εδώ είναι κάτασπρα, μόνο ο μαύρος σκύλος τρέχει πάνω κάτω κυνηγώντας μια κόκκινη γραμμή. Να μην ξεχάσω να σας πω: ότι ο ζωγράφος Μαγκρίτ με βοηάάει να ζω και να σ’ αγαπώ. Επίσης ο Νίκος-Γαβριήλ Πεντζίκης με έμαθε να μαζεύω λέξεις-σιτάρι και με αυτές να κάνω ψωμί, να τρώει ο κόσμος. Αυτά όλα βέβαια έρχονται σαν αστραπές και σημαδεύουν το μέτωπό μου. Έρχονται σιγά σιγά: οι τίτλοι και κομμάτια ποιήματα - ξύλα σε ποτάμι. Έτσι συλλέγονται τα όμοια, τα ανόμοια, τα μαύρα, τα άσπρα, τα πράσινα, τα χωρίς μέλλον, τα με δυνατά φτερά - και πετούν αμέσως -, αυτά που μένουν για πάντα στην αφάνεια και αυτά που τα θυμούνται για χρόνια. Χρόνια γράφω με την απειλή του σπαάιού να με κόψει. Και με τι ανοχή με κοιτάζουν οι πεθαμένοι ποιητές! Μετά συνέρχο­ μαι, ντύνομαι και μπαίνω στη βοή της πόλης ως Ο αθλητής του τίποτα, ευτυχισμένος και κάδε φορά αλλιώτικος. κριτική

B/MNcacaDcax] o d o o g m s ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΝΤΟΣ

Ο αθλητής του τίποτα Αθήνα, Κέίρος, 1997. Σιλ. 64

Εξθλκώσβις του θγώ και ποίηση Γιώργου Bcq

Όμως ο ορίζοντας είναι πάντα ένα γαλάζιο μήλο Γιάννης Κοντός (1997)

π αρατεταμένη υπονόμευση τη ς δ εύ τερ η ς, τη ς λεγάμενης εφιαλτικής, π τυχής τη ς πραγματικό­ τ η τα ς φ α ίν ετα ι να σ υ νιστά, κα τά το ν Γιάννη Κοντό, την πληρέστερη ηθική στάση μας. Η προσεκτι­ κή οργάνω ση το υ π ο ιή μ α το ς -κ ύ μ α το ς είνα ι τό σ ο εμφανής όσο και σκόπιμη: στην αντιπαράθεση με τον απρόσωπο αλλά βίαιο μικρόκοσμο που περιβάλλει εκ γ ε ν ε τή ς το π εισματικά φ ιλ ελ εύ θ ερ ο είναι, η λ έ ξη οφείλει να εκπληρώσει πάση θυσία όλες τις προσδο­ κ ίες το υ ποιητή, απ ο δ εικνύ ο ντα ς σ την π ρά ξη τ η ς γραπτής κατοχύρωσης την εμβλημστική τη ς αυταξία, αλλά και την παραβολική τη ς εμβέλεια. Γι’ αυτό και οι στίχοι του Γιάννη Κοντού στο σύνολό τους μας δίνουν τόσο συχνά τη ν αίσθηση ότι λειτουργούν, κυρίως, ως μέσα εξάρθρωσης του φαινομένου κόσμου.

Η

κριτική.

Η αυτοαναφορικότητα τη ς γλώσσας, που έχει αποτελέσει παλαιότερα σημαντική εστία ποιητικών διατρι­ βών το υ Γ ιάννη Κοντού, υποχωρεί σήμερα αρκετά, π ρ ο κ ειμ ένο υ να π α ρα χω ρήσ ει τη θέσ η τ η ς σ την ερμηνεία άλλων βιωματικών δεδομένω ν ή υφολογικών παραμέτρων, όπως είναι, φ ερ ’ ειπείν, η κωδικο­ ποίηση χαρακτηριστικών μεταλογικώ ν στιγμών τη ς πολύσημης παιδικής ηλικίας. Η αναβάθμιση, επίσης, τη ς τραυματικής εν γένει μνήμης σε ένα άλλο, ευρύ­ τερο, απο-καλυπτικό επίπεδο πολυεδρικών αληθειών και η σ υστηματική μετάπλαση κινηματογραφικώ ν, διακειμενικώ ν ή και διαμουσικών εμπειριώ ν σ ’ ένα ενα ρ γές, χρηστικό σύνολο αξιών, που επιδιώκει να απ οκαταστήσειτη διαύγεια του ζωτικού μας χώρου σε όλη τη ς την ένταση, αποτελούν δύο ακόμη βασικά γνωρίσματα τω ν εκφορών του «Αθλητή του τίποτα». Η ποίηση, δηλαδή, είναι για μια ακόμη φορά ο μέγας αυτοσκοπός: όλα συναιρούνται, αλληλοακυρώνονται

■m

κλειστών, βασανιστικών χώρων, τω ν κρίσιμων συνδημέσα τη ς , οι εικό ν ες ανα π οδογυρίζοντα ι για χάρη λώσεων-φετίχ και τω ν υπόλοιπων κομβικών σημασιο­ τη ς , η μανική διάθλαση υ π η ρ ετεί σ το α κέρα ιο , ει λ ο γ ιώ ν σταθμών τη ς σημερινής ποιητικής διάρθρω­ δυνατόν, τις επιταγές της. Στον αντίποδα τη ς ποίησης που σκέπτεται, συνιστώσης. ντα ς μ ’ αυτόν το ν τρόπ ο τη ν τοπ ολογία το υ Ό ντος, Π αραβάλλω :« Στο αδιέξοδο έχει λάσπες. I Πατάς με όπως τη ν ή θ ελε ο Martin Heidegger, η ρη ξικέλευθη προσοχή στις πέτρες I και γυρίζεις πίσω στην οικειό­ τη τα / τη ς ασφ άλτου. Τι ηλίθια Πέμπτη, I πιωμένος και πολύνευρη γ ρα φ ή το υ Γιάννη Κοντού ξέ ρ ε ι να και ξεχασμένος σε λέξεις [...]. Στην κανονική σου ζωή πηγάζει, κατ’ ευθείαν, από το ένστικτό το υ , το μόνο ικανό και αναγκαίο αντίδοτο, ιδιόμορφης γνωσιολογινα έχεις λιώσει I χιλιάδες σ όλες και πόδια στα χαμέ­ κ ής υφ ή ς, που μ π ορεί να ε ξα λ ε ίψ ε ι το γ ν ό φ ο τη ς να. I Στα χαμένα, σ τα α ζήτητα, τα χιλιόμ ετρα / που έ κ α ν ε ς σ ε κ λ ε ισ το ύ ς αγνωσίας, που είθισται να ♦ επικαλύπτει τις (επιτέλους χ ώ ρ ο υ ς ,/μ ε τ α σ ύ ν ν εφ α ό π ο ιες α ν τ ικ ε ιμ ε ν ικ έ ς ) πάνω. Κάτω τα χαλασμένα Η ρηξικέλευθη και πολύνευρη γραφή του σημασίες, έννοιες και νοή­ παπούτσια / και η ζωή ολι­ Γόννη Κοντού ξέρει να πηγάζει, κατ’ κ ή ς α λέσ εω ς» (1989) και ματα τη ς καθημερινής μας ζωής. Και το ένστικτο αυτό ευθείαν, από το ένστικτό του, το μόνο ικανό «Τρέχει. Τρέχει με αντίθετο επιτάσσει τη ν επανάληψη άνεμο [...]. Και τρέχει, τρ έ­ και αναγκαίο αντίδοτο, ιδιόμορφης τω ν α υ τώ ν , ε κ ρ η κ τικ ώ ν χει, ενώ οι άλλοι σ υναθλη­ φύσει και θέσει, σημαινοτέ ς το υ I έχ ουν τερμ ατίσ ει γνωσιολογικής υφής, που μπορεί να μένω ν, τω ν ρ υ θ μ ικώ ν, και σάρωσαν βραβεία I και εξαλείψει το γνόφο της αγνωσίας, που άοκνω ν τα υ το τή τω ν , τω ν ια χ ές . Α υ τό ς μ ό ν ο ς το ν α φ ιερ ώ σ εω ν π ο ιη μ ά τω ν κύκλο / του χρόνου, τρέχει. είθισται να επικαλύπτει τις (επιτέλους σ τους ίδ ιους φ ίλ ο υ ς από Χρόνος σε ευθεία / ή τεθλα­ όποιες αντικειμενικές) σημασίες, έννοιες σμένη ή σπείρα. Δ εν κοιτά­ βιβλίο σε βιβλίο, τω ν εμμο­ νών, δ η λ α δ ή , σ τα ίδια ζει I πίσω το ποίημα, γ ια τί και νοήματα της καθημερινής μας ζωής τοπία λύτρωσης, γιατί έτσι τ ο ν α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν μ ύγες, μόνο μπορεί να α ντιμετω ­ α κ ρ ίδ ες / και μ ολυσμ ένος ♦ π ισ τεί τ ο έ ξω -μ έ γ α χά ο ς α έρ ας του πολιτισμού [...]. και το μέσα-μέγα πάθος: με κύματα παρορμητικών, Το τέρμ α σ φ ίγγετα ι βίδα I σ το άπειρο ή σ την κά θε ενίοτε υπερρεαλιστικών, ασθματικών φωνημάτων. μέρα. I Ένας διασκελισμός και χάνεται I στην αβεβαι­ Απ’ α υ τή τ η ν άποψη, ο « Α θ λη τή ς το υ τίπ οτα» , τ ο ότητα του τέλους», (από το ομώνυμο ποίημα τη ς κριδέκατο ποιητικό βιβλίο του Γ. Κοντού, δεν παραλείπει νόμενης σήμερα συλλογής) σε συνδυασμό, βέβαια, με το υ ς ε ξ ή ς σ τίχους από τ ις «Π ρόκες στα σύννε­ να ανακεφαλαιώσει με τη σειρά το υ το υ ς κατ’ εξοχήν κοινούς τόπ ους τω ν προηγούμενω ν σ υλλογών του. φα»: «Σε ά λλο πλάνο, είμαι π οδοσφ αιριστής. / Μ ε Έ τσ ι θα βρ ο ύ μ ε εδώ ξα νά το υ ς α π ο νενο η μ ένο υ ς χιόνι, τρέχω και κλωτσάω I τη σκέψη μου, τη στέλνω σ τα δ ίχ τυ α [ ...]. Γ ια τίε κ ε ίν η τη ν π α ρ εξη γ η μ έν η έρω τες που διαιωνίζονται (= δαιμονίζουν) καθώς και Πέμπτη, την άχρωμη...», (από το ν «Αθλητή του τίπο­ τον διαχρονικό διάλογο με ευτελή αντικείμενα καθη­ μερινής χρήσης, όπως είναι π.χ. τα (παλιά, συνήθως) τα», σελ. 44 επ.). παπούτσια, οι καμπαρντίνες, οι μπέρτες, οι εφ ημερί­ Η υπερθετική σχέση του Γ ιάννη Κοντού με τον ποιητι­ δ ες τη ς χθεσινής μ έρα ς (που επισημαίνουν το ν επι­ κό λόγο τα τελευτα ία 33 χρόνια - μετρώ συγκεκριμέ­ κείμενο θάνατο τη ς φύσης και κατ’ επ έκτασιντο δικό να από το 1964 που πρωτοδημοσίευσε κείμενά του μας αφανισμό), τα παλιοσίδερα, οι ντουλά π ες, τα έχει παρουσιάσει πολλές δημιουργικές φάσεις, που μπαούλα και οι πλέον αντιπροσωπευτικές ουσιώσεις διαθέτουν ως κοινό παρονομαστή τους μια εξειδικευτη ς ανωνυμίας, δηλαδή τα κατοικίδια έντομα. μένη συνέπεια, που φτάνει στις εσχατιές τη ς αφοσίω­ Ισχυρίζομαι, λοιπόν, ότι το ομώνυμο ποίημα του βιβλί­ σης, στην εξάντληση τω ν δυνατοτήτων που παρέχει η ου επεκτείνει, υπομνηματίζοντας με τους σαράντα έξι πρω τεϊκή εκμετά λλευσ η τ η ς μετα φ ορά ς. Σ ’ αυτόν στίχους το υ το οριακό κείμενο-κλειδί από τη ν όγδοη ακριβώς το ν κανόνα υπακούει χωρίς καμιά εξαίρεση ποιητική συλλογή το υ Γ. Κοντού «Δωρεάν σκοτάδι» κι ο «Αθλητής του τίποτα». Κι αυτό είναι το σπουδαιό­ (που πρωτοκυκλοφόρησε το 1989) με τίτλο «θέμα: τα τερ ο προσόν το υ - ε ξ ου και η υψηλή πιστότητα, το παπούτσια», όπου σπερματικά δίνεται το σ τιγμάτω ν κύρος τω ν ποιητικών του επιλογών. □

< 5< 5-

Charles TiVVy *

V! σ,

0\ ttPOHM® J49M 991

Εκδόσεις: • Ακαδημίας 8 5 ,1 0 6 7 8 Αθήνα χηλ. 33 02 415,38 20 612 fa x 3 8 3 6 W W

m

II

Βιβλιοπωλεία: • Γ. Γεναδίου 6,106 78 Αθήνα τηλ. 3817 826, 38 06 661 fax 38 36 658 •Στοά Ορφέως, Στοά βιβλίου Πεσματζόγλου 5,105 59 Αθήνα τηλ. 32 11 246

ΕΑΑΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ’£ a J t f > y .

0 Αντώνιέ 0. ΣκιαΟάι: γράφει για το ιο ου Φανταοιώοειε svoc οδοιπόρου Ο χρόνος, όπως αυτός καταγράφεται μέθα από το βίο τω ν ανθρώπων, αλλά και όπως αυτός ιστορείται μέσα από γεγονότα ά λλ ο τε προσωπικά και ά λλο τε ευρύτερα κοινωνικά, είναι μια από εκείνες τις έμμονες ιδέες, τις φ α ντα σ ιώ σ εις που με καταδιώ κουν τα τελευ τα ία χρόνια ή καλύτερα με πολιορκούσαν τα χρόνια που προσχώρησα στην ιδέα να κοτοιγραφούν μέσα από την ποιητική δράση όλες αυτές οι εσ ω τε­ ρικές σκέψεις. 'Ετσι στις «Φαντασιώ σεις ενός οδοιπόρου» υπηρε­ τείτα ι ο χρόνος που στο παρελθόν και στο παρόν έχει κατοικήσει από τις ανθρώπινες πράξεις, αλλά ταυτόχρονα καταγράφεται και ο χρόνος του μέλλο­ ντος μέσα από την ιδιομορφία που παρουσιάζει η υποκειμενικότητα της αφήγησης του οδοιπόρου. Σ τις τέσ σ ερ ις εν ό τη τες με ά ξο νες το ν οδοιπόρο, την οδοιπορία, τις φαντασιώσεις και τέλ ο ς τη διαθή­ κη, κατατίθενται οι ανησυχίες του σύγχρονου συνο­ δοιπόρου μας ο οποίος, γνω ρίζοντας τη ν αλήθεια του θανάτου ως μια και μοναδική πραγματική, διερμη­ νεύει την παρουσία του από τη μια με φιλοσοφική ωριμότητα και από την άλλη με τη λαγνεία της συνέ­ χειας μέσα από τη διαθήκη. Ο οδοιπόρος δέλησα να έχει μια δ ιττή ιδιότητα, αφενός, αυτή του υλικά παρόντος για να είναι ορα­ τό ς ως πράξεις αλλά και ως παρουσία μέσα στην ποιητική ατμόσφαιρα και, αφετέρου, άυλος, δεϊκός, καταθέτοντας απόψεις ως αποτέλεσμα μιας ιδιαί­ τερης παρατήρησης που γίνεται από όντα με άλλες

m

δυνατότητες και διαστάσεις, ω ς επαΐων ο οδοιπό­ ρος κατα θέτει ιδέες και διατυπώνει φ ιλοσ ο φ ικές προτάσεις που έχουν ωριμάσει σ το ιδιω τικό του εργαστήριο. Οπως: Τόσες χιλιάδες χρόνια τόσες χιλιάδες σώματα και η σκόνη τους ένα σακί χοντροκομμένο στάρι, τέτοιοιυ είδους σκέψ εις τίθενται σχεδόν σε κάδε ποίημα της συλλογής με πλάγια γραφή στο τέλος ως μια γενίκευση τω ν απόψεων του οδοιπόρου που μπο­ ρεί ταυτόχρονα να είναι ο ποιητής ή ο οποιοσδήποτε καλοπροαίρετος αναγνώστης που ταυτίζεται με τους πάσχοντες ήρωες της οδοιπορίας. Το δεικτικό: «Η πόλις απειλείται τα ανοίγματα στο έ δ α φ ο ς θυμίζουν τη ν ισχύ μας», κα τα γρά φ ετα ι λ ίγο πριν τ ο τ έ λ ο ς τη ς σ ύνδεσ ης σ το πρώ το φύλλο της διαδήκης, όχι με την έννοια του τρόμου που προκαλεί το τέ λ ο ς , αλλά με τη φ ιλοσ οφική καταγραφή τη ς φ δ α ρ τό τη τα ς που συνοδεύει το ν ανδρώπινο βίο. Η ισχύς του ποιητικού λόγου μου έδω σε τη δυνατό­ τη τα να κατα δέσ ω αυτή τη φ ο ρ ά σ κ έψ εις περί συνέχειας ή ασυνέχειας της ύπαρξης και κυρίως να συνομιλήσω ελάχιστος μεταξύ Αρίστων άλλων για τη διαύγεια και τη ν καδαρότητα του δανάτου, όπως αυτή παρουσιάζεται από τις αλήδειες τω ν ανώνυμου και του επώνυμου βίου μας. κριτική

S/MfflGOOCSffl DD®OGECa ΑΝΤΩΝΗΣ Δ. ΣΚΙΑΟΑΣ

Φαντασιώσεις ενός

Εικόνβς του νθρού Ρίτσας Φράγκου-Κικίλια

ν η ποίηση είναι ο χ ρό νο ς το υ άχρονου π αρό­ ντος', θεωρώ πως ο Αντώνης Σκιαθάς κατόρθω­ σ ε να εγκλω β ίσ ει α υ τό το ά χρονο π αρόν στη συλλογή του «Φαντασιώσεις ενός οδοιπόρου» και να το εκφ ράσει παράλληλα ω ς παρελθόν α λλά και ως μέλλον. Και έφ τα σ ε σ’ α υτό τ ο α π ο τέλεσ μ α μ ε τις εικόνες το υ νερού, που αναδύονται μέσα από κάθε π οίημα , κ α θ ώ ς και μ ε τ η μ α σ το ρ ικ ή χ ρ ή σ η τω ν υγρών συμφώνων που φ έρνει στο νου αντίστοιχους εικαστικούς προβληματισμούς του Νταλί, όπου όλα ρέο υ ν ή π ο λλές φ ο ρ έ ς κα τα ρ ρ έο υ ν μπ ροστά σ το ανελέητο πέρασμα το υ χρόνου. Αυτή τη ροή ο Σκια­ θάς την ανέδ ειξε μέσα από τις νερένιες εικόνες του, την έσβησε προς στιγμήν (καθώς το νερό στο πέρα­ σμά του ξεπ λένει τα πάντα - τοπία, σπίτια, ο σ τά 2) -

Η

κριτική

για να την ενεργοποιήσει ξανά, καθώς στην ουσία τη γνω ρίζει και τη ν καταγράφ ει, αλλά δεν ξ έρ ει - μοι­ ραία - πού τελικά οδηγεί. Ίσως μέσα τη ς να κρύβεται ο Θ εός, ίσως ο ίδιος ο άνθρωπος, ίσως αυτή η αέναη πορεία το υ ν ερ ο ύ με το υ ς χ ω ρίς σ τα θ ερ ό σχήμα σ χη μ ατισ μούς τ ο υ 3 να είνα ι η ίδια η ζωή. Γι’ α υτό ίσως και οι γοργόνες του ποιητή να θρηνούν το χάσι­ μό το υ 4. 0 ποιητής όμως παρά τις σ υστηματικές και παράλληλα ονειρικές καταγραφές του γνωρίζει πώς να σωθεί. «Ήρθε ο καιρός... που οι σκήτες θα μας σώσουν»5. Θα μας σώσουν άραγε από τι; Από αυτούς «που στήσαν την παγάνα»6

Πώς θα βοηθήσουν οι εικό νες το υ νερού, με ποιον τρόπο μπορούμε νε σωθούμε; Ποιες είναι οι απεγνω­ σμένες, όμω ς οξύμω ρα και υπερρεαλιστικά παράλ­ ληλα γ εμ ά τες ελπίδα υδάτινες προτάσεις το υ ποιη­ τή: α) Η αναγνώριση του κάλλους Ένα κορμί είν’ όμορφο [■..........1 και τα νερά του Βόλγα αρδεύσανε όλες τις λεμονιές στον κήπο της μονής του [■..........1 Ένα κορμί είν' όμορφο όταν γεμίσει με φωλιές αποδημητικών πτηνών και σπήλαια όπου φυλάσσονται βροχές για τις μεγάλες ξηρασίες7 β) Η υπέρβαση του μεταφυσικού φόβου [........] κολύμπησαν ανοικτά στο πέλαγος για να προφτάσουν το κραταιό του θέρος8 γ) Η ανακάλυψη του Θεού Να ανακαλύπτει το Θεό να νίβεται στη θάλασσα κι αυτή να γαληνεύει9 δ) Το κέρδος της «Στιγμής» Αφού κερδίσεις τη Στιγμή την αρμονία αιώνια καλείσαι να δοξάζεις’0 Άλλω στε αν τα νερά (Χρόνος-Κρόνος που τρώ ει τα παιδιά του για να σωθεί όμως τελικά ένα) πάψουν να ρέουν, οι γοργόνες «μοιρολογούνε, τα νερά που πάψανε να ψάλλουν»" Η ζωή είναι, λοιπόν, ένα πήγαινε-έλα, σαν α υτό τω ν νερώ ν τη ς Εύβοιας, η ζωή είναι σαν το νερό «χαλα­ στής και πλάστης»'2 «άραγε Παναγιά μου θα ησυχάσουν κάποτε ετούτα τα νερά»'3 Όμως έτσι ή αλλιώς «Τους αναστεναγμούς της θάλασσας ακούει μόνο ο εσταυρωμένος»14

Ό μω ς τ ο α ρχικό «ε» είνα ι μικρό κι εσ τα υρω μ ένο ι είμαστε όλοι μας. Από τον Π ρομηθέα που τους άκουγ ε σ τον Καύκασο μ έχ ρ ι το υ ς μ ικρ ο ύ ς τα π ειν ο ύ ς εσ τα υ ρ ω μ ένο υ ς τη ς κα θ η μ ερ ιν ό τη τα ς. Ό ξο ς και χολή αντί για νερό κι ας ακούγονται οι ήχοι του. «ακούγονται στον ουρανό της θάλασσας οι ήχοι»'3 Βέβαια «η εμπειρία ενός ποιήματος δεν τελειώνει με τη ν ανάγνωσή τ ο υ '6, και ίσως τελ ικά όσοι αναγνώ­ στες άλλες τόσες και οι αναγνώσεις. Ίσως η ανάγνω­ ση να έχει όρια, ίσως να μην έχει. Αν η πρόθεσή μου ως αναγνώστη έχει κάπου συμπέσει και με την πρό­ θεση του ίδιου του κειμένου17δεν το ξέρω. Αυτό που ξέρω είναι πως ο Αντώνης Σκιαθάς «Ελεύθερος στο σώμα σου τις άγιες πηγές σου βρίσκω»'3 Υπ οθέτω τ ις ά γ ιες π η γ ές , τ η ς πιο ά για ς από τ ις τέχ ν ες. Της Ποίησης, όπως τη ν εννόησε ο Σικελιανός, ως μορφή ελευθερίας19. Q

Σημειώσεις 1. Νάσος Βαγενάς, Ποίηση και πραγματικότητα, στιγμή, Αθήνα 1985, ο. 15.

2. Βλ. Αντώνης Δ. Σκιαθάς, Φαντασιώσεις ενός οδοιπό­ ρου, Ποίηση, Δελφίνι, 1996, passim.

3. Πρβλ. Σκιαθάς, «Το μοιρολόι των νερών», ό.π. σ. 27.

4. Βλ. Σκιαθάς, ό.π. σ. 27.

5. Σκιαθάς, «Η προφητεία», ό.π. σ. 11.

6. Σκιαθάς, ό.π. σ. 11 7. Σκιαθάς, «Το κάλλος», ό.π. σ. 12,13.

8. Σκιαθάς, «Ο φόβος του οδοιπόρου», ό.π. σ. 15.

9. Σκιαθάς, «Η κατάρατου πλήθους», ό.π. σ. 17.

10. Σκιαθάς, «Ο ύπνος», ό.π. σ. 25.

11. Σκιαθάς, όπ. σ. 27 12. Βλ. «Επί τω πολυθρηνήτω θανάτω της ανεψιάς μου Ιουλία ς Ράλλη Βαλαω ρίτου Α ρ ισ τοτέλης Βαλαωρίτης-Β-. Ποιήματα και Πεζά, Επιλογή και Φ ιλολογική Επιμέλεια, Γ.Π. Σα ββίδης-Ε λένη Τσαντσάνογλου, Ίκαρος, Αθήνα 1982, σ. 197.

13. Σκιαθάς, «Τα σωθικά της θάλασσας» ό.π. σ. 46.

14. Σκιαθάς, «Η διαθήκη» ό.π. σ. 63 15. Σκιαθάς, «Ως Σαντορίνη πλέουσα», ό.π. σ. 51.

16. Βαγενάς ό.π. σ. 16 17. Βλ. Ουμπέρτο Έκο, Το όριο της ερμηνείας, Γνώση, Αθήνα 1993, σ. 27-51.

18. Σκιαθάς, Οι φαντασιώσεις VI, ό.π. σ. 42.

19. Αγγέλου Σικελιανού, «Πρόλογος» στο Λυρικό Βίο τομ. Α’, φιλολογική επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1965 σσ. 64-72 [= Αγγέλου Σικελιανού «Ποίη­ ση και Ελευθερία», περ. Νεοελληνικά Γοάμματα, 23 Νοεμβρ. 1940],

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

* ΠΑΤΑΚΗ

λ ο γ ο τ ε γ νικά

Κύ^ ° Κ ανέλα Στη σειρά των Εκδόσεων Πατάκη «Κείμενα και εικόνες», που επιμε­ λείται ο π εζογράφος και κριτικός Μισέλ Φάις, κυκλοφορεί το βιβλίο - λεύκωμα Κύμινο και Κανέλα. Απαρτίζεται από δέκα πρωτότυπα διηγήματα που έχουν

Γράφουν οι πεζογράφοι: Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Βασίλης Γκουρογιαννης, ISBN » Αλέξανδρος Ίσαρης, Τάσος Καλούτσας, Α γγέλα Καστρινάκη, Αμάντα Μιχαλοπούλου, Δημήτρης Πετσετίδης, Φαίδων Ταμβακάκης, Σώ τη Τριαντάφυλλου, Μισέλ Φάις Οι ζωγράφοι Μαριλίτσα Βλαχάκη και Κούστας Παπανικολάου «διάβασαν»

στροφών, συσπειρώνει y δέμ α ανδρώπους της γρ εικόνας. Ένα παιχνίδι εκφ ραστικής α ν τα λ λ α γ; να φέρει πιο κοντά τον ί τον φιλότεχνο, κοντολο] να πλατύνει και να βαδι την καλλιέργεια μας.

Ο Γιάννης Βασιάακάκος γράφει για το βιβάίο του Η νεοεάίΙιινικίΊ άογοτεχνία me διαοποράς: ΑυοτρατΙία το m ° μου «Η Νεοελληνική Λογοτεχνία της Διασποράς: Αυστραλία» είναι ένας συγκεντρωτικός τόμος θεωρητικών και κριτικών δοκιμίων, παλαιότερων (δημο­ σιευμένων) αλλά και πρόσφατων (αδημοσίευτων) μελε­ τών, αναφορικά με τη λογοτεχνία της Ελληνικής Διασποράς και ειδικότερα της Αυστραλίας. Εξετάζει και παρουσιάζει με αυστηρά φιλολογικά κριτήρια τη λογο­ τεχνική παρουσία αυτών των δημιουργών της πέμπτης ηπείρου. Απ’ όσο γνωρίζω είναι η πρώτη δουλειά που επιχειρεί μια καθαρά κριτική αξιολόγηση των σημαντικό­ τερων, κατά τη γνώμη μου, ομογενών λογοτεχνών μας. Η νεοελληνική λογοτεχνία τω ν αποδήμων, παλαιότερη αλλά και νεότερη, πάντα αποτελούσε και συνεχίζει να α π οτελεί αναπόσπαστο και ουσιώ δες μέρος του oorpus της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, τη στιγμή που έχει αναδείξει κορυφαίους εκπροσώπους τω ν γραμμά­ τω ν μας, οι οποίοι τίμησαν την Ελληνική Λογοτεχνία, όχι μόνο εντός τω ν ελλαδικών συνόρων, αλλά, ορι­ σμένοι ε ξ αυτών, και διεθνώς. Ενδεικτικά και μόνο αναφέρω τους: Κοραή, Ψυχάρη, Κάλβο, Σολωμό, Κ-αβάφη, Καστανάκη, Α λεξά ν δ ρ ο υ , Κ α ζα ντζά κη, Καχτίτση κ.ά. Δυστυχώς όμως, η λογοτεχνία αυτή της Ελληνικής Διασποράς, δηλαδή της άλλης μεγάλης Ελλάδας τω ν έξι εκατομμυρίων, η οποία ζει και δημιουργεί εκτός τω ν ελλαδικών συνόρων, με κάποιες μικρές εξαιρέσεις, ελά­ χιστα είναι γνωστή, πολύ δε περισσότερο έχει προσε­ χθεί κι εκτιμήσει από το ευρύτερο ελληνικό αναγνωστι­

Ί1$λ----------------------------

κό κοινό και τους μελετητές. Πέρα από κάποια συνήάως πρόχειρα αφιερώματα σε λογοτεχνικά περιοδικά, ελάχι­ στες μελέτες έχουν γίνει, και καμιά σφαιρική κι επιστη­ μονικά τεκμηριωμένη κριτική αξιολόγηση αυτού του λογοτεχνικού φάσματος δεν υπάρχει. Γι’ αυτό και το προαναφε^^έν βιβλίο μου, άσχετα με τις όποιες αδυναμίες που ίσως έχει, πιστεύω ότι απο­ τελεί την απαρχή και δέτει τα θεμέλια για μια σοβαρή και συστηματική προσέγγιση και κριτική αξιολόγηση κάτι που δεν έχει γίνει έως σήμερα-της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Διασποράς σαν ολότητα. Το εγχείρημα αυτό ελπίζω να ολοκληρωθεί σε τρεις τόμους. 0 πρώτος τόμος που κυκλοφόρησε αρχίζει για ευνόητους λόγους με την Αυστραλία, δηλαδή την Ελληνοαυστραλιανή Λογοτεχνία, και εξετάζει παλαιότερους και νεότερους λογοτέχνες όπως τους: Δούκα, Τσαλουμά, Νινολάκη, Χαρκιανάκη, Τζουμάκα, Καρακατσάνη και άλλους. 0 δεύτερος τόμος da καλύ­ ψει την ελληνόφωνη λογοτεχνική δημιουργία Αμερικής και Καναδά και ο τρίτος την ελληνόφωνη λογοτεχνική παραγωγή Ευρώπης και Αφρικής. Μ’ αυτό τον τρόπο φιλοδοξώ να καλύψω όλο το φάσμα της αποδημικής λογοτεχνίας παγκοσμίως. Το γεγονός και μόνο ότι υπάρχουν σήμερα μεγάλοι και σοβαροί αθηναϊκοί εκδοτικοί οίκοι, οι οποίοι δείχνουν ε ν δ ια φ έρ ο ν για τη λ ο γοτεχ νική δημιουργία τη ς Ελληνικής Διασποράς- κάτι που δεν συνέβαινε πριν μερικά χρόνια -, αποτελεί ήδη ευοίωνο σημάδι. ___________________________________________ κριτική

βΒΟΖΔΒΰΚ] ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΣΙΛΑΚΑΚΟΣ

Η ν£οελληνική λο γοτεχνία της διαοποράς: Αυστραλία ΑΒηνα, Gutenberg, 1997. Σίλ. 148

Κριτικός λόγος από την θλληνική παροικία της Αυστραλίας ο παρόν βιβλίο το υ Γιάννη Βασιλακάκου απο­ τ ε λ ε ί μια από τ ις πιο φ ιλ ό δ ο ξε ς π ροσπ άθειες γ ια να ο ρ γα νω θ εί σε λ ο γ ο τεχ ν ικ ό σ ύσ τημα η καλλιτεχνική π αραγω γή τη ς ελλ η ν ικ ή ς π αροικίας στην Αυστραλία. Π α λαιότερα γνω ρίσαμε τη ν προ­ σπάθεια το υ Γιώργου Καναράκη να απ οδελτιώ σει το σώμα αυτών τω ν έργω ν.

Ϊ

Η α π οδελτίω σ η ό μ ω ς το υ Κ α ναρά κη ά φ η σ ε πιο κριτική

πολλά ερω τήμα τα π αρά έδω σ ε απαντήσεις. Μέσα σ τον ο γκώ δη τ ό μ ο τ η ς Λ ογοτεχ ν ικ ή ς Π α ρου σ ία ς των Ελλήνων στην Α υστραλία (Αθήνα 1985) είδαμε να π α ρελα ύνουν α μ έτρ η τα ονόμ α τα ποιητώ ν και μη- α υτό που έμ ε ν ε α διευκρίνισ το π άντα ήτα ν τα κριτήρια α νθολόγησ ης και αξιολόγησης. Ο Γιάννης Βασιλακάκος προέβη στη δική το υ π ρο­ σπάθεια με καλλιτεχνική ευαισθησία και μ ε α ξιό-

---------------------------- m

λ ο γ η θ ε ω ρ η τικ ή π ρο π α ρ α σ κ ευ ή . Από α υ τή τη ν ά ποψη π λη σ ιά ζει π ολύ μ ε τ ο ν Κώ στα Κα σ τα νά , το ν άνθρωπο που έχ ει δώσει τα π λέον βάσιμα κεί­ μενα γ ια τη ν κατανόηση α υτού το υ μ ικτο ύ π ολιτι­ σμικά χώρου τη ς ελληνοαυσ τραλιανής σ υ γκρό τη ­ σης.

στίγμα και τη ν ειδικ ότερ η εικονολογία μιας γλω σ­ σικής κοιν ό τη τα ς που ζει μέσα σε ένα α λλόγλω σ­ σο επίσημο καθεστώς.

τό σ ο μ ε τ η γρ α φ ή τη ς α υ σ τρα λια νή ς καλ λ ιτεχν ι­ κ ής κίνησης, όσο και μ ε ε κ είν η τ η ς μ η τρο π ο λιτικής Ελλάδας.

Βέβαια υπάρχει και η γνώ μη το υ Βασίλη Λαμπρόπουλου π ερί Ελληνισμού άνευ έθν ους, που είναι ένα χαριτω μένο π α ραδοξολόγημα, επινοημένο να αναζω πυρώ σει το εν δ ια φ έρ ο ν το υ α ναγνω στικού κοινού στη λ ο γ ο τεχ ν ικ ή κριτική. Η α φα ίρεση τη ς έννοια ς το υ έθ νους από τη σύγχρονη νοόσφ αιρα θα σ ή μ α ιν ε α φ α ίρ ε σ η τ ο υ σ κ ε λ ε τ ο ύ από έν α ζω ντανό σώμα. Ο Λα μπρόπουλος προφ α νέσ τατα εν ν ο ο ύ σ ε Ε λληνισ μός ά νευ κ ρ ά το υ ς, π ρ ο τείν ο ν τα ς μιαν α π ο κρ α τικο π ο ίη σ η τ η ς κ ο υ λ το ύ ρ α ς , π ρ ά γ μ α ε υ λ ό γ ω ς κ α τ α ν ο η τ ό κ α ι α ν α γ κ α ίο . Α π ο εθ ν ικ ο π ο ίη σ η , ό μ ω ς , θ α σ ή μ α ιν ε α λ α λ ία , αφού ο συνεκτικός δεσ μός κάθε έθνους, τ η ς πολι­ τισ μικής εκ είν ης κοινότητας που πα λα ιότερα ονο­ μ α ζότα ν γ έ ν ο ς και λ α ό ς , η γλώ σσ α, θα έχ α ν ε το π ολιτισμικό τ η ς υπ όβαθρο και θα μετα μ ο ρ φ ω ν ό ­ τα ν σε π αρασιτικό φ αινόμενο, χω ρίς α ναφορά στη βα θεία δόμηση τη ς εα υ τό τη τα ς κάθε α τόμου και τη ς κοινωνίας που ανήκει.

Σ υ μ φ ω ν ο ύ μ ε μ ε τ ο ν Βα σ ιλα κάκο σ χετικ ά μ ε τ η ν α υ τα π ά τη τ η ς υ π ά ρ ξε ω ς ε ν ό ς π ο λ ιτισ τικ ο ύ κ έ ν τρ ο υ · κ α τά τ η ν επ οχ ή ά λλ ω σ τε το υ μ ε τα μ ο ­ Το βιβλίο το υ Βασιλακάκου α π ο τελ είτα ι από κ εί­ ντέρνου, και μόνο η έννοια το υ κέντρου π ροκαλεί μεν α που γ ρ ά φ τη κ α ν σε α να τρ ιχίλα φ ρ ίκη ς, α λλά δ ια φ ο ρ ε τικ έ ς π ερ ιό δ ο υ ς θ ε ω ρ ο ύ μ ε ό τι τ ε λ ικ ώ ς η ♦ τη ς προσω πικής το υ ε ξ έ ­ σ χ έσ η τω ν δ η μ ιο υ ρ γ ώ ν λ ιξη ς και μ α ς υ π οδεικνύ­ μ ε τ η μ η τ ρ ο π ο λ ιτ ικ ή Μια καταγραφή και παρουσίαση ουν ποια προβλήματα το ν κο υ λ το ύ ρ α ή τη ν α υ τό ­ α π α σ χ ό λ η σ α ν κ α τά τ α χ θονο παραγω γή θα π ρέ­ ορισμένων έργων και κειμένων που π ει να δ ιε ρ ε υ ν η θ ο ύ ν μ ε τ ε λ ε υ τα ία χρό νια . Α να μ ­ φ ίβ ολα π ρώ το π ρόβλημα οικουμενική προοπτική. Η παίζουν ρόλο κεντρικό στην γ ι’ α υτό ν υ π ή ρξε η ίδια η π α ρ ο υ σ ία ο ν ο μ ά τω ν έ ν ν ο ια τ η ς ε λ λ η ν ο α υ d e S te in , παραγωγή της ελληνοαυστραλιανής όHπeωmςin gGweartru σ τρα λια νής λ ο γο τεχ νία ς. y, N abokov, Τι είνα ι, π ώ ς ε κ δ η λ ώ ν ε ­ B ro d s k y κ α ι ά λ λ ω ν δ ε ί ­ λογοτεχνίας τ α ι, π ο ια σ ύ μ β ο λ α τ η ν χνει ακριβώ ς ότι η έννοια εκ φ ρ ά ζο υ ν , ποια ο ν ό μ α ­ τη ς εθ ν ική ς λογο τεχ ν ία ς, τα τη ν ο ρ ιο θ ετο ύ ν, π οιες κ ά θ ε ε θ ν ικ ή ς λ ο γ ο τ ε ­ ♦ π ρ α κ τ ικ έ ς τ η ν ε ν τ ο π ί­ χ νία ς, α ρ χ ίζει να κ α τα ρ ­ ζουν, ποια βιβλία τη ν απαρτίζουν. ρ έ ει, ή έ χ ε ι μ ά λλ ο ν α ρ χίσ ει να α λλ ά ζει από τη ν αρχή το υ αιώνα με τη νομαδοποίηση τω ν σημαντι­ Δ εύ τερ ο π ρόβλημα είναι πού ανήκουν οι συγγρα ­ κότερω ν δημιουργών. φ είς που δ η μ ιο υ ρ γ ο ύ ν εδ ώ και πώ ς σ χ ετίζο ν τα ι

Α υ τό είναι ένα μ εγ ά λο ερώ τη μ α , γ ια τί κ ανείς δ εν μπ ο ρ εί να α π α ντή σ ει με β ε β α ιό τη τα πού α νή κ ει έ ν α ς δ η μ ιο υ ρ γ ό ς , ε κ τ ό ς τ ο υ ό τ ι α ν ή κ ε ι σ το ν εα υ τό το υ . Ίσ ω ς θα έπ ρ επ ε να ρ ω τή σ ο υ μ ε το υ ς ίδ ιο υ ς και να μ ελ ε τή σ ο υ μ ε τ η ν π ροσω πική τ ο υ ς τοπ οθέτησ η επί το υ θέμ α το ς. Ο Βασιλακάκος επι­ χειρ εί μια κατα γραφ ή και παρουσίαση ορισμένων έρ γ ω ν και κ ειμ έν ω ν που π α ίζο υν ρό λ ο κ ε ν τρ ικ ό στην παραγω γή τ η ς ελληνοαυσ τραλιανής λ ο γ ο τε ­ χ νία ς . Τ ρ ία από τ α σ η μ α ν τικ ό τε ρ α κ ε ίμ ε ν α το υ βιβλίου α ναφ έρονται και επ εξερ γά ζο ντα ι ένα θεω ­ ρ η τικ ό π α ρ ά δ ειγμ α π ε ρ ί ε λ λ η ν ο α υ σ τρ α λ ια ν ή ς λογοτεχνία ς. Θεω ρώ ό τι το κείμενό το υ «Η εκ -κ εντρ ικό τη τα τη ς πολυπ ολιτισ τικής λ ο γο τεχ νία ς» είνα ι εμ φ α νέσ τα ­ τ α κα ι τ ο π ιο φ ιλ ό δ ο ξ ο κ ε ίμ ε ν ο τ ο υ τ ό μ ο υ . Το δ ο κ ίμ ιο ε ξ ε τ ά ζ ε ι μ ε ν η φ α λ ιό τη τα τ ις δ ιά φ ο ρ ε ς όψ εις τ η ς δ η μ ιο υ ργία ς ε ν ό ς κοινού π ολιτισμικού χώ ρου , μ ε τα ξύ Α υ σ τρ α λ ία ς και Ε λλά δ ο ς. Μ έσα σ το χώ ρο α υ τό επ ιχ ε ιρ ε ί να ε ν το π ίσ ει τ ο ε ιδ ικ ό

m-

Κάθε λο γ ο τεχ ν ικ ό έρ γ ο εκ φ ρ ά ζει μια πολιτισμική τυ π ο λ ο γ ία , εικο ν ο γ ρ α φ ία και έν α σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν ο είδ ο ς κοινω νικώ ν σχέσεω ν. Αν μ ελ ετη θ ο ύ ν α υτά π ροσ εκτικά , δηλα δή αν μα ς δηλω θεί ποια κοινω ­ κριτική

νία εκ φ ρ ά ζ ε τα ι μέσ α σε έν α σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν ο έ ρ γ ο , τό τ ε θα κατα λάβ ο υ μ ε πού ανήκει ένα συ γκεκριμ έ­ νο κ είμενο . Πού α νή κει λ ό γ ο υ χά ρη ο Τζο υ μ ά κα ς και πού ο Χαρκιανάκης; Πού ο Τσαλουμάς και πού η Α ντιγόνη Κ εφ αλά; Η απ άντηση που μ α ς δ ίνε τα ι από τ ο ν Βασιλακάκο είνα ι ό τι ανή κο υ ν στη γλώ σ ­ σα στην οποία γ ρά φου ν. Αλλά πού ανήκει η γλώ σ­ σα σ τη ν οπ οία γ ρ ά φ ο υ ν ; Σ ε έν α έ θ ν ο ς ή σ ε έν α κράτος; Σ ε μια κου λτο ύ ρα δηλαδή που πιθανόν να βρ ίσ κετα ι δ ιεσπ αρμένη π αντού, ή σε ένα κρά το ς, σ ε έ ν α ν ο ρ γ α ν ω μ έ ν ο π ο λ ιτισ μ ό , μ ε τη δ ική το υ ιδεολογία, το υ ς μηχανισμούς α ναπ αραγω γής τη ς , το υ ς δ ικο ύ ς το υ μηχανισμούς δο μ ή σ εω ς κοινω νι­ κώ ν ε α υ το τή τω ν και τ ο υ ς ιδ ια ίτε ρ ο υ ς τρ ό π ο υ ς μετά δοσ η ς τη ς λο γο τεχνία ς; Α υ τό τ ο σ η μ ε ίο ίσ ω ς θα έ π ρ ε π ε να π ρ ο σ ε χ τε ί κάπω ς π ερ ισ σ ό τερ ο . Το έ θ ν ο ς δ εν τ α υ τίζ ε τα ι μ ε τ ο κρ ά το ς και α να π όφ ευκτα οι Έ λ λ η ν ες δ η μ ιο υ ρ ­ γ ο ί τη ς Ελλά δας έχ ο υ ν μια δ ια φ ο ρ ετικ ή α ντίληψ η για τη λογοτεχνία , τη λ ειτο υ ρ γία τη ς και τη μορφ ή τ η ς από ε κ ε ίν η τω ν Ε λλή νω ν δ η μ ιο υ ρ γ ώ ν ε κ τό ς Ε λ λά δος. Ε κ φ ρά ζο υ ν δ ια φ ο ρ ε τικ έ ς α ν ά γ κ ε ς και διατυπώ νουν δ ια φ ο ρ ετικ ές παραδόσεις, χρησ ιμο­ π οιούν εν τε λ ώ ς δ ια φ ο ρ ε τικ έ ς α ξιο λ ο γ ικ έ ς π ρο ϋ ­ π ο θ έσ εις και μ εθ ό δ ο υ ς κ α τα ν ο μ ή ς και π α ρα γω ­ γ ή ς τ η ς λ ο γ ο τε χ ν ικ ό τη τα ς , γ ια να α π ο τελό σ ο υ ν κριτήριο κατανόησης και ερ μ η ν εία ς το υ τ ι συμβαί­ νει σ την Αυστραλία ή τη ν Αμερική. Κα νένας δ εν είπ ε ό τι τ ο σολω μικό έ ρ γ ο που γ ρ ά ­ φ τη κ ε στα ιταλικά ανήκει σ την ιταλική λο γοτεχνία . Είναι φ α νερ ό ω στόσο ό τι π α ρό μ ο ιες β ε β α ιό τη τε ς κ α τα ρ ρ έο υ ν μ ε τη ν α νά π τυ ξη ν έω ν α ντιλ ή ψ εω ν π ερ ί ισ το ρ ιο γ ρ α φ ία ς και λ ο γ ο τε χ ν ικ ή ς π α ραγω ­ γ ή ς . Δ ια β ά σ α μ ε μ ε ικα νο π ο ίη σ η σ το βιβ λ ίο το υ Edw ard Said Κ ο υ λτο ύ ρα και Ιμπεριαλισμός, όπου ο Καβάφης χαρα κτη ριζό ταν Έ λλη νας π ο ιητής τη ς Αιγύπτου- δ η λα δ ή έν α ς π ο ιη τή ς τ η ς α ιγυ π τιακή ς λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς π ο υ έ γ ρ α ψ ε σ τα ε λ λ η ν ικ ά . Α υ τό λ έ γ ε τα ι δ η μ ιο υ ρ γ ικ ό ς π ρ ο σ ετα ιρ ισ μ ό ς και μ ο λ ο ­ ν ό τ ι μ π ο ρ ε ί να ε ν ο χ λ ε ί μ ε ρ ικ ο ύ ς , γ ια λ ό γ ο υ ς κ α θ α ρ ώ ς κα ι μ ό ν ο ρ α τσ ισ τ ικ ο ύ ς , π ρο σ ω π ικώ ς θεω ρώ ό τι έτσ ι δ ιευ ρ ύ ν ετα ι η όλη κατα νόηση τ η ς κοινω νικής θ έσ η ς κ ά θ ε δ η μ ιο υ ρ γο ύ και τω ν α ιτη ­ μ ά τω ν π ο υ ε κ φ ρ ά ζ ε ι σ το έ ρ γ ο το υ κ α ι ε π α ν α ­ π ροσ διορίζοντα ι οι π α ρ ά μ ετρ ο ι για τ η συγγρα φ ή μιας ιστορίας τ η ς λο γο τεχ ν ία ς μέσα σε μια κοινω­ νική δομή. Θ α π ρ έπ ει μ ά λ λ ο ν να ξε χ ά σ ο υ μ ε σ το ε ξ ή ς τη ν έννοια τη ς κ ρ α τικ ή ς λ ο γ ο τεχ ν ία ς και να αρχίσου­

μ ε τ η σύνθεση μιας π α γκόσ μιας λ ο γ ο τεχ ν ία ς τω ν ε θ ν ώ ν , ν α επ ισ η μ α ίν ο υ μ ε δ η λ α δ ή τ ι ς τ ο π ικ έ ς ε κ δ η λ ώ σ εις ο ικουμενικώ ν κ α λλιτεχνικώ ν κινημά ­ τω ν . Ο ικ ο υ μ εν ικ ά κ ιν ή μ α τα ά λ λ ω σ τε υ π ή ρ ξα ν , ε ν τό ς το υ ελλη ν ο δ υ τικο ύ κόσμου, ο κλασικισμός, ο ρ ο μα ντισ μός, ο σ υμβ ολισ μός, ο μοντερνισ μός, ο υ π ε ρ ρ ε α λ ισ μ ό ς , τ ο μ ε τ α μ ο ν τ έ ρ ν ο κα ι μ ύ ρ ια άλλα. Μήπως, τελ ικά , α κόμα και η διάκριση μ ετα ­ ξύ ε θ ν ικο ύ και π α γκόσ μιου είνα ι σ τις μ έ ρ ε ς μα ς π εριττή, εφ όσ ον τα καλλιτεχνικά ιδιώ ματα εκ φ ρ ά ­ ζο υ ν σε α μ έ τρ η τε ς γ λ ώ σ σ ες κοινά α ιτή μ α τα και προοπτικές; Ο Β α σ ιλ α κ ά κ ο ς α μ έ σ ω ς μ ε τ ά τ α θ ε ω ρ η τ ικ ά ά ρ θ ρ α π ρ ο χ ω ρ ά ει σ τη ν π α ρουσ ία σ η έρ γ ω ν το υ Α λ έ κ ο υ Δ ο ύ κ α , τ ο υ Σ τ ά θ η Ρ α υ τό π ο υ λ ο υ , τ ο υ Δ η μ ή τ ρ η Τ σ α λ ο υ μ ά , τ ο υ Ν ίκ ο υ Ν ιν ο λ ά κ η , το υ Μ ιχάλη Κ α ρ α κ α τσ ά ν η , το υ Τ ζο υ μ ά κ α και τ έ λ ο ς το υ Σ.Σ. Χ α ρκια νάκη. Τ ολμώ να πω ό τι μ ε α υ τέ ς τις κρ ιτικ ές αποτιμήσεις δημιουργείτα ι στην ελλη­ νική παροικία κ ρ ιτικ ό ς λ ό γ ο ς και λ ό γ ο ς κριτικής. Γιατί όπω ς δηλώ νει ο ίδιος «αν δ εν επ ιδιώ ξουμε ν ’ αναπληρώ σουμε α υτό τ ο μεγά λο κενό με μια θα ρ­ ρα λέα και τίμ ια α υτοκριτική, η Ελληνοαυστραλιανή Κ ριτική (αλλά και η λ ο γ ο τεχ ν ία ) θα σ υνεχίσ ει να π ελ α γο δ ρ ο μ εί σ τον μα κά ριο ναρκισσισμό τη ς , ώσπου να σβήσει ολοκληρωτικά». Α υ τό τ ο π ρόβ λημα π ου θ έ τε ι ο Βα σ ιλα κάκος επι­ χ ειρ εί ο ίδιος να το επιλύσει με τη ν κριτική ανά λυ­ ση τ ω ν έ ρ γ ω ν τ ο υ Α λ . Δ ο ύ κ α , τ ο υ Μ ιχ ά λ η Κ α ρ α κ α τσ ά ν η , το υ Ν ίκου Ν ιν ο λ ά κ η , α κ ό μ α και αυτού το ύ το υ το υ Δ ημήτρη Τζουμάκα. Οι π αρατη­ ρ ή σ εις το υ Β α σ ιλα κάκου είνα ι ο ρ θ ό τα τε ς , γ ια τί δ εν α φ ο ρ ο ύ ν μόνο τ η ν ίδια τη ν π οιό τη τα το υ κ ει­ μένο υ α λλά α να φ έρ ο ν τα ι και σ τις σ υ νθήκες σ υγ­ γ ρ α φ ή ς το υ , δη λ α δ ή σ το υ ς τ ύ π ο υ ς π α ρ α γω γής τ η ς λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς σ τη ν ε λ λ η ν ικ ή π α ρ ο ικ ία τ η ς Α υστραλίας. Τ έ λ ο ς φ τά ν ο υ μ ε σ το κ α λ ύ τε ρ ο ά ρ θ ρ ο κ ρ ιτ ικ ή ς το υ βιβ λ ίο υ , τ ο κ είμ εν ο γ ια τ η ν π οίησ η τ ο υ Σ.Σ. Χαρκιανάκη. Η διάκριση μ ετα ξύ λόγ ο υ και Λ όγου, που εισ η γ είτα ι ο Βασιλακάκος, είνα ι μια σημα ντι­ κό τατη ερμηνευτική διαπίστωση που εκφ ρά ζει ένα α π ό τ α κ ε ν τ ρ ικ ά σ τ ο ιχ ε ία τ η ς τ έ χ ν η ς το υ Χαρκιανάκη. Τα σ τοιχεία που π α ρατίθεντα ι ω σ τό­ σο, όπω ς α π όψ εις το υ Κ οκκόλη, το υ Σ α ρ τρ , το υ Α γ γ ελ ά του και π ολλών άλλων, δεν συναρμόζονται ά μεσ α με τη βιόσφ α ιρα το υ π νευμα τικού κόσμου το υ ποιητή. Ω ς κ ρ ιτ ικ ο ί θ α π ρ έπ ει ν α ε ρ ε υ ν ο ύ μ ε τ ο ν τό π ο

[ Τυπωθήτω Γ. ΔΑΡΔΑΝΟΣ Ν Ε Α Β Ι Β Λ Ι Α ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ

Κ αψαςκης Σ ωκράτης

Στοιχεία Βιογραφίας του ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ

Κ αψαςκης Σ ωκράτης

Μοναχικοί Μαυροντυμένοι Περιπατητές της Κέρκυρας ΣΟΑΩΜΟΣ - ΚΑΑΒΟΣ ΒΒ

Μ ανος Α νδρεας

Φωτεινότης και Διαφάνεια Το Εδώ και το Επέκεινα στο έργο του

ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

m-

όπ ου κ α το ικ ο ύ ν , όπου δ η λ α δ ή τ ο π ο θ ε τ ο ύ ν το ν εα υτό το υ ς, οι δημιουργοί. Δ εν μπορείς να διαβά­ σεις το ν Χ αρκιανάκη χω ρίς αναφ ορά στην αισθη­ τική το υ χριστιανικού κόσμου που εκπροσωπεί. 0 Λ ό γ ο ς ε γ έ ν ε το σάρκα, κατά τ ο Ε υα γγέλιο, αλλά π α ρέμενε Λ όγος ασυγχύτω ς, ατρέπ τω ς και αδιαιρ έ τω ς , γ ια να θ υ μ η θ ο ύ μ ε και τ η δ ο γ μ α τικ ή . Ο λ ό γ ο ς ω ς ομιλία και ανθρώπινη συνομιλία, και ο Λ ό γ ο ς ω ς δ ύ ν α μ ις σ υ μπ α ντική σ υ ν δ έο ν τα ι διά α να λ ο γ ιώ ν κ α ι α ν τα π ο κ ρ ίσ εω ν σ υ μ β ο λ ικ ώ ν μ ετα ξύ τ ο υ ς αναπτύσσεται η ατομική ιδια ιτερότη­ τα , και θα θέλ α μ ε να είχα με διαβάσει π ερισ σ ότε­ ρα γ ι’ αυτήν τη ν ιδιαίτερη οπτική το υ Χαρκιανάκη. Ο Βα σ ιλα κάκος γ ν ω ρ ίζει σε γ εν ικ ές γ ρ α μ μ ές να εντοπ ίζει τη ν καρδιά κάθε π ροβ λήματος, να ανα­ λ ύ ε ι τ ις σ υ ν έπ ειές το υ κ α τά τρ ό π ο έγ κ υ ρ ο και τέ λ ο ς να μα ς πα ρέχει τη ν ετυμηγορία το υ γ ι’ α υτό που συμβαίνει μέσα στο κείμενο, για εκείνο που ο ίδιος βλέπει μέσα σ’ αυτό. Ίσω ς να μην βλέπει τα πάντα, α λλά μ ε τ η ν κριτική το υ α π οκτάτα ι επ ιτέ­ λ ο υ ς σ ο β α ρ ό ς κ ρ ιτ ικ ό ς λ ό γ ο ς σ τη ν ε λ λ η ν ικ ή π α ροικία , χ ω ρ ίς να α να λ ώ ν ετα ι σε επ ικίν δ υ ν ες θ ε ω ρ η τικ ο λ ο γ ίε ς και α ν ε ρ μ ά τισ τε ς ε μ π ειρ ικ ές διαπιστώσεις. Δ ε ν ε ίμ α σ τε υ π ο χ ρ εω μ έν ο ι να σ υ μ φ ω ν ή σ ο υ μ ε ο ύ τε να αποδεχθούμε τη μεθοδολογία και τη συλ­ λογισ τική το υ . Είμαστε ω στόσο αναγκασμένοι να επ α ινέσ ουμε τη ν τό λ μ η τ η ς γ ρ α φ ή ς το υ να θ ίξει κ αίρια ζη τή μ α τα και ερ ω τή μ α τα τ η ς π α ρουσ ία ς τω ν Ε λλήνω ν σ τη ν Α υ σ τρ α λ ία και να π ρ ο β εί σε μια τ α ξιθ έ τη σ η το υ π ρ ο σ φ ερ ό μ εν ο υ υλικού. Οι μ ε λ έ τ ε ς το υ είνα ι π ρ ω το π ό ρ ες και κ α ιν ο τό μ ες . Α ν ο ίγ ο υ ν τ ο δ ρ ό μ ο γ ια τ η σ υ σ τη μ α τική και λ ε ι­ το υ ρ γ ικ ή ε ρ μ η ν ε ία μ ια ς μ ικ τ ή ς π ο λ ιτ ισ τ ικ ή ς π α ρουσ ία ς που δ ια μ ο ρ φ ώ ν ετα ι ε κ τό ς Ε λ λ ά δος γρα μ μ έν η ς στα ελληνικά , η οποία στο μέλλον, αν ο ργα νω θεί σε σύστημα σχέσεω ν από τη ν κριτική, ίσως επ α ναπ ροσ διορίσ ει τη ν ίδια τ η μ ο ρ φ ή τ η ς ε λ λ α δ ικ ή ς λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς κα ι τ η ν α ν τίλ η ψ η π ου έχ ουμε για το τ ι μπορεί να θεω ρείτα ι λογοτεχνικό και τι όχι. Ό τα ν η μανία τ η ς τα ύ τισ η ς έ θ ν ο υ ς και κ ρ ά το υ ς π ερά σ ει, και κ ά θε μανία π ερνά ει κάποια σ τιγμή, θ α μ π ο ρ έσ ο υ μ ε να α ν α κ α λ ύ ψ ο υ μ ε ε κ ε ίν ε ς τ ι ς φ ω ν ές που, μη α ν ή κ ο ν τα ς σ τον κ εν τρ ικ ό κ ορμό μ ια ς κ ρ α τικ ή ς μ ο ρ φ ή ς, επ ιφ έρ ο υ ν β α θ ιές α λλ α ­ γ έ ς στο κ εντρ ικό κ οσ μοείδω λο το υ έθ ν ο υ ς μ ε τη γ ρ α φ ή το υ ς από τ α ά κρ α τ ω ν π ολιτισ μικώ ν επ ι­ κρατειώ ν. □ κριτική

DIETER PROKOP

Η δύναμη των μέσων και η επίδρασή τους στις μ ά ζες Μια ιστορική ανασκόπηση Μτφρ.: Ανθούλα Βηδενμάιερ Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1997. Ιελ. 553

Η δύναμη των Μβσων Νίκου Κολοβού

Τ | | σα κ ε ίμ ε ν α σ χ ε τικ ά μ ε τ α Μ Μ Ε (ελ ά χ ισ τα I I ακόμη), έχουν μ ετα φ ερθεί στην ελληνική γλώσU σα, προέρχονται απ’ τη ν αγγλοσαξονική βιβλιο­ γραφία. Το βιβλίο το υ Ντίτερ Πρόκοπ (Dieter Prokop) αποτελεί ευμεγέθη εξαίρεση του κανόνα.

0 σ υγγραφέας είχε εκδώσει το 1970 μια προδρομική «Κοινωνιολογία το υ Κινηματογράφου», τη ν ίδια χρο­ νιά με το ν Ian Jarvie, έναν άλλο πρωτοπόρο το υ κλά­ δου αυτού τω ν κινηματογραφικών σπουδών. Το 1971 επιμελήθηκε τη ν έκδοση μιας συλλογής κειμένων με τίτλ ο «Υλικά για τη Θ εω ρία το υ Κινηματογράφου». κριτική

Είναι χαρακτηριστικό ότι το σημερινό του βιβλίο, έχο­ ν τα ς ε κ δ ο θ ε ίτ ο 1995 στη Γερμανία, δείχνει ό τι για το ν ίδιο το μείζον και πλέον α νάγλυφ ο π αράδειγμα μ ελ έτη ς και έρευνα ς γύρω απ’ τ η δύναμη τω ν ΜΜΕ πάνω στο κοινό, είναι ο κινηματογράφος. Περισσότε­ ρο απ’ τα τρία τέτα ρτα του εκτεταμένου κειμένου του αφορά αυτό το ΜΜΕ. Απ’ τα υπόλοιπα ΜΜΕ την προ­ σοχή του απασχολούν η Τηλεόραση και ελάχιστα το ραδιόφωνο, ο περιοδικός τύπος και το βίντεο, ως ένα είδος ατελών παρεμβάσεων. Η άνιση αυτή δοσολογία τη ς ύλης, αλλά και η συνολική του δομή, όπως θα την

£7

------------------------------------------------- £Ζ

είνα ι α μφισ βητήσ ιμη επίσης, τ η ν κ ρ α το ύ μ ε όμω ς αναλύσουμε, καθιστούν το βιβλίο του Πρόκοπ, πρώτι­ π ρ ος σ τιγ μ ή ν για λ ό γ ο υ ς οικο ν ο μ ία ς χώ ρου το υ στα, ακόμη μια κοινωνιολογίατου κινηματογράφου, η π εριοδικού. Στην περίοδο 1895-1915, η π αραγωγή οποία υπ ερχειλίζει, υ σ τερ εί ή και πα ρεκκλίνει απ’ ταινιών στις ΗΠΑ βρισκόταν στα χέρια προσωπικών το υ ς αρχικούς στόχους του, καθορισμένους απ’ το ν εταιριών, στις οποίες βαρύνοντα λόγο είχαν οι επιχειτίτλο το υ βιβλίου και τη ν εισαγωγή το υ (σελ. 32-36): ρηματίες-χρηματοδότες - αλλά και οι κινηματογραφι­ «Την ενασχόληση μ ε τα εκ α τό χρόνια ιστορίας τω ν σ τές - προπάντων οι σ κηνοθέτες, όπως π.χ. ο «πα­ Μέσων από τη ν πλευ ρά τη ς κοινω νιολογίας»' τη ν τριαρχικός» Γκρίφιθ και ο δαιμόνιος Σένετ. Ανάλογη κατανόηση τω ν δομικών αιτιών που εισάγουν ή επι­ ήτα ν η οργάνωση και σ την βάλλουν τη ν π ρόταξη στα Ευρώπη, δηλαδή στη Γα λ­ ΜΜ Ε π .χ. τω ν π ρ ά ξεω ν ♦ λία κυρίω ς, αλλά και σ την βίας, τη ν ανα ζήτησ η τω ν επιδράσεων τω ν ΜΜΕ, την Επισημαίνει με έμφαση τη συνολική Α γ γ λ ία και τη Γ ερ μ α ν ία δ ύο χ ώ ρ ες γ ια τις οπ οίες περιγραφή και τη ν ανάλυ­ συνοχή, δηλαδή την αλληλεξάρτηση καμία αναφορά δεν κάνει ο ση τω ν μαζικώ ν φ α ινο μέ­ νω ν π ου σ υ ν δ έ ο ν τα ι μ ’ των δομών των ΜΜΕ μεταξύ τους. σ υγγρα φέας. Στο «αποκε­ ντρω μένο» και διασπασμέαυτή τη ν ερευνητική εργα­ σία, τις σ χέσ εις τω ν θεα- Παράπλευρα ή ενδιάμεσα προσθέτει νο α υτό σύστημα παραγω­ γ ή ς αντιστοιχούσαν δομές τών-ακροατών με τα Μέσα παρενθέσεις θεωρητικών αγορές «πολυπωλιακού» (;) στη βάση τ η ς ψ υχα γω γι­ προβλημάτων και απόψεων χαρακτήρα. Οι παραγωγοί κής λειτουργίας. Ο Prokop ή τα ν και δ ια ν ο μ ε ίς τω ν θ εω ρ εί ω ς κ α θ ο ρ ισ τικέ ς σχετικών ή απόμακρων απ’ τις π ρ οϊόντω ν το υ ς , ω σ ότου γ ια τη ν οργά νω ση και τη θεμελιώδεις δομές ιδρύθηκε το 1908 το πρώτο λ ε ιτ ο υ ρ γ ία τω ν Μ έσω ν τρ α σ τ στις ΗΠΑ μ ε σκοπό Μ αζικής Επικοινω νίας (ο το ν έ μ μ εσ ο έ λ ε γ χ ο τ η ς ό ρ ο ς Μ έσ α Μ α ζικ ή ς ♦ π α ρ α γ ω γ ή ς και α μέσ ω ς, Ενημέρωσης που χρησιμο­ τη ν επόμενη χρονιά, και τη ς διανομής και εκμ ετά λ ­ ποιείται στην ελληνική μετάφραση κατά κόρον είναι λευσης. Παράλληλα με το τρα σ τ α υτό ανέπτυσσαν λανθασμένος - ο κινηματογράφος π.χ. δεν ενημερώ­ νει βέβαια, ούτε η τηλεόραση έχει κυρίως ενημερωτι­ α νάλογες δραστηριότητες και οι ονομαζόμενοι «ανε­ κά προγράμματα κ,λπ. τις δ ο μ ές αγοράς, τις δ ο μ ές ξάρτητοι». Στην περίοδο αυτή ιδρύθηκε το Χόλιγουντ και εποικίσθηκε από έναν εσμό μικρού μεγέθους προ­ προϊόντος, τ ο υ ς τρόπ ους (προφανώς τις δ ο μ ές και σωπικών εταιρειών. πάλι) παραγωγής, και τις δο μ ές κοινού. Επισημαίνει Το κοινό αποτελούσαν στις ΗΠΑ, στη συντριπτική του με έμφαση τη συνολική συνοχή, δηλαδή τη ν αλληλε­ ξά ρτησ η τω ν δομώ ν τω ν ΜΜΕ μ ετα ξύ το υ ς. Παρά­ π λειοψηφία, ερ γ ά τες και μετα νάσ τες, επ α ίτες το υ πλευρα ή ενδιάμεσα προσθέτει παρενθέσεις θεωρη­ εφ ήμερου ονείρου τω ν κινούμενων εικόνων. Το ίδιο τικών προβλημάτων και απόψεων, σχετικών ή απόμα­ συνέβαινε και στη Γερμανία, σημειώ νει σύντομα ο κρων απ’ τις θεμελιώδεις δομές που αναφέρθηκαν.

Prokop. Στην υπόλοιπη Ευρώπη, όμως, και στον υπό­ Το α ποτέλεσμα το υ μεγαλεπ ήβολου αυτού σχεδίου λο ιπ ο κόσ μο τ η ς π ερ ιφ έρ εια ς , π α ρ α τη ρ ο ύ ν τα ν είναι μια σύνθεση ιστορικών πληροφοριών, πολλα­ ραγδαία εξάπλωση τη ς κινηματογραφικής αγοράς. Ο πλής α νεκδ ο το λο γίας, στατισ τικώ ν ή α ριθμητικώ ν συγγραφέας όμω ς αποσιωπά το φαινόμενο, οχυρω­ στοιχείων, κοινωνιολογικών παρατηρήσεων, σύντο­ μ έν ο ς πίσω από έν α ισ χυρό και ό ν τω ς α κλ ό ν η το μων ανα φ ορώ ν στην α ισθητική και τη θεω ρία το υ άλλοθι: ότι οι εξελίξεις στις ΗΠΑ καθόρισαν σε μεγά­ κινηματογράφου κυρίως, ελάχιστων (ευτυχώς) φιλο­ λο βαθμό τη ν παγκόσμια εξέλ ιξη τω ν ΜΜΕ και προσοφικών προβληματισμών. σ έλκυσ α ντο ενδια φ έρον το υ μαζικού κοινού (σελ. Σ την κλίμακα τω ν «δομών» (ο ρ θ ό τερ ο θα ή τα ν να 34). Οι δομές τω ν προϊόντων είχαν μια ενδιαφέρουσα εννοούμε τω ν «κλάδων» τη ς οργάνω σης τω ν ΜΜΕ) διαφ οροποίηση σε δ εκ α έξι είδη ταινιών, κατά το ν δεν προηγούνται εκείνες τη ς «αγοράς», δηλαδή τη ς Prokop, κρίνοντας «από τη ν ό ρεξη που έχει κανείς», διανομής και εκμετά λλευ σ η ς τω ν προϊόντων, όπως όπως γράφει, απλοϊκά, αλλά και από ανάλογες κωδι­ τις προτάσσει ο Prokop, αλλά οι «δομές» (ή τρόποι) κοποιήσεις στο στιλ, τη ν τεχνική και το περιεχόμενο, π αραγω γής το υ ς. Η π εριοδολόγηση που προτείνει όπω ς επ ισ τη μ ο ν ικ ό τερ α το ν ίζ ε ι σ τη σ υνέχεια . Ο

£©-------------- --------

---------------------------------------------κριτική

πρόβλημα τω ν επιδράσεων με το πρόβλημα τη ς μαζιProkop κάνει δύο έξο χ ες παρατηρήσεις στο σημείο κότητας. Η τύφλωση τω ν μαζών την οποία επιφέρουν αστό. οι ταινίες του κινηματογράφου, στη Γερμανία τουλά ­ Μ ια δομική: Οι τα ιν ίε ς που α π ο τελο ύ ν κάθ ε ε ίδ ο ς χιστον, γιατί όχι όμως και σε κάποια άλλη χώρα, καθι­ δομούνται, πέρα απ’ τα άλλα, και πάνω στη βάση μιας στά επιτακτική τή ν ανάγκη αυστηρής λογοκρισίας. διακειμενικότητας (intertextuality), αφού η μία μιμεί­ Ευτυχώς, κλείνει ο συγγραφέας την παραπλανητική ται, παραφράζει ή αναφέρεται στις άλλες. και α νισ τόρητη θεω ρητική το υ παρέμβαση με τη ν Επίσης μια ιστορική-κοινω νιολογική: τ ο κάθε είδ ο ς άποψη ότι αυτές οι θέσεις δεν «ευσταθούν εμπειρικά» έχ ει «κύκλο ζωής». Γ εννιέτα ι, φ θ ά νει σ ε ακμή και και ότι οι ταινίες εκφράζουν παρέρχεται για να επανεμ­ τά σ εις που ήδη υπάρχουν φ ανιστεί β ρ α δ ύ τερα ή να ♦ σ τον κοινω νικό π ερίγυρο. μ είνει σαν ανάμνηση στο Α φ ήνοντα ς όμω ς οριστικά π α ρ ελ θ ό ν (σ ελ. 70, 71). Ο Prokop επιχειρεί να συνδέσει το α διερεύνητη τ η σχέση του «Σε κάθε εποχή υπάρχουν κ ινημα τογρά φ ου και μαζι­ τα ιν ίε ς όλω ν τω ν ειδών» φαινόμενο κινηματογράφος με τη κ ή ς κοιν ω ν ία ς, η οποία, (σ.σ. πράγμα σφόδρα ανα­ το ν ίζο υ μ ε ξα νά , δ εν είνα ι κ ρ ιβ ές ), α λλ ά και κ ά θ ε επ οχ ή έ χ ε ι τ α είδ η που μαζική κοινωνία μέσω του Gustav Le ψυχολογικού επιπέδου. Ε κεί όμω ς που η σύγχυση είνα ι χ α ρ α κτη ρ ισ τικ ά γ ι’ Bon και της θεωρίας του για τη το υ σ υ γ γ ρ α φ έ α π α ίρ ν ει αυτήν (γεγονός εξαιρετικά απειλητικό χαρακτήρα είναι ορθό), γ ρ ά φ ε ι ο Prokop. συλλογική ψυχολογία (τωνλαών και η αιφνίδια και χωρίς κανένα Στην περίοδο αυτή (1895λ ό γ ο (α δ ύ ν α τη κ α τά τα 1915), ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς των μαζών) ά λλα ) σ ύγκρισ η τω ν σ τιλ το π ο θ ετεί και τη ν α φ ε τη ­ τω ν Γκρίφιθ και Αϊζενστάιν ρία το υ σταρ σ ύσ τεμ. Το με σκοπό να δείξει την «ηθι­ α κριβές είναι ό τι το ειδω♦ κή» υπεροχή το υ πρώ του. λο λ α τρ ικ ό α υ τό «δόγμα» «Οι σ κηνοθεσίες και τα μοντάζ το υ Αϊζενστάιν, γ ρά ­ σ υ ν δέετα ι ά μεσα, α να τέλ λ ει μ ε τη ν εμφ άνιση τ η ς φει, αποτελούν τη ν απόδειξη μιας δογματικής θεω­ περιόδου τω ν στούντιο (απ’ το 1920 περίπου) και δύει ρίας και αντανα κλούν τη διχοτομημ ένη εικόνα τη ς μ ε τη λ ή ξη τ η ς (1948 π ερίπ ο υ ). Τα μ εμ ο ν ω μ έν α κοινωνίας του Αϊζενστάιν και τον συγκεντρωτικό λενιάτομα, μοιραίες ή εκλάμπουσες γυναίκες ή δυναμικοί νιστικό κομματικό τύπο» (σελ. 95). «Οι ταινίες του ιδε­ και ερω τύλοι άνδρες, που ανέδ ειξα ν οι π ροηγούμε­ ολογικά (και) αφηρημένα βαριές, περνούν το μήνυμά νες και οι επόμενες εποχές ήταν «σταρς» δημοφιλείς, το υ ς σαν αυταρχική διαταγή». Ο Γκρίφιθ αναμφισβή­ αλλά κατά περίσταση και μακρινά απ’ το οργανωμένο τη τα υπήρξε μέγα ς προπάτορας το υ κινηματογρά­ «σύστημα», όπως συνέβαινε προηγούμενα. φου ως τέχ ν η ς και ΜΜΕ δο υ λ εύ ο ν τα ς ένα σ τιλ με Ο Prokop επιχειρεί να συνδέσει το φαινόμενο κινημα­ βάση τις φ όρμες του κλασικού μυθιστορήματος. Ο τογράφ ος με τη μαζική κοινωνία μέσω του Gustav Le Αϊζενστάιν ήτα ν εξίσου μέγα ς διδάσκαλος του κινη­ Bon και τη ς θεωρίας του για τη συλλογική ψυχολογία ματογράφου προτείνοντας μια (άλλη μη μυθιστορη­ (των λαών και τω ν μαζών). Γοη τευμένος όμως απ’ τα ματική, μη αφηγηματική) αισθητική το υ μοντάζ, τη ς ευ ρ ήμα τά το υ , α γνο εί π α ντελώ ς τις σ υνθήκες το υ οργάνωσης τω ν πλάνων, αναδεικνύοντας τη δύναμη μονοπωλιακού καπιταλισμού, οι οποίες είχαν ήδη ε ξε ­ τω ν εικόνων, προβάλλοντας νοήματα, α ναλύοντας λ ιχ θ εί σ τις α ρ χ ές το υ αιώ να μ α ς και υπ έθαλψαν, τη ν πραγματικότητα, συγκερνώντας πολπιστικά στοι­ μεταξύ άλλων, τη μαζικοποίηση τω ν κοινωνικών σχη­ χεία δ ια φ ορετικής π ροέλευσ ης και σ ημειοδοτικής ματισμών. Απλοποιώντας μάλιστα ακόμη περισσότε­ αξίας. Ο συγγραφέας προκατειλημμένος ιδεολογικά ρο απ’ όσο είναι, το «πνεύμα» του Le Bon βλέπει στην χάνει τις θεμιτές, γόνιμες και γ οητευτικές διαφ ορές ταινία «τον αυταρχικό αρχηγό», που έχει «το ρόλο του ανάμεσα στους δύο κορυφαίους δημιουργούς. υπνωτιστή» και «υποδαυλίζει» τα πάθη τω ν αμόρφω­ Οι υπόλοιπες περίοδοι (1915-1930) ή η περίοδος των τω ν μαζών (σελ. 65). Μ ε τη ν επίκληση τω ν θεω ρητι­ μεγάλων εταιρειών και των πολυτελών πειραματισμών κών απόψεων του Conrad Lange για άμεση επίδραση (1930-1945) ή η περίοδος του μονοπωλίου τω ν μεγά­ «πολλών ταινιών» στο μαζικό κοινό, με αποτέλεσμα λων εταιρειών και βιομηχανιών στιλιζαρίσματος (1945την πρόκληση «κοινωνικής αναταραχής», εμπλέκει το

Τυπωθήτω Γ . ΔΑΡΔΑΝΟΣ Ν Ε Α

Β

Ι

Β

Λ

Ι

Α

ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗ

Chauvel D. - Michel V.

Αραστηριότη τες, Αιερευνήσεις, Ανακαλύψεις Για παιδιά του Νηπιαγώγείου και του Δημοτικού

Chauvel D. - Chauvel Ρ.

Παιδαγωγική και Περιβάλλον Ανακάλυψη, κατανόηση και καλλιτεχνική παραγωγή Για παιδιά 5-7 ετών

Doranee S.

Δημιουργικές Δραστηριότητες στο Νηπιαγωγείο Εικόνες και πράγματα

ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

[

1960) ή η π ερίοδος του ολιγοπωλίου στον κινηματο­ γ ρ ά φ ο και τη ν τηλ εό ρ α σ η , και τω ν δυνα τώ ν σταρ (1960-1985) ή η περίοδος των μικτών κοντσέρν και της διεθνοποίησης (1985-1995) ή η περίοδος του παγκό­ σμιου ολιγοπω λίου τω ν ΜΜΕ, εξετά ζο ν τα ι απ’ το ν Prokop με βάση τις ίδιες «δομές» ή «τρόπους», που εγκαινιάστηκαν στην πρώτη περίοδο, και ελάχιστες ιδιόρρυθμες παρεμβάσεις στα ενδιάμεσα. Μια ανα­ σκόπηση που αναφέρεται στις δημοφιλείς ταινίες, τις τη λεοπ τικές σ ειρές, τ α ρεύμα τα στην τέχ νη και την κοινωνία, ευσύνοπτη αλλά «εγκυκλοπαιδικά» χρήσιμη για τους βιαστικούς αναγνώστες, κλείνει την ιστορική και κοινωνιολογική έρευνα του συγγραφέα. Απ’ την ελληνική έκδοση λείπουν βιβλιογραφία και ευρετήριο όρων και ονομάτων - δεν γνωρίζει ο γράφων αν υπήρ­ χ α ν σ το γ ερ μ α ν ικ ό πρω τότυπ ο. Η μετα φ ρ α σ τικ ή εργασία είναι δυσχερές να εκπμηθεί, τουλάχιστον ως προς την ακρίβεια της ορολογίας και την ποιότητα της σχέσης τη ς με το γερμανικό πρωτότυπο. Η οικονομία του χώρου επιβάλλει ενδεικτική και μόνο κριτική περιήγηση τω ν περιόδω ν που α να φ έρα με, καθεμία απ’ τ ις οποίες α π οτελεί και χωριστό κεφ ά ­ λαιο του βιβλίου. Ο Prokop διακατέχεται από καλόπι­ στη ασάφεια. Διακρίνει τις δομές ή τρόπους παραγω­ γ ή ς απ’ τις δ ομές προϊόντος, παρόλο που το προϊόν δεν είναι παρά η προτελευταία φάση τη ς παραγωγής. Επίσης δια κρίνει τ ις δ ο μ ές α γο ρ ά ς απ’ τ ις δ ο μ ές παραγωγής και προϊόντος, ενώ όλες εντάσσονται στη διαδικασία οργάνω σης τη ς σ υνολικής παραγω γής (κατασκευαστική π αραγωγή + διανομή + εκ μετά λ­ λευση), αφού κατά την ορθότερη (μαρξιστική) άποψη η παραγωγή ολοκληρώνεται με την κατανάλωση του προϊόντος. Δεν είναι όμως μόνο αυτές οι παραλείψεις και οι ασά­ φειες. Σε μια δεκαετία (1985-1995) π.χ. τω ν πολυμέ­ σων και των ποικίλων νέων τεχνολογιών, ο συγγραφέ­ α ς σ π εύ δ ει να κ λ είσ ει γ ρ ή γ ο ρ α τ ο β ιβ λ ίο το υ . Κάνοντας όμω ς μια εξαιρετική «παρέμβαση» για την τηλεοπτική δημοσιογραφία - όχι βέβαια για να ολο­ κληρώ σει τη ν όλη μ ελ έτη το υ . Αυτή π α ραμένει με χ άσ μα τα, κενά, π α ρα νοήσ εις, ε λ λ είμ μ α τα μ έχ ρ ι τέλους. Η προσφορά του Dieter Prokop δεν κρίνεται μόνο απ’ τ ο βιβλίο π ου μ ε επ ιείκ εια και σ υντομία κ ρ ίνα με παραπάνω. Αλήθεια, τι χρειαζόταν τόση προχειρότη­ τα στις θ εω ρητικές πτήσεις του (κορυφαίο συνονθύ­ λευμα στις σελ. 260-270); Παράταύτα, θεωρούμε ότι ο σ υγγρα φέας παραμένει ένα ς απ’ τ ο υ ς πρωτοπό­ ρους στον κλάδο τη ς κοινωνιολογίας των ΜΜΕ - του­ λάχιστον στη Γερμανία. □ κριτική

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ Κεντρική διάθεση: Σόλω νος 133,106 77 Α θήνα, τηλ. 3806305,3821813, fax 3838173 Βιβλιοπωλείο στη Σ το ά του Βιβλίου: Πεσμαζόγλου 5 / Στα δίου 44,105 64 Αθήνα, τηλ. 3311719

ΤΖΕΗΜΣ ΤΖΟΫΣ Σ τή β εν ο Ή ρ ω ας Σωσμένο από τη φωτιά στην οποία το έριξε ο Τζόυς σε μια στιγμή κρίσης, το χειρόγραφο Στήβεν ο Ήρωας είναι μια πρώιμη γραφή του μυθιστορήματος, που έμελλε να εκδοθεί αργότερα ως Το πορτραίτο τον καλλιτέχνη. Καθώς περιλαμβάνει πρόσωπα, γεγονότα και στοχα­ σμούς που δεν υπάρχουν σ’ εκείνο, έχει αναγνωριστεί από τους κρι­ τικούς ως ξεχωριστό έργο, σημαδιακό για την εξέλιξη του συγγραφέα που, περισσότερο ίσως από κάθε άλλον, σφράγισε με τις πρωτοπο­ ριακές αναζητήσεις του τον 20ό αιώνα.

ΕΒ ΕΛ Υ Ν ΓΟ Υ Ω Π ρ ό σ τ υ χ α Κ ο ρ μ ιά «Πιστεύω ότι τα μυθιστορήματα του Έβελυν Γουώ είναι το μό­ νο πράγμα που γράφτηκε στην Αγγλία άξιο να συγκριθεί με το έργο του Φιτζέραλντ και του Χεμινγουέη ...Νομίζω ότι θα αντέξουν στο χρόνο και ότι ο Γουώ... θα μνημονεύεται ως η μοναδική πρώτης γραμμής κωμική ιδιοφυία που εμφανίστηκε στην Αγγλία μετά τον Μπέρναρντ Σω». Έντμουντ Γουίλσον

ΣΥΡΙΑ ΚΟΝΟΛΥ Η σ τέρνα Σ ’ αυτό το ανάλαφρο και συνάμα καίριο μυθιστόρημα παρακο­ λουθούμε τον απόφοιτο κάποιου αυστηρού κολλεγίου της Οξφόρδης, τύπο λιγάκι επηρμένο και με συγγραφικές ανησυχίες, να αφήνει τη μουντή λονδρέζικη βολή του για να περάσει το καλοκαίρι σ’ ένα χωριουδάκι της Κυανής Ακτής, λουσμένο στο φως και κατειλημμένο από καλλιτέχνες, συγγραφείς και κάθε λογής μποέμ και τυχοδιώκτες: στην αρχή μελετά την παράξενη μικροκοινωνία τάχα αφ’ υψηλού, ως παρα­ τηρητής ενός κλειστού υδρόβιου πληθυσμού, μιας Στέρνας. Αυταπατάται όμως, μιας και πολύ γρήγορα βουτάει ασυγκράτητος μέσα στα στά­ σιμα νερά, τραβηγμένος από τη μελαγχολική σαγήνη των κατοίκιον της, από την ασύδοτη ελευθερία και την ανερμάτιστη λαγνεία τους.

Α Φ ΙΕ Ρ Ω Μ Α Τ Α

ΙΕ

Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε ΙΣ

Ο. ντε Μπαλζάκ Αρ. 60*

Α. Κοραής Αρ. 82

Δ. ΓληνόςΑρ. 61* Τζ. Τζόις Αρ. 62*

Κ. Μ αρξΑ ρ. 83* Μ. ΒιάνΑρ. 85

Γ. Σεφέρης Αρ. 142

Κ. Χατζηαργύρης αρ. 63

Νέοι λογοτέχνες Αρ. 87

Ο. Έκο Αρ. 145

Ζ. Ζενέ Αρ. 66 Νέοι Λογοτέχνες Αρ. 69 Αριστοφάνης Αρ. 72

Κ. Βάρναλης Αρ. 88* Τ. Μαν Αρ. 90

Α. Δουμά ςΑρ. 147

Φ. Νίτσε Αρ. 91

Σ. Φ ρόιντΑρ. 150

Ζ. Πρεβέρ Αρ. 73

Κ. Θ εοτόκης Αρ. 92 Ρ. Μ π αρτΑρ. 93

Α. Α ρτώ Α ρ. 151

Μ. ντε Σαντ Αρ. 77 Κ.Π. Καβάφης Αρ. 78 Χ.Λ. Μπόρχες Αρ. 79 Μ. Κούντερα Αρ. 80* Μ. Γιουρσενάρ Αρ. 8

Σ. ντε Μπωβουάρ Αρ. 136 Γ. Θ εοτοκάς Αρ. 137 Φ.Σ. Φ ιτζέραλντΑρ. 138 Τ. Ο υίλιαμςΑρ. 139

Α. ΚάλβοςΑρ. 140 Γ. ΦλωμπέρΑρ. 143

Α. Κρίση Αρ. 149

Ο. ΟυάιλντΑρ. 152 Β. Γουλφ Αρ. 153 Γ.Β. Γκα ίτεΑ ρ. 154 Κ. Καρυωτάκης Αρ. 157 Κ. Λεβί-Στρως Αρ. 158

Κ. Πολίτης Αρ. 116 Α. ΠάλληςΑρ. 118

I. Καποδίστριας Αρ. 275 Γ. Βιζυηνός Αρ. 278

Β. Μαγιακόφσκι Αρ. 121

Ζ. Παπαντωντίου Αρ. 285

Β. Ναμπόκοφ Αρ. 162 Α. Παπαδιαμάντης Αρ. 165

Ε. Ιονέσκο Αρ. 122

Ν. Μ έηλερ Αρ. 286

Μ. Φουκώ Αρ. 125

Μ. Τουρνιέ Αρ. 287

Α. Μπρετόν Αρ. 207 Μ. Μ πρεχτΑρ. 211 Α. Αλεξάνδρου Αρ. 212

Ζ. ΛακάνΑρ. 126

Πίνδαρος Αρ. 294 Α. Γκράμσι Αρ. 295

Έ. Χέμινγουεϊ Αρ. 159 Ζ. Κοκτώ Αρ. 160 Μ. Χάιντεγκερ Αρ. 161

Δ. Σολωμός Αρ. 213 Α. Λουπέν Αρ. 218 Γκ. Γκ. Μάρκες Αρ. 223

Ζ.Π. Σαρτρ Αρ. 127 Φ. Ντοστογιέφσκι Αρ. 131 Ντ. X. Λώ ρενςΑρ. 132 Τ.Σ. Έ λιοτΑ ρ. 133 Μ. Ν τυράςΑρ. 134 Αριστοτέλης Αρ. 135

Μ. Χάκκας Αρ. 297 Δ. Βουτυράς Αρ. 298 Π. Δ έλτα Αρ. 300 Μ. ντε Μονταίν Αρ. 304

Τ. Λειβαδίτης Αρ. 228

Π. Λεκατσάς Αρ. 166

Α. Ρεμπό Αρ. 305 Α. Καρκαβίτσας Αρ. 306

Κ. Ντίκενς Αρ. 229

Αίσωπος Αρ. 167

Σ. Μυριβήλης Αρ. 309

Δάντης Αρ. 230 Γ κ. Απολιναίρ Αρ. 231 Ρ. Βελεστινλής Αρ. 235

Λ. ΑραγκόνΑ ρ. 168 Ά. ΤσέχοφΑρ. 169 Σ. ΤσίρκαςΑρ. 171

Μ. Αξιώτη Αρ. 311

Σοφοκλής Αρ. 243 Τζ. ΚέρουακΑρ. 249

Τζ. Στάινμπεκ Αρ. 173

Κ. Χατζόπουλος Αρ. 319

Ό μηρος Αρ. 174

Μ .ΤουαίνΑρ. 252

Μ. ντε Θ ερβάντες Αρ. 176

Ρ. Κενό Αρ. 320 Τ. Χάρντυ Αρ. 324

Γ. Μισίμα Αρ. 256 Μαριβό Αρ. 257

Βολταίρο ςΑ ρ. 177 Έ. Πάουντ Αρ. 178

Μ. Καραγάτσης Αρ. 258

Μ ο λιέροςΑρ. 179

Α. Μίλερ Αρ. 259

Δ. Χατζής Αρ. 180 X. Ίψ ενΑρ. 181

Τζ. Ό ργουελΑ ρ . 226

X. Τζέιμς Αρ. 260 Γ. Ξενόπουλος Αρ. 265 Γ. ΓκρινΑρ. 267 Ν. Λαπαθιώτης Αρ. 95 Ε. Ροΐδης Αρ. 96

Ν. Χ ά μετΑ ρ. 182 Π. ΒαλερίΑ ρ. 183 Ζ. ΜπατάιγΑρ. 187 Ν. Καζαντζάκης Αρ. 190

Ε .ΖολάΑ ρ. 97 ΣταντάλΑρ. 98 Μακρυγιάννης Αρ. 101

Θουκυδίδης Αρ. 191*

Λουκιανός Αρ. 102

Β. ΡάιχΑρ. 197 Ρ. ΜούζιλΑρ. 199 Λ. ΤολστόιΑρ. 200

Ν τιντερόΑρ. 103 Τ. Άγρας Αρ. 104

Φ.Γ. ΛόρκαΑρ. 192 Ρ. ΤσάντλερΑρ. 193

I. ΒερνΑρ. 105 Θ. Καΐρης Αρ. 106 Παραμυθάδες Αρ. 108*

Π. ΕλυάρΑρ. 201

Έ. Έ σσεΑρ. 109

Γ. Ρίτσος Αρ. 205 Α. ΖιντΑρ. 206 Γ. Σκαρίμπας Αρ. 269

Β. Ουγκώ Αρ. 111 Έ. Α. Πόε Αρ. 112 Φ. Κόντογλου Αρ. 113 Σ. Μ π έκετΑρ. 115

Ε.Μ. Φόρστερ Αρ. 312 ΚολέτΑ ρ. 313

Κ. Κρυστάλλης Αρ. 326 Γ. Σάνδη Αρ. 327 Α. ντε Σ. Εξυπερύ Αρ. 330 Κ. Παλαμάς Αρ. 334 Η. Βενέζης Αρ. 337 Λωτρεαμόν Αρ. 355 Γ. Μαρής Αρ. 356 Κ. Μαλακάσης Αρ. 357 Ρ. Ν τεκά ρτΑ ρ. 369 Οδ. Ελύτης Αρ. 372 Ν. Καζαντζάκης Αρ. 377 Π. Βερλέν Αρ. 378 Αρ. Νικολάΐδης Αρ. 379 Ν. Εγγονόπουλος Αρ. 381

Ζ. ΣιμενόνΑρ. 202 Γ. ντε Μωπασάν Αρ. 204

X. Μίλερ Αρ. 273 Ρ .Μ .ΡίλκεΑρ. 274

* Τα αφιερώματα που σημειώνονται με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί

ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ “...Δεν είμαι παρά ένας ταπεινός αναζητητής της Αλήθειας,. Αδημονώ να λυτρωθώ πνευματικά από τη σημερινή μου ύπαρξη. Η όποια προσφορά μου στο έθνος εντάσσεται στα πλαίσια του πειράματος της σάρκας. Απ’ αυτή τη σκοπιά, μπορεί να χαρακτηρισθεί πολύ εγωιστική Δεν επιθυμώ το επίγειο βασίλειο, ζητώ το βασίλειο των Ουρανών που είναι η ψυχική απολύτρωση. Για να το πετύχω αυτό, δε χρειάζεται να ζητήσω καταφύγιο σε μια σπηλιά, μπορώ να την κουβαλάω μέσα μου, αν θέλω... Για μένα η οδός της Σωτηρίας είναι η διαρκής εργασία για την εξυπηρέτηση της Χώρας μου και της Ανθρωπότητας...

ΜΑΡΝΗ 5-7 104 33 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ: 5221744-5227678 FAX: (01) 5226581

Άγνωστα διηγήματα διασήμων συγγραφέων από το αρχείο του Γιώργου ΖεΒελάκη

ΜαργκερίτΓιουρσενάρ (1903-1987) Την πρώτη εμφάνιση της διάσημης συγγραφ έας στα γαλλικά γράμματα σημαδεύει τ ο π ε φ π ο υ επ ιλ έ ξ α μ ε ν α δημοσιεύσουμε. Στον εξαίρετο τόμο Marguerit Yourcenar της]οεγan Savignean, εκδόσεις Χατζηντκολή 1992, σε μετάφραση της Ιω άνναςΧατζηνικολή, πληροφορούμαστε ότι αρχίζει η λογοτεχνική τηςκαριέρα στο 1926: Τη χρονιά εκείνη δημοσιεύεται στην «Humanite», μ ε τη μεσολάβηση τουΑνρί Μπαρμπύς, ένα άρθρο της εμποτισμένο «από ένα νεανικό ακόμη ριζοσπαστισμό», πο υ ενώ επιγραφόταν «ο άνθρωπος» κάτω από την σκέπη των θετήν», κατέληξε να φέρει τονάτυχο τίτλο «Ο άνθρωπος, από λάθος σύντα ξις της εφημερίδας. «Τ οεν λόγω άρθρο, αρκετά βαριά αλληγορικό δ ε ν είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον, α λλά από εκείνη τη στιγμή η Μαργκερίτ Γιουρσενάρδενθαπάψει ναασκεί το επάγγελμα του συγγραφέα». Το κείμενο, σ εχρόνορεκόρ, για τα δεδομένα τηςεποχής, μεταφέρεται, σεμετάφραση τουΠ .Σιλβανού*, στο λογοτεχνικό π εριοδικό του Ηρακλείου Κρήτης «Ν εοελληνικά Γράμματα» μ ε διευθυντή τον Γιάννη Μ ουρέλλο, βιβλίο Δεύτερο, Ν οέμβρης 1926, σ . 83-85. Στο ίδιο π εριοδικό η συνολικά παραδοσιακή του ύλη διανθίζεται μ ε άρθρα για θέματα της σύγχρονης λογοτεχνίας όπως: poesie pure, το γερμανικό μυθιστόρημα (Τόμαςκαι Ερρίκος Μ ανκ,ά.), οιΛ ουβλινέζοι του Joyce. Επόμενο κείμενο τηςσυγγραφέω ς (είχε ήδη αρχίσει να επισκέπτεται τηνΕλλάδα) συναντήσαμε δέκα χρόνια αργότερα στη «Νέα Εστία» του 1936. Η Marguerite «Yourgenar» συστήνειαι ως «συγγραφεύςμιας εμπνευσμένης μελέτης για τον Πίνδαρο» και απαντά στο ερώτημα του περιοδικού: ποια επίδραση ασκεί σήμερα το ελλη νικ ό πνεύμα στη δυτική σκέψη και πώ ς αυτή εκδηλώνεται.

Γ.Ζ. *Για τον μεταφραστή δεν έχουμε στοιχεία παρά μόνο την ένδειξη του ονόματος Γ. ΣΕΥΒΑΝΟΣ ως μεταφραστή του βιβλίου: «ΜαξίμΓκόρκυ, φ ιλολογικά πορτραίτα», εκδόσεις «Μόρφωση» 1956.

ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΓΙΟΥΡΣΕΝΑΡ

Ο ΑΝ Θ ΡΩ Π Ο Ι ΔΙΗΓΗΜΑ

ξένο διήγημα

Άνθρωπος είτανε καθισμένος στην άκρη του ποταμού. Είταν οι πρώ τες μ έ ρ ε ς τω ν αιώνων. Ο Άνθρω πος ε ίχε γεν ν η θ εί μα λλιαρός κι άγριος, με πελώρια κόκκαλα, που ξεπετιόντανε κάτω απ’ το σκούρο πετσί του κ’ είτανε σκεπασμένα με πατωσιές λάσπη. Με τα πόδια φτιαγμένα για το τρέξιμο, τα μάτια πλασμένα για το καρτέρι, τα χέρια ασκημένα στην αρπαγή, τα σαγόνια καμω­ μένα για να δαγκώνουνε και να λέθουνε τη λεία, ο άνθρωπος είταν όμοιος με το χτήνος. Κ’ είχε ταπλά του τα ένστιχτα, τη δυσπιστία, το υ ς άλλους φόβους που είναι γιομά­ τη η μοναξιά. Είτανε δυνατός. Α γνοούσε τη δύναμή του. Φοβόταν τις άγνω στες θροφές, τα καινούρια πράματα, τα δυνατώτερά του ταγρίμια, τα μαμούνια που ενοχλούνε το ν κοιμισμένο κυνηγό, τα σκουλήκια που τρώ νε τον πεθαμένον κυνηγό. Σκέψ ες λιγάριθμες φτιαχνόντουσαν αργά, κομματιαστά, κάτ’ απ’ το χαμηλό του το μέτωπον. Είταν αποσταμένος απ’ τη μεγάλη τη μέρα που πέρασε γυρεύοντα ς κρέας· ιδέες α όριστες

0

m

MapvKcpiT Γιουροΐνάρ

©&

κυματίζανε μες στο κρανίο του, καθώς φαντάσματα μες στην ομίχλη. Είτανε καθισμέ­ νος με το υ ς αγκώνους πα στα μεριά και το κεφάλι μες στα χέρια όταν ένα που δεν το γνώριζεν όντο ήρθε να ριχτεί πάνω του απ’ τα πίσω. Το όντο υψώθηκε πα στην πελώρια ράχη τη φουσκωμένη απ’ τα ποντίκια, βάρυνε τους ώμους, έμπηξε στο στενό κρανίο τα νύχια του που λ ες και ριζώσα­ νε κει και ρουφ ήξα νε τη ζωή. Στην αρχή λαφ ρό, βάρυνε ώρα με τη ν ώρα. Χωρίς κάνε να το δει, ο άνθρωπος ο σκυμμένος κάτ’ απ’ α υτό ένοιωσε πως είτανε τρομερό . Σ κέφ τηκε, λοιπόν, πως είταν ένας θεός. Από τό τε περπάτησε διπλωμένος σε δυο προς τη γης. Δεν παρα­ πονιόταν. Είτανε περίφανος να κουβαλεί ένα θεό. Τη νύχτα κοιμό­ τα νε με το κεφάλι πάνω στα γόνατα για να μην ενοχλήσει το φ ορ­ τίο το υ . Τη μ έρα κατέβ αινε στον ποταμό για να ψ αρέψ ει με το καμάκι και να μάσει καρπούς. Το ό ντο που κουβα λούσ ε πάνω στους ώ μους ά δραχνετην θροφή που ο άνθρωπος με κόπον είχε μ αζέψ ει και τη ν έτρ ω ε πριν απ’ αυτόνε. Κι απέ ζητούσε κι άλλη. Είχε γίνει πελώριο. Ο άνθρωπος είχε καταντήσει πολύ αδύναμος. 'Οτα σταματούσε κουρασμένος και πλάγιαζε θέλοντας να κοιμη­ θεί, το ζωντανό του το φ ορτίο τόνε χτυπούσε και τον πρόσταζε να σαλέψει. Σ της καρδιάς ταπόβαθο, δίχως ποτέ να τόνε δει, ο απλός ο άνθρωπος λάτρευε το θεό. Διάλεγε γι’ αυτόνε τους πιο ωραίους καρπούς, τα καλύτερα κρέατα, κ’ είτανε φχαριστημένος κείνος απ’ τα λέπια κι απ’ τα σαπημένα ψάρια πούβγαζε το ρέμα. Με το υ ς αιώνες, η ξυπνάδα αναπτύχθηκε στο στενό χώρο το σφυγμένο μες στα μηλίγγια. Έμαθε τη δουλειά του κάμπου: ξεχέρσωσε, έσπειρε, θέρισε. Πάντα λυγισμένος κατ’ απ’ τ ο θεό, ο άνθρωπος π άλευε με τη γης· και μόλο που το βαρύ όντο δεν τούχε ποτέ μιλήσει, το νόμιζε πλήθιο σοφία και του χρωστούσεν ευλαβικά την πρόοδο του αναπτυσσομένου πνεύματός του. Του π ρόσφερε καθετί που ωρίμαζε κατ’ απ’ τον ήλιο, φύτρωνε ύστερ’ απ’ τη βροχή, έβγαινε απ’ τα σκληρά βάθια τη ς γης. Με τα χέρια υφωμένα πάν’ από κεφάλι, με τις χούφ τες γιομ άτες από λουλούδια και στάχια έκανε προσφορά πάσαν εσπέρα στο μεγάλο στόμα ταόρατο. Δεν είτανε πια ο σκεδόν ζωώδικος θεός του πρωτόγονου δάσου. Καθώς του δέντρου ο κορμός χωρίζεται σε κλάδους, κ’ οι κλάδοι σε κλαδάκια κι αυτά σ’ άλλα μικρότερα, το γέρικο τέρα ς είχε πληθύνει, κι ο άνθρωπος βάδιζε τώ ρα λυγισμένος κατ’ από μια πυρα­ μίδα είδωλων. Είταν η τυφ λή Δικαιοσύνη, κρατώντας στο χέρι τη ζυγαριά για να ζυγιά­ ζει το χρυσάφι τω ν πλούσιων, ο Π όλεμος που, όταν ο κόσμος είναι πολύ κατοικημένος, αναλαβαίνει να δεκατίσ ειτους φτωχούς, η θρησκεία που βλογά τον Πόλεμο, η Τέχνη που ανάβει για το ν πόλεμο, η Επιστήμη που π ρομηθεύει τα όργανα για το ν πόλεμο. Είταν η Πατρίδα που οργώνει στην αγαθήν αθώα γ η ς ταυλάκια τω ν μ έ τ ω π ω ν όπου φυτρώνουν η αμάχη κι ο θάνατος. Είταν ο Πλούτος που βαστάει τα κλειδιά τω ν γήινων παράδεισων, η λευτεριά που δε λευτερώνει, η βουβή Αλήθεια, το Δίκιο αποκεφαλισμέ­ νο. Ό λοι είχανε ρόπαλα και ματσούκια, μηχανές σκοτω μού που τις π ρομήθεψ εν ο άνθρωπος και που π έφ τανε πάνω του. Καθώς δ εν μπορούσε να σηκώσει το κεφάλι, δεν τους γνώριζε παρ’ απ’ τα χτυπήματα που δεχότανε κι απ’ τα βάρητα που τόνε ζου­ λούσαν. Τους νόμιζεν ωραίους. Των έκαμε θυσιαστήρια. Των έχτισε ναούς, πρώτα από ξύλο, ύστερα από μάρμαρο και μέταλλο. Των έφ τιαξε στολίδια. Των κατεσκεύασε ρομ­ φαίες: οι θεοί του τό νε σουγγίζανε για να βαδίζει πιο γρήγορα. Καθένας είχε τόνομα το υ πιο δυνατού, το υ ζηλιάρη, το υ π αντοδύναμου. Όσο η κούρασή το υ αύξαινε, το φορτίο γινότανε πιο βαρύ. Το δόξα ζε πιότερο. Όταν μια στιγμή έπαυε τα χτυπήματά του τό νε βλογούσε για τη ν επιείκειά του. Η ράχη του είταν αυλακωμένη απ’ τις πληγές. ξένο διήγημα

Ο άνθρωπος σκυμμένος, τόβρισκε δίκιο κι αρμοστό που ένας παντοδύνατος είταν ανίλεος. Το μέτωπό το υ άγγιζε σκεδόν τη γης. Το βράδι, το πλήθος τω ν είδωλων, τω ν στηλωμένων στο κεφάλι του, γινόταν ένα με το σκοτάδι. Το μεσημέρι, ο ίσκιος που ρίχνανε είταν τόσο παχής που η μέρα λίγο ξεδιάκρινε απ’ τη νύχτα. Κάποτε μαλλώναν. Ο άνθρωπος τό τε ς δεχόταν τα χτυπήματα. Το αίμα που του κυλούσε απ’ το μέτωπο του τύφλω νε τα μάτια. Κατέβηκε να τα πλύνει στην άκρη το υ ποταμού. Τα μάτια το υ στηλω θήκανε τυχαία στην απανωσιά του νερού. Στον καθρέφτην αυτό που απλωνόταν εμπρός του, ο άνθρωπος αντίκρυσε πρώτη φορά το υ ς θεούς του. Είδε πως είταν άσκημοι, γέροι, κακόμορφοι. Είδε πως μόνε η πομονή το υ στάθηκεν η μορφ ή το υ ς και πως η ομορφ ιά το υ ς είτα ν όνειρο. Μια αηδία μεγάλη το ν άρπαξε. Μ ’ ένα κίνημα το υ ώμου, ο άνθρωπος έρ ρ ιξε το υ ς θεούς του στον ποταμό. Κυλιστήκαν με κρότος. Το νερό ανακυμάτισε γύρα. Αργά, ο άνθρωπος αναστηλώθηκε. Με το κεφάλι τώ ρα ολοΐσο, πήγαινε μ’ ένα βήμα αργό στην αρχή, απέ ολοένα ρυθμικό και γρήγορο. Γύρω του κατ’ απ’ την απεραντωσιά τουρανού, η γης, που δεν ανήκε πια παρά σ’ αυτόν, απλωνόταν ώσπου έφτανε το μάτι με τα ειρη­ νικά τη ς εργαλεία τη ς δουλειάς, ταφωσιωμένα ζώα και το υ ς αχρηστεμένους βωμούς. Κι ο άνθρωπος σκυμμένος πα στον ποταμό, κοιτούσε που κυλιόντουσαν στην ακροποταμιά τα πτώματα τω ν θεών του. □

ξένο διήγημα

ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΔΙΑΒΑΖΩ: Ένα από τα πρώτα διηγήματα του Τσέχωφ που δημοσιεύτηκαν στην Ελλάδα.

$57

Για πρόσωπα της «λλη νικής λογοτεχνίας από το αρχείο του Γιώργου ΖεΒελάκπ

ΣπύροςΜελάς (1883-1966) Ένας πληθωρικός συγγραφέας που μεσουρανούσε δύο εικοσαετίες-στην πριν και στην μετά τον πόλεμο - στο χώρο της λογοτεχνίας και του Τύπου, νιώθει την ανάγκη νααποχαιρετήσει ένα ποιητή της παλιάς γενιάς που Βρίσκεται στους αντίποδες. Ο ΣπύροςΜελάς έγραφε παραπάνω από δεκαπέντε θεατρικά έργα, Βιογραφίες αγωνιστών του εικοσιένα, ιστορικά έργα, μελέτες, δοκίμια, κριτικές, χρονογραφήματα, ευθυμογραφήματα, θεατρικά απομνημονεύματα, τον ογκώδη τόμο «Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» και πολλά άλλα. Τιμήθηκε πολλαπλώς από την πολιτεία, καταλαμβάνοντας δημόσιες θέσεις-εκλέχτηκε ακαδημαϊκός από το 1936-, παίρνοντας διακρίσεις και Βραδεία. Σήμερα, τριάντα δύο χρόνια μετάτο θάνατό του, που είχε δημιουργήσει γενική συγκίνηση - η κηδεία του είχε γίνει με δημόσια δαπάνη -, ταΒιβλία του δεν ξανατυπώνονται και δεν ζητούνται,τα θεατρικά του δεν παίζονται και ελάχιστες αναφορές γίνονται στη ζωή και το έργο του. Στην άλλη πλευρά ο Λάμπρος Πορφύρας, συνεσταλμένος άνθρωπος, απομονωμένος, πιστός της Φρεαττύδαςκαι χαμηλόφωνος, ολιγογράφοςλυρικός, έχει πάρει μια θέση στο ποιητικόμαςπάνθεον. Το 1990ο ΜανόληςΑναγνωστάκης στηνπροσωπική τουανθολογίαη «Χαμηλή Φωνή» (εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ), με ταλυρικά μιας περασμένης εποχής στους παλιούς ρυθμούς, ξεχωρίζει μετά από αυστηρή επιλογή τα ονόματα τριάντα δύο ποιητών και ανάμεσά τους τον Λάμπρο Πορφύρα. Η «Χαμηλή Φωνή», η οποία ανατρέπει σε μεγάλο Βαθμό τις προηγούμενες αξιολογήσεις ποιητών και ποιημάτων της παράδοσης και δεν προσέχτηκε όσο της άξιζε, περιέχει τρία ποιήματα του Λάμπρου Πορφύρα. Εξαίρετη είναι και η έκδοση του συνόλου τωνποιημάτων του από το Ίδρυμα Ουράνη με τη φιλολογική επιμέλεια της Ελένης Πολίτου-Μαρμαρινού, το 1993. Το κείμενο που ακολουθεί με αφορμή το θάνατο τουποτητή των «Μουσικών Φωνών», ζωντανεύει την ατμόσφαιρα των συναντήσεων των πνευματικών ανθρώπων του Πειραιά στις ταβέρνες της Φρεαττύδας, σας αρχές του αιώνα.

Γ.Ζ.

ΣΠΥΡΟΥ ΜΕΛΑ

ΦΡΕΑΤΤΥΔΑ [ΛΑΜΠΡΟΣ ΠΟΡΦΥΡΑΣ] Εφ. ΑΘΗΝΑΪΚΑ ΝΕΑ 5 Δεκεμβρίου 1932

© © -

τελευταίος πιστός της κηδεύτηκε χθες: 0 Πορφύρας. Όλοι την άφησαν, ο ένας μετά τον άλλον, ο Νιρβάνας, ο Καμπάνης, ο Βουτυράς, ο Βώκος, ο Φιλλύρας, ο Λαμπελέτ, ο υποφαινόμενος... 0 Λάμπρος Πορφύρας όμως τη ς έμεινε πιστός. Ξεκίνησε για το αιώνιο ταξίδι από μια μικρή αλλά διά­ σημη ταβέρνα τη ς - την ταβέρνα του Κωστάλα. Της έμεινε πιστός και όταν ακόμα η ίδια είχεν απιστήση - από χρόνια τώρα - τραγικά στον εαυτό της. Γιατί σήμερα η Φρεαττύδα και η Πειραϊκή Χερσόνησος δεν είνε πια παρά ένας φοβερός συνοι­ κισμός, με κρύα ντουβάρια λαϊκών σπιτιών, πούθαψαν την παληά φυσική γραφι­ κότητα κάτω από τις ασχήμιες τη ς οικοδομικής αναρχίας. Σε τι σ υνίστατο η παληά γραφικότης; Σε κάτι γλώσσες από σταχτωπούς βράχους πούμπαιναν στο πέλαγος, σε κάτι γλώσσες από θάλασσα που εισχωρούσαν στη βραχώδη στεργιά. Και σε μια ερημία, κατοικημένη μόνον από στελέχη ασφοδέλων, που φύτρω­ ναν στο αραιό κοκκινόχωμα, πούκοβε, κάπου-κάπου, τη μονοτονία τω ν βράχων και δροσάτα κυκλάμινα, μέσα και στην πιο μικρή τους κουφάλα. Το δράμα των κυμάτων που χτυπιώντανε με λύσσα, στις μεγά λες σοροκάδες, επάνω στους

0

φιλολογικά χρονογραφήμι

φαλακρούς βράχους, είχε πολύ σπάνιους θεατός. Κανένα λαϊκό κορίτσι με φωνα­ χτά χρώματα, περνούσε βιαστικό κι εχάνετο μέσα στα βράχια με τον καλό του. Κάποιος χασισοπότης γλυστρούσε γοργά, να καταχωνιάση το βίτσιο του και τ ’ άρρωστα όνειρά του στους σκοτεινούς θόλους της παληάς τάπιας. Η θάλασσα κι η μοναξιά τραβούσε την πειράίκή διανόησι στη Φρεαττύδα, σε κάτι καφενεδάκια απόμερα, αυστηρά σα σ κή τες, με σ τέ γ ε ς από τ ε ν ε κ έ δ ε ς του πετρελαίου, το «καφενείον - ψυχής ιατρείον» ή του Λελούδα. Ένα τσιγαράκι, ένα κατοσταράκι και α τελείω τες συναυλίες λογοτεχνι­ κών ρεμβασμών. Έπαιζε κι ο Πορφύρας τ ’ όργανό του σ’ αυτή την ορχήστρα - ένα όργανο τη ς τσέπης, κόμοδο, διακριτικό, γλυκό, τρυφερό και λυπημένο, σουραύλι, φυσαρμόνικα του στόματος, να τ ’ ακούτε μακρυά, στο βάθος μικρού δρόμου, μέσα στη γαλήνη της νύχτας, γεμά το νοσταλγική ενθύμισι. Τον αφήναμε να εκτελή τα σόλα του, μ’ αγάπη, με θαυμασμό και καμμιά φορά με κατάνυξι. Εμείς οι άλλοι ψάχναμε. Αυτός ήταν κιόλας φτιασμένος. Ή ξερε τ ’ όργανό του απ’ έξω κι ανακατωτά. Είχε στη δουλειά του το μεράκι που χάθηκε πια, που θα το βρήτε σήμερα ίσως μονάχα σε κάτι παληούς χαρά κτες, λεπ τουργούς, ή χρυσικούς. Κ α τάφ ερνε μ ’ αυτή να σας κάνη ν’ ακούτε γνωστούς σκοπούς σαν καινούργιους. Όχι πως μπορούσε ν’ ανανεώνη τα γνωστά θέματα του λυρισμού. Θα πω, μάλιστα, πως απ’ αυτά τα θέματα, δεν το ν τραβούσαν τα μεγάλα... Το ένστικτό του τον φύλαξε σ’ αυτό. Αν δεν είχε γράψει το «δόξα, ωσαννά στο χάρο» δε θα παρουσίαζε ασκέπαστη πλευρά στη λυσσασμένη κριτική το υ Αποστολάκη! Α λλ’ αν βγά λ ετε το μικρό αυτό παραπάτημα, είχε μείνει σοφά χαρακω μένος στον κύκλο των πιο απλών συναισθημάτων. Απ’ αυτό τον κόσμο έβγαλε μια σειρά μελωδίες, όπου το γνωστό θέμα φαντάζει σαν καινούρ­ γιο, χάρις σε μια λεπτή αίσθησι και μια σοφή επεξεργασία. Η Χιώτικη φινέτσα χαρακτηρίζει τη δουλειά του. Un petit maitre, mais parfait. Αυτή η τελειότης είνε τέτοια, πολλές φορές, που αποτελεί ένα σοβαρώτατο αντιστάθμισμα στην έλλειψι της ορμής και τη ς εμπνεύσεως. Φύσις ασκητική - μια κτυπητή και υποβλητική παράλληλος του Παπαδιαμάντη - ψυχή συνεσταλμένη σ’ όλα της, ούτε μπόρεσε, μα ούτε ζήτησε να ξεπεράση τον πόνο, βγαίνοντας μ’ άγρια, πεισματική κι αντρίκεια πάλη στον καθαρό χώρο το υ πνευματικού λυτρω μού: Κ α τάφ ερε να τον τιθασσεύση μόνο, να τον ναρκώση με μια εργασία, όπου εξα ντλεί όλη τη ζωική του φλόγα στο πάθος για μια λειτουργημένη τελειότητα μορφής. Κι αν προβάλλη το έργο του Προφύρα σαν ένα παράδειγμα, τη στιγμή αυτή προ πάντων, που αλωνίζει παντού το βιαστικό, το πρόχειρο, το ατελείω το, είνε απ’ αυτή την πλευ­ ρά τη ς αγάπης στην τελειότητα . Αυτό το ευγενικό πάθος, χαρακτηριστικό του αληθινού καλλιτέχνη, ανεβάζει την αξία του έργου. Κι ο μικρός, απ’ αυτό, γίνεται μεγάλος. Έχει την ώρα του, σαν κάτι εκλεκτό κι ελαφρό μετά τα κοπιαστικά δεί­ πνα του ρωμαλέου λυρισμού. Αλλά και γίνεται πρότυπο εργασίας για τους νέους, γιατί δεν είνε μυστικό πως οι τέλειοι «μικροί» διδάσκουν καμμιά φορά περισσότε­ ρα από τους μεγάλους. Ο Πορφύρας μού θυμίζει το κοχύλι που αναφέρει η Κίκου Γιαμάτα στο «Σοζί» τη ς - ένα κοχύλι των ιαπωνικών θαλασσών: Κλείνεται στον εαυτό του με το παραμικρό κυματάκι. Η ζωή διέλυσε τη μικρή ορχήστρα της Φρεαττύδος. Ο Πορφύρας έμεινε, κλεισμένος ερμητικά στον εαυτό του, ασάλευτος στα σταχτωπά βράχια της, σαν αυτό το κοχύλι. Κι έκαμε θαυμάσια - δηλαδή αυτό που ταίριαζε στη φύσι του. Δε γίνεται τίποτα με τις εξω τερικές μετακινήσεις. Το πλαίσιο είνε αδιάφορο στο δράμα τη ς ψυχής. φιλολογικά χρονογρι

Ζπύρος Μελάς

ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΔΙΑΒΑΖΩ Χρονογράφημα του Ζαχαρία Παπαντωνίου για τον Βλάση Γαβρηλίδη

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ Μ Α ΤΡΟ Κ Ο ΡΔ Α ΤΟ Ϊ 7, 10678 ΑΘΗΝΑ τηλ. 3830604

ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΚΑΙ Ο ΘΟΥΡΙΟΣ

Εκδόσεις 'Αρμός

Ιστορικά καί φιλολογικά Προλεγόμενα Κριτική έκδοση του άρχικου καί του τελικού κειμένου του Συντάγματος Μετάφραση σέ σημερινά Ελληνικά του Συντάγματος Κριτική έκδοση του άρχικου καί του τελικού κειμένου του Θουρίου Ερμηνευτικά καί άλλα σχόλια στον Θούριο Επιλεγόμενα Ε. Σ. Σ ΤΑ Θ Η Σ

και

Ο Ρωμανός ο Με. ηποιητική θεωρία τον

ΕΙντη

Μαριλένα; Πρωίμου

^ τ ο ν συγκεκριμένο τό μ ο τω ν δοκιμίω ν τη ς τρί| τ η ς π ερ ιό δ ο υ το υ έρ γ ο υ το υ Ε λύ τη (Εν Λευ§ κώ) έχει συμπ εριληφ θεί και ένα σημαντικό με^ ■ λ έ τ η μ α για το ν Ρωμανό, το ν π ερίφ η μ ο βυ ζα ­ ντιν ό μελω δ ό και υ μ ν ο γ ρ ά φ ο το υ 6ου αιώνα. Το μ ελ έτη μ α α υ τό είνα ι ενδ ια φ έρ ο ν και για τ ο λ ό γ ο ό τι ο Ε λύτης δείχνει σ’ α υτό να δ ια θ έτει ένα ιδιαί­ τερ ο «φιλολογικό» εξοπ λισμό για το θέμ α το υ και γνώση τω ν κριτικώ ν δ η μ ο σ ιευ μ ά τω ν και εκ δ ό σ ε­ ων το υ έρ γο υ το υ Ρωμανού, ο οποίος σε άλλα δο­

κίμιά το υ - και αν υπάρχει - δεν είναι τόσ ο εμφανώ ς ομολογημένος. Κατά τ ’ άλλα συμβαίνει σ’ α υτό το δοκίμιο ό,τι και στα άλλα το υ Ελύτη, τ ο θεω ρητικό πλαίσιο τω ν ο­ ποίων κ ινείται σ υνήθω ς σε σ υγκεκ ρ ιμ έν ο υ ς σ τό ­ χους. Κ αταρχάς δηλαδή στα δοκίμια, με α φορμή το θέ­ μα του, χρησιμοποιεί σ υνήθω ς τη ν ευκαιρία ο ποι­ η τή ς να ε κ θ έσ ει τη γ ε ν ικ ό τε ρ η κ ο σ μοθεώ ρ ησ ή το υ και επομένω ς και τ η θεω ρία το υ για τη ν ποίη-

ση. Ό πως γ ρ ά φ ει ο Δ. Μ αρω νίτης «τα δοκίμια το υ Ελύτη... διαβάζο νται π ερισ σ ότερο ή λ ιγ ό τερ ο ω ς προέκταση τη ς π οίησής το υ , ω ς υπόμνημα ποιητι­ κής»1. Έ τσ ι γ ίν ετα ι άλλη μια φ ορά σα φ ές ότι μιλώ­ ν τα ς ο Ε λύτης για τη ν π ο ίη σ η , μ ιλ ά ε ι σ τα δοκίμια π ερ ισ σ ό τερ ο γ ια το ν εα υ τό το υ ω ς π ο ιη τή . Μ ’ α υ τό τ ο ν τρ ό π ο , και π αρά το γ ε γ ο ν ό ς ό τι τ ο μ ε λ έ τη μ α γ ια το ν Ρω μανό έχ ει μία χ ροιά αντικει­ μ ε ν ικ ό τη τα ς και επ ισ τημονικότητα ς, αυτή τε λ ικ ά υπ ο σ κάπ τεται α π ό τ ο γ ε γ ο ν ό ς ό τι π ρ ο β ά λλει τό σ ο εμφ ανώ ς τη ν ποιητική ι­ δ εο λ ο γ ία το υ Ε λύ τη . Και πώς να μη συμβεί α υτό; Α φ ού ο Ε λύ τη ς ε ίν α ι έ ν α ς π ο ιη τ ή ς κ ρ ιτ ικ ό ς π ο υ , ό π ω ς γ ρ ά φ ει ο Ν. Βαγενάς, «’’α υ το β ιο γ ρ α φ ε ίτα ι” και στα π λ έο ν α ντικ ειμ ε νικ ά δ ο κίμ ιά το υ ... τα ο ­ ποία είναι π ολύτιμα για το ύ το : για τί μας βοηθούν να κατα νοήσ ουμε κ α λύ τερ α και το ν δικό το υ ποι­ ητικό λό γο , π ερισ σ ότερο απ’ όσο οι Δ ο κ ιμ ές μάς βο ηθ ο ύ ν να κ α τα λ ά β ο υ μ ε κ α λ ύ τε ρ α τη ν ποίηση το υ Σ εφέρη»2. Π α ρ’ όλα α υ τά θα ή τα ν υπ ερβολή αν θ εω ρούσ α ­ μ ε, από τη ν ά λλη μ ερ ιά , ό τι τ ο ά ρ θ ρ ο α υ τό λ ε ι­ τ ο υ ρ γ ε ί μ ό ν ο ω ς α φ ο ρ μ ή γ ια τη ν έκ θ ε σ η ε ν ό ς προσω πικού π ρο β λη μ α τισ μ ο ύ το υ Ε λύ τη και όχι ω ς μια σημαντική, συγχρόνως, αποτίμηση το υ έ ρ ­ γου το υ Ρωμανού, από έναν - αν όχι επ ιστήμονα κ ρ ιτ ικ ό - το υ λ ά χ ισ το ν ο μ ό τε χ ν ό το υ , π ου έ χ ε ι βιώσει τα θέμ α τα τ η ς π οίησης από πρώ το χέρι. Γιατί η αποστολή που απέδωσε ο Ελύτης στον Ρω­ μανό εν είδει συμπεράσματος κλείνοντας το εικοσασέλιδο δοκίμιό το υ , είναι πράγματι υψηλή και σχε­ δόν μεγα λειώ δ ης: «[Ο Ρωμανός] έν α ς κρίκος ανο­ ξείδω τος ανάμεσα σε δύο μ εγά λες περιόδους ενός και το υ ίδιου πολιτισμού. Α υ τό ς επ έτυ χ ε να διατη­ ρήσει και να ανανεώσει το υ ς εκφ ρασ τικούς πυρή­ νες που πρέπουν στο ήθος το υ ελληνικού λόγου»3.

©3-

Ο Ρ ω μα νός έχ ει, λ οιπ όν, μια ιδ ια ίτερ η α ξία γ ια το ν Ε λύτη ω ς εκ φ ρ α σ τή ς τη ς ε λ λ η ν ικ ό τη τα ς 4 με μέσ ο τη γλώσσα. Η ιδ ιό τη τα α υτή τ η ς γλώ σσ ας, να «μεταλαμπαδεύει» τη ν ελληνική παράδοση, εί­ ν α ι π ου σ υ ν ισ τά και τ ο ιδ ια ίτ ε ρ ο ή θ ο ς τ η ς . Α υ τή είνα ι η β α ­ σ ική π ίσ τη π ου δ ια ­ π ν έει τ ο δ ο κ ίμ ιο το υ Ε λύτη απ’ ά κρη σ’ ά­ κ ρ η , η ίδ ια ά λ λ ω σ τε είνα ι που σ η μ α το δ ο ­ τ ε ί και τ η ν α φ ε τ η ρ ία του: «[Το φ ω ς τ η ς λαμπ ά ­ δ α ς ] π ου ά να ψ ε α υ ­ τ ό ς ο ν ε α ρ ό ς δ ιά κ ο ­ ν ος τη ς Βηρυτού καί­ ε ι κ α ι θ ρ έ φ ε τ α ι από μια π α ρ ά δ ο σ η π ου δ εν είχ ε ίσως κα νένα π λ έ ο ν α ν τ ίκ ρ ισ μ α σ τον α π έρα ντο ε λ λ η ­ ν ό φ ω ν ο π λη θ υ σ μ ό ... κ ρ α τιό τα ν ε ό μ ω ς γ ε ­ ρά, σαν τρ ό π ο ς ε κ ­ φ ρ α σ τ ικ ό ς , α γ κ ισ τρ ω μ έ ν η α π ό τ η γλώ σ σ α, κι έ το ιμ η , μ έσ ’ α π’ α υ τή ν , να π ερ ά σ ει στο αντίπαλο στρατόπεδο...»5. Το φ ω ς τη ς λαμπ άδας - η τόσ ο ωραία μετα φ ορά το υ φ ω τός τη ς γνώ σ εω ς που μετα δ ίδ ετα ι συμβο­ λικά κατά τη ν Ανάσταση - δ εν είνα ι η πρώ τη φ ο ­ ρά που α π οδίδετα ι σ το Ρω μανό. Δ εν είνα ι δυνα ­ τό ν να αποφ ύγει κανείς το ν παραλληλισμό το υ με τη ν ανάλογη προσφώ νηση το υ Ρωμανού από το ν Θ εοφ ά νη, που μα ς παραδίδει ο καθηγητή ς Κ. Μητσ ά κ η ς σ ’ έν α από τ α π ο λ υ ά ρ ιθ μ α μ ε λ ε τή μ α τά το υ για το ν Ρωμανό: «Λαμητήρ εφ άνης των πόλεων φω ταγω γώ ν διδαχαίς κόσμου άπαντα...»6 Ο «κρίκος», που α π ο τελ εί ο Ρω μανός σ την ισ το­ ρία τ η ς ελ λ η ν ικ ή ς σ υνείδησ ης, εν το π ίζετα ι σ τον τρόπ ο που εκ φ ρ ά σ τη κε ο ίδιος μέσω τη ς ελ λ η ν ι­ κή ς γλώ σσ ας - έναν τρόπ ο έκφ ρασ ης που αναγό­ μ εν ο ς σ τ’ α ρχα ία χ ρ ό ν ια είνα ι ο φ ο ρ έα ς τ α υ τ ό ­ χρονα το υ πολιτισμού μας, μα και η α π όδειξη τη ς εθνικής μας εν ότητα ς, για το ν Ελύτη. Η ίδια α υτή η ελληνική μα ς παράδοση «τον έκανε άξιο να μεταμοσχεύσει», συνεχίζει στο προηγούμεμελέτη

νο απόσπασμα ο Ελύτης, «από το ν κορμό το υ αρ­ χαίου στον κορμό το υ μεσαιω νικού ελληνισμού έ ­ ναν ειδικό τρόπο του εκφράζεσθαι που έφ τα σ ε σώ­ ος ως τις μ έρες μας». Είναι κάτι τόσο μεγάλο αυτό και - δυστυχώς - σε τόσο μικρό ποσοστό φ ανερω ­ μένο, που η δυσκολία να τ ο α π ο δ είξεις το αφήνει να πάρει μοιραία το σχήμα τη ς υπερβολής. Για τ ο ν Ε λ ύ τη ό μ ω ς ε π ιπ λ έ ο ν η σ υ ν έ χ ε ια τ η ς γλώ σ σ ας είνα ι και συνέχεια το υ πολιτισμού, το υ οποίου ο Ρω μανός απ οβαίνει α π ο λ ο γη τή ς «εκών άκων»: «είναι ήδ η α υ τό κάτι ά τρω το , κάτι», γ ρ ά ­ φει, «που έρ χ ετα ι α κόμα μια φ ορά να μας βεβαιώ­ σει για τη ν α ρραγή - μέσω τη ς γλώ σσ ας και τω ν μυστικών τη ς νόμω ν - ενό τη τά μας»7. Γιατί όμω ς η γλώσσα; Μ ετά από τ ις π ερ ιπ έτειες τω ν πρώ των χρόνω ν τ η ς επ ιρροής από το ν υπ ερ­ ρεαλισμό, ότα ν η α υτόματη γρα φ ή ω ς τεχνική λει­ τ ο υ ρ γ ο ύ σ ε α ν ε ξ ά ρ τ η τα από τ ο π ε ρ ιε χ ό μ ε ν ο , ο Ε λύτης φ τά νει ν ’ αντιλη φ θ εί τελ ικά ό τι η οποιαδήπ ο τε τεχ ν ικ ή «δεν μπ ορεί να έ χ ει νόημα ..., σή μ ε­ ρα, παρά μόνον εά ν φ τά νει π ραγματικά στο υψη­ λ ό σ ημείο ν α γ ί ν ε τ α ι κ ι α υ τ ή μ έ ρ ο ς τ ο υ π ε ρ ι ε χ ο μ έ ν ο υ » 8. Ε ύγλω ττη είναι η επ εξή γ η σ η που δίνει ο Ε λύ τη ς τη ς ίδιας τη ς δη μ ιο υ ργία ς εν ό ς π οιήματος, όπου το ν πρω ταγω νιστικό ρό λο φ αίνετα ι να έχ ει η ίδια η γλώσσα: «Είμαι έν α ς από κείνο υ ς το υ ς π ο ιη τές που δ ο υ λ εύ ο υ ν μέσ α από τη γλώ σσ α το υ ς . Δ εν π ρ ό κ ειτα ι γ ια μια α π ο κο μ μ έ νη στάση. Δ εν σ κ έ­ π τομα ι κάτι και μ ε τά το μ ετα φ ρ ά ζω σε γλώσσα. Το γρά ψ ιμ ο είνα ι π άντα ένα π είραμα . Και συχνά ο δηγούμα ι από τη ν ίδια τη γλώσσα να πω μερικά π ρά γμα τα που δ ια φ ο ρ ετικ ά ίσως να μην τα είχα σκεφ τεί»9. Δ εν είναι απορίας άξιο, λοιπόν, για τί και στην π ε­ ρίπτωση το υ Ρωμανού, ο Ελύ τη ς εφ α ρ μ ό ζει τις ί­ διες ακριβώ ς α ντιλήψ εις, α ισθανόμενος ότι, ότα ν μελ ετά τη γλώσσα το υ και τα το νικά μ έτρ α που τη χαρακτηρίζουν, στην ουσία διερευνά τα υ τό χρ ο να και τ ο περιεχόμενο τ η ς π οίησής το υ : «Εάν δ εν κάνω λά θ ο ς, είνα ι η π ρώ τη φ ο ρ ά μέσα σ την ελλη νική γλώσσα που έν α ς π ο ιη τή ς εισ άγει τη ν α ρχή τ η ς “ μ ε τα β α λ λ ό μ ε ν η ς σ τα θ ε ρ ή ς μ ο ρ ­ φ ή ς ” επάνω σε το νικά μ έτρα ... μ ολονότι ανά γετα ι σ’ εξω τερ ικά γνωρίσματα, κατά τη γνώμη μου συνισ τά πολύ π ερισ σ ό τερο ένα ν π α ράγο ντα π ερ ιε­ χομένου παρά έναν παράγοντα μορφ ής. Π α ρά γοντα π εριεχο μ έν ο υ π ερισ σ ό τερο συνιστά κατά τη γνώ μη μου και το ά λλο σ κ έλ ο ς τη ς ιδιο­ τυπ ίας το υ Ρωμανού: η γλώσσα του»10. μελέτη

Ε κδόσεις Π οιότητας Σειρά: ΙΣΤΟΡΙΑ (Αρχαία - Μεσαιωνική - Νεότερη)

CORINNE COULET Καθηγήτρια Πανεπιστημίου

ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΑΑΑΑ

Μ ε τά φ ρ α σ η Κώ στας Τσιταρά κης Μ ε 287 σ ελίδες

Ε

Κ Δ Ο Σ Ε I Σ

ΠΑ ΠΑ Δ ΗΜΑ Π ρ ο σ φ ο ρ ά σ τ ο ν Π ο λ ιτ ισ μ ό

Ιπ π ο κ ρ ά το υ ς 8 Α θ ή ν α Τ η λ .: 3 6.27.318

Π ρά γματι, π αρά τη δ ιδ α κτική σ τόχευσ η τω ν κ ο ­ ντα κίω ν το υ , α υ τό που δ ικα ιώ νετα ι σ ή μ ερα από το έρ γ ο το υ Ρω μανού είνα ι ο τρ ό π ο ς έκ φ ρ α σ ή ς το υ ς και όχι α υ τές κα θ εα υ τές οι ιδ έες του: «Αν και ιερ ο κή ρ υ κα ς ο Ρω μανός α γω νίζετα ι στο βά θος, κι α υ τό ς, λ ιγ ό τε ρ ο γ ια τ ις ιδ έ ε ς που ε κ ­ φ ρά ζει και π ερισσότερο για το ν τρόπ ο που τις εκ­ φ ράζει»11, σημειώνει ο Ελύτης. Και δ εν έχει άδικο. «Είναι κοινός τόπος», γ ρ ά φ ει και ο Κ. Μ ητσάκης, «ότι σ τη ν ποίηση μ ο ρφ ή και π ερ ιεχ ό μ εν ο είνα ι έννοιες τα υ τό σ η μ ες και δ εν μπ ορεί κανείς να ξ ε ­ χωρίσει τι θ έλει να μας πει ένα ς ποιητής στο έργο το υ από το ν τρόπ ο που μας το λ έει αυτό τ ο πράγ­ μα»12. Γι’ αυτό και συστήνει ο ίδιος μ ελ ετη τή ς τη ν ίδια μέθοδο με το υ Ελύτη για τη ν π ροσέγγιση τη ς ποίησης το υ Ρω μανού, τη θεώ ρηση δηλα δ ή τω ν κοντακίων, το υ προσωπικού δημιο υ ργή μ ατο ς του, από τη ν καθαρά π οιητική π λευρά τη ς α ξία ς το υ ς, «ως έρ γ α τέχ ν η ς και όχι πια μόνο ω ς α ντικείμενα ψ υχρής φ ιλολογικής έρευνα ς...»13. Ό ,τι λοιπ όν φ α ίν ετα ι να κα τα ξιώ ν ει το ν Ρωμανό είναι η ποιητική τεχνική, η ιδιαίτερη μορφή - οι «ι­ διοτυπίες» όπως τις ονομά ζει ο Ε λύτης - που εκ ­ δηλώ νονται σε δύο το μ είς: τη γλώσσα (λεξιλόγιο) και τη σ ύ ντα ξη . Ω ς π ρος τη γλώ σσ α γ ρ ά φ ε ι για το ν Ρωμανό ο Ελύτης: «Έ φ τα σ ε, χά ρη σ τη ν ιδ ιο φ υ ία το υ , ν ’ α γ γ ίξε ι τη σ π α νιό τη τα σ τη ν έκ φ ρ α σ η , και να τη σ υ λ λ ά β ει α υτογέννητη»14. Η «σπανιότητα σ την έκφ ρασ η» είνα ι ένα μ εγά λο κ εφ ά λ α ιο σ τη ν π οίησ η το υ Ρ ω μανού, τ ο οπ οίο δεν φ αίνετα ι να έ χ ει δ ιευκρινισ τεί οριστικά μέχρι σήμερα. Ο Ε λύτης κ α τα θ έτει τη ν πληροφ ορία ότι π ρ ο β λ η μ α τίζε τα ι γ ι ’ α υ τό τ ο θ έμ α πάνω σ’ ένα «πρόχειρο γλωσσάριο που βάλθηκα να καταρτίζω χω ρίς ά λ λ ε ς α ξιώ σ εις» 15, όπω ς σ ημειώ νει. Είναι μα ρτυρημένο επίσης ότι ο Ε λύτης είχε υπόψη το υ το λ εξιλ ό γ ιο που είχε κ ατα ρτίσ ει ο κ α θ η γη τή ς Κ. Μ ητσάκης (The Vocabulary o f Rom anos the Melo­ d is t16). Π ροφ α νώ ς ο Ε λ ύ τη ς υ ιο θ ε τε ί τ η ν άποψη που εκφ ράζει ο Κ. Μητσάκης, ότι δηλαδή ο Ρωμα­ ν ός π ρά γματι χρησιμοπ οιεί σπάνιες, δ υ σ εύ ρ ετες λ έξεις , που δ εν βρίσκονται εύ κο λα στο λ εξιλ ό γ ιο τη ς επ οχής το υ , ή ακόμη και π λασ μένες από το ν ίδιο, χω ρίς ό μω ς να μπ ορεί κανείς να τ ο ισχυρι­ σ τεί με ακλόνητη επιστημονικά βεβαιότητα, λόγω τη ς αοριστίας που χαρα κτηρίζει κάθε ιχνηλάτηση λεξιλ ο γ ίο υ εκ είν η ς τη ς μα κρινής επ οχής. Α νά λο­ γα, λοιπ όν, και ο Ε λύτης, έχ ο ν τα ς επίγνωση τω ν δυσκολιών ενό ς τέτο ιο υ εγχειρή μ α το ς, υποβάλλει

απλώς ερω τήματα «για ν ’ απαντήσουν όσοι έχουν α ρμοδιότητα», όπως σημειώνει. «Μήπως μερικές απ’ α υ τές τις λ έ ξε ις δεν υπήρχανε καθόλου στην κυκλοφ ορία και τις έπλασε - όπως είχε κάθε δι­ καίωμα - ο ίδιος ο ποιητής; ... Μήπως μ ερ ικές ά λλ ες λ έ ξε ις τ ις ά ντλησ ε από π αλαιότερα στρώ ματα ή τις χρησιμοποίησε από ά­ γνοια π α ραφ θα ρμένες; Επειδή στη σ ύντα ξη ανά­ λ ο γ ες αυθαιρεσίες ή α δεξιό τη τες παρατηρούμε»17. Οι ιδιοτυπ ίες στην έκφ ρασ η και στη σ ύντα ξη συνιστούν για το ν Ελύτη τη ν ουσία και το «σήμα κατα τεθέν» το υ ποιητικού τρόπ ου έκφ ρασης. Κι αυ­ τ ό γ ια τί η συνειδητή χρήση τω ν σπάνιων λ έξεω ν και τω ν συνδυασμών τ ο υ ς απομακρύνει το ν ποιη­ τικό λόγο από τη ν κα θημερ ινότητα και το ν οδηγεί σε μια άλλου είδ ο υ ς καθα ρότητα , όχι μόνο α υτή τη φ ορά στο επίπεδο τ η ς έκφ ρασης, αλλά και στο επίπεδο τ η ς θεώ ρησης το υ κόσμου. «Με επέκριναν», α υτοβιογρα φ είτα ι, «επειδή χ ρ η ­ σιμοποιώ ο ρ ισ μένες σπάνιες λ έ ξε ις . Θ έλω όμω ς το κείμενο να είναι εν τελώ ς παρθενικό και απομα­ κρυσμένο από τη ν καθημερινή χρήση τω ν λέξεω ν, θα πήγαινα κάμποσο μακριά για να πω ότι τ ο θέ­ λω α ντίθετο προς τη ν καθημερινή χρήση»18. Το κείμενο α υτό (και η συνέχειά του) είναι σημα­ ντικό, για τί αποκαλύπτεται σ’ α υτό η ποιητική δια­ δικασία κατά τ ο ν Ελύτη που θα μπορούσε να συνοψισθεί στα εξή ς σημεία: Α. Επιλογή σπάνιων λ έξεω ν και αδοκίμαστου συν­ δυασμού τους. Β. Δημιουργία ποιητικής και ψυχικής ετοιμ ό τη τα ς - «έκπληξη». Γ. Καθαρότητα στη σύλληψη το υ κόσμου. Η πίστη, ότι η συνύπαρξη απομακρυσμένω ν στοι­ χείω ν π ροκαλεί μια τέτο ια ψυχική αντίδραση «που μας επιτρέπει να δούμε το ν κόσμο από μια διαφο­ ρετική σκοπιά», έχ ει κατα γω γή υπ ερρεα λισ τική19. Ό μω ς ο Ε λ ύτης ανευ ρίσ κει τη ν ίδια πρα κτική να ε φ α ρ μ ό ζετα ι και από πα λιά σ την Ε λλά δα - δ εν χρεια ζότα ν ο υπ ερρεα λισμός για να τη ν εφ εύρει, κατά τ η γνώμη του. Ο Σο λω μός, ο Κ ά λβος χρησιμοπ οίησα ν α υ τό το σ το ιχείο τ η ς «π οιητικής έκπ ληξης»· που μπ ορεί να συνέβη, κατά το ν Ελύτη, και για τί «δεν ή ξερ α ν ελληνικά» - όπως άλλω στε και ο Ρωμανός - , επο­ μένω ς τολμούσ α ν τ ο συνδυασμό ανοίκειω ν μ ετα ­ ξύ το υ ς πραγμάτω ν, που φ έρ ν ει και τη ν αίσθηση τη ς αναγέννησης το υ ποιητικού λόγου. «Κάτι περίπου σαν το υ ς μ εγ ά λ ο υ ς σ ύγ χ ρ ο ν ο υ ς π οιητές μα ς που δ εν ή ξερ α ν ελληνικά, όπως έλ εμελέτη

γ ε ο Σ εφ έρ η ς για το ν Σολω μό, το ν Κάλβο και το ν Καβάφη, και που ω στόσο - ίσως γ ι’ α υ τό - αναπ α ρθενεύσ ανε από έναν δ ρό μ ο α π ροσδόκητον ο καθένα ς το υ ς το ν π οιητικό λό γο . Επειδή συμβαί­ νει κι α υτό στην ποίηση, ο α νεξο ικείω το ς να συλ­ λα μ β ά ν ει α π ο τε λ ε σ μ α τικ ό τε ρ α τ ις δ υ ν α τό τη τε ς που π αρέχει ένα τέντω μ α τη ς γλώσσας και να τις αποτολμά, ότα ν ο ά λλο ς, ο βα θύς γνώ σ της, έχ ει λόγ ο υ ς ν ’αντιστέκεται»20. Επομένω ς η απάντηση δίνεται τελ ικά από το ν ίδιο το ν ποιητή: και από ιδιοσυγκρασία αλλά και από πιθανή ά γνο ια ο Ρ ω μανός ή τα ν ο κ α τα λ λ η λ ό τε ­ ρ ο ς ίσως να ε γ κ α ιν ιά σ ει τη σ ειρά τω ν μ εγά λω ν μ α ς π ο ιη τώ ν π ου σ φ ρ ά γ ισ α ν μ ε τ η ν ιδ ιο τυ π ία το υ ς το ν ποιητικό λόγο. Τ ο α π ο κ ο ρ ύ φ ω μ α τ η ς σ υ σ χ έ τισ η ς α ν ό μ ο ιω ν πραγμάτω ν σύμφωνα μ ε τη ν υπερρεαλιστική θεω ­ ρία είνα ι η α νάδυση τ η ς π ο ιη τική ς εικό ν α ς, που δ ίνε ι μια α να ν εω μ έν η και κ α θ α ρ ή όψ η το υ κ ό ­ σμου. Μ ’ αυτό το πρίσμα θα π ρέπει να ερ μ η ν ευ θ εί και η απόδοση μιας « υπ ερβατικής εικόνα ς»21 σ τον Ρω­ μανό από το ν Ελύτη - α ς μην ξεχ ν ά μ ε ότι υπ ήρξε χριστιανός ιεροκήρυκας. Η αναγέννηση, η «αναπαρθένευση», που εισ άγει ο Ρω μανός στη βυ ζαντινή υμνογρα φία , γεν ν ά το ερ ώ τη μ α πώς σ υ μ β ιβ ά ζετα ι μ ε τα π ολύ π εριο ρι­ σμένα πλαίσια στα θ έμ α τα και σ την τεχ ν ικ ή που υπέβαλλε ως τ ό τ ε η τελ ευ τα ία . Π ρά γματι η πρω­ τοτυπ ία τη ν εποχή εκείνη, αν δ εν ήτα ν απ αγορευ­ μένη, το υ λά χισ το ν δ εν ή τα ν συνηθισμένο φ αινό­ μενο ή α κόμη και επ ιθυμητό. Το γ ε γ ο ν ό ς α υ τό , το υ ξε π ε ρ ά σ μ α το ς τω ν ε γ γ ε ­ νώ ν δυσκολιώ ν, είνα ι που κάνει και το έ ρ γ ο το υ Ρωμανού τό σ ο ιδιότυπ α α ξιό λο γο . Α ς μην ξεχ ν ά ­ με ό τι β ρ ή κε το ν τρό π ο να κάνει κή ρ υ γ μ α μ ετα τρ έπ ον τά ς το σε ποίηση - και μάλιστα εξα ιρ ετικ ά ιδιότυπη. Α υτό ήδη α π ο τελεί ένα βήμα παραπάνω για τη ν εποχή το υ , τα υ τό χρ ο να όμω ς χω ρίς τη ν απάρνηση τω ν περιορισμών τη ς π αράδοσης. Το σημείο το υ Ρωμανού που γ ο η τεύ ει το ν Ελύτη, το ξεπ έρα σμα δηλαδή τω ν δυσκολιών, ερ μ η ν εύ ε­ τα ι από τ ο γ ε γ ο ν ό ς ό τι γ ια το ν τε λ ε υ τ α ίο α υ τό δ εν α π οτελεί απλώς ένα σ ημαντικό μεν, αλλά τ υ ­ χα ίο γ ε γ ο ν ό ς . Π ρ ό κ ε ιτα ι γ ια μία σ υ ν ειδ η τή και σκόπιμη τα κτικ ή τ η ς ποίησης, που ό τα ν λείπ ει, ο Ε λ ύ τη ς τη ν εφ ευ ρ ίσ κ ε ι μ ό ν ο ς το υ . Ό π ω ς γ ρ ά ­ φει, «σκόπιμα βάζω εμπ όδια στον εα υ τό μου, για να μπορώ να τα ξεπ ερ ν ώ , να α υ το π ερ ιο ρ ίζο μ α ι και να υποχρεώνομαι να κινούμαι σε όρια»22. μελέτη

Ε κδόσεις Π οιότητας Σειρά: Φ ιλ ο σ ο φ ία

Κώστας Π. Μιχαηλίδης Καθηγητής Π α ν επ ιστη μίου Κ ύπ ρ ο ν

ΠΛΑΤΩΝ ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ

ΜΥΘΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Μ ε 215 σελίδες

Ε

Κ Δ Ο Σ Ε I Σ

ΠΑΠΑΑΗΜΑ Π ρ ο σ φ ο ρ ά σ τ ο ν Π ο λ ιτ ισ μ ό

Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318

Η τα κ τικ ή α υ τή «των η θ ελ η μ έν ω ν π εριορισμώ ν» δεν συνιστά μια άχρηστη περιπλοκή τω ν πραγμά­ τω ν, όπω ς θα μπ ο ρο ύ σ ε κ α ν είς να θ εω ρ ή σ ει εκ π ρώ της όψ εω ς, αλλά αντί να δυσκολεύει, θεω ρεί ο Ε λύτης ότι οδ η γεί σε καλύ τερ α ποιητικά α π οτε­ λέσ μα τα. Κι α υ τό για τί η τοπ ο θ έτη σ η ορίων υπα­ γ ο ρ εύ ετα ι από τη ν ανάγκη τη ς ύπ α ρξης εν ό ς βα­ θ ύ τερ ο υ σ χεδίου που υ π ολα νθ άνει ο ύ τω ς ή ά λ­ λω ς σε κάθε π οιητική δ ημιουργία . Το σχέδιο α υ ­ τό , που θα μπ ορούσε να π α ραλληλισ θεί μ ε αρχι­ τεκ το ν ικ ό σχέδιο, είνα ι ένα ε ίδ ο ς «σκαλωσιάς»23, όπως γ ρ ά φ ει αλλού ο ποιητής - πάνω στην οποία οικοδομείτα ι το ποίημα, μια απ αραίτητη υποδομή για το ν Ελύτη. Ο π ρώ τος το μ έα ς , στον οποίο φ αίνετα ι ό τι ο Ρω­ μανός εφ α ρ μ ό ζει τη ν ύπαρξη εν ό ς σχεδίου, είναι στα μετρικά σχήματα που υιοθετεί. «Δεν ω φ ε λ ε ί σε τίπ ο τα να π α ραθέσ ω εδ ώ π έρα και το υ ς σαράντα τρ ε ις μονα δικούς και ανεπ ανά­ ληπ του ς το ν ικο ύ ς συνδυασμούς, που μ α ρτυρούν πόσο ή ξε ρ ε και ή θ ελ ε να ε κ μ ετα λλ εύ ετα ι ο π οιη­ τ ή ς τη ν ποικιλία, μέσα στα δοσμένα από το ν ίδιο αυστηρά πλαίσια τω ν κοντακίων του»24. Η πειθάρχηση σ το υ ς μ ετρ ικ ο ύ ς κα νόνες έ χ ει ση­ μασία για το ν Ελύτη, ακριβώ ς για τί η ανάλογη, ε ­ ξω τερ ική μ ορφ ή « α π οτελεί μ έρ ο ς και το υ π ερ ιε­ χομένου». Το σ υ γκεκριμ ένο σχέδιο θα δώ σει και α νάλογο νόημα, κατά τ η γένεσ η το υ στίχου. Τα ε ­ ξω τερικά γνω ρίσματα αποβαίνουν κορυφ αίας ση­ μασίας για τη ν ποίηση το υ Ρωμανού. Και για το ν Ελύτη, ότα ν π ήρε στα χέρια το υ μια έκδ ο σ η που σεβ όταν α υτά τα μ έτρ α (έκδοσ η Maas-Trypanis), ήτα ν σαν να το υ α π οκα λυπ τότα ν με π ρω τοφ ανή κ αθα ρότητα η ουσία τη ς ποίησης α υ τή ς25. Α υ τό το γ εγ ο ν ό ς και μόνο απ ο δ εικνύ ει τη σημα­ σία που έχουν για το ν π οιητή τα εξω τερ ικά γνω ρί­ σματα τη ς μ ορφ ής, οι εκφ ρασ τικο ί τρόπ οι και τα το ν ικ ά μ έ τ ρ α π ου μ α ρ τυ ρ ο ύ ν τ η σ η μ α σ ία το υ σ χεδίου, τ η ς α ρ χιτεκ τό ν η σ η ς , α λλά και τω ν παρεκκλίσσεω ν από αυτήν, τω ν ιδιοτυπιών. Η αρχιτεκτόνηση αυτή είναι το πρώ τιστο κριτήριο το υ Ελύτη για τη συνέχιση τη ς άρθρωσης ελληνι­ κού λόγου: βρίσκει τη ν απαρχή τη ς στον Ρωμανό, κάτι που το ν κάνει όχι μόνο να το ν σ υ γκα τα λέγει ανάμεσα σ το υ ς σ η μ α ν τικ ό τερ ο υ ς Έ λ λ η ν ες ποιη­ τ έ ς , α λλ ά και να το ν α να γ ν ω ρ ίζει ω ς έν α ν από το υ ς σ ημα ντικότερους στα θμούς τη ς από τη ν αρ­ χ α ιότητα μέχρι σήμερα, όπως π ερήφ α να δ ια τρ α ­ νώνει ένα ς γνήσιος συνεχιστής το υ ς, ο Οδυσσέας Ε λύτης: «Βέβαια, ο Κάλβος, αν ά ντλη σ ε από κά ­

© 6-

π ου, είνα ι από το ν Π ίνδα ρο. Α λ λ ά μήπω ς και ο Πίνδαρος δεν έχει στημένη σκαλωσιά και δεν κρατά ει το αλφ άδι στο χέρι;... τρ εις κολόνες που συ­ γ κ ρ α το ύ ν τις καμπ ύλες τω ν αψίδων σε μιαν από τις προσόψ εις το υ ενιαίου ελληνικού λόγου: Πίν­ δαρος, Ρωμανός ο Μελω δός, Ανδρέας Κάλβος».0 Σημειώσεις 1. Δ. Μαρωνίτη, «Εξ αποστάσεως και ε ξ επαφής», εφημ. Το Βήμα, 7 Μαρτίου 1993, σ. 32.

2. Ν. Βαγενά, «Η κεντρικότητα των επιμέρους», εφημ. Το Βήμα, 7 Μαρτίου 1993, σ. 49.

3 .0. Ελύτη, «Ρωμανός ο Μελωδός», Εν Λευκώ, Ίκαρος 1992, Αθήνα, σ. 56.

4 .0 Ελύτης υπήρξε γενικά ένας ανιχνευτής της ουσίας, αυτού που ο ίδιος ονομάζει «ελληνικό πνεύμα» σε ό­ λα τα επίπεδα. Βλ. σχετικά Μ. Πρωίμου-Ερηνάκη, «Οδυσσέας Ελύτης: Η αθέατη πλευρά του κόσμου και η καθαρότητα του φωτός», εκδ. Ελληνικά Γράμ­ ματα, Μάρτιος 1997, σ. 127-142 και 172-178. Σ’ αυτήν όμως την περίπτωση η αναζήτηση μετατοπίζεται από την αρχαιότητα στο Βυζάντιο και εντοπίζεται κυριότερα στη διερεύνηση της ελληνικής γλώσσας.

5. Ο. Ελύτη, «Ρωμανός ο Μελωδός», σ. 35.

6. Κ. Μητσάκη, Βυζαντινή Υμνογραφία, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, 1986, σ. 374.

7. Ρωμανού του Μελωδού, Ύμνοι, επ. Ν. Τωμαδάκη, Αθήνα, 1952, σ. 54.

8 .0. Ελύτη, Ανοιχτά Χαρτιά, Ίκαρος, Αθήνα, 1982, σ.

322-323.

9. Ιν. Ivask, «Αναλογίες Φωτός», συνέντευξη, Οδυσσέας Ελύτης, Αθήνα, Ακμών, 1979, σ. 192.

10. Ο. Ελύτης, «Ρωμανός ο Μελωδός», σ. 41.

11. Οπ.π., σ. 37 12. Κ. Μητσάκη, Βυζαντινή Υμνογραφία, σ. 472.

13. Οπ.π., σ. 465.

14.0. Ελύτη, «Ρωμανός ο Μελωδός», σ. 54.

15. Οπ.π., σ. 41.

16. Κ. Μ ητσάκη, «The V ocabulary of Romanus the Melodist», Εμψυχούν Ύδωρ, εκδ. Φιλιππότη, 1983, σ.

39-77.

17. Ο. Ελύτη, «Ρωμανός ο Μελωδός», σ. 41-42.

18. Ο. Ελύτη, «Αναλογίες Φωτός», σ. 192.

19. Μ. Πρωίμου-Ερηνάκη, Οδυσσέας Ελύτης, σ. 76-81 και σ. 200-212.

20. Ο. Ελύτη, «Ρωμανός ο Μελωδός», σ. 36.

21. Ο. Ελύτη, «Η υπέρβαση και η γεωμέτρηση», περ. Η Λέξη, τ. 101-106, σ. 758.

22. Ο. Ελύτη, «Ρωμανός ο Μελωδός», σ. 45.

23. Οπ.π., σ. 39.

24. Οπ.π., σ. 38.

25. Οπ.π., σ. 45. μελέτη

ΛΙΚ<>£ ΛΗ/ΑΟ/

ΑΠΟΛΟΓΙΑ <Λ<>£ Α / ^ Λ Λ Η Μ

Ε κδόσεις opera, Κ ωλέττη 23Α 106 77 Α θή να Τηλ. 330 45 46 - Fax: 330 36 34

CC Κώνειο δεν χορηγεί πια ετούτη η Αθήνα, αλλά πολλά άλλα φαρμάκια. Νιώθω, στα τέλη του αιώνα, να με βαραίνει κατηγορία και αισθάνομαι την ανάγκη να εξηγηθώ. Κυρίως διότι οι περισσότερες από τις εναντίον μου επιθέσεις αφορούν πράγματα που δεν έχω πει ποτέ μου. Καιρός είναι λοιπόν να ξεκαθαρίσω για άλλη μία φορά τί πιστεύω, ώστε τουλάχιστον όποιος επιθυμεί να με δικάσει, να βασίζεται σε πραγματικά δεδομένα. Ας σημειωθεί εδώ πως δεν αισθάνομαι ένοχος και η λέξη «απολογία» γράφεται μάλλον ειρωνικά (αν θέλετε, με Σωκρατική ειρωνεία). Επίσης, συνειδητά δεν έβαλα εισαγωγικά στη λέξη ανθέλλην, διότι δεν χρειάζονται. Πιστεύω ότι πρόκειται για τιμητικό τίτλο που τον κέρδισαν πολλοί αξιόλογοι Έλληνες. * *

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΓΙΩΡΓΗΣ ΣΙΓΑΛΑΣ

Στο επιχειρησιακό πρόγραμμα του Υπουργείου Παιδεί­ ας για την εκπαίδευση και την αρχική επαγγελματική κατάρτιση στη Γενική Μέση Εκπαίδευση αναμορφώνονται ήδη τα προγράμματα σπουδών και έχουν δρομολογηθεί να γίνουν σύντομα προκηρύξεις για τη συγγραφή βιβλίων καθηγητή και μαθητή και για τη δημιουργία ποικίλου επο­ πτικού υλικού. Στον τομέα της Αισθητικής Αγωγής η συντονιστική ομάδα που είναι υπεύθυνη για το έργο έχει επεξεργαστεί ένα ενιαίο θεωρητικό μοντέλο για όλα τα προβλεπόμενα υποέργα, δηλαδή τα Εικαστικά, τη Μουσική και το Θέα­ τρο. Το μοντέλο αυτό χρησιμοποιείται για τη σύνταξη των προγραμμάτων σπουδών κάθε τάξης για όλα τα καλλιτε­ χνικά μαθήματα και θα υποστηρίξει θεωρητικά όλες τις ενέργειες που αφορούν στο έργο. Το θεωρητικό μοντέλο της Συντονιστικής Ομάδας για την Τέχνη στην εκπαίδευση περιγράφει κατ’ αρχάς το φαινόμενο της Τέχνης, το οποίο έχει τρεις ουσιαστικές διαστάσεις: α) το δημιουργό του έργο, β) το ίδιο το έργο της τέχνης και γ) το θεατή. Αυτές οι διαστάσεις είναι αλληλένδετες και αυτονόη­ τες. Δεν είναι δυνατόν να υπάρξει έργο Τέχνης χωρίς τον δημιουργό του, αλλά ούτε και να λειτουργήσει σαν τέτοιο χωρίς θέαση. Το παιδί, ως μαθητής, πρέπει να γίνεται κοινωνός στο φαινόμενο της Τέχνης σφαιρικά. Πρέπει δηλαδή να μάθει να είναι τόσο δημιουργός όσο και θεατής και να ασχολη­ θεί ισόρροπα με τη θεωρία και την πρακτική των Τεχνών. Ο κύριος στόχος μας είναι η απόλαυση της αισθητικής εμπειρίας, δηλαδή η πρόκληση ευγενικών συναισθημά­ των και σκέψεων που γεννούν οι καλές τέχνες. Προκειμένου να είναι ευαίσθητος θεατής, το παιδί πρέ­ πει να ασχοληθεί με τη θεωρία της τέχνης αλλά και με την πρακτική του θεατή. Η θεωρία της τέχνης εδώ αφορά στην ανάλυση και κατανόηση έργων Τέχνης, αλλά και στοιχείων από ιστορία Τέχνης, αισθητική κριτική σημειο­ λογία, κοινωνιολογία, ψυχολογία και άλλες θεωρίες που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με το φαινόμενο της Τέχνης. Η πρακτική του θεατή είναι η θέαση. Ο θεατής πρέπει να σταθεί μπροστά στο αυθεντικό έργο της τέχνης σε μουσεία, σεγκαλερί, σε συλλογές, σε εκθέσεις, σε γλυ­ πτά δημόσιων χώρων. Με τον όρο «θεατής» εδώ εννοού­ με και τον ακροατή και τον αναγνώστη, ανάλογα με το μέσον που ο κάθε δημιουργός χρησιμοποιεί: εικόνα ακί­ νητη ή κινητή σε δυο ή τρεις διαστάσεις, μουσικούς ήχους ή γραπτό και προφορικό λόγο. Έτσι, πρέπει να ακούσει μουσική με έργα διαφορετι­ κών τόπων, χρόνων και αντιλήψεων, όσον αφορά τη μου­ σική, να παρακολουθεί παραστάσεις θεατρικών έργων, όσον αφορά το θέατρο, χορευτικών παραστάσεων, όσον αφορά το χορό, να διαβάσει ποίηση και λογοτεχνία, όσον αφορά το λόγο.

Να έρθει, επίσης, σε επαφή με όλες τις υπόλοιπες καλές τέχνες, παλαιότερες και σύγχρονες, όπως αρχι­ τεκτονική, φωτογραφία, κινηματογράφο, βίντεο, συνθε­ τικές εικόνες και άλλα. Προκειμένου να είναι δημιουργός, το παιδί πρέπει να παράγει. Πρέπει να αποκτήσει τις κατάλληλες ικανότη­ τες να δημιουργεί νέες ιδέες, οι οποίες να είναι όσο το δυνατόν αυθεντικές αλλά και να μπορούν να πραγματο­ ποιηθούν. Πρέπει να αποκτήσει τέτοιες επιδεξιότητες, ώστε τα έργα του να είναι εκφραστικά, καινοτομικά και να βασίζονται στην ποιοτική αισθητική οργάνωση μορ­ φής και περιεχομένου. Το παιδί πρέπει να γνωρίσει διάφορες μεθόδους, τρόπους και τεχνικές, να ασχοληθεί με τα υλικά, τα μέσα, τα εργαλεία ή τα όργανα και τις δυνατότητές τους, να πειραματιστεί, να ελέγξει και να αξιολογήσει την ιδέα, την πράξη και το προϊόν του. Αυτά όλα μαζί, τα οποία συντελούν στη διαδικασία παραγωγής του έργου, υποστηρίζονται από θεωρίες, γνώσεις και πλη­ ροφορίες. Όπως, δηλαδή, στη διαδικασία της θέασης παρου­ σιάζεται ανάγκη θεωρίας και πράξης προκειμένου να εκλεπτύνουμε την αισθητική εμπειρία, το ίδιο και στη διαδικασία της καλλιτεχνικής πράξης παρουσιάζεται η ανάγκη γνώσεων και υποστηρικτικής θεωρίας. Στις Εικαστικές Τέχνες, ως παράδειγμα, πέρα από τις γνώσεις για τους τρόπους, τις μανιέρες, τη χρήση μέσων και υλικών, που είτε κυρίως αποκτώνται εμπειρι­ κά, είτε διδάσκονται, υπάρχουν θεωρίες για τα μορφικά στοιχεία του έργου όπως γραμμές, σχήματα, χώρος, σύνθεση, χρώμα, ισορροπία, δυναμική και άλλα. Ο κάθε δημιουργός τις εφαρμόζει στο έργο του ενστικτωδώς αλλά πολλές φορές και συνειδητά, στην προσπάθειάτου να υποτάξει την ύλη και να μορφοποιήσει τις ιδέες και τις προθέσεις του σε έργο Τέχνης. Αυτές οι θεωρίες και γνώσεις πρέπει να είναι γνω­ στές μέχρι ενός σημείου και στο θεατή, γιατί τον βοη­ θούν στην πληρέστερη κατανόηση του έργου. Στο σχολείο η Αισθητική Αγωγή καλλιεργεί τρεις φυσικές λειτουργίες: α) τις αισθήσεις (βλέπω, ακούω, αγγίζω, κινούμαι, αισθάνομαι) β) την αντίληψη (αποκρίνομαι, επεξεργάζομαι νοητικά, ερευνώ, επικοινωνώ και άλλα) γ) την πράξη (πράττω, δημιουργώ, παράγω και άλλα) Χωρίζουμε μόνο για λόγους ταξινόμησης αυτές τις λειτουργίες, οι οποίες, ως γνωστόν, στην πραγματικό­ τητα είναι πολυπλοκότερες και διαπλέκονται. Στη σχολική εκπαιδευτική διαδικασία, στο πλαίσιο της Αισθητικής Αγωγής, ο προγραμματισμός πρέπει να καλύπτει ισόρροπα και αμφίδρομα αυτές τις φυσικές λειτουργίες με αντίστοιχες μεθοδολογικές αρχές, οι

Δημοτικού και του Γυμνασίου. Από το προσεχές όμως σχολικό έτος θα διδάσκονται τα «Στοιχεία θεατρολογίας» ως μάθημα επιλογής στην Α’ τάξη του Ενιαίου Λυκείου στο πλαίσιο του γενικότερου μαθήματος της «Αισθητικής Αγωγής». Η μέχρι τώρα θεατρική Αγωγή αφορούσε μόνο ορισμέ­ να θεατρικά σκετς κατά τη διάρκεια σχολικών εορτών και στην καλύτερη περίπτωση, το ανέβασμα ενός θεατρικού έργου μετά από πρωτοβουλία δασκάλων ή καθηγητών διαφόρων ειδικοτήτων. Εδώ παρουσιάζεται περιορισμός και μονομέρεια στον τομέα της πρακτικής. Με την πιθανή είσοδο στο ωρολόγιο πρόγραμμα της θεατρικής αγωγής ελλοχεύει ο κίνδυνος - και θα πρέπει να αποφευχθεί - να περάσουμε στο άλλο άκρο και να ασχολούμαστε μόνο με τις θεωρίες περί το θέατρο (θεα­ τρολογία) χωρίς τη θεατρική δημιουργική πράξη. Το έργο του Τεχνικού Δελτίου της Αισθητικής Αγωγής δεν προβλέπει προς το παρόν να πλαισιώσει και τα άλλα μαθήματα Καλών Τεχνών που εμφανίζονται στην ελληνική εκπαίδευση, όπως τη λογοτεχνία και το χορό. Και σ’ αυτές τις περιπτώσεις όμως έχουμε σαφέστατη μονομέρεια στην αντιμετώπισή τους. Η διδασκαλία της Λογοτεχνίας, παρόλο που είναι μια από τις Καλές Τέχνες, παραμένει μέσα στο σχολείο σε εντελώς θεωρητικό επί­ πεδο και καλύπτει μόνο τις ανάγκες της διδασκαλίας της Ελληνικής Γλώσσας με εμφανέστατη την έλλειψη ισορρο­ πημένης ενασχόλησης των μαθητών με τη δημιουργική και αισθητική παραγωγή ποίησης και πεζού λόγου. Ο χορός εμφανίζεται ελάχιστα μέσα στο μάθημα της Φυσικής Αγωγής και περιορίζεται στην εκμάθηση ορισμέ­ νων ελληνικών παραδοσιακών χορών. Με αυτή τη σύντομη επισκόπηση διαπιστώνουμε έντο­ νη μονομέρεια αντιμετώπισης είτε προς τη θεωρία, είτε προς την πρακτική σε όλους τους τομείς της Αισθητικής Αγωγής. Για να λυθεί αυτό το πρόβλημα, το θεωρητικό μοντέλο της Συντονιστικής Ομάδας του έργου προτείνει το παιδί να είναι τόσο δημιουργός, όσο και θεατής. Να ασχοληθεί δηλαδή ισόρροπα με τη θεωρία και την πρακπκή της θέα­ σης, αλλά και με τη θεωρία και την πρακτική της πράξης. Στην Αγγλία, για παράδειγμα, στα προγράμματα σπου­ δών της Αισθητικής Αγωγής για παιδιά ηλικίας από 5 έως 17 χρόνων αναφέρονται ως κύριοι άξονες: α) Investigating and Making και β) Knowledge and Understanding και στην Αμερική αναφέρονται το art production, art criticism, art history and aesthetics.

To φαινόμενο της Τέχνης έχει βεβαίως ένα ενιαίο χαρακτήρα που δεν μπορούμε να τον παραβλέψουμε. Ο καλλιτέχνης είναι αδύνατο να μην είναι και θεατής. Ανπστοίχως η φύση κάθε θεατή είναι εν δυνάμει καλλιτε­ χνική, ο κάθε άνθρωπος δηλαδή είναι εν δυνάμει καλλπέχνης. Είναι γνωστό ότι η βαθύτερη ουσία της τέχνης δεν διδάσκεται αλλά βιώνεται, όμως υπάρχει τεράστιο πεδίο αγωγής και εδώ θα επικεντρώσουμε τα προγράμματα σπουδών και το εκπαιδευτικό και το εποπτικό υλικό που θα παραχθεί. Διαχωρίζουμε την Τέχνη σε τομείς, ώστε να εξυπηρετηθούν καλύτερα οι στόχοι μας.

οποίες να αναπτύσσονται σε κάθε ενότητα της διδακτέ­ ας ύλης ώστε: α) να έρχεται το παιδί σε επαφή με τα έργα της Τέχνης και το φαινόμενο της Τέχνης συνολικότερα β) να γίνεται αισθητική και θεωρητική επεξεργασία και έρευνα γ) να παράγονται έργα δ) το παιδί να συμμετέχει σε σχετικές παράλληλες δρα­ στηριότητες εντός και εκτός του σχολείου. Στα εικαστικά μαθήματα στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο οι μαθητές στην Ελλάδα μέχρι σήμερα ασχολούνται κυρίως με την παραγωγή έργων, κι η διδασκαλία συνή­ θως περιορίζεται στις θεωρίες που αφορούν τεχνικές και μεθόδους και ελάχιστα στοιχεία Ιστορίας της Τέχνης. Αυ­ τό είναι απόρροια τόσο των προγραμμάτων σπουδών που ισχύουν σήμερα, όσο και των σπουδών των καθηγητών που διδάσκουν, οι οποίοι είναι απόφοιτοι των δύο Ανωτάτων Σχολών Καλών Τεχνών (ΑΣΚΤ). Οι σχολές αυτές εκπαιδεύουν ζωγράφους, γλύπτες και χαράκτες και δεν έχουν το χαρακτήρα κατάρτισης καθηγητών καλλπεχνικών μαθημάτων, παρόλο που η μεγάλη πλειοψηφία των αποφοίτων διορίζονται ως καθηγητές. Στη Γαλλία υπάρχουν δύο διαφορετικές σχολές Καλών Τεχνών τριτοβάθμιας εκπαίδευσης γι’ αυτές τις δύο κατευθύνσεις. Η Beaux Arts εκπαιδεύει καλλιτέχνες, ενώ η Art Plastique καλλιτέχνες που πρόκειται να διδάξουν στα σχολεία. Ο απόφοιτος της Beaux Arts δεν μπορεί να διδάξει, εάν δεν παρακολουθήσει ορισμένα έτη στην Art Plastique. Στην Αγγλία οι απόφοιτοι των σχολών Καλών Τεχνών παρακολουθούν ένα επιπλέον έτος teacher’s training για να μπορούν να διδάξουν. Στις περισσότερες προηγμένες χώρες συμβαίνει το ίδιο. Στην Ελλάδα όμως τα προγράμ­ ματα σπουδών των ΑΣΚΤ παρέχουν στοιχειώδεις γνώσεις Ιστορίας Τέχνης, Αισθητικής και Παιδαγωγικής, ενώ είναι ανύπαρκτα τα μαθήματα που να αφορούν στη Διδακτική της Τέχνης. Δεν υπάρχει δηλαδή κατάλληλη κατάρτιση ούτε κάποιου είδους σχετική επιμόρφωση. Έτσι, εδώ οι απόφοιτοι της ΑΣΚΤ διδάσκοντας στα σχολεία με άξονα τις εμπειρίες και τις σπουδές τους ασχολούνται μονομερώς κυρίως με την πρακτική (παρα­ γωγή έργων). Στο μάθημα της Μουσικής οι μαθητές ασχολούνται σήμερα κυρίως με θεωρία και ιστορία. Κάνουν λίγες ακροάσεις και σχεδόν καθόλου δημιουργική μουσική πράξη. Στη Μουσική δηλαδή έχουμε μονομέρεια στη θεωρία. Αυτό είναι αποτέλεσμα των ισχυόντων αναλυτικών προ­ γραμμάτων, του θεωρητικού περιεχομένου των σχολικών βιβλίων μουσικής, της αντίληψης ότι μουσική μαθαίνουμε να παίζουμε και να συνθέτουμε μόνο με συστηματικές σπουδές από μικρή ηλικία μέσα στα ωδεία. Επίσης είναι αποτέλεσμα των σπουδών των καθηγητών μουσικής που είναι κυρίως πτυχιούχοι ωδείων με ανεπαρκέστατη κατάρ­ τιση και επιμόρφωση στην Παιδαγωγική και στη Διδακτική της Μουσικής. Η θεατρική αγωγή δεν είναι μέχρι τώρα θεσμοθετημέ­ νη ως σχολικό μάθημα στα ωρολόγια προγράμματα του Α

Ν

Α

Κ

Ο

Ι

Ν

Ω

Σ

Η

2 Jn $ $&OLI γιορτή

©range

/ \ P E ω ς:

bn

Φ

Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των Βιβλίων γίνεται μι Βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική Βιβλιογραφία ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται pc την πολύτιμη συνεργασία του Βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

Αρ. 385 1Μαρτίου - 31 Μαρτίου 1998

Γ εν ικ ά Έ ργα Βιβλιογραφία

επιμέλεια: ΕΦΗ ΑΠΑΚΗ

Θράκης, 1998. Σελ. 149. Δρχ. 2.900.

ISBN 960-86140-0-7.

έννοιες. Αθήνα, Νήσος, 1997. Σελ.

229. Δρχ. 3.640. ISBN 960-7711-10-6.

ΔΕΡΤΟΥΖΟΣ Μ.Λ. Τι μέλει γενέσθαι. Μετ. Κ. Κουνινιώτη. Αθήνα, Νέα Σύ­ νορα, 1998. Σελ. 637. Δρχ. 6.240.

ISBN 960-236-877-2.

ΓΚΑΡΩΝΤΥ Ρ. Ηνωμένες Πολιτείες. Η εμπροσθοφυλακή της παρακμής. Μετ. Θ. Χαρίτος. Αθήναι, Νέα Θέσις.

1997. Σελ. 238. Δρχ. 3.120.

Κατάλογος περιοδικών Δημοτικής Βι­ βλιοθήκης Θεσσαλονίκης 1990-1994. Θεσσαλονίκη, Δήμος Θεσσαλονίκης, 1995. Σελ. 213. ISBN 960-8433-02-9. ΚΑΛΑΕΡΓΗ Δ. Ο νους, η γνώση, η ψυχή και το πνεύμα. Αθήνα, ΙδεοθέαΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ Π.Κ. Η Ελλάδα στην τρον, 1998. Σελ. 75. Δρχ. 1.870. Ευρωπαϊκή Ένωση 1981-1996. Αθή­ ISBN 960-7921-05-4. να, Θεμέλιο, 1997. Σελ. 268. Δρχ. ΚΑΛΛΕΡΓΗ Δ. Οι Δώδεκα Ολύμπιοι 4.000.

ISBN 960-310-217-2. Θεοί. Αθήναι, Ιδεοθέατρον, 1998. Σελ. 188. Δρχ. 3.640. ISBN 960Λεξικά 7921-06-2. ΒΟΒΟΛΙΝΗΣ Κ.Α. Μέγα ελληνικόν ΚΑΛΦΑΣ Β. Επιστημονική πρόοδος βιογραφικόν λεξικόν. Αθήναι, Βιομη­ και ορθολογικότητα. Αθήνα, Νήσος, χανική Επιθεώρησις. Τόμοι 1997. Σελ. 267. Δρχ. 3.640. ISBN Α’ + Β’ + Γ’ + Δ ’ + Ε’ . Σελ.

960-7711-13-0.

628 + 62 + 633 + 684+733. Δρχ.

52.000 (Οι πέντε τόμοι). ΚΟΥΜΑΣ Κ.Μ. Εισαγωγή. Θεμελιώ­ δης φιλοσοφία. Αθήνα, Αρμός, 1997. ΓΙΑΓΚΟΥΛΗΣ Κ.Γ. Μικρός ερμηνευ­ Σελ. 126. Δρχ. 1.600. τικός και ετυμολογικός θησαυρός της Κυπριακής διαλέκτου. Λευκωσία, ΜΑΝΔΗΛΑΣ Κ.Π. Γεώργιος Γεμι1997. Σελ. 390. Δρχ. 12.480. ISBN στός-Πλήθων. Αθήνα, Ανοιχτή Πόλη, 9963-555-39-Χ.

1997. Σελ. 202. Δρχ. 4.160. ISBN 960-7748-08-5.

Φ ιλ ο σ ο φ ία Γενικά Ανάμεσα σε δύο κόσμους. Επιμ. Σ. Ελμάζης. Θεσσαλονίκη, Σύλλογος Εργαζομένων Τράπεζας Μακεδονίας

Βιβλιογραφικό δελτίο

ΠΑΛΛΑΝΤΙΟΣ Μ. «Ορθή μεν η γλώσσ’ έστιν ασφαλής δ’ ο νους». Αθήνα, Οι Εκδόσεις Των Φίλων, 1997. Σελ. 59. Δρχ. 730. ISBN 960289-030-4. ΨΥΧΟΠΑΙΔΗΣ Κ. Πολιτική μέσα στις

KIERKEGAARD S. Φιλοσοφικά ψιχία. Μετ. Κ Παπαγιώργης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 205. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-03-2069-1.

SENELLART Μ. Η τέχνη του κυβερ­ νάν. Μετ. Κ. Παπαγιώργης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1997. Σελ. 389. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-03-1757-7.

SOFSKY W. Πραγματεία περί της βίας. Μετ. Κ. Καβουλάκος. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1998. Σελ. 288. Δρχ.

3.640. ISBN 960-236-852-9.

JACOPIN P.-LAGREE J. Έρασμος. Ουμανισμός και γλώσσα. Μετ. Μ. Τσαλέρας. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 162. Δρχ. 3.000. ISBN 960-600311-6. Αρχαία φιλοσοφία ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ. Τα θεολογούμενα της αριθμητικής. Αθήνα, Ιδεοθέατρον, 1998. Σελ. 167. Δρχ. 3.640. ISBN 960-7921-02-1. ΣΑΝΤΑΣ Γ.Ξ. Σωκράτης. Μετ. Δ. Βούβαλη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμμα­

τα, 1998. Σελ. 643. Δρχ. .6500. ISBN 960-344-357-3. ΣΕΝΕΚΑΣ. Περί της πνευματικής γα­ λήνης. Εισ.-μετ.-σχόλ. Ν. Πετρόχειλος. Αθήνα, Παιάκης, 1997. Σελ. 96. Δρχ. 500. ISBN 960-600-348-5.

SCHOFIELD Μ. Η στωική ιδέα της πόλης. Μετ. X. Μπάλλα. Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 1997. Σελ. 227. Δρχ. 3.800.

ISBN 960-250-151-0.

γία. Τόμος Α’. Μετ. Γ. Σπανούδης-Κ. Σύρμαλη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμμα­ τα, 1997. Σελ. 431. Δρχ. 8.320. ISBN τ. Α’ 960-344-442-1. Παραψυχολογία MANDINO Ο. Το μεγαλύτερο θαύμα στον κόσμο. Μετ. Ο. ΑΒραμίδης. Αθή­ να, Διόπτρα, 1998. Σελ. 172. Δρχ.

2.285. ISBN 960-364-121-9.

Θρησκεία

Μεταφυσική ΕΛΜΑΖΗΣ Σ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Αλχημεία. Αθήνα, Ανιχνεύσεις, 1998. Σελ. 182.

ISBN 960-7928-00-8.

EVOLA J. Η μεταφυσική του φύλου. Μετ. Φ. Τερζάκης. Αθήνα, Ακτή-Οξύ, 1998. Σελ. 350. Δρχ. 4.600. ISBN 960-7614-43-7. ΤΕΫΛΟΡ Τ. Ελευσίνα και Βακχικά μυ­ στήρια. Μετ. Κ. ΑρΒανιτίδου. Αθήνα, Λύκιος. Σελ. 159. Δρχ. 2.185. ΦΟΥΝΑΚΟΣΙ Γ. Καράτε-Ντο. Ο δρό­ μος της ζωής μου. Μετ. Α. Λυμπερόπουλος. Αθήνα, Κέδρος, 1997. Σελ.

202. Δρχ. 1.800. ISBN 960-04-1355-Χ.

Ψυχολογία Γενικά Η εγκατάλειψη του Σχολείου: Αίτια, ε­ πιπτώσεις, προτάσεις. Επιμ. Ρ. ΠαπαΘεοφίλου-Σ. Βοσνιάδου. Αθήνα, Gutenberg, 1998. Σελ. 269. ISBN 960-0731-9. ΒΑΙΝΑΣ Κ. Η ερώτηση ως μέσο αγω­ γής της σκέψης. Αθήνα, Gutenberg, 1998. Σελ. 127. ISBN 960-0736-Χ. ΒΟΣΝΙΑΔΟΥ Σ. Γνωσιακή ψυχολο­ γία. Μετ. X. Κύρκος. Αθήνα, Gutenberg, 1998. Σελ. 360. ISBN 960-0730-0. ΣΑΠΟΥΝΑΣ Α.Δ. Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και η αγωγή. Θεσσαλο­ νίκη, Πήγασος, 1998. Σελ. 184. ISBN 960-317-037-2.

VYGOTSKY L.S. Νους στην κοινω­ νία. Μετ. Α. Μπίμπου-Σ. Βοσνιάδου. Αθήνα, Gutenberg, 1997. Σελ. 224.

ISBN 960-0700-9.

HAYES Ν. Εισαγωγή στην ψυχολο-

---------- ----------------------

ΖΙΝΟΒΙΕΦ Μ. Η Ορθόδοξη Ευρώπη. Μετ. Ν. Οικονομοπούλου. Αθήνα, Κούριερ Εκδοτική, 1997. Σελ. 139. Δρχ. 2.700. ISBN 960-7851-05-6.

MIGNE J.-P. Ελληνική Πατρολογία. Τόμος 21. Αθήναι, Κέντρο Πατερικών Εκδόσεων, 1997. Σελ. 1.732. Δρχ.

5.000.

DROSNIN Μ. Ο κώδικας της ΒίΒλου. Μετ. Β. Αδρακιάς. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 299. Δρχ.

4.680. ISBN 960-344-137-5.

Γενικά

Μυθολογία

ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΥΣΣΗΣ. Μυ­ στική θεολογία. Εισ.-επιμ.-μετ. Π. Μπρούσαλης. Αθήνα, Επέκταση, 1997. Σελ. 693. Δρχ. 6.240. ISBN 960-356-040-0.

ORTOLI S.-WITKOWSKI Ν. Η μπα­ νιέρα του Αρχιμήδη. Απόδ. Α.Ι. Κασσέτας. Αθήνα, ΣαΒΒάλας, 1997. Σελ.

197. Δρχ. 2.700. ISBN 960-460-2144.

ΘΕΟΔΩΡΟΥ Α. Η ώρα του Αντίχρι­ στου. Αθήνα, Παρουσία, 1997. Σελ.

96. Δρχ. 1.245. ISBN 960-7601-85-8. ΚΑΡΑΚΟΛΗΣ Χ.Κ. Η θεολογική ση­ μασία των θαυμάτων στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1997. Σελ. 614. Δρχ. 7.280. ΚΑΣΤΟΡΗΣ Δ. (ΑΡΧΙΜ.). Ορθοδοξία ή Βαρβαρότητα. Αθήνα, Παρουσία, 1997. Σελ. 172. Δρχ. .2600. ISBN 960-7601-87-4. ΛΙΑΛΙΟΥ Δ.Α. Γρηγοριανά Α’. Θεσσα­ λονίκη, Πουρναράς, 1997. Σελ. 335. Δρχ. 4.160. ISBN 960-242-149-5. ΜΕΛΙΣΣΑΡΗΣ Α.Γ. Παΐσιος. Αθήνα, Επέκταση, 1997. Σελ. 182. Δρχ.

2.080. ISBN 960-356-047-2. ΜΕΛΙΣΣΑΡΗΣ Α.Γ. Παϊσίου ρήματα ζωής. Αθήνα, Επέκταση, 1997. Σελ.

89. Δρχ. 1.245. ISBN 960-356-041-3.

Κοινωνικές επιστήμες Στατιστική ΚΑΤΣΙΛΛΗΣ Ι.Μ. Περιγραφική στατι­ στική εφαρμοσμένη στις κοινωνικές ε­ πιστήμες και την εκπαίδευση. Αθήνα, Gutenberg, 1997. Σελ. 194. Δρχ.

3.640. ISBN 960-01-0728-9. Κοινωνιολογία Το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα στο τέλος του Εικοστού Αιώνα. Επιμ. Κ. Κασιμάτη. Αθήνα, Gutenberg, 1997. Σελ. 262. ISBN 960-0745-9. ΚΑΥΤΑΝΤΖΟΓΛΟΥ Ρ. Συγγένεια και οργάνωση του οικιακού χώρου. Αθή­ να, ΕΚΚΕ, 1997. Σελ. 260. Δρχ.

3.120.

ISBN 960-7093-50-Χ. ΚΟΥΒΕΛΗ Α. Κοινωνικοοικονομικές ανισότητες στον τομέα της στέγασης. Αθήνα, ΕΚΚΕ, 1997. Σελ. 511. Δρχ.

5.200. ISBN 960-7093-52-6.

ΜΟΥΡΤΖΙΟΣ Ι.Χ. Η Παλαιά Διαθήκη. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1998. Σελ. 166. Δρχ. 3.120. ISBN 960-242151-7.

ΜΑΚΡΥΝΙΩΤΗ Δ. Παιδική ηλικία. Αθήνα, Νήσος, 1997. Σελ. 549. Δρχ.

6.240. ISBN 960-7711-09-2.

ΜΠΟΥΜΗΣ Π.Ι. Ένας παρανοημέ­ νος ή παραμελημένος λόγος διαζυγί­ ου. Αθήναι, Επιάλοφος, 1998. Σελ.

126. Δρχ. 1.800. ISBN 960-7286-67-5.

ΜΑΥΡΑΤΣΑΣ Κ.Β. 'Οψεις του ελληνι­ κού εθνικισμού στην Κύπρο. Αθήνα, Κατάρπ, 1998. Σελ. 221. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-90236-4-3.

ΣΩΤΗΡΧΟΣ Π.Μ. Ασκητική για τους λαϊκούς. Αθήνα, Παρουσία, 1997. Σελ. 145. Δρχ. 2.080. ISBN 9607601-89-0.

ΜΟΥΖΕΛΗΣ Ν. Επιστροφή στην κοι­ νωνιολογική θεωρία. Αθήνα, Θεμέ­ λιο, 1997. Σελ. 276. Δρχ. 3.800.

ISBN 960-310-215-1.

Βιβλιογραφικό δελτίο

ΣΥΜΕΩΝΙΔΟΥ X. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Κοι­ νωνικοοικονομικοί προσδιοριστικοί παράγοντες της γονιμότητας στην Ελλάδα. Τόμος Β’. Αθήνα, ΕΚΚΕ, 1997. Σελ. 283. Δρχ. 3.640. ISBN τ. Β’ 960-7093-51-8.

KAUFMANN J.-C. Τα άπλυτα του ζευ­ γαριού. Μει. Μ. Ρότς. Αθήνα, Μαραθιός, 1997. Σελ. 261. Δρχ. 4.680.

ISBN 960-511-005-9.

CHARTER K.-GASTER R. Ο μύθος της ισότητας. Μετ. Ν. Καραγιάννη. Αθήνα, Φυτράκης, 1998. Σελ. 318. Δρχ. 3.400. ISBN 960-7038-83-5. Πολιτική ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ Λ.Θ. Η αριστερό, η δημοκρατία και η κοινωνική Ευρώπη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 73. Δρχ. 1.560. ISBN 960-344411-3. ΓΕΩΡΓΑΛΑΣ Γ.Κ. Κοσμοεξουσιαστές. Αθήναι, Νέα Θέσις, 1997. Σελ. 189. Δρχ. 2.600. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ Γ.Ν. Ο ρόλος των Ενόπλων Δυνάμεων στην πολιτική ζωή της Τουρκίας και της Ελλάδας. Αθήνα, 1998. Σελ. 349. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-90815-0-9. ΚΕΠΕΣΗΣ Ν. Χρουστσώφ και Γκορμπατσώφ. Οι δύο Βασικοί κρίκοι της προδοσίας. Αθήνα, 1998. Σελ. 134. Δρχ. 2.600. ISBN 960-347-031-1. ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Τα αίτια του Απριλιανού Πραξικοπήματος. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1998. Σελ. 355. Δρχ. 3.950. ISBN 960-236-781-4. ΣΑΧΝΑΖΑΡΟΦ Γ. Το τίμημα της ε­ λευθερίας. Μετ. Θ. Ψαλιδόπουλος. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1997. Σελ. 450. Δρχ. 6.240. ISBN 960-344138-3. Δίκαιο ΚΑΤΣΟΥΛΗΣ Δ.-ΣΟΪΛΕΝΤΑΚΗΣ Ν.Π.-ΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Γ.Α. Ζητήματα από τη νομολογία για τις πρόσφατες νομαρχιακές εκλογές. Αθήνα, Σάκκουλας, 1997. Σελ. 165. ISBN 960232-735-9. ΤΣΑΚΥΡΑΚΗΣ Σ. Η ελευθερία του λόγου στις ΗΠΑ. Αθήνα, Σάκκουλας,

βιβλιογραφικό δελτίο

1997. Σελ. 302. Δρχ. 8.000. ISBN 960-420-047-Χ. ΤΣΑΤΣΟΣ Δ.Θ. Ελληνική πολιτεία.

1974-1997. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 462. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2076-4. ΤΣΟΤΣΟΡΟΥ Θ.-ΣΚΗΚΑΣ Ν. Το κοινοτικό δίκαιο κοινωνικής ασφάλει­ ας των διακινουμένων προσώπων. Αθήνα, Σάκκουλας, 1997. Σελ. 254.

ISBN 960-232-737-5. ΧΑΕΠΑΣ Ν.Κ.-ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Π. Ζητήματα θρησκευτικής ελευθε­ ρίας στο χώρο της εκπαίδευσης. Αθή­ να, Σάκκουλας, 1997. Σελ. 122. ISBN 960-232-728-6.

NEUMANN U. Θεωρία νομικής επι­ χειρηματολογίας. Επιμ.-μετ. Δ. Κιούπης-Τ. Τριανταφύλλου. Αθήνα, Σάκ­ κουλας, 1996. Σελ. 170. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-420-020-8. Οικονομία Ανταγωνιστική γεωργία και αγροτική ανάπτυξη. Αθήνα, Εθνική Τράπεζα Της Ελλάδος, 1997. Σελ. 81. Δρχ.

1.500.

ISBN 960-85488-9-6. Αποκλιμάκωση του πληθωρισμού και εισοδηματική πολτηκή. 1998-99. Αθή­ να, Εθνική Τράπεζα Της Ελλάδος, 1997. Σελ. 87. Δρχ. 1.500. ISBN 96085488-7-Χ. Αποτελεσματικότερη διαχείριση των δημοσίων εσόδων. Αθήνα, Εθνική Τράπεζα Της Ελλάδος, 1997. Σελ.

111. Δρχ. 2.000. ISBN 960-85488-6-1. Οικονομία και συντάξεις. Αθήνα, Εθνική Τράπεζα Της Ελλάδος, 1997. Σελ. 120. Δρχ. 2.000. ISBN 96085488-8-8. Ποιότητα στη δημόσια διοίκηση. Αθή­ να, Εθνική Τράπεζα Της Ελλάδος, 1997. Σελ. 49. Δρχ. 1.000. ISBN 96086146-0-0. ΚΑΤΣΑΡΟΣ Μ. Το κράτος εργοδό­ της. Αθήνα, Ίδμων, 1998. Σελ. 80. Δρχ. 1.700. ISBN 960-7547-16-0. ΜΑΡΙΑΣ Ν. Για μια Ευρωπαϊκή Ένω­ ση των πολιτών και της αλληλεγγύης. Αθήνα, Τυπωθήτω, 1997. Σελ. 371. Δρχ. 5.720. ISBN 960-7643-51-8.

ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ Θ.Κ. Η διεθνοποίηση της ελληνικής Βιομηχανίας: Ευελιξία και αναδιάρθρωση. Αθήνα, Εξάντας, 1997. Σελ. 277. Δρχ. 5.200. ISBN 960-256-327-3. ΤΣΙΜΠΟΥΚΗΣ Α.Δ. Οι νέοι θεσμοί. Αθήνα, 1998. Σελ. 831. Δρχ. 16.640.

POISSANT C.-A. Πώς να σκέπτεστε σαν εκατομμυριούχος. Μετ. Α. Κακαβάς. Αθήνα, Βασιλείου, 1996. Σελ.

329. Δρχ. 3.740. ISBN 960-304-001-0. Δημόσια διοίκηση ΜΠΕΣΙΛΑ-ΒΗΚΑ Ε.-ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ Δ. Σύγχρονες αρμοδιότητες της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και ευρωπαϊ­ κή ενοποίηση. Αθήνα, Σάκκουλας, 1996. Σελ. 177. Δρχ. 5.000. ISBN 960-420-036-4 Επικοινωνίες ΤΣΑΡΔΑΚΗΣ Δ. Εξορκίζοντας τα ΜΜΕ. Αθήνα, Παπαζήσης, 1998. Σελ.

221. Δρχ. 3.120. ISBN 960-02-1238-4. ΧΑΙΡΕΤΑΚΗΣ Μ. Τηλεόραση και δια­ φήμιση. Αθήνα, Σάκκουλας, 1997. Σελ. 706. Δρχ. 12.000. ISBN 960232-749-9.

THOMPSON J.B. Νεωτερικότητα και Μέσα Επικοινωνίας. Μετ. Γ. Καραμπίνη-Ν. Σώκου. Αθήνα, Παπαζήσης, 1998. Σελ. 437. Δρχ! 6.240. ISBN 960-02-1239-2. Λαογραφία ΚΑΨΑΛΗΣ Γ.Δ. Οι παροιμίες του Θεσπρωτού λογίου Κώστα Αθ. Μιχαηλίδη. Αθήνα, Gutenberg, 1998. Σελ.

551. ISBN 960-0744-0. ΚΟΣΜΑΣ Ν.Β. Το γλωσσικό ιδίωμα των Ιωαννίνων. Αθήνα, Δωδώνη, 1997. Σελ. 134. Δρχ. 3.640. ISBN 960-248-864-6. ΛΟΥΙ Π. Εγχειρίδιον κοσμιότητος. Μετ. Σ. Κακαδέλλης. Αθήνα, Ερατώ, 1997. Σελ. 115. Δρχ. 2.800. ISBN 960-220-001-9. Παιδαγωγική-Εκπαίδευαη Παιδαγωγική ΠΑΝΤΑΖΗΣ Σ.Χ. Η παιδαγωγική και

---------------------------------

το παιχνίδι-αντικείμενο σιο χώρο του Νηπιαγωγείου. Αθήνα, Gutenberg, 1997. Σελ. 230. Δρχ. 4.160. ISBN 960-01-0737-8. ΣΟΥΛΗΣ Σ.-Γ. Τα παιδιά με βαριά νοηιική καθυστέρηση και ο κόσμος τους. Αθήνα, Gutenberg, 1997. Σελ.

229. ISBN 960-0724-6. Εκπαίδευση

Σελ. 374. Δρχ. 6.000. ISBN 960-333170-8. ΕΥΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Ελληνική εκπαίδευση. Τόμος Α’. Αθήνα, Ελλη­ νικά Γράμματα, 1998. Σελ. 197. Δρχ.

3.120.

ISBN 960-344-411-1. ΚΑΣΤΡΑΝΤΑΣ Α.Η. Ο σχολικός σύμ­ βουλος. Αθήνα, 1997. Σελ. 237. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-90777-0-6.

ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Β.Δ. Η γλώσσα σιη λαϊκή λογοτεχνία. Βόλος, 1998. Σελ. 30. ISBN 960-86012-1-5.

ΚΑΤΣΙΚΑΣ Χ.-ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ Γ.Κ. Κρί­ ση του Σχολείου και εκπαιδευτική πο­ λιτική. Αθήνα, Gutenberg, 1998. Σελ.

217. ISBN 960-0741-6.

ΒΑΪΝΑ Μ. Θεωρητικό πλαίσιο διδα­ κτικής της τοπικής ιστορίας για τον Ει­ κοστό Πρώτο αιώνα. Αθήνα, Gutenberg 1997. Σελ. 184. ISBN 960-0727-0.

ΜΑΤΣΑΓΓΟΥΡΑΣ Η.Γ. θεωρία και πράξη της διδασκαλίας. Τόμοι Α’+Β’. Αθήνα, Gutenberg, 1998. Σελ.

486+553. ISBN Set 960-0657-6.

ΒΕΡΤΣΕΤΗΣ Α.Β. Διδακτική. Τόμος Α’ . Αθήνα, 1997. Σελ. 300. Δρχ.

4.160.

ΜΙΧΕΛΟΓΙΑΝΝΗΣ Ι.-ΤΖΕΝΑΚΗ Μ. Μαθησιακές δυσκολίες. Αθήνα, Γρη­ γόρης, 1998. Σελ. 231. Δρχ. 3.800.

ISBN 960-383-111-2.

ΒΕΡΤΣΕΤΗΣ Α.Β. Διδακτική της αρ­ χαίας ελληνικής γραμματείας από με­ τάφραση. Αθήνα, 1995. Σελ. 165. Δρχ. 3.120.

ΜΩΡΑΪΤΗ Τ. Λαϊκή παράδοση και Σχολείο. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1997. Σελ. 211. Δρχ. 3.000. ISBN 960-344-390-5.

ΒΕΡΤΣΕΤΗΣ Α.Β. Διδακτική της ιστο­ ρίας. Αθήνα, 1996. Σελ. 137. Δρχ.

2.600.

ΠΕΡΣΙΔΗΣ Σ. Το Πανεπιστήμιο του μέλλοντος. Αθήνα, ΕΣΓΌ, 1998. Σελ.

311. ISBN 960-7610-06-7.

ΒΕΡΤΣΕΤΗΣ Α.Β. Διδακτική των αρ­ χαίων ελληνικών. Αθήνα, 1994. Σελ.

231. Δρχ. 4.680. ΒΕΡΤΣΕΤΗΣ Α.Β. Διδακτική των αρ­ χαίων ελληνικών από το πρωτότυπο. Τόμος Β’ . Αθήνα, 1997. Σελ. 445. Δρχ. 7.280. ΒΟΥΡΗ Σ. Τα Σλαβικά εγχειρίδια ι­ στορίας της Βαλκανικής. (19911993). Αθήνα, Gutenberg, 1997. Σελ.

238. Δρχ. 4.160. ISBN 960-01-0734-3. ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΥ Α.Α. Από την προανάγνωση στην ανάγνωση. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 277. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2074-8. ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Ε.Γ. Αξιολόγη­ ση προγραμμάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης. Αθήνα, Γρηγόρης, 1997. Σελ. 183. Δρχ. 3.000. ISBN 960-333124-4. ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Ε.Γ. Εκπαιδευ­ τική αξιολόγηση. Η αξιολόγηση του μαθητή. Αθήνα, Γρηγόρης, 1997.

Γλώσσα Γενικά Εγχειρίδια διδασκαλίας της νέας ελ­ ληνικής γλώσσας ως ξένης γλώσσας. Τόμος Β’ . Θεσσαλονίκη, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 19%. Σελ. 169. Δρχ. 3.500. ISBN 960-7779-01-0.

δευση. Αθήνα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 1997. Σελ. 55. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-85931-3-1. ΚΑΤΣΑΒΟΣ Β. Ελληνικά για Έλλη­ νες. Αθήνα, Μαυρίδης, 1998. Σελ.

86. Δρχ. 2.080. ΚΟΥΤΣΟΥΛΕΛΟΥ-ΜΙΧΟΥ Σ. Η γλώσσα της διαφήμισης. Αθήνα, Gutenberg, 1997. Σελ. 269. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-0779-4.

Μαθηματικά WERTHEIM Μ. Το παντελόνι του Πυ­ θαγόρα. Μετ. Φ. Κονδόλης. Αθήνα, Τραυλός-Κωσταράκη, 1998. Σελ.

380. Δρχ. 4.680. ISBN 960-7122-87-9. Ανθρωπολογία ΣΕΡΕΜΕΤΑΚΗ Ν.Κ. Διασχίζοντας το σώμα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1997. Σελ. 266. Δρχ. 4.160. ISBN %0-236806-3. Ζωολογία EVANS J.M.-WHITE Κ. Η εγκυκλο­ παίδεια του σκύλου. Μετ. Δ. Βαλάσης. Αθήνα, Βασιλείου, 1996. Σελ. 279. Δρχ. 3.740. ISBN 960-304-006-1.

Εφαρμοβμ(ν(ς επιστήμες Τεχνολογία ΚΛΩΝΗΣ I. Ενζυμική βιοτεχνολογία. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1997. Σελ. 351. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-524-041-6.

Μέθοδοι διδασκαλίας της νέας ελλη­ νικής γλώσσας ως ξένης γλώσσας. Τόμος Α’ . Θεσσαλονίκη, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 19%. Σελ. 178. Δρχ. 3.500. ISBN 960-7779-0-2.

ΜΑΝΔΡΑΒΕΛΗΣ Π. Η ιστορία των υ­ πολογιστών. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 203. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-2021-7.

Νεοελληνική γλώσσα και λογοτεχνία στην Ιταλία. Αθήνα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 1997. Σελ. 84. Δρχ. 3.500.

ISBN %0-85931-2-3.

Γενικά

Πιστοποίηση επάρκειας της ελληνομαθείας. Θεσσαλονίκη, Κέντρο Ελλη­ νικής Γλώσσας, 1997. Σελ. 108. Δρχ.

5.000.

ISBN 960-7779-03-7.

Ίδρυμα Ι.Φ. Κωστόπουλου. Μ/S Ιόνιον-Πειραιάς. Κουνέλλης. Αθήνα, Μπάστας-Πλέσσας. Σελ. 169. Δρχ.

7.800.

Τα νέα ελληνικά στη γαλλική εκπαί­

WOLFFLIN Η. Η κλασική τέχνη. Εισ-

τ<χν*ς

βιβλιογραφικό δελτίο

μει.-σχόλ. Σ. Λυδάκης. Αθήνα, Κανάκης, 1997. Σελ. 359. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-7420-40-3. Λευκώματα ΜΑΤΣΑΓΓΟΣ Σ. Καλάς. Οι απόγονοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Β’ έκδο­ ση. Αθήνα, Φωτοδότης, 1998. Σελ.

120. Δρχ. 9.880. ISBN 960-86050-0-2.

Πλουμπίδης. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1998. Σελ. 298. Δρχ. 7.280. ISBN 960-336-023-6.

WHONE Η. Το κρυφό πρόσωπο της μουσικής. Απόδ. Α. Καλαμπάκας. Αθήνα, Παπαγρηγορίου-Νάκας. σελ.

188. Δρχ. 3.750.

Ενασχολήσεις

Αρχιτεκτονική

Οικιακή οικονομία

Αρχιτεκτονική και πολεοδομία από την αρχαιότητα έως σήμερα. Πρακτι­ κά Συνεδρίου. Αθήνα, Αρσενίδης, 1998. Σελ. 326. ISBN 960-253-054-5.

ΜΟΥΛΙΝΟΣ Γ. Διατροφή για μια κα­ λύτερη ζωή. Αθήνα, 1997. Σελ. 157. Δρχ. 5.200.

ΤΣΟΥΚΑΛΑ Κ. Τάσεις στη σχολική αρχιτεκτονική. Θεσσαλονίκη, Παρα­ τηρητής, 1998. Σελ. 200. ISBN 960260-958-3. Ζωγραφική

ROBINSON R. Το μανιφέστο της κάν­ ναβης. Μετ. Α. Ντούργα. Αθήνα, Δίο­ δος, 1998. Σελ. 133. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-7072-34-0.

Κλασική φιλολογία Αρχαίοι συγγραφείς

ΚΑΡΤΕΡ Γ. Ο ζωγράφος Γεώργιος Σ. Σαμαρτζής. Αθήνα, Λωτός, 1997. Σελ. 95. Δρχ. 2.500.

Αριστοξένου αρμονικών στοιχείων. Τόμος Β’. Αθήνα, Γεωργιάδης, 1997. Σελ. 201. Δρχ. 2.600. ISBN 960-360054-7.

Πολεοδομία

ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΣ Δ.Γ. Πράξη εφαρμογής πολεοδομικής μελέτης. Τόμος Β’. Αθήνα, Σάκκουλας, 1997. Σελ. 324. Δρχ. 8.000. ISBN 960-420041-0. Φω τογραφία YEROS D. Θεωρία γυμνού. Αθήνα, 1998. Σελ. 110. Δρχ. 10.400. ISBN 960-90692-1-5. ΓΟΥΟΛΕΝ Π. Η αισθητική της φωτο­ γραφίας. Μετ. Μ. Μωραΐτης. Αθήνα, Καθρέφτης. Σελ. 63. Δρχ. 1.040.

ISBN 960-86001-1-1. Μουσική ΑΓΡΑΦΙΩΤΗ Ε. Πιάνο. Ιστορία, συν­ θέτες, ρεπερτόριο. Αθήνα, Παπαγρηγορίου-Νάκας. Σελ. 349. Δρχ. 5.500. ΠΡΑΟΥΤ Ε. Φούγκα. Επιμ.-μετ. Γ.

Βιβλιογραφικό δελτίο

Μελέτες Όρνιθες. Όψεις και αναγνώσεις μιας Αριστοφανικής κωμωδίας. Επιμ. Α. Τσακμάκης-Μ. Χριστόπουλος. Πρα­ κτικά Συμποσίου. Αθήνα, Παπαδήμας, 1997. Σελ. 155. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-206-436-6. ΒΛΑΧΟΣ Α.Σ. Πεισίστρατος ο φιλό­ πρωτος. Αθήνα, Εστία, 1998. Σελ. 73. Δρχ. 1.500. ISBN 960-05-0769-4. ΤΣΟΥΡΕΑΣ Ε. Λευκίου Ανναίου Σενέκα: Φαίδρα. Αθήνα, Παπαδήμας, 1998. Σελ. 159. Δρχ. 3.640. ISBN 960-206-422-6.

Λογοτεχνία

Αλέξανδρος Λιάπης. Αθήνα, Δήλιον, 1997. Σελ. 89.

ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ Α. Μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Αθήνα, Τροχαλία, 1997. Σελ. 334. Δρχ.

6.240. ISBN 960-7809-04-1.

ΣΟΥΗΤΩΝΙΟΣ. Οι βίοι των Καισάρων. Τόμος Α’. Εισ.-μει.-σχόλ. Ν. Πετρόχειλος. Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 1997. Σελ. 443. Δρχ. 7.000. ISBN 960-250135-9.

ΒΙΓΛΑΣ Ι.Β. Παυσανίου «Λακωνικά». Τόμος Γ’ . Αθήναι, 1998. Σελ. 367. Δρχ. 3.120. ISBN 960-90087-3-9. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ. Άπαντα. Τόμοι 7-8-9. Εισ.-μει.-σχόλ. Φιλολο­ γική Ομάδα Κάκτου. Αθήνα, Κάκτος, 1998. Σελ. 275+238+333. Δρχ.

4.160+3.120+5.200. ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ. Διατριβή Δ ’ . Εγχειρίδιον. Μετ. Ι.Δ. Χριστοδούλου. Θεσσα­ λονίκη, Ζήτρος, 1997. Σελ. 311. Δρχ.

3.520. ISBN 960-7960-20-4. ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ. Άπαντα. Τόμοι 1, 2, 3. Εισ.-μει.-σχόλ. Φιλολογική Ομάδα Κάκτου. Αθήνα, Κάκτος, 1998. Σελ.

285 + 243 + 247. Δρχ.

4.160+3.120+3.120. ΠΟΠΛΙΚΙΟΣ ΣΥΡΟΣ. Γνώμαι. Μετ. Κ. Παναγιωτάκης. Αθήνα, Στιγμή, 1998. Σελ. 245. Δρχ. 4.160. ISBN 960-269-170-0. ΣΕΞΤΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ. Άπαντα. Τό­ μοι 1, 2. Εισ.-μετ. Α.-Μ. Καραστάθη. Αθήνα, Κάκτος, 1998. Σελ. 294+291. Δρχ. 4.160+4.160.

Γενικά Συνάντηση. Πεζά και ποιήματα. Κοζά­ νη, 1997. Σελ. 116. Ποίηση Τα ωραιότερα ποιήματα για τη μάνα. Ανθολόγηση: Θ.Α. Κασιανιώτης-Θ.Θ. Νιάρχος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1997. Σελ. 246. Δρχ. 3.120. ISBN 960-032056-Χ. ΑΠΟΣ ΜΑΡΚΟΣ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΚΟΥ. Εάλω Θεσσαλονίκη. Θρήνος για την Αλωση του 1430. Αθήνα, Παπαδημητρίου, 1997. Σελ. 83. Δρχ. 1.460.

ISBN 960-550-038-8. ΑΛΕΥΡΑΣ Κ. Λιόδενδρο. Αθήνα, Διάπων, 1997. Σελ. 40. ΒΟΥΛΓΑΡΑΚΗΣ Γ. Η φορά των πραγμάτων. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1997. Σελ. 64. Δρχ. 2.080. ISBN 960208-560-6. ΓΑΛΑΖΗ Π. Τα πουλιά του Ευστόλιου και ο Έγκλειστος. Αθήνα, Αρμός, 1997. Σελ. 198. Δρχ. 3.000. ISBN 960-527-047-1. ΔΑΝΙΗΛ Ν. Γενεαλογία ονείρων. Αθήνα, Τδμων, 1997. Σελ. 65. ISBN 960-7547-13-6.

ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗΣ Ν. Μικρό ερωτικό αλφαβητάριο. Αθήνα, Ίδμων, 1997. Σελ. 24. ISBN 960-7547-20-9.

ρωναυτών εν τη ενδοχώρα. Αθήνα, Ίδμων, 1997. Σελ. 110. ISBN 9607547-09-8.

ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗΣ Ν. Μικροί παράδει­ σοι. Αθήνα, Ίδμων, 1997. Σελ. 100.

ISBN 960-7547-00-4.

ΠΙΤΣΙΛΙΔΗΣ Μ. Ταξίδευέ με πάντα στην ψυχή σου. Αθήνα, Αρχιπέλαγος, 1998. Σελ. 66. Δρχ. 1.900. ISBN 9607911-00-8.

ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ Ν. Πόρτο. Ο Ιούλιος με τα κοχύλια. Αθήνα, Ζαχα­ ρόπουλος, 1997. Σελ. 80. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-208-564-9. ΖΩΡΖΟΣ Γ. Περί έρωτος διαλεγόμενοι. Αθήνα, Ίδμων, 1997. Σελ. 21.

ISBN 960-7547-24-1. ΚΑΛΑΒΡΙΑΣ Π. Κιβωτός. Αθήνα, 1998. Σελ. 104. ΚΑΜΠΟΥΡΗΣ Σ. Το ημερολόγιο του τελευταίου Αυγοόστου. Αθήνα, Ίδμων, 1997. Σελ. 64. ISBN 9607547-07-1. ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗΣ Π. Πυρίδομα. Αθή­ να, Ζαχαρόπουλος, 1997. Σελ. 64. Δρχ. 2.080. ISBN 960-208-565-7. ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ Κ.Γ. Ελεγεία και σάτι­ ρες. Αθήνα, Ιδεόγραμμα, 1998. Σελ.

125. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7158-12-1. ΚΑΤΣΑΡΟΣ Μ. Εννέα το επτά. (Ποίη­ ση). Αθήνα, Ίδμων, 1998. Σελ. 28.

ISBN 960-7547-22-5. ΚΑΤΣΑΡΟΣ Μ. Σύγγραμμα. Λυρικά. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1997. Σελ.

48. Δρχ. 2.080. ISBN 960-208-562-2. ΜΑΚΡΗΣ Μ. Δωδεκανησιακά παρα­ δοσιακά δίστιχα. Ρόδος, Δημόσια Βι­ βλιοθήκη Ρόδου, 1997. Σελ. 301.

ISBN 960-85947-1-5. ΜΕΛΙΔΩΝΗΣ Π. Μικρές εποχές. Αθήνα, Όμβρος, 1997. Σελ. 63. ISBN 960-7281-62-4. ΜΙΣΣΙΟΣ Κ.Γ. Ανθολόγιο Λεσβίων ποιητών, τόμος Η’. Μυτιλήνη, 1998. Σελ. 799. Δρχ. 12.480. ISBN 96085183-9-3. ΜΟΥΖΑΚΗ Μ. Ζάκυνθο, περήφανη πηγή μου. Αθήνα, Γκοβόστης, 1998. Σελ. 94. ISBN 960-270-787-9. ΟΡΦΑΝΟΥΔΑΚΗ Φ. Η αντιλόπη της αίσθησης. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1997. Σελ. 48. Δρχ. 2.080. ISBN 960208-561-4. ΠΑΝΤΑΖΗΣ Α. Η εκστρατεία των ε-

------------------ ---------------

ΠΛΑΧΟΥΡΗΣ Γ. Το τραγούδι της λέ­ ξης. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1997. Σελ. 48. Δρχ. 2.080. ISBN 960-208563-0. ΠΟΛΕΜΗΣ I. Αύρα. Ανθολογία νεωτέρας ελληνικής ποιήσεως. (Ανατύπω­ ση). Αθήνα, Δαμιανός-Δωδώνη, 1998. Σελ. 328. Δρχ. 3.640. ISBN 960-228-133-2. ΣΤΡΑΤΗΓΟΠΟΥΛΟΣ Χ.Λ. Η ρέμβη του ποιητή. Τρίπολη, χ,χ. Σελ. 95. ΤΑΠΕΙΝΟΣ Κ. Η δράση του φεγγα­ ριού. Αθήνα, 1998. Σελ. 31. ΦΡΑΓΚΟΥ Β. Κλυταιμνήστρα. Θεατρι­ κό ποίημα. Αθήνα, Μάριος Βερέπας, 1998. Σελ. 46. ISBN 960-7756-11-8. ΦΩΚΑΣ Α. Μια φέτα ψωμί με ζάχαρη. Αθήνα, Αρμός, 1997. Σελ. 96. Δρχ.

1.500.

ISBN 960-527-058-7. ΧΟΝΔΡΟΥ Μ. Νυχτεριή διαύγεια. Ποιήματα. Τρίκαλα, 1997. Σελ. 48.

ISBN 960-85497-6-0. ΜΠΡΕΧΤ Μ. Η αποπλάνηση των Αγγέλων. Μετ. Γ. Βελουδής. Αθήνα, Δωδώνη, 1998. Σελ. 100. Δρχ. 2.600.

ISBN 960-248-891-3. Πεζογραφία

ΔΟΥΚΑ Κ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Επταφωνίας αναγνώσματα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 343. Δρχ.

4.680. ISBN 960-344-135-9. ΚΑΚΙΣΗΣ Σ. Ο αέρας. Αθήνα, Ερατώ, 1997. Σελ. 49. ISBN 960-229-088-9. ΚΟΛΟΒΟΣ Β. Η αυλή με τα σπασμέ­ να όνειρα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 357. Δρχ.

4.160.

ISBN 960-03-2101-9. ΚΟΥΝΕΛΑΚΗ Μ. Νέος και διαθέσι­ μος. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 359. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-03-2072-1. ΚΩΣΤΑΡΑΣ Β. Το τελευταίο φθινό­ πωρο. Διηγήματα. Αθήνα, Ελληνοεκδοτική, 1997. Σελ. 160. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-90739-1-3. ΚΩΣΤΙΔΗΣ Δ. Ιστορίες απόκρυφης ζωής. Τόμος Β’. Αθήνα, Οι Εκδόσεις Των Φίλων, 1998. Σελ. 106. Δρχ.

1.660. ΛΑΧΑΣ Κ. Πλους ονείρου. Θεσσαλο­ νίκη, Ιανός, 1998. Σελ. 165. Δρχ.

2.600.

ISBN 960-7771-09-5. ΛΙΟΓΚΑΡΗΣ Β. Το μεγάλο δίλημμα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1997. Σελ.

290. Δρχ. 3.500. ISBN 960-224-818-1. ΜΑΥΡΟΚΕΦΑΛΟΥ Λ. Της φωτιάς και της ερημιάς. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1997. Σελ. 514. Δρχ. 5.000. ISBN 960-236-856-Χ. ΜΕΛΙΣΣΑΡΗΣ Χ.Γ. Στην άκρη της ζωής... σα μυθιστόρημα. Αθήνα, Αλέα. Σελ. 113. Δρχ. 1.870. ISBN 960-8463-02-5.

Γυάλινα και μαλαματένια... Τα Γιάννε­ να στη νεοελληνική πεζογραφία. Εισ.ανθολ.-επιμ. X. Δανιήλ. Ιωάννινα, Ιε­ ρά Μητρόπολις Ιωαννίνων, 1997. Σελ. 387. Δρχ. 5.720. ISBN 96085750-1-Χ.

ΜΕΣΚΟΣ Μ. Παιχνίδια στον Παρά­ δεισο. Γ’ έκδοση. Αθήνα, Νεφέλη, 1998. Σελ. 128. Δρχ. 1.870. ISBN 960-211-357-Χ.

Τα προσωπεία του τρόμου. Ελληνικά διηγήματα τρόμου. Επιμ. Μ. Πανώ­ ριος. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1998. Σελ.

356. Δρχ. 4.160. ISBN 960-236-875-6.

ΜΟΛΥΒΙΑΤΗΣ Ν. Επικίνδυνες απο­ στολές. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1998. Σελ. 165. Δρχ. 2.500. ISBN 960-224-319-Χ.

ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ Σ. Η λεωφόρος των αθώων. Διηγήματα. Αθήνα, Απόπει­ ρα, 1998. Σελ. 115. ISBN 960-537003-8.

ΕΑΝΘΑΚΗ Σ. Το χρώμα της θάλασ­ σας. Αθήνα, Οδυσσέας, 1998. Σελ.

138. Δρχ. 2.080. ISBN 960-210-302-7.

ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΣ Β. Χωνευτήρι. Διη­ γήματα. Παιανία, Μπιλιέτο, 1997. Σελ. 19.

ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΥ Δ. Το μοναστήρι να ν’ καλά. Γ έκδοση. Αθήναι, Ίνδικτος, 1997. Σελ. 179. Δρχ. 2.600. ISBN 960-518-028-6.

βιβλιογραφικό δελτίο

ΡΕΠΠΑΣ Β. «Ο παράνομος». Αθήνα, Εντός, 1998. Σελ. 157. Δρχ. 2.600.

ISBN 960-8472-14-8. ΡΙΖΙΩΤΗ Γ. Το ροζ της Ταϊλάνδης. Διηγήματα. Αθήνα, Κέδρος, 1998. Σελ. 178. Δρχ. 2.500. ISBN 960-041403-3. ΡΟΔΑΝΑΚΗΣ. Οι δρόμοι της θάλασ­ σας. Αθήνα, Καλέντης, 1998. Σελ.

247. Δρχ. 3.120. ISBN 960-219-084-1. ΣΑΡΡΑΣ Ν. Τα 3. Αθήνα, Περ&ιλους, 1997. Σελ. 221. Δρχ. 2.800. ISBN 960-7131-63-0. ΤΕΛΛΟΓΛΟΥ Α. Παραμυθία αγάπης και σοφίας. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 1997. Σελ. 357. Δρχ. 4.000. ISBN 960-7760-18-2.

GOLDSMITH Ο. Παντρεύοντας τη μαμά. Μει. Φ. Πανιαζή. Αθήνα, Bell, 1998. Σελ. 288. Δρχ. 1.300. ISBN 960-450-576-9.

ΜΑΚΚΕΥ X. Οι εξόριστες. Μετ. Ρ. Τουρκολιού-Κυδωνιέως. Αθήνα, Πα­ τάκης, 1998. Σελ. 264. Δρχ. 2.400.

ISBN 960-600-041-9.

GREEN J. Ντίξι, το τραγούδι του Νό­ του. Μυθιστόρημα. Μετ. Β. Δέμου. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ. 390. Δρχ. 4.400. ISBN 960-600-332-9.

ΜΑΡΙΑΣ X. Ο αιώνας. Μετ. Α. Βασιλάκου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1998. Σελ. 357. Δρχ. 3.740. ISBN 960-236876-4.

GULIK R. VAN. Το μυστηριώδες παραβάν. Μετ. Ν. Ζάχου. Αθήνα, θεμέ­ λιο, 1998. Σελ. 240. Δρχ. 2.600.

ISBN 960-310-229-6.

ΜΑΡΙΑΣ X. Όλες οι ψυχές. Μετ. Ε. Χαράτση. Αθήνα, Κέδρος, 1997. Σελ.

247. Δρχ. 3.000. ISBN 960-04-1186-7.

ΕΡΝΩ Α. Δεν Βγήκα από το σκοτάδι μου. Μετ. Ν. Σιδέρη. Αθήνα, Χαιζηνικολή, 1997. Σελ. 103. Δρχ. 1.500.

ISBN 960-264-130-4.

ΜΠΕΡΜΠΕΡΟΒΑ Ν. Το Βιβλίο της ευτυχίας. Μετ. Β. Νικολοπούλου-Ν. Ντουζέ. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1998. Σελ.

181. Δρχ. 2.000.

ESQUIVEL L. Ο νόμος της αγάπης. Μετ. Κ. Ρούφου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1998. Σελ. 287. Δρχ. 4.000. ISBN 960-410-067-Χ.

ΒΟΒΙΝ C. Η γυναίκα που έρχεται. Μετ. Δ. Σαραφείδου. Αθήνα, Εκδό­ σεις Του Εικοστού Πρώτου, 1998. Σελ. 117. Δρχ. 2.285. ISBN 9607058-68-2.

ΤΣΑΝΑΚΑΣ X. Νατάσα η Βασίλισσα των εντόμων. Αθήνα, Ακτή-Οξύ, 1998. Σελ. 212. Δρχ. 2.700.

ZECHIS. Αισθησιασμός. Μυθιστόρη­ μα. Μετ. Μ. Γραμματικού. Αθήνα, Πα­ τάκης, 1997. Σελ. 157. Δρχ. 2.700.

ISBN 960-600-207-1.

BOYLE T.C. Αμέρικα. Μυθιστόρημα. Μετ. X. Σακελλαροπούλου. Ρέθυμνο, Πάντοτε, 1997. Σελ. 499. ISBN 9607879-00-7.

ΦΛΩΡΑΚΗΣ Δ. Ο άνθρωπος που δεν χρειαζότανε κανέναν. Αθήνα, Χιωιέλλης, 1998. Σελ. 429. Δρχ. 4.990.

ISBN 960-86159-0-9.

KING S. Έργα οδοποιίας. Μετ. Ν. Ρώντα. Αθήνα, Κέδρος, 1997. Σελ.

375. Δρχ. 4.500. ISBN 960-04-1365-7.

Ερωτικές ιστορίες γυναικείου πάθους. Επιμ.-παρουσίαση Μ. Slung. Μετ. Α. Μακρή κ.ά. Αθήνα, Παρά Πέντε, 1998. Σελ. 190. Δρχ. 2.285.

COELHO Ρ. Το πέμπτο Βουνό. Μετ. Ρ. Γιαννοπούλου. Αθήνα, Νέα Σύνο­ ρα, 1998. Σελ. 365. Δρχ. 4.160. ISBN 960-236-879-9.

ΝΤΟΣΤΟΠΕΦΣΚΙ Φ. Λευκές νύχτες. Μετ. Β. Ντινόπουλος. Αθήνα, Πατά­ κης, 1997. Σελ. 112. Δρχ. 1.900.

ISBN 960-600-349-3.

ΑΛΚΟΤ Λ.Μ. Μικρές κυρίες. Τόμοι Α’ +Β’. Απόδ. Ν. Ησαΐα. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ. 360+384. Δρχ.

6.000. (ο κάθε τόμος).

KRISTEVA J. Εμμονές. Μυθιστόρη­ μα. Μετ. Α. Καραβασίλης-Π. Δαλακούρτη. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ.

318. Δρχ. 3.800. ISBN 960-600-333-7.

OKRI Β. Επικίνδυνη αγάπη. Μετ. Β. Τράπαλη. Αθήνα, Bell, 1998. Σελ.

558. Δρχ. 2.600. ISBN 960-620-409-Χ.

ΑΝΩΝΥΜΟΣ. Το δωμάτιο του πά­ θους. Μετ. Β. Καρνέζη. Αθήνα, Ερα­ τώ, 1997. Σελ. 316. Δρχ. 3.325. ISBN 960-229-086-2.

LEROUX G. Το φάντασμα της Όπε­ ρας. Μυθιστόρημα. Μετ. Β. Τσιώρου. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 1997. Σελ.

379. Δρχ. 2.000. ISBN 960-261-758-6.

ΠΑΟΥΕΑ Ρ. Όταν φιλάς ένα κορίτσι που καπνίζει, είναι σαν να γλείφεις σταχτοδοχείο. Μετ. Ρ. Χάτχουτ. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 258.

ISBN 960-03-2053-5.

VANDERMEER J. Ο Ντρέινιιν, ερω­ τευμένος. Μετ. Γ. Ανδρέου. Αθήνα, Ακτή-Οξό, 1998. Σελ. 222. Δρχ.

3.120.

ISBN 960-7614-53-4.

LESCROAT J.T. Στην παγίδα του νό­ μου. Μετ. Σ. Μίμη. Αθήνα, Bell, 1998. Σελ. 608. Δρχ. 1.600. ISBN 960-450577-2.

ΠΕΛΕΒΙΝ Β. Η πολιτεία των εντόμων. Μετ. Σ. Βρεττός. Αθήνα, Φυτράκης, 1997. Σελ. 257. ISBN 960-535-006-8.

VILLEGAS Α.Τ. Όσα ξέρουμε για τον ουρανό. Μετ. Ν. Σιδέρη. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1997. Σελ. 362. Δρχ. 4.500.

ISBN 960-239-859-4.

ΛΟΠΙΝΟ Ζ. Μια στάλα δηλητήριο μια στάλα μέλι. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Αρχιπέλαγος, 1998. Σελ. 211. Δρχ.

3.600.

ISBN 960-7911-02-4.

GEBEYLI C. Η καντάτα. Μετ. Π. Ζαχοπούλου-Βλάχου. Αθήνα, Νέα Σύ­ νορα, 1997. Σελ. 436. Δρχ. 4.365.

ISBN 960-236-874-8.

ΜΑΪΚΛΣ Α. Κομμάτια φυγής. Μετ. Γ.I. Μπαμπασάκης. Αθήνα, Κέδρος, 1997. Σελ. 333. Δρχ. 3.800. ISBN 960-03-159-9.

ΤΟΥΤΟΥΖΑΣ Π. Περί καρδίης. Αθή­ να, Κάκτος, 1998. Σελ. 204. Δρχ.

2.285. ISBN 960-352-508-1.

βιβλιογραφικό δίλτϊο

DURAS Μ. Moderato cantabile. Μετ. Α. Μαραγκόπουλος. Αθήνα, Σμίλη, 1997. Σελ. 120. Δρχ. 2.080. ISBN 960-7218-73-6.

ΣΝΟΥΡ Σ. Τα παιδιά της σκιάς. Μετ. Π. Ισμυρίδου. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ. 106. ISBN 960-600-043-5.

SWIFT G. Τελευταίες εντολές. Μυθι­ στόρημα. Μετ. Μ. Τσάτσου. Αθήνα, Νεφέλη, 1997. Σελ. 325. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-211-347-2. ΣΟΥΛΒΕΣΤΡ Μ.-ΑΛΑΙΝ Μ. Ο Φα-

ντομάς. (Ανατύπωση). Αθήνα, Δαμιανός-Δωδώνη, 1997. Σελ. 242. Δρχ.

3.120.

ISBN 960-228-137-5.

ΠΑΠΑΝΤΩΝΑΚΗΣ Γ.Δ. Η παιδική η­ λικία του ήλιου. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ. 231. ISBN 960-600-325-6.

JAMES Η. Πριγκίπισσα Καζαμάσιμα. Μετ. Φ. Μεγαλούδη. Αθήνα, Ενάλιος. Σελ. 553. Δρχ. 5.800. ISBN 960-536013-6.

ΡΕΡΑΚΗΣ Η. Θρησκευπκά και πολιτι­ σμικά πρότυπα στο έργο του Δ. Σολω­ μού. Αθήνα, Γρηγόρης, 1997. Σελ.

440. Δρχ. 5.000. ISBN 960-333-156-2.

TREMAYNE Ρ. Σάβανο για τον Αρχιεπίσκοπο. Μετ. Ν. Ζάχου. Αθήνα, Θεμέλιο, 1998. Σελ. 3%. Δρχ. 3.800.

ISBN 960-310-222-9.

ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Κείμενο και εικό­ να. Αθήνα, Σμίλη, 1997. Σελ. 201. Δρχ. 2.495. ISBN 960-7793-10-2.

HAWS J. Μια άσπρη μερσεντές με φτερά. Μετ. Γ. Καραδήμος. Αθήνα, Κέδρος, 1997. Σελ. 300. Δρχ. 3.700.

ISBN 960-04-1366-5.

HAWTHORNE Ν. Το άλικο γράμμα. Μυθιστόρημα. Μετ. Κ. Αθανασίου. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 1997. Σελ.

341. Δρχ. 2.000. ISBN 960-261-780-2.

AUSTEN J. Περηφάνεια και προκα­ τάληψη. Μετ. Α. Χιόνης. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ. 476. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-600-316-7.

ΣΑΡΔΕΛΗΣ Κ. Σαράντα χρόνια πνευ­ ματικής παρουσίας. Αθήνα, Αρμός, 1998. Σελ. 138. Δρχ. 2.000. ISBN 960-527-059-5. ΧΑΤΖΙΝΗΣ Γ. Ελληνικά κείμενα. Δ ’ έκδοση. Αθήνα, Δήμητρα. Σελ. 222. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7403-06-1.

ALBRECHT Μ. VON. Ιστορία της Ρω­ μαϊκής λογοτεχνίας. Τόμος Α’. Απόδ. Ε. Αρχοντόγλου κ.ά. Ηράκλειο, Πα­ νεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1997. Σελ. 1.020. Δρχ. 14.560. ISBN 960-524-037-8.

Θέατρο Έ ργα ΡΑΚΙΝΑΣ. Φαίδρα. Θέατρο. Μετ. Σ. Πασχάλης. Αθήνα, Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, 1998. Σελ. 125. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-8473-14-4.

SERREU C. Παντογνώστης και ζωντόβολος. Θέατρο. Μετ. Σ. Διονυσοπούλου. Αθήνα, Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, 1998. Σελ. 96. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-8473-15-2.

STERNHEIM C. Το βρακί. Μετ. Γ. Δεπάστας. Αθήνα, Ολκός, 1998. Σελ.

99. Δρχ. 3.500. ISBN 960-7169-72-7.

Ιστορία Γενικά Καλυμνιακά Χρονικά. Τόμος ΙΒ\ Αθήνα, 1997. Σελ. 399. Δρχ. 6.000.

ISBN 960-7281-60-8.

FOKKEMA D.-IBSCH Ε. Θεωρίες λο­ γοτεχνίας του Εικοστού αιώνα. Μετ. Γ. Παρίσσης. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ. 320. Δρχ. 4.900. ISBN 960-600357-Χ.

Αρχεία

Μελέτες

Δοκίμια

Κείμενα για τη Μάχη Μουζάκη. Τόμος Β’. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1997. Σελ. 171. ISBN 960-224-803-3.

ΑΓΤΈΛΗΣ Δ. Δοκίμιο για τη συγγρα­ φή. Αθήνα, Μικρός Αστρολάβος, 1998. Σελ. 61. Δρχ. 520. ISBN 9607033-77-9.

ΜΠΑΓΙΑΣ Α. Αρχειονομία. Αθήνα, Κριτική, 1998. Σελ. 200. Δρχ. 3.300.

ISBN 960-218-152-4.

Αλληλογραφία Γράμματα στη Μέλπω από τον αδελ­ φό της Πανάγο Αξιώτη. Μύκονος, «Η Μυκονιάτικη», 1997. Σελ. 139. Δρχ.

4.160.

ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ Β. Τα βιβλία των παιδιών μας. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 261. Δρχ. 4.500. ISBN 960-600358-2.

ΚΟΥΜΑΚΗΣ Λ. Ματιές στις ρίζες του Ελληνισμού. Αθήνα, 1997. Σελ. 350. Δρχ. 5.200. ISBN 960-90708-0-9.

ΑΛΕΞΙΟΥ Σ. Δημώδη βυζαντινά. Με­ λέτες. Αθήνα, Στιγμή, 1997. Σελ. 222. Δρχ. 4.160. ISBN 960-269-169-7.

ΚΩΣΤΑΡΑΣ Β. Γυναικείες μορφές της αρχαίας τραγωδίας. Αθήνα, 1997. Σελ. 186. Δρχ. 2.080. ISBN 96090739-2-1.

ΚΟΚΚΙΝΑΚΗ Ν. Η φωνή μιας γενιάς. Γ. Θεοτοκάς-Μ. Καραγάτσης. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ. 112. Δρχ. 500.

ISBN 960-600-345-0.

ΚΩΣΤΑΡΑΣ Β. Μόνο η Ελλάδα. Αθή­ να, 1997. Σελ. 302. Δρχ. 3.120. ISBN 960-90739-0-5.

ΛΑΖΟΠΩΡΓΟΣ-ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ Δ. Μα­ νουήλ Θ. Χαιρέτης. Αθήνα, Πελα­ σγός, 1998. Σελ. 84. Δρχ. 1.560.

ΛΑΜΠΡΙΔΗΣ Μ. Τρία μελετήματα. Αθήνα, Μανδραγόρας, 1998. Σελ.

108. Δρχ. 1.040.

ΜΕΡΑΚΛΗΣ Μ.Γ.-ΜΟΣΧΟΣ Ε.Ν. Για την Όργα Βότση. Αθήνα, Ευθύνη, 1998. Σελ. 40. Δρχ. 830. ISBN 9607033-76-0.

ΦΩΤΕΑΣ Π. Τα παντοτεινά ταξίδια. Αθιήνα, Αστρολάβος/Ευθύνη, 1997. Σελ. 107. Δρχ. 1.560. ISBN 9607033-75-2.

ΔΡΙΤΣΑ Μ. Το αρχείο Κωνσταντίνου Α. Βοβολίνη. Τόμος Α’. Αθήνα, Κέρ­ κυρα, 1997. Σελ. 189. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-86003-1-6.

Αρχαιολογία ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥ­ ΔΩΝ. Αφιέρωμα στον N.G.L. Ham­ mond. Θεσσαλονίκη, 1997. Σελ. 550. Δρχ. 12.480. ISBN 960-7265-36-Χ. ΚΑΤΣΑΡΟΣ Τ. Το Ρωμαϊκό Υδραγω­ γείο της αρχαίας Κέρκυρας. Κέρκυρα, Ενημέρωση, 1997. Σελ. 77. Δρχ.

2.495. ΠΑΠΑΕΥΘΥΜΙΟΥ-ΠΑΠΑΝΘΙΜΟΥ Α. Τελετουργικός καλλωπισμός στο προϊστορικό Αιγαίο. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1997. Σελ. 198. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-288-050-3.

BROWN Ρ. Ο κόσμος της ύστερης αρχαιότητας 150-750 μ.Χ. Μετ. Ε. Σταμπόγλη. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1998. Σελ. 238. Δρχ. 5.200. ISBN 960-221-130-Χ.

βιβλιογραφικό δελτίο

Μαρτυρίες ΑΡΩΝΗΣ Π.Γ.-ΜΟΥΡΑΤΙΔΗΣ Δ.Σ. Μακρόνησος. Αθήνα, Βιβλιοθήκη «Η Εθνική Αντίσταση», 1997. Σελ. 72. Δρχ. 3.120. ISBN 960-85985-0-8. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Π. Εκ βαθέων. Αθήνα, Θεμέλιο, 1997. Σελ. 448. Δρχ. 6.500.

ISBN 960-310-226-1.

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ Γ.-ΧΕΚΙΜΟΓΛΟΥ Ε. Παραλία-λιμάνια-Λευκός Πύργος. Η μάχη της μνήμης. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1997. Σελ.

162. Δρχ. 5.200. ISBN 960-12-0617-5. ΑΡΓΎΡΟΥ Φ. Γενοκτονία. Λευκωσία, 1998. Σελ. 108. Δρχ. 3.120. ISBN 9963-7698-2-9.

ΛΑΔΗΣ Φ. Όπου γη Ελλάδα. Το έ­ πος της μετανάστευσης σε εικόνες. Αθήνα, Μνήμες, 1997. Σελ. 156. Δρχ.

10.400. ISBN 960-86130-0-0.

ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Κ.Α. Διωγμοί και γενοκτονία του Θρακικού Ελληνι­ σμού. Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 1998. Σελ. 623. Δρχ. 8.900. ISBN 960-7290-56-9.

ΣΥΓΓΡΟΣ Α. Απομνημονεύματα. Τό­ μοι Α’ +Β’. Αθήνα, Εστία, 1998. Σελ.

557+723. Δρχ. 7.500 (οι δύο τόμοι).

ISBN Set 960-05-0775-9.

ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Μ.Γ. Λαϊκή αυτοβιο­ γραφία και ιστορική πραγματικότητα. Αθήνα, Δημιουργία, 1997. Σελ. 654. Δρχ. 8.320.

ΧΟΛΕΒΑΣ Γ.Κ. Η Θεσσαλονίκη που έζησα. Θεσσαλονίκη, Ερωδιός, 1998. Σελ. 229. Δρχ. 3.120.

ΒΟΛΩΝΑΚΗΣ Ι.Κ. Της Αρχαίας Ελλάδος οι μεγάλοι ηγέται. Αθήναι, Γεωργιάδης, 1997. Σελ. 408. Δρχ.

5.200. ISBN 960-316-080-6.

KELLEY Κ. Οι γαλαζοαίματοι. Μετ. Α. Σοκοδήμος. Αθήνα, Το Κλειδί, 1998. Σελ. 652. Δρχ. 6.240. ISBN 960-237137-4.

MAHFOUZ Ν. Η δική μου Αίγυπτος. Μετ. Μ. Κλαυδιανού. Αθήνα, Ψυχο­ γιός, 1998. Σελ. 159. Δρχ. 4.400.

ISBN 960-274-293-3. Βιογραφίες ΠΑΡΑΛΙΚΑΣ Ν.Α. Χαρίλαος Τρικούπης. Τόμοι Α’ +Β’. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ. 120+88. Δρχ. 500 (ο κά­ θε τόμος).

Che. Τσε Γκεβάρα, η φωτοβιογραφία. Μετ. Σ. Σκουλικάρη. Αθήνα, Πατά­ κης, 1997. Σελ. 127. Δρχ. 3.600.

ISBN 960-600-355-8. ΓΚΑΝΤΙΜΑΧΑΤΜΑ. Αυτοβιογραφία. Αθήνα, Ιάμβλιχος, 1997. Σελ. 279. Δρχ. 3.800. ISBN 960-268-114-4. Ελληνική Ιστορία ΙΖ’ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο. Πρακτικά. Θεσσαλονίκη, Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, 1997. Σελ. 433. Δρχ. 4.160. Οι 'Ελληνες της Ρωσίας και της Σοβιε­ τικής Ένωσης. Επιμ. Ι.Κ. Χασιώτης. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1997. Σελ. 685. ΔΡχ. 8.320.

ISBN 960-12-0623-Χ.

βιβλιογραφικό δελτίο

ΒΡΕΤΤΟΣ Θ. Υπόθεση Έλγιν. Μετ. Γ. Κουσουνέλος. Αθήνα, Ενάλιος, 1997. Σελ. 287. Δρχ. 6.240. ISBN 960-536-030-6. ΓΕΩΡΓΑΛΑΣ Γ.Κ. Οι ρίζες Ε’ . Η ελ­ ληνική συνιστώσα. Αθήνα, «Τότε», 1998. Σελ. 206. Δρχ. 2.500. ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ Β. Η Θεσσαλονίκη της παρακμής. Ηράκλειο, Πανεπιστη­ μιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1997. Σελ.

345. Δρχ. 5.200. ISBN 960-524-032-7. ΖΑΟΥΣΗΣ Α.Λ. Ο εμπαιγμός. Τόμος Β’ . Αθήνα, Παπαζήσης, 1998. Σελ.

462. Δρχ. 4.680. ISBN 960-02-1248-1. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Ν.Γ. Ο Ελευθέ­ ριος Βενιζέλος στη Θεσσαλονίκη. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1997. Σελ.

240. Δρχ. 4.120. ISBN 960-343415-9. ΚΑΛΟΥΔΗΣ Σ.Γ. Η θέση της Ελλά­ δας και οι διεθνείς της σχέσεις στον Πόλεμο 1940-1941. Αθήνα, Νέα Σύ­ νορα, 1997. Σελ. 133. Δρχ. 1.765.

ISBN 960-236-873-Χ. ΚΑΣΟΜΟΥΛΗΣ Ν.Κ. Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833. Τόμος Α’. Αθή­ να, Δημιουργία, 1997. Σελ. 484. Δρχ.

8.840. ΚΟΝΤΟΣ Γ.Χ. Η ιστορία, ο πολιτι­ σμός και τα επιτεύγματα της ελληνικής φυλής. Αθήνα, Σμπίλιας. Σελ. 607.

Δρχ. 8.000. ISBN 960-255-201-8. ΚΟΠΑΝΓΓΣΑΣ Δ. Ένας προεστός του Μυστρά στην Επανάσταση. Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 1998. Σελ. 251. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-250-149-9. ΜΗΛΙΤΣΗΣ Χ.Μ. Άγραφα. Β’ έκδο­ ση. Καρδίτσα, 1997. Σελ. 352. Δρχ.

5.200. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ Γ.Ν. Ιστορία του νεοελληνικού κράτους. Τόμος Α’ : 1832-1940. Αθήνα, Χρισιάκης, 1997. Σελ. 396. Δρχ. 6.240. ISBN 96090811-1-8. ΝΑΤΣΙΟΣ Δ.Θ. Χρονολόγιο της Λα­ μίας (6ος αι. π.Χ,-σήμερα). Λαμία, Βι­ βλιοπωλείο «Το Λυχνάρι», 1997. Σελ.

48. Δρχ. 2.080. ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ Α. Εστίες ελληνικού πολιτισμού στους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους. Τόμος Γ. Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 1998. Σελ. 213. Δρχ. 5.720. ISBN 960430-042-3. Παγκόσμια Ιατορια ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Ε.Α. Οδοιπορικό στη Ν. Ισπανία. Αθήνα, Πελασγός, 1998. Σελ. 146. Δρχ. 2.600. ISBN 960-522-005-9. ΔΙΟΓΕΝΗΣ Ρ. Ιστορία ετερο-χρονολογική της νήσου Κύπρου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 355. Δρχ. 4.000. ISBN 960-344428-6. ΤΣΑΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ Π. Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία. Τόμος Β’: 18901989. Αθήνα, Σιδέρης. Σελ. 470. Δρχ. 5.200. ISBN 960-08-0126-6.

BERNSTEIN S.-MILZA Ρ. Ιστορία της Ευρώπης. Τόμος Α’ : 5ος-18ος αιώ­ νας. Μετ.-σημ. Α.Κ. Δημητρακόπουλος. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1997. Σελ.

559. Δρχ. 5.840. ISBN 960-221-142-3.

ROUX J.-P. Η ιστορία των Τούρκων. Μετ. Μ. Σμυρνιώτη. Αθήνα, Γκοβόστης, 1998. Σελ. 395. Δρχ. 7.000.

ISBN 960-270-790-9.

Ταξίδια Ελλάδα Μακεδονία. Αθήνα, Ε.Ο.Τ./ΕΤΒΑ,

1997. Σελ. 259. Δρχ. 4.160. ISBN 960-534-038-9.

Περιοδικά Ο ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΚΟΥΡΔΙΣΤΑΝ. Τεύχος 12. Δρχ.

1.500.

Ελεύθερα αναγνώσματα

Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ. Τεύ­ χος 63-64. Δρχ. 2.000.

Ελληνική Μυθολογία. Ηρακλής. Θεσ­ σαλονίκη, Μαλλιάρης-Παιδεία, 1998. Σελ. 95. Δρχ. 2.600. ISBN 960-239365-3.

ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 169. Δρχ. 1.200.

ΖΑΡΟΚΩΣΤΑ Κ. Όσο υπάρχουν γά­ τοι. Αθήνα, Καστανιώτης, 1997. Σελ.

76. ISBN 960-03-2031-4.

ΑΜΥΝΑ ΚΑΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ. Τεύχος 83. Δρχ. 1.200. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ. Μηνιαία Επιθεώρη­ ση. Τεύχος 355. Δρχ. 500.

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΣΤΗΣ. Τεύχος 2. Δρχ. 1.500. Η ΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτε­ χνία. Τεύχος 143. Δρχ. 900. Η ΛΕΣΧΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ. Τεύχος 20. Δρχ. 500. ΜΑΝΔΡΑΓΟΡΑΣ. Τετραμηνιαίο πε­ ριοδικό. Τεύχος 18-19. Δρχ. 2.500. Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημε­ ρίδα. Φύλλο 102. ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΠΑ. Τεύχος 24. Δρχ. 2.000. ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ. Τεύχος 66. Δρχ. 600.

ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Α. Το σπίτι που πετάει. Αθήνα, Αμμος, 1998. Σελ. 48. Δρχ. 3.500. ISBN 960-202-182-9.

ΑΝΕΜΗ. Τεύχος 9. ΑΝΟΙΧΤΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 952. Δρχ. 200.

ΝΟΥΜΑΣ. Τεύχος 55. Δρχ. 500.

ΡΟΥΠΈΡΗ Κ. Κοπελιά. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ. 24. Δρχ. 1.500.

ISBN 960-600-315-9.

ΑΠΟΔΗΜΟΝ ΕΠΟΣ. Τεύχος 4.

ΟΜΠΡΕΛΑ. Γράμματα, τέχνες, πολι­ τισμός. Τεύχος 39. Δρχ. 1.000.

ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ X. Ένας ήρωας αλ­ λιώτικος. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ.

96. Δρχ. 1.300. ISBN 960-600-039-7. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ X. Χαρούμενα δια­ βολάκια. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ.

168. Σελ. 1.800. ISBN 960-600-016-8. ΣΑΡΗ Ζ. Κόκκινη κλωστή δεμένη και άλλα. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ.

56. Δρχ. 500. ISBN 960-600-254-3. ΣΑΡΗ Ζ. Ο Αθηνόδωρος και άλλα... Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ. 56. Δρχ.

500. ISBN 960-600-255-1. ΓΟΥΕΛΣ Ρ. Η Μέλανι και τα μάγια. Μετ. Μ. Ρούτσου. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ. 128. Δρχ. 1.350. ISBN 960-600-038-9.

ΠΑΤΙ. Μηνιάτικη επιθεώρηση. Τεύ­ χος 273. Δρχ. 700.

ΠΑΡΑΛΛΑΞΗ. Κινηματογραφική ε­ φημερίδα. Τεύχη 40, 41.

ΔΕΛΤΙΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΟΡΟ­ ΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΝΕΟΛΟΠΣΜΩΝ. Τεύ­ χος 6, 1997. Δρχ. 7.280.

ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Πνευματική επιθεώ­ ρηση της Κοζάνης. Τεύχος 101. Δρχ. 300.

ΔΕΥΚΑΛΙΩΝ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 2,1997. Δρχ. 3.120.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ. Τεύχος 119. Δρχ. 1.000.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 384. Δρχ. 1.500.

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΝΕΑ. Τεύχος 10.

ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 100-101.

ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. 40ήμερη περιοδική έκδοση. Τεύχος 405. Δρχ. 700.

ΕΝΔΟΧΩΡΑ. Τεύχος 55. Δρχ.

1.000. ΕΞΩΠΟΑΙΣ. Περιοδικό λόγου και τέχνης. Διπλό τεύχος 8-9. Δρχ.

1.500.

ΡΕΜΠΕΡ Ε. Η έκθεση. Μετ. Σ. Μπερδένη. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ.

117. ISBN 960-600-136-9.

ΕΠΙΓΝΩΣΗ. Τεύχος 64.

ΦΩΚΝΕΡ Ο. Το μαγικό δέντρο. Απόδ. Κ. Ντελόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1997. Σελ. 79. ISBN 96003-2064-0.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ. Τριμηνι­ αία έκδοση. Τεύχος 28. Δρχ. 1.200.

ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύχος 315. Δρχ. 700.

Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 29.

Γνώσεις

ΙΑΤΡΙΚΗ. Τόμος 72. Τεύχος 5.

ΧΑΡΡΙΣ Ρ.Χ. Ας μιλήσουμε για το σεξ. Μετ. Γ. Σαφός. Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ. 106. Δρχ. 3.400. ISBN 960-600-198-6.

ΙΒΥΚΟΣ. Επιθεώρηση για τον ποιη­ τικό λόγο. Τεύχος 18. Δρχ. 1.000.

DB®--------------------------

ΠΑΝΑΙΓΥΠΤΙΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 80.

ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύ­ χος 195. Δρχ. 1.500.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Τεύχος 355. Δρχ. 800.

ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΒΗΜΑΤΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 105. Δρχ. 800. ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ. Διμη­ νιαίο περιοδικό. Τεύχος 1. Δρχ.

1.500. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Φύλλο 3. ΧΡΟΝΙΚΑ. Φύλλο 153.

EXIT ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ. Τεύχη 11, 12. Δρχ. 500.

LE MONDE DIPLOMATIQUE. Αφιερώματα. Τεύχος 13. Δρχ.

1.500.

BEST SELLER. Το περιοδικό για το βιβλίο. Τεύχος 15. Δρχ. 1.500.

CHRONIKA. Μηνιαία εφημερίδα για τον ελληνικό πολιτισμό. Δεκ. 1997, Ιαν. 1998.

Βιβλιογραφικό δΐλτίο

Ζτην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες Βιβλιοκρ και Βιβλιοπαρουαιάαεις των ελληνικών εκβάσεων που βημοαιεύονται στον ημερήσιο και περιοβικό τύπο

Αρ. 385

1Μαρτίου-31 Μαρτίου 1998

Οδηγοί-Λεξικά Εκδ. Μέλισσα: Λεξικό Ελλιίνων Καλ­ λιτεχνών (Η. Παπαλέξης, διαβάζω, 383) Ηλιου Φ.: Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα (Τ. Βασιλειάδου, Επενδυτής, 28/3/98), (Κ. Καρακωτιάς, Εξουσία, 23/3/98), (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 22/3/98), (Σ. Χρυσοσιομίδης, Αυγή, 8/3/98) Ιερά Μονή Ιβήρων: Κατάλογος ελλη­ νικών χειρογράφων (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 24/3/98) Πλάκα Ρ.: Θα γίνω μητέρα - Οι 9 μήνες της αναμονής (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 8/3/98) Φανός Σ.: Οδηγός Βιβλίου για την αρχαία Ελλάδα (Φ. Λάδης, Αδέ­ σμευτος Τύπος, 22/3/98)

Φιλοσοφία Αξελός Κ.: Γράμματα σ’ ένα νέο στο­ χαστή (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 15/3/98) Αριέ Φ.: Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου. I. Η εποχή των κοιμωμένων (Β. ΧατζηΒασιλείου, Ελευθερο­ τυπία, 18/3/98) ΓιανκελεΒίτς Β.: Η ειρωνεία (Λ. Τσιριμώκου, Το Βήμα, 1/3/98) Έκο Ο.: Πέντε ηθικά κείμενα (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 5/3/98)

κριτικογραφία

επιμέλεια: ΗΑΙΑΖ ΜΑΓΚΛΙΝΗΖ

Μπρίνερ Τζ.: Πράξεις νοήματος (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 15/3/98) Σιρλ Τζ.: Ανακαλόπτοντας ξανά το νου (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 15/3/98) Χερμέ Γκ.: Η Δημοκρατία (Π. Αθη­ ναίος, Ελεύθερη Ώρα, 16/3/98)

Ιωάννη και το σκάνδαλο του 666 (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8/3/98) Νεανικός Επιμορφωτικός Όμιλος Σύρου: Αναζητώντας τις ρίζες μας (X. Δημακοπούλου, Εστία, 7/3/98) Πάσχος Π.Β.: Εν ασκήσει και μαρτυ­ ρία) (X. Δημακοπούλου, Εστία, 7/3/98)

Ψυχολογία Έρχαρτ Ο.: Τα καλά κορίτσια πάνε στον παράδεισο, τα κακά πάνε πα­ ντού (Ε. Γκίκα, Έθνος, 1/3/98)

θρησκεία Αρχιμ. Αρσένιος: Ο έρωτας στην εν Χριστώ ζωή (Α. Πετρουλάκης, Ελευ­ θερία Λάρισας, 15/3/98) Αρχιμ. Δοσίθεος Καστόρης: Ορθο­ δοξία ή Βαρβαρότητα (Κ Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 13/3/98) Μεταλληνός Γ.: Εκκλησία και πολι­ τεία στην ορθόδοξη παράδοση (X. Δημακοπούλου, Εστία, 7/3/98) Μητροπολίτης Μεσσηνίας Χρυσό­ στομος: Ο πολιτικός γάμος και τα εξ αυτού δημιουργηθέντα εν τη Εκκλη­ σία προβλήματα (X. Δημακοπούλου, Εστία, 7/3/98) Μοναχός Νικόδημος: Απρόβλεπτο (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 30/3/98) Μουστάκης Γ.: Η Αποκάλυψη του

Κοινωνιολογία Αλεξίου Θ.: Περιθωριοποίηση και ενσωμάτωση: η κοινωνική πολιτική ως μηχανισμός ελέγχου και κοινωνι­ κής πειθάρχησης (Σ. Χαλιώρης, Κέρδος, 5/3/98) Εκδ. Ευνομία: Η θρησκευτική ελευθερία-θεωρία και πράξη στην ελλη­ νική κοινωνία και έννομη τάξη (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 29/3/98) Κουτσουλέλου-Μίχου Σ.: Η γλώσσα της διαφήμισης (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 1/3/98) Σερεμετάκη Κ.Ν.: Διασχίζοντας το σώμα. Πολιτισμός, ιστορία και φύλο στην Ελλάδα (Π. Αθηναίος, Ελεύθε­ ρη Ώρα, 30/3/98) Σερεμετάκη Κ.Ν.: Η τελευταία αρχή στης Ευρώπης τα άκρα (Π. Αθηναί­ ος, Ελεύθερη Ώρα, 30/3/98) Σερεμετάκη Κ.Ν.: Παλιννόστηση αι­ σθήσεων (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 30/3/98) Τσιβάκου I.: Υπό το βλέμμα του πα­

m

ρατηρητή (Ν.Σ. Μάργαρης, Το Βή­ μα, 15/3/98) Τσιτσελίκης Κ. & Χριστόπουλος Δ.: Το μειονοτικό φαινόμενο στην Ελλάδα. Μια συμβολή των κοινωνι­ κών επιστημών (Π. Μπουκάλας, Κα­ θημερινή, 10/3/98)

Εκδ. Σάκκουλας: Έκφραση, πληρο­ φορία, δίκαιο (Σ. Ντάλης, Οικονομι­ κός Ταχυδρόμος, 5/3/98) Χαιρετάκης Μ.: Τηλεόραση και δια­ φήμιση - Η ελληνική περίπτωση (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 7/3/98) Τόμσον Τζ.: Νεωτερικότητα και μέσα επικοινωνίας (Σ. Χαλιώρης, Κέρδος, 10/3/98)

Εργασία Βαΐου Ντ. & Χατζημιχάλης Κ.: Με τη ραπτομηχανή στην κουζίνα και τους Πολωνούς στους αγρούς. Πόλεις, περιφέρειες και άτυπη εργασία (X. Γολέμης, Το Βήμα, 22/3/98) Λιβιεράτος Δ.: Τα Συνέδρια της ΓΣΕΕ (Τ. Αναστασιάδης, Οικονομι­ κός Ταχυδρόμος, 26/3/98), (Γ. Μαντζουράνης, Αυγή, 22/3/98)

Πολιτική Βαρβιτσιώτης Θ. & Καιρίδης Δ. & Πφάλτζγκραφ Ρ. (επιμ.): Ασφάλεια στη Νοτιο-Ανατολική Ευρώπη και Ελληνοαμερικανικές σχέσεις (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 383) Βερέμης Θ. (επιμ.): Kossovo: Avoi­ ding Another Balkan War / The Military in Greek Politics from Independence to Democracy (Σ. Ντάλης, Αντί, 13/3/98) Εκδ. Ποντίκι: Γιουναμπόμπερ (Τ. Παππάς, διαβάζω, 383) Κοππά Μ.: Οι μειονότητες στα μετακομμουνιστικά Βαλκάνια. Πολιτικές του κέντρου και μειονοτικές απαντή­ σεις (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 10/3/98) Κόρμαλης Α.: Αιγαίο: Η απάντηση στον τουρκικό επεκτατισμό (Σ.Ι. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 15/3/98)

ΉΒ2--------------------------

Μελακοπίδης Κ.: Ειρηνευτικές προ­ σπάθειες για το Κυπριακό. Καιρός για μια συνεκτική πρωτοβουλία (X. Δημακοποόλου, Εστία, 12/3/98) Παξιμαδοπούλου-Σταυρινοό Μ.: Η Δυτική Θράκη στην εξωτερική πολιτι­ κή της Βουλγαρίας (Σ.Ι. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 29/3/98) Παπακωνσταντίνου Μ.: Η ταραγμέ­ νη εξαετία 1961-67 (Τ. Παππάς, δια­ βάζω, 383) Περράκης Σ.: Η πολιτική της Ευρω­ παϊκής Ένωσης στη γιουγκοσλαβική κρίση (Σ. Ντάλης, Αντί, 13/3/98) Σκανδαλίδης Κ.: Πολιτεία ανθρώ­ που (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 30/3/98) Στοφορόπουλος Θ. & Μακρυδημήτρης Α.: Το σύστημα της Ελληνικής Εξωτερικής Πολιτικής (Σ. Ντάλης, Αντί, 13/3/98) Τσάτσος Δ.: Ελληνική Πολιτεία 1974-1997 (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 29/3/98) Φωτόπουλος Τ.: Η νέα διεθνής τάξη και η Ελλάδα (Τ. Παππάς, διαβάζω, 383) Γκάρντνερ X.: Ηγετικές προσωπικό­ τητες. Μια ανατομία της ηγεσίας (Γ. Πανόπουλος, Nitro, Μάρτ. ‘98) Μαρξ Κ. & Ένγκελς Φ.: Το Μανιφέ­ στο του Κομμουνιστικού Κόμματος (Δ. Αναστασόπουλος, Ελευθεροτυ­ πία, 29/3/98) Ράι Μ.: Ο Τσόμσκι για την πολιτική (Δ. Αναστασόπουλος, Ελευθεροτυ­ πία, 29/3/98), (Π. Κουνενάκη, Καθη­ μερινή, 22/3/98) Ρόουντς Μ.: Southern European Welfare States. Between Crisis and Reform (I. Λαμπίρη-Δημάκη, To Βή­ μα, 22/3/98)

Χρήμα, πίστη, τράπεζες (Σ. Χαλιώ­ ρης, Κέρδος, 10/3/98) Κοτζαμάνης Σ.: Ο κόσμος των επεν­ δύσεων. Μετοχές, ομόλογα, λοιπές επενδύσεις (Χ.Ζ. Καρανίκας, Οικο­ νομικός Ταχυδρόμος, 5/3/98) Πελαγίδης Θ.: Η διεθνοποίηση της ελληνικής βιομηχανίας. Ευελιξία και αναδιάρθρωση (Σ. Χαλιώρης, Κέρ­ δος, 10/3/98) Σαμπράκος Ε.: Εισαγωγή στην οικο­ νομική των μεταφορών (Σ. Χαλιώ­ ρης, Κέρδος, 10/3/98) Στάλιας Σ.: Η οικονομία του σταθε­ ρού εισοδήματος-σύγχρονη θεωρία ομολόγων (Λ. Στεργίου, Οικονομι­ κός Ταχυδρόμος, 26/3/98) Τσούκαλης Λ.: Η νέα ευρωπαϊκή οι­ κονομία (Ε. Μπελλά, Βραδυνή, 29/3/98), (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 28/3/98) Κάστελς Μ.: End of Millenium. The Information Age: Economy, Society and Culture (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 21/3/98) Μόνη Μ.: Η Ενιαία Αγορά και η αυ­ ριανή Ευρώπη (1. Παπαζήση, Ισοτι­ μία, 14/3/98) Τρέησι Μ. & Βίερ Σέμα Φ.: Οι αρχές λειτουργίας των ηγετών της αγοράς (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 28/3/98) Φιτουσί Ζ.Π.: Η απαγορευμένη συ­ ζήτηση (Δ. Μάργαρης, Status, Μάρτ.

‘98)

Διοίκηση-Οργάνωση Κοϊμτζόγλου I.: Μορφές της απρό­ βλεπτης μεταβολής των συνθηκών ε­ κτέλεσης των διοικητικών συμβάσε­ ων (Σ. Χαλιώρης, Κέρδος, 5/3/98)

Δίκαιο Οικονομία Βαρβάκης Κ.: Η αναλυτική λογιστική (Τόμος Β’): Το σύστημα της αυτονο­ μίας (Σ. Χαλιώρης, Κέρδος, 5/3/98) Εκδ. Πανεπιστημίου Πειραιά: Η ελ­ ληνική κεφαλαιαγορά (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 21/3/98) Καρκάζης I.: Ειδικά θέματα επιχειρη­ σιακής έρευνας (Σ. Χαλιώρης, Κέρ­ δος, 5/3/98) Κιόχος Π.Α. & Παπανικολάου Γ.Δ.:

Παπαγιάννης Ι.Μ.: Δίκαιο ανωνύ­ μων εταιρειών. Ερμηνεία κατ’ άρθρο Κ.Ν. 2190/20 περί ανωνύμων εται­ ρειών (Σ. Χαλιώρης, Κέρδος, 5/3/98)

Λαογραφία Βαρβούνης Μ.Γ.: Θεωρητικά της ελ­ ληνικής λαογραφίας (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 14/3/98)

κριτικογραφία

Καραμήτσος Γ.: Ύδρας λεξιλόγιον (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 3/3/98) Λυδάκη Ά.: Μπαλαμέ και Ρομά. Οι Τσιγγάνοι των Άνω Λιοσίων (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 20/3/98) Λύρας Δ.: Η ομίχλη στους φωτει­ νούς χοροτόπους του κόσμου (Σ.Ι. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 1/3/98) Μπαζιάνας Ν.: Για τη λαϊκή μουσική μας παράδοση (Μ.Γ. Μερακλής, δια­ βάζω, 383)

Εκπαίδευση Δελιάλη-Δάπη Ε.: Αναλυτικό ευρετή­ ριο λέξεων και πραγμάτων του Αχιλλέα Τζάρτζανου, Νεοελληνική σύ­ νταξις (της κοινής δημοτικής), (Κ.Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 383) Ευαγγελόπουλος Σ.: Ελληνική εκ­ παίδευση (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 29/3/98) Τάφα Ε. (επιμ.): Συνεκπαίδευση παι­ διών με ή χωρίς προβλήματα μάθη­ σης και συμπεριφοράς (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 383)

Οικολογία-Περιβάλλον Ζάχαρης Α.: Εθνικός δρυμός, το φα­ ράγγι της Σαμαριάς (Ν. Μολυβιάτης, διαβάζω, 383) Ιατρού Ν.: Μικρά αγριολούλουδα της Ελλάδας (Π. Γεννάδιος, Το Βή­ μα, 8/3/98) Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα δι­ καιώματα του ανθρώπου: Το δικαίω­ μα στο περιβάλλον: προσβολές και προστασία του (Χ.Ζ. Καρανίκας, Οι­ κονομικός Ταχυδρόμος, 5/3/98) Μπουρατίνος Αιμ.: Περιβάλλον και συνείδηση στην αρχαία Ελλάδα (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 383)

Επιστήμες Ζακάρ Α.: Ο άνθρωπος και τα γονί­ διά του (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 16/3/98), (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 22/3/98) Καντόζ Κ.: Η εικονική πραγματικότη­ τα (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 16/3/98), (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύ­ πος, 22/3/98)

ηκογραφία

Λουμινέ Ζ.Π. & Λασιέζ-Ρεΐ Μ.: Η φυσική και το άπειρο (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 16/3/98)

Αρχιτεκτονική Τανούλας Τ.: Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Με­ σαίωνα (Α. Κωτίδης, Καθημερινή, 17/3/98) Βρισλάιντερ Κ. & Καΐμη Τζ.: Το σπίτι του Ροδάκη στην Αίγινα (Ά. Μαραγκόπουλος, Το Βήμα, 15/3/98) Μπενέβολο Λ.: Η πόλη στην Ευρώ­ πη (Ν. Μολυβιάτης, διαβάζω, 383)

Τέχνες Πικιώνης Δ.: Ζωγραφικά (Ά. Μαραγκόπουλος, Το Βήμα, 29/3/98) Ταγκόρ Α.Ν.: Σάνταγκα ή οι έξι κα­ νόνες της ζωγραφικής (Ά. Μαραγκόπουλος, Το Βήμα, 15/3/98)

β’ (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 17/3/98) Καστανιώτης Θ. & Νιάρχος Θ.: Τα ωραιότερα ποιήματα για τη μάνα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 15/3/98) Μίσσιος Κ.: Ανθολόγιο Λεσβίων ποι­ ητών (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 7/3/98) Πανώριος Μ. (επιμ.): Ελληνικό φα­ νταστικό διήγημα (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 19/3/98), (Ε. Γκίκα, Έθνος, 15/3/98), (Μ. Φάις, Ελεύθε­ ρος Τύπος, 22/3/98) Σερέφας Σ.: Αλλόγλωσσα ποιήματα για τη Θεσσαλονίκη (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 15/3/98) Φάις Μ. (επιμ.): Άσεμνες ιστορίες (Ντ. Σιώτης, Το Βήμα, 29/3/98) Λερμόντοφ: Συλλογή κειμένων (Ε. Γκίκα, Έθνος, 15/3/98), (Γ.Ν. Μπα­ σκόζος, Εξπρές, 8/3/98)

Ποίηση Κλασική Φιλολογία/Λογοτεχνία Απολλώνιος ο Δύσκολος: Περί συ­ ντάξεως (Γ. Ανδρειωμένος, Καθημε­ ρινή, 17/3/98) Βοήθιος: Παραμυθία της φιλοσο­ φίας (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 10/3/98) Εκδ. Ελληνικά Γράμματα: Ο Ακάθι­ στος Ύμνος (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 15/3/98) Ευριπίδου: Υψιπύλη (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 31/3/98) Μέναδρος: Σαμία (Ε. Κοτζιά, Καθη­ μερινή, 29/3/98) Σουητώνιος: Βίοι των Καισάρων (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 22/3/98)

Ανθολογίες Δανιήλ Χρ.: Τα Γιάννενα στη νεοελ­ ληνική πεζογραφία (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 15/3/98) Εκδ. Αίολος: Metal-ικές ιστορίες φα­ ντασίας και τρόμου (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 19/3/98) Εκδ. Κέδρος: Έρωτας σε πρώτο πρόσωπο (Κ. Πετρόπουλος, Diva, Μάρτ. ‘98) Εκδ. Σκαραβαίος: Νεοελληνική ποίηση-Σύγχρονοι Έλληνες ποιητές Τ.

Αντίοχος Σ.: Παράθυρο στη Μεσημ­ βρία (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 8/3/98) Βαρβιτσιώτης Τ.: Άρωμα ενός κομή­ τη (Γ. Φρέρης, Αυγή, 29/3/98) Βαρβιτσιώτης Τ.: Νήματα της Παρθέ­ νου (Σ.Ι. Καργάκος, Ελεύθερος Τύ­ πος, 1/3/98) Δαλακούρα Β.: Άγρια αγγελική φω­ τιά (Β. Χατζηβασιλείου, Εντευκτήριο, 41/2) Ζαφειριού Θ.Π.: Απόβαρο (Α. Σταμάτης, διαβάζω, 383) Ζερβονικολάκης Ν.: Πόρτο-Ο Ιού­ λιος με τα κοχύλια (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 3/3/98) Καλαμαράς Β.: Κουρδιστό παιχνίδι: Ευρώπη (Β. Χατζηβασιλείου, Εντευ­ κτήριο, 41/2) Κάλβος Α.: Ωδαί (Ντ. Πιέρρου, Εί­ ναι, 24/3/98) Καλοκύρης Δ.: Λεξιλόγιο (Γ. Κοροπούλης, Καθημερινή, 24/3/98) Καπερνάρος Τ.: Οσημέραι (Α. Σταμάτης, διαβάζω, 383) Καραβασίλης Π.: Πυρίδρομα (Ε. Μπελλά, Βραδυνή, 15/3/98) Καραβίδας Γ.: Ένας ήλιος νυκτόβιος (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 17/3/98) Καραβίτης Β.: Το αγαθό σκοτάδι (Σ. Τζουβέλης, Η λέξη, 143)

-------------

Καραμανλής Γ.: Στάχυα και ηλιοτρό­ πια (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 21/3/98) Κασιμάτης Γ.: Εαρινές Μπαλάντες (Τ. Νατσούλής, Ελεύθερος, 11/3/98) Κουγέας Β.: Του άλλοτε κατοικημένου (Β. Χατζη8ασιλείου, Εντευκτή­ ριο, 41/2) Κρυστάλλης Κ.: Ο τραγουδιστής του χωριού και της στάνης (Η. Κεφάλας, Ευθύνη, 315) Κυριόπουλος Γ.: Altera Pars (Δ.Χ. Μποσινάκης, Αυγή, 8/3/98) Λόγιος Η.: Μουζικούλες (Α. Σταμάτης, διαβάζω, 383) Λάνγκε Έ.: Χαλκός (Τ. Νατσούλής, Ελεύθερος, 17/3/98) Λάσκαρης Χρ.: Τέλος προγράμμα­ τος (Β. Χατζηβασιλείου, Εντευκτή­ ριο, 41/2) Μαγγίνας Δ.: Αλήκτω (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8/3/98) Μίχας Σ.: Χελώνα στον βυθό του κό­ σμου (Τ. Νατσούλής, Ελεύθερος, 11/3/98) Μουζάκη Μ.: Ζάκυνθο, περήφανη πηγή μου (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεό­ ραση, 7/3/98) Μπαλιά Γ.: Εσώτερα (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 7/3/98) Μπρούχος Δ.: Νουμηνία, ή ανατολι­ κά του παντός (Α. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 15/3/98) Ντόκος Β.: Η κοίμηση του κειμένου (Μ. Μαρκίδης, Αυγή, 5/3/98) Παιονίδου Έ.: Διαδρομές (Γ. Φρέρης, Αυγή, 15/3/98) Παλαμάς Κ.: Φοινικιά (Ε. Μπελλά, Βραδυνή, 15/3/98) Παπαγγέλου Ρ.: Ζωντανά (Α. Σαμιωτάκης, Συλλογές, 165), (Κ.Ν. Τριανταφύλλου, Πελοπόννησος Πατρών, 13/3/98) Παπανικολάου Κ.Ι.: Αχρονολόγητα (Α. Ξύδη, Μετρά, Μάρτ. ‘98) Πέγκλη Γ.: Της γλυκειάς πατρίδας και επιλογή ποιημάτων (Ο. Αλεξάκης, Ευθύνη, 315) Πηγή Δ.: Περί αποπλανήσεως ενη­ λίκου (Τ. Νατσούλής, Ελεύθερος, 11/3/98) Πλαχούρης Γ.: Το τραγούδι της λέ­ ξης (Ε. Γκίκα, Έθνος, 1/3/98) Πρατικάκης Μ.: Η Λήκυθος (Α. Ζήρας, Η λέξη, 143)

Σπυροπούλου Κ.: Τα δέντρα που γνέφουν (Τ. Νατσούλής, Ελεύθερος, 17/3/98) Τερτσέτης Γ.: Άνδρας τον άνδρα ν’ αγαπά (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 10/3/98) Φωκάς Ν.: Στον ποταμό Κολύμα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 18/3/98) Χατζόπουλος Θ.: Στον ήλιο μοίρα (Γ. Τσιώλης, Εντευκτήριο, 41/2) Χιόνης Α.: Ιδεογράμματα-Χαϊκού και Τάνκα (Α. Ξύδη, Μετρά, Μάρτ. ‘98), (Α. Σταμάτης, διαβάζω, 383) Χριστοδούλου Δ.: Φορτίο (Α. Σταμά­ της, διαβάζω, 383), (Β. Χατζηβασιλείου, Εντευκτήριο, 41/2) Χρονάς Γ.: Κατάστημα νεωτερισμών (Α. Ξύδη, Μετρά, Μάρτ. ‘98) Χωρεάνθης Κ.: Αστροθεσία (X. Δημακοπούλου, Εστία, 21/3/98), (Μ. Λαμπαδαρίδου-Πόθου, Καθημερινή, 10/3/98) Μπλέηκ Ο.: Οι γόμοι του Ουρανού και της Κόλασης (Α. Σταμάτης, δια­ βάζω, 383) Μπλοκ Α.: Οι δώδεκα (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 22/3/98) Μποσίς Μ.Κ.: Άραγε... (Δ. Κούρτοβικ, Γα Νέα, 3/3/98) Μπρεχτ Μπ.: Η αποπλάνηση των αγ­ γέλων (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόρα­ ση, 21/3/98) Παβέζε Τσ.: Ο θάνατος θα ’ρθει και θα ’χει τα μάτια σου (Ε. Γαραντούδης, Το Βήμα, 1/3/98), (Α. Ξύδη, Μετρά, Μάρτ. ‘98) Πάουντ Έ.: Κατάη (Α. Σταμάτης, διαβάζω, 383)

πεζογραφία Αλεξάκης Β.: Ο μπαμπάς και άλλα διηγήματα (X. Δημακοπούλου, Εστία, 5/3/98) Άννινος Μπ.: Ο γάτος της γειτόνισσας / Οι κύνες της Κωνσταντινουπό­ λεως (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 10/3/98) Βαλάκα Μ.: Το χρώμα της σιωπής (Ε. Γκίκα, Έθνος, 29/3/98) Βατζιάς Γ.: Ο ακαριαίος έρωτας της Εν-Εμ (Α. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 15/3/98) Γαληνού Ε.: Το παραμύθι της Έλλης

(Τ. Νατσούλής, Ελεύθερος, 3/3/98) Γκρίντζος Σ.: Γκόρκας (Χρ. Παπαγεωργίου, διαβάζω, 383) Γουζέλης Δ.: Ο Χάσης. Το τζάκωμα και το φτιάσιμον (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 4/3/98) Δημητρακάκη Α.: Ανταρκτική (Ν. Βατόπουλος, Καθημερινή, 7/3/98), (Κ. Καρακωτιάς, Εξουσία, 30/3/98) Δόμβρος Α.: Η Προικόννησος (Ε. Μπελλά, Βραδυνή, 29/3/98) Δοξιάδης Α.: Τα τρία ανθρωπάκια (Σ. Παπασπύρου, Μετρό, Μάρτ.

‘98), (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθερο­ τυπία, 11/3/98) Εκδ. Αρμός: Κώστας Σαρδέλης. Σα­ ράντα χρόνια πνευματικής παρου­ σίας (1958-1998) (Σ.Ι. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 29/3/98) Ζαφειροπούλου Β.: Ο πατέρας αφέ­ ντης (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 20/3/98) Καισαρίδης Γ.: Χρονικό μιας πρεμιέ­ ρας (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 8/3/98) Καμπερίδης Δ.: Η κιβωτός της Πελά­ γιας (Σ. Γκανιάτσου, Cosmopolitan, Μάρτ. ‘98) Καραμήτσος Γ.: Θάλασσα της θα­ λάσσης (Τ. Νατσούλής, Ελεύθερος, 11/3/98) Καράμπελας Δ.: Το παιχνίδι της α­ γρυπνίας (Β. Καραλής, διαβάζω, 383) Καρυσπάνη I.: Η κυρία Κατάκη / Μι­ κρά Αγγλία (Κ. Αδάλογλου, Παρέμ­ βαση, 101) Κάσδαγλης Ν.: Κεκαρμένοι (Κ. Ζαρόκωσια, Elle, Μάρτ. ‘98) Κατσουλάρης Κ.: Ιστορίες από τον αφρό (Κ. Πετρόπουλος, Diva, Μάρτ.

‘98) Κολοβός Β.: Η αυλή με τα σπασμένα όνειρα (Ε. Μπελλά, Βραδυνή, 29/3/98) Κορδόση Α.: Δεκατρείς φωνές της σιωπής (Κ. Κοντομίχαλου, Παιδί και Νέοι Γονείς, Μάρτ. ‘98) Κυριακάκη Μ.: Η κατάρα των Μοντεβέρνπ (Λ. Θεοφανοπούλου, Καθρέ­ φτης, Μάρτ. ‘98), (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 8/3/98) Κωνσταντέλλος Κ.: Σεξ, κόκα, δόξα και μόντελινγκ. Media lovers (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 8/3/98)

κριτικογραφία

Κωστίδης Δ.: Ιστορίες απόκρυφης ζωής II (Τ. Νατσουλης, Ελεύθερος, 3/3/98) Λαδιά Ε.: Τα άλση της Περσεφόνης (Ν. Ευθυμιάδη, διαβάζω, 383) Λαμπροπούλου-Καραμήτσου Μ.: Το διπλό κρεβάτι (Τ. Νατσοάλης, Ελεύθερος, 3/3/98) Λειβαδά-Ντούκα Ε.: Κεφαλληνία Κεφαλλήνων (X. Δημακοπούλου, Εστία, 5/3/98) Λεονάρδος Γ.: Το τραγούδι της ψυ­ χής (Κ. Κοντομίχαλου, Παιδί και Νέοι Γονείς, Μάρτ. ‘98), (Χρ. Παπαγεωργίου, διαβάζω, 383) Λιόγκαρης Β.: Το μεγάλο δίλημμα (Ε. Γκίκα, Έθνος, 15/3/98), (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 29/3/98) Μάρκογλου Π.Χ.: Σπαράγματα (Γ. Κορδομενίδης, Α γγελιοφ όρος, 29/3/98), (Ε. Κοτζιά, Καθημερινά, 29/3/98), (Ό . Σελλά, Αν π, 27/3/98), (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 22/3/98) Μαρτινίδης Π.: Κατά συρροήν (Π. Μπουκάλας, Καθημερινά, 17/3/98) Μαυροκε'φαλου Λ.: Της φωτιάς και της ερημιάς (Ε. Σαραντίτη, Ελευθε­ ροτυπία, 11/3/98) Μεγαλοοικονόμος Μ.: Η ώρα της πορφάρας (X. Δημακοπούλου, Εστία, 21/3/98) Μέσκος Μ.: Κομμένη γλώσσα-ονόματα και ιστορίες (Ό. Σελλά, Αντί, 27/3/98) Μητσάκης Μ.: Ο Αυτόχειρας (Τ. Δημητρούλια, διαβάζω, 383), (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 10/3/98) Μιχαηλίδης Μ.: Ο μηχανισμός της σύγχυσης (Κ. Καρακωτιάς, Εξου­ σία, 30/3/98), (Μ. Κουμανταρέας, Το Βάμα, 29/3/98) Μολυβιάτης Ν.: Επικίνδυνες απο­ στολές (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 8/3/98) Μπαλτά I.: Ο μακρύς χειμώνας του έρωτα (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 3/3/98) Μπούτος Β.: Η συκοφαντία του αί­ ματος (Χρ. Παπαγεωργίου, διαβά­ ζω, 383) Μωραϊτίδης Α.: Χριστουγεννιάτικα διηγήματα (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 10/3/98) Νικολαΐδου-Σμυρλή Α.: Γαλατείας

κριτικογραφία_________________

και Πυγμαλίωνος (X. Δημακοπού­ λου, Εστία, 12/3/98) Ξανθούλης Γ.: Ύστερα ήρθαν οι μέλισσες (Ε. Μπελλά, Βραδυνά, 29/3/98) Ομηρόλη Ε.: Σεισάχθεια (Ε. Γκίκα, Έθνος, 15/3/98), (Δ.Ι. Μουρατίδης, Νέο Βάμα, 12/3/98) Παπαγιαννόπουλος Γ.: Βροχή στη Δαλματία, καφές στο Τίτογκραντ (Λ. Αξελός, Ελευθεροτυπία, 11/3/98) Παπαδοπούλου Ε.: Άνεμος ανατο­ λικός (Κ. Πετρόπουλος, Exodos, 6/3/98) Πιπεροπούλου Κ.: Στον αστερισμό της Ελένης (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8/3/98) Ραπτόπουλος Β.: Τα τζιτζίκια (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 16/3/98), (Ε. Γκίκα, Έθνος, 15/3/98), (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 29/3/98) Ριζιώτη Γ.: Το ροζ της Ταϊλάνδης (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγά, 22/3/98) Σακκάτος Β.: Ο σκύλος μου ο Φέλιξ και το Μάαστριχτ (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 16/3/98) Σκρούμπελος Θ.: Ο Αϊ-Γιώργης των Γραικών (Φ. Φιλίππου, Το Βά­ μα, 22/3/98) Στάικος Α.: Επικίνδυνες μαγειρικές (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγά, 8/3/98) Ταμβακάκης Φ.: Οι ναυαγοί της Πασιφάης (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχά, 1/3/98) Τσάκαλος Γ.: Η άθλια οικειότητα του έρωτα (Σ. Παπασπύρου, Με­ τρά, Μάρτ. ‘98) Τσανάκας Χρ.: Νατάσα, η βασίλισ­ σα των εντόμων (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 13/3/98) Φακίνος Μ.: Όμηρος Μπαρ (Σ. Σταυρόπουλος, Το Βάμα, 29/3/98) Φραντζισκάκης Φ.: Ενθυμού και μη λησμόνει... (Λ. Θεοφανοπούλου, Καθρέφτης, Μάρτ. ‘98) Χατζή Τ.: Φοίβη. Το βιβλίο της οίη­ σης και της μωρίας (Μ.Γ. Μερακλής, Η λέξη, 143) Χουλιαράς Ν.: Μια μέρα πριν και δύο μέρες μετά (Ε. Γκίκα, Έθνος, 29/3/98) Ψαθάς Δ.: Στη χώρα των μυλόρ­

δων (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 31/3/98) Άλκοτ Λ.: Μικρές κυρίες (Ε. Γκίκα, Έθνος, 1/3/98) Αντούνες Α.Λ.: Το Εγχειρίδιο των Ιεροεξεταστών (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βάμα, 29/3/98) Ανωνύμου: Το δωμάτιο του πάθους (Α. Πανταζόπουλος, Αυγά, 5/3/98) Απαρέν Μ.: Η μπαλάντα του Τζόνι Σόσα ή «Αί nid tubi fri» (Δ. Χαλαζωνίτης, Men, Μάρτ. ‘98) Βαλερύ Π.: Οι σημειώσεις του κα­ θρέφτη (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 10/3/98) Βέρφελ Φ.: Οι σαράντα μέρες του Μούζα Νταγκ (Α. Παπαδοπούλου, Το Βάμα, 1/3/98) Βρισλάντερ Κ.: Ο άτυχος γάμος (Ά. Μαραγκόπουλος, Το Βάμα, 15/3/98) Γκραντ Τσ.: Τα τελώνια (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 22/3/98) Γκρίντσενκο Λ.: Αποκάλυψη από μια Ρωσίδα (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 3/3/98) Γουίλιαμς Ν.: Τέσσερα γράμματα α­ γάπης (Θ. Τσιμπούκη, Το Βάμα, 29/3/98) Εσκιβέλ Λ.: Ο νόμος της αγάπης (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8/3/98), (Λ. Δημοπούλου, Το Βάμα, 22/3/98) Θουνίγα X.: Τα αβέβαια πάθη του Ιβάν Τουργκένιεφ (Κ. Βαλέτας, Ρα­ διοτηλεόραση, 21/3/98) Κεϊρός Έ.: Το έγκλημα του πάδρε Αμάρο (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 29/3/98) Κλαρκ Α.Κ.: 3001, Η τελική Οδύσ­ σεια (Ν. Αλμπανόπουλος, Μικρόπολις, 13/3/98), (I. Παπαζήση, Ισοτι­ μία, 14/3/98), (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 22/3/98) Κλαρκ Σ.: Δίψα για αίμα (Δ. Αναστασόπουλος, Ελευθεροτυπία, 15/3/98) Κόνελι Μ.: Η σκοτεινή ηχώ (Σ. Πα­ πασπύρου, Μετρά, Μάρτ. ‘98) Κοπί: Ο χορός με τις τρελές (Δ. Αναστασόπουλος, Ελευθεροτυπία, 1/3/98) Κράιτον Μ.: Ο χαμένος κόσμος (Δ. Μάργαρης, Status, Μάρτ. ‘98) Κρίστεβα Τζ.: Εμμονές (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 22/3/98), (Φ. Φι­ λίππου, Το Βάμα, 1/3/98)

-------------

Λέσκροουρτ Δ.: Στην παγίδα του νό­ μου (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 14/3/98) Λιουκς Σ.: Ο παράδοξος διαφωτι­ σμός του καθηγητή Καριτάτ (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 4/3/98) Αοπινό Ζ.: Μια στάλα δηλητήριο (Λ. Θεοφανοπούλου, Καθρέφτης, Μάρτ.

‘98) Λουί Π.: Εγχειρίδιου κοσμιότητος (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 6/3/98) Λουί Π.: Τα τρία κοριτσάκια της μα­ μάς τους (Α. Πανταζόπουλος, Αυγό, 5/3/98) Μακάρθι Ι.Κ.: Ο βασιλιάς των γερακιών (Σ. Γκανιάτσου, Cosmopolitan, Μάρτ. ‘98) Μακίν Α.: Η κληρονομιά (Ν.Γ. Ξυδάκης, Madame Figaro, Μάρτ. ‘98) Μαλλαρμέ Σ.: Ινδικά παραμύθια (Σ. Γκανιάτσου, Cosmopolitan, Μάρτ.

‘98), (Ε. Μπελλά, Βραδυνή, 15/3/98) Μαρξ Τζ.Χ.: Mad City (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 17/3/98) Μέιλερ Ν.: Το κατά Υιόν Ευαγγελίου (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 6/3/98) Μέλβιλ X.: Μπόμπι Νπκ ή η φάλαινα (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 8/3/98) Μιυ Α.: Η κόκκινη αζαλέα (Π. Αθη­ ναίος, Ελεύθερη Ώρα, 19/3/98) Μοσέ Κ.: Έγκλημα στην αρχαία α­ γορά (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Τα­ χυδρόμος, 12/3/98) Μπερκ Τζ.,Λ.: Φλέγόμενος άγγελος (Ε. Μπελλά, Βραδυνή, 15/3/98) Μπερμπέροβα Ν.: Το βιβλίο της ευ­ τυχίας (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 17/3/98) Μπερνάρντο Χ.Ρ.: Το μυστικό των ταύρων (Λ. Δημοπούλου, Το Βήμα, 1/3/98) Μπομπέν Κ.: Η γυναίκα που έρχεται (Α. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρι­ σας, 15/3/98) Μπουλγκάκωφ Μ.: Διαβολιάδα (Δ. Μάργαρης, Status, Μάρτ. ‘98), (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 31/3/98) Νιούμπορυ Μπ.: Επιστροφή στην Ιθάκη (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 16/3/98) Ντε Κάρλο Α.: Η πόλη της ειρήνης (Β. Παραλής, διαβάζω, 383)

-------------

Ντ’ Ορμεσόν Ζ.: Συνοπτική ιστορία του παντός (Β. Παραλής, διαβάζω, 383) Ντόουζ-Γκριν Τζ.: Τι αξία έχει η α­ λήθεια ερημίτη μου; (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 19/3/98), (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 29/3/98) Ντοστογιέφσκι Φ.: Ο παίκτης (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 19/3/98) Όκρι Μπ.: Επικίνδυνη αγάπη (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 16/3/98), (Α. Πετρουλάκης, Ελευ­ θερία Λάρισας, 15/3/98) Ουίλ Σελφ: Η ποσοτική θεωρία της παράνοιας (Δ. Μάργαρης, Status, Μάρτ. ‘98) Ουόκερ Λ.: Όταν η αγάπη σκοτώ­ νει (Ε. Μπελλά, Βραδυνή, 15/3/98) Παμούκ Ο.: Το μαύρο βιβλίο (Π. Ζαρόκωστα, Elle, Μάρτ. ‘98), (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 1/3/98), (Ν.Γ. Ξυδάκης, Madame Figaro, Μάρτ.

‘98) Πενάκ Ντ.: Συγγραφείς σε τιμή ευ­ καιρίας (Π. Ηαρακωπάς, Εξουσία, 9/3/98) Πιραντέλο Λ.: 24 διηγήματα (Ν.Γ. Ξυδάκης, Madame Figaro, Μάρτ.

‘98) Ποτότσκι Γ.: Το χειρόγραφο της Σαραγόσα (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 28/3/98) Πούσκιν Α.: Η Ντάμα Πίκα (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 1/3/98) Ράις Α.: Ο υπηρέτης των οστών (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 22/3/98) Ρανσμάγερ Π.: Mortms Kitahara (Β. Παραλής, διαβάζω, 383) Ραντ A.: The Fountainhead (Ν. Βατόπουλος, Καθημερινή, 28/3/98) Ρέυτελ Ρ.: Το σπίτι του θανάτου (Σ. Παπασπύρου, Μετρά, Μάρτ. ‘98), (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 22/3/98) Ρόι Α.: Ο Θεός των μικρών πραγ­ μάτων (Δ. Ρουμπούλα, Bazar, Μάρτ. ‘98) Σέπαρντ Σ.: Διασχίζοντας τον Πα­ ράδεισο (Δ. Μάργαρης, Status, Μαρτ. ‘98) Σουίφτ Γκ.: Τελευταίες εντολές / Έ ξω από τον κόσμο αυτό (Θ. Τσιμπούκη, Το Βήμα, 8/3/98) Σουίφτ Γκ.: Τελευταίες εντολές (Π. Σχιυά, Καθημερινή, 15/3/98)

Σταμαδιάνος X.: Πουτάκια μπίρας στο Ρίο δε λα Πλάτα (Σ. Γκανιά­ τσου, Cosmopolitan, Μάρτ. ‘98) Στέρυχαϊμ Π.: Το βρακί (Π. Πετρόπουλος, Exodos, 20/3/98) Ταμπούκι Α.: Η γυναίκα του Πόρτο Πιμ (Ν.Γ. Ξυδάκης, Madame Figaro, Μάρτ. ‘98) Τουαίν Μ.: Πώς να διηγηθείτε μια ι­ στορία (Δ. Ηούρτοβικ, Τα Νέα, 10/3/98) Φάρας Φ.Σ.: Οι σημειώσεις του πρόσφυγα (Δ. Ηούρτοβικ, Τα Νέα, 3/3/98) Φουέντες Π.: Αύρα / Τα γενέθλια (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρό­ μος, 12/3/98) Φουζίνι Ν.: Περισσότερο απ’ όλα μου άρεσε το στόμα (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 19/3/98), (Ν.Γ. Ξυ­ δάκης, Madame Figaro, Μάρτ. ‘98) Χάρις Ρ.: Ηωδικός αίνιγμα (Π. Αθη­ ναίος, Ελεύθερη Ώρα, 19/3/98) Χάρντι Τ.: Τζουντ (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 1/3/98) Χάρπμαν Ζ.: Εγώ που δε γνώρισα τους άντρες (Β. Παραλής, διαβάζω, 383) Χολ Μ.: Η τέχνη του σπασμένου γυαλιού (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύ­ πος, 22/3/98) Χόουζ Τζ.: Μια άσπρη Μερσεντές με φτερά (Δ. Αναστασόπουλος, Ελευθεροτυπία, 15/3/98), (Α. Παπαδοπούλου, Το Βήμα, 15/3/98)

Μελέτες Αβδελά Έ. & Ψαρά Α. (επιμ.): Σιω­ πηρές ιστορίες, γυναίκες και φύλο στην ιστορική αφήγηση (Ε. Βαρίκα, Το Βήμα, 29/3/98) Βαλαωρίτης Ν.: Μοντερνισμός, πρω­ τοπορία και «Πάλι» (Π. Χαρακωτιάς, Εξουσία, 16/3/98) Δεληγιώργη Α.: «Α-νοστον Ήμαρ». Οδοιπορικό της σκέψης του Νικόλα Πάλας (Α. Σταμάτης, Καθημερινή, 1/3/98) Ηαζαντζάκης Ν.: Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου και της πολιτείας, εναίσιμος επί υφηγεσία διατριβή (Λ. Πέζα, Το Βήμα, 15/3/98) Ηιτρομηλίδης Π.: Νεοελληνικός Δια­

κριτικογραφία

φωτισμός (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 24/3/98) Κοκκινάκη Ν.: Η φωνή της γενιάς: Θεοτοκάς-Καραγάτσης (Σ.Ι. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 1/3/98) Κρίτας Θ.: Το θέατρο στον κόσμο (Ε. Γκίκα, Έθνος, 1/3/98) Λάζος Χρ.: Τηλεπικοινωνίες των αρ­ χαίων Ελλήνων (Φ. Λάδης, Αδέ­ σμευτος Τύπος, 22/3/98) Αεντάκης Α.: Ο έρωτας στην αρχαία Ελλάδα (Τ. Βασιλειάδου, Επενδυ­ τής, 7/3/98), (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 22/3/98) Παπαγιώργης Κ.: Αλέξανδρος Αδαμαντίου Εμμανουήλ (Σ. Παπασπύρου, Μετρά, Μαρτ. ‘98) Τσινικόπουλος Δ.: Φως εξ ανατολής (Σ.Ι. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 15/3/98) Φιλιππόπουλος Γ.: Η πολυφωνική εκκλησιαστική μουσική στην ελληνι­ κή κοινότητα του Λονδίνου (Γ. Σαρηγιάννης, Τα Νέα, 13/3/98) Χριστοφίδη-Ενρίκες Α.: Ο Πιαζέ και το σχολείο (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 15/3/98) Ελίας Ν.: Η εξέλιξη του πολιτισμού (Ε. Γκίκα, Έθνος, 29/3/98) Κναπ Μη.: Women in Myth (Β. Λαλαγιάννη, Το Βήμα, 29/3/98) Μανγκέλ Α.: Η ιστορία της ανάγνω­ σης (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 29/3/98) Μαρινέσκου Φ.: Ρουμανικά έγγρα­ φα του Αγίου Όρους (Ν. Νικολούδης, Καθημερινή, 17/3/98) Ρομιγί Ζ.: Συναντήσεις με την αρ­ χαία Ελλάδα (Φ. Λάδης, Αδέσμευ­ τος Τύπος, 22/3/98) Σαΐντ Ε.: Κουλτούρα και ιμπεριαλι­ σμός (Σ. Ντάλης, Αυγή, 15/3/98) Τζέικομπ Κ.: Γεωγραφία και εθνο­ γραφία στην Αρχαία Ελλάδα (Τ. Βασιλειάδου, Επενδυτής, 7/3/98)

Δοκίμια Αγγελής Δ.: Για τη συγγραφή (Σ.Ι. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 1/3/98) Αλεξίου Σ.: Δημώδη Βυζαντινά (Σ. Κακλαμάνης, Το Βήμα, 15/3/98) Εκδ. Γυμνάσιο Ιθάκης: Γυναίκες της Ιθάκης (Ε. Γκίκα, Έθνος, 29/3/98)

κριτικογραφία

Λαμπροπούλου Β.: Χορός και αρμο­ νία (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 22/3/98) Μπακουνάκης Ν.: Το κρασί του Γουσταύου (Κ. Ζαρόκωστα, Elle, Μάρτ.

‘98), (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 29/3/98) Μπούμη Παπά Ρ.: Μελέτες για την ποίηση (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 12/3/98) Πρακτικά Συμποσίου/Ερμούπολις Σύρου: Η Μαρίκα Κοτοπούλη και το Θέατρο στην Ερμούπολη (Σ. Ντά­ λης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 26/3/98) Τσουκαλάς Κ.: Ταξίδι στο Λόγο και την Ιστορία (Β. Καραλής, διαβάζω, 383) Αντρέας-Σολομέ Λ.: Η ανθρώπινη φύση της γυναίκας (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 10/3/98) Ντε Μαν Π.: Αισθητική ιδεολογία (Δ. Καργιώτης, Το Βήμα, 15/3/98) Ραμονέ I.: Γεωπολιτική του χάους (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 1/3/98) Σοπενχάουερ Α.: Δοκίμιο για τις γυ­ ναίκες (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 10/3/98) Τέιλορ Τσ.: Πολυπολιπσμικότητα (Γ. Μαντζουράνης, Αυγή, 8/3/98)

Παιδικά-Εφηβικά Δελώνης Α.: Η εξομολόγηση (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 383) Δελώνης Α.: Όταν υπάρχει μια Ελέ­ νη (Κ. Κοντομίχαλου, Παιδί και Νέοι Γονείς, Μάρτ. ‘98) Εκδ. Άγκυρα: Αναστασία (Α. Τσόλκα, Επενδυτής, 28/3/98) Εκδ. Άγκυρα: Ηρακλής (Κ. Κοντομί­ χαλου, Παιδί και Νέοι Γονείς, Μάρτ.

‘98) Εκδ. Άγκυρα: Τα τρία γουρουνάκια (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 1/3/98) Εκδ. Ελληνικά Γράμματα: Ταξιδεύο­ ντας και δημιουργώντας (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 21/3/98) Εκδ. Εστία: Τα ωραιότερα παραμύ­ θια του κόσμου (Ε. Γκίκα, Έθνος, 1/3/98) Εκδ. Μίνωας: Ηρακλής (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 1/3/98) Εκδ. Μίνωας: Μινωανακαλύψεις (Κ.

Κοντομίχαλου, Παιδί και Νέοι Γο­ νείς, Μάρτ. ‘98) Εκδ. Μίνωας: Χαρούμενη οικογέ­ νεια (Κ. Κοντομίχαλου, Παιδί και Νέοι Γονείς, Μάρτ. ‘98) Ελευθερίου Μ.: Ένα καράβι μια φορά (Α. Τσόλκα, Επενδυτής, 28/3/98) Κατσαμά Ε.: Σαν τα χελιδόνια (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 383) Μανθόπουλος Δ.: Ο παππούς μου ο Παπούα (Κ. Κοντομίχαλου, Παιδί και Νέοι Γονείς, Μάρτ. ‘98) Μάρρα Ε.: Ο άσπρος δράκος και η παρέα του (Α. Τσόλκα, Επενδυτής, 28/3/98) Μαστακούρης Θ.: Το αόρατο στέμ­ μα της σοφίας (Μ. Πάνας, Τρίτο Μάτι, Μάρτ. ‘98) Μαυροκέφαλου Λ.: Το πιο όμορφο ταξίδι (Μ. Παύλου, Δημοκρατικός Λόγος, 8/3/98) Παναγιωτοπούλου-Ρίζου Λ.: Το πα­ ραμύθι της αγάπης (Μ. Παύλου, Δημοκρατικός Λόγος, 8/3/98) Παιονίδου Ε.: Οι σειρήνες του Μανχάταν (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 8/3/98) Περιορή Ε.: Στο πέρασμα των θεών /Τα λυχνάρια τ’ ουρανού (Γ. Παπα­ δάτος, διαβάζω, 383) Πυλιώτου Μ.: Τζιαφέρ Γιασίντ Αλή (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 383) Ρουγγέρη Κ.: Κοππέλια (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 1/3/98) Σαρρή Ζ.: Κόκκινη κλωστή δεμένη / Ο Αθηνόδωρος και άλλα... (Φ. Λά­ δης, Αδέσμευτος Τύπος, 8/3/98) Σουρούνης Α.: Το μπαστούνι (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 8/3/98) Σπυροπούλου Ζ.: Πέντε πράσινα παραμύθια (Μ. Παύλου, Δημοκρα­ τικός Λόγος, 8/3/98) Στεφανίδης Μ.: Μαρμαρωμένη Βα­ σιλοπούλα (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 1/3/98) Ταρσούλη Γ. & Αβαγιαννός Α.: Αι­ σώπου Μύθοι (Φ. Λάδης, Αδέσμευ­ τος Τύπος, 1/3/98) Τριβιζάς Ε.: Τα 88 ντολμαδάκια (Φ'. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 8/3/98) Τσιλιμένη Τ.: Ιστορίες του γυαλιού και του γιαλού (Ε. Γκίκα, Έθνος, 29/3/98) Χωρεάνθη Ε.: Το κορίτσι με τις ζω-

-W

γραφιες (Κ. Βαλέιας, Ραδιοτηλεόρα­ ση, 21/3/98) Άλμπεργκ Α.: Ο μικρός Φρατζόλας, ο γιος του Φούρναρη (Μ. Παύλου, Δημοκρατικός Λόγος, 8/3/98) Γκριμ: Οι έξι υπηρέτες (Γ. Γαλανοπούλου, Το Βήμα, 22/3/98) Εστέρλ Α.: Τα φτερά του δράκου (Γ. Γαλαυοπούλου, Το Βήμα, 22/3/98) Κάρολ Λ.: Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων (Κ. Κοντομίχαλου, Παιδί και Νέοι Γονείς, Μάρτ. ‘98) Μπάρμπερ Α.: Ένα γατάκι που το λένε χνούδι (Γ. Γαλανοπούλου, Το Βήμα, 22/3/98) Μπουσολάτι Ε. & Ορέκια Τ.: Εκατό για πάρτι, εκατό ιδέες για παιχνίδια (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 8/3/98) Μπρέγκερ Α.: Τρέχα Λουλούδω (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 1/3/98) Ντε Μπιρ X.: Το άσπρο αρκουδάκι και οι γάτες των καραβιών (Α. Τσόλκα, Επενδυτής, 28/3/98) Ντοστογιέφσκι Φ.: Έ νας τίμιος κλέφτης (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 8/3/98) Όρτολι Σ. & Βιτσκόβσκι Ν.: Η μπα­ νιέρα του Αρχιμήδη (Ε. Μπελλά, Βραδυνή, 15/3/98), (Μ. Πάνας, Τρίτο Μάτι, Μάρτ. ‘98) Όστιν Τζ.: Επιρροές (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 8/3/98) Ποσάδας Κ.: Το κίβι (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 383) Ράθμαν Π.: Καληνύχτα, γοριλάκι (Κ. Κοντομίχαλου, Παιδί και Νέοι Γονείς, Μάρτ. ‘98) Σαίξπηρ Ο.: Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας (Κ. Κοντομίχαλου, Παιδί και Νέοι Γονείς, Μάρτ. ‘98) Σ6έργκερ Λ.: Η κιβωτός του Νώε (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 1/3/98) Σεπούλβεδα Λ.: Η ιστορία του γά­ του που έμαθε σε έναν γλάρο να πετάει (Μ. Κοντολέων, Καθημερι­ νή, 31/3/98) Χόθορν Ν.: Ο φτερούλης (Κ. Κο­ ντομίχαλου, Παιδί και Νέοι Γονείς, Μάρτ. ‘98), (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 8/3/98) Χότσιγκ Ντ.: Έι, κουκλίτσα (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 383)

-------------

Θέατρο Αναστασιάδης Β.: Παιδική σκηνή (Κ. Κοντομίχαλου, Παιδί και Νέοι Γο­ νείς, Μάρτ. ‘98) Αριστοφάνης: Όρνιθες (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 11/3/98) Σεβαστίκογλου Γ.: Αγγέλα (Δ. Σπά­ θης, Παρέμβαση, 101) Σοφοκλής: Αίαντας (Ε. Μπελλά, Βραδυνή, 15/3/98)

Αρχαιολογία Θέμελης Π. & Τουράτσογλου Γ.: Οι τάφοι του Δερβενιού (Μ. Τιβέριος, Το Βήμα, 29/3/98) Τσούκας Χρ.: Κρυμμένοι θησαυροί στην Ελλάδα (Κ. Πετρόπουλος, Dina Μάρτ. ‘98)

Ιστορία Αγγέλου Α. Το Κρυφό Σχολειό (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 24/3/98) Αβραμέα A.: Le Peloponnese du Ive au VUIe siecle: changements et persistences (Ν. Οικονομίδης, To Βήμα, 8/3/98) Αναγνωστοπούλου Σ.: Μικρά Ασία, 19ος αιώνας - 1919, οι ελληνορθό­ δοξες κοινότητες (Φ. Λάδης, Αδέ­ σμευτος Τύπος, 29/3/98) ΒαξεΒάνογλου Α.: Η κοινωνική υ­ ποδοχή της καινοτομίας. Το παρά­ δειγμα του εξηλεκτρισμού στην Ελλάδα του μεσοπολέμου (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 26/3/98) Βερέμης Θ. (επιμ.): Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στην νεότερη Ελλάδα (X. Λυριντζής, Το Βήμα, 8/3/98) Καραγιάννης Γ.: Εκκλησία και Κρά­ τος (1833-1997) (X. Δημακοπούλου, Εστία, 7/3/98), (Φ. Λάδης, Αδέ­ σμευτος Τύπος, 29/3/98) Καρακασίδου A.: Fields of Wheat, Hills of Blood. Passages to nationhood in Greek Macedonia 1970-1990 (Κ. Κωστής, To Βήμα, 8/3/98) Κασομούλης Ν.: Ενθυμήματα στρα­ τιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833 (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 1/3/98), (Γ. Σταματό-

πουλος, Ελευθεροτυπία, 26/3/98) Κουλμάσης Π.: Οι πολίτες του κό­ σμου. Ιστορία του κοσμοπολιτισμού (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρό­ μος, 12/3/98) Κουτσούκης Κ. (επιμ.): Η προσωπι­ κότητα του Αρη Βελουχιώτη και η Εθνική Αντίσταση (Ν. Μπαλτά, Το Βήμα, 8/3/98) Λιάτα Ε.: Φλωριά δεκατέσσερα στε­ νούν γρόσια σαράντα. Η κυκλοφο­ ρία των νομισμάτων στον ελληνικό χώρο, 15ος-19ος αιώνας (Σ. Ντά­ λης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 26/3/98) Μακρυγιάννης I.: Απομνημονεύματα (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 24/3/98) Μανίνης Δ.: Στις πηγές της Ιστορίας. Μέγας Αλέξανδρος (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 15/3/98), (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 22/3/98) Πιτούλη-Κίτσου X.: Οι ελληνοαλβανικές σχέσεις και το βορειοηπειρωτικό ζήτημα κατά την περίοδο 19071914 (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύ­ πος, 29/3/98) Σαρδέλης Κ.: Ο Άγιος των σκλάβων. Κοσμάς ο Αιτωλός (Ε. Μπελλά, Βρα­ δυνή, 15/3/98) Σκοπετέα Έ.: Φαλμεράυερ. Τεχνά­ σματα του αντιπάλου δέους (Α. Μαρκόπουλος, Εντευκτήριο, 41/2) Σοφοκλέους Α.: Συμβολή στην Ιστο­ ρία του κυπριακού τύπου (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 29/3/98) Σύλλογος Κωνσταντινουπολιτών: Πόλη και παιδεία (Φ. Λάδης, Αδέ­ σμευτος Τύπος, 29/3/98) Τζομπανάκη X.: Θαλασσινή τριλογία του Χάνδακα, Το λιμάνι-Τα νεώριαΤο Φρούριο στη Θάλασσα (Κουλές), (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 29/3/98) Φαράκος Γ.: Το χαμένο αρχείο. Αγνωστα κείμενα (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 5/3/98) Βάντενμπεργκ Φ.: Ο θησαυρός του Πριάμου (Μ. Πάνας, Τρίτο Μάτι, Μάρτ. ‘98) Γούντχαουζ Σ.Μ.: Ρήγας Βελεστινλής, Ο πρωτομάστορας της ελληνι­ κής επανάστασης (Φ. Λάδης, Αδέ­ σμευτος Τύπος, 29/3/98), (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 1/3/98), (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 18/3/98)

κριτικογραφία

Εργκόν Ζ.: Η καθημερινή ζωή των Ετρούσκων (Χ.Ζ. Καρανίκας, Οικο­ νομικός Ταχυδρόμος, 12/3/98) Ιμπραήμ Μ.: Το πλοίο του Σουλεϊμάν (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 14/3/98) Κάρτλετζ Π.: The Cambridge Illustrated History of Ancient Greece (Μ. Παπαγιαννίδου, To Βήμα, 1/3/98) Κλάβιχο P.: To ταξίδι στην Αυλή του Ταμερλάνου (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτη­ λεόραση, 7/3/98) Κουλέ Κ.: Μέσα επικοινωνίας στην αρχαία Ελλάδα (Χ.Ζ. Καρανίκας, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 5/3/98), (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 11/3/98) Λόπεθ Φ.: Φιλαλήθης εξιστόρηση της κατάχτησης του Περού (Κ. Βα­ λέτας, Ραδιοτηλεόραση, 14/3/98) Μανφρέντι Β.: Οι Έλληνες της Δύ­ σης (Β. Χατζηδασιλείου, Ελευθερο­ τυπία, 11/3/98) Νζρίλσκα Μ.: Υπατία η Αλεξανδρινή (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 22/3/98) Ντε Γκολ Κ.: Β’ Παγκόσμιος Πόλε­ μος 1940-1946. Απομνημονεύματα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 18/3/98) Ντε Στε Κρουά Ζ.Ε.Μ.: Ο ταξικός α­ γώνας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο (από την αρχαϊκή εποχή ως την α­ ραβική κατάκτηση) (Α. Παναγόπουλος, Καθημερινή, 10/3/98) Ράις Τ.: Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύπος, 22/3/98) Ρου Ζ.Π.: Η ιστορία των Τούρκων (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 21/3/98) Σλόμπαχ Γ.: Η ανακάλυψη των πο­ λιτισμών στον 18ο αιώνα (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 26/3/98) Χαμπίχτ Κ.: Η ελληνιστική Αθήνα (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 29/3/98)

Μαρτυρίες Γούσης-Ξάνθου Γ.: Οι μετεκτοπισμένοι (Η. Λεφούσης, Ριζοσπάστης, 12/3/98) Κυτόπουλος Ν.: Ο Μπελέτης (Ε. Ζω­ γράφου, Ριζοσπάστης, 5/3/98)

κριτικογρι

Κωττάκης Μ.: 0 γύρος του κόσμου με ένα πιρούνι. Γαστρονομικές περι­ πλανήσεις ενός διπλωμάτη (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 29/3/98) Παραρά-Ευτυχίδου Ν.: Τα Βούρλα μας καίγονται (Ε. Μπελλά, Βραδυνή, 15/3/98) Φίλιας Β.: Τα αξέχαστα και τα λη­ σμονημένα (Λ. Πετμεζάς, Ελεύθερη Ώρα, 22/3/98) Ζιντ Α.: Ο Όσκαρ Ουάιλντ κι εγώ (Ν. Βατόπουλος, Καθημερινή, 14/3/98) Λέ6ι Π.: Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος (Α. Ξύδη, Μετρό, Μάρτ. ‘98)

Βιογραφίες-Αυτοβιογραφίες Αγγέλογλου Θ.: Η γη είναι χαμηλά (X. Δημακοπούλου, Εστία, 5/3/98) Βλάχος Α.: Πεισίστρατος ο φιλό­ πρωτος (X. Δημακοπούλου, Εστία, 21/3/98), (Χ.Ζ. Καρανίκας, Οικονο­ μικός Ταχυδρόμος, 12/3/98) Ζέρβας Α.: Εικόνος απορροαί (Η. Λογοθέτης, Βραδυνή, 1/3/98) Κάρτερ Γ.: Ο ζωγράφος Γ. Σαμαρ­ τζής (Σ.Ι. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορι­ κή, 8/3/98) Μοσκώφ Κ.: Στα όρια του έρωτα και της ιστορίας (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 15/3/98) Πετσάλης-Διομήδης Ν.: Η άγνωστη Κόλλας (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 15/3/98), (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 18/3/98) Συγγρός Α.: Απομνημονεύματα (Π. Κουνενάκη, Καθημερινή, 15/3/98), (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 1/3/98), (Λ. Τσιριμώκου, Το Βήμα, 22/3/98) Γκένσερ Χ.Ντ.: Αναμνήσεις (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 15/3/98) Μαρτί X.: Ημερολόγια (X. Παπαγεωργίου, Το Βήμα, 1/3/98) Μπέρντμαν-Φέφερμαν Α.: Πολιτική λογική και έρωτας. Η ζωή του Ζαν Βαν Χάιγενουρτ (Τ. Παππάς, διαβά­ ζω, 383) Μωρουά Α.: Λόρδος Μπάιρον (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 24/3/98) Ναμπόκοφ Β.: Μίλησε μνήμη (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, Μάρτ.

‘98) Ρολέν Ζ.: Η οργάνωση (Κ. Καρακωτιάς, Εξουσία, 9/3/98), (Δ. Χαλαζωνίτης, Men, Μάρτ. ‘98)

Ρουσό Ζ.Ζ.: Οι εξομολογήσεις (©. Γεωργίου, Το Βήμα, 8/3/98), (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8/3/98), (Γ.Ν. Μπασκό­ ζος, Εξπρές, 22/3/98), (Κ. Ψυχοπαίδης, Το Βήμα, 8/3/98) Τσίλερ Ε.: Αναμνήσεις (Α. Σταμάτης, διαβάζω, 383) Φέγερμπεντ Π.: Σκοτώνοντας το χρόνο (Φ. Λάδης, Αδέσμευτος Τύ­ πος, 15/3/98)

Λευκώματα Βέργας Κ.: Λατρεία στον κύκλο του χρόνου (Ε. Πολυζώη, Βραδυνή, 1/3/98) Γεωργίου Α.: Φωτογραφία 19711996 (Η. Παπαϊωάννου, Εντευκτή­ ριο, 41/2), (Μ. Σκαλτσά, Το Βήμα, 1/3/98) Δεπόλλας Γ.: Φωτογραφίες 19751995 (Η. Παπαϊωάννου, Εντευκτή­ ριο, 41/2) Εκδ. Αδάμ: Όπυ Ζούνη-Μονογραφία (Λ. Θεοφανοπούλου, Καθρέ­ φτης, Μάρτ. ‘98), (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 22/3/98) Εκδ. Εμπορικής Τράπεζας: Έλληνες θεοί και ήρωες στην αρχαία Κύπρο (X. Δημακοπούλου, Εστία, 12/3/98), (Ν. Χειλαδάκης, Αθηναϊκή, 16/3/98) Εκδ. Ιερός Μητροπόλεως Ζακύνθου και Στροφάδων (Λ. Θεοφανοπού­ λου, Καθρέφτης, Μάρτ. ‘98) Εκδ. Μίλητος: Μήτηρ των εκκλησιών Ιερουσαλήμ, Θεού κατοικητήριον (Ν. Αναστασέα, Votre Beaute, Μάρτ.

‘98) Εκδ. Πατάκη: Τσε ΓκεΒάρα - Η φω­ τογραφία (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεό­ ραση, 14/3/98) Εκδ. Συνέχεια: D. Yeros (Ε. Μπελ­ λά, Βραδυνή, 15/3/98) Καρνασιώτης Κ.: Αισχύλου-Προμηθέας Δεσμώτης. Μια εικαστική πρό­ ταση (Ό . Σελλά, Καθημερινή, 22/3/98) Nelly’s: Από την Αθήνα στη Νέα Υόρκη (Ε. Μπελλά, Βραδυνή, 29/3/98) Nelly’s: Σώμα και χορός (Ν. Αναστα­ σέα, Votre Beaute, Μάρτ. ‘98) Παπαδόπουλος I.: Ατυχήματα: η πρό­ ληψή τους είναι κατορθωτή (Σ.Ι. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 15/3/98) Τριανιαφυλλίδης I.: Στο τέλος μιλάει

------------------ΟΏ©

το πανί (Δ. Χαλαζωνίτης, Men, Μάρι.

‘98) Χατζηδημητρίου Τζ.: 39 καφενεία και ένα κουρείο (Κ. Αρφαρά, Το Βήμα, 1/3/98) Κεσέλ Ντ.: ΕΜάδα 1944 (Ά. Μαραγκόπουλος, Το Βήμα, 8/3/98) Πέινεγκλ Τζ.: Illustration of the Battle of Navarin (E. Γκίκα, Έθνος, 1/3/98)

Άρθρα-Επιφυλλίδες Αγγελοπούλου Β.: Τα 6ι6λία ίων παι­ διών μας (Μ. Παύλου, Δημοκρατικός Λόγος, 8/3/98) Μαυρουδής Κ.: Η ζωή με εχθρούς (Κ. Ζαρόκωσια, Elle, Μάρτ. ‘98), (Μ. Μαρκίδης, Εντευκτήριο, 41/2), (Γ. Μαρκόπουλος, Το Βήμα, 15/3/98), (Δ. Χατζόπουλος, Καθημερινή, 31/3/98) Μηλιώνης Χρ.: Το μικρό είναι όμορ­ φο (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 22/3/98) Πολίτη Τζ.: Περαστικά-Σκηνοθετώ-

ντας το εφήμερο (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 3/3/98)

Συνεντεύξεις Εκδ. Οξύ: ID + (Δ. Αναστασόπουλος, Ελευθεροτυπία, 1/3/98) Μαχφούζ Ν.: Η δική μου Αίγυπτος (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 19/3/98), (Ε. Γκίκα, Έθνος, 15/3/98), (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, Μάρτ. ‘98) Τσόμσκι Ν.: Η χειραγώγηση των μα­ ζών (Π. Κουνενάκη, Καθημερινή, 22/3/98)

Επιστολές-Αλληλογραφία Ρίτσος Γ.: Γλυκειά μου Λούλα (Τ. Δημητρούλια, διαβάζω, 383), (Κ. Ζαρόκωστα, Elle, Μάρτ. ‘98)

Ταξιδιωτικά-Οδοιπορικά Εκδ. Ερευνητές: Η ζωή στην έρημο (Ε. Γκίκα, Έθνος, 29/3/98)

Θεοτοκάς Γ.: Ταξίδι στη Μέση Ανατο­ λή και στο Άγιο Όρος (Σ.Ι. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 22/3/98) Ψημμένος Σ.: Ανεξερεύνητη Πελο­ πόννησος (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 29/3/98) Μοπασάν Γκ.: Από την Τύνιδα στο Καιρουάν (Λ. Λυχναρά, Το Βήμα, 15/3/98)

Αποκρυφισμός Λύρα Μ.: Θείος οραματισμός-Πύλη στην ουράνια γνώση (Μ. Πάνας, Τρί­ το Μάτι, Μάρτ. ‘98) Όσο: Διαστάσεις πέρα από τις γνω­ στές (Μ. Πάνας, Τρίτο Μάτι, Μάρτ.

‘98)

Ενασχολήσεις Εκδ. Μίνωας: Χρυσές μινιατούρες (Κ. Κοντομίχαλου, Παιδί και Νέοι Γονείς, Μάρτ. ‘98) Κοκκίνου Μ.Δ. & Κοφινά Γ.: Σαρακοστιανά (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 21/3/98)

κρ·τ·κογραφία

Ένα αφιέρωμα για τον Κορνήλιο Καστοριάδη είναι αναμφί­ βολα μια οδύσσεια περιπλάνησης μέσα από τη οκέψη ενός από τους πιο σημαντικούς στοχαστές του αιώνα μας. Επει­ δή ωστόσο η απώλεια του είναι ακόμα νωπή, δεν θέλαμε, κάτω από τη συγκίνηση του θανάτου του, να παραθέσουμε επικήδειους λόγους. Είδαμε το έργο του Καστοριάδη ως μια διαρκή και δρώσα κριτική παρέμβαση, ως ένα σημείο εκκί­ νησης του οποίου η πραγματική ζωή αρχίζει μόλις τώρα. Αναμφίβολα θα έπρεπε να τεμαχίσουμε ένα πολύπλευρο και πολυσχιδές έργο και να μιλήσουμε επί τροχάδην για την τεράστια καστοριαδική επικράτεια λόγου, που αναβιώθρώπου ως homo universalis. Δεν εξετάζουμε καθόλου τον Καστοριάα ο μ μ ιι δη ως Έλληνα, αφού για τον ίδιο κάτι Μ Η ΡΙ τέτοιο αποτελούσε μια σημαντική μεν αλλά δευτερεύουσα λεπτομέρεια. Δεν παρουσιάζουμε επίσης τον Καστοριάδη ως ψυχαναλυτή και θεωρητικό της ψυ­ χανάλυσης, που ουσιαστικά σηματοδο­ τεί μιαν επιστροφή στον Φρόυντ, απορρίπτοντας τη στροφή που επέφερε ο jg g Lacan, παρά τις ριζικές επαναθεμελιώσεις του ψυχαναλυτικού λόγου που επιχείρησε. Τέλος, δεν εξετάζουμε ούτε ακόμα και αυτόν τον πολιτικό του Σοσιαλισμός ή _ Βαρβαρότητα, μιας και τα γραπτά του *. ;:* 4 αυτού του είδους φαίνεται μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού να α­ νήκουν στην προϊστορία. Εξετάσαμε ό| μως το κριτικό πνεύμα, τον διανοούμε­ νο που βρίσκεται σε διαρκή διάλογο με τα ρεύματα της εποχής του* τον στοχα' στή που αναρωτιέται και αμφισβητεί* λος, τον φιλόσοφο που, θέτοντας το πρόταγμα της αυτονομίας, οραματίστη(L κε μια νέα ανθρωπότητα. Έπρεπε επίσης να διατηρήσουμε μια κριI , ΐ τική στάση απέναντι στο ίδιο του το έρI t * γο* να εξηγήσουμε γιατί και πού δεν οI λοκληρώθηκε. Επιχειρήσαμε να δούμε I τον Καστοριάδη ως ζωντανό άνθρωπο I με όλα τα χαρακτηριστικά του ζωνταI νού ανθρώπου, την αγωνιστικότητα, τη 1 διστακτικότητα, την αυτοειρωνεία. Για I τούτο και στον απολογισμό μας θελήσαIP*'"' με να τονίσουμε την επίδραση του Αλέ­ ξανδρου Ζτίνα στο έργο του, ενός αν­ θρώπου που παρουσιάζεται σαν μια πραγματική προφητι­ κή φυσιογνωμία στα χρόνια που διαμόρφωσαν τη σκέψη του Καστοριάδη. Τέλος, θελήσαμε να αφήσουμε τον ίδιο το φιλόσοφο να ε­ ξηγήσει τη θέση του και να αποτυπώσει το στίγμα του, ό­ πως έπραξε σε άγνωστη στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό συνέντευξη που ανατυπώνουμε εδώ, με την άδεια των κληρονόμων του Καστοριάδη.

θέμα του μήνα

επιμέλεια: ΒΡΑΖΙΔΑΖ ΚΑΡΑΛΗΖ

-ίΜ Γ

.μ .α -τ .ο .υ -ΐιη .m

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΚΟΡΝΗΛΙΟΥ ΚΑΣΤΟΡΙΑΛΗ* (11 Μαρτίου). Γεννιέται ο Κορνήλιος Καστοριάδης στην Κωνσταντι­ νούπολη. 0 πατέρας του, Καίσαρας, είχε γαλλική μόρφωση την οποία με­ τέδωσε στο παιδί, ενώ η μητέρα του, Σοφία, μια καλλιτεχνική προσωπικό­ τητα ενστάλαξε στο παιδί την έντονη αγάπη της τέχνης. Τον ίδιο χρόνο με τη Μικρασιατική Καταστροφή μεταβαίνουν στην Ελλάδα.

1935. 0 Κορνήλιος διαβάζει το πρώτο του μαρξιστικό φιλοσοφικό βιβλίο, που αγόρασε μόνος του από ένα υπαίθριο βιβλιοπωλείο. Μαθαίνει πιάνο α­ πό πολύ νωρίς και ασχολείται με τη λογοτεχνία. Την ίδια εποχή σπουδάζει, παρά τη νεαρή του ηλικία, νομικά, οικονομικά και φιλοσοφία, ενώ η μητέρα του έχει ήδη από το 1933 αρχίσει να παρουσιάζει σοβαρά συμπτώματα σχιζοφρένειας.

1937. Κάτω από τη δικτατορία του Μεταξά, προσχωρεί στην Κομμουνιστι­ κή Νεολαία. Συλλαμβάνεται και κρατείται από την Ασφάλεια.

1938. Σχετίζεται με τον Κωνσταντίνο Δεσποτόπουλο.

1941. Εγγράφεται στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας.

1943. Μετά τη γνωριμία του με τον Αλέξανδρο ή Σπύρο Στίνα, εγκαταλεί­ πει το Κομμουνιστικό Κόμμα, απορρίπτοντας τις πατριωτικές του θέσεις και γίνεται μέλος ακραίας τροτσκιστικής ομάδας. Μετέχει στην Αντίσταση, ενώ καταδιώκεται από μυστικούς πράκτορες τω ν κομμουνιστών και των συνεργατών των Γερμανών.

* Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον διάσημο μελετητή και αγγλόφωνο μεταφραστή του Καστοριάδη David Ames Curtis για τη βοήθεια που μου πρόσφερε μέσω του Internet κατά τη σύνταξη αυτού του σύντομου χρονολογικού πίνανα. Δεν συμπεριλάβαμε στοιχεία για την αθόρυβη προσωπική ζωή του Καστοριάδη στη Γαλ­ λία- παντρεύτηκε δύο φορές, πρώτα την ψυχαναλύτρια Pierra Aulignier και για δεύτερη φορά τη Ζωή Καστοριάδη, από τις οποίες απέκτησε δύο κόρες αντίστοιχα, τη Σπάρτη και την Κυβέλη. Δεν συμπεριλάβαμε επίσης στοιχεία για τα αμέτρητα ταξίδια του Καστο­ ριάδη σε πολλές χώρες για συνέδρια και δημόσιες συζητήσεις, λεπτομέρειες που θα εί­ χαν τη θέση τους σε μια λεπτομερέστερη βιογραφία.

θέμα του μήνα

1944 (Άνοιξη). Στο περιοδικό Αρχείο Κοινωνιολογίας και Ηθικής αρ. 2, τυ ­ πώνονται οι πρώτες δοκιμές του Καστοριάδη ως εισαγωγή σε μετάφραση του Max Weber. Από τον Weber ο νεαρός Καστοριάδης θα κατανοήσει τη σημασία τη ς γραφειοκρατίας ως καταπιεστικού μηχανισμού.

1944 (Δακμβριος). Η κομμουνιστική εξέγερση στην Αθήνα πείθει τον Κα­ στοριάδη ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας επιχείρησε να εγκαθιδρύσει μια σταλινική δικτατορία.

1945 (τέλη Δακμβρϊου). Εγκαταλείπει δια παντός την Ελλάδα με το θρυ­ λικό πλοίο “Μανταρόκ” και εγκαθίστανται στη Γαλλία, μαζί με μια πλειάδα άλλων διανοουμένων, όπως τον Κώστα Παπαϊωάννου, τον Κώστα Αξελό, τη Μιμίκα Κρανάκη και αργότερα τον Ιάνη Ξενάκη και τον Νίκο Πουλαντζά.

1946. Εξασκεί το επάγγελμα του στατιστικού οικονομολόγου. Γίνεται μέ­ λος της τροτσκιστικής Τέταρτης Διεθνούς και του Διεθνιστικού Κομμουνι­ στικού Κόμματος. Γνωρίζεται με τον Claude Lefort.

1948. Εργάζεται ως υψηλό στέλεχος στον ΟΟΣΑ (Οργανισμός Οικονομι­ κής Συνεργασίας και Ανάπτυξης) στο Παρίσι. Ο επίσημος τίτλος του στον ΟΟΣΑ είναι Διευθυντής Κλάδου Στατιστικής Εθνικών Λογαριασμών και Με­ λετών Αναπτύξεως. Ταυτόχρονα αποχωρεί από τα τροτσκιστικά κόμματα, τα οποία θεωρούν τη Σοβιετική Ένωση ένα παραμορφωμένο σοσιαλιστικό κράτος, και δημιουργεί τη δική του ομάδα.

1949-1965. Αρχίζει η έκδοση του περιοδικού Socialisme ou Barbarie, μαζί με τον Claude Lefort, Phillipe Guillaumme, Ria Stone (Grace Boggs) και αρ­ γότερα τον Jean-Frangois Lyotard, το οποίο συσπειρώνει τους διαφωνούντες τροτσκιστές διανοούμενους, που η κριτική τους έχει ως κύριο στόχο τον υπαρκτό σοσιαλισμό σε όλες του τις μορφές. Θα υπογράφει τα άρθρα το υ μ ε τ ά ψ ευδώ νυμα Pierre C h aulieu, Paul C ardan και J ean-M arc Coudray. Τα άρθρα του μεταφράζονται σε φυλλάδια σε πολλές γλώσσες και κυκλοφορούν ευρύτατα μεταξύ των επαναστατικών κύκλων, ιδιαίτερα κατά τη δεύτερη περίοδο τη ς ιστορίας του περιοδικού, μετά το 1958.

1953. Η πρώτη εξέγερση εργατών στην Ανατολική Γερμανία δείχνει το αντεπαναστατικό και συντηρητικό πρόσωπο τη ς σταλινικής γραφειοκρατίας στη χώρα.

1956. Η εισβολή των σοβιετικών τανκς στην Ουγγαρία θα αποδείξει την α­ λήθεια τω ν θεωριών του Καστοριάδη και θα εντείνει το ν αντισοβιετισμό του. Η εισβολή στην Ουγγαρία θα πείσει την ομάδα του περιοδικού ότι ο υ­ παρκτός σοσιαλισμός στηρίζεται σε κράτη γραφειοκρατικής ολιγαρχίας.

1958. Έκδοση του περιοδικού Pouvoir Ouvrier, παραρτήματος του Σοσιαλι­ σμός ή Βαρβαρότητα. Διοργανώνονται ομάδες συζητήσεων σε όλη τη Γαλ­ λία. Αρχίζει η διεθνής επιρροή τη ς ομάδας με την ίδρυση ομάδων όπως η “Αλληλεγγύη" στην Αγγλία και στη Φιλαδέλφεια των Ηνωμένων Πολιτειών.

1965. Διακοπή τη ς έκδοσης του περιοδικού στο τεύχος Μαΐου-Ιουνίου.

196?. Ο Καστοριάδης και οι συνεργάτες του αποφασίζουν και τη διάλυση τη ς ομάδας τους.

1968 (Μάιος). Οι εξεγερμένοι φοιτητές στο Παρίσι βρίσκουν στις ιδέες του Καστοριάδη τη θεωρητική τους καταγωγή. Τον Ιούνιο τη ς ίδιας χρο­ νιάς εκδίδεται το βιβλίο Μ άης ‘68: Το ρήγμα, που συνέγραψε με το υ ς Εντγκάρ Μορέν και Κλοντ Λεφόρ (Fayard, Juin 1968).

1970. Αποχωρεί από τον ΟΟΣΑ και αποκτά τη γαλλική υπηκοότητα. Αρχί­ ζει να μελετά και να ασκείται στην ψυχανάλυση.

1971-1975. Εκδότης του περιοδικού Textures.

1973-1979. Οι εκδόσεις «10/18», αρχίζουν την επανέκδοση των άρθρων το υ από το π ερ ιο δ ικ ό Σ οσ ιαλισ μ ός ή Β α ρ β α ρ ό τη τα (La S ociete Bureaucratique, tomes 1 et 2, Paris 10/18,1973).

1974. Γίνεται επισήμως ψυχαναλυτής και συμμετέχει στην Τέταρτη Ομά­ δα, ένα κίνημα διαφωνούντων μέσα στη Σχολή του Λακάν, μαζί με την τότε σύζυγό του Pierra Aulignier-Castoriadis. Έκδοση των δύο τόμων: Η Εμπει­ ρία του Εργατικού Κινήματος (Paris, 10/18, Janvier 1974, tome 1 και Mai 1974, tome 2).

1975. Τυπώνεται το magnum opus της φιλοσοφικής του σκέψης, Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας (L’lnstitution imaginaire de la societe, Paris, Seuil, 1975).

1976-1980. Εκδότης του περιοδικού Libre, μαζί με τους Miguel Abensour, Marcel Gauchet, Claude Lefort και Pierre Clastres.

1978. Εκδίδεται Τα Σταυροδρόμια του Λαβύρινθου I (Paris, Seuil, 1978).

1979. Εκδίδονται τα πολιτικά του έργα Σύγχρονος Καπιταλισμός και Επα­ νάσταση, τό μ ο ς 2, Το επαναστατικό κίνημα στο σύγχρονο καπιταλισμό, (Paris, 10/18,1979), Το περιεχόμενο του Σοσιαλισμού (Paris, 10/18,1979), Η γαλλική κοινωνία (Paris, 10/18) και Σύγχρονος Καπιταλισμός και Επανά­ σταση, τόμος 1ος, Ο ιμπεριαλισμός και ο πόλεμος (Paris, 10/18,1979).

1980. Εκλέγεται διευθυντής σπουδών στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού. Έκδοση του πολιτικού κειμένου Μπροστά στον πόλεμο, τόμος 1ος, Οι πραγματικότητες (Paris, Fayard, 1980).

1980. Σε δημόσια συζήτηση για τη σχέση οικολογίας και αυτονομίας, ο η­ γέτη ς των φοιτητών του Παρισιού το Μάη του ‘68 Daniel Cohn-Bendit θα δηλώσει με περηφάνεια ότι οι περισσότερες απόψεις είναι λογοκλοπές α­ πό τα άρθρα του Καστοριάδη στο περιοδικό Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα.

1981. Έκδοση του βιβλίου που έγραψε με τη συνεργασία του Daniel CohnBendit, Από την οκολογία στην αυτονομία (Paris, Seuil, 1981).

1986. Έκδοση του κεφαλαιώδους έργου του Χώρου του ανθρώπου. Τα Σταυροδρόμια του λαβύρινθου II (Paris, Seuil, April 1986).

1988. Επανέκδοση το υ έργου, Η ρ ήξη: είκοσι χρόνια μ ετά (Editions Complexe, 1988) 1989 (13-24 OcBpouapiou). Δίνει σειρά διαλέξεων στην Ελλάδα, στο Γαλλικό Ινστιτούτο τη ς Αθήνας, στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, στο Βόλο, στο Ρέ­ θυμνο, στο Ηράκλειο.

1990. Έκδοση του σημαντικότατου έργου Θρυμματισμένος Κόσμος, Τα Σταυροδρόμια του λαβύρινθου III (Paris, Seuil, 1990). Επανέκδοση σε ένα τό μ ο τω ν δύο τόμω ν του πολιτικού έργου Η Γοαφειοκρατική Κοινωνία (Paris, Christian Bourgeois, 1990).

1996. Έκδοση του έργου του Καστοριάδη Η άνοδος της ασημαντότητας, Τα σταυροδρόμια του λαβύρινθου IV (Paris, Seuil, 1996).

1997. Έκδοση του τελευταίου έργου του Καστοριάδη, Fait et Faire, Les Carrefours du Labyrinthe V (Seuil, 1997). Αφιέρωμα του περιοδικού Thesis Eleven (Number 49, May 1997) στον Κα­ στοριάδη, σε επιμέλεια του Άγγλου μεταφραστή του David Ames Curtis, με άρθρα του Βασίλη Λαμπρόπουλου, Στάθη Γουργουρή, Fabio Ciaramelli, Stephen Hastings-King για το έργο του.

1997 (26 AcKcpBpiou). Πεθαίνει μετά από εγχείρηση αντοιχτής καρδιάς στο Παρίσι. Β. Κ.

θέμα του μήνα

Κορνήλιος Καστοριάδης: Ένας απολογισμός, ρια ερμηνεία Bpqw'So Καρολή

ια κάθε στοχαστή και συγγραφέα, όλα αρχίζουν με κάποιον άλλο, κάπου αλλού· για τον I Καστοριάδη αρχίζουν με το ν Α λέξα ν δ ρ ο Στίνα. Ακραίος μαρξιστής και τροτσκιστής ο τελ ευ τα ίο ς λ ει­ τούργησ ε εξα ρχή ς για το ν Καστοριάδη ως υπόδειγμα εκείνου που ο ίδιος εστερείτο: τη ς π ράξεως και τη ς έ ­ μπρακτης δοκιμασίας. Μια πρόταση άλλωστε του Στίνα, τόσο αδούλευτη, ακόμψευτη και κακογραμμένη, περιέχει σε επιτομή όλη τη φιλοσοφι­ κή και πολιτική κριτική του Καστοριάδη: «η εργατική τά­ ξη», γράφει το 1966, «θα α­ ποκτήσει πλήρη συνείδηση τη ς ιστορικής τη ς αποστο­ λής και θα εξασφαλιστεί οριστικά από τον κίνδυνο τη ς ξανά υποδούλωσής της σε παλιούς ή νέους κηδεμόνες, μόνον όταν αποδεσμευτεί και από τη μυθολογία των κη­ δεμόνων της. Το καθήκον εκείνων που πραγματικά εν­ η

I

I I

διαφέρονται για την απελευ­ θέρωση του ανθρώπου είναι να βοηθήσουν σ’ αυτό την εργατική τάξη». Πέρα βέβαια από την καλυμ­ μένη ηθικολογία και τον θρη­ σκευόμενο μεσσιανισμό, κε­ ντρικά χαρακτηριστικά άλλω­ στε της μαρξιστικής σκέψης, αν αντικαταστήσουμε την ερ­ γατική τάξη με το σκεπτόμενο ή δρων υποκείμενο, έχου­ με αμέσως, εν συνάψει, όλον τον καστοριαδικό στοχασμό. Ταυτόχρονα έχουμε και τη μαρξιστική αντίληψη της ιδε­ ολογίας ως ψευδούς συνειδήσεως, μαζί με την γκραμσιανή αντίληψη τη ς ηγεμο­ νίας και, βέβαια, την τρστσκιστική πεποίθηση της απελευθέρωσης των υποκειμένων μέσα στην καθημερινή ζωή με βάση την πολιτική κριτική των συλλογικών μύθων. Όποιος διαβάσει τις αναμνήσεις του Στίνα, βλέπει κάτι πέραν τη ς φιλοσοφικής εκλογικεύσεως και εννοιολογι-

κοποιήσεως- βλέπει τη ζεστή εμπειρία, το σωματικό πά­ ση εντός του μαρξισμού που διαρθρώθηκε εναντίον του θος και, τέλος, το φλέγόμενο όραμα. Μέσα τους ανα­ λεγάμενου τό τε σοβιετικού μαρξισμού και, τέλος, ενα­ δύεται κάτι σημαντικό που λείπει από το λόγο του Καντίον των παλινωδιών του Λούκατς και αργότερα των νε­ στοριάδη· ο μύθος και η πίστη, ως κινητήριες δυνάμεις οπλατωνικών δομών και υποδομών του Αλτουσέρ. Μέ­ των ανθρώπων. Γιατί ο αναγνώστης της αυτοβιογραφίας χρι σήμερα οι αναλύσεις του Τρότσκι, όπως βέβαια και η του Στίνα δεν μπορεί να μην καταλάβει ότι αυτός είναι ο ιστοριογραφία του, διατηρούν ακέραια τη σημασία τους Μακρυγιάννης του αιώνα μας. Μη έχοντας ωστόσο κα­ διότι καταγράφουν τη μεγάλη αδυναμία του μαρξισμού μία αριστοκρατία και καμιά εκκλη­ ως πολιτικού οράματος- την ανικα­ σία να το υποστηρίξει, το έργο του νότητά του δηλαδή να καταστεί αυ­ δεν διαβάζεται και φυσικά δεν σχο­ τό που κυρίως επιζητούσε και διελιάζεται. Όμως η μοίρα του ανθρώ­ κήρυττε: πράξη. που της εποχής μας, η μοίρα δηλα­ Αυτό κατανοήθηκε πολύ νωρίς από δή του ατόμου μέσα σε συνθήκες άνθρωπολογία τη Ρόζα Λ ο ύξεμπ ουργκ και το ν πολιτική της μέγιστης καπιταλιστικής ανά­ Άντον Πάνεκουκ, ως ένα σημείο μά­ φιλοσοφία πτυξης, γραφειοκρατικοποίησης, λισ τα και από το ν Λ ούκα τς στα αστικοποίησης και ομαδοποίησης, πρώτα του έργα, αλλά η κριτική είναι και θα παραμείνει για τους μεδιάθεση προς τον μαρξισμό έχασε τέπειτα αιώνες η ανεστιότητα. Ως συν τω χρόνω τη ζωτική τη ς ορμή προς αυτό, ο Στίνας υπήρξε πράγ­ και μετεξελίχθηκε σε θεωρητική α­ ματι μοναχικός πρωτοπόρος. κροβασία. Ο ίδιος ο Τρότσκι βέβαια Η ανεστιότης όμως είναι εφεύρημα ήξερε για τι μιλούσε- έπραττε, δεν κοινωνικό και όχι οντολογική αρχή, φιλοσοφούσε περί του πρακτέου. όπως θεώρησε ο Μάρτιν ΧάιντεΑυτός δημιούργησε τη ρωσική επα­ γκερ. Το ον δεν υπάρχει· δημιουρνάσταση, φλέγόμενος από το μέ­ γείται ιστορικά από την εν πράξει ε­ νος για τη δημιουργία ενός νέου ξωτερίκευση του ψυχικού δυναμικού των ατόμων. Αυτό κόσμου. Στη δυτική Ευρώπη όμως ο προφητικός του ζή­ είναι η ενθαδικότης- το υπάρχειντώρα, σε σχέση με κά­ λος δεν λειτουργούσε ως μαζικός προσανατολισμός για τι, πορευόμενος κάπου. Η χαϊντεγκεριανή αντίληψη του λόγους κοινωνικής νοοτροπίας, παράγοντα τον οποίο πετάγματος στην ιστορία, ή τη ς λήθης του όντος, είναι δυστυχώς οι μαρξιστές υποτίμησαν συστηματικά, ή υ­ βεβαιότατα μια ποιητική εικόνα, γνωστικής προελεύσεποβάθμισαν, σε απλή αντανάκλαση της κοινωνικής δο­ ως, για την ιστορική περιπέτεια της γερμανικής γλώσ­ μήςσας. Δεν αναφέρεται όμως στο ενσυνείδητο άτομο, Παράλληλα, στη δυτικοευρωπαϊκή σκέψη αναπτύχθη­ στην ηθικώς υπεύθυνη προσωπικότητα, γιατί καθένας καν, μετά το 1945, μια σειρά φιλοσοφικών και κοινωνι­ δομεί τον εαυτό του γύρω από πυρήνες νοημάτων που κών κινημάτων που υπεδείκνυαν μια τεράστια εσωτερική επιλέγει, ή επινοεί, αφού και εφόσον κοιτάξει το σώμα διαφοροποίηση συλλογικών αντιλήψεων. Ψυχανάλυση, του στον καθρέφτη του άλλου βλέμματος. Μόνο η αντοΥπαρξισμός, Δομισμός, Αποδόμηση, Μεταμοντέρνο, με ψία μπορεί να προσφέρει στον καθένα το περίγραμμα όλες τις μεταξύ των γκρίζες ζώνες και επικαλύψεις, δη­ των ορίων του, τη θέση του ως ατόμου μέσα στο χώρο μιούργησαν μια νέα συνειδησιακή σχέση των υποκειμέ­ και, τέλος, τη βεβαιότητα της ειδικής του παρουσίας. νων με τη συλλογική τους συμβίωση, την πολιτειακή Εδώ ακριβώς συναντάμε τη σκέψη του Καστοριάδη. Ο τους διάρθρωση και, τέλος, με τον εαυτό τους. Αυτές οι Καστοριάδης ξεκίνησε από την πιο δημιουργική μετάφιλοσοφικές μεταπολιτεύσεις διεύρυναν το πλαίσιο ανα­ πλαση του μαρξισμού κατά τον αιώνα μας, τον τροτσκι­ φοράς του πνευματικού κόσμου των δυτικών κοινωνιών. σμό. Μέσα από το έργο του Τρότσκι, ιδιαίτερα την ασύ­ Μετά από αιώνες αποικιακής επεκτάσεως και κυριαρ­ γκριτη ανάλυση τη ς αποτυχίας του σταλινισμού στην χίας, οι δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες βρέθηκαν ξαφνικά Προδομένη Επανάσταση, τέθηκαν όχι μόνον εν σπέρματι να έχουν χάσει την ηγεμονική τους θέση από μια θυγα­ αλλά σε διαυγή και, πάνω απ’ όλα, πολιτική προοπτική τρική κοινωνία, την αμερικάνικη, και τέλος να απειλού­ τα ζητήματα που θα απασχολήσουν αργότερα όχι μόνο νται από τον ολοκληρωτισμό του ρωσικού κομμουνι­ τον Καστοριάδη αλλά και μια σχεδόν ολόκληρη γενιά σμού. Αυτή η πρωταρχική ψυχολογική και οντολογική α­ πολιτικών στοχαστών, μετά το 1950. Το έργο του Τρόνασφάλεια, το ευνουχιστικό σύμπλεγμα της υπαρξικής τσκι υπήρξε η μόνη συγκροτημένη εναλλακτική πρότα­ εξουδετέρωσης και της διανοητικής αιχμαλωσίας, επέμήνα

δράσε βαθύτατα και στον κοινωνικό στοχασμό των ευρωπαίων φιλοσόφων. Ο Καστοριάδης μεταναστέυσε στη Δύση, αφού προη­ γουμένως μετανάστευσε από την αρχική του πατρίδα, την Κωνστανπνοπούπολη, στην Ελλάδα. Ο αρχικός αυ­ τός ξεριζωμός πιθανότατα συνέβαλε στη βασική θέση του άνευ όρων καστοριαδικού διεθνισμού, ότι η πόλη βρίσκεται εκεί που βρίσκονται οι πολίτες και όχι στον γε­ ωγραφικό χώρο που καταλαμβάνει. Παράλληλα, μικρές χώρες, όπως η Ελλάδα, που βρίσκονται σε σχέση πολιτι­ σμικής ημι-εξάρτησης από τη Δύση κατέχουν μια μάλ­ λον προνομιακή θέση. Μπορούν να αιωρούνται και να παλινδρομούν μεταξύ πολιτισμικών νοοτροπιών με μια άνεση που στη Γαλλία, τη Γερμανία ή την Αγγλία θα απασούσε ριζικές αλλαγές κοσμοειδώλου. Τα χρόνια που τον διαμόρφωσαν στην Ελλάδα έδωσαν στον Καστοριάδη ένα είδος ανεξαρτησίας απέναντι στα φιλοσοφικά ι­ δεολογήματα. Ο Καστοριάδης ποτέ δεν πήρε στα σοβα­ ρά τη νεοελληνική πραγματικότητα, δηλαδή τη μητρική γλώσσα με τη φροϋδική έννοια, και για τούτο ανέπτυξε μιαν ανευλάβεια απέναντι σε κάθε πατρίδα, μιαν υγιή α­ νευλάβεια που διασώζει κάθε φιλοσοφική πρόταση από την εθνικιστική ιδιοποίηση ή τη σημασιολογική μονομέ­ ρεια. Η πορεία του, λοιπόν, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως η μετάβαση από την ιστορία, εκπροσωπούμενη από την Κωνσταντινούπολη και την Αθήνα, στην πολίτική, όπως εκφραζόταν από τη φιλοσοφική σκέψη του Παρισιού, μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Βέβαια, όπως και σε κάθε τρστσκιστή, κατά βάθος υπήρχε μέσα του ένας ουτοπιστής, ένας στοχαστής των αρχών του 19ου αιώ­ να, που προσπαθεί να επανακαθορίσει τη σχέση όχι ατό­ μου και κοινότητας, αλλά ατόμου και φύσης. Ο ουτοπι­ σμός του υ­ πήρξε μέχρι το το τ έλ ο ς της ζωής απόλυ­ τος και ως ένα σημείο ακούγεται ηθικολογικ ό ς και ρο­ μαντικός. Είναι προφα­ νές ό τι ο Κα­ σ τοριάδης έ ­ χει, ήδη, από τη δ εκαετία του ‘60, απολέσει κάθε ελ­ πίδα για τη ρι­

θέμα του μήνα

ζική αναδιάρ­ θρωση της κοινω νίας. Η αναξιοπιστία του κομμουνι­ σμού είχε δημ ιο υ ρ γ ή σ ε ι στη συνείδησή του ένα τ ρ ο ­ μακτικό κενό εναλλακτικής

η α ρ χ α ία ε λ λ η ν ικ ή δ η μ ο κ ρ α τία κ α ί ή σ η μ α σ ία της γ ιά μ ά ς σ ήμ ερα

πρότασης. Θα μπορούσαμε να υποστηρί­ ξουμε μάλιστα ότι, από την ε­ ποχή αυτή, εί­ χε χάσει και κάθε ενδιαφέρον ο ίδιος. Τα κινήματα της δεκαετίας της αμφισβήτησης επέφεραν τελικώς ανακα­ τατάξεις, δεν αναμόρφωσαν την πολιτική σκηνή, πολύ δε περισσότερο την κοινωνία. Η κριτική του στο Σοσιαλι­ σμός ή Βαρβαρότητα με τη διαρκή αναφορά της στη σο­ βιετική πραγματικότητα, τη διαρκή υπόμνηση του κινδύ­ νου της σοβιετικής επικράτησης και τη συνεχή υπόμνη­ ση της μηδαμινότητας της καπιταλιστικής πραγματικό­ τητας, χαρακτηρίζεται από έλλειψη συγκροτημένης α­ ντιπρότασης. Είναι κατεδαφιστική, επικαιρική, εργασία που όχι μόνο δεν οικοδομεί, αλλά ούτε παράγει οικοδο­ μικό υλικό. Τι θα μπορούσε να υπερκεράσει την πόλωση των πολιτι­ κών και διανοητικών δυνάμεων της εποχής; Η απελευθέ­ ρωση της επιθυμίας, όπως ήθελε ο Μαρκούζε και η Σχο­ λή της Φρανκφούρτης, η μελέτη των δομών, όπως ορα­ ματιζόταν η αποκαλυπτική ανθρωπολογία του LevyStrauss, η απροσωποποιούσα σημειολογία του Roland Barthes ή, τέλος, η υπό αναζήτηση μαρξιστική οντολο­ γία που θα ολοκλήρωνε τον μαρξισπκό στοχασμό; Κατά το τέλος της ίδιας δεκαετίας, η φιλοσοφία είχε να αντι­ μετωπίσει τη θεμελιακή οντολογία του Χάιντεγκερ, την αποσαθρωτική αποδόμηση του Ντεριντά, την αρχαιολο­ γία της γνώσης του Φουκό και από την Αμερική, την α­ ναρχική και ουτοπική ριζοσπαστική αναθεώρηση του Νόαμ Τσόμσκι και την αναπτυσσόμενη τότε νεοπραγματιστική φιλοσοφία του Richard Rorty. Ανάμεσα σε αυτά τα κύρια κινήματα μπορούμε να δια­ κρίνουμε τις λεπτές αποχρώσεις που εξέφραζαν η φαι­ νομενολογία του Merleau-Ponty, η βιβλική ηθολογία του Λεβινάς, ο ανατολικο-ευρωπαϊκός μαρξισμός της Πρά­ ξης, η σχολή του Βουδαπέστης από τους μαθητές του Λούκατς και, τέλος, η αναπτυσσόμενη πολιτιστική φιλο-

σοφία της επικοινωνιακής πράξης του Jurgen Habermas. Ποια είναι η θέση του Καστοριάδη απέναντι σε όλα αυτά τα κινήματα; Αν εξετάσουμε τη δική του πορεία θα δια­ βλέψουμε μιαν εξέλιξη τυπικά μαρξιστογενή και ακόμα τυ ­ πικότερα αιρε­ τική μέσα στο χώρο που ε ­ ν τ ά σ σ ε τ α ι. Ένα ξεκίνημα από τον ορθό­ δοξο μαρξισμό του Τρότσκι, με σταδιακή α­ πόρριψη της πρωτοπορίας του προλετα­ ριά του, του κομ μουνιστι­ κού κόμματος, της εργατικής τάξης και, τέλος, του ί­ διου του μαρξισμού. Από την άποψη αυτή, ο Καστοριάδης άρχισε τη φιλοσοφική του κατάθεση ως πολιτική κρσική και κοινωνική ανάλυση συστημάτων με αφετηρία μια συγκεκριμένη μέθοδο. Η ανάλυση όμως τον έφερε σε χώρους που συνήθως αποκλείονταν από την ορθό­ δοξη μαρξιστική σχολή, ενώ παράλληλα του απέδειξε ό­ τι η ίδια η μέθοδος δεν λειτουργούσε ερμηνευτικά πλέ­ ον. Ήταν μια γλώσσα εξουσιαστική, μια μέθοδος επικυ­ ριαρχίας. Τέλος, εφαρμόζοντας τον μαρξισμό επί του Μαρξ και των μαρξιστών, κατανόησε ότι κάτι σημαντικό απούσια­ ζε από τη μέθοδο και τη φιλοσοφία τους. Και αυτό δεν ήταν παρά το ίδιο το υποκείμενο, το έλλογο εγώ, που νιώθει, θυμάται και ομιλεί, δηλαδή η προσωπική ευθύνη και στάση κάθε ανθρώπου μέσα στην τάξη, το στρώμα και την κοινωνία του, η θέση του ως όντος με ενεργό συμμετοχή στην ιστορία. Η απουσία του υποκειμένου ο­ δήγησε τον Καστοριάδη σε χώρους που ώς τότε αντιμε­ τωπίζονταν με καχυποψία από τους μαρξιστές, παρά τη δημιουργική τους συνένωση από τη Σχολή της Φραν­ κφούρτης, δηλονότι την ψυχανάλυση. Είναι χαρακτηριστικό βέβαια όλων των Γάλλων φιλοσό­ φων της μεταπολεμικής εποχής να ανήκουν σε μια μαρ­ ξιστική ή μια μεταμαρξιστική σχολή. Με την εξαίρεση του Σαρτρ που χρησιμοποίησε τον μαρξισμό για να ιδεολογικοποιήσει τον εαυτό του, αφήνοντας έτσι ατελείω­ τη τη μνημειώδη Κριτική του Διαλεκτικού Λόγου, όλοι οι

άλλοι στοχαστές διαφοροποιήθηκαν από αυτόν, κατά κάποιο τρόπο, θεωρητικά ή υπαρξιακά. Ο Ντεριντά με την ανακάλυψη της φαινομενολογίας, ο Φουκό με την α­ πελευθέρωση της σεξουαλικότητάς του, ακόμα και ο Αλτουσέρ με την παραφροσύνη και τη δολοφονία της γυναίκας του. Από πολλές απόψεις, ήταν φανερό ότι ο μαρξισμός εξα­ ντλούσε πλέον το σημασιοδοτικό δυναμικό και το συμβολοποιητικό του απόθεμα. Παράλληλα η αποτυχία του Λούκατς να συνθέσει επιτέλους μιαν οντολογία του κοι­ νωνικού όντος από μαρξιστική σκοπιά άνοιξε τους α­ σκούς του Αιόλου για την εισδοχή, μετά το 1950, μέσα στον μαρξιστογενή χώρο της πιο ενδιαφέρουσας φιλο­ σοφικής φωνής του αιώνα μας, και ταυτόχρονα της πιο επικίνδυνης, δηλαδή της φιλοσοφίας του Χάιντεγκερ. Αυτό το παράδοξο μίγμα μαρξισμού και χαϊντεγκεριανισμού είναι άλλωστε μέχρι σήμερα ο Σαρτρ, ο ΜερλόΠοντύ, ο Ντεριντά, ακόμα και η αντιολοκληρωτική σκέ­ ψη του Κώστα Παπαϊωάννου και του Κώστα Αξελού. Ο Κλοντ Λεφόρ, ο Εντγκάρ Μορέν και βεβαίως ο συντηρη­ τικός Ανρί Μπερνάρ Λεβί μοιάζουν σαν απόφοιτοι της αί­ ρεσης Χάιντεγκερ, με διάφορες κατά περίπτωση επιδό­ σεις. Ο Χάμπερμας άλλωστε στη γνωστή του κριτική για τον Καστοριάδη αποκάλεσε τη σκέψη του ένα «μίγμα ύστε­ ρου Χάιντεγκερ και πρώιμου Φίχτε κατά μαρξιστικό τρό­ πο». Η παρατήρηση είναι κατά βάση σωστή, αν και έχει τα όριά της· δεν παύει βέβαια να υποδεικνύει το χώρο στον οποίο βρίσκεται ο Καστοριάδης από φιλοσοφική ά­ ποψη, ένα χώρο όπου επιχειρούσε να συγχωνεύσει τη δομική συνοχή της θεσμίζουσας κοινωνίας με την ελεύ­ θερη δράση των ατόμων σε ένα πεδίο ενεργειών, το ο­ ποίο θα μπορούσε κάλλιστα να ονομαστεί κοινωνική σφαίρα, ή α­ γορά, κατά τον Καστοριά­ δη. Παράλλη­ λα, η υπαρξια­ κή οντολογία μετατρέπεται σε οντολογία του ανοιχτού χώρου, του σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ­ νου τόπου διαδράσεως των ανθρώπων με πολιτική προθ ε τ ικ ό τ η τ α . Από το Ον στα

θέμα του μήνα

όντα - αυτή είναι η τρομακτική αλλαγή που επιφέρει ο Καστοριάδης στην ολοποιούσα θεμελιακή οντολογία του Χάιντεγκερ. Το κεντρικό κριτήριο για την ύπαρξη αυτής της αγοράς που θεσπίζει ο Καστοριάδης είναι εκείνο της υπαρξια­ κής αυτονομήσεως των ατόμων. Το πρόβλημα που ανα­ φύεται όμως είναι το ακόλουθο: πώς είναι δυνατόν να πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι είναι σε θέση να αυτονομηθούν τόσο ώστε να μπο­ ρούν να αυτοθεσμιστούν ενσυνεί­ δητα; Τι μπορεί να επιτευχθεί μέσα στην υπάρχουσα καπιταλιστική διάρθρωση, με τη στέρεα και αδια­ φιλονίκητη υπεροχή της, το οποίο μπορεί να επιτρέψει στα άτομα μια παρόμοια αυτονόμηση και αυτοθέσμιση; Ο Καστοριάδης γνωρίζει ότι ένας από τ ους μεγαλύτερους π ειρα­ σμούς της ανθρωπολογίας υπήρξε ανέκαθεν ο λεγόμενος πολιτισμι­ κός ντετερμινισμός· δηλαδή ο από­ λυτος ετεροκαθορισμός του υπο­ κειμένου από την πολιτιστική δομή στην οποία βρίσκε­ ται. Δεν αντιμετωπίζει πάντοτε προσεκτικά το ζήτημα και εδώ βρίσκεται η οφειλή του, ή η υποταγή του, στο δομισμό και τον αποδομισμό, κινήματα που τόσο μυκτή­ ρισε ο ίδιος. Σπανιότατα, βέβαια, οι άνθρωποι, τα δρώντα και σκεπτόμενα υποκείμενα, βρίσκονται κάτω από μια τόσο αρραγή πολιτισμική καταδυνάστευση που να αποδέχονται με παθητικότητα την υπάρχουσα θέσμιση, την παράδοση με τα έθιμα και τις νόρμες της. Η ψυχα­ νάλυση μας έδειξε ότι κάθε πολιτισμός είναι ένας μηχα­ νισμός αμύνης απέναντι στις ενστικτώδεις ανάγκες του σώματος. Οι άνθρωποι επαναστατούν στα όνειρα, στις ψυχώσεις, στις ιδιοτροπίες τους· για τους φροϋδομαρξιστές της σχολής της Φρανκφούρτης, όπως άλλωστε και για τους υπερρεαλιστές, τα όνειρα ήταν οι δείκτες πολιτισμού μιας κοινωνίας. Το πρόβλημα βέβαια για τον Καστοριάδη, όπως και για όλη τη μαρξιστογενή σκέψη, ήταν γιατί οι άνθρωποι δεν επαναστατούν στην κοινωνική σφαίρα, γιατί αποδέχο­ νται να χειραγωγούνται και να ετεροκαθορίζονται. Κατά τον Καστοριάδη, αυτό οφείλεται στις «κοινωνικές φαντασιακές σημασίες» του καπιταλιστικού συστήματος, σε αντίθεση με τις ριζικές ή λογικές σημασίες, που κα­ θορίζουν από την παιδική ηλικία την κοινωνική συνείδη­ ση του ανθρώπου. Μολοντούτο, ο Καστοριάδης ανατί­ θεται στην αντίληψη του Lacan και του Φουκό ότι η

γλώσσα μεταβιβάζει στο άτομο την ψυχολογία του ετεροκαθορισμού και επομένως η κατάκτηση της γλώσσας συμπορεύεται με την αποδοχή του ρόλου του κατακτημένου. Πιστεύει αντίθετα ότι η γλώσσα είναι απελευθέ­ ρωση, δηλαδή, ενώ εκκοινωνικεύει το άτομο, ταυτόχρο­ να του δίνει με τη δημιουργική της ανάπλαση, κατά τη διάδικασία της εξατομίκευσης, τη δυνατότητα να διατυπώσει την άρ­ νησή του στο υφιστάμενο καθε­ στώς. Φυσικά το ερώτημα και πάλι παραμένει1γιατί τα σύγχρονα σκε­ πτόμενα υποκείμενα στον καπιταλι­ στικό κόσμο δεν επαναστατούν; Σε όλο το έργο Το Επαναστατικό Πρόβλημα Σήμερα, ο Καστοριάδης αδυνατεί να απαντήσει στο ερώτη­ μα. Μόνο έμμεσα αποδέχεται ότι οι επαναστατικές κρίσεις, όπως οι φοιτητικές εξεγέρσεις κατά τη δε­ καετία του ‘60, αποτελούσαν δημι­ ουργίες κοινωνικής τάξεως, νέες προτάσεις για την οργάνωση της κοινωνίας, αν και, όπως ομολογεί, δεν περιμέναμε από μαθητές γυ­ μνασίου να βρουν απαντήσεις στα κοινωνικά προβλήμα­ τα των τελευταίων 10.000 χρόνων. Για λίγο καιρό, ο Κα­ στοριάδης πίστεψε ότι το οικολογικό κίνημα αποτελού­ σε τη μόνη εναλλακτική πρόταση στις φαντασιακές ση­ μασίες του καπιταλισμού, που επιβάλλουν «την απεριό­ ριστη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, την κυ­ ριαρχία του οικονομικού στοιχείου και την καθολική ε­ κλογίκευση ή ορθολόγιση». Και πάλι, ωστόσο, η απάντη­ ση αυτή είναι περισσότερο Μαρκούζε παρά Καστοριά­ δης. Εφόσον δεν υπάρχουν δυνάμεις ρήξης μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα - ο Μαρκούζε άλλωστε ονόμασε την αστική κοινωνία κοινωνία χωρίς αντιπολίτευση - τό­ τε μια μόνη διέξοδος διανοίγεται για τον φιλόσοφο· η ε­ πιστροφή στο υποκείμενο, η εξέταση του υποκειμένου ως δρώντος, ομιλούντος και σκεπτομένου κοινωνικού όντος. Στη μνημειακή Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας ο Κα­ στοριάδης θα προσπαθήσει να απαντήσει σε αυτό το πρόβλημα, για το ποια είναι η σχέση ατόμου και δομών, με ποιο τρόπο το άτομο εσωτερικεύει τις υφιστάμενες φαντασιακές σημασίες, για το πώς παραμένει ως ανενεργή δυνατότητα στον καπιταλισμό και, τέλος, για το πώς βιώνει το χρόνο και τη χρονικότητά του. Για τον Κα­ στοριάδη υπάρχουν δύο κεντρικές διαδικασίες, το λέ­ γει ν και το τεύχειν, η ομιλία και η πράξη, δηλαδή η συμπληρωματικότητα αμφοτέρων, μέσα στην κοινωνική

σφαίρα. Μέσα από τις διαδικασίες αυτές ο Καστοριάδης βλέπει αστό που ονομάζει αυτοθέσμιση και αυτονό­ μηση της κοινωνίας να αναδύεται μέσα από την ανταλ­ λαγή απόψεων και τη συλλογική δράση. Μέσα από τις

ψυχή, δηλαδή με το ανθρώπινο είναι στην ενδότερή του δήλωση, προσπόρισε στον Καστοριάδη εκείνη τη βαθύ­ τητα και τη στερεότητα που εστερείτο η μαρξίζουσα κοινωνιολογίατου μέχρι τότε.

πράξεις αυτές, τα άτομα κατορθώνουν να βρουν τις κοι­ νές τους συνισταμένες και να εντοπίσουν περιοχές συγκλίσεως των ενεργειών τους. Το λέγειν και το τεύχειν εξασφαλίζουν τη χειραφέτηση των ανθρώ­ πων από τους μεγάλους κώ­ δικες, τη Θρησκεία, το Θεό, το Κόμ­ μα, τον Ηγέτη, την τεχνοκρα­ τ ία και δημι­ ουργούν τ ις προϋποθέσεις για την ουσια­ στική αυτοδημιουργία του ατόμου. Εδώ φυσικά κά­ ποιος φιλύπο­ πτος θα εντό­ πιζε μιαν επιστροφή στην αρχή του άθεου υπαρξισμού του Σαρτρ ότι ο άνθρωπος επινοεί τον εαυτό του. Για τον Καστοριάδη ωστόσο η αυτοδημιουργία, η αυτοθέσμιση, η αυτοδικία και τέλος η αυτονόμηση αποτελούν τα μόνα προτάγματα, όπως τα αποκαλεί, ικανά να απο­ τελόσουν συλλογικά οράματα μιας κοινωνίας. Μόνο αν οι άνθρωποι συνειδητοποιήσουν την ευθύνη τους απέ­ ναντι στον εαυτό τους ως όντα κοινωνίας, μόνο τότε η διαδικασία της αυτοθέσμισης μπορεί να αρχίσει. Φυσικά και πάλι εδώ βρισκόμαστε ανπμέτωποι με το πρόταγμα του Διαφωτισμού για τη χειραφέτηση του ανθρώπινου νου από την ανωριμστητά του1με τον Καστοριάδη το κα­ ντιανό υποκείμενο επιστρέφει πάνοπλο και αλώβητο, ύ­ στερα από δεκαετίες θανάτου πίσω από τις δομές, ό­ πως ήθελε ο Barthes, πίσω από την ομιλία, όπως διατυ­ μπάνιζε ο Φουκό, και πίσω από τη γραφή, όπως θρηνεί ο Ντεριντά. Αν, λοιπόν, εντοπίζουμε κάτι στο έργο του που θα ξεπεράσει τις φιλοσοφικές φιλονικίες του παρόντος και θα ε­ παναπροσδιορίσει τη θέση του φιλοσοφικού λόγου, εί­ ναι η αποκατάσταση του υποκειμένου στην πρωταρχική του εκκεντρικότητα. Φυσικά σε αυτό τον βοήθησε η ψυ­ χανάλυση και η προσωπική του πείρα ως ψυχαναλυτή κατά τη δεκαετία του 70. Η επαφή με την ανθρώπινη

Η επαφή του Καστοριάδη με την πρακτική ψυχανάλυση εγκαινίασε μέσα του την περιπλανητική αναζήτηση για την έρευνα της ανθρώπινης συνείδησης στην παγκοσμιότητά της. Αφήνουμε έξω το φιλοσοφικό ερώτημα του κατά πόσο υφίσταται ένα παγκόσμιο υποκείμενο, ή ένα υποκείμενο που δυνάμει αυτοπαγκοσμιοποιείται. Η ψυχανάλυση προσέφερε τρόπους διαυγάσεως της αν­ θρώπινης ψυχής που ώς τότε ανήκαν στη μεταφυσική, τη δεισιδαιμονία ή το φολκλόρ. Ας θυμηθούμε επίσης ε­ κείνη την προκλητική σύγκριση του Φρόυντ της τέχνης με την υστερία, της νεύρωσης με τη θρησκεία και της παράνοιας με τη φιλοσοφία. Κανένας βέβαια από την εποχή του Ηράκλειτου και του Πλάτωνα δεν αμφέβαλε ότι ο φιλοσοφικός λόγος είναι κατά βάση εκλογίκευση, επομένως ένας μηχανισμός ά­ μυνας του ανθρώπου που δραπετεύει από τη θρησκεία με σκοπό να επανιδρύσει μια καινούρια σχέση με τη φύ­ ση. Πέρα όμως από τη σχέση με τη φύση υπάρχει και η συσχέτιση και η σύναψη του ατόμου με τον ενικό εαυτό του και με την πολυποίκιλη κοινωνία γύρω του. Πώς ε­ γκαθιδρύεται αυτή η σχέση και ποιες μέθοδοι την προσ­ διορίζουν; Στο κεφάλαιο «Ψυχή» από το βιβλίο Τα Σταυροδρόμια του Λαβύρινθου ο Καστοριάδης αναλύει συστηματικά και με μεθοδικότητα πώς ενεργεί η ψυχανάλυση. Κο­ ντολογίς, θα λέγαμε ότι, ενώ βλέπει στο ανθρώπινο α­ συνείδητο το ακοινωνικό, σολιψιστικό και παμφάγο ε­ γώ που εντόπισε ο Φρόυντ, θεωρεί ότι ο ρόλος του ψυχαναλυτή είναι να εκγυμνάσει και να προπονήσει τον σκοτεινό αυτό κόσμο της ψυχής για να καταστεί κοινωνικός παράγοντας, δηλαδή παράγοντας κοινωνι­ κής ζυμώσεως. Επιπλέον στο πιο ενδιαφέρον άρθρο του των τελευταί­ ων χρόνων «Η κατάσταση του Υποκειμένου σήμερα», ο Καστοριάδης επιχειρεί να βρει τη λύση στο πρόβλημα αυτό από τη μόνη προοπτική που θα μπορούσε να έχει, εκείνη της ψυχανάλυσης. Τι βρίσκει τελικά; Ένα μεγάλο ερωτηματικό, «τις αναρίθμητες», όπως γράφει, «μοναδι­ κότητες και καθολικότητες του υποκειμένου». Αυτό ό­ μως έπρεπε να είναι η αρχή του συλλογισμού και όχι το συμπέρασμά του. Μένουμε και εδώ μετέωροι· ο Καστο­ ριάδης διστάζει να δώσει μιαν απάντηση που θα τον ο­ δηγούσε ενδεχομένως στον φιλοσοφικό υποκειμενισμό. Το φάντασμα του Φίχτε, που εντόπισε ο Χάμπερμας, ρί­ χνει και εδώ τη σκιά του. Επομένως θα λέγαμε ότι η κρίσιμη σπγμή στη φιλοσοφι-

κή σκέψη του Καστοριάδη ήλθε με την ψυχανάλυση. Αν δεν κατανοή­ σουμε την ψυχαναλυτική προοπτι­ κή του έργου του, θα χάσουμε το σημαντικότερο και αιχμηρότερο σημείο της κριτικής του. Η εκκοινωνίκευση του ανθρώπου, με τη διαύγαση του ασυνειδήτου, αποτελεί γι’ αυτόν το πρώτο βήμα για την εγκα­ θίδρυση μιας κοινωνίας αυτονόμων ανθρώπων. Σ’ αυτό το σημείο μπορούμε να πούμε ότι ο ειρμός της θεωρίας του διακόπτεται. Ο Καστοριάδης έ­ ψαξε μέσα στην ιστορία του ελληνοδυτικού πολιτισμικού παραδείγ­ ματος να ανακαλύψει μια κοινωνία που να έδωσε δείγματα τέτοιων αυτόνομων προσωπικο­ τήτων. Απέρριψε τον Μεσαίωνα συλλήβδην και αδιαφό­ ρησε για την εποχή που μοιάζει σε εξοργιστικό βαθμό με τη δική μας, την αλεξανδρινή. Όπως κάθε Γάλλος διανοούμενος που σέβεται τον εαυτό του βρήκε στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία τα «σπέρματα», όπως έλε­ γε, ενός προτάγματος κοινωνικής αυτοθέσμισης και αυ­ τονομίας. Βέβαια, αυτή η ιστορία της αρχαίας Αθήνας έχει γίνει η ψύχωση πολλών φιλοσόφων και κοινωνιολόγων. Δεν θα συζητήσουμε αν και κατά πόσο η θρυλική δημοκρατία α­ ληθεύει- κάθε εποχή χρειάζεται μύθους απολεσθέντος παραδείσου και εφόσον ο εβραιοχριστιανικός παράδει­ σος δεν είναι πλέον και πολύ πειστικός, κάθε φιλόσοφος ψάχνει για τη δική του ιδεατή ιστορική στιγμή. Ο Λεβινάς τη βρήκε στην Αλεξάνδρεια του θρησκευτικού συ­ γκρητισμού, ο Χ ά μπ ερμας στον Διαφωτι­ σμό, ο Σαρτρ στην εποχή που γεννήθη­ κε ο ίδιος. Ο Καστοριά­ δης, μαζί με τον ΒιντάλΝακέ, τον Πολ Βερνάν και πολλούς άλλους, προ­ φανέστατα α­ κολουθώντας τη μόδα των

θέμα του μήνα

τελευταίων διακοσίων ετών, ενισχυμένη από την εκλαϊκευτική φιλοσο­ φία περί ελληνικής γλώσσας του διατακτικού ναζιστή Χάιντεγκερ, α­ νακάλυψαν και πάλι την κλασική Αθήνα, τον Επιτάφιο του Περικλή, την Ιστορία του Θουκυδίδη, την Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη, ακόμα και τη λυρική ποίηση της Σαπφώς. Φυσικά, η Ανακάλυψη του Πνεύματος του Brunno Snell συνέ­ βαλε επίσης στην ανάδειξη της υ­ ποτιθέμενης μοναδικότητας αυτής της εποχής- ίσως μάλιστα αυτό που ονομάζει «πνεύμα» ο Snell, μετα­ φραζόμενο στα γαλλικά, να μεταφέρεται ως «αυτονομία». Οι Γάλλοι φιλόσοφοι ήθελαν πάντοτε να διαφέρουν. Στη θέση αυτή συνυπάρχουν δυο αλληλένδετα προβλή­ ματα ιστοριογνωσίας- πρώτο, σχετικά με το πολιτικό σύ­ στημα της αρχαίας Αθήνας και, δεύτερον, εκείνο της συνείδησης ενός πολίτη της εποχής. Πιστεύουμε ότι και τα δύο έχουν υπερτονιστεί από τη δυτικοευρωπαϊκή σκέψη, αρχής γενομένης από τον ανοικονόμητο Βίνκελμαν και καταλήγοντας στις πραγματικά ανυπόφορες α­ ναλύσεις του Χάιντεγκερ. Βέβαια ο Καστοριάδης, έχο­ ντας μια στέρεη γνώση της κλασικής εποχής, μπορούσε να διαχωριστεί από τις χονδροειδείς βλακείες του τε­ λευταίου, σχετικά με την ανάλυση της Αντιγόνης του Σο­ φοκλή, λόγου χάρη, ή εκείνη την απαράδεκτη, από κάθε άποψη, διαστροφή του Παρμενίδη. Σε πολλές περιπτώσεις, ο Καστοριάδης τονίζει την αδυ­ ναμία της δυτικής σκέψης να ερμηνεύσει ικανοποιητικά τον πολιτικό λόγο της αρχαίας Αθήνας. Σ’ αυτό έχει α­ πόλυτα δίκαιο, αν και η διαπίστωση δεν πρέπει να ε­ κλαμβάνεται εθνικιστικά. Ποιος άλλωστε κατανοεί σήμε­ ρα τον πολιτικό λόγο της ρωμαϊκής δημοκρατίας ή άλ­ λων μορφών άμεσης δημοκρατίας, όπως αναπτύχθηκαν σε κελτικές περιοχές κατά την ίδια περίπου εποχή; Αυτή η ερμηνεία της αρχαίας Ελλάδας έχει την καταγωγή στον γερμανικό ιδεαλιστικό ιστορισμό του Χέγκελ, του Χέρντερ και των συνοδοιπόρων τους, από το έργο των οποίων αναπήδησε η αντίληψη περί ανέμελης ατομικό­ τητας. Ο Καστοριάδης θέτει ωστόσο ένα παραπάνω κριτήριοτην ανακλαστική, αυτοστοχαστική, στάση που είχαν οι αρχαίοι Αθηναίοι απέναντι στο ίδιο τους το σύστημα. Στοχάζονταν, μας λέγει, για το πώς και γιατί ψηφίστηκε ένας νόμος και αν συμφωνούσαν ότι δεν λειτουργούσε πλέον, τον άλλαζαν. Φυσικά από ιστορική άποψη, η αλ-

------------------------------------- Ώ&Ώ

λαγή ήταν πολύ πιο αργόσυρτη απ’ όσο θέλουμε να πι­ στεύουμε. Οι αρχαίοι Αθηναίοι ήταν υπερβολικά συντη­ ρητικοί ως πολίτες, όπως άλλωστε και η ελληνική γλώσ­ σα. Βαυκαλίζονταν με κάποιες ιδέες περί αυτοχθονίας και περί ανωτερότητας, φυλετικής και πολιτισμικής, κλείνοντας σταδιακά την κοινωνία τους σε ένα είδος ι­ στορικού μουσείου. Αν πρώτο χαρακτηριστικό της δη­ μοκρατίας ήταν και είναι η διάνοιξη στην ετερότητα, αυ­ τό το γνώρισμα ελάχιστα παρατηρείται στην κλασική Αθήνα. Ο συντηρητισμός αυτός άλλωστε έπληξε και τη μακροβιότητα του πολιτικού τους συστήματος. Μετά τον 5ο αιώνα το σύστημα δεν λειτουργούσε πλέον και οι Αθη­ ναίοι παρέμειναν μόνο μια λογοτεχνική αναφορά, χάρη στους ποιητές και φιλοσόφους τους, υπερβολικά εξιδανικευμένη, οπωσδήποτε. Όποιος διαβάζει Θουκυδίδη, λόγου χάρη, δεν μπορεί παρά να απελπίζεται από το χά­ ος και την αναρχία της πολιτικής ζωής των αρχαίων Ελλήνων. Σ’ αυτό το χάος ο Καστοριάδης ανακάλυψε, α­ πό οντολογική άποψη, μιαν άλλη κοινωνική σταθερά, την ανάδυση κοινωνικού λόγου από το μηδέν. Βέβαια, αυτό ήταν μια μόνο τάση της αρχαίας Ελλάδας, που διατυπώθηκε στην Ιωνία, και πραγματώθηκε ως πολπικό πρόγραμμα στην Αθήνα. Ο υπόλοιπος Ελληνισμός της Κάτω Ιταλίας, της Μακεδονίας, της Θεσσαλίας, των νησιών, ακόμα βέβαια και της πολιτείας του σκότους, Σπάρτης, ζούσε και βίωνε μια διαφορετική πραγματικό­ τητα. Απόδειξη αυτού του γεγονότος είναι ότι η φιλοσο­ φία της ολιγαρχίας και της αριστοκρατίας επικράτησε τελικώς πάνω στη φιλοσοφία της κρ ιτικής ΚΟΡΝΗΑΙΟΣ ϋ σκέψης, όπως την εισηγήθηκαν οι Μιλήσιοι και οι Σοφι­ στές και θε­ σμοθέτησε η δημοκρατία. Για τον Καστοριάδη αυτά λί­ γο εν διαφ έ­ ρουν. Αντίθε­ τα, στο σύντο­ μο βιβλιαράκι του για την αρ­ χαία ελληνική δημοκρατία, θεωρεί ότι η αμφισβήτηση της παράδοσης υπήρξε το πρώτιστο χαρακτηριστικό της αρχαίας δημο­ κρατίας, πράγμα που δεν αληθεύει βεβαίως- δεύτερο,

Ϊ

ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ ■

πιστεύει ότι η επινόηση της ΜΝΗΜΟΣΥΝΟ στρατιωτικής φάλαγγας προϋποθέτει τη φαντασιακή κοινωνική (πο­ λιτική) σημα­ σία της ισότη­ τας των πολι­ τών, πράγμα επίσης αναλη­ θές- τρίτο, ότι στους αρχαί­ ους Έ λληνες δεν υπήρχε η ιδέα ενός ι­ στορικού νόμου, εγγυητή μιας ιδανικής κοινωνίας, ιδέα τουλάχιστον παράδοξη- τέταρτο, ότι η τραγωδία υπήρξε ένας θεσμός πολιτικού αυτοπεριορισμού που ωθούσε το δρων υποκείμενο να καταλάβει ή να διαισθανθεί τις συνέπειες των πράξεών του, συμπέρασμα μάλλον εξαπλουστευτικό. Όπως έχει ορθότατα παρατηρηθεί, η πόλις των αρχαίων Ελλήνων δεν βασιζόταν μόνο σε θεσμούς, οι οποίοι έπονται, αλλά σε σχέσεις ατόμων, οι οποίες καθορίζουν τους νόμους. Η δημοκρατούμενη πόλις βασιζόταν στην ομόνοια, τη δικαιοσύνη, την ισότητα και τη φιλία, που α­ ποτελούσαν, κατά τους αρχαίους, τις κινητήριες δυνά­ μεις του πολιτειακού συστήματος. Ουσιαστικά μάλιστα η φιλία, ή συν-ήθεια, κατά την ορολογία της εποχής, η ο­ μόνοια, η ομογνωμία που αποτρέπει τις στάσεις και τους διχασμούς, αποτελούσαν τα προπύλαια της αθη­ ναϊκής δημοκρατίας. Οι Αθηναίοι, ούτε ακόμα και οι σο­ φιστές, δεν επιθυμούσαν κατά κανένα τρόπο να είναι αυτόνομοι, ούτε να αυτοθεσμίζονται ούτε να αυτοδικάζονται. Ήθελαν να είναι μέλη μιας πολιτικής κοινωνίας και για τούτο ασπάζονταν τους θεσμούς αυτής της δο­ μής. Να υπενθυμίσουμε εδώ πόσοι φιλόσοφοι καταδικά­ στηκαν για ασέβεια κατά των θεών, πόσοι διώχθηκαν για τα προσωπικά τους πιστεύω. Τέλος, να υπενθυμίσουμε την αμηχανία των Ελλήνων εμπρός σε άλλους λαούς, τις παραδόσεις και τις συνήθειές τους, αμηχανία που θεσμοθετήθηκε με την τερατώδη διάκριση Ελλήνων και βαρβάρων. Συνελόντι ειπείν, κανένα πρόταγμα εξατομικεύσεως δεν τέθηκε ποτέ στην αθηναϊκή δημοκρατία. Ο Καστοριάδης καταφεύγει σε μερικούς δημιουργικούς αναχρονισμούς. Λαμβάνει την ατομικότητα και την εξατομίκευση που, ως αξίες αναδύθηκαν μετά τη λεγάμενη Αναγέννηση, και τις μεταθέτει πίσω στην Ελλάδα. Ο λό-

θέμα του μήι

γος είναι προφανής- οι ιταλικές πόλεις του 15ου και 16ου αιώνα δεν μπορούν να θεωρηθούν πρότυπα πολι­ τειακών συστημάτων και κοινωνικοποιημένων ατόμων. Απέναντι άλλωστε στον Θουκυδίδη, η πολιτική σκέψη της εποχής μπορεί να αντιπαραθέσει μόνο τον κυνισμό ενός Μακιαβέλι- ενώ όμως οι ετυμηγορίες τους σχετικά με την ανθρώπινη φύση μοιάζουν, ο Θουκυδίδης έχει έ­ να μεγάλο προσόν που δεν διαθέτει ο Ιταλός μυστικοσύμβουλος: συμπάσχει με τα δρώμενα και τα δρώντα υ­ ποκείμενα, προσπαθεί να κατανοήσει τα κίνητρα και τις φοβίες τους, ώσπου καταλήγει στην περίφημη απόφα­ σή του για την ανθρώπινη φύση. Παράλληλα, υπάρχει ένα σοβαρό σφάλμα προτάγματος, αν θα μπορούσαμε να πούμε, στην πρότασή του. Με το να επιλέγει μια κοινωνική δομή του παρελθόντος ως προτύπωση του μέλλοντος, ο Καστοριάδης αναβιώ­ νει ένα συντηρητικό ρεύμα στοχασμού, που ταλάνισε την ευρωπαϊκή σκέψη με τις διάφορες μορφές του, τον ιστορισμό. Ενώ, λοιπόν, αναιρεί και καταρρίπτει τη μαρ­ ξιστική ιστοριονομία, επαναφέρει την ιστορία και πάλι ως υπέρτατο κώδικα αξιών του παρόντος. Είναι ωστόσο προφανέστατο ότι η καινοφάνεια της καταστάσεως που ζούμε σήμερα, υπερβαίνει κατά πολύ τη δυνατότητα της αρχαίας Αθήνας να λειτουργήσει ως πρόταγμα ριζι­ κής ανατοποθετήσεως των λογικών και των φαντασιακών σημασιών μιας κοινωνίας σε τέτοιο μαζικό επίπεδο. Τέλος, η απόρριψη από τον Καστοριάδη του τύπου συλ­ λογικής κουλτούρας που διαμορφώνεται σήμερα ακούγεται κάπως σαν ηθικολογία και πολιτισμικός πουριτανι­

με τη λήθη και την αλήθεια του είναι, ο Καστοριάδης συγκειμενοποιεί το χορικό, το εντάσσει στον κοινωνικό του χώρο, απ’ όπου άλλωστε προήλθε. Ποιο είναι όμως το αποτέλεσμα τέτοιων διασταλτικών και μάλλον παρατρα­ βηγμένων αναλύσεων; Η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα εντοπίζει, πιστεύουμε, και τη θετικότερη συμβολή του Καστοριάδη στη σκέψη του αιώνα μας. Η αισιοδοξία του πολιτικού λόγου, η αίσθηση ότι κατά την εποχή της μονοκρατορίας της ασημαντότητας, υ­ πάρχει ακόμα η ανάγκη του πολιτικού και, επιπλέον, η βε­

ομιλίες ο ιή ν

Ελλάδα

βαιότητα ότι η πόλις αποτελεί τον κύριο χώ­ ρο όπου εξωτερ ικ εύ ετα ι η ψυχή του ατό­ μου και εκ ­ φράζει, με μια θετική αλλοίω­

σμός. Αδικεί την ρηξικέλευθη διάσταση της σύγχρονης πραγματικότητας, τον πολυκεντρισμό και την πολυφω­ νία της. Καλό θα ήταν εδώ να θυμηθούμε τον άτυχο Μαρξ, όταν έλεγε πως «η κοινωνική επανάσταση δεν μπορεί να αντλεί την ποίησή της από το παρελθόν, αλλά από το μέλλον». Ο Καστοριάδης ονειρεύεται μιαν ολο­ κληρωτική γλώσσα, μιαν ολότητα σημασιών και πρακτι­ κών, που κάποια στιγμή θα αντικαταστήσουν τη σημερι­ νή πολυαρχία. Σ’ αυτό το σημείο νομίζουμε ότι και έχασε εντελώς τη γενική εικόνα των ιστορικών συμβάντων. Θα χρειαζόταν ολόκληρη διατριβή για να αναιρεθούν παρόμοιες απλουστευμένες πεποιθήσεις που εμπνέουν στον Καστοριάδη την ιδέα μιας άλλης ουτοπίας, εντοπι­ σμένης σε χώρο και χρόνο. Ο Καστοριάδης βέβαια επι­ μένει στην πολιτική διάσταση αυτών των φαντασιακών σημασιών τι υποδηλώνουν για την ανθρώπινη συνείδη­ ση, το υποκείμενο, το υποσυνείδητο και την προοπτική της κοινωνίας. Για να θεμελιώσει τη συνείδηση της πό­ λης, ωστόσο, επαναλαμβάνει τις γνωστές παρερμηνείες του Χάιντεγκερ, αντιστρέφοντας τη λειτουργία τους.

ση, το εσωτε­ ρικό της είναι. Κατά τ ον Κα­ στοριάδη υ­ πάρχει ο ο ί­ κος, ο χώρος δηλαδή του ιδιωτικού και της προσωπικής εμπειρίας. Ο οίκος συμπληρώνεται από την αγορά, ό­ που οι πολίτες συζητούν και κρίνουν. Στην αγορά δια­ μορφώνεται ο δήμος και αποκτά συγκεκριμένη αντίληψη των αναγκών του, των ορίων του ως ατόμων και τέλος της κοινής τύχης, για να εισαγάγουμε έναν όρο που πι­ θανότατα θα απέρριπτε ο ίδιος. Τέλος, ο δήμος μετα­ μορφώνεται σε εκκλησία, δηλαδή σε σώμα συλλογικών αποφάσεων, σε βουλευτήριο, δικαστήριο, σε κριτική επι­ τροπή θεατρικών παραστάσεων, σε στρατηγείο, σε κοι­ νότητα λόγου που νομοθετεί, λογοδοτεί και απολογεί­ ται. Μέσα σε μια εποχή δηλαδή που βασανίζεται από την κο­ λασμένη ακοσμία του Σαρτρ, τον πανσεξουαλικό στωικισμό του Φουκό, τον παγανιστικό μηδενισμό του Χάιντεγκερ, τον απάνθρωπο εμπειρισμό των θετικιστών και αυ­ τού πολλές φορές του Karl Popper, την ανώνυμη αποδόμηση του Ντεριντά, τη νομικιστική πολιτειολογία του Χάμπερμας και, τέλος, τη μάλλον αναχρονιστική πραγματοκρατίατου Rorty, ο Καστοριάδης αντέταξε ένα φιλο­ σοφικό λόγο ελπίδας, με όλα τα αρνητικά γνωρίσματα κάθε καταφατικής προτάσεως- την ευπιστία δηλαδή και

Ενώ εκείνος αναλύει τα χορικά της Αντιγόνης σε σχέση

την ουτοπικότητα.

θέμα του μήνα

Σε μια συνέντευξή του ο Καστοριάδης είχε δηλώσει ότι πρέπει να παραδεχθούμε ότι ζούμε σε μια εποχή παρακ­ μής. Αφήνουμε κατά μέρος τη μεταφορά, για το πότε υ­ πάρχει η παρακμή και τι είναι τέλος πάντων η ακμή. Το γεγονός όμως ότι έχουμε επίγνωση της κατάστασης που δημιουργήσαμε, ότι η διάλυση των μεγάλων κωδί­ κων του παρελθόντος ήρθε ως αποτέλεσμα των μεθό­ δων που χρησιμοποιήθηκαν, κατά τους τελευταίους αιώ­ νες, για την κατάκτηση του πλανήτη, μας δίνει το μονα­ δικό προνόμιο του αυτοκρινόμενου όντος. Κατά πόσο μπορούμε να είμαστε αυτόνομοι και αυτοθεσμιζόμενοι μέσα στην παρούσα «παρακμή», όπως πρότεινε ο Κα­ στοριάδης, είναι μια άλλη υπόθεση. Ας θυμηθούμε εκεί­ νη τη μοναδική πρόταση του Πλάτωνα: «πολιτεία γαρ τροφή ανθρώπων εστί, καλή μεν αγαθών, η δε εναντία κακών» (Μενέξενος, 238 VIIIC). Τι πολιτεία, λοιπόν, έχουμε σήμερα; Η απάντηση είναι εύκολη και για τούτο αποκαρδιωτική. Ζούμε, λοιπόν, σε μια πολιτεία που προωθεί την ετέρονομία και την εσωτε­ ρική τυραννία, την προσωπική ιδιοτέλεια και τη συλλογι­ κή χειραγώγηση. Ζούμε σε μια πολιτεία που αρνείται να αναθρέψει πολίτες με ελεύθερο ήθος και να τους προ­ σφέρει ελευθερία δράσεως. Ζούμε σε μια πολιτεία που δεν επιτρέπει σε καινούριους ορίζοντες στοχασμού να ανανεώσουν τα σύμβολα και τις τελετές που μας ενώ­ νουν και μας καθιστούν μέλη ενεργά μιας κοινής πορεί­ ας, μιας κοινής πολιτικής, που αφορά τη στάση μας α­ πέναντι στο παρελθόν, τον κόσμο και, τέλος, το μεγαλύ­ τερο φόβητρο της ζωής, το σώμα μας. Τέλος, κινούμεθα σε μια πολιτεία που δεν θέλει να γνω­ ρίζει τις πραγματικές μας σκέψεις, μας στερεί από κάθε μεταφυσική δικαίωση της ύπαρξης που έκανε κάθε γε­ νιά του παρελθόντος να φαντάζει εξίσου νόμιμη μέσα στην ιστορία- μια πολιτεία που μας εξαναγκάζει να ζητά­ με διεξόδους στην ανωνυμία των μαζών, των μεγαλουπόλεων και των τηλεοπτικών θεαμάτων, στον ανανταπό­ δοτο έρωτα, το ανοργασμικό σεξ, τον εθισμό σε μιαν ά­ δεια ζωή, που τελικώς μας ικανοποιεί, και συσκοτίζει μέ­ σα μας αυτά που, σε ελάχιστες προνομιακές στιγμές, α­ νακαλύπτουμε δίπλα σε κάποιον άλλο. Μέσα σε μια τέτοια πολιτεία, φωνές σαν του Καστοριάδη ακούγονται σαν μύθοι και παραμυθίες, σαν αφηγή­ σεις μιας άλλης ζωής που οπωσδήποτε δεν μας ανήκει και δεν θα αποκτήσουμε ποτέ. Μπορεί, λοιπόν, η φιλο­ σοφία να δώσει μιαν απάντηση στα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου; Να επαναδιαπραγματευθεί το κοινωνικό υπάρχειν και το προσωπικό είναι κάτω από το νόμο μιας συλλογικής ομόνοιας, μιας συμφωνίας ετερο­ τήτων; Το έργο του Καστοριάδη κλείνει τη μεταπολεμική, μετα-

μαρξιστική εποχή, αφού έδωσε τη χαριστική βολή στον ίδιο τον μαρξισμό. Οδηγεί σε έναν άλλο διανοητικό ορί­ ζοντα αξιών, πρακτικών, συμβόλων και σημασιών που πι­ θανότατα ο ίδιος δεν κατόρθωσε να διαρθρώσει μέσα στα βιβλία του. Αποκατέστησε το υποκείμενο στη λει­ τουργία του ως καταλύτη κοινωνικών αλλαγών, αλλά δεν πρότεινε καμιά βιώσιμη κοινωνική προοπτική. Έθεσε το αίτημα του προτάγματος, χωρίς ωστόσο να το προσ­ διορίσει ο ίδιος μέσα στην κοινωνική σφαίρα κατά τρόπο πάγιο και στέρεο. Έθεσε τέλος το πρόταγμα της πολπικής ευθύνης, χωρίς να θίξει εκείνο που για τον φιλόσο­ φο προηγείται, το ερώτημα της ηθικής υπευθυνότητας. Με το θάνατό του αποχαιρετίζουμε μιαν εποχή, κατά την οποία ο φιλοσοφικός στοχασμός φιλοδόξησε να γίνει κοινωνικός λόγος που θα ένωνε πράξη και σκέψη. Και τα δυο παραμένουν σήμερα χωριστά ωστόσο- αποτυχία ά­ ραγε ή ανεπάρκεια; Ο Καστοριάδης επισφραγίζει το α­ διέξοδο της φιλοσοφικής σκέψης του αιώνα μας να κα­ ταθέσει μιαν ολοκληρωμένη πρόταση για την ανθρώπινη κατάσταση. Θυμάμαι εδώ τη φράση του Μαρκούζε: «η τέχνη μάχεται την εκπραγμάτωση εμψυχώνοντας την απολιθωμένη ζωή να μιλήσει, να τραγουδήσει, και τελικά να χορέψει, ίσως». Στο ίσως αυτό, στο δισταγμό εμπρός σε κάθε οριστικό συμπέρασμα, βρίσκεται και η απάντη­ ση στα αδιέξοδα της φιλοσοφίας, αδιέξοδα που υποδη­ λώνουν ότι το δράμα των ερωτήσεων και των διερωτήσεων που άρχισε, ίσως, στην Ιωνία δυόμισι χιλιάδες χρό­ νια πριν, δεν θα τελειώσει εύκολα. Αυτή η βεβαιότητα άλλωστε αποτελεί και την τελική παραμυθία κάθε σκεπτόμενου ανθρώπου.

CODA: Φυσικά ο Καστοριάδης ανήκει στην καθόλου ευ­ ρωπαϊκή σκέψη και δεν έχει καμιάν απολύτως σχέση με την υποτυπώδη φιλοσοφική διερεύνηοη της ελληνικής πραγματικότητας. Η ελληνική κοινωνία, όπως παρατή­ ρησε ο ίδιος, είναι κοινωνία προ-πολιτική, με αποτέλε­ σμα να μην υπάρχει η φιλοσοφία ως κριτική θεσμών ή ερμηνευτική μιας οντολογικής καταστάσεως. Δυστυ­ χώς, αυτό τον ρόλο κατέχει ακόμα η λογοτεχνία για τους Έλληνες. Θα πρέπει ωστόσο να αναγνωρίσουμε ό­ τι η μετάφραση της Φαντασιακής Θέσμισης της Κοινω­ νίας και μερικών άλλων έργων του στα ελληνικά άλλαξε δια παντός και ριζικά τη γλώσσα του φιλοσοφείν στη χώρα μας, εισάγοντας τεχνικούς όρους, εκφράσεις και θέματα, τα οποία θα αποτελούν τη στέρεα βάση για μια καθαρή φιλοσοφία της ενθαδικότητάς μας στο εξής; Η προσφορά του, λοιπόν, στην ελληνική σκέψη ούτε μι­ κρή είναι ούτε αμελητέα- αντίθετα, άνοιξε έναν δρόμο επαναδραστηριοποιήσεως του γλωσσοπλαστικού δυ­ ναμικού της σκέψης μας, που δεν μπορεί και δεν πρέπει να μείνει αδιάβατος, απόρευτος και μοναχικός. □

θέμα του μήνα

Η συνέντευξη που ακολουθεί δόθηκε από τον Κορνήλιο Καστοριάδη στο δημοσιογράφο κ. Γιώργο Χατζηβασίλη της ελληνόφωνης εφημερίδας του Σίδνεϋ, Ο Κ όσ μ ος, κατά την επίσκεψη του φιλοσόφου στην Αυστραλία, και δημοσιεύτηκε στο φύλλο της 23ης Αυγούστου 1991. Αρχικό θέμα συζητήσεως υπήρξε το πραξικόπημα εναντίον του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, το οποίο οδήγησε στην πτώση του, γεγονός το οποίο ο Καστοριάδης θεωρεί ως επαλήθευση των παλαιότερων αναλύσεών του για τη στρατοκρατική γραφειοκρατία της τότε Σοβιετικής Ένωσης. Οι διαλέξεις του Καστοριάδη στην Αυστραλία αποτελούσαν μέρος ενός διεθνούς συνεδρίου για το

Γ ιώ ρ γο ς Χ α τ ζ η β α σ ίλ η ς : Τι pnopcirc να μας

nciic για την πτώση του Γκορμπατσόφ;

μέλλον της φιλοσοφίας (10-15 Αυγούστου 1991), που διοργανώθηκε από το πανεπιστήμιο του Σίδνεϋ και στο οποίο συμμετείχαν μεγάλοι θεωρητικοί, όπως η Άγκνες Χέλερ, ο George Markus, και άλλα μέλη της Σχολής της Βουδαπέστης. θέμα του μήνα

Κορνήλιος Καστοριάδης: Το είχα προβλέψει στο πρώ­ το άρθρο που έγραψ α γ ια τ ο ν Γκορμπατσόφ, το 1987, στο οποίο ανέφερα ότι είτε ο Γκορμπατσόφ θα βάλει πολύ νερό στο κρασί του είτε η γραφειοκρατία θα τον απομακρύνει είτε θα επέμβει ο στρατός, και από κείνη τη στιγμή τα πράγματα γίνονται τελείως α-

m

s

πρόβλεπτα, διότι δεν ξέρουμε - και αυτή τη στιγμή δεν το ξέρουμε ακόμα - εάν ο ρωσικός λαός, έστω και στα χάλια που βρίσκεται, θα παραδεχθεί αυτό το πραξικόπημα ή αν θα αντιδράσει. Αυτό μένει ανοιχτό.

Η κατάρρευση του Ανατολικού μπλοκ είχε σαν συνέπεια να χάσει ο μέσος αριστερός την εμπιστοσύνη του στα κομμουνιστικά κόμματα, αλλά 6εν του πάει και να προσχωρήσει στα αστικά κόμματα. Ζε τι μπορεί να ελπίζει ο αγνός ιδεολόγος για το μέλλον; Κοιτάξτε, ασφαλώς θα υπάρξει μια περίοδος σύγχυ­ σης και αποπροσανατολισμού, οι άνθρωποι θα εξα­ κολουθούν να χρησιμοποιούν διάφορα επιχειρήματα, τα οποία ακούμε διαρκώς εδώ και μερικά χρόνια, ότι αν ε π ιχ ειρ ή ­ σει κανείς να αλλάξει αυτή τη φιλελεύθε­ ρη κα π ιτα λι­ σ τική δ η μ ο ­ κ ρ α τία , θα κα τα λή ξει στο Γκουλάγκ, στη Σι­ βη ρία κ.λπ. Αυτά θα τα α­ κούμε για με­ ρικό καιρό α­ κόμα, φαντά­ ζομαι, και με­ τά οι άνθρω­ ποι θα κ α τα ­ λάβουν ότι, επειδή πήγε κάποιος σε έναν σχιτζή, ε­ γκληματία, δολοφόνο, σοφιστή γιατρό, αυτό δεν ση­ μαίνει ότι ένας άλλος, ο οποίος είναι λιγότερο εγκλη­ ματίας, αλλά εξίσου κακός γιατρός, είναι το ιδεώδες της ιατρικής, δεν είναι έτσι; Θέλω να τονίσω τον παραλογισμό που κάνουν οι άνθρωποι σήμερα, ότι επει­ δή υπήρξε αυτή η τερατώδης μορφή, η οποία δεν εί­ χε άλλωστε καμιά σχέση με τον σοσιαλισμό, ή με τη δημοκρατία - παρ’ όλα όσα έλεγε - άρα δεν μπορού­ με να κάνουμε τίποτε άλλο παρά να ακολουθήσουμε την πολιτική του Μπους ή του Μέιτζορ κ,λπ. Κάποτε θα αρχίσουν να καταλαβαίνουν και οι κάτοικοι των α­ νατολικών χωρών ότι η πτώση του κομμουνισμού δεν «ασπρίζει» τον καπιταλισμό, ούτε τ α προβλήματά του, ούτε τη μιζέρια που υπάρχει στις καπιταλιστικές

χώρες, ούτε το γεγονός ότι δεν είναι πραγματικές δημοκρατίες, ότι κυβερνιούνται από μια φιλελεύθερη ολιγαρχία, ούτε την καταστροφή του περιβάλλοντος που επιφέρει η καπιταλιστική οικονομία κ.λπ. Και α­ πό τη στιγμή εκείνη νομίζω ότι αρχίζουν πάλι, ελπίζω τουλάχιστον, να ξεκαθαρίζουν τα πράγματα στο μυα­ λό των ανθρώπων και να αρχίζουν να ξανασκέπτονται πολιτικά, δηλαδή όχι ποιο κόμμα θα εκλέξουν, αλλά πώς θα μπορούσαν να αυτοκυβερνηθούν πραγματι­ κά, να σχηματίσουν συλλογικά δημοκρατικά όργανα και να αλλάξουν τον προσανατολισμό στην κοινωνική ζωή.

Γνωρίζ<τ< αν υπάρχουν σήμΐρα οι ηγέτες που 8α μπορούσαν να αναλάβουν αυτή την ευθύνη να κατευθύνουν τους λαούς; Εγώ νομίζω ότι ένα από τα βασικά καρκινώματα, μπο­ ρώ να πω, του εργατικού κινήματος και του λαϊκού κινήματος, τα τελευταία εκατό χρόνια τουλάχιστον, είναι η ιδέα ότι έπρεπε να υπάρχουν οι ηγέτες. Εγώ πιστεύω ότι ο λαός δεν μπορεί να κυβερνηθεί παρά μόνος του. Ηγέτες με μια έννοια βέβαια πάντα θα υ­ πάρχουν, κάποιος άνθρωπος θα έχει ίσως περισσό­ τερα να πει ή περισσότερες ιδέες από τους άλλους, το ζήτημα είναι ότι αυτοί οι ηγέτες να αναγράφονται από τη βάση τους, να είναι ανακλητοί, να μην ειδωλοποιούνται, να μη θεοποιούνται κ.τ.λ., συμφωνείτε; Το αν στην ερχόμενη περίοδο θα υπάρξουν ηγέτες, δυ­ ναμικά άτομα που θα πάρουν πρωτοβουλίες, αυτό δεν μπορεί να το πει κανείς. Αυτό που μπορεί να πει κανείς είναι ότι αν δεν υπάρξει μια πραγματική κίνη­ ση του λαού, ούτε θα αναδειχθούν άνθρωποι εξαιρε­ τικοί, ούτε κι αν υπάρχουν άνθρωποι εξαιρετικοί θα μπορέσουν να κάνουν τίποτε άλλο περισσότερο πα­ ρά να είναι φωνή βοώντος εν τη ερήμω.

Πισκύετι, λοιπόν, ότι υπάρχΐΐ ζωή μετά θάνατον για τον μαρξιομό; Όχι, δεν πρόκειται για τον μαρξισμό. Ο μαρξισμός ο ίδιος είναι κατά ένα μεγάλο μέρος υπεύθυνος γ ι’ αυ­ τά που συνέβησαν. Όχι ότι ο Μαρξ ο ίδιος θα έφτια­ χνε το Γκουλάγκ, αλλά υπήρχαν ένα σωρό ιδέες μέ­ σα στον μαρξισμό οι οποίες έχουν σχέση με αυτό. Παραδείγματος χάρη υπάρχει μία και μόνο, μία ορθή θεωρία. Από τη στιγμή κατά την οποία οι άνθρωποι πιστεύουν ότι υπάρχει μία και μόνο ορθή θεωρία - μι­ λάμε για την πολιτική, όχι για τα μαθηματικά - από κείνη τη στιγμή δημιουργείται το τερατώδες φαινό-

θέμα του μήι

μενο της ορ­ θοδοξίας, υ­ πάρχει μια γνώμη που εί­ ναι σωστή και η άλλη είνα ι όργανο του διαβόλου, συ­ νεπώς είν α ι α ναθεω ρητι­ κή, όργανο της αντίρρ η­ σης, τρ ελή , δεν ξέρω τι, και όπως το είδαμε και με την Εκκλησία, έτσι όταν υπάρχει ορθοδοξία πρέπει να υπάρχει και ένα όργανο που να φυλάει την ορθοδοξία, το μόνο που να μπορεί έγκυρα να δίνει μια γνώμη για το ποιο είναι το σωστό δόγμα και ποιο δεν είναι. Στη θρη­ σκεία το ρόλο αυτό έχει η Εκκλησία, η οποία καταδι­ κάζει τους αιρετικούς, και το ρόλο αυτό στα μαρξι­ στικά κινήματα τον έπαιξαν τα μαρξιστικά κόμματα, και φυσικά με την ακραία και την τερατώδη μορφή τους ο λενινισμός και σταλινισμός, όπου υπήρχε ένα κόμμα με κεντρική επιτροπή και με ηγέτη έναν δήθεν μεγαλοφυή άνθρωπο, ο οποίος αποφάσιζε τ ι είναι σωστό και τ ι δεν είναι σωστό. Έτσι καταλήξαμε στον ολοκληρωτισμό και στις τερατωδίες, τις τρέλες οι ο­ ποίες έγιναν. Έτσι δεν είναι; Από αυτή την άποψη, νομίζω ότι η ρήξη με τον μαρξισμό πρέπει να είναι α­ πόλυτη. Πρέπει να ξαναβάλουμε τον Μαρξ στη θέση του, σαν έναν από το υ ς μεγά­ λους στοχαστές της ανθρωπότη­ τας, αλλά όχι σαν προφήτη, όχι σαν Θεό, όχι σαν έναν άνθρωπο που έγραψε τα εμπνευσμένα βι­ βλία, την καινούρια Αγία Γραφή, τ ις μεταρρυθμίσεις της κοινω­ νίας.

Τόι* ποιους άλλους θεωρητικούς θα

Από την άποψη της κριτικής της σημερινής κοινωνίας κατ’ ουσίαν αυτά που έπρεπε να λεχθούνε έ­

θέμα του μήνα

χουν λεχθεί. Από το εργατικό κίνημα, από τους διά­ φορους, ας πούμε, σοσιαλιστές συγγραφείς, σε νεό­ τερη περίοδο και από το οικολογικό κίνημα (σ.σ. και τον κ. Καστοριάδη). Από την άποψη της πολιτικής πραγματικά νομίζω ότι κάθε προσπάθεια βασικής με­ ταμόρφωσης της σημερινής κοινωνίας δεν μπορεί να στηρίζεται πουθενά αλλού παρά στις δημιουργικές δυνάμεις του λαού και όλων των ανθρώπων που α­ παρτίζουν την κοινωνία. Την αθηναϊκή δημοκρατία την παλιά δεν τη δημιούργησε ένας άνθρωπος, τη δημιούργησε ένα ολόκληρο λαϊκό κίνημα, και τ ις σύγχρονες δημοκρατίες, στο μέτρο που είναι δημο­ κρατίες, δεν τις δημιούργησε ένας άνθρωπος· στην αμερικάνικη επανάσταση και στην εγγλέζικη και στη γαλλική οι άνθρωποι έδρασαν συλλογικά, δημιούργη­ σαν καινούριες μορφές και έτσι υπάρχουν αυτά τα δημοκρατικά απομεινάρια στη σημερινή κοινωνία. Αν πρόκειται να υπάρξει κάποιο καινούριο ξεκίνημα της κοινωνίας, ασφαλώς αυτό το καινούριο ξεκίνημα θα συμβαδίσει με μια αφύπνιση των ανθρώπων, οι οποί­ οι θα πάψουν να είναι καταναλωτικά ζώα και θα ξαναγίνουν πολιτικά ζώα, δηλαδή άνθρωποι που ενδιαφέρονται για τα κοινά, γιατί όπως έλεγε και ο Αριστοτέ­ λης «είναι ικανοί να άρχουν και να άρχονται».

Δηλαδή nape ατο θέμα της σημερινής σας διάλεξης, ότι ο λαός χρειάζεται φαντασία. Ασφαλώς χρειάζεται φαντασία και αυτή η φαντασία πρέπει να ελέγχεται βέβαια και από τη λογική, αλλά δεν πρέπει - πώς να πούμε - να «παγώνει» από τη λο­ γική. Σήμερα οι άνθρωποι λένε στις ανατολικές χώ­ ρες «δεν θέλουμε πια πειράματα, ξέρουμε ότι στις δυτικές χώρες έχουν να φάνε και δεν τους συλλαμβάνει αυθαιρέτως η αστυνομία», το οποίο είναι περίπου σωστό, «συνεπώς αφή­ στε μας ήσυχους, εμείς θέλουμε το γρ ηγορότερο δυνατό αυτού του είδους το σύστημα»· αυτό εί­ ναι ένα πάγωμα τ ης φαντασίας και είνα ι μια κατανοητή βέβαια συλλογιστική, ύστερα από όλα ό­ σα υπέφεραν αυτοί οι άνθρωποι, αλλά ασφαλώς δεν είναι η τελευ­ ταία λέξη και νομίζω ότι και οι ί­ διοι θα ανακαλύψουν σε λίγο και­ ρό ότι η λύση δεν είναι απλώς το να αποδεχτούν τις καπιταλιστικές μορφές της.

■ίΜ7

Ο λαός, όμως, 8έλω ένα όραμα, ένα στόχο. Τι όραμα μπopoύμc να δώσουμε στο λαό; Εγώ νομίζω ότι το κεντρικό σημείο αστού του στόχου, του οράματος όπως λέτε, είναι μια κοινωνία, που είναι ελεύθερη με την έννοια ότι και το κοινωνικό σύνολο πραγματικά ασκεί την εξουσία και όχι μια ολιγαρχίαμέσα σ’ αυτό το κοινωνικό σύνολο ο καθένας είναι αυ­ τόνομος όσο είναι δυνατόν, δεδομένου ότι είμαστε κοι­ νωνικά όντα και δεν μπορεί να κάνει ο καθένας φυσικά ό,τι του κατεβαίνει. Αλλά αυτό το οποίο μπορεί να κά­ νει, μπορεί να το κάνει μόνος του και τα όρια σ’ αυτό που μπορεί να κάνει καθορίζονται όχι αυθαίρετα από μια κυβέρνηση, αλλά όλο τον κόσμο και συμμετέχει και το ίδιο το άτομο στη ρύθμιση αυτών των ορίων. Αυτό είναι το βασικό όραμα και αυτό το όραμα πρέπει να συ­ νοδεύεται από ένα άλλο, που ίσως είναι πιο δύσκολο να γίνει αποδεκτό, ότι πρέπει να εκθρονίσουμε από την οικονομία την παραγωγή και την κατανάλωση από την κεντρική θέση που έχουν σήμερα. Όσο οι άνθρωποι πι­ στεύουν ότι ο σκοπός της ζωής είναι σήμερα να απο­ κτήσουν μια καινούρια έγχρωμη τηλεόραση του χρό­ νου, δεν μπορεί να γίνει τίποτα. Γιατί ουδέποτε θα εν­ διαφερθούν πραγματικά για τ α κοινά, καθένας θα προσπαθήσει, όπως λένε στα σύγχρονα ελληνικά, «να τα πιάσει» όσο γίνεται περισσότερο και αυτό είναι όλο. Αυτή η πορεία είναι όχι μόνο ανάξια των ανθρώπινων ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ όντων, αλλά είνα ι και πα­ τά ράλογη και ο­

ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ σ ταυροδρόμια

δηγεί στην κα­ λ α β υ ρ ίν θ ο υ ταστροφή του πλανήτη. Δεν μπορεί να ε­ ξακολουθήσει αυτή η κατά­ σταση και, αν εξακολουθή­ σει, πρέπει να σκεφ θεί κα­ νείς ολόκληρο το ν πλανήτη και όχι μόνο το ένα έβδομο του πληθυσμού της γης που ζει σ’ αυτές τις συνθήκες. Φαντασθείτε τις συνέ­ πειες στο περιβάλλον αν τα πεντέμισι δισεκατομμύρια ανθρώπων επρόκειτο να φθάσουν το βιοτικό επίπεδο της Αυστραλίας. Είναι ένας εφιάλτης και, από την άλλη

---------------------

μεριά, πώς μπορείς να τα ΚΟ ΡΝ Η ΛΙΟ Σ αφήσεις στην κα τά σ τα σ η που βρίσ κο­ νται σήμερα; Συνεπώς χρει­ άζεται μια βα­ σική αλλαγή στο τ ι οι άν­ θρωποι θεω­ ρούν άξιο, τ ι θεωρούν ση­ μαντικό και τι ύψιλον /βιβλία θεωρούν σκο­ πό τη ς ζωής το υ ς, γ ια να μπορέσει να γίνει μια πραγματική αλλαγή.

ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ π ρώ τες δ ο κ ιμ έ ς

§ ιι§ §

Ας μιλήσουμε τώρα για την Ελλάδα μετά το 1993. Πιστεύετε ότι 8α μπορέσω να διατηρήσω την οντότητα της ή 8α «πνίγω'» στην ωιρωπαΐκή παλίρροια; Εγώ φοβάμαι ότι η Ελλάδα ήδη έχει χάσει την οντότητά της. Πηγαίνω στην Ελλάδα κάθε καλοκαίρι για δυο μήνες και μπορώ να πω ότι αυτό που έγινε από το 1960 και ύστερα με τη συνενοχή και υπαιτιότητα όλων των κυβερνήσεων, αλλά και του ελληνικού λα­ ού, είναι μια καταστροφή που δεν είχε γίνει επί 3.000 χρόνια. Ακόμα και οι ίδιοι οι άνθρωποι έχουν αλλάξει. Οι άνθρωποι που πριν σε φιλοξενούσαν στο σπίτι τους, να σου δώσουν ένα ποτήρι νερό, καφέ κ.λπ., τώρα αν τ ους ζητήσεις ένα ποτήρι νερό σου λένε «ναι, 500 δραχμές». Αυτό έχει ήδη γίνει- και μετά από το 1993, αν εξακολουθήσουν τα πράγματα να είναι έ­ τσι και ο λαός να μην αντιδρά και οι πολιτικοί να είναι δήθεν πολιτικοί, πολιτικάντηδες, να είναι αυτοί που είναι, τα πράγματα θα χειροτερέψουν και η Ελλάδα θα γίνει ένα τουριστικό ξενοδοχείο ας πούμε. Τα ση­ μαντικά πράγματα θα πέσουν στα χέρια ξένων εται­ ριών, οι Έλληνες θα είναι διευθυντές ξενοδοχείων και γκαρσόνια, χορευτές στα καμπαρέ κ.λπ.

Πώς σας φάνηκαν οι Έλληνες της Αυστραλίας; Τα παιδιά που είδα μου έκαναν μεγάλη εντύπωση, εί­ ναι σοβαρά, δουλεύουν, έχουν αφομοιώσει ένα σωρό πράγματα και είναι γεμάτα ζωή. □

θέμα του μήνα

UUUJU-JUJIH.MJ

w f \ τα v άρχισε η κατοχή της Ελλάδας από τους " I I Γερμανούς, εμείς οι αντισταλινικοί διεθνιστές I I είμασταν ήδη εξόριστοι σε διάφορα ξερονήI I σια ή κλεισμένοι στις φυλακές από τη ΔικταW τορία του Μεταξά. Ορισμένοι καταφέραμε να δραπετεύσουμε απ’ τις φυλακές και να φύγουμε απ’ τα νησιά το 1942. Πολλοί όμως απ’ την ομάδα μας

8έμα του μήνα

τουφεκίστηκαν στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής και στο Κούρνοβο Λαρίσης. Μόλις συναντηθήκαμε όλοι οι δραπέτες, ανασυστή­ σαμε την ομάδα μας και συνεχίσαμε την επαναστατι­ κή δράση. Βγάλαμε και την εφ ημερίδα «Εργατικό Μέτωπο». Είμασταν ο Α. Στίνας (Σπύρος Πρίφτης), ο Δημοσθένης Βουρσούκης, ο Αντώνης Γιαννακόπου-

■ί!®0

λος, ο Σωτήρης Σμυρλής, ο Γιάννης Ταμτάκος, ο Σταμάτης Στανίτσας, ο Νίκος Αραβαντινός, ο Θύμιος Αδραμυτίδης, ο Βασίλης Τσαματζάς, ο Γιάννης Μακρής, ο Παναγιώτης Βασιλειάδης, ο Κώστας Κωστόπουλος, ο Γιώργος Κρόκος, ο Ν.Π., ο Β.Π., ο Α.Α., ο Α.Λ. κ.ά. Η επαναστατική μας δράση στρεφόταν ενάντια στην

Τ

ις ιδέες του Κορνήλιου Καστοριάδη τις γνώ­ ρισα για πρώτη φορά το 1979-80, από τη

σοσιαλπατριωτική πολιτική του σταλινικού ΚΚΕ και του ΕΑΜ, που κάτω από την εξάρτηση του Επιτελείου της Μέσης Ανατολής γίνονταν δεκανίκια της άρχουσας τά­ ξης και συνέβαλλαν στην παλινόρθωσή της. Λόγω της δράσης μας αυτής, πολλοί σύντροφοί μας δολοφονή­ θηκαν από τ ους σταλινικούς, όπως ο Δημοσθένης Βουρσούκης, ο Νίκος Αραβαντινός, ο Θύμιος Αδραμυ­ τίδης. Πάνω από δύο χιλιάδες γνωστοί και άγνωστοι αντισταλινικοί, τροτσκιστές, αναρχικοί και αρχειομαρξιστές δολοφονήθηκαν τότε από το «ηρωικό» Κ.Κ. Η πολιτική μας δράση συγκίνησε τότε (1942) πολλούς νέους. Ανάμεσά τους ήταν κι ο εικοσάχρονος Κορνήλιος Καστοριάδης, ο οποίος επηρεαζόταν από τη νεο­ λαία του Κ.Κ. Έφυγε όμως απ’ αυτούς και ήρθε σ’ ε­ μάς. Η διεθνισπκή πολιτική μας δεν περιοριζόταν μόνο στα προβλήματα του λαού, αλλά επεκτεινόταν και στα στρατεύματα κατοχής. Ρίχναμε προκηρύξεις στους κα­ ταυλισμούς των Γερμανών στιγματίζοντας τον ιμπερια­ λιστικό πόλεμο, για τον οποίο έφταιγαν, κατά τη γνώμη μας, και οι δύο πλευρές. Ζητούσαμε να συναδελφωθούν οι αντίπαλοι στρατιώτες και να στραφούν ενάντια στις κυβερνήσεις τους. Όταν ανακαλύπταμε μαγαζιά ή αποθήκες με τρόφι­ μα, τα παραβιάζαμε- ύστερα, βάζαμε τον κόσμο στη

ελάχιστα, στη διάρκεια των λίγων ημερών που ήρ­ θε στη Θεσσαλονίκη για να κάνει τέσσερις διαλέ­

μετάφραση του έργου Τα Σταυροδρόμια

ξεις (Φεβρουάριος 1993).

του λαβύρινθου, που έκανε και εξέδωσε, με

Τον Γενάρη του 1998 είχα, όμως, την τύχη να

ζήλο και δικά του έξοδα, σε επτά φυλλάδια

γνωρίσω, χάρη στον φίλο Χρήστο Σταμπουλή και

ο φίλος μου Βασίλης Τομανάς. Ο ίδιος με βοήθη­

στα παιδιά του «Αυτοδιαχειριζόμενου κοινωνικού

σε πολύ στην εκπόνηση μιας νέας μετάφρασης

κέντρου», τον παλιό διεθνιστή και αντιεξουσιαστή

του βιβλίου, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις

αγωνιστή Γιάννη Ταμτάκο. Ήταν μεγάλη χαρά και

«Ύψιλον» το 1991. Στη συνέχεια, μετέφρασα και

έκπληξη για μένα η γνωριμία μ’ έναν συμπολίτη ε­

άλλα δύο έργα του φιλόσοφου, τον Θρυμματισμέ­

νενήντα χρόνων, που διατηρούσε ανέπαφα τα ο­

νο κόσμο («Ύψιλον», 1992 - ορισμένα κείμενα με­

ράματα και την κριτική του σκέψη. Ο μπαρμπα-

ταφ ράσ τηκαν από τον Κώστα Σπαντιδάκη) και

Γιάννης, τσαγκάρης κάποτε στο επάγγελμα, άρχι­

τους Χώρους του ανθρώπου («Ύψιλον», 1995). Με

σε πολύ νωρίς την πολιτική του δράση (το 1924,

τον ίδιο τον Κορνήλιο Καστοριάδη δεν είχα την

με τους αρχειομαρξιστές). Πυροβολήθηκε εξ επα­

ευκαιρία να συναντηθώ και να συνομιλήσω παρά

φής στο πρόσωπο από κάποιον εγκάθετο της χω-

σειρά και τους τα μοιράζαμε. Εμείς όμως είμασταν λίγοι. Αν γινόταν αυτό το πράγμα από την αρχή της Κατοχής, πολύς κόσμος δεν θα πέθαινε. Πολλοί επι­ τήδ ειο ι, λούμπεν στοιχεία, είχαν εισχωρήσει στο ΕΑΜ. Αυτοί λεηλατούσαν αποθήκες δήθεν γ ια το ΕΑΜ, στην πραγματικότητα όμως για να τα πουλή­ σουν στη μαύρη αγορά για λογαριασμό τους. Γι’ αυ­ τό τους αποκαλούσε ο κόσμος «ελασίτες λεηλασίτες». Όσο για την αστυνομία του Έβερτ και του Βρανόπουλου, αυτή έκανε το επαίσχυντο πράγμα να δώσει τους φακέλους των αγωνιστών στην Γκεστάπο, μ’ α­ ποτέλεσμα πάμπολλοι να τουφεκιστούν. Έτσι δρούσαμε τότε, μαζί μας κι οι νέοι σαν τον Κ. Καστοριάδη. Όταν αργότερα, έπειτα από κανα-δυό χρόνια, η κυβέρνηση της Γαλλίας έδωσε σε μερι­ κούς νέους υποτροφ ίες γ ια να σπουδάσουν στη Γαλλία, πήρε κι αυτός μιαν και έφυγε. Εμείς του εί­ χαμε αναθέσει να μας εκπροσωπήσει στο Συνέδριο της 4ης Διεθνούς, που θα γινόταν στη Γαλλία εκείνη την περίοδο. Πολύ σύντομα ήρθαμε σε ρήξη με τη θεωρία του τροτσκισμού, για να αποχωρήσουμε τ ε ­ λικά από τις γραμμές του.

ΚΟΡΝΗΑΙΟΣ

ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ χώ ροι άνθρώ που

γιναν μυαλά και τον βοήθησαν να προσφέρει πολλά με την πένα και τη δράση του στο διεθνιστικό επανα­ στατικό κίνημα. Κι όλοι εμείς στην ομάδα μας από δάσκαλοί του γενήκαμε μαθητές του.

Έτσι, λοιπόν, τα μαλλιά του φαλακρού εκείνου νέου, που του ’χαν πέσει από κάποια παιδική ασθένεια, έ­

ροφυλακής, κατά τη διάρκεια ενός συλλαλητηρίου

Θεσσαλονίκη, Γενάρης 1998

ματισμένος κόσμος, «Ύψιλον», 1992, σ. 143-150).

που έκαναν ορισμένα εργατικά σωματεία στη Θεσ­

Η δράση του Γιάννη Ταμτάκου δεν τελείωσε εκείνα

σαλονίκη το 1930. Συμμετείχε ενεργά στην εξέγερ­

τα χρόνια αλλά συνεχίζεται, υπό άλλες μορφές,

ση της Θεσσαλονίκης το Μάη του 1936' συνελή-

μέχρι σήμερα (πολιτικά άρθρα, ομιλίες, συνεντεύ­

φθη και καταδικάστηκε από τη Δικτατορία του Με-

ξεις). Το σημαντικότερο είναι ότι παραμένει κριτής

ταξά σε εξο ρία στη Γαύδο γ ια πέντε χρόνια. Το

της πραγματικότητας και εμψυχωτής των νέων.

1942 δραπέτευσε από το Τμήμα Μεταγωγών Πει­

Ο Γιάννης Ταμτάκος γνώρισε τον αρκετά νεότερο

ραιώς, όπου είχε μεταφερθεί από τους Γερμανούς,

του Κορνήλιο Καστοριάδη το 1942 και από τότε

για να ξανακατεβεί πολύ γρήγορα στους δρόμους

συνδέθηκε μαζί του με στενή φ ιλία - ώσπου να

της Αθήνας με την ομάδα του Α. Στίνα (για περισ­

τους χωρίσει ο θάνατος. Τον ευχαριστώ και από

σότερες πληροφορίες, βλ. το αποκαλυπτικό βιβλίο

δω θερμά για την προθυμία του να γράψει κάτι στη

του Α. Στίνα, Αναμνήσεις. Εβδομήντα χρόνια κάτω

μνήμη του παλιού του συντρόφου και μεγάλου

από τη σημαία της σοσιαλιστικής επανάστασης,

στοχαστή.

«Ύψιλον», 1985, και το κείμενο του Κ. Καστοριάδη «Ομιλία για τον Α. Στίνα», στο βιβλίο του Ο θρυμ­

θέμα του μήνα

Ζ ήσ ης Σα ρ ίκ α ς

-Μ ]

ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ

ΚΑΘΕΤΑ

I. To «ΠβρΙ ηρώ ω ν και τάφων» έν α από ία μυθιστορήμαιά του - Ο συγγραφέας της «Ανθρώπινης δουλβίας».

1. Ποίημα του Γιώργου Σ εφ έρη - Η πατρίδα του Δ ημοσθένη Βουτυρά,

2 . 0 πβζογράφος μας αυτός έγραψ β δυο μβλέτβς για τον Κωνσταντίνο Καβάφη - Η «Αναμπβλ Λη» γνωστό ποίημά του.

2 . ΝομπβλΙστας Λαιινοαμβρικανός λογοτέχνης.

3 . Κα... λαηνομαθών - Η «Ταβέρνα» γνωστό μυθιστόρημά 4 . Γάλλος στοχασιάς του 18ου αιώνα - Μουσικό όργανο.

5 . 0 τίτλος διηγήματος του Τσέχωφ - Εξβιάζβται σβ μικροσκοπικά παρασκευάσματα.

3 . Νότα - Αρχαία λ έξη για τον χοίρο - Μ εγάλο δέντρο.

4 . Το «ΕμβΙς και ο χρόνος» έν α από τα θβατρικά του έργα.

5 . Τ' αρχικά του ονόματος του συγγραφέα της «Λυγβρής» Νησιώτικο βουνό μας (αιτ.) - Ποιήματά του μβλοποίησβ ο Πιβρ Μηουλέζ 6. Ρήμα που... δεσ μεύει - Φυλή, γένος.

6 . Παραπόταμος του Ρήνου - Η «Γέρμα» έν α από τα θβατρικά του έργα.

7 . Το ουδέτβρο αντωνυμίας - Λ έξη της καθαρεύουσας για τη σκαλωσιά.

7 . Μια προστακτική που θυμίζει έ ρ γ ο του ΝΙτσε - Αγγλικό σύμφωνο - M e το ποδόσφαιρο σχβτικά αρχικά.

8. Ιβρή πόλη της Ασίας.

8 . Έγραψβ το μυθιστόρημα «Μικρά Αγγλία»,

9 . «Η απόλαυση του κβιμένου» έν α από τα Βιβλία του - Το μικρό όνομα ιψενικής ηρωίδας.

9 . Προσωπική αντωνυμία - Διπλασιάζβται στο.,. ξβπούλημα (ανηο).

W . Ομόηχα γράμματα - M e ζώνη σχετική.

10. Ποίημά του μβλοποΙησΘ ο Μ όνος Χατζιδάκις (γβν.).

Π . Ο «Ρήγας Ββλβσπνλής» έν α από τα έρ γ α του - Βυζαντινή νότα.

ΑΥΧΗ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ: 1. ΠΑΠΑΓΙΟΡΓΗΣ 2. ΑΡΗΣ - ΣΤΑΪΝ 3, MO - ΚΑΤΑΡΑ 4. ΟΝΕΙΡΟ - ΑΣΙΑ 5. IP - ΣΠΟΡ 6. ΚΡΟΣΣΙΑ 7. ΟΤΑΝ - ΡΟΘ 8. ΑΔΑΝΑ -ΑΣΣΟΥ9. Β ΙΟ Ι-Ο Σ Α-Ο Ρ 10. ΓΑ-ΚΑΜΥ ΚΑΘΕΤΑ: 1. ΠΑΜΟΥΚ - ΑΒΓ 2. ΑΡΟΝ - ΡΟΔΙΑ 3. ΠΗ - ΕΚΟ - ΑΟ 4. ΑΣΚΙ - ΣΟΝΙΑ 5. - ΑΡΙΣΤΑ 6. ΙΣΤΟΡΙΑ - ΟΚ (Ομάρ Καγιάμ) 7. ΩΤΑ ΑΝΑΣΑ 8. ΡΑΡΑΣ - ΣΑΜ 9. ΓΙΑΣΠΕΡΣ 10. ΗΝ - ΙΟ - ΟΟΟ 11. ΠΑΡΑΘΥΡΑ

Βιβλιοβταυρόλεξο

Π Ε Τ Ρ Ο Σ Γ. Β Ο Τ Σ Η Σ

Μακεντόντσει Οδοιπορικό μιας πικρίας ΠΛΕΘΡΟΝ

n o τεύχος ιονηιον Οι eionvnoEic ίων μείΐών me tmiponnc Κριτικών ίου f e i f o /

ΒαγγέϋηΙαναοϋπουϋου ΑΑέΐη Ζήρα

ΟισάΡει ΚοιζιΑ (ΜΑ Φάις ΒαγγέΑηΧατζηΡασιΑείου για 10:

Είμαστε συντετριμμένοι από τον ξαφνικό θάνατο του συνεργάτη και φίλου Βάιου Παγκουρέλη. Η τραγική είδηση μας βρήκε επί του πιεστηρίου.

“Το βιβλίο αυτό έχει μ ιά αντοκέφαλτι σχέση, με τον εαυτό του κι αυτό διότι εκπροσωπεί τον χ ώ ρ ο όλω ν των αποτελεσμάτων των έργων των ανθρώ πω ν στην γη, από καταβολής των γραφών του κόσμου, έως σήμερα και πέρα από το σήμερα. Παρουσιάστηκε γιά να αποκαλυψει το “γιατί” και το “εγώ ” του κάθε ατόμου στην γη, που έχουν δυο παράλληλες ατομικότητες οι οποίες οδηγούν τον άνθρωπο στην συμπλεγματική κατάσταση των νοσημάτων, όπου κυρίαρχος αφέντης τους είναι το ασυνείδητο. Αυτό λειτουργεί τόσο αθόρυβα και κυριαρχικά μέσα στην βιολογική του ψυχολογία που ο άνθρωπος βρίσκεται δέσμιος στις μάζες των συνδρόμων του βιολογικού του στοιχειώματος. ” Ιω άννης Γ. Τσάτσαρης

Σ

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

Ε

Η ιστορία μιας μακρόχρονης φιλίας ανάμεσα σε δυο άνδρες. Ο ένας δικηγόρος ο άλλος γκαρσόνι, ναυτικός, υπάλληλος γραφείου ταξιδίων, μπάρμαν, ηθοποιός. Οι δυο φίλοι κουβεντιάζουν για τις γυναίκες, σχετίζονται με μερικές, σχετίζονται πολύ περισσότερο μεταξύ τους, και κάποτε φτάνουν να συγκατοικήσουν και να ζήσουν στο σπίτι του ενός και στον κόσμο του άλλου. Οι χώροι στους οποίους

Γιώργος Συμπάρδης

κινούνται είναι, εκ πρώτης

0Ακούσιο,c. Δ ΗΜΓΗΤΡ ΗΣ

όψεως, γνώριμοι κι οι άνθρωποι που συναντούν συνηθισμένοι. Και γι’ αυτό ίσως καταλήγουν οι δυο φίλοι να πιστέψουν σ’ έναν παραλογισμό που τον εκλαμβάνουν σαν το λογικότερο συμπέρασμα: ότι όλοι οι άνδρες, τουλάχιστον οι καλύτεροι άνδρες -ο ι mo πραγματικοί κι οι πιο έξυπνοι- είναι τόσο άχρηστοι όσο και οι ίδιοι.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ β Κ Ε &