Στη σύγχρονη Πύλο μια Ιταλίδα πασχίζει να λυτρώσει τον αγαπημένο της από ό,τι κρυφό τον βασανίζει, ώσπου μπλέκεται σε ένα μυστήριο το οποίο καλείται να εξιχνιάσει και έρχεται αντιμέτωπη με φ ο β ε ρ έ ς αποκαλύψ εις.
Η ιστορία του Τζόζεφ Πωλ ΠΙΝΟ ΚΟΡΡΙΑΣ
ΜΠΛΕ
Τζέρνιγκαν, που καταδικάστηκε σε θάνατο, εκτελέστηκε μετά δώδεκα χρόνια αναμονής στην πτέρυγα των θανατοποινιτών και «αναστήθηκε», μέσα στον κυβερνοχώρο. Μια συνταρακτική δημοσιογραφική έρευνα γύρω από μιαν απίστευτη, αληθινή περίπτωση.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ [f] PERUGIA
TINA ΖΩΓΟΠΟΥΑΟΥ Λο'ντου 8 · Σόλωνος 116,106 81 Αθήνα Τηλ.: 3816559, 3803193, Fax: 3821158
sr 18 Επβτηοίδα ΦβΒοουαοίου 2 0 Boaxuvoaafce 2 2 Κοντοάλ Γράφβι ο Κώστας Πάρλας 2 3 ΕΕώστησ Γράφβι ο Γιάννης Δβληολάνης 25 ΕυκαιοΙασδοθβΙσησ Η αρχαιολογία τωνλέξβων Γράφβι ο Βαγγέλης Πανιαζής 3 0 ΤοΕένοΒιΒλίο Επιμέλεια ΗλίαςΙΥΙαγκλίνης ΖΕΛΙΔΕΖ: ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ 32 Ο λαβύρινθος της βκπαιδβυτικήςμβταρρύθμισης Γράφβι ο Χρήστος Κάτοικος 4 0 Ικέψβις για ένα πρόγραμμα θβάτρου στηνβκπαΐδβυση Γράφβι ο Αντώνης Λβνακάκης 4 4 Σαλόνι Γιώργος Λβονάρδος: «Σέβομαι την ιστορία»
IlillOCtiOPOUZBC
ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ 4 7 ϊυνβργάστηκανα: ΕλισάΒβτΑρσβνΙου, Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Γιώργος Βέης, Κώσιας Γουλιάμος, ΗλΙας ΜαγκλΙνης, Μουχάμαντ Σαμσαντίν Μβγαλομμάτης, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Τάσος Παππάς, Βασίλης Ρούβαλης, Άλκηστις Σουλογιάννη, Αλέξης Σταμάτης, Δημήτρης Τσατσούλης, Παναγιώτης Τσιαμούρας, Άλκηστη Χρονάκη 51 Σβα' ποάσωπο ΡέαΓαλανάκη 67 Σβα’ πρόσωπο Κώσιας Στβργιόπουλος 71 Σβα'ποάσωπο ΒαγγέληςΚάσσος ΤΑ ΠΑΛΙΑ 8 0 Εένο διήνηυα Τάυασ Μαν: Το θαυματουργό παιδί ις: ΜΙα των ιδβών του Εθνικού/,
9 2 ΒιΒλιονραφικό ΙΟΟΚριτικονραφΙα
0 iloPupivfloc iqc εκπαιδευτική); ρεταρρύθμισητ;
ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ 108 Νίκος Καρούζος (1926- 1990) Επιμέλβια: ΕλισάΒβτΛαλουδάκη 110 ΕλισάΒβτ Λαλουδάκη: Χρονολόγιο 116 Νίκος Καρούζος: «Ογάτος και ο ι ανέκδοτο ποίημα 117 Κατερίνα Αγγβλάκη-Ρουκ: Μικρό σχόλιο για τοι Καρούζου 118 Νίκος Καρούζος: Τρία ανέκδοτα ποιήματα 110 Ελισάί Ο πρόλογος του συρταριού 122 Μισέλ ΒόλκοΒιτς: Απόγονος της Παπακόγκος: Ταιβρά σφάγια στοβωμό της βλληνικής ποίησης 126 και η Εύα Μπέη μιλούν για τονΝΙκο Καρούζοκαι τηνποίησή του 129 Καρούζου στον Ν. θ. Οικονόμου 132 Ματθαίος Μουντές: Οι 134 Βρασίδας Καραλής: Η λατρβία του μηδβνός στην ποίηση 140 ΕργογραφΙα 142 ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ
_________ Μ Η Ν Ι Α Ι Α
_____________ Ε Π Ι Θ Ε Ω Ρ Η Σ Η
Τ Ο Υ
Β Ι Β Λ Ι Ο Υ
No 393 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 1999 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 33.01.313 Λογιστήριο: 33.01.241 Αιαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.239 Fax: 33.01.316 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλόξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, ΣοφίαΓεμενάκη. ΒασίληςΚαλαμαράς. ΛάμπροςΚουλελής. Νένη Ράις, ΒάσωΣπάθή. Υπεύθυνηοικονομικών :ΒάσωΣπάθή Συνδρομές: ΑθανασίαΣηαθή Διαφημίσεις: ΗρακλήςΠαπαλόξης Επιμέλεια- Διορθώσεις: ΒΙκυ Κωτσοβάλου Ηλεκτρονική Σελιδοποίηση- Διαχωρισμοί: ΜαρίαΖάχαριουδάκη. τηλ. και (αχ: 38.21.700 Φιλμ-Μοντσζ: ΜΥΡΙΚΗΓραφικόςΤόχνες, Ζωοδόχου Πηγής36, τηλ.: 38.44.266-38.12.373 3η: Δ. Πρίφιης & Υιοί ΟΕ,Σωνιέρου 6. ιηλ.: 6232323 Βιβλιοδεσία: Μ. Φουντουλάκης, Παηανικαλή 13, Αιγάλεω, τηλ.: 5987432 Διανομή: Νόο ΠρακτορείοΤύπου Ιδιοκτησία: Γιώργος Γαβαλάς&ΣΙΑΕ.Ε. Εκδόπτς: Γιώργος Γαλώντης Κεντρικήδιάθεση: Αθήνα: «διαβάζω». Α. Μβταξά26, Αθήνα 10681, Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο«Κόντροτου βιβλίου», Λασσάνη 9, τηλ 237.463 Καλλιτεχνικήεπιμέλεια - Σύνθεσηεξωφύλλου: ΜαρίαΖαχαριουδάκη Φωτόεξωφύλλου: ΚατερίναΤατσοπούλου
11 τ€ύχη διαβάζω (ΐοχίβοο +ΐχ 2 0 0 0 )
2 0 .0 0 0 δρχ.
-V
2 1.000 δρχ.
21 βιβλία ILS Ζύνολο
41,0 00 δρχ.
VlAi|pCMf€TC (για συνδρομή +21 βιβλία ILS) 2 5 .0 0 0 δρχ. /
16.000 δρχ.
K c p 6 i( c T C
Όσοι γραφτείτε συνδρομητές ή ανανεώσετε τη συνδρομή σας μέχρι τέλος Φεβρουάριου, μπορείτε, αν θέλετε, να αποκτήσετε και τα 21 βιβλία ILS (κλασικά κείμενα της αγγλοσαξωνικής λογοτεχνίας και ιστορίας) οτην προνομιακή τιμή των 10.000 δρχ. (κανονική τιμή 21 .00 0 δρχ) * ΤΑ ΕΞΟΔΑ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΤΩΝ 21 ΒΙΒΛΙΩ Ν ILS (Μ Ε Τ Α Χ Υ Δ Ρ Ο Μ Ε ΙΟ Η COURIER) ΒΑ ΡΥΝ Ο ΥΝ ΤΟΥΣ ΠΑΡΑΛΗΠΤΕΣ
___*>___ ,__________________'__________ ^___ ν, -..
____________
Συνδρομές Εοωτίρικού και Κύπρου Ετήσια: 15.000 δρχ. Σπουδαστική: 13.000 δρχ. Εξόμηνη: 8.000 δρχ. Σπουδαστική: 7.000 δρχ. Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 25.000 δρχ.
Συνδρομές εξωτερικού Ετήσια 85 δολ. ΗΠΑ Σπουδαστική 80 δολ. ΗΠΑ Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 120 δολ. ΗΠΑ
/
Π Ο Υ Α Π Ε Υ Θ Υ Ν Ε Τ Α Ι T O IL S : • Σε όλους εκείνους που θέλουν να βελτιώσουν τα αγγλικά τους...
• I t όλους Εκείνους που θέλουν να διαβάσουν τα έργα μεγάλων συγγραφέων από το πρωτότυπο κείμενο...
Γ
Τ A
2
1
Β Ι Β Λ Ι Α
LOWER-INTERMEDIATE LEVEL • Ε. Hemingway, W . Saroyan, S. Anderson The Snows of Kilimanjaro, The Pomegranate Trees, The Untold lie
T O Y
1L
S
URPPER-INTERMEDIATE LEVEL • Henry James Daisy Miller • Jack London The Whale Tooth, The House of Mapuhi, Mauki
• E. Hemingway, W . Saroyan, S. Anderson My Old Man, Locomotive 38 - The Ojibway, An Awakening
• R. Kipling Just So stories
• H. G. Weels The Time Machine • F. S. Fitzgerald Basil: the Freshest Boy, Three Hours Between Planes
• Sir Arthur Conan Doyle The Adventures of Sherlock INTERMEDIATE LEVEL • Oscar Wilde The Happy Prince & Other Tales • E. A. Poe, R. Dahl, E. Nesbit
Holmes (The Red-Heated League, The Blue Carbuncle)
• H. G. W ee ls The Country of the Blind, Aepyornis Island • Saki The Open Window & Other Stories
The Tell-Tale Heart, Lamb to the Slaughter, Man from the South, The Mystery of the Semi-Detached
• Oscar Wilde The Star Child, The Fisherman & his Soul • J. B. Severance Gandhi - Great Soul • R. Kipling The Man Who Would Be King
ADVANCED LEVEL • Virginia Woolf A Society & Other Stories • Mark Twain The Man that Corrupted Hadleyburg • F. S. Fitzgerald My Day • Henry James The Romance of Certain Old Clothes • R. L. Stevenson The Body Snatcher • Jack London All Gold Canyon
Παλιά τεύχη Δεκαπενθήμερα & μηνιαία τεύχη 1.500 δρχ. Εμβάοματα στη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Αν. Μεταξύ 26,106 81 ΑΘΗΝΑ, Τηλ.: 33.01.239, Fax: 33.01.315
I
LATIN ΒΡΑΒΕΥΜ ΕΝΑ Μ Υ Θ ΙΣ Τ Ο Ρ Η Μ Α Τ Α Α Π Ο ΤΗ Ν Ε Α Γ Ε Ν ΙΑ ΣΥΓΓΡΑΦ ΕΩ Ν Τ Η Σ Λ Α Τ ΙΝ Ο Α Μ Ε Ρ ΙΚ Α Ν ΙΚ Η Σ Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ Σ
opera nigra ΟΥΡΟΥΓΟΥΑΗ
ΑΡΓΕΝΤΙΝΗ ROLO DIEZ ΤΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΗΘΕΛΕ ΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙ
Μ ΈΈΙΚ.Ο
Χ ΙΛ Η
ΑΡΓΕΝΤΙΝΗ
Εκδόσεις opera, Κωλέττη 23A, 106 77 Αθήνα - Τηλ. 330 45 46 - Fax: 330 36 34 e-mail: opera@ acci.gr
—
ο
Νίκος
Κορού
στις εκδόσεις Λ ίΤ ι
ΚΑΡΟΥΖΟΣ
»
0Σ
ΤΟ ΕΚΚΡΕΜΕΣ ΠΟΤ ΣΗΜΑΙΝΕ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΝΥΧΤΩΔΙΑ ΣΤΗΝ ΚΡΟΝΣΊΆΝΔΗ
•
Ο ΩΡΙΜΟΣ ΚΑΡΟΪΖΟΣ
Θρίαμβος Χρόνου
• Νεολιθική Νυχτωδία στην Κροστάνδιη • Ερυθρογράφος • Πόνος Π α ρ ό σ κ εβ ο ς :^ 'εκ κ ρ εμ ές που άή μο η τ
3450519 / FAX 3630376
ΑΠΟΠΕΙΡΑ: ΝΑΥΑΡ1ΝΟΥ
_
V
Νέα Βιβλία
Τυπωθήτω
O RBIS ~
Γ. ΔΑΡΔΑΝΟΣ
L ITE R A E
H e r m a n M e l v il l e
Γουάιτ Τζάκετ (Ο Λσπροφόρης) Μ ί α α κ ό μ α ν α υ τ ι κ ή π ε ρ ιπ έ τ ε ια τ ο υ δ ιά σ η μ ο υ α μ ε ρ ικ α ν ο ύ σ υ γ γ ρ α φ έ α .
Ν
Ε
Α
Β
Ι
Β
Λ
Ι
Α
Κ Ε ΙΜ Ε Ν Α Γ ΙΑ Τ Η Ν Π Ο ΙΗ Σ Η
Κ αψαςκής Σ ωκράτης
Στοιχεία Βιογραφίας του
Έ ν α ς ψ υ χ ο γ ρ α φ ικ ό ς π ίν α κ α ς
Δ ΙΟ Ν Υ Σ ΙΟ Υ Σ Ο Λ Ω Μ Ο Υ
ά κ ρ ω ς σ υ γ κ ιν η τ ικ ό ς ,
ΕΕ S3
δ ια σ κ ε δ α σ τ ικ ό ς κ α ι ε υ χ ά ρ ισ τ ο ς .
Κ αψαςκης Σ ωκράτης ΤΟ Μ Υ Σ Τ ΙΚ Ο ΚΑΙ
ΤΟ
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ
Μ ά ρ ιο ς Β ύ ρω ν Ρ α ϊζ η ς
Οι Μεταφυσικοί Ποιητές της Αγγλίας Μ ι α υ π ο δ ε ι γ μ α τ ικ ή π α ρ ο υ σ ία σ η κ α ι κ ρ ιτ ικ ή τ ο υ έ ρ γ ο υ τ η ς π ιο φ η μ ισ μ έ ν η ς , ο μ ά δ α ς π ο ιη τ ώ ν τ ο υ 1 7 ου α ιώ ν α :
Μοναχικοί Μαυροντυμένοι Περιπατητές της Κέρκυρας ΣΟΛΩΜ Ο Σ - ΚΑΛΒΟΣ ΕΒ S3
Μ ανος Α νδρεας
Φωτεινότης και Διαφάνεια
Τ ζο ν Ν τα ν , Τ ζό ρ τζ Χ έρμ π ερτ, Ά ν τ ρ ιο υ Μ ά ρ β ε λ κ α ι ο ι υ π ό λ ο ιπ ο ι « Μ ε τ α φ υ σ ι κ ο ί » , μ ε μ εταφ ρα σ μ ένα κ α ι α ν αλυμ ένα σ τ ίχ ο - π ρ ο ς - σ τ ίχ ο τ α α ν τ ιπ ρ ο σ ω π ε υ τ ι κ ό τ ε ρ α
Το Εδώ και το Επέκεινα στο έργο του ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ
π ο ιή μ α τ ά τ ο υ ς . Α Π Ο
Τ ΙΣ
Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ
G U T E N B E R G
Σ Ε Ο Λ Α Τ Α Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΑ
Α. Π. ΤΣΕΧΟΦ ε π ι λ ο γ ή από το έ ρ γ ο του Π ρ ό λ ο γ ο ς
τ ο ν
Κ ώ σ τ α
Γ ε ω ρ γ ο ν σ ό π ο ν λ ο υ
Η παρούσα έκδοση αποτελεί μετάφραση της επιλογής διηγημάτων του Τσέχοφ που εκδόθηκε στα ρωσικά στη Μ όσχα το 1984, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης ογδό ντα χρόνων από το θάνατο του συγγραφέα, και περιλαμβάνει είκοσι ένα μικρά και μ ε γάλα διηγήματα και ορισμένες από τις νουβέλες. Η επιλογή έχει γίνει από ειδικούς μελε τητές του έργου του Τσέχοφ, οι οποίοι προσπάθησαν ώστε τα κείμενα αυτής της συλλο γής να είναι αντιπροσωπευτι κά ολόκληρου του έργου του, διηγήματα και νουβέλες που γράφτηκαν κατά τα πρώτα χρόνια της δημιουργίας του συγγραφέα μέχρι και το τέλος της ζωής του. Τ α κείμενα αυ τά αντανακλούν διάφορες πλευρές από τη ρωσική κοινω νία της εποχής, αλλά οι αν θρώπινοι τύποι που περιγράφονται σ’ αυτά είναι πάντοτε ζωντανοί και τους συναντούμε ακόμη και σήμερα, με αποτέ λεσμα τα έργα του Τσέχοφ να είναι πάντοτε επίκαιρα. Με τα λόγια των ηρώων των έργων του, ο συγγραφέας προ σπαθεί να βρει το «νόημα της ζωής», που αποτελεί και την κυρίαρχη αναζήτηση ολόκλη ρης της ζωής του.
Ζ Ε
Ο Λ Α
Τ Α
Β Ι Β Α Ι Ο Π Ω Α Ε Ι Α
ανάμεσα σε δύο νύχτες ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ
Ε ν τ ιτ Κ
v
Μ ΕΤΑΦΡΑΣΗ: Γιώργος Δ επάστας
Ανάμεσα σε δυο φίλες: δυο συμπληρωματικές γυναικείες Β Ρ Α Β Ε Ι Ο φιγούρες- ανάμεσα σε δύο ζωές: τη συμβιβασμένη και την “C L A U S E R ” επαναστάτημένη- ανάμεσα σε δυο χρόνους: τον οδυνηρά πραγματικό και τον φορτισμένο συναισθηματικά ιστορικό1992 ανάμεσα σε δύο ημέρες: τη ζωή και το θάνατο- ανάμεσα (Καλύτερου αστυνομικού σε δύο νύχτες: την άφιξη και την αναχώρηση- ανάμεσα σε μυθιστορήματος δύο αλήθειες: τον έρωτα και το μίσος- ανάμεσα σε δύο στη γερμανική γλώσσα) φενάκες: το θύμα και το δολοφόνο, το μυθιστόρημα της Έντιτ Κνάιφλ ξεδιπλώνεται μπροστά μας γεμάτο ένταση και διακριτικό ερωτισμό. Μια λεπτομερής μελέτη που, πίσω από το πρόσχημα της "ελαφρής" αστυνομικής λογοτεχνίας, ασχολείται με επιμελώς ζυγισμένους χαρακτήρες. Με την περιγραφή μιας βαθειάς γυναικείας φιλίας, αυτό το σύγχρονο μυθιστόρημα φωτίζει, χωρίς εντυπωσιακά τεχνάσματα, ένα μέρος της σημερινής κοινωνίας. Ο θάνατος επιβάλλει τον αμείλικτο κανόνα τον οποίο απαιτεί το κοινωνικό περιβάλλον των δύο γυναικών, βάζει βίαιο τέλος σε μια ψευδαίσθηση που θα μπορούσε να αποβεί πολύ επικίνδυνη για την καθημερινότητα.
Εκδόσεις Ιονλιανού 41-43 Αθήνα 104 33 Τηλ,/Fax.: 82 20 006 Βιβλιοπωλείο: Στοά του Βιβλίου, Πεσμαζόγλου 5 Αθήνα Τηλ. 32 13 583
—ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ— 20 χρον ιά δ η μ ιο υ ρ γο ύ μ ε γ ια α ν α γν ώ σ τ ες μ ε α π α ιτή σ εις
L” J
ΕΚΔΟΖΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ1 -106 79 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 36 02 535,36 18 654, FAX. 01 - 36 40 683
http: www.psichogios.gr E-mail: psicho@otenet.gr
Ζητήοτε αναλυτικό κατάλογο
[ΑΛΑΜΠΑΔΑΡΙΔΟΥ-Π<
Κ α ί θέα πρός τό ’Α μ ίλ η το
Ο τόμος περιλαμβάνει πέντε θεατρικά έργα της Μαρίας Λαμπαδαρίδου-Πόθου, με πρόλογο της καθηγήτριας Δραματολογίας του Πανεπιστημίου Hayward της Καλιφόρνια R hoda Kaufm an, με σχόλια και κριτικές, αλλά και με εκτενή εισαγωγή της ίδιας για τη διαδρομή της στο θέατρο, και τη γνωριμία της με τον Σάμουελ Μπέκετ, για την προσωπική της βίωση του Θεάτρου του Παραλόγου, το ποιητικό υπαρξιακό θέατρο που υπηρέτησε.
Η νέα ποιητική συλλογή της Μαρίας Λαμπαδαρίδου-Πόθου είναι αφιερωμένη στη Μάνα. Στη Μάνα που έφυγε, στη Μάνα που έμεινε δίπλα μας σαν ίσκιος, στη Μάνα που κοιμάται στα όνειρά μας, και τριγυρνάει στους διαδρόμους της ψυχής μας κουβαλώντας τις μνήμες της τρυφερής ηλικίας.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ( S Κ Ε A Ρ 0 1
Η ιδιότυπη «ιστορία» των Τρικάλων και της ευρύτερης περιοχής τους, βασισμένη σε στοιχεία που η συγγραφέας άντλησε από τις εφημερίδες της εποχής, καλύπτει τη χρονική περίοδο από το 1911 έως το 1940. Για τη συγγραφή αυτού του τόμου στηρίχθηκε κυρίως στις δύο τοπικές εφημερίδες Αναγέννησις και Θάρρος.
Γ ε ν έ τ ε ιρ α έν Έ ο ρ τ η
Στήθια μοντέρνα ολόλευκα / σπίτια μεγάλα ωραία πλήν όμως στίς εξώπορτες άλλων γυμνά τά λάστιχα / άλλων χωρίς τιμόνια μέ τίς κουκούλες τους στραβές / τό υνί τους σκουριασμένο μέ τά φουγάρα ερείπια ΡΜ · τίς ρόδες βουλιαγμένες μές στή δροσιά τήν όμορφη / τού αδέσποτου τού δυόσμου στέκονται τά τρακτέρια πένθιμα / των παιδικών μας χρόνων — μές στή δροσιά τήν όμορφη / τού αδέσποτου τού δυόσμου στέκονται τά τρακτέρια πένθιμα / στήν έρημιά τού κόσμου.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ W Κ Ε A Ρ 0 1
Ε ΚΔ Ο Σ Ε Ι Σ σύγχρονη
ϋ
ΠΑΤΑΚΗ
ελληνική
λογοτεχνία
Π αντελής Κ αλιοτςος
Τον αιώνα που ξύπνησε ο πηλός Μυ θ ι σ τ ό ρ η μ α
«Η αξία του ανθρώπου Παντελής Καλιόταο< AON ΑΙΩ Ν Α ΠΟΥ ΞΥ 11X ΠΣ Ε n T T m nv U Ι Ι Ι1.\ν/_<
μμο1 ο τόpημα, *
Igjsss :4 i|S
0
γγ
ISBN 960-600-725-1: Σ ελ.400, Τ,μη- 5.200 Δρχ.
μετίΗέτ0“ ανάλογα με την ικανότητα του να γίνεται άλλος». Αν πράγματι ενεργεί κανείς σύμφωνα μ’ αυτΆ τγ]ν αΡΧή της ακραίας ευαισθησίας, της ικανότητας, δηλαδή, ενός ανθρώπου να έρχεται στη θέση του άλλου, οδηγείται ίσως στη λύτρωση, ταυτόχρονα όμως κινδυνεύει να θεωρηθεί τρελός. Για τούτο οι πράξεις του Χριστόφορου, του ηρώα του βιβλίου, συχνά θυμίζουν τον Δον Κιχότη. Τ °
« δ Ο ΐ π Ο ρ ί κ ό TOO
Χριστόφορου είναι ένα έργο δράσης και τα όποια συμπεράσματα βγαίνουν μέσα από τις περιπέτειες του ηρώα και του συντρόφου του, Οδυσσέα.
εκ 6οσε ις Χάινριχ ΜΠΕΛΑ
Δέον ντε ΒΙΝΤΕΡ
Ο άγγελος σιωπούσε
η πείνα
Μετάφραση: ΧΡΗΣΤΟΣ Χ0ΚΚ0ΛΑΤ0Σ Επίμετρο: WERNER BEILMAHN
του Χόφμαν ΜΑΓΚΤ ΣΩΤΗΡΙΑΝΟΤ
Ο άγγελος σιωπούσε είναι το πρώτο μυθιστόρημα
Έ ν α ς Ο λλανδός δ ιπλω μάτης εβραϊκής κα τα γω γής,
που έγραψε ο X . Μ πελλ και κυκλοφόρησε για π ρώ
που τοποθετείται ω ς πρεσβευτής στην Π ρ ά γα λίγ ο
τη φορά το 1 9 9 2 , μετά το θάνατό του. Τ ο μυθι
πριν α πό την α νατροπή του κομμουνιστικού καθε
στόρημα ξεκινά την ημέρα της συνθηκολόγησης της Γερμανίας και περιγράφει με έντονο κριτικό πνεύ μα την αρχή της μεταπολεμικής περιόδου, μέσα στο εξής αφηγηματικό πλαίσιο: Έ ν α ς στρατιώτης που λιποτακτεί με ψεύτικα χαρτιά, επιστρέφει στη
στώ τος. Ε ίναι πληθωρικός, αδέξιος, π άσ χει α πό α ϋπνίες, έχει βουλιμικές τάσεις, διαβάζει Σ π ινό ζα και θρηνεί για τις πεθαμένες θυγατέρες του. Στον κό σμο του, τον γεμ ά το μνήμες και διφορούμενα νοή μ α τα , α να μειγνύονται και οι μυστικές υπηρεσίες
βομβαρδισμένη πόλη του αναζητώ ντας ψωμί, σ τ έ - ' γη και φίλους. Βρίσκει ανθρωπιά αλλά και σκλη ρ ότητα που συγκαλύπτεται α πό μια υποκριτική χριστιανική ηθική. Και στο πρώτο αυτό μυθιστό
της Δύσης και της Α νατολής. Τ ο βιβλίο συνδυάζει την κλασική δομή ενός κατα σκοπευτικού μυθιστορήματος, με τη φιλοσοφική ανα
ρημα του X . Μ πελλ διακρίνουμε την αγάπη και τη
ζήτηση (το κείμενο του Σ π ινόζα παίζει π ρω τα γω νι
συμπάθεια του συγγραφέα για τους αδικημένους,
στικό ρόλο), ενώ το ύφος του συγγραφέα ισορροπεί α
τους ξεριζωμένους και τους απροσάρμοστους.
νάμεσα στο χιούμορ, τη συγκίνηση και το στοχασμό.
Ο Μ Η ΡΟ Υ 32, ΤΗ Α . 36 43 382, FAX
ΣΕ
Ο Λ Α
ΤΑ
Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α
ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗΣ
ΘΕΑΤΡΟ 11ΑΣΥΝΑΝΤΗΣΗΚΑΠΟΥΑΛΛΟ ΗΤΕΛΕΥΤΑΙΑΠΡΑΞΗ ΜΙΑΚΩΜΩΔΙΑ
« ...Τ ο έργο του Καμπανέλλη διαθέτει τη μαγεία της αξονικής τομογραφίας: προχωρά μεθοδικά, από τα λαϊκά στρώματα στη μικροαστική τάξη, στην μεγαλοαστική τάξη, στις αντιθέσεις και τα σημεία συνάντησης των πολυεπίπεδων κοινωνικών τριβών, εντάσεων, συντήξεων και αποκλίσεων.» Πέτρος Ευθυμίου Τ α τρία νέα θεατρικά έργα του Ιάκωβου Καμπανέλλη • κυκλοφορούν με εισαγωγικά κείμενα και κριτικές από τον Τύπο.
UL
«Το έργο του Γιάννη Χρυσούλη διαγράφει δύο κύκλους: ένα ρεαλιστικό και έναν ενδοσκοπικό, με την ευρεία έννοια του όρου... Στον κύκλο της ρεαλιστικής γραφής εντάσσονται τα περισσότερα έργα του συγγραφέα, εκείνα της πρώτης κυρίως περιόδου, μεταξύ των οποίων και Το Α τύχημα.» Γ . Π . Πεφάνης
Σ # ΚΕΔΡΟΣ
ΣΕ
Ο Λ Α
ΤΑ
Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α
ΝΥΧΤΕΡΙΝΟ ΤΑΞΙΔΙ
Το βιβλίο μάς μεταφέρει στην Κρήτη του 17ου αιώνα, όταν άνθισε στη μεγαλόνησο μια θαυμάσια, κι ανεπανάληπτη στα ελληνικά χρονικά, ποιητική δραματουργία. Οι σελίδες είναι αφιερωμένες στις τραγωδίες Θυσία τού Αβραάμ, Ερωφίλη, Ζήνων, Βασιλέας Ροδολίνος, στις κωμωδίες Στάθης, Κατζούρμπος, Φορτουνάτος, και στο ποιμενικό ειδύλλιο Γύπαρης, καθώς και στα λιγότερο γνωστά Ιντερμέδια.
Δεκαεφτά κείμενα γραμμένα μεταξύ 1989 και 1998. Κάποια από αυτά αφορούν την Ελληνική και την Ευρωπαϊκή Τέχνη. Ά λλα αναφέρονται στη σχέση Τέχνης και Κοινωνίας. Το βιβλίο περιλαμβάνει και προσωπικά βιωματικά στοιχεία του συγγραφέα από ταξίδια σε ευρωπαϊκές πόλεις όπου έχει ζήσει και έχει ζωγραφίσει. Είναι ένα βιβλίο που συνεχώς ταξιδεύει και μιλά για χρώματα, ιδέες και ανθρώπους.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ w) Κ Ε 4 Ρ Ο Σ
ΤΑ ΓΝΩΣΤΑ - ΑΓΝΩΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ΚΑΚΤΟΣ
476 ΤΟΜ ΟΙ
ΕΙΣΑΓΩ ΓΗ - Κ ΕΙΜ ΕΝ Ο - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ - ΣΧ ΟΛ ΙΑ
ΟΙ ΓΝΩΣΤΟΙ - ΑΓΝΩΣΤΟΙ
Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ
ΚΑ ΚΤΟ Σ
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 46 Τ.Κ. 10678. ΤΗΛ.: 3844458-3840524. FAX: 3303098
15/12 1998 έως 14/11999 Τα εμπορικότερα βιβλία του μήνα, σύμφωνα μ€ τα στοιχεία που μας παραχώρησαν 30 βιβλιοπώλες, απ' όλη την Ελλάβα, δηλώνοντας ο καδέναςτους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις.
Τα οτοιχεία παραχώρησαν τα βιβλιοπωλεία; Αθηνά-Κορυδαλλός. Αριοτοτέλης-ΑΘ. Αρκτούρος-Σπάρτη. Γκοβόστης-ΑΘ. Δωδώνη-Γιάννινα. Ελευθερουδάκης-Αθ. Ενδοχώρα-ΑΘ. Εστία-ΑΘ.Ήλιος-Λράμα. Ευριπίδης στη Στοά-Χαλάνδρι. Ζαφειρίου-Νέα Λιόσια. Ζηριχίδηςθεσσ. Θέμα-Βύρωνας. θεωρίαΖάκυνθος. Ιανός-θεσσ. Κεντρί-θεσσ. Κεντρί-Λαμία. Κίντος-Κορωπί. Λέσχη του ΒιΒλίου-ΑΘ. Libro-ΑΘ. Μεθενίτης-Πότρα. Μιχαλάς-ΑΘ. Μπεφάνης-Μέγαρα. ΜποστάνογλουΠειραιάς. Παράμετρος-Χολαργός. Περιφεράκης-Μυηλήνη. Πολιτεία-ΑΘ. Το δέντρο-Ρόδος. Φελούρης-Πσλιό Φάληρο. Φωτδδεντρο-Ηράκλειο. b e st se lle r
Μ.ΠΛΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΪΛΟΥ Ο Ιούδας φιλούσε υπέροχα ΠΑΤΑΚΗΣ Μ. ΚΟΥΝΤΕΡΑ HnnMqra ΕΣΤΙΑ &ΙΙ.ΚΟΕΛΟ Ο αλχημιστής ΝΕΑΣΥΝΟΡΑ 4L Ν- ΘΕΜΕΛΗΙ Ηο.„ζή-η-, ΚΕΔΡΟΙ &Τ.ΜΝΑΣΙΜΗΣ — TOU θρόνου ΕΣΤΙΑ Ε,ΧΟϊΡΙίΖΙΜΟΥ «ιδιαιτέρα ΚΕΔΡΟΙ (3ο Π. ΜΑΤΕΣΙΣ Πάντα καλά ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ yj.AAIENTE Αφροδίτη GKEANIM Κ. ΛΗΜΟΥΛΑ Ενός λεπτού μαζί ΙΚΑΡΟΙ ©0 Α. ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ Ενονόματ, ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ Ζ. ΣΑΡΑΜΑΓΚΟΥ Ιστορία της πολιορκίας της Λισαβόνας ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ QqΤ. ΜΑΚΜΙΛΛΑΝ Μα πού πήγαν όλοι οι άντρες ΩΚΕΑΝΙΔΑ Τ. ΜΟΡΙΣΟΝ Παράδεισος ΝΕΦΕΛΗ Α, ΠΑΠΑΔΑΚΗ Το χρώμα του φεγγαριού ΚΑΛΕΝΤΗΣ Α.Ρ0Ϊ Ο θ«ός τωνμικρώνπραγμάτων ΨίΧΟΓΐΟΣ Ε.ΦΗΛΝΤΙΝΓΚ Μ„ ρ .5 ϊ . ρ , Ηό5 « Μ ©οΝ,ΕΒΑΝΪ . .................ιρ ,ω . ΟΚΕΑΝΙίΑ I. ΚΑΡΥΣΤΙΑΝΗ μ , ^ α , , χκ. ΚΑΠΑΝΒΓΗΕ Ζ. ΣΑΡΑΜΑΓΚΟΥ π *™ » » ™ ™ Η Π Γ.ΤΪΑΗΓΚ Αγριόκυκνοι. Τρεις κόρες της Κίνας ΕΣΤΙΑ X.ΧΩΜΕΝΙΔΗΣ ΕΣΤΙΑ Μ. ΚΑΡΑΒΙΑ Οδησσός ΑΓΡΑ Π, ΚΟΕΛΟ Το εγχειρίδιο του πολεμιστή του φωτός Γ. ΛΕΟΝΑΡΔΟΣ Μπαρμπαρόσα ο πειρατής ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ Ν. ΜΑΧΦΟΥΖ Φλυαρία στο Νείλο ΨΥΧΟΠΟΣ Α. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Οσες φορές αντεξε,ς ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ Ζ. ΣΑΡΑΜΑΓΚΟΥ Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιον ΚΑΣΤΑ ϊΒο Φ. ΓΕΡΜΑΝΟΣ Υγρές νύχτες ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ Ν.ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Ο μεγάλος θυμός ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ Ν. ΕΒΑΝΣ Η παγίδα ΟΚΕΑΝΙΑΑ Σ. ΘΠΜΟΠΟΥΛΟΥ Ιτο υς πρόποδες του φεγγαριού
®ο
ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ
-W
επιμέλεια: ΗΛΙΑΖ ΜΑΓΚΛΙΝΗΖ
στην Ελλάδα... 1 Φεβρουάριου 1940: Π εθαίνει ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου (χρ. γένν. 1877). 2 Φεβρουάριου 1853: Γεννιέτα ι ο σατιρικός ποιητής Γεώργιος Σουρης (χρ. θαν. 1919). 3 Φεβοουαοίου 1877: Γεννιέτα ι ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου (χρ. θαν. 1940). 4 Φεβοουαοίου 1961: Ιδρύεται το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδας. 5 Φεβοουαοίου 1896: Ολοκληρώνεται η δημοσίευση του διηγήματος του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (1851-1911) «Άγια και πεθαμένα» στην εφημερίδα «Ακρόπολις». 7 Φεβοουαοίου 1971: «Πάντα πλήρη Θεών», η τελευ ταία δοκιμή του Γιώργου Σεφέρη (1900-1971) πριν α πό το θάνατό του επτά μήνες αργότερα. 8 Φεβοουαοίου 1915: Κυκλοφορεί στη Μυτιλήνη το πρώτο βιβλίο του Στρατή Μυριβήλη (1890-1969), «Κόκκινες ιστορίες». 9 Φεβοουαοίου 1857: Θάνατος του Διονυσίου Σο λωμού. Κατά άλλους πέθανε στις 21 του ίδιου μήνα. Ορίζεται δημόσιο πένθος και κηδεύεται με τιμές.
10 Φεβρουάριου 1975: Πεθαίνει ο ποιητής Νίκος Καββαδίας (χρ. γένν. 1910). 13 Φεβρουάριου 1937: Δημοσιεύεται στα «Νεοελλη νικά Γ ράμματα» επιστολή του Γ ιώργου Σεφέρη (1900-1971) σχετικά με τον καθορισμό της δημοτι κής. 14 Φεβρουάριου 1884: Γεννιέται στον Πύργο της Βουλγαρίας ο Κώστας Βάρναλης (χρ. θαν. 1974). 16 Φεβρουάριου 1818: Ανεβαίνει σε ελληνικό θέα τρο της Οδησσού η τραγωδία «Φιλοκτήτης» του Σο φοκλή. 16 Φεβοουαοίου 1985: Πεθαίνει ο Γιώργος Ιωάννου (χρ. γένν. 1927). 18 Φεβρουάριου 1883: Γεννιέται ο Νίκος Καζαντζάκης (χρ. θαν. 1957). 18 Φεβοουαοίου 1896: Γεννιέται στην Αθήνα ο μεγάλος αρχιμου σικός Δημήτρης Μητρόπουλος (χρ. θαν. 1960). 20 Φεβρουάριου 1911: Δημοσί ευση του άρθρου «Για να διαβά σουν τα παιδιά» του Κωστή Παλαμά (1859-1943), το οποίο γίνεται αφορμή συζήτη σης για τη γλώσσα στη Βουλή.
Τον Φεβρουάριο του 1928 ο Κώστας Καρυωιάκπς (1896-1928) στέλνει επιστολή στο περιοδικά «Ελληνικά Γράμματα» με αφορμή δυσμενή Βιβλιοκρισία του Βασίλη Ρώτα για την ποιηπκή συλλογή του «Ελεγεία και Σάτιρες». Η συντακτική επιτροπή τού ζητά να αποσύρει την επιστολή αλλά εκείνος αρνείται. Τελικώς, η επιστολή δημοσιεύεται παραποιημένη και δυσμενέστατα σχολιασμένη από τη σύνταξη του περιοδικού.
Ώ©-
επετηρίδι
γράφος Κοσμάς Πολίτης (χρ' yew. 1888). Τα τελευ ταία του λόγια ήταν: «Είμαι για τις μολόχες».
27 Φεβρουάριου 1943: Πεθαίνει ο Κωστής Παλαμάς (χρ. γένν. 1859) και η κηδεία του παίρνει χαρακτήρα αντιστασιακό.
26 Φεβρουάριου 1829:0 στρατηγός Μακρυγιάννης (1797-1864) αρχίζει να γράφει τα περίφημα «Απομνη μονεύματα» στο Άργος.
29 ΦεΒοουαοίου 1900: Γεννιέται στη Σμύρνη ο Γιώργος Σεφέρης (χρ. θαν. 1971).
2 Φεβρουάριου 1882: Γεννιέται στο Ράθγκαρ της Ιρλανδίας ο συγ γραφέας Τζέιμς Τζόις (χρ. θαν. 1942). Την ίδια ακριβώς ημερομη νία, αλλά το 1922, εκδίδεται ο «Οδυσσέας». 3 ΦεΒοουαοίου 1947: Γεννιέται ο Αμερικανός συγγραφέας Πολ Όστερ. 7 ΦεΒοουαοίου 1812: Γεννιέται στο Λάνπορτ της Αγγλίας ο συγ γραφέας Τσαρλς Ντίκενς (χρ. θαν. 1870). 7 ΦεΒοουαοίου 1857:0 Γάλλος συγγραφέας Γκιστάβ Φλομπέρ (1821-1880) δικάζεται για τους «Πειρασμούς του Αγίου Αντωνίου» διότι, σύμφωνα με το κατηγορη τήριο, «προσβάλλει τα ήθη και τη θρησκεία». Ο Φλο μπέρ αθωώνεται λόγω της κοινωνικής θέσης της οικο γένειας του και των διασυνδέσεών του με την Αυλή. 7 Φεβοουαοίου 1946: Εκδίδεται η ποιητική συλλογή «Θάνατοι και είσοδοι» του Ουαλού ποιητή Ντίλαν Τό μος (1914-1953). 8 Φεβρουάριου 1888: Γ εννιέται ο Ιταλός ποιητής Τζουζέπε Ουνγκαρέτι (χρ. θαν. 1970).
15 Φεβρουάριου 1867: Ο Ρώσος συγγραφέας Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (1821-1881) παντρεύεται τη στε νογράφο και γραμματέα του Άννα Σνιτκίνα, που θα ’ναι γι’ αυτόν «η γυναίκα κι η μητέρα, η γραμματέας, ο αρ χειοφύλακας κι η οικονόμος». 18 Φεβρουάριου 1896: Γεννιέται στο Τενσεμπρέ της Γαλλίας η ηγετική μορφή του σουρρεαλιστικού κινήμα τος, ποιητής Αντρέ Μπρετόν (χρ. θαν. 1966). 19 Φεβρουάριου 1951: Πεθαίνει ο Γάλλος συγγραφέ ας Αντρέ Ζιντ (χρ. γένν. 1869). 24 Φεβοουαοίου 1942:0 Αμερικανός ποιητής Τ. Σ. 'Ελιοτ (1888-1965) δίνει τη διάλεξη «Η μουσική της ποί ησης» στο Πανεπιστήμιο της Γλασκόβης, η οποία ρί χνει φως στις απόψεις του 'Ελιοτ την εποχή που έγρα φε τα «Τέσσερα Κουαρτέτα». 25 ΦεΒοουαοίου 1841: Γεννιέται ο Γάλλος ζωγράφος Αύγουστος Ρενουάρ (χρ. θαν. 1919). 27 Φεβοουαοίου 1902: Γεννιέται στο Σαλίνας της Καλιφόρνια ο μυθιστοριογράφος Τζον Στάινμπεκ (χρ. θαν. 1968).
10 Φεβοουαοίου 1898: Γεννιέται στο Άουγκσμπουργκ της Βαυαρίας ο θεατρικός συγγραφέας και ποιητής Μπέρτολντ Μπρεχτ (χίρ. θαν. 1950).
28 Φεβρουάριου 1533: Γεννιέται ο Γάλλος δοκιμιογράφος και στο χαστής Μισέλ ντε Μοντέν (χρ. θαν. 1592).
12 Φεβοουαοίου 1896: Από τη φυλακή ο Ιρλανδός συγγραφέας και ποιητής Όσκαρ Ουάιλντ (1854-1901) γράφει ένα μακροσκελές γράμμα στον πρώην εραστή του Άλφρεντ Λόιντ Ντάγκλας, το οποίο έγινε αργότερα γνωστό ως «De Profundis».
28 ΦεΒοουαοίου 1916: Πεθαίνει από αποπληξία ο Αμερικανός συγγραφέας Χένρυ Τζέιμς (χρ. γένν. 1843). Λίγο πριν πεθάνει είχε πει: «Πείτε στα παιδιά που θα με ακολουθήσουν να έχουν πίστη, να με πάρουν στα σοβαρά».
Τον Φεβρουάριο του 1924 κυκλοφορούν σιην Αυστρία οηό τον εκδοτικό οίκο ΡόΒολτ οι «Τρεις γυναίκες» του Αυστριακού συγγραφέα Ρόμπερτ Μούζιλ (1880-1942). Τον Φεβρουάριο του 1927 δημοσιεύεται το «Είναι και χρόνος» του Μάρτιν Χάιντεγκερ (1889-1976) στην Επετηρίδα για τη φιλοσοφία και τη φαινομενολογική έρευνα που διευθύνει ο Έντμουντ Χούσερλ (1859-1938). Η δημοσίευση του «Είναι και χρόνος» συμβάλλει στον εκθρονισμό του νεοκανπανισμού που κυριαρχούσε τότε στην Ευρώπη και καθιερώνει τη φαινομενολογία ω ς το πλέον πρωτότυπο φιλοσοφικό κίνημα του καιρού.
επετηρίδι
W
Ολοκαύτωμα - Ιστορία και μνήμη Τα τελευταία χρόνια έχουν αναζωπυρωθεί οι συζη τήσεις γύρω από τη γενοκτονία των Εβραίων στα σ τρα τό π εδ α σ υ γκέντρω σης κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου πολέμου. Πολλά βιβλία ιστορικών, φι λοσόφων, κοινωνιολόγων, αλλά και βιβλία με μαρτυ ρ ίες από τη σκοταδιστική εκείνη π ερίοδο κυκλοφ ο ρ ούν σ’ όλο το ν κόσμο. Άλλα για να θυμίζουν ότι -παρότι έχει περάσει πάνω από μισός α ιώ νας- τα θύ ματα των Γερμανών ζητούν ιστορική δικαίωση μέσω τη ς μνήμης που πρέπει να συντηρείται άσβεστη και άλλα -μ ια νέα τά σ η- για να ανασκευάζουν τις μνήμες και τις μαρτυρίες φτά νοντας στο σημείο να τις αμφισβητούν. Στο πλαίσιο ανάλογων προβληματισμών κινείται και το βιβλίο Εβραϊκή ιστορία και μνήμη που κυκλοφό ρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις «Πόλις». Αναδη μοσιεύουμε απόσπασμα από κείμενο τη ς Ρίκας
Μπενεβίστε που αναφέρεται στο Ολοκαύτωμα: Η τέχνη έχει τους δικούς της τρόπους να αποδί δει την τραγικότητα και το νόημα της ανθρώπι νης ύπαρξης σε ακραίες καταστάσεις. Οι ιστο ρικοί της λογοτεχνίας και του πολιτισμού μπο ρούν, λοιπόν, να μελετούν χωρίς περιορισμούς τον Prim o Levi, τον Paul Celan ή το, λιγότερο γνωστό, μουσικό αριστούργημα του Shoenberg. Μονάχα στην τέχνη το βάσανο μπορεί ακόμη να βρίσκει φωνή και παρηγοριά, χωρίς ταυτόχρονα να προδίδεται από αυτό. Η τεχνική του καλλιτέ χνη καταδεικνύει ότι αυτό που δεν μπορεί να α ναπαρασταθεί πράγματι, υπάρχει. Είμαστε ό μως μια ιστορική κοινωνία και για να διατηρηθεί η μνήμη του, το Ολοκαύτωμα πρέπει να γίνει ι στορικό. Οι τελετουργικές επαναλήψεις, το καντίς για τους νεκρούς μας, δεν αρκεί. Η μνημόνευση γίνεται λόγος, ακόμη κι όταν έχουμε να κάνουμε με φωτογραφίες ή αντικείμενα υπάρχει ένας λόγος που τα αρθρώνει μεταξύ τους και τους δίνει νόημα. Έ ξοχο το επίμετρο του βιβλίου του Τσβετάν Τόντοροφ για τις Καταχρήσεις της μνήμης.
μπάφ ρασης από την Ιταλία ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ Α Π ' ΟΛΑ ΜΟΥ ΑΡΕΣΕ ΤΟ ΣΤΟΜΑ
Η ιταλική κυβέρνηση, και ει δ ικ ό τερ α το Υ π ουργείο Ε ξω τερικώ ν τ η ς Ιταλίας, φ ροντίζουν να προωθούν τα ιτα λικά γρ ά μ μ α τα και τη ν ιταλική κουλτούρα σε όλο τον κόσμο. Ένα από τα θεσμικά μ έτρα που έχουν υιοθετηθεί είναι και τα Βρα βεία Μετάφρασης ιταλικών
βιβλίων, κυρίως λογοτεχνικών, που έχουν μεταφρα στεί σε άλλες γλώσσες. Στην Ελλάδα λοιπόν το Βραβείο Μετάφρασης 1998 απονεμήθηκε στον Μπάμπη Λυκούδη για τη μετά φραση που έκανε στα ελληνικά του μυθιστορήμα το ς τη ς Νάνπας Φουζίνι Περισσότερο απ’ όλα μου άρεσε το στόμα, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Το βραβείο, ας σημειωθεί, συνοδεύεται και από το χρηματικό ποσό των 5-6 εκατ. λιρετών.
βραχυγραφίις
Ψ υχογιός - υπό έκδοσιν Σ’ ένα από τα προηγούμενα τεύχη του διαβάζω γράφαμε ότι αρκετοί εκδοτικοί οίκοι στην Ελλάδα εκσυγχρονίζονται φροντίζοντας να γνωστοποιούν το εκδοτικό τους πρόγραμμα για τους επόμενους τρεις, τουλάχιστον, μήνες. Ο Ψυχογιός έσπασε αυτό το χρονικό φράγμα κι έστειλε στα γραφεία του περιοδικού τα υπό έκδοσιν βιβλία του μέχρι και το φθινόπωρο του 1999. Επιλέγουμε και σας παρουσιάζουμε τα σημαντικότερα. Ναγκίμπ ΜαγφούΕ Χαν ελ Χαλίλι Μτφρ.: Πέρσα Κουμούτση Ο νομπελίστας Άραβας συγγραφέ ας αφηγείται την ιστορία μιας οικο γένειας του Καΐρου στα χρόνια του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, η οποία μετακομίζει στη γειτονιά Χαν ελ Χαλίλι. Με το γνώριμο ύφος του, ο Μαχφούζ απεικονίζει για άλλη μια φορά την αιγυπτιακή κοινωνία της δεκαετίας του ’40 μέσα από τις περιπέτειες και τις σχέσεις των μελών μιας οικογένειας. Πάτρικ Μακγκράθ: Απαγορευμένο πόθοι: Μτφρ.: Καΐτη Οικονόμου Ο Άγγλος συγγραφέας αναφέρεται σε μια δραματική ιστορία παθολογικής εμμονής και σεξουαλικού πά θους. Ο απεγνωσμένος έρωτας μιας γυναίκας, συζύ γου ψυχιάτρου, για έναν επικίνδυνο τρόφιμο της κλι νικής θα την κάνει να φτάσει στο σημείο να κατα στρέψει την οικογένειά της και να αυτοκαταστραφεί. Ντάγκλαο Κένεντι: Διπλή ταυτότητα Μτφρ.: Ρόζα Τραϊκόγλου Οι π εριπ έτειες ενός ανθρώπου που βρίσκεται σε προσωπικό και επαγγελματικό αδιέξοδο όταν ανακα λύπτει πως η γυναίκα του σχετίζεται με έναν γείτονα. Μια βίαιη σύγκρουση μαζί του θα τον οδηγήσει να αλλάξει ζωή και ταυτότητα. Μυθιστόρημα με στοι χεία θρίλερ. Σαλιιάν Ρούσνπ: Το χώμα που πατάει (προσωρινός τίτλος) Μτφρ.: Μαρία Αγγελίδου Μια σύγχρονη ιστορία αγάπης δια δ ρα ματίζεται στον κόσμο τη ς ροκ μουσικής, ακολουθώντας τα χνάρια του μύθου το υ Ο ρφέα και τη ς Ευ ρυδίκης. Ο Ρούσντι διανθίζει την α
Βραχυγραφίες
φήγηση με δικούς του στίχους και ο Μπόνο των U2 έχει γράψει μουσική για ένα τραγούδι. Κάρμεν Γκάιτε: Σηυασία έχει η ζωή Μτφρ.: Αγγελική Βασιλάκου Κοινωνικό και ψ υχολογικό μυθιστόρημα που βάζει επί τά π ητος τ ις σχέσεις στορ γής και μίσους ανάμεσα σε μ η τέρα και κόρη. Η πολυ βραβευμένη Ισπανίδα συγ γ ρ α φ έα ς π ρ α γ μ α τεύ ετα ι θέματα σημαντικά, όπως ο θάνατος και η μητρότητα. Χένινγκ Μάνκελ: Η κωυωδία της παιδικής ηλικίας Μτφρ.: Χριστίνα Τσαμπαζη Πρόκειται για ιστορία παιδιών του δρόμου στη Μο ζαμβίκη τη ς Αφρικής με παράλληλη εξιστόρηση τη ς αφρικανικής ιστορίας μετά την αποχώρηση των αποικιοκρατών. Ένα μυθιστόρημα από έναν ά γνωστο ακόμη στο πλατύ ελληνικό κοινό Σουηδό συγγραφέα που μόνο στη Σουηδία ξεπέρασε τις πωλήσεις του ενός εκατομμυρίου αντιτύπων. Ζιλμπέο Σινουέ: Η ποοιούοα και π ελιά Μτφρ.: Βασιλική Κοκκίνου Το πρώτο ιστορικό μυθιστόρημα του πασίγνωστου συγγραφέα, το οποίο βραβεύτηκε το 1987 με το Βραβείο Ιστορικού Μυθιστορήμα το ς J eand’heurs. Π ρόκειται για τη ν ιστορία του Πάπα Κάλιστου I, ο οποίος από δούλος των Ρωμαί ων και ορφικός κατάφερε να γίνει μετά από πολλές περιπέτειες Πά π ας και να σ υ μ φ ιλ ιώ σ ει τη ν Εκκλησία με την ανθρώπινη αμαρτία.
Υποτροφκς q c’EAAnvcs φ ο ιτ ιρ ις για o n o u Sc; στην Α μ ΐρ ική
Όνειρο χειμωνιάτικης νύχτας Λεν είναι κακό να ονειρεύεται κανείς... Το όνειρο είναι σίγουρα αυτό που οε κρατάει οε εγρήγοροη, σου δίνει ελπίδα, οε κάνει έτοιμο να προσπαθήσεις, γίνεται συνήθως μια μοναδική, κινητήρια δύ ναμη προς τα εμπρός. Λεν είναι κακό να ονειρεύεσαι και για τα πιο απίθανα και τα πιο δύσκολα... Τι πιο κατάλληλο, λοιπόν, αυτή την εποχή που ο καινούριος χρόνος κάνει τα πρώτα του βήματα, να ονειρευτεί η στήλη μια μελλοπική ελληνική τηλεόραση που θα έχει απαλλαγεί οριστικά από τα εγγενή και επίκτητα αμαρτήματά της και θα πορεύεται πια προς τον πολυαναμενόμενο νέο αιώνα με πραγματική συ ναίσθηση της αξίας, της δύναμης και της αποστολής της. ...Μια τηλεόραση μακριά από μονοπωλιακές διασυνδέσεις και αυμφέροπα κρα τικά και ιδιωτικά, που δεν θα άγεται και φέρεται από σαθρές μετρήσεις και ασα φείς «ακροαματικότητες» και γι' αυτό θα μπορεί ν' αφιερωθεί στην πραγματική ενημέρωση, όχι βέβαια οτην αιματηρότητα ενός αστυνομικού δελτίου, αλλά στο σφυγμό των πραγματικών πολιτικών, κοινωνικών γεγονότων του τόπου, χωρίς προκατάληψη και αποκλεισμούς: Μακριά από τη μόνιμη ποδοσφαιρική υπερτροφία αλλά και από την στενόκαρδη αντιμετώπιση του Πολιτισμού και των Τεχνών, που μέχρι στιγμής συγκινούν τις τηλεοπτικές κάμερες μόνον όταν συμβαίνουν επί οκηνής του καλλιμαρμάρου της Βασιλίοοης Σοφίας. ...Μια τηλεόραση με'Ηθος, απαλλαγμένη από κιτρινιαμούς, ποταπότητες, ημιμάθειες και αμάθειες, απολυτρωμένη από το κυνήγι της διαφήμισης αντί παντός αντιτίμου, με προσοχή και συμπάθεια στο συνάνθρωπο, στις ανάγκες και οτην ανύψωση του επιπέδου του - και όχι στην αναπαραγωγή του κατώτερου δυ νατού επιπέδου για να τον προαελκύοει και για να τον χαϊδέψει. Αφιερωμένη α κόμη σε μια μόνιμη προσπάθεια για καλή ποιότητα οτην ψυχαγωγία και όχι βουτηγμένη ενίοτε οε αλλοδαπά και ημεδαπά σκουπίδια ή σ ε«καλλιτέχνες» που ούτε οτη μεθεπόμενη ζωή τους δεν θα μπορέσουν να καταλάβουν τι θα πει Τέχνη. Μια τηλεόραση που δεν θα ικανοποιείται και δεν θα ικανοποιεί τους θεα τές της βάοει του θεωρήματος «το μη χείρον βέλτιατον», αλλά με τη σκέψη και την πεποίθηση ότι για κάθε τι καλό υπάρχει το καλύτερο. ...Λεν κάνει κακό πράγματι να επιμένουμε να ονειρευόμαστε από τη οτήλη αυτή μια τηλεόραση που δεν θα δίνει Λόγο και Προβολή -γ ια λόγους ταμείουατους καλλιτεχνικούς, ρασοφόρους αλλά και στους πολιτικούς λαϊκισμούς που βομβαρδίζουν έναν ολόκληρο λαό με Χυδαιότητα, ξεπερασμένους εθνικοθρηοκευτικούς υστερισμούς και με τον θλιβερόν αγώνα του εθνικού τηλεοπτικού γελωτοποιού με σκοπό να βαφτιστούν επιτέλους οι υπερπολυτελείς οίκοι του κάθε είδους «κιτς» οε «κέντρα πολιτισμού» (επειδή ο ίδιος συχνάζει και προ βάλλεται φυσικά από τις οθόνες ανερυθρίαστα, εν μέσω λαϊκής λιτότητας.. .1 Λεν κάνει κακό να ονειρευόμαστε αυτή την τηλεόραση. Μπορεί κάποτε το «όνειρο» να μας πείσει και να απιδράαουμε. Και τότε δεν θα είναι μόνο οι τηλεοπτικοί «αφέντες» εκείνοι που θα πρέπει να το βάλουν στα πόδια...
Το Πανεπιστήμιο του Μισσούρι - Σαιντ Λούις εγκαινιάζει ένα φιλόδοξο πρό γραμμα προπτυχιακών υποτροφιών στις Δ ιεθνείς Σπ ουδές με έμφαση στις Ξένες Γλώσσες και Φιλολογίες (Γαλλική, Γερμανική, Ισπανική, Νεο ελληνική, Ιταλική, Λατινική, Κινεζική, Κορεατική, Ιαπωνική). Το πρόγραμμα περιλαμβάνει 10 υπο τροφίες ετησίως και απευθύνεται σε μαθητές με άριστη επίδοση στο Λύ κειο και άριστη γνώση τη ς αγγλικής γλώσσας. Το ποσό της κάθε υποτρο φίας ανέρχεται στα 5.500 δολάρια ε τησίως, καλύπτει μεγάλο μέρος διδά κτρων και διαμονής κατά τη διάρκεια τη ς φοίτησής τους, ενώ μπορεί και να αυξηθεί. Ισχύει για 4 χρόνια, με δυνατότητα παράτασης ενός ακόμη έτους, εάν ο υπότροφος επιλέξει επι πλέον 1 έτος σπουδών σε χώρα της αρεσκείας του. Φοιτητές που προέρ χονται από την Ελλάδα έχουν επίσης τη δυνατότητα πρόσθετης οικονομι κής βοήθειας για την Έδρα Ελληνι κών Σπουδών, ενώ αναλαμβάνουν και την υποχρέωση ερευνητικής εργα σίας σε Νεοελληνικές Σπουδές. Ιδα νική υποτροφία για άτομα που επιθυ μούν να ακολουθήσουν μεταπτυχια κές σπουδές στις ΗΠΑ σε Φιλολογι κές Σπουδές (συμπεριλαμβανομένης της Νεοελληνικής). Για περισσότερες πληροφορίες μπο ρούν οι ενδιαφερόμενοι να απευθύ νονται στον κ. Παναγιώτη Μποσνάκη, στη διεύθυνση: Dr. Panayiotis Bosnakis, 8001 Natural Bridge Road, Saint Louis, MO 631214499, U.S.A., τηλέφ ω νο : 001-314516-6241, fax: 001-314-516-6757, email: spbosna@umslvma.umsl.edu
«Θυμήσου τι έγραψαν για σένα» Στο βιβλίο με τον τίτλο Γφνώντας και άλλα αυ το β ιο γ ρ α φ ία κείμενα, που πρόσφατα κυκλο φ όρησε από τις εκδ ό σεις «Πόλις», ο Ιταλός φιλόσοφος Νορμπέρτο Μπόμπιο, μ ετα ξύ τω ν άλλων, αναφέρεται στο ρ ό λο που έπ α ιξα ν οι αρνητικές κριτικές για κάποια από τα βιβλία το υ . Με νη φ α λ ιό τη τα και ευαισθησία εξο μ ο λογείται: «...οι επιθετικές κι απορριπτικές κριτικές με α πογοητεύουν και με παραλύουν, στερώντας μου την απαραίτητη διαύγεια για να απαντή σω. Αν έχει δίκιο εκείνος, ο ανελέητος κριτι κός μου -κα ι γιατί δεν θα μπορούσε να 'χει δίκιο-, τό τε καλά θα έκανα ν’ αλλάξω δου λειά. Ακόμα και σήμερα με πονά και μ’ ανα στατώνει η πρώτη τέτοιου είδους κριτική, που μου απηύθυνε, αμέσως μετά τον πόλεμο, το πιο έγκυρο αγγλικό φιλολογικό περιοδικό. Πώς ήταν δυνατόν να απαντήσω; Με άφησε μισοπεθαμένο, σαν να με είχε χτυπήσει κε ραυνός. Ό ταν αφήνομαι να παρασυρθώ απ' τον πειρασμό της περηφάνειας επειδή ένα βι βλίο μου πούλησε τόσα αντίτυπα και επειδή μεταφράστηκε (αυτή είναι η καλύτερη εκδίκη ση) και στα αγγλικά, ή επειδή μια ομιλία μου έκλεισε μέσα σε παρατεταμένα χειροκροτή ματα, μέσα μου βαθιά σκέπτομαι: «Θυμήσου τι έγραψαν για σένα ο τάδε, ο τάδε κι ο τά δε.» Και παρακάτω ο Νορμπέρτο Μπόμπιο, ένας από τους κατεξοχήν ανθρώπους που πιστεύουν στο διάλογο, χωρίς να τον ανάγουν σε φετίχ, γράφει: «Το να μιλούν δυο άνθρωποι δεν αρκεί για να δημιουργήσει έναν διάλογο. Εκείνοι που συ νομιλούν, σπάνια απευθύνονται πραγματικά ο ένας στον άλλο: ο καθένας μιλάει για τον ε αυτό του ή για το κοινό που τους ακούει. Δυο μονόλογοι δεν κάνουν έναν διάλογο.»
βραχυγραφίες
από ταν Γιάννη Δΐληο
Βιβλία; Ποια βιβλία; Οι τέχνες επικοινωνούν, πιστεύουν μερικοί-στα ερεθίοματά τους, ακόμα, κάποτε, και οτις ιδιοτροπίες τους, οίγουρα στον τρόπο που διαοπείρουν, τελικά, μια κοινή (για όλες τους) γνώ ση. Ίσως: σκεφτόμουν τις είκοσι πιο πετυχημένες ταινίες του πλανήτη για το '98 (ναι, είναι αμερικάνικες) κι ένιωθα ένα είδος θλίψης, έναν ενοχλητικά σίγουρο επιτάφιο, για το αντικείμενο που λέγεται βιβλίο και για την πρακτική που λέγεται ανά γνωσμα. Οι σελίδες τροφοδοτούν την οθόνη συχνά, μα ό,τι θα λέγατε «σοβαρό» (ό,τι κι αν εννοεί ο καθένας...) μυθιστόρημα, κλασικό ή μοπέρνο, λείπει τραγικά από τις πηγές αυτού του κα ταλόγου των παγκοσμίων επιτυχιών: τίποτε... ή σχεδόν, δύο ε ξαιρέσεις, το M an in the iron mask (με τον Ντι Κύπριο) και το Horse Whisperer (του Ρέπφορπ, με τον ίδιο), πούλησαν κυρίως -απλά και κυνικά- για τη γοητεία που ασκούν οι δύο πρωταγωνιστές οτις κυρίες του target group τους (κάτω των εί κοσι ετών, ο πρώτος, άνω των σαράντα ο δεύτερος), κι όχι για το γεγονός ότι βασίζονταν οε πετυχημένα μυθιστορήματα. Όοο για τα άλλα; Αντλούσαν από... τη μυθοποίηση της Ιστορίας (Τι τανικός, Στρατιώ της Ράιαν), τους φόβους της εποχής (Αρμαγεδδών, Ολέθρια Σύγκρουση), την τηλεόραση (XFiles, Dr Dolittle) ή, έστω, την... ανάμνηση και μόνο του'Ιαν Φλέμινγκ (με τον τελευταίο Τζέιμς Μποντ)! Ποιος «φταίει»; Η α μάθεια, η εποχή (είναι και... ηλεκτρονική), η ευκολία που επι διώκουμε όλο και περιοοότερο οτην κατανάλωση πληροφορίας (μια συνήθεια πιο επικίνδυνη απ' ό,τι φαντάζεστε), ή μήπως... οι εξωγήινοι, και το διάβασμα γίνεται όλο και πιο «ατομική» υ πόθεση οε μια μανιακά πιο επικοινωνιακή εποχή; To Iron Mask, ακόμη πιο πεζό, «δούλεψε» γιατί συνέβη να έχει τον ί διο πρωταγωνιστή με τον Τιτανικό... οτην ίδια χρονιά με τον Τιτανικό. Η ιστορία λέγεται κι απλούοτερα: ό,τι «πουλάει» το βιβλίο στο οινεμά είναι μια οτέρεη αφήγηση, ό,τι το οινεμά θέλει να «αγοράζει» από τις πηγές του είναι ένα κρίσιμο και... χρήσιμο σύγχρονο ερέθισμα. Όπως άπαντες οι ενδιαφερόμενοι έχουν συ νειδητοποιήσει, τα δύο, δυοτυχώς, δεν συμβαδίζουν πάπα.
Ε Κ Δ Η Λ Ο Ζ Ε ΙΖ
ΓΑΛΛΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΑΘΗΝΩΝ (Σίνα 31) Διαλέξεις
Τρίτη 16 Φεβρουάριου -19.30 Ο Tocqueville, στοχαστής της δημοκρατίας Frangoise Melonio, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Paris IVΣορβόννη Δευτέρα 18 Φεβρουάριου -17.00 Διαφοροποιημένη παιδαγωγική Christian Puren, καθηγητής διδακτικής F L E tou Πανεπιστημίου Paris III Τρίτη 23 Φεβρουάριου -19.30 Η αφήγηση της ιστορίας στα ελληνικά δημοτικά τραγούδια Guy Saunier, καθηγητής του Πανεπιστημίου Paris IVΣορβόννη Τετάρτη 3 Φεβρουάριου - 21.00 Μια αιωνιότητα και μια μέρα του Θόδωρου Αγγελόπουλου (με γαλλικούς υπότιτλους) Τετάρτη 17 Φεβρουάριου - 21.00 Η ωραία της ημέρας του Λουίς Μπουνιουέλ (στα γαλλικά με ελληνικούς υπότιτλους) Τετάρτη 24 Φεβρουάριου - 21,00 Μποέμικη ζωή του Aki Kaurismaki (στα γαλλικά με ελληνικούς υπότιτλους)
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΓΚΑΙΤΕ (Ομήρου 14-16) Έκθεση
Ωο 18 Φεβρουάριου Ο Μπάρλαχ και ο Γκαίτε. Με αφορμή τον εορτασμό των 250 χρόνων από τη γέννηση του Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γ καίτε. Δευτέρα 8 Φεβρουάριου - 8.30 Αφιέρωμα στον Νίκο Σκαλκώτα για τα 50 χρόνια από το θάνατό του. Συναυλία με τους: Δόμνα Ευνουχίδου, πιάνο Γιώργο Δεμερτζή, βιολί - Δημήτρη Πάτρα, βιολοντσέλο. Δευτέρα 15 Φεβρουάριου - 8.30 Αφιέρωμα στον Νίκο Σκαλκώτα για τα 50 χρόνια από το θάνατό του. Συναυλία με τους: Ντ. Βρανούση, πιάνο-Δ. Βράσκο, βιολί - Ε. Σαβανή, όμποε - Σπ. Καζιάνη, φαγκότο - Σ. Άνθη, τρομπέτα. Τρίτη 9 Φεβρουάριου - 7.30 «Γκαίτε Ι » - 0 νεαρός Γκαίτε 1749-1775 «Φάουστ - Ένας γερμανικός Λαϊκός μύθος» 1926 του Φρίντριχ Βίλχελμ Μούρναου. Τετάρτη 10 Φεβρουάριου - 7.30 «Γκαίτε II»-Από τη Βάίμάρη στη Ρώμη 1775-1789 Φάουστ 1960 του Πέτερ Γ κόρσκι Πέυπτη 11 Φεβρουάριου - 7.30 «Γκαίτε III» Σ' έναν άλλον αιώνα 1789-1832 Μεφίστο (Ουγγαρία IΓερμανία 1981) του ΊστβανΣτσάμπο
ΜΙΚΡΕΖ ΑΓΓΕΛΙΕΣ ΠΩΛΟΥΝΤΑΙ: 1. Πλήρης σειρά (1868-1893) του παιδικού περιοδικού του Μ. Καλαποθάκη «Εφημερίς των παίδων», δεμένη σε 3 τόμους. 2. Πλήρης σειρά του φιλολογικού παραρτήματος της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας 1926-1929 δεμένη σε τόμο 1.400 σελίδων. 3. Το Λεξικό της Φιλοσοφίας του Αντρέ Λαλάντ, εκδόσεις Παπύρου, 4 τόμοι. 4. Η Ιστορία της Δυπκής Φιλοσοφίας του Μπέρτραντ Ράσελ (μτρφ. Αιμ. Χουρμουζίου), 2 τόμοι 5. Η πρώτη σειρά του περιοδικού Ζυγός 1955-1960 (μεγάλο σχήμα) δεμένη σε 3 τόμους 6. Γρηγορίου Βερναρδάκη: Ερμηνευτικόν Λεξικόν, Β’ Έκδοσις 1918. Όλα σε άριστη κατάσταση. Τηλ. 7011145,8-11 π.μ.
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ζητείται προς αγορά. Η τιμή θα καθοριστεί κατόπιν συμφωνίας. Τηλ. 2524016 e-mail: dimcharal@hol.gr ΕΝΟΙΚΙΑΖΕΤΑΙ. Γραφεία 138 τ.μ. στην οδό Σόλωνος 71. Πληροφορίες στο τηλ. 8210533 κος Κάρματζ. ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: Αναλαμβάνω ποιοπκή βιβλιοδεσία βιβλίων σας. Δερματόδετη στάχωση, καλλιτεχνική διακόσμηση. Πληροφορίες κ. Χρ. Α. Χαρισιάδη, τηλ. και fax: 67 74 581
Βραχυγραφκς
Kcipcva που γράφονται pc αφορμή «να Βιβλίο Γράφ» ο ΒΑΓΓΕΛΗ! ΠΑΝΤΑΖΗΖ
J. Ρ . M a llo ry
, IrSoei/pcunaioi j *
<
Λ
4 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ
Ευκαιρίας δοθίίαης.
υ τό που συμβ αίνει μ ε τη γλώ σσ α είνα ι ένα θαύμα. Ένα θαύμα, που καθώ ς το βιώ νουμε καθημερινά, π οτέ δ εν συνειδητοποιούμε τη ν έκτασ η και το βά θος του. Από καθαρά φυσι κή άποψη οι λ έ ξ ε ις α π ο τελ ο ύ ν τα ι από το π λέον θνησιγενές και φ ευγα λέο υλικό: τα λαντώ σ εις του ήχου που μετα δίδοντα ι με το ν α έρα. Κυριολεκτι κά, η ανθρώπινη ομιλία στο σύνολό τη ς είναι «λό για το υ αέρα». Κι όμω ς, αυτά τα αέρινα πλάσματα α π ο δεικνύοντα ι π ερ ισ σ ότερ ο α νθεκτικ ά απ’ α υ το ύ ς που τα δημιουργούν. Οι λ έξεις διατηρούνται συχνά ανα λλοίω τες για αιώ νες και χιλιετίες, ότα ν δ εν υπάρχει πια ο ύ τε ένα αδιάλυτο μόριο από το «έρκος οδόντων» εκείνου που π ρώ τος τα εκστόμι σε. Η α ν θ εκτικ ό τη τα τω ν λ έξεω ν -κ α θ ώ ς και οι νοη-
Α
--------------------------------------------2 S
Ε κδόσεις Π οιότητας Σειρά: ΙΣΤΟΡΙΑ
Μ. L. WEST Καθηγητής Πανεπιστημίου
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ
Μ ετάφραση
Στάθης Κομνηνός Με 576 σελίδες, 35 εικόνες εκτός κειμένου, σχέδια και πίνακες
Ε
Κ Δ Ο Σ Ε I Σ
ΠΑΠΑΑΗΜΑ
2 0 -
Π ρο σ φ ο ρ ά στο ν Π ολιτισ μό Ιππ ο κρ άτο υ ς 8 Α θήνα Τηλ.: 36.27.318
μ α τικ ές ή μο ρ φ ο λ ο γ ικές μ ετα λ λ ά ξεις το υ ς μέσα στο χ ρ ό ν ο - π ροσ φ έρεται για μια ανάπλαση τη ς ι σ τορίας πίσω από τα όρια τη ς γρα π τής και ιστο ρικής μνήμης, εκ εί όπου βυθίζονται οι ρ ίζες τω ν ανθρώπινων φθόγγω ν. Αρκεί να μπορεί κανείς ν ’ α κο ύ σ ει μέσ α από τη σ ημερ ιν ή τ ο υ ς μ ο ρ φ ή τη φωνή τω ν ανθρώπων που έφ υγαν. Στα θολά όμω ς ν ερ ά α υτο ύ το υ σ κο τειν ο ύ β ά θους ελ λ ο χ εύ ο υ ν και κίνδυνοι: η καταγωγή τω ν λ έξεω ν παραπέμπει στην καταγωγή τω ν λαών. Το αθώο θέμα τ η ς ετυ μολογίας γίνεται έτσι αυτοδίκαια πεδίο εθνικοφυλετικώ ν ανταγωνισμών και διεκδικήσεων. Από τό τ ε που ανακαλύφ θηκε η ινδοευρωπαϊκή ο μογλωσσία - η «οικογένεια» τω ν ινδοευρωπαϊκώ ν γ λ ω σ σ ώ ν - ξέσ π α σ ε μ ε τα ξύ γ λ ω σ σ ο λό γω ν και γλω σ σ ολο γού ντω ν μια διαμάχη που α κόμη κρα τε ί,’ σχετικά με τη φ υλετική και εθνική υπόσταση και τη ν π ατρίδα αυτώ ν που μιλούσαν τη ν αρχική ινδοευρω π α ϊκή. Ο ό ρ ο ς «ινδοευρω π ά ίκός» είχ ε αρχικά μια έννοια καθαρά γεω γραφ ική: οι σ υγγε ν είς γλώ σσ ες κάλυπταν ολόκληρη σχεδόν τη ν Ευ ρώπη, ενώ η ά λλη π λευρ ά έ φ τα ν ε μ έχ ρ ι και τ ις Ινδίες. Σύντομα, όμω ς, ο τό ν ο ς ά λλα ξε. Είναι χα ρακτηριστικό τ ο ότι οι Γερμανοί λόγιοι σχεδόν κα τό ρ θ ω σ α ν να δώ σ ουν τη δική τ ο υ ς εθ ν ικ ό τη τα σ τους υποθετικούς Ινδοευρωπαίους μετονομάζοντά ς τ ο υ ς σε Ινδογερμανούς. Βεβαίω ς, οι λα οί εκείνω ν τω ν εποχών, που τόσ ο επίμονα επιχειρούν οι σύγχρονοι να το υ ς χρίσουν σ υμπ α τριώ τες το υ ς , ελάχισ τα ενδια φ έροντα ν - ί σως καν δεν τ ις είχα ν σ υ λ λ ά β ει- για τις έν ν ο ιες τη ς φ υλής και το υ έθνους. Τους εν δ ιέφ ερ ε η κοι ν ό τη τα μέσα σ την οποία ζούσαν. Α υ τό ά λλω σ τε ενδιαφ έρει πάντα το υ ς ανθρώπους. Μόνο που τα όρια και η τα υ τό τη τα τη ς κοινότητα ς είναι πάντα κ υμαινόμενα. Το α τύχημα ή τα ν πως η ινδοευρω π αϊκή γλω σ σ ολο γία α να π τύχ θηκε σε μια εποχή που οι ρατσιστικές και εθνικιστικές απόψεις γνώ ριζα ν μια εντυπ ω σ ια κή ά νθησ η. Α ν α π ό φ ευ κτα , λοιπόν, χρωματίστηκαν απ’ α υτές. Έ νας από το υ ς λ ό γ ο υ ς που βοήθησαν τ έ το ιε ς ι δ έ ε ς να κ υ ρ ια ρ χ ή σ ο υ ν ή τα ν η π α ράσ τα σ η τη ς γλώσσας ως δένδρου. Όπως το δένδρο αναπτύσ σ εται μόνο το υ και απλώνει κλαδιά και παρακλά δια, έτσ ι α να π τύσ σ εται η κ ά θ ε γλώ σσ α. Ε ντού το ις , η μεγά λη διαφ ορά -π ο υ σπάνια συνειδητο π ο ιείτα ι- είνα ι πως τα κλαδιά δια φ ο ρ ετικ ώ ν δ έ __________________________«ικαιρίας δοθ(ίσης...
ντρω ν, α κόμη κι ό τα ν σ υμπ λακούν, δ εν σ μίγουν σε ενιαίο κορμό. Αντίθετα, δ ια φ ο ρετικές γλώσσες σμίγουν συχνά για ν ’ αποτελόσουν ένα νέο σώμα. Κορμοί και κλάδοι γίνονται ένα. Η ινδοευρωπαϊκή ομογλωσσία θα μπορούσε εξίσου καλά - ή και κα λ ύ τερ α - να αναπαρασταθεί με μια εκτετα μ έν η λ ί μνη που π ροήλθε από τη συμβολή και τη ν ανάμι ξη τω ν υδάτων π ολλών π οταμών που ξεκίνη σαν α πό εντελώ ς δ ια φ ο ρετικές κατευθύνσεις. Στην προσπάθειά το υ ς να εντοπ ίσουν τη ν αρχική κοιτίδα τω ν Ινδοευρωπαίων, οι γλω σσ ολόγοι χρη σιμοποίησαν μια ευ φ υ ή μέθ ο δ ο : ανα ζήτησαν τις κοινές λ έ ξε ις που χρησιμοποιούνται σ’ ο λόκληρη τη ζώ νη τω ν ινδο ευρω π άίκώ ν δ ια λ έκ τω ν για το ν ονομα τισ μ ό χ α ρα κτη ρισ τικώ ν ή φ υσικώ ν π ρ ο ϊό ντω ν που μόνο μια σ υγκεκριμένη π εριοχή μπ ορεί να παράγει. Το άλογο, π.χ., σε άγρια κατάσταση υπ ήρχε σ χ εδ ό ν α π ο κλεισ τικά σ τις β ο ρ είω ς το υ Ε υξείνου σ τέπ ες. Αφ ού η ονομασία το υ σε ό λ ες τ ις ινδ ο ευ ρ ω π α ϊκ ές γλ ώ σ σ ες έ χ ε ι τη ν ίδια ρίζα (equ-), είνα ι π ροϊόν τη ς κο ιτίδ α ς τω ν Ινδ ο ευ ρω πα ίω ν, π ου τ ο μ ε τ έ φ ε ρ α ν σ τις ν έ ε ς π α τρ ίδ ε ς το υ ς. Άρα, η αρχική κοιτίδα το υ ς βρισκόταν στις σ τέπ ες. Το επ ιχείρη μ α όμω ς α υ τό α γν ο εί τ ο ό τι τα προϊόντα, συνήθω ς μαζί μ ε τα ονό μ α τά το υ ς , κυκλοφ ο ρ ο ύ ν πολύ πιο μακριά από το υ ς α νθρώ πους. Τα ο ν όμ α τα τω ν δ έν τρ ω ν χ ρ ησ ιμοπ οιήθηκαν ως α σ φ α λ έσ τερ ο κ ρ ιτή ρ ιο : α κό μ η κι ό τα ν μ ε τα φ υ τεύ ετα ι, ένα σ υγκεκριμένο είδ ο ς δ έντρο υ δ εν ε υ δ ο κ ιμ ε ί π έ ρ α απ ό κ ά π ο ιε ς κ λ ιμ α τ ικ έ ς ζώ ν ε ς . Ό ταν, λοιπ όν, σ υ να ντάμ ε σε ό λ ε ς τ ις ινδο ευρω παϊκές γλώ σσ ες τ ο όνομα ενό ς δ έντρου, το οποίο όμω ς μόνο σε μία περιοχή ευ δ ο κιμ εί, α υτή η π ε ριοχή θα πρέπει να θ εω ρηθεί κοιτίδα τη ς γλωσσι κ ής οικο γ έν εια ς. Δ υσ τυχώ ς, ό μω ς, ο ύ τε κι α υ τό το κριτήριο είναι ασφαλές. Τα ονόματα π ετούν α πό δ έντρ ο σε δ έντρο σαν πουλιά. Η δρυς, π.χ., σε π ο λ λ ές π ε ρ ιο χ έ ς τ η ς Ε λ λ ά δ α ς ο ν ο μ ά ζε τα ι «(ο) δέντρος», για τί ή τα ν το κ α τ’ εξο χ ή ν δ έν τρ ο αυτών τω ν περιοχών. Αν εφ ήρ μ ο ζε κανείς τα παραπάνω γλωσσολογικά κ ρ ιτή ρ ια γ ια να β ρ ει, π.χ., τη ν π ρ ο έ λ ε υ σ η το υ βαμβ ακιο ύ ή τ η ς π υ ξίδ α ς, θα κ α τέ λ η γ ε σ το συ μπέρασμα πως το βαμβάκι π ροήλθε από τη Βομβύκη τη ς Συ ρίας και πως η π υξίδα υπ ήρξε ε φ ε ύ ρεση τω ν προϊστορικώ ν Θ ρακώ ν. Και για τα δύο ευκαιρίας δοθείσης...--------------------------
Χ ρή σιμ ες Ε κδόσεις ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ Σ ε ιρ ά : Αρχαία Ελληνική
Γραμματεία - Μελέτες
ΑΓΓΕΛΟΣ Σ. ΒΛΑΧΟΣ Ακαδημαϊκός
Η ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ ΤΗΣ
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
Ε Κ Δ Ο Σ Ε I Σ ΠΑΠΑΔΗΜΑ Π ροσ φ ορ ά στον Π ολιτισ μό Ιππ οκρ ά του ς 8 Α θήνα Τηλ.: 36.27.318
-W
ΝΕΦΕΛΗ - Ι ΣΤΟΡΙ Α Γπέοργκ Τγκερς
Η ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ Η ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ ςτον
20ό Α ι ώ ν α
m I “
“
Σ τ ο β ιβ λ ίο α υ τ ό ε ξ ε τ ά ζ ε τ α ι η π ο ρ ε ία κ α ι ο ι μ ε τ α σ χ η μ α τ ισ μ ο ί τ ω ν ισ τ ο ρ ι κ ώ ν σ π ο υ δ ώ ν κ α τ ά τ η δ ιά ρ κ ε ια τ ο υ 2 0 ο ύ α ιώ ν α . Η ε υ ρ ύ τ η τ α τ η ς π ρ ο β λ η μ α τ ικ ή ς σ ε σ υ ν δ υ α σ μ ό μ ε τ η ν σ α φ ή ν ε ια τ η ς α ν ά λ υ σ η ς κ α θ ισ τ ο ύ ν τ ο β ιβ λ ίο ιδ ια ίτ ε ρ α χ ρ ή σ ιμ ο κ α ι ε ν δ ια φ έ ρ ο ν τ ό σ ο γ ι α τ ο υ ς ισ τ ο ρ ικ ο ύ ς , τ ο υ ς κ ο ιν ω ν ικ ο ύ ς ε π ισ τ ή μ ο ν ε ς , τ ο υ ς ε κ π α ιδ ε υ τ ικ ο ύ ς κ α ι τ ο υ ς φ ο ιτ η τ έ ς
εντούτοις θα ’πρεπε να α να τρέξει κανείς πολύ πί σω σ το χ ρ ό ν ο και π ολύ μ α κρ ιά σ τη ν Α ν α το λ ή : στην Κίνα τ η ς προηγούμενης χιλιετίας. Οι αρχαίοι Κινέζοι κατασκεύαζαν γρα φική ύλη α πό φ υ τικές ίνες. Η τεχνική α υτή μ ετα δόθηκε στη Μ εσόγειο μετά το 600 μ.Χ. Μ ετά το 800 η Βομβύκη τ η ς Σ υ ρ ία ς έ γ ιν ε τό σ ο γνω σ τή γ ια τ ο χ α ρ τί που παρασκεύαζαν εκεί, ώ στε τ α καλά χάρτινα βι βλία να χαρακτηρίζονται βομβύκινα και από παρα φ θορά βαμβύκινα, βαμβίκινα και βαμ βάκινα.2 Στη σ υνέχεια η τοπική π ροέλευσ η το υ επ ιθέτου ε ξε λήφ θη ω ς υλική, και τ ο υλικό τ η ς κατασκευής του χάρτου ονομάστηκε βαμβάκι. Το όνομα τ η ς π υξίδας π ροέρχετα ι από τ ο πιθανό τα τα θ ρ α κο φ ρ υ γ ικ ό 3 όνομα το υ δ έν τρ ο υ π ύ ξο ς (π υξάρι, λα τ. buxus). Η π ρα γ μ α τικ ό τη τα , όμω ς, είνα ι πιο π ερίπ λοκη . Π υ ξίδ α α ρ χικά οι α ρ χα ίοι Έ λ λ η ν ες ονόμα ζαν κατά συνεκδοχήν το α ντικεί μενο που ήτα ν καμω μένο από πύξινο ξύλο, μ ετα ξύ τω ν άλλω ν και το πύξινο κουτί. Στη συνέχεια, όμω ς, επικράτησε να ονομάζεται πυξίδα οποιοδήπ ο τε κουτί κυλινδρικού κυρίω ς σ χήματος, ακόμη κι αν ή τα ν μετα λ λ ικ ό.4 Η μα γνητική βελόνα έγινε γνω στή πρώ τα στην Κίνα και έφ τα σ ε στον μεσο γ εια κ ό χώ ρο μέσω τω ν Αράβω ν. Καθώς οι δικοί μας ναυτικοί τη ν τοποθετούσαν μέσα σε ...μπρούτζινη «πυξίδα», το όνομα πέρασε ανεπαίσθητα α πό τη συσκευασία στο π εριεχόμενο. Και ενώ σή μ ερα πυξίδα λέγ ετα ι η μαγνητική βελόνα, σχεδόν κανείς δεν γνω ρίζει ποιο δέντρο είναι η πύξος. Τα παραδείγματα που προαναφέρθηκαν, φυσικά, δ εν ακυρώ νουν τις π ροσ π ά θειες γ ια ανίχνευσ η κοινών ριζών τη ς ινδοευρω παϊκής ομογλωσσίας. Δ είχν ο υ ν , όμω ς, πω ς τ ο ζή τη μ α είνα ι πολύ πιο σ ύ ν θ ετο και πως είνα ι επ ικίνδυνο να β γ ά ζο υ μ ε σ υμπεράσματα για τη ν κατα γω γή τω ν λαώ ν από τη ν καταγωγή τω ν λέξεω ν: οι λ έξεις μεταδίδονται από περίπλοκους δρόμους πολύ πιο εύκολα από το αίμα και εντελώ ς α νεξά ρτητα απ’ αυτό. □
ό σ ο κ α ι γ ια ο π ο ιο ν δ ή π ο τ ε ε ν δ ια φ έ ρ ε τ α ι γ ι α τ η ν ισ τ ο ρ ικ ή σ κ έ ψ η σ τ ις σ ύ γ χ ρ ο ν ε ς κ ο ιν ω ν ίε ς .
ΕΚΔΟΣΕΙ Σ ΝΕΦΕΛΗ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6, ΑΘΗΝΑ 10 680, Τηλ. 36.07.744
e-mail: nefeli-p@ otenet.gr
Σημειώσεις 1. Mallory J . Ρ. Οι Ινδοευρωπαίοι, Λονδίνο 1989, Αθήνα 1995, εκδ. «Δελφίνι». 2. Κ. Σιαμάκης, Γραφικά, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 104. 3 .1. Σταματάκος, Λεξικόν της αρχαίας ελληνικής γλώσ-
σης. 4. Κ. Σιαμάκης, στο ίδιο, σελ. 31.
2Θ-
ALMOST BLUE - C. LUCARELLI
Πρώτο σε πωλιίσεις στο είδος τον στην Αγγλία και στην Ιταλία!! Έ να θ ρ ίλ ερ ν ευ ρ ικ ό κ α ι α ψ εγά δια σ το , μ ια ιστορία έρωτα και μοναξιάς, μ ια γραφή π ο υ ξέρει τη συνταγή, τις σωστές δόσεις συγκινη σιακής έντασης και απροσδόκητου: είν α ι το π ιο ώ ριμο μυθιστόρη μα εν ό ς μα έσ τρ ο υ του νέου ιταλικού noir, π ο υ ο Alessandro Baricco υπολογίζει ως τον π ιο φέρελπι συγγραφέα της γενιά ς του.
ΠΑΙΔΙΚΕΣ ΑΚΡΟΤΗΤΕΣ - S. VINCI
Αιάνα Κανέλλη: ένα βιβλίο που πρέ πει να διαβαστεί απ’όλους!! Ένα μυθιστόρημα π ου μπαίνει μέσα στον ερω τισμό των παιδιώ ν, εκείνον τον διφορούμενο, αλλά αθώο, των π α ιχνιδιώ ν μακριά από τους μεγάλους, και εκείνον τον βεβηλωμένο από τα μάτια των ενηλίκων, με μια τρυφερότητα όμως και μια αίσθηση του μέτρου, χω ρίς λογο τεχνι κό προηγούμενο.
Εμμ. Μπενάκη 27-29,106 78 Αθήνα Τηλ.: (01) 3812827 - 3803354 1 Fax: (01) 3803354 internet: http://www.kapatou.gr e-mail: kapatou@hol.gr
επιμέλεια: ΗΛΙΑΖ ΜΑΓΚΛΙΝΗΖ
1 9 3 7 : Η σταλινική τρομοκρατία
«1937: Η χρονιά τρόμου του Στάλιν» (1937: Stalin’s year of terror, εκδ. Mehring, σελ. 550) λέγ ετα ι τ ο βιβλίο το υ Ρώσου σ υγγραφέα Βαντίμ Ζ. Ρογκόβιν (Vadim Ζ. Rogovin), ο οποίος γεννήθηκε το 1937 και πέθανε τον Σεπτέμβριο του 1998.0 Ρογκόβιν ήταν ένας από τους τελευταίους θεωρητικούς του τροτσκισμού. Έχει σημασία η ι διότητά του αυτή για δύο, κυρίως, λόγους: πρώτον, δεν ήταν πολέμιος του κομμουνι σμού. Αντίθετα, όντας οπαδός της «διαρκούς επανάστασης» που ευαγγελιζόταν ο Τρότσκι, ο Ρογκόβιν άσκησε δριμύτατη κριτική σε μορφές όπως ο Γκορμπατσόφ, ο Γιέλτσιν και ο Αλεξάντρ Γιακόβλιεφ τους οποίους, ού τε λίγο ούτε πολύ, αποκαλεί «αποστάτες». Δεύτερον, στο συγκεκριμένο βιβλίο, το οποίο, όπως φαίνεται και απ’ τον τίτλο, αναφέρεται στη χρο νιά που η σταλινική τρομοκρατία έφτασε στο αποκορύφωμά της, ο Ρογκόβιν δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις διώξεις που υπέστησαν οι τροτσκιστές, παρά το γεγονός ότι δεν ήταν η μόνη πολιτική ή κοινωνική ομάδα που υπέφερε από την παράνοια του Στάλιν. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι το έργο αυτό του Ρογκόβιν αποτελεί τμήμα μίας σειράς βιβλίων πά νω στις πολιτικές διαμάχες που ξέσπασαν στο Σοβιετικό Κομμουνιστικό Κόμμα από το 1922 έως το 1940. Κάναμε λόγο για παράνοια· ωστόσο, κατά τον Ρογκόβιν, οι διώξεις που οργάνωσε ο Στάλιν πραγματοποιήθηκαν μέσα σε ένα κλίμα νηφαλιότη τας (λέγεται ότι μέσα σε ένα απόγευμα υπέγραψε μαζί με τον υπουργό εξωτερικών Μολότοφ τριάντα χιλιάδες θανατικές καταδίκες και στη συ νέχεια παρακολούθησαν σε ιδιωτική προβολή αμερικανικό γουέστερν). Ο Ρογκόβιν ισχυρίζεται ότι θα πρέπει να σταματήσουμε να αντιμετωπί ζουμε το Στάλιν ως ένα ψυχωτικό άτομο και να τον δούμε στις πραγμα τικές του διαστάσεις: ως έναν μείζονα πολιτικό άντρα αποφασισμένο να διατηρήσει την εξουσία του (πιο σωστά: την απόλυτη εξουσία) με κάθε τίμημα. Έτσι λοιπόν, το καθεστώς τρομοκρατίας που εγκαθιδρύθηκε στην νέα ακόμα κομμουνιστική Ρωσία ήταν αποτέλεσμα ψύχραιμων και νηφά λιων πολιτικών ενεργειών και όχι απόρροια πανικού και υστερίας. Το βέβαιο πάντως είναι ότι κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 υπήρχε έντονη δυσαρέσκεια προς τον Στάλιν τόσο σε κομματικό και πολιτικό επίπεδο όσο και σε με γάλες μερίδες του λαού. Όσο παράξενο κι αν ακούγεται, παρά τον εφιαλτικά ευρύ α ριθμό των θυμάτων του, δεν κατάφερε να σταθεροποιήσει σε απόλυτο βαθμό τη θέ ση του στην κορυφή του Κόμματος παρά μόνον όταν ο Χίτλερ είχε την ατυχή (γι’ αυ τόν και τη Γερμανία) έμπνευση να επιτεθεί στη Ρωσία. Όπως όλοι οι γνήσιοι δικτάτο ρες, ο Στάλιν έστρεψε το «βλέμμα» του κόσμου στην εξωτερική απειλή (που εδώ ό μως ήταν κάτι παραπάνω από υπαρκτή) καλώντας το λαό στον κοινό αγώνα να σώ σουν όλοι μαζί τη «Μητέρα Πατρίδα». Ως γνωστόν, ο Στάλιν παρέμεινε στην εξουσία μέχρι το 1953 οπότε και πέθανε. Στο λαϊκό προσκύνημα που προηγήθηκε της κηδείας τη σορό του επισκέφθηκε μία φτωχή γριούλα που είχε ταξιδέψει από τα βάθη της Ρωσίας και η οποία προκάλεσε το ενδια φέρον των αξιωματούχων του Κόμματος που ήταν παρόντες. Μην χαίρεστε, τους εί πε εκείνη, ήρθα απλώς για να βεβαιωθώ ότι είναι όντως νεκρός ο μπάσταρδος!
3 ® -
ξένο Βιβλίο
Η καθημερινή ζω ή βτο Γ' Ρά ιχ
«Παρθένο» έδαφος θεωρείται ακόμη η μελέτη και έρευνα τη ς καθημερινής ζωής στη Γερμανία του Γ' Ράιχ. Αυτό ακριβώς είναι το θέμα του βιβλίου «Ναζισμός, 1919-1945. Τόμος Τέταρτος: Το Γερμανικό Μέτωπο μέσα στη Γερμανία κατά τον Β' Παγκόσμιο Π όλεμο. Μία ανάγνωση ν το κο υ μ έντω ν (Nazism , 1919 - 1945. Volume Four: The German Home Front in World War Two. A Documentary Reader, έκδ. Πανεπιστημίου του Έ ξετερ, σελ. 698), που επιμελήθηκε ο ερευνητής ιστορικός Τζέρεμι Νόουκς (Jeremy Noakes). Όπως φανερώνει ο τίτλος, πρόκειται για τον τελευταίο τόμο μίας σει ράς που αφορά στην καταγραφή τη ς ζωής στη Γ ερμανία την περίοδο εκείνη. Ο συγκεκριμένος τό μ ο ς αποτελείται από έναν μεγάλο αριθμό κειμένω ν-ντοκουμέντω ν και πηγών: από άγνωστα απομνημο νεύματα αντικαθεστωτικών και προπαγανδιστικά κείμενα του Κόμματος μέχρι αναφορές τη ς αστυνομίας και έγγραφα εκπαι δευτικών ιδρυμάτων και νεανικών συλλόγων. Το αποτέλεσμα εί ναι συναρπαστικό: ο Νόουκς δημιουργεί μία εκπληκτική «τοιχο γραφία» μέσα από εκατοντάδες «ψηφιδωτά» δίνοντας έτσι μία όσο το δυνατόν πιο πλήρη εικόνα για το πώς περίπου λειτουρ γούσε η Γερμανία ως κράτος εκείνη την εποχή. Μπορεί, για πα ράδειγμα, να γνωρίζουμε αρκετά για τον στρατοκρατικό μηχα νισμό της χώρας, αλλά ξέρουμ ε ελάχιστα πράγματα για την ε γκληματικότητα τη ς εποχής, ή για το γεγονός ότι εξαιτίας τη ς μανίας του Χίτλερ να ελέγχει τα πάντα, όσο προχωρούσε ο πό λεμος, γινόταν ολοένα και πιο αισθητή η απουσία ευελιξίας σε ό,τι αφορά κινήσεις και αποφάσεις σε πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο. Μπορεί επίσης να έχουμε όλοι τη γνωστή εκείνη (και ιδιαζόντως απεχθή) εικόνα ενός τεράστιου πλήθους να επευφημεί το ν Φίρερ, ωστόσο, ο ενθουσιασμός του γερμανικού λαού, ως προς τον πόλεμο τουλάχιστον, έπαψε σταδιακά να υφίσταται μετά το ν Μάιο του 1940 και την κατάληψη τη ς Γαλλίας. Για την ακρίβεια, οι περισσότεροι Γερμανοί πανηγύριζαν τό τε τη λήξη του πολέμου (!). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν ακόμα οι σελίδες που αναφέρονται στις συν θήκες χάους και αναρχίας που επικρατούσαν στη Γερμανία προς το τέλ ο ς του πολέμου και μετά τους βομβαρδισμούς των Συμμάχων. Την απάθεια και την απελ πισία των πρώτων χρόνων του πολέμου διαδέχθηκαν η βαρβαρότητα και οι συ γκρούσεις μεταξύ τω ν άστεγων, πεινασμένων και εξαθλιωμένων Γερμανών που δεν δίστασαν σε κάποιες περιπτώσεις να ξηλώσουν τα διακριτικά του Κόμματος από αξιωματούχους που συναντούσαν μέσα στα χαλάσματα. Το γενικό συμπέρασμα πάντως είναι ότι η Γερμανία είχε μετατραπεί σε ένα απέ ραντο στρατόπεδο, η καλή λειτουργία του οποίου άρχισε από νωρίς να υπονο μεύεται τόσο από τη ν ακαμψία των ίδιων των ναζιστών όσο και από μικρή μερίδα του γερμανικού λαού - κυρίως από τη συντηρητική ελίτ τη ς τ ό τε γερμανικής κοι νωνίας που απ οτελείτο από π ατριώ τες, οι οποίοι έβλεπ αν τον Χίτλερ να κατα στρέφει την πατρίδα τους και να τη βυθίζει στην απόλυτη βαρβαρότητα. Το κλίμα τρόμου βέβαια, αλλά και η μετριοπάθεια που χαρακτηρίζει τους Γερμανούς εν γένει, δεν βοήθησαν να γίνει κάτι ουσιαστικό. Αντίθετα, η ένοχη σιωπή των Γερμα νών είναι ένα ζήτημα που προκαλεί ακόμα έντονες συζητήσεις. ξένο βιβλίο _
-© Ή
Ο λαβύρινθοι; της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης Χρήστου Κάτοικο
ον Μάιο το υ 1996 ο γράφω ν και π Μαίρπ Λεοντοίνπ ήταν οι επιστημονικοί υπεύθυνοι έρευνας με θέμα «Η αναγνωστική συμπεριφορά του μα θητικού πληθυσμού», που έγ ιν ε για λογαριασμό το υ Εθνικού Κέντρου Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ) σε 1.228 μα θη τές του νομού Έβρου που φοιτούσαν τη ν περίο δο εκείνη στα Δημοτικά, Γυμνάσια και Λύκεια το υ νομού. Στο πλαίσιο τη ς έρευνα ς επιδιώχθηκε: • η καταγραφή τη ς αναγνωστικής συμπ εριφοράς μα θητώ ν, η χαρτογράφ ηση τω ν αναγνωστικών τους συνηθειών. Παράλληλα έγινε προσπάθεια να φ ω τιστεί
Τ
• το προφίλ του αναγνώστη ανιχνεύοντας τις αι τίες που οδηγούν σε θετική ή σε αρνητική σχέση με το βιβλίο, σ' έναν προνομιακό χώρο, αυτόν τη ς εκπαίδευσης. Στα πλαίσια αυτά θελήσαμε να δούμε το ρόλο τω ν δύο «σημαντικών άλλων», δηλαδή τη ς οικογένειας και το υ σχολείου· κοντολογίς, προσπαθήσαμε να δ ια τυ π ώ σ ο υ μ ε τ ο χ α ρ α κτήρ α τω ν εη ιδ ρ ά σ εώ ν τους στις αναγνωστικές συνήθειες του μαθητή. Είναι γνω σ τό ότι η κ α λ λ ιέρ γ εια τη ς α νά γνω σ ης προϋποθέτει έγκαιρη, συχνή και συνδυασμένη πα ρέμβαση όλω ν τω ν φ ορέω ν που εμπλέκονται στη
φωσης της προσωπικότητάς του μέσα σε διαφο ροποιημένα, δηλαδή, κοινωνικά προσδιορισμένα περιβάλλοντα. Μαθητές από κοινωνικές ομάδες μη ευ νο η μ έν ες κοινωνικά - εκπαιδευτικά παρουσιάζο νται σε μεγα λύτερα ποσοστά ως μη αναγνώστες. Έγινε, με λίγα λόγια, κατανοητό ότι το παιδί που ζει σ' ένα περιβάλλον στο οποίο η επαφή με το βιβλίο είναι μια συνηθισμένη δραστηριότητα του ε λ ε ύ θ ε ρου χρόνου, στα σπίτια όπου το βιβλίο είναι αντι κείμενο τη ς καθημερινότητας όπως τα άλλα βιομη χανικά είδη (τηλεόραση, κομπιούτερ κ.λπ.), τα παι διά έχουν πολύ περισσότερες πιθανότητες να εξο ι κειωθούν μαζί του. Στον πίνακα εηισημαίνεται ότι η θετική επαφή τω ν γονέω ν με το βιβλίο επηρεάζει σημαντικά τη ν ηλι κία πρώ της ανάγνωσης εξω σχολικώ ν βιβλίων τω ν παιδιών, αφού οι μα θητές που δήλωσαν ότι διάβα σαν για πρώτη φ ορά εξω σχολικά βιβλία σε ηλικία 6-8 ετώ ν έχουν «γονείς που διαβάζουν» σε ποσο στό 76% και «γονείς που δεν διαβάζουν» σε ποσο σ τό 24%. Το α ντίσ τρ ο φ ο συμβαίνει για τα παιδιά που καθυστερούν να έρθουν σε επαφή με το εξω σχολικό βιβλίο. Στην περίπτωση αυτή είναι φανερό ότι πρέπει να αναζητήσει κανείς τις ανύπαρκτες α ναγνωστικές συνήθειες τω ν γονέων.
διαπαιδαγώγηση και κοινωνικοποίηση τω ν παιδιών και κυρίως της οικογένειας και του σχολείου. Στην έρευνα φάνηκε καθαρά ότι η συχνότητα επα φ ής το υ παιδιού μ ε το βιβλίο και τη ν ανάγνωση, η ανάπτυξη, δ ηλα δή, αναγνωστικών πρακτικών δεν είναι προϊόν κάποιων ατομικών χαρακτηριστικών, αλλά αποτέλεσμα της συνολικής ως τότε διαμόρ
Αναγνωστική συμπεριφορά και εκπαιδευτική βαθμίδα Την ίδια περίοδο διαπιστώσαμε ότι αν η πρώτη ε παφή με τη ν εξω σχολική ανάγνωση πραγματοποι είται ανάμεσα στην ηλικία τω ν 6 και τω ν 8 ετώ ν, καλλιεργείται και συγκεκριμενοποιείται στις τ ε λ ε υ τα ίες τά ξεις του Δημοτικού και στο Γυμνάσιο, τ ό τε μπ ορούμε να μιλήσ ουμε για μια δραματική μετα βολή στην αναγνωστική δραστηριότητα στα χρόνια όπου διαρκούσε η φοίτηση στο Λύκειο. Το μεγαλύ-
Π ΙΝ Α Κ Α Σ
ΗΛΙΚΙΑ ΠΡΩΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ ΕΞΩΣΧΟΛΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΚΑΙ ΓΟΝΕΙΣ ΠΟΥ ΔΙΑΒΑΖΟΥΝ Ή ΑΕΝ ΔΙΑΒΑΖΟΥΝ ΒΙΒΛΙΑ ΗΛΙΚΙΑ ΠΡΩΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ ΠΑΙΔΙΩΝ
ΓΟΝΕΙΣ ΠΟΥ ΔΙΑΒΑΖΟΥΝ
ΓΟΝΕΙΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΔΙΑΒΑΖΟΥΝ
6-8 ετώ ν
76%
24%
9-12 ετώ ν
63%
37%
13-15 ετώ ν
42%
58%
16-18 ετώ ν
0%
100%
τε ρ ο π οσοστό τω ν μ α θ η τώ ν και τω ν μαθ η τριώ ν που δεν διάβασαν κανένα βιβλίο το υ ς μή νες που προηγήθηκαν τη ς διεξαγω γής τη ς έρευνας φοιτού σε στις τά ξεις το υ Λυκείου. Έτσι: Από τους μαθητές που δήλωσαν ότι δ εν διά βασαν κανένα βιβλίο το 1996, το 56,35% φοι τούν στο Λύκειο, το 31,98% στο Γυμνάσιο και το 11,68% στο Δημοτικό. Το βασικό συμπέρασμα εξάγεται αβίαστα: Εάν τα πιο υποβαθμισμένα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά τμήματα του πληθυσμού λιπαίνουν το έδαφος τη ς έλλειψ ης αναγνωστικής πρακτικής, τό τε μια πολιτική που θα ή θ ελε να ευνοήσει τη ν αναγνω σ τικότητα θα πρέπει να ξεκινή σ ει τις προσπάθειές τη ς από την ανατροπή των όρων που κρατούν αυτά τα κοινωνικά στρώματα υποβαθμι σμένα. Αυτό φυσικά είναι μια μακροπρόθεσμη στρατηγική, που ωστόσο δ εν επιτρέπεται να τη ν ξεχνάμε, αντί θετα ο φ είλου με να υποτάσσουμε σ' αυτή τη στρα τηγική του τι κάνουμε τώρα. Να λοιπόν δύο βασικά προβλήματα του ελληνικού σχολείου που υποστηρίξαμε ότι η λύση το υ ς μπο ρεί να λιπάνει το έδαφο ς για μια θετική επαφή του μαθητή με το βιβλίο: • Το 9χρονο υποχρεωτικό σχολείο, ειδικά, θα πρέ πει να φ ροντίζει να «ταιριάζει» στις ανάγκες τω ν διαφοροποιημένων μαθητών του. Κοντολογίς, να βρεθούν οι τρόποι το σχολείο να κρατάει όλα τα παιδιά και να μην παρουσιάζεται το φ αινόμενο τω ν 15 χιλιά δ ω ν παιδιών, μ ε κοινή κοινω νική τα υτό τη τα , που παραγκωνίζονται κάθε χρόνο α πό τη ν υποχρεωτική εκπαίδευση, καταδικασμένα στο σκοτάδι του αναλφαβητισμού. • Να πάψει το σχολείο να λειτουργεί σαν εξετα σ τι κό κέντρο. Το εξεταστικό σύστημα δεν μπορεί να καθοδηγεί - καθορίζει και τελικά να χειραγωγεί ό λη τη λειτουργία το υ Λυκείου. Το πλήθος και το «πάθος» τω ν εξετά σ εω ν αποξηραίνει κάθε διάθε ση για ουσιαστική επαφή με τη ν ουσία τη ς γνώ σης. Πόσ ο α υ τ ή η π ρ ο β λ η μ α τ ικ ή δ ικ α ιώ ν ε τ α ι σ τις π ρόσ φ ατες ε κ π α ιδ ε υ τ ικ έ ς ρ υ θ μ ίσ ε ις ; Το νέο σχολικό περιβάλλον του «Ενιαίου Λυκείου» Η αναγγελία και παρουσίαση από το Υπουργείο Παι δείας του νέου προγράμματος σπουδών του «Ενιαί ου Λυκείου» σ υ νοδεύτηκε από το γνωστό και από α νάλογες περιπτώσεις «κάψιμο» πυροτεχνημάτων,
m
-
με στόχο τον εξω ραϊομό και τη νομιμοποίησή του. Η «διεύρυνση τω ν γνώσεων», η «Γενική παιδεία υ ψ ηλού επιπέδου», οι «σ τέρεες βάσεις» και η «γνώ ση του κοινωνικού και οικονομικού περιβάλλοντος» επ ισ τρ α τεύ ο ν τα ι «λεκτικά», για το εύπ επ το το υ πράγματος, από τους σύγχρονους θαυματουργούς του σχολείου για τη δημιουργία μιας ρητορικής «πρόσοψης» πίσω από τη ν οποία κρύβεται επιμελώς η πραγματικότητα. Ας δια λ ύ σ ο υ μ ε λοιπ όν τη ν «ειρηνική εικόνα» ή πραγματικότητα, όπως την περιγράφει η «ρητορική αγιογραφία» του Υπουργείου Παιδείας, και ας ανακαλύψουμε πάλι το «σχολείο του 2000», απεγκλω βισμένοι από το «λούστρο» του επίσημου λόγου. Ο λαβύρινθος και ο Μινώταυρος Το Υπουργείο Παιδείας επιλέγει να λύσει το ν γόρδιο δεσμό της κρίσης του ελληνικού σχολείου σέρ νοντας τον μαθητικό πληθυσμό στο λαβύρινθο με αντίπαλο τον εξεταστικό Μινώταυρο. Η υλοποίηση του σχεδίου του θα λιπάνει το έδ α φος για τη δημιουργία φροντιστηριακής «προσφυ γιάς» και θα εξοστρακίσει τους 50.000 μαθητές τω ν Γενικών Λυκείων που σήμερα συγκεντρώνονται στις χαμηλές κλίμακες της βαθμολογίας, η οποία καλεί ται να «σκληρύνει». Οι 50.000 αυτοί μαθητές μαζί με τους 150.000 τω ν Τεχνικών Λυκείων και Σχολών απαξιώνονται πλή-
Α ' ΤΑΞΗ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ (ώρες/εβδομάδα)
ΤΕΛ* ΤΕΣ* ΤΕΕ* 1
θρησκευτικά
2
Γλώσσα
4
2
Ιστορία
2
1
3
5
1
3
Φυσική
3
1
2
Χημεία
1
1
Φυσική Αγωγή
2
1
Αγγλικά
2
1
2
21
6
14
Μαθηματικά
1
Χρήση Η/Υ ΣΥΝΟΛΟ ΩΡΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ (%) ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΩΡΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ
62% 20% 40%
Β' ΤΑΞΗ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ (ώρες/εβδομάδα)
ΤΕΛ* ΤΕΣ* ΤΕΕ*
θρησκευτικά
1
Ελληνικά
4
2
2
Ιστορία
2
Μαθηματικά
5
1
2
Φυσική
3
1
2
Χημεία
1
Φυσική Αγωγή
1
Αγγλικά
2
1
2
1 1
Εφαρμογές Η/Υ Στοιχεία Δημοκρατικού Πολιτεύματος ΣΥΝΟΛΟ ΩΡΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ (%) ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΩΡΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ
1 19
10
56% 20% 35%
* ΤΕΛ: Τεχνικά Επαγγελμτικά Λύκεια ΤΕΣ: Τεχνικές Επαγγελματικές Σχολές ΤΕΕ: Τεχνικά Επαγγελματικά Εκπαιδευτήρια
«(παίδευση
6
ρω ς από τη ν α υξημένη επιλεκτική λειτουργία του Ενιαίου Λυκείου και εξαναγκάζονται να καταφύγουν στη φθηνή κατάρτιση-μαθητεία στα υπό ίδρυοη Τε χνικά Επαγγελματικά Εκπαιδευτήρια. Όλη η μαθησιακή διαδικασία και η αξιολόγηση του μ α θητή σπρώ χνεται στον «στενό κορσέ» τω ν - μ ε π ανελλαδικό χαρα κτήρα- εξετά σ εω ν το υ Ιουνίου. Είναι εμ φ α ν ές ότι δ η μιουρ γούντα ι οι όροι για τη λειτουργία εν ό ς διπλού δικτύου στη μετα γυμνασιακή εκπαίδευση που θα αποτελείται από την ελ ίτ το υ «Ενιαίου Λυκείου» και από τη ν «τρίτη κα τηγο ρία» τη ς κατά ρτισ ης-μα θητείας οτα Τεχνικά Επαγ γελματικά Εκπαιδευτήρια (ΤΕΕ). Οι δραστικές περικοπές (σε σχέση με τα ΤΕΛ) στα μαθήματα γενικής παιδείας, και μάλιστα σε εποχή κατεξοχήν γνωσιοκεντρική, περιορίζει ακόμη περισ σ ότερο τις δ υ ν α τό τη τες συγκρότησης και ο λ ο κ λ ή ρωσης τη ς προσωπικότητας τω ν νέω ν ανθρώπων. Για παράδειγμα, η περικοπή κατά το ήμισυ τω ν ω ρών τω ν φ ιλολογικών μαθημάτω ν (Ελληνικά - Ιστο ρία), με δ εδ ο μ έν η τη διαλεκτική σχέση γλώσσας και σκέψης, ενιοχύει τη ν τάση για δημιουργία α ν θρώπων με αδυναμία διαμόρφ ω σης και διατύπω σης κριτικής σκέψης, με ελλιπή γνώση για τη ν ιστο ρία και το ν πολιτισμό τ η ς ανθρωπότητας. «Γενική παιδεία υψ ηλού επιπέδου - διεύρυνση των ννώσεων»: Το δ έντρο των μαθημάτω ν και το... δάσος των εξετάσ εω ν Ακόμη, όμω ς, κι αν το ν έο πρόγραμμα μαθημάτω ν το υ Υπουργείου Παιδείας δεν είχε τα χαρακτηριστι κά μιας υπόσχεσης που αυτοαναιρεί τη ν ίδια τη ς τη ν π ροσφορά, η εντα τικοπ οίησ η τω ν σπουδώ ν στο «Ενιαίο Λύκειο», μέσα από τη ν «εξετασιομανία» που διαπερνά όλο το πρόγραμμά του, δ εν α π οτε λ ε ί παρά τη «νεκρολογία» της επαφής του μαθητή με την ουσία της γνώσης, καθώς διαμορφώ νονται οι όροι για τη ν επιβολή τη ς αξιολογικής παρά τη ς μαθησιακής εμπειρίας πάνω στο ίδιο το περιεχόμε νο τω ν μαθημάτων. Αν εξετά σ ει κανείς τη σχέση του περιεχομένου τω ν μαθημάτω ν (τι), τη ς μεθόδου (πώς) και τω ν πρακτι κών ελ έγ χ ο υ (εξετα σ τικ ές δοκιμασίες), θα διαπι στώσει εύκολα ότι οι δύο τελ ευ τα ίο ι παράγοντες μπορούν να αναστείλουν και να ανατρέψουν μορ φές προσαρμοστικότητας στη μάθηση. Γιατί, βέβαια, όσοι αναπνέουν την κιμωλία της σχολικής αίθουσας γνωρίζουν πολύ καλά ότι το βασικότερο στοιχείο που εσωτερικεύει ο μαθητής στο σχολείο για να «επιβιώσει» ή για να «θριαμβεύσει» σχολικά, είναι οι
t r a ίο υ A t t e s t s
a a ia e j a
w eio VAeiHsii'fAi^oAeiA'
ιι?δθΰησυκοi £
nonAHoiei^A^.
Του Δημήτρη Χαντζόπουλου
«προδιαγραφές» τη ς αξιολόγησης - βαθμολόγησής του. Και, ως γνωστόν, η στρατηγική τω ν μαθητών για την αντιμετώπιση των εξεταστικών πρακτικών του σχο λείου συγκεντρώνει στο πλούσιο ρεπερτόριό τη ς συ γκεκριμένες ανάλογες τακτικές. Έτσι, π.χ., ο μαθητής μαθαίνει «πότε» να διαβάζει, «τι» να διαβάσει (sos), «πώς» να διαβάζει, για να ανταποκριθεί στις «ορέξεις» του εξεταστικού Μινώταυρου. Στα πλαίσια αυτά, η γνώση που παρουσιάζεται στη σχολική αίθουσα ελάχιστα εμπλέκει επί τη ς ουσίας αυτούς που καλούνται να τη ν «καταναλώσουν», όχι μόνο γιατί η συχνότητα κρίσιμων εξετά σ εω ν κάνει τη διδασκαλία, το μάθημα, τη σχολική ζωή, μια α σ φ υκτική τε λ ε το υ ρ γ ία για το υ ς π ρω ταγω νισ τές της, αλλά και γιατί τα ίδια τα αποτελέσματα αυτών τω ν εξετά σ εω ν συνιστούν τη ν «απόσυρση» το υ πιο αδύναμου τμ ή μ α το ς το υ μαθητικού πληθυσμού α πό τα «δρώμενα» τη ς τά ξη ς, νομιμοποιώ ντας, β ε βαίως, μια προτροπή για τη ν έξοδο. «Testomania», μηχανιστικές χάσεις, τυποποίηση και φορμαλισμός Σύμφωνα με το Υπουργείο Παιδείας και το Κέντρο
Εκπαιδευτικής Έ ρευνας «με τις γραπτές ε ξ ε τα σ τι κές δοκιμασίες που γίνονταν μέχρι τώρα στο Λύκειο δεν προωθούνταν η κριτική ικανότητα, αφού ε λ έ γ χονταν κατά βάση η συγκράτηση πληροφοριώ ν και αξιολογούνταν κυρίως η απομνημονευτική ικανότη τ α τω ν μαθητών».' Φυσικά, όσοι γνω ρίζουν τη ν π ραγματικότητα τη ς σχολικής τά ξης ελάχιστα μπορούν να διαφωνήσουν μ ε τη ν παραπάνω διαπίστωση, που έχει τα χαρα κτηριστικά του αυτονόητου. Μόνο που το αυτονόητο α υτό γίνεται το «βολικό» έδα φ ο ς πάνω στο οποίο το Υπουργείο Παιδείας α ναπτύσσει τη «μαγική» του λύση: «Τα μέσα και οι τεχνικές αξιολόγησης που χρησιμο ποιούνται είναι μονομερείς, α φού στηρίζονται κυ ρίως σε παραδοσιακού τύπ ου ανοικτές ερ ω τήσεις και δ εν σ υνδυάζονται με ά λλ ο υ ς τρόπους α ξιολό γησης του μαθητή».2 Ιδού, λοιπόν, η καινοτομία που σύμφωνα με το υ ς Θαυματουργούς εισηγητές του Υπουργείου Παιδεί ας ανοίγει τους «ασκούς» τη ς ανάπτυξης τη ς κριτι κής και συνθετικής ικανότητας τω ν μαθητών: τεστ! Αντικειμενικά τ εσ τ γνώσεων, του τύπ ου «σωστό -
λάθος», «πολλαπλής επιλογής», με «ερωτήσεις σύ ζευξης», «διάταξης», συμπλήρωσης κενού» κ.λπ. Καταρχήν να τονίσουμε ότι δ εν υπάρχουν ενδ είξεις ότι τέτοιου είδους δοκιμασίες προάγουν τη ν κριτική σκέψη και ά λ λ ε ς συναφείς δρα σ τηριότητες, αλλά δέχονται σ οβαρές αμ φ ισ β η τή σ εις ακόμη και στη χώρα που τα γέννησε, τις ΗΠΑ.5 0 Μ. Mayer γράφει γι' αυτά ότι μετα κινούν το λ ά θος από το στάδιο τη ς βαθμολόγησης στο στάδιο της γραφής του τεσ τ.4 0 Jaques Barzun γράφει δεικτικά για τη «γελοία ε πιρροή τη ς αμερικάνικης μανίας να ε ξετά ζει τη ν ι κανότητα του μαθητή χρησιμοποιώντας τη γλώσσα με τη ν αναπ όφευκτη απώλεια ευαισθησίας, αφού καμιά άσκηση δ εν εξη γ ε ί τόσο πλήρως τις διανοη τικές ελλείψ εις τω ν μαθητών όσο η εσωτερική συσχέτιση γνώσης και σκέψης με τη σημείωση τω ν ε πιλογών πάνω σε διακεκομμένες γραμμές». 0 ίδιος συγγραφέας επιμένει ότι «ακόμη κι αν τα τεσ τ είναι κατασκευασμένα με αλάνθαστο σχέδιο και ε λ ε ύ θ ε ρα από α μφ ιλογίες και λάθη, θα εξα κολουθούσαν να έχουν σοβαρά ελα ττώ μ α τα σαν όργανα ε ξ έ τ α σης, ειδικά ό τα ν εφ α ρ μ ό ζο ν τα ι σε δημ ιο υ ργικά πρόσωπα που παρά τα εντυπωσιακά το υ ς χαρίσμα τα δεν λάμπουν στα παιχνίδια του σαλονιού».5 Τι ελ έγ χ ε τα ι, όμως, με α υ τά τα te sts που π αρ ου σιάζονται σαν τη Λυδία λίθο τη ς α ξιολόγησης τω ν μαθητών; θραύσματα γνώσεω ν και επ ιλεκτικής μνήμης που δεν είναι παρά μια από τις μορφ ές που παίρνει η ι κανότητα συγκράτησης πληροφοριών που δρο μ ο λογείται οτα ίδια ίχνη τη ς αποστήθισης που υποτί θεται ότι έρχεται να αναιρέσει. Έχει σημειωθεί, με σαφήνεια, ότι τα τεσ τ αυτά ευ νοούν περισσότερο τους συλλέκτες επιλογών από εκείνους που έχουν μια επ ί τ η ς ουσίας σχέση μ ε τη σχολική γνώση, το υ ς επιφανειακά έξυπ νους από α υτούς που είναι βαθιά δημιουργικοί. Γιατί τι ά λλο απαιτεί η σημείωση τω ν επιλογών του μαθητή σε μια διακεκομμένη γραμμή ή οτις ερω τή σεις «σωστό - λάθος» από το να δ είξει - να α να γνωρίσει απλώς, λειτουργία που απαιτεί τη μικρό τε ρ η προσπάθεια το υ νου, ε ξα ιρ ο υ μ έ ν η ς α υ τή ς του να παραμένουμε ξύπνιοι;6 Οι ν έες τεχν ικές αξιολόγησης στα Φιλολογικά μαθήματα: Τεστ πολλαπλής επιλογής μονοδιάστατης λογικής Ανάμεσα στις «καινοτομίες» που εισάγοντα ι στο «Ενιαίο Λύκειο» με τη ν πρόσφατη εκπαιδευτική μ ε εκπαίδευση.
ταρρύθμιση, σημαντική θέση κατέχει η αλλαγή του τρόπου αξιολόγησης τω ν μαθητών. Σύμφωνα με το Υπουργείο Παιδείας, ένα από τα χα ρακτηριστικά αυτής τη ς παρέμβασης είναι και η ε ι σαγωγή «διαφορετικών μεθόδω ν και τεχνικών αξιο λόγησ ης που εξασ φ αλίζουν πιο έγκυρο και αξιόπι σ το α ποτέλεσ μ α και μ ετα θ έτο υ ν τη ν έμφαση από τη ν απλή αποστήθιση γνώ σεω ν σ το ν έλ εγ χο σύν θετω ν διδακτικών στόχων, ανάμεσα στους οποίους π εριλαμ βάνονται η κριτική σκέφη και η σ υνθετική και δημιουργική ικανότητα τω ν μαθητών». Απέναντι στο φαινόμενο τη ς μηχανικής αποστήθι σης, που καλλιεργήθηκε από το σύστημα τω ν Γενι κών Εξετάσεων και στο οποίο ελέγχονταν αποκλει στικά η συγκράτηση πληροφοριών και η απομνημονευτική ικανότητα τω ν μαθητών, το Υπουργείο Παι δείας «υψώνει» ως αντίπαλη πρόταση την υιοθέτη ση τω ν λεγάμενω ν «αντικειμενικών τεσ τ γνώσεων», το υ τύπ ου «σωστό - λάθος», «πολλαπ λής επ ιλ ο γής», «συμπλήρωσης κενού» κ.ά., με τη φιλοδοξία να απ οτελέσουν αυτά το «όχημα» τη ς ουσιαστικής επαφής με τη γνώση και τη ς προώθησης τη ς κριτι κής ικανότητας τω ν μαθητών. • Ποιες είναι, όμως, αυτές οι νέες τεχνικές αξιο λόγησης που προβάλλονται σαν θεραπευτική α γωγή στον «ιό» της αποστήθισης και της παπα γαλίας; • Πόσο, πραγματικά, οι νέες τεχνικές αξιολόγησης και η «τεστομανία» του Υπουργείου Παιδείας προ άγουν τη δημιουργική σκέψη, τη γλωσσική ανά πτυξη και την κριτική ικανότητα των μαθητών; • Ποιος είναι ο ρόλος και οι δυνατότητες των τεστ πολλαπλής επιλογής στον έλεγχο της ικανότη τας κρίσης του εξεταζόμενου; Τι είναι τα τεσ τ πολλαπλής επιλογής Ας δώσουμε, καταρχήν, ένα παράδειγμα τω ν «αντι κειμενικών τεσ τ γνώσεων», που αποτελούν το «βα ρύ πυροβολικό» τη ς καινοτομίας τω ν νέω ν τεχ ν ι κών αξιολόγησης: Η διατύπωση ενός τεστ πολλαπλής επιλογής για κάθε μά θημα έχ ει τη ν α κό λ ο υ θ η γ ενική μορφ ή: Αναφέρεται ένα σ ύνολο δεδομ ένων και διατυπώ νε ται έν α ερώ τημ α, σ το οποίο η απάντηση είναι και το ζητούμενο του προβλήματος. Δίνεται ταυτόχρο να ένα πλήθος πιθανών απαντήσεων, από τις οποί ε ς ο εξεταζόμ ενος καλείται να επ ιλέξει τη σωστή. Οι πιθανές απαντήσεις είναι κατά γενικό κανόνα σύ ντο μ ες, ένα αριθμητικό αποτέλεσμα, είτε ένα κεί μενο 1-3 σειρών το πολύ. Με λίγα λόγια, ο παρα-
δοσιακός τρόπ ος διατύπωσης εν ό ς π ροβλήματος, που ζητάει από το μαθητή να βρει τη σωστή απά ντηση στο τά δ ε ερώ τημα, τροποποιείται στα τεσ τ πολλαπλής επιλογής και γίνεται: Με τα τά δ ε δ εδ ο μένα, να ε π ιλ έ ξε τε τη σωστή απάντηση στο τά δ ε ερώ τημα, μ ετα ξύ τω ν επ όμενω ν πιθανών απαντή σεων (ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 1 και 2). ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 1: ΝΑ ΒΑΛΕΤΕ ΣΕ ΚΥΚΛΟ ΤΟ ΓΡΑΜΜΑ ΠΟΥ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΙ ΣΤΗ ΣΩΣΤΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ Ο Γεώργιος Γεμιστός-Πλήθων με το έργο του επηρέασε: α. τον Πεδάνιο Διοσκουρίδη β. το Χριστόφορο Κολόμβο γ. το Γεώργιο Ακροπολίτη δ. το Μιχαήλ Ψελλό ε. το Λέοντα το Μαθηματικό Πηγή: Υπουργείο Παιδείας - ΚΕΕ, Η Αξιολόγηση των Μαθητών Α'Λυκείου στην Ιστορία, Αθήνα 1997
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 2: ΝΑ ΒΑΛΕΤΕ ΣΕ ΚΥΚΛΟ ΤΟ ΓΡΑΜΜΑ ΠΟΥ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΙ ΣΤΗ ΣΩΣΤΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ 0 Α. Κάλβος με την ωδή «ΕΙΣ ΑΓΑΡΗΝΟΥΣ»: (σημειώστε X στο οικείο τετράγωνο) ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ
α. Αποκαλύπτει το πραγματικό πρόσωπο τη ς τυραννίας β. Εμπιστεύεται στο Θεό την τιμωρία τω ν τυράννων γ. Δικαιολογεί το συμβιβασμό τω ν υπόδουλων με τους τυράννους δ. Προβάλλει την αντίστασή του σε κάθε μορφή τυραννίας
□
□
□
□
□
□
□
□
Πηγή: Υπουργείο Παιδείας - ΚΕΕ, Η Αξιολόγηση των Μαθη τών Β'Λυκείου στη Νεοελληνική Λογοτεχνία, Αθήνα 1998
• Τι αλήθεια μπορεί να προκύψει για τη ν αξιολόγη ση τη ς επίδοσης του μαθητή, αναρω τιέται εύλογα ο επίτιμος σύμ βουλος το υ Π αιδαγωγικού Ινσ τι τούτο υ Φανούρης Βώρος, αν επιτύχει να «κυκλώ σει» σωστό το τά δε γράμμα ή να βάλει ένα ν σ τα υ ρό ο τη θέση του «σωστού» ή του «λάθους»; • Τι μαθαίνουμε για τη ν ιστορία ή τη λο γο τεχ ν ία που έμαθε; ©©-
• Σε τι υ σ τερ ε ί α υ τό ς που δ ε ν θα «κυκλώσει» σω στά; Για να απαντήσουμε στα παραπάνω ερω τήματα, ας δ ούμε πιο συγκεκριμένα τις ν έες τεχ νικές α ξιο λ ό γησης το υ Υπουργείου Παιδείας σε δυο βασικούς κλάδους μαθημάτω ν, στα φιλολογικά και στα μα θηματικά. Τα λογοτεχνικά κείμενα Σύμφωνα με το Υπουργείο Παιδείας, οι εξετά σ εις τω ν μαθημάτω ν τη ς λογοτεχνίας στο Λύκειο έχουν ως σκοπό «να α ξιολογηθεί η ικανότητα τη ς παρατή ρησης, στοχαστικής ανάλυσης, ερμηνευτικής προ σπέλασης, κριτικής αποτίμησης, αναπλαστικής δη μιουργικής ικανότητας...». Πόσο, όμως, αυτός ο σκοπός μπορεί να υπηρετηθεί α πό το καταναλωτικό πνεύμα και την τυποποίηση, στην οποία οδηγούν και οι νέες μορφές αξιολόγησης του μαθητή την ίδια τη διδασκαλία αυτών των μαθημάτων; Ένας από το υ ς σ υντά κτες το υ βιβλίου «Ν εότερη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία», που διδάσκεται ως μάθη μα επιλογής στη Β' Λυκείου, ο Νόσος Βαγενάς, επι σημαίνει με αγωνία ότι «τα μαθήματα αυτά απονευ ρώ νονται και διεξάγονται ω ς σ ' ένα είδος φ ροντι στηρίου» καθώς «η μηχανιστική λογική είναι παρού σα» σε τέτο ιο σημείο ώστε να απαιτείται «σε μάθη μα λογοτεχ νία ς μ ονολεκτική απάντηση σ ε τ ε τ ρ α γωνίδια (σω στό - λάθος), μ ετα τρ έπ ο ντα ς έτσι, ως ένα βαθμό, τη ν αξιολόγηση σ ' ένα είδος τη λεοπ τι κού παιχνιδιού ερωτήσεων, στο οποίο σύμφωνα με το νόμο τω ν πιθανοτήτω ν, μ πορεί να α ρισ τεύ σ ει και ο παντελώ ς αδαής». 0 ίδιος ο αντιπρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτού του Χρήστος Τσολάκης θεω ρεί ότι οι ν έες τεχνικές αξιολόγησης στα λογοτεχνικά μαθήματα οδηγούν σε κω μικοτραγικές καταστάσεις, καθώ ς οι εκπαι δ ευ τικ ο ί καλούντα ι να εξετά σ ο υ ν το υ ς μ α θ η τές τους με «Κριτήρια Αξιολόγησης» που σε καμιά περί πτωση δεν προάγουν τη δημιουργική επαφή με το βιβλίο και το μάθημα. Προφανώς, η επισήμανση του συγγραφέα του πα ραπάνω βιβλίου ισχύει για το σύνολο τω ν λ ο γ ο τε χνικών μαθημάτων, αρχαίων και νέων, που, υπό τα δίκρανα τω ν εξετά σ εω ν , τελ ικά ακυρώ νονται ως λογοτεχνικά κείμενα. 0 νέος ρόλος των εκπαιδευτικών: «συμβολαιογράφοι»... επιδόσεων; Η «βαρύτητα» τω ν α ποτελεσμάτων τω ν γραπτών ε ξετάσεω ν, η επιβολή τους στην προφορική βαθμο εκπαίδευση
λόγια και η «ρυμούλκησή» τη ς από αυτά, σε συν δυασμό με τη ν «οριστικότητα» το υ βαθμού που ο υ σ ιαστικά δ ε ν α λ λ ά ζ ε ι (έν α ε ίδ ο ς μορ φ ω τικ ού «στίγματος»), εδραιώ νουν το ν έο σύστημα α ξιο λ ό γησης του μαθητικού πληθυσμού σε ηγεμονική θ έ ση στη μ ο ρ φ ή και το π ερ ιεχ ό μ εν ο τη ς σ χολικής πραγματικότητας. Στο πλαίσιο α υτό προβλέπεται από τη μια • α υξη μ έν ο ς α ριθμός κρίσιμων εξετα σ τικώ ν δοκι μασιών σε εθνικό επίπεδο και, από τη ν άλλη, • υιοθετο ύ ντα ι από το Υπουργείο Παιδείας α λ λ α γ ές στο π εριεχό μ ενο τω ν ε ξετα σ τικ ώ ν δ ο κιμ α σιών μ ε τη ν εισ αγω γή ε ν ό ς σ υ σ τή μ α το ς «που συνδυάζει ποικιλία διαφορετικώ ν τρόπω ν και μ ε θ όδω ν απ οτίμ ησ ης τω ν γνώ σ εω ν και ικ α ν ο τή των»,7 όπως ανοικτές ερω τήσεις, κ λεισ τές ερ ω τή σ εις και ε ρ ω τή σ εις σ ύ ν το μ η ς α π άντησης. Η πρακτική α υτή που προβάλλεται από το Υπουρ γείο Παιδείας ως καινοτομία παρουσιάζεται πα ράλληλα ως ασπίδα στη μηχανιστική αποστήθιση και σ την παπαγαλία που χρόνια τώ ρα «διαβρώνει» τη μαθησιακή διαδικασία. • Πώς διαγράφεται, μέοα σ ' αυ τό το πλαίσιο, ο νέ ος ρό λ ο ς το υ εκπαιδευτικού;
Μ ε τ ις ε κ π α ιδ ε υ τ ικ έ ς α λ λ α γ έ ς σ το Λ ύ κ ε ιο τ ο Υπουργείο Παιδείας π ροσπαθεί να μ ε τα φ έ ρ ε ι σε α υ τό τα χαρα κτηρισ τικά μιας επ ιχείρη σ η ς μ ε τα τρία κεντρικά τη ς στοιχεία: Ανταγωνισμός - παρα γωγικότητα - ανταποδοτικότητα. Αυτή ακριβώ ς είναι η «μπαταρία» που φ ο ρτίζει τη μετατροπή τη ς γνώσης σε εμπόρευμα, το υ αναλυ τικού προγρά μματος σε μια σειρά από tests, τω ν μαθητών σε πρώ τες ύλες, τω ν γονέω ν σε π ελά τες - καταναλω τές και τω ν εκπαιδευτικών σε κακοπληρω μένους τεχνικούς. Το σχολείο «βιομηχανοποιείται» και, στη βάση μιας φορντικής αντίληψης, αποκτά όλα τα χαρακτηριστι κά που συνάδουν με τις α ντιλήψ εις που εξα ίρο υ ν το ν έλ εγ χο και τη ν πειθάρχηση, τη ν επίδοση-απόδοση, το βαθμό-πριμ, το ν επιτηρητή-επιστάτη κ.λπ. Οι συνεχείς εξετα σ τικ ές δοκιμασίες, η χρήση π ολ λαπλών τεχνικών αξιολόγησης, η κρισιμότητα και η οριστικότητα το υ βαθμού, οι ίδιοι οι τρόποι πιστο ποίησης τη ς κατοχής τω ν π αρεχόμενω ν γνώσεων, το κυνήγι τη ς α ντικειμ ενικό τη τα ς τη ς βα θ μ ο λό γη σης, δια μορφ ώ νουν ένα π λέγμα όρω ν που μ ε τα βάλλει τις αντιλήψεις και τις πρακτικές τη ς διδακτι κής πράξης και βέβαια «αποξηραίνει» τη ν αφηρημέ-
νη ρητορική του επίσημου λόγου περί «της μορφω τικής αξίας» τη ς γενικής παιδείας. 0 μαθητής μετατρέπεται σε «ντοκουμέντο», με ενισχυμένα τα στοιχεία εν ό ς ανταγω νισμού-ατομικισμού απαραίτητου και αποτελεσματικού για τη ν κα τάχτησ η τω ν διαφ οροποιημένω ν θέσ εω ν στις πα νεπιστημιακές σχολές.8
Νέοι ρόλοι νια τους εκπ αιδευτικούς: Ο Τέιλοο στην τάξη 0 ρ ό λος που ανατίθεται στον εκπαιδευτικό σε μια ατμόσφαιρα απρόσωπης σχέσης, μυστικότητας, α πορρήτου, είναι α υτός του επιτηρητή της «τάξης», το υ σχεδιαστή test, του διορθωτή, του βαθμολογη τή, του «φύλακα των θυρών», ρόλος που καθόλου δ εν συμβιβάζεται με το ρ όλο το υ δασκάλου που δείχνει κατανόηση και καθοδηγεί. Η στροφή και η «εξάντληση» του ρόλου τω ν εκπαι δευτικώ ν στις εξετα σ τικές, βαθμολογικές - α ξιολο γικές διαδικασίες, κ οντολογίς στο πώς θα τεστάρουν, επιτηρήσουν, κατατάξουν, δια φοροποιή σουν, ιεραρχήσουν και τελικά οργανώσουν την πυραμίδα επιτυχίας / αποτυχίας τω ν μαθητώ ν τη ς τά ξη ς τους συνεπάγεται: • εκτροπή από το έργο το υ ς που είναι να αναπτύ ξο υν με τη διδασκαλία τη ν κριτική σκέψη τω ν μα θ ητώ ν το υ ς και να εκ τελ έσ ο υ ν έτσι τη διδακτιή το υ ς πράξη ώ σ τε οι μα θ η τές να επ ω φ ελη θ ο ύ ν όσο γίνεται περισσότερο· • επίταση το υ ρουτινιάρικου, παθητικού και άψυ χου επιλεκτικού ρόλου. □
Σημειώσεις 1. Βλ. Υπουργείο Παιδείας, Γενικός Οδηγός για την αξιο λόγηση των μαθητών, σ. 9. 2. ό.π. 3. Βλ. Το «Ενιαίο Λύκειο». Ιδεολογία και πρακτική, περ. «Αντιτετράδια τη ς Εκπαίδευσης», τ. 49/1998, σ. 22. 4. Μ. Maver, The scholls, Bodley Head, 1961. 5. Jaques B arzun, The House o f Intellect, Seeker and W artung, 1959. 6. E. S tones, Εισαγωγή στην παιδαγωγική ψυχολογία, Αθήναι 1978, σ. 263. 7. Εκπαίδευση 2000, σ. 16. 8. Γιώ ργος Μαυρογιώργος, Εκπαιδευτικοί και Αξιολόγηση, περ. «Σύγχρονη Εκπαίδευση», Αθήνα 1993, σ. 119.
Σκέψεις για ένα πρόγραμμα θεάτρου στην Εκπαίδευση α τελευ τα ία χρόνια π αρατηρείται μια σχετική βι βλιογραφική κινητικότητα σε θέμ α τα Θ εά τρο υ και Παιδείας στην Ελλάδα, όπως συμβαίνει ήδη σε άλλες χώ ρες (Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία κ.ά.). Μέσα από αυτή επιχειρείται να αρθρω θεί ένας επι στημονικός λόγος, να περιχαρακωθεί το πλαίσιο και να προσδιορισθούν εννοιολογικά οι σχετικοί όροι. Πρόκειται για τη δημιουργία και εξέλιξη μιας καινού ριας γνωστικής και καλλιτεχνικής κατηγορίας, που συνδυάζει αλληλεπιδραστικά τ ο Θ έα τρο ω ς Τέχνη και την Παιδαγωγική ως Επιστήμη. Σ’ αυτό το νέο οι κοδόμημα οι επιμέρους το μ είς αντίστοιχα, χωρίς να χάνουν τη ν αυτοτέλειά τους, συνέρχονται για τη δη μιουργία ενός μεικτού είδους, που προέχει η παραγωγική-δημιουργική μάθηση και διδασκαλία και η αι σθητική καλλιέργεια τω ν παιδιών και τω ν νέων. Γι’ αυ τό το λόγο απαιτεί να έχει τα δικά τη ς μεθοδολογικά εργαλεία και να προσδιορίσει το δικό τη ς επιστημονι κό πλαίσιο και πεδίο δράσης. Α ς μου επιτραπ εί να χρησιμοποιήσω γ ι’ α υτήν τη ν καινούρια γνωστική και καλλιτεχνική κατηγορία το ν όρο «Θεατρική Παιδαγωγική», χωρίς κάποιες ειδικές εννοιολογικές προτιμήσεις που προκύπτουν από τη θέση (πρώτο-δεύτερο) και από τη γραμματική σπουδαιότητα (επίθετο-ουσιαστικό) τω ν όρων. Για την επιτυχία ενός προγράμματος Θ εάτρου στην Εκπαίδευση, έχω τη ν εντύπωση ότι προηγούνται αλ λαγές και διευκρινίσεις -μεθοδολογικές και εννοιολογ ικ ές περιχαρακώ σεις και πρακτικοί προσανατολι σμοί- σε θεωρητικό επίπεδο. Χωρίς να αμφισβητείται η αμφίδρομη σχέση θεωρίας και πράξης, ανασκοπώντας όμως κανείς στο παρελθόν και στις μέχρι τώ ρα πρακτικές αναφορικά με το Θ έα τρο στην Εκπαίδευ ση, διαπιστώνει ότι τα πρακτικά προσόντα, το τα λ έ ντο μερικών εκπαιδευτικών, και η πείρα δ εν αρκούν για μια διεξοδική διαπραγμάτευση το υ ζητούμενου,
Τ
π ροκειμένου να καταδειχθεί η αξία του. Επομένως, δ εν θα ήταν ακόμα πρόσφορο να μιλάμε για την ει σαγωγή ενός μαθήματος θεατρικής παιδείας, αφού το τελευταίο δεν έχει προσδιορισθεί επακριβώς. Στη συνέχεια επιχειρείται η επισήμανση μιας βασι κής, κατά τη γνώμη μου, διαφοροποίησης, που αφο ρά στην έννοια Θ έα τρο και τη λειτουργία το υ στην περίπτωση ενήλικων και ανήλικων ατόμων αντίστοι χα, για να καταδειχθεί ε ν τέλει η διαφορετική σημασιοδότηση του όρου. Η θεατρολογική έρευνα προχωρώντας πέρα από την αριστοτελική θεωρία τη ς μίμησης τη ς πραγματικότη τα ς από το θέατρο έφ ερ ε στο προσκήνιο διαφορετι κά ζητούμενα για την ερμηνεία του θεατρικού φαινο μένου. Το ερώ τημα που τίθεται δεν είναι πλέον αν το θέα τρο μιμείται ή αντανακλά τη ν πραγματικότητα, αλλά υπερβαίνοντας το ερώ τημα αυτό - μ ε τη θέση ότι αναμφισβήτητα το θέατρο σχετίζεται και αποδίδει άμεσα και ρεαλιστικά τη ν π ραγματικότητα (θεωρία τη ς αποστασιοποίησης-Brecht)1- επισημαίνεται τώρα η λειτουργική του σχέση με τα πράγματα (Mobilitat und Polyfunktionalitat des theatralische Zeichens)2. Έ να κομμάτι π.χ. ξερ ό ψωμί στην παράσταση χάνει τη ν άμεση λειτουργική αναφορά του στην πραγματι κό τητα και μετα τρέπ ετα ι σε κάτι διαφ ορετικό, που τυπικά έχει κοινές ιδιότητες με το αντικείμενο ψωμί, αλλά ουσιαστικά μπορεί να σημαίνει πείνα, κακουχία ή πλούτο και ευημερία, ανάλογα με το (χορο-χρονικό) πλαίσιο αναφοράς του κάθε φορά. Γίνεται λοιπόν εμφ ανές ότι το δυναμικό περιεχόμε νο το υ Θ εά τρου, σύμφω να πάντα μ ε τις σ ύγχρο ν ε ς θ εα τρ ο λ ο γ ικ ές π ροσ εγγίσ εις, σ τη ρ ίζετα ι σε δύ ο π α ρα μέτρ ους: τη σχέση το υ ηθοποιού με το κείμενο (Textualitat) και του θεατή με τη ν παράστα ση (Performativitat)3. Έτσι, «ο ηθοποιός είναι το φυ σικό πρόσωπο, που με το σώμα του αποδίδει σκηνι
κά το θεατρικό έργο, εγγράφ οντας στη φυσική πα ρουσία του την κειμενική μορφή του θεάτρου»4, ενώ «το κοινό προσποιείται άγνοια του γεγονότος ότι το θέατρο απ οτελεί μια συγκεκριμένη πρακτική, κατά την οποία η σκηνικά εμφανιζόμενη το υ επιβάλλεται ως εξω τερική απ’ αυτό πραγματικότητα πάνω στην οποία, αντίθετα μ’ ό,τι συμβαίνει στον κόσμο που ζει, μπορεί ελάχιστα να επέμβει»5. Προσπαθώντας στη συνέχεια να καταφανούν αντι στοιχίες και ομοιότητες με το Σχολικό Θ έατρο, ενώ στην αρχή αυτό δείχνει εύκολο, στην ουσία, όμως, πρόκειται για μια διαφορετική κατηγορία με το υ ς δι κούς τη ς κανόνες και αρχές, που τη ς προσδίδουν μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία. Γιατί στην περίπτωση το υ Σχολικού Θεάτρου, οι α π οδέκτες το υ σκηνικού αυ τού θεάματος προσδιορίζουν μια ξεχωριστή κατηγο ρία ανθρώπων με διαφ ορετικές προσλαμβάνουσες και διαφορετικές ανάγκες. Και ενώ, λοιπόν, η θεατρική παράσταση εκλαμβάνε ται από τους ενήλικους θεατές ως μια a priori θεατρι κή σύμβαση ανάμεσα σ’ αυτούς και το προσφερόμενο θέαμα, δηλαδή, όπως τονίζει ο Γραμματάς6, όταν παρακολουθούν (οι ενήλικες) μια θεατρική παράστα ση, μένοντα ς πάντα σταθερά προσηλω μένοι μέσα στα πλαίσια μιας «res cogitans», προσποιούνται ότι α ποδέχονται ως αληθινό, αυτό που ξέρουν ήδη ότι δεν είναι, στην περίπτωση τω ν ανήλικων θεατών αυτή η ψευδαισθητική αντιμετώπιση του σκηνικά μορφοποιημένου κόσμου λειτουργεί διαφορετικά. Η αμφίδρομη επικοινωνία (δέκτης-πομπός) λειτουργεί πιο άμε σα και ενεργητικά και ο ανήλικος θεατής θέλει να επέμβει στα διαδραματιζόμενα «(να) προτρέψει ή (να) αποτρέψει, (να) επιβραβεύσει ή (να) αποδοκιμάσει πρόσωπα και καταστάσεις, με τα οποία ταυτίζεται και εξομοιώνεται»7. Και ο Γ ραμματάς8 δίνει μια εξήγηση σ’ αυτήν τη δ ιαφ ορετικότητα τη ς πρόσληψης υπο γραμμίζοντας ότι «το παιδί... αντίθετα με το ν ενήλι κα... δέχεται τ ο σκηνικό θέαμα με εντελώ ς “ αθώο” τρόπο, εκλαμβάνοντάς το ως αληθινό. Στη συνείδη σή του, επομένως, το θεατρικό γεγονός ταυτίζεται με την πραγματική κατάσταση και το ψευδαισθητικό α νάγεται σε βιωματικό, γεγονός που πυροδοτεί την ε νεργοποίηση του ψυχοπνευματικού του κόσμου προκειμένου να επέμβει στα σκηνικά δρώμενα». Και κα τα λήγει ο συγγραφέας, ότι «ο... “άγραφος χ άρτη ς” τη ς παιδικής ψ υχής α ντιπ α ρα τίθ ετα ι ριζικά στην “σκεπτόμενη συνείδηση” το υ ενήλικα θεατή» για να επιβεβαιώσει τελικά «την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του συγκεκριμένου θεατρικού είδους»9. Από την επισήμανση αυτής τη ς μιας -κα ι όχι μοναδι κή ς- διαφοράς των δύο ειδών Θεάτρου αναδείχνεται επιτακτική η ανάγκη να οριοθετηθεί επιστημονικά το νέο γνωστικό και καλλιτεχνικό είδος. Για την επιστημονική οριοθέτηση αυτή θα χρήσιμοCKnaiScuon
ΣΕΛΑΝΑ
- Γυναίκες (nr/γραφείς τον κόσμου
Penelope Fitzerald Η Π Υ Λ Η ΤΩ Ν Α ΓΓΕΛΩ Ν (Μυθιστόρημα)
Δ υ ο ν έ ο ι, α π ό δ ια φ ο ρ ε τ ικ έ ς κ ο ιν ω ν ικ έ ς τ ά ξ ε ις , ε ρ ω τ ε ύ ο ν τ α ι π α ρ ά φ ο ρ α , σ τ η ν σ υ ν τ η ρ η τ ικ ή Α γ γ λ ία τ ω ν α ρ χ ώ ν τ ο υ α ιώ ν α . Θ α ξεπ ερ ά σ ο υ ν τ α τα μ π ο ύ , θ α ν ικ ή σ ε ι ο έ ρ ω τά ς το υ ς ; Γ ρ α φ ικ ο ί χ α ρ α κ τ ή ρ ε ς π λ α ισ ιώ ν ο υ ν τ ο ζ ε υ γ ά ρ ι κ ι έ ν α α ν ε λ έ η τ ο α γ γ λ ικ ό χ ιο ύ μ ο ρ δ ια ν θ ίζ ε ι τ η ν ό λ η ισ τ ο ρ ία .
Μ Ο Λ ΙΣ
Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Η ΣΕ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6, ΑΘΗΝΑ 10 680, Τηλ. 36.07.744 e-mail: nefeli-p@otenet.gr
ποιηθούν προτάσεις, αρχές και θεω ρίες από τις επι στήμες τη ς Θεατρολογίας και τη ς Παιδαγωγικής, αλ λά, όπως τονίστηκε και προηγουμένως, σε μια αλληλοεπιδραστική/διαλογική σχέση. Στο κέντρο αυτής τη ς διαλογικής σχέσης βρίσκεται ο αναπτυσσόμενος νέος και οι ανάγκες του για μάθηση και καλλιέργεια, και η οποιαδήποτε ενέργεια θα αφορά αυτόν και την ολόπλευρη μόρφωσή του. Μια άλλη γνωστική και καλλιτεχνική κατηγορία, η Θε ατρική Παιδαγωγική, δημιουργείται. Δεν τίθεται θέμα προτεραιοτήτων και υπεροχών του ενός ή του άλλου επιστημονικού τομέα ή τη ς υπεροχής του επιστημονι κού αντί του καλλιτεχνικού στοιχείου και αντίστροφα. Η Θ εα τρική Παιδαγωγική, απομακρυνόμενη προς στιγμή από το αυστηρά επιστημονικό πλαίσιο και τις αρχές τω ν επιστημών που συνδυάζει, είναι σε θέση να τις φ έρει πιο κοντά αξιοποιώντας κάθε φορά τα στοιχεία εκείνα που οδηγούν στην ολοκλήρωση του ανθρώπου, ως όντος με γνωστικές και καλλιτεχνικές ανησυχίες. Είναι προφανές, ότι στο πλαίσιο ενός τέτοιου σχημα τισμού, το παιχνίδι με τα αισθητήρια και τα μέλη του σώματος, το Θ εατρικό Παιχνίδι και η Δραματοποίη ση, έχουν μια ξεχωριστή θέση και συνιστούν επιμέρους κατηγορίες και μέρη ενός προγράμματος Θέα τρου στην Εκπαίδευση. Η άποψη, που θεωρεί από τη μια το δραματικό κείμε νο τόσ ο ως α ντικείμ ενο διδασκαλίας, όσο και ως προϊόν δημιουργικής έκφρασης, και τη θεατρική πα ράσταση από την άλλη10, ως τρεις από τις όψεις τη ς θεατρικής έκφρασης και συνάμα στοιχεία που συνιστούν ένα πρόγραμμα Θεάτρου στην Εκπαίδευση, εί ναι περιοριστική. Ένα αντίστοιχο πρόγραμμα Θεάτρου στην Εκπαίδευ ση δεν θα πρέπει να φιλοδοξεί στη δημιουργία μελ λοντικών ηθοποιών, αλλά καλλιεργώντας το θεατρικό ορμέμφ υτο, -τη συνισταμένη τη ς μιμικής και μεταμορφωτικής ικανότητας του ανθρώπου11- με τη συμ μετοχή το υ παιδιού στο Θ εατρικό Παιχνίδι και στη Δραματοποίηση12, ενεργοποιούνται έτσι οι λανθάνουσες δυνατότητες και το εσωτερικό δυναμικό τω ν μα θητών. Το παιχνίδι με τα αισθητήρια, η βάση τη ς υποκριτικής τόσο στη σχολική τά ξη, όσο και στο επαγγελματικό θ εά τρ ο 13, και το παιχνίδι μ ε τα μέλη το υ σώ ματος βοηθούν το παιδί να ανακαλύψει το σώμα του, να με τατρέψ ει τις αισθήσεις του σε αγωγούς επικοινωνίας. Η ακοή, η όραση, η γεύση, η αφή, όπως και το κάθε μέλος του σώματος ενεργοποιούνται και είναι παρό ντα14. Το Θεατρικό Παιχνίδι με τη σειρά του θα «χρη σιμοποιήσει» τα γυμνασμένα όργανα, και θα τα εντά ξει σε ένα χώρο, ντύνοντάς τα όμως και με μια επι νοημένη από τα παιδιά ιστορία, μια υπόθεση. Σε ένα πιο σύνθετο στάδιο έρχεται η Δραματοποίηση, η με
τατροπή δηλαδή ενός αφηγηματικού κειμένου, τη ς ε πινοημένης ή εμπλουτισμένης από τις εμπειρίες και τις γνώσεις τω ν παιδιών ιστορίας σε δραματική, και το στήσιμό τη ς στην αυτοσχέδια σκηνή της τάξης. Είναι προφανές ότι πρόκειται για ένα πρόγραμμα, το οποίο σκοπεύει από τη μια να ενεργοποιήσει τις λανθάνουσες εκφραστικές δυνατότητες του μαθητή, δίνοντάς του την ευκαιρία να εκφραστεί δραματικά και να παίξει, από την άλλη όμως να αξιοποιήσει τις δυ νατότητες α υτές στη σύνθεση και δημιουργία ενός καλλιτεχνικού αποτελέσματος, την παράσταση. Τόσο όμως ο μορφοπαιδαγωγικός, όσο και ο καλλι τεχνικός χαρακτήρας τη ς θεα τρικής εργασίας στο σχολείο προϋποθέτει γνώση και κατάρτιση σε ψυχο παιδαγωγικά και θεατρολογικά θέματα, για να μπορεί να υφίστσται. Το πρόβλημα αφορά κυρίως την εκπαί δευση και θα πρέπει να επιστρατεύσει το υ ς φορείς τη ς στην κατεύθυνση τη ς βελτίωσης του τρόπου πα ροχής τη ς γνώσης και του εμπλουτισμού τ η ς εκπαι δευτικής διαδικασίας. Ανα δρομώ ντα ς κανείς στην ιστορία το υ Θ εά τρου στην Εκπαίδευση θα το βρει να περιορίζεται σε κά ποιες σχολικές παραστάσεις με επετειακό χαρακτή ρα για την προώθηση εθνικοπατριωτικών, θρησκευτι κών ή πολιτικών ιδανικών. Το κέντρο βάρους δόθηκε στην προοπτική μιας σχολικής παράστασης, που με τους αυτοδίδακτους σε θέματα Θεάτρου εκπαιδευτι κούς ως σκηνοθέτες, έχασε όχι μόνο τον καλλιτεχνι κό, αλλά συγχρόνως και το μορφωπαιδευτικότου χα ρακτήρα. Το Θέατρο, όμως, ως επιστημονική και καλλιτεχνική κατηγορία, έχει τους δικούς του κανόνες και αρχές. Το δρα ματικό κ είμενο και η παράσταση παραπέ μπουν σε ένα σύστημα αρχών, που η κατοχή το υ ς συνιστά βαθιά θεωρητική και πρακτική σπουδή. Είναι προφανές ότι ο εκπαιδευτικός δεν είναι δυνα τό ν να μπορέσει να καλύψει διεξοδικά το υ ς το μ είς αυτούς. Άλλωστε δεν είναι αυτός ο ρόλος του. Είναι όμως εφικτό, μέσα σ’ ένα ανάλογο πρόγραμμα, να αποκτήσει τις γενικές θεω ρητικές και πρακτικές γνώ σεις και εμπειρίες, ώστε να συνειδητοποιήσει την α ξία του Θεάτρου, τόσο ως μέσο παραγωγικής/δημιουργικής μάθησης και διδασκαλίας15, όσο και ως μέ σο αισθητικής μόρφωσης. Απαιτείται προσεκτικός σχεδιασμός ενός θεατρικοπ αιδαγωγικού προγρά μματος, το οποίο θα λάβει πρώτα θέση στο Πρόγραμμα Σπουδών των καθηγητι κών σχολών και τω ν παιδαγωγικών τμημά τω ν τω ν Πανεπιστημίων και στη συνέχεια θα εξαπλωθεί στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Το επάγγελμα του εκπαιδευτικού, από τη φύση του είναι επιφορτισμένο περισσότερο από κάθε άλλη ε παγγελματική κατηγορία, όχι μόνο να διαμεσολαβεί για να παρέχει γνώση, αλλά να ξυπνάει συνειδήσεις
42-----------------------------
icriScuen
και καλλιτεχνικές ευαισθησίες. Αυτό προϋποθέτει ο ί διος να είναι ευαίσθητος, με καλλιτεχνικές ευαισθη σίες και με ανεπ τυγμένο τ ο αισθητικό το υ κριτήριο, στοιχεία που το Θ έατρο, ως χώ ρος συνάντησης ό λων τω ν Τεχνών, απλόχερα μπορεί να τα προσφέρει, αρκεί να προσεγγισθεί σωστά. Τα πρώτα βήματα προς τη ν κατεύθυνση αυτή έχουν γίνει και στην Ελλάδα, και οι επιστημονικές εργασίες προσφέρουν τη ν π νευματική τρο φ ή για κάθε καλο προαίρετο και φιλοπρόοδο μελετητή. □ Σημειώσεις 1. Η θεωρία της αποστασιοποίησης (Entfremdung) του Brecht για το Θέατρο, συνιστά, μέσω της αποξένωσης του θεατή από το αντικείμενο που θεάται, τη συνειδητοποίηση και ευαισθητοποίηση της θέσης και της σχέσης του με την πραγματικότητα και τη διαμόρφωση μιας αντι κειμενικής εικόνας/άποψης για τον κόσμο. Έτσι, το Θέα τρο καθίσταται όργανο κατανόησης, ερμηνείας και τελικά αλλαγής της πραγματικότητας από τον άνθρωπο (Brecht, Β. (1967), Gesammelte Werke, Frankfurt/Main, Bd. 15, 345ff). 2. Fischer-Lichte, E. (1983), Semiotik des Theaters, Das System dertheatralischen Zeichen, Tubingen, Bd. 1,182. 3. Από την ομιλία της Erika Fischer-Lichte στο πλαίσιο του «Symposion Theatertheorie/Performance theory» με θέμα «Ah, die alten Fragen ...und wie Theatertheorie heute mit ihnen umgeht», Βερολίνο, Οκτώβριος 1998. 4. Corvin στο: Γραμματάς, Θ. (1997), Θέατρο και Παιδεία, Τελέθριον, Αθήνα, σ. 31.
5. Ubersfeld στο: Γράμματός, Θ. (1997), ό.π., σ. 31. 6. Γραμματάς, Θ. (1997), ό.π., σ. 222. 7. Γραμματάς, Θ. (1997), ό.π., σσ. 223-224. Πρβ. επίσης, Μουδατσάκις, Τ. (1994), Η θεωρία του Δράματος στη σχολική πράξη, Το Θεατρικό Παιχνίδι και η Δραματοποίη ση, Καρδαμίτσα, Αθήνα, σσ. 22-23 ή ακόμα Κουρετζής, Λ. (1990), Το Θέατρο για παιδιά στην Ελλάδα, Καστανιώτης, Αθήνα, σ. 46. 8. Γραμματάς, Θ. (1997), ό.π., σ. 224. 9. Η φυσιογνωμία αυτή του είδους θα μπορούσε να πει κα νείς με αρκετές επιφυλάξεις ότι συγκλίνει περισσότερο στην αριστοτελική θεωρία για το θέατρο της μίμησης της πραγματικότητας, θεωρία που ξεπεράστηκε από τις σύγ χρονες θεωρίες θεάτρου. 10. Γραμματάς, Θ. (1997), ό.π., σ. 442. 11. Κάκουρη, Κ. (1946), Προαισθητικές μορφές θεάτρου, Οι φίλοι του βιβλίου. Αθήνα, σ. 3. 12. Μουδατσάκις, Τ. (1994), ό.π., σ. 23. 13. Μουδατσάκις, Τ. (1994), ό.π., σ. 42 κ.εξ. 14. Zimmer, Renate (1994), Spielen mit alien SinnenSpielraume fur die Sinne. Στο: Zacharias, Wolfgang (Hrsg.) (1994), Sinnenreich, Vom Sinn einer Bildung der Sinne als kulturell-astherisches Projekt. Essen, a 227. 15. Η θεατρική εργασία στο σχολείο δίνει την ευκαιρία στους μαθητές να συμμετέχουν στη μάθησή τους, κάνοντάς τους να μην αισθάνονται ξένοι με το μαθησιακό γε γονός. Η αίσθηση της συνεισφοράς στην παιδευτική διαδικασία δραστηριοποιεί κάθε δυναμικό τους και κάνει τη μάθηση ενδιαφέρουσα. Πρβ. για τη «μάθηση-δράση» στο: Φλουρής, Γ. (1983), Αναλυτικά Προγράμματα για μια νέα εποχή στην Εκπαίδευση, Γρηγόρης, Αθήνα, σ. 223 κ,εξ.
ΑΝΔΡΕΑΣ ΦΛΟΥΡΑΚΗΣ
LAURIE FOOS
Ex liter®
-ν
άγνωστες μεταξύ το αδιέξοδο. Η ζωή το πην τηλεόραση, τέλμα. Έχει ηεριορ τα ψώνια, τις α ν ο ύ ................. Και τότε κάτι απίστευτο συμβαίνει π θα τις φέρει πιο κοντά, αλλά ταυτόχρονα θα οδηγήσει μια ολόκληρη χώρα στα πρόθυρα νευρικής κρίσης, που κανείς δεν ξέρει πού θα καταλήξει.
ε μια μικρή πόλη δίπλα στη θάλασσα, ο υπάλληλος του κυλικείου, οι βροχές, μια σχέση που τελείωσε εδώ και χρόνια
I I I Γ
Οι σκέψεις, οι αναμνήσεις, . ιυναισθήματα του νέου άνδρα δρουν αποφασιστικά στ Ο χρόνος ανοίγει ή συρρικνώνεται, η μελαγχολία παραμονεύει Ένα συναρπαστικό η ένταση παλεύει με την πραότητα ταξίδι κι ο έρωτας ξανάρχεται σε πρόσωπα, εικόνες,
“Ένα αριστούργημα Ένα πρωτότυπο μυθιστόρημα της σύγχρονης από μία νέα συγγραφέα, γυναικείας λογοτεχνίας”, που συνδυάζει μοναδικά Fay Weldon, ™παράδοξο του Κάφκα το φεμινισμό της'Ερικα Γιόνγκ. Συγγραφέας
Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Ο Υ Ν Ε Π ΙΣ Η Σ • ΛΥΟ ΜΟΝΑΔΙΚΑ ΛΕΥΚΩΜΑΤΑ ΠΑΛΙΩΝ ΔΙΑΦΗΜΙΣΕΩΝ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ’50 ΚΑΙ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ’60 • ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΜΕ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥΛΑΖΟΥ ε κ δ ό σ ε ις
Α Ν Α ΤΟ Λ ΙΚ Ο Σ Αποσιολοπούλου 64, 152 31 Χαλάνδρι, Τηλ.: 6775.147, email: apt@compuIink.gr
ίδευοη
Γιώργος Λεονάρδοζ: "ΣέΡομαι την ιοτορία" Διαβάζω : Το «Μ παρμπαρόσα ο πειρατής» είναι το πρώτο σας ιστορικό μ υθισ τόρημα . Ω στόσ ο, και σ τα άλλα σας μ υ θ ισ τορήμ α τα η ιστορία παίζει σημαντικό ρόλο. Μ ιλήσ τε μ ας για τη σημασία του ιστορικού σ τοιχείου στο έργο σας γενικότερα. Γιώ ρ γο ς Λ εο ν ά ρ δ ο ς : Π ιο τε ύ ω ό τι η ισ το ρ ικ ή π ρ α γ μ α τικ ό τη τα ξε π ε ρ ν ά τ α ό ρια τ η ς ανθρώ π ι ν η ς φ α ν τα σ ία ς . Π επ ο ίθ η σ η π ου δ η μ ιο υ ρ γ ε ίτα ι αν α ν α τρ έ ξ ε ι κάπ ο ιο ς στα γ ε γ ο ν ό τα που σ ημά δεψ α ν και τε λ ικ ά δ ιαμ ό ρφ ω σ αν τη ν ε ξ έ λ ιξ η τ η ς α νθρ ω π ό τη τα ς. Σ έ βο μ α ι τη ν ισ το ρία και δ εν ε ν
ν ο ώ ν α τ η ν π α ρ α β ιά ζω . Ά λ λ ω σ τε, π α ρ α β ιά ζο ν τά ς την, δίνεις μια εικόνα ψ εύτικη, μ ε τ η ν οποία δ ύ σ κ ο λ α τ α υ τ ίζ ε τ α ι ο α ν α γ ν ώ σ τ η ς , κ ά τι π ου π ρέπει να α π οφ εύγει έν α ς σ υγγρα φ έας. Τι ήτα ν εκείνο που σας ώ θησε να ασ χοληθείτε μ ε μ ία ιστορική προσω πικότητα όπως ο Μπαρμπαρόσα; Είμαι πάντα ερ ω τευ μ έν ο ς με τη θάλασσα και ιδι α ίτερα μ ε το Αιγαίο. Από μικρός, σκαμπανεβάζο ν τα ς τ α κ ύ μ α τά το υ μ ε τ ο μικρ ό σ τη ν α ρ χή και μ εγ α λύ τερ ο α ρ γ ό τερ α σκαφίδι που δ ιέθ ετα -σπ ί τ ι μπ ορεί να μην είχα, α λλά σ κά φ ος πά ντα είχα,
α φ ού ε κ ε ί δ ιο χ ε τε υ ό τα ν το μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς το υ μι σθού μ ο υ - « σ υ ν α ντο ύ σ α » συνεχώς στα νησιά μας, και β έ β α ια σ τα Κ ύ θ η ρ α , σ τη Νάξο, στη Λέσβο, το όνομα το υ Μ π α ρ μ π α ρ ό σ α . Π ο λύ α ρ γ ό τε ρ α , ό τα ν π ή γ α έν α τα ξίδ ι σ τη Μ α γιόρ κα , π ρος μεγά λη μου έκπ ληξη είδ α ό τι και οι Ισπανοί τ ο ίδιο όνο μα α ν έφ ε ρ α ν σ τις π ε ιρ α τι κ ές ισ το ρ ίε ς το υ ς . Το ίδ ιο συνέβη και στη Μινόρκα και στη Μ ά λτα , και βέβα ια στο Αλγέρι. Τελικά, όποια π έτρα ή βρ άχο τ η ς Μ εσ ο γείο υ να σήκωνα, το ν Μ π αρμπ αρόσα έβ ρισ κα από κάτω . Ε, α υτό μου κ έντρ ισ ε το ενδ ια φ έρο ν. Άρχισα να ψάχνω τη ν ε λ λ η ν ικ ή βιβλ ιο γ ρ α φ ία γ ια να μάθω π ερισ σ ό τερ α σ το ιχεία γ ια τη ζω ή και τη δράση του. Π ρος μεγά λη α π ογοήτευσ ή μου βρήκα λίγα π ρά γματα και α υτά αποσπασματικά. Έ μα θα τι έ κ ανε στο ένα νησί, τι έκ α ν ε σ το άλλο, αλλά ο λ ο κ λ ηρ ω μένη βιο γρα φ ία το υ δ ε ν βρ ή κα π ουθενά . Το γ εγ ο ν ό ς αυτό μου κέντρισ ε α κόμα π ερισσότε ρο τη ν π εριέργεια, αλλά και τη ν πρόκληση, να α σχοληθώ μαζί του... Πόσο δύσκολη ήταν η πραγματολογική έρευνα που κάνατε για να γρά ψ ετε το βιβλίο και σ ε ποιο βαθμό η μυθοπλασία διεισδύει στην ιστορική πραγματικότητα; Ό τα ν το αποφάσισα, ά ρχισε και η μ εγ ά λη π ερι π έ τε ια . Α π ο γ ο η τ ε υ μ έ ν ο ς ό τι θα βρ ω α ρ κ ε τ ά σ το ιχεία γ ια να οικο δ ο μή σ ω έν α μ υ θ ισ τό ρ η μ α , που δεν θα δ ιέ φ ε υ γ ε από τη ν ισ τορική αλήθ εια, έφ τια ξα τη βα λίτζα μου και ξεκίνη σ α τη ν «οδύσ σειά» μο υ . Π ή γα σ τη Β α ρ κ ελ ώ ν η , σ το Παρίσι, στο Λονδίνο και α λλού, όπου νόμιζα ό τι θα βρω «κάτι» και βά λθηκα να ψάχνω. Μ π αινόβγαινα σε βιβλιοθήκες, σε βιβλιοπω λεία, τρύπ ω σα σε υπό γ εια π α λα ιο βιβλιο π ω λείω ν -κ υ ρ ίω ς ε κ ε ί- όπου και βρήκα υλικό για το έρ γ ο αυτό. Θ υμάμαι τό τ ε σαλόνι
ό τι μ ου έ κ α ν ε τ ρ ο μ ε ρ ή ε ν τύ π ω σ η τ ο π ό σ ο ι ξ έ ν ο ι, και όχι μόνο Μ εσόγειοι, α λ λ ά και Ιρλανδοί και Γάλλοι, Ά γ γ λ ο ι και Α μερικα νοί, κα θ η γ η τ έ ς π α ν ε π ισ τη μ ίω ν , α λλ ά κα ι π ο ιη τέ ς κα ι θ ε α τρ ικ ο ί σ υ γ γ ρ α φ είς ασχολή θηκαν με τη ν προσω πικότη τα το υ Μ π αρμπαρόσα, ό π ο ιο ς κ α ι α ν ή τα ν α υ τό ς , π ε ιρ α τ ή ς ή ν α ύ α ρ χ ο ς , α π λ ό ς Α ιγ α ιο π ε λ α γ ίτ η ς ή σ ο υ λ τά ν ο ς το υ Α λ γ ε ρ ιο ύ . Ό μω ς θέλησ α να διαπιστώ σω « ιδ ίο ις όμμα σ ι», όπ ω ς θ α έ λ ε γ ε κ ά π ο ιο ς μ ά ρ τ υ ρα ς σε δικαστήριο, και το υ ς τό π ο υ ς όπου έδρ α σαν τα δύο α δέρφ ια , ο Α ρ ο ύ ζ και ο Χιζρ Μ παρ μπαρόσα. Έ τσ ι επ ισ κέφ τηκα και τ ο Α λγέρι, τη ν Τύνιδα, τη ν Κω νσταντινούπολη και ά λλ ες πόλεις, και β έβα ια τα νησιά μα ς, τη Λ έσ β ο και το ν Παλαιόκηπ ό τ η ς σ τον κόλπο τ η ς Γέρ α , τα Κύθηρα και το ν Ά γιο Δ ημήτριό τη ς , τη σημερινή Παλαιοχ ώ ρ α , τ η Ν ά ξο , τ η ν Π ά ρ ο κ α ι ά λλ α . Μ ά ζευ α στοιχεία όπου τα έβρισκα... Μ έχρι το π ροηγούμενο μυθισ τόρημά μου ήμουν ε υ τ υ χ ή ς μ ε τ ο γ ρ ά ψ ιμ ο . Σ τ ο τ ε λ ε υ τ α ίο , τ ο ν «Μ παρμπαρόσα», α να κάλυψ α τη ν ευχ α ρίσ τησ η τ η ς έρ ευ ν α ς. Α ισ θανόμουν «ηδονή» κ ά θε φ ορ ά π ου ανα κάλυπ τα κάποιο ν έο σ τοιχείο που έδ ιν ε π ερισ σ ότερο φ ω ς στο θρύλο του... Τώ ρα σ χ ετικά με τ ο πόσο εισ χω ρεί η μυθοπ λα σία στο συγκεκριμένο ιστορικό μυθιστόρημα, θα ήθ ελ α να πω ότι, με βάση τα όσα υποστήριξα και σ την αρχή, δ εν θέλησα να νοθέψ ω τα π ρα γματι κά γ εγ ο ν ό τα με δικά μου φαντασ τικά. Ά λλω στε, δ εν υπήρχε λ ό γ ο ς , α φού η π ρα γ μ α τικ ό τη τα το υ Μ π αρμπ α ρόσα ξεπ ερ ν ο ύ σ ε τη φ α ντασ ία. Έ τσ ι α π έφ υγα τη ρ ομα ντική και δ ρ α μα τική κ α τα γ ρ α φ ή, όπω ς επ ίσ ης και τη φ ιλοσ ο φ ική και επ ισ τη μο νική. Έ β α λ α τ ο μύθο όσο χ ρ ειά σ τη κ ε για να φω τισθούν οι χ α ρ α κτή ρ ες και οι σ υνθήκες τ η ς ε π ο χής, χ ω ρ ίς να παραβιάσω τη ν ισ τορ ική α λή θεια. Και γ ι’ α υτό α π αιτήθηκε ιδια ίτερη προσπά θεια και προσοχή... □
Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ !
X ΑΓΡΑ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑΚαι ΙΑΙΟΦϊΙΛ
ΔΙΟΝΥΣΗΣΚΑΨΑΛΗΣ
ΤΑ
ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΤΑ
ΣΤΑΘΜΑ ΑΓΡΑ
, ΑΝΔΡΕΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ ΖΕΜΦΥΡΑ ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟΝ ΤΗΣ ΠΑΣΙΦΑΗΣ
τα β ι β λ ί α του μήνα
Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η
ΗΛΙΑΣ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ
Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ Ελένη, ή ο Κανένας....................... 48 ΘΕΟΔΟΙΗΣ ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ Λεύτερη «ιιλογή ... .......... 52
«Νίκος Γαβριήλ Πεντξίκης» .....................
ΚΩΣΤΑΣ ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΣ Παλίρροια ΞΕΝΗ
ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
.................. 66
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΣΣΟΣ ΑΔιαπέραστο φως
ΓΙΑΪΟΥΝΑΡΙΚΑΟΥΑΜΠΑΤΑ Ιστορίες της παλάμης Μετάφραοη-Επίμετρο: ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ................. 53
65
ΠΟΙΗΣΗ
..............69
ΡΟΥΠΕΡΤ ΜΠΡΟΥΚ Ένας Αγγλος ποιητής στη Σκύρο Επιμέλεια Μετάφραση: ΚΩΣΤΑΣ ΙΟΑΝΝΟΥ............................72
CHRISTIAN JACQ Η Δολοφονημένη πυραμίβα. Ο Δικαστής της Αίγυπτου
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
Επιμέλεια: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΡΜΑΟΣ Μετάφραση: ΑΛΙΚΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΟΥ............ .................56 ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ Περσικές επιστολές. Φιλοσοφικό μυθιστόρημα
Μετάφραση: ΝΙΚΗ ΜΟΛΦΕΤΑ
ί.
....... .............. ............. 58
ΜΠΑΡΜΠΑΡΑ ΒΑΪΝ
WOLFGANG SOFSKY Πραγματεία περί της Βίας Μετάφραση: ΚΟΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΟΥΛΑΚΟΣ........ ...............74 ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ
Η νύχτα Δεν είναι αρκετά μεγάλη
Μετάφραση: ΤΟΝΙΑ ΚΟΒΑΛΕΝΚΟ.................................
I. Γ. ΔΕΛΛΗΣ Ο «Σκεπτικισμός» και η «Νέα Φιλοσοφία» του J. Glanvill (1636-1680)........ 73
59
JEROME BRUNER Πράξεις νοήματος Μετάφραση: ΗΒΗ ΡΟΚΟΥ - ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΛΟΜΟΙΡΗΣ................75
ΑΝΘΟΛΟΓΙΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Διηγήματα της Λατινικής Αμερικής
Ειοαγωγή-Επιμέλεια-Επιλογή: ΕΥΘΥΜΙΑ ΠΑΝΔΗ-ΠΑΥΛΑΚΗ...... 60
των Πολιτισμών και ο ανασχηματισμός
Ανθολογία Ιαπωνικής Λογοτεχνίας
της Παγκόσμιας Τάξης
(απότους αρχαίους χρόνους μέχρι τον 19ο αιώνα)
Μετάφραση-Επιμέλεια: ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΣΩΤΗΡΙΟΥ .1............
ΣΑΜΙΟΥΕΛΧΑΝΤΙΝΓΚΤΟΝ Η σύγκρουση
61
Μετάφραση: ΣΗΛΙΑ ΡΙΖΟΘΑΝΑΣΗ
................. .
ΜΕΛΕΤΕΣ
ΠΑΙΔΙΚΑ
ΝΑΝΟΣ ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ Μοντερνισμός, Πρωτοπορία και «Πάλι» ....................................62
ΛΑΜΠΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ Ο μάγος του 5
ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΓΚΡΑΤΗΣ
Λαϊκά μουσικά όργανα του κόσμου
Η Γυναίκα της Ζάκυθος. Η αντιστοιχία μορφής και ψυχής. Οι αποχρώσεις
64
77
............. 78
ΜΑΡΙΑ ΚΥΝΗΓΟΥ ΦΛΑΜΠΟΥΡΑ 79
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
Ιοτορικό πρόοωπο και προσωπείο I
, ,
της 'Αλκηοτης Ιουλογιάννη
ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ
Ε λ έν η , ή ο Κ α νένας Αθήνα, Άγρα, 1998. Σελ. 256
φιλολογία (εν γένει, αλλά κυρίως)' στη σύγ χρονη έκφρασή της είναι μία «ασφαλής», ως εφαρμοσμένη, επιστήμη (μεταξύ άλλω ν και) από την άποψη ότι ήδη έχει οριστικά αντιμετωπί σει ζητήματα που φαίνεται να προκαλούν ακόμα (γοητευτικά) «προβλήματα» στην αγορά τη ς λ ο γοτεχνικής παραγωγής: εννοώ εδώ τον δημιουρ γικό λόγο που χαρακτηρίζεται από τη συνεπή και συνεχή παροχή τεκμηρίων, σε διάκριση από το ν μονοσήμαντο αλλά πάντως απαιτήσεων (έστω) περιστασιακό, α φη γη μ α τικό ή ποιητικό λόγο. Έτσι, η φιλολογία αναγνωρίζει σήμερα ως πεδίο μ ελ έτη ς (α) τη γενική/θεματική λογοτεχνία που αντιστοιχεί σε ένα πρωτότυπο, προσωπικό, κα λώ ς οργανω μένο μυθικό σύμπαν διαρθρωμένο σε επιμέρους κειμενικούς κόσμους, και (β) το ν ε νιαίο λόγο προσδιοριζόμενο από χαρακτηριστικά και εδώ με απασχολούν τα κείμενά τη ς που έ που προσιδιάζουν κατά τη ν κοινή/παραδοσιακή χουν τη γενική αφηγηματική μορφή. διάκριση τό σ ο στην πεζογραφία όσο και στην Στα έργα αυτά αναγνωρίζουμε συγκεκριμένα ι ποίηση. στορικά πρόσωπα και συγκεκριμένες ιστορικές Από αυτή την άποψη, ιδιαιτέρως σημαντικό πεδία καταστάσεις, κατά προτίμηση από τον 19ο, αλλά εφ α ρ μ ο γ ή ς τω ν επ ισ τημονικώ ν κανόνω ν τη ς και από το ν δικό μας, ήδη λήγοντα (ή μάλλον, σύγχρονης φιλολογίας είναι, ως γνωστόν, τα λο σύμφωνα με τις εξελ ίξεις σε όλους τους τομείς γοτεχνικά κείμενα του Γιώργου Χειμώνα, ή τα λο του επιστητού, ήδη λήξαντα) αιώνα. Τα δεδομέ γοτεχνικά κείμενα ορισμένων ισχυρών μεγεθώ ν να αυτά α ποτελούν τη βάση για τη ν οργάνωση της ποιητικής Γενιάς του 7 0 , π.χ. του Γιάννη Βαρτου κατά βιβλίο σημασιολογικού συστήματος και βέρη, του Γιώργου Βέη ή του Αντώνη Φωστιέρη α ντιπ ρ ο σ ω π εύ ο υ ν τα π ρα γματικά σ τοιχεία (τα παραδείγματα είναι ισχυρά μεν, πλην ενδει (pragmatics) που λειτουργούν (α) ως σύνδεσμος κτικά, και όχι εξαντλητικά). του κατά βιβλίο κειμενικού κόσμου με την αντι Σ' αυτή τη ν κατηγορία τω ν λογοτεχνικών κειμέ κειμενική πραγματικότητα, επομένως (β) ως στοι νων ανήκουν και τα κείμενα τη ς Ρέας Γαλανάκη, χεία πληροφορητικότητας τω ν κειμένω ν που ε
Η
τα Βιβλία του μήνα
ξασφαλίζουν τη ν αποδεκτότητα αυτών. Επιπλέ ον, επιτρέπ ουν να αναγνω ριοθεί και η έρευνα που προηγείται του τελικού προϊόντος, ως μέρος του εργαστηρίου τη ς Γαλανάκη, αποτελούν δη λαδή στοιχεία προθετικότητας ως μιας βασικής κειμενικής λειτουργίας. Η «εμμονή» τη ς Γαλανάκη στον 19ο αιώνα είναι δυνατόν να αιτιολογηθεί με βάση το γεγονός, ότι κατά τον αιώνα αυτόν δρομολογήθηκαν οι μεγά λ ες εξελ ίξεις, που οδήγησαν στη διαμόρφωση του 20ού αιώνα ως χρονικής (και όχι μόνον) α τμόσφαιρας για τη ν παραγωγή τη ς συγγραφέως εν προκειμένω. Μέσα σ' αυτό το κλίμα, τα πρό σωπα του 19ου αιώνα φαίνεται να αντιπροσω πεύουν για τη Γαλανάκη μια ισχυρή πρόκληση για τον έλεγχο τη ς αντοχής τους κάτω από το βάρος τη ς χρονικής (με ό,τι η λέξη ουνεπάγεται) από-
Πρόκειται για καθαρά δημιουργική γραφή με σαφώς αναγνωριζόμενα προοόιοριοτικά οτοιχεία από τον χώρο της γενικής ή θεματικής λογοτεχνίας στάσης. Σ' α υτό το πλαίσιο, τα συγκεκριμένα ι στορικά πρόσωπα φαίνεται να απομακρύνονται από την ιστορική καταγωγή τους και τις συγκεκρι μ έν ες χω ρ ο -χρ ο ν ικ ές π α ρ α μ έτρ ο υ ς που τη ν προσδιορίζουν, και αποβαίνουν προσωπεία-φορείς τω ν ιδεών που η Γαλανάκη αναπτύσσει στα βιβλία τη ς ως οργανωμένα συστήματα σημαινομένων. Ως γνωστόν, η γενική και συνειδητή χρήση του προσωπείου είναι ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτη ριστικά της μεταπολεμικής λογοτεχνίας μας, και από τους πρώτους σημαντικούς συγγραφείς που εφάρμοσαν τη «λύση» του προσωπείου για την οργάνωση τω ν βασιζόμενων σε συγκεκριμένο ι στορικό υλικό κειμενικών το υ ς κόσμων, είναι ο Αλέξανδρος Κοτζιάς, ο Στρατής Τσίρκας ή ο Ρόδης Ρούφος. Με αυτά τα δεδομένα, σκέφτομαι ότι θα είχε ιδι αίτερο ενδιαφέρον να υποκύψει η Γαλανάκη στην πρόκληση που (είναι βέβαιον ότι) αντπροσωπεύτα Βιβλία
ουν τα ιστορικά πρόσωπα και οι ιστορικές κατα στάσεις μιας ά λλης, ομολόγου σπουδαιότητας για τη ν ιστορία του ανθρώπου εποχής, τη ς Ανα γέννησης. Ως προς το ν ενιαίο λόγο, τώ ρα: η Γαλανάκη ε φαρμόζει στα λογοτεχνικά έργα τη ς τη στερεή οικονομία το υ πεζού λόγου ως σύστημα οργά νωσης και διεκπεραίωσης τω ν σημαινομένων, και παράλληλα μετέρχεται τους τρόπους τη ς ποίη σης, προκειμένου να υποστηρίξει με τον αποτε λεσματικότερο δυνατό τρόπο τη ρητορική της. Σ' αυτό το πλαίσιο, αναγνωρίζονται (κυρίως) η συ νεκτικότητα στη ροή της εξέλιξης τω ν κειμενικών γεγονότων, η πρωτότυπη έω ς απροσδόκητη εκ φορά τη ς μεταφοράς, ορισμένα αφοριστικά εκφωνήματα με αναγνωρίσιμη αξιωματική ισχύ και οικονομία επιγράμματος, ο ρυθμός που αντιπρο σωπεύουν ακόμα και παραδοσιακά ποιητικά μ έ τρα, καθώς και ορισμένα αποκλίνοντα συντάγμα τα. Ο ενιαίος λόγος, όπως αναγνωρίζεται στα έρ γα τη ς Γαλανάκη, αντιπροσωπεύει ά λλ ο ένα ι σχυρό στοιχείο προθετικότητας στο πλαίσιο τω ν κειμενικών λειτουργιών. Πρόκειται για φαινόμενα στο επίπεδο το υ π ε ριεχομένου και στο επίπεδο του ύφους, που α παντούν συστηματικά στα Ομόκεντρα διηγήμα τα (1986,1997), στον Βίο του Ισμαήή Φερίκ Πα σά (1989) και σ το έρ γ ο Θα υ π ογρ ά φ ω Λ ο υ ί (1993). Και έρχομαι έτσι με άνεση στο παρόν, τελευτα ίο βιβλίο τη ς Γαλανάκη. Στον χώρο τω ν πραγματι κών στοιχείων του βιβλίου ανήκουν το συγκεκρι μ έν ο ισ τορικό πρόσωπο, η ζω γ ρ ά φ ο ς Ελένη Αλταμούρα-Μπούκουρα (1821-1900), καθώς και οι παντοίες πληροφορίες («ιστορική» ιστορία ε λ ληνική και ξένη, ιστορία της τέχνης, στοιχεία αι σθητικής, κοινωνική ιστορία). Οι πληροφορίες του βιβλίου έχουν οργανωθεί επάνω στους δύο άξο νες που αντιπροσωπεύουν ο εξω τερικός κόσμος/ το ρεαλιστικό στοιχείο και η απεικόνισή το υ /το μυθικό στοιχείο, με τα δυσδιάκριτα μεταξύ τους όρια, κάτω από την εστίαση της βούλησης του α τόμου (όθεν εξακολουθούμε να ομολογούμε τη διαχρονική ισχύ του Αρθούρου Schopenhauer/ Die Weltals Wille und Vorstellung, δύο αιώνες με τά). Είναι προφανές ότι (και αυτό) το βιβλίο της Γαλα νάκη δεν ανήκει στο είδος της ιστορικής μυθιστο ριογραφίας, ή στο είδος τη ς μυθιστορηματικής βιογραφίας. Πρόκειται για καθαρά δημιουργική
■4J0
γραφή με σαφώς αναγνωριζόμενα προσδιοριστικά στοιχεία από το ν χώρο τη ς γενικής ή θεματι κής λογοτεχνίας. Το ιστορικό πρόσωπο Ελένη Αλταμούρα-Μ πούκουρα αναδεικνύεται οε ένα κεντρικό προσωπείο που υπερβαίνει τα συμβατικά όριά του και προσ διορίζει τη ν ανάπτυξη τω ν σημαινομένω ν, συμπεριφερόμενο μέσα στο πλαίσιο του κειμενικού κόσμου τη ς Γαλανάκη ως φορέας (α) γενικών θ ε μάτων όπως είναι η ελευθερία και η γνώση, και (β) ορισμένων μοτίβων όπως είναι η τιμωρία ως προϊόν τη ς απόκλισης από το ν κοινό κανόνα, η βάσανος τη ς αυτοκριτικής, η διαλεκτική σχέση π αρελθόντος και παρόντος, και, ως προέκταση αυτής, ο κυκλικός χρόνος (πβ. π.χ. το αφοριστικό «.Αύριο, μόλις ξημερώσει ένα ά λλο χθες», 103). Περαιτέρω, στο περιεχόμενο αυτού του κεντρι κού προσωπείου αναγνωρίζεται η ανάλυση μιας οντολογικής μονάδας σε δύο αντιπαρατιθέμενες δυνάμεις που εμφανίζονται ήδη στον τίτλ ο του βιβλίου, δ εσ μ εύ ο ντα ς έτσι τη ν οργάνωση το υ κειμενικού κόσμου: η Ελένη και ο Κανένας. Η α ντιπαράθεση αυτή δεν αντιστοιχεί στο σχήμα θέση-άρση. Εννοώ: ο Κανένας δεν είναι η μηδενική έκφανση τη ς Ελένης. Στο πλαίσιο τω ν σημαινομένω ν του κειμένου, ο Κανένας φαίνεται να δη λώ νει τη ν επ ιλογή το υ α τόμου να εντα χθ εί σε μία γενική κατάσταση που αντιπροσωπεύουν τα γενικά θέματα ελευθερία και γνώση (η τελευταία έστω και σε ένα περιορισμένο/εξειδικευμένο πε δίο που αντιπροσωπεύει η τέχνη). Πρόκειται επο μένω ς για μια ισορροπία, που αντιπροσωπεύει μια μακρά διαλεκτική σχέση, στην οποία πάντως επ ικρατεί τελικά η δύναμη Ελένη, πράγμα που φανερώνει τη βούληση του ατόμου να δηλώσει τη ν τα υτότητά το υ στο πλαίσιο τω ν γενικών κα ταστάσεων που το αφορούν ούτω ς ή άλλως. Και επομένως, με τον τρόπο αυτό φαίνεται να δηλώ νεται η τα υτότητα τη ς αναλυθείσης οντολογικής μονάδας, η οποία κατέχει σταθερά τη ν εστίαση τη ς αφήγησης, όπως είναι οργανωμένη στα τρία μέρη το υ βιβλίου και σε είκοσι π έντε συνολικά τμήματα προσδιοριζόμενα με γράμματα τη ς α λ φαβήτου (Α' Μέρος=Α-Δ, Β' Μέρος=Ε-Τ, Γ' Μέρος=Υ-Ω), ως μία σαφής δήλω ση π αλαιότατης αρχικειμενικής πρακτικής. Στο πρώτο και στο τρίτο μέρος του βιβλίου η α φήγηση διεκπεραιώνεται σε τρίτο πρόσωπο, στο εκτενέστερο δ εύτερο μέρος του βιβλίου επικρα τε ί η αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο. m
-
Αναλυτικότερα: Στο πρώτο μέρος, τυπω μένο με όρθια γράμματα, ένας παντογνώστης αφηγητής παραθέτει ε ξ αντικειμένου τα ήδη συντελεσμένα κειμενικά γεγονότα, παρακολουθεί τη γραμμική ροή τους με α ρκετές πάντως προληπτικές ανα φορές, και τη ρ εί με συνέπεια την εστίαση στον κεντρικό χαρακτήρα του βιβλίου. Στο δ εύτερο μέρος, η Γαλανάκη (α) έχει αναθέ σει στον κεντρικό χαρακτήρα τη ς τη λειτουργία του αφηγητή σε πρώτο πρόσωπο, και (β) έχει ορ γανώσει το υλικό της σε δύο συστήματα πληρο φοριών τυπωμένα εναλλά ξ με όρθια (τα τμήμα τα Ε, Ζ, θ, Κ, Μ, Ξ, Π, Σ) και με πλάγια (τα τμήματα ΣΤ, Η, I, Λ, Ν, 0, Ρ, Τ) γράμματα. Η Ελένη σε πρώτο πρόσωπο παραθέτει τα γεγο νότα του κειμενικού παρελθόντος (της) ως ομο/ενδοδιηγητικός αφηγητής, και φαίνεται να επι χειρεί έναν αναδρομικό έλεγχο ζωής (=τα τυπω μένα με όρθια γράμματα τμήματα), πβ. «Η Ελένη θα μάθαινε να μετρά τον χρόνο ανάποδα ξεφ υλ λίζοντα ς το ημ ερολόγιο τω ν απάντων» (47) με την προληπτική ισχύ. Παράλληλα, «συνομιλεί» με αυτούς ακριβώς τους «απόντες» διατυπώνοντας μάλλον έναν λόγο προς εαυτήν κατά παραβίαση έω ς πλήρη ανατροπή της κοινής λογικής, με συ χνές κριτικές αναφορές στο προσωπικό της, βα ρύ παρελθόν (=τα τυπωμένα με πλάγια γράμμα τα τμήματα). Σ' αυτή τη δεύτερη ενότητα σημαινομένων εντο πίζονται τα εξή ς φαινόμενα: η ανάλυση τη ς οντολογικής μονάδας που αντιπροσωπεύει ο κε ντρικός χαρακτήρας του βιβλίου, στις δύο δυνά μεις: (α) την Ελένη, με τη σαφή δήλωση «Εγώ η Ελένη»(66), και (β) το ν Κανένα, με τη ν επίσης σαφή δήλωση «Θα ζούσα εφ εξής ως ένας Κανέ νας» (74), περαιτέρω η αντιπαράθεσή τους, πβ. «η εντός μου Ελένη εξεγέρθηκε εναντίον του Κα νένα»(92), και τέλ ο ς η οριστική επικράτηση της Ελένης, πβ. «Ήμουν και πάλι η Ελένη» (96) σε σχέση με τη δήλωση «Ελένη ήταν το όνομά της» (102), όπου το υποκείμενο αντιμετωπίζει εα υτό εξ αντικειμένου, δηλώ νοντας ταυτόχρονα την α νασύνθεση της αρχικής οντολογικής μονάδας, η οποία δηλώ νει τη ν οριστική, σ υνειδητή έξο δ ό τη ς από το ν κειμενικό τη ς κόσμο με το «Adieu» (201), που ορίζει ακριβώς το τέ λ ο ς α υτής τη ς δεύτερης ενότητας και ταυτόχρονα το τέλ ο ς του δευτέρου μέρους του βιβλίου. Η κατά τμήμα διαπλοκή τω ν δύο ενοτήτω ν του δευτέρου μέρους δεν εξυπηρετεί απλώς την κει-
μενική αρχιτεκτονική και την αισθητική του βιβλί ου. Κυρίως, φαίνεται να δηλώ νει τη διασταύρω ση το υ εξω τερ ικο ύ κόσμου μ ε τη ν απεικόνισή του ως μία σταθερή προσωπική κατάσταση κάτω ακριβώς από τη δεσμευτική εστίαση τη ς βούλη σης του ατόμου. Αναγνωρίζεται έτσι εδώ ένα σα φ ές στοιχείο προθετικότητας, που προσδιορίζει τη συμπεριφορά το υ συγγραφέα απέναντι στο κείμενό του. Στο τρίτο μέρος του βιβλίου, τυπω μένο (επίσης) με όρθια γράμματα, η αφήγηση επανέρχεται στο τρίτο πρόσωπο. 0 (επίσης) παντογνώστης α φ η γητής παραθέτει τα (επίσης) συντελεσμένα γ ε
γονότα μετά το θάνατο της Ελένης. Κυρίως εδώ πρόκειται για τη ν υπονομευτική έω ς πλήρως α νατρεπ τική συμπεριφορά το υ εξω τερ ικο ύ κ ό σμου απέναντι στην υποκειμενική/ατομική απει κόνισή το υ, όπως παραστατικά αποδίδεται κυ ρίως με την οπτική του Αναστάση, α δελφού της Ελένης. Αναγνωρίζεται έτσι η αντιπαράθεση του μυθικού και του ρεαλιστικού στοιχείου. Η αντιπα ράθεση όμω ς αυτή μεταλλάσσεται οριστικό σε συμφιλίωση τω ν δύο στοιχείων, όπως αποδίδει η συμφιλίωση της νεκρής Ελένης με τον Αναστάση στο έξοχο, σ υντομότατο καταληκτικό τμήμα Ω, που ολοκληρώνει τη σύνθεση του βιβλίου.
Η Ρέα Γαλανάκη
Η «δική μου Ελένη» στηρίχτηκε οτην υπαρκτή ζωή της ζωγράφου Ελένης ΑλταμούραΜπούκουρα, δεν θα μπορούαε επομένως να ταυτιστεί πλήρως με το αρχέτυπο της μυθι κής Ελένης. Η «δική μου Ελένη» στήριξε τη οχέοη της με το αρχέτυπο όχι στην ομορφιά, αλλά στις μαγικές ικανότητες της μυθικής Ελένης, ιδιαίτερα στην ικανότητά της να μιλά παίρνοπας τη φωνή διαφορετικών γυναικών. Στο μυθιστόρημα η Ελένη έχει πολλές φωνές/ζωές, που όλες συναπαρτίζουν τη λογοτεχνική της προσωπογραφία. Άλλωστε η ζωγράφος Ελένη Αλταμοάρα κατηγορήθηκε ως μάγιοαα. Η «δική μου Ελένη» είχε ως είδωλό της τον Κανένα, μιαν άλλη μυθική μορφή του ίδιου κύκλου με ισχυρά σημαινόμενα. Είδωλο αραενικό για τη ζωγράφο, που ντύθηκε άπρας προκειμένου να σπουδάσει, αλλά και λέξη κατάλληλη να συμβολίσει, ανάμεσα σε άλλα, και το πολυμήχανο των γυναικείων έργων, και την καταστροφή, τη λήθη τους στο χρόνο. Η «δική μου Ελένη» γίνεται επίσης παραβάτης ως ερωτευμένη. Όχι βεβαίως μιας βασιλικής συζυγικής παστάδας, φεύγοντας μ' έναν περαστικό και ξένο πρίγκιπα. Ερωτευμένη με την τέχνη, παρέβη τον κανόνα που απαγόρευε στις γυναίκες τη σπουδή της. Ερωτευμένη και με τον Ιταλό ζωγράφο Σαβέριο Αλταμούρα, εξόριστο στη Φλωρεπία, γέπηοε δυο εξώγαμα παιδιά πριν από τον σύντομό τους γάμο. Έρωτες έτσι παραβατικοί, προκάλεσαν την μήνιν θεών και ανθρώπων. Η «δική μου Ελένη» δεν φέρνει πόλεμο, δεν ενοχοποιείται για το θάνατο στρατιωτών -κ α ι προφανώς αυτή είναι η μεγίστη διαφορά, θάνατος όμως την χτυπά σκληρά παίρνοπός της νέα τα δυο εξώγαμα παιδιά της. Για ένα τέταρτο του αιώνα πενθεί την κόρη και τον ζωγράφο γιο της Ιωάννη Αλταμούρα. 0 θάνατος γι' αυτήν δεν είναι κάτι το δημόσιο, μα μια υπόθεση ιδιωτι κή, κλειστή, άκρως γυναικεία. Η «δική μου Ελένη» μπήκε επίσης σ'ένα καράβι κι έφυγε για ξένον τόπο, απ' όπου επέοτρεψε ηττημένη, έχοντας εγκαταλειφθεί από τον σύζυγό της. Η μοιραία της πάηως ήπα, εκείνη στο πεδίο του έρωτα της τέχνης, καραδοκούσε για το απαραίτη το αίμα. Το έδωσε ο θάνατος του ζωγράφου γιου της, που του είχε δώσει η ίδια το όνομα του αγαπημένου της πατέρα. Τότε άναψε πυρά κι έκαψε τα έργα της. Η «δική μου Ελένη» έζηοε τη «μετά τη ζωή ζωή των γυναικών» με την υπηρέτριά της Ααοκαρίνα στο παραθαλάσσιο σπίτι των Σπετσών, γενέθλιο τόπο, όπου είχε θάψει τα παιδιά της. Μια φτωχή ζωή, πλούσια μόνο σε φήμες για φαντάσματα, μαγείες, τρέλα. Γράφοπας πολλές φορές αναρωτήθηκα, πώς άραγε να γέραοε, πώς να τελείωσε η μυθική εκείνη Ελένη. Η «δική μου Ελένη» γράφτηκε από γυναίκα.
Στην τελευταία παράγραφο αυτού του τελ ευ τα ί ου τμήματος του βιβλίου ανακαλείται και ο Κανέ νας ω ς η ά λλ η τα υ τό τη τα τη ς Ελένης, πβ. «η Ελένη, όμως, ή ο Κανένας, πρόλαβε να πει ότι η αγάπη...» (249). Πρόκειται επ ομένω ς για τη ν ι σορροπία Ελένη-Κανένας, ή για την ισορροπία ατομικό-γενικό, που κυριαρχεί τελικά στον κειμενικό κόσμο και κατέχει τη ν έξοδο του βιβλίου, ενώ ταυτόχρονα κλείνει και το οημαοιολογικό σύστη μα που αυτό αντιπροσωπεύει. Ως προς το ύφ ος το υ βιβλίου: απαντά κι εδώ ο γνωστός ενιαίος λόγος τη ς Γαλανάκη προσδιορι ζόμενος από στοιχεία που προσιδιάζουν κατά την κοινή χρήση τόσο στον πεζό όσο και στον ποιητι κό λόγο. Η σύνθεση αυτή προσδιορίζει τη ρητο ρική της Γαλανάκη. Πρόκειται (και πάλι) για μία άκρως επεξειργασμένη γλωσσική μορφή με βασι κό υφολογικό δείκτη την εκτετα μένη και πρωτό τυπη εκφορά της μεταφοράς. Ένας ά λλος σημα ντικός δείκτης του ύφους τη ς Γαλανάκη είναι τα ποικίλα αφοριστικά εκφωνήματα με σχεδόν αξιω ματική ισχύ που λειτουργούν ως κωδικοποίηση σημαινομένω ν, πβ. π.χ. «Το αλμυρό νερό π οτέ δεν επιστρέφει την εικόνα ενός προσώπου» (11), «το θαύμα πρέπει να μείνει σε μεγάλο βαθμό ανερμήνευτο» (16), «Ο φ όβος το υ παιδιού είναι κλειδί για παραμύθι» (100),« τίποτε στη ζωή, ούτε καν στον θάνατο, δεν δικαιούται να εμποδίζει ε λευθερία και γνώση» (140), «σε ζωή και θάνατο ανάμεσα πρέπει σαν το π ουλί η καρδιά να ξεκου ράζεται πάνω σε μια στιγμή συγγνώμης» (150), «η ακριβής αλήθεια μιας ζωής στηρίζεται στην α νακρίβεια τω ν περιγραφών της, εφ όσον μάλιστα τή ς είναι γραφτό να γίνει παραμύθι, που θα ειπω θ ε ί και θα ξα να ειπ ω θεί με π ο λλο ύ ς τρό π ο υ ς» (192), «δεν υπάρχει γυναικείος βίος δίχως τη ν α νάγκη μιας βαθιάς σιωπής» (195). Εξάλλου, η διασταύρωση τω ν ποικίλων πληρο φοριών έχει ως αποτέλεσμα τη ν πρισματικότητα τη ς αφήγησης, ένα ά λλο στοιχείο που, ως γνω στόν, χαρακτηρίζει τη ν ελληνική μεταπολεμική λογοτεχνία. Ιδιαίτερα ως προς την παροχή τω ν πληροφοριών στο παρόν βιβλίο τη ς Γαλανάκη, θα πρέπει να επισημάνω ότι ενίοτε χαρακτηρίζεται από καταιγι στική ή σωρευτική ροή. Το γεγονός αυτό στο επί πεδο μιας πρώτης επιπόλαιης ανάγνωσης, είναι δυνατόν να εκληφ θεί ως «αδυναμία» του βιβλίου. Μέσα όμω ς στο πλαίσιο τω ν σημαινομένων του κειμένου που κατάγονται από πραγματικά στοι
χεία του 19ου αιώνα, και λαμβανομένης υπόψη τη ς έρευνα ς που είναι φανερό ότι προηγήθηκε τη ς σύνθεσης του βιβλίου, αυτή η καταιγιστική/ σω ρευτική ροή τη ς παράθεσης τω ν π ληροφ ο ριών είναι δυνατόν να προσληφθεί ως ένας πα ραστατικός κατιών του ρομαντικού Sturm und Drang, τεκμήριο τω ν προθέσεων της Γαλανάκη. Άλλωστε, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι αυτή ακριβώ ς η κα τα ιγισ τική/σ ω ρευτική παράθεση πληροφοριών ανήκει στα βασικά στοιχεία προθετικότητας που προσδιορίζουν τη σύνθεση λογο τεχνικών κειμένων και αποδίδουν το σημασιολογικό κλίμα αυτών, πβ. π.χ. τα κείμενα του Παύλου Μάτεσι. Στις ιδιαίτερες σημασιολογικές και υφ ολογικές/ αισθητικές κορυφώσεις του βιβλίου ανήκουν το παραμύθι που λέει η Ελένη για τη γέννηση τω ν δύο εξώγαμων παιδιών της (167 και εξής), η ζωή τω ν γυναικών κάτω από το βάρος τη ς διαρκούς «παρουσίας» τω ν απάντων (173 και εξής), ο διαρ κής «διάλογος» που διατηρεί η Ελένη με τον μαύ ρο γάτο της, η θρηνητική πυρά τη ς Ελένης για τον νεκρό Ιωάννη (180 και εξής) και η οιονεί θρη νητική πυρά του Αναστάση για τη νεκρή Ελένη (236 και εξής), τα του θανάτου της Ελένης (205 και εξής), καθώς και ολόκληρο το τμήμα Ω (249) για τη συμφιλίω ση τη ς ν εκρής Ε λένης με το ν Αναστάση στο τραπέζι της Λαμπρής. Τελικά φαίνεται ότι για άλλη μια φορά η Γαλανά κη παρέσχε σοβαρά τεκμήρια συνεπούς παραγω γής, και αυτό (κυρίως) έχει σημασία στη λ ογοτε χνική αγορά. Κατά τα άλλα, ευτυχώς, υπάρχουν τόσες (δημιουργικές) αναγνώσεις, όσοι και (συ νειδητοί") αναγνώστες. □
θετική διάσταοη ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ
Δ ε ύ κ ρ η «ιιλ ο γή Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σ(λ. 224
ψ υχοσύσταση τω ν ηρώ ων, στα δεκατρία διηγήματα που παρατίθενται, έχει κοινό ε ναρκτήριο σημείο την ταπεινή καλοσύνη, μ' άλλα λόγια τη θετική διάσταση της κάθε προσω πικότητας στο χάος τω ν κοινωνικών, συναισθη ματικών κι άλλω ν διαπλοκών μεταξύ τω ν ανθρώ πων. Ή ρωες καλοπροαίρετοι, έντιμοι υποστηρι-
Η
κτές - απαρέγκλιτοι θιασώ τες το υ μείζονος είτε ελάσσον ο ς α υτοσ κο π ο ύ τους. Ένας παλιός έρω τα ς που ξα να ζω ν τα νεύ ει σ τρ ε βλ ό ς, ο γρ α φ ικό ς χαμάλης εν ό ς χω ριού, ο π α τέρ α ς που κα τα τρύ χετα ι από το βασανισμό τη ς κό ρ η ς το υ , η αλληλουχία δύο αδελφώ ν, η μόνα που βαδίζει στ' αχνό μονοπάτι τη ς τρέλα ς για να συνοδεύσει
τη ν κόρη της, και οι υπόλοιποι όπου ο συγγραφέ ας φωτογραφίζει με λεπτομέρεια σκιάς τη στα διακή ανάδειξή τους σε πρόσωπα τραγικά, ηττημένα ε ν τέ λ ε ι, πρόσωπα που φ έρ ο υ ν βαρύ το στίγμα τη ς ανικανότητάς τους να ενταχθούν σε λογικές και συσχετισμούς ακολουθώντας τουνα ντίον το ένστικτό τους. Είναι η εμβριθής αποτύ πωση χαρακτήρων καθημερινών -κι ίσως μη κινούντων υποψία ή ενδιαφέρον στην πρώτη πρό χειρη ματιά-, απλοϊκών συμπεριφορών και τω ν π ράξεών το υ ς που ο πρω τοεμφ ανιζόμενος ως διηγηματογρόφος, πανεπιστημιακός κ. Πελεγρίνης πετυχαίνει να αποδώσει λιτά, τρυφερά αλλά και στην πλήρη έκφανσή τους. Βασίλης Ρούβαλης
ΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
Μικρές σπουδές στη μελαγχολία I
ΓΙΑΣΟΥΝΑΡΙΚΑΟΥΑΜΠΑΤΑ
I
Ιστορκς της παλάμης
p I Μετάφραοη-Επίμετρο: Παν. Ευαγγελίδης ■ Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ. 263
Οι εκλείψεις μας είναι και οι εήπίδες μας Φρειδερίκος Σλέγκελ στορίες τη ς παλάμης» ονόμασε μία μεγάλη σειρά σύντομων αφηγημάτω ν και διηγημά τω ν του ο Γιασουνάρι Καουαμπάτα (γεννή θηκε στην Οσόκα τη ς Ιαπωνίας το 1899, πιθανό τατα αυτοκτόνησε το 1972· Βραβείο Νόμηελ Λο γοτεχνίας το 1968). Η συγγραφή τω ν κειμένω ν αυτών (146 το σύνολο), τόσο ως γραφή όσο και ω ς επεξεργασία, το ν απασχόλησε καθ' όλη τη διάρκεια της ζω ής του, ενώ ο ποιητικός τους τί τλος, σύμφωνα με τον ίδιο το συγγραφέα, υπο δηλώ νει ότι είναι κείμενα «προορισμένα να χω-
Ι
τα Βιβλία του μήνα
ρούν σε μια παλάμη». Ή, όπως εύστοχα γράφει στο επ ίμετρο ο συγγραφέας Παναγιώτης Ευαγγελίδης, μεταφραστής τω ν «Ιστοριών», πρόκειται «για μικρές α σ τρ α π ές π ο ιητικής πρόζας, που μπορεί να μ ετα φ έρ ει κανείς εύ κ ο λα μ αζί το υ » (σελ. 248). Με άλλα λόγια, οι «Ιστορίες τη ς παλάμης» απο τελ ο ύ ν χαρακτηριστικό δείγμα ανατολίτικης (και στη συγκεκριμένη περίπτωση Ασιατικής) τέχνης το υ λόγου μέσω τη ς οποίας διαφαίνεται, εμ μ έ σως πλην σαφώς, η καχυποψία που τρέφ ο υ ν οι Ανατολίτες καλλιτέχνες εν γένει προς το ν όγκο και τα μεγά λα μ εγέθ η , και συνάμα τη ν αγάπη το υ ς για τη ν οικονομία το υ λόγου, τη λιτό τη τα στην έκφραση και, γενικά, τα μινιμαλιστικά σχή ματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, τα πασίγνω στα χαϊκού. Δεν είναι τυχαίο εξά λλου ότι οι επιρ ρο ές που δέχθηκαν οι σ υ νθ έτες τή ς, καθ' όλα δυτικής, «μινιμαλιστικής μουσικής σχολής» (όπως ο Καλιφορνέζος Φίλιπ Γκλας) προέρχονται από α κούσματα το υ ευρύ τερ ο υ χώρου τη ς ασιατικής ηπείρου. Σύμφωνα με το ν Π. Ευαγγελίδη, οι «Ιστορίες της παλάμης» θεωρούνται ως το κλειδί για την κατα νόηση το υ έργου το υ Καουαμπάτα γενικότερα. Συγκεντρώνουν τις βασικές αφηγηματικές τεχνι κές του, αλλά και τα κύρια μοτίβα, τα θέματα, τις εμμονές και την ατμόσφαιρα που συναντά κανείς στα μυθιστορήματα και τις νο υ βέλες του. Ιστο ρίες που χαρακτηρίζονται αηό αφηγηματική λιτό τητα, αφαίρεση και υπαινικτικό ύφος γραφής. Κυ ριαρχούν οι χαμηλοί τόνοι και οι εσω τερικές ε ντάσεις. Αποστασιοποιημένο ύφ ος γραφής, ε μπλουτισμένο ωστόσο με έντονα λυρικά στοι χεία και ποιητική διάθεση. Ιστορίες διάχυτες αηό μια ατμόσφαιρα μελαγχολίας αλλά και ερωτισμό που υποφώσκει δίχως να φτάνει στην ο λο κλή ρωσή του. Αυτή είναι η τραγική μοίρα τω ν ηρώ ων του Καουαμπάτα: οι ανεκπλήρωτοι αυτοί έ ρω τες μοιάζουν να είναι το μοναδικό τους όπλο απέναντι στη μοναξιά, τη φθορά και το θάνατο. Μια λεπ το δ ο υ λ εμ έν η τοιχογραφία συμβάντων που λαμβάνουν χώρα στον κόσμο του συναισθή ματος - και, βέβαια, σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο: η πρώτη ιστορία του βιβλίου γράφτηκε το 1923, ενώ η τελευτα ία το 1944. Μια καθημε ρινότητα, η οποία, αναπόφευκτα, για το ν Έ λλη να αναγνώστη της δεκαετίας του '90, έχει κάτι ε ξωτικό. Για το ν Καουαμπάτα λοιπόν φαίνεται να ισχύει η
0G-
εξή ς π α ραδοξότητα: ο έρ ω τα ς δ εν μπορεί να φτάσει στο απόγειό του παρά μόνον αν μείνει α νολοκλήρωτος, ημιτελής. Οι πιο έντονες ερω τι κές φορτίσεις, αυτές που μας στοιχειώνουν σαν φαντάσματα καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής μας, οι πιο γνήσιοι έρω τες που έστω και για ελάχιστες στιγμές δίνουν ένα λόγο ύπαρξης στον καθένα, είναι α υτοί που μένουν ανολοκλήρω τοι, ή α λ λιώς, αυτοί που βρίσκουν την ολοκλήρωσή τους σε κάποιο μυστικό, απόκρυφο καταφύγιο της φ α ντασίας. Με αυτή την έννοια, ο ερωτισμός, ο αι σθησιασμός στα κείμενα το υ Καουαμπάτα έχει κάτι το οδυνηρό. Δεν πρόκειται για το απόσταγ μα μιας ηδονιστικής θέασης της ζωής, αλλά μια συνθήκη βγαλμένη ευθύς μέσα από την ίδια την τραγικότητα της ζωής. Εκείνο που έχει επίοης σημαοία να δει κανείς εί ναι πώς το περιεχόμενο τω ν «Ιστοριών» (το μά ταιο τη ς αναζήτησης του απόλυτου μέσα από τον έρωτα, ή αλλιώς, το παράδοξο της ερωτικής ολοκλήρωσης μέσα από την αποσπασματικότη τα, το ημιτελές) «δένει» με τις τεχνικές της γρα φής που ακολουθεί ο συγγραφέας: ο χαλαρός ι στός, η μινιμαλιστική, με την ευρεία έννοια, δο μή τω ν ιστοριών του Καουαμπάτα, η λακωνικότητα στην αφήγηση, η αίσθηση ότι οι ίδιες οι ι στορίες μοιάζουν να έχουν κάτι το ρευστό, ότι και α υ τές δείχνουν να είναι α νο λ ο κ λ ή ρ ω τες , θραύσματα, στιγμιότυπα μεγάλων δραμάτων της ζω ής πάνω από τα οποία ο συγγραφέας σκύβει με το μικροσκόπιό του εστιάζοντας σε συγκεκρι μένα σημεία- όλα τα παραπάνω υπηρετούν πι στά αλλά και διακριτικά τη ν αίσθηση ότι ο άν θρωπος σε όλη τη διάρκεια του βίου του, και ει δικά μέοα από το ερωτικό βίωμα, ακολουθεί μια πορεία ανερμάτιστη. Οι ήρω εςτου Καουαμπάτα ζουν και κινούνται πά νω σε μια εύθραυστη επιφάνεια πραγματικότη τας κάτω από την οποία όμως δεν φαίνεται να υ πάρχει κάποιο βάθος. Αν και ο συγγραφέας αρέσκεται στο να το υ ς «συλλαμβάνει» σε οριακές στιγμές τη ς ζω ής τους, η ουσία του λόγου του έγκειται στα ασήμαντα, αυτά που φαίνονται πως είναι ασήμαντα, στα τετριμμένα της επιφάνειας αυτής, η οποία δεν είναι άλλο παρά ένας φλοιός γεμά τος ραγίσματα, ρω γμές που μας αποκαλύ πτουν όχι έναν άλλο κόσμο που μπορεί να κρύ βεται από κάτω, αλλά ένα ακόμα στρώμα φ λοι ού. Όλα τα μυστικά, τα μυστήρια που μας περι βάλλουν, βρίσκονται διάσηαρτα σε αυτήν ακρι τα Βιβλία του μήνα
βώς την επιφάνεια. Ο Καουαμπάτα μιλά μέσα α πό τις πληγές το υ δέρματος. Οι αισθήσεις είναι ένα παράθυρο ο το ν κόομο, ο ίδιος ο κόο μ ο ς στην ουσία του, ωστόσο, δ εν είναι παρά αυτός που υπάρχει μέσα οτο κεφάλι μας: αβαθής αλλά όχι ρηχός, γεμάτος παραστάσεις και εικόνες που συμπληρώ νουν τη ν ελλιπ ή εξω τερ ική ζω ή και της δίνουν μια υπόσταση δίχως την οποία δεν θα ήταν παρά μια επίγεια κόλαση. Μια κόλαση με δύο, κυρίως, πτυχές: η μία κοινωνικού χαρακτή ρα, η άλλη υπαρξιακού. Σε ό,τι αφορά τη ν πρώ τη, οι «Ιστορίες τη ς παλάμης» αποτελούν σε ση μαντικό βαθμό μια σειρά ελεγείω ν πάνω στο ζή τημα της απώλειας τη ς παράδοσης μιας χώρας, εν προκειμένω τη ς Ιαπωνίας. Για τον συγκεκριμέ νο συγγραφέα, η παράδοση α π ο τελ εί στοιχείο ζωτικής σημασίας για τον πολιτισμό μιας χ ώ ραςθέμα το οποίο βρίσκεται στο επίκεντρο τη ς προ βληματικής του οτο μυθιστόρημα «Κιότο».
Γιστον Καουαμπάτα ιοχάει το εξής παράδοξο: οι πιο γνήσιοι έρωτες είναι αυτοί που μένουν ανολοκλήρωτοι Δεύτερον, στις «Ιστορίες τη ς παλάμης» οι ήρωες του Καουαμπάτα βιώνουν ένα βαθύτατο υπαρ ξιακό άγχος διαισθανόμενοι τη φθορά που αφή νει ο χρόνος πάνω το υ ς (στο άρρω στο κορμί, οτην κουρασμένη ψυχή), συναίσθημα το οποίο, σε συνδυασμό με την ερωτική μόνωση αλλά και το δεδομένο του επερχόμενου θανάτου, το υ ς ο δηγεί σ' ένα συνεχές εσω τερικό ψάξιμο και «χά σιμο», στην ακατάπαυστη ονειροπόληση. Ειδικά για τους άντρες ήρω ές του, το μοναδικό αντίδο το απέναντι στο δ η λ η τή ρ ιο τη ς κα θ η μ ερ ινή ς φθοράς και τη ς αναπ όφ ευκτης θ νη τό τη τα ς (ό πως και στα αριστουργηματικά «Το σπίτι τω ν κοι μισμένων κοριτσιών» και «Η λίμνη») είναι η θέα τω ν νεαρών κοριτσιών, οι αιώνιες θηλυκές μορ φές. Πού μας οδηγούν ό λ' αυτά, και πάνω απ' όλα, το μοτίβο α υ τό το υ α νο λο κλή ρω το υ στον έρω τα και στη ζωή, α υτή καθεαυτή; Σε μια εξαίσια α τα Βιβλία του μήνα
τμόσφ αιρα ά φ α της μελα γχολία ς που κάνει τα κείμενα του Καουαμπάτα να μοιάζουν με μικρές σπουδές πάνω στη θλίψη: Τι μπορεί δηλαδή να σου αφαιρέσει μια τέτοια κατάσταση και, πάνω απ' όλα, τι μπορεί να σου προσφέρει. Ο Αυστρια κός συγγραφέας Τόμας Μπέρνχαρντ έγρα φε ότι «η μελαγχολία είναι πολύ ωραία κατάσταση. Και εγκαταλείπομαι σε αυτή πολύ εύκολα και με μ ε γάλη ευχαρίστηση. [...] Και σκέφτομαι ότι ίσως η μ ελαγχολία να είναι via μένα το ιδ εώ δ ες ή το μοναδικό χρήσιμο μέσο» ( Α υτοβιογραφία, Εξά ντας, σελ. 13, μτφρ. Β. Τομανάς). Πράγματι, ένα κρυστάλλινο αίσθημα λύπης χα ρακτηρίζει τις «Ιστορίες τη ς παλάμης», στοιχείο καταλυτικής σημασίας για την ουσιαστική κατα νόησή τους, το οποίο, παραδόξως, προσδίδει στα κείμενα κάτι το ανάλαφρο. Εκεί που ένας δ υ τικός συγγραφέας, ενδεχομένως, θα έστηνε κό σμους α φ όρ ητης εσω τερικής ασφυξίας και ζό φου, ο Ιάπωνας πεζογράφος αφήνει τους χαρα κτήρες του να αιωρούνται μέσα σε αυτή τη μ ε λαγχολία δείχνοντας το δρόμο προς μια όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένη βίωση τη ς ίδιας της ζωής. Για τον Καουαμπάτα, η αληθινή εικόνα της ανθρώπινης ύπαρξης περνά μέσα από τα φίλτρα τη ς μελαγχολίας η οποία, ως ά λλη Μούσα, μ ε ταμορφώ νει τον κόσμο τόσο εξω τερικά όσο και εσω τερικά και αποκαλύπτει απόκρυφα μυστικά και σπάνιες τραγωδίες. Αισθήματα, όπως η ευδαιμονία, η ευφορία, η χα ρά, δεν είναι εξορισμένα από το σύμπαν του Κα ουαμπάτα, ωστόσο δείχνει να εκφράζει την άπο ψη ότι υπάρχει μια αίσθηση πληρότητας στη μ ε λαγχολία που απουσιάζει από το συναίσθημα τη ς χαράς: όταν είμαστε χαρούμενοι, σχεδόν ξ ε χνούμε ότι υπάρχουμε, ο χρόνος κυλάει γοργά, όπως σε ένα παιχνίδι - είμασ τε ευ τυ χ είς διότι δεν νιώθουμε το βάρος από το φορτίο της ύπαρ ξης, δ εν έχουμε αυτή τη γλυκόπικρη γεύση που αφήνει μέσα μας η συνείδηση του είναι. Αντίθε τα, η μελαγχολία μάς φέρνει πρόσωπο με πρό σωπο με τον βαθύτερο εαυτό μας. Όπως γράφει και ο Κωστής Παπαγιώργης στο βιβλίο του «Ίμε ρος και Κλινοπάλη» (Καστανιώτης) , «Μόνο από τις "πλη γές’ του πεύκου μαζεύουμε το ρετσίνικαι αν η ευγένεια έρχεται σαν αντίλυτρο του πό νου, είναι γιατί σπάνια η βαθύτητα κατασκηνώνει στην καρδιά της χαράς» (σ. 22). Προσπαθώντας να συγκρίνει κανείς τις «Ιστορίες τη ς παλάμης» με παρόμοια κείμενα άλλω ν συγ
■m
γραφέων, ο νους μας πηγαίνει στα λιτά, ποιητικά α λλά γ εμ ά τα κ α θ η μ ερ ινό τη τα διη γή μ ατα το υ Αμερικανού Ρέιμοντ Κάρβερ. 0 Κάρβερ ήταν ε ξά λλου εκείνος που είχε πει ότι «ένας συγγραφέ ας ο φ είλει να έχει καλή αίσθηση το υ χαμού», κι αν μη τι ά λλο ο Καουαμπάτα είναι ένας τέτο ιο ς συγγραφέας. Οι διαφ ορές ωστόσο μετα ξύ το υ ς είναι σημαντικές: πέρα από τις ανα π ό φ ευ κτες διαφορές που αφορούν σε θέματα κουλτούρας και πολιτισμού, τα κείμενα του Κάρβερ είναι α τό φια διηγήματα με ιδιαίτερα συμπαγή δομή, ενώ, αντίθετα, οι ιστορίες το υ Καουαμπάτα ακροβα τούν κάπου ανάμεσα στο διήγημα, στο αφήγημα και στη σύντομη ποιητική πρόζα. Ακόμη, μ π ορεί να α να τρ έξει κανείς στα έξοχα σύντομα αφηγήματα και διηγήματα το υ (επίσης αυτόχειρα) πολω νικής καταγω γής Αμερικανού συγγραφέα Γέρζι Κοζίνσκι, που περιλαμβάνονται στη συλλογή «Βήματα» (Γαλαξίας, 1968), τα ο ποία, όπως και στην περίπτωση το υ Καουαμπά τα, είναι δύσκολο να τα κατατάξει κανείς σε κά ποια συγκεκριμένη κατηγορία πεζού λόγου. Και εδώ βεβαίως, ο ωμός ρεαλισμός του Κοζίνσκι α πέχει κατά πολύ από το λυρισμό του Καουαμπά τα. Τέλος, μπορεί κανείς να συγκρίνει τις «Ιστορίες τη ς παλάμης» με τα πεζογραφήματα το υ δικού μας Γιώργου Ιωάννου το υ «Επιτάφιου θρήνου», τη ς «Σαρκοφάγου», το υ «Για ένα φιλότιμο» κ.ά. Στον σημαντικό θεσσαλονικιό πεζογράφο συνα ντά κανείς α υτό το κλίμα τη ς «χαρούμενης μ ε λαγχολίας», απόρροια τη ς νοσταλγίας για το υ ς χαμένους τόπους τη ς παιδικής και νεανικής ηλι κίας. Η πιο σημαντική ό μω ς διαφορά ανάμεσα στον Ιάπωνα και στον Έ λληνα συγγραφέα είναι ότι τα αφηγήματα το υ τελ ευ τα ίο υ εντάσσονται μέσα σ' ένα έντονα ιστορικό πλαίσιο συνήθως, κάτι που δ εν ισχύει, στον ίδιο βαθμό το υ λ ά χ ι στον, στον πιο «εσωτερικό» Ιάπωνα συγγραφέα. Η μετάφραση τω ν «Ιστοριών τη ς παλάμης» έγινε από το ν Παναγιώτη Ευαγγελίδη από τα ιαπωνικά. Κρίνοντας από τα ελληνικά του, η εργασία που έ χει επ ιτελέσ ει είναι εξα ιρετική - και είναι κρίμα που και τα ά λλα βιβλία εν ό ς τό σ ο σημαντικού συγγραφέα μετα φ ράζονται σε ά λλ ο ν εκδοτικό οίκο από τα αγγλικά και όχι από το πρωτότυπο. Αν σε αυτή τη λεπ τοδουλεμένη μετάφραση προ σθέσουμε το ενδιαφέρον και ιδιαίτερα κατατοπι στικό επίμετρο, καθώς και το γλωσσάρι, δ εν έ χουμε να κάνουμε παρά με μια άρτια έκδοση. □
Μυθιστόρημα πλοκής και συνωμοσιών I
CHRISTIAN JACQ
I ■
Η δολοφονημένη πυραμίδα. Ο δικαστής της Αίγυπτου
■[ Η ■ I
Μετάφραση: Αλίκη Τριανταφυλλίδου Επιμέλεια: Δημήτριος Αρμάος Αθήνα, Χρηστός ί. Δαρδανός, 1998. Σελ. 441
Κριστιάν Ζακ είναι ένας ιδιόρρυθμος Γάλλος λ ο γ ο τέχ ν η ς και μυθισ τοριογράφ ος. Αφού φ οίτησε Αιγυπτιολογία και ετοίμασε μία δι δακτορική διατριβή στον τομέα αυτό, στράφηκε στη μυθιστοριογραφία, όπου και με πρωτοφανείς ρυθμούς παρήγαγε ένα ήδη ιδιαίτερα ογκώ δες έργο σε εκπληκτικά σύντομο χρονικό διάστημα. Όμως ό λο το λογοτεχνικό το υ έργο εστιάζεται και οι υποθέσεις εκτυλίσσονται αποκλειστικώ ς και μόνον στην Αίγυπτο! Έτι δ ε περισσότερο, έ χουν όλα τα έργα του τέτοια εμπορική επιτυχία, που συντομότατα πολλοί, και μάλιστα αιγυπτιο
Ο
λόγοι, τον εζήλευο αν και το ν εφθόνησαν μέχρις υστερίας. Είναι αδύνατο να εγερθεί συζήτηση σε επιστημονικούς ή λογο τεχνικο ύ ς κύκλου ς στη Γαλλία περί το ν Κριστιάν Ζακ και να μην προκληθεί τεράστια ένταση από την αντιπαλότητα και το αδιάλλακτο τω ν σχετικών γνωμών. Το φαινόμενο μεταδόθηκε, μέσω μεταφράσεων και μέσω συγ γρα φ ής εκ μ έρ ο υ ς εντοπ ίω ν, και σ την Ιταλία, στην Ισπανία και στην Πορτογαλία. Και ως λογο τεχνικό είδος, αιγυπτιοκεντρικό μυθιστόρημα, και ως πρωτοφανής εμπορική επιτυχία. Για το λόγο αυτό Γάλλοι συνεχίζουν αμείω τα να επισκέπτο νται την Αίγυπτο, ακόμη και μετά το περσινό τρα γικό δυστύχημα και έγκλη μ α στον Νείλο, στο Λούξορ. Οι επιστήμονες αιγυπτιολόγοι αντέδρασαν με τον τρόπο του παραγνωρισμένου και του μειωμένου. 0 Κριστιάν Ζακ είναι και αποδεκτός ε-
0 Κριστιάν Ζακ δίνει μια αναπαράοταοη του ιοτορικά υπαρκτού καθημερινού π\αιοίου στην αρχαία Αίγυπτο πιστήμονας, εφόσον πέρασε το ντοκτορά του και γράφει επιστημονικά άρθρα, και λογοτέχνης γνω στός στο ευρύ κοινό, συνεπώς μία βεντέτα τω ν τηλεοράσεω ν και έτσι, χάρη σε ό,τι οι αιγυπτιο λόγοι θεω ρούν ασήμαντο, ο Κριστιάν Ζακ ανα τρέπει μία εξαιρετικά καλά καθιερωμένη και περί πλοκα διαστρωματωμένη ιεραρχία. Ποιος είναι ο πιο φημισμένος Γάλλος αιγυπτιολόγος; Όχι ο Ζαν Γιογιότ, η θεσμική κορυφή της γαλλικής αιγυπτιο λογίας ως καθηγητής στο Κολλέγιο τη ς Γαλλίας, δηλαδή στον ύπατο γαλλικό ακαδημαϊκό θεσμό, αλλά ο Κριστιάν Ζακ, ο οποίος δεν είναι ούτε καν ένας λέκτορας! Έτσι, η παλαίμαχος Γαλλίδα αιγυ πτιολόγος, Christiane Desroches Noblecourt μπή κε και αυτή στον πειρασμό μιας λογοτεχνικής α ναφοράς στο αντικείμενο που η ίδια γνωρίζει πο λύ καλά, δηλαδή το ν Ραμσή Β', πλην όμω ς και αυτή, ήδη μαύρο πρόβατο τη ς γαλλικής α ιγυ πτιολογίας με τις υπερμεγαλοποιητικές αναφο ρές της στον... έρωτά της, το ν Ραμσή Β', απέτυχε προ του φαινομένου Κριστιάν Ζακ.
Η Δολοφονημένη πυραμίδα είναι το πρώτο έργο από μία τριλογία τιτλοφορούμενη Ο δικαστής της Αιγύπτου και η συνέχειά της αποτελείται από το δεύτερο μέρος, το οποίο έχει τίτλο Ο νόμος της ερήμου, και το τρίτο μέρος, το οποίο επιγράφε ται Η δικαιοσύνη του Βεζύρη. Το συνολικό περιε χόμενο της τριλογίας διαδραματίζεται στην Αίγυ πτο στα χρόνια του Ραμσή Β' (1301-1237). 0 Κριστιάν Ζακ δίνει μία απολύτως σωστή αναπαρά σταση το υ πραγματικού, του αυθεντικά και ιστο ρικά υπαρκτού καθημερινού πλαισίου στην αρ χαία Αίγυπτο. Δεν υπάρχει δηλαδή στο μυθιστό ρημά του κανένα ιστορικό λάθος, καμία ανακρί βεια. Υπάρχουν στο έργο του δύο στοιχεία που τραβούν το ενδιαφέρον του κοινού. Πρώτον, το γεγονός ότι κανένας προβληματισμός, καμιά ανη συχία και φροντίδα, κανένα θέμα, που μας απα σχολεί σήμερα, δεν ήταν άγνωστο ή έξω από το μυαλό τω ν τό τε ανθρώπων. Ό,τι απασχολεί τον κόσμο σήμερα, τον απασχολούσε και τό τε. Τίπο τα δεν ξέρουμε, του οποίου η ρίζα να μην ξεκινά ει από τη Μεγάλη Αρχαιότητα τη ς Αιγύπτου και τη ς Μεσοποταμίας. Και δεύτερον, το δεδομένο ότι ο κόσμος τό τε ήταν πιο φρέσκος, πιο νεανι κός, πιο ανάλαφρος, πιο αθώος (αν και αναμφί βολα δαιδαλώδης στους υπολογισμούς του και στην υστεροβουλία του), οπότε και το περιβάλ λον, το οικοσύστημα και η ίδια η κοινωνία, ήταν πολύ πιο ανθρώπινη, πιο ευαίσθητη, πιο καθαρή, πιο φυσική. Η Δολοφονημένη πυραμίδα είναι ένα μυθιστόρη μα πλοκής και συνωμοσιών ανάμεσα σε καλούς και σε κακούς, νόμιμους και παράνομους, υπεύ θυνους και ατομιστές. Δείχνει και με πολύ εν τυ πωσιακό τρόπο πως η αναζήτηση τη ς δύναμης είναι μία υπόθεση ηθικής επιταγής και διάστασης, ή, αλλιώς, αυτόματα μετατρέπεται σε αμετάκλητη αυτοκαταστροφή. Αυτό ακριβώς κάνει το έργο αυτό του Κριστιάν Ζακ εντελώ ς επίκαιρο. Μουχάμαντ Σαμσαντίν Μεγαλομμάτης
Γαλλικά ήθη και θεσμοί ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ
ι
Περσικές επιστολές, φιλοσοφ ικό μυθιστόρημα Μετάφραση: Νίκη ΜοΑφέτα Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 390
δεν ήθελε ή δεν μπορούσε. Γεγονός, πάντως, εί ναι πως ο 19ος αι. ανήκει στο μυθιστόρημα, και η κυριαρχία αυτή επιβεβαιώθηκε στον αιώνα μας. Από την άποψη της σχέσης του φιλοσοφικού αφη γήματος με το μυθιστόρημα και της θέσης του μέ σα στην αφηγηματική παράδοση, ο ρόλος τω ν Περσικών επιστολών είναι καθοριστικός - κάτι που προφανώς βρισκόταν μέσα οτις προθέσεις του συγγραφέα, αν κρίνουμε από τον Πρόλογο της έκ δοσης του 1721 και, κυρίως, τις «Σκέψεις για τις Περσικές επιστολές», που συμπληρώνουν την έκ δοση του 1754. Στην πρώτη έκδοση ο συγγραφέ ας εμφανίζεται ως απλός επ ιμελητής και μ ετα φραστής τω ν επιστολών που σ τέλνουν από το Παρίσι στην πατρίδα τους δύο Πέρσες, καταφεύγοντας σε ένα αφηγηματικό τέχνασμα που χρησι-
Το μυθιστόρημα με τη μορφή επιστολών συνδυάζεται με τη φιλοσοφία, την πολιτική και την ηθική
έσσερα είναι τα πιο σημαντικά φιλοσοφικά α φηγήματα του 18ου αιώνα. Περσικές επιστο λ ές (1721) του Μοντεσκιέ, Τα ταξίδια του Γκάλιβερ (1726) του Σουίφτ, Candide (1759) του Βολταίρου και Rasselas (1759) του Σάμιουελ Τζόνσον από τα οποία το πιο γνωστό είναι εκείνο του Βολταίρου. Το φιλοσοφικό αφήγημα υπήρξε και το σημαντικότερο κληροδότημα το υ Διαφωτισμού στην ευρωπαϊκή μυθιστορηματική παράδοση. Ως λογοτεχνικό είδος δεν προσδιορίστηκε σαφώς α πό την κριτική του 18ου αι„ αλλά στον αιώνα μας εκτιμήθηκε θετικά ως μυθοπλαστικό είδος, παρότι πάντοτε υπογραμμίζεται η υπαγωγή της μυθοπλα σίας στις ιδέες. Είναι χαρακτηριστικό πως το φιλο σοφικό αφήγημα και το μυθιστόρημα αναπτύχθη καν ταυτόχρονα, προκαλώ ντας έτσι τη μ ετα ξύ τους σύγκριση που κατέληξε στη διαπίστωση είτε ενός ανταγωνισμού είτε μιας αλληλοσυμπλήρω σης, επειδή το πρώτο επιτελούσε ό,τι το δεύτερο
Τ
m-
μοποιήθηκε πολύ και στον αιώνα μας. Με τον τρό πο αυτόν, χρησιμοποιώντας το προσωπείο δύο ε ξωτικών μυθιστορηματικών χαρακτήρων, μπορού σε να προχωρήσει στην καυστική περιγραφή τω ν γαλλικών ηθών και θεσμών. Μετά 35 χρόνια και έχοντας πια γράψει τους Στο χασμούς για τις αιτίες του μεγαλείου και της πα ρακμής τω ν Ρωμαίων (1734) -που προετοιμάζει το κλασικό έργο του Γίββωνα-, αλλά κυρίως Το πνεύμα τω ν νόμων (1748), ο Μοντεσκιέ είναι ένας συγγραφέας διεθνώς γνωστός, δεν είναι ο σατιρι κός εκπρόσωπος του πρώιμου κριτικού Διαφωτι σμού, αλλά ένας από τους θεμελιω τές της ύστε ρης δημιουργικής φάσης του, ένας φ ιλόσοφος γνωστός για μια πρώιμη νατούραλιστική θεωρία τω ν πολιτικών και κοινωνικών δομών. Τώρα, λοι πόν, προβάλλει τη μυθοπλαστική διάσταση του έργου συγκρίνοντάς το με το μυθιστόρημα. Εμφα νίζεται να πιστεύει: 1) πως το έργο άρεσε επειδή διαβάστηκε σαν μυθιστόρημα, 2) ότι αυτού του εί δους τα μυθιστορήματα πετυχαίνουν συνήθως, ε πειδή ο καθένας αφηγείται τα προσωπικά του βιώτα Βιβλία του μήνα
μαία τη στιγμή ακριβώς που τα ζει, κι έτσι μεταδί δουν τα πάθη με μεγαλύτερη ένταση παρά αν τα είχε εξιστορήσει κάποιος, 3) ότι στα συνηθισμένα μυθιστορήματα δεν επιτρέπονται παρεκβάσεις με διαλογισμούς, ενώ 4) με τη μορφή του επιστολι κού μυθιστορήματος υπάρχει το πλεονέκτημα του συνδυασμού του μυθιστορήματος με τη φιλοσο φία, την πολιτική και την ηθική. Βαγγέλης Αθανασόπουλος
Προκλητικό μυθιοτόρημα ΜΠΑΡΜΠΑΡΑ ΒΑΪΝ
i
Η νύχτα Scv «'ναι αρκετά μεγάλη Μετάφραση: Τόνια Κοβαλενκο Αθήνα, Χατζηνικολή, 1998. Σελ. 373
προκάλεσε μια σειρά ανώνυμων γραμμάτων από κάποιον που προφανώς γνωρίζει το έγκλημά του. Αρχίζει έτσι η διήγηση μιας ιστορίας που εκτυλίσ σεται μερικά χρόνια πριν στην Αγγλία, στον Καναδά και την Αλάσκα. Η Μπάρμπαρα Βάιν, ή όπως είναι καλύτερα γνω στή με το πραγματικό της όνομα, Ρουθ Ρέντελ, θε ωρείται μία από τις καλύτερες συγγραφείς αστυνο μικών μυθιστορημάτων. Οι ιστορίες της, όμως, δεν είναι απλές ιστορίες εγκλημάτων, αλλά εστιάζουν στα μύχια της ανθρώπινης ψυχής και της ανθρώπι νης φύσης. Το Η νύχτα δεν είναι αρκετά μεγάλη δεν αποτελεί εξαίρεση στον κανόνα, αλλά ένα δυ νατό, συγκινητικό και προκλητικό μυθιστόρημα, που αποκαλύπτει τις πιο ενδόμυχες σκέψεις ενός εκούσια περιθωριοποιημένου ατόμου, τα συναισθήματά του και τις αντιδράσεις του, καθώς μετατρέπεται από έναν άπληστο, εγωκεντρικό και άπει ρο νέο σ' έναν συμπονετικό άνθρωπο. Η μεταβολή αυτή οφείλεται στην επίμονη επανεμφάνιση του παρελθόντος που στοιχειώνει τον ήρωα και τον α ναγκάζει να αναθεωρήσει τις πράξεις του, αλλά κυρίως τον εαυτό του. Εντυπωσιακή είναι και η λ ε πτομερειακή περιγραφή του χώρου και του τόπου όπου διαδραματίζονται τα γεγονότα , καθώς ο
Μυθιστόρημα που αποκαλύπτει τις πιο ενδόμυχες σκεψεις ενός εκούσια περιθωριοποιημένου ατόμου
ε μια επαρχιακή πόλη του Σάφολκ της Αγγλίας, ο Τιμ Κόρνις προσπαθεί γράφοντας να εξορκίσει το φάντασμα του πρώην εραστή του, Άιβο Στέντμαν, τον οποίο εγκατέλειψε σε ένα έρημο παγωμένο νησί, και να συμφιλιωθεί με την ενοχή του. Αφορμή γι' αυτή την καταγραφή δεν αποτέλεσαν οι τύψεις του, αλλά κυρίως ο φόβος που του
ί
πρώτος είναι ο ενδεικτικός της προσωπικότητας του ήρωα, ενώ ο δεύτερος ασκεί ιδιαίτερη επιρ ροή επάνω του. Το βροχερό, παγωμένο τοπίο της Αλάσκας μοιάζει να προκαλεί το τραγικό συμβάν και είναι η εικόνα του που ακολουθεί τον αναγνώ στη ακόμη και μετά το τέλος του βιβλίου, παρά τις εκπληκτικές αποκαλύψεις που επιφυλάσσει η Βάιν για τις τελευταίες σελίδες. Το κείμενο αποκτά έτσι μιαν άλλη διάσταση πέραν αυτής του κλασικού α στυνομικού μυθιστορήματος, ξεφεύγει από τις κλι και σέ αφηγηματικές δομές και τις απλές περιγραφές και ξεγυμνώνει την ανθρώπινη φύση με σαφές και επιβλητικό ύφος. Άλκηστη Χρονάκη
ΑΝΘΟΛΟΓΙΕΣ
Οκτώ_______ Λατινοαμερικάνοι πεζογράφοι
ψυχολογικού διηγήματος, που αναπτύσσεται τα υ τόχρονα με το διήγημα του μοντερνισμού και χα ρακτηρίζεται από την κυριαρχία του υποκειμενι
Διηγήματα της Λατινικής Αμ«ρικής
1
Εισαγωγή-επιμέλεια-επιλογή: Ευθυμία Πανδή-Παυλάκη Μετάφραση: Ευθ. Πανδή-Παυλάκη, Β. Κρητικού, C. Crida, Γ. Μαρκόαουλος, Γ. Μικρός νθολογούνται οκτώ από το υ ς σημαντικότε Αθήνα, Κώδικας, 1997. Σελ. 190
Η
ρους διηγηματογράφους της Λατινικής Αμερι κού στοιχείου πάνω στο αντικειμενικό, του συναι κής, με 22 συνολικός διηγήματα. Ο παλαιόσθήματος πάνω στη σκέψη, ενώ τα θέματα είναι τερος από τους ανθολογούμενους είναι ο Rubenπαγκόσμια και οι χαρακτήρες ξεριζω μένοι. 3) Ο Dario (Νικαράγουα, 1867-1916), βασικός εκπρό Jorge Luis Borges (Αργεντινή, 1899-1986), εκπρό σωπος του λατινοαμερικάνικου μοντερνισμού, και σωπος του φανταστικού διηγήματος που διακρία κ ο λ ο υ θ ε ί ο Horacio Quiroga (Ο υρουγουάη, νεται από το ψυχολογικό διήγημα επειδή χρησι 1878-1937), βασικός εκπρόσωπος του Criollismo, μοποιεί εξωπραγματικά μοτίβα, αλλά και από το που ήταν ένα καθαρά ισπανοαμερικανικό κίνημα διήγημα του μαγικού ρεαλισμού, επειδή το υπερ που αντέδρασε οτον μοντερνισμό. Αλλά και οι υ φυσικό εισβάλλει στον κόσμο τη ς λογικής, ενώ πόλοιποι ανθολογούμενοι είναι εκπρόσωποι τω ν στον μαγικό ρεαλισμό αυτό αποφεύγεται παρότι σημαντικότερων τάσεων τη ς διηγηματογραφίας εηιχειρείται να σ υλληφ θείτο μυστήριο που κρύ στη Λατινική Αμερική, όπως: 1) ο A rtu ro Uslarβεται πίσω από την πραγματικότητα. Τον τόμο συμπληρώνει κατατοπιστική Εισαγωγή, που παρουσιάζει συνοπτικά το διήγημα στη Λατι νική Αμερική από τον 18ο αιώνα έω ς σήμερα, ως 0ι συγγραφείς δεν διαλέγουν προς την ιστορία του και τις ειδολογικές και θετους χαρακτήρες τους για τη ματολογικές διαφοροποιήσεις του. Ενδιαφέρον, ως προς τη σύγκριση με τις αντίστοιχες περιό ουρπεριφορά τους, αλλά για δους της ελληνικής διηγηματογραφίας κατά τον 19ο α ι„ παρουσιάζει η περιγραφή του διηγήμα τα κοινωνικά τους προβλήρατα το ς του ρομαντισμού: Προς το τέλ ο ς του 18ου αι. παρουσιάζεται μια πρώιμη μορφή διηγήματος, το cuadro costum brista (ηθογραφικός πίνακας), Pietri (Βενεζουέλα, 1906), εκπρόσωπος του διη που δέχτηκε ισχυρή επίδραση από την ισπανική γήματος της πρωτοπορίας που χαρακτηρίζεται α ηθογραφ ία. Τα θ έμα τα αρχικά π εριορίζονταν πό έντονο ποιητικό ύφος και οι χαρακτήρες του στην περιγραφή λαϊκών τύπων και συνηθειών, ε ουσιαστικά είναι ποιητικά σύμβολα. 2) Ο Mario νώ αργότερα, μέσα στον 19ο αι., οι περιγραφές Benedetti (Ουρουγουάη, 1920), εκπρόσωπος του εστιάζονται στην αθλιότητα της ζω ής του λαού
και α οκούν κριτική στις κακές κυβερνήσεις και στην κοινωνική οπισθοδρόμηση. Παρότι ο «ηθογραφικός πίνακας» δίνει τη ν ε ν τύ πωση πως είναι ρεαλιστικός, τοπ οθετείτα ι στο ρομαντικό διήγημα που έχει τα παρακάτω χαρα κτηριστικά: είναι γραφικό, έχει τοπικό χρώμα, έχει ιδιαιτερότητα σε ό,τι αφορά το περιβάλλον που παρουσιάζει, οι χαρακτήρες είναι καθαρά ρομα ντικοί. Αντίθετα, στο δ εύ τερο μισό το υ 19ου αι. ανθίζει το ρομαντικό-ρεαλιστικό διήγημα, που περιγράφει τη λατινοαμερικάνικη κοινωνία και σταδιακά απορρίπτει τα ρομαντικά χαρακτηριστι κά: οι χαρακτήρες δ εν είναι πλέον γραφικοί, α λ λά αποτελούν κοινωνικές οντότητες που καθορί ζονται από τα π ρο β λή μ α τα και το υ ς α γώ ν ες τους. Τώρα οι συγγραφείς δ εν διαλέγουν το υ ς χαρακτήρες το υ ς για τη συμπεριφορά το υ ς και τις συνήθειές τους, αλλά για τα κοινωνικά τους προβλήματα και ο έρω τας δ εν παίζει π ρω τεύο ντα ρόλο, αλλά είναι ένα πάθος ανάμεσα σε ά λ λα. Αντίθετα, το πάθος που κυριαρχεί είναι εκείνο της απόκτησης χρημάτων. Βαγγέλης Αθανασόπουλος
και εικασιών που καλύπτουν την περίοδο από την παλαιότερη εποχή της μυθολογίας έω ς τους ση μαντικότερους εκπροσώπους, όπως από τα «μονογκατάρι» (διηγήσεις) και τα «νίκκι» (ημερολόγια), της περιόδου Χέιαν (9ος-12ος αι.): το «Τόσα-νίκκι» (ημερολόγιο του Τόσα), το «Καγκερό-νίκκι» (ημερο λόγιο ενός εφήμερου), που γράφτηκε από μια αριστοκράτισσα, το αριστούργημα της ιαπωνικής λο γοτεχνίας «Η ιστορία του Γκέντζι», που κι αυτό γρά φ τηκε από γυναίκα, τη Μουρασάκι Σικιμπού, στις αρχές του 11ου αιώνα, «Το βιβλίο του προσκέφα λου», που είναι ένα από τα πιο απολαυστικά έργα της ιαπωνικής λογοτεχνίας, γραμμένο επίσης από γυναίκα την ίδια περίοδο. Από την περίοδο Καμακούρα (12ος-14ος αι.): «Η ιστορία του Χέικε», «Η καλύβα μου» κ.ά., από την περίοδο Μουρομάτσι (14ος-16ος αι.): «Δοκίμια της οκνηρίας», «Η τέχνη του θεάτρου Νο» κ.ά. Από την περίοδο Τοκουγκάουα (ΐ7ος-19ος αι.) μεταφράζονται αποσπάσματα από έργα τω ν τριών σημαντικότερων λογοτεχνών της περιόδου: του Ιχάρα Σαΐκάκου («Οι πέντε γυναί κες που αγαπούσαν τον έρωτα», «Ο χρησμός της ομπρέλας» κ.ά.), που εισήγαγε ένα νέο μυθιστορη ματικό είδος, πολύ διαφορετικό από το ν τρόπο γραφής τω ν μονογκατάρι, του Ματσούο Μπασό, που ήταν ο μεγα λύτερος ποιητής τη ς περιόδου
Τοπερίτεχνο και εκλεπτυσμένο της αφήγησης Ανθολογία Ιαπωνικής
ί
Λογοτεχνίας (από τους αρχαίους χρόνους μέχρι τον 19ο αιώνα) Μετάφραοη-επιμέλεια: Αλεξάνδρα Σωτηρίου Αθήνα, Μίδουαα, 1997. Σελ. 287
(«Ένα πεζό ποίημα για την εξωπραγματική κατοι ανθολογία επιχειρεί να προσφέρει ένα μικρό κία»), και του Τσικαμάτσου Μονζαεμόν («Οι ερω τι αλλά αντιπροσωπευτικό δείγμα της ιαπωνικής κές αυτοκτονίες στο Σονεζάκι»). λογοτεχνικής πρόζας (πεζογραφία, θέατρο, χρονικά και ημερολόγια), από τον 8ο έω ς τον 19οΣτα περισσότερα από τα παραπάνω έργα είναι έ ντονη μια ποιότητα απροσδιόριστη, της οποίας με αιώνα. Ξεκινά με ένα απόσπασμα από το Κοτζίκι γάλο μέρος χάνεται κάτω από την εντύπωση του (712), που είναι μια συλλογή γεγονότων, μύθων
«
τα Βιβλία του μήι
-©0
εξωτισμού: η συνειδητοποίηση της διαφοράς αρχι κά αποτελεί θετική συνθήκη αναγνώρισης της ποι-
Αρκετά από τα κείμενα της ιαπωνικής λογοτεχνίας διαθέτουν τη οοβαρότητα του αρχαιοελληνικού τραγικού λόγου ότητας, αλλά τελικά υποβαθμίζεται όταν αφομοιώ νεται από την εντύπωση που προκαλεί το εξωτικό. Από την άποψη αυτή το περίτεχνο και το εκλεπτυ
σμένο της ιαπωνικής αφήγησης εντυπωσιάζει ως λιτό ή και πρωτογονικό. Σε αυτό βοηθά και η δια φορετική ηθική αντίληψη που, σε σύγκριοη με την ευρωπαϊκή, κάποτε μοιάζει αυστηρή και άλλοτε ελευθεριάζουσα. Το ίδιο συμβαίνει και με τη στάση τω ν αφηγητών απέναντι σε πρόσωπα και πράγμα τα, η οποία πότε δείχνει σκληρή κι άλλοτε υπερβο λικά τρυφερή. Αξίζει, πάντως, να παρατηρήσουμε πως αρκετά από τα κείμενα της ιαπωνικής λογοτε χνίας διαθέτουν τη σοβαρότητα του αρχαιοελληνι κού τραγικού λόγου. Η σοβαρότητα αυτή συνδυά ζεται με τη χάρη, και αυτό οφείλεται στο γεγονός πως στη διαμόρφωση της ιαπωνικής λογοτεχνικής παράδοσης έχουν παίξει σημαντικό ρόλο οι γυναί κες συγγραφείς. Βαγγέλης Αθανασόπουλος
Μεταξύ μοντερνισμού και πρωτοπορίας
i
της Ελισάβετ Αρσενίου
ΝΑΝΟΣ ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ
Μ οντερνισμός, Πρωτοπορία και Πάλι Αθήνα, Καοτανιώτης, 1997. ΣεΑ. 242
ia αλληλογραφία που αποκαλύπτει σημαντι κά μεταπολεμικά δρώμενα της λογοτεχνίας μας συγκέντρωσε και εξέδω σε με εκτεταμέ νη εισαγωγή ο Νάνος Βαλαωρίτης. Στο βιβλίο πα ρουσιάζονται αποκαλυπτικές π ληροφ ορίες και σχόλια για τη ν ε ξέλ ιξη του ελληνικού μοντερνι σμού από τη ν εμφάνισή το υ με το περιοδικό Τα Νέα Γράμματα έω ς τη ν αναδίπλωσή του στο πε ριοδικό Πάλι. Στο εισαγωγικό μέρος του βιβλίου του ο Νάνος Βα λαωρίτης παρουσιάζει τη δική του συμβολή στην προβολή της σεφερικής ποίησης στον αγγλοσαξο νικό χώρο σε μία εποχή κατά τη ν οποία η διεθνής
m
τα Βιβλία του μήνα
αναγνώριση το υ ελ λη νικο ύ μοντερνισμού είχε πολλαπλή σημασία. Κυρίως μέσω της δράσης λο γοτεχνώ ν και διανοουμένω ν τη ς ελληνικής διασποράς ήταν δυνατό, κατά τον Βαλαωρίτη, να ανατραποάγ τα ελληνοκεντρικά και εξω τικά θεμέλια του ελληνικού μοντερνισμού, τα οποία και σημα το δοτο ύν τη ν ειδυλλιακή το υ φάση. Εξάλλου ο Βαλαωρίτης προτείνει τη δική το υ ερμηνεία τη ς καθυστέρησης τη ς διάσπασης του ελληνικού μο-
Η διπλή προοπτική με την οποία αντιμετωπίζει τη λογοτεχνία ο Ν. Βαλαωρίτης διεπεται από κριτικό αλλά και από βιωματικό πνεύμα, ενώ συγκλίνει με την ταυτότητά του τόοο ως'Ελληνα της διαοποράς όοο και ως κοσμοπολίτη ουγγραφεα ντερνιομού στις λιγότερο και περισσότερο συντη ρητικές του πτέρυγες: α υτές τη ς γενιάς του 1930 και του υπερρεαλισμού, αντίστοιχα. Η συνύπαρξη στα Νέα Γράμματα τη ς μοντερνιστικής και υπερρεαλιστικής ομάδας αποδίδεται από τον Βαλαωρίτη στην ανάγκη της νεοτερικής λογο τεχνίας να αντισταθεί στον λογοτεχνικό συντηρητι σμό. Η υπέρβαση της παράδοσης του καρυωτακισμού και η αμφιθυμία απέναντι στο καβαφικό έργο ήταν οι αρχικές εκδηλώσεις διαφοροποίησης της πρώτης γενιάς Ελλήνων μοντερνιστών. Εκεί οφ ει λόταν και η συμμαχία, πριν το ν πόλεμο, το υ μο ντερνισμού του Σεφέρη και του υπερρεαλισμού. Στη μετεμφυλιακή εποχή, και ιδιαίτερα στη δεκαε τία του 1950 και εντεύθεν, η σύμπνοια τω ν δύο ο μάδων άρχισε να διασπάται, καθώς οι συγγραφείς στράφηκαν στον εαυτό τους προσπαθώντας να ε πουλώσουν τις πληγές τους. Από αυτή την περίο δο και έπειτα οι στόχοι τω ν Ελύτη (του Άξιον Εστί) και Εμπειρικού (του Μεγάλου Ανατολικού) άρχισαν να διαφοροποιούνται. Όσον αφορά τον υπερρεαλισμό, ο Βαλαωρίτης ε
πιχειρεί να φωτίσει τη στάση τω ν Γάλλων υπερρε αλιστών απέναντι στους Έλληνες νεοτερικούς ποι ητές. Είναι χαρακτηριστική η αναφορά του στην α νάγνωση από τον Μπρετόν του Προφητικού του Οδυσσέα Ελύτη που αντιμετωπίστηκε διατακτικά από τον ηγέτη του γαλλικού υπερρεαλισμού εξαιτίας της σχέσης του Ελύτη με τον Ελιάρ. Η διαφο ρά στη στάοη Γάλλων και Ελλήνω ν υπερρεαλι στών έχει αισθητικές και ιδεολογικές εκκινήσεις, αλλά οφείλεται και στην προκατάληψη του Μπρε τόν έναντι του ορθολογιστικού ελληνισμού. Τη στροφή στην ποιητική του ελληνικού μοντερνι σμού επέφερε τόσο το Άξιον Εστί, που ενσωμάτω σε έναν υπερρεαλιστικού χαρακτήρα ουτοπικό ιδε αλισμό σε θρησκευτικό και βυζαντινό ύφος και τό νο, όσο και το «Κύπρον ου μ' εθέσπισεν» του Σεφέ ρη που έθεσε τις βάσεις της διαφοροποίησης της ελληνικής πολιτιστικής και γεωπολιτικής θέσης έ ναντι τη ς Δύσης. Αυτή η παράδοση της ενίσχυσης τη ς ιδιαιτερότητας τη ς ελληνικής λογοτεχνίας ε ντοπίζεται από τον Βαλαωρίτη ήδη στον Σολωμό, το ν Μακρυγιάννη και τον Κάλβο. Την κεντρομόλο διάσταση του ελληνικού μοντερνισμού υπερβαί νουν με χιούμορ, τόλμη και σάτιρα τόσο ο Ελύτης όσο και ο Σεφέρης. 0 πρώτος, παρότι αμφίθυμος σε σχέση με την πρωτοπορία και την αντικουλτούρα, υιοθέτησε πολλά από τα διδάγματά της, ενώ ο δεύτερος επέκτεινε με την ποίησή του τα σύνορα του ελληνισμού. Αναφερόμενος στα μεταπολεμικά χρόνια ο Βαλα ωρίτης υποστηρίζει ότι η εξαγωγιμότητα της λογο τεχνίας αύξησε τον ανταγωνισμό ανάμεσα στους συγγραφείς. Αντιδρώντας στον άκρατο υποκειμενι σμό τω ν συμβολιστών, ο μοντερνισμός απέκτησε συλλογικό χαρακτήρα και συντήρησε τα μυθιστορι κά χαρακτηριστικά της ποίησης, ευνοώντας εντέλει την προβολή της εκτός Ελλάδας. Ενώ λοιπόν η α ποδοχή το υ ελληνικού υπερρεαλισμού από τον Μπρετόν ήταν κάθε άλλο παρά θερμή, ο ελληνι κός μοντερνισμός, παρότι στην αρχή ιδιόρρυθμος, ή ε ν τέλ ει εξαιτίας τη ς πολιτικής και πολιτιστικής του ιδιορρυθμίας, ενσωματώθηκε στον δυτικό μο ντερνισμό. Έτσι σταδιακά περιγράφεται και ερμηνεύεται από τον Βαλαωρίτη η περιθωριοποίηση της πρωτοπο ρίας από την ελληνική νεοτεριστική λογοτεχνία. Η υποδοχή της τελευταίας από τη Δύση καθόρισε σε μεγάλο βαθμό και την εξέλιξή της, αφού ακόμη και στα μεταδικτατορικά χρόνια οι πιο έντονα νεοτερικοί Έ λληνες ποιητές δεν είχαν παρουσιαστεί έξω
από το πολιτικό και ιστορικό πλαίσιο το οποίο έθε σε για τη ν προβολή το υ ο ελληνικός μ οντερνι σμός. Έτσι εξηγείται από το ν Βαλαωρίτη το γεγο νός ότι η ελληνική λογοτεχνία δεν εντάχθηκε στη δυτική πρωτοπορία, όπως συνέβη με άλλες λογο τεχνίες. Με αυτή την προοπτική, το περιοδικό Πάλι προσφέρεται από το συγγραφέα ως παράδειγμα μη κλειστού ή εγωκεντρικού βήματος προώθησης της πρωτοποριακής λογοτεχνίας στη δεκαετία του 1960, όταν οι όροι της διαφοροποίησης μοντερνι σμού και πρωτοπορίας άρχισαν να διαμορφώνο νται. Μέσα από τη ν α λληλογραφία σημαντικών συγγραφέων, όπως ο Παπατσώνης, ο Σεφέρης, ο Εμπειρικός, ο Κατσίμπαλης, ο Κόλας, ο Γκάτσος, ο Εγγονόπουλος και ο Ταχτσής, γύρω από τη δημι ουργία και τη ν προώθηση το υ Πάλι αλλά και τις σημειώσεις του Βαλαωρίτη που ακολουθούν τις ε πιστολές τους, διαγράφονται οι καταβολές τω ν σύγχρονών μας νεοτεριστικών τάσεων τόσο στη λογοτεχνία όσο και στην κριτική. Στο βιβλίο του ο Βαλαωρίτης αφηγείται την ιστορία τη ς διάσπασης μοντερνισμού και πρωτοπορίας. Ενισχύοντας και επεκτείνοντας τα συμπεράσματα που προέκυψαν από τη συλλογή δοκιμίων του Για μία θεωρία της Γραφής μάς προσφέρει ένα κριτικό έργο με χαρακτήρα απομνημονεύματος, που διε ρευνά την οπτική γωνία από την οποία αντιμετωπί ζεται η μοντερνιστική λογοτεχνία στην Ελλάδα. 0 αυτοβιογραφικός, παρεμβατικός, και κάποτε προ φορικός, χαρακτήρας του κειμένου του Βαλαωρίτη ακολουθεί τη δοκιμιακή παράδοση τω ν Ημερών του Σεφέρη και τω ν Ανοιχτών Χαρτιών το ν Ελύτη, συνδυάζοντας προσωπική μαρτυρία, φιλολογική εργασία, θεωρητικό λόγο και προτάσεις ποιητικής. Η διπλή προοπτική, με την οποία αντιμετωπίζει τη λογοτεχνία, διέπεται από κριτικό αλλά και βιωματι κό πνεύμα, ενώ συγκλίνει με την τα υτότητά του τόσο ως Έλληνα τη ς διασποράς όσο και ως κο σμοπολίτη συγγραφέα που έχει μαθητεύσει δίπλα στον πρωτοποριακό Κόλας, τον μοντερνιστή Σεφέ ρη, τον κοσμοπολιτικό Ελύτη και τον υπερρεαλιστή Εμπειρικό. Η κατάθεση αυτή το υ Βαλαωρίτη αποκτά βαρύνουσα σημασία σε μία εποχή κατά τη ν οποία η πρωτοποριακή λογοτεχνία στις ιστορικές αλλά και τις σύγχρονές της εκφάνσεις εξακολουθεί να αντι μετωπίζεται άλλοτε διατακτικά, ως πρώιμο στάδιο τη ς μοντερνιστικής παράδοσης, ά λλο τε προστα τευτικά ως όψιμη πειραματική φθορά της και άλλο τε άμεσα επικριτικά, ως σκοτεινή και αντιδραστική
της πλευρά. Το αρχειακό υλικό και οι μαρτυρίες του βιβλίου του Βαλαωρίτη προσφέρονται προς ενίσχυσιν ή έλεγχο όσων ήδη θεωρητικά έχουν κα τατεθεί για τις αρχές και τους όρους διαφοροποίη σης του ελληνικού μοντερνισμού και της πρωτο πορίας. Η ασάφεια που περιβάλλει το ζήτημα αυτό έχει αρχίσει να αίρεται από το θεωρητικό και φιλο λογικό έρ γ ο μ ελ ετη τώ ν , όπω ς ο Παναγιώ της Μποσνάκης και ο Βίκτωρ Ιβάνοβιτς, που θέτουν το θέμα της διάζευξης μοντερνισμού και πρωτοπο ρίας σε νέα βάση, προβάλλοντας τον πληθυντικό, διεθνικό και φυγόκεντρο χαρακτήρα τω ν περιφε ρειακών πρωτοποριών. Τη συμβολή του βιβλίου του Βαλαωρίτη και αντι στοίχων καταθέσεων και μαρτυριών του είδους του είναι αναγκαίο να εκμεταλλευθούν περισσότε ρο φιλολογικά και θεωρητικά κείμενα που θα διερευνήσουν επισταμένα όλα τα δεδομένα που ο χρόνος και οι αφηγήσεις πρωταγωνιστών της ε λ ληνικής πρωτοπορίας εξακολουθούν να μας προ σφέρουν πριν οδηγηθούν σε εύκολα συμπεράσμα τα για τη θέση μίας ελάχιστα προβεβλημένης πρω τοποριακής παράδοσης στην ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα. □
Διακειμενικήμελέτη______ ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΓΚΡΑΤΗΣ
Η Γυναίκα της Ζάκυθος. Η αντιστοιχία μορφής και ψ υχής. Οι αποχρώσεις. Κέρκυρα, Έψιλον, 1998. Σελ. 43
Γυναίκα τη ς Ζά κυθος αποτελεί ένα από τα ση μαντικότερα και μυστηριωδέστερα συ νάμα έργα του Διο νυσίου Σολωμού, το οποίο έχει ήδη τύχει ποικίλων ερμηνευτι κών δοκιμασιών. Τό σο η δομή του όσο και το σχεδίασμα το υ α π όλυτου κα κού που αντιπροσω πεύει η Γυναίκα, στο σώμα και στην ψυχή, έχει προβληματίσει σε σχέση με την κυριολεκτική όσο και μεταφορική του σημασία, χωρίς αυτό να σημαί-
Η
νει ότι δεν α π οτελεί μια αριστουργηματική δημι ουργία φιγούρας εφ άμιλλης ενός Ιάγου ως προς την τοποθέτησή της στην υπηρεσία του κακού. Το γεγονός πως στην τρίτη επεξεργασία του έργου, που εγκατέλειψε λόγω εκφραστικού αδιεξόδου, ο ποιητής εισήγαγε τη μορφή του διαβόλου, όργανο του οποίου α π οτελεί η Γυναίκα, δείχνει τη ν προ σπάθεια αναγωγής του κακού σε μία ντετερμινιστική, έστω και υπερφυσική, οπτική. Το μικρό μελέτημα του Π. Παγκράτη ανατρέχει στις πρωταρχικές πηγές απ' όπου ο ποιητής άντλησε καταρχάς αυτή τη συμφωνία ασχήμιας σώματος και ψυχής, με την οποία ενέδυσε τη Γυναίκα, παραθέτοντας μια σει ρά επισημάνσεων και έργων που διαπραγματεύο νται το θέμα αναδεικνύοντας τη σημασία της αποκλίνουσας σωματικής διάπλασης και τω ν ερμηνει ών που δίνονται στο γεγονός. Πρόκειται δηλαδή για μια απόπειρα διακειμενικής μ ελέτη ς πάνω στο θέμα συστοιχίας μορφής και ψυχής, αλλά και μια α ναδίφηση στις σημειώσεις του Σολωμού για το έ ρ γο και τον προβληματισμό του πάνω στα πρόσωπα και την ακριβή διαγραφή τους. Σημειώσεις συχνά ε πεξηγηματικές τω ν προθέσεων, τω ν επιλογών και τελικών λειτουργιών τους. Δημήτρης Τσατσούλης
Γιατομεγάλοδάσκαλο ΗΛΙΑΣ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ
«Νίκος Γαβριήλ Π€ντζίκης» Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σιλ. 77
μελέτη αυτή πρωτοδημοσιεύτηκε το 1958, με μια πλακέτα το υ Ντίνου Χριστιανόπουλου και εξώ φ υ λ λ ο το υ Νίκου Σβορώνου. 0 συγγραφέας γνώρι σε το ν Πεντζίκη το '48 σ το π ερ ίφ η μ ο φ αρμακείο στην ο δό Εγνατίας 112 και από τό τε άρχισε μια σχέση που κράτησε δεκαεπτά χρόνια. Ο Πετρόπουλος θ εω ρ ε ί δά σ κα λό το υ τον Πεντζίκη, κατα πιεστικό μεν, αλλά μεγάλο δάσκαλο. Προσθέτει δε, ότι δολοφόνησε το υ ς περισσότερους μα θ η τές το υ - εφ α ρ μ ό ζο ντας, με απίστευτη σκληρότητα, τη θεω ρία τη ς
Η
να Βιβλία νοιι μήνα
νάρκης, με την οποία απάλλασσε τη χώρα από τα ασήμαντα και θνησιγενή τα λέντα. Όμως, για τον Πετρόπουλο, καλώς έπραξε, μια και οι λίγοι επιζήσαντες διαθέτουν αυτόνομη προσωπικότητα. Το κείμενο συνθέτει με το ιδιότυπο στυλ της πετροπούλειας γραφίδας μέσα από στατιστικές -πρώτη φορά που γίνεται χρήση της μεθόδου σε λογοτε χνικό δοκίμιο-, αποσπάσματα από τα πεζογραφή ματα, λογοπαίγνια και αναμνήσεις από κοινούς πε ριπάτους, ένα μοναδικό πορτρέτο του θεσσαλονικέα δημιουργού, και με τις δύο του ιδιότητες, του ζωγράφου και του πεζογράφου. Α λέξης Σταμάτης
Θέσεις ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ - ΚΡΙΤΙΚΗ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΑΛΗΣ ΤΩΝ ΤΑΞΕΩΝ
Θεωρία της αξίας και ιδεολογία Editorial: Κεντροαριστερός νεοφιλε λευθερισμός Λουί Αλτουσέρ: Το πρόβλημα του «φετιχισμού»στον Μαρξ Δημήτρης Δημούλης-Γ ιάννης Μη λιάς: Θεωρία της αξίας, ιδεολογία και «φετιχισμός» Γιώργος Οικονομάκης: Το ζήτημα της καπιταλιστικοποίησης του αγροτικού τομέα. (Με αφορμή την «Έκθεση Σπράου» για τη Γεωργία). Μέρος 2ο Κώστας Βεργόπουλος: Κρίση της παγκοσμιοποιητικής πολιτικής Ακης Γαβριηλίδης: «Το πανηγύρι κρατάει χρόνια». Θέματα του αντιδρα στικού μοντερνισμού στους στίχους των τραγουδιών του Νίκου Γκάτσου Αποστόλης Ανδρέου: Η εκπαιδευτι κή πολιτική (1967-1974) Αλφαβητικό-Θεματικό Ευρετήριο Θέσεων 1998
66 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-Μ ΑΡΤΙΟΣ 1999
ΠΟΙΗΣΗ
Στερεή εκδοχή καθημαγμένου λόγου ΚΩΣΤΑΣ ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΣ
L
Παλίρροια Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1998. Σελ. 64
%...our little life Is rounded with a sleep» Σαίξππρ, «Η Τρικυμία», IV, Σκ. 1 οια είναι, άραγε, τα απώτατα όρια απόδο σης τη ς βε λτιω μ έν η ς χρήσης παραδοσια κών δ εδ ο μ ένω ν στο σημερινό χωροχρόνο τη ς π οιητικής σύ νθ εσ η ς; Πώς ν ο μ ιμοπ οιείται στις συνειδήσεις μας η επανεμφάνιση τη ς ρη το ρείας τω ν παλαιότερων αισθητικών δρόμω ν; Η θ εω ρία τη ς ποίησης είναι πράγματι η ζω ή τη ς ποίησης; Ενσω ματώ νεται ή όχι στη σύγχρονη γραμματική τη ς α φαίρεσης το ά λγος τη ς Ιστο ρίας; Είναι δυ να τή , ειδ ικό τερ α , η λειτο υ ργική συνύπαρξη τω ν εφαρμογώ ν μιας ευ έλικτη ς, νεότροπης ομοιοκαταληξίας με το υ ς εν γένει αποκλίνοντες υφολογικούς προσανατολισμούς τη ς σημερινής ποιητικής πρακτικής; Τι μπορεί να μας δ ώ σ ει σ το ν α π α ιτη τικό χ ώ ρο τη ς κ ε ιμ εν ικ ή ς πράξης ένας ανανεω μένος συμβολισμός; Σ' α υ τά τα ερ ω τή μ α τα και σε ορισμένα ά λλα , λίγο πολύ π αρεμφ ερή, επιχειρεί να δώσει συνοπτι κές απαντήσεις μ ε το ν δικό το υ προσωποπαγή τρόπο στην «Παλίρροιά» το υ ο έμπειρος περί τα ποιητικά Κώστας Στεργιόπ ουλος, που φ αίνεται να π ιστεύει κι α υ τό ς α κράδαντα όλα α υτά τα χρόνια ότι η μεθοδική επιμειξία τω ν λεκτικώ ν οι κογενειώ ν δεν συνιστά κατ' ανάγκην έναν ακόμη απ αγορευμένο καρπό στον παράδεισο το υ λ ό γου.
Π
33-
Έ χοντας μάλιστα πάντα κατά νου ν ' αποδείξει όχι μόνο την ισχυρή συνάφεια αλλά και την ισο τιμία τη ς ποιητικής ψυχής με τη ν όλη κοσμική ουσία, ο Κ. Στεργιόπουλος θα καταστρώσει προ σεκτικά ένα πειστικό σχέδιο γλωσσικής δράσης, όπου η ακραία οικονομία τω ν εκφραστικών μ έ σων συναγωνίζεται μ' επάρκεια τη ν απολυτότη τα τω ν ορισμών. Αναφέρω ενδεικτικά το υ ς στί χους: «Η οιώνια θάλασ σα εξα κ ο λ ο υθο ύ σ ε / το κύμα και το ρόχθο τη ς να σέρνει σ την ακτή, / κι ο ο υ ρ α ν ό ς είχ ε τα χρ ώ μ α τα τ η ς ψ υχής σ ο υ » (σελ. 55), που μας προετοιμάζουν ν' α ντιμετω πίσουμε λίγο πιο κάτω το ν πανάρχαιο εφ ιά λτη το υ παρμενιδικού τίποτα, τη ν τοπιογραφία του μ η -ό ν το ς : «Είχε π άντα η ψυχή μου το ν τρόμ ο
το υ κενού. / Στο ν ύπνο μου έπ εφ τα σ ε βά ρ α θρα, / δίχως κανείς ν ' απλώνει να με συγκροτή σει» (ό.π.). Τα δάνεια, συνεπώς, από τη ν πρό σφατη γνωστική μας κοινοκτημοσύνη θα πρέπει δικα ιολογημένα να θ εω ρη θ ο ύ ν ότι συνιστούν μάλλον στα θερές ενδ είξεις συγγραφικής συναντίληψ ης και ειλικρινέσ τερης λογοτεχνικής κα τα γω γής παρά επιφανειακές, α νέξο δ ες λύσεις ανάγκης. Άλλω στε, ο Κώστας Στεργιόπουλος α ν ή κ ει σ ' ε κ ε ίν ο υ ς που φ ρ ο ν ο ύ ν μ α ζί μ ε το ν
Wallace Stevens ότι η αποκλειστική ενασχόληση με ό ,τι θα μπορούσε εν δ εχ ο μ έν ω ς να ονομα σ τεί «νεοτερικό» δ εν συνιστά τη ν αρμοδιότερη επ ιλογή το υ υποψιασμένου συγγραφέα: «one cannot spend one's tim e in being m odern when there are so many more im portant things to be» (=απ ό τα Adagia τω ν ετώ ν 1934-1940 το υ W. Stevens). Μέσα σ' α υτό το κλίμα τω ν ελαφ ρώ ς αναπαλαιω μ ένω ν εκφ ορ ώ ν πολιτογραφ ούντα ι, μ ετα ξύ
0 Κώστας Στεργιόπουλος γράφει για το βιβλίο του Παλίρροι Στο μελέτημά του για την ως m e ποιητική μου πορεία, δημοσιευμένο ατο «διαβάζω» τον Αύγουατο του 1982, ο Kimon Friar είχε παρατηρήσει, πως οαοδήποτε εαώατροφη κι αν γίνεται η ποίηαή μου, «δε γυρίζει τη ράχη της στον εξωτερικό κόσμο». Και συμπλήρωνε πιο κάτω, ότι «αυτή είναι μια μονάχα από τις πολλές αντιθέοεις στη φάοη του Στεργιόπουλου, [...] όπως κινείται μπρος-πίοω ανάμεσα στην πίστη και την απιστία, στο φως και το σκοτά δι, οτην απελπισία και την ελπίδα, ατο χειμώνα και την άνοιξη, στους αγγέλους και τους δαίμονες, σε κίνδυνο και οε κίνδυνο, περπατώντας τελικά πάνω σ ' ένα σχοινί ανάμεσα στις δυο υποδιαιρέσεις: της ζωής και του θανάτου». Πραγματικά, η διχοστασία αυτή υπάρχει διάχυτη και ο'άλες τις προηγούμενες συλλογές, αλλά στην «Παλίρροια» αποτελεί τον αθέατο κεντρικά άξονα. 0 τίτλος, νομίζω, είναι δηλωτικός και, για να τον κάνω σαφέστερο, έχω βάλει οτην αρχή για μότο τρία παραθέματα από τρία διαφορετικά ποιήματα της παλαιότερης συλλογής μου «Τα μιοά του ήλου» (1979). Το πρώτο, από τη σειρά «Φωτοβολίδες», αριθ. 7: «Μένουν μονάχα κάποια θρύψαλα στον ύπνο μ α ς /κι η άμπωτις κι η πλημμυρίδα του εαυτού μας». Το δεύτερο, από το ποίημα «Δίχως αντίλαλο»: «Το μέσα φως, το έξω σ κ ό το ς /το μέοα ακότος, το έξω φως». Και το τρίτο, από το ποίημα «Σε μαύρο κι άσπρο»: Πόοον καιρό θα παίζουμε οε μαύρο κι άσπρο, με το 'να πόδι εδώ και τ'άλλο ο'ένα σύννεφο' ή οαν τον Κολοοοό της Ρόδου, με το 'να πόδι εδώ και τ'άλλο στην απ έναντι όχθη. Έτοι, «παλίρροια» είναι, βέβαια, καθώς το λέω ατο πρώτο απ' τα τρία παραθέματα, «η άμπωτις και η πλημμυρίδα του εαυτού μας». Έπειτα, είναι κι η κίνηοη από τα μέοα προς τα έξω κι από τα έξω προς τα μέοα. Είναι όμως και η στροφή προς το παρελθόν και η αντίατροφη προς το παρόν, με παράλληλες νύξεις για ένα σκοτεινό και δυσοίωνο μέλλον. Τέλος, η κίνηση από το θάνατο στη ζωή κι απ'τη ζωή προς το θάνατο. Ακόμα και μορφολογικά σ ' αυτό το βιβλίο υπάρχει μια τάαη προς τις παραδοσιακές μορ φές, όπως γίνεται φανερό στα έξι ποιήματα της σειράς «Με το παλιό τραίνο της ρίμας», που ανήκουν -α ς πούμε- σ ' ένα είδος απομίμησης παλαιών τρόπων, ενώ όλα τ ' άλλα είναι νεοτερικά. Σε μια σχετικά πρόσφατη ραδιοφωνική συζήτηση για την «Παλίρροια», παρατηρήθηκε ότι «η ποίησή μου είναι απαισιόδοξη με φωτεινό τρόπο». Ίσως τούτο οφείλεται, από μιαν άποψη, και στη διχοστασία μου, καθώς η μια ροπή μου, που με πάει προς την απελπισία, αναχαιτίζεται από την άλλη, την απίατροφη, έτσι ώστε η συνολική εντύπωση να διατηρείται οε κάποιο μεταίχμιο. Μα στο τελευταίο τούτο βιβλίο, νομίζω, η απελπισία καταλήγει επικρατέστερη κατά βάθος, τόσο με την κρίση της ηλικίας όοο και με την ηθική κρίση της εποχής μας και την κατάπτωση όλων των αξιών και, προπάντων, με το κυρίαρχο -σ το τρίτο ιδίως μέροςθέμα του χρόνου και του θανάτου, οε πιο προωθημένο τώρα ψυχολογικό στάδιο απ' όοο στις τρεις προηγούμενες συλλογές.
τα Βιβλία του μήνα
Χ&7
τω ν άλλω ν, οι ε ξή ς χαρακτηριστικές αποτυπώ σεις μορφολογικής μνήμης: «Σκοτείνιασε ολούθε ο τόπος. / Μα κανείς δ ε σηκώνει πιο ψηλά τα μά τια. / Αυτός ο κόσμος αάπιαε και παραφρόνησε» (σελ. 34), «Θάλασσα αταχτιά, σαν τα παλιά τα χρόνια / ...θάλασσα σταχτιά, σ ε ξέρω απ' τα πα-
Οι απόηχοι του Κ. Καρυωτάκη, οι ά ιο τ ικ ο ί δείκτες, η σταθερή επ ίκ\η ο η ενός ρανιχαϊοτικοό κάθετου δυιομού και οι εμμεοες νύξεις της προσωκρατικής σοφίας ουνα π οτε\ούν τα σημαντικότερα ουοτατικά της ο υ \\ο γ ή ς λιά τα χρόνια, / καθώς απλώνεσαι ολούθε τυλιγ μένη στην πάχνη / και, πίσω από τη στάχτη σου, κανείς δ ε ν ξέρ ει α ν / χάνονται καράβια» (οελ. 35), «Απ' την πρώτη εκείνη τη ζωή μας, / πριν χα θ εί κι ο τελευτα ίο ς αχός, / πάρε το παλιό τραίνο τη ς ρίμ α ς/ και πάμε πάλι πίσω ολοταχώς» (σελ. 37), «Τα ποτάμια καταλήγουνε πάντα στη θάλασ σα» (σελ. 48) και «καθώς ο κόσμος βουίζει γύρω, / -μισός πραγματικός, μισός ανύπαρκτος. / Α λλά ζουν οι καιροί, άμα πεθαίνουν οι άνθρωποι / ... / 0 κόσμος τώρα σου φέρνει μια απέραντη θλίψη. / Πλησιάζουμ ε ξανά σ τα χρόνια το υ Χριστού» (σελ. 52 και 53). Εξού και ο έντονος παλιρροϊκός ρυθμός που επιβάλλεται απρόσκοπτα οτο έργο αυτό του Κ. Στεργιόπουλου: ο γνωστός όφις τω ν Γνωστικών, ο οικουρός, ο ουροβόρος-ζωηθάνατος είναι επόμενο να καταστεί εδώ το κατεξοχήν σύμβολο της ποιητικής ανέλιξης. Η αέναη επανά ληψη, η παλίμψηστη αγωγή του όντος, η ηρακλίτεια τα υτότητα τη ς άνω και τη ς κάτω οδού επα ληθεύουν, αλλά και υπομνηματίζουν στην προ κειμένη περίπτωση, τα αίτια και τα αιτιατά το υ παράλογου, εν πολλοίς, ανθρώπινου πάθους. Η συστηματική συμπύκνωση τω ν ρηματικών εκδο χών συμβάλλει αποφασιστικά στον τονισμό τω ν ©©■
κρίσιμων περασμάτων από τις περιπέτειες του ει δικού και του εξατομικευμένου στην τραγική, πεπρωμένη φθορά του καθόλου. Απ' αυτήν την ά ποψη, η «Παλίρροια» είναι σπουδή στωικών ενο φθαλμισμών. Οι ευκρινέστατοι απόηχοι του Κ. Καρυωτάκη, που έχει ασφ αλώ ς σημαδέψει τη ν όλη πνευματική πορεία το υ Κ. Στεργιόπουλου, οι ελιο τικοί δεί κτες, η σταθερή επίκληση ενός μανιχαϊστικού κά θετου δυϊσμού και οι έμμεσες νύξεις της προσω κρατικής σοφίας συναποτελούν τα σημαντικότε ρα συστατικά τω ν διακειμενικών συσπειρώσεων τω ν περισσότερων ποιημάτων, επί συνόλου 35, που περιέχει η συλλογή. Αν σ' όλα αυτά προσθέ σω τη ν ευρεία χρήση το υ πλούσιου σ υμβολι σμού που είθισται να εκλύει επί αιώνες η θεμα τογραφία του ύπνου (πρβλ. τους στίχους «Το τ έ λος μου το βρίσκω στην αρχή μου, / από το έναν ύπνο σ ' ά λλον ύπνο» (σελ. 47), νομίζω ότι δίνω μία πλήρη εικόνα του κειμενικού βυθού, για να χρησιμοποιήσω ακόμη έναν όρο τη ς «Παλίρροι ας», που επινοεί τα δήθεν καταραμένα αυτά ποι ήματα. □
”0 &
ψάρι - κρασί - θαλασσινά Α Ν Ο ΙΧ Τ Ο Σ ΚΑΙ ΤΑ Μ ΕΣΗ Μ ΕΡΙΑ
ΚΑοε Τ ε τ ά ρ τ η
κ α ι ςΑβ β α το
ΛΕΙΤΟ ΥΡΓΕΙ ΚΑΙ ΩΣ ΜΠΑΡ
Τσακάλωφ 36α, Κολωνάκι, τηλ.: 36.14.695
Ο περί θανάτου διαλογισμός I
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΣΣΟΣ
|
Αδιαπέραστο φως
g j j Αθήνα, Ίνδικτος, 1998. Σελ. 86
«Επιπλέον: θα έπρεπε να προσέχετε όταν διαβάζετε όλα αυτά που έχουν και επιφανειακή και κρυφή έννοια, καθώς είναι παρόμοια με το αώμα και το πνεύμα έτσι ώστε, αδιαφορώντας για την απλή φιλολογική ερμηνεία, να μπορείτε να ερευνάτε την απόκρυφη πιο προσεκτικά» Έρασμος
Β Α Γ Γ Ε Λ Η
Κ Α Σ Σ Ο Υ Ά Sιαπέρασ τ ο
οώ ς
I. Αισθητικά ποολενόιιενα Ένας από το υ ς πιο βασικούς σημειολογικούς ά ξο ν ες τη ς περιόδου τη ς Αντιμεταρρύθμισης, ο περί θανάτου διαλογισμός, διέγειρε και το πνεύ μα του Δομήνικου θεοτοκόπ ουλου. Έτσι, γύρω στο 1600, ο El Greco απεικόνισε, με εκφραστική πυκνότητα, τη σύνθεση Ο Άγιος Φραγκίσκος και ο α δελφ ός Λέων διαλογιζόμενοι περί του θανά του. Στην εν λόγω σύνθεση τα δύο σώματα είναι σχε δόν στατικά. Ωστόσο, α υτή η στα τικότητα ε ξι σορροπείται από την εμφανή εσωτερική ένταση, την κίνηση τω ν χεριών και, κυρίως, τη νεκροκε φαλή που κρατά γονυπετής ο Άγιος Φραγκίσκος. Αποτελεί, ομολογουμένω ς, μία αυστηρή σύνθε ση που ο Άγιος απεικονίζεται ως τέκ ν ο ασκητι κής, εξα ϋλω μένος και νευρωτικός. Από τη ν άπο ψη αυτή, ο Greco διαφοροποιείται από το ν κλα σικό ιταλικό Άγιο Φραγκίσκο, όπως εντυπώ θηκε στις νωπογραφίες τη ς Ασίζης από το ν Τζιόττο. Ωστόσο, ο περί θανάτου διαλογισμός είναι ε ξί σου παρών και σε μία άλλη σύνθεση του Θεοτοκόπουλου, τη Σταύρωση, που ανήκει στην ίδια περίπου χρονική περίοδο μ ε το ν «Άγιο Φραγκί σκο» (και φυλάσσεται στο Μουσείο του Πράντο). τα Βιβλία του μήνα
0 Θ εοτοκόπουλος προσπάθησε να ερμηνεύσει τη σταύρωση, όχι κατά τρόπο επιφανειακό, α λ λά προσεκτικά απόκρυφο. Εν ολίγοις, αποφεύγει μία επακριβή ή φιλολογική ερμηνεία της Γραφής, γεγονός που το υ επιτρέπει να καθορίσει με πε ρισσότερο βάθος ένα είδος διαλογισμού αισθή σεων. θα πρότεινα, επομένως, η διεισδυτική αυτή ερ μηνεία να τεθ εί σε αντιστοιχία με τους προβλη ματισμούς μιας σύγχρονης ποιητικής έκφρασης. Με τα επίπεδα, τις εντάσεις, τους τόνους και τις αποχρώσεις του Λόγου. Από τη ν άποψη αυτή προτείνω να αναγνωσθεί η ποιητική το υ Κάσσου ως επέκταση τη ς αισθητι κής το υ διαλογισμού περί θανάτου το υ Greco. Να αναγνωσθεί μέσα από την εράσμεια προτρο πή του απόκρυφου.
II. Για μια πραγματογνωσία της ιστορικότητας Ο διαλογισμός τω ν αισθήσεων και, ειδικότερα, ο περί θ α νά του διαλογισ μός σ την ποιητική το υ Κάσσου, α π ο τελεί διαδικασία μετασχηματισμού τη ς ιστορίας, ά λλ ο τε σε πολιτική ψυχολογία κι ά λ λ ο τε σε διαπροσωπική επικοινωνία (π.χ. Μ ε λαγχολία ιστορικού, Η δ όξα το υ θ α νά το υ , το Τρανζιστοράκι). Στην προκειμένη περίπτωση, ο μ ετα σ χημα τισ μός αφορά ένα είδ ο ς π οιητικού δυαδισμού, το υ οποίου η ουσία βρίσκεται στο βαθμό διαφοροποίησης ανάμεσα στην «εντύπω ση» και το «διαλογισμό».
Η σπουδαιότητα της αισθητικής του Κάοοου έγκειται οτο ότι καταφ έρνει να α ν α κ α \ε ί ιδιότυπα στοιχεία από την ψ υχική ενδοχώρα, αξιοποιώντας υλικές πηγές και πολιτισμικές πληροφορίες
Με α υτή τη ν έννοια δύσκολα κανείς μπορεί να ερμ η νεύ σ ει τη ν ποιητική το υ Κάσσου έχοντας ως σημείο αναφοράς μία βικόνια αντίληψ η τη ς ανα κύκλω σης τη ς ιστορίας ή ακόμα τη ς πρό σμειξης π αρελθόντων προσώπων ή γεγονότω ν τη ς ιστορίας με παρόντα ιδιω τικά και δημόσια σχήματα. Τουναντίον, ο διαλογισμός του Κάσσου σηματο δ ο τεί μία σύνθετη διαδικασία υπέρβασης τη ς γε ωγραφίας και, κατ' επέκταση, τη ς ιστορίας (π.χ. Αδιαπέραστο φως, Η προσευχή του Γκαγκάριν). Πραγματικά, ο Κάσσος δίνει λ ιγό τερη σημασία στις οριζόντιες α λλ η λο εξα ρ τή σ εις πρωταγωνι στών τη ς ιστορίας και περισσότερη σε ένα είδος γεωγραφικής αυθαιρεσίας. Με λίγα λόγια, ενώ οι π λευ ρές τω ν διαφ όρω ν εκφ ραστικώ ν πεδίων, δηλαδή του ιστορικού, θεολογικού, κοινωνικού ή πολιτισμικού, μπορούν να συγκεντρωθούν σε έ ναν τυπικά προσδιορισμένο κόσμο, εντούτοις, ο
χώρος δεν είναι σαφής ού τε και ονομαστική αξία διαθέτει. Η πολυσημειακή γλώσσα προσφέρει όντω ς στον αναγνώστη ένα εξαιρετικά ευρύ φάσμα υποθέ σεων περί χώρου (γεωγραφίας). Κι αυτό επειδή η εκκίνηση μιας τέτοια ς γλώσσας βρίσκεται στο ιδιαίτερα φ ορτισμένο περιβάλλον τη ς ενδοπροσωπικής επικοινωνίας, στιγματισμένο από τη ν οργανική αισθητική τη ς ενδοσκόπ ησης. Στην πραγματικότητα, το Α διαπ έραστο φ ω ς είναι η κατάθεση μιας ποιητικής πραγματείας περί του ήθους τη ς επικοινωνίας. Περί ενός τρόπου ζωής, που είναι ικανός να υπερβεί τις εφ ή μ ερ ες και ε πιδερμικές αναζητήσεις ή εκφράσεις οι οποίες, σ ημειω τέον, δυνα σ τεύουν και εκχυδαΐζουν τη νεοελληνική λογοτεχνία της τελευταίας, τουλά χιστον, δεκαετίας. Η ποιητική του Κάσσου βρίσκεται στον αντίποδα αυτής τη ς προοπτικής. Αντιστέκεται σε κάθε απλουστευτική ταξινόμηση και συναλλαγή - στο νεοπραγματισμό και στον επικίνδυνα ανορθολογικό προντουκτιβισμό εκδοτώ ν και λογοτεχνών, θα ισχυριζόμουν ότι στη διάρκεια αυτής τη ς τ ε λ ευταίας δεκαετίας, η σύγχρονη, για παράδειγ μα, ποιητική δεν δρομολόγησε ν έες κατευθύν σεις. Συνεχίζει να εκφ ρά ζει σκηνογραφικά και φαινομενικά, χωρίς πειραματισμό, ρήξη και πρω τοποριακό όραμα, αφού στην ουσία υπονομεύ τη κ ε από τη ν πρωτογονική λειτουργία τω ν μ έ σων ενημέρω σης, από αδαείς κριτικούς ή σελιδογρά φ ους, ενώ , π α ράλληλα, α φ ομ οιώ θηκε σ το σ υντηρητισ μό και τη ν εσ ω σ τρέφ εια μιας πλειάδας περιοδικών δημοσίων λογοτεχνικώ ν σχέσεων. Αυτός ο βάναυσα kitsch κλασικισμός τη ς ομφαλοσκόπησης, που ενισχύεται μάλιστα από φαι νόμενα φ ιλολογισ μού, τοπικισμού και ιστορι σμού, έχει αναμφ ίβολα χαρακτηρίσει όλ η τη ν περίοδο συμβάλλοντας στην παρακμή του πολι τισμικού μας περιβάλλοντος. Με δεδομένη τη ν εμπέδω ση τη ς παρακμής και τω ν δημοσίων λογοτεχνικών σχέσεων, που πα ραπέμπει σε καθησυχαστικές εικόνες είτε του οι κείου ε ίτε το υ ε ξεζ η τη μ έν α παράδοξου, σπανίως οι νεότεροι ποιητές διευρύνουν την οπτική τους πέρα από το επιφανειακό ζήτημα του στυλ ενός ποιητικού φονξιοναλισμού. Με άλλα λόγια, δεν υπεισέρχονται στο κρίσιμο όσο και δημιουρ γικό εγχείρημα τη ς ενδοσκόπησης. Ο Κάσσος ανατρέπει αυτή την προοπτική. Η γρα τα Βιβλία του μήνα
φή τη ς ενδοσκόπησης του δίνει την αίσθηση τη ς εφ ια λτικής σωτηρίας που λυτρώ νει υποκείμενα και αντικείμενα. Στο Αδιαπέραστο φ ω ς τόσ ο τα υποκείμενα όσο και τα αντικείμενα έχουν όριο. Με την έννοια που αποδίδει η ελληνική φιλοσο φία - ότι δηλαδή το όριο δ εν σημαίνει κάτι που σταματά, α λλά α υ τό από το οποίο αρχίζει κάτι να παρουσιάζεται. Ένας ν έο ς ορίζοντας -σ ω τη ρίας ή λύτρω σ ης- σταθερά προσανατολισμένος στην απόκρυφη αχρονικότητα το υ εσω τερικού του.
Αυτή η πρωτοποριακή αισθητική του Κάσσου ο φ ε ίλ ε τα ι σε μία διά τα ξη υψ ηλής εκφ ρασ τικής π υκνότητας, που, ωστόσο, στοιχεία τη ς ανακα λύπ τουμε σε δύο προηγούμενες συλλογές του. Πιο συγκεκριμένα Στα ριζά της σιωπής (1984) και στην Πείρα του θανάτου (1989). Ο ποιητής προσπάθησε να αντιμετωπίσει κι εκεί τη διαλεκτική τη ς ενδοσκόπησης, τονίζοντας το σπάσιμο τω ν δεσμώ ν με το ν τετρ ιμ μ έν ο ή απολιθω μένο Λόγο. Είναι προφανές ότι μια τέτοια αποδόμηση το υ Λόγου δεν μπορεί να επ ιτευχθεί
0 Βαγγέλης Κασοος I ίιατί τόσος θάνατος Είναι μια ερώτηοη που ακούω ουχνά τα τελευταία δέκα χρόνια, από τότε δηλαδή που κυκλοφόρησε το βιβλίο μου Η π είρα τ ο υ θ α ν ά τ ο υ . Είναι, εξάλλου, μια ερώτηση που θέτω κι εγώ ο ίδιος πολλές φορές στον εαυτό μου. Δυσκολεύομαι, όμως, ν' απαντήσω σ'αυτήν, όπως ακριβώς δυσκολεύομαι ν ' απαντήσω στην ερώτηση γιατί γράφω. θα ήθελα να προοφύγω στον Μωρίς Μπλαναό και ν ' απαπήοω ότι η ίδια η γραφή είναι μια εμπειρία θανάτου. Φοβούμαι, όμως, ότι οι απαηήοεις αυτού του είδους αναγορεύουν ξανά, με έμμεσο τρόπο, τη γλώσσα ως το κατεξοχήν υποκείμενο της ποίησης. Έχω γίνει εξαιρετικά καχύποπτος απέναντι στους ποιητές που λησμονούν τη θεμελιώδη πίστη τους, δηλαδή την ποίηση, και γίνοηαι αποκλειστικό «σταυροφόροι της γλώσσας». Νομίζω ότι είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνοι για τον εξοστρακισμό της ποίησης. Συμφωνώ, βεβαίως, με την άποψη του Μαλλαρμέ ότι η ποίηση δε γίνεται με ιδέες. Δε συμφωνώ, όμως, καθόλου με τον ισχυ ρισμό του ότι η ποίηση γίνεται με λέξεις. Όχι. Πιστεύω ότι η ποίηση γίνεται με τον ποιητή. Αυτός και μόνον αυτός είναι το υπο κείμενο της ποίησης. Όλα τα άλλα απλώς τον συμπληρώνουν. Οφείλω, λοιπόν, οτο έρωτημα«γιατί τόσος θάνατος» να δώσω μια απάντηση ευθέως προσωπική και όχι να κρύβομαι πίσω από τη γοητεία της θεωρίας του Μπλαναό. Το ποίημα που ακούω μέσα μου διαρκώς, με τη φωνή του πατέρα μου, καθώς μου το απόγγελνε, όταν ήμουν μικρός, είναι το τραγούδι Τ ο υ ν ε κ ρ ο ύ α δ ε λ φ ο ύ . Μόνο με αυτό ακόμη ανατριχιάζω, όσο και αν όλες οι άλλες συγκινήσεις έχουν με τα χρόνια ξεθυμάνει. Φαίνεται πως έχω μυστικά στοιχηματίσει με την ακραία συγκίνηση που μου προκαλεί αυτό το ποίημα και μ' αυτήν συναγωνί ζομαι. Όσον αφορά ειδικότερα το τελευταίο βιβλίο μου Α δ ια π έρ α σ το φ ω ς εκείνο που προσπάθησα να κάνω ήταν το να παραλληλί σω κάποιες δικές μου πολυώδυνες ψυχικές εμπειρίες των τελευταίων χρόνων με ανάλογες εμπειρίες ορισμένων προσώπων του Παρελθόηος -δ ε ν λέω της Ιστορίας, γιατί δεν έχω σε καμιά εκτίμηση την Ιστορία και ελπίζω αυτό να έχει φανεί. Ελπίζω, επίσης, να έχει φανεί από τα ποιήματά μου αυτά ότι ο κυριότερος λόγος, για τον οποίο εχθρεύομαι την Ιστορία είναι το γεγονός ότι αυτή συστηματικά υποβαθμίζει και αποσιωπά τη δύναμη της ανθρώπινης ψυχής. Ποια είναι, όμως, η δική της δύναμη; Οι ποιητές του Παρελθόντος δεν ήταν σε θέση να το πουν. Εμείς, όμως, εκ των πραγμάτων είμαστε: τα πυρηνικά όπλα του πλανήτη μας μπορούν ε ν ριπή οφθαλμού να αφανίσουν ολόκληρη την Ιστορία. Εκείνο, ωστόσο, που δεν μπορούν να αφανίσουν είναι η Ψυχή. Που είναι ακόμη ελάχιστα γνωστή, απέραπη, ίσως αδιαπέραστη. Είναι, όμως, Φως.
χωρίς τη ν αξιοποίηση ίω ν στοιχείων τη ς ποιητι κής αφαίρεσης και σιωπής. Όταν ο ποιητής προ σπαθεί να αηοκρυπ τογραφήσει «θεραπευτικά» το ν εσω τερικό το υ τόπο, τ ό τ ε πρέπει να αξιοποιήσει όχι μόνο τις αναλογίες τη ς σιωπής, α λ λά να σπάσει και τα δεσμό, να α π ελευθερω θεί από το κ έλ υ φ ο ς τη ς εφ η μ ερ ία ς. Αυτή είναι η ποιητική προσέγγιση το υ Β. Κάσσου - η λ επ τό τη τα στην επεξεργασία τω ν στοιχείων τη ς σιω πής το υ Λόγου. Γι' α υ τό και το Α δια π έρα σ το φως, αξιοποιώντας τη γλώσσα ως υπερβατολογική αρχή και προσβλέποντας σε ηθικές ενορά σεις, αφομοιώνει τη ν ιστορία όχι ως αλληλουχία ασύνδετων γεγονότω ν, αλλά ως ιστορικότητα. Κάτι τέ το ιο γίνεται πιο φ α νερ ό στις ε ν ό τη τε ς τη ς συλλογής «Φωτεινά παροράματα» και «Φω τεινός ύπνος». Πραγματικά, σε α υτές τις δύο ενό τη τες το αυτό χθονο ύφος τη ς ενδοσκόπησης δεν επιτρέπει τη μνημειοποίηση τη ς ιστορίας. Αντιθέτως, εκφ ρά ζει τη διάθεση για τη ν εμπ αθητική στάοη τω ν ζω τικώ ν ψυχικών τη ς ενδοσκόπ ησης -α π ό τη μία- και τη ν τάση για υπέρβαση τη ς ιστορίας μ έ σα από την αφαίρεση - από την άλλη πλευρά. Η διατύπωση μιας τέτοιας οργανικής αισθητικής π ροβάλλει έναν κόσμο διαρκώς μετα σ χη μ α τι σμένο, που αναγωγικά προαναγγέλλει το ν περί θανάτου διαλογισμό. Όπως περίπου συμβαίνει στα εικονικά στοιχεία τη ς Αντιμεταρρύθμισ ης. Βεβαίως, ο Κάσσος δ εν εικονογραφεί το περιε χόμενο αυτού το υ διαλογισμού. Ως ποιητής μι λά ελλειπ τικό, μ ε εξπρεσσιονιστικό τρόπ ο συ ναθροίζοντας, ταυτόχρονα, τη ν ιστορικότητα με τις προσωπικές δ ιαδρομές, τις διαπ λοκές το υ κοινωνικού με το ψυχικό, παρεμβάλλοντας διά φορα ιστορικά πρόσωπα ως ένα όχημα για τη μεταφορά πολιτισμικής πληροφορίας. Κι επειδή ακριβώς αυτή η μεταφορά είναι οργανική κι όχι μηχανιστική ή τεχνητή, γι' αυτό και η ατομικότη τα στην ποιητική το υ Κάσσου είναι άμεσα συνδ ε δ ε μ έ ν η ή, κ α λύ τερ α , α νταπ οκρίνεται σ την ψυχοφυσιολογική ευεξία μιας προσωποποιημένης ιστορικότητας. Πρόκειται, μάλιστα, για προσωποποιήσεις τη ς ι στορικότητας -κ α τ' επέκταση τη ς κοινωνικότη τ α ς - διαπ νεόμενης από συναισθήματα ενοχής αλλά και υποχρέωσης που παραπέμπουν πέρα από τη μερικότητα που αφορά ένα ιστορικό γ ε γονός ή πρόσωπο σε μία συγκεκριμένη χρονική ή χωρική περίπτωση.
Προεκτείνοντας, θα έλεγα ότι οι εμπειρικές βά σεις τω ν αισθητηριακών εντυπώσεων όσο και οι σ υνα ισ θημα τικές εκ φ ο ρ ές , στο Α δια π έρα στο φω ς αισθητοποιούνται. Δηλαδή, απελευθερώ νονται από τη ρουτίνα τω ν καθημερινών εμπει ριών και τις συμβάσεις του εφ ήμερου πράττειν. Υπό α υτή τη ν έννοια, ο περί θανάτου διαλογι σμός και, ειδικότερα, η διαλεκτική της ενδοσκό πησης διαμορφώ νουν μία κριτική ποιητική που αποσπάται από τις το π ικές συμβάσεις και το χρωματισμό μιας μερικής μορφής κοινωνικότη+ τας. Η σπουδαιότητα τη ς αισθητικής το υ Κάσσου έ t γκειται στο ότι καταφέρνει να ανακαλεί ιδιότυπα στοιχεία από τη ν ψυχική ενδοχώρα, αξιοποιώι ντας υλικές πηγές και πολιτισμικές πληροφορίες όχι σαν π αραμορφω μένα σύμβολα ή στοιχείο μιας «ιστορίας» σε κατάσταση λήθης, αλλά ωζ στοιχεία ποιητικού ισομορφισμού και, κυρίως, μετασχηματισμού. Γι' αυτό και το Αδιαπέραστο φω ς αποτελεί μία α πό τις ελά χ ισ τες καινοτομικές καταθέσεις τη ς σύγχρονης ποιητικής αισθητικής στη χώρα μας.
□
Ποιητικό«τέκνο» τηςΣκύρου
Ι
ΡΟΥΠΕΡΤ ΜΠΡΟΥΚ
Έ να ς Ά γ γλ ο ς ποιητής στη Ζκύρο
Επιμέλεια-Μετάφραση: Κώοτας Ιωάννου Σκυρος, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Σκύρ ου/ Γαβριηλίδης, 1998. Σελ. 224
ν ε ξ ε λ ίξ ε ι οισ τρ η λ α το ύ μ ενος ποιητής-υπα ξιω ματικός το υ Βασιλικού Ναυτικού, ο ν εα ρ ό ς Ά γγλος ποιητής Ρ. Μπρουκ έζησ ε τις έσ χ α τες μέρες της ζωής του σ το τρ ίγ ω ν ο Λ ή μνου - Σκύρου - Στε νών Δαρδανελλίων, συμμετέχοντας στις
Ε
πολεμικές επιχειρήσεις του Α' Παγκοσμίου πολέ μου. Ο θάνατός του απέκτησε ιδιαίτερη διάσταση στην κοινωνία της Σκύρου όπου θάφτηκε, και συ γκινησιακά θεωρήθηκε εντέλει «τέκνο» του νησιού που η προβολή της ποιητικής προσωπικότητάς του οφ είλε να συμβολοποιηθεί και να αναδειχθεί στις πρέπουσες διαστάσεις της. Η συγκεκριμένη έκδο ση καλύπτει το κενό της ευπρόσωπης παρουσία σής του στο ελληνικό λογοτεχνικό κοινό, καθώς η δίγλωσση -περιποιημένη- έκδοση που επιμελήθηκε ο ποιητής-μεταφραστής Κώστας Ιωάννου περιέ χει μια ανθολόγηση τω ν σημαντικότερων, αλλά και μερικών ημιτελών, ποιημάτων του. Ακόμη, παρατί θενται εκτενή αποοπάσματα από την αλληλογρα
φία του, δημοσιεύματα στον Τύπο της εποχής, ό πως και περιγραφές οικείων του προσώπων με τα οποία είτε συνδέθηκε προσωπικά - συναισθηματι κά είτε ήταν συμπολεμιστές του. Άμεσο συναγό μενο, η σκιαγράφηση μιας προσωπικότητας της ο ποίας ο ευαίσθητος και λυρικός λόγος άρχιζε μόλις να αναδύεται πολλά υποσχόμενος, αυτούσιος κι ε παρκής. Και η Βιρτζίνια Γουλφ έγραφε ως κατακλεί δα γι' αυτόν: *Γυρίζει κανείς απ' αυτόν όχι μ' ένα αί σθημα πληρότητας και τέλους, μα πιο πολύ ν ' α ναρωτηθεί και να ρωτήσει ακόμη: ‘τι θα 'χε γίνει, τι θα 'χε κάνει;'». Βασίλης Ρούβαλης
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο Ο ο
©■
ίία
κ α ιθ PQCϊκεία i
l. Γ.ΔΕΛΛΗΣ
Ο «Σκεπτικισμός» και η «Νέα Φ ιλοσοφία» του J . G lan vill (1636-1680) Αθήνα, Τυπωθήτω - ί. Δαρδανσς, 1998. Σελ. 288
I. Γ. Δ ελλής βυθίζει το έργο και τη σκέψη του J. πανεπιστημιακός δάσκαλος I. Γ. Δελλής στην Glanvill στην ιστορικότητά τους, ανασυγκροτεί ο παρούσα εργασία του παρουσιάζει τη σκέψη λόκληρο το πνευματικό κλίμα αναβρασμού, δια και το έργο του Άγγλου θεολόγου και φιλό νοητικής περιπέτειας και αμφισβήτησης μιας πε σοφου J. Glanvill (1636-1680). Πρόκειται για έναν ριόδου που σηματοδότησε μια νέα φάση στην ι στοχαστή ουσιαστικά άγνω στο στο ευ ρ ύ τερ ο στορία του παγκόσμιου πνεύματος: εξετάζονται κοινό, ο οποίος εντο ύ το ις διαδραμάτισε σπου οι συγκρουσιακές σχέσεις τω ν πρωτοπόρων του δαίο ρόλο στη διάρκεια τω ν φιλοσοφικών και ε νέου επιστημονικού πνεύματος και του πρώιμου πιστημονικών ζυμώσεων του 17ου αιώνα. διαφωτισμού με την παράδοση και ιδιαίτερα τις Ο συγγραφέας ανασυνθέτει την ιστορική περίο διάφ ορες α κλόνητες φιλοσοφικές α υθεντίες, ο δο, το πνευματικό κλίμα τη ς εποχής και τη ν πεαγώνας ενάντια σε κάθε «ματαιοδοξία του δογ ριρρέουσα ατμόσφαιρα του 16ου και 17ου αιώνα ματισμού» και της ανορθολογικής σκέψης, το επί (όταν πρωταγωνίστησαν στοχαστές όπως οι F. πεδο τω ν σχέσεων-συνάντησης ή/και τη ς αντι Bacon, W. Harvey, G. Galilei, R. Descartes κ.ά.), θ έ παράθεσης (ανάλογα με την περίπτωση του κά τοντα ς έτσι και το έργο το υ J. Glanvill στις σω θε ερευνητή) μ ετα ξύ θρησκείας-θεολογίας και στές συγκεκριμένες ιστορικές διαστάσεις του. Ο
Ο
τα Βιβλία του μήνα
=1
επιστήμης, προσδιορίζονται τα σημεία αρνητι κής (αριστοτελισμός) και θετικής (σκεπτικιστές) αναφοράς όχι μόνο του J. Glanvill, αλλά και τη ς πλειοψηφΓας τω ν θ εμελιω τώ ν τη ς νέας επιστη μονικής σκέψης. 0 1. Γ. Δελλής στέκεται ιδιαίτε ρα στη σχέση το υ έργου του J. Glanvill με τους αρχαίους Έ λληνες φ ιλοσόφους (υπογραμμίζο ντας και το σκεπτικιστικό υπόβαθρο τη ς θεώ ρη σής το υ ) και σε α υτή τη ν κατεύθυνση θα μπο-
Ανατομίατης βίας WOLFGANG SOFSKY
Πραγματεία περί της Βίας Μετάφραση: Κωνσταντίνος Καβουλάκος Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1998. Σελ. 296
0 συγγραφέας στέκεται ιδιαίτερα οτη οχέοη του έργου του J. G lanvill με τους αρχαίους 'Ε \\ηνες φιλοσόφους
ρούσαμε να πούμε ότι προσφέρει μια εξα ν τλ η τική εργασία. Για το ν φ ιντεϊστικό ορθολογιομό του J. Glanvill, η επιστήμη έχει ως στόχο την κυ ριαρχία το υ ανθρώπου πάνω στη φύση με απώ τερ ο σκοπό τη «δόξα του Δημιουργού και τη ν α νακούφιση το υ ανθρώπου» και, συνεπώς, θρη σκεία και επιστήμη (φιλοσοφία) δ εν είναι αντί θετες, αλλά συμβατές μετα ξύ τους, ή τουλάχι στον δ εν απ οκλείει η μία τη ν ά λλ η (ο ίδιος ε ξά λ λ ο υ απ οδέχετα ι και θρη σ κευ τικές μαγικές προκαταλήψεις και δοξασίες), ενώ τονίζεται και η ιστορική εξελικτική αντίληψη τη ς επιστημονι κής γνώσης. Υπάρχουν εντούτοις και πολλά ση μεία στα οποία ο συγγραφέας επισημαίνει τα ό ρια και το υ ς π ε ρ ιο ρ ισ μ ο ύ ς τ η ς σ κέψ η ς το υ Άγγλου στοχαστή. Κλείνουμε με ορισμένες δ ευ τερεύ ουσ ες, αλλά πιστεύουμε όχι άστοχες παρατηρήσεις, προς το συγγραφέα. Συχνά ορισμένες λ έ ξε ις (εν τελ ώ ς αδικαιολόγητα, χωρίς συνέπεια και όχι λόγω έ μ φασης) γράφονται με αρχικό κεφαλαίο, ενώ ά λ λ ο τε συναντώνται με μικρό αρχικό γράμμα. Συ χνά υπάρχουν σημαντικές α να φ ορές στην αγ γλική γλώσσα, όπως και στα αρχαία ελληνικά, οι οποίες δεν μεταφράζονται, αν και κατά τη γνώ μη μας θα ήταν απαραίτητο. Υπάρχει, τέλο ς, μια αβλεψία στη σελ. 71 σχετικά με το ν αριθμό κε φαλαίων. Παναγιώτης Τσιαμούρας
ύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1960 η Με γάλη Βρετανία συγκλονίσθηκε από ένα πρωτο φανές για την εποχή έγκλημα: ο Ίαν Μπρέιντι και η Μάιρα Χίντλεϊ κακοποιούσαν μέχρι θανάτου μικρά παιδιά ηχογραφώντας τις επιθανάτιες κραυ γές τους. Κατόπιν, έκαναν έρωτα ακούγοντας αυ τές τις μαγνητοταινίες. Όταν οι αστυνομικοί εισέ βαλαν στο σπίτι του Μπρέιντι, ανακάλυψαν βιβλία για τον Χίτλερ, ναζιστικά σύμβολα και δίσκους με εμβατήρια τω ν Ναζί. Τριάντα χρόνια αργότερα ε γκλήματα σαν αυτό τω ν Μπρέιντι και Χίντλεϊ (και α κόμα πιο φρικώδη), συμβαίνουν ανά τον κόσμο με μια συχνότητα που προκαλεί ανατριχίλα. Η βία λοιπόν αποτελεί κεντρικό θέμα της μελέτης Πραγματεία περί της βίας τον Γερμανού καθηγητή κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Γκέτιγκεν, Βόλφγκανγκ Σόφσκι (Wolfgang Sofsky, 1952). Ο Σόφσκι προσεγγίζει το συγκεκριμένο ζήτημα μέσα από ένα φιλοσοφικό, με την ευρεία έννοια του ό ρου, πρίσμα καθώς τον απασχολεί το νόημα που μπορεί να έχουν οι λέξεις «φόβος», «πόνος», «σώ μα», «συνείδηση», «μνήμη», «θεατής», όταν τις χρη-
Γ
τα Βιβλία του μήνα
σιμοποιεί κανείς αναφερόμενος οτο συγκεκριμένο θέμα. Επιπροσθέτως, ερευνά την ίδια την έννοια τη ς λ έξη ς «βία» και πώς το φαινόμενο τη ς βίας, που έχει περάσει πια στην «ημερήσια διάταξη» της καθημερινής μας ζωής τόσο σε συχνότητα όσο και σε ποιότητα, καθορίζει τη ν πορεία αλλά και τη ν ταυτότητα ενός ολόκληρου πολιτισμού. Η ορμητικότητα της γραφής του, ο επιθετικός, τρ ό πον τινά, χαρακτήρας του λόγου του, η χρήση βι βλικών μύθων, ιστορικών γεγονότων αλλά και οι α ναφ ορές σε σχετικά έργα τέχ ν η ς (του Φράνσις Μπέικον για παράδειγμα), που λειτουργούν ως «α φετηρίες» για την ανάπτυξη τη ς επιχειρηματολο γίας του, είναι μερικά από τα κυρίαρχα χαρακτηρι-
Μία ανατομία του φαινομένου της βίας, η γοητεία της οποίας έγκειται κυρίως ο την προσωπική σφραγίδα που φερει η γραφή
ένα πλεονέκτημα που κάποτε μετατρέπεται σε α δυναμία, καθώς ο αφοριστικός λόγος στον οποίο κ αταφεύγει συχνά ο συγγραφέας μοιάζει βαρύ γδουπος, σαν μια καταγγελία. Ηλίας Μαγκλίνης
ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ
Ψυχολογία και αφήγηση
i
JEROME BRUNER
Π ρ ά ξ« ς νοήματος
Μετάφραση:Ήβη Ρόκου - Γιώργος Καλομοίρης Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1997. Σελ. 230
του ουγγραφέα Jerome Bruner
στικά της εν λόγω μελέτης. Μια μελέτη που κλεί νει περισσότερο στο να είναι η αφήγηση μιας ιστο ρίας (ενός έπους καλύτερα) παρά η ψυχρή, ακαδη μαϊκή ανάλυση ενός συγκεκριμένου ζητήματος. Κύριο μέλημα του συγγραφέα ήταν να κάνει μιαν ανατομία της βίας και να μιλήσει για την παράλογη φύση της βίας αλλά και για την αυτάρκεια που τη χαρακτηρίζει. Ο Σόφσκι επιτίθεται στα ηθικά πρότυπα με τα οποία πορεύτηκε ο δυτικός πολιτισμός μετά την εμφάνι ση του Χριστιανισμού και, συγκεκριμένα, στον τρό πο με τον οποίο η χριστιανική παράδοση «εξυπηρε τ ε ί τον πόνο ως πράξη εξιλέωσης, ως τιμωρία Θε ού ή ως πηγή πνευματικής αφύπνισης» (σελ. 81). Αν όμως διαγράψει κανείς τέτοιου είδους πολιτιστι κούς επικαθορισμούς, θα διαπιστώσει ότι στην ου σία του αυτό που απομένει είναι το ανώ φελο του πόνου: «Ο πόνος είναι πόνος. Δεν είναι κάποιο σύμ βολο, ούτε περιέχει κάποιο μήνυμα» (σελ. 82). Μια ανατομία λοιπόν του φαινομένου τη ς βίας, η γοητεία της οποίας έγκειται κυρίως στην προσωπι κή σφραγίδα που φέρει η γραφή του συγγραφέα,
Π Ρ Α Ξ Ε ΙΣ ΝΟΗΜ ΑΤΟΣ
*
I f να βιβλίο που επιτρέπει τη ν επικοινωνία α| “ νάμεσα σε διαφ ορετικούς κλάδους, που ήw a v απομονωμένοι για μεγά λο χρονικό διά στημα, κάνοντάς μας να συνειδητοποιήσουμε πως πέρα από τις ιδιαιτερότητες τω ν α ντικειμέ νων και τω ν μεθόδω ν προσέγγισής τους, η Ψυ χολογία και η Ανθρωπολογία, η Φιλοσοφία ή η Επιστημολογία, η Κοινωνιολογία και η Ιστορία, η Γλω σσολογία ή η Σ η μειολογία, η θεω ρία τη ς
Λογοτεχνίας ή η θεω ρία τη ς Αφήγησης ασχο λούνται σε τελευ τα ία ανάλυση με το ίδιο θέμα: το ν τρόπο με το ν οποίο ο άνθρωπος κατασκευ άζει τη ν πραγματικότητα σε ουνάρτηση με το πλαίσιο ο το οποίο είναι ενταγμένος. Ως προς το συσχετισμό τη ς ψυχολογίας μ ε τη θεω ρία τη ς
'Ενα οημαντικό βιβλίο που αντιπροσωπεύει την επανάοταοη που ουντελείται στις ανθρωπιστικές επιστήμες αφήγησης, το μέρο ς το υ βιβλίου που α φιερώ νεται στα συστατικά στοιχεία τη ς λαϊκής ψυχο λογίας έχει ένα έμμεσο ενδιαφέρον για τη θ εω ρία τη ς α φ ή γ η σ η ς, καθώ ς α ν α φ έ ρ ε τα ι στις στοιχειώδεις πεποιθήσεις ή το υ ς συλλογισμούς που υπεισέρχονται στις αφηγήσ εις για τα α ν θρώπινα προβλήματα και σ υ νθέτουν τη λαϊκή ψυχολογία: 1) ότι οι άνθρωποι έχουν πεποιθή σεις, 2) ότι οι πεποιθήσεις πρέπει να έχουν κά ποια συνοχή, ότι δηλαδή δ εν πρέπει να πιστεύ ουν ή να θέλουν αντιφατικά πράγματα, 3) ότι υ πάρχει ένας δ εδ ο μ έν ο ς κόσμος πέρα από το ν εα υ τό μας, ο οποίος α π ο τελ εί το πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται οι πράξεις μας. Το μέρος, όμως, που εστιάζεται στην αφήγηση φ ω τίζει από τη μεριά τη ς ψ υχολογίας πολλά προβλήματα σχετικά με τη θεωρία τη ς α φήγη σης, όπως εκείνο τη ς διαφοράς τη ς από ά λλ ες μορφ ές λόγου και ά λλους τρόπους οργάνωσης βιω μάτω ν, τω ν λειτο υ ργιώ ν που α υτή μπορεί να υπ ηρετεί και τω ν αιτίων που προκαλούν την ικανότητά τη ς να διεγείρει τη φαντασία. Στο π ρώ το κ εφ ά λ α ιο γ ίν ετα ι α να φ ο ρά σ τον τρό π ο μ ε το ν οποίο η γνω στική επανάσταση παρεκτράπηκε από τη γενεσιουργό ορμή της, α κο λο υ θ ώ ντα ς τη ν αρχή τη ς υπολογισιμότητας, και προτείνεται η ανανέωση τη ς αρχικής ε πανάστασης που εμπνεόταν από τη βεβαιότητα πως η κεντρική ιδέα τη ς ανθρώπινης ψυχολο γίας είναι το νόημα, καθώ ς και οι διαδικασίες και οι α λλη λεπ ιδ ρά σ εις που εμ π λέκο νται στη συγκρότηση τω ν νοημά τω ν. Στο δ ε ύ τε ρ ο πα ρουσιάζεται η «λαϊκή ψυχολογία», δηλα δ ή οι
πολιτισμικά δια μορφ ω μένες αντιλήψ εις βάσει τω ν οποίων οι άνθρωποι οργανώ νουν τις αντι λήψ εις το υ ς για το ν εα υ τό τους, για το υ ς ά λ λους και για το ν κόσμο μέσα στον οποίο ζουν, και επισημαίνεται πως η λαϊκή ψυχολογία δεν α π ο τελ εί τόσο ένα σύνολο λογικώ ν προτάσε ων, όσο μια άσκηση στην αφήγηση. Στο τρίτο κεφ άλα ιο διερευνάτα ι η π ροέλευση τη ς ε το ι μότητας για συμμετοχή στην κουλτούρα και για χρήση τω ν α φηγήσεών της, και στο τελ ευ τα ίο επιχειρείται η επισήμανση το υ τρόπου με το ν οποίο η ζωή και ο Εαυτός που κατασκευάζουμε είναι τα α π οτελ έσ μ α τα τη ς παραπάνω κ α τα σκευής του νοήματος. Οι Π ρά ξεις νοήμ α τος είναι ένα σ ημα ντικό βι βλίο, επειδή αντιπροσωπεύει όχι μόνο την επα νάσταση που ουντελείται στις ανθρωπιστικές ε πιστήμες, αλλά και τη γόνιμη ερευνητική τάση αναίρεσης τω ν ορίων που διαχωρίζουν τις επι στήμες και τις απομονώνουν μέσα στην ιδιαίτε ρη ρητορική το υ ς και στην επικράτεια τη ς α υ θεντίας τους. Β α γγέλης Αθανασόπουλος
τα Βιβλία του μήνα
ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Εύθραυστες ιοορροπίες ΣΑΜΙΟΥΕΛ ΧΑΝΤΙΝΓΚΤΟΝ
Η σύγκρουση των Πολιτισμόν και ο ανασχηματισμός της Παγκόσμιας Τάξης
I
Μετάφραση: Σήλια Ριζοθανάση Αθήνα, Terzo Books, 1998. Σελ. 384
ρ
m
ΣΥ ΓΚ ΡΟ Υ ΣΗ | | g > | j H Π Ο Λ ΙΤΙΣΜ Ω Ν Ι Ι ^ Β Ρ ί ΚΑΙ Ο Α Ν ΑΣΧΗ Μ Α ΤΙΣΜ Ο Σ
εντρική θέση της ανάλυσης του Χάντινγκτον ΤΗ Σ Π ΑΓΚ Ο Σ Μ ΙΑ Σ ΤΑΞΗ Σ είναι ότι με το τ έ λ ο ς το υ ψυχρού πολέμου δεν σταμάτησαν οι διαμάχες. Δημιουργήθηκαν καινούριες ταυτότητες που βασίζονται στα πο Σ ά μ ι ο υ ε λ Π. Χ ά ν τ ι ν γ κ τ ο ν λιτιστικά δεδομένα και οδηγούν σε νέες μορφές συγκρούσεων μετα ξύ τω ν πολιτισμών. Κατά τον συγγραφέα οι άνθρωποι επειδή είδαν τον κομμου νισμό ως τον τελευταίο κοσμικό θεό που απέτυχε να νοηματοδστήσει τη ζωή τους, ωθούνται στην α ναζήτηση τη ς θρησκείας με πάθος. «Η θρησκεία παίρνει τα ηνία από την ιδεολογία και ο θρησκευτι κός εθνικισμός αντικαθιστά τον κοσμικό εθνικισμό». Προς επίρρωσιν τω ν ισχυρισμών του επικαλείται νομεύει δραστικά την ιδεολογική βάση πάνω στην τον Ρ. Ντεμπρέ, σύμφωνα με τον οποίο για τους α πόκληρους και τους αποσυνάγωγους «η θρησκεία οποία στηρίζονταν οι συμμαχίες μετα ξύ κρατών δεν είναι το όπιο αλλά η βιταμίνη». 0 Χάντινγκτον διαφορετικών πολιτισμών. Επιπροσθέτως η απίυπογραμμίζει ότι η παγκόσμια πολιτική με κίνητρο σχνανση της Δύσης στο οικονομικό και στο ηθικό ε τον εκσυγχρονισμό, διαμορφώνεται εκ νέου κατά πίπεδο δίνει την ευκαιρία σε χώρες-πυλώνες άλ λων πολιτισμών να επανακαθορίσουν την τα υτό μήκος τω ν πολιτισμικών συνόρων: «Λαοί και χώρες τητά τους με συγκρουσιακό προοπτική, αντλώντας με παρόμοιους πολιτισμούς πλησιάζουν μετα ξύ τα στοιχεία ενδυνάμωσης και ζωογόνησής τους α τους, ενώ όσοι ανήκουν σε διαφορετικούς πολιτι πό τη διαφορετική κουλτούρα και θρησκεία τους. σμούς απομακρύνονται. Οι συμμαχίες που ορίζο Αυτή η τάση αυτονόμησης αναντίρρητα θα συνο νται με βάση την ιδεολογία και τις υπερδυνάμεις παραχωρούν τη θέση τους σε συμμαχίες που ορί δ ε υ τε ί από τη ν προσπάθεια ενίσχυσης και του στρατιωτικού ρόλου τους διά τη ς αξιοποιήσεως ζονται με βάση το ν πολιτισμό και την κουλτούρα. της πυρηνικής τεχνολογίας. Είναι φανερό ότι ο ΧάΜε άξονα αυτό το σκεπτικό καταγράφει επτά μεγά ντινγκτον δεν πιστεύει ότι ένας πολυπολιτισμικός λες ομάδες πολιτισμών: τον δυτικό, τον κομφουκόσμος μπορεί να ζήσει ειρηνικά στο διηνεκές. Δεν κιανό, τον ιαπωνικό, τον ισλαμικό, τον ινδουικό, τον κρύβει, μάλιστα, την απαισιοδοξία του: «Ένας μ ε σλαυορθόδοξο, τον αφρικάνικο και τον λατινοαμεγάλος πόλεμος ανάμεσα στη Δύση και στα κράτηρικάνικο, αν και για τον τελευταίο τονίζει ότι λόγω πυλώνες άλλω ν πολιτισμών δεν είναι αναπόφευ της συνάφειάς του (γλώσσα, θρησκεία) μπορεί να κτος, είναι όμως πιθανός». Η Δύση πρέπει να προε ενσωματωθεί αρμονικά στον δυτικό. τοιμαστεί για να αντιμετωπίσει αυτό το εφιαλτικό Η κατάρρευση της ΕΣΣΔ και η εξαφάνιση του κομ ενδεχόμενο. Με ποιο τρόπο; Ιδού η συνταγή: «Να μουνιστικού κινδύνου, κατά τον συγγραφέα, υπο-
Κ
χειριστεί με ικανότητα τα οικονομικά αποθέματα τη ς να υποστηρίξει την ενότητά της και να συντο νίσει την πολιτική τ η ς ώστε να κάνει πιο δύσκολο για ά λλ ες κοινωνίες να προκαλέσουν μια δυτική χώρα να διατεθεί δυσμενώς εναντίον μιας ά λλης και, τέ λ ο ς να προωθήσει και να εκμετα λλευτεί τις
0 Χάντινγκτον προσφέρει απλόχερα αυτό που απουσιάζει από τις απόπειρες άλλω ν συνάδελφων του: την απόλαυση της ανάγνωσης διαφορές μεταξύ μη δυτικών εθνών». Στο βιβλίο υπάρχει ειδική αναφορά στην Ελλάδα και την Τουρκία. 0 Χάντινγκτον παραδέχεται το αυ τονόητο, ότι η Ελλάδα είναι η πατρίδα του κλασι κού πολιτισμού, ο οποίος υπήρξε με τη σειρά του σημαντική πηγή του δυτικού πολιτισμού, αλλά συ μπληρώνει ότι λόγω ορθοδοξίας απ οτελεί μια ε ξαίρεση στους δυτικούς οργανισμούς. Είναι σίγου ρος δε ότι «ο ανταγωνιστής της Σοβιετικής Ένωσης κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου εξελίσσεται σε έναν μεταψ υχροπολεμικό σύμμαχο τη ς Ρω σίας». Προτείνει, μάλιστα, με κομψό τρόπο την α ποπομπή τη ς (και της Τουρκίας) από το ΝΑΤΟ: «Οι πραγματικότητες ενός πολυπολιτισμικού κόσμου υποδεικνύουν ότι το ΝΑΤΟ θα έπρεπε να επεκταθεί για να περιλάβει και ά λλες δυτικές κοινωνίες που επιθυμούν να συμμετέχουν και θα έπρεπε να ανα γνωρίσει ότι στην ουσία δεν υπάρχει νόημα να έχει ως μέλη δύο κράτη, τα οποία είναι το ένα χειρότε ρος εχθρός του άλλου και τα δύο μαζί δεν έχουν πολιτιστική συγγένεια με τα άλλα μέλη». Αν πιστέ ψουμε τον Χάντινγκτον κορυφαίοι Ευρωπαίοι πολι τικοί και επιστήμονες υποστηρίζουν, χαμηλόφωνα προς το παρόν, ότι «η Ευρώπη τελειώνει εκεί που τελειώνει η δυτική χριστιανοσύνη και εκεί που αρ χίζει το Ισλάμ και η ορθοδοξία». 0 Χάντινγκτον δεν είναι ένας τυχαίος διανοητής. Το κύρος του στην πέραν του Ατλαντικού υηερδύναμη είναι μεγάλο. Συμμετέχει στα ηγετικά κλιμάκια που διαμορφώνουν τη ν εξω τερική πολιτική τω ν Η.Π.Α. και κατά συνέπεια επιβάλλεται να διαβαστεί.
Μπορεί να μην ανήκει στη λεγάμενη φιλελεύθερη ομάδα τω ν διανοούμενων, που φαίνεται σε τούτη τη φάση να έχει το πάνω χέρι στους μηχανισμούς εξουσίας τω ν Η.Π.Α., αλλά είναι όμως ένας σημα ντικός εκπρόσωπος τω ν συντηρητικών δυνάμεων που έχουν ισχυρές προσβάσεις στα κέντρα λήψης τω ν αποφάσεων. 0 πανικός του, εξαιτίας της ισλαμικής αναβίωσης, είναι προφανής. Όπως προφα νής είναι και η σπουδή του να «εφοδιάσει» τη Δύση με έναν αντίπαλο μετά το κενό που άφησε η κα τάρρευση του υπαρκτού «σοσιαλισμού», έτσι ώστε να αποκτήσει αυτή έναν σοβαρό λόγο για να οικο δομήσει την ενότητά της. Συχνά αυθαιρετεί, γίνεται σχηματικός, κινδυνολογεί, δραματοποιεί καταστά σεις, ακροβατεί και πιθανολογεί κινδύνους χωρίς σοβαρή τεκμηρίωση. Οι ενστάσεις αυτές, όμως, δεν ακυρώνουν τη χρησιμότητα του πονήματος. 0 Χάντινγκτον αποδεικνύεται ένας εξα ίρετος γρα φιάς. Οργανώνει έξοχα το υλικό του, είναι απλός και κατανοητός, χρησιμοποιεί παραδείγματα για να δικαιώσει τους συλλογισμούς του, δεν προσβάλλει τον αναγνώστη με τη χρήση ακατάλληλων σχημά των, σχοινοτενών αναλύσεων, βαρύγδουπων ιδε ολογημάτων χωρίς περιεχόμενο και προσφέρει α πλόχερα αυτό που απουσιάζει από τις απόπειρες άλλων συναδέλφων του: την απόλαυση της ανά γνωσης. □
ΠΑΙΔΙΚΑ
Ηδύναμητηςδημιουργίας*I I
ΛΑΜΠΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ
I
Ο μάγος του 5
H | Εικον.: Μ. Κοιιντούρης Η Αθήνα, Άμμος, 1998. Σελ. 32.
ι κάτοικοι κάποιου τόπ ου θ έλ ο υ ν να διώ ξουν έναν ξυλουργό, επειδή τα έπιπλα που το υ ς φ τιάχνει δεν ...δουλεύουν για λογα ριασμό τους. Ο ξυλουργός τό τε το υ ς αφηγείται μια ιστορία για έναν μάγο που έζησ ε πριν από 555 χρόνια κι έκανε το χατίρι στους ανθρώπους του τόπου το υ φτιάχνοντάς το υ ς πανομοιότυ πα πράγματα. Μ ετά από μια μ εγά λη περίοδο καταναλω τισ μού και α λλοτρίω σ ης τω ν κατοί κων, μερικοί από α υτο ύ ς ανακάλυψ αν τη ν ο-
Ο
μορφιά τη ς προσωπικής δημιουργίας. Οι υπό λοιποι αποφάσισαν να διώ ξουν το μάγο, επειδή πια δ εν ικανοποιούσε τις καινούριες απαιτήσεις τους. Έτσι, ο μάγος αναγκάστηκε να το υ ς διηγ η θ εί μια ιστορία για έν α ν ξυ λ ο υ ρ γ ό που θα γ ε ν ν ιό τα ν μ ε τά από ...5 5 5 χρόνια! Είναι η υ π ό θ εσ η το υ π α ρ α μ υ θ ιο ύ που παρουσιά ζουμε. Πρω τό τυπη και πολυσημική. Α π ο τε λεί έ κ π λ η ξη πια ό τα ν , σ τη ν ε λ ληνική παιδική λογοτεχνία και σε βιβλία για τις πολύ μικρές η λικίες, ανακαλύπ τεις τέ το ιε ς ιστορίες, οι οποί ες, κρατώντας παραδοσιακά αφηγηματικά και ι δεολογικά στοιχεία, καυτηριάζουν α φ ενό ς το ν καταναλω τικό τρόπο ζω ής και τη σύγχρονη πο λιτιστική βιομηχανία όπου επικρατεί η «αισθητι κή» του ομοιόμορφου και αφ ετέρο υ δίνουν δη μιουργική δ ιέξο δ ο μέσα από το ν ε υ φ υ έσ τα το τρόπ ο τη ς δ υ να μικής κυκλικής αναγνω στικής διαδικασίας, δηλω τικό μιας ανάγνωσης η οποία ποτέ δ εν ολοκληρώ νετα ι αλλά πραγματώνεται στο διηνεκές. Είναι ένα πολύ ενδιαφ έρον βιβλίο που δ εν πρέ πει να περάσει απαρατήρητο! (Για παιδιά από 5-9 ετώ ν)
Γιάννης Σ. Παπαδάτος
Αισθητικήαγωγή________
το υ Χορού. Οι γνώσεις, η τεράστια εμπειρία και η πρωτοτυπία αποτυπώνεται στο έργο της, το διδακτικό και το συγγραφικό. Κι α υτό φαίνεται μ ε τη ν πρώ τη ματιά που θα ρίξει κάποιος στο βιβλίο που παρουσιάζουμε (περιέχει λαϊκά μου σικά ό ρ γ α να από π ο λ λ έ ς π ερ ιο χ ές τ ο υ κ ό σμου). Καίτοι κυκλοφ ορούν αρκετά βιβλία σχε τικά με τα μουσικά όργανα, το ύ το συγκεντρώ νει α ρ ετές που εκείνα δεν τα έχουν. Γνώση, δη λ αδή, τω ν μουσικώ ν οργάνω ν (τα ξινομημένα συγκριτικά, σε ξεκά θαρες και κατανοητές κατη γ ο ρίες) και γνώση τ η ς π α ιδ ική ς ψ υ χής, καλαισθησία, π α ιγνιώ δης κι ε υ χ ά ρ ισ το ς τρ ό π ο ς γνωριμίας το υ ς (ε κτός από τα παιχνί δια, τη ν ποίηση, τη ζω ν τα ν ή κι ε υ ρ η μ α τικ ή α φ ή γ η σ η και τ ις έ ξ υ π ν ε ς δ ρ α σ τη ρ ιό τη τε ς που π ε ρ ιέ χ ο ν τα ι στο βιβλίο, συμπ εριλαμβ άνετα ι, σε πλαστική θήκη και κασέτα με το υ ς ήχους τω ν οργάνω ν που παρουσιάζονται). Είναι ένα απαραίτητο βιβλίο, το οποίο στο χώρο τη ς εκπ αίδευσης μπ ορεί να σ υμβάλει πολλαπλώς στον τομ έα μιας Διαπολιτισμικής Αγωγής μέσα και από μια σωστή Μουσική Αγωγή. Και εί ναι αναγκαία η χρησιμοποίησή το υ , ιδίω ς στα Δημοτικά Σχολεία, τα οποία, παρά τις θρυλούμ εν ες μ ετα ρρυθμίσ εις για τη ν αυγή το υ 21ου αιώνα, ήδη στο λυκόφ ω ς του... προηγούμενου -π ου βρισκόμαστε-, στη συντριπτική πλειοψηφία το υ ς δ εν έχουν ακόμη κάποιον ειδικό για τη Μουσική Αγωγή!... (Για παιδιά από 4-5 έω ς 12 ετώ ν)
Μ ΑΡ ΙΑ ΚΥΝΗΓΟΥ-ΦΛΑΜ ΠΟΥΡΑ
Λ αϊκά μουσικά όργανα του κόομου
Γιάννης Σ. παπαδάτος
Εικον.: Ν. Βερβερίδης Αθήνα, Ακρίτας, 1998.
ρκετά χρόνια τώ ρα, στο χώ ρο τω ν εκπαι δευτικώ ν και όχι μόνο, το όνομα τη ς συγγ ρ α φ έω ς είναι πολύ γνω στό και σ υνυφασμένο μ ε πολλά από όσα κάνουν στον το μ έα κυρίως τη ς Μουσικής αλλά και τη ς Ρυθμικής ή
Η
sus&est*.
Άγνωστα διηγήματα διάσημων ξένων συγγραφέων από το αρχείο του Γιώργου ΖεΒελάκπ
ΤόμαςΜαν (1875-1955) Όταν, το 1929, γινότανη απονομή του βραβείου Νόμπελ, «κανείς από κείνους που ήξεραν καλά την πνευματική κίνηση του καιρού, ούτε και ο γερμανικός Τύπος» περίμενανη Σουηδική Ακαδημία να βραβεύσει έναν από τους δυο αδελφούς Μαν, και μάλιστα τον μικρότερο, τονΤόμας. Παρά τις άπειρες εκδόσεις των λιγοστών ώς τότε έργων του, είχε αναγνωριστεί μόνο από ένα ολιγάριθμο κοινό και από ορισμένους οξυδερκείς κριτικούς, που όχι μόνο τον θεωρούσαν καλύτερο από τον μεγαλύτερο αδελφό του, αλλά τον χαρακτήριζαν «μοναδικό αρτίστα και εστέτ του πεζού λόγου». Η δική μας «Νέα Εστία», κατακρίνοντας τη βράβευση του 1929, έγραφε ότι κανονίστηκε από την πολιτική και δόθηκε το μεγάλο διεθνές βραβείο σ ’έναν σχετικός μέτριο Γερμανό μυθιστοριογράφο -καλός μόνο για εξωτερικά κατανάλωση- ενώ υπήρχαν υποψήφιοι πολύ ανώτεροι του (Περ. Ν.Ε. 1929, σ. 1.033). Από την άλλη πλευρά, διατυπώθηκαν εκείνα τα χρόνια εκτιμήσεις που τοποθετούσαν τονβραβευθέντα «στην πρώτη γραμμή των σύγχρονων πεφγράφων», όπως του Κλέωνα Παράσχου στην εφημερίδα «Πολιτεία» της 19ης Φεβρουάριου 1932. «Το έργο του», έγραφε, είναι μια μαρτυρία, «ένα πολύτιμο ψυχολογικό δοκουμέντο, αλλά και μία σύνθεσις σύγχρονη, από τις πλατύτερες, η ς πιο ευσυνείδητες που γνώρισαν οικαιροίμας». Ο Λέων Κουκούλας στο λαϊκό περιοδικό «Εβδομός» (1932, σ. 342) πιστεύει ότι ο Μαν είναι βαθύς ανατόμος της ανθρώπινης ψυχής και το έργο του είναι έκφραση ενός ανθρώπινου οίκτου και ενός ειλικρινούς πόθου για το καλύτερο. 0 συνεργάτης του «Νουμά» I. Οικονομίδης στην παρουσίαση του διηγήματος «Το θαυματουργό παιδί», που μετέφρασε, κάνει την πρόβλεψη: «δε θάναι θάμα αν το έργο που γράφτηκε με τόση σοβαρότητα και φροντίδα είναι προορισμένο για πιο μακρόχρονη ζωή». Το σημερινό αναγνωστικό κοινό μπορεί να γνωρίσει τον ΤόμαςΜαν μέσα από η ς εξαίρετες εκδόσεις των έργων του που κυκλοφορούν, δίνοντας προτεραιότητα στο περίφημο «Μαγικόβουνό» (μεταφραστής Θεόδωρος Παρασκευόπουλος, Εξάντας1995). Ιδιαίτερη μνεία πρέπει ναγίνεικαι στο βιβλίο «Τσνιο Κρέγκερ» για την λεπτής ευαισθησίας και γνώσης μετάφραση και εισαγωγή του Αλέξανδρου Ίσαρη, (Α' έκδοση, Ύψιλον, 1985). Χρήσιμο βοήθημα αποτελεί το σχεηκό αφιέρωμα του «διαβάζω» αρ. 90 (21.3.84), μ ε σημανηκά ξένα κείμενα μεταφρασμένα όλα από την Αγγελική Πέτριτς. Το διήγημα που ακολουθεί είναι από τα χαρακτηριστικά του κλίματος των έργων του Τόμας Μαν. Περιγράφει μια καλλιτεχνική εκδήλωση με πρωταγωνιστή ένα νέο μουσικό, ένα ελληνόπουλο. «Ο κόσμος σαν παράσταση» κινείται και ανηδρά γύρω από το θαυματουργό και γιατί όχι μαγικό παιδί
Γ.Ζ. THOMAS MANN
ΤΟ ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟ ΠΑΙΔΙ ΟΝΟΥΜΑΣ Αρ. 777, Οκτώβριος 1923
©Φ-
I ο θαυματουργό παιδί μπαίνει - κάτω στη σάλα γίνεται ησυχία. Γίνεται ησυχία κ’ έπ ειτα αρχινάνε να χειροκροτούν, για τί κάπου, από τα πλάγια, κάποιος, γεννημένος με τη δύναμη μέσα του να εξουσιάζει και να παρασέρνει τα πλήθη, χειροκρότησε π ρώτος. Ακόμα δ εν ακούσανέ τίποτα, κι όμω ς χειροκροτούν, για τί μια τρ ο μ ερ ή ρεκλάμα έκανε καλά τη δουλειά τη ς , πριν απ’ τ ο θα υματουργό παιδί, και ο κόσμος είναι πια ξ ε γ ε λασμένος, γνωρίζοντάς το ή όχι. ξένο διήγημα
Το θα υματουργό παιδί βγαίνει πίσω απόνα λαμπ ρό παραβάν, κεντημένο με μεγά λα και πα ράξενα λουλούδια, ανεβαίνει γοργά, τ α σκαλιά τη ς εξέδ ρ α ς, προχωρεί σα να πλέει μ ες στα χειροκροτήμα τα , μ ’ έ ν ’ ανάλαφρο ρίγος, λ ες και το βρ έχει δ ροσ ερή βροχούλα, κι ωστόσο σα να βρίσκεται στο στοιχείο του. Έ ρχ ετα ι σ την ά κρη τ η ς ε ξέδ ρ α ς , χ αμογελά ει, σα νάτανε να φ ω τογραφηθή, κ’ ευ χαρισ τεί μ ’ ελαφ ρό , δειλό και γυναικείο χαιρετισμό, μ’ όλο που είναι αγόρι. Είναι ντυμένο με λευκά ο λο μ έτα ξα φ ορέματα, που προκαλούν κάποια συγκί νηση στη σάλα. Φ ορεί ένα λευ κ ο μ έτα ξο σακκάκι πα ράξενα ραμμένο, με μια πλατειά ζώνη από κάτω κι ως και τα παπούτσια το υ είναι και κείνα από λευκό μετάξι. Μα μέσ’ απ’ τα λευκά μετα ξω τά πανταλονάκια ξεφ υ τρ ώ νουν οι γυ μ ν ές γ αμπ ίτσ ες το υ , μ α υ ριδ ερές, μα υριδερές- για τί είναι ελληνόπουλο. Βιβίς Σ α κκελα φ ύ λα κκα ς ονο μ ά ζετα ι. Α υ τό είναι οπ ω σδήπ οτε τόνομά του. Τώρα τίνο ς ονό μ α το ς συγκοπή ή χ αϊδευτικό νάναι το «Βιβίς» κανένας δεν το ξαίρει, εχ τό ς από το ν ιμπρεσάριο, που το θεω ρεί επαγγελματικό μυστικό. Ο Βιβίς έχει ίσια μαύρα μαλ λιά, που το υ κρέμονται ίσαμε το υ ς ώμους, κι ωστόσο χωρισμένα με στραβή χωρίστρα και δεμένα κατά πίσω μ ε μια λεπ τή μετα ξω τή κορδέλλα, για να μην πέφ τουν στο ελαφ ρά καμπυλωτό μελαχροινό το υ μέτωπο. Έ χει το πιο άκακο το υ κόσμου παιδιακίσιο π ροσ ω π ά κι, α φ ο ρ μ ά ρ ισ τη α κ ό μ α μ υ τίτσ α κα ι σ το μ α τά κ ι α νυπ οψίαστο- μ όνο οι σ κ ο τειν ο ί κύ κλο ι, που σ χ η μ α τίζο ντα ι, κάτω απ’ τ α κατάμαυρα σα χάντρες μάτια του, από δυο καθαρά χαρα γμένες γρα μμές, δείχνουνε κι’ όλας κάποια κούραση. Φαί νετα ι σαν εννιά χρονών, αλλά μόλις είναι οχτώ, και το ν παρου σιάζουνε για εφτά. Κι ο ίδιος ο κόσμος δ εν ξα ίρει αν το πιστεύει κ αλά καλά. Ίσ ω ς και νάνα ι θ ε τικ ώ τε ρ α π λ η ρ ο φ ο ρ η μ έν ο ι και μόλα τα ύτα το πιστεύουνε, καθώς είναι συνηθισμένοι να το κάνουν σε παράμ ο ιες π ερίσ τα σ ες. Λίγη ψ ευ τιά, σ υ λλ ο γ ίζο ν τα ι, είνα ι α π α ρ α ίτητη γ ια το ωραίο. Πού θάβρισκε κανείς, συλλογίζονται, ψυχαγωγία κ ’ εξύψωση, ύσ τερ’ από τη χυδαιότητα το υ καθημερινού, αν δεν έβ αζε και λίγη καλή θέληση, αν δεν έκανε και λίγο στραβά μάτια; κ’ έχουν απόλυτο δίκιο με το λαϊκό το υ ς το μυαλό! Το θ α υ μ α το υ ρ γ ό π α ιδ ί ε υ χ α ρ ισ τε ί, ό σ ο ν α π ά ψ ει ο θ ο ρ υ β ώ δ ικ ο ς χαιρετισμός- έπειτα πηγαίνει π ρος το πιάνο κι ο κόσμος ρίχνει μια τελευτα ία μ α τιά σ το π ρ ό γ ρ α μ μ α . Π ρ ώ τα ε ίν α ι η « M a rc h e s o le n n e lle » , έ π ε ιτα η «Reverie», κ ’ έπ ειτα «Le hibou et les moineaux» - ό λα υπό Βιβί Σα κκελα φ ύλακκα. Ό λα τα κομμάτια είναι δικά [του, είναι συνθέσεις του. Δ εν ξαίρει, είν ’ αλήθεια, να γράψει, μα τά χει όλα μέσα σ το μικρό ασυνήθιστο κεφαλάκι του και πρέπει να ομολογήσουμε τη ν καλλιτεχνική το υ ς σημασία, όπως σοβαρά και αμερόληπ τα είναι σημειωμένο και στις ρεκλάμες, που τις έχει σ υντάξει ο ιμπρεσάριος- και φ αίνεται πως η ο μ ολογία α υτή εκόστισε στην κριτική του ιδιοσυγκρασία μεγάλου ς αγώνες. Το θα υματουρ γό παιδί κ άθεται στο σκαμνάκι το υ πιάνου και ψάχνει νάβρει με τα ποδαράκια το υ τα πεντάλ, που μ’ ένα εξυπ νότατο σύστημα είναι ανεβασμένα πολύ ψ η λό τερα απ’ τ η συνηθισμένη το υ ς θέση, για να μπορεί να τα φ τάνει ο Βιβίς. Το πιάνο είναι δικό το υ και το κουβαλάει παντού μαζί του. Τα πόδια το υ είναι ξύλινα και το βερνίκι το υ α ρκετά στραπατσάρισμένο απ’ τις πολλές μετακόμισες- όμω ς ό λ ’ αυτά δίνουν π ερισσότερο ενδιαφέρον. ξένο διήγημα
Τομας Μαν
m
Ο Βιβίς ακουμπ άει τα λ ε υ κ ο μ έτα ξα π όδια το υ στα π εντά λ' έπ ειτα π αίρνει έκφ ρασ η π ονηρή, κοιτά ζει ίσια μπροστά το υ και σηκώνει το δ ε ξ ίτ ο υ χέρι. Έ να μα υριδερό γεμ ά το αφ έλεια παιδιακίσιο χεράκι, μα με γερ ό και όχι παιδιάτικο δέσιμο, που δείχνει καλά δ ουλεμένη άρθρωση. Το ύφ ος το υ το παίρνει ο Βιβίς για το ν κόσμο, για τί ξα ίρει πως πρέπει να τον διασκεδάσει κάπως. Αλλά κι α υτός από μέρος του βρίσκει κατά βάθος κάποι αν ιδιαίτερη ευχαρίστηση, που δ ε θα μπορούσε να τη ν περιγράφ ει σε κανέναν. Είναι η γαργαλιστική εκείνη ευτυχία, τ ο μυστικό ηδονικό ανατρίχιασμα, που το ν π εριλούζει κάθε φ ορά σαν κάθεται μπροστά σ’ έν ’ ανοιγμένο πιάνο, - δ ε θα πάψει π ο τέ το υ να το αιστάνεται. Απλώ νονται εκ εί μπροστά το υ τα πλήχτρα, α υ τές οι εφ τά ασπρόμαυρες οχτάβες, κάτω από τις οποίες βυθίζε τα ι τόσο συχνά σ ε περιπ ετειώ δικες κ’ ενθουσιαστικές ονειροπόλησες για το μέλλον, και που ωστόσο το υ παρουσιάζονται πάλι κατακάθαρες σαν παστρι κός πίνακας ιχνογραφίας. Είναι η μουσική, η μουσική ολάκερη, που απλώνε τα ι μπροστά το υ ! Απλώνεται πλατειά μπροστά του, σαν ελκυστική θάλασσα, και μπορεί να βουτηχτεί, να κολυμπήσει ευτυχισμένος, ναφήσει να το ν παρα σύρει και να το ν αρπάξει, να καταβυθιστεί μέσα στην τρικυμία, και μολαταύ τα να κ ρ α τε ί σ τα χ έ ρ ια το υ τη ν εξο υ σ ία , να δ ιευ θ ύ ν ει και να δ ια τά ζει... Κρατάει το δ εξί το υ χ έρι στον αέρα. Στη σάλα δ εν α κούγετα ι ο ύ τε ανάσα. Ό λους το ύ ς κρατάει η δυνατή π εριέρ γεια, που βασιλεύει πριν από τη ν πρώτη νότα... Πώς θ ’ αρχίσει; Έτσι αρχίζει. Κι ο Βιβίς, χτυπώ ντας με το δείχτη του ένα από τα μεσαία πλήχτρα το υ πιά νου, βγα ίνει τη ν π ρώ τη ν ότα , μιαν ο λ ό τελ α α να π ά ντεχη, γ εμ ά τη δύνα μη νότα, όμοια μ’ απ ότομο σάλπισμα. Ά λλες ακολουθούν, αρχίζει μια εισαγωγή - τα νεύρα ξετεντώ νονται. Η σάλα είναι π ολυτελέσ τα τη σ’ ένα πρώ της τά ξεω ς ξενοδοχ είο τη ς μόδας, μ ε εικόνες, αναπαράστασες ροδόχρω μες γυμνών, το υ ς τοίχους, με πλούσιες κολώνες, χρυσοστόλιστους καθρέφ τες, κι αναρίθμητες, έναν κόσμο ολόκλη ρο λάμπ ες η λεχτρικές, που σε τσαμπιά και δ έσ μες ξεπετιούνται από παντού και κ ατα π λημμυρίζουνε τη σάλα με φ ω ς λ α μπ ρ ότερ ο απ’ το φ ω ς τη ς ημ έ ρας, λεπτό, χρυσό, ουράνιο φως... Ο ύτε ένα κάθισμα δ εν είναι άδειο· ακόμα κα ι σ το υ ς π λ ά γ ιο υ ς δ ια δ ρ ό μ ο υ ς κα ι πίσω -πίσω σ τέ κ ο υ ν ά νθ ρ ω π ο ι. Μπροστά, που η θέση κοστίζει δώ δεκα μάρκα, (γιατί ο ιμπρεσάριος είναι τη ς α ρχή ς τω ν σεβαστώ ν τιμών) είναι αραδιασμένη η υψηλή κοινωνία, που δεί χνει ζω ηρό ε ν δ ια φ έρ ο ν για το θα υ μ α το υ ρ γό παιδί. Βλέπει κανείς π ολλές στολές, πολλές διαλεχτές κομψ ές τουα λέττες... Ακόμα και α ρκετός αριθμός παιδιών ε ίν ’ εκεί, που μ ’ ευγ εν ικ ό τρ όπ ο α φίνουνε να κρέμουντα ι τα πόδια το υ ς απ’ τ α καθίσματα και παρατηρούν με μάτια λαμπ ερά το ν προνομιούχο λευ κο μ έτα ξο σύντροφό τους... Αριστερά μπροστά κάθεται η μητέρα το υ θαυματουργού παιδιού, μια εξα ιρε τικά π αχειά κυρία, μ ε π ουντραρισ μένο προγούλι, κ ’ ένα φ τερ ό στο κεφάλι, και δίπλα τη ς ο ιμπρεσάριος, τύπ ος ανατολίτη, με χρυσά κουμπιά στα πετα χτά μ α νικ έπ ια το υ . Μα μπροστά-μπροστά στη μέση κάθεται η πριγκήπισσα. Μια κοντή, ζα ρω μένη, ρ υ τιδω μένη πριγκήπισσα, μα που υπ οσ τηρ ίζει τις τέχ ν ες, όσο είναι τρ υ φ ερ ές . Κάθεται σε μια χωστή βελουδένια πολυθρόνα και στα πόδια τη ς είν’ απλωμένα περσικά χαλιά. Ακουμπάει ενωμένα τα χέρια τη ς κάτω από το στήθος τη ς, απάνω στο μετα ξω τό με μα ύρες ρίγες φ όρεμά τη ς, γ έρ νει το κεφ άλι τη ς πλάγια και παρουσιάζει μιαν ευγενικώ ν ειρηνικήν εικόνα, ενώ κοιτά ζει το θα υματουρ γό παιδί που παίζει. Δίπλα τη ς κάθεται η κυρία τη ς τιμής. Φοράει κι αυτή μετα ξω τό μα με πράσινες ρίγες φόρεμα, και ξένο διήγημα
σ τέκ ει ολόισια στο κάθισμά τη ς , για τί, σαν κυρία τ η ς τιμ ή ς όπου είναι, δ εν τη ς επιτρέπεται ποτέ τη ς ν ’ακουμπάει. Ο Βιβίς ε τέλειω σ ε το κομμάτι το υ πολύ επιδειχτικά. Μ ε τι δύναμη που μετα χ ειρ ίζετα ι ο π υ γμ α ίο ς α υ τό ς τ ο πιάνο! Δ εν π ισ τεύ ει κα νείς τα υ τιά το υ . Το θέμα το υ εμβατήριου, μια ορμητική, ενθουσιαστική μελωδία, ξεσπάει ακόμα μια φορά, πλούσια εναρμονισμένη, π λατειά και πομπώδικη, κι ο Βιβίς σε κάθε μ έτρ ο ρίχνει ρυθμικά το σώμα το υ κατά πίσω, σα να βαδίζει θ ριαμβευτής σε γιο ρ τα σ τική πομπή. Έ π ειτα τελ ειώ ν ει ορμ η τικά, ξε γ λ υ σ τρ ά ει πλάγια, σκυ φ τός απ’ το σκαμνάκι και π εριμένει χαμογελώ ντας τα χειροκροτήματα. Και τα χ ειρ ο κ ρ ο τή μ α τα ξεσ π ά νε ομόθυμα , συγκινητικά, γ ε μ ά τα ενθουσια σμό: Δέστε, τι χαριτω μένο που είναι το σωματάκι το υ , σαν κάνει το μικρό του γυναικείο χαιρετισμό! Χειροκροτείστε, χ ειροκροτείσ τε! Σταθήτε να βγάλω τα γ ά ντια μου. Μ π ράβο μ ικρ έ Σα κκο φ ύ λα ξ, ή όπω ς α λλιώ ς σε λ έ ν ε -! Μα σου είναι ένα διαβολόπ αιδο!0 Βιβίς α να γκάζεται να βγει πίσω από το παραβάν το υ τ ρ ε ις φ ορ ές, όσο να γίνει ησυχία. Μ ερικοί αργοπ ορημένοι σπρώχνονται να μπούνε μέσα και φ τά νουν μ ε μεγά λο κόπο τις θέσες το υ ς. Και το κονσέρτο εξα κολουθεί. Ο Βιβίς ψιθυρίζει τη «Reverie» του, όλη καμωμένη από αρπισμούς, πάνω από το υ ς οποίους υψώνεται κάπου, κάπου μ ’ ελαφ ρά φ τερουγίσματα ένα κομμα τά κι μελωδία- και έπ ειτα παίζει «Le hibou et les moineaux». To κομμάτι α υτό έχει τέλ εια επιτυχία και προκαλεί ζω ηρό ενθουσιασμό. Είναι ένα σω στό παιδιακίσιο κ ο μ μ ά τι μ ε θαυμάσια π α ρα σ τα τικότητα . Στα μπάσσα βλέπει κανείς τη ν κουκουβάγια να κάθεται κατσουφιασμένη και ν ’ανοιγοκλεί τα μάτια τη ς , ενώ τα σ πουργίτια ξεφ ω νίζουν δυνατά τριγύρω τη ς, με θ ρ α σ ύ τη τα μ α ζί και τρ ο μ ά ρ α , θ έ λ ο ν τα ς να τ η ν π ειρ ά ξο υ ν. Τ έσ σ ερ ες φ ο ρ ές τ ο ν α να καλέσ α νε έπ ειτα απ’ α υ τό τ ο κο μ μ άτι. Έ να ς υ π η ρ έτη ς το υ ξεν ο δ ο χ είο υ μ ε γ υ α λ ισ τερ ά κουμπιά το ύ φ έρ ν ει απάνω σ την εξέ δ ρ α τρ ία μεγά λα δάφνινα σ τεφ ά νια και σ τέκ ει κρα τώ ντα ς τα δίπλα το υ, ενώ ο Βιβίς χα ιρετά ει κ’ ευχαριστεί. Ακόμα κ ’ η πριγκήπισσα λαβαίνει μ έρ ο ς στα χειρο κροτήματα, μόλις κινώ ντας τα λεπ τά τη ς χ έρια χωρίς να βγαίνει και κανένας ήχος... Πώς ξα ίρει ο μικρός αυ τό ς παλιανθρωπάκος να παρατείνει τα χειροκροτήμα τα ! Κάθεται πίσω από το παραβάν το υ και κάνει να το ν περιμένουν, ξεχνιέτα ι λ ίγ ο στα σκαλιά τη ς ε ξέ δ ρ α ς , π α ρ α τη ρ εί μ ε π α ιδιάτικη ευ χ α ρ ίσ τη σ η τις α τλαζένιες κο ρ δ έλ λ ες τω ν στεφανιών, αν και από πολύ πια τις έχ ει βαρεθή, χ α ιρ ετά ει χαριτω μ ένα και δισταχτικά, και δίνει στον κόσμο καιρό να χ ειρ ο κροτήσ ουν όσο θέλουν, ώ στε τίπ οτα να μην πάει χαμ ένο από το ν πολύτιμο θόρυβο τω ν χεριώ ν το υ ς. «Le hibou» είναι το φ ό ρ τε μου συλλογίζεται- για τί τη ν έκ φ ρ α σ η α υ τή τη ν έχ ε ι μ ά θ ει από τ ο ν ιμ π ρεσ άριο. Έ π ειτα έρ χ ε τα ι η «Fantaisie» που, μα τη ν α λήθ εια είναι πολύ καλύτερ η, προ π αντός το μέρος τη ς do δίεση. Μα ξετρ ελ λα θ ή κ α τε μ ε τη ν κουκουβάγια αυτή, εσείς, νοήμον κοινόν, αν και είναι το πρώ το και το πιο κουτό κομμάτι μου; Κ’ ευχαριστεί χαριτωμένα. Έ πειτα παίζει μια «meditation» και μ ετά μιαν «etude». - Το π ρόγρα μμα είναι α ρ κετά μ εγά λο. Η m edita tion είναι απ αράλλαχτη με τη reverie, μα δ εν μπ ο ρεί να π ει κ ανείς πω ς α υ τό είνα ι ε λ ά ττω μ ά τ η ς , και με τη ν etude δ είχ ν ετα ι όλη η τεχ ν ικ ή ω ρ ιμ ό τη τα το υ Βιβί, που ά λλω ς τ ε , μπροστά σ την εφ ε υ ρ ε τικ ό τη τά το υ , μ ένει λ ίγο πίσω. Έ π ειτα όμω ς έρ χ ετα ι η Fantaisie, το α γαπ ημένο το υ κομμάτι. Κάθε φ ο ρά τ ο παίζει κάπως διαφ ο ρ ετικ ά , τ ο μ ε τα χ ε ιρ ίζ ε τα ι μ ’ ε λ ε υ θ ε ρ ία , και κάπ ου-κάπ ου ξα φ ν ιά ζετα ι κι ξένο διήγημα
α υ τό ς ακόμη από τις νέ ε ς ιδ έες και τις μ ετα βολές του, ότα ν βρίσκεται στις καλές του. Κάθεται και παίζει, μικροσκοπικός, άσπρος και λαμπ ερός μπρος στο μεγά λο μα ύρο πιάνο, μονά χος και ξεχ ω ρ ισ τός απάνω σ την εξέδ ρ α , πάνω από τη σ κ ο τειν ή ανθρω π ομά ζα , με τη φ τω χή και κ ούφ ια , βα ρ ιο κίν η τη ψυχή τη ς , που π ρέπ ει α υ τό ς να τή ν ε συγκινήση με τ η μονα δική κ ’ εξυ ψ ω μένη το υ ψ υχή... Τα μα λα κά μα ύρα μα λλιά το υ π έσ α νε μα ζί μ ε τ η ν κ ο ρ δ έλ λ α στο μέτω πό το υ , οι γυμνασ μένοι, γ ερ ο δ εμ έν ο ι τω ν χεριώ ν το υ α ρμοί δου λεύουνε, και βλέπει κανείς στα μελαχροινά παιδιακίσια μάγουλα το υ ς μυς ν’αναταράζονται. Έ ρχεται σ τιγμές που απολησμονιέται, σα νάναι μοναχός το υ - τα παράξενα μ ε το υ ς σ κ ο τεινο ύ ς κ ύ κλου ς μα τάκια το υ ξεγ λ υ σ τρ ο ύ ν ε λ ο ξά προς το υ ς ζω γραφισμένους το ίχο υ ς δίπλα του, και το βλέμμα το υ μοιάζει σα να θέλει να βυθιστή και να χ αθή σε κόσμο μακρυνό, γ εμ ά το τα ρ α γ μ έν η κι α όριστη ζωή. Μα αμέσως ρίχνει με την άκρη του ματιού του μια ματιά προς τη σάλα κ’ είναι πάλι μπροστά στο κοινό. Χαρά και θλίψη, ανύψωση και κατάπτω ση - η Fantaisie μου! σ κέπ τετα ι ο Βιβίς γεμ ά το ς στοργή. «Ακούστε λοιπόν, τώ ρα έρχεται το μέρος το γρα μμέ νο στη do δίεση!» Και πατώντας το αριστερό π εντάλ πηγαίνει προς τη δίεση. « Ν α τό καταλάβουνε τάχα; Αχ, όχι, όχι, βέβαια, δ εν το καταλαβαίνουν!» και για το ύ το ρίχνει κι α υτός μια ωραία ματιά προς το ταβάνι, για νάχουν οπωσ δήποτε κάτι να ιδούνε. Οι άνθρωποι κάθοντα ι σε μ α κρ ιές σ ειρ ές και κοιτά ζουν το θα υμα τουρ γό παιδί. Και σκέπτονται διάφορα πράματα με το κοινό μυαλό τους. Ένας γέρος κύριος μ ’ άσπρα γένια, με μιαν αντίκα στο δείχτη και μ’ ένα στρογγυλό εξό γκωμα στη φαλάκρα απάνω, μια παραφυάδα αν θ έλετε, συλλογίζεται: «Είναι ντροπή μα τη ν αλήθεια. Π οτέ δεν εκατά φ ερα να πάω μακρύτερα από το πιο κοινό π αλιοτράγουδο, και τώ ρα κάθομαι γ έρ ο ς άνθρωπος μ ’ άσπρα μαλλιά, και μου δίνει μαθήματα το κοντοστούπικο α υτό διαβολάκι. Μα ωστόσο π ρέ πει να στοχάζεται κανείς πως αυτό έρχεται άνωθεν. Ο Θ εός μοιράζει τα χαρίσματά του, εμ είς δ εν έχο υμε να κάνουμε τίποτα, και δ εν είναι ντροπή νάναι κανείς κοινός θνη τό ς. Είναι, σα να π ούμε, καθώ ς με τ ο Χριστό, σαν ε ίτα ν ακόμα παιδί. Μπορεί να σκύψει κανείς να προσκυνήσει ένα παιδί, χωρίς νάναι καθόλου ντροπή. Είναι τόσ ο ευχάριστο! - Δ εν τολμά ει να συλλογιστεί: «Είναι τό σ ο γλυκό!» - Γλυκό θά τανε ντροπή για έναν ηλικιω μένο κύριο. Και μολα τα ύτα το αισθάνεται, έτσι! «Τέχνη...» συλλογιέται ο επιχειρηματίας με την παπαγαλίσια μύτη του... «Ναι, βέβαια, λ ίγο κλιγκ-κλα γκ και λ ίγο άσπρο μ ετά ξι δίνουν κάποια λάμψ η στη ζωή. Άλλω στε αυτό δ εν τό ν ε χάλασε καθόλου. Είναι με το πάρα πάνω πενή ντα θέσ ες π ουλημένες π ρος δώ δεκα μάρκα1 μονάχα α υτές μας κάνουν εξα κόσα μάρκα - κ’ ύστερα τα υπόλοιπα. Αν βγά λουμε τώ ρα νοίκι για τη σάλα, φωτισμό και π ρογράμματα, μένουν καθαρά χίλια μάρκα τουλά χιστον. Δεν είναι ευκαταφρόνητο.» «Να, α υτό που έπ α ιξε αυτή τη στιγμή είτανε Chopin! σκέπτεται η δασκάλισσα το υ πιάνου, μια κυρία με μύτη σουβλερή, σε ηλικία που οι ελπ ίδες γ έ ρ νουνε πια να κοιμηθούνε κι ο νους όσο πάει ο ξύνετα ι. Μπορεί να πει κανείς πως δεν είναι κ’ εντελώ ς πρωτότυπος. Έπειτα θα πω: είναι λίγο πρωτότυπος. Έτσι χτυπάει καλά. Η στάση όμω ς τω ν χεριών του είναι ολωσδιόλου αγύμνα στη. Πρέπει να μπορεί κανείς νακουμπήσει ένα τά λληρο στη ράχη το υ χερι ού... Εγώ θα τό ν ε γύμναζα με το χάρακα.»
©4-
ξένο διήγημα
Μια νέα κοπέλλα, χλω μή σαν κερένια , που βρίσκετα ι στην ανήσυχη εκείνη ηλικία, κατά τη ν οποία μπ ορεί κανείς πολύ εύ κο λα να π έσει σε τρ υ φ ερ ο ύ ς στοχασμούς, συλλογιέται μυστικά: «Καλέ, τ ι είναι αυτό! Τι παίζει τώ ρα! Είναι όλο πάθος α υτό που παίζει! Και όμω ς είναι ακόμα ένα παιδί;! Αν με φιλούσε, θάτανε σα να με φιλούσε το αδερφάκι μου - δε θάτανε φιλί. Μήπως υπάρχει λοιπόν και κάποιο αλλοιώτικο πάθος, κάποιο π άθος δίχως γήινο αντικείμενο, ένα έ ν θ ερ μ ο π αιδιάτικο π αιχνίδι;... Α ν τά λ ε γ α α υ τά δυνα τά, θα μου δίναν μουρουνόλαδο. Έ τσι είναι ο κόσμος.» Σε μια κολώνα σ τέκει ένα ς αξιω ματικός. Κοιτάζει το Βιβί, που έχει τόση επι τυχία και σκέπτεται: «Είσαι κάτι, κ’ είμαι κάτι, καθένας στο είδος του!» Άλλω σ τε εν ώ ν ει τ ις φ τέ ρ ν ε ς τ ο υ και φ έ ρ ε ι τ ο σ έβ α ς σ το θ α υ μ α το υ ρ γ ό πα ιδί καθώς το κάνει μπρος σε κάθε αρχή. Αλλά ο κριτικός, ένα ς ηλικιω μένος άνθρωπος με γυαλισ τερά μαύρα ρούχα και μ ε γυ ρ ισ τά κατα λασπ ω μένα πα νταλόνια, κ ά θ ετα ι σ την τζαμπ α τζίδικη θέση του και συλλογιέται: «Για δες τόνε, αυτόν το Βιβί, αυτόν το μασκαρατζίκο! Ω ς ά τομο, θ έλ ει α κόμα καιρό για ναναπτυχθή, α λλά ω ς τύπ ος, είναι κι’ άλας τελειω μένος, ω ς τύ π ο ς καλλιτέχνη. Έ χει μέσα το υ το μεγαλείο του καλ λιτέχνη και τη ν αναξιοπρέπειά του, τη ν τσαρλατανοσύνη το υ και τη ν ιερή του σπίθα, τη ν π εριφρόνηση και τη ν κρυφή το υ μέθη. Αυτά όμω ς δ εν πρέπει ναν τα γράψω, είναι πάρα πολύ καλά. Αχ, πίστεψέ με, θα είχα γίνει κ’ εγώ ο ίδιος καλλιτέχνης, αν δεντά βλεπ α όλα τόσ ο καθαρά...» Το θα υματουργό παιδί τελειώ νει το κομμάτι το υ , κι αληθινή θύελλα ξεσπάει στη σάλα. Βγαίνει και ξαναβγαίνει πίσω από το π αραβάντου. Ο υπηρέτης με τα γυαλισ τερά κουμπιά κουβαλάει καινούργια στεφάνια, τέσ σ ερ α δάφνινα στεφάνια, μια λύρα από μ ε ν εξέδ ες κ ’ ένα μπουκέτο τριαντάφ υλλα. Δ εν τό ν ε φ τάνουνε τα χέρια το υ για να δώσει στο θαυματουργό παιδί όλα τα δώρα, ο ιμπρεσάριος ανεβαίνει ο ίδιος στην ε ξέδ ρ α , για να το ν βο ηθήσει. Κ ρεμά ει ένα στεφ άνι στο λαιμό το υ Βιβί, χ αϊδ εύ ει τρ υ φ ερ ά τα μαύρα μαλλιά του, κ ’ έξα φ ν α , σα να μη μ π ο ρ εί ναν τισ τα θ εί, σ κύ βει και το υ δ ίνε ι έ ν α φιλί, ένα ηχηρό φιλί στο στόμα. Και τ ό τ ε η θύελλα μετα βά λλεται σε σίφουνα. Το φιλί αυτό τρ έχ ει σαν ηλεχτρικός τιναγμός στη σάλα, διαπερνά σα μπόρα νευρική τα πλήθη. Σαν κάποια ανάγκη εξω φ ρενικού θόρυβου πιάνει το ν κόσμο. Δυνα τά ξεφ ω νητά ανακατώ νονται με το ν ά γριο χτύπο τω ν χεριών. Μ ερικοί μικροί φίλοι του Βιβί σείνουν από κάτω τα μαντήλια τους... Μα ο κριτικός συλλογίζε τα ι: «Βέβαια το φ ιλί το υ ιμπ ρεσάριου δ εν μπ ορούσε να λ είψ ει. Έ να παλιό α ποτελεσματικό τέχνασμα. Αχ, Θ εέ μου, αν μπορούσε κανείς να μην τα δια κρίνει όλα τόσο καθαρά!» Το κονσ έρτο τελ ειώ ν ει. Σ τις εφ τά μ ισ η άρχισε, σ τις οχτώ μιση τέλ ειω σ ε. Η εξέδ ρ α είναι γεμ ά τη στεφ ά νια και δυο μικρές γλ ά σ τρ ες μ ε λ ουλούδια σ τέ κουν απάνω στο πιάνο. Ο Βιβίς παίζει το τελ ευ τα ίο κομμάτι το υ , τη Rapsodie grecque, που καταλήγει στον ελληνικό ύμνο- οι σ υμπατριώτες του, που ήταν εκεί θάχανε μεγάλη διάθεση να τραγουδήσουνε μαζί, αν δεν είταν ένα επίση μο κονσέρτο. Και για ν ’ αποζημιωθούν ξεσπούν στο τέλ ο ς σε τρο μ ερ ό θόρυ βο, σε ενθουσιώδικο αλαλαγμό, σε μιαν εθνική εκδήλωση. Ό μω ς ο γεροκριτικός συλλογίζεται: «Βέβαια ο ύμνος δ ε μπορούσε να λείψ ει. Τώρα αλλάζουν όψη πια τα πράματα- δ εν α φήνουν κάνενα μέσο ενθουσιασμού α νεκ μ ετά λ λευτο. Θα γράψω πως α υτό είναι αντικαλλιτεχνικό. Κι όμω ς ίσως αυτό νάναι ίσια ίσια καλλιτεχνικό. Τί είναι ο καλλιτέχνης; έν α ς καρα γκιόζης. Η κριτική είναι το ψ ηλότερο απ’ όλα. Α υτό όμω ς δ εν πρέπει ναν το γράψω.» Κι απομα κρύνεται με τα λασπωμένα πανταλόνια του. ξένο διήγημα
m
ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΔΙΑΒΑΖΩ: Το διήγημα του Έντγκαρ Άλλον Πόε «Η στενόμακρη κάσσα»
Ύ σ τε ρ ’ από καμιά δ εκα ριά φ ο ρ ές , που α να γκάσ τηκε να π α ρουσ ια σ τεί ο Βιβίς, δ εν ξα ναπ ή γε πια πίσω από τ ο παραβάν του, α λλά στη μητέρ α του και στον ιμπρεσάριο κάτω στη σάλα. Οι άνθρωποι στέκουν ανάμεσα στανα κα τω μ ένα καθίσματα και χ ειρ ο κ ρ ο το ύ ν και σπρώ χνονται κατά μπρος, για να ιδούνε από κοντά τ ο θα υματουρ γό παιδί1 μερικοί θέλουνε να ιδούν και τ η ν π ριγκή π ισ σ α . Μ π ρος σ τη ν ε ξ έ δ ρ α σ χ η μ α τίζο ν τα ι δ υ ο π υ κνοί κύκλοι γύρω σ’ αυτήν και σ το Βιβί και δ εν ξα ίρει πια κανείς π οιος από το υ ς δυ ο τ ο ύ ς μ α ζεύ ει. Τ ό τε η κ υρία τη ς τ ιμ ή ς π ηγα ίνει σ το Βιβί, καθώ ς τ η ς είπε η πριγκήπισσα, τρα βά ει και ισιώνει λίγο τ ο μετα ξω τό σακκάκι του, για να το ν κάνει πιο ευπ αρουσίαστο στην υψ ηλοτάτη, το ν φ έρ ν ει από τ ο χέρι μπ ροστά τ η ς και τ ο ν βάνει με σ ο β α ρότητα να φ ιλήσ ει το χ έρ ι τ η ς α υ τή ς βασιλικής υ ψ ηλότητα ς. «Πώς τ α κατορθώ νεις ό λ ’ αυτά, μικρέ;» το υ λ έει η πριγκήπισσα. «Σου κατεβαίνουν έτσι μόνα το υ ς στο κεφάλι σου, σαν κάθε σαι στο πιάνο;» - «Ουϊ, Madame,» απαντάει ο Βιβίς. Μέσα το υ όμω ς συλ λ ο γ ιέτα ι: «Άιντε, βρ ε γ ε ρ ο ξεκ ο υ τιά ρ α πριγκηπέσ σα...!» Έ π ειτα στρίβει, κακοαναθρεμένα, σαν α γριοκάτσικο και ξαναπάει σ τους δικούς του. Έ ξω σ το β ε σ τιά ρ ιο τρ ο μ ε ρ ή ο χ λο β ο ή β α σ ιλ εύ ει. Ά λ λ ο ι κ ρ α το ύ ν τ ο υ ς α ριθμούς τ ο υ ς μ ε τεντω μένα μπρος τ α χέρια, άλλοι α γκαλιάζουνε γ ούνες, σάλια, γ α λ ό τσ ες απάνω απ’ το τραπέζι. Κάπου σ τέκει η δασκάλα το υ πιά νου σε κύκλο γνωστών τη ς και κάνει κριτική. «Είναι λίγο πρω τότυπος» λέει δυνατά και κοιτά ζει γύρω... Μπ ρος σ’ ένα απ’ το υ ς μ εγά λου ς κ α θ ρ έφ τες σ τέκει μια π ολύ καθώ ς π ρέ πει κυρία και τ ’ αδέρφ ια τη ς , δύο ανθυπολοχαγοί, τ η βοηθούνε να φ ορέσει το π ανωφόρι και τα γούνινα παπούτσια τη ς . Είναι π ανέμορφη, με τ α βαθυ γάλανα μάτια τη ς και με το λαμπ ερό κ’ ευγενικό τη ς πρόσωπο, μια πρώ της τά ξεω ς κοπέλλα. Άμα εντύθηκε π ερίμενε το υ ς αδερφ ούς τη ς . «Μη σ τέκεις τό σ η ν ώ ρα μπ ροσ τά σ τον κ α θ ρ έφ τη !» λ έ ε ι χ α μηλ όφ ω να και θυμω μένα στον ένα, που δ εν μπ ορεί ν ’ αποχω ριστεί από τη θέα το υ ωραίου κι απλού προσώπου το υ . Ο ρίστε μα ς τώ ρα! Κι όμω ς ο κ. ανθυπολοχα γός θα λάβει το θ ά ρ ρ ο ς να κουμπώσει τ ο πα λτό το υ μπροστά σ τον κα θρ έφ τη, αν έχει τη ν καλοσύνη να το υ δώσει τη ν άδειά τη ς ! - Έ πειτα φ εύγουνε, κ’ έξω στο δ ρ ό μ ο , που τ α φ ώ τα λ ά μ π ο υ ν ε θαμπά μ ες σ τη ν ο μ ίχ λ η τ ο υ χιο ν ιο ύ , ο κ ύ ρ ιο ς α νθ υ π ο λ ο χ α γ ό ς α ρ χ ίζει να χ τυ π ά ει λ ίγ ο τ α π όδια το υ , κα θώ ς πηγαίνουν και με τ ο για κά α νασηκω μένο και τα χ έρια χ ω μένα σ τις λ ο ξέ ς τσ έ π ε ς τ ο υ π α λτο ύ το υ , χ ο ρ εύ ει έν α ν α ράπ ικο χ ο ρ ό πάνω σ το σ κληρό π ετρω μένο χιόνι, για τί το κρύο είναι τσ ουχτερό. «Παιδί!» συλλογιέται το ξεχ τένισ το κορίτσι, που με τα χ έρια ε λ εύ τερ α κρε μασμένα π ηγαίνει πίσω τ ο υ ς με τ ο συνοδό τη ς , ένα ν έο σκυθρωπό. «Ένα αξια γάπ ητο παιδί! ε κ ε ί μέσα είτα ν αξιοσέβασ το...» Και με μονότονη φωνή λ έ ε ι δ υνα τά: «Ό λοι μ α ς είμ α σ τε θ α υ μα τουρ γά παιδιά, ε μ ε ίς οι δημιουρ γοί.» «Πώς! σ κ έφ τετα ι ο ηλικιω μένος κύριος με τη ν π αραφυάδα, που ένα ψηλό καπέλλο τη σκεπάζει τώ ρα. «Τι πάει να πει; ένα είδος Πυθία, κατά που φαί νεται.» Αλλά ο σκυθρωπός ν έος, που τη ν καταλαβαίνει αμέσως, κατα νεύει αργά. Έ π ειτα σω παίνουν, και τ ο ξε χ τέ ν ισ το κο ρ ίτσ ι κ ο ιτά ει τ α τ ρ ία ευ γ εν ικ ά α δ έρφ ια . Τα π εριφ ρο νεί, μα τα κο ιτά ει όσο που χάνοντα ι στη γω νιά το υ δρόμου. □
m -----------------
ξένο διήγημα
Ο εκδόσει ς
/u . Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ε ΙΑ
ΡΟΜΠΕΡΤ ΛΙΝΤΕΛ
Ανύπαρκτη πολιτεία Ο Κ. Καβάφης, στο τέλος της δημιουργικής και ερω τικής ζωής του, και η Αλεξάνδρεια, στις στιγμές της ύ στατης λάμψης και της αμετάκλητης παρακμής της, κρύ βονται πίσω από τα φανταστικά πρόσωπα και τοπία αυτής της αριστοτεχνικής βιογραφικής μυθοπλασίας. Από έναν διακεκριμένο Αγγλο συγγραφέα που έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του στην Αίγυπτο και την Ελλάδα, ένα μυθιστόρημα για την πλατωνική φιλία και τα επικίνδυνα πάθη, για την τέχνη και τη ζωή σε κοσμοπολίτικα σαλόνια και κακόφημα κέντρα, στο σταυροδρόμι της Ανατολής και της Ευρώπης. ΙΒΑΝ ΚΛΙΜΑ
Έρωτας και σκουπίδια Ο «έρωτας» και τα «σκουπίδια» είναι οι δύο πραγ ματικοί και συμβολικοί πόλοι γύρω από τους οποίους αυτό το μυθιστόρημα σκιαγραφεί τη ζωή στην Πράγα της δεκαετίας του ’80 και ξετυλίγει ένα μεγάλο πάθος. Μοιρασμένος ανάμεσα σε δύο γυναίκες, παλινδρομώ ντας ανάμεσα στο γράψιμο και τη ζωή, ο ήρωας ρίχνε ται σε μια απεγνωσμένη αναζήτηση της αλήθειας και της καθαρότητας σε αντίστιξη με τη βρομιά της πόλης, αλλά και με την ίδια την απόρριψη ανθρώπων και πραγμά των, που σημαίνει τη μετατροπή τους σε σκουπίδια.
Του ύψους και του βάθους Μια συλλογή από μικρές ιστορίες που έχουν στον πυρήνα τους το θέμα των πτήσεων και των πτώσεων και στον ορίζοντά τους μια νοητή γεωγραφία της Ελ λάδας. Το χιούμορ που τις διατρέχει αφαιρεί διακριτι κά από το Ύψος το υψηλό κι από το Βάθος το τραγικό, ενώ το ραβδάκι του παράδοξου αγγίζει καθημερινές καταστάσεις, πρόσωπα και αντικείμενα, θυμίζοντας πως η γραφή είναι μεταμόρφωση.
Κεντρική διάθεση: Σόλωνος 133,106 77 Αθήνα, τηλ. 3806305,3821813, fax 3838173, e-mail: alexcom@otenet.gr Βιβλιοπωλείο στη Στοά του Βιβ λίου: Πεσμαζόγλου 5 / Σταδίου 44,105 64 Αθήνα, τηλ. 3311719
Φιλολογικά χρονογραφήματα για πρόσωπα της (λληνικής λογοτεχνίας από το αρχείο του Γιώργου ΖεΒελάκη
ΣπυρίδωνΔεΒιάζης (1854-1927) Το αθησαύριστο κείμενο του Κερκυραίου ιστοριοδίφη, για κάποιες άγνωστες πηγές έμπνευσης του Εθνικού Ύμνου, εντάσσεται στον εορτασμό των200χρόνων από τη γέννηση του Σολωμού. Εορτασμό που έδωσε την αφορμή να παραχθεί ένας σύγχρονος προβληματισμός γύρω από το έργο του Σολωμού και την εποχή του. Με βάση τις νέες αυτές εκτιμήσεις η ποίησή του τοποθετείται στις καλύτερες στιγμές του ευρωπαϊκού λυρισμού του 19ου αιώνα. Ένα από τα βιβλία που βρέθηκαν στο επίκεντρο του προβληματισμού ήταν το: Διονύσιος Σολωρός, ποιήματα και πεζά (Στιγμή 1994), μ ε την επιμέλεια και τις εισαγωγές του Στυλιανού Αλεξίου. Ανάμεσα στις πολλές και ενδιαφέρουσες γνώμες τωνμελετητών για την έκδοση, έπεσε στην αντίληψή μας και το κριτικό κείμενο ενός-δυστυχώς-πανεπιστημιακού, που προσπάθησε να στηρίξει τις απόψεις του σε ακραία υβριστικές και χυδαίες εκφράσεις και επιθέσεις στο πρόσωπο του σεβαστού φιλολόγου Στ. Αλεξίου (βλ. άρθρο Γ. Βελουδή στο αφιέρωμα του περιοδικού «Περίπλους» του 1998). Επανερχόμαστε στο κείμενο του Δεβιάζη και στο έντυπο που το φιλοξένησε. Στις αναφορές στους Ρήγα, Ροσέττι, Γούλιαρη κ.ά. περιέχονται άγνωστες εν πολλοίς ιδέες του Σολωμού όταν έγραφε τονΎμνο. Το έντυπο ήταν το εξαιρετικής εκτύπωσης και περιεχομένου εικονογραφημένονημερολόγιον Παρνασσού του 1913. Το ημερολόγιο εκδόθηκε δύο χρονιές από το λαϊκό περιοδικό «Παρνασσός» που δεν είχε σχέση μ ε το ομώνυμό του φιλολογικό.
Γ.Ζ.
ΣΠ.ΔΕ ΒΙΑΖΗΣ
ΜΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΑΝ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΑ1 ΥΜΝΟΥ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ ΤΟΥ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟΥ ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ Έτος Β', 1913
μα οι Δημοκρα τικοί Γάλλοι κατέλα βον τη ν Ζάκυνθον, μ ε τ’ ου πολύ, τη 13 Ιουλίου το υ 1797 εδημοσιεύθη εν Ζακύνθω ιταλιστί δημοκρατική προκήρυξις γραφείσα τη 11 το υ ιδίου μηνάς, ήτις ετελείω νε διά τη ς εξή ς παρα γράφου: «... Βεβαιωθήτε, ότι δ εν θα σας υποκλεψωμεν άλλον χρόνον, ει μη εκείνον, όστις αρκεί να εκτιμ ώ μεν εγκαρδίω ς τη ν μνήμην τη ν α είποτε παρούσαν του λαού των Ηρώων, π ρος ο υ ς ο φ είλομ εν ά παντες η μείς τη ν εκ του τά φ ου εξελθούσαν ελευ θερίαν μας, dissoterrata nostra liberta». Η π ροκήρυξις αύτη σώζεται εις το α ρχειοφυλακείον Ζακύνθου και εδημοσιεύθη εν μετα φ ράσ ει υπό το υ αοιδίμου Π. Χιώ τη*1, α λλ’ ού το ς τη ν φράσιν dissoterrata liberta περιφραστικούς μ ετέφ ρ α σ εν αναστηθείσαν ελευθερίαν. Η ιδέα είνε η αυτή, αλλά πρόκειται περί τη ς εκφράσεω ς, ήτις ομοιάζει προς τη ν δ ευ τέρ α ν σ τροφ ήν το υ ύμνου το υ Σολω μού, όστις φ αντάζεται ότι η Ελευθερία μας είνε:
Α
1) Σειράς ιστορ. απομνημ. τόμ. Γ σελ. 595.
Απ’ τα κόκκαλα βγαλμένη Των Ελλήνων τα ιερά Ο σ υ γγρα φ εύ ς τη ς γ α λλική ς δ η μ ο κρ α τική ς τ α ύ τη ς π ρο κ η ρ ύ ξεω ς καλώ ν το υ ς Έ λληνας λα ό ν των Ηρώων ο μ ο λ ο γ εί ότι η Ελευθερία εξή λ θεν εκ τω ν τά φ ω ν τω ν Ηρώων Ελλήνων. Ή κ μ α ζ ε τ ό τ ε ε ν Ζα κύ νθ ω φ ιλ ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς λ ό γ ιο ς π ο ιη τή ς και διδ ά σ κ α λ ο ς , ο Αντώ νιος Μ αρτελάος, ό σ η ς, ότα ν αφίκοντο ε ν τη νήσω οι δημοκρα τικοί Γάλλοι, αμέσως έ γρα ψ ε Παιάνα υπέρ τω ν Γάλλων υπό το ν τίτλον: «Ύμνος εις την περίφημον Γαλλίαν, το ν αρχισ τρ ά τη γ ο ν Β ο ναπ άρ την και το ν σ τρ α τη γ ό ν Γεντίλλην», επίσης δ ε έγρα ψ ε Μ ασσαλιω τικόν θούριον. Του ύμνου το ύ το υ η αρχή είνε: Ό θεν είσθε των Ελλήνων, Παλαιό ανδρειωμένα Κόκκαλα εσκορπισμένα, Λάβετε τώρα πνοήν. Σταις φωναίς τη ς σάλπιγγάς μου, Οχ το μνήμα αναστηθήτε Και το Γένος σ ας να ιδήτε Εις την πρώτην το υ τιμήν. Τα δύο τα ύ τα τετρ ά σ τιχ α επ α ναλαμ βά νει ε ις τη ν Μ α σ σ αλιώ τιδά το υ ο Μ αρτελάος. Η ιδέα α ύτη ή ρεσ ε τό τ ε εις όλους το υ ς φ ιλελευ θ έρ ο υ ς γαλλόφ ρονας, α λλ’ εθεω ρήθη γελοία από το υ ς αριστοκρατικούς εχθρούς τω ν γαλλικώ ν Ελευθεριώ ν. Δ ύο δ ε το ύ τω ν, ο σ α τιρικός Κ ουτο ύζης, ο έ ξο χ ο ς κ α λ λ ιτέχ ν η ς εσ α τίρ ισ ε τ ο ν Μ α ρ τελ ά ο ν διά το ν ε ν λ όγω ύμνον και ο Νικόλαος Λογοθέτη ς Γούλιαρης παρώδησε το ν ύμνον τούτον. Ιδού η παρωδία τω ν δύο πρώτων το υ ύμνου στροφών: Ποιος αγροίκησε ποτέ του Κόκκαλα πνοήν να εκβάλουν Σάλπιγγα να καταβάλουν Κ ' ό χ τα μνήματα να εβγούν; Ψεύμα μέγα εν αλήθεια! Πλην και τούτο αν είχε γένη Της Ε λλάδος οι ανδρείοι Ποιαν τιμήν ή θελε ιδούν; Ο Μ αρτελάος όμω ς διά τη ς φωνής τη ς σάλπιγγος δίδει ζωήν εις τα ανδρειωμένα των Ελλήνων Κόκκαλα. Η ιδέα α ύτη δ εν ε ίνε π ρω τό τυ π ο ς το υ Μ α ρτελά ο υ . Ο Μ α ρ τελ ά ο ς έγ ρ α ψ ε το ν Ύμνον του τω 1797. Ο Ρήγας εποίησε το ν Θ ούριόν του, ως μ α ρτυρεί ο Jken τω 1796. Ο θούριος το υ Ρήγα ή το γνω στός εις τη ν Ζ άκυνθον και εψ ά λλετο άμα τη α φ ίξει τω ν Γ άλλων. Ο Ρήγας εις το ν Θούριόν το υ ψάλλει. φιλολογικά χρονογραφήματα
*"· * *
Ό θεν είσθε των Ελλήνων Κόκκαλα ανδρειωμένα Πνεύματα εσκορπισμένα Τώρα λά βετε πνοήν. Στην φωνήν της σάλπιγγάς μου Συναχθήτε όλοι ομού Την επτάλοφον ζητάτε Και νικάτε προ παντού. Ο Μ αρτελάος λοιπόν α ντέγραψ ε σχεδόν ή εμιμήθη μάλλον τον Ρήγαν εις τα δύο τετρ ά σ τιχό το υ . Η έμπνευσις τη ς κυρίας ιδέας τω ν σ τροφώ ν τούτω ν, περί αναστάσεως δηλαδή τω ν οστών και ενσαρκώσεως τούτω ν, υπάρχει και εις το κεφάλαιον 37 το υ Ιεζεκιήλ. Ο Μ αρτελάος υπήρξε διδάσκαλος του ποιητού Σολωμού, ο οποίος εγνώριζε και τα έργα το υ διδασκάλου, τόσον δημοτικά εν Ζακύνθω. Εις τη ν Μασσαλιώτιδα το υ Μ αρτελάου υπάρχουν οι εξή ς στίχοι: Σηκωθήτε, για να ιδήτε Πόσοι θάν οι Λεωνίδες Σηκωθήτε, να χαρήτε Πώς η Ελλάς θα ξαναζή. Σηκωθήτε! Και θα ιδήτε Πώς ανδρείως πολεμούμε, Πώς εχθρούς καταπατούμε Πόσο μοιάζομε με σας! Των οκτώ τούτω ν στίχων το υ Μ αρτελάου, όλη η ιδέα περικλείεται εξόχω ς εις το ε ξή ς τετράστιχον το υ Σολωμού: Ω τριακόσιοι! σηκωθήτε, Και ξανάλθετε μ' εμάς, Τα παιδιά σ ας θ έλ’ ιδήτε Πόσο μοιάζουνε με σας.
Ο Σολω μός εγεννήθη τω 1798, εν περίπου έτο ς μ ετά τη ν πάνδημον εο ρ τή ν διά τη ν έλευσιν τω ν Γάλλων, αλλά τα μεγάλα γεγονότα δ εν λησμονούνται ευκόλως, αναφέρονται επί πολύν χρόνον με μεγά λος λ επ τομέρειας. Η γαλλική π ροκήρυξις, η διακηρύττουσ α επισήμως ότι εκ του τά φ ου εξήλθεν η ελευθερία, είχεν εν αντιγράφοις διαδοθή καθ’ όλην την νήσον. Ο Σολωμός, ότε εμπνευσμένος, τω 1823, συνέλαβε την ιδέαν να ποιήση τον αθάνα το ν Ύμνον του, ενεθυμήθη το ποίημα του Μαρτελάου και τον θούριον του Ρήγα -ο ν αναφέρει εις το ν 18 στίχον- αλλά προ παντός ενεθυμήθη την γιομάτην από ενθου σιασμόν γαλλικήν προκήρυξιν, ήτις είχεν ενθουσιάσει τον λα ό ν ησπάσθη την ιδέαν τη ς αμέσως και από την απλήν φράσιν dissoterrata nostra liberta, εκ του τάφου εξελθούσα ελευθερία, ποιητικώτατα ετεχνούργησε τους πρώτους το υ Ύμνου στίχους, διότι η μεγαλοφυία από μίαν απλήν ιδέαν δύναται να δημιουργήση αθάνατα έργα. Ο Ιταλός ποιητής Ροσέττης οπλίζει την Ελευθερίαν επίσης διά ξίφ ους και άδει:
Qual cirro di com eta e la tua spada Grande lo scudo, com e sol che s ’aiza E ovunque passa, II tem ebror dirada. «Ως ουρά κομήτου, είνε το ξίφ ος σου (ελευθερία ), η ασπίς μεγά λη ω ς ο ανα τέλλω ν ήλιος, και όπου δήπ οτε διέρχεται αραιώνει το σκότος.»
'Ο τε προ ετώ ν ετακτοποιήσαμεν τη ν βιβλιοθήκην το υ κ. Δ ημητρίου Λούντζη Σολωμού, μεταξύ τω ν βιβλίων του ποιητού ή το και εν του Πεχράρχη και εντός του οποίου ευρίσκετο αντίγραφον τω ν εν λόγω γαλλικώ ν π ροκηρύξεω ν, και διά μολύβδου σημειωμένη η φράσις dissoterrata liberta, εκ τούτου φαίνεται ότι η φράσις είχε προξενήσει εντύπωσιν. Ίσως τινές να καλέσωσι τον Σολωμόν λογοκλόπον, διότι την ιδέαν έλαβε και εκ προκηρύξεω ς. Όχι, η μεγαλοφυία δεν κλέπτει αλλ’ αποκτά. Ο Φώσκολος διά το υ ς κριτικούς εκεί νους, οι οποίοι συχνά έχουσιν εις το σ τόμα τη ν λέξιν λογοκλοπίαν διά να καταβιβάζωσι φιλολογικά έργα, έγρα φε τα εξής: «Διά τινας κριτικούς η κατηγορία, η πεποίθησις, η απόφασις τη ς λογοκλοπίας είνε ανέκ κλητος, δεν φαίνεται δ ’ α υτοίς βέβαιον να τη ν επαναλάβωσι συχνά και να την εφαρμόσωσιν αδιακρίτως. Αλλ’ ο εγγίζων μόλις τεμάχιον κεκρυμμένου σιδήρου, έστω κεκαλυμμένου με σκωρίαν, και εκ το ύ το υ αίφνης κατασκευάζων κοπ τερώ τατον και λαμπ ρότατον ξίφος, δεν είνε λογοκλόπος αλλ’ εξασκεί και εις το ύ το τη ν μαγικήν δύναμιν, την ακαριαία ντη ς μεγαλοφυίας.» Ούτω και ο Σ ολω μός εκ τη ς παρεγνωσμένης ιδέας τη ς π ροκηρύξεω ς κατά τη ν άφιξιν τω ν Γάλλων εν Ζακύνθω και εκ τω ν στίχων το υ Ρήγα και Μαρτελάου, λησμονησμένων ήδη, εποίησεν αθανάτους στίχους, οίτινες θα ζήσωσιν εφ ’ όσον υπάρχει ελληνική γη. □
φιλολογικά χρονογράφημά!α
ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΔΙΑΒΑΖΩ Χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη για τον Γεώργιο Σωτηριάδη
Γενικά Έργα Βιβλιογραφία ΓΟΥΛΑΝΔΡΗΣ Ν. 3 0 0 δ ελτία (1935-1975) για τον Δ. Χατζή. Αθή να, 1998. Σελ. 222.
Εγκυκλοπαίδειες Τ ο Β ιβλίο τω ν ρ ε κ ό ρ G u in n e ss 1998. Αθήνα, Χρυσή Πέννα, 1999. Σελ. 264. Δρχ. 8.320. ISBN 960245-104-1.
Φιλοσοφία
ΝΙΤΣΕ Φ. Έτσι μίλησε ο Ζαρατοΰστρα. Μετ.-επίλ. : Ζ. Σαρίκας. Σκό πελος, Νησίδες, 1998. Σελ. 341. ISBN 960-8480-37-Χ.
Galvez. Αθήνα, Αίολος, 1998. Σελ. 176. Δρχ. 3 .0 0 0 . ISBN 960-521022-3.
Αρχαία φιλοσοφία
Ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία παι διώ ν με σωματικές μειονεξίες και ψυχοδιανοητικές διαταραχές. Επιμ. Ρ. Σουρ - Σ. Μίλερ. Μετ. Δ. Τσαρμακλή - 1. Τέττερη. Αθήνα, Καστανιώτης, 1 9 9 8 . Σ ελ. 3 6 8 . Δ ρ χ. 5.200. ISBN 960-03-2270-8.
Εφαρμοσμένη ψυχολογία Οι Α ρχα ίοι Κ υνικοί. Ε π ιμ .-μ ε τ.σ χ ό λ .: Ν. Μ. Σ κ ο υ τ ερ ό π ο υ λ ο ς. Α θήνα, Γνώση, 1998. Σελ. 740. Δρχ. 12.000. ISBN 960-235-617-0.
Αποκρυφισμός MICHAEL Ε. J. Η βασίλισσα του ή λιου. Μετ. Γ. Μπαρουξής. Αθήνα, Διόπτρα, 1 9 9 8 . Σ ελ. 3 0 2 . Δ ρ χ . 3.640. ISBN 960-364-128-6.
Γενικά Πόλις και πολιτισμός. Επιμ. X. Σίνου. Αθήνα, Τυπωθήτω, 1998. Σελ. 190. ISBN 960-7643-73-9. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ Κ. I. Μελετήματα φιλολογίας και φιλοσοφίας. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 171. Δρχ. 2.900. ISBN 960344-542-8. ΚΑΛΛΙΑ Ε. Οι δέκα λέξεις. Αθήνα, Παπαζήσης, 1998. Σελ. 99. Δρχ. 1.350. ISBN 960-08-0149-5.
Ψ υχολογία Γενικά ΠΑΪΦΕΡ Μ. Ξ α ναφ έρ νο ντα ς την Οφηλία στη ζωή. Μετ. Ε. Καλογιάννη. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 395. Δρχ. 4.6 8 0 . ISBN 960-600647-6.
ΜΑΡΚΙΔΗΣ Μ. Το μέσα και το έξω. Αθήνα, Έρασμος, 1998. Σελ. 76. Δρχ. 1.040.
CARLSON R. Μη βασανίζεστε για μικροπράγματα... γιατί όλα είναι μι κροπράγματα. Μετ. Α. Μ πακοδή μου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 294. Δρχ. 2.300. ISBN 960-344-527-4.
ΜΠΕΓΖΟΣ Μ. Νοελληνική φιλοσο φία της θρησκείας. Αθήνα, Ελληνι κά Γράμματα, 1998. Σελ. 363. Δρχ. 5.500. ISBN 960-344-555-Χ.
ΜΑΡΚΟΣ Λ. Ρ. Ο χω ρ ισ μ ό ς στο ζευγάρι. Μετ. Μ. Φ ουρνά ρη - Ν.
©2-
Κοινωνική ψυχολογία
KARMILOFF-SMITH Α. Πέρα από τη σπ ονδυλω τή δ ιά νο ια . Μετ. Γ. Μ α ρ α γκ ό ς. Α θή να , Ο δυσσέα ς, 1998. Σελ. 350. Δρχ. 4.470. ISBN 960-210-329-9. DAY L. Η διαίσθηση. Μετ. Γ. Κουτσιώνη. Αθήνα, Έσοπτρον, 1998. Σελ. 253. Δρχ. 3.430. ISBN 9607228-41-3.
Γενικά ΜΟΥΡΑΤΙΔΗΣ Κ. Δ. Η Εκκλησία ενώπιον των μεγάλων υπαρξιακών πρ ο β λ η μ άτω ν. Α θή να , Υ πακοή, 1998. Σελ. 147. Δρχ. 1.040. ISBN 960-7048-10-5. MIGNE J.-P . Ελληνική Πατρολο γία. Τ ό μ ο ς 31. Α θήναι, Κέντρον Πατερικών Εκδόσεων, 1998. Σελ. 1.923. Δρχ. 4.680.
ΒιΒλιογραφικό δελτίο
Κοινωνικές επιστήμες Στατιστική ΣΤΑΥΡΙΝΟΣ Β. Γ. Στατιστική για τις επιστήμες της υγείας. Τόμος Α'. Α θή να , G u te n b e rg , 1 9 9 8 . Σ ελ. 319. ISBN 960-01-0763-7.
Κοινωνιολογία BOURDIEU Ρ. Αντεπίθεση πυρών. Μετ. Κ. Διαμαντάκου. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 148. Δρχ. 1.600. ISBN 960-600-679-4.
Πολιτική Οι νέοι και η πολιτική. Επιμ. Δ. Ν. Κούτρας. Αθήνα, Τυπωθήτω, 1998. Σελ. 267. Δρχ. 4.160. ISBN 9607643-73-9. ΕΒΕΡΤ Μ. Ε ιρηνική επανάσταση για τη Νέα Εποχή. Αθήνα, Σιδέρης, 1998. Σελ. 261. Δρχ. 4.680. ISBN 960-08-0152-5. ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ Π. Κ. Η Σ υνθήκη του Άμστερνταμ. Αθήνα, Θεμέλιο, 1998. Σελ. 362. Δρχ. 5.200. ISBN 960-310-240-7. ΣΤΡΙΓΑΣ Α. Τρομοκρατία. Αθήνα, Νέα Θέσις, 1998. Σελ. 360. Δρχ. 5.200. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΗΣ Ν. Το νέο το πίο της ανάπτυξης. Αθήνα, Καστανιώτης, 19 9 8 . Σ ελ. 2 3 5 . Δ ρ χ . 4.160. ISBN 960-03-2312-7. HOLLBROOK R. Σταματήστε τον π ό λ ε μ ο . Μετ. Μ. Π ερ α ντά κ ο υ Cook. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 591. Δρχ. 7.000. ISBN 960-344-578-9.
Δίκαιο Τα δικαιώματα των ολιγότερο ομιλουμένων γλωσσών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αθήνα, 1998. Σελ. 110.
Οικονομία Διεθνής ανταγωνιστικότητα και Βιο μηχανική στρατηγική. Επιμ. X. Πιτέλης - X. Αντωνάκης. Αθήνα, Τυ πωθήτω, 1998. Σ ελ . 3 9 1 . Δ ρ χ . 6.240. ISBN 960-7643-76-3. ΔΕΔ Ο ΥΣΟ ΠΟ Υ Λ Ο Σ Α. Η π ρ ο σ φ ορ ά τη ς ερ γα σ ία ς. Τ όμ ο ς Α '.
βιβλιογραφικό δελτ ίο -------
Αθήνα, Τυπωθήτω, 1998. Σελ. 404. ISBN 960-7643-80-1. ΚΑΤΣΟΥΛΑΚΟΣ I. Σ. Θεωρία Βιο μηχανικής οργάνωσης. Αθήνα, Τυ πωθήτω, 1 9 9 8 . Σ ελ. 2 5 8 . ISBN 960-7643-77-1. ΚΑΤΣΟΥΛΑΚΟΣ I. Σ. Μ ικροοικο νο μ ικ ή π ο λ ιτικ ή . Α θή να , Τυπωθήτω, 1998. Σελ. 250. ISBN 960-7643-75-5. ΜΑΡΝΕΡΟΣ Ν. Ανάλυση με εφαρ μ ο γ έ ς σ τη ν ο ικ ο ν ο μ ία . Α θή να , Gutenberg, 1998. Σελ. 325. ISBN 960-01-0770-Χ. L exicon of m on ey , b a n k in g an d finance. English greek. Αθήνα, Σταφυλίδης. Σελ. 660. Δρχ. 10.200. ISBN 960-7695-05-4. STEFAN J. English for students of eco n o m ic s. A th en s, Τυπωθήτω, 1998. Σελ. 159. ISBN 960-764362-3. JORGENSON D. W. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Μεθοδολογική προσέγγιση των συ ναρτήσεων παραγωγής. Μετ. Γ. Μ. Κορρές - Γ. I. Παρασκευόπουλος. Αθήνα, Τυπωθήτω, 1998. Σελ. 604. ISBN 960-7643-64-Χ.
Επικοινωνίες PIVOT Β. Αμήχανοι θεατές. Μετ. Ε. Ψ υ χο ό λ η . Α θήνα, Ν έα Σ ύνορα, 1998. Σελ. 220. Δρχ. 3.000. ISBN 960-236-979-5.
Λαογραφία
ΦΑΚΑΤΣΕΛΗΣ Κ. Ζ. ΞηροΒάλτο. Αθήνα, Δωδώνη, 1998. Σελ. 191. Δρχ. 4.160. ISBN 960-248-942-1.
Παιδαγογική-Εκπαίδευση Εκπαίδευση ΚΑΝΙΟΓΛΟΥ Α. Η διδακτική της σχολικής φυσικής αγωγής. Θεσσα λονίκη, U niversity S tu d io Press, 1998. Σελ. 206. ISBN 960-120666-3. ΞΑΝΘΑΚΟΥ Γ. Η δημιουργικότητα στο σ χ ο λ ε ίο . Α θή να , Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 3 0 1 . Δρχ. 6.300. ISBN 960-344-505-3. ΝΤΟΥΣΚΟΣ Π. Δ. Ε κπαιδευτικό σύστημα και σύστημα αναπαραγω γής της ειδικευμένης εργατικής δύ ναμης. Αθήνα, G utenberg, 1998. Σελ. 411. Δρχ. 6.240. ISBN 96001-0777-7. ΠΑΤΣΕΑΣ Κ. Γ. Π εριβαλλοντική εκπαίδευση. Ενέργεια - περιβάλλον - α νά πτυξ η . Α θή να , Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 157. Δρχ. 20.800. ISBN 960-344-465-0. ΜΑΚΚΕΪΜΠ Π. Το νεκρό σχολείο. Μετ. X. Τσαλικίδου. Αθήνα, Εξά ντας, 1998. Σελ. 326. ISBN 960256-064-9. BO TSO N C. - DELIEG E Μ. Οι προμ αθημ ατικές δ ια δικ α σίες και έννοιες. Εισ.-επιμ.-μετ. Γ. Μ. Τρούλης. Αθήνα, Gutenberg, 1998. Σελ. 94. ISBN 960-01-0769-6.
Βωμολοχίες σκανδαλισπκές. Ελλη νικές παροιμίες. Ε πιμ.-ανθολόγη ση: Θ. ΚοροΒίνης. Α θήνα, Άγρα, 1998. Σελ. 85. Δρχ. 2 .400. ISBN 960-325-257-3. ΒΟΓΙΑΤΖΟΓΛΟΥ Β. Η. Τα Πισιδικά. Βαφτισπκά και επώνυμα. Αθή να, Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, 1998. Σελ. 153. Δρχ. 7.280. ISBN 960-7957-01-6. ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ Γ. Κ. - ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ Σ. Γ. Α θηναϊκό Η μερολόγιο 1999. Α θήνα, Φιλιππότης, 1999. Σελ. 255. Δρχ. 4.160. ΛΑΓΑΚΟΥ Ν. Η ενδυμασία διαμέ σου των αιώνων. Αθήνα, Δωδώνη, 1998. Σελ. 299. Δρχ. 20.800. ISBN 960-248-894-8.
Γλώσσα
Γενικά ΤΟΜΠΑΪΔΗΣ Δ. Λεξιλογικά της νέ ας ελ λ η ν ικ ή ς . Α θή να , Επικαιρότητα, 1998. Σελ. 241. Δρχ. 4.160. ISBN 960-205-409-3.
Θετικές επιστήμες Μαθηματικά ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ Σ. - ΜΠΕΡΜΠΕΡΙΔΗΣ Κ. Εισαγωγή στη θεωρία ση μάτων και συστημάτων. Αθήνα, Τυ-
πωθήτω, 1998. Σελ. 271. ISBN 960-7643-79-8.
τζος - μάρμαρο. Αθήνα, 1998. Σελ. 112 .
σης, 1998. Σελ. 246. Δρχ. 5.720. ISBN 960-02-1276-7.
SINGH S. To τελευταίο θεώρημα του Φερμά. Μετ. Α. Σπανού. Αθή να, Τραυλός, 1998. Σελ. 384. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7122-97-6.
Κινηματογράφος
BRENDEL Α. Μουσικοί στοχασμοί και αναστοχασμοί. Μετ. X. Ιακωβίδου. Αθήνα, Νεφέλη, 1998. Σελ. 236. Δρχ. 3 .6 4 0 . ISBN 960-211409-6.
Αστρονομία ΓΕΩΡΓΟΥΣΗΣ X. Το Σόμπαν και οι τρύπες του. Αθήνα, Φιλιππότης, 1998. Σελ. 151. Δρχ. 2.285.
Εφαρμοσμένες επιστήμες Ιατρική Π ΙΤΣΙΛΙΔΗΣ Μ. «Viagra». Ό σ α πρέπει να γνωρίζετε. Αθήνα, Αρχι πέλα γος, 1998. Σελ. 123. ISBN 960-7911-20-2. MINDELL Ε. Οι τρ οφ ές ω ς μέσα θ ερ α πεία ς. Μετ. Ε. Κ αλογιάννη. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 405. Δρχ. 4.900. ISBN 960-600-621-2.
Τέχνες Γενικά ΟΡΦΑΝΟΥΔΑΚΗΣ Δ. Α. Ο κινη ματογράφος στην Ελλάδα. Πειραι άς, 1998. Σελ. 133. Δ ρχ. 4 .4 7 0 . ISBN 960-90621-1-3. ΠΕΓΚΑ Ε. Η Καίτε Κόλλβιτς παρου σιάζει μια σύντομη ιστορία της μο ντέρνα ς τέχνης. Αθήνα, Νεφέλη, 1998. Σελ. 62. Δρχ. 1.245. ISBN 960-211-405-3. ΣΗΦΟΥΝΑΚΗΣ Ν. Τα λιθόστρωτα. Α ιγα ιοπελ α γίτικ α και στερ ια νά . Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 222. Δρχ. 18.720. ISBN 960-032306-2.
Λευκώματα ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΣΠΑΡΤΗΣ. Θ η σα υρ ο ί και κειμήλια Μουσείου Εκκλησια στικής Τέχνης. Σπάρτη, 1998. Σελ. 238. Δρχ. 15.600. ISBN 960-90818-0.
Γλυπτική ΝΕΟΦΥΤΟΥ Κ. Κεραμική - μπρού-
ΒΑΛΟΥΚΟΣ Σ. Φ ιλμογραφία του ελληνικού κινηματογράφου (19141998). Αθήνα, Αιγόκερως, 1998. Σελ. 327. Δρχ. 6.240. ISBN 960322-107-4. KOUNDOUROS Ν. S to p cam *. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 3 60. Δρχ. 18.720. ISBN 960-032296-1.
CHUCK D. Fight the pow er. Μετ. Α. Καλοφωλιάς. Αθήνα, Ακτή-Οξύ, 1998. Σελ. 388. Δρχ. 4.200. ISBN 960-7614-66-6.
Κλασική φιλολογία
Φωτογραφία Φωτογραφίες του James Robertson. Αθήνα και ελληνικές αρχαιότητες 1853-1854. Από το φωτογραφικό α ρ χε ίο του Μ ουσείου Μ πενάκη. Αθήνα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέ χνης, 1998. Σελ. 148. Δρχ. 8.320. ISBN 960-8452-57-0. ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ Γ. - ΧΕΚΙΜΟΓΛΟΥ Ε. Το πρόσωπο της μνήμης. Θ εσσ α λονίκη , University Studio Press, 1998. Σελ. 147. Δρχ. 5.000. ISBN 960-12-0669-8.
Αρχαίοι συγγραφείς ΑΡΡΙΑΝΟΣ. Αλεξάνδρου ανάβασις. Ε ισ.-μετ.-σημ. Θ. X. Σ αρικάκης. Αθήναι, Ακαδημία Αθηνών, 1998. Σελ. 463. Δρχ. 6.240. ISBN 9607099-67-2. ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ. Άπαντα. Τόμοι 8, 9, 10. Εισ.-μετ.-σχόλ. Φιλολογική Ο μ ά δα Κάκτου. Α θήνα, Κάκτος, 1998. Σελ. 278 + 309 + 213. Δρχ. 3.120 (ο κάθε τόμος).
ΓΑΛΑΤΑ Π. «Εδώ το φως έχει άλλο μέτρο». Μύκονος, Δήμος Μυκόνου, 1998. Σελ. 60. ΔΕΣΥΛΛΑΣ Ν. Σποράδες. Αθήνα, Σ ύ νο λο , 1 9 9 8 . Σ ελ. 1 41. Δ ρ χ. 12.480. ISBN 960-85146-5-4. ΤΣΑΡΜΠΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Ρουάντα να ζεις. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 123. ISBN 960-03-2212-0. CARTIER-BRESSON Η. Το εκ του φυσικού φανταστικό. Μετ. Ε. Μό ρ ο υ . Α θή να , Καθρέφτης, 1998. Σελ. 64 + φωτ. Δρχ. 2.080. ISBN 960-86001-6-2.
Λογοτεχνία Γενικά Μέγα αναλυτικό λεξικό νεοελληνι κής λογοτεχνίας. Τόμοι Α' + Β' + Γ' + Δ'. Αθήνα, Σταφυλίδης, 1996. Σελ. 2.000. Δρχ. 20.800 (οι τέσσε ρ ις τό μ ο ι). ISBN S e t 9 6 0 -7 6 9 5 03-8.
Ποίηση
BOUTOS Ρ. Venice. Carnival un m a sk ed . M ilano, Charta, 1998. Σελ. 105. Δρχ. 10.400. ISBN 888158-176-0.
ΑΡΓΎΡΟΠΟΥΛΟΥ Γ. Τοιχογραφία της άνοιξης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1 9 9 8 . Σελ. 4 9 . ISBN 9 6 0 -0 3 2319-4.
Τηλεάραση
ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ Ε. Πήλινο σώ μα. Αθήνα, Δόμος, 1998. Σελ. 43. ISBN 960-353-050-6.
ΒΑΛΟΥΚΟΣ Σ. Η ελληνική τηλεό ραση (1967-1998). Αθήνα, Αιγόκερως, 1998. Σελ. 239. Δρχ. 5.200. ISBN 960-322-105-8.
Μουσική ΔΕΜΕΡΤΖΗΣ Κ. Η μουσικολογία ως γλωσσολογία. Αθήνα, Παπαζή-
ΕΛΥΤΗΣ Ο. Εκ του πλησίον. Αθή να, Ίκαρος, 1998. Σελ. 87. Δρχ. 4.160. ISBN 960-7721-39-Χ. ΘΕΟΔΩΡΟΥ Β. Ευνοημένοι. Ποίη ση. Α θήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 84. ISBN 960-03-2289-9.
βιβλιογραφικό δελτίο
ΚΛΩΡΗΣ Σ. Γ. Δεκαοκτώ και κάτι. Χανιά, 1998. Σελ. 45.
Σελ. 74. Δρχ. 2.080. ISBN 9607793-11-0.
325. Δρχ. 3.300. ISBN 960-234516-0.
ΚΟΛΥΒΑΣ Η. Τα ψ ά ρ ια μ ιλ ο ύ ν στον ύπνο τους. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 47. ISBN 960-032282-1.
ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ Ν. Ο σκ ύ λ ο ς του Θ εού. Διηγήματα. Αθήνα, Καστα νιώτης, 1 9 9 8 . Σ ελ. 2 9 4 . Δ ρ χ. 4.160. ISBN 960-03-2303-8.
ΚΟΥΤΡΑΚΗΣ Σ. Ο μ έγα ς θέρ ο ς. Σάμος, 1998. Σελ. 60.
ΒΕΝ ΕΤΗ Σ Π. Αιτία δ ια ζυ γίο υ . Α θήνα, Μ οντέρνοι Καιροί, 1998. Σελ. 303. Δρχ. 3 .640. ISBN 960539-084-1.
ΛΕΟΝΑΡΔΟΣ Γ. Μπαρμπαρόσα ο πειρατής. Ιστορικό μυθιστόρημα. Α θήνα, Νέα Σύνορα, 1998. Σελ. 397. Δρχ. 4 .5 0 0 . ISBN 960-236977-9.
ΝΙΚΗΤΑΡΙΔΗΣ Ν. Κ. Αιγυπτιώτικες νοσταλγίες. Αιγιπτιώπκη ποίηση. Αθήνα, 1998. Σελ. 70. ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ Τ. Χώμα στον ουρα νό . Θ εσ σ α λο νίκ η , Ν έα Π ορεία, 1998. Σ ελ. 43. ISBN 96 0 -7 7 8 6 09-2. ΞΕΝΑΚΗΣ Π. Σημάδια (της ίδιας π ίσ τη ς). Α θή να , 1 9 98. Σ ελ. 87. ISBN 960-226-572-8. Π Α ΠΑ Π ΕΡΗ Π. Τα μ α λλιά τη ς Η λέκτρας. Α θήνα, Καστανιώτης, 1 9 98. Σ ελ. 77. ISBN 9 6 0 -0 3 2308-9. ΡΟΥΣΣΟΣ Τ. Το κυνήγι της αλε πούς. Π οίηση. Αθήνα, Καστανιώ της, 1998. Σελ. 52. ISBN 960-032288-0. ΣΙΔΗΡΑ Α. Ο πιο μ ικρός περίπα τος. Αθήνα, Πλανόδιον, 1998. Σελ. 68. ISBN 960-8432-06-5. ΣΟΛΩΜΟΣ Δ. Οι ωραιότεροι δεκα πεντασύλλαβοι. Παιανία, Μπιλιέτο, 1998. Σελ. 15. Δρχ. 1.040. ISBN 960-7805-06-2. ΣΟΥΛΙΩΤΗΣ Μ. Α βγά μ άταια. Α θήνησιν, Ερμής, 1998. Σελ. 41. Δρχ. 2.080. ISBN 960-320-079-4. ΣΤΑΥΡΙΔΗΣ Σ. Σύντομες πατρίδες. Λ ά ρ να κα , 19 9 8 . Σ ελ. 4 2 . ISBN 9963-8287-0-1. ΧΑΛΑΤΣΑΣ Δ. Μ νήμη. Α θή να , 1998. Σελ. 29. ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ Κ. Θόλος. Β' έκ δοση . Α θήνα, Ά γρα, 1998. Σελ. 65. ISBN 960-325-252-2. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΙΟΥ X. Π. Πυρήνες. Π οιή μ α τα . Α θή να , Χριστάκης, 1998. Σελ. 90. Δρχ. 8.320. ISBN 960-90555-0-Χ.
ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗΣ Σ. Θ. Παιχνίδια του έρωτα. Αθήνα, Γκοβόστης, 1998. Σελ. 110. Δρχ. 2.0 0 0 . ISBN 960270-798-4. ΓΙΟΒΑΝΝΑ. Ο δρόμος για το Ν ό το. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Κέδρος, 1998. Σελ. 302. Δρχ. 4.200. ISBN 960-04-1559-5. ΔΕΤΣΙΚΑΣ Κ. Μεσοτοιχία. Αθήνα, Δω ρικός, 1 9 9 8 . Σ ελ. 3 3 8 . Δ ρ χ. 3.800. ISBN 960-279-392-9.
ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ Α. Οι ωραίες ημ έρες του Βενιαμίν Σανιδόπουλου. Α θήνα, Κέδρος, 1998. Σελ. 3 5 4 . Δ ρ χ. 6 .0 0 0 . ISBN 9 6 0 -0 4 1553-6. ΜΑΡΚΑΚΗΣ Μ. Ταμάμι. Μυθιστό ρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 205. Δρχ. 3 .640. ISBN 96003-2263-5.
ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ Τ. Το προσφερόμενο σώμα. Αθήνα, Ομπρέ λα, 1998. Σελ. 63. Δρχ. 1.560.
ΜΩΥΣΕΙΔΗΣ Σ. Τάλως ο τρόμος που ήρθε α π’ το χθες. Δ ' έκδοση. Α θή να , Εκάτη, 1 9 9 8 . Σ ελ. 3 6 1 . Δρχ. 3.640. ISBN 960-7437-56-Χ.
ΔΟΥΝΑΒΗ Λ. Η Α γία Σ υ ν ά δ ε λ φ ο ς. Α θήνα, Κέδρος, 1998. Σελ. 6 9 . Δ ρ χ . 1 .5 0 0 . ISBN 9 6 0 -0 4 1544-7.
ΞΗΡΟΓΙΑΝΝΗΣ Γ. Να παγιδεύσεις μια ό α ση . Α θή να , Στάχυ, 199 8 . Σελ. 222. Δρχ. 3.3 0 0 . ISBN 9607151-83-6.
ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ Σ. Το παιχνίδι με το μαγνήτη. Β' έκδοση. Ξάνθη, Σπανίδης, 1998. Σελ. 88. Δρχ. 2.080. ISBN 960-86324-0-4.
ΠΑΠΑΜΟΣΧΟΥ Η. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Πατρίδες της ψυχής. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 149. Δρχ. 2.400. ISBN 960-600-627-1.
ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ Κ. Ε. Ό σ ο το χρώμα είναι νωπό... Μυθιστόρημα. Αθήνα, Φιλιππότης, 1998. Σελ. 111. Δρχ. 1.870.
ΠΑΤΡΙΚΑΛΑΚΗΣ Φ. Το μίσος δεν είναι μέλι που τελειώ νει. Α θήνα, Κ έδρ ος, 1 9 9 8 . Σ ελ. 1 6 6 . Δ ρ χ . 2.285. ISBN 960-04-1484-Χ.
ΚΑΣΟΛΑΣ Μ. Το σάπιο νερό. Μυ θιστόρημα. Α θήνα, Καστανιώτης, 1 9 9 8 . Σ ελ . 3 3 0 . ISBN 9 6 0 -0 3 2280-5.
ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ Θ. Δεύτερη επιλογή. Διηγήματα. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 218. Δρχ. 3.8 5 0 . ISBN 960600-657-0.
ΚΟΥΤΑΣ Β. Οι μυρωδιές της ζωής. Αθήνα, Ενάλιος, 1998. Σελ. 189. Δρχ. 2.600. ISBN 960-536-035-7.
ΠΡΟΚΑΛΑΜΟΣ Ε. Π ροσδεδεμ ένο ς επί της γέφ υ ρ α ς. Διηγήματα. Αθήνα, Μπάστας-Πλέσσας, 1998. Σελ. 157. Δρχ. 4.5 0 0 . ISBN 9607418-33-6.
ΚΟΥΤΣΑΚΗΣ Π. Τ ο κά ψ ιμ ο της ση μ α ία ς. Μ υθιστόρημα. Α θήνα, Μοντέρνοι Καιροί, 1998. Σελ. 150. Δρχ. 2.500. ISBN 960-539-108-2.
Πεζογραφία
ΚΥΡΙΑΖΗΣ Ν. Ο διά β ο λο ς χω ρίς φωτιά. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Κα στανιώτης, 1998. Σελ. 380. ISBN 960-03-2291-0.
Α ΡΤΙΝ ΟΣ Α. Β ίος ιδ ε ό λ η π το ς . Αφηγήματα. Αθήνα, Σμίλη, 1998.
ΛΑΓΚΕ Ε. Θ α σε π ερ ιμ ένω στην Ινδία. Αθήνα, Άγκυρα, 1998. Σελ.
Βιβλιογραφικό δίλτίο
ΛΥΜΠΕΡΙΔΗΣ Α. Η κτηνωδία της αγιότητας. Αθήνα, Βερέττας, 1998. Σελ. 350. Δρχ. 4.1 6 0 . ISBN 9607756-15-0.
ΣΚΑΡΤΣΗΣ Σ. Λ. Απ’ το νερό ως τ’ όνειρο. Πεζά κείμενα. Αθήνα, Κέ δρος, 1998. Σελ. 158. Δρχ. 3.300. ISBN 960-04-1483-1. ΣΤΕΦΑΝΟΥ Π. Των αφανών. Αθή να, Θεμέλιο, 1998. Σελ. 207. Δρχ. 3.120. ISBN 960-310-239-3. ΣΩΤΗΡΙΟΥ Κ. Κοντραπόστο. Αθή-
να, Νεφέλη, 1998. Σελ. 130. Δρχ. 1.800. ISBN 960-211-403-7.
Δ ρ χ . 4 .8 0 0 + 4 .2 0 0 . ISBN S e t 960-306-225-1.
νιώτης, 1998. Σελ. 292. ISBN 96003-2297-Χ.
ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ Β. Ν. Happy birthday, Νίκο. Αθήνα, Καστανιώ της, 1998. Σελ. 338. ISBN 960-032347-Χ.
KHZ Μ. Η Λούσυ παντρεύεται. Μετ. Ν. Β ο υ λ γα ρ έ λ η . Α θή να , Νίκη, 1998. Σελ. 405. Δρχ. 4.900. ISBN 960-7974-01-9.
ΠΙΡΑΝΤΕΛΛΟ Λ. Η νεκρ ή και η ζωντανή. Μετ. X. Γ. Αλεξανδρίδης. Α θήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 86. ISBN 960-600-544-5.
ΤΣΑΓΚΑΡΑΚΗΣ Ο. Κρυφές επιθυ μίες. Μ υθιστόρημα. Α θήνα, Νέα Σ όνορ α , 1 9 98. Σ ελ. 3 2 3 . Δ ρ χ. 4.000. ISBN 960-236-976-0.
COLLINS Μ. Α. Η δ ιά σ ω σ η του στρατιώτη Ράιαν. Μετ. Α. Καλοφωλιάς. Αθήνα, Το Κλειδί, 1998. Σελ. 392. Δρχ. 4 .0 0 0 . ISBN 960-237144-7.
ΠΙΤΙΓΚΡΙΛΛΙ. Κ οκαΐνη. Μετ. Γ. Γερ μ νά ς. Α θή να , Κάκτος, 1998. Σελ. 238. Δρχ. 2.080.
ΤΣΙΚΛΗΡΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Ερασιτέ χ ν η ς ά ν θ ρ ω π ο ς . Μ υ θιστό ρ η μ α. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 209. Δρχ. 2.900 ISBN 960-600-701-4.
LIU A. Ε. Το βουνό με τα σύννεφα. Μετ. Σ. Μίμη. Αθήνα, Bell, 1998. ISBN 960-450-602-1.
ΦΛΟΥΡΑΚΗΣ Α. Η ψυχή των ημε ρώ ν. Α θή να , Α νατολικός, 1998. Σελ. 144. Δρχ. 2.400. ISBN 9608429-11-0. ΧΑΛΙΚΙΑΣ Σ. Επιστροφές. Δ ιηγή ματα. Αθήναι, Ίνδικτος, 1998. Σελ. 211. Δρχ. 3 .320. ISBN 960-518037-5. ΒΙΝΜΠΕΡΓΚ Α.-Γ. Μια Πέμπτη του Οκτώβρη. Μετ. Μ. Κλιάφα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 215. Δρχ. 2.600. ISBN 960-03-0615-Χ. YEN ΜΑΗ Α. Π εσ μ έ να φ ό λ λ α . Μετ. Α. Μ ανω λίδης. Α θήνα, Νέα Σ ύνορα , 1 9 98. Σ ελ. 4 6 6 . Δ ρ χ. 5.000. ISBN 960-236-973-6. ΓΙΟΣΑ Μ. Β. Οι αρχηγοί. Διηγήμα τα. Μετ. Λ. Π αλλαντίου. Α θήνα, Πατάκης, 1998. Σ ελ. 1 66. Δ ρ χ . 2.500. ISBN 960-600-541-0. ΓΙΟΣΙΜΟΤΟ Μ. Αμρίτα. Μυθιστό ρημα. Μετ. Α. Παναγιώτου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 410. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2265-1. DONOSO J. Το άσεμνο πουλί της νύχτας. Μυθιστόρημα. Μετ. Α. Αλεξ οπούλου. Α θήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 576. Δρχ. 7.280. ISBN 960-03-2227-9. INDIANA G. Ο κύκλος της Μέδου σα ς. R ent boy. Μετ. Σ. Δ ο ύ κ α ς. Α θή να , Π ερ ίπ λ ο υ ς, 1 9 9 8 . Σ ελ. 124. Δρχ. 2.500. ISBN 960-713158-4. KAY G. G. T igana. Τόμοι A' + B'. Μετ. Α. Τ σ ιρ ιμ ώ κ ο ς. Α θή να , Anubis, 1998. Σ ελ. 44 2 + 3 1 2 .
©&■
ΠΥΝΣΟΝ Τ. Το ουράνιο τόξο της βαρύτητας. Μετ. Γ. Κυριαζής. Αθή να, Χατζηνικολή, 1998. Σελ. 1.008. Δρχ. 6.500. ISBN 960-264-146-0.
LOTZ Ν. Ο ύτε γά τα ούτε ζη μ ιά . Μετ. Γ. Μ παρουξής. Αθήνα, Bell, 1998. Σελ. 499. Δρχ. 3.000. ISBN 960-620-419-7.
REICHS Κ. Αναγγελία ενός βέβαι ου θανάτου. Μετ. Μ. ΠεραντάκουCook. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 619. Δρχ. 5.500. ISBN 960-344-550-9.
MAXWELL R. Χίλιες μ έρ ες βασί λισσα. Μετ. Γ. Σπανδωνής. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1998. Σελ. 350. Δρχ. 4.000. ISBN 960-410-089-0.
SCHLINK Β. - POPP W. Απόδοση δικαιοσύνης. Μετ. I. Κοπερτί. Αθή να, Κριτική, 1998. Σελ. 288. Δρχ. 3.800. ISBN 960-218-168-0.
ΜΟΥΝΤΥ Ρ. Η πορφυρή Αμερική. Μυθιστόρημα. Μετ. Ε. Μπαρτζινόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης. Σελ. 405. ISBN 960-03-2223-4. BANKS I. Συνενοχή. Μετ. Α. Εμμα νουήλ. Αθήνα, Σέλας, 1998. Σελ. 367. Δρχ. 4.200. ISBN 960-724635-7. BANDEN Ν. Μια γυναίκα όπω ς ε γώ. Μ υθιστόρημα. Μετ. Β. Χατζοπούλου. Αθήνα, Περίπλους, 1998. Σελ. 272. Δρχ. 3 .640. ISBN 9607131-70-3. BERNHEIM Ε. Παρασκευή βράδυ. Μετ. Β. Νικολοπούλου - Ν. Ντουζέ. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1998. Σελ. 95. Δρχ. 1.500. ISBN 960-410-087-4. BEAUMAN S. Χωρίς ανάσα. Μετ. Ρ. Γεωργιάδου. Αθήνα, Bell, 1998. Σελ. 576. Δρχ. 1.800. ISBN 960450-600-5.
SMADJA Β. Βιάζομαι να μεγαλώ σω. Μετ. Μ. Καρακώστα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 199 8 . Σελ. 159. Δρχ. 2 .2 0 0 . ISBN 960-344573-8. SHONAGON S. Το κρυφό ημερο λ ό γιο . Μετ. Γ. Κ αυκιάς. Α θή να , Νέα Σύνορα, 1998. Σελ. 552. Δρχ. 5.500. ISBN 960-236-958-2. ΣΟΥΜΠΕΡΤ Μ. Τα πράσινα, τα κα στανά και τα μαύρα μάτια. Αθήνα, Πόλις, 1998. Σελ. 203. ISBN 9601478-67-3. ΤΣΕΧΟΦ Α. Το στοίχημα και άλλα διηγήματα. Μετ. Β. Ντινόπουλος. Α θήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 72. Δρχ. 500. ISBN 960-600-547-Χ. ΧΑΣΛΕΡ Ε. Η γυναίκα με τα κέρινα φ τερ ά . Μετ. Ζ. Κ αραβά. Α θήνα, Πατάκης, 1 9 9 8 . Σ ελ. 3 6 0 . Δ ρ χ. 3.600. ISBN 960-600-665-4.
ΝΕΣΙΝ Α. Κρεμάστε το υ ς σα ν τα τσα μ πιά . Μ υθιστόρη μ α. Μετ. Α. Αμπατζής - Σ. Τραγότσης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 156. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-2258-9.
H EGI U. Π έτρ ε ς α π ’ το ποτάμ ι. Μετ. Μ. Σίλια. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1998. Σελ. 759. Δρχ. 5.500. ISBN 960-236-967-4.
DEFORGES R. Δ ιεστραμ μένες ι στορίες. Μετ. Κ. Ροντογιάννη. Αθή να, Πατάκης, 1998. Σελ. 181. Δρχ. 2.500. ISBN 960-600-603-4.
ΧΕΡΝ Λ. Η χώ ρα των χ ρ υ σ α νθ έ μων. Μετ. Γ. Κ. Καλαμαντής. Αθή να, Κέδρος, 1998. Σελ. 363. Δρχ. 4.000. ISBN 960-04-1475-2.
ΟΖ Α. Νύχτα στο Τελ Κένταρ. Μετ. X. Παπαδοπούλου. Αθήνα, Καστα
HESSE Η. Ερωτικές ιστορίες. Μετ. Μ.-Ε. Παξινού. Αθήνα, Καστανιώ-
ΒιΒλιογραφικό δελτίο
της, 1998. Σελ. 458. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2237-6. HIGGINS J. Ε πικίνδυνος σαν τον διάβολο. Μετ. Μ. Χρόνης. Αθήνα, Bell, 1998. Σελ. 352. Δρχ. 1.600. ISBN 960-450-601-3.
Ταξιδιωτική λογοτεχνία ΝΟΛΛΑΣ Δ. Μικρά ταξείδια. Αθή να, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 210. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-2309-7.
Αλληλογραφία ΚΟΚΟΣΟΥΛΑΣ Γ. I. Γύρω από μια φιλία. Μίμης Λυμπεράκης - Α πό σ τολ ος Μ ε λ α χ ρ ιν ό ς. Ε πισ το λ ές 1903-1924. Α θήνα, Φιλιππότης, 1998. Σελ. 86. Δρχ. 1.350.
Μελέτες Η γυναίκα στη νεοελληνική λογοτε χνία. Β' έκδοση. Αθήνα, Ομπρέλα, 1998. Σελ. 128. Δρχ. 2.080. ΜΠΛΑΖΟΥΔΑΚΗ-ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΚΗ Α. Ο Σ ουρή ς στην Κρήτη. Χανιά, 1998. Σελ. 168. Δρχ. 3.640. ΠΑΠΑΕΥΓΕΝΙΟΥ-ΚΟΤΣΙΡΑ Φ. ΚαΒάφης, ο στοχαστής της α γω νίας. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1998. Σελ. 45. Δ ρχ. 1.560. ISBN 960205-421-2. ΤΣΙΩΛΗΣ Γ. Μυθικό θέατρο, πολι τική φωνή: Ο τραγωδός Αισχύλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 466. ISBN 960-03-2277-5.
ΜΠΟΝΙΚΟΣ Δ. Σ. Το μ έλλον του Πανεπιστημίου. Αθήνα, Καστανιώ της, 1998. Σελ. 280. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2298-8. ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ Δ. Από τη μια Ελλά δα στην άλλη. Μετ. Γ. Κ αυκιάς. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 393. Δρχ. 5.200. ISBN 960344-537-1. ΡΟΪΔΗΣ Ε. Ιστορία ενό ς αλόγου και άλλες ιστορίες με ζώα. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 96. Δρχ. 500. ISBN 960-600-599-2. ΤΣΙΡΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Ε. Η ετερότητα. Α θή να , Α σ τρ ο λά θ ο ς/Ε υ θύ νη , 1998. Σελ. 77. Δρχ. 1.560. ISBN 960-7033-80-9. ΓΚΑΓΙΑΡ Ζ. Ω ρα ίο σα ν α ρ χα ίο . Μετ. Μ. Καρρά. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 259. Δρχ. 3.5 00. ISBN 960-600-542-9. ΛΕΒΙ-ΣΤΡΩ Σ Κ. - ΕΡΙΜΠΟΝ Ν. Μνήμες μακρινές και πρόσφατες. Μετ. Κ. Κ ολλέ. Α θή να , Ο λκός, 1998. Σελ. 288. Δρχ. 4.9 90. ISBN 960-7169-81-6. BAYARD Ρ. Εκτός θέματος. Μετ. Φ. Τ αμΒ ίσκου. Α θή να , Διώνη, 1998. Σελ. 218. Δρχ. 2.2 85. ISBN 960-7720-4-8.
Θέατρο
Έ ργα
Ιστορία
Αρχαιολογία ΒΕΛΕΝΗΣ Γ. Τα τείχη της Θεσσα λονίκης. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1998. Σελ. 188. Δρχ. 7.500. ISBN 960-12-0665-5. ΚΟΥΡΑΚΟΥ-ΔΡΑΓΩΝΑ Σ. Κρατήρ μεστός ευφροσύνης. Αθήνα, Λούση Μπρατζιώτη, 1998. Σελ. 141. Δρχ. 9.360. ISBN 960-7294-22-Χ.
Μαρτυρίες ΘΕΜΕΛΗΣ Ν. Τον δρόμον τετέλεκα. Η μαρτυρία μου. Αθήνα, Σιδέρης, 1998. Σελ. 333. Δρχ. 4.680. ISBN 960-08-0151-7. ΙΣΗΓΟΝΗ Μ. Σμύρνη. Αθήνα, Κα στανιώτης, 1998. Σελ. 170. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-2203-1. ΛΑΜΠΡΙΝΙΔΗΣ Μ. Α. Μ προστά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Αθή να, Ιωλκός, 1998. Σελ. 105. Δρχ. 2.600. ISBN 960-126-100-2.
Ελληνική Ιστορία ΔΑΜΑΣΚΟΣ Δ. Σ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Με τα φ τερ ά του Ίκ α ρ ο υ . Ε λληνική Πολεμική και Πολιτική Αεροπορία 1908-1998. Αθήνα, Μίλητος, 1998. Σελ. 125. Δρχ. 22.880. ISBN 9608460-11-5. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ A. I. Η πολε μική προπαρασκευή της Ε λλάδος 1 9 2 3 -1 9 4 0 . Α θή να ι, Ακαδημία Α θηνώ ν, 1 9 9 8 . Σ ελ. 2 0 8 . Δ ρ χ. 3.120. ISBN 960-7099-62-1.
Δοκίμια
ΠΡΕΤΕΝΤΕΡΗΣ Κ. Θεατρικά. Αθή να, Εστία, 1998. Σ ελ. 5 3 7 . Δ ρχ. 6.000. ISBN 960-05-0818-6.
ΒΑΦΙΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Α ιθεροβάμονος προσγείωση. Αθήνα, Παπαζήσης, 1998. Σελ. 317. Δρχ. 3.640. ISBN 960-02-1293-7.
ΣΑΙΞΠΗΡ Ο. Η τρικυμία. Μετ. Ν. Μ. Παναγιωτάκης. Αθήνα, Στιγμή, 1998. Σελ. 89. Δρχ. 2.400.
ΚΟΥΚΟΣ Μ. Ο Ε λ λη νισ μ ό ς της Θ ρ ά κ η ς στο ν Α γώ να του 1 8 2 1 . Θεσσαλονίκη, Ερωδιός, 1998. Σελ. 165. Δρχ. 2.600.
ΣΑΙΞΠΗΡ Ο. Οι πρόσχαρες κυρίες του Γουίνδσορ. Μετ. Π. Μάτεσις. Α θήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 158. Δ ρ χ . 2 .6 0 0 . ISBN 9 6 0 -0 3 2266-Χ.
ΛΑΜΠΡΟΥ Σ. Ιστορία της Ελλά δος. Τόμοι Α '+ Β '+ Γ '+ Δ '. Αθήνα, Δ η μ ιο υ ρ γ ία , 1998. Σ ελ. 578+ 738+864 +394. Δρχ. 20.800 (ο κάθε τόμος).
ΣΑΙΞΠΗΡ Ο. Τρωίλος και Χρυσηίδ α . Μετ. Ν. Μ. Π α να γιω τά κ η ς. Α θήνα, Σ τιγμή, 1998. Σ ελ. 133. Δρχ. 2.400.
MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS OF G REECE (UNIVERSITY OF A THEN S). D o cu m en ts o n th e history of the greek jews. Athens, Kastaniotis, 1998. Σελ. 472. Drs. 10.400. ISBN 960-03-2330-5.
ΛΕΝΤΑΚΗΣ Α. Ο έ ρ ω τα ς στην Αρχαία Ελλάδα. Τόμος Γ': Η πορ νεία. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 358. Δρχ. 9.360. ISBN 96003-2153-9. ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ Δ. Δ. Η ν πο τ έ... Θ εσσ αλονίκη, University Studio Press, 1998. Σελ. 132. Δρχ. 2.500. ISBN 960-12-0667-1. ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ Θ. Αγέρηδες και κύματα. Ξάνθη, Σπανίδης, 1998. Σελ. 128. Δρχ. 2.600.
Βιβλιογραφικό δελτίο
ΤΣΕΧΟΦ Α. Η επέτειος και άλλα μονόπρακτα. Μετ. Β. Ντινόπουλος. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 112. ISBN 960-600-468-6.
DIHLE Α. Οι Έλληνες και οι ξένοι. Μετ. Τ. Σιετή. Αθήνα, Οδυσσέας,
-©£7
1998. Σελ. 165. Δρχ. 2.080. ISBN 960-210-327-2.
1998. Σελ. 361. Δρχ. 6.200. ISBN 960-600-148-2.
Παγκόσμια Ιστορία ΚΑΚΛΑΜΑΝΗΣ Γ. Το «Ανατολικόν Ζήτημα» σήμερα. Αθήνα, Εκδόσεις Του Εικοστού Πρώτου, 1998. Σελ. 432. Δρχ. 6.030. ISBN 960-705870-5. ΝΕΡΑΤΖΗ-ΒΑΡΜΑΖΗ Β. Η Βαλκα νική επαρχία κατά τους τελευταίους Βυζαντινούς αιώνες. Θεσσαλονίκη, Β άνιας, 1998. Σ ελ. 2 0 6 . Δ ρ χ. 3.120. ISBN 960-288-051-1. ΡΟΔΑΚΗΣ Π. Μ υθριδάτης Σ Τ' ο Ευπάτωρ. Αθήνα, Γόρδιος, 1998. Σελ. 307. Δρχ. 3.640. ISBN 9607083-29-6. ΤΡΟΜΑΡΑΣ Λ. Μ. Μαρτιάλης καί Ιουλιοκλαυδιανοί Καίσαρες. Θ εσ σαλονίκη, University Studio Press, 1998. Σελ. 108. Δρχ. 1.800. ISBN 960-12-0682-5.
Παιδικά
Γνώσεις ΧΑΡΙΣΗΣ Ν. Σ. Τα ζώα, τα φαγητά, οι μικροοργανισμοί κι εμείς. Αθή να, Κέδρος, 1998. Σελ. 107. Δρχ. 3.000. ISBN 960-04-1216-2.
Ελεύθερα αναγνώσματα ΔΙΑΚΑΙΝΙΣΑΚΗ Π. Ο πα π πούς ο χ ρ ό ν ο ς. Α θή να , Ρώσσης, 1998. Σ ελ. 36. Δ ρχ. 3 .5 0 0 . ISBN 960250-150-6. ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ Μ. Του Γενάρη το φ εγγά ρ ι. Α θήνα, Κέδρος, 1998. Σελ. 45. Δρχ. 1.800. ISBN 960-041479-3. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ Β. - ΒΑΣΙΛΑΚΗ Π. «... που Χριστούγεννα σημαίνει ...» Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 156. Δρχ. 2.400. ISBN 960-600-657-3.
JOURDIN Μ. Μ. DU. Η Ε υρώ πη και η θάλασσα. Μετ. Α. Παπασταύρου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 430. Δρχ. 6.000. ISBN 960-344-570-3.
Θ Ε Ο Δ Ο ΣΙΟ Υ Ν. Μ εδο υ σ ά νθ η . Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 80. Δρχ. 1.300. ISBN 960-600-557-7.
LOCK Ρ. Οι Φ ράγκοι στο Αιγαίο 1204-1500. Μετ. Γ. Κουσουνέλος. Αθήνα, Ενάλιος, 1998. Σελ. 635. Δρχ. 5.820. ISBN 960-536-016-0.
ΚΟΝΤΟΛΕΟΝ Μ. Τα σιδερένια πα πούτσια. Α θήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 168. Δρχ. 1.9 00. ISBN 960600-615-8.
Γεωγραφί α-Ταξίδια
Κόσμος ΓΚΡΙΤΣΗΣ Γ. - BIEDERMANN Α. Περίπλους. Η «Καλλίπυγος» στους πέντε ωκεανούς. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 408. Δρχ. 5.600. ISBN 960-600-686-7. BARRAULT J.-M. Μαγγελάνος. Η γη είναι στρογγυλή. Μετ. Π. Ανδρικόπ ουλος. Α θήνα, Διώ νη, 1998. Σελ. 343. Δρχ. 3.640. ISBN 9607720-16-4.
ΛΟΪΖΟΥ Μ. Το θαύμα του κόσμου. Α θήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 68. Δρχ. 2.200. ISBN 960-600-250-0. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Μ. Το με γάλο ταξίδι στα 1967. Αθήνα, Πο ταμός, 1998. Σελ. 47. Δρχ. 3.800. ISBN 960-7563-32-8. ΤΟΡΟΣΗ Ε. Κουμπότρυπες και ε λέφαντες. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 96. Δ ρχ. 1.5 0 0 . ISBN 960600-588-7. ΧΑΤΖΗ Γ. Η ιστορία της Κρήτης. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 150. Δρχ. 2.500. ISBN 960-600-555-0.
Περιηγήσεις
ΨΑΡΑΚΗ Β. Η Μάγισσα η Σουμουτού και οι δράκοντες. Αθήνα, Πα τάκης, 1998. Σελ. 84. Δρχ. 1.600. ISBN 960-600-689-1.
Φιλολογικές διαδρομές στην Ελλά δ α . Επιμ. R. S to n em a n . Μετ. Σ. Τριανταφύλλου. Αθήνα, Πατάκης,
Οι περιπέτειες του Βαρόνου Μυνχάουζεν. Μετ. Ε. Βαρδάκη-Βασιλείου. Α θήνα, Πατάκης, 1998. Σελ.
©©■
96. Δρχ. 4.100. ISBN 960-600441-4. ΑΜΛΕΝ Μ. - ΝΤΥΡΥΑΛ Κ. Το τρέ νο του τρόμου. Μετ. Κ. Τζώρτζη. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 156. Δρχ. 2.600. ISBN 960-600-465-1. ΕΝΤΕ Μ. - ΟΜΠΕΡΝΤΙΚ Μ. Το αρ κουδάκι που ρωτούσε... και ρωτού σε... Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 2 8 . Δ ρ χ. 2 .5 0 0 . ISBN 9 6 0 -6 0 0 514-3. ΜΑΚΚΕΫ X. Ο σκύλος που τον έλε γαν Παρασκευά. Μετ. Κ. Κοντολέ ων. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 184. Δρχ. 2.1 0 0 . ISBN 960-600545-3. MELVILLE Η. Μόμπυ Ντικ. Μετ. Ε. Βαρδάκη-Βασιλείου. Αθήνα, Πατά κης, 1998. Σελ. 96. Δρχ. 4 .1 0 0 . ISBN 960-600-543-7. ΜΟΝΤΕΣ Τ. Ο Β αλεντίν μ οιάζει με... Μετ. Σ. Καραγιάννης. Αθήνα, Πατάκης, 1 9 9 8 . Σ ελ . 74. Δ ρ χ. 1.250. ISBN 960-600-767-7. ΜΠΕΝΤΟΒΑ Κ. Οι μαϊμούδες από το ρ ά φ ι μα ς. Μετ. Σ. ΟκάλιοΒαΣ τα υρ α κά κ η. Α θή να , Πατάκης, 1998. Σελ. 136. Δρχ. 1.700. ISBN 960-600-585-2. TULLOCH R. - WORTHINGTON L. Μπανανονέα. Απόδ. Ρ. ΡώσσηΖαίρη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 34. Δρχ. 800. TULLOCH R. - WORTHINGTON L. Πρόσκληση σε δείπνο. Απόδ. Ρ. Ρώ σση-Ζ αϊρη. Α θήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1 9 9 8 . Σ ελ. 3 4 . Δ ρ χ. 800. HOPKINSON S. - ΡΑΤΤΙΕ Ρ. Έ να φ α ντα στικό π α ιχ ν ίδ ι. Α πό δ . Ρ. Ρώ σση-Ζ αϊρη. Α θήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1 9 9 8 . Σ ελ. 3 4 . Δ ρχ. 800.
Σχολικό ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Σ. 7 .0 0 0 γλωσσικές ασκήσεις. Αθήνα, Ρώσ σης, 1998. Σελ. 228. Δρχ. 3,850. ISBN 960-226-145-Χ. ΚΩΒΑΙΟΣ Γ. Β. - ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Α. Πολύπτυχο αρχαίων ελλη νικών. Για την Α' Λυκείου. Αθήνα, Σπουδή, 1 998. Σ ελ. 2 9 9 . ISBN 960-10-0103-4.
βιβλιογραφικό δΐλτϊο
ΤΙΤΗΣ Σ. Έ κφραση - έκθεση. Για την Α ' Λυκείου. Α θήνα, Σπουδή, 1 9 98. Σ ελ. 3 0 3 . ISBN 9 6 0 -1 0 0105-0.
flcpioSi ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Διμηνιαίο π ε ρ ιο δ ικ ό . Τ εύ χ ο ς 173. Δ ρ χ . 2.080. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ. Μηνιαία επιθεώ ρηση. Τεύχος 361. Δρχ. 500.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ ’98. Ετήσια πολιτιστική έκδοση. Δρχ. 6.760.
ΝΕΥΣΙΣ. Εξαμηνιαίο περ ιο δικό . Τεύχος 7. Δρχ. 2.900.
ΕΥΘΥΝΗ. Π εριοδικό ελευθερίας και γλ ώ σσα ς. Τ εύ χ ο ς 3 2 4 . Δ ρχ. 700.
ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΗ. Διμηνιαία έκ δοση. Τεύχος 2.
ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ. Τριμηνι αία έ κ δ ο σ η . Τ εύ χ ο ς 3 1 . Δ ρ χ. 1.2 00. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΙΓΎΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 37.
ΑΝΑΠΤΥΞΗ Ε.Β.Ε.Α. Τεύχος 11.
ΗΧΟΣ ΚΑΙ H I-FI. Τ εύ χ ο ς 3 0 9 . Δρχ. 1.500.
ΑΝΟΙΧΤΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 958. Δρχ. 300.
ΙΛ ΙΣΟ Σ. Τ ρ ιμ η νια ίο π ε ρ ιο δ ικ ό . Τεύχος 234. Δρχ. 1.000.
ΑΝΤΙΤΕΤΡΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥ ΣΗΣ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 51. Δρχ. 1.000.
ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 28-29. Δρχ. 3.120.
ΑΝΩ. Π ερ ιο δ ικ ό τη ς Μ ο νά δ α ς Απεξάρτησης «18 Ανω». Τεύχος 7. Δρχ. 500. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Τρι μ η νια ίο π ε ρ ιο δ ικ ό . Τ εύ χ ο ς 69. Δρχ. 2.000. ΓΛΩΣΣΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύ χος 46. Δρχ. 900. ΔΑΥΛΟΣ. Μ η νια ίο π ε ρ ιο δ ικ ό . Τεύχος 205. Δρχ. 1.500. ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ. Έ κδοση Λόγου και τέχνης. Τεύχος 104. Δρχ. 1.500. ΔΙΑΒΑΖΩ. Μ ηνιαία ε π ιθεώ ρ η ση του διβΛίου. Τ εύ χ ο ς 3 9 2 . Δ ρ χ. 1.800. ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Μηνιαία πολιτιστική ε πιθεώρηση. Τεύχος 110.
ΚΑΣΤΑΛΙΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 129. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 50. Δρχ. 2.000. MAZI-TOGETHER. Τεύχος 72. ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φ ύλλο 47. Δρχ. 200. ΜΕΤΡΟ. Τεύχος 39. Δρχ. 1.800. ΜΟ Ν ΟΚ ΕΡΩΣ. Τ εύ χ ο ς 2. Δ ρ χ. 1.500. Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημε ρίδα. Φύλλο 110. ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ. Διμηνιαία εφημε ρίδα. Φύλλο 95. Δρχ. 150. ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Διμηνιαίο πολιτιστι κό περιοδικό. Τεύχος 3.
ΕΛΙΤΡΟΧΟΣ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 16. Δρχ. 2.000.
ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τ εύ χ ο ς 170 7 . Δρχ. 3.000.
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑ. Τ ριμηνιαίο περιοδικό. Τ εύχος 7. Δρχ. 900.
ΝΕΑ ΠΟΡΕΙΑ. Ε ιδικό τεύχο ς, 5. Δρχ. 4.160.
ΕΛΛΟΠΙΑ. Π εριοδικό για τα εθνι κά θέματα. Τεύχος 41. Δρχ. 1.200. ΕΠΙΓΝΩΣΗ. Τεύχος 67. Δρχ. 2.
βιβλιογραφικό 6«λτίο
ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ. Μηνιαία ε φημερίδα. Τεύχος 72. Δρχ. 600. ΝΕΟ ΕΠΙΠΕΔΟ. Τ εύχος 30. Δρχ. 2 .000.
ΠΑΡΟΥΣΙΑ. Τ ριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 5. Δρχ. 1.200. ΠΟΙΗΣΗ. Εξαμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 12. Δρχ. 3.640» Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία επιθεώ ρη ση. Τεύχος 58. Δρχ. 1.000. ΠΟΛΥΤΕΚΝΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ. Τρι μηνιαίο δημοσιογραφικό όργανο. Φύλλο 80. Δωρεάν. ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Τριμηνιαίο περιοδι κό. Τεύχος 88. Δρχ. 2.000. ΤΟ ΡΟ Π Τ ΡΟ . Π ερ ιο δ ικ ό λ ό γο υ και τέχνης. Τεύχος 4. ΣΗΜΕΙΟ. Έ κδοση κριτικής και λο γοτεχνία ς. Τ εύ χο ς 5, 1998. Δρχ. 6.000. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Διπλό τεύχος 102-103. Δρχ. 3.120. ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ. Διμη νια ίο π ερ ιο δ ικό . Τ εύχος 6. Δρχ. 1.500. ΣΥΝΑΞΗ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύ χος 68. Δρχ. 1.800. Ο ΤΥΠΟΣ. Μηνιαία δημοσιογραφι κή επιθεώρησις. Τεύχος 100. Δρχ. 1.000. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΩ ΤΟΧ ΡΟΝ ΙΑ 1999. Ετήσια έκδοση. Τ όμος 56, 1999. Δρχ. 5.500. EXIT ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ. Τεύχος 20. Δρχ. 500. JUNIOR. Τ ρ ιμ η νια ίο πολιτιστικό περιοδικό. Φύλλο 3. MARKETING AGE. Τετραμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 16. Δρχ. 2.080. UNICEF ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΣ. Τεύχος 35.
Ζτην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες Βιβλιοκριτικές και Βιβλιοπαρουσιάοεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο
Αρ. 3 9 3
1 Δεκεμβρίου - 31 AcKcpBpiou 1998
Λεξικά Εκδ. Μέλισσα: Λεξικό Ελλήνων Λο γοτεχνών (Ά. Καρδουλάκη, Τα Ν έα της Τέχνης, 72) (Μ. Φάις, Ε λεύθερος Τύπος, 20/12/98) Εκδ. Σταφυλίδη: Lexicon of Money, Banking and Finance (Σ. Χαλιώρης, Κέρδος, 3/12/98) Μελακοπίδης K.: Λεξικό διεθνών σχέ σεων και εξωτερικής πολιτικής: Ιστο ρία, θεωρία, ορολογία (Σ. Χαλιώρης, Κέρδος, 3/12/98) Κον-Μπεντίτ Ντ., Ντυαμέλ Ο.: Μικρό λεξικό του Ευρώ (Χρ. Καρμής, Η μ ε ρήσια, 7/12/98) (Γ. Ματζουράνης, Α υ γή, 20/12/98)
Βιβλιογραφίες Δασκαλόπουλος Δ., Ρώτα Μ.: Βιβλιο γραφία Α λέξανδρου Κοτζιά 19421997 (Τ. Μ ενδράκος, Α υ γ ή , 13/12/98) Κωστίου Κ.: Βιβλιογραφία Γ. Θ. Βαφόπουλου (Γ. Παναγιώτου, Εποχή, 13/12/98) Χριστιανόπουλος Ντ.: ΕργογραφίαΒιβλιογραφία (Γ. Παναγιώτου, Εποχή, 13/12/98)
Ημερολόγια Εκδ. Α γκυρα: Η μερολόγιο 1999: Ερωτικά (Ε. Χωρεάνθη, Καθημερινή, 22/12/98) Εκδ. ΓκοΒόσιη: Ημερολόγιο 1999Φώτης Κόντογλου (Ά. Καρδουλάκη, Τα Ν έα της Τέχνης, 72) (Γ. Κορδομενίδης, Α γγελιοφ όρ ο ς, 25/12/98) (Σ. Ντάλης, Ο ικονομ ικός Ταχυδρόμος, 24/12/98) Εκδ. Δωδώνη: Θεατρικό Ημερολόγιο 1999 (Κ. Βαλέτας, Ρ αδιοτηλεόραση, 19/12/98)
Ώ®@--------------------------
Εκδ. Ελληνικά Γράμματα: Ημερολό γιο 1999. Της αγάπης (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος, 25/12/98) Εκδ. Ιανός: Τα παιδιά ζωγραφίζουν την Ελλάδα (Γ. Κορδομενίδης, Α γ γε λιοφόρος, 25/12/98) Εκδ. Ιανός: Των Ελλήνων οι κοινότη τες (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος, 25/12/98) Εκδ. Πατάκη: Ημερολόγιο του αυτοκι νήτου (Γ. Κορδομενίδης, Α γγελιοφ ό ρος, 25/12/98) Εκδ. Πατάκη: Ανθρώπων πόλεις (Γ. Κ ορδομ ενίδη ς, Α γ γ ε λ ιο φ ό ρ ο ς , 25/12/98) Τριανταφυλλόπουλος Ν.Δ., ΜίχαΜπανιά Η.: Νίκος Γκάτσος. Ημερολό γιο 1999 (Μ. Θεοδοσοποόλου, Επο χή, 6/12/98) (Γ. Κορδομενίδης, Α γγε λιοφόρος, 25/12/98)
Φιλοσοφία Θ ανασάς Π.: Ο πρώτος «δεύτερος πλους» (Γ. Δ. Διακογιάννης, Τα Νέα, 14/12/98) Κιτρομηλίδης Π.: Νεοελληνικός Δια φωτισμός (π. Α.Χ. Τσίτσας, Π ό ρ φ υρας, 88) Κονδύλης Π.: Το αόρατο χρονολόγιο της σκέψης (Γ. Φ αράκλας, Α υ γ ή , 17/12/98) Έ κο Ου., Μαρτίνι Κ. Μ.: Τι πιστεύει αυτός που δεν πιστεύει; (Γ. Κορδομε νίδης, Α γ γελιο φ ό ρ ο ς, 6/12/98) (Δ. Μουρατίδης, Ν έ ο Βήμα, 19/ 12/98) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 6/12/98) Μέρφι Τζ.: Ηθική, Εξέλιξη και το νόη μα της ζωής (Φ. Παιονίδης, Νεύσις, 7)
θρησκεία Γερόντισσα Γαβριηλία: Η ασκητική της α γάπης (Δ. Παυλάκου, Α υ γ ή , 6/12/98)
επιμέλεια: ΗΑΙΑΖ ΜΑΓΚΛΙΝΗΖ
Έκδ. I. Κοιν. Ευαγγελισμού της Θεο τόκου: Ο Ό σιος Φαντίνος (Ν. Κωνστανιόπουλος, Σύναξη, 68) Νικολόπουλος Π.: Άσκηση και αγιό τητα στο γάμο (Ε. Ταμαρέση-Παπαθανασίου, Σύναξη, 68) Παπαθανασίου Θ.: Ανεσπότητα και παραπεμπτικότητα (Σ. Φωτίου, Σύνα ξη, 68) π. Θερμός Β.: Αναζητώντας το πρό σωπο (π. Ν. Λουδοβίκος, Σύναξη, 68) Ντανιέλ Ζ.: Ο Θεός είναι φανατικός (Σ. Ντάλης, Ο ικονομ ικός Τ αχυδρό μος, 17/12/98) Σλάιχερμαχερ Φρ.: Για τη θρησκεία. Λόγοι προς τους μορφωμένους περιφρονητές της (Θ. Γεωργίου, Ε λευθε ροτυπία, 24/12/98)
Ψυχολογία Βοσνιάδου Σ.: Γνωσιακή ψυχολογία, ψυχολογικές μελέτες και δοκίμια (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 391) Κακαβούλης Αλ.: Η συγγνώμη στις διαπροσωπικές σχέσεις (Χρ. Καρμής, Ημερήσια, 28/12/98) Ρίτσαρντσον Ρ. & Λ.: Εσείς και τα α δέλφια σας (Σ. Χαλιώρης, Κ έρδος, 25/12/98)
Ψυχομετρία Αλεξόπουλος Δ.: Ψυχομειρία-Σχεδιασμός τεστ και ανάλυση ερωτήσεων (Χρ. Καρμής, Ημερήσια, 11/12/98)
Κοινωνιολογία Γκότοβος Αθ.: Καταλήψεις: Ανορθό δοξες μορφές μαθητικής διαμαρτυ ρίας (Ν. Μάστορας, Τα Νέα, 7/12/98) Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών: Διαδικασίες κοινωνικού μετασχηματι σμού στον Πειραιά: Μετακινήσεις, οι
κριτικογραφία
κογένεια, εργασία (Σ. Χαλιώρης, Κέρ δος, 3/12/98) Στενού Κ.: Εικόνες ίου 'Αλλου (Κ. Καλημέρης, Μακεδονία, 20/12/98)
Ελευθέρογλου Ν., Χατζής A.: Μ.Μ.Ε. 2.000 (I. Παπαζήση, Ισ οτιμ ία , 31/ 12/98) Μακ Κουέιλ Ντ.: Εισαγωγή στη θεω ρία της μαζικής επικοινωνίας (Ν. Κο λοβός, διαβάζω, 391) Μπουρντιέ Π.: Για την τηλεόραση (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 1/12/98)
Εργασία Δεδουσόπουλος Απ.: Η προσφορά εργασίας: θεωρίες, πολιτικές και ε ρευνητικές αναζητήσεις (Σ. Χαλιώρης, Κέρδος, 3/12/98) Κουμέλης Θ.: Tourism Exhibitions Directory (Σ. Χαλιώρης, Κ έρ δ ο ς , 25/12/98) Πιντέλογλου Γρ.: Εργασιακές σχέσεις (Σ. Χαλιώρης, Κέρδος, 25/ 12/98) Τότσης Χρ.: Κώδικας φορολογίας ει σοδήματος φυσικών και νομικώ ν προσώπων (Σ. Χαλιώρης, Κ έρδ ος, 25/12/98)
Πολιτική Έ6ερτ Μ.: Ειρηνική επανάσταση για τη νέα εποχή (X. Ζ. Καρανίκας, Οικο νομικός Ταχυδρόμος, 3/12/98) Εκδ. ΙΣΤΑΜΕ: Διεύρυνση της Ε. Ε. και Νοτιοανατολική Ευρώπη (Λ. Δημάκας, Τα Νέα, 4/12/98) Ιωακειμίδης Π.Κ.: Η Συνθήκη του Άμστερνταμ. Νέο πρότυπο ολοκλή ρωσης ή σύμπτωμα απο-ολοκλήρωσης (Χρ. Κ αρμής, Η μ ε ρ η σ ία , 17/12/98) (Σ. Ντάλης, Αντί, 4/12/98) Κομνηνός Ν.: Η καινοτόμος περιφέ ρεια: Το περιφερειακό τεχνολογικό πρόγραμμα Κ. Μακεδονίας (Σ. Χα λιώρης, Κέρδος, 31/12/98) Κονδύλης Π.: Από τον 20ό στον 21ο αιώνα-Τομές στην πλανητική πολιτική περί το 2000 (Σ. Παπασπηλιόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 17/12/98) Μυλωνάς Θ.: Ό λα τα ανθρώπινα δι καιώματα για όλους (Ντ. Πιέρρου, Εί ναι, 8/12/98) Παπούλιας Δ., Τσούκας X.: Κατευ
κριτικογραφία
θύνσεις για τη μεταρρύθμιση του κρά τους (Σ. Χαλιώρης, Κέρδος, 25/12/98) Πούλκου Σ.: Το κράτος είναι μέσα μου (Ε. Ζω γράφου, Ρ ιζο σπ ά στης, 31/12/98) Προδρομίδης Κ.: Αρχές οικονομικής πολιτικής (X. Ζ. Καρανίκας, Οικονομι κός Ταχυδρόμος, 17/12/98) Σπουρδαλάκης Μ. (επιμ.) : ΠΑΣΟΚ: Κόμμα-κράτος-κοινωνία (Κ. Καρακωτιάς, Εξουσία, 14/12/98) Χριστοδουλάκης Ν.: Το νέο τοπίο της ανάπτυξης (Δ. Μητρόπουλος, Το Β ή μα, 20/12/98) Χρυσανθάκης X.: Η θεσμική μεταρ ρύθμιση της πρωτοβάθμιας αυτοδιοί κησης (Σ. Ντάλης, Αντί, 4/12/98) Γκίντενς Ά.: Ο Τρίτος Δ ρόμος. Η Ανανέωση της Σοσιαλδημοκρατίας (Β. Γεω ργιάδου, Ε λ ε υ θ ερ ο τυ π ία , 4/12/98) (Κ. Καρακωτιάς, Ε ξουσία, 14/12/98) Θουάλ Φ.: Η κρίση στα Βαλκάνια και η Ελλάδα (Σ. Ντάλης, Ο ικονομ ικός Ταχυδρόμος, 17/12/98) Μασπερό Φρ.: Το βαλκανικό πέρα σμα (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυ δρόμος, 3/12/98) ΜοσκοΒιτσί Π.: Ανάγκη δράσης. Συνηγορία για μια άλλη πολιτική (Σ. Ντάλης, Αντί, 4/12/98) Μπινός Μη.: Τα ανθρώπινα δικαιώμα τα (Σ. Ντάλης, Αυγή, 13/12/98) Μπουρντιέ Π.: Αντεπίθεση πυρών (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 6 / 12/98) Ρόζεν Φρ.: Ο ελληνικός εθνικισμός και ο βρετανικός φιλελευθερισμός (Σ. Ντάλης, Ο ικονομ ικός Ταχυδρόμος, 3/12/98) Τσακ Ντ.: Fight the Power (Δ. Τερζής, Αθηναϊκή, 5/12/98)
Οικονομία Εκδ. Ipirotiki Publications: TAXIS Λο γιστής (Σ. Χ αλιώρης, Κ έ ρ δ ο ς , 31/12/98) Κατσουλάκος I.: Θεωρία βιομηχανι κής οργάνωσης (Σ. Χαλιώρης, Κ έρ δος, 25/12/98) Πιτέλης Χρ., Αντωνάκης Ν. (επιμ.) : Διεθνής ανταγωνιστικότητα και βιομη χανική στρατηγική (Σ. Χαλιώρης, Κέρ δος, 10/12/98) Τότσης Χρ.: Κώδικας βιβλίων και στοιχείων (Σ. Χαλιώρης, Κ έρ δ ο ς , 31/12/98)
Φίλιος Β.: Ιστορία της νεότερης ελλη νικής λογιστικής (Σ. Χαλιώρης, Κ έρ δος, 10/12/98) Μεριέν Φ.: Αντιμέτωποι με τη φτώ χεια: Η Δύση και οι φτωχοί χθες και σήμερα (Σ. Χ αλιώρης, Κ έ ρ δ ο ς , 31/12/98) Μπροντέλ Φ.: Υλικός πολιτισμός, οι κονομία και καπιταλισμός. Παιχνίδια της συναλλαγής (Σ. Ντάλης, Α υγή, 25/12/98)
Διοίκηση-Οργάνωση Βέρντερμπερ Ρ.: Αγωγή λόγου: Η πρόκληση της αποτελεσματικής ομι λίας (Σ. Χ αλιώρης, Κ έ ρ δ ο ς , 31/ 12/98)
Δίκαιο Δούση Ε.: Έννομο συμφέρον στη νο μολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 5/12/98) Μακρίδου Κ.: Η αόριστη αγωγή και οι δυνατότητες θεραπείας της (Χρ. Καρ μής, Ημερησία, 23/12/98)
Ανθρωπολογία Πανουργιά Ν.: Fragments of Death, Fables of Identity: An A thenian Anthropography (Β. Καπετανγιάννης, Αντί, 4/12/98)
Εκπαίδευση-παιδαγωγική Αργυροπούλου X.: Η διδακτική της Ιστορίας (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω , 391) Γάκου Ε.: Προαναγνωστικές δραστη ριότητες (Π. Α θηναίος, Ε λ ε ύ θ ερ η Ώ ρα, 30/12/98) Γιαννικοπούλου Α.: Από την προανάγνωση στην ανάγνωση (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώ ρα, 30/12/98) Ευαγγελόπουλος Σ.: Ελληνική εκπαί δευση (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 391) Ζαχαρενάκης Κ.: Προσχολική αγωγή στην Ε. Έ . (Μ. Ζωγράφου-Τσαντάκη, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 6) Ζαχαρόπουλος Ν., Ζιάκας Γρ. (επιμ.): Το Ισλάμ στα σχολικά βιβλία της Ελλάδος (Ε. Βουλγαράκη-Πισίνα, Σύ ναξη, 68)
■ίΜ]
Κουτιάδη Γ.: Ψυχοκινητικές δραστη ριότητες για νήπια και προνήπια (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώ ρα, 30/12/98) Νιούσκος Π.: Εκπαιδευτικό σύστημα και σύστημα αναπαραγωγής της ειδι κευμένης εργατικής δύναμης (Σ. Χαλιώρης, Κέρδος, 10/12/98) Εανθάκου Γ.: Η δημιουργικότητα στο σχολείο (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 391) Σέξτου Π.: Δραματοποίηση: Το βιβλίο του παιδαγωγού-εμψυχωτή (Π. Αθη ναίος, Ελεύθερη Ώ ρα , 30/12/98)
Οικολογία-Περιβάλλον Παυλάκου Δ.: Άνθρωπος και φυσικό περιβάλλον (Δ. Τσατσούλης, διαβάζω, 391) Τιέτενμπεργκ Τ.: Οικονομική του πε ριβάλλοντος και των φυσικών πόρων (Ν. Μολυβιάτης, διαβάζω, 391)
Επιστήμες Ρίφκιν Τζ.: Ο αιώνας της βιοτεχνολο γία ς (Γ.Ν. Μ πασκόζος, Ε ξπ ρές, 6/12/98)
'Ελληνες (Γ. Ρωμανός, Π ολιτικά Θ έ ματα, 18/12/98) Λεντάκης Α.: Ο έρωτας στην αρχαία Ελλάδα, 3. Η πορνεία (Δ. Τερζής, Αθηναϊκή, 5/12/98) Παπαϊωάννου Κ.: Τέχνη και πολιτι σμός στην αρχαία Ελλάδα (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 20/12/98) Ντίλε Ά.: Οι 'Ελληνες και οι ξένοι (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 1/12/98)
Κλασική Φιλολογία/Λογοτεχνία Απουλήιος: Ο χρυσός γάιδαρος (Γ. Κ ορδομενίδης, Α γ γ ε λ ιο φ ό ρ ο ς , 6/ 12/98) Ξενοφών: Οικονομικός (Γ. Κεντρωτής, διαβάζω, 391) Ό μηρος: Οδύσσεια (Γ. Κορδομενί δης, Αγγελιοφόρος, 13/12/98) Σπυρόπουλος Η.: Τα ερωτικά και τα αιμοσταγή του Ηροδότου (Μ. Σ. Μεγαλομμάτης, διαβάζω, 391) Συκουτρής I.: Εκλογή Έ ρ γ ω ν , οι Έλληνες (Μ. Γ. Μερακλής, διαβάζω, 391)
Ανθολογίες Α ρχιτεκτονική Φιλιππίδης Δημ.: Διακοσμηπκές τέ χνες. Τρεις αιώνες τέχνης στην ελλη νική αρχιτεκτονική (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 20/12/98)
Τέχνες Αργκάν Τζ. Κ.: Η μοντέρνα τέχνη (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 6/12/98) Γκόμπριχ Ε. X.: Το χρονικό της τέ χνης (Ά. Καρδουλάκη, Τα Ν έ α της Τέχνης, 72) (Μ. Στεφανίδης, Ε λευθε ροτυπία, 24/12/98)
Γλώσσα Εκδ. Αναπτυξιακή Καρδίτσας: Μια α πόπειρα για Ελληνο-τσιγγάνικο γλωσσάρι (Π. Μπουκάλας, Κ αθημ ερινή, 15/12/98) Εκδ. Εστία: Η δίκη των τόνων. Η πει θαρχική δίωξη του καθηγητή I. Θ. Κακριδή (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 391)
Αρχαία Ελλάδα Κωνσταντόπουλος Γ.: Ο μηρικοί ---------------------------------------
Γαραντούδης Ευ.: Ανθολογία νεότε ρης ελληνικής ποίησης 1980-1997. Οι στιγμές του νόστου (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 391) Εκδ. Πατάκη: Πατρίδες της ψυχής (Χρ. Σιάφκος, Α δέσ μ ευ το ς Τύπος, 18/12/98) Μπαλάσκας Κ. (επιμ.) : Νεοελληνική ανθολογία 4 & 5 (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Καθημερινή, 15/12/98) Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων: Νεότερη Ευρωπαϊκή λογοτε χνία. Ανθολόγιο μεταφράσεων (Ν. Κοκκινάκη, Καθημερινή, 29/12/98) Φάις Μ. (επιμ.) : Μικρή ζωολογία (Ά. Καρδουλάκη, Τα Ν έα της Τέχνης, 72)
ποίηση Αγγελάκη-Ρουκ Κ.: Ποιήματα 19781985 (Ά. Σουλογιάννη, διαβάζω, 391) Αλιφέρης Ν.: Εκ του μετώπου και άλ λα ποιήματα (Γ. Πατίλης, Π λανόδιον, 28) Αρλέτα: Από πού πάνε για την άνοιξη (Ά. Καρδουλάκη, Τα Ν έα της Τέχνης, 72) Γκίκα Ε.: Σώμα, σταυρός, σάρκα
σταυρώθηκα (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Νοέμ. & Δεκ. ’98) Γριμάνη Ά.: Στη χώρα του Ιάφεθ (Δ. ΚούρτοΒικ, Τα Νέα, 22/12/98) Δελησάββας Μ.: Στοιχεία δια-προσωπικής μυθολογίας (Β. Βογιατζόγλου, Κασταλία, 129) Δημουλά Κ.: Ενός λεπτού μαζί (Κ. Βούλγαρης, Ο Πολίτης, Δεκ. ’98) (Δ. ΚούρτοΒικ, Τα Νέα, 22/12/98) (Α. Ξύδη, Μ ετρά, Δεκ. ’98) (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 25/12/98) Ελευθερίου-Γκάρη Σ.: Μοναχικό ταξί δι (Β. Βογιατζόγλου, Κασταλία, 129) Εξαρχόπουλος Γ.: Έκτασις ποιητική (Μ. Θ εοδοσοπούλου, Ε π οχ ή, 20/ 12/98) Ιωαννίδης I.: Έ λεο ς και φόβος (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 12/12/98) Καβαφάκη Μ.: Η βεβαιότητα στο Σά μπαν (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Νοέμ. & Δεκ. ’98) Κακναβάτος Έ .: Χαοτικά I (Μ. Λαμπαδαρίδου-Π όθου, Κ αθ ημ ερ ιν ή, 8/12/98) Κανελλόπουλος Φ.: Μακρινοί αντίλα λοι (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τη λ εό ρ α σ η , 26/12/98) Καραγεωργίου Τ.: Ποιητική τεχνολο γία (Π. Μπουκάλας, Κ α θ η μ ερ ιν ή , 8/12/98) Κάσσος Β.: Α διαπέραστο φω ς (Δ. ΚούρτοΒικ, Τα Ν έα, 22/12/98) Κολύβας Η.: Τα ψάρια μιλούν στον ύ πνο τους (Κ. Βαλέτας, Ρ αδιοτηλεόρα ση, 19/12/98) Κυριακοπούλου Α.: Αγρύπνια αθέατη κορυφή (Μ. Μ αρκίδης, Α υ γ ή , 10/12/98) Μάζαρης Ξ., Μπουλακάκης Σ.: Ο Πά γος, ή πώς να απολαμβάνετε τα αγα θά του καπιταλισμού (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 22/12/98) Μισερλής Π.: Ρημαγμένο φθινόπωρο (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τ η λ εό ρ α σ η , 19/12/98) Μπομπότη Θ.: Επιστράτευση/Ισίδωρος και Ισιδώρα/Πανδώρα (Β. Βογιατζόγλου, Κασταλία, 129) Νικητέας Π.: Στους διαδρόμους των γεγονότων (Δ. Κωστίδης, Σ ύγχρονη Σκέψη, Νοέμ. & Δεκ. ’98) Νταουσάνης Αθ.: Το φεγγάρι και το τύ μπανο (Γ. Ματζουράνης, Α υ γ ή , 13/12/98) Παπαγεωργίου Έ .: Δια χειρός (Δ. ΚούρτοΒικ, Τα Ν έα, 22/12/98)
κριτικογραφία
Παπακώστας Γ.: Άγγελος της λεωφό ρου (I. Κ. Βαλα6άυης «Σμυρναίος», Ε λεύθερη Ώ ρα , 17/12/98) Παπανικολάου Έ .: Αελιοΰ Ανεμώνη και Τάγκο Βελούδο (Β. Βογιατζόγλου, Κασταλία, 129) Παστάκας Σ.: Ο κοινωνός των απο στάσεων (Ν. Λεβέντης, Π λ α ν ό δ ιο ν, 28) Πιτταράς Δ.: Την πόλη μου τη σήκω σαν οι άγριοι καιροί (Γ. Καραβίδας, Ριζοσπάστης, 31/12/98) Πούλιος Λ.: Το διπλανό δωμάτιο (Δ. Κουρτο&κ, Γα Ν έα, 22/12/98) Ρούσσος Τ.: Το κυνήγι της αλεπούς (Γ. Κ ορδομενίδης, Α γ γ ε λ ιο φ ό ρ ο ς , 13/12/98) Σιστόπουλος Δ.: Ποίηση ζωής (Δ. Κωστίδης, Σ ύ γ χ ρ ο ν η Σ κ έ ψ η , Νοέμ. & Δεκ. ’98) Σιδηρά Α.: Ο πιο μικρός περίπατος (Π. Μ πουκάλας, Κ α θ η μ ε ρ ιν ή , 8/ 12/98) Τζανετάκης Γ.: Στο νήπιο με στυλό (Γ. Κ ο ρ δομ ενίδη ς, Α γ γ ε λ ιο φ ό ρ ο ς , 13/12/98) (Δ. Κούρτοβικ, Τα Ν έ α , 22/12/98) Τζεβελέκης Σ. Θ.: Πόσο θα ’θελα (Τ. Δανέλλη, Ριζοσπάστης, 24/12/98) Φωκάς Ά.: Μια φέτα ψωμί με ζάχαρη (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ριζοσπά στης, 24/12/98) Χατζόπουλος Θ.: Κανόνας (Δ. Κούρτοβικ, Τα Ν έα, 22/12/98) (Α. Σταμάτης, διαβάζω, 391)
Πεζογραφία Αποστολίδης Ρ.: Αυτός που γαβγίζουν οι σκύλοι (Γ. Κορδομενίδης, Α γγελιο φ ό ρ ο ς , 13/12/98) (Δ. Μουρατίδης, Ν έ ο Βήμα, 19/12/98) (Ειρ. Μπελλά, Ακρόπολις, 6/12/98) Αρισπνός Γ.: Η εκδίκηση του συγγρα φέα (Π. Κρημνιώτη, Α υγή, 23/12/98) (Δ. Τσατσούλης, Ν έα Εστία, 1707) Βαλαωρίτης Ν.: Ο σκύλος του θεού (Ειρ. Μπελλά, Ακρόπολις, 6/12/98) Γερμανός Φρ.: Υγρές νύχτες (Β. Παππά, Αυριανή, 6/12/98) Γκίκα Ε.: 'Ονειρα από Toplexil (Β. Βογιατζόγλου, Κασταλία, 129) Γρηγοριάδης Θ.: Τα νερά της Χερσο νήσου (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λευθερο τυπία, 4/12/98) Δελησάββας Μ.: Π αίδες εν Καμίνω (Δ. Μποσινάκης, Κασταλία, 129) Δημητρίου Σ.: Η φλέβα του λαιμού
κριτικογραφία
(Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 20/12/98) (Κ Σχινά, Καθημερινή, 13/12/98) Δρακονταειδής Φ. Δ.: Συναισθηματι κό ταξίδι (Χρ. Παπαγεωργίου, διαβά ζω, 391) Εξαρχόπουλος Γ.: Έκτασις ποιητική (Μ. Σουλιώτης, Το Βήμα, 25/12/98) Ζαχαράτου Σ.: Πανσέληνος παρά κάτι (Κ. Π α πα γιώ ργη ς, Α θ η ν ό ρ α μ α , 4/12/98) Θέμελης Γ.: Η αναζήτηση (Ε. Γκίκα, Έ θ ν ο ς , 6/12/98) (Μ. Τοπάλη, Α ντί, 18/12/98) Ίσαρης Αλ.: Ανάμεσά τους η μουσική (Β. ΡούΒαλης, διαβάζω, 391) Κ ασόλας Μ.: Το σάπιο νε ρ ό (Χρ. Σ ιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπ ο ς, 1 3 / 12/98) Κατσουλάρης Κ.: Το σύνδρομο της Μαργαρίτας (Β. ΡούΒαλης, διαβάζω, 391) Κέντρου-Αγαθοπούλου Μ.: Συνοικι σμός σιδηροδρομικών (Βασ. Χατζηβασιλείου, Μ ακεδονία, 25/12/98) Κορνάρος Β.: Πετράκης, λογοθέτης, Ερωτόκρττος (Σ. Κακλαμάνης, Το Β ή μα, 20/12/98) Κουγιουμτζής Σ.: Ανοιχτά παράθυρα με κλειστά παντζούρια μάτια (Π. Κρη μνιώτη, Αυγή, 23/12/98) Κρανάκη Μ.: Φιλέλληνες (Γ. Κορδο μενίδης, Α γγελιοφόρος, 13/12/98) Κυριαζής Ν.: Ο αετός της φωτιάς (Κ. Κοκκορόγιαννης, Ιστορία, 366) Λεονάρδος Γ.: Μπαρμπαρόσα ο πει ρατής (Π. Κρημνιώτη, Α υ γ ή , 30/12/98) (Δ. Μουρατίδης, Ν έο Βήμα, 3/12/98) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 13/12/98) Μανιώτης Γ.: Το άχρηστο βιβλίο (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 20/12/98) Μαραγκόπουλος Ά.: Οι ωραίες ημέ ρες του Βενιαμίν Σανιδόπουλου (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 25/12/98) Μαραγκού Ν.: Είναι ο πάνθηρας ζω ντανός; (Γ. Κουμίδης, Αντί, 18/12/98) Μαρκάκης Μ.: Ιστορίες των βράχων (Γ. Κ ορδομενίδης, Α γ γ ε λ ιο φ ό ρ ο ς , 13/12/98) Μαρκάκης Μ.: Ταμάμ (Βασ. Χατζηβασιλείου, Μ ακεδονία, 20/12/98) Μήτσου Α.: Γέλια (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 13/12/98) (Β. Παππά, Α υρια νή, 6/12/98) Μιχαλοπούλου Α.: Ό σες φορές αντέξεις (Γ. Κορδομενίδης, Α γ γ ε λ ιο φ ό ρος, 13/12/98)
Μπακόλας Ν.: Μπέσα για μπέσα ή Ο άλλος Φώτης (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 6/12/98) Μποστ: Πεζά κείμενα 1960-1965 (Μ. Θ εο δ ο σ ο π ο ύλ ο υ , Τ ο Β ή μ α , 2 5 / 12/98) Πάνου Γ.: ...από το στόμα της παλιάς Remington (Ν. Αναστασέα, M adam e Figaro, Δεκ. ’98) Π α πα γεω ρ γίο υ Κ.: Π ήρε φ ω ς (Γ. Αράγης, Πλανόδιον, 28) Παπαθανασοπούλου Μ.: Ο Ιούδας φιλούσε υπέροχα (Β. Παππά, Α υρια νή, 20/12/98) Πάτσης X. Τζ.: Επιχείρηση Ρέντστοουν (Δ. Κωστίδης, Σ ύγχρονη Σκέψ η, Νοέμ. & Δ εκ.’98) Ραπτόπουλος Β.: Το παιχνίδι (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 4/12/98) Σαρδέλάς Κ.: Ο ασάλευτος ταξιδιώτης (Δ. Κωστίδης, Σύγχρ ονη Σκέψ η, Νο έμ. & Δεκ. ’98) Σκαρίμπας Γ.: Τρεις άδειες καρέκλες (Γ. Κ ορδομενίδης, Α γ γ ε λ ιο φ ό ρ ο ς , 13/12/98) Σπυροπούλου Ζ.: Εποχή ματαίων επι δόσεων (Ά. Χρονάκη, διαβάζω, 391) Σταμάτης Αλ.: Ο έβδομος ελέφαντας (Δ. Τσατσούλης, διαβάζω, 391) Σφυρίδης Π.: Οι γάτες του χειμώνα (Μ. Τσάτσου, Καθημερινή, 1/12/98) Σωτηρίου Κ.: Κοντραπόστο (Μ. Αργυροκαστρίτη, E x it στην Κέρκυρα, 20) Τσικλιρόπουλος Μπ.: Ερασιτέχνης άνθρωπος (Ν. Παπανικολάου, Α κρό πολις, 13/12/98) Φακίνος Ά.: Το όνειρο του πρωτομά στορα Νικήτα (Σ. Ντάλης, Ο ικονομι κ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό μ ο ς , 1 0/12/98) (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 29/12/98) Χαλατσάς Γ.: Σφυγμοί (Δ. Μποσινάκης, Κασταλία, 129) Χατζήγρηγορίου Μ.: 'Ελα στη θέση μου (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 1/12/98) Χουρμουζιάδου Ε.: Η ιδιαιτέρα (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 391) Χωμενίδης Χρ.: Η φωνή (Ε. Κοτζιά, Κ αθ ημ ερ ινή, 13/12/98) (Α. Λουκάκου, M irro r, Δεκ. ’98) (Γ. Ρωμανός, Π ολιτικά Θέματα, 24/12/98) Αμάντο Ζ.: Ο πόλεμος των αγίων (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 22/12/98) Άτγουντ Μ.: Το άλλο πρόσω πο της Γκρέις (Β. Κατσούνα, Ν έον, 10/12/98) (Α. Μ αντόγλου, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ία , 24/12/98) Βιζέτοβιτς Μ.: Το καπέλο του καθηγη
---------------------------ΏΘ©
τή Κόστα Βούγιτς (Φ. Δ. Δρακονταειδής, Ελευθεροτυπία, 24/12/98) Γιοσιμόιο Μπ.: Αμρίτα (Ε. Γκίκα, Έ θνος, 20/12/98) Γκρέι Τζ.: Άρης και Αφροδίτη για πά ντα μαζί (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 1/12/98) Γουλφ Τ.: A Man in Full (Κ. Γιαννούτσου, Ελευθεροτυπία, 23/12/98) Έ6ανς Ν.: Η παγίδα (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 30/12/98) Έλροϊ Τζ.: Λος Άντζελες Εμπιστευτικό (Μ. Φ άις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπ ο ς, 6/ 12/98) Ζακ Κ.: Η δικαιοσύνη του Βεζίρη (Χρ. Σ ιά φ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπ ο ς, 25/12/98) Ινπάνα Γκ.: Ο κύκλος της Μέδουσας (Χρ. Σιάφκος, Α δ έσ μ ευ το ς Τύπ ος, 18/12/98) Ιχουέλος Ό .: Τα Χριστούγεννα του κυρίου Άι6ς (Π. Αθηναίος, Ε λεύθερη Ώ ρα, 30/12/98) Κάθερ Γ.: Ο θανάσιμος εχθρός μου (Ά. Χρονάκη, διαβάζω, 391) Καμί Α.: Ο ξένος (Ν. Α ναστασέα, M adam e Figaro, Δεκ. ’98) Καουαμπάτα Γ.: Ιστορίες της παλάμης (Στ. Παπαλεξανδρόπουλος, Π λ α ν ό διον, 28) Κέτσαμ Τζ.: Το κορίτσι της διπλανής πόρτας (Η. Μαγκλίνης, διαβάζω, 391) Κιζ Μ.: Η Λούσυ παντρεύεται (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 8/12/98) (Χρ. Σιάφ κος, Αδέσμευτος Τύπος, 11/12/98) Κιλι Έ : Η σπονδή (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 20/12/98) Κινγκ Σ.: Έ ργα οδοποιίας (Δ. Τερζής, Α θηναϊκή, 5/12/98) Κινγκ Τζ.: Εργοστάσιο ποδοσφαίρου (Σ. Χαλιώρης, Κέρδος, 3/12/98) Κνάιφλ Έ .: Ανάμεσα σε δύο νύχτες (Γ. Κορδομενίδης, Α γ γ ε λ ιο φ ό ρ ο ς , 13/12/98) Κοέλο Π.: Το εγχειρίδιο του πολεμι στή του φωτός (Μ. Αργυροκαστρίτη, E x it στην Κέρκυρα, 20) Κόου Τζ.: Το σπίτι του ύπνου (Α. Λουκάκου, M in or, Δεκ. ’98) Κρίγκερ Μ.: Το χρώμα του ουρανού (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος, 13/12/98) Λέρμοντοφ Μ.: Έ νας ήρωας του και ρού μας (Γ. Κεντρωτής, διαβάζω, 391) Λόρενς Μ.: Π αιχνίδι του Θ εού (Ν. Βατόπουλος, Καθημερινή, 20/12/98) Λοτζ Ντ.: Νέα από τον Παράδεισο (Β. Αθανασόπουλος, διαβάζω, 391)
Λοτζ Ντ.: Ούτε γάτα ούτε ζημιά (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Ε ξπ ρές, 20/12/98) (I. Παπαζήση, Ισοτιμ ία, 31/12/98) (Γ. Ρ ω μ α νό ς, Π ο λ ιτ ικ ά Θ έμ α τα , 2 4 / 12/98) (Δ. Τ ερζής, Α θ η ν α ϊκ ή , 5/ 12/98) Μανσέτ Ζ. Π.: Η πρη νή ς θέση του σκοπευτή (Μ. Φ άις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 6/12/98) Μαστρέια Α.: Ο καημός του έρωτα (Κ. Ανέσιη, Ε π εν δ υ τή ς , 5/12/98) (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 29/12/98) Μαχφούζ Ν.: Φλυαρία πάνω σιο Νεί λο (Μ. Αργυροκαστρίτη, E x it σ τη ν Κ έ ρ κ υ ρ α , 20) (Γ.Ν. Μ πασκόζος, Εξπρές, 13/12/98) Μεριμέ Π.: Ν ουβέλες (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 12/12/98) Μίλερ Ά.: Ο λυτρωτής πό ν ο ς (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 15/12/98) Μολίνα Α. Μ.: Ο φύλακας του μυστι κού (Γ. Κεντρωτής, διαβάζω, 391) Μουρ Μπ.: Η γυναίκα του μάγου (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 22/12/98) Μπέκετ Σ.: Π ρόζες 1945-1980 (Γ. Βάρσος, Το Βήμα, 25/12/98) (Γ. Κορ δομενίδης, Α γγελιοφ όρ ο ς, 6/ 12/98) (Γ. Ρω μ α νό ς, Π ο λ ιτ ικ ά Θ έμ α τα , 24/12/98) Μπέρνχαϊμ Ε.: Παρασκευή βράδυ (Γ. Κ ο ρ δο μ ενίδη ς, Α γ γ ε λ ιο φ ό ρ ο ς , 13/12/98) (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 6/12/98) Μπέρνχαρντ Τ.: Ο αποτυχημένος (Α. Παπαδοπούλου, Το Βήμα, 25/12/98) Ναγκάι Κ.: Το μυστικό της μικρής κάμαρας/Το χρονικό της εποχής των βροχών (Β. Ραπτόπουλος, Κλικ, Δεκ. ’98) Ντεφόρζ Ρ.: Διεστραμμένες ιστορίες (Χρ. Σιάφκος, Α δ έσ μ ευ το ς Τύπος, 11/12/98) Ν τιούν Κ.: Κ αινούργια α ρχή (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 15/12/98) Νιοστογιέφσκι Φ.: Έ να γλυκό κορίτσι (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τ η λ ε ό ρ α σ η , 12/12/98) Πελεκάνος Τζ.: Ο βασιλιάς του πεζο δρομίου (Μ. Αργυροκαστρίτη, E x it σ την Κέρκυρα, 20) (Μ. Φάις, Ε λεύθε ρ ο ς Τύπος, 6/12/98) Πενζό Μ.: Πρώτο μυθιστόρημα (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 23/12/98) Πιραντέλο Δ.: Η νεκρή και η ζωντανή (Χρ. Καρμής, Ημερήσια, 14/12/98) Πόμπο Ά.: Ό που οι γυναίκες (Ν. Παπανικολάου, Ακρόπολις, 6/12/98)
Πρέσφιλνι Σ.: Gates of Fire. An Epic Novel of the Battle of Thermopylae (Μ. Λέφκοβιτς, To Βήμα, 25/12/98) Πύνσον T.: To ουράνιο τόξο της βα ρύτητας (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιο φόρος, 13/12/98) (Γ. Τσιώλης, Το Β ή μα, 25/12/98) Ριρνοσούκε Α.: Το κορίτσι με το κόκ κινο καπέλο (Β. Ραπτόπουλος, Κλικ, δ Ι κ. ’98) Σαραμάγκου Ζ.: Ιστορία της πολιορ κίας της Δισαβώνας (Ν. Μπακουνάκης, M a rie C la ire , Δεκ. ’98) (Ειρ. Μπελλά, Ακρόπολις, 6/12/98) Σ αραμ άγκου Ζ.: Το κατά Ιησούν Ευαγγέλτον (Ειρ. Μπελλά, Ακρόπολις, 6/12/98) Σλινκ Μπ.: Απόδοση δικαιοσύνης (Γ. Κ ο ρ δο μ ενίδη ς, Α γγελ ιο φ ό ρο ς, 13/12/98) Σοναγκόν Σ.: Το κρυφό ημερολόγιο (Ν. Αναστασέα, M adam e Figaro, Δεκ. ’98) (Ε. Γκίκα, Έ θνος, 20/12/98) Τογκάουα Μ.: Κυνηγός γυναικών (Β. Ραπτόπουλος, Κλικ, Δεκ. ’98) Τομέο X.: Αγαπημένο τέρας (Κ. Δουζένη, Γυναίκα, Δεκ. ’98) Τόμπσον X.: Φόβος και παράνοια στο Αας Βέγκας (Ν. Αναστασέα, M adam e F ig a ro , Δ εκ. ’98) (Γ. Σ ατσίδης, Playboy, Δεκ. ’98) Τσάνιρα Β.: Ιστορίες της Βομβάης (Σ. Παπασπύρου, Μ ετρό, Δ εκ. ’98) Φορνι Ρ.: Το κομμάτι από την καρδιά μου (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 30/12/98) Φουένιες Κ.: Μακρινές συγγένειες (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 4/12/98) Φρένιρικσον Μ.: Οι κόρες της Χάννα (Κ. Δουζένη, Γυναίκα, Δεκ. ’98) Χάουπτμαν Γκ.: Ζητείται ανίκανος άνδρας για σοβαρή σχέση (Κ. Δουζένη, Γυναίκα, Δεκ. ’98) Χάρισον Κ: Το φιλί (Κ. Δουζένη, Γυ ναίκα, Δεκ. ’98) Χάσλερ Ε.: Η γυναίκα με τα κέρινα φτερά (Μ. Αργυροκαστρίτη, E x it στην Κέρκυρα, 20) Χερν Λ.: Η χώρα των χρυσανθέμων (Μ. Αργυροκαστρίτη, E x it στην Κ έρκυ ρ α , 20) (Μ. Τσάτσου, Κ αθ ημ ερ ινή, 20/12/98) (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 25/12/98)
Μ ε λ έΐες Γκασούκα Μ.: Η κοινωνική θέση των γυναικών στο έργο του Παπαδιαμάντη (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 391)
Δερμεντζόπουλος Χρ.: Το Ληστρικό μυθιστόρημα στην Ελλάδα (Σ. Δημητρίου, διαβάζω, 391) Εκδ. Διασπορά: Νίκος Νικολαΐδης, ο Κόπριος (Ό . Σελλά, Κ α θ η μ ερ ιν ά , 19/12/98) Θ εοφ άνους Γ.: Ο Π αλαμάς και ο Μαρξισμός (Σ. I. Καργάκος, Ε λεύθ ε ρ ος Τύπος, 25/12/98) Καραμοΰτσος Κ. Δ.: Ο Τεν Φλωριάς: το εικαστικό και Λόγιο έργο του (Σ. I. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ερ ο ς Τύπ ος, 20/ 12/98) Κέντρο ΕΛΛηνικάς ΓΛώσσας: Λογοτε χνικές μεταφράσεις του Μείζονος ΕΛΛηνισμοΰ. Μικρασία, Κόπρος, Αίγυ πτος 1880-1980 (Α. Ζάρας, Ε λευθ ε ροτυπία, 4/12/98) Κονιδάρης Δ.: Τρεις βραχείες μονο γραφίες (Α. Ζάρας, Αυγά, 6/12/98) Ντόκος Θ.: Χρηστικά εισαγωγά στο μυθιστόρημα (Δ. ΚούρτοΒικ, Τα Νέα, 1/12/98) Παγανός Γ. Δ.: Τρεις μεταπολεμικοί πεζογράφοι: Χριστόφορος ΜηλιώνηςΝίκος ΜπακόΛας-Η. X. ΠαπαδημητρακόπουΛος (Α. Ζάρας, Ε λευθεροτυ πία, 24/12/98) Παπαλεοντίου Λ.: Τα πρώτα βάματα της κυπριακάς Λογοτεχνικάς κριτικάς 1880-1930 (Α. Ζάρας, Ελευθεροτυπία, 4/12/98) Παπαντωνάκης Γ.: Η παιδικά ηλικία του άλτου (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 391) Πετρόπουλος Η.: Νίκος-Γαβριάλ Πεντζίκης (Α. Καρδουλάκη, Τα Ν έα της Τέχνης, 72) Ρόζος Ε., Καραμβάλης Δ.: Δυο κριτι κές μελέτες στο λογοτεχνικό έργο της Θάλειας Β. Τσαρνά (Κ. Βαλέτας, Ρα διοτηλεόραση, 26/12/98) Τερζάκης Φ.: Μελέτες για το Ιερό (Β. Αδραχτάς, Αυγά, 25/12/98) Τσιανίκας Μ.: Λευκές στιγμές στην ποίηση (Α. Σταμάτης, διαβάζω, 391) Θόρντον Μπ.: Έ ρω ς (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 13/12/98) Κέννεϊ Ε. Τζ., Κλάουσεν Γ. Β.: Ιστορία της λατινικός λογοτεχνίας (X. Ζ. Καρανίκας, Ο ικονομ ικός Ταχυδρόμος, 10/12/98) (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 13/12/98) (Γ. Ματζουράνης, Αυγή, 6/12/98) Ρόζα Α.: Ιστορία της ιταλικός λογοτε χνίας (Σ. Αποστολίδης, Ε λευθεροτυ πία, 4/12/98) (Σ. Ντάλης, Οικονομι κός Ταχυδρόμος, 10/12/98)
κριτικογρι
Δοκίμια Δερτιλάς Γ. Β.: Ειρωνεία και σάτιρα (Π. Αθηναίος, Ε λ εύ θ ερ η Ώ ρ α , 30/ 12/98) Κάρτερ Γ.: Ανιχνεύσεις και εκτιμάσεις (Δ. Κωστίδης, Σ ύ γ χ ρ ο ν η Σ κ έ ψη, Νοέμ. & Δεκ. ’98) Καστρινάκη Α.: Η φωνά του γεννέθλιου τόπου (Σ. Ντάλης, Ο ικονομ ι κ ό ς Ταχυδρόμος, 3/12/98) Κ ουρεμπάνας Γ.: Εγχειρίδιο σύγ χρονης σκέψης (Δ. Κωστίδης, Σ ύ γ χρονη Σκέψ η, Νοέμ. & Δεκ. ’98) Μαγκλτβέρας Κ.: Μέτρα ευθύνη ς (Χρ. Καρμάς, Η μ ερήσ ια, 10/12/98) (Δ. Στεργίου, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δρόμος, 3/12/98) Αντόρνο Τ.: Το δοκίμιο ως είδος (Φ. Τερζάκης, Καθημερινά, 1/12/98) Νταντούν Ρ.: Η δία, δοκίμιο για τον Homo violens (Δ. Κωστόπουλος, Κ α θημερινά, 22/12/98) Σόφσκι Β.: Πραγματεία περί της βίας (Δ. Κωστόπουλος, Κ αθημερινά, 22/ 12/98)
Παιδικά-Εφηβικά Βαρελά Α.: Τα παπουτσάκια που λέ νε πα ρ α μ ύ θια (Κ. Δ ο υ ζένη , Το Βάμα, 20/12/98) Βασιλάκη Π., Ηλιόπουλος Β.: ...που Χριστούγεννα σημαίνει... (Γ. Γαλανοπούλου, Το Βάμα, 20/12/98) Βελμύρας Κ.: Π ουρνάς, ο μικρός σταυραδελφός του Θανάση Διάκου (Γ. Ρωμανός, Π ο λιτικ ά Θέματα, 18/ 12/98) Γαλάνη Λ., Μποσταντζόγλου Κ.: Μια απίθανη χριστουγεννιάτικη φάρσα (I. Παπαζάση, Ισοτιμία, 24/12/98) Ζαννάκη-Λιάλιου I.: Το ποτάμι που έρχεται κρυφά (Βασ. Χατζηβασιλείου, Μ ακεδονία, 13/12/98) Ηλιόπουλος Β., Βασιλάκη Π.: ...που Χριστούγεννα σημαίνει... (Χρ. Σιάφκος, Α δέσμευτος Τύπος, 4/12/98) Καλλία Ε.: Οι δέκα λέξεις που θεμε λίω σα ν τον κόσμο (Χρ. Καρμάς, Ημερήσια, 5/12/98) Κοντολέον Μ.: Τα σιδερένα παπού τσια (Μ. Ντεκάστρο, Το Βάμα, 20/ 12/98) (Χρ. Σιάφκος, Α δ έσ μ ευ το ς Τύπος, 4/12/98) Κωνσταντακάκη Μ.: Χριστουγεννιά τικο χιονόνερο (Δ. Μουρατίδης, Ν έο Βάμα, 19/12/98)
Μαμαλίγκα Μ., Παπανικολάου Κ.: Η φιδογέννητη βασιλοπούλα και άλλα παραμύθια (Γ. Ρωμανός, Π ο λ ιτικ ά Θέματα, 24/12/98) Μουλχάουζερ-Τρίτση Σ.: Πάμε στο Μύλο (Κ. Δ ουζένη, Τ ο Β άμ α, 2 0 / 12/98) Μπάρτζης Γ.: Τιριγκλικ... (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 391) Παπαδιαμάντης Αλ.: Τα Χριστούγεν να του τεμπέλη (Γ. Γαλανοπούλου, Το Βάμα, 20/12/98) Παράσχου Σ.: Το παιδί της καρδιάς (Ν. Κ οκκινάκη, Κ α θ η μ ε ρ ιν ά , 8/ 12/98) Ρώ σση-Ζ αϊρη Ρ.: Ο Α ϊ-Βασίλης παίρνει σύνταξη/Το κατεργάρικο α στεράκι (Γ. Γαλα νο πο ύ λ ο υ, Το Β άμ α, 20/12/98) (Δ. Μουρατίδης, Ν έ ο Βάμα, 19/12/98) Σούμπερτ Μ.: Τα πράσινα, τα καστα νά και τα μαύρα μάτια (Π. Κρημνιώτη, Α υγά, 23/12/98) (I. Παπαζάση, Ισοτιμία, 24/12/98) Στίκα Δ.: Το μαύρο σύννεφο (Γ. Πα παδάτος, διαβάζω, 391) Τορόση Ε.: Κουμπότρυπες και ελέ φαντες (Χρ. Σιάφκος, Α δέσ μ ευτο ς Τύπος, 4/12/98) Τριβιζάς Σ.: Τα 88 ντολμαδάκια (Δ. Μουρατίδης, Ν έ ο Βάμα, 19/12/98) Χαραλαμπίδης Λ.: Ο μάγος του 5 (Κ. Δουζένη, Το Βάμα, 20/12/98) Ψαράκη Β.: Η μάγισσα η Σουμουτού κι οι δράκοντες (Κ. Δουζένη, Το Βάμα, 20/12/98) Άντερσεν X. Κ.: Κακός πρίγκιπας (Κ. Δουζένη, Το Βάμα, 20/12/98) Βέλερ Φρ. Γ.: Ο Ά γγελος των Χρι στουγέννων (Γ. Γαλανοπούλου, Το Βάμα, 20/12/98) Γκροσζ Π.: Οι τρεις Βασίληδες (Γ. Γαλανοπούλου, Το Βάμα, 20/12/98) (Δ. Μ ουρα τίδη ς, Ν έ ο Β ά μ α , 19/ 12/98) Γουέλφορντ Σ.: Η σκιά του Αυγούστου (Κ. Δ ο υ ζένη , Τ ο Β ά μ α , 2 0 / 12/98) Λεμάν Κ.: Το μαγικό παιχνίδι (Κ. Δουζένη, Το Βάμα, 20/12/98) Μοκά: Ο λύκος μου (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 391) Μπάουμαν X.: Με τους ελέφαντες του Αννίβα (Κ. Δουζένη, Το Βάμα, 20/12/98) Μπάουμ Φ.: Ο Μ άγος του Οζ (Μ. Φάις, Ε λεύθ ερ ος Τύπος, 6/12/98)
------------
ΜπέντοΒα Κ.: Οι μαϊμούδες από το ράφι μας (Κ. Δουζένη, Τ ο Β ήμ α , 20/12/98) Μπλουμ Τζ.: 'Οταν πήγαινα Τετάρτη Δημοτικού (Κ. Δουζένη, Το Βήμα, 20/12/98) Μπράουν Ρ.: Έ να ς μικρός άγγελος (Γ. Γαλανοπούλου, Το Β ήμ α , 20/ 12/98) Μπρέγκερ Α.: Γειά σου, φαλαινάκι (Κ. Δουζένη, Το Βήμα, 20/12/98) Ντάμιαν Μ.: Οι μήνες συναντήθηκαν (Κ. Δουζένη, Το Βήμα, 20/12/98) Ντε Πενάρ Τζ.: Ο καλόκαρδος λύκος/Ο Γιάννος σκυλάκος και η Μαρίκα φουντωτή/Ο λύκος ξαναγύρισε (Μ. Ν τεκάστρο, Το Β ήμ α , 2 0 / 12/98) Πενάκ Ντ.: Αξιότιμοι κύριοι παιδιά (Ν. Κ οκκινάκη, Κ α θ η μ ε ρ ιν ή , 8/12/98) Πενάκ Ντ.: Ο σκύλος (Δ. Μουρατίδης, Ν έ ο Βήμα, 19/12/98) Σάμερς Σ.: Το μεγαλύτερο δώρο. Η ιστορία του τέταρτου μάγου (Γ. Γαλα νοπούλου, Το Βήμα, 20/12/98) Τσάντλερ-Γουόρνερ Γκ.: Το σπίτι του μυστηρίου (Δ. Μουρατίδης, Ν έο Βήμα, 19/12/98) Τουργκένιεφ I.: Αχ, κυνηγέ...κυνηγέ (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 391) Φλεκ-Βάνγκερτ Ρ.: Τα παιδιά στέλ νου ν μηνύματα με τις ζω γρ α φ ιές τους (Φιλ. Βρεττός, Σ ύ γ χ ρ ο ν ο Ν η πιαγωγείο, 6) Φ όργουαρντ Τ.: Α γαπημένα Χρι στούγεννα (Γ. Γαλανοπούλου, Το Βήμα, 20/12/98) Φόρμαν Μ.: Ο πιο μικρός τάρανδος (Γ. Γαλανοπούλου, Το Β ήμ α , 20/ 12/98) Χέρτλινγκ Π.: Φρένισε, η μικρή 6ιολίστρια (Κ. Δουζένη, Το Βήμα, 20/ 12/98)
θέα τρο Ε υριπίδη: Τ ρ α γω δίες (Ε. Γκίκα, Έθνος, 20/12/98) Μένανδρος: Επιιρέπονιες (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 10/12/98) Πρετενιέρης Κ.: Θεατρικά (Γ. Ρωμα νός, Π ολιτικά Θέματα, 18/12/98) Σ οφοκλή: Τ ρ α γω δίες (Ε. Γκίκα, Έθνος, 20/12/98) Ένσλερ I.: Αιδοίων μονόλογοι (Γ.Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 6/12/98) (Γ. Σατσίδης, Playboy, Δεκ. ’98)
Ιστορία Βαγιακάκος Δ.: Η Αρδουβίστα-Ανδρουβίσια-Μεγάλη χώρα της έξω Μά νης (Κ. Κοκκορόγιαννης, Ιστορία, 366) Βελισσαρόπουλος Δ.: Ρωμαίοι και Έλληνες (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόρα ση, 26/12/98) Έ ξα ρ χ ο ς Γ.: Ρή γα ς Βελεστινλής. Ανέκδοτα έγγραφα, νέα στοιχεία (Γ. Κεντρωτής, διαβάζω, 391) Ζαμπαρλούκου Σ.: Κράτος και συνδι καλισμός στην Ελλάδα (1936-1990) (Α. Πανταζόπουλος, Αυγή, 31/12/98) Κατσαντώνης Γ.: Η αριστερή παράτα ξη των δασκάλων στο Μεσοπόλεμο (Κ. Δ. Μαλαφάνιης, διαβάζω, 391) Καφτατζής Γ.: Το Πανεπιστήμιο Θεσ σαλονίκης στον καιρό της Κατοχής (Κ. Βούλγαρης, Ο Πολίτης, Δεκ. ’98) Κόμης Κ.: Τσιγγάνοι: Ιστορία, δημο γραφία, πολιτισμός (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 15/12/98) Λαγάκου Ν.: Η ενδυμασία δια μέσου των αιώνων (Κ. Βαλέτας, Ρ αδιοτηλεό ραση, 19/12/98) Λούφα-Τζοάννου Θ.: Στα χνάρια των Φιλικών (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 20/12/98) (Χρ. Καρμής, Η μ ερήσ ια, 24/12/98) Μοσχονά Π. (επιμ.) : Το Ιόνιο Κρά τος, 1815-1864 (Ό. Σελλά, Καθημε ρινή, 19/12/98) Μυλωνάς Σ.: Δύο κορυφαίοι της Εθνι κής Παλιγγενεσίας (Τ. Δεσαλέρμος, Νέα, 2/12/98) Νικηφόρου Α. (επιμ.) : Κέρκυρα, μια μεσογειακή σύνθεση: νησιωτισμός, διασυνδέσεις, ανθρώπινα περιβάλλο ντα, 16ος-19ος αι. (Ό. Σελλά, Κ αθη μερινή, 19/12/98) Ντούσας Δ.: Rom και φυλετικές δια κρίσεις στην ιστορία, την κοινωνία, την εκπαίδευση και τα ανθρώπινα δι καιώματα (Π. Μπουκάλας, Καθημερι νή, 15/12/98) Παπαστάμος Γ.: Κάρολος Φαβιέρος και το χρονικό της εκστρατείας του στην Εύβοια 1826 (Ε. Χωρεάνθη, Σύγχρονη Σκέψ η, Νοέμ. & Δεκ. ’98) Πεπονάκης Μ.: Εξισλαμισμοί και επανεκχρισπανισμοί στην Κρήτη (16451899) (Δ. Γόνης, Σύναξη, 68) Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδ ρ υμ α ΕΤΒΑ: Αμπελοσινική ιστορία στο χώ ρο της Μακεδονίας και της Θράκης (Σ. Χαλιώρης, Κέρδος, 3/12/98)
Ρενιέρης Μ., Γεννηματάς Π.: Τι είναι η Ελλάς; (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 5/ 12/98) Σαββίδης Α.: Οι Τούρκοι και το Βυζά ντιο (Κ. Βαλέτας, Ρ αδ ιοτηλεό ρα ση , 12/12/98) Τσοκόπουλος Β., Πασσιά Α., Χρυσοβέργης Γ. (επιμ.) : Περιπέτειες του Βι βλίου στην Ελλάδα, 1880-1940 (Κ. Βούλγαρης, Ο Πολίτης, Δεκ. ’98) Κένρικ Ντ.: Τσιγγάνοι: από τις Ινδίες στη Μεσόγειο (Π. Μπουκάλας, Κ αθη μερινή, 15/12/98) Μοζέ Κ.: Ο αρχαίος ελληνικός πολιτι σμός στο Διαφωτισμό (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 31/12/98) Μπράουν Π.: Ο κόσμος της ύστερης αρχαιότητας 150-750 μ.Χ. (Δ. Κυρτάτας, Ελευθεροτυπία, 4/12/98) Μπροντέλ Φ.: Μεσόγειος. Β' & Γ' τό μος (Σ. Νιάλης, Αυγή, 25/12/98) Ρίχτερ X.: Η ιταλο-γερμανική επίθεση εναντίον της Ελλάδος (Κ. Κοκκορόγιαννης, Ιστορία, 366) Φρέιζερ Ά.: Οι Τσιγγάνοι (Π. Μπουκά λας, Καθημερινή, 15/12/98)
Μαρτυρίες Ανταίος Π.: Η ελπίδα πάγωσε στις κορφές (Π. Κρημνιώτη, Α υ γ ή , 20/ 12/98) Αρμένης Γ.: Μυρωδιά από χώμα (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 24/12/98) Γεωργίου Β.: Αποχαιρετισμός στη Λιλίκα μας (Αρ. Ελληνούδη, Ριζοσπά στης, 31/12/98) Γρηγοριάδου-Σουρέλη Γ.: Μνήμες της Σμύρνης (Δ. Μποσινάκης, Καστα λία, 129) Λευκαδίτης Κ.: Α ναδρομές (Ε. Ζω γράφου, Ριζοσπάστης, 24/12/98) Μάρκαρης Π.: Το ημερολόγιο μιας αιωνιότητας (Γ. Κορδομενίδης, Α γ γε λιοφόρος, 13/12/98) Πανόπουλος Κ.: Η εξομολόγησις ε νός πάλαι ποτέ ληστάρχου προς την Κοινωνίαν (Η. X. Παπαδημητρακόπουλος, Ελευθεροτυπία, 24/12/98)
Βιογραφίες-Αυτοβιογραφίες Δήμου Ν.: Οδός Γαλήνης (Γ. Κορδο μενίδης, Αγγελιοφόρος, 6/12/98) ΚαλλιΒρειάκης Λ.: Η ζωή και ο θάνα τος ίου Γουσταύου Φλουράνς (Χρ. Καρμής, Ημερησία, 31/12/98)
Μάτσας Ν.: Τα απομνημονεύματα του Μεγαλέξανδρου (Ειρ. Μπελλά, Α κρόπολις, 6/12/98) (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σμευτος Τύπος, 13/12/98) Παπαγιώργης Κ.: Σύνδρομο αγορα φοβίας (Γ. Κοροπούλης, Ε λ ευ θ ερ ο τυπία, 24/12/98) Σαρδέλης Κ.: Ο ασάλευτος ταξιδιώ της. Τα νεανικά και εφηβικά χρόνια του Κωστή Παλαμά (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 13/12/98) Χαριτίδη Ό .: Μ πελοβόντια: Η Γη των χ αμ ένω ν θεώ ν (Χρ. Κ αρμής, Ημερήσια, 12/12/98) Γκάντι: Αυτοβιογραφία (Π. Κρημνιώτη, Α υγή, 30/12/98)
Λευκώ ματα Αναγνώστου X. Φ.: Εβδομήντα προ σωπογραφίες (Δ. Κωστίδης, Σύγχρ ο νη Σκέψ η, Νοέμ. & Δεκ. ’98) Γρηγοράκης Ν.: Η Λήδα και ο Κύ κνος (Α. Καρδουλάκη, Τα Ν έ α της Τέχνης, 72) Δεσύλλας Ν.: Σποράδες. Στα κύματα του Α ιγα ίου (Γ. Ν. Μ πασ κόζος, Εξπρές, 13/12/98) Εκδ. Εξάντας: Το μυθιστόρημα του Αλέξανδρου (Ά. Κ αρδουλάκη, Τα Ν έα της Τέχνης, 72) Εκδ. Μέλισσα: Ζωγράφοι-ΓλύπτεςΧ αράκτες 1 6 ο ς -2 0 ό ς α ιώ να ς (Σ. Ντάλης, Ο ικο νο μ ικό ς Ταχυδρόμος, 24/ 12/98) Εκδ. Μέλισσα: Τάσσος-Χαρακτική 1932-1985 (Ά. Καρδουλάκη, Τα Ν έα της Τέχνης, 72) (Σ. Ντάλης, Ο ικο νο μ ικ ό ς Τ αχυδρόμ ος, 24/ 12/98) (Μ. Φάις, Ε λεύθερ ος Τύπος, 20/12/98) Εκδ. Μίλητος: Με τα φτερά του Ίκαρου-Ελληνική Πολεμική & Πολιτική Αεροπορία 1908-1998 (Σ. Ντάλης, Ο ικονομικός Ταχυδρόμος, 24/12/98) (Μ. Φ άις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπ ο ς, 2 0 / 12/98) Εκδ. Μίλητος: Το Πατριαρχείο της Μεγάλης Πόλεως Αλεξανδρείας (Κ. Κοκκορόγιαννης, Ισ το ρία, 366) (Σ. Ντάλης, Ο ικο νο μ ικό ς Ταχυδρόμος, 17/12/98) Εκδοτική Αθηνών: Παγκόσμια τέχνη (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 20/12/98) Ζαφειροπούλου Φ.: Δήλος. Μαρτυ ρίες από τα μουσειακά εκθέματά της (Ά. Κ αρδουλάκη, Τ α Ν έ α τ η ς Τ έ χνης, 72)
κριτικογραφία
Η λιοπούλου-Ρογκάν Ντ.: Σκλάβος (Δ. Χαρίτος, Αντί, 18/12/98) Κοντέλλης Π.: Ζ ω γραφιές του πα λιού καιρού (Κ. Βαλέτας, Ρ αδ ιοτηλε όραση, 26/12/98) Μετζαφού-Πολύζου Ό . (επιμ.) : Νι κολάου (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 20/12/98) Μπάλτας X.: Πύλος: Ναυαρίνο-Νιόκαστρο-Ανάκτορο Νέστορος (Σ. I. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τύπ ος, 25/ 12/98) Σ τοφόρος Κ.: Ί μ βρ ο ς (Σ. Ντάλης, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό μ ο ς , 2 4 / 12/98) Φιλιππίδης Δ.: Τρεις αιώνες στην ελ ληνική αρχιτεκτονική (Α. Καρδουλά κη, Τα Ν έ α της Τέχνης, 72) Χατζηδημητρίου Τζ.: Μοντέρνα αρχι τεκτονική στην προπολεμική Αθήνα (Σ. Ντάλης, Ο ικο νο μ ικό ς Ταχ υδ ρό μος, 24/12/98) Χατζηφώτης I. Μ.: Τα κάστρα της ορ θοδοξίας (Κ. Κοκκορόγιαννης, Ισ το ρία, 366) Χόλινγκσγουορθ Μ.: Η τέχνη στην ι στορία του Ανθρώπου (Ά. Καρδου λάκη, Τα Ν έ α τη ς Τ έχ νης, 72) (Μ. Φάις, Ε λεύθ ερ ος Τύπος, 20/12/98)
Άρθρα-Εηιφυλλίδες Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου Έ .: Κερκυραϊκά (Κ. Σουέρεφ, Π ορφ ύρας, 88) Μ αυρουδής Κ.: Η ζωή με εχθρούς (Ά. Μ α ρα γκ όπουλος, Ν έ α Ε σ τία , 1707)
Εηιστολές-Αλληλογραφία Κίλι Έ .-Σ εφέρης Γ.: Αλληλογραφία 1951-1971 (Π. Κρημνιώτη, Α υ γ ή , 17/12/98)
Ταξιδιωτικά-Οδοιπορικά Μπούτος Π.: Βενετία, Καρναβάλι δί χως προσωπεία (Κ. Δενδρινού, Το Βήμα, 20/12/98) Νόλλας Δ.: Μικρά ταξείδια (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 6/12/98) (Χρ. Παπαγεωργίου, Α υγή, 6/12/98) Μασπέρο Φρ.: Το βαλκανικό πέρα σμα (Ειρ. Μπελλά, Α κ ρ ό π ο λ ις , 6/ 12/98) Σκοτ Ρ.: Το ταξίδι του D iscovery στην Ανταρκτική (Κ. Βαλέτας, Ρ αδιο τηλεόραση, 19/12/98) Στόρας Π.: Δείπνο με την Περσεφόνη (Δ. Κούρτοδικ, Τα Ν έα, 1/12/98)
Μουσική Βολιότης-Καπετανάκης Η.: Η τριλο γία της μουσικής (Τ. Ραχματούλινα, Ν έ α Εποχή, 3) Μ άρκου-Βαμβακάρης Δ.: Δ ρόμοι στη μουσική παιδεία (Φιλ. Βρεττός, Σ ύγχρ ονο Νηπιαγωγείο, 6) Χόλομαν Κ.: Βραδιές με την ορχή στρα (X. Ζ. Καρανίκας, Ο ικονομικός Ταχυδρόμος, 17/12/98)
Φωτογραφία Έκδοση Ελληνικού Υπουργείου Πο λιτισμού και Δήμου Νίκαιας της Γαλ λίας: Ό ψεις της ελληνικής φωτογρα φίας (Σ. Ντάλης, Οικ ονομικός Ταχυ δρόμος, 10/12/98) Κρασανάκη Ο.: Ίμβρος (Ά. Καρδου λάκη, Τα Ν έα της Τέχνης, 72) Πετρίδης Π.: Καθ’ οδόν: Ηγουμενίτσα-Έβρος (Χρ. Σιάφκος, Α δέσ μ ευ τος Τύπος, 25/12/98) Τσαρμπόπουλος Γ.: Ρουάντα να ζεις (Ά. Κ αρδουλάκη, Τ α Ν έ α τ η ς Τ έ χνης, 72)
Διάφορα Ζουράρις Χρ.: Ο δεύτερος Δειπνοσοφιστής (Γ. Κοροπούλης, Κ αθημ ε ρινή, 29/12/98) Καλωσόρισες μωράκι, οι πρώτοι 36 μήνες, ειδική έκδοση (X. Ζ. Καρανί κ α ς, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό μ ο ς , 10/12/98) Κουβέλη Α.: Μέσες συνθήκες στέγα σης στα μεγάλα αστικά κέντρα της χώ ρας (Σ. Χαλιώρης, Κ έρ δ ο ς , 10/ 12/98) Μιχάλας Τ.: Στοιχεία επαγγελματι κής δεοντολογίας: Πώς να συμπεριφέρεσαι στη δουλειά σου (Σ. Χαλιώ ρης, Κέρδος, 10/12/98) Μάρκος Λ. Ρ.: Ο χωρισμός στο ζευ γά ρ ι (Γ. Ν. Μ πασ κόζος, Ε ξπ ρ ές , 13/12/98) Μπουσκάλια Λ.: Να ζεις, να αγαπάς και να μαθαίνεις (Β. Παππά, Α υρια νή, 20/12/98) Φότια Τζ., Ν ούτσερα Σ.: Α ρχαίες γεύσεις της ελληνικής Καλαβρίας (Ε. Γκίκα, Έ θνο ς, 20/12/98)
W57
Μ
8 ί|Μ
^ o .u -u ji.v n
HiKOC KflPOUZOC (1926-1990) Ο Νίκος Καρούζος, ένας από τους σημαντικότερους νεοέλληνες ποιητές, δεν ευτύχησε εν ζωή να λάβει τη θέση που του άξιζε. Ένα από τα μόνιμα παράπονά του λίγους μήνες πριν πεθάνει ήταν το στοιχειώδες: να δει τις ποιητικές του συλλογές (οι περισσότερες από τις οποίες ήταν εξαντλημένες ή δυσεύρετες) να κυκλοφορούν ξανά στα βιβλιοπωλεία. Σήμερα που η συγκέντρωση των Απάντων του σε δύο τόμους είναι ήδη πραγματικότητα -και μάλιστα ως ένα είδος μεταθανάτιας υποθήκης, καθώς η έκδοση αυτή ήταν σχεδιασμένη από τον ίδιο τον Ν.Κ.-, απομένει σ' όσους αγαπούν την ποίησή του ένας δρόμος, να τη μεταδώσουν. Ο καθένας με τον τρόπο που διαθέτει, μέσα από μαρτυρίες που σκιαγραφούν την προσωπικότητα του ποιητή, με κριτικές αποτιμήσεις του έργου του, με μεταφράσεις, με τη συγκρότηση της βιβλιογραφίας του που ανοίγει το δρόμο σε κατοπινές μελέτες. Το δ ια β ά ζ ω συνδράμει σ' αυτήν την προσπάθεια. Ένα μέρος του αφιερώματος που φιλοξενείται στις σελίδες του περιοδικού προέρχεται από το αρχείο του ποιητή: δημοσιεύονται τρία ποιήματα του Ν.Κ. που βρίσκονται εκτός συλλογών, ένα ανέκδοτο που είχε ο ίδιος αφιερώσει «σαν χριστουγεννιάτικο δώρο» στην Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ κι ένα παλιότερο κείμενο του Κωστή Παπακόγκου. Αναδημοσιεύεται επίσης μια «συνέντευξη» που είχε παραχωρήσει στην εφημερίδα «Νίκη» το 1963 υπό τη μορφή απαντήσεων σε 5 ερωτήματα σχετικά με τον δημοτικισμό. Η δημοσίευση της συνέντευξης μαζί με το χρονολόγιο, που στο μεγαλύτερο μέρος του απαρτίζεται από μαρτυρίες του ίδιου του ποιητή, προαναγγέλλουν το επόμενο βήμα στην εκδοτική εργασία τη σχετική με τον Ν.Κ., δηλαδή την παρουσίαση σε τόμο των συνεντεύξεών του. Τα κείμενα του Ματθαίου Μουντέ και του Ε.Χ. Γόνατά προέρχονται από το αρχείο της μνήμης και ζωντανεύουν στιγμές από την προσωπική σχέση τους με τον ποιητή. Ο λόγος των νεότερων αναγκαστικά στερείται της βαρύτητας που διαθέτει η ζωντανή μαρτυρία, πιστεύω όμως ότι δεν είναι λιγότερο ουσιαστικός. Οι καταθέσεις του ποιητή Μανόλη Πρατικάκη, της ζωγράφου Εύας Μπέη από την τηλεοπτική εκπομπή «Βιβλιόραμα» και του Μισέλ Βόλκοβιτς, που μετέφρασε μέρος των ποιημάτων του Νίκου Καρούζου στα γαλλικά, προσδιορίζουν το στίγμα του ποιητή και του έργου του. Ο Βρασίδας Καραλής τέλος, εκθέτει τις απόψεις του με κριτικό τρόπο και αξιολογεί την ποίηση του Ν.Κ., ενώ παράλληλα γίνεται αναφορά στα πεζά κείμενα του Ν.Κ. που πρόσφατα εκδόθηκαν. ΥΓ. Η προαναγγελθείσα συνεργασία του Ε. X. Γόνατά αναβάλλεται για προσωπικούς του λόγους. Οα δημοσιευτεί οε ένα από τα προσεχή τεύχη. ΙΗΜΕΙΩΖΗ: Οι φωτογραφίες του Νίκου Καρούζου οτο εξώφυλλο, οτο εισαγωγικό του θέματος και στις σελίδες 109,118,123,125,128,129,135,137,138 8α συμπεριληφθούν στο λεύκωμα που 8α κυκλοφορήσει τον Σεπτέμβριο με τίτλο: Νίκος Κ αρούζος: Φ υ γά ς, BeoStv κ α ι αλήτης από τις εκδόσεις «Ερατώ». Ευχαριστούμε θερμά τον Μανόλη Μανουσάκη που μας τις παραχώρησε.
το θέμά του μήνα
το θέμα του μήνα
HiKOC Καρούζος (1926-1990)
XpovoAiyio_ _ Ελισάβετ Ααλου&άκη
1926 (17 Ιουλίου) Ο Νίκος Καρούζος γεννιέται στο Ναύπλιο από την Κων σταντίνα το γένος Πιτσάκη και τον Δημήτρη Καρούζο. Ο ίδιος θα πει για τα παιδικά του χρόνια: «Εγώ πέρασα όμορφα παιδικά χρόνια. Διαβάζοντας. Ο πατέρας μου ήτανε δάσκαλος, καθώς κι ο παππούς μου απ' τη μεριά της μητέρας μου, ιερέας και δάσκαλος (είχε γίνει κι αρχιμανδρίτης, ως χήρος που ήτανε L.D. Αυτοί οι δύο άνθρωποι με μάθανε απ' τα τέσσερα κιόλας χρόνια μου γράμματα. Όταν πήγα οτα έξι μου χρόνια στο δημοτικό ήξερα ή δη και τα μαθήματα της τρίτης τάξης». 1940-1941 Έχει ήδη αρχίσει να διαμορφώνεται η σχέση του με την ποίη ση και να γράφει τα πρώτα του ποιήματα: «Διάβαζα πολύ ποίηση από μι κρός. Από δέκα ετών. Δεκατεσσάρων ετών, θυμάμαι, είχα αρχίσει να γράφω ένα μυθιστόρημα, που αργότερα το παράτησα, γιατί διαπίστωσα ότι το έ γραφα σε δεκαπεντασύλλαβους. Είχα γράψει πάρα πολλές σελίδες και κά ποια στιγμή συνειδητοποίησα πως δεν ήταν πεζός λόγος. Αν δεν κάνω λά θος πρέπει να ήταν το '40 με '41. θυμάμαι και τον τίτλο: "Η γερμανική σκιά". Ι.,Ι Είχε βέβαια σχέση με τον πόλεμο και τη γερμανική επίθεση. Θα εί χα γράψει πάνω από εκατό σελίδες, με υπόθεση, πλοκή ...όταν όπως σας είπα κατάλαβα ότι ολόκληρο ήταν μια σειρά δεκαπεντασύλλαβων. Ε, και το Όκισα!». «Την ίδια χρονιά επιδόθηκα σε μεταφράσεις από Ουγκώ και Μπωντλαίρ ασκήσεις περισσότερο στα ιδιαίτερα μαθήματα που έκανα στα γαλ λικά». 1944 Ολοκληρώνει τις γυμνασιακές του σπουδές στο Ναύπλιο. «Το γυμνά σιο το τέλειωσα με βαθμό δεκαεννέα και κάποια όγδοα (δεν τα θυμάμαι τώ ρα πόσα...). 0 παππούς μου είχε μια σχετικά μεγάλη αξιόλογη βιβλιοθήκη με περίπου πεντακόσιους τόμους, κυρίως θεολογική και αρχαίους έλληνες συγγραφείς. Αυτή τη βιβλιοθήκη την είχα διαβάσει ολάκερη περατώνοντας
m
το θέμα του μήνα
τις γυμνασιακές μου σπουδές. Από τό τε που μπήκα στο γυμνάσιο διάβαζα με τη βοήθεια του παππού μου Ιωάν νη Χρυσόστομο, μεγάλο Βασίλειο κι άλλους Πατέρες (τα άπαντά τους) και επιπλέον Πλάτωνα και Αριστοτέλη περισσότερο απ' τους αρχαίους». Στο μεταξύ έχει αρχί σει η δράση του ως μέλος της ΕΠΟΝ (τμήμα διαφώτι σης) Ναυπλίου. Στη διάρκεια της κατοχής χάνει αρκε τούς φίλους του. Την εποχή αυτή (1944-1945) χρονο λογείται η πρώτη του δημοσίευση: «Είχα στείλει ένα ποίημα στη "Νέα Γενιά", το περιοδικό του Κεντρικού Συμβούλιου της ΕΠΟΝ, το οποίο είχε επιλεγεί μεταξύ τω ν καλύτερων ποιημάτων που είχαν στείλει τό τε οι ΕΠΟΝίτες». Μεσολαβεί η απελευθέρωση της χώρας κι έτσι δεν δίνει εξετάσεις την ίδια χρονιά για το Πανεπι στήμιο. 1945 (τέλη) Έρχεται στην Αθήνα για να δώσει εισα γωγικές εξετάσεις. Εγγράφεται στη Νομική Σχολή. Την εποχή εκείνη έρχεται σε επαφή με το ρεμπέτικο τρα γούδι. «Το λαϊκό τραγούδι μάς είχε συνεπάρει και μαλά κωνε την απελπισία μας από πολιτική άποψη. Η αποτυ χία του λαϊκού κινήματος μας πήγαινε στους σπαραχτι κού τόνους του ρεμπέτικου». 1946 (Ιούνιος) Η αντιστασιακή δράση του ίδιου και τα φρονήματα του πατέρα του τον φέρνουν στο κέντρο της εμφ υλιο π ολεμικής διαμάχης στο Ναύπλιο: «Το 1946 ήτανε να με καθαρίσουν οι Χίτες αλλά ευτυχώς την τελευταία στιγμή ένας δεξιός φίλος του πατέρα μου τον ειδοποίησε επειγόντως και έφυγα και έτσι ζω από το 1946. Γιατί όπως μου είπαν κατόπιν οι γονείς μου, γύρω στις 12 τη νύχτα της ημέρας εκείνης που ή τανε να με καθαρίσουν, πήγαν στο σπίτι μου, χτύπησαν την πόρτα, με αναζήτησαν, έψαξαν όλο το σπίτι, δε με βρήκαν και έτσι γλύτωσα. Δεν είναι θανάσιμο τ ' ΑνάΠλί;»
Ήδη έχει αρχίσει να διαφαίνεται η κλίση του για την ποίηση: «Βεβαίως, έγραφα από έφ ηβος ποιήματα. Ωστόσο στην Αθήνα το κατάλαβα: δεν ήμουνα πλασμέ νος για δικηγόρος ή πολιτικός, φιλοδοξίες του πατέρα μου για μένα. Η καρδιά μου καιγότανε στης ομορφιάς τη θράκα». 1949 (Ιούνιος) Δημοσιεύει το πρώτο του ποίημα με τίτλο «Σιμών ο Κυρηναίος» στο περιοδικό «0 αιώνας μας». 1949-1953 Ξεκινάει η πνευματική φιλία με τον Φώτη Κόντογλου, η οποία θα διαρκέσει μέχρι το θάνατο του τελευταίου. Στο αρχείο του Ν.Κ. βρέθηκαν τέσσερις ε πιστολές της περιόδου εκείνης που του είχε στείλει ο Κόντογλου στο Ναύπλιο. Οι αντίστοιχες του Ν.Κ. δεν βρέθηκαν στο αρχείο Κόντογλου.
1947 (Μάρτης) Εξορίζεται για πρώτη φορά στην Ικα ρία. «Ένα μεγάλο μέρος της μόρφωσής μου το οφείλω στη βιβλιοθήκη τω ν εξόριστων, όταν ήμουνα το '47 στην Ικαρία. Έκανα πέντε μήνες εκεί. Είχαμε κοινόβιο, που διέθετε μεγάλη βιβλιοθήκη, από βιβλία που πρόσφεραν οι ίδιοι οι εξόριστοι στην κοινότητα. Πολύ με γάλη βιβλιοθήκη. Εγώ ξημεροβραδιαζόμουν εκεί μέσα και επί πέντε μήνες διάβαζα σε οχτάωρη βάση κάθε μέ ρα. Ήμουνα τό τε 21 χρονών.»
1951 (Καλοκαίρι) Καλείται να υπηρετήσει στο στρατό. Η θητεία του γίνεται στη Μακρόνησο. Τα νεύρα του κλονίζονται στο κολαστήριο του «εθνικού αναμορφω τηρίου».
1945-1949 Τα φοιτητικά του χρόνια περνάνε μέσα στη μελέτη. «Τα ομηρικά έπη και τους τραγικούς εμελέτησα συνολικά στο πρωτότυπο σαν φοιτητής και "τρόφιμος" της Εθνικής Βιβλιοθήκης, μ' ένα τείχος εμπροστά μου λεξικά, μεροκαματιάρης αναγνώστης.»
1953 Τρίτη εξορία στη Μακρόνησο. Νοσηλεία στο 401 στρατιωτικό νοσοκομείο απ' όπου παίρνει απαλλαγή απ' το στράτευμα για λόγους· υγείας εξαιτίας της σωτή ριας παρέμβασης ενός ψυχιάτρου. Ποτέ δεν υπέγραψε δήλωση μετάνοιας. Μέχρι το τέλ ο ς της ζωής του θα
σμένους να μιλούν για θρησκευτικό ποιητή. 0 ίδιος α παντά: «Στις αρχές της δεκαετίας του '50 διαλογίστηκα εντατικά στη διάσταση πίστη-απιστία. Τελικώς εξέφυγα κι απ' τα δύο σκέλη του προβλήματος. Μέσα σε κείνη την πνευματική μου φάοη, υποβάθμιζα πράγματι την ποίηση, εκκρεμούσε για μένα η υπεροχή της πίστης, η υπόθεση της πίστης ωσάν ανώτατο. Άμα όμως αντιμε τώπισα ψυχραιμότερα τις έννοιες πίστη και απιστία, κά νοντας από διάφορες οπτικές γωνίες αναλύσεις, τότενες έφτασα στην κατάσταση που βαπτίζει στο τίποτα και πίστη και απιστία.»
παραμείνει οπαδός της «βιολογικής αριστερός». «Τόσο σαν πολιτική δραστηριότητα, όσο και ααν ιδεολογία, εί μαστε παιδιά του ΚΚΕ. Εμείς τουλάχιστον: η γενιά της Αντίστασης και του εμφυλίου πολέμου». «Εγώ είμαι έ νας άνθρωπος του οράματος της αταξικής κοινωνίας. [...] και ουτοπία να είναι, εγώ θα έχω αυτό το όραμα. Γιατί δεν έχει άλλη αξία η ύπαρξη. Η αδερφοσύνη: αυ τό είναι. Με την έννοια ενός κοινωνικού συοτήματος που αποκλείει την εκμετάλλευση. Ανέκαθεν είχα αυτό το όραμα. Το πόσο το εξέφρασα ή πώς, δεν είμαι αρ μόδιος να το κρίνω, αλλά και στο δρόμο που περπατώ, την αταξική κοινωνία σκέφτομαι.» 1953 (Δεκέμβρης) Δημοσιεύεται η πρώτη ποιητική συλλογή του με τίτλο «Η επιστροφή του Χριστού». 1954 (Σεπτέμβρης) «Νέες Δοκιμές». 1955 (Ιούνιος) «Σημείο».
1955 Παντρεύεται τη Μαρία Δαράκη. 0 γάμος θα διαρκέσει μόλις λίγους μήνες. 0 χωρισμός θα τον βυθί σει σε απογοήτευση που επιτείνεται από την παραμονή του στην εχθρική μεταπολεμική Αθήνα. Έχει ήδη εγκαταλείψει το Πανεπιστήμιο (ένα μάθημα πριν πάρει το πτυχίο του) και μαζί με αυτό την ιδέα να γίνει δικηγό ρος. Αφοσιώνεται στην ποίηση. 1956 Πεθαίνει ο πατέρας του Δημήτρης Καρούζος. 1955 Αρχίζει να συνεργάζεται με λογοτεχνικά περιοδι κά της εποχής, κάτι που συνεχίζει μέχρι το τέλος της ζωής του: Αθηναϊκά Γράμματα, Επιθεώρηση Τέχνης, Νέα Εστία, Ευθύνη, Σύνορο, Διαγώνιος ήταν μερικά της εποχής εκείνης. Εκτός από ποιήματα δημοσιεύει και κά ποια κείμενα. Συχνάζει στο πατάρι του Λουμίδη και σπανιότερα στην Ακαδημία του Σαββάτου, τα φιλολογι κά σαββατιάτικα πρωινά που οργάνωνε ο Δημήτρης Δούκαρης. 1961 Δημοσιεύεται η ποιητική συλλογή «Ποιήματα». «Το πρώτο μου βιβλίο τυπώθηκε το Δεκέμβρη του '55 αλλά με χρονολογία 1954, ωστόσο σαν πρώτο βιβλίο θα πρέπει να υπολογίζεται μια επιτομή που κυκλοφό ρησε στα 1961. Γιατί όλα τα ποιήματα που έγραψα στη δεκαετία του '50, είτε τα δημοσίευσα σε περιοδικά, εί τε σε τομίδια, τα ξανακοίταξα στα 1960, δεν τα βρήκα όλα καλά κι όσα δεν έχω περιλάβει σ' αυτή την επιλο γή με τον τίτλο "Ποιήματα", τα 'χω απορρίψει».
1955 (Οκτώβρης) «Είκοσι Ποιήματα», ποιητική συλλο γή τυπωμένη σε 100 αντίτυπα. Το 1956 εκδίδει το πέ μπτο φυλλάδιο (ή πλακέτα όπως συνήθιζε να λέει τις εκδόσεις του) με τίτλο «Διάλογοι». «Τα ποιήματι^ κιόλας που έγραψα και δημοσίεψα σε πλακέτες μέχρι το 1956 περιέχουν εμφανώς βυζαντινά λεκτικά χρώματα και συ ναφείς δομές ποιητικού λόγου. Κάποιοι μεγαλόσχημοι φανερώθηκαν "βυζαντινίζοντες" περί το 1960... Κι ακό μη κάτι· τον Ηράκλειτο και γενικότερα τον Προσωκρατισμό, λυπάμαι που τα σημειώνω όλ' αυτά τα πράγματα ο ίδιος -αλλά τι να γίνει;- είμαι εγώ πάλι που πρωτάγγιξα οτη δεκαετία του '50 και προώθησα στην επόμενη δεκαετία, και πολύ περισσότερο στη μεθεπόμενη». Το κλίμα των ποιημάτων της εποχής εκείνης κάνει ορι
1964 Κυκλοφορεί τον Απρίλιο η ποιητική συλλογή «Υπνόσακκος». Παρόλο που έχει ήδη τιμηθεί με δύο βραβεία, αρχίζει να διαφαίνεται η ανησυχία του για την εντιμότητα και την πνευματικότητα του λογοτεχνικού
ΌΏ2---------------------------------------------
το θέμα του μήνα
1961 παίρνει το Β' Κρατικό Βραβείο Ποίησης. 1962 «Η έλαφος των άστρων». Ένα χρόνο αργότερα θα τιμηθεί γι' αυτή τη συλλογή με το «Α' Βραβείο Ποίη σης της Ομάδας των Δώδεκα». 1963 Παντρεύεται τη Μαίρη Μεϊμαράκη.
κόσμου, ανησυχία που αργότερα θα γίνει πηγή πίκρας και παράπονου: «Η νέα ποιητική μου συλλογή "0 Υπνό σακκος", συγκεντρώνει την προσπάθεια να εκφράσω μ έναν τρόπο, μέσα στις δυνατότητες της ατομικής μου ψυχικής γλώσσας, τη σύγχρονη αγωνία, που την καπη λεύονται ασυδότως οι τόσοι και τόσοι "αγωνιώδεις της σημερινής ποιητικής βιομηχανίας. L.1 0 Υπνόσακ κος είναι το σώμα, το ατομικό σώμα, καθενός ανθρώ που, αλλά και το "σώμα της πραγματικότητας", τα φαι νόμενα, η αιχμαλωσία μας. Μέσα στο σώμα, η ψυχή κοιμάται τον πιο εύκολο ύπνο, έναν ύπνο που αντιμά χεται αδιάκοπα την αφύπνιση, την ανάγκη γι' απελευ θέρωση, που υπάρχει οτην πνευματική μας υπόσταση Αυτός είναι ο συμβολισμός του Υπνόσακκου με λίγα λόγια». 1966 Δίνει την πρώτη και μοναδική του διάλεξη στην Ελληνοαμερικάνικη Ένωση με τίτλ ο «Μεταφυσικές Εντυπώσεις απ' τη Ζωή ως το θέατρο», οργανωμένη α πό την Εταιρία Χριστιανικού Θεάτρου, που κυκλοφορεί τον ίδιο χρόνο σε τομίδιο. 1967 (10 Απριλί ου) Πρώτη επίσκε ψη στο Άγιο Όρος. Εκεί το ν βρίσκει η κήρυξη της δικτατο ρίας. Η επίσκεψη δια κόπτεται και επιστρέ φει εσπευσμένα στην Αθήνα. 1 9 67 (Μάιος) Συλλαμβάνεται και κρατεί ται στην Ασφάλεια για δηλώσεις του κατά του Παττακού. 1 9 69 «Πενθήματα». Η δεκαετία του '60 ήταν γό νιμη και δημιουργική για τον ποιητή και εδραιώνει τη θέση του ως ενός από τους πιο εληιδοφόρους νέους ποιητές της περιόδου. 1971 «Λευκοπλάστης για μικρές και μεγάλες Αντινο μίες». 1972 (12 ΜαΤου) Δεύτερη επίσκεψη στο Άγιο Όρος. 1974 «Χορταριασμένα Χάσματα». 1974 (3 ΜαΤου) Τρίτη επίσκεψη στο Άγιο Όρος. 1974 Επισκέπτεται τη Ρουμανία. Αργότερα θα μετα το θέμα του μιμ
φέρει τις εντυπώσεις του από την επίσκεψη αυτή: «Στις σοσιαλιστικές χώρες η ποίηση έχει μεγάλη σημασία. Έχει ειπωθεί κατ' επανάληψη και το βεβαιώνω κι εγώ. Κάποτε, με βάση το πρόγραμμα μορφωτικών ανταλλα γών που υπάρχει, με είχαν καλέσει στη Ρουμανία. Βέ βαια η Ρουμανία δεν είναι ένα κράτος απόλυτα υπο δειγματικό - δεν ξέρω, δεν είμαι και αρμόδιος να κρίνω. Εκεί ωστόσο, συνάντησα συγγραφείς, ποιητές, είδα πό σο μεγάλη σημασία έχει η ιδιότητα του λογοτέχνη, του καλλιτέχνη, εν γένει, μέσα στην κοινωνία. Εδώ δεν έχει σημασία. Σου λένε στη χώρα μας, είσαι ποιητής; Και τι δουλειά κάνεις;» 1978 «Απόγονος της Νύχτας». 23 Αυγούστου του ίδι ου χρόνου το τέτα ρτο και τελευτα ίο ταξίδι στο Άγιο Όρος. Μέχρι το σημείο αυτό έχει ήδη διαμορφωθεί η ποιητική του ταυτότητα. Είναι η εποχή που ξεκινάει η συζήτηση σχετικά με τις γενιές. Ο ίδιος στα 1977 κάνει μια διάκριση και κατατάσσει τον εαυτό του στους υ παρξιακούς ποιητές: «Μετά τον πόλεμο έχουμε τη με ταπολεμική ποίηση, που είναι στις γνήσιες δημιουργι κές μονάδες ποίηση άλλων θεματομορφολογικών λύσεων έναντι της μεσοπ ολεμικής "γ ε νιάς" ή πλειάδας. Βέβαια, όμως, και οι δύο αυτές πλει άδες, μεσοπολεμική και μεταπολεμι κή, συνδέονται με το γενικά νεότροπο στην ποίηση, μα οι διαφορές τους είναι ριζικές. Δεν ξέρω αν θα μετρήσει το μ έλ λον περισσότερους α πό δέκα γνήσιους και τω ν δύο πλειάδων, ί σως είπα αισιόδοξο α ριθμό... Εν πόση περιπτώσει, είναι δυο ρεύματα στη μεταπολεμική περίοδο. Το ένα ρεύμα είναι υπαρξιακό, στο οποίο εντάσσομαι και εγώ. Το άλλο ρεύμα είναι πολιτικό, το λεγόμενο της ήττας. I...J Το πρώτο πλάνο είναι ότι μετά την ήττα του λαϊκού κινήματος εγώ είπα "γιατί υπάρχουμε" και άλλοι είπαν "γιατί αποτύχαμε". Εγώ, κι όχι μόνον εγώ, έθεσα υπαρκτικά το ερώτημα, οι πολιτικοί ποιητές το έθεσαν ψυχολογικά και κοινωνικά». 1979 «Δυνατότητες και Χρήση της Ομιλίας». Η συλλο γή αυτή είναι ένα όριο που σηματοδοτεί τη στροφή
του ποιητή στον ερμητικό λόγο: «Ποίηση είναι να φτά σεις να γίνεις ο σιωπών λέγων, ο λέγων δια της σιω πής, ο σιωπών δια του λόγου, διότι πρέπει να είσαι πά ντα στο τίποτε. Το τίποτε το εκφράζει η σιγή, σιγή είναι όλα [...] Στο βιβλίο μου "Δυνατότητες και Χρήση της Ομιλίας" έχω ένα στίχο που λέει: "Θα αυνεχίσω την ποίηση μόνο για πλάκα". Αυτό δεν είναι από ασέβεια, είναι φράση μιας μεθοδολογικής agressivit6, για να τα ραχτούν τα νεύρα των εφησυχαζόντων που νομίζουν ότι η ποίηση είναι σαν το "Σεβασμιώτατε, κυρίες και κύ ριοι..." των ρητόρων, ότι είναι δηλαδή μια επίσημη υ πόθεση, μια εξαιρετικά σοβαρή υπόθεση. Είναι σοβαρή, στο βαθμό που επιτρέπει την αστειότητα, και είναι εξαι ρετικά σοβαρή η αστειότητα - από άποψη οντολογική.»
παρασταίνει διάφορους ρόλους, σου δημιουργεί την αίσθηση πως είσαι ένα ανυπεράσπιστο παιδί που έχει τη δυνατότητα της μέθης, όπως κι ο θεός.»
Δεκαοία του '8 0 Αρχίζουν τα προβλήματα υγείας. Εργάζεται περιστασιακά στο Γ' Πρόγραμμα της ΕΡΑ (1985-4,1986). Οι εκπομπές του είναι αφιερωμένες σε ζητήματα λογοτεχνίας. Ο Ν.Κ. δεν έκανε ποτέ άλλη σ υ σ τ η μ α τ ικ ή δουλειά εκτός α πό την ποίηση. «Η ποίηση είναι μια ι στορία εσωτερική, μια διαλεκτική ένω ση της εσω τερικό τητας και της κοινω νικής πραγματικότη τας και επίσης μια ι στορία βασανιστική, απ' την άποψη πως έ νας πραγματικός ποιη τής δεν μπορεί να κά νει τίποτ' άλλο από ποί ηση και σε μια χώρα σαν την Ελλάδα είναι πολύ δύσκολο να επιβιώσεις οικονο μικά απ' τις συγγραφές. Όλα αυτά συνιστούν τη λεγά μενη θυσία, γιατί εγώ πιστεύω πως ο ποιητής είναι μια θυσία εκ γενετής, δεν την έχει προγραμματίσει, αλλά σίγουρα είναι μια θυσία να αφοσιωθείς στην ποίηση.,.». Καταφεύγει όλο και περισσότερο στο ποτό γεγονός που τον κάνει ευάλωτο ως προς τις κοινωνικές του συ ναναστροφές και επιτείνει το αίσθημα απομόνωσης και περιθωριοποίησης: «Το αλκοόλ ... βέβαια διαστέλλει το χρόνο. Αν κάποιος θεός μεθυσμένος έφτιαξε αυτό το φοβερά παράλογο σύμπαν, ε, τό τε λοιπόν κι εμείς πρέ πει να του απαντήσουμε με τη δική μας μέθη. Το αλκο όλ σού δημιουργεί την αίσθηση ότι είσαι ένα παιδί που παρασταίνει τον καουμπόυ, το Ζορό, δεν ξέρω, που
1984 «Αντισεισμικός Τάφος».
1980
Χωρίζει οριστικά με τη Μαίρη Μεϊμαράκη.
1980 «Ο Ζήλος του μη-Σχετικού με Παροράματα». «Μονολεκτισμοί και Ολιγόλεκτα». 1981 Συνδέεται με την Εύα Μπέη. Η σχέση τους θα διαρκέσει, με διαστήματα χωρισμού, μέχρι το θάνατο του ποιητή. 1981 «Φαρέτριον». 1982 «Αναμνηστική Λήθη». 1984
(Φλεβάρης) Πεθαίνει η μητέρα του.
1985 Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Σπείρα του συν θετικού ποιήματος «Νεολιθική Νυχτωδία στην Κροστάνδη», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Απόπειρα» το 1987. «Την εξέγερση της Κρονστάνδης τη φέρ νω μέσα μου σαν δικό μου βίωμα.. Το ποίημα το επε ξεργάστηκα μερικά χρόνια. [...] Είναι έ να ποίημα που το α γαπώ πολύ». Για τη συλλογή αυτή θα βραβευτεί το 1988 με το Κρατικό Λογοτεχνι κό Βραβείο Ποίησης. Για το βραβείο αυτό θα πει: «Είναι μια εκδήλω ση νομίζω αναγνώρισης ενός πνευματικού έργου από την πολιτεία. Πι στεύω όμως ότι τα Κρατικά Βραβεία θα έπρεπε να δίνο νται σε αξιόλογους νέους. Για να ενθαρρύνονται στη δη μιουργική τους πορεία. Δηλαδή, η βράβευση των πνευ ματικών δημιουργών θα έλεγα ότι πρέπει ν' αντιστοιχεί στο βάπτισμα και να μην είναι επικήδειος. U Την είδηση την άκουσα με ευχαρίστηση. Κι αυτό είπα σ' όλους ό σους με ρώτησαν. Με στεναχώρησε πολύ όμως κάτι. Γράφτηκε ότι είπα "το βραβείο μου είναι πέρα για πέρα α νούσιο". Ποτέ στη ζωή μου δεν χρησιμοποίησα την κακό-, ζηλη έκφραση "πέρα για πέρα". Κι είναι λυπηρό να διαβά ζεις λόγια που ποτέ δεν είπες». 1986 «Συντήρηση Ανελκυστήρων», «Χρόνος». το θέμα του μήνα
I I 1986 (Φλεβάρης-Μάρτης) Νοσηλεύεται οτο νοσοκο μείο «Σωτηρία» με προβλήματα καρδιάς. Το ζήτημα της σύνταξης λογοτέχνη β' κατηγορίας που του απενεμήθη ξεσηκώνει θύελλα αντιδράσεων από τους φίλους του έργου του και τον φέρνει στη δημοσιότητα των μεγάλων εφημερίδων. Ο ίδιος λέει: «Ήμουν στην καρδιολογική κλι νική της "Σωτηρίας" τον περασμένο Μάρτη για 25 ημέ ρες. Είχα πλήρη αρρυθμία. Ήρθε μια μέρα ο συγγραφέας κ. Γιάννης Αγγέλου, κρατώντας στο χέρι μια έντυπη αίτη ση για σύνταξη λόγω υγείας. Ήρθε από τη Στέγη Γραμμά των και Τεχνών. Εγώ, επειδή ξέρω τι είναι η Ελλάδα, του είπα: "Τι να υπογράψω κ. Αγγέλου; Αν είναι να μου δοθεί η μικρή σύνταξη δεν την θέλω... Να μη σας βάλω σε μπελάδες και σας..." Ήξερα ότι υπάρχουν δύο συντάξεις, με οικονομική διαφορά μηδαμινή, αλλά επί της ουσίας το θέμα είναι τεράστιο. Τελικά γίνεται α ξιολογική διαφοροποίηση με τη λεγά μενη "μεγάλη σύνταξη". 0 κ. Αγγέλου, ευγενικά, μου είπε: "Υπογράψτε, αλλά σημειώστε από κάτω ότι το κάνετε με επιφύλαξη". "Είναι κι αυτό μια λύση", του λέω. Υπόγραψα λοιπόν, προσθέ τοντας με το χέρι μου πως αν είναι να μου δοθεί η μικρή σύνταξη, δεν δέχο μαι. Εν τού το ις μου έδω σαν τη μι κρή...» 1988 «Περί ζωγράφων». Πρόκειται για μια έκδοση της γκαλερί Titanium, όπου περιλαμβάνονται κείμενα του Ν.Κ, τα οποία κατά καιρούς είχε γράψει για φίτο θέμα του μήνα
λους του ζωγράφους. Και ο ίδιος ασχολείται με τη ζω γραφική χωρίς όμως να θεωρεί τον εαυτό του ζωγράφο. Τα ζωγραφικά έργα που περιλαμβάνονται στον τόμο εκτί θενται στην γκαλερί την άνοιξη του 1988. 1988 (Ιούνιος) Μέρος της έκθεσης αυτής μεταφέρεται στη γενέτειρα του ποιητή. Η δημοτική αρχή του Ναυπλί ου τιμά τον ποιητή. 1988 «Ερυθρογράφος». 1989 (Μάρτης) Διαπιστώνεται ότι πάσχει από καρκίνο. 1989 «Λογική Μεγάλου Σχήματος». 1990 (Φεβρουάριος-Μάρτιος) Επίσκεψη στο Λονδίνο και νοσηλεία στο Royal Marsden Hospital. «Η μοναξιά λει τουργεί στον πολιτισμό όσο και στη βαθύτερη προϊστο ρία· καταστρέφεται στη μέση κατά σταση ζωής, όπου λόγου χάρη ο άρ ρωστος θέλει στο νοσοκομείο την οι κογένεια κοντά του και ει δυνατό τα ζώα του. Μέσα στη νύχτα του Λονδίνου τα κόκ κινα κι άσπρα φώτα στ' αεροπλάνα με τον εντεινόμενο βόμβο επιβλητική τε λετουργία.» 1990 (28 Σεπτεμβρίου) Ο Ν.Κ. πεθαί νει στο νοσοκομείο «Υγεία». 1991 «Ευρέσεις από Κυανό Κοβάλ τιο», μεταθανάτια έκδοση των ποιημά των του των τελευταίων ημερών.
ι.α -τ - θ Λ ΐ-Μ .η
Ανέκδοτα ποιήματα Ο ΠΑΤΟΣ Κ Μ 0 Ύ Ρ ο ϋ Α Λ Ο Σ / ν * U f t / <r?o A o J ^ u y
Γ Α ν
h o i ' y X /o * '* · h f r * . /u tfv v ? K l ?A W
*
# 0 * fyvh ? K p p * tf> X h /< ^ y c //* u f^ /i€ f
/ * v
7Hjt>/7ttrv Zx/>h<r?Cf.
ί? ^ Α (
/4v /jUcy h*V/ 4hrv ν τ τ φ χ ίι ^ ? C f
/> *
* /> c V < 7 ?oV f
flt<7#'C/07‘c
/> h Λ
Z ttu v a ' x t t i ' O o p t f o f / h v o f e j t / *
«/
h c n 'c f oc-m rvJ \'< r» ? c y A » ^ * * A * h r v ? < n /4 < r p tt> * r v
(7 v «j u t A v ? c f h a j *
x ? /( ty .c y c {
z * A ,iK z r c f / f h / 4 o $ : S ' y l / < F f 0 C o ^ i> a T a .
f t c ?A <<?AJfr t A σ ^ ΐ'^ /^ Α ? Α O h f c f ? h / L 4 A j A l A i J < r ? A y tr+ ffH V *
Λ
λ
/O J
/i>V
AJ b ' i / t t U t i P v ^ X d y } C ? i C t
? o v <n o t r f tx y j^ A ? i h * i k o {^ tp *
^?»V
/y./t.6%
Ifi v \ * p o .
\ J
/
Ay?tO /r f
) ( . ( > t < n ) r y t v v t y i t t * o _____ .
ΏίΚ5-
- TO θέμα του μήνα
Μικρό σχόλιο της Κακρίνας Αγγελάκη-Ρουκ για τον Νίκο Καρούζο και το ποίημά του «Ο γάτος και ο τρούλλος»:
, 'N i ^ o ' w ^ c a v re ^ X A ^
^
υ* λ
.
U ν
^
^
*»
. . .
Λ
t w
y ,
, *
\ ^ v n
^ m
/W 'tw < λ
ck^ nA
^
£y**
<γ^
ν .,.'^ W
**
* * * ·
^
<sw
« ^ v .« * ·» » ...Ό
,
\ »
v>
Υ "^
..
ι ^ *■ U ^ l r Gx~ ^
- X t " ' * ' . < A /s v » ~
^ V M ^ ^ ^ u ^ y y A rc
^ 2C
« * * * * ·>
ν ^*γ >
^ ^ , s
Α ^'*° ·
^
ν ή * X
c ^ ^ v w
·$*
^ ν ϊ ^
^
^
^Μ > *» γ*κ«
,'\>
Τ ^>
ν^<λ.
^
, \ ΐ ψ
; ^U‘ ^ g t <k
^χΟ Λ^ χννβο.
- · -
^
<| j ^ 0v' V J
^
v » - '■ a^ C v^ .
^
»
y < iv o < .( £ \r . ^
ΐ\Λ~> j y ^ ' ^ 0 - ? . ^
i\ ^ < v ^ C O t " ^ A
V
01v -
Υ " “,
(ΓΧΛν
h t *
ν«·
’j X W
το θέμα του μήνι
-A 3 I 1 | 3 3
-W
Η δ ια λ εκ τική το υ φ ω τός και το υ σ κότους Από μαρτυρία της κυπριακής τραγωδίας του 74. - «Επρόσεξα ότι πάνω στο νεκρό σώμα της Σωτηρούς ελαχταρούσεν ολογαίματη η κορούδα της, ονόματι Μαρία, ηλικίας περίπου δεκατριών μηνών. Η Μαρία έκλαιε και έγλειφε τα αίματα της μητέρας της». Ανάμεσα έξι και εννιά ο Ιηοούς η κουταμάρα του έρωτα την πάοαν ώρα χρόνος (έχω γράψει όπως βλέπετε τη λέξη χρόνος εδώ ...) και προσθέτω την ανατολή του ήλιου ωσάν (αλλά τι ωσάν ημπορεί να είναι η ανατολή του ήλιου;) κι ας αποφεύγουμε της γλώσσας ηδυπάθειες. Ονόματι Μαρία περίπου δεκατριών μηνών ολογαίματη· θάμβος. Αλλά ο θάνατος υποκάτω της λάμψεως ιδιώτης (IDIOT) εχτός αν έχουμε αναστολή του ήλιου στο συλλάβισμα.
m
Λ αλώ ντα ς απ' το μ έλ λο ν
Χρησμός και Πράγμα
Δεν έχει stop η ποίηση. Να προκαλείς αχόρταγες φωτιές τραγουδώντας τους άχραντους πάγους. Είμ' εγώ που σου λέω- που συγκατοικώ σε υπόγεια υγρασία με αόρατο τέτανο που καιροφυλαχτεί και μ' ανόσιες αράχνες.
Τι χαίρεσαι; την αθαμβία; Μα ο θεός νοσεί σε φρικαλέες αναγκαιότητες τίκτοντας ελευθερία πέρκα τραγουδιστή και ηδύχρωμη στην επιούσια θάλασσα λησμονήσου.
το θέμα του μήνα
M
f l j f l i U
H
0 n p io yo c ίου συρταριού Ελισάβΐτ Λαλουδάκη
Παραμονή Χριστουγέννων κυκλοφόρησε το βιβλίο του Νίκου Καρούζου «Πεζά Κείμενα» από τις εκδόσεις Ίκαρος με φιλολογική επιμέλεια και προλογικό σημείωμα που ανήκουν στην υπογράφουσα. Στην πραγματικότητα το βιβλίο αυτό έχει δύο προλόγους. Εκτός από τον ήδη δημοσιευμένο, που γράφτηκε για τις ανάγκες της έκδοσης, υπάρχει κι ένας δεύτερος, προγενέστερος, ο οποίος χρονολογείται από την εποχή που το βιβλίο ήτα ν ακόμη εικόνα βιβλίου, σχεδιασμένη στο μυαλό μου, και μερικές εκατοντάδες φ ύ λλα χαρτιού σκορπισμένα στο γραφείο μου. Ο δ εύτερος αυτός πρόλογος.απευθυνόταν σ ' έναν φανταστικό αναγνώστη κι έτσι κα τέλη ξε στο αρχείο. Δημοσιεύεται με την ελπίδα οι απαιτήσεις του πραγματικού αναγνώστη να συγχωρέσουν τις συνήθειες του φανταστικού, δηλαδή τον προσωπικό τόνο του κειμένου.
άθε βιβλίο κρύβει μια ιστορία. Μερικά κρύβουν πολλές. Οι ιστορίες αυτές εμφιλοχωρούν στον κενό χώρο που δπμιουργείται καθώς π μία σελίδα διαδέχεται την άλλη, εκεί ακριβώς δηλαδή που αναπνέει το κείμενο. Μιλάνε για τον κόπο που χρειάστηκε να γραφτεί, διηγού νται τις αμέτρητες φορές που οι λέξεις του σβήστηκαν και ξαναγρά φτηκαν, φανερώνουν τη δυσκολία της απόφασης για εκείνο ή το άλ λο ανακουφιστικό ή δαιδαλώδες δρομολόγιο που τελικά ακολούθησαν τα ση μεία στίξης. Μαρτυράνε επίσης αυτό που σχεδιάστηκε να περιέχουν οι σελί δες, αλλά τελικά δεν το κατάφεραν ή δεν ταίριαζε η στιγμή ή απλά δεν έτυχε. Αποκαλύπτουν φιλίες ή έχθρες που κρύφτηκαν μόνο απ' το μελάνι κι όχι απ' το νου του συγγραφέα. Ζωντανεύουν τον ωφέλιμο χρόνο που χρειάστηκε το
Κ
ΤΟ θέμα του μήνα
κείμενο, μέρες αργές ή βιαστικές, ώρες δημιουργικές ή μαύρες. Οι βουβές αυτές ιστορίες ανήκουν στην απόλαυ ση της ανάγνωσης. Οι μόνοι που μπορούν πραγματικά να τις κατέχουν είναι οι αναγνώστες, όσοι απ' αυτούς καθυ στερούν στα βιβλία, δεν τα καταβροχθίζουν. Νομίζω μά λιστα πως τα βιβλία που γί νονται αγαπημένα μας εί ναι αυτά που μας εκ μ υ στηρεύονται τέτο ιες συ ναρπαστικές ιστορίες χω ρίς σχεδόν ποτέ να είναι τα ίδια συναρπαστικά. Κι όμω ς γι' α υτόν το ν θαυμάσιο κόσμο σπά νια μπορεί να μιλήσει κανείς. Κι όταν οι περι στάσεις το ζητούν, συνήθω ς το μόνο που του μένει να κά νει είναι να εξο μ α λύνει τις δυσκολίες που προκύπτουν στην ανά γνωση, να δείξει πόσο ευρύχωρος είναι ο γραπτός λόγος, δηλαδή να εξηγήσει μ' έναν «λογικό» τρόπο την ι στορία που το κείμενο του είπε. Απ' αυτήν τη διαδικασία ο μόνος που ξεφεύγει είναι ο ίδιος ο δημιουργός. 0 Νίκος Καρούζος (Ν. Κ.) θα πει σχετικά στον Ανδρέα Μπελεζίνη (Πολιτεία, τεύχος 3,1982): «Νομίζω πως εσείς οι φιλόλο γοι μοιάζετε με το διάβολο και τα παιδιά του της γνωστής παροιμίας... όταν εγώ γράφω κάποια λέξη δίπλα σε μιαν άλλη, σεργιανίζω βιώματα στο χαρτί, δεν ενδιαφέρομαι καθόλου για φιλολογικά πράματα. Δεν πρέπει να με μπερδεύετε εμένα σε τέτο ιες υποθέσεις. Αν οι στίχοι προκόβουν εντός σας, αυτό έχει σημασία τίποτ' άλλο». Για το βιβλίο του Νίκου Καρούζου «Πεζά Κείμενα» αισθά νομαι πολλαπλώς αμήχανη να μιλήσω. Ίσως γιατί με τον έναν ή τον άλλον τρόπο εμπλέκομαι προσωπικά. Πρώτα απ' όλα επωμίζομαι την ευθύνη για την κυκλοφορία του ενός τόμου που φέρει το όνομα του ποιητή και τη σφρα γίδα των δικών μου αποφάσεων. Είναι η μοίρα φαντάζο μαι των μεταθανάτιων εκδόσεων να συνοδεύονται από αυτό το συναίσθημα έντρομης βεβαιότητας πως το υπο ψήφιο λάθος καραδοκεί να παρεισφρήσει, και μάλιστα στα ψιλά γράμματα που ακολουθούν το κείμενο, εκεί δη λαδή που δεν το περιμένεις. (Πόσο βαρύτερο γίνεται αυ τό το συναίσθημα αν σκεφτούμε ότι ο Ν.Κ. υπήρξε μανια κά προσηλωμένος στη λεπτομέρεια!) Πώς γίνεται να επι βιώσει η απόλαυση αυτής της ιδιότυπης ανάγνωσης κά τω από τέτοιες συνθήκες, κι αν τελικά τα καταφέρει, τι ιστορίες-έχει να μας πει;
Η περιπέτεια της έκδοσης των πεζών κειμένων ξεκινάει πριν από 8 περίπου χρόνια στο Παρίσι, όπου βρισκόμουν με υποτροφία για μεταπτυχιακές σπουδές στο Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών της Σορβόννης. Τότε και κάτω α πό την επίδραση τυχαίων περιστάσεων αποφάσισα να α σχοληθώ με το έργο του Νίκου Καρούζου για την εκπό νηση διατριβής (DEA). Αν ανατρέχω σ' αυτές τις μέρες εί ναι γιατί τώρα εκ των υστέρων ανακαλύπτω πόσο βαθιά ήταν η επίδρασή τους στη διαμόρφωση της σχέσης μου με το έργο του Ν. Κ.. Την εποχή εκείνη δεν είχαν κυκλο φορήσει ακόμη τα Άπαντά του κι έτσι το υλικό που είχα στα χέρια μου ήταν είτε ελάχιστες εκδόσεις που είχα προλάβει ν' αποκτήσω στην ώρα τους, είτε φωτοτυπίες των εξαντλημένων παλιότερων εκδόσεων. Προσπάθησα να ανατρέξω σε σχετική βιβλιογραφία και ανακάλυψα πως οι αναφορές ήταν ελάχιστες και αποσπασματικές. Η κριτική δεν είχε σταθεί με τον τρόπο που έπρεπε στο έρ γο του. Τότε κατάλαβα πως ο μόνος δρόμος που είχα ή ταν η έρευνα. Την απορία μου για την έλλειψη κριτικού λόγου γύρω από τον Νίκο Καρούζο, έλλειψη που δεν ταί ριαζε ούτε με την ποσότητα του έργου του ούτε με την ποιότητα κατά τη γνώμη μου, ήρθε να επιτείνει η αδιά φορη έως εχθρική στάση που αντιμετώπισα στο Ινστιτού το. Κάποιοι από τους διδάσκοντες δεν γνώριζαν το έργο του (ίσως και το όνομά του) και κάποιοι συμπεριφέρο νταν ως ορκισμένοι εχθροί του. Σ' ένα σημείο της συνομι λίας του με τον 0. Νιάρχο και Α. Φωστιέρη (Η άέξη, 8889), ο Ν. Κ. αναφέρει το εξής εξαιρετικά προφητικό για ό,τι έμελλε ν' ακούσω στο Παρίσι λίγα χρόνια αργότερα: «Είναι σχεδόν αδύνατο να πιάσουν ολότελα τη δυναμική μιας ποίησης οι σύγχρονοι κριτές. Και είναι σχεδόν αδύνα το, γιατί παρεμβάλλονται πολλά παράσιτα - με τη ραδιο φωνική σημασία της λέξεως. Τα παράσιτα αυτά είναι οι συμπάθειες, οι αντιπάθειες, η κοινωνική θέση, η οικονομι κή κατάσταση, οι πολιτικές αντιλήψεις του ποιητή, θα 'λεγα ακόμη και η φάτσα του ποιητή παίζει ρόλο στην ε κτίμηση τω ν γύρω, συνειδητά ή υποσυνείδητα». Τότε, παρόλο που η ορμή της νεαρής ηλικίας με οδηγούσε στο να γράψω σελίδες (ακατανόητες στο μεγαλύτερο μέρος τους) που να εξηγούν γιατί αυτός ο physiquement laid ποιητής είναι από τους σημαντικότερους που έχει βγάλει η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, αποφάσισα με ψυχραιμία ότι αν οε κάποιο σημείο μπορώ να φανώ χρήσιμη αυτό δεν είναι σίγουρα το να αποδειζω μεταξύ άλλων το αυ ταπόδεικτο στολίζοντάς το με δυσνόητες φράσεις, αλλά το να βοηθήσω στη συγκρότηση μιας συνολικής εικόνας του έργου του Ν. Κ., ως προς την έκταση αρχικά και αρ γότερα ως προς την ποιότητα. 0 δρόμος είχε ανοίξει. Τα Άπαντα ήταν στα βιβλιοπωλεία κι η δική μου έγνοια ήταν να συγκεντρωθεί το αρχείο του Ν. Κ. 0 ίδιος είχε φροντί
Ώ2®--------------------------------------------
________________________________ το θέμα του μήνα
σει να διασώσει ορισμένα από τα διάσπαρτα σε εφημερί δες και περιοδικά και σε χειρόγραφα ποιήματα και κείμε νά του, ελάχιστα σε σχέση με τον πραγματικό όγκο του αρχείου του. Ίσως να μην τον ενδιέφερε τίποτε άλλο ε κτός από το δίτομο ποιητικό του έργο, ίσως να πίστευε πως έχει τον καιρό να το κάνει ο ίδιος ή να το αναθέσει σε κάποιον άλλο. Νομίζω πως η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση. Ανεξάρτητα απ' αυτό, είναι απαραίτητο σ' ό ποιον θέλει να μελετήσει σοβαρά το ποιητικό έργο του Καρούζου να έχει στη διάθεσή του όλα όσα φέρουν την υπογραφή του ή συνδέονται με το έργο του: ανέκδοτα ποιήματα, κείμενα, μεταφράσεις, συνεντεύξεις, επιστο λές, κριτικές που έχουν γραφτεί γι' αυτόν. Αυτή τη λογική υπηρετεί η έκδοση των «Πεζών Κειμένων». Για τη συγκέντρωση των κειμένων χρειάστηκαν ατέλειω τες ώρες σε βιβλιοθήκες, ώρες γόνιμες ακόμη κι αν η μέ ρα τελείωνε χωρίς κανένα «εύρημα». Γιατί υποβλήθηκα στη διαδικασία ανάγνωσης ενός μεγάλου μέρους (θέλω να πιστεύω) περιοδικών που κυκλοφόρησαν την περίοδο 1949-1990, γεγονός που με βοήθησε να κατανοήσω το κλίμα μέσα στο οποίο ο ποιητής καλούνταν να δημιουρ γεί και να αξιολογήσω τους τρόπους με τους οποίους συνδιαλεγόταν με αυτό το πνευματικό κατεστημένο. Οι απόψεις συχνά ήταν τολμηρές και δεν δίσταζε ποτέ να λέει αυτό που πιστεύει (ατράνταχτο παράδειγμα είναι το κείμενο για τον Καζαντζάκη με τίτλο «Μεγαλορρημοσύνης επακόλουθα...»). Αλλά και εσωτερικά, κρίνοντας τα κείμενα μέσα στη χρονική τους εξέλιξη διέκρινα με πόση σταθερότητα και συνέπεια υπερασπίστηκε μέσα στο χρό νο τις απόψεις του, πάντα προεκτείνοντάς τις, ποτέ αναι ρώντας τις. Στον προσεκτικό αναγνώστη των Πεζών, ο Ν.Κ. αποκαλύπτει σχεδόν όλα τα μυστικά της ποίησής του, του δείχνει με το χέρι πού να σταθεί και τι να προσπεράσει. Όταν το υλικό συγκεντρώθηκε ήταν πραγματικά πέρα απ' τις προσδοκίες μου. Τότε χρειάστηκε να γίνει επιλογή. Η επιλογή κυρίως υπαγορεύτηκε από εκδοτικούς λόγους, για να είναι το βιβλίο χρηστικό. Διαφάνηκε τότε ο δρόμος που έπρεπε να ακολουθήσω, δηλαδή μια ενδιάμεση ο δός που να συμφιλιώνει την καθαρά φιλολογική έκδοση, αυτήν που απαιτεί να αναδημοσιεύονται όλα τα κείμενα και μάλιστα όπως ακριβώς πρωτοδημοσιεύτηκαν, με την προσωπική έκδοση, δηλαδή την εντελώς ασχολίαστη και αυστηρά αξιολογικά επιλεγμένη. Ως προς τη μορφή των κειμένων η απόφαση δεν είναι εύκολη και σίγουρα απαι τεί ή προϋποθέτει μια διάθεση υποχώρησης εκ μέρους μου. Η προσωπική μου διάθεση με οδηγεί στην πανομοι ότυπη έκδοση των κειμένων, ο Ν. Κ. όμως ενοποίησε ως προς το τονικό σύστημα και ως προς την ορθογραφία την έκδοση των Απάντων κι οφείλω να το σεβαστώ. Καθώς ΤΟ θέμα του μήνα
διάβαζα και ξαναδιάβαζα τα κείμενα συνειδητοποίησα την ανάγκη των σημειώσεων. Εκεί δίνονται κάποιες διευκρινί σεις, κυρίως πραγματολογικού και βιβλιογραφικού ενδια φέροντος. Στη διάρκεια της εργασίας αυτής δεν έπαυσε να με εκπλήττει η ευρυμάθεια του Ν.Κ. και υπέθεσα πως πρέπει να διέθετε πλούσια βιβλιοθήκη. Όσοι τον γνώρι σαν μου είπαν πως δεν διέθετε καθόλου βιβλιοθήκη, α πλώς πολύ δυνατή μνήμη. Εντυπωσιακή μνήμη θα προ σέθετα, καθώς στις παραπομπές του δεν βρήκα κανένα λάθος. Επίσης παρατίθενται οι στίχοι στο γαλλικό πρωτό τυπο, για να φανεί η μεταφραστική του εργασία. Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω δύο ανθρώπους που χωρίς τη γενναιοδωρία τους αυτό το βιβλίο δεν θα είχε γίνει πραγματικότητα. Τον ίδιο τον ποιητή που με κα θοδηγούσε ωσεί παρών υπενθυμίζοντάς μου διαρκώς πως χρειάζεται χρόνος και αγάπη για να καταλάβεις την ι στορία που κρύβουν τα κείμενα και τον Matteo, τον γιο μου, γιατί ο χρόνος αυτός δικαιωματικά του ανήκει και α πό αγάπη μού τον χαρίζει. Η τελευταία λέξη ανήκει σ' έ ναν στοχαστή, τον Antonio Porcia (μτφ. Ε.Χ. Γόνατά), και σ' έναν αφορισμό που νομίζω μας βρίσκει σύμφωνους και τους τρεις «Τα ανεπανόρθωτα χαμένα πράγματά μου είναι εκείνα που τα έχασα εγώ και δεν τα βρήκαν άλλοι». □
■ M J iJ A H - ljJ l,
Απόγονος της Πύχτας
f p \ \ Νίκος Καρούζος πέθανε πότης και πάμφτωχος, αφού προηγουμέ νως διέλυσε με φροντίδα τη ζωή του. Έλεγε ότι το κοινωνικό του εγώ είναι μια ενόχληοη, ότι για να είναι σε θέση να γράφει όφειλε να προσεγγίζει μια σφαίρα μηδενός. Έλεγε επίσης ότι αυτό που διέκρινε την ποίησή του ήταν το γεγονός ότι ήταν απόλυτα βιωv S / μένη. Καθώς ήταν, μάλλον, η μοναδική αληθινή ζωή του. Αν αυτές οι βιογραφικές λεπτομέρειες και αυτές οι προθέσεις φωτίζουν κατάλληλα το έργο του Καρούζου, αυτό δεν συμβαίνει λιγότερο με τα ποι ήματα του. Ό,τι διαβάζουμε στην ποίηση μας παρουσιάζεται συνήθως ως το αποτέλεσμα μιας εργασίας, μιας δόμησης, μιας αποστασιοποίησης. Η ποίηση του Καρούζου, ωστόσο, αφήνοντας κατά μέρος κάθε αξιολογική κρίση, μου βάζει τρικλοποδιά όπως καμιά άλλη. Αυτό που διαβάζω είναι ά ραγε μια σχεδόν πρωτογενής παρόρμηση, ένα προϊόν αυτόματης γραφής, ή μήπως ένα κείμενο ξαναγραμμένο δέκα φορές, εκατό φορές -λίγο εν διαφέρει : γίνεται αισθητός στο σημείο αυτό ένας κοχλασμός, μια παρέκκλι ση, γίνεται αισθητή η ποίηση εν τω γίγνεσθαι, μέσα στην έξαψη, την επεί γουσα ανάγκη, τη βία, και επίσης τον σκοτεινό λόγο- γιατί δεν υπάρχει χρόνος για εξηγήσεις, δεν πρέπει να ξεφύγει από τα χέρια αυτό που τρέχει
Ο Μισέλ Βόλκοβιτς μετέφρασε στα γαλλικά ποιήματα του Νίκου Καρούζου (η επι λογή έγινε από τον Α' τόμο των Απάντων), τα οποία παρουσιάστηκαν με τον τίτλο «Descendant de la nuit, (Po6mes 1961-1978)», εκδ. Desmos/cahiers grecs, 1998. To κείμενο που ακολουθεί είναι το σημείωμα που συνόδευε την έκδοση και είναι μεταφρασμένο από τα γαλλικό.
Ώ 2&
το θέμα του μήνα
μπροστά· και οτη μέση αυτού του μένους, διακρίνω την ίδια στιγμή ένα είδος αθωότητας (άρνηση του ποι ητή να υπολογίσει, να είναι μετρημένος;)· κι ακόμα, ξεπηδώντας στην επιφάνεια εδώ κι εκεί, ένα παράξενο χιούμορ αλλοπαρμένο. «Υπήρξα πάντα παίκτης» και «Αυτό που μ' έσωσε ήταν το χιούμορ» λέει ο Καρού ζος. Έτσι συμβαίνει και τα ποιήματα παρεκκλίνουν. Και όλο το έργο α κολουθεί τη ν κίνηση. 0 Καρούζος στα πρώτα το υ βήματα είδε να προσάπτουν δύο χαρακτηρισμούς-ετικέτες: αυτή του σουρε αλιστή ποιητή και αυτή το υ θ ρη σκευτικού ποιητή. Στην πραγματι κότητα , γρήγορα θα α ρνη θ εί τ ο σουρεαλισμό, καθώς το εν λόγω ζήτημα μουμιοποιήθηκε, και θα δει στη θρησκεία, πάνω από όλα, μια πηγή από εικόνες, στο μέτρο που γι' αυτόν ό,τι υπάρχει είναι ιερό. Η συνέχεια τη ς δ ιαδρομής το υ θα τον φέρει οριστικά πιο κοντά στον Κάφκα και τον Μπέκετ, παρά στον Κ λ ο ν τέλ ή σ το ν Πατρίς ν τε λα ΤΟ θέμα του μήνα
Τουρ ντι Πεν (Patrice de le Tour du Pin), ολοένα και πιο ερμητικό, παθιασμένο, α μετα ν ό η το αναρχικό. Ωστόσο η διαδρομή αυτή ακολουθείται χωρίς την πα ραμικρή ρήξη: θα ξαναβρούμε, από τη μια άκρη στην άλλη, το ίδιο άγχος, την ίδια εντύπωση αδιεξόδου, πνιξίματος, την ίδια κατάσταση μόνιμης επαναστατικότητας, την ίδια ζωτική χρήση της ποίησης. 0 ορι σμός της ποίησης ως μια άσκηση αναπνοής που οφεί λεται στον Γκίνσμπεργκ, εφ αρ μό ζεται διττά στον Καρούζο: η ποίη ση είναι αυτή που τον σώζει από την ασφυξία, και τα ποιήματά του με τη σειρά τους μας βοηθούν να αναπνέουμε μέσα από τη ν πνοή που τα ζωντανεύει - την πνοή που, στην ποίηση, δεν είναι τίποτα πε ρισσότερο από τον ακριβή ρυθμό της συγκίνησης. 0 Καρούζος, αυτό ο άγριος, θα γί νει άραγε ένας κλασικός; Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι οι νεότεροι Έλληνες ποιητές, στην πλειονότη τά τους, τον έχουν τοποθετήσει ε δώ και καιρό στο πάνθεόν τους. □
m s
Τα ιερά σφάγια οιο Ρωμά iqc s iflp w ic noiqoqc /^ r\
Νίκος Καρούζος δεν είναι καθόλου αυτό που λέμε «εύκολος ποιη τής». Το κάθε ποίημά του έχει πολλούς πυθμένες που από μέοα τους αναδύονται αρίφνητα βιώματα μιας σύγχρονης λυρικής εποπτείας. Έπειτα η μορφή, που δίνει στους στίχους του, δημιουργεί τέτοιους πρωτοφανέρωτους λεκτικούς συνειρμούς, που είναι αδύνατό να τα ξεκολλήσει κανείς αυτά τα ποιήματα απ' τα ελληνικά. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι δικό του δημιούργημα. Έχει μεγάλο πλού το λέξεω ν που αναβρύζει λαμπερός μέσα απ' τη «δημοτική», τη γλώσσα του λαού. Σύγκαιρα όμως την κεντάει με ζωντανές λέξεις απ' την αρχαία, ό πως κι απ' τη βυζαντινή με την τόσο φανταχτερή της θρησκευτική απόχρω ση. Η ποίηση του Καρούζου χαρακτηρίζεται από μια ρωμαλέα, πρωτότυπη και σφριγώδη εικονοπλαστική. Απόκοσμα κι ουράνια σύμβολα ζωοποιημένα, μυστικοί οραματισμοί μιας μυστηριακής πραγματικότητας, μεταφυσικοί ονοματισμοί της ίδιας της ζωής μας, γίνονται τόσο γήινα κι ανθρώπινα στο λόγο του. Μέσα σ' αυτό τον κόσμο είμαστε ριγμένοι σαν «αιχμάλωτοι με πλήρη ελευθερία» - δικός του στίχος. Ο Νίκος Καρούζος έχει το δικό του πνεύμα θρησκευτικότητας, που δεν είναι εύκολο να το κλείσει κανείς μέσα σε πέντε γραμμές. Γι' αυτό θ' αναφέρω κάποια αποκαλυπτική του στιγμή που έζησα το περασμένο καλοκαίρι στην Ελλάδα. Τον είχα επισκεφτεί, μαζί με τη φίλη μου, στην Αργολίδα. Μας φιλοξένησαν εκεί μαζί με τη γυναίκα του, την κυρία Μαίρη, σ' ένα εξοχικό σπιτάκι που έ χουν μέσα στον ελαιώνα. Κάποια στιγμή ο Καρούζος μού δείχνει μια πορτο καλιά και μου λέει: «Τη βλέπεις την Αγία Τριάδα;» «Δεν σε καταλαβαίνω» του λέω. «Κοίταξε την πορτοκαλιά στην ολότητά της» μου λέει. «Έχει ρίζες, έχει κορ-
μό, κλαδιά και φύλλα, και κάνει καρπό. Για μένα οι ρίζες είναι ο Πατέρας- ο κορμός, τα κλαδιά και τα φύλλα ο Υιός- οι καρποί, τέλος, το Πνεύμα. Τι άλλο θαυμαστότερο τριαδικό μυστήριο να βιώσουμε;» Και σε λίγο: «Εμένα μ' ενδιαφέρουν τα σπλάχνα της θρησκείας κι ό χι, βέβαια, η πολυπρόσωπη δογματική της όψη. Κι αυτά τα σπλάχνα, όταν τα εξετάσουμε προσεχτικά, δείχνουν εκείνο που θέλει κατά το απόλυτο βάθος τη ς η θρη σκεία: να είναι άθρησκη. Δεν υπάρχει πραγματική πνευματική ανάγκη να διπλα σιάζουμε τον κόσμο, μοιράζοντάς τον σε Ενθάδε και
Επέκεινα, μοιράζοντας τη ζωή σε εγκόσμια και υπερκό σμια, σε γήινα και μεταθανάτια. Εκείνο που αποτελεί πραγματική ανάγκη είναι να διπλασιάζουμε τον εαυτό μας, με την πραγματική Δευτέρα Παρουσία, τη Δευτέρα Εμπειρία, την παρουσία του Πνεύματος μέσα στο ζώο που είμαστε, μέσα στη φυσική μας παρουσία. Κι ολάκε ρος ο θεός, ολόκληρο το Πνεύμα, στηρίζεται μονάχα στο μυστήριο της αγάπης, αυτό το ατελεύτητο Ωμέγα της υπάρξεως. Η ανέλιξη του θεού μέσα στον κόσμο δεν μπορεί να πάρει κανέναν άλλο δρόμο. Σ' αυτόν το δρόμο, θρησκευτικότητα σημαίνει γεύση μυστηρίου, γεύση τω ν αινιγμάτων της αγάπης»... □ Σημείωση Το κείμενο του Κωστή Παπακόγκου δημοσιεύτηκε στο σουηδικό φιλολογικό περιοδικό Τιντακρίφττο φθινόπωρο του 1976. Την ίδια εποχή είχε εκδοθεί στη Σουηδία μια εκλογή απ' το έργο του Νίκου Καρούζου με τίτλο «Αιχμάλωτη ελευθερία». Το κείμενο αυτό αποτελείτο από δύο μέρη, ό που το πρώτο αναφερόταν γενικά στην ελληνική ποίηση. Εμείς εδώ παρουσιάζουμε το δεύτερο μέρος του, το οποίο αφορά αποκλειστικά τον Καρούζο. Είναι δε αδημοσίευτο ώς τώρα στην ελληνική γλώσσα. Στο ίδιο τεύχος του περιοδικού δημοσιεύονταν τα ακόλουθα ποιήματα: «Ομορφαίνω τη μοίρα», «Η ευγένεια της κωμωδίας μας» και «Είσοδος». Ήταν και τα τρία μεταφρασμένα απ' τον ποιητή Μπου Σέτερλιντ.
ΤΟ θέμα του μιμ
0 IM ilq c ΠρατικΑκης hm q tin Dlniq μιϋούν για ίου ΠΙκο Καρούζο και την ποίηοή ίο υ _ _ (από την τηϋεοπτική εκπομπή «Βιβϋιόραμα») Ένα χρόνο μετά το θάνατο του Νίκου Καρούζου, όταν κυκλοφόρησε η ποιητική συλλογή «Ευρέσεις από κυανό κοβάλτιο» (Ίκαρος), η τηλεοπτική εκπομπή της ΕΤ-1 «Βιβλιόραμα» (την επιμέλεια της εκπομπής είχε ο Ηρακλής Παπολέξης) έκανε ένα μικρό αφιέρωμα στον ποιητή. Η ποιήτρια και δημοσιογράφος Έλενα Χουζούρη πήρε δύο συνεντεύξεις: Από τον ποιητή Μανόλη Πρατικάκη, ο οποίος γνώριζε καλά τον ποιητή και το έργο του, και από τη ζωγράφο Εύα Μπέη, σύντροφο της ζωής του ως το τέλος. Τις αναδημοσιεύουμε διότι θεωρούμε ότι εκείνες οι «εν θερμώ» καταθέσεις συμβάλλουν στην εξερεύνηση του ποιητικού τοπίου που άφησε ο Νίκος Καρούζος. το θέμα του μήνα
Έλενα Χουζούρη: Πρόσφατα κυκλοφόρησε η ποιητική συλλογή του Νίκου Καρούζου με τί τλο Ευρέσας από κυανό κοβάλτιο. Τι σημαίνει αυτό το «κυανό κοβάλτιο»; Μανόλης Πρατικάκης: Πρόκειται για ισχυρή θεραπεία· ακτινοβολία με κοβάλτιο ε ξ ου και ο τίτλος της τελευταί ας συλλογής. 0 ποιητής έχει πλέον πλήρη συνείδηση του επερχόμενου τέλους. Είχα το προνόμιο να ζήσω από πολύ κοντά τη θλιβερή αυτή περιπέτεια και να γνωρίζω τους όρους και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες γρά φτηκαν αυτά τα ποιήματα. Μπορούμε να πούμε ότι ο' αυτά τα ποιήματα α ντανακλάται η οδυνηρή περιπέτεια που πέραοε ο Νίκος Καρούζος μέχρι το τέλος;
Φυσικά και αντανακλάται. Αλλά όπως θα ξέρετε ίσως, ο λόκληρη η ζωή του Νίκου Καρούζου ήταν μια ατέλειωτη περιπέτεια, θέλω να πω πως η έννοια του θανάτου, ο θάνατος ήταν στοιχείο αναπόσπαστο και προσδιοριστικό γι' αυτόν. Είχε πάντα έναν ανοιχτό και πλούσιο διάλογο μαζί του. Έτσι σ' όλο του το έργο υπάρχει πάντοτε αυτή η μυστηριώδης, άλλοτε φωτεινή κι άλλοτε σκοτεινή, α ντανάκλαση που τον καθιοτά τον κατεξοχήν υπαρκτικό ποιητή του τόπου μας. Μάλιστα μπορώ να πω πως σ' αυ τό το βιβλίο, Ευρέσεις από κυανό κοβάλτιο, ο θάνατος εί ναι ορατός και συγκεκριμένος, και όχι όπως πριν ένα φι λοσοφικό διαπόρημα. Δεν υπάρχει πανικός ή τρόμος αλ λά αντίθετα κάτι το αντιστάσιμο. Υπάρχουν βέβαια τα σπαράγματα ο ' αυτό το βιβλίο, όπως εξάλλου και στα άλλα του βιβλία, χωρίς όμως ιδιαίτερη φόρτιση σε σχέση με εκείνα. Ακόμη υπάρχουν τα αποσπάσματα, τα οποία α ποτελούν πολύ μικρό μέρος από ημερολογιακές σημειώ σεις που κρατούσε αμέσως μόλις έμαθε την αληθινή φύ ση της αρρώστιας του. Τα είχε ονομάσει «το ημερολόγιο της δοκιμασίας» αλλά γρήγορα σταμάτησε να το γράφει γιατί του προκαλούσε μεγάλη ένταση. Αν σας ζητούσα να KpivcTC αυτά τα ποιήματα, τη λογοτίχνική τους αξία δηλαδή, και να τα τοποθετούσατε στο σύνολο του έργου του Κα ρούζου, τι 8α είχατε να μας πείτε;
θα έλεγα ότι κι αυτό αποτελεί μια κατάθεση στην άναρχη ποιητική παραγωγή της τελευταίας δεκαετίας, δωδεκαε τίας, η οποία σαφώς διαχωρίζεται από την προηγούμενη παραγωγή του, εκείνη που θα λέγαμε πως είναι πιο δο μημένη, πιο οργανωμένη ή έστω κλασική όσον αφορά την ανάπτυξη της ποιητικής ουσίας και που βέβαια αρχίζει ΤΟ 8εμα του μήνα
με τα Πενθήματα και τελειώνει περίπου με το βιβλίο Δυ νατότητες και χρήση της ομιλίας. Βέβαια προηγείται η πρώτη περίοδος που θα τη λέγαμε ρομαντική. 0 Καρούζος στο τελευταίο του βιβλίο για το οποίο μιλάμε αιωρείται σχεδόν στο κενό. Έχει πλη σιάσει πάρα πο λύ κοντά στο σημείο που βρί σκεται το βουνό τρόμος, όπως ο ίδιος θα μας πει στο εξα ίρ ετο ποίημα Αιώρηση. Όμως η πτήση του αυτή του ε πιτρέπει να βλέ πει το τέλος τυ λιγμ ένο σε α στραπές και έκπαγλες καταιγί δες. Εκεί ακριβώς που πρωτάκουσε το τραγούδι που έ λ ε γε ότι «ανήκουμε στα νερά». Αισθάνεται να επιστρέφει στην καταγωγή του, στη γενέ θλια στιγμή. Και ολόκληρο τελικά το μυστήριο βρίσκεται τελικά κρυμμένο μέσα στο ανθρώπινο αίμα που κυλάει και χάνεται σε μιαν εφήμερη μαγεία· σαν τη ζωή. Κύριε Πρατικάκη, ένας χρόνος μετά το θάνατο του Νίκου Καρούζου «ναι διάστημα μικρό για να προβεί κανείς σε μια συνολική αποτίμηση του έργου του. Ωστόσο, εσείς που τον ξέρατε καλά, 8α μπορούσατε να σταθείτε σε κάποιες σταθερές του έργου του.
0 χρόνος φυσικά είναι λίγος, αλλά και πολύς να ήταν, πι στεύω ότι παραμένει πάντα επίκαιρος, δραστικός και ε ναργής ποιητής όσο λίγοι. Έχει εντελώς δική του γλώσσα, δικό του ύφος, δικό του σύμπαν. Προπάντων, είναι καινοτόμος. Έχει κατορθώσει να προσδώσει ένα μαγικό και μεταφυσικό στοιχείο ακόμα και στις πιο απτές και ρεαλιστικές ουσίες της πραγματικό τητας. Τα ποιήματά του έχουν τον παραλογισμό και την αποσπασματικότητα του σύγχρονου κόσμου. Πολύ συ χνά μοιάζουν με τερατώδη θραύσματα ή ομάδες ετερό κλητων θραυσμάτων που βρίσκουν εφαρμογή και αντι στοιχία στον κλειστό χώρο του ταραγμένου ανθρώπινου πνεύματος. □
^
7
Εύα Μπέη Έλενα Χουζούρη: Κυρία Μπέη, αν σας ζητού σα να οκιαγραφήβΜΤ την προσωπικότητα του Νίκου Καρούζου pc λίγα λόγια, τι 8α λέ γατε; Εύα Μπέη: Είχε μία εκπληκτική ικανότητα να δυναμιτί ζει κάθε στιγμή και να την κάνει πιο πραγματική απ' ό,τι ήταν. Ήταν ένας άνθρωπος που κατάφερνε να συν δυάζει τις πιο αντιφατικές ανθρώπινες ιδιότητες. Υπήρξε πάρα πολύ ορμητικός και ταυτόχρονα πολύ α κριβής. Αυτά τα δύο είναι ιδιότητες κάπως αντιφατικές· κι όμως τις είχε. Ήταν περίεργο, γιατί κάθε στιγμή είχε κανείς το αίσθημα μαζί του ότι όλα ενδέχεται να συμ βούν, από τα πιο καταπληκτικά ώς τα πιο τρομακτικά. Είχί μια τάση να αποσύρίται από τα κοινωνι κά. Αυτό προίρχόταν από προσωπικούς του φόβους -κάποιοι το χαρακτήριζαν σαν πό ζα - ή μια στάση γενικότερη στη ζωή;
Σίγουρα δεν ήταν πόζα. Σ' αυτό είμαι κατηγορηματική. Πιστεύω ότι κάθε καλλιτέχνης χρειάζεται πολύ χρόνο μόνος του, και ειδικά ένας άνθρωπος σαν τον Νίκο Καρούζο που το έργο του ήταν μία συνεχής αναμόχλευση
■ 02®-
του εαυτού του. Ήταν ένας άνθρωπος που είχε πολύ καρφωμένα τα μάτια του στο τι συμβαίνει γύρω του. Περιγράψτε μου μια μέρα του Νίκου Καρού ζου.
Είναι πολύ δύσκολο γιατί δεν είχε καθημερινότητα. Όλα μπορούσαν να συμβούν. Δεν είχε ωράριο, ζούσε το απόλυτο παρόν. Μπορούμϊ να πούμε ότι ζούσε το απόλυτο παρόν αλλά και ταυτόχρονα κυλούσε σ' ένα ποτάμι της ζωής και αφηνόταν;
Όπως όλοι μας! Ο Νίκος Καρούζος πώς αντιμετώπιζε το θά νατο;
Φοβόταν πάρα πολύ αλλά ήταν και πολύ γενναίος. Έπαιρνε χαρά από το καθετί, θυμάμαι, δύο μήνες πριν χαθεί, του άρεσε να πηγαίνουμε σε μια πλατεία και έ βλεπε τα παιδάκια να παίζουν. Τα παρακολουθούσε ώ ρες. Κάποια στιγμή μου λέει: Είναι πραγματικά τόσο ω ραία ή μου φαίνονται εμένα έτσι επειδή αποχαιρετώ τα πράγματα: □
το θέμα του μήνα
.M .qjjojuuiui.m
Στο «νεκρά σημείο» ο δημοτικισμάζ;_ _
Στη συνέντευξη που α κολουθεί ο Νίκος Καρούζος απαντά σε 5 ερωτήματα που του έθεσ ε ο Ν. Θ. Οικονόμου, σχετικά με τον δημοτικισμό, με αφορμή τα εβδομήντα πέντε χρόνια από το «Ταξίδι» του Ψυχάρη. Οι απαντήσεις του δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Νίκη», στις 12 Οκτωβρίου 1963. Ο Νίκος Καρούζος είναι ο έκτος στη σειρά που συμμετέχει σ ' αυτή την έρευνα, μετά από τον Ιωάννη Θεοδωρακόπουήο, τον Γ. Κουρμούήη, τον Γ. Θεοτοκά, τον Πέτρο Χάρη και τον Ν. Ανδριώτη. Νομίζ(τ< ότι 6cv αποτελεί πλέον Εθνικόν θέμα η καταξίωσις της Δημοτικής γλώ σσας; Γιατί 6cv ανανεώθηκε η προσπά θεια;
Προσωπικά δεν πιστεύω στις γλωσσικές «ιδεολογίες». Η γλώσσα είναι πηγή ζωής και όχι ιδεολογία. 0 Ψυχάρης και το κίνημα της δημοτικής ή ο Μιστριώτης και το Αντικίνημα της καθαρεύουσας, ωφέλησαν και τα υτό χρονα έβλαψαν την πορεία της γλώσσας, ωφέλησαν στο βαθμό που εί δαν ουσιαστικά κι έβλαψαν στο βαθμό που τους παρέσυρε η ακράτητη ΤΟ θέμα του μήνα
ορμή τους, ο φανατισμός. Μπορούμε σήμερα ν' αντικρύσουμε καθαρά τα πράγματα, με τη νηφαλιότητα που μας επιτρέπει το πέραομα της θύελλας. Η δημο τική γλώσσα, χωρίς αμφιβολία, διεκδικεί το μεγάλο, το πιο μεγάλο, μερίδιο του γλωσσικού πεπρωμένου τω ν Ελλήνων. Η αμετακίνητη, όμως, τούτη αλήθεια δεν πάει να πη ότι και η καθαρεύουσα δεν παίζει ως ένα σημείο το ζωντανό ρόλο της στην πνευματική και ψυχική μας φανέρωση, στη ζωή μας. Όσο και να κατηγορηθή σαν γλώσσα «πεποιημένη», μπήκε στη ζώή μας, έχει κι αυτή το πραγματικό τη ς δικαίωμα στην ελληνική ζωή. θεωρώ ξεπερασμένη κι αστόχαστη κά θε φανατική μονομέρεια στον αδιάκοπο αγώνα για μια φυσική, ζωντανή λύση του γλωσσικού μας προ βλήματος. Η «πολεμοχαρής» μονομέρεια στην εποχή μας -που δίνει μια πλατειά δυνατότητα «διαλεκτικής ψυχραιμίας»- μονάχα τυ φ λ ό πάθος, είναι μια κακή κληρονομιά του φανατισμένου και αντιδιαλεκτικού παρελθόντος. 0 καιρός τω ν ανεδαφικών υπερβολών στο Γλωσσικό Διχασμό του Έθνους έχει για πάντα φύ γει. Σήμερα, το γλωσσικό πρόβλημα είναι στο δρόμο που οδηγεί προς την αφανάτιστη λύση. Και θα είναι αυτή η λύση μέσα στη ζωή. Κάθε προσπάθεια σ' αυ τό πρέπει να συντείνη. Κάθε προσπάθεια πρέπει να χτίζη σίγουρα και να κυττάζει με ουσιαστικό λογισμό το γλωσσικό μέλλον.
Μήπως υπάρχει κίνδυνος να ξανακερδίση η καθαρεύουσα τα «απωλεσθέντα εδάφη» α φού οι δημοτικισταί εγκατέλειψαν τον καλόν αγώνα τους; Ήδη, τη Βλέπουμε να επιστρέφη σε κάποια αναγνωσματάρια της Ζτοιχειώδους Παιδείας.
Αν εξαιρέσουμε τη Λογοτεχνία, η καθαρεύουσα δεν έχει χάσει πολλά πράγματα στους άλλους χώρους του πνεύ ματος και της «γραπτής ζωής». Ώστε το πρόβλημα δεν είναι ο κίνδυνος -όπως λ έτε- να ξανακερδίσει τα χαμέ να, μα πώς θα γίνει να χάσει ακόμη περισσότερα, και να χάνει ολοένα σε κάθε χώρο. Να την αφανίσουμε, βέ βαια, το βλέπω αδύνατο. Πρέπει να συνειδητοποιήσου με ότι έχουμε δύσκολο γλωσσικό πεπρωμένο. Πάντα κάτι χρειάζεται απ' την καθαρεύουσα η δημοτική, σε κά θε χώρο. Γιατί μπορεί να προσφέρει και στη Λογοτεχνία. Μπορεί να προσφέρει αναντικατάστατες αισθητικά λ έ ξεις κι ακόμη αισθητικές λεπτομέρειες απ' τη Γραμματική της ή και το Συντακτικό της. Η ομορφιά είναι ζωή, δεν μπορείς να τη γυρέψης αληθινά, όταν τη γυρεύεις «ιδεο λογικά», δογματικά. Η ομορφιά θέλει ελευθερία. Ποια μορφή μπορεί να πάρη μία εκδήλωσι, που θα φιλοδοξούσε να συνέχιση και να ολο κλήρωσή τον εγκαταλεκρθεντα αγώνα;
0 μόνος αγώνας είναι για τη γλωσσική ομαλότητα, το θέμα του μήνα
που θα προκύψει «με καιρό και με κόπο», στη μοίρα του Έθνους. Και θ' αποκτήσουμε τη ν περιπόθητη γλωσσική ομαλότητα, όταν η δημοτική πάρει το πρω τείο, που της ανήκει, σε όλους τους χώρους, όταν η δημοτική σκεπάσει όλους τους χώρους, η φωτισμένη δημοτική που δεν θ' αρνηθή όποιες χρήσιμες υπηρε σίες της καθαρεύουσας, γιατί δεν μπορεί να τις αρνη θή. Μήπως cioSc απαισιόδοξος για τον ρόλο, που μπορούν να διαδραματίσουν σήμερα οι πνευματικές δυνάμεις του τόπου και θα έ πρεπε να περιμένουμε τη λύσι του προβλή ματος από την πολιτική ηγεσία;
Όλο το χρέος πέφτει στους ώμους της Πνευματικής Ηγεσίας. Αυτή διαμορφώνει τους όρους για τη λύση του γλωσσικού μας προβλήματος. Η Πολιτική Ηγεσία δεν έχει καμμιά δύναμη πάνω σ' αυτό, τα φιρμάνια δεν αλλάζουν τις συνειδήσεις. Πρέπει να πω ακόμη, δεν υπάρχει θέμα αισιοδοξίας ή απαισιοδοξίας σχετι κά με τη στάση τω ν πνευματικών δυνάμεων της δη μοτικής και τω ν πνευματικών δυνάμεων τη ς καθα ρεύουσας σήμερα. Χρειάζεται, το είπα, χρόνος και μόχθος, οι μεγάλες μεταβολές είναι αργές πάντα. Εν τούτοις, δεν είν' έξω απ' το χρόνο και δεν είν' έξω απ' το μόχθο η επιτάχυνσι της λύσεως του γλωσσι κού προβλήματος. Και πρέπει να πούμε, στο χέρι των καθαρευουσιάνων είναι η επιτάχυνση. Αυτοί, οι καθα ρευουσιάνοι και μόνοι τώρα πια, έχουν την ευθύνη ό λων των επιβραδύνσεων. Όσοι ευνοούν το Γλωσσικό Διχασμό τω ν Ελλήνων, ευνοούν την πνευματική και ψυχική καθυστέρηση των Ελλήνων. 0 δογματισμός, η στείρα Συντήρηση, η Απαρχαίωση, βλάφ τουν ο λ έ θρια. Εμποδίζουν εγκληματικά τη γλωσσική μας αυ τοβ εβα ίω σ η , το φυσικό δικαίω μα τη ς ζω ντα νή ς γλώσσας να υπάρξη γενικά. Δ ίν νομίζετϊ ότι είναι καιρός να αναγνωρισθή ο ριστ ικά η Δ η μ ο τ ικ ή σα ν επίσημη γλώσσα του Κράτους για να αντιμετωπισθή και το χάος της διγλωσσίας, που συντηρεί ται επισήμως;
Δεν είναι καιρός ακόμη. Κάτι ανάλογο με την καθιέρωση της δημοτικής σήμερα σαν επίσημης γλώσσας του Κρά τους, θα ήταν η ανακήρυξη της χώρας μας σε Σοσιαλι στική Δημοκρατία. Και στη μια περίπτωση και στην άλλη, δεν έχουμε τους αντικειμενικούς όρους, δεν έχουμε τις αναγκαίες συνθήκες, την ώριμη, επιτακτική πραγματικό τητα, που επιβάλλει τις αλλαγές, που κάνει πραγματικές τις αλλαγές. Και στη μια περίπτωση και στην άλλη, θα ΤΟ θέμα του μήι
έχουμε μονάχα τ ' όνομα της μεταβολής, θέλει πολύν αγώνα η επιβολή της δημοτικής επίσημα, θέλει πολλές ακόμη εμπειρίες, θέλει πολλή ακόμη λογοτεχνική δημι ουργία, θέλει πιο πολλή καλή πίστη και λιγώτερη ξεροκεφαλιά, θέλει περικύκλωση των οχυρών της καθαρεύ ουσας πρώτα, για να επακολουθήση μετά η πραγματική πτώση τους, θέλει πολλά πράγματα... Είμαι βέβαιος, ότι αν καθιερώναμε σήμερα τη δημοτική σαν επίσημη γλώσσα του Κράτους, ο Γλωσσικός Διχασμός θα ξανά βλεπε τις θλιβερές και σκοταδιστικές μέρες του Ψυχάρη και του Μιστριώτη, νέα εμφύλια γλωσσική σύρραξη, νέα θύελλα, καινούργια πάθη και «δοξασμένες» φωνα σκίες των εξάλλων και των νευρωσικών στα πεζοδρό μια. Με ποιο αποτέλεσμα; Την ανακοπή, ασφαλώς, της γλωσσικής εξελίξεω ς προς την επίσημη δημοτική, θα παίζαμε, δηλαδή, το παιχνίδι της καθαρεύουσας. Επο μένως και για την ώρα, η καθιέρωση της δημοτικής σαν επίσημης γλώσσας του Κράτους, θα ήταν εχθρική πρά ξη εναντίον της δημοτικής. Αλλά ο σκοπός των ζωντα νών ανθρώπων δεν είναι να συμβάλουν στη μακροημέ ρευση της κυριαρχίας της καθαρεύουσας, είναι να ρί ξουν κάποτε την καθαρεύουσα. Χωρίς να της αρνηθούν ό,τι ζωντανό έχει, ό,τι χρήσιμο. Τούτη είναι η πίστη μου πάνω στη γλώσσα μας, τούτη η κατεύθυνση στην έκ φρασή μου, στο πνευματικό μου φανέρωμα, στην ε λ ληνική ψυχή μου. Το μέλλον θα δείξει. □
sm
0 Καρούζος κοι οι Oooioi ✓ ^ a υτύχησα να γνωρίσω από κοντά τον Νίκο Καρούζο οτην πιο γόνιμη
[Γ και, θα έλεγα, «φωτεινή» περίοδο της ζωής του, στη δεκαετία του εJL ξήντα. Είναι η εποχή των δύο υπέροχων και αξεπέραστων συλλογών I [ II
του «Ο Υπνόσακκος» και η «Έλαφος των άστρων» (1963). Βραβεύτηκε με το βραβείο «Χατζηπατέρα» της Ομάδας των Δώδεκα. Είχα πάρει κι εγώ το βραβείο «Φέξη», που δινόταν, για πρώτη φορά, «στον πιο "φέρελπι" νέο λογοτέχνη». Ο Μένης Κουμανταρέας μού τηλεφώ νησε να βρίσκομαι ένα μεσημέρι στο πατάρι του Λουμίδη, στη Σταδίου, να μου πάρει συνέντευξη για την εφημερίδα Νίκη, του υπέροχου Μάριου Πλωρίτη. Πήγα, συγκινημένος και περήφανος στο πατάρι, νωρίτερα. Δεν υπήρχε κανένας άλλος εκείνη την ώρα, παρά ένας νέος, σχετικά κύριος, που καθόταν σκε φτικός κι έπινε το καφεδάκι του. Ήρθε ο Μένης και ευγενικά μας συνέστησε. - Ο κύριος Καρούζος. -Ο κύριος Μουντές. Ο Καρούζος μού δίνει το χέρι και μου λέει περιπαικτικά: - Αυτός που βράβευσαν οι Δώδεκα αυνάνες; - Οι ίδιοι που βράβευσαν κι εσάς! Του απάντησα με χριστιανική αγάπη. Ο Κα ρούζος δεν θύμωσε, αντίθετα με χτύπησε δυνατά στην πλάτη με οικειότητα και καθήσαμε όλοι μαζί για τη συνέντευξη. Σε λίγο καιρό έγινε η πανηγυρική συγκέντρωση για την απονομή των βρα βείων. Πήγα και τον βρήκα εκεί. Του ψιθύρισα: Βλέπω ήρθατε πρώτος στο πάρτυ των αυνάνων... Γέλασε δυνατά και μου έσφιξε το χέρι. Δεν με άφησε μονάχο ούτε στιγμή. Όσο ήμαστε εκεί, με βομβάρδιζε με χαριτωμένα σχό λια για όλους τους παρευρισκομένους. Το χιούμορ του ήταν οξύ και κατα λυτικό. Φύγαμε μαζί και για πρώτη φορά στη ζωή μου έκαμα μαζί του μια ο λονύχτια πεζοπορία στην Αθήνα, ακούγοντάς τον μαγεμένος να μιλάει -να μονολογεί, ακριβέστερα- ανοίγοντας χιλιάδες θέματα και αναλύοντάς τα μ' έναν δικό του μοναδικό τρόπο. Δεν κατάλαβα πώς ξημερωθήκαμε να περ πατάμε χωρίς ένα σταθμό. Πήγα κατευθείαν στο σχολείο. Όλη η ζωή μου α πό τό τε ήταν μια ιερή και ατελείωτη νυχτερινή ακρόαση αυτού του ανθρώ που, που πέρασε τη ζωή του μαρτυρικά, χωρίς ποτέ να γευτεί την αληθινή το θέμα του μήνα
και πλήρη αίσθηση της καταξίωσης. Μιας, βέβαια, κο σμικής και ίσως πρόσκαιρης καταξίωσης, που τη ζήσανε άλλοι ανάξιοι και κατώτεροί του γραφιάδες. 0 Καρούζος ήξερε την αξία του, ή θελε τον έπαινο, αλλά δεν τον ζητιάνεψε ποτέ. Κι όταν οι τραγικές συνθήκες της ζωής του τον ανάγκασαν να ζητήσει την κρατική συ μπαράσταση, του δώσανε μια τιμητική σύνταξη β' κα τηγορίας. Φυσικά δεν τη δέχτηκε. Ζούσε σαν πετεινό του ουρανού. «Με λ έ ν ε Γιάννη, δεν έχω τίπ οτε δικό μου», έγραφε στο υπέροχο ποίημά του «0 Γιάννης μέσα στο έαρ». 0 Ιωάννης των ακριδών. Η επιθετικότητά του, άγρια πολλές φορές, δεν ήταν παρά η άμυνα ενός πι κραμένου παιδιού. 0 Καρούζος πέρασε σαν εκείνους τους αλαφροΐσκιωτους διαβάτες, που τους πετροβο λούνε τα παιδιά και τους γαυγίζουν τα σκυλιά. Η κάποια αναγνώρισή του, πριν από το τέλος του, οφείλεται λι γότερο στην αληθινή γνώση του μεγάλου του έργου και περισσότερο στη δημοσιογραφική λαιμαργία. Για έ να πληγωμένο ζωάκι στη μέση του δρόμου ή για ένα α ναποδογυρισμένο αυτοκίνητο. 0 ποιητής του μέσα σπαραγμού έμεινε πάντα μόνος με λίγους ανθρώπους, που πραγματικά τον κατάλαβαν, και με ένα μικρό ποίμνιο αναγνωστών, αντάξιων της μεγά λης του ποίησης. Μια βραδιά, στον καλό καιρό, πριν τον καταβάλει το ούζο κι αργότερα ο καρκίνος, μου φώνα ξε από μακριά στην οδό Αναγνωστοπούλου:
- Μουντέ, κάθομαι στην καρέκλα μου, σαν το πουλί στο δέντρο... Και μια άλλη βραδιά, στο ταβερνάκι, βουλιαγμένος στην πίκρα του, μου φώναξε: - Ουαί. Αυτοί οι άνθρωποι είναι οι άνθρωποι του ουαί! Οι Ουαι'οι, Μουντέ, οι Ουαίοι! Αυτό το έλεγε σε όλους τους τόνους, με σπαραγμό και οργή, ώς την ώρα που χωρί σαμε. Και πώς να μην το λέει; θυμάμαι, είχε κυκλοφορήσει η «Έλαφος των άστρων». Σε μια μεγάλη απογευματινή ε φημερίδα γράφονταν στη δεύτερη καλλιτεχνική σελίδα μεγαλοποιημένες ένα σωρό ασήμαντες ειδήσεις και μπούρδες. Ενός άλλου ανεκδιήγητου «ποιητή» η συλ λογή αναγγελλόταν με τίτλους και υποτίτλους, ενώ του Καρούζου το μεγάλο βιβλίο αναφερόταν κάτω-κάτω, με ψιλά γράμματα. Συχνά μου έλεγε: - Ως πότε θα με λένε «νέο ποιητή»; 0 Σεφέρης στα δε καοκτώ του δημοσιευόταν πρωτοσέλιδος. Χαίρομαι γΓ αυτά τα λίγα, που σας έγραψα για το φίλο μου τον Νίκο Καρούζο, τον έξοχο Έλληνα ποιητή. Οι Ουαίοι τον προσπέρασαν. Εκείνος όμως υπάρχει. Υ.Γ.: Προς το τέλος, πήρα μεγάλη χαρά με το αφιέρω μα της «Λέξης». Τώρα εκεί ψηλά, θα ευφραίνεται με το ουράνιο ούζο, βλέποντας τα «Άπαντά» του, με την αγά πη του «Ίκαρου» και της Μαίρης. □
luyftiyifl
Η (Ιατρεία ίου p q M c στην ποίηση ίου Πίκου Καραύζου Βρασίδα Καραλή
a5ia και ίο μέλλον ιπς ποίησης του Νίκου Καρούζου εδραιώνε ται αδιάσειστα στην πρώτη περίοδο της δημιουργικής του πορεί ας, που αρχίζει με τα πρωτόλειά του και κλείνει με τον Απόγονο Π της Νύχτας (1978). Μετά από αυτήν τη συλλογή ο Καρούζος επιδόθηκε οε έναν ανορθόδοξο αυτοθαυμασμό, που εκδηλώθηκε ευκρινέστατα στην ύστερη ποίησή του και αντιπροσωπεύει το πλέον άρυθμο και ψυχρό μέρος του έργου του, μετατοπίζοντας τις μέρι μνες της ποιητικής του από τα μοιραία ερωτήματα της πρώτης περιόδου στα είδωλα μιας μάλλον αυτομυθολογούσας δημιουργικής φάσης. Η δεύτερη περίοδος κατέστησε τον Καρούζο, ως ποιητή και άνθρωπο, έ να είδος γκουρού και έναν διά Χριστόν ή διό ποίησιν σαλόν, με τις αλη σμόνητες περί παντός δηλώσεις του και τον γραφικό, κυνικό τρόπο με τον οποίο σχολίαζε την ελληνική ζωή. Η ποίηση όμως που προέκυψε α πό τη στροφή αυτή σπάνια ξεπερνάει το επίπεδο μιας θεατρικής χειρο νομίας και τη βαρύτητα ενός αυτάρεσκου ελιτισμού. Είναι μάλιστα παρά δοξο πώς ο ίδιος δεν παραξενεύτηκε που η ποίησή του γινόταν αποδε κτή ακόμα και από όσους απέρριπτε, ακόμα και από εκείνους, την ηθική και την αισθητική των οποίων αρνιόταν συστηματικά. Τέτοια καθολική αποδοχή είναι ύποπτη για κάθε ποιητικό έργο και για οποιονδήποτε ποιητή. Αυτό σημαίνει ότι το έργο έχει απολέσει το κεντρί του και αποβάλλει το χαρακτήρα της άρνησης που του προσέδιδε δομι κή συνοχή και αισθητική ολοκληρία. Αν αναφερθούμε ειδικό στην πιο φι λόδοξη σύνθεση αυτής της περιόδου, την κακόζηλη Νεολιθική Νυχτωδία στην Κροστάνδη (1987), βλέπουμε την πτώση του λόγου του σε μια μορφή παρωχημένης ρομαντικής μυθολογίας, σε μια γλώσσα χωρίς μ ε λικό ρυθμό, προορισμένη να συγκινήσει τους δομιστές ανατόμους πτω-
y
J U
το θέμα του μήνα
μάτων και, βέβαια, πολλούς υπερήλικες, ευπρεπείς και, κυρίως, εύπορους επαναστάτες. Το κοινό αυτής τη ς δεύ τερη ς περιόδου είναι εκείνο που υποτίθεται ότι αντιστρατευόταν ο Καρούζος: οι α στοί, οι εύπιστοι, οι βολεμένοι και, τέλος, πράγμα χει ρότερο, οι ακριτόμυθοι αιοθητιστές που, θεωρώντας την ποίηση γλωσσικό και σεξουαλικό βίτσιο, ιδιοποιή θηκαν το λόγο του με την ελαφρότητα ενός αξιοσπούδαστου δονκιχωτισμού. Παράλληλα, το εν λόγω σύν θεμα με την πολιτική ουτοπικότητα και την κλασματική εικονοπλασία του ερχόταν να αναβιώσει τα μυθεύματα μιας χαμένης επανάστασης σε μια δεκαετία που βασα νιζόταν από εξουσιαστική αυταρχικότητα, συναισθημα τική δυσθυμία και πνευματική αφορία. Η εκτέλεση των ναυτών της Κροστάνδης επιτελούσε μια τραγική υπενθύμιση: την έλλειψη του τραγικού στοιχείου από τη φι λόνομη, ρηχή και υπερφίαλη κοινωνική πράξη του σύγχρονου Έλληνα - κι ίσως εκεί και μόνο εκεί να βρί σκεται η ποιητική παρέμβαση της εν λόγω συλλογής. Κατά την πεποίθησή μας, λοιπόν, η σημασία της ποί ησης του Καρούζου εδραιώνεται στην πρώτη περίο δο, που κλείνει κάποια στιγμή μέσα στη δεκαετία του 1970. Το τέλ ο ς αυτό υποδεικνύει ότι είχε ολοκληρω θεί η σύγκρουση του ποιητή με τη γλώσσα κατά την πορεία εξατομίκευσής τη ς σε ξεχωριστό προσωπικό ιδίωμα. Η αρτίωση αυτού του ιδιώματος αποτελεί το μήνα
μεγάλο, το θριαμβικό κατόρθωμα της τέχνης του Κα ρούζου: είναι ο πρώτος μεταπολεμικός ποιητής που κατόρθωσε να αποκοπεί από την ολέθρια επίδραση της γενιάς του τριάντα, τη μελαγχολία του αυτοκράτορα της αοριστίας Γιώργου Ιεφ έρ η, τη μελοδραμα τική υστερία της τετριμμένης εικονολογίας της ποίη σης της ήττας και να πλάσει ένα ξεχωριστό αισθητι κό μόρφωμα και ένα ρηξικέλευθο πνευματικό μύθο, που επέστρεψαν την ποιητική του γραφή στις πηγές του σύγχρονου λυρικού της υποστρώματος, δηλαδή τον Διονύσιο Σολωμό, τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και, κυρίως, την εκκλησιαστική υμνογραφία. Το επίτευγμα έγινε εφ ικτό μέσα από μια κατάδυση το υ ποιητικού υποκειμένου στις γενετικές διαδικα σίες της γλώσσας και του μύθου, στην πολυδιάστα τη δηλαδή έρευνα και ψηλάφηση τη ς ολοκληρίας του καλλιτεχνικού φαινομένου και, πάνω απ' όλα, σε μια φαινομενολογία τω ν αισθήσεων. Στο βαθμό που η ποίησή του παρέμεινε έγκλειστη στον τόπο τω ν ε μπειρικών της παραστάσεων, κατόρθωσε, μέσα από μια έκθαμβη λυρική διαφάνεια και υπαρξιακή απορία, να υποτυπώσει την ένταση κάθε αγγίγματος, τη δύ ναμη κάθε μορφής, τη ζάλη κάθε αμφιβολίας. Σε αυτές τις στιγμιαίες εκτινάξεις δυναμικών αντιθέσε ων, στις εκλάμψεις της λύτρωσης που μας προσφέρει η αμεσότητα της εμπειρικής τριβής, ο Καρούζος επι-
τυγχάνει να διαβλέψει, να αισθανθεί' και να δοξολογή σει τους μεγάλους μύθους της ανθρώπινης ψυχής, τη θρησκεία, τη θρησκευτικότητα, τη φλόγα που εμπνέει τον Τσε Γκουεβάρα, τον Τρότσκι, τον Μαρξ, τον Μάλερ, τον Σούμπερτ, τον ανώνυμο βουδιστή καλόγερο και, τέλο ς, τον κατά Jung αρχέτυπο κώδικα τη ς αν θρώπινης ολοκληρώσεως, τον Ιησού Χριστό. Η εμπειρικότητα ως αισθητική διάσταση τω ν πρώτων ποιημάτων απ οτελεί και το ενεργειακό δυναμικό ό λου του έργου του: πάνω στο πρωτείο της σαρκικής αλήθειας σπονδυλώνεται ολόκληρο το ποιητικό του όραμα. Είναι ο ποιητής που, μετά τον Άγγελο Σικελιανό, είδε τη ν πληρότητα κάθε ανθρώπινης ύπαρ ξης μέσα στη φύση και, επομένως, αντίκρυσε τη φ υ σική ύπαρξη ως μια ε ξ ορισμού κατάσταση χάριτος. Μέσα σε αυτή τη φυσική χάρη, κάθε λόγος γίνεται ευχαριστία, μεταμορφούμενος σε ευγνωμοσύνη. 0 ποιητής αντικρίζει την ενότητα ανθρώπου και φύσης σαν κοσμικό μυστικισμό, για την ακρίβεια σαν υπαρ ξιακό μυστικισμό, επιτρέποντας έτσι στο ποιητικό υ ποκείμενο να αναδυθεί από τα διλήμματα του πνεύ ματος συμπαγές και αρτιωμένο και να διατυπώσει έ ναν ανάλογο ρυθμολογικό συντονισμό με τα δημι ουργικό κέντρα της γλώσσας του. Αυτά παρουσιάζει η πρώτη το υ ποιητική συλλογή Ποιήματα (1961), ένα κείμενο που επιχειρεί να επανιερώσει το αισθητό και να διαρθρώσει μια ευχαρι στήρια αντίληψη του κόσμου. Στην πρώτη περίοδό το υ ο Καρούζος, βασανισμένος από α μ φιβο λίες, προσεύχεται· και η προσευχή του καταφάσκει και α ποδέχεται με θετικότητα τη ν περίπλοκη φύση του ανθρώπινου φ α ινομένου. Η κατάφασή το υ όμω ς παίρνει με τον καιρό τη μορφή μιας σιγουριάς, που ξεπέφ τει στην αισθητική ανισορροπία. Κατά τη δ εύ τερ η περίοδο, βασανισμένος από το ν κυνισμό τω ν βεβαιοτήτω ν, οδηγείται σε μια ατέρμονη αλυσίδα δογματικών ορισμών που μας κάνουν να υποψιαζό μαστε για τα λεγ ό μ εν ό το υ : δ εν μιλάει π λέον σε μας- μιλάει στο ιδανικό του κοινό, δηλαδή τον εαυτό του, μονολογώντας. Κατά την ευτυχισμένη του περίοδο, ο Καρούζος βλέ πει την ποιητική στιγμή, την ειδωλοπλασία, ως δή λωση το υ υπαρξιακού μας λόγου, τη ς ξεχωριστής σω ματικότητά ς μας, τη ς ιδια ίτερης χρονικής μας στάσης. Η σχέση του με το υ ς μεγάλους μυστικούς του Χριστιανισμού είναι εδώ προφανής- είναι γνωστή η μεγάλη του αγάπη για τον Συμεών, το ν Νέο θ εο λόγο, και το ν ποιητή τω ν αναστάσιμων τροπαρίων Ιωάννη Δαμασκηνό. Τρεις άλλοι μυστικοί συγγραφείς θα μπορούσαν να έσ τεκα ν δίπλα το υ , ο Μάιστερ
Έκχαρτ, ο Άγγελος Σιλέσιος και ο William Blake. (Ως πρόταση εδώ θα συμπεριλάμβανα και τον μυστικό θεολόγο του αιώνα μας, Telliard de Chardin, η Προ σευχή στο Σύμπαν του οποίου παρουσιάζει πολλές αναλογίες με το κοσμολογικό όραμα του Καρούζου.) Όσο καιρό ο Καρούζος είχε παραδοθεί στο χάρισμά του να αποτυπώνει την εγκαιρότητα της άμεσης ε μπειρίας, να εκφ ράζει τη ν π ληρότητα το υ λόγου «του απόλυτου παρόντος», όπως την αηοκαλούσε ο ίδιος (Η Τελευταία Συνέντευξη, σ. 26), η ποίησή του είναι τόκος εν καλώ, είναι όντως ον, ολοκληρωμένη εντελέχεια. Δεν πιστεύουμε ότι υπάρχει πυκνότερη συλλογή στη γλώσσα μας από τα Χορταριασμένα Χάσματα (1974), μετά βεβαίως από τα ορφικά ποιή ματα του Σικελιανού. Σε αυτήν βρίσκουμε πραγματωμένο το πιο άμεσο και επείγον λειτούργημα του ποι ητή, να ανακαλύψει ένα καινούριο όνομα του θείου και να συνθέσει το ιδιόμελό του. Εκεί, παράλληλα, κορυφώνεται η ποιητική μυθοπλα σία του Καρούζου, διαμορφώνοντας ένα ξεχωριστό αισθητικό κρυστάλλωμα, την προσωπική τοπηγορία ενός ονοματουργικού δημιουργικού υποκειμένου. Τα ποιήματα «Ο μειλίχιος τρόπος του Βαρβαρόσσα», «Η αντίκρουση του χειμώνα», «Χρονικό της αταραξίας» και τα ασύγκριτα επιγράμματα «Ανάμεσα στην ακάθι στη φύση» και «Περιττή νοσταλγία» αντιπροσωπεύ ουν το οριστικό διαύγασμα της ποιητικής εμπειρίας, εκφέρουν τη δημιουργία όντος, την πράξη της οντοποιίας, σε βαθμό υπέρλογο και, ας μου επικραπεί ο όρος, σταυροαναστάσιμο. Πρόκειται για ποιήματα που κλείνουν κεφάλαια, αι σθητικές και γλωσσικές περιόδους· είναι ολοκληρω μ ένες ποιητικές και κώδικες μυθογονίας. Σε τέτοια ποιήματα κάποιος ψηλαφεί το νήμα τω ν διλημμάτων, τη σχεδόν άρρητη λογοφάνεια που ενώνει τον Σιμω νίδη, τον Καλλίμαχο, τον Γρηγόριο, τον Ιωάννη Μαυρόποδα, τον Σολωμό με τη σύγχρονη ανθρώπινη κα τάσταση, με τα διερωτήματα για την ανθρώπινη βιω σιμότητα, δηλώνοντας ταυτόχρονα έναν τύπο απρό βλεπτων συνάψεων που αποκαλύπτονται μόνον όταν δεν λειτουργούμε ενσυνείδητα μέσα στη γλώσσα. Η γλώσσα σε αυτό τα ποιήματα δεν δηλώνει αντικείμε να ούτε εντοπίζει γεγονότα, όπως μια αφελής σωσσυριανή ανάλυση θα παρατηρούσε. Δημιουργεί εκ του μηδενός μια δευτερεύουσα και για τούτο σημα ντικότερη λειτουργία της ποίησης: να απεικονίζει την προτύπωση μιας έγερσης που θα ξαναδώσει στα κτι στά και τη θνητότητα την τριμμένη τους διαφάνεια. Εδώ παράλληλα βρίσκουμε το ποιητικό υποκείμενο να μιλάει με όλη του την ειδικότητα και ατομική διάστα. το θέμα του μήνα
ση. Όσο και όπου ο Καρούζος υιοθετεί τη σεμνότητα του εγώ, ως οντολογική σταθερά και προσωπική α ντωνυμία, εκεί συναντάμε τα σημασιακώς εναργέστε ρα ποιήματά του. Οσάκις, όμως, υποδύεται μια καθο λική αρχή, κατερχόμενος σε εκείνο το ανοικονόμητο εμείς, τα ποιήματά του συντρίβονται και τρίβονται σε αφηρημένες γενικεύσεις και βέβηλες αποπροσωποιή-
σεις. Στο σημείο αυτό βρίσκεται και η αδυναμία ποιητι κής συλλογών μετά το Δυνατότητες και Χρήσεις της Ομιλίας (1979). Σε αυτές βλέπουμε τη σχεδόν απελπι σμένη ανάγκη του Καρούζου να διαδηλώσει τι πιστεύ ει, ουσιαστικά μάλιστα να διαρθρώσει ένα credo, αποφθεγγόμενος και σαρκάζοντας, σαν κάποιος εξωκεανισμένος σαμάνος. Αυτή μάλιστα η ανάγκη τω ν απο φθεγμάτων, που τουλάχιστον στη συλλογή Μονολεκτισμοί και Ολιγόλεκτα (1980) κορυφώνεται με αρτιό τητα και οξυδέρκεια, καταλήγει σε μια ενοχλητική μανιέρα, σε μια ομιχλώδη επαναληπτικότητα.
Μέχρι τό τε ο Καρούζος είχε επιδοθεί σε μια αναζήτη ση, μια ζήτηση του ενός, αυτού που όντω ς υπάρχει και μπορεί να ανακαλυφθεί μόνο όταν το εγώ, μέσα από τη μοναδικότητα και την ανεπανάληπτη δήλωσή του, δημιουργήσει ένα ρυθμό λόγου, ένα πρότυπο μέλισμα, πάνω στο οποίο μπορεί να ξετυ λ ιχ θ εί ο προσωπικός μύθος του ποιητή και, κατά συνέπεια, της εποχής του. Αυτός ο ποιητής δηλώ νε ται στα Πενθήματα (1969), στον Υπνόσακκο (1964), την Έλαφο τω ν Άστρων (1962) και στο Λευκοπλάστης για Μικρές και Μ ε γάλες Αντινομίες (1971), όπως επίσης και σε πολλά μεμονω μένα ποιήματα και στίχους-ποιήματα τη ς τελευτα ία ς περιόδου. Σε αυτά ο Καρούζος έχει α φ εθεί στη μα γεία τω ν αισθήσεων, χωρίς να κυνηγάει τις μεγαλόσχημες αφαιρέσεις όπως το Ον, το θεό, την Ιστορία - όλα δηλαδή εκείνα τα κεφαλαία που μετατρέπουν τη ζωή μας σε μια ασήμαντη υποσημείωση. Για όσο καιρό λοιπόν ενδίδει στις αισθή σεις, η ποίησή του μετατοπίζεται στο χώρο του ανεξάντλητου αινίγματος: «Δεν έχεις ε ρωτήματα; -μου λέει το φθαρτό. / Σελήνη φευγαλέα εσύ τάχα ρω τάς αυτή τη νύχτα» (Ποιήματα, Α', σ. 15). Σε αυτή τη διάχυση και την πληρότητα που επιτρέπει η αυτάρκεια και η ενδογνωσία ο Καρούζος οικοδομεί ένα απίστευτης βαθύτητας και επ ομέ νως ωραιότητας οίκημα για τη γραφή του. Πάνω σε αυτό, άλλωστε, εδραιώνει και τη δική του πυργοποιία, που θα τον έφ ερ ν ε κοντότερα στον μεγάλο του μύθο. Οι μύθοι όμω ς της ποίησης δεν είναι ιστορίες, ανα γωγές και συνδηλώσεις· είναι βιωμένα πα θήματα, ένα προσωπικό δραματουργικό πρότυπο που δεν μπορεί παρά να ολοκλη ρω θεί με το θάνατο. Αν δεν αποδεχθούμε το θάνατο ως τη ν κινητήρια δύναμη τη ς δημιουργίας, τό τε είναι αναπόφευκτο να καταρρεύσουν οι μύθοι που πλάθουμε για να ζήσουμε. Κάποια στιγμή, λοιπόν, παρενέβη η ιστορία, ο αιώνας μας, η ψυχοδομή του μεταπολεμικού Ευρωπαίου και, μαζί τους, οι αμφιβολίες και ο ναρκισσισμός που ο φείλει να έχει κάθε ζωντανός οργανισμός. 0 Καρού ζο ς είναι ίσως από το υ ς ελ ά χ ισ το υ ς π οιητές και πνευματοφόρους δημιουργούς, που φ ιλοδόξησε να διαρθρώσει ένα όραμα κοσμολογικό πέρα από εκεί νο τη ς ιδεολογικής μαρτυρίας ή του ιδιωτικού χώρου ή του αισθητιστικού πεπρωμένου ή, τέλος, της θρη
σκευτικής νοσταλγίας. Είναι, επίσης, από τους λίγους Έλληνες που κατόρθωσαν να σπρώξουν τον ποιητι κό λόγο στην επικαιρότητα τω ν σημερινών προβλη ματικών και τη ν πολύσημη, τη στοχαστική κατανόη ση του ανθρώπινου φαινομένου μέσα από το ν ιστο ρικό διάκοσμο του μεταπολεμικού ανθρώπου. Καθ' οδόν λοιπόν προς τη μεγάλη σύνθεση που ονει ρεύτηκε, εξω μ ό τη σ ε και μεταμορφ ώ θηκε: δ εν το ν ενδιέφερε πλέον το βλέμμα του άλλου, η σύμπηξη σχέσεων με τη διαφορά τω ν ετεροτήτω ν. Ας μου επιτραπεί μια ταυτολογία: αν η γλώσσα ομιλεί, τό τε κάτι λέγεται. Η δυνατότητα της σιωπής λανθάνει πά ντα ως δυνατότητα αλλά δεν υπάρχει ως μαρτυρία. Δεν υπάρχει σιωπή μέσα στη γλώσσα. Για τον Καρούζο τη ς πρώτης περιόδου, το μηδέν εί ναι μια προ-γλωσσική κατάσταση, μια δυνάμει κρυστάλλωση λόγου και αντιλόγου. Προτού εκφράσουμε κάτι, ανήκει στο μηδέν- μετατοπίζεται όμως στο εν χάρη στη μεσολάβηση τη ς γλώσσας. Το μηδέν εί ναι η αρχή, το γεννητικό χάος, η θηλυκή στρογγυλότητα τη ς μήτρας, που μέσα τη ς δ εν υπάρχουν ονό ματα. Από το μηδέν γεννιούνται οι μονάδες τω ν λ έ ξεω ν και τα σύνολα τω ν προτάσεων· δηλαδή η συ νεννόηση, η σχέση, ο εαυτός μας. «Έγραψα ποίηση -μ ' άήήα ήόγια / συνεργάστηκα με το μηδέν» (Ποιή ματα, Α', σ. 268). Εδώ συγκεφαλαιώνεται το ευαγγέ λιο τη ς γραφής το υ Καρούζου και είναι ευα γγέλιο στο βαθμό που δοξολογεί την ευφορία κάθε γέννη σης. Για τον Καρούζο ο ποιητής γίνεται κάτι σαν την Ίσιδα· πρέπει να τρέξει παντού για να συλλέξει τα κομμάτια ενός μεγά λου μύθου. Πάντα όμω ς κάτι λείπει στο τέλος: το κεντρί της γονιμότητας, εκείνο που θα κά νει την τέχνη ενοχλητική και θα διακόψει τον ειρμό της ευδαιμονίας, εκείνο που εκδηλώνεται στα όνειρα και διαλύει τη συνοχή τω ν ιδεολογημάτω ν που μας προστατεύουν. Έτσι, μαζί το υ καταδυόμαστε στο μηδέν, το δημιουργικό χάος, στο απύθμενο πηγάδι του σκοταδιού που κυκλώνει την ανθρώπινη ύπαρξη και την κάνει να ονειρεύεται και να παραληρεί για να ανακαλύψουμε εκεί τη μυθογονική μήτρα μιας ακεραίωσης. Μέσα από το μηδέν τω ν πιθανοτήτων ο Καρούζος μπόρεσε να βλαστημήσει κατά τω ν ειδώλων της πα ράδοσης. Οι βλαστήμιες α υτές μάλιστα, το πιο γόνι μο ίσως σημείο της ποιητικής γλώσσας, διατυπώθη καν σε μια εποχή κάμψης και πλήξης, σε μια εποχή που η ποίηση, που διαμορφώθηκε κάτω από τη ν α σφυκτική ποίηση το υ Γιώργου Σεφέρη, μιλούσε για νησιά και πέτρες και αγάλματα, μετατρέποντας το ν
ανθρώπινο πόνο σε μεταφυσική αναγωγή και ιστορι κή αίσθηση χωρίς μέλλον. Ο Καρούζος διέλυσε τη συνοχή παρόμοιων λόγων, αποσυναρμολόγησε τα κείμενα τω ν μεγάλω ν πατέρων που προηγήθηκαν· τέλ ο ς , κατακερμάτισε τη ν εσω τερική συνοχή τω ν μεταφορών και τω ν συμβόλων που τα αποτέλεσαν. Σε αυτόν οφείλουμε μια καταπληκτική έκφραση που την έγραψε μάλιστα στα γαλλικά, anarchist Chretien, (Ποιήματα, Β', σελ. 337) που εκφράζει με όλη της τη ν αλλόγλωσση αιδημοσύνη, την κατάσταση τω ν περισσοτέρων σκεπτομένων ανθρώπων. Είμαστε ό λοι αναρχικοί και όλοι χριστιανοί: όλοι οι ευαίσθητοι άνθρωποι είναι αναρχικοί και όλοι οι έξυπνοι, χριστια νοί. Ζούμε σε μια χριστιανική κουλτούρα, προπολιτική και μεταθρησκευτική, που κατ' άλλους παραπαίει και κατ' άλλους αναγεννάται. Σαν αναρχικοί όμως ο νειρευόμαστε μια μεταχριστιανική ουτοπία, όπου θα πραγματοποιηθούν όλα τα αιτήματα του Χριστιανι σμού. 0 Καρούζος κατανόησε αυτή την παράδοξη σύνθεση, αλλά αφέθηκε να παγιδευτεί από την εικο νική της μανιχαϊκή δυαρχία. Οι περιβόητοι στίχοι του: «του Τρότσκυ τη διαρκή επανάσταση / τη γκρέμισα σ του Ιησού τη διαρκή συγνώμη» (Ποιήματα, Α', σ. 314) ακούγονται σαν αισθητικοί σολοικισμοί. Και μό νη η αντιπαράθεση, επανάσταση-συγγνώμη, δύο ου σιαστικών που ενώνονται με το κοινό επίθετο διαρ κής, υποδεικνύει μια αισθητική ασυμμετρία και ανι σορροπία που επιδεινώνουν τα κύρια ονόματα. Η επανάσταση, όμως, για τον Τρότσκι ήταν μια ανακαίνισις, μια θρησκευτικής τά ξεω ς μεταστοιχείωση του κοινωνικού σώματος, μια θεολογία της ιστορίας. Δεν μπορεί να σταθεί αντίκρυ στη μετακοσμική πα ρέμβαση του Ιησού, στη φυσική ιστορία της γλωσσολαλίας, που διέδωσε το κήρυγμά του. 0 Καρούζος α νήκε σε μια γενιά που χρειαζόταν εχθρούς και αντι πάλους και είχε τη βαθύτατη ανάγκη να αισθάνεται κυνηγημένη, κυρίως επειδή η προηγούμενη γενιά του πολέμου είχε κυνηγηθεί και η νεομαρτυρική ψύ χωση κολλάει εύκολα στους επιγόνους. Η λύση αυ τής της φαντασιακής σύγκρουσης θα δοθεί από τον Καρούζο με αυτό που ονομάσαμε στον τίτλο του πα ρόντος δοκιμίου «λατρεία του μηδενός», με ένα εί δος τυ φ λ ή ς άρνησης και κυνικής απομύθευσης, με μια κατάδυση στη θανατοφοβία που κατέστησε το λόγο του άλαλο και, από πολιτική άποψη, αντιδρα στικό. Τότε ακριβώς ο Καρούζος, για λόγους που δεν μπο ρούμε να αναλύσουμε εδώ, μετέφ ερε το μηδέν από την αρχή στο τέλ ο ς της δημιουργίας του, το αναγό ρευσε σε έσχατον τη ς δημιουργικής πράξης και σε
σκοπό της ύπαρξης. Αυτό το μηδέν όμως που γίνεται σκοπός ζωής είναι είδω λο και φετίχ, είναι επιστροφή οτον πλατωνικό ιδεαλισμό και τη ν ονοματοκρατία. Μπορεί όμω ς να υπάρξει λατρεία του μηδενός, που δεν επωάζει τη γέννηση κάποιου κόσμου; Μπορεί να υπάρξει μια κατάδυση «στη θαήπω ρή-γουρούνα το τίποτα» (Ποιήματα, Β', ο. 11), μέσα στον ποιητικό λ ό γο που, κυρίως μέσα από τη ν άρνηση, διαυγόζει και αποκαλύπτει και πλάθει το φως τη ς ανθρώπινης συ νείδησης; 0 Καρούζος γαλουχήθηκε με τη ν μπεκετιανή μυθολογία του θανάτου του θεού, τη ς απου σίας και ταυτόχρονα τη ς προσμονής για ένα θεό, που μας έχει δώσει ραντεβού, αλλά πού και πότε, δεν εί ναι σαφές. Το ραντεβού, όμως, υπάρχει, το βλέπου με στο θέατρο αλλά, στην πράξη, ίσως οι περισσό τεροι άνθρωποι να τον συναντούν κάθε μέρα και για τούτο να μην του δίνουν πλέον και πολλή σημασία. Είναι περίεργο, ωοτόσο, που ο Καρούζος δ εν συνέζευ ξε αυτά τα δύο; τη ν απουσία και το θάνατο του θεού, το μηδενίζον τίποτα, με την αυτάρκεια τη ς κά θε εμπειρίας, τη ν ακεραιώνουσα στιγμή. Δεν υπο στηρίζω ότι δεν ένιωσε την ανάγκη και δεν συνειδη τοποίησε το πρόβλημα. 0 άνθρωπος που έγραψε: «όταν αναστενάζω / σ υνθέτω μουσική» (Ποιήματα, Β', σ. 350), ή εκείνο το αριστουργηματικό επίγραμμα το θέμα του μήνα
«Είμαστε σ τη ν ανοιχτή σημασία» (Ποιήματα, Β', σ. 340) αναμφίβολα γνωρίζει και η γνώση του εξιλεώνει τις αμφιβολίες και τους φόβους του. Έχουμε όμως τη ν εντύπωση ότι το ποιητικό εγώ τη ς πρώτης πε ριόδου δεν υφίσταται εδώ, ή τουλάχιστον ότι εμφ α νίζεται με διαλείψεις και ότι, τελικώ ς, ο λόγος που αρθρώ νεται είναι α υτοσχόλιο και αναπαράσταση. Δεν υπάρχει πλέον η φλόγα ο ύ τε και το φ ω ς της, αλλά το χειρότερο είναι ότι ο ποιητής ικανοποιείται από τη ν έλλειψ ή τους, και θαυμάζει την εικόνα του να οδύρεται πάνω από τη στάχτη τω ν εστιακών ση μασιών. Μιλάμε επομένω ς για ένα δεύτερο ποιητή, έναν άν θρωπο που μετεστράφ η από την τρίμορφη μονάδα τη ς πίστης, τη ς ελπίδας και τη ς αγάπης, στη μονο διάστατη λατρεία ενός αυτοκαταοτρεπτικού τρόμου. Από Π αύλος ξα νάγινε Σαούλ, μετα μ ο ρ φ ώ ν ο ν τα ς το υ ς ενοποιητικούς του αγγέλους στους διώ κτεςδαίμονες ενός άκομψου σκεπτικισμού. Το πρόβλημα, όμως, με τον σκεπτικισμό είναι η βεβαιότητά του και ότι μ ετα τρ έπ ει καθετί που αγγίζει, -χριστιανισμό, μαρξισμό, αναρχισμό-, σε σκηνικό ενός ναρκισσευόμενου ρομαντικού. Για τούτο και είναι αδιέξοδος: δεν διαλέγεται και δεν συνδιαλλάσσεται με την ανθρώπι νη κατάσταση. Πίσω του υποκρύπτεται μια προμηθεϊκή μονομανία, ο νιτσεϊκός υπεράνθρωπος, που τε λ ι κώς εξοντώ νει το άτομο και διαλύει τη συνοχή του χρόνου. Από το «μέγιστον μάθημα» του Σικελιανού μ εταφερόμαστε στο «μέγιστον άθυρμα» του Καρούζου (Ποιήματα, Β', σ. 503). Εκεί ακριβώς διακόπτεται και η ποίηση: το πρόταγμα μιας θεωνυμίας δεν ολ ο κληρώθηκε. 0 ποιητής δ η λ ώ ν ει«ευχαριστώ την ε λ ήηνική γλώσσα» (Ποιήματα, Β', σ. 565), δηλαδή τον εαυτό μου, πράγμα που οτα ελληνικά έχει ένα όνο μα: ύβρις. Σε ένα από τα τελευταία του αποσπάσματα ο Καρού ζος κατέγραφε: «4 Μαΐου. Νικοήάι Σταυρόγκιν;» (Ποι ήματα, Β', σ. 571). Αναρωτιόμαστε, βέβαια, αν δεν έ χουμε μάθει τίποτε περισσότερο από την εποχή του Ντοστογιέφσκι, αν η εξομολόγησ η το υ Σταυρόγκιν δ εν έδειξε ότι οι δαιμονισμένοι σώζονται μόνο εφ ό σον αφεθούν απόλυτα στο δαιμονισμό τους. Σαν τον Ντοστογιέφσκι και ο Καρούζος· δεν μπόρεσε να πι στέψει σε κάτι, για τούτο και έκανε την απιστία οντολογική στάση. Παγιδευμένος μέσα σε αυτό το γνω στικό χάος, παραδόθηκε στη λατρεία του μηδενός ξεχνώντας ότι ενός έστι χρεία. Τα υπόλοιπα προσφέρονται από τη ν καρδιά εκ το υ περισσεύματος. Αν στην καρδιά δεν περισσεύει κάτι, μπορεί το τίποτε να γίνει λόγος ποιητικός; □ -Ή®©
M f llM U a E l
Νίκος Kopoiizoc €ργογραφΙα _ Ποιητικές οιιλλογές:
Επιστροφή του Χριστού, Αθήνα, 1953 Νέες Δοκιμές, Αθήνα, 1954 Σημείο, 1955 Είκοσι Ποιήματα, Αθήνα, 1955 Διάλογοι, Αθήνα, 1956 Ποιήματα, Αθήνα, 1961 Η Έλαφος των Άστρων, Αθήνα, 1962 0 Υπνόσακκος, εκδ. Ζάρβανος, 1964 Πενθήματα, Αθήνα, 1969 Λευκοπλάστης για Μικρές και Μεγάλες Αντινομίες, Αθήνα, 1971 Χορταριασμένα Χάσματα, εκδ. Εγνατία, 1974 Απόγονος της Νύχτας, εκδ. Πολύπλανο, 1978 Δυνατότητες και Χρήση της Ομιλίας, εκδ. Εγνατία, 1979, Ερατώ 1986 0 Ζήλος του μη-Σχετικού με Παροράματα, εκδ. Πολύπλανο, 1980 Μονολεκτισμοίκαι Ολιγόλεκτα, εκδ. Εξάντας, 1980 Φαρέτριον, εκδ. Ύψιλον, 1981 Αναμνηστική Λήθη, εκδ. Γοργώ, 1982 Αντισεισμικός Τάφος, εκδ. Εστία, 1984 Συντήρηση Ανελκυστήρων, εκδ. Καστανιώτης, 1986 Νεολιθική Νυχτωδία στην Κρονστάνδη, εκδ. Απόπειρα, 1987,1988,1994 Ερυθρογράφος, εκδ. Απόπειρα, 1988,1990 Λογική Μεγάλου Σχήματος, εκδ. Ερατώ, 1989 Ευρέσεις από Κυανό Κοβάλτιο (μεταθανάτια έκδοση), εκδ. Ίκαρος, 1991 Θρίαμβος Χρόνου (μεταθανάτια έκδοση), εκδ. Απόπειρα, 1997
Π€^ό·Αοκΐμια:
Μεταφυσικές Εντυπώσεις απ' τη Ζωή ως το Θέατρο, εκδ. Άψινθος, 1966, Ίκαρος 1993 Περί Ζωγράφων, εκδ. Galerie Titanium, 1988 Πεζά Κείμενα (μεταθανάτια έκδοση), εκδ. Ίκαρος, 1997
Μεταφράσεις:
«Χόρχε Λουί Μπόρχες» Ο Δημιουργός <αι άλλα κείμενα σε συνεργασία με τον Δημήχρη Καλοί ύρη, εκδ. Ύψιλον, 1980 Επιλογές:
Χρόνος, εκδ. Μίμνερμος, 1980 Τα βαθυκύανα ποιήματα, εκδ. Μίμνερμος, 1990
•Τα βιβ λ ία του Κώστα Τομανά για την Θεσσαλονίκη • Π. Ρ ιζάλ (Ιωσήφ Νεχαμά) Θεσσαλονίκη η περιπόθητη πόλη •Η Σκόπελος και η πνευματική της παράδοση: Κ. Δαπόντες, I. Δρακιώτης, Π. Νιρβάνας •Ο ι ζωγράφοι: Γκόγια, Γκρός, Μάλεβιτς •Δοκίμια των Ε. Π. Τόμσον,Γκύ Ντεμπόρ, Λ. Μάμφορντ, X. Σεμπρούν, Ζ. ΕλΧύλ κ.α. • Η φωτιά του Προμηθέα: Κριτικά δοκίμια για τον σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό •Α . Ασσέο: Τί απέγιναν οι 70.000 εβραίοι της Θεσσαλονίκης X . Σεμπρούν: Η σιωπή είναι αβάσταχτη •χ ά ν ν α Άρεντ: Άνθρωποι σε ζοφερούς καιρούς Ρόζα λοΰξεμπουργκ, Βάλτερ Μπένγιαμιν, Μπέρτολτ Μπρέχτ >Α. Παπαδια μάντη: Γουτού Γούπατού Μ πέρνχαρντ: Οι φτηνοφαγάδες Σαρίκας: Ψίχουλα
fa
Συγκεντρωτικές εκβάσεις:
Ποιήματα (Πενθήματα, Λευκοπλάστης για Μικρές και Μεγάλες Αντινομίες, Χορταριασμένα Χάσματα), εκδ. Εγνατία, 1979 Η Πρώτη Εποχή (Ποιήματα, η Έλαφος των Άστρων, ο Υπνόσακκος), εκδ. Ερατώ, 1987,1990 Η Δεύτερη Εποχή (Πενθήματα, Λευκοπλάστης για Μικρές και Μεγάλες Αντινομίες, Χορταριασμένα Χάσματα), εκδ. Ερατώ, 1988 Τα Ποιήματα Α' (1961-1978), εκδ. Ίκαρος, 199S Τα Ποιήματα Β' (1979-1991), εκδ. Ίκαρος, 1994 το θέμα του μήνα
sm
To διαβάζω δημοσιεύει «πιστόλες εφόσον είναι ενυπόγραφες. Η σύνταξη του περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα - όταν το κρίνει σκόπιμο - να συντομεύει τα κείμενα.
Θεσσαλονίκη, 4 Δεκεμβρίου 1998 Προς το περιοδικό «διαβάζω» Σας στέλνω σε φωτοαντίγραφο την επιστολή που έστειλα στις εκδόσεις «ΔΩΔΩΝΗ» στις 30 Σεπτεμβρίου '98. Στην επιστολή μου αυτή δεν πήρα απάντηση. Απευθύνομαι έ τσι σε σας να τη δημοσιεύσετε παρακαλώντας σας να κάνετε κάποιο σχόλιο. Προς τις Εκδόσεις ΔΩΔΩΝΗ κ. Ε. Κ. Λάζο Ασκληπιού 3,10679, Αθήνα Αξιότιμε κ. Λάζο, Αγόρασα την περασμένη εβδομάδα το βιβλίο που μόλις εκδόσστε, «Η ΠΙΣΤΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ», του Martin Nilsson, σε μετάφραση I. Κ. Μαζαράκη-Αινιάν. Διαβάζοντάς το αρχικά και ξεφυλλίζοντάς το στη συνέ χεια, βρήκα-δειγματοληπτικά-τα εξής: - Έκρειο Δία ανπ' Έρκειο Δία σ. 12 - Θρησκευτική Τυπικότητα αντί Τυπικό Θρησκείας σ. 48 - Αβαρής αντί Άβαρις σ. 62 - Δημόναξ αντί Δημώναξ σ. 69 - Καρθαγενείων αντί Καρχηδονίων σ. 72 - Ιππόναξ αντί Ιππώναξ σ. 74 - Σηλινό ανπ' Σειληνό σ. 86 - Επικούριοι αντί Επικούρειοι σ. 127 - Πετρόνιος αντί Πετρώνιος σ. 140 - Βόλος από την Μέντη αντί Βώλος από την Μένδη σ. 148 - Εραίσκος αντί Ηραίσκος σ. 153 - Απούλιος αντί Απουλήιος σ. 163 - Αμόνιος αντί Αμμώνιος σ. 187 - Νουμένιος αντί Νουμήνιος σ. 187
- Sapor αντί Σαπώρ σ. 194 - Σαβάλιος αντί Σαβάζιος σ. 212 - Κάσσιος Δίος αντί Κάσσιος Δίων σ. 231 - Αβονστειχος αντί Αβώνου Τείχος σ. 233 - Άμμων Ρεσ. 248 και το υπέροχο: «τον πρώτο μεγάλο Εβραίο προφήτη τον Ομο το βοσκό της Τεκόας», που βέβαια είναι ο Αμώς εκ Θεκουέ σ. 53. Επίσης: «η Πυθεια προφήτευε σε μια έκσταση» σ. 62 «Ο Απόλλων πήρε στην υπηρεσία του την έκσταση» σ. 62 «Ο Απόλλων αναγνώριζε νέους θεούς και ήρωες (μπο ρούμε να πούμε άτι τακτοποιούσε τους δεύτερους)» σ. 68 «Ο Απόλλων έβαλε αυτή την κίνηση σε λοναοιασυό» σ. 77 «μοιρολατρεία είναι ένα άλλο όνομα για ό,τι έρχεται μπροστά μας» σ. 87 «η Ιερά Εξέταση βίασε τον Γαλιλαίο» σ. 137 «Ο Λουκιανός δίνει μια φαρμακερή περιγραφή για το Αβονοτείχος» σ. 233 «Ο Μέγας Κωνσταντίνος έβαλε το νέοι του στην Χρι στιανική Εκκλησία» σ. 257 και ότι ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς «καλείται ΑλεΕανδοείαο γιατί εργάστηκε εκεί» σ. 267. Ολόκληρο το βιβλίο είναι μεταφρασμένο λέξη προς λέ ξη από το πρωτότυπο, που στα ελληνικά γίνεται ακατα νόητο και κωμικό. Θα είχε μάλιστα ενδιαφέρον να «ψά ξει» κανείς τα αποσπάσματα των συγγραφέων που πα ραθέτετε. Θα ήθελα μια εξήγηση για όλα αυτά και διότι δεν σας πλήρωσα με κίβδηλα νομίσματα. Παντελής Ανδριώτης
Την ως άνω επιστολή το δ ια β ά ζ ω έθεσε -εκ νέου- υπόψη του κ. Λάζου της «Δωδώνης», ο οποίος επικοινώνησε με τη οειρά του με τη μεταφράστρια. Ο εκδότης, όμως, και η μεταφρά στρια αρνήθηκαν να απαντήσουν. αλληλογραφί
.αν Λειμωνιατικη Λίακαοα 2.αν χειμωνκ ικη Λιακάδα Σαν Χειμωνιάτικη Λιακάδ( άν Χειμωνιάτικη Λιακάδα Σαν Χειμωνιό ικη Λιακάδα Σαν Χειμωνιάτικη Λιακάδο άν Χειμωνιάτικη Λιακάδα Σαν Χειμωνιό ικη Λιακάδα Σαν Χειμωνιάτικη Λιακάδο αν Χειμωνιάτικη Λιακάδα Σαν Χειμωνιό ικη Λιακάδα Σαν Χειμωνιάτικη Λιακάδο αν Χειμωνιάτικη Λιακάδα Σαν Χειμωνιό ,κη Λιακάδα Σαν Χειμωνιάτικη Λιακάδε αν Χειμωνιάτικη Λιακάδα Σαν Χειμωνιό ,κη Λιακάδα Σαν Χειμωνιάτικη Λιακάδε αν Χειμωνιάτικη Λιακάδα Σαν Χειμωνιό κη Λιακάδα Σαν Χειμωνιάτικη Λιακάδα αν Χειμωνιάτικη Λιακάδα Σαν Χειμωνιά κη Λιακάδα Σαν Χειμωνιάτικη Λιακάδα αν Χειμωνιάτικη Λιακάδα Σαν Χειμωνιά κη Λιακάδα Σαν Χειμωνιάτικη Λιακάδα αν Χειμωνιάτικη Λιακάδα Σαν Χειμωνιά κη Λιακάδα Σαν Χειμωνιάτικη Λιακάδα αν Χειμωνιάτικη Λιακάδα Σαν Χειμωνιά κη Λ ια κ ά δ α Σ α ν Χρ.ιικηνιάτικη Λ ια κ ά δ α
/^Π/ΚΐίΙ)/^^/3£\ ΣΤΟ TfV X O I mflPTIOV
η
n tP iK H τοη mfionoTHTon
ΓιούΑηθεοδοσιάδου: HΤόνι ίίΐόριοονκαι ηαφρο-αμερικανικήλογοτεχνία ΓιώργοςΚαδογεράς: ΓΑδηνο-αμερικονοί συγγραφείς- Βιβλιογραφία ΑντριάναΚοϋφοποΰϋου: ΣύγχρονεςΛαιίνεςσυγγραφείς: Ανακαλύπτοντας τη«μητρικήχώρα»στηνκαραϊβικηαμερικανική πεζογραφία ΙΪΙορίνα(ϊίαγδαληνού: Ηαναζήτησητηςταυτότηταςκαι ητριλογία«Πονάς»; Σύγχρονηιταλο-αμερικανικήλογοτεχνία Χριστίναίΐτάκου: ΗΣύνθιαΌζικκαι ησύγχρονηεβραϊκήλογοτεχνίατης Αμερικής \ ΠτόραΤσιμπούκι): Ηαμερικανικήεθνικήλογοτεχνίακαι ηαναζήτησητης ταυτότηταςμέσασεμιαπολυεθνικήκοινότητα Πτόραϊσιμπούκη: Λουίζΐρνιριχ: ΗλογοτεχνίατωνΙνδιάνων 1
JLo
βιβλίο αυτό έχει μια αυτοκέφαλη σχέση με τον εαυτό του κι αυτό διότι εκπροσωπεί τον χώρο όλων των αποτελεσμάτων των έργων των ανθρώπων στη γη, από καταβολής των γραφών του κόσμου, έως σήμερα και πέρα από το σήμερα. Παρουσιάστηκε για να αποκαλυψει το “γιατί” και το “εγώ” του κάθε ατόμου στη γη, που έχουν δυο παράλληλες ατομικότητες οι οποίες οδηγούν τον άνθρωπο στην συμπλεγματική κατάσταση των νοσημάτων, όπου κυρίαρχος αφέντης τους είναι το ασυνείδητο. Αυτό λειτουργεί τόσο αθόρυβα και κυριαρχικά μέσα στη βιολογική του ψυχολογία που ο άνθρωπος w y^ βρίσκεται δέσμιος στις μάζες των συνδρόμων του βιολογικού fr ^ ^ του στοιχειώματος.” ,ν^ΙΐΜ ΐΙΙ^Βτ·,· | Ιωάννης Γ. Τσάτσαρης ■
Σ Ε
Ο
Λ
Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α
Α
Η ΕΙΣΒΟΛΗ Τ Η Σ Μ Α ΥΡΗ Σ ΠΕΤΑΛΟ ΥΔΑΣ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ
Κάθε χρόνο Μ ΙΛΤΟ Υ
ΣΑΧΤΟΥΡΗ
αναποδα γύρισαν τα ρολογια
κατά τό μήνα Αύγουστο εισβάλλει στό προαύλιο τοΰ Μοναστηριού τού Πόρου ή μαύρη πεταλούδα τοΰ Μοναστηριού πετάει άπό πέτρα σέ πέτρα τά παιδιά προσπαθούν νά την πιάσουν άλλά δέν τό κατορθώνουν είναι ή Ά για-Π εταλούδα τού Μοναστηριού τοΰ Πόρου πετάει άπό πέτρα σέ πέτρα μόνο γιά λίγες μέρες καί 'ύστερα χάνεται γιά νά ξαναεμφανιστεΤ πάλι τόν άλλο Αύγουστο ή 'Ά για μαύρη Πεταλούδα τοΰ Μοναστηριού τού Πόρου...
ΕΚΑΟΣΕΙΣ ® Κ Ε Δ Ρ Ο Σ