Τεύχος 395 by Diavazo.gr

19 Best Seller 2 0 ΕπβτηοΙδα Απριλίου 2 2 Boaxuvoactfee 2 6 ΕΕώστηο Γράφβι ο Γιάννης Δβληολάνης 2 7 Ευκαιρία: δοθβίσηβ Η ουτοαλοσκοηία ωc ιστοριογραφική υέθοδοσ Γράφβι ο Βαγγέλης Πανταζής 3 0 ΣβλΙδβο Έναλεξικό διεθνών προδιαγραφών Γράφβι ο Γιώργος Κβχαγιόλου 3 3 ΣβλΙδβο αυενσυνήκαποόχειοα... Γράφβι ο Χαράλαμπος Ε. Μαραδέλιας 3 0 ΤοΕένο βιβλίο Επιμέλεια ΗλΙας ΜαγκλΙνης 3 8 Άοθοο Ουμπέρτο Έκο: Διαβάζοντας τα βιβλίαμε τις ρώ γες των δακτύλων Μβτάφραση-βπιμέλβια: Θανάσης Γιαλκέτσης 41 Μβλέτη Ο φανταστικός κόσμος του Τάσου Ρούσσου Γράφβι ο Αντώνης Δβλώνης 4 7 Μβλέτη Ο θάνατος και η ζωή στο έργο του Λόρκα Γράφβι ο ΑποστόληςΓ, Καρδούλιας S 3 Άοθοο Γυναικεΐες σ θρές: Λογοτεχνία: παραλογοτεχνία ή νεοφεμινισμός; Γράφβι η Όλγα Σβλλά 5 7 Άοθοο Ονομάτων επίσκεψις και ονοματολογία στην Ελλάδα Γράφβι ο Χάρης Μπαμπούνης

Ζαν-ΖακΡαυοά

6 0 Λιλιποώτβια Κυριακή Πειράκου ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ 61 Συνεργάστηκαν οι: Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Γιώργος Βέης, Γιώργος Δανιήλ, ΛΙλυ Εξαρχοπούλου, Βρασίδας Καραλής, Γιώργος Κβντρωτής, Διονύσης ΚωσιΙδης, Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, Νίκος ΜολυΒιάτης, Σωτήρης Ντάλης, Βασίλης ΡούΒαλης, Άλκηστις Σουλογιάννη, Αλέξης Σταμάτης, Παναγιώτης Τσιαμούρας, Αλκηστη Χρονάκη ^ 6 3 Σβα'ποάοωηο Δημήτρης Νόλλας 7 5 Σβα' ηοόσωπο Σωτήρης Παστάκας ΤΑ ΠΑΛΙΑ 4 Φιλολονικά χοονονοααιήυατα Άγγβλοςϊβρζάκης: Πηνελόπη Δέλm k

9 7 Βιβλιογραφικό 10 5 ΚριτικονοαφΙα ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ 113 Ζαν-Ζακ Ρουσό (1712-1778) 114 Ερίκ Λεμπόρν: Χρονολόγιο 119Τφέτανρντόροφ: I I ΟδικόςμουΡουοό 1 2 2 Σαν-Μισέλ Ρβϊνό: Βολτέρος: «Ζαν-Ζακ Po ^ f f . ο ά νΜ ω π ο ςπ ουΛ θα μπορούσα ν'αγαπήσω...» 1 2 6 Ερίκ Λεμπόρν: Τι είναι η ονειροπόληση; 1 2 9 ΙΒ Βαργκάς: Αιμίλιος 13 3 Ζαν-Μαρϊ Γκουλμό: Hnataffi κατά τον Ζαν-Ζακ Ρουσό Ανί λεκλέρ: Ζον-Ζφ Ρουσό: Ο έρωτας στη χώρα της χίμαιρας 141 Ζαν-Ζακ Ρουσό: Λ ξ ο μ α Λ /ή σ ε ις · του f J. J. Rousseau V 63 Ελληνική Βιβλιογραφία Ζαν-Ζακ P o u a j m ^ W S T ^ y

α $ \ Ι ΘΕ ΩΡ ΗΣ Η

ΤΟΥ

ΒΙΒ,

Νο 395 ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1999 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 33:01.313-33.01.239 Λογιστήριο:33.01.241 Διαφημίσεις:33.01.313 Συνδρομές:33.01.SIS fax:33.01.315 Ιδρυτής: ΠερικλήςΑθανασόηουλος Διευθυντής: ΗρακλήςΠαηαλέξης Σύνταξη: Γιώργα; ΓαΛάντης. Σοψ'αΓεμενάκη, ΒοοίληςΚαλαμαράς. ΛάμπροςΚουλελής, ΝένηΡάις. ΒάοωΣπάθή. Υπεύθυνηοικονομικών:ΒάσωΣπάθή Συνδρομές: ΑθανασίαΣπάθή Διαφημίσεις: ΗρακλήςΠαπαλέξης Επιμέλεια-Διορθώσεις: ΒΙκυΚωτσοθέλου [τοιχειοθεσία: ΦωτεινήΒλασιώτουΗλεκτρονικήΣελιδοποίηση-Διαχωρισμοί: ΜαρίαΖαχαριουδάκη, τηλ. και fax: 38.21.70 Φιλμ-Μοντάζ: ΜΥΡΙΚΗΓραιρικέςΤέχνες.ΖωοδόχομΠηγής36,τηλ.:38.44.265·38.12.373 ιή: ΝέοΠρακιορείοΤύπου Εκιύπωοη: Δ. ΠρΙφτης& εντρικήδιάθεση: Αθήνα: «διαβάζω», Α, Μεταξά26. Αθήνα1& Καλλιτεχνικήεπιμέλεια- Σύνθεσηεξωφύλλου: ΜαρίαΖαχαριουδάκη

9, ιηΛ. 237.463

Αντίσταση και Λογοτεχνία..... 58* Λατινοαμερικανική Λογοτεχνία.................... 59* Η Γενιά των Μπήτνικ.............. 64* Οι επίγονοι του Φρόιντ.......... 65* Επιθεώρηση Τέχνης................ 67 Άγιον Όρος.............................. 68 Γερμανόφωνο θέατρο............ 70 Σημειωτική............................. 71* Μικρασιατικός Ελληνισμός..... 74 Λογοτεχνία και Κινηματογράφος............. 75 Ιταλική Λογοτεχνία.................. 76 Σύγχρονα Ολλανδικά Γράμματα........................ 84 Αστυνομική Λογοτεχνία.......... 86 Νοελληνικό θέατρο................ 89 Παιδικό Βιβλίο........................ 94* Βιβλίο και Φυλακή................... 99 Λαϊκό Αισθηματικό Μυθιστόρημα.......,:..;...... 100 Αρχαία Λυρική Ποίηση......... 107* Φινλανδικά Γράμματα...........'.114 Δοκίμιο.................................. 117 Κοινωνιολογία....................... 119 Ελληνικός Υπερρεαλισμός .. .120 Κυπριακά Γράμματα.............. 125 Χιούμορ................................. 124 Θεσσαλονίκη......................... 128 Βυζάντιο................................ 129 Ελληνικό Παραμύθι..............150* Φουτουρισμός...................... 141 Γλωσσολογία.........................144 Βιβλίο και Στρατός.................146 Βιβλία για το Καλοκαίρι..........148 Αυτοβιογραφία...................... 155 Μετάφραση......................... 156* Ψυχανάλυση και Λογοτεχνία.................... 165 Σύγχρονοι Αγγλόφωνοι Φιλέλληνες................... 164 Αλληλογραφία...................... 170 Επιλογή Βιβλίων'86-'87....... 172 Οι Επιστήμες στον Κόσμο μος.............175 Παιδικό Βιβλίο........................180 Κριτική................................... 184 Μουσική και Λογοτεχνία....... 185 Διανοούμενοι και Εξουσία......186 Βιβλίο και νέες τεχνολογίες. ..188 Το Νέο Μυθιστόρημα............189

Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας....194 Πολιτισμός και Κουλτούρα . ..195 Διακοπές και Βιβλίο............. ..196 Το Ελληνικό Φεμινιστικό Έντυπο....................... ..198 Βιολογία.............................. .203 Εξπρεσιονισμός................... ..208 Η Πράγα των Συγγραφέων....209 Ψυχιατρική και Ψυχανάλυση.....210 θέατρο και Παιδί................. ..214 Ραδιόφωνο και Τηλεόραση,.....215 Γαλλική Επανάσταση.......... ..216 Κόμικς................................. ,217* Ροκ...................................... ..219 Επιστημονική φαντασία...... .220 Ομοιοπαθητική................... ..221 Κοινωνικές Επιστήμες......... ..222 Βιβλίο - Η αγοραστική ουμπεριφορά του κοινού........ ..224 Ρομαντισμός....................... ..225 Στρουκτουραλισμός........... .227 Νέοι και Λογοτεχνία............ ..252 Ελληνική κοινωνία και κράτος......................253 Αναγνώσεις και Κείμενα.........254 Το παιχνίδι και το παιδί...........256 Σύγχρονη Αμερικανική Πεζογραφία...................257 Ψυχογλωσσολογία............ ...238 Έγκλημα-Απόπειρες Ερμηνείας.................. ...259 Το Όνειρο στη Λογοτεχνία.....240 Κοινωνιολογία της σύγχρονης οικογένειας................ ...241 Λογοτεχνικό βιβλίο και παιδί.....242 θάλασσα και ταξίδια.......... ...244 Εκδότες προτείνουν 460 βιβλία για τις διακοπές σας......244 Λαογραφία......................... ...245 Ομοφυλοφιλία................... ...246 Δημόσια και Ιδιωτική Εκπαίδευση................ ...247 Βιβλίο και Εικονογράφηση.....248 Ρεαλισμός.......................... ...250 θεολογία............................ ...251 Το ελληνικά μπεστ-σέλερ του 1990.................... ...252 Επιλεκτική Βιβλιογραφία για τα Χριστούγεννα........ ...253 Μεταμοντέρνο................... ...254 Κοινωνική Ψυχολογία......... ...255 Ανολοκλήρωτοι Έρωτες.... ...261

Τηλεόραση και Παιδί.............262 Το Όραμα στη Λογοτεχνία....265 Το Λυκόφως της Ψυχανάλυσης...............264 Κινηματογράφος και Ιστορία ....266 Η πολιτική γελοιογραφία......268 Πρωτοπορίες και κινήματα ....270 Λογοτεχνία και Φωτογραφία ....271 Τρέλα και Κοινωνία...............272 Η Εξουσία και η Κοινωνία......276 Μεσοπόλεμος και Πεζογραφία.................. 279 Μοναξιά και Λογοτεχνία........ 280 Ασθένειες των Συγγραφέων... .281 Η περιπλάνηση στη λογοτεχνία....................282 Ο Αναχρονισμός στον Αιώνα μας.....................285 Οι Αυτόχειρες στη Λογοτεχνία.................... 284 Μεσαίωνας............................ 288 Η Λογοτεχνία και το Κακό..... 289 Το Σενάριο............................. 290 Το Ιστορικό Μυθιστόρημα..... 291 Βιβλία Λ' Εξαμήνου 1992...... 292 Το Χρονογράφημα................ 295 Η ΝέαΥόρκηστη Λογοτεχνία........ ...295 Φετιχισμός............................. 501 Δεκαετία το υ '50................... 502 Βιβλία Β' Εξαμήνου 1992...... 505 Το Σώμα στο Λόγο και στην Τέχνη.................... 507 Δεκαετία το υ'60...... 508 Γαλλική Ποίηση τα τελευταία 60 χρόνια..... 510 Εξωτισμός............................. 314 Λογοτεχνία της Αργεντινής..,.515 Βιβλία Λ' Εξαμήνου 1995...... 516 θεωρία του Κινηματογράφου.......... 517 Οικολογία και Πολιτική.......... 518 Λογοτεχνία και Ζωγραφική...... 521 Εθνικισμός............................. 522 Κοινωνική Ανθρωπολογία..... 525 Παιδί και Περιβάλλον............ 525 Βιβλία Β' Εξαμήνου 1995...... 528 0 Ήχος της Εικόνας.............. 529 Γεωπολιτική και Στρατηγικές....551 Το Χόλιγουντ στη Λογοτεχνία.....,.:............ 552 Συμβολισμός , . ΐ χ ' ί ν . 353

Τα αφιερώματα που σημειώνονται με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί.

Υπερρεαλισμός και Έρωτας....335 Χιούμορ και Παιδική Λογοτεχνία.................... 536 Ελληνικό Αστικό Μυθιστόρημα................ 338 Φιλοσοφία και Φύση.............339 Βιβλία Λ' Εξαμήνου 1994...... 540 Χιπισμός......... 541 Ψυχανάλυση και Ψυχοθεραπεία..............342 Ψυχανάλυση και Πολιτική.....343 Η Φιλοσοφία της Ιστορίας....344 Γλώσοα και Δημοτικό Σχολείο......................... 345 θεωρία και Κριτική της Παιδικής Λογοτεχνίας ....346 Ερωτισμός και Πορνογραφία....347 Επικοινωνιολογία....l: i,a .....348 Αισθητισμός.......................... 349 Οιδίηους................................ 550 Τιμή και Ντροπή.................... 351 Η Κουλτούρα της Αμφισβήτησης.............. 552 Χρόνια Κινηματογράφου....... 355 Παραλογοτεχνία................... 554 Πώς να διαβάζουμε.............. 359 Τα φετίχ της Γραφής............. 360 Παιδί και Δημιουργικότητα.... 361 Ελληνικό Λαϊκό Τραγούδι...... 562 Αφήγηση και Παραμύθι......... 565 Βραβεία Λογοτεχνίας 1995......................564,565 Χωρισμός.............................. 566 Αμερικανοεβραίοι Συγγραφείς................... 367 Τα Ελληνικά Γράμματα στη Γερμανία................. 368 Πρωτοχρονιές του Μεσοπολέμου.............. 370 Υποτροφίες Συγγραφέων..... 371 Τα Όρια του Μυθιστορήματος.......... 373 Τσιγγάνοι: Ρομ, Μανούς ή Σινιέ, Καλέ................. 374 Λογοτεχνικά Βραβεία 1996....575 Μια συζήτηση για την Ελληνική Πεζογραφία.................. 376 Ελληνική μεταπολεμική λογοτεχνία.................... 380 0 αιώνας που φεύγει............ 382 Λογοτεχνικό Βραβεία 1997 .....386 Η Αμερική των μ ε ιο ν ο τ ή τ ω ν ..........394

ΜΠΠΕϋΙΜ BPflBtlfl 1998 To περιοδικό

όιαβάζυ και η Επιτροπή Κριτικών αποτελούμενη από τους

ΒΑΓΓΕΛΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟ · ΑΛΕΞΗ ΖΗΡΑ · ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΚΟΤΖΙΑ · ΜΙΣΕΛ ΦΑΪΣ · ΒΑΓΓΕΛΗ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ θα απονείμουν, για τέταρτη χρονιά φέτος, τα Λογοτεχνικό Βραβεία 1998.

ΠΕΖΟ ΓΡΑΦ Ο ν

IlfAPIA

Γνωστοί ηθοποιοί ίου θεάτρου θα διοβάοοο* χαρακτηριστικά οοοοπόομαια απά ία βραβεοθέντα βιβθίο. 6ο ακοϋοοθήσει οονοοΛΙο με συγκράτημο Βορειοηπειμωτών Τετάρτη 30 Ιουνίου, 8.30 μ.μ., ίθριο της Στοάς του Βιβλίου Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (Αρσάκειο Μέγαρο - Πεσμαζόγλου 5) Η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί με τη ν ευγενική χορηγία της ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

τη σειρά διευθύνει ο Σπύρος Τσακνιά

■ «...Ο μαύρος καλόγερος στα γκρίζα ντυμένος θα μπει στη Βαρέν» Georges Dumezill Σ τις α ρ χές το υ 19ου αιώ να, οι σχο λια στές του Ν ο στρ α δαμ ο υ , εντό π ι σαν στις Προφητείες τον ορισ μένες λ επ το μ έρ ειες π ο υ φ α ίνεται ότι π ρ ο β λέπουν με τρομακτική ακρίβεια τ η ν “α π ό δ ρ α σ η ” το υ Λ ουδοβίκου Ι Σ Τ ' στη Β αρέν (1791) καθώς και τη ν τραγική τη ς κατάληξη. Ο μεγά λος ανθρ ω πο λό γο ς G eorges D um ezil δέχτηκε τη ν πρόκληση: σ’ α υτό τ ο μοναδικό λογοτεχνικό έργο το υ ξετυλίγει μια α νελέητη ----------------------“αστυνομική” φιλολογική έρευνα π ά νω στις ίδιες τις “κρυφές” δυνάμεις τη ς π ρ ο φ η τεία ς...

I Η ΜΑΧΗ Patrick Rambaud (Βραβείο Γκονκονρ - Βραβείο Γαλλικής Ακαδημίας) I «Α ναλαμβάνω να σ α ς μυήσω σε όλη τη φρίκη και σε ολη τη ν ο μ ο ρ φ ιά μια ς μάχης», υ π ό σ χ ετα ι ο Π α τρ ίκ Ρ α μ π ώ και, σ τη ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τη τα , α να λ α μ βά νει να μ ας ξενα γή σ ει μ έσ α στη ν, α ν α ίτια κι α π έ ρ α ντη , ά γρ ια ο μ ο ρ φ ιά το υ μοναδικού ___________ _ π ρ ά γ μ α τ ο ς π ο υ κάνει τη ζω ή μ ας ν α ριγά: σ το ν κίνδυνο τη ς α π ώ λ ειά ς τη ς.

I ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΣΦ ΑΛΜ ΑΤΟΣ Mario Lavagetto Ο Μ π α λ ζά κ έγρ α φ ε και ξ α νά γρ α φ ε έ να α π ό τα α φ η γή μ α τά του, La Grande Breteche, α λλά ζο ντα ς κάθε φ ο ρ ά και κ ά τι α π ό τ η ν ιστορία . 'Ε ν α ς φ α ντα σ τικ ό ς α να γν ώ σ τη ς, δ ιεξά γ ο ντα ς μια ν αστυνομικοφιλολογική έρευνα, π ε ρ ιπ λ α ν ιέ τα ι α νά μ εσ α σ τα “για τ ί” α υ τώ ν τ ω ν μ ετ α π τώ σεω ν α να σ υ νθέτο ντα ς το π α ζ λ τ η ς ζω ή ς το υ συ γγρ α φ έα , α λ λά και το μ η χα νισμ ό χά ρ η σ το ν ο π ο ίο ένα α φ ή γη μ α κα τα φ έρ νει να π ρ ο δ ίδ ε ι το ν δη μιο υ ργό το υ ... _____________

Ό Τ Α Ν Φ ΤΑ ΣΕΙ ΕΚ ΕΙΝ Η Η ΩΡΑ...

Maria C

'Ε να α πό τα πιο σημαντικά μυθιστορήματα που εμφανίστηκε στα ιταλικά γράμματα: μια ιστορία που δεν αγγίζει απλώ ς το εξωτερικό στοιχείο ενός ιστορικού συμβάντος (την απόβαση τω ν Τούρκων στο Ό τρ α ντο κατά τον 15ο αιώνα), αλλά ζωντανεύει το έπος τη ς καθημερινής ζωής τω ν ανδρών και :ων γυναικών που υπήρξαν οι πρω ταγω νιστές του. Α νάμεσα στους χαρακτή_____ ________ ρες, η Ιντρούζα, που συμπυκνώνει τα πιο έντονα και αντι1 φατικά συναισθήματα τη ς μεσογειακής θηλυκότητας: το I αντίξοο ερωτικό πάθος, την αφοσίωση, τη ν εκδίκηση.

ε μου το κεφ άλι του Π έρικλε Σκαλτσόνε

Giuseppe Ferrandino

κ ενιζέ Μ ουράτ

Ο κήπος του Μπανταλπούρ

Δέκα χρόνια μετάτο πρώτοτης μυθιστόρημα, Γης νεκρής πριγκύτισσας, η Κενιζέ Μουράτ επιστρέφει και συνεχίζει να αφηγείται τη μαγευτική ιστορία της οικογένειάς της.

τσάρλς Φρέιζιερ

Το Παγερό Βουνό Η συγκλονισπκή οδύσσεια ενός στρατιώτη που λιποτακτεί στα τέλη του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου και διασχίζει την Αμερική για να επιστρέφει στην αγαπημένη του (National Book Award 1998)

Τάκπς θεοδωρόπουηος

Η δύναμη του σκοτεινού θεού

a ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΩΚΕΑΝΙΔΑ

«Ναι, θα 'ρθει μια μέρα που οι άνθρωποι δεν θα ζητούν απ’ τους θεούς τους παρά μόνον μιαν ακόμη μέρα για να ζήσουν. Και τότε το πρόσωπό τους θα γίνει σκοτεινό κι απρόβλεπτο, θα ντυθεί τα ίχνη του αγνώ στου και θα χαθεί στα βάθη του χρόνου όπως χάνονται οι διαδρομές των αστερι σμών στον πυθμένα της νύχτας»

Ν Α Υ Τ ΙΑ Ο Χ

ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ

CPO/AH ΚΑΑΤΟ Ι-/ΧΧ >

Π αουντ

Α γ ι ο υ Α γΤ Ο Υ Σ Τ ΙΝ Ο Γ

ΣΠΟΥΔΗ ΤΩΝ ΚΑΝΤΟ Ι-ΧΧΧ

ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΑ Ι-Χ ία, 2 ΤΟΜΟΙ Ε ισαγωγή - Μετάφραση - Σ χόλια - Ε υρετήριο

Φ ρα γκ ίσ κ η Ά μ π α τ ζο π ο ύ λ ο υ Οι

’Εξομολογήσεις, έργο κλασικό πού:

Μ εϊλφραϊη - Σ ημειώσεις: Γιώργος Β ά ρ δ ο ς ; Ηιςλγωιη: Τ ά κ η ς Κ α για λ ή ς

Σ~ουοή τίδν Κτ,ν-ο 1-ΧΧΧ είναι τό

γνώ ρισε τεράστια α π ή χη σ η στόν δυ

πιο δλοκληρω μένο τμ ή μ α τού κολοσ-

τικ ό.κ όσ μ ο, είναι ή Ιστορία τή ς νεό

:σιαίουέργου πού Απορρόφησε τή ν ποι-

τη τα ς τοΰ Α υγουστίνου καί ή μ αρτυ

■ητική ενέργεια τού Π άουντ γιά περισ-:

ρία τή ς π νευ μ α τικ ή ς του π εριπλά νη

σότερο από π ε νή ντ α χρόνια κ α ίε μ ει-

σης καί τής. μεταστροφής του. Μ έ τό;

νε οριστικά ανολοκλήρω το. Ή : μ ετ ά

:έρ γο ■αυτό' δ Α ύ γο υ σ τ ίνο ς ύειορεΐται

φραση τή ς σ υ λλο γή ς δίνει στόν Έ λ

ο τι εγκ α ινιά ζει τή ν πα ράδοση τ ο ύ

λη να α να γνώ σ τη τη δυνατότητα νά

ΐεξομ ολογητικοϋ λόγου, πού' επιχειρεί:

διαπιστώσει τίς προύέσεις μέ τίς.δπο'ΐ-

νά διερευνήσει αύτό πού 6 ίδιος όνό-

ε ς εγκ αινιάστη κ ε τό πιό φιλόδοξο π οι η τικ ό εγχείρ ημα τοΰ 20 ο ΰ αιώνα κ α ί; :νά κρίνει: τό μέτρο, τής επιτυχίας του.

Χ:3β:ϊ>8.95.0.patakis.gr

στους αναγνώστες του i i a b a c G

)

()ι εκδόσεις Παπαζηση προσφέρουν σ' όλους τους αναγνώστες του περιοδικού τη σειρά ILS (International Learning System) μόνο με 10.000 δρ (η κανονική τιμή τω ν 21 βιβλίων είναι 21.000 δρχ.) ΤΙ ΕΙΝΑΙ TO ILS To ILS (International Learning System) είναι μια πρωτοποριακή επινόηση των ΕΚΔΟΣΕΩΝ Π Α Π Α ΖΗ Σ Η που δίνει τη δυνατότητα οε κάθε αναγνώστη που διαθέτει μέτρια έως αρκετό καλή γνώση της αγγλικής γλώοοας να διαβάσει από το πρωτότυπο χωρίς χρήοη λεξικού κλασικά κείμενα της αγγλοσαξονικής λογοτεχνίας, ιστορίας κ.λπ. ΠΟ Υ ΑΠΕΥΘΥΝΕΤΑΙ TO ILS: • Σε όλους εκείνους που Θέλουν να βελτιώσουν τα αγγλικά τους... • Σε όλους εκείνους που Θέλουν να διαβάσουν τα έργα μεγάλων συγγραφέων από το πρωτότυπο κείμενο...

Τ A

LOWER-INTERMEDIATE LEVEL • Ε. Hemingway, W . Saroyan, S. Anderson The Snows o f Kilim anjaro, The Pomegranate Trees, The Untold Lie

• E. Hemingway, W . Saroyan, S. Anderson My Old Man, Locomotive 38 - The Ojibway, An Awakening

• R. Kipling Just So stories

I L S

URPPER-INTERMEDIATE LEVEL • Henry lames Daisy Miller

• Jack London The Whale Tooth, The House o f M apuhi, Mauki

• H. G. Weels The Time Machine • F. S. Fitzgerald Basil: the Freshest Boy, Three Hours Between Planes

• Sir Arthur Conan Doyle The Adventures o f Sherlock INTERMEDIATE LEVEL • Oscar Wilde The Happy Prince & Other Tales • E. A. Poe, R. Dahl, E. Nesbit

Holmes (The Red-Heated League, The Blue Carbuncle)

• H. G. Weels The Country of the Blind, Aepyornis Island • Saki The Open Window & Other Stories

The Tell-Tale Heart, Lamb to the Slaughter, Man from the South, The Mystery o f the Semi-Detached

• Oscar Wilde The Star Child, The Fisherman & his Soul • J. B. Severance Gandhi - Great Soul • R. Kipling The Man Who Would Be King

ADVANCED LEVEL • Virginia Woolf A Society & Other Stories • M ark Twain The Man that Corrupted Hadleyburg • F. S. Fitzgerald My Day • Henry James The Romance o f Certain Old Clothes • R. L. Stevenson The Body Snatcher • Jack London All Gold Canyon

Όσοι ενδιαφέρεστε για την προσφορά να απευθύνεστε στα γραφεία του περιοδικού διαβάζω Ανδρέου Μεταξύ 26, Αθήνα, 106 81 - Τηλ.: 3301241 - 3301315 - 3301239 -3301313 - Fax: 3301315

I—

( §

) Σ Υ Γ Χ Ρ Ο

Κ . Μπόσης ... κ α ι το τρ έν ο τραβούσε γ ια τα ξεχ ερ σ ώ μ α τα

Τ. Λουγγής Επισκόπηση Β υ ζα ν τιν ή ς Ισ το ρ ία ς 324-1204 ( Α τόμος)

Δ. Κατσαμάκη Τ α ανθρω π άκια το υ ιδρώ τα

Β. Ουγκό Ο άνθρωπος που γελά

Ε Π Ο

Χ Η

X . Σακελλαρίου Ψ η λ ά το κ εφ ά λ ι, δούλε!

Α. Παπάκου-Λάγου Τ ο φ ιλ ί τη ς ζω ής καλλιτεχνική επιμέλεια:

Εύα Μελά

Φ Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ε Π Ο Χ Η Ε Κ Δ Ο Τ ΙΚ Η Α Ε Β Ε Σό λω νος 130,106 81 Αθήνα, Τ ηλ.: 3820835,3823649, Fax: 3813354 Β ιβ λιο π ω λ εία :

1. Αθήνα, Μ αυροκορδάτου 3, Τηλ.: 3829835, 3829814 Θεσσαλονίκη, Μ π ακατσέλου 3 & Ε γνα τία 65, Τηλ.: 031 283810 3. Γιάννενα, 28ης Ο κτω βρίου 19, Τηλ.: 0651 38090 4. Λάρισα, Σκα ρλάτο υ Σούτσου 7, Τηλ.: 041 531818

—

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ ΝΕΕΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΕΣ

ΕΚΔΟ ΣΕΙΣ ΑΡΜ ΟΣ

H fe i

ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 7, 106 78 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 33 04 196 - 38 30 604, fax: 38 19 439

Κώστα Γανωτή ΓΩΝΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ Τ α τέσσερα διηγήματα που παρατίθενται σ’ αύτό τό βιβλίο διαβά στηκαν με ιδιαίτερη προσπάθεια να άποκαλυφθεί τδ βάθος τους ώστε να γίνει μια μαθητεία στο πνεύμα, στο ήθος τοΰ Π απαδιαμάντη. Είναι παρήγορο και έλπιδοφόρο δτι ταλαντούχοι νέοι στήν εποχή μας αρχίζουν νά διαβάζουν τον Π απαδιαμάντη. Κ άποιοι ά π’ αύτους σκηνοθετούν στο θέατρο καί στήν τηλεόραση, τόν μεταφράζουν δηλαδή στήν σύγχρονη γλώ σσα. ΈμεΤς πρέπει νά τούς βοηθήσουμε για τί διασώζουμε καί άθελά μας άκόμη στήν καρδιά μας τήν ξεχα σμένη άπό τούς πολλούς παράδοση. (Βιβλίο στο όποιο στηρίζεται ή ομώνυμη ταινία τής Λένας Βουδούρη).

Μαρία Στεφανοπούλου “Τό ταξίδι των ψυχών” ('Ιστορίες μαθητείας μέσα στον χρόνο I) Σ τις νουβέλες πού περιλαμβάνονται στο βιβλίο «Τό ταξίδι των ψυχών» - πρώτο μέρος μίας δίτομης συλλογής μέ τόν γενικό τίτλο «'Ιστορίες μαθητείας μέσα στον χρόνο» - ή συγγραφέας επιχειρεί τη συμβολική άνάδυση μιας μυθοποιημένης έξ ορισμού εποχής, τήν έπιστροφή σε ένα παρελθόντα χρόνο, εκείνον τής παιδικής ήλικίας καί τής έφηβείας, οχι μέ κίνητρο μία άφηρημένη νοσταλγία, άλλά μέ άντικειμενικό σκοπό νά καταστεί 6 χαμένος αυτός χρόνος αίσθητός, νά κερδηθεΤ, νά μεταμορφωθεί σέ νόημα ή στήν ιδέα έκείνη χάρη στήν όποια ή θλίψη, ή μελαγχολία καί ή μοναχικότητα τού παιδιού καί τοΰ εφήβου χάνουν τή δύναμη πού έχουν νά πληγώνουν, δσο επιμένουν νά συνεχίζουν νά άναβιώνουν οδυνηρά στον παρόντα χρόνο τοΰ ένηλίκου.

Θ Ε Ο Σ & Θ Ρ Η Σ Κ Ε ΙΑ

ΘΑΝΑΤΟΣ:

Η ΜΕΓΑΛΗ ΦΥΓΗ / ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ: FRANCOIS THUAL ΝΕΑ ΤΑΞΗ: ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΜΕ ΠΡΟΣΧΗΜΑ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ: ΠΟΙΟΣ ΕΛΕΓΧΕΙ ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ

0 θεός είναι παντού

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΚΑΨΑΛΗΣ

ΤΑ

ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΤΑ

ΣΤΑΘΜΑ

ε κ δ ό σ ε ι ς

ΤΖΩΝ ΓΚΡΕΪ ΑΠΑΤΗΛΗ ΑΥΓΗ ΟΙ ΑΥΤΑΠΑΤΕΣ ΤΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΘΑΝΟΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ ,

Λ Ι Σ

ΚΟΣΜΑΣ ΤΤΧΟΠΑΙΔΗΣ

ο φιλόσοφος, ο πολιτικός και ο τύραννος

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΛΥΜΠΕΡΑΚΗ

μ ορφώ νει πλέον τη ν κα θημ ερινότητα τω ν ανθρώ

κνώνονται οι σημαντικότερες ιδέες του ελληνικού κόσμου

π ω ν σε όλο τον πλανήτη. Ο Τ ζω ν Γκρέι, οπαδός του

γ ια τη φύση το>ν πολιτικών κανόνων και της αυτονομίας

θατσερισμού αρχικά, πολέμιος του νεοφιλελευθερισμού

της πολιτικής. Ε δ ώ ο φιλόσοφος <χντιπαρατίθεται στον

στη συνέχεια, α ντιτά σσετα ι σε αυτό το ολιστικό μ ο

τύραννο και η προβληματική της συνοχής τω ν πολιτι-

ντέλο και προειδοποιεί με απαισιόδοξη μ α τιά , ότι η πρ ο σπ ά θεια επιβολής του ανεξέλεγκτου κ α π ιτα λ ι σμού σε ολόκληρο τον κόσμο θα έχει σοβαρότατες συ νέπειες, ό π ω ς τη ν ανα β ίω ση του εθνικισμού, την ε πιδείνω ση τω ν εθνοτικώ ν συγκρούσεων, τη ν αύξηση τω ν εστιών πολέμου και την καταδίκη εκατομμυρίων

κώ ν σχέσεων <αναπτύσσεται ενιαία με ερω τή μ α τα π ο ι αφορούν τους σκοπούς τη ς πολι;τικής, τις αξίες που π ρ α γ μ α το πο ιι ■ί και τη ν α γ ω γ ή τ ω ν πο λ ιτώ ν. Η ανάλύση γίνεται σε χώρο εξαρχής αγω νιστικό, διότι παρών είναι π ά ντα κοci ο σοφιστής, ο οποιίος επιδιώ κει τη σχε-

α νθρώ πω ν σε συνθήκες φτώ χεια ς. Η αναγκαστική ε

τικοποίηση τιον αξιώ ν της φιλοσοφικής θεω ρίας και

φαρμογή του θα σημάνει γ ια πολλές χώρες ηθική, πο

τη θεμελίωση της πολιτικής στη δόξα και στην επιμέρους

λιτιστική κ α ι κοινω νική αποδιάρθρω ση.

ΟΜ ΗΡΟΥ 32, ΤΗΛ. 36 43 382, FAX

εγω ιστική βούληση.

36 36 501 · e-m ail: p o lis@ a th .fo rth n et.g r

ΛΑΤΙΝΟΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΒΡΑΒΕΥΜΕΝΑ Μ ΥΘ ΙΣΤΟ ΡΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ ΤΗ Σ ΛΑ ΤΙΝ Ο Α Μ ΕΡΙΚΑΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

opera nigra ΟΥΡΟΥΤΟΥΑΗ

ΑΡΓΕΝΤΙΝΗ

DAVID TOSCANA

ROLO DIEZ ΤΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΗΘΕΛΕ ΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙ

ΜΕΞΙΚΟ

KIAH

ΑΡΓΕΝΤΙΝΗ

Εκδόσεις opera, Κωλέττη 23Α, 106 77 Αθήνα - Τηλ. 330 45 46 - Fax: 330 36 34 e-mail: opera@acci.gr

Γ ’ c>ιν ι ιι ι: f*τ

λ ιν τ ε λ

Α ν ύ π α ρ κ τ η π ο λιτεία

0 Κ. Κάβάφης, στο τέλος της δημιουργικής και ερωτικής ζωής του, και η Αλεξάνδρεια, στις στιγμές της ύστατης λάμψης και της αμετάκλητης παρακμής της, κρύβονται πίσω από τα φανταστικά πρόσω πα και τοπία αυτής της αριστοτεχνικής βιογραφικής μυθοπλασίας. Α πό έναν διακεκριμένο Ά γ γ λ ο συγγραφέα που έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του στην Α ίγυπτο και την Ε λλά δα , ένα μυθιστόρημα για την πλατω νική φιλία και τα επικίνδυνα πάθη, για την τέχνη και τη ζωή σε κοσμοπολίτικα σαλόνια και κακόφημα κέντρα, στο σταυροδρόμι της Ανατολής και της Ευρώπης. / 1 ε κ δ ό σ ε ι ς

Δ ΐ Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ε ΙΑ ^ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΣΟΛΩΝΟΣ 133,106 77 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 3806 305, 3821 813, fax 3838173, e -m a il: alexcom @ otenet.gr ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΤΗ ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ: ΠΕΣΜΑΖ0ΓΛ0Υ 5 / ΣΤΑΔΙΟΥ 44,105 64 ΑΘΗΝΑ, τη*. 3311 719

ιχ α ή λ

ιο υ λ α

Π ινα κ ω τή Π ινα κ ω τή κ α ι στα Π α ιχ ν ίδ ια Μ ο υ σ ικ ή

Θ Ε Α Τ ΡΙΚ Η ΠΑΙΔΕΙΑ Γ ρ α μ μ α τά ς Θ .

διδακτική του Θεάτρου

f F il

Εικονογράφηση Μ Α Ρ ΓΑ Ρ ΙΤ Α Β Α Σ ΙΛ Α Κ Ο Υ

Beachamp Η.

•

Γνωρίζω τον ήχο

• Παιχνίδια με τη φωνή • Παιχνίδια μ ε τα όργανα της ορχήστρας Orff ' · Ρυθμικά παιχνίδια •

•

Γνωριμία με τα όργανα της ορχήστρας Μ ουσικοί Πίνακες Επικοινωνία - Έκφραση

•

£0 Σ τ . Α ν α ς τ α ς ια δ η Μ . Α ν α ς τ α ς ια δ η ς Γ ράμματα κ α ι Ζ ω γρ α φ ιέ ς στη Δ α σ κ ά λ α μ α ς Γ ρ ά μ μ α τα κ α ι ζ ω γ ρ α φ ιές τ ω ν π α ιδ ιώ ν α φ ιε ρ ω μ έ ν α ε ξ α ιρ ε τ ικ ά

σ τη δ α σ κά λ α το υ ς σ τ α π ιο τ ρ υ φ ε ρ ά χ ρ ό ν ια τ η ς π α ιδ ικ ή ς τ ο υ ς α θ ω ό τ η τ α ς ,

Τα παιδιά και το δραματικό παιχνίδι. Εξοικείωση με το θέατρο

X Γ ρ α μ μ α τά ς Θ .

Θεατρική Παιδεία και Επιμόρφωση των Εκπαιδευτικών

X Γ ρ α μ μ α τά ς Θ .

Fantasyland. Θέατρο για Παιδικό και Νεανικό Κοινό

X Deldime R.

Θέατρο για την Παιδική και Νεανική Ηλικία

ό τα ν α να κ α λ ύ π το υ ν τ η ν ο μ ο ρ φ ιά κ α ι τ ο ν κ ό σ μ ο .

Π α τ σ α λ ίδ η ς Σ .

Μ έ σ α τ ο υ ς μ π ο ρ ε ί ίσ ω ς

(Εν)τάσεις και (Αια)στάσεις.

ο κα θ ένα ς να β ρ ει κ ά τι α π ό τ α μ α γ ικ ά π α ιδ ικ ά τ ο υ χ ρ ό ν ια .

ΣΠΟΥΔΗ

Η ελληνική τραγωδία και η θεωρία του 20ου αιώνα

τυπω θήτω

Σ ύγχρονες Κ λασικές Ε κδόσεις Ποιότητας μ . l . w est Καθηγητή Πανεπιστημίου

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Σ χ .8 ο Σελίδες 572 με 35 εικόνες εκ τό ς κειμένου σχήματα κ α ι πίνακες

Μ ετάφραση Στάθης Κομνηνός Ε πιμέλεια Κώστας Τσιταράχης

Το έργο του Μ. L. West, καθηγητή στο All Soul College της Οξφόρδης, αποτελεί μία κατανοητή και έγκυρη παρουσίαση που δεν προϋποθέτει καθόλου ειδικές μουσικές γνώσεις. Στα θέματα που εξετάζονται περιλαμβάνονται: η θέση της μουσικής στη ζωή των Ελλήνων, τα όργανα, ο ρυθμός, η ρυθμική αγωγή, οι κλίμακες, οι αρμονίες, η δομή της μελωδίας, η μορφή, η αρχαία θεωρία, η παρασημαντική, καθώς και η ιστορική εξέταση όλων αυτών.

Εκδ ό σε ι ς Π Α Π Α Δ Η Μ Α Π ρ ο σ φ ο ρ ά σ τ ο ν Π ο λ ιτ ισ μ ό κ α ι τ η ν π α ιδ ε ία Ιπ π ο κ ρ ά το υ ς 8 Α θ ή ν α , 106 79, Τη λ .: 36.27.318

ΤΑ ΓΝΩΣΤΑ - ΑΓΝΩΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΚΤΟΣ

476 ΤΟΜΟΙ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΚΕΙΜΕΝΟ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ - ΣΧΟΛΙΑ

ΟΙ ΓΝΩΣΤΟΙ - ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 46 Τ.Κ. 10678, ΤΗΛ.: 3844458-3840524, FAX: 3303098

1 5 /2 έως 1 4 /3 1 9 9 9

Μ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΙΟΠΟΥΛΟΥ Ο Ιούδας φιλoύσc υπέροχα ΠΑΤΑΚΗΣ Μ. ΚΟΥΝΤΕΡΑ Η ταυτότητα ΕΣΤΙΑ &Α.ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ Ε ν ν ά μ α τ . ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ &Τ.ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ Η αίθουσα του θρόνου ΕΣΤΙΑ 3,

Τα εμπορικότερα Βιβλία του μήνα, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρησαν 30 βιβλιοπώλες, απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τέσσερα Βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις.

Το ατοιχ€ία παοονώοησαν τα βιβλιοπωλεία! Αθηνά-Κορυδαλλός. ΑλεξανδρήςΚαλλιθέα. Απρδβλεπτο-Ηλιούπολη. Αριστοτέλης-ΑΘ. ΑρκτούροςΣπάρτη. Βαγιονάκης-ΑΘ. ΔιάλογοςΒόλος. Διάμετρος-Χαλκίδα. Δωδώνη-Γιάννινα. Ενδοχώρα-ΑΘ. Εξαρχόπουλος-ΑΘ. Εστία-ΑΘ. Εχ Libris-Ψυχικό. Ευριπίδης οτη Στοά-Χαλάνδρι. Ιανός-Θεσσ. Κεντρί-θεσσ. Κίντος-Κορωπί. Λαμπρινού-Ρέθυμνο. Λέσχη του Βιβλίου-ΑΘ. Μπακάλης-Λήμνος. Μπεθάνης-Μέγαρα. ΜπουγιούκουΝαύπλιο. Νέστωρ-Κατερίνη. Περγαμηνή-θεσσ. Πολιτεία-ΑΘ. Σάκης-Νέα Σμύρνη. Σύγχρονη Εποχή-ΑΘ. ΤοΔέντρο-Ρόδος. Φτούλη-ΒιΒλιοχαρτική-Νέα Ιωνία. b e st s e lle r

Ν.ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ « Τ μάτια του έρωτα ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ Ν.ΘΕΜΕΛΗΣ Η αναζήτηση ΚΕΔΡΟΣ 3οΑ.ΣΦΑΚΙΑΝΑΚΗΣ Δεν ήξερες... δεν ρώταγες ΚΕΔΡΟΣ (3 , Ν. ΜΑΧΦΟΥΖ Κρυμμένα όνειρα στο Χαν Ελ Χαλίλ ΨΥΧΟΓΙΟΣ Γ.ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΣ ΝΕΑΣϊΝΟΡΑ Μ.ΠΑΠΑΟΙΚΟΝΟΜΟΥ · Μ - Κ Ε Δ Ρ Ο Ι 0 ) ΓΙΟΒΑΝΝΑ Ο δρόμος για το νότο ΚΕΔΡΟΣ Π. ΚΟΕΑΟ Το τγχνιρτδιο τον πολτμιβιή τον φωτός ΝΕΑIVNOPA Κ.ΜΠΟΥΡΚΑ Κούρδοι κνι Κονρδιστάν ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ 0 0 Τ. ΜΟΡΙΣΟΝ Παράδειοος ΒΕΛΗ Κ. ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ Η εξουσία ως λαός και ως έθνος ΕΡ.ΓΑΛΑΝΑΚΗ Ελένη ή ο Κανένας ΑΓΡΑ μ

ΗΗο I. ΑΛΙΕΝΤΕ

Αφροδίτη

QKEANIM

Σ. ΘΩΜ0Π0ΥΛ0Υ Στους πρόποδες του φεγγαριού ΑΓΙΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ Εξομολογήσω ΠΑΤΑΚΗΣ Ζ, ΣΑΡΑΜΑΓΚΟΥ Περίτυφλότητος ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ Η$0 H, ΕΝΣΛΕΡ Αιδοίων μονόλογοι ΝΙΚΗ Α,ΚΑΚΟΥΡΗ Πριμαρόλια ΕΣΤΙΑ Γ. ΛΕΟΝΑΡΔΟΣ Μπαρμπαρόσα ο πειρατής ΝΕΑ Π. ΜΑΤΕΣΙΣ Πάντα καλά ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ X. ΧΩΜΕΝΙΔΗΣ η φωνή ΕΣΤΙΑ

ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ

■Π©

Επιλεκτική καταγραφή σημαντικών, cviotc αξιοπερίεργων γεγονότων από τον κόσμο της λογοτεχνίας και της τέχνης

επιμέλεια: ΗΛΙΑΖ ΜΑΓΚΑΙΝΗΖ

στην Ελλάδα... 1 Απριλίου 1898: Το διή γημα του Ανδρέα Καρκαβίτσα (1865-1922) Πά σχα στα πέλαγα βραβεύ εται από την εφημερίδα «Εστία» σε σχετικό δια γωνισμό στον οποίο ο συγγραφέας πήρε μέρος με το ψευδώνυμο Πέτρος Αβράμης. 4 Απριλίου 1866: Με ε γκύκλιο της Ιερός Συνό δου αφορίζεται το μυθι στόρημα Η Πάπισσα Ιωάννα του Εμμανουήλ Ροΐδη (1836-1904). 5 Απριλίου 1892: Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) δημοσιεύει στην εφημερίδα «Εφημερίς» το διήγημα Βλαχοπούλα. 6 Απριλίου 1833: Πεθαίνει στο Παρίσι ο Αδαμάντιος Κοραής (χρ. γένν. 1748). 9 Απριλίου 1896: Δημοσιεύεται σε συνέχειες στην «Εστία» ο Ζητιάνος του Ανδρέα Καρκαβίτσα (18651922). 10 Απριλίου 1883: Δημοσιεύεται στο περιοδικό «Εστία» το πρώτο μέρος του διηγήματος Το αμάρτημα της μητρός μου του Γεωργίου Βιζυηνού (1849-1896). Το β' μέρος δημοσιεύεται στις 17 του ίδιου μήνα. 11 Απριλίου 1936:0 Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957)

ολοκληρώνει το μυθιστόρημα Ο βραχόκηπος, γραμμέ νο στα γαλλικά. 12 Απριλίου 1874: Γεννιέται στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου η Πηνελόπη Δέλτα (χρ. θαν. 1941). 15 Απριλίου 1896: Πεθαίνει ο Γεώργιος Βιζυηνός (χρ. γένν. 1849) στο Δρομοκαίτειο «συνεπεία μαρασμού, τε λευταία περίοδος προϊούσης γενικής παραλύσεως». Κηδεύεται στο Α' Νεκροταφείο με δημόσια δαπάνη. 18 Απριλίου 1874: Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) γράφει το πρώτο του, ίσως, ποίημα, αφιε ρωμένο στη μητέρα του. Πρόκειται για το παλαιότερο κείμενό του που έχει σωθεί. 19 Απριλίου 1937: Επίδοση του Χρυσού Σταυρού της Λεγεώνος της Τιμής στον Κωστή Παλαμά (1859-1943) από τον Γάλλο υπουργό Παιδείας Jean Jay. 20 Απριλίου 1922: Γεννιέται ο ποι ητής Τάσος Λειβαδίτης (χρ. θαν. 1988) στο Μεταξουργείο. 20 Απριλίου 1959: Πεθαίνει ο γλωσσολόγος Μανόλης Τριανταφυλλίδης (χρ. γένν. 1883). 21 Απριλίου 1884: Ο Αλέξαν δρος Παπαδιαμάντης (1851 1911) δημοσιεύει σε συνέχειες στην «Ακρόπολι» -για πρώτη φο ρά με τ ’ όνομά του- το μυθιστό ρημα Η γυφτοπούλα, το οποίο

Τον Απρίλιο του 1833 ο Blaquiere γράφει στον Λόρδο Byron όιι συναντήθηκε με τον Διονύσιο Σολωμό (1798-1857) («έναν διακεκριμένο νέο ποιητή») και τον κατατόπισε να προετοιμαστεί για την υποδοχή του Byron στην Ελλάδα. Τον Απρίλιο του 1937 ο Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957) δημοσιεύει στην εφημερίδα «Ελεύθερος Λόγος» τις εντυπώσεις του από την επίσκεψή του στο σπίτι του Κ. Π. ΚαΒάφη (1863-1933) στην Αλεξάνδρεια. «Ένας θνητός που έγινε αθάνατος», γράφει χαρακτηριστικά. Τον Απρίλιο του 1941 γερμανικά Στούκας βομβαρδίζουν τη Χαλκίδα και στις 25 του ίδιου μήνα τα στρατεύματα της Βέρμαχτ καταλαμβάνουν την πόλη. Ο πεζογράφος Γιάννης Σκαρίμπας (1893-1984), για να σώσει την οικογένειά του από την πείνα, μεταβάλλεται από συγγραφέας σε «πλανόδιον διαλαλητήν παστελίων».

2© ·

επετηρίδι

22 Απριλίου 1894: Πεθαίνει ο ποιητής και πεζογράφος Κώστας Κρυστάλλης (χρ. γένν. 1868) στην Κέρκυρα.

26 Απριλίου 1888: Γεννιέται ο πεζογράφος Κοσμάς Πολίτης (χρ. θαν. 1974) στην Αθήνα. Το πραγματικό του όνομα ήταν Πάρις Ταβελούδης. 26 Απριλίου 1981: Πεθαίνει ο ποιητής Τάκης Σινόπουλος (χρ. γένν. 1917). 27 Απριλίου 1864: Πεθαίνει στο σπίτι του στην Αθήνα ο Στρατηγός Μακρυγιάννης (χρ. γένν. 1797). 1941: Καθώς οι Γερμανοί εισβάλλουν στην Αθήνα, η Πηνελόπη Δέλτα (χρ. γένν. 12 Απριλίου 1874) αυτοδηλητηριάζεται. Θα πεθάνει στις 2 Μαΐου. 29 Απριλίου 1863: Γεννιέται στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ο Κωνσταντίνος Καβάφης. Την ίδια ακριβώς η μέρα το 1933 ο ποιητής θα αφήσει την τελευταία του πνοή. 29 Απριλίου 1933 όμως είναι η ημέρα θανάτου και της ποιήτριας Μαρίας Πολυδούρη (χρ. γένν. 1902).

2 Απριλίου 1936: Ο Γερμανός φιλόσοφος Μάρτιν Χάιντεγκερ (1889-1976) δίνει στη Ρώμη τη διάλεξη Ο Χέλντερλιν και η ουσία της ποίησης. 4 Απριλίου 1940: Εκδίδεται η συλλογή διηγημάτω ν Το πορτραίτο του καλλιτέχνη σαν νεα ρός σκύλος του Ουαλού ποιητή ΝτίλανΤόμας (1914-1953). 8 Απριλίου 1928: Στην εφημερί δα «Η Ημέρα» δημοσιεύεται το ό γδοο κεφάλαιο από το πρώτο βι βλίο του Ανθρώπου χωρίς ιδιότητες του Αυστριακού συγγραφέα Ρόμπερτ Μούζιλ (1880-1942), με τίτλο: «Κακανία. Ένα απόσπασμα». Ο Μούζιλ πέθανε στις 15 Απριλίου 1942. 11 Απριλίου 1987: Στοιχειωμένος από τις μνήμες του Άουσβιτς, ο Ιταλοεβραίος συγγραφέας Πρίμο Λέβι (χρ. γένν. 1919) αυτοκτονεί στο Τορίνο. 13 Απριλίου 1951: Ο Γερμανός συγγραφέας Τόμας Μαν (1875-1955), που έχει καταφύγει στην Αμερική, αρνείται ότι είναι κομμουνιστής, ωστόσο θεωρεί ότι το «υστερικό, παράλογο και τυφλό μίσος για τους κομμουνιστές αποτελεί έναν κίνδυνο πολύ πιο φοβε ρό για τις ΗΠΑ απ’ ό,τι ο ίδιος ο κομμουνισμός».

14 Απριλίου 1864: Πεθαίνει η γυναίκα του Ρώσου συγγραφέα Φίοντορ Ντοστογέφσκι (1821-1881) από φυματίωση. Μπροστά στο πτώμα της γυναίκας του γράφει το Περισυλλογή. 15 Απριλίου 1843: Γεννιέται ο Αμερικανός πεζογράφος Χένρυ Τζέιμς (χρ. θαν. 1916). 15 Απριλίου 1980: Πεθαίνει ο Γάλλος συγγραφέας και φιλόσοφος Ζαν-Πολ Σαρτρ (χρ. γένν. 1905). 16 Απριλίου 1872: Πεθαίνει ο Ιάπωνας νομπελίστας συγγραφέας Γιασουνάρι Καουαμπάτα (χρ. γένν. 1899). Ο θάνατός του οφείλεται πιθανότατα σε αυτο κτονία. 19 Απριλίου 1941: Πρεμιέρα του θεατρικού έργου Μάνα Κουράγιο του Γερμανού συγγραφέα Μπέρτολντ Μπρεχτ (1898-1956) στη Ζυρίχη. 23 Απριλίου 1564: Πιθανή ημε ρομηνία γέννησης του Ουίλιαμ Σαίξπηρ στο Στράτφ ορντ τη ς Αγγλίας. Ο μεγάλος δραματουρ γός θα πεθάνει την ημέρα των γεννεθλίων του, στις 23 Απριλίου 1616 - ημέρα θανάτου κι ενός άλλου μεγάλου συγγραφέα, του Μιγκέλ ντε Θερβάντες (χρ. γένν. 1547).

γνωρίζει μεγάλη επιτυχία. Η δημοσίευση ολοκληρώ νεται στις 11.10.1884. 21 Απριλίου 1967:0 Γιάννης Ρίτσος (1909-1990) συλλαμβάνεται στο σπίτι του λίγες ώρες μετά από το πρα ξικόπημα των συνταγματαρχών. Τέλος του μήνα μεταφέρεται στη Γυάρο. Την ίδια ακριβώς ημέρα (26 Απριλί ου) πεθαίνει η γυναίκα του πεζογράφου Κοσμά Πολίτη (1888-1974), ενώ ο ίδιος συλλαμβάνεται από την Ασφά λεια ως αριστερός. Ανακρίνεται για αρκετές ώρες ώ σπου να τον αφήσουν ελεύθερο για να κηδέψει τη γυ ναίκα του. Κι ενώ συμβαίνουν όλ’ αυτά, ο Γιώργος Σεφέρης (1900-1971) σημειώνει στο ημερολόγιό του: «Προκόβουμε καταπληκτικά».

Τον Απρίλιο του 1862 ο Γάλλος συγγραφέας ΓκιστάΒ Φλομπέρ (1821-1880) ολοκληρώνει ύστερα από πέντε χρόνια δουλειάς rn Ιαλαμπό, βιβλίο που τον καθιερώνει, αν και οι κριτικοί είναι αμήχανοι. Τον Απρίλιο rail 1900 ο Ιρλανδός συγγραφέας Τζέιμς Τζόις (1882-1942) δημοσιεύει στη "Δεκαπενθήμερη Επιθεώρηση» του University College του Δουβλίνου, ένα δοκίμιο για τον Ίψεν.

To απέριττο, το σύντομο και το ταπεινό Διαβάσαμε μια συνέντευξη του Σωτήρη Δημητρίου στην Ελευθεροτυπία που έδω σε στη Βένα Γεωργακοπούλου. Στις άμεσες, καθόλου «περί διαγραμμάτου», ερω τήσεις τ η ς ο σ υγγραφέας απο κρινόταν με ειλικρίνεια, ευθύτητα και κυρίως χω ρίς ίχνος καλυμμένης εγωπάθειας ή έπαρσης που χαρακτηρίζει π ολλούς νέο υ ς στην ηλικία και στο έργο συγγραφείς. Μίλησε για τη γεύση τω ν λέξεω ν, για τα μαθητικά του χρόνια, για τη «λαθραία ζωή» που έζησ ε από 20 ώς 30 χρόνων, για τις πηγές έμπνευσής του. Προσποιούμαι και υποδύομαι ό ,τι μπορεί να νιώσει ένας άνθρωπος για τη μοναξιά των η ρώ ων του, για το πώς αντιλαμ βάνεται τη ν ε λεύθερη ζωή.

I I

θ α ’θελα να ’μ ουν ένας περιπατητής. Ούτε θα έγραφ α ούτε τίποτα. Θα βάδιζα, θα περπάταγα με μια σ πουδαία αποσκευή, την ξεγνοιασιά. Πολυτέλεια για μένα σ ’ αυτή τη ζωή είναι I ένας άνθρωπος ξέγνοιαστος που περπατάει. Τέλος, στην ερώ τηση «Γιατί γρ ά φ ετε κ. Δημητρίου;» εκείνος απαντά:

I I I

Π ο λ λ ές φ ο ρ έ ς διαβ άζο ντας ένα ποίημα στέκεται κανείς στο φορτίο τω ν λέ ξεω ν που συμπλεκόμενες παράγουν «νοήματα»· άλ λ ο τε σε στίχους οικείους ή σε στίχους που προκαλο ύ ν έξα ψ η κι ά λλ ο τε σ’ ολόκληρο το ποίημα που σε π α ρ ο τρ ύ ν ει να τ ο αγκαλιάσ εις στοργικά, να γίνει δικό σου κομμάτι.

2S -

«Στην αρχή νόμιζα ότι γράφω για να στείλω έ να μήνυμα ότι καλώ ς υ π ήρξαν οι πόνοι τη ς γέννας τη ς μάνας μου, ότι καλώ ς γιατροπ ορεύτηκα όταν ήμουν παιδί. Πιο μετά νόμιζα ότι γράφω για τί δεν έπρεπε να πάω με άδεια χ έ ρια στους φίλους και στις ερωμένες μου. Πιο νωπά νόμιζα ότι γράφω για να έχω τα προικιά μου για το μεγάλο έρωτα, πως θα ’πρεπε κάτι να προσκομίσω κι εγώ - πώς να πάω έτσι; Το έργο μου μου φαινόταν μια γέφυρα προς τους άλλους. Αλλά σιγά-σιγά α υ τές οι λογικεύσεις χάνονται. Και νομίζω ότι, τίποτα από όλα αυτά να μην υπήρχε, να μην υπήρχαν οι άλλοι, θα υ πήρχαν άλλοι λόγοι, πιο σκοτεινοί, πιο ανεξε ρεύνητοι». Μια σ υ ν έν τευ ξη ουσιαστική, μεσ τή και από τα δύο μέρη -θαυμάσιο το εισαγωγικό τη ς Βένας Γεω ργακοπούλου- που έγινε με αφορμή το τελ ευ τα ίο βιβλίο του Σω τήρη Δημητρίου Η φλέβα του λαιμ ού, μια σ υλλογή δ ιηγημά τω ν, γ ρ ο θ ιά στο στομάχι το υ αναγνώστη, που ανεβάζει το ν πήχυ τω ν απαιτήσεών μας για τη λογοτεχνία· ένα μάθη μα για το «απέριττο, το σύντομο και το ταπεινό».

Διαβάζοντας τη ν τελευτα ία ποιητική σύνθεση του Βασίλη Καλαμαρά με τίτλ ο Ολοκαύτωμα σταθή καμε σε δύο δίστιχα: 1 1 Κόσμος αναρίθμητος και η Αριθμητική δεν έχει 1 1 Αριθμούς, δεν έχει τι και πώς να το μετρήσεις. I Λευκότερος ο άνθρωπος κι I Απ’ του μαρμάρου πιο πεντελικός.

Είναι απ’ α υτά που αποστηθίζονται σχεδόν ασυ νείδητα και χρωματίζουν την ποίηση.

Βραχυγραφίτς

Το σταρ συστεμ και οι χοροί το ν εκατομμυρίων Είχε επισημανθεί ω ς γ εγ ο ν ό ς από το ν παγκόσμιο Τύπο, ότι ο συγγραφέας Μάρτιν Έ ιμις για να επι σ τρέφ ει στον εκδ ο τικό οίκο Jonathan Cape εισέπ ρ α ξε , ο ύ τε λ ίγ α ο ύ τε πολλά, 500.000.000 δρχ. Φυσικά η συναλλαγή απο δείχθηκε άκρως ασύμφο ρη για το ν εκδοτικό οίκο. Ο γνω στός συγγραφέας δεν ήταν ο Μίδας που υ πολόγιζαν! Ο χ ο ρ ό ς τω ν ε κ α το μ μ υ ρίων συνεχίζεται από το ν αγγλικό οίκο Penguin, ο οποίος π ροσ έφ ερε στον Νικ Χόρνμπι το υπέρογκο ποσόν του ενός δ ια δρχ., ένα ντι δύο νέω ν τίτλω ν, για να α λλ ά ξει εκ δ ο τικό οίκο. Να φύγει δηλαδή από το ν Gollancz και να στε γασ τεί σ τον Penguin. Ποιος είναι αυτός ο Ν. Χόρνμπι, δικαίως θα αναρω τιέστε, που αξίζουν τόσα χρήματα τα βιβλία τού; Είναι εκείνος που έγραψε το High Fidelity (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Πατάκη») και το Fever Pitch (Ο π υρετός τη ς μπάλας) που θα κυ κ λο φ ο ρ ή σ ει π ροσ εχώ ς από τα «Ελληνικά Γράμματα». Στην Ελλάδα πάντως τ ο μυθιστόρημα του Ν. Χόρνμπι δεν γνώρισε την αναμενόμενη επιτυ χία. Το εξω φ ρ ε ν ικ ό ό μ ω ς φ α ινό μ ενο -π ά λ ι από το ν Penguin- είναι η περίπτωση του 20χρονου νεαρού Ρίτσαρντ Μέιζον που διαβάσαμε στην «Καθημερι νή»: κανείς δεν έχει διαβάσει τίποτα δικό του κι όμως είναι ήδη διάσημος στη Βρετανία. Όλοι γνωρί ζο υ ν ό τι είνα ι 20 ετώ ν, ό τι σ π ο υ δ ά ζει σ τη ν Ο ξφ ό ρ δ η κα ι ό τι ε ισ έ π ρ α ξ ε π ρ ο κ α τα β ο λ ή 100.000 λιρών (47 εκατ. δρχ.) για το πρώτο του μυθιστόρημα, με τίτλο «The Drowing People», που θα εκδοθεί από τον οίκο Πένγκουιν τον Απρί λιο. Οι φω τογρ αφ ίες του, που συνοδεύουν τα σχετικά άρθρα στις εφημερίδες δείχνουν ένα νό στιμο νεαρό με κούρεμα α λά Χίου Γκραντ και σεμνό γοητευτικό χαμόγελο. Οι αρμόδιοι του εκ δοτικού οίκου χαρακτηρίζουν «εκπληκτικό» το μυθιστόρημά του, ένα είδος ψυχολογικού θρίλερ με πρωταγωνιστές δύο ηλικιωμένους. Και να φανταστεί κανείς ότι τον νεαρό επίδοξο συγ γρα φέα γνωρίζουν οι πάντες, το μυθιστόρημά του όμως μόνον οι ιθύνοντες το υ Penguin. Αυτό θα πει σταρ σύστεμ.

Βραχυγραφί«ς

Κι ενώ α υτά σ υμβαίνουν στη Μ. Β ρετανία, στην Ελλάδα έλαβαν χώρα τα εξής: Οι εκδόσεις «Ωκεανίδα» αγόρασαν τα δικαιώματα του νέου μυθιστορή ματος του Τομ Γουλφ A man in Full (Farrar, Straus and Giroux) σε «κλειστό πλειστηριασμό» στην Αθή να. Ο εκπρόσωπος για τα πνευματικά δικαιώματα του έργου του Τομ Γουλφ χαρακτήρισε το αποτέλε σμα «ιστορικό» όσον αφορά τις ιδιαίτερα υψηλές, για τα ελληνικά δεδομένα, προσφορές τω ν υποψη φίων εκδοτών. Έ γκυρες π ληροφορίες αναφέρουν ότι στον πλειστηριασμό πήραν μέρος έξι ελληνικοί εκδοτικοί οίκοι. Ο ένας απ’ αυτούς απεσύρθη στην αρχή τω ν διαπραγματεύσεων, ενώ οι άλλοι τέσσε ρις θεώρησαν, δικαίως, ότι το τελικό ποσόν τω ν 11 εκατ. δρχ , με το οποίο κατοχυρώθηκε το βιβλίο του Τομ Γουλφ στην «Ωκεανίδα», είναι υπέρογκο για τα ελληνικά εκδοτικά ήθη. Το βιβλίο σ την Α μ ερ ικ ή θ ρ ια μ β εύ ει. Έ χ ει ή δη πουλήσει 1,2 εκατ. αντίτυ πα και η θριαμβευτική ε μπορική του επιτυχία συ νεχίζεται, διότι πολλοί θε ω ρο ύν ό τι τ ο τ ε λ ε υ τα ίο μ υ θ ισ τό ρ η μ α το υ Τ. Γουλφ είναι εφάμιλλο των έργων του Σουίφτ και του Μπαλζάκ. Μέχρι που έφ τασε η ώρα τη ς κριτικής. Δύο μεγάλα ο ν ό μ α τα τη ς α μ ερ ικ α ν ι κής λογοτεχνία ς, ο Ν όρ μ α ν Μ έ ιλ ερ και ο Τζο ν Απντάικ κατακεραύνωσαν το μυθιστόρημα του Τομ Γουλφ A Man in Full ισχυριζόμενοι, ο καθένας με το δικό του τρόπο, ότι ναι μεν είναι διασκεδαστικό κά που κάπου, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν είναι λο γοτεχνία. Σύμφωνα τώ ρα με τον Τ. Γ ουλφ, τόσο ο Ν. Μέιλερ όσο και ο Τζ. Απντάικ επιτέθηκαν στο βιβλίο του για τί τα τελευταία χρόνια τα δικά τους βιβλία ήταν πα ταγώδεις αποτυχίες. Οι ανταλλαγές αρνητικών κρι τικώ ν μετα ξύ τω ν τριών συγγραφέων, πάντως, για διάφορα έργα το υ ς που εκδόθηκαν κατά καιρούς, πάνε πολύ πίσω, μέχρι τη δεκαετία του '60. Συναδελφικά μαχαιρώματα σε υψηλό επίπεδο! Απομένει να διαβάσουμε το μυθιστόρημα στα ελλη νικά και να π αρακολουθήσουμε τη ν εμπορική του πορεία. Θα βγάλει τα λεφτά του ή ο χορός τω ν εκα τομμυρίω ν στην Ελλάδα θα αποδειχθεί ότι είναι ο χορός του Ζαλόγγου;

■ 2®

Προς το παρόν έχει αγοραστεί από 150.000 αναγνώστριες/τες. Είναι στην πρώτη θέση στη λίστα τω ν best seller το υ διαβάζω επί σειρά μηνών και θα είναι, ίσως, τ ο αδιαμφισβήτητο best seller του ’99. Το βι βλίο για το οποίο μιλάνε ακόμη και όσες/οι δεν το έχουν διαβάσει έχει το ν τίτλο Ο /ούδας φιλούσε υπέ ροχα τη ς Μάιρας Παπαθανασοπούλου. Το διαβάσαμε και διασκεδάσαμε. Π αραθέτουμε μικρά αλλά χαρακτηριστικά αποσπάσματα για του λό γου το αληθές. Σάλια στην κονσόλα Τα σάλια που πλημμύρισαν τη στοματική μου κ ο ιλό τη τα με έκα ψ α ν σ αν οξύ, ώ στε ορκιζό μουν πως, αν έφ τυνα, θα άνοιγα τρύπα στην κονσόλα του Φίατ. (σελ. 12)

Ζωοφιλία και οικοσύστημα Εκεί το έλουσα (το κουτάβι) με Μπεταντίν και παρατηρούσα με ψυχρό ενδιαφέρον τα παρά σιτα που εγκα τέλειπ α ν απρόθυμα το οικοσύ στημα το υ δέρμ ατός του. Ό λα α ν εξα ιρέτω ς βρήκαν τραγικό θάνατο κάτω από το παπούτσι μου. (σελ. 33) Τα χείλη του τρομπετίστα Γέμισα τη ν μπανιέρα και βυθίστη κα σ το καυ τό νερό. Μ ια ώρα α ρ γ ό τερ α τα δάκρυά μου είχα ν ανεβάσει τη στάθμη του νερού, τα δά κτυλά μου είχα ν ζαρώ σει από το μούλιασμα, και τα πρησμένα χείλη μου δεν είχαν να ζηλέ ψ ουν τίπ ο τε α π ’ τα χείλ η ν έγ ρ ο υ τρο μ π ετί στα. (σελ. 55) Η ψυχραιμία και ο Κούρδος Μ ετά από τόσ ες ώ ρες περισυλλογής και πει σματικής άμυνας του οργανισμού μου, κα τάφερα να διατηρήσω ψυχραιμία αντάξια νευροχειρουργού. (σελ. 57)

Μέχρι που την ψυχραιμία νευροχειρουργού α ντικατέστησε η θολή μανία Ιρακινού σ τρατιωτι κού να εκτελέσει Κούρδο αντάρτη, (σελ. 57)

Η αυτογνωσία της ηρωίδας (δις) Τι γελοία που ήμουν, θεέ μου! Να μιλάω για πι θανή γκόμενα το υ άντρ α μου σ την κα λύτερή μου φίλη, που ήταν η γκόμενα του άντρα μου! (σελ. 80)

11 Σκέφτομ αι πόσο ηλίθια είμαι. Μ ε τα κέρ α τα

που μου 'χει φορέσει ο Α λέξης πρέπει να σύ ρω το έλκηθρο του Ά ι-Βασίλη τα Χριστούγεν να... (σελ. 92) Χιούμορ! (;) Του είπα να μην ανησυχεί, θα έβαζα κάτι στο στόμα μου. «Ελπίζω να μην είναι η κάνη ενός όπλου» είπε μ ισοαστεία μ ισοσοβαρά. Στον ί διο τόνο του απάντησα πως, αν μου 'λείπε το σίδερο, θα προτιμούσα τις φακές, (σελ. 83)

Αισιοδοξία και απογοήτευση I Η αισιοδοξία με τύλιξε σαν ζεστή μοχέρ κουβέρτα. (σελ. 99)

Η μοχέρ κουβέρτα της αισ ιοδοξίας εξα φ α ν ί στηκε αφήνοντάς με γυμνή στα νύχια της απο γοήτευσης. (σελ. 99) Σεξουαλικά υπονοούμενα Επηρεασμένη από την όλη κατάσταση, αντί να τη ρωτήσω πώς έτρω γε την πίτσα της, μπέρδε ψα τα φωνήεντα και μείναμε κι οι τρεις να κοι ταζόμαστε με γουρλωμένα μάτια. (σελ. 108)

Κάτι σαν προφητεία I Πάντως, το 'χω πει επανειλημμένως ότι τα πιο I ενδιαφέροντα μυθιστορήματα τα υπαγορεύει I η ίδια η ζωή. Κι η δική μου θα γινόταν μπεστ1 σέλερ. (σελ. 120) Τρυφερές περιγραφές ερωτικής περίπτυξης ■ Άφησε τα τεντωμένα του μπράτσα να λυγίσουν μαλακά δεξιά κι αριστερά και ξάπλωσε επάνω μου με τη φυσικότητα που η Σιτροέν ξεκουράζει I το αμάξωμά της στα πίσω λάστιχα, (σελ. 249)

I I

Αυτά τ α ολίγα. Πάντως στο εξώ φ υλλο προς απο φυγήν παρανοήσεων γράφει: Μυθιστόρημα.

Βραχυγραφίες

Ε Κ Δ Η Λ Ω Ζ Ε ΙΖ Α Π Ρ ΙΛ ΙΟ Υ ΓΑΛΛΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΑΘΗΝΩΝ (Σίνα 31) θέατρο ■Συνάντηση

Γύοω από τον Georges Bataille Σάββατο 17 - Κυριακή 25 Απριλίου-2 1 .0 0 Το Γαλάζιο του ουρανού. Στούντιο Λύδρα, Κέκροπος 12 & Αδριανού, Πλάκα Πέμπτη 22 Απριλίου -1 9 .3 0 Βραδιά με θέμα το έργο του George Bataille. Γ ΙΑ . Auditorium. Διαλέξεις

Δ ευτέοα 19 Απριλίου -1 9 .3 0 Δικαιοσύνη και Μ.Μ.Ε. (Ρ. Dauvin). Γ.Ι.Α. Auditorium. Τρίτη 20 Απριλίου -1 9 .3 0 Ετήσια διάλεξη τη ς Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών (Rol. Etienne - Paul Bernard). Γ.Ι.Α. Auditorium. Έκθεση

Τετάρτη 21 Απριλίου - Τετάρτη 19 Μαΐου Γλυπτά του Νίκου Τζιώτη. Σπίτι τη ς Κύπρου, Ηρακλείτου 10, Αθήνα.

Συυοωνικέο συναυλίες Δευτέρα 26 Απριλίου • Πρελούντιο στο απομεσήμερο ενός Φαύνου του Debussy • Ο αποχαιρετισμός του Γ. Απέργη • Φανταστική συμφωνία (έργο 14) του Berlioz Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Τρίτη 27 Απριλίου • Παβάντι για μια νεκρή πριγκίπισσα του Ravel • Συμφωνικές παραλλαγές για πιάνο και ορχήστρα του Frank • Συμφωνία No 3 (πρώτη παρουσίαση) του Koering • Κονσέρτο για πιάνο σε σολ μείζονα του Ravel • Δάφνις και Χλόη (2η σουίτα) του Ravel Μέγαρο Μουσικής Αθηνών Και οι δύο συναυλίες από τη Φιλαρμονική Ορχήστρα του Montpellier.

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΓΚΑΙΤΕ (Ομήρου 14-16) Σύγχρονη μουσική

Πέμπτη 1 Απριλίου 8.30 U.U. Millennium - με έργα Παπαδημητρίου, Σισιλιάνου, Κουμεντάκη, Μακ Κόμπι, Τσερέπνιν και Χούμπερ

Κινηματογράφος

Τετάρτη 21 Απριλίου - 21.00 Εφιάλτης στο χιόνι του Claude Miller. Γ.Ι.Α. Auditorium. Τετάρτη 28 Απριλίου - 21.00 No Budget Story του Ρένου Χαραλαμπίδη. Γ.Ι.Α. Auditorium. Μουσική

Αφιέρωμα στον Francis Poulenc Παρασκευή 23. Κυριακή 25 Απριλίου • Η ανθρώπινη φωνή του Jean Cocteau • Οι μαστοί του Τειρεσία του Guillaume Apollinaire • Φιλαρμονική Ορχήστρα του Montpellier — Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.

βραχυγραφίες

Έκθεση φωτογραφίας

Δευτέοα 19 Απριλίου 31 Μαΐου Π ορτρέτα λογοτεχνών τη ς Ιζόλντε Όλμπαουμ Σινεμά

Τετάρτη 21 Απριλίου - 8 u.u. Η ζωή είναι ένα εργοτάξιο του Βόλφγκανγκ Μπέκερ Δημόσιες συζητήσεις

Δ ευτέοα 26 Απριλίου - 7.30 Ευρωπαϊκές πλατείες Τρίτη 27 Απριλίου - 7.30 Η περίπτωση τη ς Αθήνας: Κεντρικές πλατείες της πρωτεύουσας

εξώστης | Βιβλίο και Κινηματογράφος

m m im m m s m ΟΣΚΑΡ'9 9 Βουτιά οτο παρελθόν ... Όπως κάθε χρονιά, τα Όοκαρ καταφθάνουν μαζίμι την άνοιξη: το Χόλιγουπ δεν συγχαίρει τον εαυτό του μόνο για τις επιτυχίες της περασμένης χρονιάς (εξάλλου, όλο και περιοοότερες οοκαρικές ταινίες προέρχονται έξω από τους κόλπους του), αλλά κάνει και τον απολογισμό του... Πέρα από τη δημοσιογραφική φιλολογία για νικητές και ηπημένους που πλημμυρίζει τα μέσα (είναι η ιδέα μου ή όλοι αοχολούπαι πλέον με το οινεμά;), υπάρχει ένα... λεπτότερο σημείο στη φετινή απονομή -παρεμπιπτόντως, την τελευταία του αιώνα- το οποίο αξίζει να σημειωθεί... Ήταν μοιραίο φέτος να κερδίσει μια ταινία εποχής το Όοκαρ καλύτερης ταινίας... - μοιραίο μια και οτην πεπάδα των υποψηφίων δεν υ πήρχε οτιδήποτε άλλο! Το... αστείο όμως δεν τελειώνει οτην πλήρη έλλειψη ενός σύγχρονου θέματος' οι τρεις υποψήφιες αναφέρονταν στον θ' Παγκόσμιο Πόλεμο (Η διάσωση του στρατιώτη Ράιαν, Η ζωή είναι ωραία, Λεπτή κόκκινη γραμμή), οι άλλες δύο στην ελισαβετιανή περίοδο (ίλίζαμπεθ, Ερωτευμένος Σαίξπηρ) της Αγγλίας!... Τι σημαίνει αυτό; Πολλά και διάφορα... Όπως ότι το πειναομένο για θέματα αμερικάνικο οινεμά συχνά ανταγωνίζεται τον εαυτό του -όπως εδώ με τον Ράιαν και τη Γραμμή-, ενώ η Ιστο ρία γίνεται πάπα με την ίδια ευκολία καλό άλλοθι... καλής ταινίας στα «φιλότεχνα» μάτια της Ακαδημίας. Τι σημασία έχει, όμως; Το... μεγάλο Ι(ώτα); δεν χωράει ούτε στα βιβλία, ούτε στις ειδήσεις, ούτε, βεβαίως, στις ταινίες... Γ ί αυτό ακριβώς τον πιο έξυπνο χορό με τα γεγονότα δεν τον πραγματοποίησε ο δημαγωγικός και αφελώς πατριωτικός Στρατιώ της Ράιαν, αλλά ο Ερωτευμένος Σαίξπηρ. Φαπαοτικά πρόσωπα συνομιλούν και συνυπάρχουν με ιστορικούς χαρακτήρες δίνοηας οτο φιλμ τη δυνατότητα να φλερτάρει, να παί ξει, ακόμα και να γελάοει με την Ιστορία, απ ί να την κουβαλάει σαν (αόρατο) οταυρό.«Διασκευή» της ζωής του Σαίξπηρ κι όχι κάποιου έργου του, η ταινία δείχνει (οε όσους έχουν τα μάτια να το δουν) ότι η μόνη αληθινή αυθεντία οτο οινεμά είναι η φαντασία...

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Διον. Κωστίδη Ο ΚΟΣΜΟΣ Η ΖΩΗ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Α Ρ ΜΟ Σ

... Δυσχερέστατα θέματα κοινωνικού προβληματισμού καί άλλα ζητήματα ιδεολογικών δίερευνήσεων,

αντιμετωπίζονται στό προκείμενο βιβλίο μέ τροπο εύληπτο κ αί απολύτως κατανοητό, ώστε νά αποδίδεται ή βαθύτερη έννοια καί ή σημασία τους, όπως καί οί ενδεχόμενες μειώσεις καί τά ελαττώματα τους. Τό βιβλίο αυτό ενισχύει τίς αντιστάσεις τής ανθρώπινης πνευματικότητας, μπροστά στην τρέχουσα ενστικτώδη παρορμητικότατα καί την αλόγιστη τάση της σύγχρονης (άφαιρετικής) άπροσδιοριστίας...

Μα υ ρ ο κ ο ρ δ ά τ ου 7, 1 0 6 7 8 Α θ ή ν α . Τ η λ .: 3 3 0 4 1 9 6 - 3 83 0 6 0 4 Q Q ----------------------------------------------------------- -------------------------- Βραχυγραφίας

Κείμενα που γράφονται με αφορμή ενα Βιβλίο Γράφει ο ΒΑΓΓΕΛΗ! ΠΑΝΤΑΖΗΖ

ιδέα ότι ο κόσμος έχει ένα φυσικό κέντρο κι ότι τη θέ ση αυτή την κατέχουμε «εμείς», είναι απόλυτα λογική για το ν αφελή άνθρωπο που εκλαμβάνει τον κόσμο α κατέργαστο, όπως το ν βλέπει: ό,τι μας πλησιάζει μεγα λώνει σε όγκο και σε σημασία, ό,τι απομακρύνεται μικραίνει και σβήνει. Η σπονδυλική μας στήλη είναι ο πρώτος άξονας περιστρο φής του σύμπαντος. Γύρω απ’ αυτήν εκτείνονται σε επάλληλους ολοένα ευρύτερους κύκλους η τοπική κοινότητα, το έθνος κ.ο.κ. Ο εθνοκεντρισμός αποτελεί φυσική προέκταση και εξιδανίκευση του εγωκε ντρισμού. Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο το ότι όλοι οι λαοί στις πρώτες γεωγραφικές αναπαραστάσεις τους επιφυλάσ σουν για τον εαυτό τους την κεντρική θέση στον κόσμο και στη σκέψη των θεών. Δεν είναι ακόμη τυ χαίο το ότι για όλους σχεδόν τους λαούς υπάρχει ένα κέντρο του κόσμου, που πάντα συμπίπτει με την καρδιά τη ς πατρίδας τους. Ο ομφαλός του κόσμου, π .χ, για το υς αρχαίους Έ λληνες βρισκόταν στο θρησκευτικό κέντρο που εξέφραζε τη συνισταμένη τη ς «εθνικής» συνείδησης: στους Δελφούς. Αυτή ή ταν η Ιερή Εθνική Εστία. Στο βαβυλωνιακό Έπος της Δημιουργίας (πιν. V στ. 119-22) ο θεός Μαρντούκ εκμυστηρεύεται στους γονείς του την απόφασή του να χτίσει τη Βαβυλώνα στο κέντρο του σύμπαντος: «εκεί θα χτίσω το ακριβό σπίτι τη ς λατρείας μου». Ο Γιαχβέ διαβεβαιώνει το αγαπημένο του Ισραήλ [Ιε ζεκιήλ 5.5) πως η πρωτεύουσά του βρίσκεται στην καρδιά του κόσμου και στην δική του: «Αϋτη ή Ιε ρουσαλήμ, έν τώ μέσω τω ν έθνώ ν τέθηκα αύτήν καί τά ς κύκλω αύτής χώρας». Οι Αιγύπτιοι πίστευαν πως η δημιουργία του κόσμου ξεκίνησε από την Ηλιούπολη ή τη Μέμφιδα, ανάλογα με το ποιο ιερατείο βρισκόταν πιο κοντά στην κεντρική εξουσία τη ς χώρας. Η αξία των λαών εξαρτιόταν από την απόστασή τους από το εκάστοτε κέντρο του κόσμου. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (1.14),

«οι Πέρσες πιο πολύ απ’ όλους, φυσικά μετά τους εαυτούς τους, εκτιμούν τους λαούς που γειτονεύουν άμεσα

δο θείσης.

■257

λιος κινείται γύρω από κάποιο άλλο κέντρο. Το ότι ο κόσμος ενδέχεται να μην έχει κανένα κέντρο ή να έχει τόσα ισοδύναμα «σχετικά» κέντρα όσα και τα σημεία που εκάστστε βρίσκεται κάποιος, ελάχιστοι ακόμη το αποδέχονται. Τουλάχιστον, όμως, στην πε ρισσότερο υποψιασμένη και λιγότερο αφελή εποχή μας, τέτοιες αυτοκεν τρ ικές α ντιλήψ εις για τ ο σύμπαν μόνο με ειρωνικό τρόπο θα μπορούσε ένας σοβαρός άνθρωπος να υποστηρίξει. Αυτό κάνει, π.χ., ο αμίμη τος Λασκαράτος στη δι κή του κεφαλλονίτικη εκ δοχή της Δημιουργίας:

μαζί τους, αμέσως μετά τους επόμενους, και τους υπό λοιπους ανάλογα με το πόσο μακριά τους κατοικούν. Δεν υπολήπτονται δε σχεδόν καθόλου αυτούς που κα τοικούν πολύ μακριά τους, πιστεύοντας πως ανάμεσα στους ανθρώπους οι ίδιοι είναι οι καλύτεροι σε όλα και παντού, ενώ των άλλων η αρετή εξαρτάται από την ανα λογία της απόστασης που α ναφέραμε. Όσο γι’ αυτούς που κατοικούν στους πιο απόμακρους τόπους, πιστεύουν πως είναι οι χειρότεροι απ’ όλους».

Χρειάστηκε να περάσουν αιώνες έρευνας και διαρ «Όντις έπλασε ο Θειος την κούς επέκτασης του γνω Οικουμένη, στού χώρου για να συνει το Ληξούρι και τους άλλους τό δητοποιήσουν σταδιακά οι άνθρωποι ότι το κέντρο του πους...». Ο πειρασμός όμως του εθνοκε κόσμου ε ν δ έ χ ε τα ι να μην υ πάρχει εκεί που κατοικούν οι ίδι ντρισμού είναι πολύ ισχυρός για να του ανπσταθούν ακόμη και σήμε οι. Το γεωκεντρικό σύστημα με με γάλη δυσκολία έδωσε τη θέση του Η Κορέα στο κέντρο του κόσμου ρα οι ιστοριογραφούντες. Τελευταία μάλιστα η ελληνική αγορά του βιβλί στο ηλιοκεντρικό κι αυτό με δυσκο λία επίσης υποχώρησε μπροστά στην ιδέα πως ο ή ου έχει κατακλυσθεί από θεωρίες που αποδίδουν όλα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Σ Υ Τ Χ Ρ Ο Ν Ο

SCRI PTA

Μ Υ Θ Ι Σ Τ Ο Ρ Η Μ Α

ΚΕΪΤ ΑΤΚΙΝΣΟΝ

ΣΤΑ ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΑ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ Μτφρ. Μάρθα Μαγείρου Επιμέλεια: ΚατερίναΣχινά Γοαμμένομε μοναδικό πάθος... πλημμυρισμένο από εικόνες καθηλωτικής δύναμης, είναι ένα εκπληκτικό βιβλίο. The Times Η φωνή της Άτκινσον είναι τόσο ειλικρινής, αστεία και μελαγχολική, που μπορεί να δονήσει κάθε αναγνώστη. Sunday Express Διασκεδαστικό και απολαυστικό... Όσοι πιστεύουν πως η σύγχρονη γυναικεία λογοτεχνία έρχεται από την Αμερική, θα αλλάξουν γνώμη διαβάζοντας αυτό το διαμάντι από το Γιόρκσαιρ. Independent on Sunday

δοθ,

τα καλά του κόσμου στους Έ λληνες κι όλα τα κακά στους άλλους. Τα πάντα είχαν εδώ την αφετηρία τους. Το να αποδώσεις σε έναν άλλο λαό μια σπουδαία ε φεύρεση -π.χ. στους Φοίνικες την ιδέα τη ς αλφαβητι κής γ ρ α φ ή ς- θεω ρείται εθνική μειοδοσία. Είναι δύ σκολο να συνειδητοποιήσουν ότι το ν’ αγαπάς την πα τρίδα σου, το να τη θεω ρείς κέντρο του ενδιαφέρο ντος σου, είναι διαφορετικό από το να τη θεωρείς φυ σικό κέντρο του σύμπαντος. Αυτό που ο Λασκαράτος παρουσιάζει ως καρικατούρα, άλλοι συμπατριώτες του το προβάλλουν ως την «αληθινή» ιστορία του κό σμου. Πολλοί Επτανήσιοι, π.χ., θεωρούν αυτονόητο πως ο Οδυσσέας είχε την έδρα του στο ιδιαίτερο χω ριό τους. Αντίστοιχα, κάποιοι Μανιάτες τοποθετούν τον ομφαλό του κόσμου στη γενέτειρά τους. Απ’ αυτή την κιβωτό ξεπήδησε όλος ο πολιτισμός τη ς αρχαιότη τα ς που εξακολουθεί να καταυγάζει την εποχή μας. Κάποιοι Κρήτες πιστεύουν το ίδιο για την Κρήτη, κά ποιοι Αθηναίοι για την Αθήνα, κάποιοι Θηβαίοι για τη Θήβα, Ηπειρώτες για την Ήπειρο, κ,ο.κ. Και όλοι σχε δόν οι Έλληνες ομονοούμε για την κεντρική θέση της Ελλάδας. Το ότι όμως η καρδιά του πολιτισμού χτυ πούσε κάποτε σ’ αυτόν τον τόπο δεν αποκλείει το εν δεχόμενο να χτυπούσε κάποτε αλλού, όπως άλλωστε αλλού χτυπάει και σήμερα, αν και διαχέεται ολοένα και ευρύτερα και μετατοπίζεται ολοένα και ταχύτερα. Η ιστοριογραφία ξεκινάει όπως οποιαδήποτε ανθρώ πινη δραστηριότητα: από το Εγώ, το Εδώ και το Τώρα. Προχωράει όμως πάντα προς το Άλλο, το Άλλοτε και το Πέραν. Κι όταν επιστρέφει στην αφετηρία, είναι πά ντα εμπλουτισμένη από αυτό που αρχικά τη ς ήταν ξέ νο και περιθωριακό. Η γνώση μας αυξάνεται στο βαθ μό που μπορούμε να απομακρυνθούμε από το αφετηριακό μας κέντρο. Μερικοί όμως, πολλοί από τους οποίους δυστυχώς έ χουν τάξει σκοπό τους την καταγραφή τη ς «αληθινής» ιστορίας, εξακολουθούν να π εριστρέφονται -κα ι να νομίζουν πως όλα περιστρέφ ονται- γύρω από έναν ομφαλό του κόσμου που συμπίπτει με τον δικό τους α φαλό ή αποτελεί εξιδανίκευσή του. Γι’ αυτούς οι άλλοι άνθρωποι και οι άλλοι λαοί εξακολουθούν να ζουν ε κτοπισμένοι στην περιφέρεια του κόσμου τους. Υπάρ χουν μόνο για να γαρνίρουν το αυτολιβανιζόμενο υ περτροφικό και αυτιστικό εγώ τους. Ή σαν εχθροί που το έχουν περικυκλώσει κακόβουλα και δεν του επιτρέ πουν να αναπτυχθεί μέχρι να καλύψει τα πάντα. Είναι όμως ουτοπικό -τουλάχιστον- να πιστεύει κανείς πως μπορεί να γράψει την «αληθινή» ιστορία κοιτάζο ντας τον αφαλό του. Δεν είναι εκεί καταχωρισμένη η παγκόσμια ιστορία. □

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ Ψ ΥΧΑΝΑΛΥΣΗ Διεύθυνση: Κώστας Μπαζαρίδης

Κλωντ Μπαλιέ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΒΙΑΣ Ψυχαναλυτική μελέτη των βίαιων συμπεριφορών

Η βία τω ν παιδιώ ν και τω ν εφήβων, η βία των ενηλίκων, με την συχνά «αποτρόπαιη πολυμορφ ία» της, αποκαλύπτεται όλο και συχνότερα στην καθημερινή επικαιρότητα και προκαλεί όλους μας να διερευνήσουμε και να προσεγγίσουμε τις ρίζες της. Ο Claude Balier, με αυτό το βιβλίο του, που στηρίζεται σε πλούσιο κλινικό υλικό, προσπαθεί να κατανοήσει τις βίαιες συμπεριφορές από τη σκοπιά της ψυχανάλυσης.

ΕΚΔΟΣΕΙ Σ ΝΕΦΕΛΗ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6, ΑΘΗΝΑ 10 680, Τηλ. 36.07.744 e-mail: nefeli-p@otenet.gr

Λ Ε Ξ ΙΚ Ο Τ Η Σ

Κ Ο ΙΝ Η Σ

Ν Ε Ο Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Σ

Ένα λεξικό διεθνών προδιαγραφών Γιώργου Κίχαγιόγλου

Λ εξικό τη ς κοινής νεοελληνικής Α.Π.Θ., Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 1998,

σελ. λβ’+1532.

«Συντάσσω τη διαθήκη μου με σκοπό να χρησι μέψ ει η μικρή περιουσία μου και μετά τ ο θάνα τό μου για να συνεχιστεί το έργο που θεωρώ α πό τα πιο απ αραίτητα για τη ν κα λλιέργεια του εθ ν ικο ύ μ α ς π ο λ ιτισ μ ο ύ και τη ν π νευ μ α τικ ή πρόοδο το υ λαού μ α ς... Θ έλω να ω φ εληθού ν κάπως από τη ν περιουσία μου τα Ελληνόπουλα, γ ια τί α υτά βασανίζονται και ζημιώ νουν από τη γλωσσική ακαταστασία που βασιλεύει στην παι δεία και στη ζωή μας». Τα λόγια αυτά το υ Τριανταφυλλίδη, μεγάλου πανεπιστημιακού δασκά λου, γλωσσολόγου και δημοτικιστή, προσδιόρι

ζαν, πριν από 40 χρόνια, και τ ο υ ς α ταλά ντευτο υ ς π α ιδ ευ τικ ο ύ ς σ τόχ ους το υ Ινσ τιτούτουΙδ ρ ύμα τος που θα σ τηνότα ν χάρη στο κληρο δ ότη μ ά το υ και που μα ς δίνει τώ ρα το Λεξικό τη ς κοινής νεοελληνικής, τελ ευ τα ίο στη σειρά τω ν 70, ήδη, π ολύτιμω ν για τη γλωσσική μας γνώση και καλλιέργεια εκδόσ εώ ντου. Και πρέπει να πούμε από τη ν αρχή πως η πολύ λογική τιμή το υ Λεξικού αυτού, σε συνάρτηση μ ε τη ν εξα ιρ ετικ ή π οιότητα τω ν πλούσιων πε ριεχομένων του και την υπέροχη εκτύπωσή του (νομίζει κανείς πως κρατάει στα χέρια το υ -α ν έχει, φυσικά, αρκετή δύναμη, για τί το πανόδετο Λεξικό ζυγίζει τρία κιλά - μια φινετσάτη έκδοση το υ αγγλικού Λίντελ-Σκοτ ή έναν μαστορικά και άψογα καλλιτεχνημένο τόμο για μερα κλήδες βι βλιόφιλους), τιμά τη διαθήκη του Τριανταφυλλίδη, που είχε τη ν πρόνοια όχι μονάχα να μιλάει

λεξικά

α φ η ρ η μ έν α κι α ό ρισ τα για τη ν επ ισ τη μ ο νική καλλιέργεια τη ς γλώσσας, τη ς φ ιλο λο γίας και τη ς παιδείας μας, αλλά και να προσανατολίζει σε έκδοση βιβλίων «καλοτυπωμένων, καλαίσθη τω ν και χρήσιμων, σε όσο το δυνατό χαμηλότε ρες τιμές». «Το αρνί... λείπ ει τελ είω ς από τη ν ποίηση το υ Καβάφη», έγρα φ ε με χιούμορ πριν από 70 χρό νια ένας εύστοχος κριτικός, για να τονίσει πως ο μ εγά λο ς Α λεξα νδ ρινό ς δ εν θ έλησ ε να ευ θ υ γραμμιστεί με τη ν (αθηναϊκή) ηθογραφική μόδα του καιρού του. Έ τσι και στο Λεξικό το υ Ιδρύ μ α το ς Τριαντα φ υ λλίδ η μά ταια θα α να ζητήσ ει κανείς το υ ς βο ύλγα ρους π αοκτσήδες ή τις φιλιππ ινέζες α σ κο ύ μ ενες δ ικη γ ό ρ ο υ ς που είνα ι του συρμού σε λεξικά όπου η κοινή νεοελληνική και το «κύριο ρεύμα» τη ς συγχρωτίζονται με τα ποικίλα επίπεδα τ η ς περιθωριακής, ανεπικύρω τη ς ή βραχύβιας π ροφ ορικής γλωσσικής χ ρή σης είτε τη ς συ μ π λεγμ α τική ς εκτό νω σ η ς. Θα βρει, όμω ς, ό ,τι άλλο είναι απ αραίτητο για τη ν ορθογρά φ η σ η , τη ν π ροφ ορά , τη γρα μ μ α τικ ή φυσιογνω μία και λ ε ιτο υ ρ γ ία , το ν π λο ύ το τω ν σημασιών, τη ν προέλευση και την ετυμολόγηση τ ε ρ ά σ τιο υ α ρ ιθ μ ο ύ λ έ ξε ω ν τ η ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς γλώσσας μας, κυρίω ς τη ς γ ρ α φ ο μ ένη ς ν εο ελ ληνικής. Έ χει περάσει ο καιρός κατά το ν οποίο η δημο τική ή/και η κοινή νεοελληνική αντιμετωπιζόταν, σ την Ελλάδα ε ίτε έξω από αυτήν, ω ς γρα φική γλώσσα ενό ς «αυθεντικού», και δήθεν διαφ ορε τικού από άλλους, λαού που α π οτελούνταν α ποκλειστικά από «αγροτοποιμένες» και «αστικό λούμπεν προλεταριάτο». Όπως έχει περάσει α ν επιστρεπ τί και η εποχή κατά τη ν οποία θα έ βρισκαν απήχηση σε σ οβαρούς ανθρώπους οι κάθε λογής κορώνες για τη ν αυτόματη και ανα πόδεικτη υπεροχή μιας γλώσσας που απ οτελεί ενιαία, δήθεν, συνέχεια τη ς γλώσσας τω ν λα μπρών «αρχαίων ημών προγόνων», είτε οι ποικί λ ες υποβολιμαίες ιερεμιά δες ότι, τάχα, η σημε ρινή κοινόχρηστη γλώσσα μας «έχει χαλάσει», «βρίσκεται σε κρίση», «κινδυνεύει από τις ξέν ες γλώσσες» κ.τ.λ. κ.τ.λ. Το καινούριο Λεξικό, χω ρίς να έχει τη φ ιλο δ ο ξία να α π οτελέσ ει πλήρη «θησαυρό» τη ς κοινής νεο ελλη νική ς (και πολύ λιγότερο τω ν λογοτεχνικών, ειδικών ή ιδιωματι κών χρήσεών τη ς), βοηθά, όσο μπορεί, στην α

ποκατάσταση μιας ισορροπ ημένης ε ι κόνας για τη γλώσσα μας, μακριά από προκαταλήψεις και ιδεολογήματα. Γιατί ο στόχος του είναι εθνικός, με τη σολωμι κή έννοια: δηλαδή, τη ς αναζήτησης τη ς (γλωσ σικής) αλήθειας και τη ς ρεαλιστικής πραγματι κότητας. Στόχος ταυτόχρονα χρηστικός και επι στημονικός: το βιβλίο απευθύνεται στον μαθη τή και στον εκπαιδευτικό, στον μέσο μορφ ω μέ νο Έ λληνα και στον Ελληνιστή (με ιδιαίτερη μέ ριμνα για τον ξένο σπουδαστή τ η ς γλώσσας και τη ς γ ρ α μμα τεία ς μας, είτε είναι εν δ ια φ ερ ό μ ε νος φ ιλέλληνας είτε όχι)· δεν π εριορίζεται σε α πλή ορθογρά φ ησ η σύμφωνα με τη ν ισχύουσα επίσημη κρατική Γραμματική, σε τηλεγρα φ ικά ερμηνεύμα τα και αναμασημένες (συχνά λανθα σ μένες ή αόριστες) ετυμολογήσ εις, αλλά δίνει την απαραίτητη επιστημονική συνδρομή για την προφορά, τη γ ρα μματική, τη ν π ροέλευση τω ν λέξεω ν, καθώς και μικρά, μα άφθονα και καλο ζυ γ ισ μ έν α π α ρ α δ είγ μ α τα , που φ ω τίζο υ ν τις χ ρ ή σ εις και τις σημασίες το υ ς . Είναι, μ ’ άλλα λόγια, ένα κομψ ότατο βοήθημα που -α ν δεν εί ναι δυνατόν, πια, να μοιραστεί σε κάθε μαθητήσπ ουδαστή, εκπ αιδευτικό και δημοσ ιογράφ οσ υγγρα φέα- δεν θα έπρεπε να λείπει από καμιά σχολική, δημοτική ή δημόσια βιβλιοθήκη. Τη νηφάλια στάση του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδ η α π έν α ν τι σ τη σ ύ γ χ ρ ο ν ή μ α ς γλω σ σ ική π ραγματικότητα, καθώς και την υπερκομματική και συμφιλιωτική χροιά που διά λεξε το Λεξικό ε νός πανεπιστημιακού φ ορέα, ο οποίος αρνήθηκε, ευτυχώ ς, να μπ λεχτεί στις διαμά χες τη ς ε μπ ορικής λεξικο γρ α φ ικ ή ς πιάτσας, τις δείχνει και ο τρόπ ος με τον οποίο ξεκίνησε και συνεχί στηκε η προσπάθεια τ η ς επιστημονικής ομάδας που δούλεψ ε για πάνω από 20 χρόνια ώστε να το συντάξει: Το πρώτο έναυσμα, μέσα στα χρόνια τ η ς δικτα τορίας, εδώ και 30 ακριβώς χρόνια, δόθηκε από κορυφ αίους δημοκρα τικούς καθηγητές τη ς Φι λοσοφ ικής Σχολής το υ Πανεπιστημίου Θεσσα λ ο ν ίκ η ς , που ό λ ο ι το υ ς α νήκα ν σ’ εκ είν η τη θαυμαστή και (για το υ ς περισσότερους) κορα κοζώ ητη Γενιά το υ 1930 (Ν. Ανδριώ της, I. Κακριδ ής, Στ. Καψω μένος, Ε. Κριαρά ς, Λ. Πολί τη ς, Α. Τσοπανάκης)· το πρακτικό ξεκίνημα, πά λι, δ όθ η κ ε μέσα σ την α ισιοδοξία τω ν πρώ των

___ί χρόνω ν τη ς μ ετα π ολίτευσ ης και εμπ εδώ θηκε χάρη στην εν ερ γ η τική συμπα ρά σ τασ η το υ υ π ο υ ρ γ ο ύ π α ιδ εία ς Γεω ρ γ ίο υ Ράλλη και μέσω μιας νεό τερη ς, πια, γενιά ς πα νεπιστημιακών φιλολόγω ν και γλωσσολόγων (Δ. Λυπουρλής, Μ. Σετά το ς, Κ. Τσαντσάνογλου, Α. Αναστασιάδη-Συμεωνίδου)· τέλ ο ς, αφού το έ ρ γ ο π έρα σε από τα σαράντα κύματα και τις χίλιες-δυο δυσκολίες σεισμών, λιμών, καταποντι σμών και γρ α φ ειο κ ρ α τικ ώ ν α γκυλώ σεω ν που ξεπ ερά σ τηκα ν χάρη στις κρα τικές και πανεπι στημιακές δεσμεύσεις τη ς τελ ευ τα ία ς εικοσαε τίας, ολοκληρώ θηκε μέσα στην τελευ τα ία τρ ιε τία, ύστερα από τη σύντονη δουλειά μιας ντου ζίνας, πάνω-κάτω, τακτικώ ν συντακτών, και μ ε ρικώ ν έ κ τα κ τω ν σ υ νεργα τώ ν (φ ιλο λό γω ν και γλωσσολόγω ν τη ς α νώ τα της και μέσης εκπαί δευσης) και με τη ν εποπτεία αρκετώ ν νέων μ ε λών το υ διοικητικού συμβουλίου του Ιδρύματος (α ν ά μ ε σ ά το υ ς οι Μ. Α νδ ρόνικο ς, Δ. Μαρωνίτης, Π. Μουλλάς, Γ. Παράσογλου, Γ. Σαββίδης, Γ. Σ η φά κης, Α.-Φ. Χριστίδης) ή στελεχώ ν το υ (ανάμεσα στα οποία αξίζει να μνημονεύσουμε ι δια ίτερα το ν α είμνησ το μα χητικό δ ημοτικιστή Β. Φόρη και το ν δοκιμασμένο εκπαιδευτικό, και σημερινό διευθυντή, Κ. Προκόβα). Α υτά δ εν σ η μα ίνουν πως η υπόλοιπη λ ε ξικ ο γρα φ ική π ρό ο δ ο ς στην Ελλάδα τω ν π ρόσφ α τω ν χρόνων ήταν, στο διάστημα αυτό, μικρή. Εί δαμε, επ ιτέλους, να ξεκουνιέται κάπως το Ιστο ρικό Λεξικό τη ς Ακαδημίας Αθηνών, να προχωρά ει το Λ εξικό τη ς μ εσ α ιω νική ς... δημ ώ δους γραμματείας το υ Κριαρά, να φτάνει στην Ελλά δα το π ολύτιμο υλικό το υ Λ εξικο ύ Γεω ργακά, να ιδρύεται και να προκόβει το Κέντρο Ελληνι κής Γλώ σσας, Και θα ή τα ν άδικο να μην ανα γνωρίσουμε πως το Λεξικό το υ Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη ή ρθε να προστεθεί δίπλα σε άλλες ιδιω τικές ή εμπ ορικές προσπάθειες, ικανοποιη τικ ές σε αρκετά σημεία το υ ς (λεξικά Τεγόπουλου-Φ υτρ άκη, Ε. Κριαρά, Γ. Μπαμπινιώτη και συνεργατών κ.ά.). Μόνο που το καινούριο έργο α νεβάζει το ν πήχη τό σ ο ψ η λό τερα απ’ όλα τα προηγούμενα λεξικά , ώ στε όσοι θελήσουν από τώ ρα και πέρα να μπουν στον ίδιο, καλό αγώνα το υ συναγω νισμού, θα π ρέπ ει πια να ξεπ ερ ά σουν ε ίτε τις δυνάμεις το υ ς είτε τις προδιαγρα φ ές τους.

Ό χι πως το Λεξικό α υτό είναι τέλ ειο · αλλά τα ενδεχόμενα μικρά τρω τά του, και οι δυνα τότη τ ε ς βελτίω σ ής το υ σε μ ελ λ ο ν τικές επ α νεκδόσεις του (προσθαφαιρέσεις σε λέξεις-λήμμα τα ή συστατικά στοιχεία λημμάτω ν κ.τ.λ.), θα επισημα νθούν σ την ώ ρα το υ ς από ειδ ικ ό τερ ο υ ς γλω σ σ ολόγους κ ρ ιτές, καθώ ς και από το ίδιο το κοινό τω ν αναγνωστών, με βάση τις απαντή σεις που θα παίρνει στις ζητήσεις του. Εδώ αρ κεί μονάχα να θυμίσ ουμε ότι πλήρη α υτοεπ ί γνωση τη ς σ χ ετικ ό τη τα ς τω ν λ εξικο γρ α φ ικώ ν προσπαθειών έχει και ο ίδιος ο σοφός «Πρόλο γος» το υ Λ εξικού, ότα ν κ α τα λ ή γ ει με το εξή ς π α ράδειγμα ν η φ α λ ιό τη τα ς και μ ετρ ιο φ ρ ο σ ύ νης: «Τα λεξικά, παρατήρησε πριν από δύο αιώ ν ε ς έν α ς μ εγ ά λο ς λ εξικο γρ ά φ ο ς , ο Σ ά μιουελ Τζόνσον, είναι σαν τα ρολόγια: το χ ειρότερ ο εί ναι καλύτερο από το τίποτε, και από το καλύτε ρ ο δεν μπ ορούμε να έχ ο υ μ ε τη ν απαίτηση να δείχνει π άντοτε τη σωστή ώρα. Για είκοσι χρό νια μια δράκα αφοσιωμένων επιστημόνων κατέ βαλε κάθε προσπάθεια ώστε το Λεξικό της κοι νής νεοελληνικής να δείχνει τη σωστή ώρα όσο το δυνατό συχνότερα». Ξ εφ υλλίζοντας το σκούρο μπλε Λεξικό της κοι νής νεοελληνικής, κατόρθωμα ενός καλά οργα νωμένου επιστημονικού φ ορέα, μα και τ η ς η λε κ τρ ονικής τυπ ογρα φ ία ς και εν ό ς π ρα κτικότα του πανεπιστημιακού καθηγητή τη ς Παπυρολο γίας, δεν μπορώ να μη θυμηθώ με πίκρα την ά χαρη εποχή κατά τη ν οποία ήταν ακόμα αδύνα το να κρατήσουμε στα χέρια μας τέτο ια κιμπάρικα και χρήσιμα π ρά γματα - πριν από ένα τ έ τα ρ το του αιώνα ακριβώς, βοηθώντας τον α ξέ χαστο Γ. Π. Σαββίδη να αντιβάλλει κείμενα στο φ ιλόξενο γρα φ είο του τη ς π λατείας Αιγύπτου, το ν άκουγα, σε καθεμιά από τις συχνές και αμή χα νες απορίες μας, να λ έει ξεφ υσώ ντας, προ το ύ καταφύγει στο εγκυρότερο τό τε (αλλά, δυ στυχώς, ελλειπτικό) ορθογραφικό λεξικά κι του Γ . Γερ α λ ή : «Κοίτα κα τά ντια Ι Να είμ α σ τε εδώ δύ ο φ ιλόλογοι, και να δισ τά ζουμε κάθε τόσ ο για το πώς γ ρ ά φ ε τ α ι μια λ έ ξη τ η ς γλώ σ σ ας μας!». Από το ύ τη τη ν αμηχανία, κι από πολλές άλλες, μας βγάζει τώ ρα ένας καινούριος καλός σύντροφ ος, το Λεξικό το υ Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, □

a μεν

συνψαπρόχειρα..

(Ολίγα κριτικά για το «Λεξικό Μπαμπινιώτη»)

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας Με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων Αθήνα, Κέντρο Λεξικογραφίας, 1998. Σελ. 2064. Αν, σύμφω να μ ε τ ο γνω σ τό ευ φ υ ο λ ό γ η μ α το υ Oscar Wilde, οι Ά γγλοι και οι Αμερικανοί είναι δύο λαοί που χωρίζονται από τη ν ίδια γλώσσα («two peoples divided by the same language»), ο ελληνι κός είναι ένα ς λα ό ς που χω ρίζετα ι από τη ν ίδια γλώσσα. Χειροπιαστή απόδειξη τη ς θέσης αυτής ο θόρυβος που ως μη έδει ξέσπασε από τη ν κυκλο φ ορ ία το υ «ΛΕΞΙΚΟΥ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ - Μ ε Σχόλια για τη Σωστή Χρήση των Λέ ξεων» από ομάδα γλωσσολόγων (μόνο γλωσσολό

λεξικά _

γων δυστυχώς!), με επικεφαλής και συνεπώς υπεύ θυνο τον καθηγητή κ. Γ. Μπαμπινιώτη. Είναι αλήθεια ότι κατά την τελευτα ία εικοσαετία η ελληνική γλώσσα (και οι χρήστες τη ς) πορεύεται πάνω σε κινούμενη άμμο. Νομοθετικές και άλλες βί αιες επεμβάσεις εμπόδισαν και εμποδίζουν την ομα λή και φυσική της εξέλιξη. Αυτό το συναίσθημα της κινούμενης άμμου προκύπτει αβίαστα και από την παρακολούθηση του επιστημονικού έργου ενός αρ μόδιου επιστήμονα, όπως ο καθηγητής κ. Μπαμπινιώ της. Εκεί παρατηρούνται συχνά μεταβολές θέ σεων και απόψεων χωρίς όμως και την οφειλόμενη εξήγηση για τις καινές επιλογές. Για παράδειγμα, ο καθηγητής εμφανιζόταν μέχρι πρόσφατα οπαδός και θιασώτης το υ πολυτονικού συστήματος γρα φής, σύστημα που χωρίς εξήγηση εγκαταλείπει στο

__I μόλις κυκλοφορήσαν Λεξικό του. Επίσης δήλωνε και δηλώνει οπαδός τη ς ιστορικής ορθογράφησης τη ς Ελληνικής, θέση που εγκαταλείπεται στο προκείμενο Λεξικό σ’ ό,τι αφορά τις ξε νικές λέξεις, ενώ και στις ελληνικές λέξεις προτιμά πλέον κάποιες ορθογραφήσεις που ...ξενίζουν (βλ. π.χ. σελ. 1284-1287). Το Λεξικό βρίθει επίσης ξένων λέξεω ν για τις οποίες δεν γίνεται προσπάθεια έστω μεταφοράς τους στην Ελληνική. Επίσης έντονη εί ναι και η παρουσία πολλών αργκοτικών λέξεω ν και εκφράσεων - δόλωμα προφανώς των εμπόρων εκ δοτών του έργου προς τη νεολαία Στο οπισθόφυλ λο του τόμου το Λεξικό αυτοπροσδιορίζεται σαν «ΤΟ ΕΓΚΥΡΟΤΕΡΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΜΑΣ». Ας δούμε αν το ίδιο το έργο πείθει για κάτι τέτοιο. Για να μην κατηγορηθώ λοιπόν ότι μπαίνω σε ξένα χωράφια («μέχρι των αστραγάλων, σκυτοτόμε»!) έ λεγξα το Λεξικό σε μερικούς οικείους νομικοδικανικούς όρους, ώστε να μπορώ από το αποτέλεσμα να συναγάγω συμπεράσματα και για άλλους λιγότερο γνωστούς τομείς γνώσης και γλώσσης... Έτσι: • Στο λήμμα έφεση, ως κλασικό υπόδειγμα χρήσης προτείνεται η φράση ασκώ έφεση στον'Αρειο Πάγο (!). Η έφεση όμως, απευθύνεται στο εφετείο, κατα τίθεται δε στο πρωτοβάθμιο δικαστήριο. Ουδέποτε όμως στον Άρειο Πάγο. • Στο λήμμα εγχειρίζω (με την έννοια παραδίδω κά τι επίσημα στα χέρια κάποιου) προτείνεται το υπό δειγμα ο συνήγορος ενεχείρισε στον ανακριτή μήνυ ση του πελάτη του. Η μήνυση ως γνωστόν ουδέπο τε «εγχειρίζεται» στον ανακριτή. • Στο λήμμα προφυλακιστέος προτείνεται σαν υπό δειγμα «σωστής χρήσης» η φράση εκρίθη προφυλακιστέος από το δικαστήριο. (Το δικαστήριο όμως όχι μόνο δεν προφυλακίζει, αλλά ούτε καν φυλακί ζει- απλώς καταγιγνώσκει ποινές.) • Στο λήμμα κάθειρξη η λέξη ορίζεται ως η πλέον αυστηρή ποινή φυλακίσεως. (Όμως άλλο πράγμα είναι η κάθειρξη και άλλο η φυλάκιση. Μ’ άλλα λό για, η κάθειρξη δεν μπορεί να είναι είδος [κατηγο ρία κατ’ Αριστοτέλην] τη ς φυλάκισης). • Ο όρος κλητήριο θέσπισμα (λ. θέσπισμα) ορίζεται ως το ειδικό δικαστικό έγγραφο, με το οποίο ο κατη γορούμενος καλείται να παρουσιαστεί ενώπιον του δικαστηρίου, στο οποίο θα δικασθεί για αξιόποινη πράξη με απευθείας κλήση (χωρίς βούλευμα) από τον εισαγγελέα ή τον δημόσιο κατήγορο. (Δίνεται δηλαδή η εντύπωση ότι ο κατηγορούμενος θα δικα-

σθεί από τον εισαγγελέα ή τον δημόσιο κατήγορο, ή έστω, λόγω τη ς ασάφειας στη διατύπωση, κάτι τέ τοιο δεν αποκλείεται). • Στους προσδιορισμούς της λέξης δικονομία, πέ ρα από τους κώδικες ποινικής και διοικητικής δικο νομίας, αναφέρεται και κάποιος ανύπαρκτος κώδι κας αστικής δικονομίας! (Οι συντάκτες του Λεξικού προφανώς υπέλαβαν ότι αφού υπάρχει ο όρος α στικό δίκαιο, η αρμόζουσα σ’ αυτό δικονομία θα λέ γεται αστική!) • Ο όρος αμέλεια προσδιορίζεται νομικά ως η έλ λειψη προσοχής που έχει ως αποτέλεσμα την τέλε ση αξιόποινης πράξης (μόνο αξιόποινης; Και η αστι κή αμέλεια;) • Στο λήμμα αδικοπραγώ υπάρχει η γραμματική δι ευκρίνιση ότι χρησιμοποιείται μόνο στον ενεστώτα και παρατατικό. (Μου απαγορεύεται δηλαδή να ...α δικοπραγήσω (μέλλων) ή να έχω αδικοπραγήσει; (παρακείμενος). • Σαν συμβολαιογράφος ορίζεται ο δικαστικός υ πάλληλος (sic) που επί πληρωμή συντάσσει, ελέγχει και φυλάσσει συμβόλαια. • Ως ενοχικό δικαίωμα (λ. ενοχικός) ορίζεται το δι καίωμα του δανειστή να απαιτήσει από τον οφειλέτη την εξόφληση του ...δανείου! (Σκάφθηκαν προφα νώς ότι «αφού έχουμε δανειστή, τό τε για δάνειο θα πρόκειται»...). • Στο λήμμα αρχίδι η φράση με αρχίδια εξηγείται ότι χρησιμοποιείται όταν πρόκειται για κάποιον που έχει τη χαρακτηριστική του ιδιότητα στον ανώτατο βαθμό ή σε πολύ υψηλό επίπεδο. Ως παράδειγμα χρήσεως μάλιστα δίνεται η ανέλπιστη φράση δικη γόρος με αρχίδια (!!!). Δεν παρέχεται όμως καμιά περαιτέρω εξήγηση αν μπορούμε να χρησιμοποιή σουμε τη φράση και όταν πρόκειται για τη ...δικηγό ρο μας! • Ο όρος γάμος ορίζεται ως νόμιμη ένωση και συμ βίωση ζευγαριού (τι ζευγαριού;). Στο ίδιο λήμμα ο θρησκευτικός γάμος ορίζεται ως η νόμιμη ένωση ζευγαριού στην εκκλησία με θρησκευτική τελετή (τε λώ ντας το μυστήριο του γάμου) [σαν ασύντακτο φαίνεται], Έ τερη απορία: Οι Μουσουλμάνοι Έλλη νες της Θράκης ή οι Έλληνες Ισραηλίτες «στην εκ κλησία» τελούν τον θρησκευτικό τους γάμο; • Η λέξη κλοπή ορίζεται ως αφαίρεση με παράνομο τρόπο και ιδιοποίηση ξένου πράγματος. (Δεν απαι τείται το πράγμα να είναι και κινητό; Μπορώ να πω μου κλέψανε το ...οικόπεδο;)

• Ως νομέας ορίζεται αυτός που διαθέτει την επι καρπία ακινήτου, που το χρησιμοποιεί με κερδοφόρο τρόπο ή το εκμεταλλεύεται. (Μα, αυτός είναι ο ε πικαρπωτής, όχι ο νομέας! Προβλήματα δημιουργεί επίσης στον νομικό και η αδόκιμη χρήση του ρήμα τος διαθέτει αντί του έχει). Τα ανωτέρω είναι μερικά μόνο από τα λάθη που ε ντόπισα πρόχειρα στους ορισμούς ή στις προτεινόμενες χρήσεις μερικών οικείων όρων. Ας ελπίσουμε ότι παρόμοια λάθη δεν θα υπάρχουν και στους άλ λους τομείς γνώσης (π.χ. ανθρωπολογία, βιολογία, ιατρική, μαθηματικά, φυσικοχημεία κ.λπ.) για τους οποίους δεν μπορούμε να εκφέρουμε γνώμη. Αν ό μως υπάρχουν, ακυρώνουν την όποια αξιοπιστία του Λεξικού. Από μια πρόχειρη ματιά σε γενικού ενδιαφέροντος λήμματα διαπίστωσα και εκεί λάθη ή προχειρότη τες. Για παράδειγμα στο λήμμα μήνας διαβάζουμε: οι αρχαίοι μήνες ήταν οι εξή ς: 1) Εκατομβαιών, 2) Μεταγειτνιών, 3) Βοηδρομιών κ.λπ. Αυτά όμως ήταν τα ονόματα τω ν μηνών το υ αττικού ημερολογίου. Οι άλλες πόλεις-κράτη τη ς αρχαίας Ελλάδας (το λήμμα δεν προσδιορίζει καν ότι α ναφέρεται στην αρχαία Ελλάδα!) είχαν διαφορετικά ονόματα για τους μήνες τους. Στη λ. ελέφαντας διαβάζουμε ότι πρόκειται για ζώο που ζει «σε κοπάδια των 15-30 α τόμων». Η λέξη φαστ-φουντ μεταφράζεται στο Λεξι κό και ως ταχυφαγείο. Το φαστφουντάδικο όμως (έ τσι αναφέρεται στο Λεξικό - τι κακόηχη λέξη!) είναι κατάστημα όπου τα γεύματα παρασκευάζονται και σερβίρονται γρήγορα. Δεν υπάρχει και αντίστοιχη ...υποχρέωση να φάει κανείς γρήγορα όπως εξυπο νοεί η λέξη ταχυφαγείο! Το φαστφουντάδικο το με ταφράζουμε χάριν παιδιάς ταχυφαγείο. Προσωπικά θα πρότεινα τον όρο ταχυμαγειρείο. Βρήκα στο Λε ξικό μια λέξη εξεπιτούτου που τρόμαξα να την ανα γνωρίσω. Τι θα πείραζε δηλαδή να έγραφαν ε ξ επί τούτου; (έστω και μονοτονικά). Αν το ε ξ επί τούτου το κάνουμε εξεπιτούτου γίνεται από καθαρευουσιά νικο (=εξοβελιστέο κατά την κυρίαρχη τάση) δημοτικίστικο; Το αυτό συμβαίνει και με το εξο ύ ( = ε ξ ου) και άλλες αντίστοιχες εκφράσεις του καθημερι νού λόγου που συγκολλημένες σε μία λέξη γίνονται αγνώριστες. Μέσα στην περιρρέουσα γραμματική αναρχία (είπαμε: κινούμενη άμμος!) ανήκει και το ό τι η μεν λέξη πράκτορας γράφεται στο Λεξικό και σωστά με όμικρον, ενώ η λέξη πραίτωρας ανεξήγη τα γράφεται με ωμέγα. Σημανπκή έλλειψη του Λεξι

λεξικά

κού είναι η απουσία παράθεσης των γραμ- ι__ ^ ματικών κανόνων που αυτό ακολουθεί, έτσι ώστε να κρίνει ο αναγνώστης τη συλλογιστική ορι σμένων επιλογών. Αλλού πάλι, όπου τέτοιοι κανό νες αναφέρονται, δεν ακολουθούνται πάντοτε. Φυσικά θα είμασταν άδικοι αν υπαινισσόμασταν ότι το Λεξικό περιέχει μόνο λάθη. Το Λεξικό περιέχει έ ναν μεγάλο πλούτο λέξεων, κυρίως λέξεω ν που έ χουν εισέλθει μαζικά στη γλώσσα μας κατά τις τε λευταίες δεκαετίες. Δυστυχώς πρόκειται ως επί το πλείστον για ξενικές λ έξεις (π.χ. το λεξιλόγιο τη ς π λη ροφ ορική ς) ή α ρ γ κο τικ ο ύ ς νεολογισ μ ούς. Αρκετά χρήσιμο βρήκα το ετυμολογικό μέρος των λέξεων, αν και εδώ παρατήρησα απουσία τω ν μυ κηναϊκών μαρτυριών για πάρα πολλές λέξεις (το Λεξικό περιορίζεται προφανώς σε όσα αναφέρουν τα ετυμολογικά λ εξικά τω ν Frisk και Chantraine). Πολύ αξιόλογο βρήκα επίσης το πρώτο, εισαγωγι κό μέρος του έργου, το οποίο αναφέρεται στην ι στορία τη ς Ελληνικής και του γλωσσικού ζητήμα τος. Εξαίρετο είναι επίσης το τελευτα ίο μέρος ό που απονέμεται ο οφειλόμενος φόρος τιμής στους προηγηθέντες λεξικογράφους τη ς γλώσσας μας, στους οποίους και είναι αφιερωμένο το όλο έργο. Γενικά μιλώντας, πρόκειται για έργο που έχει λόγο ύπαρξης, που καλύπτει κάποιο κενό, ιδίως στα ετυ μολογικά και στους νεολογισμούς. Οι συντάκτες όμως του Λεξικού, που -α ν και εμφα νίζουν διαφορετικούς βαθμούς λεξικογραφικής ε πάρκειας - φαίνεται να μόχθησαν επί πολλά χρόνια για τη ν προετοιμασία του έργου, μπορούν να επωφεληθούν από την κριτική, έννοια που πολλοί συγ χέουν με τον έπαινο. Ο καθηγητής Μπαμπινιώτης και η ομάδα του -που θα πρέπει να εμπλουτισθεί ο πωσδήποτε και με κάποιον γνώστη τη ς Μυκηναϊ κή ς- θα πρέπει να μελετήσουν προσεκτικά τις κριτι κές, ιδίως τις αρνητικές, και κατόπιν ψύχραιμα και νηφάλια να διατρέξουν ολόκληρο το έργο λήμμαλήμμα, να διορθώσουν τα λάθη στους ορισμούς και τις προτεινόμενες χρήσεις (εδώ είναι αυτονόητη η πρόσληψη ειδικών από τους διάφορους κλάδους τη ς επιστήμης και της γνώσης). Αφού λοιπόν αποκαθαρθεί το Λεξικό από τα λάθη του, θα μπορεί ί σως σε κάποια κατοπινή του έκδοση (από την μεθε πόμενη και μετά) να παραβληθεί με τα έγκυρα ξένα λεξικά (π.χ. Webster, Longman, Collins, Larousse, Robert, Duden, Brockhaus, Wahrig κ.ά.) προς τα ο ποία φιλοδοξεί να παραβληθεί. □

cmpcAcra: HAIAZ ΜΑΓΚΛΙΝΗΖ

Η «απ οκαθήλω ση» του KcoAcp

0 Αμερικανός ποιητής Ουάλας Στίβενς ισχυριζόταν ότι η ζωή ενός συγγρα φέα έρχεται πάντα σε αντίθεση με τ ο έργο του. Κάτι τέτο ιο φαίνεται να ι σχύει στην περίπτωση του Άρθουρ Κέσλερ (1905-1983). Ο ουγγρικής κα ταγωγής Ά γγλος συγγραφέας είναι βέβαια γνωστός για τα πολιτικά του έρ γα, μέσα από τα οποία καυτηρίασε κάθε είδους ολοκληρωτισμό και, κυ ρίως, την καταπίεση που ασκούσαν τα κομμουνιστικά καθεστώτα τη ς Ανα τολικής Ευρώπης. Πολλοί είναι αυτοί που πιστεύουν ότι η διαδικασία τη ς «περεστρόικα», που ολοκλήρωσε ο Γκορμπατσόφ, ξεκίνησε ουσιαστικά με τα βιβλία του Κέσλερ. Ωστόσο, μέσα από μία νέα βιογραφία του συγγρα φ έα, τη ν οποία έγ ρ α ψ ε ο Ν τέιβιντ Τσεζαράνι (David Ceasarani: Arthur K oestler, The hom eless m ind, εκδ. Heinemann, σελ. 646), αποκαλύπτε τα ι έν α ς εν τελ ώ ς δ ια φ ορ ετικός Κέ σλερ: σκληρός με τ ις γυναίκες, δεν δίστασε να βιάσει (!) τη γυναίκα του φ ίλ ο υ το υ Μ ά ικλ Φ ουτ (μ ετέπ ειτα βουλευτή του Εργατικού Κόμματος), ενώ υπάρχουν έντονες φ ήμες και για ά λλες παρόμοιες πράξεις. Κι αν η ει κόνα του βιαστή Κέσλερ προκαλεί α π έχθεια , η εικόνα το υ α λα ζόνα Κέ σλερ δεν μπορεί παρά να π ροκαλεί οίκτο: ήταν τόσο βέβαιος για το πόσο ιδιοφυής ήταν, που δεν ανεχόταν κα νόναν να διαφ ω νεί μαζί του· όποιος τολ μ ο ύ σ ε κάτι τ έτο ιο δεχ ότα ν προ σβολές και σφοδρότατες επιθέσεις. Το θετικό σε όλη αυτή την ιστορία εί ναι η νηφάλια στάση του βιογράφου. Ο Τσεζαράνι, αναλαμβανόμενος μάλ λον το υ ς κινδύνους που ελλόχευαν τόσο για τη φήμη του Κέσλερ όσο και για τη δική του, κρατάει τις αποστάσεις του, καταθέτει τα στοιχεία του με θοδικά και σε καμία περίπτωση δεν μοιάζει να «σκανδαλολογεί». Για την α κρίβεια, στόχος του είναι να δημιουργήσει ένα όσο το δυνατόν πιο ολοκλη ρω μένο π ορτρέτο μιας πέρα για πέρα α ντιφατικής φυσιογνωμίας. Οι πιο συναρπαστικές σελίδες του βιβλίου είναι εκείνες όπου καταγράφεται η α νάμιξη του Κέσλερ στον Ισπανικό Εμφύλιο, όταν ερχόταν καθημερινά αντι μέτωπος με το θάνατο. Η συγκεκριμένη βιογραφία θίγει ένα καυτό ζήτημα: μπορεί κανείς να θαυ μάζει το έργο ενός συγγραφέα που δεν δίσταζε να κακοποιήσει σεξουαλικά γυναίκες; Πόσο εύκολο είναι να διαχωρίσουμε τ ο έργο από το δημιουργό; Ο καθένας διαλέγει και παίρνει.

©&■

ξένο Βιβλίο

Μπουκόφσκι: αλκοόλ και δολάρια «Σύγχρονο κατα ρα μένο π οιητή τη ς Αμερικής», είχε απ οκαλέσει ο Σα ρτρ το ν Τσαρλς Μπουκόφσκι (1920-1994). Π ασίγνω στος όχι τόσο για τα διηγήματα και τα ποιήματα που έγρα ψ ε ό σο για τη ν ακραία και περιθω ριακή ζωή που έκανε, ο Μ π ουκόφ σ κι π α ρ α μ έν ει μία α κό μ α π ερίπ τω σ η σ υ γ γ ρ α φ έα που τ ο έ ρ γ ο τ ο «κατάπιε» η ε ν δ ια φ έρ ο υ σ α ζωή του. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και οι συγγρα φ είς τη ς Μπιτ γεν ιά ς (με εξα ίρεσ η το ν Μ π άροουζ), ο Χένρι Μ ίλερ κ.ά. Σ υ γ γ ρ α φ ε ίς που τ ο έ ρ γ ο τ ο υ ς δ ύ σκολα θα μπ ορούσε να α ν τέ ξε ι στο χρόνο, αν δ εν υ π ήρχε από πίσω μία έν το ν η π ρο σ ω π ικό τη τα και μια ζωή βιω μένη στα ά κρα , σ τις ο δ ύ ν ες και τ ις η δ ο ν ές . Μέσα από α υτό το πρίσμα, οι «παραπονεμένοι» τη ς υ π όθεσ ης (αλλά κα τα ξιω μ ένο ι από το χ ρόνο - που εί ναι και η ουσία το υ π ράγματος) είναι οι σ τερημένοι α πό τις χ α ρές τη ς ζωής, Κάφκα, Πεσσόα, Χένρι Τζέιμς, Χόθορν και πολλοί άλλοι. Ωστόσο, για να είμασ τε ακριβοδίκαιοι, ο Μπουκόφσκι άφησ ε ενδιαφ έρον έρ γ ο πίσω το υ . Ό τα ν δ εν κομπάζει ή δεν π ροκαλεί μόνο και μόνο για να προκαλέσει, ο ω μός ρεαλισμός τω ν α υ το β ιο γ ρ α φ ιώ ν διηγημάτω ν το υ ξεφ εύ γ ει από τη μονοδιάστατη περιγραφ ή τη ς παρακ μής και παρουσιάζει ουσιώδεις α φ ηγημα τικές α ρετές, ενώ και τα π οιήματά το υ διαθέτουν έναν ισορροπ ημέ νο λυρισμό δίχω ς α ισθηματολογίες. Γεννημένος στη Γερμανία, ο Μπουκόφσκι ή ρθ ε με τη ν οικογένειά το υ στην Α μερική ότα ν ήτα ν πολύ μικρός. Μεγάλωσε κάτω από τ η σκιά το υ μέθυσου π ατέρα το υ που το ν κακοποιούσε άγρια και συστηματικά, ενώ ένα τρομα κτικό πρόβλημα ακμής που παρουσίασε στην ε φ ηβεία το υ το ν ο δ ήγησ ε στη μόνωση και τη φοβία τω ν γυναικών. Η ασχήμια το υ , όμω ς, σε συνδυασμό μ ε το πολύχρονο «μακροβούτι» το υ στο α λκοόλ έγιναν τα ό πλα το υ με τα οποία κα τέκ τη σ ε τη ν Α μ ερική. Σ το τ έ λ ος τ η ς ζω ής το υ ο Μπουκόφσκι κυκλοφ ορούσε μ ε λιμουζίνες, έτρ ω γ ε με τη Μ αντόνα και έκ α ν ε μπάνιο σε λ ο υ τρ ό με υδρομασάζ. Οι δ ύο βιο γ ρ α φ ίες, που κυ κλο φ ό ρ η σ α ν π ρόσ φ α τα στην Α γγλία και στην Α μερική (Howard Sounes: Charles Bukowski, Locked in the arms o f a crazy life, εκδ. Edinburgh: Canongate, σελ. 309 και, Neeli C herkovski: B ukowski, A life, re vise d e d itio n, εκδ. South Royalton, VT: Steerforth, σελ. 352), κατα γράφ ουν α υτήν α κριβώς τη ν ιλιγγιώ δη πορεία, η οποία, παρά τη σ τα θερά πτω τική τη ς τά σ η, δ εν δ ιακόπ ηκε α π ότομα σε κάποιον π αγω μένο πάγκο νεκρο το μ είο υ , όπω ς μ ε το ν Πόε, το ν Κ έρουα κ ή το ν Τένεσι Ουίλ ια μς, α λλά ο λο κλή ρω σ ε το ν κύ κλο τη ς μέσα στη χ λιδή και τη ν κ αλοπ έρα σ η. Α κό μ α και σ τη μ εγ ά λη ζω ή ό μ ω ς, ο Μ π ουκόφ σ κι διατήρησ ε ακέραιο το «ευτυχισμένο μίσος» του, που θα ’λ εγ ε και ο Μπέρνχαρντ, για τη ζωή και το υ ς ανθρώπους.

ξένο Βιβλίο

■357

Το «διαβάζω», συμμετέχοντας στον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Βιβλίου, αναδημοσιεύει ένα κείμενο του Ουμπέρτο Έκο (περιοδικό«L’ Espresso», 23 Ιουλίου 1998), το οποίο εντάσσεται στη σειρά βιβλιολογικών εντύπων με τον τίτλο«Φιλόβιβλον» του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου. Η επιμέλεια και η μετάφραση είναι ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΙΜΟΥ

@©--------------

του Θανάση Γιαλκέτση άρθρι

Δ ια β ά ζ ο ν τ α ς τ α β ιβ λ ία με τ ις ρώ γες τω ν δά χτυλω ν Ανησυχίες για το μέλλον των Βιβλιοθηκών

ο πιο ενοχλητικό πράγμα για όποιον ασκεί ε π α γγελμα τικά μια διανοητική δ ρα σ τηριότητα είν α ι να ε μ π λ έ κ ε τα ι σε σ υ ζ η τή σ ε ις , σ υ ν ε ν τεύ ξε ις , συμπόσια, δ ια λ έξεις , όπου πρέπ ει να α παντάει στο ερ ώ τη μ α αν πλησιάζει το τέ λ ο ς το υ βιβλίου. Είναι α νώ φ ελο να έ χ εις γρά ψ ει επ α νειλημμ ένα και να έχ εις απαντήσει σε κάθε γωνία το υ δρόμου ό τι τ ο βιβλίο, ακόμη και μπροστά στα νέα ηλεκ τρ ο ν ικ ά εργα λεία , αντιπ ροσω π εύει α κό μη τ ο καλύ τερ ο ερ γα λε ίο για τη μ ετα φ ο ρά και τη ν κατανάλωση πληροφ ορίας, σε οποιαδήποτε θέση και εν ερ γ η τική κατάσταση, ό τι είναι όπως το μα χαίρι, το κουτάλι, το σφ υρί ή το ψαλίδι, ένα αντι κείμενο που από τ η στιγμή που επ ινοήθηκε δ εν εί ναι πλέον δυνα τό να βρ εθ εί κάτι καλύτερο, ό τι σί γ ουρα πολλά βιβλία που ο π ροορισμός το υ ς είναι να τα σ υμ βουλευόμασ τε (όπως οι εγκυκλοπ α ίδει ες ) θα α ντικ α τα σ τα θ ο ύ ν από δ ισ κ έ τ ε ς π ο λ υ μ έ σων, α λλά α υ τό δ εν θα σ υ μ β εί μ ε τα βιβλία που προορίζονται για ανάγνωση, κ.λπ., κ.λπ. Τίποτα δεν μπ ορεί να γίνει. Το ερ ώ τη μ α θα επ α να λα μβά νετα ι νευ ρω τικά μ ε κάθε ευκαιρία, ιδίως α ν α υ τό ς που π α ίρνει τη σ υ ν έ ν τε υ ξη ε ρ γ ά ζε τα ι γ ια έν α ε β δ ο μ α δ ια ίο έ ν τυ π ο α ισ θ η μ α τικ ώ ν δ ε σμών ή για ένα τη λεο π τικό κανάλι σκουπιδιώ ν και επ ομένω ς θα ’π ρεπ ε να δ ιε ρ μ η ν εύ ει τις α γω νίες ενός κοινού που δ εν ενδ ια φ έρ ετα ι διόλου για τη ν τύχ η το υ βιβλίου. Ενημερώνω πάντως ό λο υ ς α υ το ύ ς που, ίσως από έλλειψ η π λη ρο φ ό ρη σ η ς, δ εν έχ ο υ ν α κόμη ο ρ γ α

ν ω θ ε ί γ ια να θ έσ ο υ ν ε ρ ω τή μ α τ α γύ ρ ω από μια π ροοπτική που δ εν είναι πολύ μακρινή. Π ρόκειται για βιβλία που θα μπορούσαν κάλλιστα να μοιάζουν με εκ είν α τα τυπω μένα, αλλά τω ν ο ποίω ν τα φ ύ λ λ α π ερ ιέχ ο υ ν σε ένα α π ειρ ο ελ ά χι σ το πάχος μ ικροεπ εξεργα σ τές ή παρόμοια πράγ ματα, έτσ ι ώ στε να εισ άγετα ι μέσα στον τό μ ο μια κασ έτα μεγά λη όσο ένα νύχι και σ τις σ ελ ίδ ες να εμ φ α ν ίζετα ι ο λ ό κ λ η ρ η η Β ίβ λ ο ς ή ο λ ό κ λ η ρ ο ς ο Λ εο π ά ρντι - και φ α ίνετα ι ό τι η κασ έτα κατα γ ρ ά φ ει και τις υπ ογρα μμίσ εις και σ ημειώ σ εις το υ α ναγνώ στη. Έ π ειτα, α φού διαβ ασ τεί α υτό που εί ναι γ ια να δια β α σ τεί, σβήνουν ό λα και π α ρ α μ έ νο υ ν διαθέσ ιμα σ την κασ έτα για τη ν π ροσεχή ε νεργοποίηση. Δ εδ ο μένου ότι ένα τ έτο ιο α ντικείμενο θα μπορού σε να α ντικα τα σ τήσ ει ένα χά ρτινο βιβλίο σε όλα και για όλα, θα μπορούσαμε με α υτήν τη ν έννοια να μιλήσουμε για τέ λ ο ς το υ βιβλίου; Σίγουρα όχι, θα επ ρ ό κ ειτο μόνο γ ια έν α μετα σ χη μ α τισ μ ό , ό πως ότα ν περάσαμε από τη ν περγαμηνή στην τω ρινή μορφ ή, από το χ α ρτί από πανιά στο χα ρτί α πό ξύλο ή από το χειρόγρα φ ο στο έντυπο. Ω στόσο, εγώ θα είχα κάποια αμηχανία, σ κεφ τόμεν ο ς όχι τόσ ο το θά να το το υ βιβλίου όσο τη ν ε ξ α φάνιση τη ς οικιακής βιβλιοθήκης. Μια οικιακή βι βλιοθήκη δεν είναι μόνον έν α ς τό π ο ς στον οποίο σ υ γκεντρώ νονται βιβλία. Είναι και έν α ς τό π ο ς ό που τα διαβάζουμε για λογαριασμό μας. Ε ξη γού μαι. Πιστεύω ό τι έχ ει τύ χ ει σε ό λ ο υ ς όσοι έχουν

στο σπίτι τ ο υ ς ένα α ρ κετά μ εγά λο αριθμό βιβλίων να ζουν για χρόνια με τη ν τύψ η ότι δ εν έχουν δια βά σ ει ο ρ ισ μ έν α από α υ τά , τ α ο π οία γ ια χρ ό ν ια μ α ς κ ο ιτά ζο υ ν από τ α ρά φ ια σαν να θ έ λ ο υ ν να μα ς θυμίσουν το α μ άρτη μ α τη ς π αράλειψ ής μας. Έπειτα, μια μέρα , συμβαίνει να π ά ρο υ μ ε στα χ έ ρια ένα από α υ τά τα παραγνω ρισμένα βιβλία, να αρχίσουμε να το διαβάζο υμε και να α ντιληφ θούμε ότι γ νω ρίζα με ήδη όλα όσα έλ εγ ε. Αυτό το μοναδικό φαινόμενο, το οποίο π ολλοί θα μπ ορού σ α ν να επ ιβεβ α ιώ σ ο υ ν, έ χ ε ι μ ό ν ο τ ρ ε ις λ ο γ ικ ές εξη γή σ εις. Η πρώ τη είναι ό τι καθώ ς έχο υ με στη δ ιά ρ κ εια τω ν χ ρόνω ν α γ γ ίξε ι π ο λ λ ές φ ο ρ ές α υτό το βιβλίο, για να το μ ετα κινήσ ουμε, για να το ξεσκονίσουμε ή και μόνο για να το π αραμε ρίσ ουμε, ώ σ τε να μ π ο ρέσ ο υ μ ε να π ιάσ ουμε ένα άλλο, κάτι από τη γνώση το υ μα ς έ χ ει μ ετα βιβα σ τεί μέσα από τις ρώ γες τω ν δα χτύλω ν μα ς στον εγ κ έφ α λ ό μας και εμ είς το έχ ο υ μ ε διαβάσει μέσω τ η ς α φ ή ς , σ α ν ν α ή τα ν σ το α λ φ ά β η τ ο τ ο υ Μπράιγ. Εγώ είμ α ι οπ α δ ό ς το υ ε λ έ γ χ ο υ και δ ε ν π ιστεύω στα π α ραψ υχολο γικά φ αινόμενα, α λλά σε α υ τή ν τη ν π ερίπ τω σ η, ναι, και γ ια τί δ ε ν θ εω ρώ ό τι το φ αινόμενο είναι π αραψ υχολογικό: είναι φ υσιολογ ικ ό τα το , επ ιβεβ αιω μ ένο από τη ν καθ η μ ερ ινή ε μπειρία. Η δ εύ τερ η εξή γ η σ η είναι ότι δ εν είναι αληθινό ότι α υτό το βιβλίο δ εν το έχ ο υ μ ε διαβάσει. Κάθε φ ο ρά που το μ ετα κινο ύ σ α μ ε ή το ξεσ κο νίζα μ ε, το υ ρ ίχν α με μια μα τιά , δ ια β ά ζα μ ε τη ράχη το υ ε ξω φ ύλλου, ανοίγαμε κάποια σελίδα στην τύ χ η και έ τσ ι, από λ ίγ ο κ ά θ ε φ ο ρά , α φ ο μ ο ιώ ν α μ ε μ εγ ά λο μ έρ ο ς το υ . Η τρ ίτη εξή γη σ η είναι ότι, ενώ π ερνούσαν τα χ ρό νια, διαβάζαμε άλλα βιβλία τα οποία μιλούσαν και γ ι’ αυτό, έτσ ι ώ στε χω ρίς να το κατα λάβ ουμε μά θ α με τι π ράγμα έ λ ε γ ε (ε ίτε επ ρ ό κ ειτο γ ια ένα ο νομα σ τό βιβλίο, για το οποίο ό λοι μιλούσαν, ε ίτε ήτα ν ένα συνηθισμένο βιβλίο, μ ε τό σ ο κοινότοπ ες ιδ έες που τις ξαναβρίσκαμε συνεχώς αλλού). Στην π ρα γματικότητα , πιστεύω ό τι είναι α ληθ ινές και οι τρ ε ις ε ξη γ ή σ εις , οι ο π οίες αλλη λεπ ιδ ρο ύ ν μ ετα ξύ το υ ς . Δ ιαβ άζο ντας ά λλα βιβλία, χω ρίς να το α ντιληφ θούμε, διαβάζο υμε και α υτό ακόμη και μόνον α γγίζοντα ς κάτι στα γρα φικά το υ στοιχεία, σ την α ντο χή το υ χα ρτιο ύ , στα χρώ μ α τα, μα ς μι λά ει για μιαν εποχή, για ένα π εριβάλλον. Ό λα αυ τά τα σ τοιχεία, αν σ υσ χετισ τούν, μ ετα μ ο ρ φ ώ ν ο ν τα ι ω ς ε κ θ α ύ μ α το ς και σ υ μ β ά λ λ ο υ ν ό λα μα ζί

στο να μα ς εξοικειώ σ ουν με α υ τές τ ις σ ελίδες, τις οποίες, για να πούμε τη ν αλήθεια, δ εν τις έχ ουμε π ο τέ διαβάσει. Αν λοιπ όν μια βιβλιοθήκη χ ρησ ιμεύει για να γνω ρίσ ουμε το π εριεχόμενο βιβλίων που δεν έχο υ μ ε π οτέ διαβάσει, α υτό που θα ’πρεπε να μα ς ανησυ χ εί δεν είναι η εξα φ άνιση το υ βιβλίου αλλά εκείνη τω ν οικιακών βιβλιοθηκών. □

ΕΒΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ S IlIQ M E P IH K fl Ι Β Μ Ι Η Ι Ο ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΕΙΙΤΙΙΜΟΥ

Ο φανταστικός κόσμος του Τάσου Ρούσσου Δ έ κ α χ ρ ό ν ια π ο ρ ε ία (1 9 8 7 -1 9 9 7 )

ΤΟΙΡΓΟΤΟΥ Στα 1957 γνώρισα το ν Τάσο Ρούσσο μέσα από μια Ποίηση που υποσχόταν πολλά («Ο πρώτος πηλός»). Είχε τα στοι χεία μιας άκρας ευαισθησίας, μια λιτότητα και, κυρίως, μια ουσία που ξάφνιαζε. Ακολού θησε η «Μ εταμόρφω ση το υ καιρού» (1962), μια ωριμότερη ποιητική δουλειά του. Στη δεκαετία 1960-1970, ο Τ. Ρούσσος φανερώνει μια άλλη πλευρά του, αυτή του Μεταφραστή. Με το πλούσιο και έγκυρο μεταφραστικό του έργο καλύπτει τους Αρχαίους Τραγικούς, τον Αρι

στοφάνη, τους Λατίνους αλλά και ν εό τερ ο υ ς κλασικούς (Σαίξπηρ κ.ά.). Με τις μ ετα φράσεις γίνεται γνωστός στο ευρύτερο ελληνικό και παγκό σμιο κοινό, ενώ παράλληλα η ποιητική το υ παραγωγή τον καταξιώνει ως έναν από τους σημαντικούς ποιητές του και ρού μας. Ο Ρούσσος όμως ανακαλύπτει την πλέον γοητευτική πλευρά του ταλέντου του. Είναι το 1987 που, κυριολε κτικά, ρισκάρει και αλλάζει χώρο εισερχόμενος σ’ αυτό που ονομάζουμε Φ α ν τ α σ τ ι κ ή Λ ο γ ο τ ε χ ν ί α (μυ-

* ΟΑντ. Δελώνης είναι μελετητής και ιστορικός της Ελληνικής Παιδικής και Νεανικής Λογοτεχνίας, συγγραφέας μυθιστορημάτων και θεατρικών έργων για νέους, ενώ έχει δύο ποιητικές συλλογές και δύο συλλογές διηγημάτων στο ενεργητικό του. Κείμενά του έχουν μεταφραστεί σ’ ευρωπαϊκές γλώσσες. ΔΙντής του περ. ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (1991-1995) και συνεργάτης λογοτεχνικών πε ριοδικών. μ£λέτη--------------------------------------------------------------------------------------------------

πληρώνεται με το Θάνατο του παλιού κόσμου. Η εύρε ση των χειρογράφων μού θύμισε το Φώτη Κόντογλου και τον «Πέδρο Καζάς», αλλά η σύμπτωση, αν υπάρχει, σταματά εκεί. Έργο, πάντως, λιτό, ουσιαστικό και, κυ ρίως, γοητευτικό. 2.

θιστόρημα, νουβέλα, διήγημα). Θεωρώ σημαντικό να επισημάνω άτι ο Τ.Ρ. δεν γράφει βιβλία, τα οποία - έτσι απλά - εντάσσονται σ’ αυτό το είδος. Συμβαίνει - ειδικά σ’ αυτό το είδος - να γίνεται μια παρανόηση, ηθελημέ νη ή όχι, και κάποιοι συγγραφείς να ανήκουν σ’ αυτό, είτε γιατί διατείνονται ότι αυτό που γράφουν είναι Φα νταστική Λογοτεχνία είτε κάποιοι άλλοι (ανθολόγοι, πι θανόν) τους επιβάλλουν σ’ αυτήν! Ο Τ.Ρ. είναι ένας από τους ελάχιστους που πληροί τις προϋποθέσεις του εί δους και με την άρτια γραφή του δίνει το μ έ τ ρ ο για το είδος. Ας επιχειρήσουμε όμως μια ιχνηλάτηση στα έργα της δεκαετίας 1987-1997: 1.

Τ α χ ε ιρ ό γ ρ α φ α τ ο υ

Μ ανο υέλ

Σ α λ ίν α ς .

Μ υ θιστόρη μα, εκδ. ΕΣΤΙΑ, 1987, 88. Είναι το έργο που ξάφνιασε το κοινό και τους κρι τικούς. Ένα μυθιστό ρημα που προσφέρεται σε πολλαπλές α ν αγνώ σεις και α ντί σ το ιχες ερμ η ν είες. Κάποιοι το είδαν ως έ να γ οητευτικό «δοκί μιο» για το πώς, ενδε χομένως, αντιλαμβα νόμαστε - ο καθένας ξεχωριστά - το πρόβλημα τη ς καλλιτεχνικής δημιουργίας- άλλοι ως ένα τρόπο να αντιληφθούμε τη λειτουργία της γλώσσας- κοντά σ’ αυτά, προσωπικά, αναγνώρισα στοιχεία Τραγωδίας στη σύ γκρουση Θεού κι Ανθρώπου, όπου η Ύβρις του δεύτε ρου - να πλάσει Ζωή και να κληροδοτήσει τη Γνώση -

02-

δ ιη γ ή μ α τ α , εκδ. Καστανιώτης, 1989. Με τά από το συναρπα στικό Σαλίνας, ο σ. κι νείται σε ήρεμα νερά και σ’ ένα είδος στο ο ποίο έχει, σαφώς, κα τανοήσει το υ ς κώδι κες. Το Φ α ν τ α σ τ ι κ ό , ως στοιχείο, κυ ριαρχεί και είναι σ’ αυ τό το έργο που ο Τ.Ρ. φανερώνει την ικανό τητά του να εμπλέκει το φανταστικό με το ρεαλιστικό. Ο Μιχαήλ μού αφήκε την εντύπωση - ίσως όχι τη βεβαιότητα - ότι τα μεταφυ σικά φαινόμενα και η παραψυχολογία μπορούν να δώ σουν ένα πλούσιο υλικό σ’ αυτό το λογοτεχνικό είδος. Η αφηγηματική γοητεία και η κατάλληλη χρήση της γλώσσας ντύνουν και προβάλλουν ένα από τα κύρια στοιχεία της Φανταστικής Λογοτεχνίας, το δ ισ τα γ μ ό .

3. νουβέλα, εκδ. Καστανιώτης, 1991. Ο προσεκτικός α ναγνώ στης διαπι στώνει πως ο Τ.Ρ. αλ λάζει, συνεχώς, είδος, δοκιμάζει μορφές, εκ δηλώ νει σαφή ερ ευ νητική διάθεση. Ο σ. π ειθαρχώ ντα ς στις βασικές συνιστώσες του Φανταστικού (δι σταγμός, μαγικό, ποι ητικό κ,λπ.) τοποθετεί τον ήρωά του σε μια φανταστική χώρα με Οργουελική ατμόσφαιρα, αλλά και Καφκικά στοιχεία. Ο ήρωάς του, τελικά, εξορίζεται αλλά το μαγικό πουλί της Ελευθερίας είναι έξω από τη χώρα ή στις παρυφές της. Προετοιμά ζει - και προετοιμάζεται - για την επανάσταση. Συμβο λικό παραμύθι στο οποίο όλες οι ερμηνείες είναι νόμισ υ ν τε χ ν ία ς ,

μ<λέτη

μες. Σωστά ο Κοντολέων (περ. ΔΙΑΒΑΖΩ) χαρακτηρίζει το σ. ως «ένα γνήσιο παραμυθά».

Φ ω τ ο γ ρ α φ ία υ ε

π ο λ ύ κ ίτ ρ ιν ο κ ι ά λ λ α

εκδ. Καστανιώτης, 1994. Ξέ ρεις τι είναι ν ’ ανακα λ ύ π τεις σ’ ένα ά λ μπουμ με παλιές φω το γ ρ α φ ίες , όπου υ πάρχουν οι φίλοι σου κι εσύ, πως ό λ ες έ χουν ένα φόντο κίτρι νο; Ξέρεις τι είναι να βεβαιώνεσαι ότι όλοι έχουν πεθάνει και πως μόνον εσύ ζεις, αλλά είναι η σειρά σου; Τι κάνεις; Είναι απλό: σκίζεις, εξαφα νίζεις τις φωτογραφίες. Ησυχάζεις; Καθόλου! Επειδή, θυμάσαι ότι μόλις χθες σ’ έχει φωτογραφίσει ένας πλα νόδιος φωτογράφος στην πλατεία! Και αρχίζει η περι πέτεια... Η προσωπική μου άποψη είναι πως ο σ. οφεί λει πολλά στο ξ ά φ ν ι α σ μ α του αναγνώστη μέσα από ένα εύρημα. Σ’ όλα του τα βιβλία το εύρημα, κάθε φο ρά, λειτουργεί ως καταπέλτης που εκτινάσσει τον ανα γνώστη στη σφαίρα του Φανταστικού - χωρίς, βέβαια, να χάνει την επαφή με την πραγματικότητα. Θα ’θελα, με την ευκαιρία, να επισημάνω ότι ο Τ.Ρ. δ ε ν κ ά ν ε ι μ α ν ι έ ρ α , στηριζόμενος σ’ ένα εύρημα κάθε φορά, ε πειδή το εύρημα είναι τ ο μ έ σ ο ν κ ι ό χ ι ο σ κ ο πός το υ ! δ ιη γ ή μ α τ α ,

νουβέλα, εκδ. Καστανιώτης, 1992, β’ 1995. Ας μου επιτραπεί να δη λώσω τη ν αδυναμία μου σ’ αυτό το έργο, όπου το ρεα λισ τικό και το υ π ερβατικό συνθ έτο υ ν μια γ ο η τευτική ιστορία και ό που ό,τι ονομάζουμε Μ α γ ικ ό Ρ ε α λ ι σ μ ό βρίσκει πλήρη δικαίωση. Η γνωριμία του ήρωα με τη ν π έ τρα, που του έφ ερε ένας φίλος του από τη Συρία, τον οδηγεί σε μια φοβερή εσωτερική περιπέτεια και «μετα μόρφωση». Οδηγός του ένας γέρος, γνώστης του δια λογισμού, που τον οδηγεί πώς να αναγκάσει την πέτρα να του αποκαλύψει τα μυστικά του Ναού. Ο ήρωας τα καταφέρνει και το τέλος (του) είναι εκπληκτικό! Το έργο εκφράζει τις μεταφυσικές ανησυχίες του μέσου ανθρώ που, ο οποίος θέλει να βιώσει το Επέκεινα. 4 . Α ν ν ε λ ό π ε τρ α .

5. Οκ α ι ο ό c της Λ ίζ ε . νουβέλα, εκδ. Καστανιώτης, 1993. Πολλές φορές η ανάγνωση ε νό ς έρ γο υ μά ς πάει μακριά. Διαβάζοντάς το είχα τη ν αίσθηση ότι κάπου εδώ κοντά μου υπάρχουν κάποι οι που έρχονται από το πολύ μακρινό πα ρελθόν. Όπως η Λίζε και η φυλή τη ς - μια φ ανταστική, πάντα, φυλή - που ανακαλύ πτει ο ήρωας. Η παράφορη αγάπη του γι’ αυτήν, η απα γωγή και ο θάνατός τη ς στη Γαλλία, ένας παράλογος θάνατος, οδηγούν στην αποκάλυψη ότι ήταν 1.000 ε τών! Άλλο ένα γοητευτικό παραμύθι, όπου όλα μπορεί να’ ναι πραγματικά ή και φανταστικά. Μια άλλη εκδοχή του Φανταστικού, στο οποίο ο Τ.Ρ., χρησιμοποιώντας ως εργαλείο το Δισταγμό και τη Γλώσσα, αιχμαλωτίζει τον αναγνώστη του.

7. Η

π ηνή το υ τσ α κ α

ν ουβέλα , εκδ. Καστανιώτης, 1995. Κι εδώ έχουμε έρεισμα και πεδίο για πολλα πλές αναγνώσεις. Ο ήρω ας, που έρ χ ετα ι από τη ν Κ εντρική Αφρική, «ανατρέπει» κυριο λ εκ τικ ά τα πι στεύω και τη ν ηθική μιας επ α ρχιώ τικης κοινωνίας με την επι μονή του να βρει νερό σε μια επίσημα άνυδρη περιοχή, χρησιμοποιώντας μάλιστα «μαγικές» με θόδους - λ.χ. το εύρημα εδώ είναι οι π έτρες «χαρίμπλο» του ήρωα. Η Πολιτεία, η Εκκλησία, οι κάτοικοι θα τον πολεμήσουν, αλλ’ αυτός, ανεβάζοντας νερό από μεγάλα βάθη, θα δικαιωθεί. Το ερώτημα είναι τι εκφράλ ιο ύ .

μ£λέτη ____________________________________________ -------------------------------------------------< ®

ζει ή ποιον αντιπροσωπεύει ο ήρωας, αλλά ο αναγνώ<πης - όπως συμβαίνει και στ’ άλλα έργα του σ. - γοη τεύεται από την πλοκή και τα συμβαίνοντα. Υποθέτω ότι η ανατρεπτική στάση του ήρωα, ανατρεπτική για τα συ ντηρητικά σύνδρομα του τόπου, είναι και το εμφανές νόημα του έργου.

8. Ο Ο δ υ σ σ έ α ς , μυ θ ισ το ρ ία , εκ δ . Καστανιώτης, 1996. Εί ναι ένα έρ γ ο για το οπ οίο υ π ά ρχει μια σχετική διχογνωμία. Έ να ς από τ ο υ ς τ α κ τικ ο ύ ς κ ρ ιτικ ο ύ ς το υ σ., ο Δ. Τσατσούλης, βρίσκει ότι: «... ο Τ.Σ. χρ η σ ιμ ο π ο ιώ ντα ς τη ν αρχή το υ Π α ν τε τε ρ μ ιν ισμού, ε ν ό ς από τα βασικά χ α ρ α κ τ η ρ ι στικά τη ς Φανταστικής Λογοτεχνίας, ανάγει το όνο μα “ Οδυσσέας” σε κινητήρια δύναμη τη ς σύνολης ζωής του...», και «αποδεχόμενος ως φυσικά στοιχεία τα υπερφυσικά - τω ν Ομηρικών επών - δημιουργεί την αναγκαία σύνθεση του φανταστικού τη ς Μυθο λογίας και του πραγματικού τη ς Ιστορίας...». Προ σωπικά, συγκλίνω περισσότερο προς την άποψη ότι ο «Οδυσσέας» δεν είναι παρά μόνον η αποτύπωση κάποιων προσωπικών βιωμάτων και μια βαθιά αμφι βολία του σ. για την προσωπική μοίρα του. Λείπουν δηλ. αρκετές προϋποθέσεις για να έχουμε ένα αυθε ντικό φανταστικό μυθιστόρημα - έργο που, οπωσδή ποτε, είναι σημαντικότατο και προσφέρεται για πολ λ ές αναγνώσεις και ερμηνείες. Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΚΑΙ Η ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Είναι περισσότερο από βασικό να ιχνηλατήσουμε τη σχέση του Ρούσσου με το χώρο που καλύπτει η Φα νταστική Λογοτεχνία. Κυρίως, επειδή είναι αρκετοί εκείνοι οι « αλεξιπ τω τιστές» το υ χώρου, οι οποίοι δεν έχουν και καλές σχέσεις με αυτήν, αλλά για διά φορους λόγους έχουν π ολιτογραφηθεί ως συγγρα φ είς της! Ο συγγραφέας Βάργκας Λιόσα, Περουβιανός, είπε κάτι που πιστεύω χαρακτηρίζει το ν Τ.Ρ.: «Είναι σί γουρο πως γρά φεις για να ζήσεις όσα δεν μπορείς στην πραγματική σου ζωή... είναι ένα ς τρόπ ος να

ζεις πολλά πεπρωμένα, πολλές εμπειρίες, να υπο δύεσαι πολλούς ρόλους...» (εφ. Η Ελευθεροτυπία, Ιούνιος 1997). Και προσθέτει: «... Ο ρόλος τη ς μυ θοπλασίας (fiction) είναι να μας δίνει αυτό που δεν έχουμε...». Αν α υτή η ρήση αφορά, γενικά , κάθε σ υγγραφέα, τό τ ε είναι αυτή που χαρα κτηρίζει το συγγραφέα του Φανταστικού. Ο Τ.Ρ. μοιάζει να γοη τεύ ετα ι από το Άγνωστο του Επέκεινα και, ακόμα, δείχνει - στα έργα του - να πιστεύει πως το υπερ βατικό, το μεταφυσικό και το μυστηριακό ενυπάρχει στην καθημερινή μας ζωή και κάποια στιγμή π ρ ο β ά λ λ ε τ α ι ως κυρίαρχο στοιχείο στη ζωή μας, με πολλές και απρόβλεπτες παρενέργειες. Ανιχνεύοντας ένα προς ένα τα έργα του Ρούσσου, βρίσκουμε διαφ ορετικές εκδοχές ή μορφ ές του υ περβατικού. Α υτές ακριβώς ο σ. κατορθώνει, σιγάσιγά, να τις ανασύρει και να τις προβάλει στο προ σκήνιο, να τις φωτίσει σταδιακά, να τις κάνει « έ μ μ ο ν η ι δ έ α » τω ν ηρώ ων το υ , να τις κάνει κ έ ν τ ρ ο ζ ω ή ς τους. Συγχρόνως, κατορθώνει να α π οδιαρθρώ σ ει το ν ιστό τη ς τρ έχ ο υ σ α ς λ ο γ ικ ή ς τους. Έτσι, χωρίς τεχνητούς κραδασμούς, τους με τα φ έρει στον κόσμο του Φανταστικού. Αυτό γίνεται ό μω ς τη ρ ώ ν τα ς με ευ λ ά β εια έναν όρο: ο ύ τε το Πραγματικό να χάνεται από τη ζωή των ηρώων του, μα ο ύ τε και το φ α ντα σ τικό! Η ευ τυ χ ή ς σύνθεσή το υ ς - μέσω ε ίτε τω ν φλας-μπακ, ε ίτε τω ν γκροπλαν - επιτρέπει στον αναγνώστη την αίσθηση ότι λειτουργεί και ο ίδιος, και συμμετέχει, σε δύο επίπε δα. Ο κατεξοχήν θεω ρητικός τη ς Φανταστικής Λογοτε χνίας επ ισ ημα ίνει:«... μέσα στον κόσμο που περιγ ρ ά φ ειτο κείμενο, π α ρ ά γ ε τ α ι έ ν α σ υ μ β ά ν μια δράση - που προκύπτει από το υπερφυσικό (ή το ψευδο-υπερφυσικό)· το συμβάν αυτό, με τη σει ρά του, προκαλεί μιαν αντίδραση στον νοούμενον α ναγνώ στη (και, γενικά , στον ήρω α τη ς ιστορίας): τη ν αντίδραση αυτή τη χαρακτηρίζουμε δ ι σ τ α γ μό και τα κ είμ εν α που το ν γ εν ν ο ύ ν φ α ν τ α σ τ ι κ ά » . (Τσ. Τοντόροφ: «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ Φ ΑΝΤΑΣΤΙΚΗ ΛΟ ΓΟ ΤΕΧΝΙΑ» εκ δ . Ο Δ ΥΣΣΕΑΣ, 1988). Όπως και παραπάνω τονίστηκε, ο σ. Τ. Ρούσσος εί ναι μάστορης, κυριολεκτικά, στο χειρισμό του Δι σταγμού. Θα μπορούσαμε, σε μια ελεύθερη διατύ πωση, το Δισταγμό να τον χαρακτηρίσουμε και ως ξ ά φ ν ι α σ μ α (ήρωα και αναγνώστη). Και πιστεύω πως είναι το στοιχείο που μπορεί να σώσει ή να χα ντακώσει ένα συγγραφέα. Ο Δημ. Παναγιωτάτος, σ’ ένα εξα ιρετικής σαφήνειας άρθρο του (περ. διαβά μελέτη

ζω, τ. 20/Μάιος 1979) αυτόν το δισταγμό το ν διατυ πώνει ως σ ύ γ κ ρ ο υ σ η . Γ ρ ά φ ει:«... Στο φανταστι κό, το υπερφυσικό φαινόμενο εμ φ ανίζεται σ’ έναν κόσμο ρα σ ιο να λισ τικό α μ φ ι σ β η τ ώ ν τ α ς τ η σ υ ν ο χ ή αυτού του κόσμου' η εμφάνιση του υπερ φυσικού γ ε ν ν ά ε ι μ ι α σ ύ γ κ ρ ο υ σ η (βασικό στοιχείο του Φανταστικού) ανάμεσα στο φυσικό και υπερφυσικό, και π ότε το νίζετα ι το ένα και π ότε το άλλο σε βά ρος το υ πρώτου...». Στα έργα το υ Τ.Ρ. αυτή η σύγκρουση γεννάτα ι από το ε ύ ρ η μ α και λειτουργεί - για τον αναγνώστη - ως μια π ρ ό κ λ η ση! Ο Τοντόροφ, συνεχίζοντας τη σκέψη του, ισχυρίζε ται πως ο δισταγμός (σύγκρουση) παράγει την από φαση και, αυτή με τη σειρά τη ς ως στάση πλέον του αναγνώστη, παίρνει δυο κατευθύνσεις: εάν μεν απο φασίσει ότι δεν καταλύονται οι νόμοι τη ς Φύσης και, άρα, το συμβάν είναι εξηγήσιμο, τό τε έχουμε να κάνουμε με το π α ρ ά ξ ε ν ο . Στην αντίθετη περίπτω ση, δηλ. πως πρέπει ν’ αποδεχθούμε νέους νόμους τη ς Φύσης, έχουμε να κάνουμε με το θ α υ μ α σ τ ό . Ο Τ.Ρ. ενυφαίνει και τις δυο α υτές κατευθύνσεις (λύ σεις), μ ερ ικές φ ο ρ ές στο ίδιο έρ γ ο («Η πηγή το υ τσακαλιού») ή μόνο μια («Ο τε λ ευ τα ίο ς τη ς συντε χνίας»), Αυτό που θα 'θελα πολύ να εξακριβώσω εί ναι εάν ο σ. είχε υπόψη του, όταν έγρα φε, το ν Το ντόροφ - τα τρία πρώτα έργα του προηγήθηκαν της έκδοσης το υ έργου του Τοντόροφ! - αν και θεωρώ απίθανο να γρά φ ετα ι η Λογοτεχνία με προδιαγρα φές... Δυο άλλα στοιχεία τ η ς Φανταστικής Λογοτεχνίας εί ναι η Π ο ί η σ η και η Α λ λ η γ ο ρ ί α (Τ ο ντό ρο φ , ο.π., σελ. 73). Σε ό,τι αφορά το πρώτο δεν το σχο λιάζω. Ο Τ.Ρ. είναι, πρώτ’ απ’ όλα, π ο ι η τ ή ς - συ νιστώ με τη ν ευκαιρία να διαβάσουν οι αναγνώστες την τελ ευ τα ία ποιητική συλλογή «Το πλοίο-φάντασμα», μια Ποίηση που θα συζητηθεί πολύ, αφού θε ματικά μοιάζει να είναι μια επέκταση τη ς ποίησης του Νίκου Καββαδία, έμ μ ετρ η , αλλά προχω ρεί σε μια άλλη - γενικότερη και εποπτική - θεώρηση τη ς διαχρονικής ζωής - μια εξα ίρετη ποίηση. Οι ήρω ές το υ πάλι, σε μια πρώ τη θεώ ρηση, δ εν είνα ι α υτό που λέμε «φευγάτοι» ή «βαρεμένοι». Είναι προσγει ω μένοι άνθρωποι, που όμω ς στην πορεία κατέχοντα ι από μια π οιητική διάθεση. Δηλ. το σ υ μ β ά ν το ύ ς κάνει εξα ιρετικά ευαίσθητους και το υ ς «μετα μορφώνει» σε όντα ποιητικά. Η Αλληγορία, που λει τουργεί φανερά ή υπαινικτικά σ’ όλα του τα έργα, ε ντοπίζεται - κυρίως - στο Σαλίνας, στον Τελευταίο της Συντεχνίας, στην Πηγή του Τσακαλιού. μ€λέτη

Όσοι αναγνώστες αναζητούν - πέρα από την αφη γηματική γοητεία - και άλλα στοιχεία στα έργα του Ρούσσου, στέκονται σ’ ένα στοιχείο, που, τουλάχι στον, η Κριτική το έχ ει επισημάνει: τη Γ λ ώ σ σ α . Είναι γνωστό ότι Σήμερα η Λογοτεχνία μας «μαστί ζεται» από τη ν Κ υριολεξία, από μια αποστεωμένη γλωσσική μορφή για χάρη τη ς ουσίας. Λ.χ. έχω την αίσθηση ότι Παπαδιαμάντης, Μυριβήλης, Καρκαβίτσας, σήμερα, δεν θα είχαν καμιά τύχη. Ίσως, βέ βαια, να φταίει η βιαστική εποχή μας - εποχή εικό νας - αλλά και γενικότερα ο τρόπος τη ς παρεχόμε νης εκπαίδευσης. Όπως και να ’ναι, είναι ένα θέμα για προβληματισμό και έρευνα. Για να ξαναγυρίσουμε στη Φανταστική Λογοτεχνία, ο Ρούσσος χειρίζεται τη Γλώσσα ως ένα είδος γοη τευτικού πέπλου για να ντύσει (ή και να «γδύσει») το συμβάν και να περάσει τα δρώ μενα στον αναγνώ στη. Πιστεύω πως η Φ.Λ., κατεξοχήν, χρειάζεται μια Γλώσσα ποιητική, μυστηριακή. Ο σ. αυτός, στηριζόμενος σ’ έναν εξα ιρ ετικ ά πλούσιο γλωσσικό οπλι σμό, αναδεικνύεται ως ο κατεξοχήν αντιπρόσωπος αυτού του είδους τη ς Λογοτεχνίας. Ο Μάνος Κοντολέων, γνω στός συγγραφέας, αλλά και μ ελ ετη τή ς τη ς Παιδικής και Ν εανικής Λ ο γοτε χνίας, διετείνεται - και συμφωνώ απόλυτα μαζί του ό τ ι «... ο Τ.Ρ. μπορεί να θεω ρηθεί ένας γ ν ή σ ι ο ς π α ρ α μ υ θ ά ς τη ς έντεχνης λογοτεχνίας για μεγά λους» (περ. διαβάζω). Να μου επιτραπεί εδώ να ενισχύσω το ν ισχυρισμό, επικαλούμενος αυτά που ση μειώνω για τ ο Λαϊκό Παραμύθι: «... Τα κύρια χαρα κτηριστικά του είναι η αχαλίνωτη φαντασία, το όνει ρο, η μαγεία, το υπερ-λογικό, η παγκοσμιότητα και η σύγκρουση, με την έννοια που έχει στην αρχαία τρα γωδία» (βλέπε: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, 1835-1985, εκδ. Ηράκλειτος). Ο Ρούσσος στα έργα του ενυφαίνει όλ’ αυτά τα στοιχεία. Πραγματώνει σ’ αυτά αυτό που ονομάζουμε Μ α γ ικ ό Ρ ε α λ ισ μ ό . Θα μπορούσα ίσως να ερωτήσω για τί ο Τ.Ρ. δεν α σχολήθηκε με την Παιδική και Νεανική Λογοτεχνία. Ίσως για να σωθεί η τελευταία από πάρα πολλά «ξε νέρωτα» παραμύθια!

Ο Δημ. Παναγιωτάτος επιχειρεί μια πολιτικο-κοινων ιο λογική π ροσ έγγισ η τη ς Φ αντα σ τικής Λ ο γ ο τε χ ν ία ς (β λ έπ ε ά ρ θ ρ ο το υ σ το π ερ . δια β ά ζω , τ. 2 0 /1 979). Γ ρ ά φ ει σ χ ετικ ά : «... Πίσω από τη σ ύ γκρουση του φανταστικού δε θα μπορούσε ν ’ ανα γνω ρίσει κανείς, κάτω από ορισ μένες προϋποθέ σεις, τη ν ίδια τη ν αστική πάλη; Αφού πίσω από τη

σύγκρουση φυσικού-υπερφυσικού υποβόσκει η σύ γκρουση αστικής τάξης-αριστοκρατίας, δε θα μπο ρούσε η τελευταία, προσαρμοσμένη στις σημερινές κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, ν ’ απ οτελέσει προσδιοριστικό παράγοντα μιας τα ξικής προέλευσης συνειδητοποίησης;». Ειλικρινά, δεν είμαι εύ κολος να βρίσκω πίσω από κα θ ετί τη ν τα ξικ ή πάλη! Ειδικά στα έργα του Ρούσσου. Μπορώ όμως να συμφωνήσω με τον αρθρογράφο σε ό,τι αφορά το γεγονός ότι το φανταστικό, ως ε ί δ ο ς Λ ό γο υ ή Τ έχ ν η ς, ε μ φ α ν ίζ ε τ α ι ως απότ ο κ ο ι δ ε ο λ ο γ ι κ ή ς σ ύ γ κ ρ ο υ σ η ς κοινωνικοπολιτικών δεδομένων μιας εποχής. Έχω τη βεβαι ό τη τα ό τι μ ε τα ξύ 1981-1997 υπ άρχει α υτή η σύ γκρουση - ή σύγχυση; - σε πολλαπλά επίπεδα. Το ε ρώτημα είναι: η εμφάνιση, στο προσκήνιο τη ς Φα νταστικής Λογοτεχνίας, του Ρούσσου φιλοδοξεί να εκφράσει αυτή τη σύγκρουση και την ανατροπή κοι νωνικών στερεοτύπων; Ή είναι μια απλή σύμπτωση; Η έξαρση, άλλωστε, διαφόρων -ισμών, ανατολικής προέλευσης, ίσως ν’ αποτελεί ένα άλλοθι για το εί δος ή και για το συγγραφέα. Θα δεχθώ επίσης αυτό που λέει ο Παναγιωτάτος, ότι το Φανταστικό (και η Επιστημονική Φαντασία) είναι μια ακόμα παραλλαγή του «όπιου τω ν μαζών». Το θέμα είναι αν είναι επικίν δυνο. Ως προς το ν Ρούσσο, ο σ υγγραφέας ανάγει α υτό το «όπιο» σε κ α θ α ρ ή Τ έ χ ν η , οπότε είναι καλοδεχούμενο!

Η ιχνηλάτηση τω ν έργων του Τ.Ρ. μας αποκαλύπτει μια α κόμα π α ράμ ετρ ο ; π ρό κειται για τη ν α τ μ ό σ φ α ίρ α υ π ο β ο λ ή ς , που ενυπάρχει ως αναπό σπαστο στοιχείο στα έργα του. Όσοι λ.χ. είναι θια σώ τες ή θαυμαστές το υ Χίτσκοκ θ ’ αναγνωρίσουν σε κάποια έργα του αυτό που - συχνά - συναντάμε στις ταινίες: την αιωρούμενη α π ε ι λ ή ! Στην «Αγγελόπετρα», στον «Τελευταίο τη ς Συντεχνίας», αλλά και στο «Φ ωτογραφία με πολύ κίτρινο», αλλά και στα «Χειρόγραφα το υ Σαλίνας» η Απειλή είναι σα φής, λειτουργεί ως επικυρίαρχο στοιχείο στην αφή γηση και προετοιμάζει το ν αναγνώστη για πολλά και από παντού. Επίσης, ο Τ.Ρ. κα τα φ έρνει σ’ όλα το υ τα έρ γ α να μην παγιδεύεται σε μια παραληρηματικής υφής φα ντασία - όπως βλέπουμε σε άλλους συγγραφείς -, να ελέγχει, απόλυτα, τη φαντασία του και να θερα πεύει σωστά αυτό πού ο Τοντόροφ λέει πως: «... Η Φανταστική Λογοτεχνία, ενώ δεν αποτελεί διόλου έ να εγκώμιο του φαντασιακού, παρουσιάζει μέρος ε

ν ό ς κ ειμ έν ο υ σαν α υ τ ό ν α α ν ή κ ε ι σ τ ο π ρ α γ μ α τ ι κ ό , ή ακριβέστερα σα ναπ ροκα λείται από το πραγματικό, όπως μια ονομασία που δίνεται σε κάτι που προϋπάρχει...» (σελ. 204).

Ο Μάκης Πανώριος, ανθολόγος Φανταστικής Λογο τεχνίας, έχει έναν εξαιρετικά ουσιαστικό λόγο για το Φ ανταστικό:«... Η πραγματικότητα είναι δεδομένη· η φανταστική λογοτεχνία όμως, και κατ’ επέκτασιν η φανταστική τέχνη, σκοπεύει στη δημιουργική ποιητι κή αποκρυπτογράφησή της και, κυρίως, στην επαναδημιουργία του κόσμου και του σύμπαντος μέσα από το ό ν ε ι ρ ο και το ό ρ α μ α . Επομένως είναι ανα τρεπτική και πρωτοπόρα... Ο δ η μ ι ο υ ρ γ ό ς της εί ναι ο πραγματικός εκπρόσωπος μιας υγιούς αναρ χίας, που έχοντας ευαισθητοποιημένες κεραίες και ώτα που συλλαμβάνουν τους θαυμαστούς ήχους της Ά λ λ η ς Ό χ θ η ς , υπονομεύει το υπάρχον και, εάν δεν τ ο αναιρεί, αναζητεί το βάθος του επαναπροσδιορίζοντάς το...». Πρόκειται για μια θαυμαστή περι γραφή του τι είναι Φανταστική Λογοτεχνία. Αν παράθεσα το εδάφιο αυτό (πρόλογος του Μ. Πανώριου σ το ν Γ ’ τ ό μ ο τ η ς Α Ν Θ Ο Λ Ο ΓΙΑ Σ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟΥ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ, εκδ. ΑΙΟΛΟΣ) είναι γιατί ο Ρούσσος υλοποιεί απ’ άκρου σ’ άκρο όλες τις συνιστώσες του Φανταστικού και με έναν ιδανικό λογοτεχνικό Λόγο. Και ακόμα γιατί στο χώρο αυτό ενδημούν και κείμε να τα οποία δεν έχουν καμιά σχέση με το Φανταστι κό!

Το μικρό αυτό μελέτημα δεν εξαντλεί, ασφαλώς, τα περιθώρια ανίχνευσης του έργου του Τάσου Ρούσ σου. Θέλει να επισημάνει απλώς και να εστιάσει το εν διαφέρον του επαρκούς αναγνώστη σ’ ένα έργο, το ο ποίο θα μπορούσε, ενδεχομένως, ν’ αποτελέσει - το μόνο σ’ αυτό το χώρο! - αντικείμενο μιας ευρείας φι λολογικής μελέτης. Ο σ. αναδεικνύεται ο σημαντικότε ρος εκπρόσωπος της Φανταστικής Λογοτεχνίας στην Ελλάδα στα τελευτα ία 15 χρόνια. Όχι μόνον επειδή πληροί όλες τις προϋποθέσεις του είδους, αλλά επει δή με το Λόγο του - αυτόν τον ηδύ Λόγο, τον παραμυθικό δίνει ν ό η μ α και ζ ω ή στο είδος. Η σύσταση μιας πανεπιστημιακής έδρας για το είδος τη ς Φαντα στικής Λογοτεχνίας ίσως να ’ναι μια καλή ιδέα και για την ενδελεχή μελέτη της και για την ανάδειξη της κα λής Λογοτεχνίας του Φανταστικού από την κακή (Παρα-λογοτεχνία) και για την κατάργηση, δια παντός, συγχύσεων και παρανοήσεων. □

Ο θάνατος στη

ζωήκαι στο έργο

(μ αφορμήτοποίημα«ΘρήνοςγιατονΙγνάθιοΣάντοιεθΜεχίας)

στον Νίκο Γκάτσο

ΘΡΗΝΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΙΓΝΑΘΙΟ ΣΑΝΤΣΙΕΘ ΜΕΧΙΑΣ' IV. ΨΥΧΗ ΦΕΥΓΑΤΗ Δ ε σε γνωρίζει ο ταύρος κ ι η συκιά, τ ’ άλογα, τα μυρμήγκια του σπιτιού σου, δε σε γνωρίζει η νύχτα και τ ’ αγόρι, γ ια τί είσαι πια νεκρός, νεκρός για πάντα. Δ ε σε γνωρίζει η πέτρα η πλαγιασμένη, το μαύρο ατλάζι μέσα του που λιώνεις, δε σε γνωρίζει η μνήμη σου η αβησμένη, γ ια τί είσαι πια νεκρός, νεκρός για πάντα. Χινόπωρο θα ’ρ θεί μ ε σαλιγκάρια, σταφύλια ομίχλης, όρη αγκαλιασμένα, όμως κανείς δε θα σε ιδ ε ί στα μάτια , γ ια τί είσαι πια νεκρός, νεκρός για πάντα. Γ ια τί είσαι πια νεκρός, νεκρός για πάντα, σαν όλους τους νεκρούς εδώ στη Γη, σαν όλους τους νεκρούς που λησμονιούνται μ ε τα σκυλιά τα ψόφια στοιβαγμένοι. Κανείς δε σε γνωρίζει πια. Μ α εγώ σε τραγουδάω. Γ ι’ αυτούς που θα ’ρθουν τραγουδώ τη χάρη κ ι ομορφιά σου. Τη μεστωμένη γνώση σου, του νου τη φρονιμάδα. Τη δίψα σου για θάνατο, τη γέψη των χειλιώ ν του. Τη θλίψη που είχε μέσα της η γελαστή χαρά σου. Χρόνια θ ’ αργήσει να φανεί, αν θα φ ανεί ποτέ του, τέτοιο ς καθάριος, ζωντανός, ζεστός Ανδαλουσιάνος. Την αρχοντιά τον τραγουδώ με λόγια που στενάζουν κι έν’ αεράκι όπού ’κλαιγε στα λιόδεντρα θυμάμαι. Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα

|ΐ(λ(τη

π ούσ ε μ ε π ά θος τη ζωή κι έν ιω θ ε τ έ τ ο ιο φ όβο σ την ιδέα το υ θα νά του, που το ν έπ ιανε αγω νία π ροκειμένου να διασχίσει ένα δρόμο σε ώρα με γ ά λ η ς κίνησης, σύμφ ω να με μ α ρ τυ ρ ίε ς α νθρ ώ πων που το ν ήξερα ν. Στο φίλο του Κάρλος Μόρλα είχε πει τη ν άνοιξη του 1935: «Τρέμω με τη ν ιδέα το υ θανάτου. Όχι για το τι θα γίνει μετά. Αυτό δε μ ε νοιάζει. Με κάνει όμω ς να νιώθω φρίκη η ιδέα πως θα υπήρχε πιθανότητα να νιώσω πως φεύγω, πως θα πρέπει ν ’ αποχαιρετήσω το ν ίδιο το ν εα υ τό μου. Αγαπώ πολύ το ν εα υτό μου».4 Επί τέσ σ ε ρις ημ έρ ες, στο κρα τητήριο τη ς πολιτοφ υλακής, ο π οιητής ένιω σε πως φ εύγει, είπε αντίο στον ε αυτό του. Έ τσι επ α ληθεύτηκε α υτό που ο ίδιος εί χ ε γρά ψ ει σ’ ένα το υ ποίημα: «Κι όποιος φοβάται το θάνατο θα το ν φ ορτω θεί στη ράχη του».5 Οι σ υνθήκες σύλληψ ης το υ ποιητή και κράτησής το υ στη φυλακή είναι, σε μεγάλο βαθμό, γνω στές από τα άφθονα σ χετικά δημοσ ιεύματα που κατά καιρούς εμφανίστηκαν στον Τύπο. Για τις συνθή κ ες το υ θα νά του το υ υπάρχουν επίσης π ολλές, α λλά δ ια φ ο ρ ετικ ές και συχνά δ ιισ τά μ εν ες από ψ εις.6 Πέπλο μυστηρίου καλύπτει, μέχρι σήμερα, ό ,τι α φορά το ν τά φ ο το υ Λόρκα, το α κρ ιβές ση μείο στο οποίο το ν έθαψαν οι εκ τελ εσ τές του. Πέ ρα απ’ όλα αυτά, όμω ς, εκ είν ο που για μας έχ ει σημασία εδώ , είναι ό τι α υ τές οι «μυστηριώ δικες και αισχρές συνθήκες τη ς εκ τελ έσ εω ς το υ κακο ρίζικου το υ Λόρκα υπό τω ν φασιστών» (Ν. Εγγονόπουλος) αποτελούν τη ν πιο συνεπή «δικαίωση» μ ιας ζω ής σ φ ρ α γ ισ μέν ης α ν εξίτη λ α από το μυ στήριο το υ θανάτου. Ό μω ς, όπως π ροα νέφ ερα , όχι μόνο η ζωή αλλά και τ ο έρ γ ο του Λόρκα σημαδεύτηκε το ίδιο έν το να από το θάνατο κι όλη τη σχετική μ ’ α υτόν μυ θολογία. Κι α υτό είναι εύλογο, αφού ο ισπανικός λα ός είναι ένα ς λα ός που βιώνει με μια ιδιαίτερη έ ντα σ η και φ υσ ικότητα το θά να το,7 και ο Λόρκα είναι ο πιο καθαρόαιμος βάρδος του.8 Ό λο το πο λύ μ ο ρ φ ο έρ γ ο το υ Λόρκα έχει, θα 'λ ε γ ε κανείς, σαν συνδετικό υπόγειο νήμα το υ το θέμα του θα νάτου, κοιτα γμένο βέβαια μέσα από τ η λυρική μα τιά το υ ποιητή. Στο θέατρο, τα σημαντικότερα έργα του («Μαριάννα Πινέδα», «Ματωμένος Γάμος», «Οι Φ ασουλήδες με τη μαγγούρα», «Περλιμπλίν και Μπελίσα», «Το Σπίτι τη ς Μπερνάρντα Άλμπα») έχουν σαν κορύφω ση και λύση το υ ς το θάνατο, που συνήθως συμβα δίζει με τον έρω τα9 (τρία εξά λλου είναι τα στοιχεία

£©■

μελέτη

ο π οίημα που μόλις π αραθέσαμε είναι ένα α πόσπασμα από το π ο ιη τικό έ ρ γ ο το υ Λόρκα « Θ ρ ή νο ς γ ια το ν Ιγνά θ ιο Σά ν τσ ιεθ Μ εχίας» (llanto por Ignacio Sanchez Mejias, 1934), συ γκ εκρ ιμ έν α το τέ τα ρ το και τε λ ε υ τα ίο μ έρ ο ς του, σε μετάφραση Νίκου Γκάτσου. Διαβάζοντάς το διαπιστώνουμε ότι η αίσθηση του θανάτου είναι τόσο έντονη στον ποιητή ώστε κατα φ έρνει να μας μεταδώ σει όλο το ρίγος και τη ν α πελπισία το υ ανθρώπου μπροστά το τέ λ ο ς τ η ς ζω ής. Αυτό το επίμονο κοίταγμα το υ θανάτου, αυτός ο συνεκτικός ιστός όλου το υ λορκικού έργου, είναι αδύνατο να φ ωτιστεί ικανοποιητικά αν δεν συσχε τισ τε ί μ ε τη ν ά λλη π α ρ ά μ ετρ ο το υ φ αιν ο μ έν ο υ Λ όρκα που είνα ι η ίδια η ζωή το υ . Για τί σπάντια ζωή και έργο ποιητή δέθηκαν τόσο αδιαχώριστα ό σο στην περίπτωση του Ισπανού δημιουργού. Ό σο ζούσ ε ο Λόρκα, δ ια κα τεχό τα ν από μιαν έ μ μονη ιδέα το υ θανάτου. Υπάρχουν πολλά γ εγο νό τα τη ς ζω ής το υ που το επιβεβαιώνουν, εμ ε ίς ό μως θα α ρκεσ τούμε στην παρακάτω συγκλονιστι κή μα ρτυρία το υ Σαλβαδόρ Νταλί: «Τουλάχιστον π έν τε φ ο ρ έ ς τη μ έρ α ο Λ όρκα υπ αινισσόταν το θάνατό του. Τη νύχτα δ εν μπορούσε ν ’ αποκοιμη θεί αν πολλοί μαζί δ εν π ηγαίναμε να το ν “βάλου με στο κρεβά τι” . Ακόμα κι αφού ξάπλωνε έβρισκε τρόπ ο να π α ρατείνει, για χ ρόνο απροσδιόριστο, τις πιο εξα ίσ ιες π ο ιη τικές συζητήσ εις που ’γιναν στον αιώνα μας. Σχεδόν πάντα κατέλη γε να συζη τά ει για τ ο θάνατο και προπάντων για το δικό του θά να το . Ο Λ ό ρ κ α μ π ο ρο ύ σ ε να μ ιμ ε ίτα ι και να τρα γο υ δ ά ει όλα για όσα μιλούσε και σ υ γκεκριμέ να για το θ ά να τό το υ . Τον σκη νο θ ετο ύ σ ε π αίζο ντα ς παντομίμα: “ Να, έλ εγ ε, πώς θα ’μαι τη σ τιγ μή το υ θ α νά του μ ο υ ” . Κι ύ σ τερ α χ ό ρ ε υ ε ένα εί δ ος οριζόντιο μπαλέτο, που π αράσταινε τις από το μ ε ς κινήσεις το υ κορμιού το υ τη ν ώ ρα τη ς κη δείας το υ , ότα ν το φ έρ ετρ ο θα κατέβαινε κάποια απόκρημνη πλαγιά τη ς Γρανάδας. Έ π ειτα μας έ δειχνε πώς θα ’ναι το πρόσωπό το υ λ ίγ ε ς μ έ ρ ε ς μ ετά το θά να τό το υ . Και τα χ αρα κτηρισ τικά το υ , που συνήθως δ εν ήτα ν όμορφ α, φ ω τίζο νταν από μιαν άγνωστη ομορφιά και μάλιστα από υπερβολι κή χάρη. Τ ό τε, σ ίγο υ ρο ς για τη ν εντύπω ση που μας είχ ε π ροκαλέσει, χ α μ ο γελο ύ σ ε λαμπ οκοπώ ν τα ς για τ ο θ ρίαμβ ο που το υ χ ά ρ ιζε η α π όλυτη λυρική κυριαρχία πάνω στους θ εα τές του».2 Αν όμω ς ο Λόρκα παρίστανε το θάνατό του, αυτό δε σημαίνει πως δεν το ν φ οβόταν.3 Αντίθετα, αγα

που χαρακτηρίζουν έντονα όλη τη ζωή και το έργο το υ Λόρκα: Γη - Έ ρ ω τα ς - Θ ά να το ς). Το θ ά να το α υτό που βρίσκομε στα θ εα τρικά έρ γ α του, έμ ε λ λ ε ν ’ α ντιμ ετω π ίσ ει, συχνά κάτω από α ν ά λ ο γ ες σ υνθήκες με το υ ς ή ρ ω ές το υ , ο ίδιος ο π οιητής. Παράδειγμα η Μ αριάννα Πινέδα, η οποία, πριν ο δηγηθεί στην αγχόνη, έμ εινε έγκλειστη σ’ ένα κελί ελπίζοντας, ω ς τη ν τελ ευ τα ία στιγμή, ό τι οι φίλοι τη ς θα τη ν σώσουν. Και θα ήτα ν ενδιαφ έρον να α ν α τρ έξο υ μ ε, εδώ , σε κάπ οιες φ ρά σ εις που ειπώ θ ηκαν από θ ε α τρ ικ ο ύ ς ή ρ ω ε ς το υ Λ όρκα , ό τα ν το υ ς χτύπησε τη ν π όρτα ο θάνατος: Πρώτα, η Μαριάννα Πινέδα: «Αντίο. Σκουπίστε τα δάκρυά σας». Έ πειτα, η μάνα το υ «Μ ατω μένου Γάμου»: «Δε θ έ λω μοιρολόγια σε το ύ το το σπίτι. Τα δικά μου δά κρυα θα ’ρθούνε ότα ν μείνω μοναχή». Τέλος, η Μ π ερνάρντα Άλμπα: «Δε θέλω κλάματα. Το θά να το π ρέπ ει να το ν κο ιτά ς κατά φ ατσ α. Να κλάψ ετε σαν θα ’σ τε μοναχές». Οι ή ρ ω ες το υ Λόρκα λοιπ όν δ ε μιλάνε ο ύ τε ανα σ τενά ζουνε τη ν ώ ρα τη ς απελπισίας. Να υπ οθέ σ ουμε ό τι και ο Λ ό ρκα έ δ ε ιξε , λ ίγ ο πριν από το τέλ ο ς του, μια παρόμοια στω ικότητα και καρτερι κότητα; Έ νας ά λλος χώ ρος στον οποίο διέπ ρεψ ε ο Λόρκα ή τα ν και η ζω γ ρ α φ ικ ή .’0 Σ τα σχέδιά το υ , κυρίω ς α υτά που έκανε μ ετά το τα ξίδ ι το υ στη Νέα Υόρκη (1929-30), κυριαρχεί ένα βαθιά τρα γικό αίσθη μα («Άγιος Χριστόφορος», «Δύο μ ο ρ φ ές πάνω σε τάφ ο» κ.λπ.). Όπω ς λ έ ε ι σ χετικά ο Μ άριο Χερνάν τεζ: «Δάκρυα σαν σ τα γόνες αίμα, μνήματα ανοι χ τά σ την εξο χ ή , χ έρ ια κο μ μ ένα και πρόσωπα με μάτια αδειανά π αίρνουν τη θέση που κρατούσαν οι μ ελ α γ χ ο λ ικ έ ς “ μ α ν ό λ α ς ” (...), “ ισ π ανίδες κ υ ρ ίες ” με μάτια αμυγδαλω τά και μ εγά λες βλεφ α ρί δ ες ή π ιερρό το ι μ ε διπλό πρόσωπο (...) φ ρ ο υ τιέ ρ ες που είχ ε σ χεδιά σει ω ς δ ώ ρημα σ τις επ ισ το λ έ ς το υ (...)»’’ . Το τρ α γ ικ ό σ χέδιο το υ Λ όρκα που π α ρισ τά νει τ ’ αποκομμένα κεφ άλια το υ ίδιου και το υ φ ίλου το υ Πάμπλο Ν ερούδ α, έ ρ γ ο που ο π ο ιη τή ς έ κ α ν ε το 1934 στο Μ π ουένος Ά ιρες, α π ο τελεί μια σ υ γκλο νιστική κατάθεση, αφού, όπως ο Λόρκα, έτσ ι και ο Ν ερ ο ύ δ α χ ά θ η κ ε σε μια σ τιγ μ ή θ ρ ιά μ β ο υ τω ν σ κοτεινώ ν δ υ νά μ εω ν (φα σιστικό π ρα ξικό π η μ α δικτα τορία στη Χιλή, Σεπ τέμ βρη ς 1973). Τέλος, αν στα θούμε στην ποίηση το υ Λόρκα, βλέ π ουμε ότι σ’ όλη τη ς τη ν έκτασ η, από τα «Πρώτα Τραγούδια» (1921) μέχρι τα «Σονέτα το υ σ κο τει

νού έρω τα» (1935), είναι γ εμ ά τη από α να φ ορές ά μ εσ ες ή έμ μ εσ ες στο θάνατο (βλ. σημ. 8), από υ π α ινιγμούς γ ια το δικό το υ τρ α γ ικ ό τέ λ ο ς . Χάρη στη σπάνια ποιητική το υ διαίσθηση, ο Λόρκα μπο ρ ο ύ σ ε π ρ ά γ μ α τι να π ρ οα ισ θά νετα ι και να π ερ ι γ ρ ά φ ει στα ποιήματά το υ τη μελλοντική το υ δολο φονία με τρόπ ο πράγματι σ υγκλονιστικό.'2 Από τα πολλά σχετικά π αραδείγματα αναφέρω εδώ δύο: (I) Το κατάλαβα πως με είχαν δολοφονήσει: Ερεύνησαν τα καφενεία, τα νεκροταφεία και τις εκκλησίες έψαξαν στα βαρέλια και στα ντουλάπια, εσύληααν τρεις σκελετούς για να τραβήξουν τα χρυσά τους δόντια. Μ α δε με βρήκαν. Ποτέ δε με βρήκαν; Όχι, ποτέ δε με βρήκαν. («Μύθος και κυκλικό τραγούδι για τρεις φίλους», από τη συλλογή «Ο Ποιητής στη Νε'α Υόρκη», μετ. Τάσσυ Λιγνάδη)

(II) Μ έσ’ απ ’ τα κλαριά της δάφνης είδα δυο γκρίζα περιστέρια. Το ’να ήταν ο ήλιος, τ ’ άλλο το φεγγάρι. Γειτονάκια μου, τους είπα, που ’ν’ ο τάφος μου;'3 Στην ουρά μου, είπε ο ήλιος. Στο λαρύγγι μου, είπε το φεγγάρι. («Κασίντα των σκούρων περιστεριών», από τη συλλογή «Ντιβάν του Ταμαρίτ», μετ. Ανδρέα Αγγελάκη)

Α λλά τ ο π οίημα που κυ ρ ίω ς δ ια π ν έετα ι από το κρύο ρίγος το υ θανάτου είναι ο «Θ ρήνος για το ν Ιγνάθιο Σά ντσ ιεθ Μ εχίας». Ό πως μάλιστα παρα τ η ρ ε ί ο Β α γ γ έλ η ς Ρ οζα κέα ς, «ο θά να το ς , θέμ α π α ραμόνιμο τη ς λορ κ ικ ή ς ποίησης, σ τις π ρώ τες σ υλλογές το υ ποιητή δίνεται καλυμμένος, με ομί χ λ ε ς φ εγ γ α ρ ιο ύ . Εδώ (στο «Θρήνο για το ν Ιγνάθ ιο Σ ά ντσ ιεθ Μ εχίας»), μια σ ειρά από κ ο φ τερ ές ρεα λισ τικές εικόνες, ένα ς επ ιτέλους α ληθινός θά να το ς» .’4 Α υτό τ ο άμεσο, το «δια γυμνού οφ θα λ μού» κοίτα γμα το υ θανάτου στο «θρήνο» ο φ είλε ται, νομίζω, στο ότι ο ν εκρός τώ ρα δ εν είναι μόνο ένα γνω στό κι αγαπημένο στον ποιητή πρόσωπο,

είνα ι και μια μ ο ρφ ή που κάπ ο τε εκπ ροσω π ούσε τη λεβεντιά , τη ζω τικότητα, τη ν αρχοντιά. Την ίδια περίπου άποψη για το «Θρήνο» εκφ ρά ζει κι ο Τάκης Βαρβιτσιώτης. Σ υ γκεκριμένα γ ρ ά φ ει πως «αν στον Ρίλκε ο θά να τος γίνεται οικείος (...), αν στον Μ ό τσ α ρ τ κ α τα υ γ ά ζ ε τα ι από τ ο δ ιη ν ε κ έ ς εκ ε ίν ο φως, το lux perpetua (...), στο Λόρκα δ εν αποβάλ λ ει π οτέ τη ν αποτρόπαια όψη το υ και τη ν εντελώ ς μηδενιστική σημασία το υ . Ο Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας, ο θαυμαστός για τη ν ομορφ ιά και τη δύναμή το υ τα υ ρο μ ά χο ς, κι α υ τό ς ακόμα καταχω νιάζεται από τ ο χιόνι τη ς λησμονιάς και τη ς απουσίας».15

Γ ια τί είσαι πια νεκρός, νεκρός για πάντα, σαν όλους τους νεκρούς εδώ στη γη, σαν όλους τους νεκρούς που λησμονιούνται με τα σκυλιά τα ψόφια στοιβαγμένοι.

Ό μω ς, σ’ α υτό το οδυνηρό, αδυσώπητο γ εγ ο ν ό ς το υ θανάτου, ο Λόρκα αντιπ αραθέτει ένα καθαρά γήινο όπλο, το τρα γούδι: Κανείς δε σε γνωρίζει πια. Μ α εγώ σε τραγουδάω. Γ ι’ αυτούς που θα ’ρθουν τραγουδώ τη χάρη κι ομορφιά σου.

Και πιο πάνω , σ το τ ρ ίτ ο μ έ ρ ο ς το υ «Θ ρή νο υ »

m -

(«Σώμα στην πέτρα»), η ίδια εμμονή και πίστη στη λυτρω τική δύναμη το υ τρα γουδιού: Τους άντρες θέλω να ιδώ με τη φωνή την άγρια που τιθασεύουν άλογα, ποτάμια κυβερνάνε που σύγκορμα τραντάζονται καθώς τραγούδια λένε με ήλιο και πετροχάλικα στο φλογερό τους στόμα. Θέλω ένα θρήνο να μου ειπούν, να μοιάζει σαν ποτάμι με καταχνιές ανάλαφρες και δασωμένες όχτες... («Θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας», μετ. Νίκου Γκάτσου)

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι δίκαια ο «Θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας» θεωρείται σαν το καλύ τερ ο ποίημα του Λόρκα, κι έχει μεταφραστεί περισ σ ότερο απ’ όλα τα ποιητικά το υ έργα στη γλώσσα μας. Βέβαια, η μετάφραση που διαδόθηκε περισσό τερ ο ήταν αυτή του Νίκου Γκάτσου,16 ο οποίος και σ’ ά λλες το υ μετα φ ράσ εις πάνω στο Λόρκα γνώρισε αυτή την ιδιαίτερη καταξίωση. Η πλατιά διάδοση αυ τώ ν τω ν μεταφράσεων οφείλεται, πέρα από τη μεγά λη αξία τω ν ίδιων τω ν κειμένων και το ιδιαίτερο εν διαφέρον του Γκότσου για το Λόρκα, τόσο στο πά ν τρ εμά τ ο υ ς με τ η μουσική σημαντικώ ν συνθετώ ν μας (Χατζιδάκις - Ξαρχάκος), όσο και στο ανέβασμά τους στη σκηνή μέσα από θεατρικές παραστάσεις υ ψηλού επιπέδου. Χαρακτηριστικά παραδείγματα εί ναι, από την ποίηση πρώτα, ο «Θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας», με τη θαυμάσια απαγγελία του Μάνου Κατράκη και τη μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου (για την οποία, όμως, ο Μίκης Θεοδωράκης δια τυπώ νει τις επ ιφ υλά ξεις το υ )17 κι από το θέατρο, ο «Ματωμένος Γάμος», του οποίου η πρώτη παράστα ση -κα ι η πρώτη σκηνική παρουσίαση του θεατρικού Λόρκα στην Ελλάδα- έγινε στις 8 Απριλίου 1948 από το Θ έα τρο Τέχνης το υ Καρόλου Κουν, με σκηνικά του Γιάννη Τσαρούχη και εξαίσια μουσική του Μάνου Χατζιδάκι. Πέρα, βέβαια, από τη μετάφραση του Γκά τσου πάνω στο «Θρήνο για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Με χίας», υπάρχουν κι άλλες μεταφραστικές προτάσεις Ελλήνων λογοτεχνών πάνω στο ίδιο έργο, όπως αυ τ έ ς τω ν Γιάννας Χριστοφή (1949), Κλείτου Κύρου (1950), Ν ίκου Ση μ η ρ ιώ τη (1963), Κοσμά Π ολίτη (1964), Αργύρη Ευστρατιάδη (1969), Μάριου Λαέρτη (1971), Κώστα Ζαρούκα (1971), Νίκου Εγγονόπουλου (1978), Άρη Δικταίου (1980), Ηλία Ματθαίου (1983) κ.ά. Μια απόπειρα σ ύγκρισ ης το υ τελ ευ τα ίο υ στίχου μελέτη

τριώ ν από τ ις μ ετα φ ράσεις (του Κύρου,18το υ Γκό τσου και του Εγγονόπουλου19), μας αποκαλύπτει την ιδιαιτερότητα με τη ν οποία κάθε μεταφραστής αντι μετωπίζει το πρωτότυπο κείμενο, το κείμενο-πηγή. Για τη ν ιστορία, αλλά και για να έχ ο υ μ ε ένα μικρό δείγμα του πώς, κατά τη γνώμη μου, οφείλει να προχωρά η διαδικασία σύγκρισης πολλών μεταφραστι κών εκδοχών ενός ξένου κειμένου, θα παραθέσω, κα τά χρονολογική σειρά, τις τρεις μεταφράσεις, μαζί με τον πρωτότυπο στίχο του Λόρκα. Αμέσως μετά, θα α ναφέρω τ ο πραγματικό γεγο νό ς που κρύβεται πίσω απ’ αυτό τ ο στίχο, τις «συνθήκες αλήθειας» του, ό,τι δηλαδή συνιστά, σε κειμενογλωσσολογικό επίπεδο, την καταστασιακότητά του. Υ recuerdo una brisa triste por los olivos (Federico Garcia Lorca) κι αναπολώ μιαν αύρα θλιμμένη στις ελιές ανάμεσα (Κ λείτος Κύρου) κι έν ’ αεράκι όπου ’κλαιγε στα λιό δ εντρα θυμάμαι (Νίκος Γ κότσος) κι ο νους μου πάει στον π ικρόν άνεμο που μέσ ’ στον ελαιώ να λυσσομανά (Νίκος Εγγονόπουλος) Όπως διηγόταν σ τους φ ίλους το υ ο Μ εχίας, όταν ήτα ν έφ η β ο ς εξα σ κο ύ νταν κρυφ ά στην τα υ ρ ο μ α χία με τ ις α γελά δ ες ενό ς α γελα δ ο τρό φ ο υ . Όμως, δ ε βρισκόταν κανείς να το ν χ ειρο κρο τή σ ει στο τ έ λ ο ς. Έ τσ ι, ό τα ν φ υ σ ο ύ σ ε η α ύρα και τά ρ α ζ ε τα λιό φ υ λ λ α , α υ τό ς σ ήκω νε τ ο χ έ ρ ι το υ και χ α ιρ ε τούσ ε...20 Μ ένει λοιπόν στον αναγνώστη να κρίνει ποια από τις τρ ε ις μ ετα φ ρ ά σ εις το υ τελ ε υ τα ίο υ στίχου α ποδίδει καλύτερ α το κρυμμένο νόημά το υ .21 Σημειώσεις 1 .0 Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας (Ignacio Sanchez Mejias, 1891-1934), διάσημος ταυρομάχος, ήταν άνθρωπος με γνήσια πνευματικά ενδιαφέροντα, ποιητής ο ίδιος, φίλος πολλών διανοουμένων της εποχής, μεταξύ των οποίων και του Λόρκα. Το σπίτι του συχνά γινόταν τόπος καλλιτε χνικών συγκεντρώσεων, όπου η νεότερη γενιά των ποιη τών έβρισκε μια φιλόξενη ατμόσφαιρα κι έναν οικοδεσπό τη ευαίσθητο, ιπποτικό κι ανοιχτόκαρδο. Όταν το 1934 α ποφάσισε να κατέβει πάλι στην αρένα (ανακαλώντας έτσι παλαιότερη απόφασή του να την εγκαταλείψει οριστικά), ήταν ήδη 43 χρόνων, σε ηλικία δηλαδή προχωρημένη για μια τέτοια απόφαση. Έτσι, στις 11 Αυγούστου της ίδιας χρονιάς χτυπήθηκε θανάσιμα απ’ τον ταύρο του Μανθα-

μ€λέτη

νάρες, για να ξεψυχήσει τρεις μέρες αργότερα. Τον πέν θησε η Ισπανία ολόκληρη. Κι εκτός απ’ τον Λόρκα, γρά ψανε γι’ αυτόν ποιήματα δύο άλλοι φίλοι του ποιητές: ο Ραφαέλ Αλμπέρτι και ο Χεράρδο Διέγο. 2. Βλ. Σαλβαδόρ Νταλί, «Ρέκβιεμ για το Λόρκα», μετ. Τάκη Δραγώνα, περ. Θέατρο, Σεπτέμβρης-Δεκέμβρης 1966, τ. 29-30, σ. 15 (τεύχος αφιερωμένο στο Λόρκα). 3. «Ο Φεδερίκο φοβόταν πολύ το μαρτύριο και το θάνατο. Μπορώ να φανταστώ τι ένιωσε, μέσ’ στη νύχτα, πάνω στο καμιόνι που τον οδηγούσε στον ελαιώνα όπου θα τον σκότωναν. Σκέφτομαι συχνά εκείνες τις στιγμές» (Λουίς Μπονιουέλ, «Η τελευταία πνοή», εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα, 1984,0.212). 4. Βλ. Μαρσέλ Ωκλαίρ, «Λόρκα», μετ. Τούλας Τόλια, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 1976, σ.358. 5. Φ. Γ. Λόρκα, «Πολιτεία δίχως ύπνο» (από τη συλλογή «Ο Ποιητής στη Νέα Υόρκη», μετ. Κοσμά Πολίτη, εκδ. Καρα βιό, Αθήνα, 1964, σ. 40). 6. Ενδιαφέρουσα είναι, σχετικά, η μαρτυρία κάποιου σωφέρ ονόματι Ετόρε, ο οποίος μετέφερε με το αυτοκίνητό του το μελλοθάνατο Λόρκα μέχρι τον τόπο της εκτέλεσής του, τα χαράματα της 19ης Αυγούστου 1936 (βλ. εφημ. Τα Νέα, 1/9/90, σ. 31, άρθρο με τίτλο «Οι τελευταίες στιγ μές του Λόρκα»). 7. Αυτή την ιδιαίτερη σχέση του ισπανικού λαού με το θάνα το αναλύει με θαυμάσιο τρόπο ο Λόρκα, σε μια διάλεξή του που έδωσε το 1934 στο Μπουένος Άιρες με θέμα «Η θεωρία και η αποστολή του duende» («Teoria y juego del duende), διάλεξη που μεταφράστηκε στα ελληνικά από την Ολυμπία Καράγιωρα και κυκλοφόρησε σε βιβλίο στην Ελλάδα: Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα «Ντουέντε (ρόλος και θεωρία)», βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα, 1998 (γ' έκδο ση). 8. Γράφει ο Τάσος Λιγνάδης: «Ο Λόρκα είναι ο Ισπανός ελε γειακός ποιητής του llanto (θρήνου). Ο πανάρχαιος ιβηρικός θρήνος, το πιο αντιπροσωπευτικό, το πιο εκφραστικό τραγούδι της ισπανικής ψυχής, βρήκε μέσα από την πολυαίωνη λυρική του περιπέτεια το σύγχρονό του πρόσω πο χωρίς να χάσει τίποτα από τον ήχο και τη ζωγραφιά του» (βλ. Τάσου Λιγνάδη, «Ο Λόρκα και οι ρίζες», εκδ. Δί φρος, Αθήνα 1964, σ. 102). 9. Για το δέσιμο έρωτα-θανάτου στο λορκικό έργο, γράφει ο Πάμπλο Νερούδα («Anthologia selecta de F. G. Lorca», 1937): «Από τον Λόπε ντε Βέγκα είχαμε να δούμε στην Ισπανία ποιητή τόσο που να ξελογιάζει (...) Το αρχαίο ι σπανικό δράμα, ανανεώνεται στους στίχους του. Ο θάνα τος και ο έρως χορεύουν έναν άγριο χορό, ο μασκοφορεμένος γυμνός θάνατος, ο μασκοφορεμένος γυμνός έ ρως» (βλ. Τάσου Λιγνάδη, ό.π., σ. 100). 10. Δύο εκθέσεις με έργα του Λόρκα έχουν γίνει τα τελευ ταία χρόνια στην Αθήνα: η πρώτη και μεγαλύτερη πραγ ματοποιήθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη στο διάστημα 725 Οκτωβρίου 1987 και περιελάμβανε 352 σχέδια του

-©Ή

Λόρκα (το σύνολο σχεδόν των ζωγραφικών του έργων). Η δεύτερη έγινε στο Μουσείο της Ιστορίας του Πανεπι στημίου Αθηνών («Παλιό Πανεπιστήμιο»), στην Πλάκα, από τις 26 Μαΐου έως τις 10 Ιουνίου 1998 και περιελάμβανε ένα μικρό μέρος από τα σχέδια του ποιητή. 11. Βλ. Μάριο Χερνάντεζ, «Καλειδοσκόπιο των λορκικών σχεδίων», μετ. Κώστα Τσιρόπουλου (εισαγωγικό σημείω μα στο βιβλίο «Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα: Σχέδια», Αθήνα 1987, σσ. 13-24), βιβλίο που εκδόθηκε με την ευκαιρία της έκθεσης από την Εθνική Πινακοθήκη (βλ. ό.π.). 12. «Έλεγε ο Λόρκα: “Εγώ δύσκολα γελιέμαι σ’ ό,τι έχει σχέση με προαισθήσεις”» (βλ. Μαρσέλ Ωκλαίρ, «Λόρ κα», ό.π., σ. 366). 13. Όπως προανέφερα, δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα το μέ ρος στο οποίο είναι θαμμένος ο Λόρκα. 14. Βλ. Βαγγέλη Ροζακέα, «Η παρουσία του duende στο Μοιρολόι για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας» (εισαγωγή στο βιβλίο «Federico Garcia Lorka: Μοιρολόι για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας», μετ. Αργύρη Ευστρατιάδη, εκδ. Ηριδανός, Αθήνα 1969, σ. 18). 15. Βλ. Τάκη Βαρβιτσιώτη, «F. G. Lorca: Ένας περιπαθής του ενστίκτου», ομιλία που τυπώθηκε σε ολιγοσέλιδο έ ντυπο, Θεσσαλονίκη, 1964, σ. 7. 16. Σύμφωνα με πληροφορίες που μου έδωσε ο Γκότσος λί γα χρόνια πριν από το θάνατό του (+12-5-1992), ο «θρή νος για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας» (που στο πρωτό τυπο έχει μελοποιηθεί από τον Ισπανό συνθέτη Maurice Ohana-την άνοιξη του 1950), μεταφράστηκε σε πρώτη φάση από τον ίδιο τον Γκάτσο για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες μιας συναυλίας που έδωσε το 1962 η Πειραμα τική Ορχήστρα Αθηνών με τη διεύθυνση του Μάνου Χατζιδάκι. Σ’ αυτή τη συναυλία, το έργο ακούστηκε με τη μουσική του Ohana και τους ελληνικούς στίχους του Γκάτσου, προσαρμοσμένους πάνω σ’ αυτή τη μουσική (πράγμα που έθετε, βέβαια, πολλούς λεκτικούς περιορι σμούς στο μεταφραστή). Όταν, μετά από μερικά χρό νια, ο Σταύρος Ξαρχάκος επρόκειτο να μελοποιήσει το ί διο έργο, ο Γκότσος έγραψε εκ νέου τη μετάφραση, ό

πως την ξέρουμε εμείς σήμερα, χωρίς βέβαια τις προη γούμενες δεσμεύσεις. Η δεύτερη αυτή μετάφραση έγι νε λίγο καιρό πριν από τη μελοποίηση του έργου από τον Ξαρχάκο, ο οποίος χρειάστηκε δυόμισι χρόνια (από το 1966 έως το 1969, οπότε το έργο κυκλοφόρησε σε δίσκο), για την ολοκλήρωση της μουσικής του. Επομέ νως, η μετάφραση από τον Γκάτσο πρέπει να έγινε πριν από το 1966, γύρω στα 1965. Ολόκληρο το έργο δημο σιεύτηκε, για πρώτη φορά, στο ένθετο του δίσκου (αλλά μόνο της αρχικής του έκδοσης, του 1969), και για δεύτε ρη φορά σε ένα φυλλάδιο του Ε.Ο.Τ. που κυκλοφόρησε με την ευκαιρία των συναυλιών που έδωσε το 1976 στο Ηρώδειο ο Ξαρχάκος, διευθύνοντας το «Θρήνο» του και το «Αξιόν Εστί»των Ελύτη-Θεοδωράκη. Σε βιβλίο, κανο νικά πλέον, κυκλοφόρησε αργότερα, το 1990 (βλ. «Φε δερίκο Γκαρθία Λόρκα, Θέατρο και ποίηση», ελληνική α πόδοση Νίκου Γκάτσου, εκδ. Ίκαρος, σσ. 142-157). 17. Κατά τον Θεοδωράκη, ήταν λάθος η χρησιμοποίηση «δυτικού» ερμηνευτή (εννοεί τενόρου) σ’ αυτό το έργο (βλ. Μίκη Θεοδωράκη, «Το Χρέος», Β' τόμος, εκδ. Πλειάς, 1974, σ. 468). 18. Βλ. Κλείτου Κύρου, «Μοιρολόι για τον Ιγνάτιο Σάνχεθ Μεχίας», Θεσ/κη, α' έκδοση 1950, β' έκδοση 1963 (ανα δημοσίευση στον τόμο «Ξένες φωνές», Αθήνα, Κέδρος, 1979). 19. Η μετάφραση του Εγγονόπουλου πάνω στο «Llanto por Ignacio Sanchez Mejias» (συγκεκριμένα στο τέταρτο μέ ρος του έργου αυτού, το «Alma ausente»), βρίσκεται στη συλλογή του «Στην Κοιλάδα με τους Ροδώνες», εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1978, σσ. 206-208. 20. Τη λεπτομέρεια αυτή αναφέρει η Μαρσέλ Ωκλαίρ στο βιβλίο της «Λόρκα», ό.π., σ. 32. 21. Παρόμοιες μεταφραστικές παραλλαγές ενός και του αυτού στίχου, από το «Θρήνο για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας», που μπορούν να δώσουν ερέθισμα για μια ε κτενέστερη σχετική εργασία, υπάρχουν στο αφιερωμέ νο στο Λόρκα «Διαβάζω», τεύχος 192, Μάιος 1988, σ. 60, σημ. 23,25 και 26).

Γ κ εόργκ Ίγκ ερ ς η Ιστοριογραφία

ΣΤΟΝ20όΑ ιωνλ

Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ

Σ Τ Ο Ν 20 ό Α ΙΩ Ν Α Λ

Ζ Ε

Μόλις κυκλοφόρησε ΝΕΦΕΛΗ

1 Σ

μελέτη

ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΣΕΙΡΕΣ

Λογοτεχνία, παραλογοτεχνία ή νεοφεμινιομός; Όλγας IcAfca

ivai κοινός τόπ ος πως στόχος του εμπορικού τηλεοπτικού προγράμματος είναι η γυναίκα ως καταναλώ τρια, φυσικά, η γυναίκα ως ο ικογε ν εια κό π ορτοφ όλι, η γυναίκα στα π ροκρούστεια καλούπια τη ς αγοράς, μονίμως καταθλιπτική και ανικανοποίητη στο κυνήγι ενός εα υτού που τη ς υποδεικνύεται, αλλά δεν το ν αναγνωρίζει», έγρα φ ε η Πόπη Διαμαντάκου στην «Καθημερινή» (7/2/99). Αν όπου «εμπορικό τη λεοπ τικό πρόγραμμα» βά λουμε «εμπορικό βιβλίο», θα διαπιστώσουμε πολλά κοινά σημεία, πολλές ομοιότητες ανάμεσα στην τηλεοπτι κή αγορά και την εκδοτική. Υπάρχει η άποψη, χω ρίς να υπάρχουν πλήρη στοι χεία που να τη ν επιβεβαιώνουν, ότι το μεγα λύτερο αναγνωστικό κομμάτι -σ το ν το μ έα τη ς λογοτεχνίας ιδια ίτερα - είναι οι γυναίκες, παρά το ότι τ ο ανδρικό φύλο υπερτερεί αριθμητικά στην κοινότητα τω ν συγ γρα φέω ν. Αυτό το αναγνωστικό κομμάτι έχ ει κατά νου, όλο και π ερισ σ ότερο το τελ ευ τα ίο διάστημα, μερίδα συγγραφέω ν και εκδοτώ ν. Έτσι, γυναικείες σειρές προστίθενται ήδη σ τους εκδοτικούς οίκους (πιο πρόσφ ατη η «Σελάνα - Γυνα ίκες σ υγγρα φ είς το υ κόσμου» τ η ς «Νεφέλης», με υπεύθυνη τη ν Κατε ρίνα Σχινά), ενώ υπάρχουν νέοι εκδότες σαφώς προ-

άρθρι

σανατολισμένοι στο γυ ναικείο αναγνωστικό κοινό (εκδόσ εις «Νίκη»), Η ασημένια σειρά τη ς «Ωκεανίδας», βέβαια, είναι από τις πρώ τες που ταυτίστηκαν με το γυναικείο κοινό (ορισμένοι τίτλοι τ η ς τουλάχι στον), παρότι η θεματολο γία τω ν βιβλίων τη ς σειράς ποικίλλει. Μια ν έα « οικογένεια» βι βλίων γεννιέται. Μια οικο γένεια, τη ς οποίας τα μέλη δεν έχουν κοινά χαρα κτη ριστικά εκτό ς ίσως από το ό τι α π ευ θ ύ νο ντα ι π ρω τίσ τω ς στο γυ ν α ικ είο ανα γνωστικό κοινό. Σ’ ένα μέ ρος αυτών τω ν βιβλίων, οι συγγραφείς κτίζουν τη μυ θοπλασία το υ ς μ ε πρώ τη ύλη σημερινά προβλήματα και τω ρ ιν ές διαπιστώσεις που αφορούν τις σχέσεις τω ν δύο φύλων: μοναξιά, αδυναμία προσέγγισης και επικοινωνίας, νέο κοινωνι κό πρόσωπο τη ς γυναίκας και η συνεπαγόμενη μετα βολή στις ενδοοικογενειακές σχέσεις. Οι εκδ ό τες ε πενδύουν σ’ α υτές ακριβώς τις διαπιστώσεις και, λί γο ώς πολύ, βγαίνουν κερδισμένοι. Είναι λογοτεχνία ή παραλογοτεχνία, ήταν τ ο πρώτο ερώ τημα που τέθηκε, προς ερμηνεία και έλεγχο του φαινομένου. Οι απ αντήσεις ω ς π ρος α υτό π οικίλ λουν. Υπάρχει όμως κι ένα ακόμα ερώ τημα που αφο ρά το υ ς δ η μ ιο υ ρ γ ο ύ ς και το υ ς α π ο δ έκτες αυτών τω ν βιβλίων: με ποιον τρόπο απαντούν στα προβλή ματα που πραγματεύονται; Το ύφος που επιλέγουν είναι λίγο πολύ κοινό: επιθε τική «ειλικρίνεια», σαρκασμός, αυτοσαρκασμός, η δε γλώσσα δεν βρίσκεται πολύ μακριά από τη «γλώσ σα» τω ν «κοινωνικού π εριεχομένου» σίριαλ. «Γιατί μου αρέσουν οι ά ντρ ες που δε μου φέρονται καλά; Γιατί δεν μου άρεσαν οι άντρες που ήταν πραγματικά καλοί μαζί μου; Ή ταν γραφτό μου να περιφρονώ κά θε άντρα που μου φ ερόταν σαν άνθρωπος; Και να θέ λω μονάχα τους άντρες που δεν με ήθελαν; Ξυπνού σα στη μέση της νύχτας και αναρωτιόμουν για το αί σθημα αυτοεκτίμησής μου - γιατί ένιωθα άνετα μόνο όταν με κακομεταχειρίζονταν;» αναρωτιέται η ηρωίδα στο βιβλίο «Η Λούσυ π αντρεύεται» τη ς Μάριαν Κηζ, εκδόσεις «Νίκη». Η Έ λεν Φήλντινγκ στο «Μπρος γ κρεμ ό ς και πίσω...

ράφι» (εκδόσ εις «Ωκεανίδα») γρά φ ει: «Μα γ ια τί οι άνθρωποι, όταν παρατάνε τους συντρόφους τους ε πειδή ερ ω τεύ τηκα ν κάποιον άλλο, θεω ρούν προτι μ ό τερο να π α ρ ασ τήσ ου ν ότι δεν υπάρχει τρ ίτο ς ;

Νομίζουν ότι οι σ ύντροφοί τους θα πονέσουν λιγό τερ ο π ιστεύοντα ς ότι το υ ς π α ρ άτησ α ν επ ειδή δεν τους άντεχαν άλλο, και είχαν μετά από δύο βδομά δες την καλή τύχη να σ υναντήσουν ένα ν Ομάρ Σαρίφ, ενώ οι πρώην σ ύντροφ οί τους πνίγονται κά θε βράδυ στο μαύρο δάκρυ αντικρίζοντας την παρατη μένη οδοντόβουρτσα;». Η νεοτερική ποίηση δεν θα μπ ορούσ ε να μ είν ει α μ έτο χ η στη ν έα κοινω νική π ρα γματικότητα : «Για χά ρη σου έμ αθε να φ ορά ει μαύρα εσώρουχα / και κόκκινο κραγιόν. / Έμαθε πώς να παραγγέλνει ένα ποτήρι κόκκινο κρασί I και να το πίνει ώς το τέλος. Έμαθε να απλώνει το χέρι, I για ν’ αγγίξει το μπράτσο σου, αλλά να μην το αγγίζει I τ ε λικά, αλλά ζοντα ς θέμα συζήτησης.» Στίχοι από τα π οιήματα τη ς Ν τέμπορα Γκάρισον στο βιβλίο «Τα εργα ζόμενα κορίτσια βγαίνουν πάντα χαμένα (;)», εκδόσεις «Νίκη». Εκτός από τα εισαγόμενα βιβλία του είδους, υπάρ χουν και τα ντόπια με αδιαμφισβήτητο πρώτο διδάξαντα τον Ιούδα (που) φιλούσε υπέροχα τη ς Μάιρας Παπαθανασοπούλου (εκδόσεις «Πατάκης»), «... Η α ντίθεση χαρακτήρισε τη σχέση μας απ’ την αρχή. Τον ερωτεύτηκα με την πρώτη ματιά. Εκείνος δεν μου έρι ξ ε ούτε δεύτερη. Στην επόμενη συνάντησή μας σ τά θηκα πιο τυχερή. Αρχίσαμε να βγαίνουμε, για την α κρίβεια “τα φ τιά ξα μ ε”. Επέμενα σ το α σ φ α λές σεξ.

Αντιδρούαε στη θέα του προφυλακτικού. Για κείνον ή τα ν σαν να έτρω γε το σοκολατάκι με το περιτύλιγ μα...». Με διαφορετικό ύφος (κάποτε περισσότερο ε πιτηδευμένο) το Φεύγα τη ς Μανίνας Ζουμπουλάκη (εκδόσεις «Ιστός»): «Καθόμαστε μέσα σ ' ένα αυτοκί νητο λ ες καί πάμε εκδρομή, λ ες και ξεκινήσαμε για βόλτα αλλά πάθαμε λάστιχο στο δρόμο και σταματή σαμε να πάρουμε μιαν ανάσα. Πήγε να σ κεφ τει πε ρισσότερο. Σταμάτησε. Δεν είχε τίποτα να σ κεφ τει τίπ οτα εκτός απ’ τ ’ ότι το κακό προφίλ ήταν προς τη μεριά του Νίκου κι αυτό την εμπόδιζε να σκεφτει σαν άνθρωπος. (...) Έκανε τις κινήσεις του τσιγάρου, έ βγαλε το πακέτο απ' την τσέπη του μπουφάν, τον α ναπτήρα απ' την κωλότσεπη του τζην κι όπως έγειρε να της δώσει φωτιά ο ώμος του άγγιξε τον δικό της. Ένιωσε τις ρόγες της απαράδεκτα σκληρές κάτω απ’ το λεπτό μπλουζάκι και σταύρω σε τα μπράτσα στο στήθος με το τσιγάρο στο χέρι παίρνοντας την πρώ τη ρουφηξιά, γαμώτο, σκέφτηκε, σαν α υ τές τις κυ ρίες στη λογοτεχνία που κάθονται και καπνίζουν όποτε δεν έχουν τίπ οτε καλό να πούνε, κι απ' τη μεριά που κά θετα ι δεν έχω τη φράντζα, φα ίνεται η ουλή στο μέτωπο-». Μα δεν σ κέφ τετα ι έτσι μεγάλη μερίδα τω ν σημερι νών γυναικών, θ ’ αναρω τηθεί κανείς. Δ εν αγγίζουν το σφιγμό τη ς εποχής τα βιβλία μ’ αυτή τη θεματο λογία; Δεν «σπάνε τη σιωπή»; Απ’ ό,τι φ αίνετα ι, η παραπάνω φ ράση είνα ι και η «σημαία» αυτών τω ν βιβλίων. «Λέμε τα πράγματα με τ ’ όνομά τους», φωνάζουν με διάφ ορους τρόπ ους. «Ξεμπροστιάζουμε συμπεριφορές και τακτικές» είναι η φιλοσοφία. Το χιούμορ αποτελεί αναγκαίο αλατο πίπερο, όπως και οι μικρές, κο φ τές π ροτάσεις που συντελούν στην εύκολη ανάγνωση. Και πίσω απ’ όλα αυτά τι υπάρχει; Η «νεοφεμινιστική» ματιά του σύγ χρονου κόσμου; Έ νας άλλος «ανένδοτος» ανάμεσα στα δύο φύλα; Ή η α φ ελής (;) προσέγγιση ενός υ παρκτού προβλήματος; Στην προσπάθειά το υ ς να γεφ υρώ σουν το όποιο χάσμα στη συνεννόηση και την επικοινωνία ανδρών και γυναικών τα βιβλία αυ τή ς τ η ς κατηγορίας, με τη ν κάλυψη τη ς μυθιστορη ματικής γραφής μοιάζουν να οχυρώνουν νέες πολε μίστρες, με οπλοστάσιο, συνήθως, τη ν πρώτη ανά γνωση τω ν κοινωνικών συμπεριφορών, παρά το υ ς α ντίθετους ισχυρισμούς εκδοτών και συγγραφέων. Αλλά οι «ιστορίες αιδοίων» απέχουν από τις ιστορίες τω ν ψυχών και α υ τές οι τελ ευ τα ίες δ εν αντιμετωπί ζονται με μονόπ λευρες ενδοσκοπήσεις. Τέλος, για να μην ξεχνιόμαστε, απόσταση επίσης υπάρχει ανά μεσα στο μυθιστόρημα και στο χρονογράφημα... □

ΣΕΛΑΝΑ

- Γυναίκες συγγραφείς τον κόσμον

Penelope Fitzerald Η ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ (Μυθιστόρημα)

Δυο νέοι αντικρίζουν ξαφ νικά ο ένας τον άλλον μετά απ ό ένα ατύχημα με τα ποδήλατά τους. Ο Φρεντ, βοηθός καθηγητή στο Κ αίμπριτζ και η Νταίξη, δόκιμη νοσοκόμα απ ό λαϊκή συνοικία του Λ ονδίνου, συναντιούνται στιγμιαία και ξα ναχά νοντα ι αμέσως. Το πρόβλημα είναι ότι στο Κολλέγιο τω ν Αγγέλω ν όπου διδάσκει ο Φρεντ, δεν επιτρέπεται η είσοδος ούτε στις θηλυκές γάτες και σύμφωνα με τους κανονισμούς, όλοι εκεί μέσα πρέπει να είναι άγαμοι. Θα τύχει τελικά να διαβεί η Νταίζη την Πύλη των Αγγέλω ν καταργώντας το άβατο και με τι επιπτώσεις; Γραφικοί χαρακτήρες πλαισιώ νουν το ζευγάρι κι ένα ανελέητο αγγλικό χιούμορ διανθίζει την όλη ιστορία. ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

Ν ΕΦ ΕΛ Η

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6, ΑΘΗΝΑ 10 680, Τηλ. 36.07.744

e-mail: nefeli-p@ otenet.gr

ΑΛΚΥΟΝΗ ΠΑΠΑΔΑΚΗ

ΣΑΝ ΧΕΙΜΩΝΙΑΤΙΚΗ ΛΙΑΚΑΔΑ Ε ίν α ι μ ε ρ ι κ ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι π ο υ δ ε ν μ π ό ρ ε σ α ν π ο τ έ ν α δ ια β ά σ ο υ ν τ ο μ υ σ τ ικ ό σ η μ ε ίω μ α π ο υ ά φ η σ ε μ έ σ α τ ο υ ς ο Θ ε ό ς . Δ ε ν ε ίχ α ν τ ο α π α ιτ ο ύ μ ε ν ο φ ω ς γ ια ν α τ ο δ ια β ά σ ο υ ν. Κ α ι τ ’ ά φ η σ α ν δ ιπ λ ω μ έν ο να κ ιτ ρ ιν ίζ ε ι σ ε ένα κ ρ υ φ ό σ υ ρ τα ρ ά κ ι τη ς ψ υ χ ή ς το υ ς. Ε ίν α ι μ ε ρ ι κ ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι π ο υ , ό τ α ν π έ σ ε ι σ τα χ έ ρ ια το υ ς η χα ρ ά , δ ε ν ξέ ρ ο υ ν π ω ς το υ ς α ν ή κ ε ι. Κ α ι σ α σ τ ίζ ο υ ν . Τ η φ έ ρ ν ο υ ν α π ό δ ω , τ η γ υ ρ ν ά ν ε α π ό κ ε ι , ώ σ π ο υ α ν ο ίγ ο υ ν έ ν α λ ά κ κ ο κ α ι τ η θ ά β ο υ ν , ό π ω ς κ ά ν ο υ ν μ ε τ α κ ό κ α λ α τ α σ κ υ λ ιά . Ε ίν α ι μ ε ρ ι κ ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι π ο υ π ίσ τ ε ψ α ν α λ ή θ ε ια π ω ς ο Θ ε ό ς α γ α π ά ε ι τ ο υ ς μ ο υ τ ρ ω μ έ νους. Χ α ρ ά σ ’ α υ το ύ ς π ο υ γ έ μ ισ α ν τ η ν ψ υ χ ή τ ο υ ς κ α ι δ ιά β α σ α ν τ ρ α γ ο υ δ ισ τ ά τ ο μ υ σ τ ικ ό τ ο υ ς σ η μ ε ιω μ α τ ά κ ι. Α ν τ ο ’ σ κ ισ α ν μ ε τ ά , α ν τ ο ’ κ α ψ α ν , τ ο έ κ α ν α ν μ ό ν ο κ α ι μ ό ν ο γ ια τ ο κ έ φ ι τ ο υ ς . Γ ια ν α κ λ ε ίσ ο υ ν μ ά τ ι σ το Θ ε ό . Χ α ρ ά σ ’ α υ τ ο ύ ς π ο υ π ι ά σ τ η κ α ν σ τ ο δ ό λ ω μ α τ η ς ζ ω ή ς κ α ι σ π α ρ τ ά ρ ισ α ν μ έ σ α σ τ α δ ί χ τ υ α τ η ς . Α ν τ α τ ρ ύ π η σ α ν μ ια σ τ ιγ μ ή κ α ι ξ α ν α β γ ή κ α ν σ το π έ λ α γ ο ς , τ ο ’κ α ν α ν μ ό ν ο κ α ι μ ό ν ο γ ια ν α ’χ ο υ ν τ η χ α ρ ά ν α ξα ν α π ια σ τ ο ύ ν ...

Τίτλος: ΣΑΝ ΧΕΙΜΩΝΙΑΤΙΚΗ ΛΙΑΚΑΔΑ Συγγραφέας: ΑΛΚΥΟΝΗ ΠΑΠΑΔΑΚΗ Εκδότης: ΚΑΛΕΝΤΗΣ Είδος: ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ Σελίδες: 379 ISBN 960-219-091-4

ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ • ΑΜΑΝ... ΑΜΑΝ! • Η ΜΠΟΡΑ • ΤΟ ΧΡΩΜΑ ΤΟΥ ΦΕΓΓΑΡΙΟΥ • ΣΚΙΣΜΕΝΟ ΨΑΘΑΚΙ • ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΣΠΙΤΙ • ΟΙ ΚΑΡΓΙΕΣ

L l ΕΚΔΟΣΕΙΣ Κ Α Λ Ε Ν Τ Η Σ Τ 0 ·

Μ ΑΥΡΟ Μ ΙΧΑΛ Η 5 · 106 79 ΑΘ Η Ν Α Τ Η Λ .: 36 01 551 · F A X : 36 23 553

Ονομάτων επίοκεψκ; και ονοματολογία ατψ Ελλάδα

ι ονομα τολογικές ανησυχίες και προβληματι σμοί, οι συλλογές υλικού και οι σ χετικές επι σ τη μ ο ν ικ έ ς δ η μ ο σ ιεύ σ εις μ ε τρ ο ύ ν - σ τη ν π ροδρομική τ ο υ ς έσ τω μ ο ρ φ ή - ελάχισ τω ν μόνο αιώνων ζωή. Η εποχή του Μεσοπολέμου είναι η π ερίοδος εκείνη, όπου η παγκόσμια επιστημονι κή κοινότητα είχε πλέον δεχθεί τη ν αυτονομία και τη ν ανάγκη π ροαγω γής τη ς Ο νομα τολογίας. Δύο είνα ι οι κύριοι ά ξο ν ες εργα σ ία ς τη ς Ο νομα τολο γίας: η τοπωνυμική και η προσωπωνυμική έρευνα. Στόχος της, η συγκέντρωση και η αξιολόγηση τω ν ανθρωπωνυμίων (=ονοματεπωνύμων) και τω ν προσα γορευτικώ ν που δηλώ νουν τόπ ους, γεω γρα φ ι κούς χώρους και γεωφυσικά πεδία. Το έρ γ ο που επωμίζεται η Ονοματολογία είναι πο λύ ελκυστικό αλλά ιδιαίτερα δύσκολο. Η προσπά θεια άντλησης, τα ξινόμη σ ης και αξιοποίησης τω ν πολυπεριεκτικών γλωσσικών «μαρτυριών» τη ς γης, τη ς μνήμης του λαού και τω ν χειρόγραφων ή έντυ πων μνειών εξελίσσεται σε διεπιστημονικό μεθοδο λογικό ορίζοντα και με την επικουρία τη ς Γλωσσο λο γ ία ς, τη ς Γρ αμ μ α το λ ο γ ία ς, τη ς Α ρχαιολογία ς και τη ς Ιστορίας, τη ς Εθνολογίας και τη ς Λαογρα φίας, τη ς Θ εολογία ς, τη ς Νομικής και τη ς Κοινω-

άρθρ<

νιολογίας, τω ν Φυσικών Επιστημών, τη ς Στατιστι κής κ.ά. Ε ιδικότερα , η μ ε λ έ τη το υ ελ λη νικο ύ γλω σσ ικού πλούτου αρχίζει να αντιμετωπίζεται πιο συστηματι κά ύστερα από τα μέσα περίπου το υ περασμένου αιώνα. Οι Γ. Χατζιδάκις, Ν. Πολίτης, Π. Ζερλέντης, Ηλ. Τσιτσέλης, Στ. Ξανθουδίδης, Δ. Πασχάλης, Φ. Κ ουκου λές κ.ά. υποδεικνύου ν και ενισ χύουν τη ν κατεύ θυνσ η α υτή. Ω στόσο, εκ είν ο ι που έδω σαν τη ν ισχυρότερη ώθηση είναι ο Καθηγητής Κ. Άμαντος, ο επίτιμος Διευθυντής του Ιστορικού Λεξικού τη ς Ακαδημίας Αθηνών Δίκαιος Βαγιακάκος και ο ονο μ α το λ ό γ ο ς δρ. Γιάνκος Θ ω μόπ ουλος. Χαρα κτηριστικό τω ν αργών ρυθμών τη ς ε ξέλ ιξη ς τη ς ονομα τολογικής επιστήμης στη χώρα μας είναι ότι έω ς το 1965 δυο μόλις δ ιδακτορικές διατριβές ονοματολογικού π εριεχομένου είχαν εκπονηθεί: του Κ. Άμαντου (1903) σε Γερμανικό Πανεπιστήμιο και του Γ. Θωμόπουλου (1962) στο Πανεπιστήμιο Θεσ σαλονίκης. Ο δρ. Γ ιάνκος Θ ω μόπ ουλος είνα ι ο ιδ ρ υ τή ς το υ περιοδικού «Ονόματα», τα πνευματικά δικαιώματα του οποίου παραχώρησε από το τχ. 7 στην Ελληνι κή Ονοματολογική Εταιρεία. Άλλωστε, ο ίδιος πρω το σ τά τη σ ε στην ίδρυσή τ η ς (1981), θ εω ρώ ντα ς την όραμα ζωής και αναγκαία εστία συσπείρωσης τω ν Ελλήνων ονομα τολόγω ν. Έ ω ς σήμερα είδαν το φως τη ς δημοσιότητας δεκατέσσερις τόμοι του περιοδικού, η αξία το υ οποίου είναι σημαντική ως έντυπη καταγραφή τω ν προβληματισμών που ανα κύπτουν από τη ν αξιοποίηση το υ ονοματολογικού θησαυρού του εντό ς και εκτό ς τω ν συνόρων Ελλη νισμού. Αξιολογώ ντας τη δ ρα σ τηριότητα τη ς Ονοματολογικής Εταιρείας διαπιστώνουμε ότι τα καταστατικά μέσα που ενεργοποίησε για τη ν επ ίτευξη το υ στό χου τη ς ήταν η έκδοση το υ περιοδικού τη ς, η ηθι κή και επιστημονική ενίσχυση συλλογέων και ερευ νητών, η συνεργασία με ξένο υ ς ονοματολόγους, ε τα ιρ είες και οργανισμούς, καθώς και η οργάνωση εθνικώ ν συνεδρίων. Η αρχή έγινε με το Α' (1991) και Β' (1996) Ο νοματολογικό Συνέδριο (Προεδρία Ιω. Προμπονά, Επίκ. Καθηγητή Π. Αθ.). Ελπίδες, ε ξά λλου , για τη ν έρευ ν α έδω σ ε και το π ρόσφ ατο (Νοέμβριος 1998) ονοματολογικό διήμερο που συ γ κ λ ή θ η κε στο Ρέθυμνο από το π ικο ύ ς φ ο ρ είς με θέμα «Τα Κρητικά τοπωνύμια» και υπό τη ν οργανω τική προεδρία το υ Καθηγητή Χρ. Χαραλαμπάκη. Αυτονόητη, νομίζω, είναι η σημασία τη ς συγκομι δ ής και τη ς γλωσσικής, λαο γρα φ ική ς, ισ τορικής

και κοινω νιολογικής μ ελ έτη ς τω ν τοπω νυμίω ν. Η τεκμηριω μένη θέση το υ Γ. Χατζιδάκι ότι τα τοπω νύμια είναι επιγραφές «γεγλυμμέναι» στο έδαφος, μας παραπέμπει στην ερευνητικά θεμιτή διαπίστω ση ότι «δηλώνουν τη γη ως χώρο εγγραφ ής κοινω νικών ναμάτων», παράλληλα, δε, πιστοποιούν τη διαλεκτική σχέση χώρου και πολιτισμού, μια σχέση με «σημασίες π ολύπλοκες, ενδ εχ ό μ εν ες, δυνητι κές» (Ελεών. Σκουτέρη-Δ ιδα σ κά λου). Π ρόκειτα ι για μια υπόθεση εξα ιρετικά δυσχερή. Στατιστικά έ χ ει υπολογισθεί ότι τα μικροτοπωνύμια και τα τ ο πωνύμια στα όρια του Ελληνικού Κράτους προσεγ γίζουν, αν δεν υπερβαίνουν, τα 3.000.000. Συνεκτιμώντας το γεγονός ότι η συγκέντρωση τω ν τοπωνυμίων οφείλει να συμπεριλάβει και τον μείζονα Ελληνισμό, αφού οι «αποκλίσεις» τω ν τόπων α νάγονται σε κάθε ιστορική περίοδο και συγκυρία, αντιλαμβανόμαστε την αναγκαιότητα τη ς συστημα τικ ή ς μορφ ολογικής, καταρχήν, μ ελ έτη ς το υ υλι κού που έχει συγκεντρω θεί ή θα συγκεντρω θεί και αφορά τα αρχαία (ελληνικά και λατινογενή), βυζα ντινά, τα ξέν α (σλαβικά, βενετσιάνικα, φράγκικα, τουρκικά, αλβανικά κ.ά.) και τα νεοελληνικά τοπω νύμια· ποικίλα τοπωνύμια, με μια πολυδιάστατη κα τανομή ανάλογα με το βασικό γεωφυσικό το υ ς χα ρακτηριστικό, την περιβαλλοντική παρέμβαση του ανθρώπου ή και αυτόν τον ίδιο τον άνθρωπο, νοού μενο ως φυσικό ή συλλογικό πρόσωπο. Ένα κρίσιμο πρόβλημα, που δεν έχει τόσο σχέση με τις πρόσφατες συνενώσεις κοινοτήτων και οικι σμών του νόμου «Καποδίστρια», αφορά τις διαχρο νικά -ειδικότερα σε στιγμές έντασης και ιδιότυπης καθεστωτικής έξα ρ σ η ς- επιχειρούμενες και ενίοτε θεσμοθετούμενες μετονομασίες τόπων. Η υποτιθέ μενη, όμως, αυτή «καθαρότητα» συχνά δημιουργεί επ ιστημονική σύγχυση, είναι μάλλον α νιστόρητη και γενικότερα προκαλεί περισσότερα προβλήμα τα απ’ όσα επαγγέλλεται ότι θα επιλύσει. Ο άλλος σημαντικός γλωσσικός κλάδος είναι ο ανθρωπωνυμικός. Η προσδοκία τη ς υστεροφημίας, η μνήμη του κυττάρου, οι ψ υχολογικοί συνειρμοί, οι ιστορικές αποτυπώσεις και οι κοινωνικές διακυμάν σεις στάθηκαν κριτήρια τόνω σης το υ ενδια φ έρο ν το ς το υ ανθρώπου όχι μόνο για τη ν προσωπική το υ ονοματοδοσία αλλά και την ονοματοθεσία τη ς οικογένειας, του λαού και του Έ θνους του. Ο Θω μόπουλος εκτιμούσε ότι στο πέρασμα τω ν αιώνων πρέπει να συναντιόνται ίσως και 300.000 επώνυμα Ελλήνων. Πόσα απ’ αυτά έχουν καταγραφεί και πό σα (ασφαλώς και συγκριτικά ελάχιστα) έχουν ε-

παρκώς μελετη θ εί; Γι’ αυτό το λόγο, πα ρα μένει βασικό desideratum τη ς Ελληνι κής Ονοματολογίας η ετυμολογική ε ξέ τα ση και μ ελ έτη τω ν ανθρωπωνυμίων (πα τρω νυμικώ ν, μητρω νυμικώ ν, ανδρωνυμικών, εθνικώ ν, επ α γγελμ α τικώ ν κ.ά.) στη διάσταση τω ν φωνητικών, γενεαλογικώ ν, δημογραφικώ ν και π ολιτογραφικώ ν τ ο υ ς μεταλλαγών. Κλασικό σ το ε ίδ ο ς το υ ε ξα κ ο λ ο υ θ ε ί να π αραμένει το βιβλίο το υ Κυρ. Ντελόπουλου «Ν εοελληνικά φιλο λο γικά ψ ευδώνυ μα» (1969), όπου κατα γ ρ ά φ ο ν τα ι 1.300 ψ ευδώ νυμα περίπου, τα οποία υ ιο θ ετή θ ηκα ν από σ χ εδ ό ν 1.100 σ υ γ γ ρ α φ ε ίς . Πάντω ς, το ο νο μ α το λ ο γ ικ ό ενδ ια φ έρ ο ν διατηρείται στις μ έρες μας ζωηρό για τη ν ανίχνευσ η τ η ς π ρ ο έλ ευ σ η ς το υ ο ν ό μ α το ς, του οικογενειακού επ ιθέτου ή το υ ε π ιλεγόμενου «παρεπιθέτου» τω ν πνευμα τικώ ν δημιουργών. Π ρος αυτή τη ν ε ρ ε υ νη τική υπ όθεση, τα «Ονόματα» - γ ια να σταθούμε προς το παρόν σ’ α υ τά - δίνουν τη δική το υ ς κατάθεση. Σ τις σ ελίδ ες (υ πέρ τις 2.700) τω ν τόμω ν το υ ς γίνεται α ναφ ορά σε α ρ κετο ύ ς λ ο γ ο τέχ ν ες, φ ιλο λόγους, γρα μματολόγους, κριτικούς, πα νεπιστημιακούς, μετα φ ραστές κ.ά. Πολλά είναι δυνατόν να λεχθούν (ή και να αντιλεχθούν ίσως) για τις π ρ ο τεινόμενες σ τα δ η μ ο σ ιεύ μ α τα τω ν «Ονομάτων» ε ρ μ η ν ε ίε ς . Ωστόσο εκείνο που καθίσταται σαφές είναι ότι με ρικά ονόματα που χρησιμοποιούν οι λο γο τέχνες εί ναι αττικίζοντα [Ροδανάκης<Ραβδοκανάκης] ή ελληνικά -μετα κλασ ικώ ν χρόνω ν [Σ ικελια νό ς < Σ ικ ε λία], ορισμένα λατινο-ιτα λικά [Β α λέτα ς (<V aletta τη ς Μ άλτας), Κου ρνο ύ το ς (cc o rn u tu s ), Τριβιζάς (<Trevisano, ιταλ. επών.)] και άλλα, επίθετα βυζα ντινά ή βυ ζαντινοπρεπή [Γεω ρ γιλλά ς (< Γεω ρ γ α λ ά ς < Γ εώ ρ γ ιο ς ), Μάρω Δούκα (< α κ ρ ιτικ ό επών.), Θ εοτοκά ς (< Θ εο τό κ ειο ς < Θ εό το κο ς ), Λαμπαδαρίδου-Πόθου (<Λαμπ άδης<λα μπ αδά ριος), Παπαδίτσα ς (< γ ιο ς τη ς παπαδιάς), Φ ραγκιάς (< F ra n co = δυτικός)]. Ο μελετη τή ς και φ ιλομαθής ή φιλοπ ερίεργος ανα γνώ σ της θα διαπιστώσει ό τι μια σειρά ονομάτω ν ε ίν α ι φ ρ α γ κ ικ ή ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς [Γ α λ ά ν τη ς , Δ α π όντες, Κάλβος, Αρ. Καμπάνης, Καρούζος, Μπασ τιά ς ( < S e b a s tia n o ), Ν ε γ ρ ε π ό ν τ η ς ( < Ν ε γ ρ ο π όν τη ς< Negroponte), Σίμος Μ ενάρδος ^ B e rn a r άρθρ<

d o ), Μ. Π ε ρ ρ ή ς , Π ρ ο β ε λ έ γ γ ιο ς , Γ. Ρ ίτσ ο ς (< R iccio< ou Erizzo), Β. Ρώτας (<Rota)]. Άλλα, πά λι, έλ κουν τη ν ετυ μ ο λ ο γ ική το υ ς ρίζα από ά λλ ες γλώ σ σ ες, όπω ς Β ά ρναλης (< Βάρνα τ η ς Ρ ουμα ν ία ς ), Β ρ α ν ο ύ σ η ς ( < V ra n u s h < V ra n a < α λβ . i νΓ8ηβί=σοβαρός), Άλκη Ζέη (<Ζέη, X. του Τεπελενίου), Μαλακάσης (<Μ αλακασιά τ η ς Αλβανίας), Γ. Μ π ε ρ ά τη ς ( < B e ra t, α λβ . π ό λ η ), Π. Μ ο υ λ λ ά ς (< μ ο υ λ -λ -ά ς = θ εο λ ό γ ο ς κήρυκας), Π. Κολακλίδης (<Κυΐ8ΐ<Μ = α υ τό ς π ου έ χ ε ι μ ε γ ά λ α α υT i0 < K u la k = a u T i, το υ ρ κ .), Ν όβ α ς-Α θα να σ ιά δης (<Nova, αλβ. χωριό), Αλ. Πάλλης (<Pali Δελβίνου), Σαχίνης (<sahin=Y8p0Ki, τουρκ.), Αγγ. Τερζάκης (cT arzi αραβ. ή Terzi, το υ ρ κ .= ράπτης). Ο κατάλογος θα μπορούσε να επιμηκυνθεί. Δεν εί ναι όμως κάτι το απόλυτα αναγκαίο. Πιο απαραίτη το φ α ίνετα ι να είνα ι οι ονο μ α το λ ο γ ικ ές μα ς εν α σ χολήσ εις να έχουν διάρκεια , να π ροϋπ οθέτουν γνώση και να διακρίνονται για τη ν ευστοχία τους.

□ m

P P IA K H HtTPflKOV Οι θεατρικοί διαγωνισμοί ( 1 8 70-19 25) Πρόλογος: Βάλτιρ Πούχνερ Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 496

διαβάζω: θεωρείτε πως οι θεατρικοί διαγωνισμοί είναι ένα θέμα που ελάχιστα έχει διερευνηθεί μέχρι σήμερα; Πσια είναι τα δικά σας συμπεράσματα σχετικά με τη σημασία τους στο χώρο του θεάτρου;

Κ. Πετράκου: Οι καθαρά θεατρικοί διαγωνισμοί εί ναι όχι ελάχιστα, αλλά διόλου διερευνημένοι. Ωστό σο, στα κείμενα των ιστορικών του θεάτρου και της λογοτεχνίας περασμένων εποχών αφθονούν οι α ναφορές ή οι σχετικές νύξεις, οπότε το θέμα ήταν έ να από τα ζητούμενα της θεατρολογικής έρευνας. Είναι όμω ς διερευνημένοι οι δύο πρώτοι διαγωνι σμοί του πανεπιστημίου Αθηνών του περασμένου αιώνα (1850-1877), οι οποίοι ήταν ποιητικοδραματικοί, καθώ ς το θ εά τρ ο εθ εω ρ είτο ποιητικό είδος. Υπάρχει η μελέτη του Παναγιώτη Μ ουλλά γι' α υ τούς, γραμμένη στα γαλλικά. Μετά την περίοδο αυ τή, η ποίηση εκτοπίζεται από τους διαγωνισμούς, ιδι

(3 ® -

αίτερα τους κρατικούς, και τη θέση της παίρνει το θέατρο, ως αναπτυσσόμενο καλλιτεχνικό είδος. Η σημασία των διαγωνισμών και η σημασία της με λέτης τους είναι δύο διαφορετικά ζητήματα, Στην περίοδο που μελέτησα (1870-1925), οι θεατρικοί διαγωνισμοί δεν είχαν την περιφερειακή θέση που έχουν σήμερα για τη θεατρική ζωή, αλλά πολύ κε ντρικότερη. Αποτελούσαν ένα σημαντικό αγω γό διοχέτευσης θεατρικών έργω ν, καθώς, στην αρχή τουλάχιστον, πολλοί συγγραφείς δεν επιθυμούσαν να δίνουν τα έργα τους για παράσταση, θεω ρώ ντα ς το ελληνικό θέα τρ ο χαμηλού επιπέδου. Τα προόριζαν κυρίως για τους διαγωνισμούς και τις εκ δόσεις, ώστε να γίνονται γνωστά και οι ίδιοι να κερ δίζουν χρήματα από τα Βραβεία. Από τη μεριά του κράτους, ο θεσμός αποτελούσε προσπάθεια ενί σχυσης της θεατρικής παραγωγής και ταυτόχρονα χειραγώγησής της, ώστε να καλλιεργείται στο θέα τρο μια ιδεολογία σύμφωνη με την επίσημη κρατική άποψη. Εξαιτίας της λαϊκής του εμβέλειας το θέα τρο παραδοσιακά θεω ρείται πολιτικά επικίνδυνο, περισσότερο από τις ά λλες μορφ ές λόγου. Από την πλευρά της έρευνα ς τώρα, η εξακρίβωση του ρόλου τους παρουσιάζει εκπλήξεις: αποτέλεσαν έ να πεδίο συνάντησης ιδεολογίας και καλλιτεχνικής ζω ής, ενώ αντικαθρέφτισαν τις πνευματικές ζυμώ σεις και εξελίξεις, τους γλωσσικούς αγώνες, τις με ταβολές και τα σημεία καμπής, τόσο της επίσημης όσο της ελεύθερης ελληνικής διανόησης. Φυσικά και το καθαρά θεα τρικό-θεατρολογικό μέρος του Βιβλίου είναι μεγάλο. Η εικόνα της ιστορίας του νεο ελληνικού θεά τρου εμπλουτίζεται με μια ψηφίδα, μια ευμεγέθη ψηφίδα. □

λιλι

τ α

Ρι

)λία

του μήνα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ .62

REAYTANNAHILL

ΤΑΣΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ Μεσαιωνικό τρίπτυχο

.65

Ιστορία των σεξουαλικών ηθών

ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΓΓΕΛΑΚΟΣ Η τελευταία εικόνα

.66

Η εκστρατεία του Μοροξίνι

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΟΛΛΑΣ Μικρά ταξείδια

.86

και το Regno di Morea

ΜΑΥΡΟΚΕΦΑΛΟΣ-ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Ποιος παίξει pc τον υπολογιστή του Ιερλοκ Χο λ μ ς;.... ,67 ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΚΑΡΙΜΠΑΣ Τρεις άδειες καρέκλες.... .68

Γ'Συμπόσιο Ιστορίας και Τέχνης.................................. .88 ΠΟΛΙΤΙΚΗ Π. Κ. ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ Η Συνθήκη του Άμστερνταμ. Νέο πρότυπο ολοκλήρωσης ή σύμπτωμα

ANTONIO ΤΑΜΠΟΥΚΙ Η γαστρίτιδα του Πλάτωνα

απο-ολοκλήρωσης;..................................................... .89

Μετάφραοη: ΑΝΤΑΙΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΔΗΣ.......................... .6 8 ΖΟΖΕ ΣΑΡΑΜΑΓΚΟΥ Περί τυφλότητας

ΠΑΡΙΣ ΒΑΡΒΑΡΟΥΣΗΣ Στρατηγική των παιγνίων. Συνεργασία και Σύγκρουση στις Διεθνείς Σχέσεις...... .90

Μετάφραση: ΑΘΗΝΑ ΨΥΛΛΙΑ .......................................... .70 ΤΖΟΡΤΖ ΕΛΙΟΤ Το πέπλο

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ

Μετάφραοη: ΑΡΓΥΡΟΜΑΝΤΟΓΛΟΥ Γ. Κ. ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ - Σ. Γ. ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ

ΤΖΟΡΤΖ ΕΛΙΟΤ Ανασηκώνοντας το πέπλο Mcrn/hnnmv αλινα ΛΑΙΜΑ ιιαιλ ΠΛΐΎΛΛΙΛΗ Μετάφραοη. ΑΛΙδπ ......................................

Αθηναϊκό Ημερολόγιο 1 9 9 9 ............................ .91

ΝΤΑΝΙΕΛ ΤΣΑΒΑΡΙΑ Χαιρετίσματα στο θειο Μετάφραση: ΚΡΙΤΩΝ ΗΛΙ0Π0ΥΛ0Σ.................................. .7 3

ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΣΙΜ0Π0ΥΛ0Σ Μύθος, απάτη

ΠΟΙΗΣΗ

και βαρβαρότητα οι Ολυμπιάδες................ .91

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 0 κοινωνός των αποοτάσϊων

.7 4

ΠΑΙΔ ΙΚ Α

ΤΖΟΥΖΕΠΠΕ ΟΥΝΓΚΑΡΕΤΤΙ Σπουδή Θανάτου

ΧΑΝΣ ΚΡΙΣΤΙΑΝ ΑΝΤΕΡΣΕΝ

Μετάφραοη: ΣΩΤΗΡΗΣ ΤΡΙΒΙΖΑΣ ..................................... ,7 6

0 κακός πρίγκιπας Μετάφραοη: ΚΑΤΕΡΙΝΑΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ............................ .92

ΜΕΛΕΤΕΣ

ΠΕΤΕΡΧΕΡΤΛΙΝΓΚ

ΖΗΣΙΜΟΣ ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ Διόσκουροι

Φρέντσε, η μικρή βιολίστρια

1. Γιώργος Σαραντάρης

Μετάφραοη: ΣΠ. ΚΟΥΚΙΔΗΣ θ. ΨΑΘΕΡΗΣ ........................ .93

2.ΔημήτριοςΚαπετανάκης......................................... .78

ΑΝΙΑ ΡΙΓΚΕΡ

HAROLD BLOOM Η Θραύση των Δοχείων

Η Λένα, η Σουζάνα και ο Παύλος

Μετάφραση: Γ. ΣΚΑΡΠΕΛΟΣ............................................ .84

Μετάφραοη: ΚΑΤΕΡΙΝΑΜΟΥΡΑΤΙΔΟΥ............................... .93

τα βιβλία του μήι

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Σύγχρονη πρόταοη για την ταξιδιωτική λογοτεχνία της 'Αλκηστης Σουλογιάννη

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΟΛΛΑΣ

Μικρά ταξείδια Αθήνα, Καοτανιώτης, 1998. Σελ. 224

προσωπική γραφή του Δημήχρη Νόλλα έχει κα ταλάβει από πολύ νωρίς, εννοώ ήδη από την Πο λυξένη (1974), και οπωσδήποτε οριστικά από το Τρυφερό δέρμα (1982), τον δικό της, σαφώς αναγνω ρίσιμο χώρο στην ευρύτατη, πολύμορφη επιφάνεια που καλύπτει η ελληνική μεταπολεμική λογοτεχνία. Η γραφή του Νόλλα προβάλλει έναν ιδιαιτέρως ενδια φέροντα και σαφώς δυναμικό χαρακτήρα, που βασί ζεται κυρίως στη δημιουργική όσο και κριτική αξιοποί ηση της λεπτομέρειας, δεν διστάζει όμως να αφήνει ενίοτε να διαφανεί και μια σχεδόν απροσδόκητη έκ φραση ευαισθησίας, μέσα σ' ένα κλίμα καθημερινού ρεαλισμού, με παράλληλη βιωματική χρήση της γλώσσας. Σ' αυτό το πλαίσιο, τα συστήματα θεματι κής επεξεργασίας και ανάπτυξης, που αντιπροσωπεύ ουν π.χ. τα έργα του Νόλλα Ονειρεύομαι τους φίλους μου (1990), Ο τύμβος κοντά στη θάλασσα (1992) ή Τα θολά τζάμια (1994), είναι δυνατόν να εκτιμηθούν ως πραγματικά τεκμήρια αφηγηματικής δεξιοτεχνίας που προεξοφλεί επικοινωνιακή αμεσότητα κατά την πρό σληψή τους από τον αποδέκτη. Αυτή ακριβώς η επικοινωνιακή αμεσότητα διακρίνει και το παρόν βιβλίο του Νόλλα, το οποίο, όπως σα φώς προκύπτει από την πρώτη ήδη προσέγγιση, χα ρακτηρίζει πρωτοτυπία σύνθεσης που εξασφαλίζει α μέσως την αποδεκτότητά του. Συγκεκριμένα: Το βιβλίο αποτελείται από δύο ενότη τες κειμένων. Η πρώτη ενότητα φέρει τον επιμέρους τίτλο «Μικρά ταξείδια», τον οποίο ο συγγραφέας ανήγαγε σε τίτλο του βιβλίου του ως συνόλου. Η δεύτε ρη ενότητα φέρει τον επιμέρους τίτλο «Έσχατος

πλους», που προέρχεται από τα Γεωγραφικά τ ου Στράβωνα, όπως τεκμηριώ νει το σχετικό, δίκην motto, παράθεμα. Αναλυτικότερα: Την πρώτη ενότητα συνθέτουν δεκα τρία σύντομα κείμενα με σημείαΛόπους θεματικής ε στίασης (κατά σειρά κειμένων) τη Μαδρίτη, τη γερμα νική πόλη Travemunde στη Βαλτική, τη Βαρσοβία, τη Φρανκφούρτη, το Princeton, την Ελευσίνα, την I. Μ. Ξηροποτάμου στο Άγιον Όρος, τη Λευκωσία, την Κο ζάνη, την Ορεστιάδα, και τρεις γιουγκοσλαβικές πό λεις: το Βελιγράδι, το Βούκοβαρ και το Νόβι Σαντ. Μάλλον όμως είναι φανερό ότι στα οημασιολογικά συστήματα που αντιπροσωπεύουν τα αντίστοιχα κεί μενα, οι πόλεις αυτές είναι απλώς τοπόσημα που ατα Βιβλία του μήνα

ναλογούν σ' ένα συγκεκριμένο κατά περίπτωση χω ρόχρονο. Τις πραγματικές εστιάσεις αποτελούν οι ποι κίλες λεπτομέρειες της αντικειμενικής πραγματικότη τας, που λειτουργούν ως ερείσματα-μοτίβα για τη σύνθεση των σημασιολογιών συστημάτων, με βάση την υποκειμενική/προσωπική πρόσληψη του συγγρα φέα.

Η γραφή του Δ. Νόλλα προβάλλει έναν ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα και δυναρικό χαρακτήρα που βασίζεται κυρίως οτη δημιουργική όοο και κριτική αξιοποίηση της λεπτομέρειας Το γεγονός ότι κατά τη σύνθεση του βιβλίου ως ενιαί ου σημασιολονικού πεδίου ο συγγραφέας δεν ταξινο μεί τα κείμενά του κατά την κοινή διάκριση και ομογενοποίηση γεωγραφικών όρων (πόλεις της Ελλάδας και πόλεις άλλων χωρών), δηλώνει την πρόθεσή του να προβάλει ένα πολυσήμαντο, ενιαίο, υποκειμενικό/προσωπικό τοπίο, κατά παραβίαση των συμβατι κών γεωγραφικών ορίων, στο οποίο οι εξωτερικοί/α

ντικειμενικο ί τόποι είναι τα πραγματικά στοιχεία (pragmatics) στήριξης ή τεκμηρίωσης των σημαινομένων χωρίς ιδιαίτερη αιτιοκρατική ισχύ. Με άλλα λόγια, πρόκειται για την υπαγωγή του αντικειμενικού στο υ ποκειμενικό που οδηγεί στη σύνθεση του κειμενικού κόσμου του συγγραφέα. Από την άλλη πλευρά, τα δεκατρία κείμενα της ενό τητας φαίνεται να αντιπροσωπεύουν μεμονωμένα, α ν εξάρτητα περιστατικά στον προσωπικό χρόνο του σ υγγραφ έα που αποτυπώ νεται στην εν ότητα και διαρθρώνεται στους επιμέρους κειμενικούς χρόνους που προσδιορίζουν τους αντίστοιχους κειμενικούς κό σμους. Οι αντικειμενικοί χρόνοι, που δηλώνονται στο τέλος κάθε κειμένου της ενότητας, φαίνεται να απο καλύπτουν την πρόθεση του συγγραφέα να μην αποσ τεί πλήρως του αντικειμενικού χρόνου που εδώ α φορά στην παραγωγή των κειμένων, πρόκειται δηλα δή για ένα στοιχείο που δηλώνει την παρέμβαση του συγγραφέα ως αντικειμενικού παράγοντος δημιουρ γίας του κειμενικού χωροχρόνου. Α ν τιθ έτω ς, η σ ύν θεσ η τη ς δ ε ύ τε ρ η ς ε ν ό τη τα ς («Έσχατος πλους») φαίνεται να διαθέτει την οικονομία οδοιπορικού από τη Γεωργία του Ευξείνου (Ο γεωργιανός ήχος / Τμπιλίσι ή Τιφλίδα, Μτσχέτα, Γκόρι, νό τιος ή μικρός Καύκασος, Στο Μπατούμι μια γαλατένια νύχτα, Ωδή στο Σακαρτβέλο) στο Αζερμπαϊτζάν της Κασπίας (Απ' την Τιφλίδα στο Μπακού μ' ένα φορτίο αγγούρια φρέσκα), και επιστροφή πάλι στη Γεωργία (Η στρατιωτική οδός). Την οικονομία του οδοιπορικού φαίνεται να υποστηρίζει και η δήλωση του αντικειμε-

0 Δημήτρης Νόλλας

γράφει για το βιβλίο του Μικρά τα Διχάζομαι μεταξύ της μυθοπλασίας και του «άλλου κειμένου», διατηρώπας (και καλλιεργώπας;) σχέσεις αμφιθυμίας απέναντι τους. Έχοντας επιλέξει τμήματα των σημειώσεων που κράτησα ατις κατά καιρούς μετακινηθείς μου, και στήνοντας αυτό το βιβλίο, προσπάθησα να καταοιγάαω την απέχθεια που μου προκαλούν, τον τελευταίο καιρό, εκείνα τα μυθιστορήματα, ο σιδερένιος σκελετός των οποίων εύκολα διακρίνεται στο βάθος, όταν δεν βγάζει μάτι, ακόμη και στην ίδια την επιφάνειά τους. Φρίκη. Προχωρώντας σ' αυτό το σχέδιο των «Μικρών Ταξειδιών» έζηαα τη γοητεία των αλλε πάλληλων επανεγγραφών και των προοθαφαιρέοεων, δημιουργώντας σειρά επικαλυπτό μενων στρωμάτων και απατηλών εντυπώσεων, σχηματίζοντας επέλει κάτι οαν χωματόδρομο μετά από νεροποντή. Οι υδάτινες επιφάνειες οτο ύψος του δρόμου καλύπτουν συνήθως λακούβες με άγνωστο βάθος, θέλει προσοχή πού, αλλά και πόσο βαριά, θα πατήσεις.

νικού χρόνου οτο τέλος της ενότητας ως ενιαίου σημασιολογικού συστήματος. Τα επιμέρους κείμενα της ενότητας προσδιορίζει σύν θεση άλλοτε πρισματική (0 γεωργιανός ήχος, Απ' την Τιφλίδα στο Μπακού μ' ένα φορτίο αγγούρια φρέσκα) και άλλοτε ενιαία (Στο Μπατούμι για γαλατένια νύχτα, Ωδή στο Σακαρτβέλο, Η στρατιωτική οδός), η δε διά ταξή τους στο πλαίσιο του βιβλίου ως σημασιολογικού συνόλου διαθέτει τον χαρακτήρα μιας συνεχούς ροής κατά παραβίαση των τμηματικών δείξεων του α ντικειμενικού χρόνου στο τέλος της ενότητας. Πρόκει ται δηλαδή και πάλι για την υπαγωγή του αντικειμενι κού στο υποκειμενικό, προκειμένου να υποστηριχθεί η σύνθεση του κειμενικού κόσμου του συγγραφέα.

Δημιουργική γραφή που υπερβαίνει τα όρια της απλής παράθεσης ταξιδιω τικώ ν εντυπώσεων Η «στέγαση» των δύο ενοτήτων κάτω από τον (κοινό) τίτλο του βιβλίου Μικρά ταξείδια φαίνεται να κατατάσ σει και το οδοιπορικό αυτής της δεύτερης ενότητας («Έσχατος πλους») στα περιστατικά του προσωπικού χρόνου του συγγραφέα. Στην περίπτωση αυτή, το σημαινόμενο, που αντιστοιχεί στον τίτλο του βιβλίου, υ πονοείται αναβαλλόμενο προς το μεγάλο ταξίδι που αντιπροσωπεύει ο ανθρώπινος βίος. Επομένως, το ε πίθετο «μικρά ίταξείδια)» φαίνεται να σημαίνει τις λε πτομέρειες ή τις ιδιαίτερες περιπτώσεις που συνθέ τουν τον ατομικό-προσωπικό χρόνο ως σύνολο και διάρκεια. Αν ξεπεράσουμε το πρώτο γλωσσικό επίπεδο της δή λωσης με τα ποικίλα, ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα, στοι χεία της αντικειμενικής πραγματικότητας από τον χώ ρο αφενός της Ιστορίας (και της Πολιτικής ως ρεαλι στικής έως κυνικής εφαρμογής αυτής) και αφετέρου της Τέχνης, τότε τα ίδια τα κείμενα παρέχουν τη δυνα τότητα να παρακολουθήσουμε μια σειρά εσωτερικών ταξιδιών μέσα σε εξωτερικά τοπία. Η αντιστοιχία αυτή απ οτελεί στην ουσία μια διαλεκτική σχέση εσωτερι κών και εξωτερικών (συχνότατα σκληρών) τοπίων, μια αποτύπωση του προσωπικού/ψυχολογικού χωροχρό νου, μια σύνθεση προσωπικής τοπογραφίας και τοπιο γραφίας, εντέλει μια μεταφυσική του ταξιδιού.

Αναγνωρίζεται μία ενδιαφέρουσα εκδοχή για το διαρ κές ταξίδι, κατά την οποία ουδόλως ενδιαφέρουν οι λόγοι του ταξιδιού, αντιθέτως ενδιαφέρει η προετοι μασία του ταξιδιού, ή αλλιώς: το ταξίδι πριν από το ταξίδι. Περαιτέρω, πρόκειται για προσωπική «ανάγνωση» α ντικειμενικών στοιχείων, το προϊόν της οποίας ο Νόλλας παραθέτει με τη γνωστή, προσωπική του εκδοχή ρεαλισμού ενισχυμένου με το στοιχείο του σαρκα σμού που προσδιορίζει την κριτική και συγκριτική πρό σληψη των πραγμάτων, ενώ η εμπλοκή της μεταφο ράς αποδίδει την προσωπική ερμηνεία των φαινομέ νων. Στην περίπτωση αυτή μια σειρά γραμματικών ει κόνων (κατά R. Jakobson) συνθέτει έναν πλήρη κώδι κα που ταξινομεί και διεκπεραιώνει τα σημαινόμενα. Συχνά η διατύπωση του Νόλλα διαθέτει αφοριστική ι σχύ, που επίσης εξυπηρετεί την κωδικοποίηση των σημαινομένων, κάτω από την υποκειμενική εστίαση του συγγραφέα. Μέσα σε ομόλογο κλίμα εντοπίζεται και η συμπεριφο ρά τω ν διακειμένων. Εντονότερη είναι η παρουσία τω ν παραθεμάτων που παρεμβαίνουν κατά τη ροή του κειμένου, συνήθως χωρίς σαφή δείξη προέλευ σης ή (ενίοτε) με απλή δείξη καταγωγής. Φαίνεται έ τσι ότι δεν ενδιαφέρει η δήλωση της διακειμενικότητας ως σημαντικής κειμενικής λειτουργίας. Μάλλον φαίνεται ότι η χρήση των παραθεμάτων λειτουργεί ως εντελώ ς προσωπική του συγγραφέα διαδικασία (α) υποστήριξης των σημαινομένων και (β) ενίσχυσης της αισθητικής του κειμένου, και παράλληλα ως δια κριτική τεκμηρίωση εκλεκτικών συγγενειών. Στα παρακείμενα του βιβλίου ανήκουν τα motti που λειτουργούν ως γενικές εισαγωγές στις δύο ενότητες των επιμέρους κειμένων, καθώς και τα motti που ει σάγουν ιδιαιτέρως τα κείμενα της δεύτερης ενότητας («Έσχατος πλους»), επίσης δε σημειώ σεις (α) στην αρχή του βιβλίου, που αποτελούν εισαγωγή στο κλίμα του, και (β) στο τέλος του βιβλίου, που λειτουργούν αφενός ως γενικές «βιβλιογραφικές» δείξεις των πα ραθεμάτων και αφετέρου ως παραπομπές στις πρώ τες δημοσιεύσεις ορισμένων κειμένων του βιβλίου. Ιδιαιτέρως τα παρακείμενα αυτής της τελευταίας κα τηγορίας φαίνεται να δηλώνουν την καταγωγή του βι βλίου, και περαιτέρω την πρόθεση του συγγραφέα να προχωρήσει από τα ειδικά σημασιολογικά συστήματα στη σύνθεση ενός ενιαίου κειμενικού κόσμου που α ντιπροσωπεύει το βιβλίο ως σύνολο. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για μια δήλωση της δυναμικής του βιβλί ου ως τελικού προϊόντος. Γενικά, αυτού του είδους οι παραπομπές σε «πρώτες

δημοσιεύσεις» δεν αποδυναμώνουν την τελική, «συ γκεντρωτική» έκδοση, αντιθέτως αποκαλύπτουν στοι χεία του εργαστηρίου του συγγραφέα, δηλαδή στοι χεία προθετικότητας ως βασικής κειμενικής λειτουρ γίας. Εξάλλου, στοιχεία μετακειμενικότητας αναγνωρίζο νται σε σχόλια του Νόλλα για τον Αισχύλο και τον Στράβωνα που εντοπίζονται στη δ εύτερ η ενότητα («Έσχατος πλους») και ενισχύουν τις πρωτότυπες πληροφορίες του συγγραφέα. Όλα αυτό τα στοιχεία ύφους που ανιχνεύονται στο

παρόν βιβλίο του Νόλλα, αποκαλύπτουν δημιουργική γραφή που υπερβαίνει τα όρια της απλής παράθεσης ταξιδιω τικών εντυπώσεων (έστω και αν δεν φτάνει στην «οντολογία» ή τη φαινομενολογία τόπων ως το πλέον «προωθημένο» νόημα αλλά και προϊόν του τα ξιδιού) . Με τον τρόπο αυτό, ο Νόλλας φαίνεται να πα ρουσιάζει μια σύγχρονη πρόταση για την ταξιδιωτική λογοτεχνία, που βασίζεται περισσότερο στην υποκει μενική πρόσληψη των πραγμάτων και λιγότερο στον αντικειμενικό χαρακτήρα της εξωτερικής πραγματικό τητας. □

Ανάπλαση ιοτορικών συμβάντων ΤΑΣΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ Μ ε σ α ιω ν ικ ό τρ ίπ τυ χο Αθήνα, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 1998. Ιε λ . 164 ivai βέβαιο πως οι άνθρωποι έπονται της ιστορικής παραδοχής, αφού η ιστορία ποτέ δεν λειτούργη σε ως αφετηρία φρονηματισμού, αλλά μόνο ως έναυσμα κλαυθμών και οδυρμών επί τω ν ερειπίων της. Η πεζογραφία όμως, με επιμονή και υπομονή, διαγράφει κάποτε, και μάλιστα με αξιοσημείω τη ενάργεια, την ιστορική διαδρομή, την ιστορική πορεία ανθρώπων ή ομάδων ανθρώπων, σημαντικών ή ασή μαντων, παρουσιάζοντας ανάγλυφα τα δεδομένα της ιστορούμενης εποχής, όπως προκύπτουν απ' την επί σημη καταγραφή των τότε γεγονότων, ή όπως αναπλάθει αυτά τα γεγονότα ο συγγραφέας με τη δύνα μη της φαντασίας του. Στην κατηγορία αυτή εμπίπτει το νέο πεζογραφικό βι βλίο του ακαδημαϊκού Τάσου Αθανασιάδη, συγγραφέως μυθιστορημάτων-πσταμών που έχουν μεταφερθεί με μεγάλη επιτυχία στην τηλεοπτική οθόνη. Στο βι βλίο περιλαμβάνονται τρία αφηγήματα: το πρώτο «Από το οδοιπορικό ενός ανευλαβή», το δεύτερο «Η μουσική και η θάλασσα» και το τρίτο «Εγκώμιο στην α

νωνυμία ενός νέου». Με αφηγηματικό τρόπο αναπαρίσταται η εποχή των κατατρεγμών και της ανθρώπινης δουλείας, όταν οι άνθρωποι μαστίζονταν από αφόρητες προλήψεις και προκαταλήψεις, από αστόχαστους θρησκευτικούς

τα Βιβλία του μήνα

φανατισμούς, από αγριότατες οθωμανικές καταδρο μές, από βενετσιάνικες εμπορικές και άλλες δολιεύσεις, και σαν να μην έφθαναν αυτά, από φοβερές α σθένειες και επιδημίες, μπροστά στις οποίες ο άν θρωπος παρέμενε τελείω ς ανίσχυρος. Πολύ χαρα κτηριστική είναι η περιγραφή του θαλάσσιου ταξιδιού ενός μορφωμένου νεαρού, ευγενικής μάλλον κατα γωγής, από τη Βενετία στην Κωνσταντινούπολη της παρακμής λίγο πριν κατακτηθεί απ' τους Οθωμανούς, και από κει στην Ιερουσαλήμ μέσω Κύπρου. Εντυπω σιάζει η περιγραφή της Βενετίας εκείνου του καιρού,

■m

αλλά και της Αθήνας, όπου η τρικάταρτη γαλέρα, με την οποία ταξίδευε ο αφηγητής, παρέμεινε για μικρό διάστημα ελλιμενισμένη στο Πόρτο-Λεόνε. Όπως α κριβώς και η περιγραφή της ζωής στην περικυκλωμέ νη απ' τους Οθωμανούς Κωνσταντινούπολη με τους χρυσοστολισμένους άρχοντες και αρχόντισσες, ενώ είχε αρχίσει το ψυχορράγημα αυτής της εράσμιας πό λης. Εντυπωσιάζει επίσης και η περιγραφή της ζωής στην πολύβουη Ιερουσαλήμ εκείνης της εποχής, με τους ασυγκράτητους φανατισμούς και τις επιτηδεύ σεις των διαφόρων δογμάτων. Η έρπουσα ηδυπάθεια, ιδίως των γυναικών εκείνης της εποχής, όπως ελισσόταν και κάποτε-κάποτε αυτενεργούσε, παρά τους περιορισμούς και τις δεσμεύ σεις, οι ασταμάτητες καταπιέσεις της λαϊκής μάζας, τα μαρτύρια των κωπηλατών της γαλέρας, η αφ ελέ στατη θρησκοληψία, η απεχθέστατη σιμωνία, η φιλο-

Πρώτη εμφάνιση I

ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΓΓΕΛΑΚΟΣ

Η T cA cu T aia « κ ά ν α

■ 1 Αθήνα, Κέδρος, 1998. Σελ. 192

Η τελευ το ά α εικ ό ν α

Αναπαράσταση της μεσαιωνικής εποχής τω ν κατατρεγμών Ο

και της ανθρώπινης 5ου\είας χρηματία των κληρικών όλων τω ν δογμάτων, αλλά και η απώθηση του ελληνισμού στο περιθώριο των γεγονότων καθώς συνθλιβόταν μεταξύ Τούρκων και Φράγκων κυρίαρχων, όλα αυτά τα συνταρακτικά γε γονότα και περιστατικά, αποδίδονται με τη γνωστή πεζογραφική δεξιοτεχνία του Τ. Αθανασιάδη. Η γραφί δα του ανασύρει και εμπλέκει τα ιστορικά δεδομένα της εποχής με τα δημιουργήματα της πάντοτε πρω τότυπης αφηγηματικής πρόθεσής του, καταφανέστα της ιδίως στο τρίτο αφήγημα, όπου περιγράφονται οι περιπέτειες ενός Μυτιληνιού που κατορθώνει να ξεφύγει απ' την Κωνσταντινούπολη στα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κατοχής με τη βοήθεια θρησκευτικών παραγόντων και να καταφ ύγει στην Ιταλία για να σπουδάσει γιατρός στην ονομαστή σχολή του Σαλέρνο. 0 κ. Αθανασιάδης παραθέτει τις ιστορίες του, εικονο γραφεί τις καταστάσεις και τις ανατέμνει με σίγουρο τρόπο, παρέχοντας έτσι εμβαθυντικές, αλλά και κα θαρά γνωστικές δυνατότητες στον αναγνώστη. Και απ' αυτή την άποψη το Μεσαιωνικό τρίπτυχο αποτε λεί ένα ακόμη επίτευγμα της δημιουργικής γραφίδας του ακαδημαϊκού Τάσου Αθανασιάδη.

Διονύσης Κωστίδης

m -

7 αυτή την πρώτη του συγγραφική εμφάνιση ο

Χρήστος Αγγελάκος διαχειρίζεται την αδιαμφι σβήτητη λογοτεχνική φ λέβα του με σύνεση αλλά και περισσό δυναμισμό. Ο λόγος του, λιτός, περιγραφικός και ουδέποτε «σπάταλος», δηλώ νει συμπαγή εκφραστική οικονομία κι επιπλέον ικανότη τα περίτεχνης σκιαγράφησης προσώπων όσο και δράσης, αλληλουχίας αιτίων και αποτελέσματος. Η ιστορία που ξετυλίγεται βαθμιαία αφορά μια 36χρονη γυναίκα, την Όλγα, που κινείται με αστάθεια στο λεπτό νήμα μεταξύ λογικής και παραλόγου. Ελίσσε ται μεταξύ ανούσιου παρόντος και κατακλυσμιαίου παρελθόντος, όπου η χαλαρή σύνδεση των χρονι κών δεδομένων σχηματΖει έναν παραμορφωτικό ά ξονα στην ιεράρχηση της σκέψης και του ψυχισμού της. 0 συγγραφέας εγκολπώνεται σ' αυτό τον κυκλοθυμισμό, «αφηγείται» σε τρίτο πρόσωπο καθό σον η δράση λαμβάνει χώρα στο παρόν της, το ο ποίο αφορά την οικογενειακή καθημερινότητα σε κάποιο μεγαλοαστικό προάστιο μιας τυπικής αμερι κανικής μεγαλούπολης. Παντρεμένη με τον Πίτερ και ζώντας με τα δύο τους παιδιά, δεν έχει αρκετά περιθώρια ν' αναπνεύσει ώστε να αποβάλει ή να ι σορροπήσει όλες εκείνες τις Ερινύες που ελλοχεύ-

τα βιβλία του μήνα

ουν στο διαταραγμένο μυαλό της και σαφώς απευ θύνονται σ' όλη την καθοριστική προηγούμενη ζωή της. Η εμπειρία μιας μελανής ερωτικής σχέσης με τον φαντάρο, που αργότερα μετεξελίσσεται σε σ ε σημασμένο κακοποιό και δολοφόνο, η επίπλαστη ισχνή αντιμετώπιση του κόσμου και της α τελο ύ ς γοητείας του, η σταδιακή κατάρριψη αρχετυπικών συμβόλων (όπως πατέρας, μητέρα, αδελφός, συγ-

0 συγγραφέας, εάν το επιζητούσε, θα μετέγραφε τούτο το μυθιστόρημα οε πλήρες και συμπαγές κινηματογραφικό σενάριο γενείς και φίλοι) συγκλίνουν απομυζώντας από την ηρωίδα όλο το ενεργειακό οπλοστάσιο της προσω πικότητάς τη ς που φθίνει κι αδυνατίζει. Είναι τό τε που η αφήγηση γίνεται πρωτοπρόσωπη, οπότε ο συγγραφέας ταυτίζεται με την Όλγα αναλαμβάνο ντας τις συνδέσεις και τις καθοριστικές επεξηγήσεις για τα αλλεπ άλληλα φ λας μπακ που ακολουθούν. Η εσωτερική επικοινωνία τω ν δομικών υλικών του μυθιστορήματος συντελείται πασιφαής, ενώνοντας κι αφ ήνοντας πρόσωπα και κατασ τάσ εις να αν α πτύσσονται μεταξύ τους, οδηγώντας στην έκβαση του ψυχολογικού κύκλου της ηρωίδας. Όσο για την κυματοειδή εκφορά λόγου και ρυθμού μπορεί να ει πω θεί ότι συναντάται εντασιακή διαβάθμιση με ε ξάρσεις αλλά και συγκινησιακές υποχωρήσεις, που ο αφηγητής είτε η ηρωίδα παρακολουθούν με επι μελή ακρίβεια. 0 Χρήστος Αγγελάκος, εάν το επιζη το ύ σ ε, θα μ ετέγ ρ α φ ε το ύ το το μυθ ισ τόρ ημα σε πλήρες και συμπαγές κινηματογραφικό σενάριο κάτι ήδη που εξέλιπ ε τα τελ ευτα ία χρόνια απ' τον χώρο αυτό. Η πένα το υ σ ταθμίζει κι αγγίζει την... «τελευταία εικόνα» αφήνοντας την περιρρέουσα αί σθηση μιας πολλά υποσχόμενης γραφής, έμπειρης και σταθερής.

Βασίλης Ρούβαλης

Εγκλήματα μ£οω διαδικτύου I

Σ. ΜΑΥΡΟΚΕΦΑΛΟΣ - Δ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

I Π ο ιος π α ίζ ε ι μ ε τ ο ν K t υ π ο λ ο γ ισ τ ή του Ζ ε ρ λ ο κ 1 Χ ολμ ς; |Ι I Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 240

Υ |- να καλοστημένο I - αστυνομικό σκηL νικό τ ο π ο θ ε τ ε ί ται από το υ ς ιθύνο ν τ ε ς σ υ γ γ ρ α φ ε ίς α υ τή ς τη ς ισ τορίας με απ ώ τερ ο στόχο να ανατρέψ ουν στη συνέχεια το ν δ εδ ο μ έν ο ε ιρ μ ό τη ς . Ένας ντετέκ τιβ βρί σκεται ενώπιον ενός μ υ σ τη ρ ίο υ όπ ου η δολοφονία ενός προσώπου αποκαλύπτει ένα σύγ χρονο αστυνομικό λαβύρινθο: όμορ φ ες γυναίκες εναλλασ σ όμενες στο ρόλο ακαταμάχητου θ η λ υ κού ή ακριβής α λ λ ' ανέγγιχτης πόρνης, μοιραία πιόνια και νταβατζήδες - ηλεκτρονικοί εγκέφ αλοι στην εξάρθρω σ η τη ς υπόθεσης, ένας ολόκληρος σκοτεινός κόσμος που κινείται χάρη στο πάτημα ενός πληκτρολογίου. Οι δύο παράλληλες αφ ηγή σεις προσφέρουν συμμετοχική δράση στον ανα γνώστη και παρότι φαινομενικά παραλληλίζονται, τέμνονται εντέλει κι οδηγούν σ' ολέθριο συμπέρα σμα για τον ελληνικής «κατασκευής» Σέρλοκ Χολμς και τον βοηθό του, Γουότσον, δικαιολογώντας πα ράλληλα τον ερωτηματικό τίτλο του βιβλίου. Η ε ξέλ ιξη ξεφ εύ γ ει από τον έλ εγχ ο το υ αναγνώστη (ποιος εξά λλ ου απαγορεύει τις σημειώ σεις και τις υπογραμμίσεις στη μυθιστοριογραφία;] και η συνο χή δ ιαθλά ται σ' έναν εικονικής π ραγματικότητας παραμορφω μένο χάρτη γεγονότω ν, προσώπων, χρόνου και τόπου. Οι δύο σ υγγραφ είς γνωρίζουν πολύ καλά τη συνταγή του σασπένς, τη ς ανατρο πής και τη ς κορύφωσης, με γλώσσα διττή και μια υφολογική φόρμα ανενδοίαστα αναλυτική ή κατά βούληση αινιγματώδη ώστε να εξιτάρουν το θυμικό του αναγνώστη στο χείλος της αγωνίας και της απολαυστικής λύτρωσης - λύσης του τέλους.

Βασίλης Ρούβαλης

τα Βιβλία του μήνα

■027

Σύγχρονος Καραγκιόζης ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΚΑΡΙΜΠΑΣ Τ ρ ε ις ά δ ε ιε ς κ α ρ έ κ λ ε ς Αθήνα, Νεφέλη, 1998. Σελ. 144 oAovon χρονικώς απέχοντα πολύ μεταξύ τους (από το 1931 έως το 1975) τα επτά διηγήματα του Σκαρίμπα στοιχειώνουν και πάλι -α λ λά σε σμίκρυνοη ε δ ώ - το ν κόσμο του Καραγκιόζη μέσα στον σύγχρονο κόσμο. Μ ε μοναδική μαεστρία ως προς τη μαγική χρήση τη ς γλώσσας, ο Σκαρίμπας αλλάζει τους χρόνους τω ν δρώντων υποκειμένων των επτά ιστοριών και με ανάποδα φλας- μπακ με ταφ έρει «παρωχημένες» νοοτροπίες στο μικροϊστορικό προσκήνιο του περί την Χαλκίδα κόομου. Με διαβολεμένο κέφι σπάει τις μορφές και στήνει μια α

φ ή γησ η -π ανη γύρ ι, όπως ά λ λω σ τε τα ι ριάζει στον φιγουρόκοσ μο, από το ν ο ποίον εμ π ν έετα ι. Η m έκδοση (όπως και σε προηγούμενα βιβλία της σειράς των Απά ντω ν το υ σ υ γ γ ρ α φέα) συνοδεύεται α πό επ ίμ ετρ ο · εδ ώ δ ημοσ ιεύο ντα ι κ εί μενα του Σάββα Παύ λου, της Ευγενίας Ζωγράφου και του Γιώργου Παγανού. Συνιστάται όχι μόνο το συγκεκριμένο βιβλίο, αλ λά και τα εννέα προηγούμενα της σειράς. ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΚΑΡΙΜΠΑΣ Τρεις άδειες καρέκλες

Γιώργος Κεντρωτής

Διανοούμενοι και εξουσία τηξ Λίλυς Εξαρχοπούλου

A N T O N IO T A B U C C H I

Η ΓΑΣΤΡΙΤΙΔΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΑΝΤΑΙΟΣ ΧΡΪΣΟΣΤΟΜ1ΔΗΣ

ANTONIO ΤΑΜΠΟΥΚΙ Η γ α σ τρ ίτ ιδ α του Π λ ά τ ω ν α

Μτφρ.: Ανταίος Χρυοοοτομίδης Αθήνα, Άγρα, 1998. Σελ. 126 Η σκέφη μου είναι να είναι κανείς πεσοιμιστής στη θεωρία και αισιόδοξος στην πράξη. Να βλέπει τα πράγματα όσο το δυνατόν πιο ζοφερά, να περιμένει με φόβο το χειρότερο αλλά να κάνει ό,τι μπορεί απ' την πλευρά του για να το εμποδίοει. Max Horkheimer

ο βιβλίο αυτό περιέχει κάποια κείμενα που έγραψε ο Αντόνιο Ταμπούκι με αφορμή ένα γεγονός που, κατά τη γνώμη του, καταδεικνύει την αθλιότητα του ιταλικού δικαστικού συστήματος. Στο τέλος του βιβλίου (ίσως μάλιστα θα ήταν πιο χρήσιμο στην αρ χή) υπάρχει ένα χρονολόγιο με την εξέλιξη των αλλε πάλληλων δικών που έγιναν με αφορμή μια συγκεκρι μένη πράξη βίας. Η υπόθεση αυτή ξεκίνησε από μια έ-

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ

κρηξη βόμβας, το 1969, σε τράπεζα του Μιλάνου. Δε καέξι άτομα σκοτώθηκαν και ακολούθησε η σύλληψη αναρχικών ως «συνήθων υπόπτων», η «αδιευκρίνιστη πτώση» ενός αναρχικού σιδηροδρομικού από τον τ έ ταρτο όροφο της Αστυνομίας του Μιλάνου (που πρέ πει να είναι αυτή που στάθηκε η αφορμή για το έργο του Ντάριο Φο «0 τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού») και η δολοφονία του αστυνομικού ανακριτή του αναρ χικού από αγνώστους. Η δολοφονία του αστυνομικού αποδόθηκε τελικά το 1995 στον Αντριάνο Σόφρι και δύο συντρόφους του από την οργάνωση της άκρας αριστερός Lotta Continue (Συνεχής αγώνας) μετά από αλλεπάλληλες δίκες χωρίς αποδεικτικά στοιχεία. Αφετηρία γι' αυτές τις ανοιχτές επιστολές στον διανο ούμενο φυλακισμένο Σόφρι απ οτέλεσε αφ ενός ένα

ΟΑ. Ταμπούκι αντιδρά στις υπερβολές του'Εκο που υποστήριζε ό τι ο διανοούμενος δεν πρεπει παρά να κάθεται σπιτάκι του και να κάνει αυτό που ξερει καλύτερα, δηλαδή να μελετά και να γράφει άρθρο του Ουμπέρτο Έκο στο περιοδικό L' Espresso με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Η πρώτη υποχρέωση τω ν διανοουμένων: να σωπαίνουν όταν δεν χρησι μεύουν σε τίποτα» κι αφετέρου μια γαλλική κίνηση για την απελευθέρωση του Σόφρι. Οι Γάλλοι διανοούμε νοι, οι οποίοι ένωσαν τη φωνή τους με την κατακραυ γή μεγάλου τμήματος των Ιταλών που πιστεύουν ότι η σκοπιμότητα ελέγχει πολλές φορές τις αποφάσεις της δικαιοσύνης, έπεισαν τον Ταμπούκι για τη χωριστή έκδοση τω ν άρθρων του για το θέμα του Σόφρι και τον γενικότερο ρόλο τω ν διανοουμένων, τις απαντή σεις του Σόφρι από τη φ υλακή και μια σ υνέντευξη που παραχώρησε ο Ταμπούκι στον Μπερνάρ Κομάν. Στην πρώτη ανοιχτή επιστολή που απευθύνει στον Σόφρι, ο Ταμπούκι αναφ έρεται πολύ συγκεκριμένα στο άρθρο του Έκο και ξεκινά κάποιες επικρίσεις αναφερόμενος στο παλιό βιβλίο του Έκο «Η ποιητική του Τζέημς Τζόυς» με σκοπό να καταδείξει ότι η μέθοδος του κριτικού μπορεί συχνά να οδηγήσει σε λανθασμέ

τα Βιβλία του μήνα

νη εκτίμηση τω ν προθέσεων του συγγραφέα, χωρίς ωστόσο να αρνείται τη συμβολή του Έκο στη λογοτε χνική κριτική. Πιστεύει ότι η παιδεία, όπως και οι δια νοούμενοι πρέπει να στοχεύουν σ' εκείνη τη γνώση «που μειώνει το φόβο» και κάνει ιδιαίτερη μνεία σ' ένα κείμενο του 1974 του Πιέρ Πάολο Παζολίνι με τον τίτ λο «Εγώ ξέρω». Στο κείμενο αυτό ο Παζολίνι διατυπώ νει ξεκάθαρα την άποψή του για την ενεργό συμμετο χή των διανοουμένων στα κρίσιμα ζητήματα της επικαιρότητας και ο Ταμπούκι μοιάζει να συμπλέει από λυτα με την άποψή του με μόνη ίσως διαφοροποίηση ότι θεω ρεί αυτή τη συμμετοχή σποραδική. Υποστηρί ζει ότι η γνώση των διανοουμένων είναι υποθετική και δημιουργική και ότι ο ρόλος του διανοούμενου δεν εί ναι να «δημιουργεί» κρίσεις, «όσο να βάζει σε κρίση ο τιδήποτε ή οποιουσδήποτε δεν βρίσκονται σε κρίση αλλά είναι εξαιρετικά πεπεισμένοι για την ορθότητα της θέσης τους». Διανθίζει τα επιχειρήματά του μ' ένα απόσπασμα από τον Μ. Μπλανσό που αναφέρει ότι ο διανοούμενος διαλέγει ότρατόπεδο, «πεισμώνει, επι μένει, διότι δεν υπάρχει κουράγιο πιο δυνατό από το κουράγιο της σκέψης». Μ ε τον τρόπο αυτό αντιδρά στις υπερβολές του Έκο που υποστήριζε ότι ο διανο ούμενος δεν πρέπει παρά να κάθεται σπιτάκι του και να κάνει αυτό που ξέρει καλύτερα, δηλαδή να μελετά και να γράφει, με σκοπό να τον διαβάσουν κάποτε τα εγγόνια κάποιου άξεσ του δημάρχου και στην περί πτωση που θα συμβεί κάτι έκτακτο, π.χ. εάν το σπίτι του πιάσει φωτιά, να φωνάξει την πυροσβεστική. Η θυμωμένη πρώτη ανοιχτή επιστολή του Ταμπούκι αφενός ανακίνησε μια καινούρια συζήτηση για το ρό λο τω ν διανοουμένων και α φ ετέρου έκανε και τον Έκο να χαρακτηρίσει λίγο αργότερα, στο περιοδικό Micromega, την υπόθεση Σόφρι σαν την υπόθεση Ν τρέυφ ους του 20ού αιώνα. Ιδ ια ίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η σ υν έντευξη το υ Ταμπούκι στον Κόρμαν όπου επιχειρεί να αναλύσει την αγάπη των Ιταλώ ν για τα ευφ υολογήματα ανατρέχοντας στον Μακιαβέλι. Εξίσου σημαντικές είναι και οι απαντήσεις του Σόφρι που επιχειρούν να αναλύσουν την κατά σταση τη ς ιταλικής δικαιοσύνης υπό το πρίσμα του «κουκουλώματος» των ευθυνώ ν τω ν φασιστών μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, την ωμή κρατική βία που είναι η μόνη που παραμένει ατιμώρητη παρ' όλες τις γνωστές διασυνδέσεις του κράτους με τη μαφία, και τη σημερινή κατάσταση των ιταλικών φυλακών. Στο σύνολό του ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο για τα τεκταινόμενα στη γείτονα χώρα, για τη συμβολή του στο πολυσυζητημένο ζήτημα του ρόλου των διανο ουμένων και το γνωστό δίλημμα της σύμπνοιας ή α πόκλισης θεωρίας και πράξης. □

-(5©

Σαν παραβολή I

ΖΟΖΕΣΑΡΑΜΑΓΚΟΥ

ricpa τυ φ λ ό τ η τ ο ς

Μτφρ.: Αθηνά Ψύλλια Αθήνα, Καοτανιώτης, 1998. Σελ. 382

σημερινή κατάσταση ίο υ κόσμου είναι μια τ υ φλότητα ή προκαλεί τυφλότητα, μοιάζει να αποφ αίνεται ο, πρόσφατα τιμημένος με Νόμπελ, Πορτογάλος συγγραφέας. Με δεξιοτεχνικό τρόπο και παντογνώστη αφηγητή, ο Σαραμάγκου πλάθει μια δυστοπία του τέλους του εικοστού αιώνα και των αρχών του εικοστού πρώτου. 0 χώρος και ο τόπος δεν είναι καθορισμένοι, αλλά είναι βέβαιο ότι μιλά για τη σημε ρινή κατάσταση σε κάποια ευρωπαϊκή μεγαλούπολη, σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την άνοδο ή την πτώση του χρηματιστηρίου, την υπερκατανάλω-

Ένα τοπίο από τη μία γήινο και από την ά \ \ η απόμακρο, υπερβατικό, πάντοτε όμως πειοτικό

ση, την ανάλωση των πάντων στο θέαμα. Στην αλλη γορία του, που τη συνθέτει χρησιμοποιώντας έναν ηανόπτη αφηγητή που επεμβαίνει στη ζωή των ηρώ ων, τη σχολιάζει, σκορπά απλόχερα αφορισμούς και διδάγματα, όλα αρχίζουν να συμβαίνουν από τη στιγ μή που κάποιος χάνει την όρασή του ενώ οδηγεί. Στη συνέχεια οι πολίτες τη ς μεγαλούπολης χάνουν το φως τους ο ένας μετά τον άλλο, με αποτέλεσμα η κυβέρνηση να θεωρήσει την ασθένεια μεταδοτική και να προσπαθήσει να ελέγξει τον πανικό, κλείνοντας τους τυφ λούς σε παλιά οικήματα, ιδρύματα κάποιας μορφής που έχουν περιέλθει σε αχρηστία. Η τυφ λό τητα αυτή είναι λευκή, τα πάντα χάνουν σχήμα και χρώμα, τα πάντα καταλύονται από ένα υπέρμετρο λευκό. Η ζωή αυτών των σύγχρονων στρατοπέδων κυλά με αυστηρούς κανόνες που οριοθετούνται από την εξου

σία και εκφωνούνται από τα μεγάφωνα, ο πανικός που επικρατεί έχει να κάνει με την έλλειψ η των στοι χειωδών μέσων που θα τους κάνουν τη ζωή λιγότερο αφόρητη. Όπως σε όλες τις δυστοπίες η πρώτη ου σιαστική οργάνωση αφορά μια συμμορία. Την εξουσία την κατέχει ο κατέχων το όπλο, οι γυναίκες βιάζονται, τα τρόφιμα παρακρατούνται. Νέα ήθη αναπτύσσο νται, η «ελευθερία» της μη όρασης αλλοιώνει τις σχέ σεις, η δυσωδία κάνει το τοπίο ακόμη πιο αφόρητο. Όταν τυφλώνονται και οι φύλακες τω ν στρατοπέδων, οι κρατούμενοι φεύγουν, οι μέχρι πρότινος τρόφιμοι συγκεκριμένων θαλάμων προσπαθούν, εν τη ενώσει, να αποκτήσουν κάποια ισχύ. Η πόλη δεν είναι πια αυ τή που ήταν, κάθε κίνηση έχει διακοπεί, δεν υπάρχει νερό και ηλεκτρικό, τα καταστήματα έχουν λεηλατη θεί. 0 Σαραμάγκου χειρίζεται με άνεση την περιγραφή τό σο των προσωπικών περιπτώσεων και του ψυχολογι κού τους υπόβαθρου, όσο και τις σκηνές φρίκης, πανι κού και έντασης του πλήθους. Επιστρέφει στα αρχέγονα συναισθήματα της πείνας, της δίψας, της αυτο συντήρησης, δημιουργεί απλές τελετουργίες που στη σημερινή μας εγκατάλειψη μοιάζουν να έχουν χάσει το νόημά τους. Συνθέτει ένα τοπίο από τη μια γήινο και από την άλλη απόμακρο, υπερβατικό, πάντοτε ό μως πειστικό. Η ιδέα της γενικής νοητικής τυφ λότη τας που υπάρχει στην εποχή μας, η ηθελημένη παρά καμψή μας όταν ερχόμαστε ενώπιος ενωπίω με τη μιζέρια του πολιτισμού είτε με τη μορφή του ξένου, του άστεγου, του περιθωριακού, είτε με την αλλαγή καναλιού στην εικόνα της φρίκης του τελευταίου πο λέμου, ισοδυναμεί σίγουρα με την τωρινή μας κίβδη-

Μ ε συνέπεια και άνεση ο Σαραμάγκου περνάει από τη ρεαλιστική απεικόνιση ατούς ερμητικούς ψυχολογικούς χώρους τω ν χαρακτήρω ν και από εκ εί οτο φανταστικό (;) τοπίο μιας πόλης τυφ λώ ν λη ευδαιμονία που μπορεί από ιη μια στιγμή στην ά λ λη να μετατραπεί σε εφ ιάλτη. Οι λέξεις εξα κολου θούν να υπάρχουν, αλλά τα συναισθήματα εκφράζο νται με όλο και μεγαλύτερη φειδώ. Ο εφιά λτης μπο ρεί κάποια στιγμή να λήγει, αλλά έχει σημαδέψει ανε

πανόρθωτα τις ζω ές τω ν ηρώων και ο συγγραφέας μοιάζει να θέλει να πει ότι όλοι βρισκόμαστε μέσα σ' έναν εφιάλτη που είναι καιρός να συνειδητοποιήσου με. Η οτόφα του μεγάλου συγγραφέα είναι προφανής α πό τη στιγμή που ο αναγνώστης καταλαβαίνει τη σύλ ληψη του μυθιστορήματος, αλλά και από το χειρισμό του όλου θέματος που ποτέ δεν παρεκκλίνει από την αλήθεια της τυφλότητας και τη σκοπιμότητα της πα ραβολής. Με συνέπεια και άνεση ο Σαραμάγκου περ νάει από τη ρεαλιστική απεικόνιση στους ερμητικούς ψυχολογικούς χώρους των χαρακτήρων που έχει επιλέξει να παρακολουθήσει πιο στενά και από εκεί στο φανταστικό (;) τοπίο μιας πόλης τυφλών. Χαρακτηρι στικό της γραφής του η ειρωνεία, ο σαρκασμός και αυτοσαρκασμός για το ρόλο τόσο του πλήθους όσο και του μεμονωμένου πολίτη στις μέρες μας. Η μετά φραση της κυρίας Ψύλλια αναδεικνύει την ορμητικό τατα και τους χυμούς ενός δύσκολου κειμένου.

Πάθος από επίγνωση, δίψα από δηλητήριο I

ΤΖΟΡΤΖΕΛΙΟΤ

Τ ο π έπ λ ο

■ | Μτφρ.: Αργυρω Μαντόγλου Αθήνα, Πατάκης, 1997. Σελ. 87

■I I

ΤΖΩΡΤΖ ΕΛΙΟΤ

Α ν α σ η κ ώ ν ο ν τ α ς το π έπ λ ο

■ | Μτφρ.: Αλίνα Πασχαλίδη ■ Αθήνα, Βιβλιοπωλίίον της «Ιοτίας», 1998. Σελ. 86

ο ερω τικό πάθος προκαλείται και τρ έφ ετα ι α πό την άγνοια ή από την επίγνωση; Είναι δυνα τό να κρατάς ζω ντανή τη μεθυσ τική σου παρόρμηση και να θεραπ εύεις τρ υφ ερ ά τις ερω τικές ψευδαισθήσεις σου όταν γνωρίζεις την εξέλ ιξη και την έκβασή τους; Όταν, μάλιστα, τις γνωρίζεις όχι με τον γενικό και απροσδιόριστο τρόπο τω ν υπέρ-

Λίλυ Εξαρχοπούλου

είναι απελπιστικά δ υνατό, και αυτός που το τρ έ φ ει μ ε το αίμα του βασανίζεται -χ ω ρ ίς να πεθαί ν ε ι- από έναν ερωτικό μιθριδατισμό τον οποίο πο τ έ δεν είχε φανταστεί πως θα μπορούσε να εκδη

Αιρετικός ή ιδιόρρυθμος ρεα\ιομός που δεν ουναντόμε ουχνά οτα γνωστά μυθιστορήματα της Αγγ\ίδας ουγγραφεως βολικά φιλοσοφημένω ν ή τω ν πεσσιμιστών, αλλά πολύ σμγκεκριμ ένα, βλέποντας με λεπ τομέρ ειες τις σκηνές το υ τέλ ο υ ς σαν ένας clairvoyant, σαν ένα μ έν τιο υ μ ... Είναι δ υνα τό να π αραφ έρ ετα ι η καρδιά κάτω από την επήρεια τω ν άμεσων επιθυ μιώ ν τη ς, ότα ν γνωρίζει με απ όλυτη βεβαιότητα πού αυτές θα την οδηγήσουν; Ποια άραγε είναι η δύναμη τη ς επίγνωσης τη ς ύπαρξης του δ η λη τή ριου μπροστά στην αφ όρητη αίσθηση της δίψας; Ακόμη και η πιο ασφ αλής γνώση ενός δυσοίω νου μ έλ λ ο ν το ς θα μπορούσε να α ν α μ ετ ρ η θ εί με τη δύναμη ενός συναρπαστικού συναισθήματος που συμβαίνει εδώ και τώ ρα; Ακόμη και αν το μέλλον το γνωρίζουμε με έναν τέτοιο τρόπο ώστε να μην είναι απ λώς έν α φ αν ερω μέν ο φ οβερ ό μυστικό, α λλά μια ήδη καταγραμμένη πραγματικότητα, ε ί ναι α υ τό δ υνα τό να αντιμετω π ίσ ει το πάθος; Τι νόημα μπορεί να έχει η μελ λον τικ ή σιγουριά σε σχέση με την επιθυμία μιας χαράς τω ρινής; Όσο αποτρόπαιο και αν είναι το όραμα του μέλλοντος δεν μπορεί να αναιρέσει το πάθος, αλλά μόνο να το δηλητηριάσ ει, και το δηλητηριασ μένο πάθος

£2-

λώσει το σώμα του. Από τη ν ο υ β έλ α τη ς Τ ζω ρτζ Έ λιοτ μ α θ α ίν ο υ μ ε πως όλη αυτή η συναρπαστική, βασανιστική και παράφορη διαδικασία αντιστοιχεί στη λειτουργία μιας διπλής συνείδησης που κυλάει όπως δυο πα ρ ά λλ η λα ρ εύματα που ποτέ δ εν σ υναντιούνται, ώστε να ενω θούν και να κάνουν ένα κράμα. 0 αι ρετικός ή ιδιόρρυθμος ρεαλισμός, που η Αγγλίδα μυθισ τοριογράφ ος εφ αρ μόζει στο Ανασηκωμένο πέπλο, επιτρέπει σε αυτήν να διεισδύσει σε ψυχο λογικούς λα βύρ ινθ ους που απ αιτούν έν α ν τόνο και μια ατμόσφ αιρα πιο σκοτεινή από εκείνη που συνήθω ς βρίσκουμε στα γνωστά μυθισ τορήματά της, τοπ οθετώ ντας το συγκεκριμένο έργο στα ό ρια του ρεαλισμού: είτε στο μεταίχμιό του με τον ρομαντισμό είτε στην ανατροπή του από τον μο ντερνισμό. Οι δύο μ εταφ ρά σ εις αντιπ ροσω πεύουν δ ύο δ ια φ ορ ετικές μεταφ ρασ τικές αντιλήψεις: της Αλίνας Πασχαλίδη (Βιβλιοπωλείον της «Εστίας») προσπα θ ε ί να βρίσκεται πιο κοντά στο πρωτότυπο, με α ποτέλεσμα να παρουσιάζονται κάποιες περιπτώ σ εις σ υντακτικής δυσκαμψίας. Ένα από τα λίγα σχετικά δείγματα: «Ξεκινώντας απ' το ν ιστό σχε δόν ανεπαίσθητων σημάτων, άρχισα να υφαίνω τη φαντασίω ση ότι, ασ υνείδ ητα , η Μπέρθα μ' α γ α π ούσ ε απ' τ η ν αρ χή π ερ ισ σ ό τερ ο απ ' το ν Αλμπερτ, κι ότι, εξαιτίας της κοριτσίστικης άγνοιας και της επιρρέπειάς τη ς στις κολακείες, είχε παρα σ υρ θεί απ' τη γοητεία που ασκούσε επάνω τη ς η τιμή να είναι το αντικείμενο το υ θα υμασ μού και τη ς προτίμησης εν ός άντρα μ ε τη ν ακτινοβολία και το κύρος του αδελφ ού μου.» Η μετάφραση τη ς Αργυρώς Μαντόγλου (Εκδόσεις Πατάκη) βρίσκεται στο άλλο άκρο: προτιμά μια πιο ευέλικτη απόδοση, απομακρυνόμενη όμως συχνά από την αρχή τη ς πιστότητας. Δια λέξτε και πάρε τε.

Βαγγέλης Αθανασόπουλος

Πολιτικό μυθιστόρημα

Daniel Chavarria

NTANlEA ΤΣΑΒΑΡΙΑ Χ α ιρ ε τ ίσ μ α τ α στο θ είο

Μτφρ.: Κρίτων Ηλιόπουλος Αθήνα, Opera, 1998. Σελ. 586

ο Χαιρετίσματα οτο Θείο απ ο τελ εί ένα πολύ πλοκο, εκ πρώτης όψεως, κείμενο εξαιτίας της πληθώ ρας ονομάτω ν, ανθρώπων και χωρών, και τη ς συνύπαρξης διαφόρων μυθιστορηματικώ ν ειδών. Στην πορεία όμω ς τη ς ιστορίας ο αναγνώ στης διαπιστώνει ότι πρόκειται κυρίως για ένα πο λ ιτικ ό μ υ θ ισ τό ρ η μ α , το οπ οίο, π α ν τρ εύ ο ν τα ς πραγματικά με φανταστικά γεγονότα, αναγκάζεται να συμπεριλάβει και άλλα είδη. Έτσι ο λόγος είναι πρωτίστως δημοσιογραφικός και η αφήγηση τρ ι-

Ένα αξιόλογο και φιλόδοξο βιβλίο που αποτελείερεθιομα για τον αναγνώστη

τοπρόσωπη, αλ λά με αρ κετές εξα ιρέσ εις. Υπάρ χουν αποσπάσματα όπου ο πανταχού παρών αφ η γητής αποσύρεται και δίνει το λόγο σ τους χαρα κτήρες, ενώ στην παράθεση τη ς αλληλογραφ ίας μεταξύ το υ Ισπανού ακροδεξιού Χάιμε δ ε Αρνάιθ και το υ αδ ερ φ ού το υ δ εν μπορεί να επ έμβει, με α π ο τέλ εσ μ α η αφ ή γ η σ η να γ ίν ετα ι ά λ λ ο τ ε σ ε πρώτο και άλ λοτε σε δ εύτερ ο πρόσωπο. Αυτές οι «π αρεκκλίσεις» εν ισ χ ύουν τη ν προοπ άθεια το υ συγγραφέα να δώσει μια ερμηνεία για την κατάρ ρευση το υ υπαρκτού σοσιαλισμού βασισμένη σε μια θεω ρία συνωμοσίας. Η ΣΙΑ και η αμερικανική κυβέρνηση έχ ουν στα χέρια το υ ς ένα ισχυρό ό πλο, που το υ ς δίνει τη δ υνα τότητα να μ ε τ α τρ έ ψουν σ ε υπάκουα, άβουλα όντα, υψηλά σ τελέχη του κόμματος. Εφαρμόζουν λοιπόν ένα σχέδιο, το επονομαζόμενο USHER, που αποβλέπει στη δ ιάλυ

τα βιβλία του μήνα

ση κάθε κομμουνιστικού καθεστώ τος και σοσιαλι στικής δημοκρατίας, σ τρατολογώ ντας πράκτορες από διάφορα μέρη του κόσμου, ανθρώπους με «έ να βαθύ μίσος για το λαό, ριζω μένο στην πεποί θηση περί ανω τερότητας τη ς ράτσας τω ν αριστο κρατών», πρόθυμους να πάρουν μέρος στον αντικομμουνιστικό αγώνα υπό την ηγεσία τη ς Αμερι κής. 0 Τσαβαρία ειρ ω ν εύ ετα ι το υ ς Αμερικανούς και τον «American way o f life» χρησιμοποιώντας τα ίδια του ς τα όπλα. Υπενθυμίζει τις αλλεπ άλληλες αποτυχημένες προσπάθειές του ς να πλήξουν την Κούβα παρά τη μ εγαλύ τερ η δύναμή του ς και πα ρουσιάζει τον Χάιμε δε Αρνάιθ, έναν μορφω μένο βάρβαρο χωρίς θεωρητικό υπόβαθρο, να προβλέ πει την Ιστορία και να προτείνει λύση. Αυτός και ο αφ α νής πράκτορας τη ς ΣΙΑ, Πατ Φ λάχερτι -γ ια τί «κανείς δεν θυμήθηκε ότι το USHER ήταν δικό του δ ημιούργημα»-, είναι οι ήρω ες που απ οκατέστη σαν τη δημοκρατία και τον καπιταλισμό. Ένα αξιόλογο και φ ιλ όδ οξο βιβλίο που απ ο τελ εί ερ έθισ μ α για το ν αναγνώ στη, παρακινώντας τον να γνωρίσει καλύτερα πρόσφατα γεγονότα της ι στορίας, αλλά και την ισπανόφωνη λογοτεχνία. Σ' αυτό βοηθάει και η πραγματικά καλή μετάφ ραση του Κρίτωνα Ηλιόπουλου, καθώς επίσης και οι ση μειώ σεις του , χωρίς τις οποίες ο αναγνώ στης θα δ υσ κο λ ευό τα ν να π αρακολουθήσ ει και να κ ατα νοήσει τις αναφ ορές του συγγραφέα.

Άλκηστη Χρονάκη

ΠΟΙΗΣΗ

Το εφήμερο ως πολλαπλά διευρυμένο κείμενο I

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ Ο κ ο ιν ω ν ό ς τ ω ν απ ο σ τά σ εω ν

Σωτήρης Παστάκας

■ 1 Αθήνα, Νεφέλη, 1997. Σελ. 56 Ο Κ Ο ΙΝ Ω Ν Ο Σ «Η πραγματικότητα, δείγμα ποδιών εμπειριών που πρέπει να συνθέσουμε εκ νέου» Σ. παστάκας (1997) Σωτήρης Παστάκας μού δίνει σταθερά την εντύ πωση του ασκημένου επαρκούς παρατηρητή που έχει μάθει, μεταξύ των άλλων, να μην παρα θεωρεί τις κρίσιμες διαθλάσεις του πραγματικού μέσα στην ευρύτερη ενδοψυχική λίμνη. Φειδωλός, ιδιοσυγκρασιακά αντιστικτικός, γνώστης των περισσότερων παραδοσιακών ποιητικών τρόπων, γνωρίζει πότε ο φείλει να προσφύγει άμεσα τόσο στις αναγκαίες κειμενικές εντάσεις όσο και στις απαραίτητες αντιθέσεις/ρήξεις, προκειμένου να προωθηθεί απρόσκοπτα η λειτουργική μείξη των ιδεαλιστικών αποτιμήσεων και των απτών, βιωματικών προσλήψεων. Το καθιε ρωμένο περίγραμμα των πραγμάτων που οριοθετείται από τις πάγιες παραμέτρους, όπως είναι, φερ' ειπείν, το αίτιο, το αιτιατό, οι λογικές μέθοδοι ανάλυσης και παραγωγής συμπερασμάτων, επανεξετάζεται. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα υπονομεύεται ανενδοί αστα, προσδίδοντας στην όλη κινητικότητα και ευελι ξία της γραφής μια αξιόλογη, σκωπτικής υφής, εμβέ λεια. Κάθε ποίημα του «Κοινωνού των αποστάσεων» είναι απ' αυτήν την άποψη μία έντιμη απόπειρα επα ναπροσέγγισης αλλά και αξιοποίησης, ταυτόχρονα, ό λων εκείνων που απορρέουν αβίαστα από το γνωστό ποιητικό αξίωμα της απώλειας, που ορίζει ότι είμαστε ακόμα έγκλειστοι (ή φιλοξενούμενοι, στην καλύτερη των περιπτώσεων) της μεγάλης εκείνης σκοτεινής σπηλιάς, τις διαστάσεις της οποίας καταγράφει με α-

ΤΩ Ν ΑΠΟ ΣΤΑΣΕΩ Ν

ΝΕΦΕΛΗ

ποστασιοποιημένπ ευφ ράδεια το Ζ' κεφάλαιο της πλατωνικής Πολιτείας. Εκεί, δηλαδή, που εξοντώνο νται συστηματικά οι όποιες αντικειμενικότητες, εκεί που τεμαχίζονται ή διαφθείρονται ολοσχερώς οι εικό νες και γενικότερα βιάζεται απροκάλυπτα μία ήδη ε ξουθενωμένη Γνώση. Οι στίχοι που παραθέτω υπο γραμμίζουν διεξοδικό την οριακή αμηχανία του σο φού θύματος που καταχρηστικά κάποτε ονόμασε τον εαυτό του, με αξεπέραστη έπαρση, homo sapiens: «Αν και μπορεί τοιουτοτρόπως το παρόν/ να ποιείται, κανείς μας δεν το ξέρει, / αφού όλο/ μας απδώς το υ πηρετούμε / και κανένας δεν μπορεί να το διαφε ντεύει. / Αλλάζουν οι καιροί κι η μουσική / μαζί τους, κι απ' άλον αυτόν το θόρυβο / και τις εξαίσιες νότες

τα Βιβλία του μήνα

που ξετρελαίνουν/ κάπου κάπου, ίσως αρκεί κάποιος να εκπέμπει / συριστικά, χειλικά και ένρινα / μόνος του στη βεράντα επιτέλους, / από ένα σπία εκτεθει μένο σε δυο δρόμους/κι απ' όροφο χαμηλό, επιπρο σθέτων» (από τις «Μουσικές τω ν άλλων», σελ. 15 επ.). 0 αρχικός αυθορμητισμός της πρώτης ποιητικής ερ γασίας του Σωτήρη Παστάκα «Το αθόρυβο γεγονός», που κυκλοφόρησε στην Αθήνα το 1986 στην κομψή σειρά των εκδόσεων του «Δέντρου», έχει με τα χρόνια υποκατασταθεί από μία ενδοστρεφή, αυτοπεριοριστική, σημασιολογικά αυτάρκη έκφανση, που επιδιώκει να λύσει ή έστω να κατανοήσει τη φύση των αινιγμά των του καθημερινού βίου με περίσκεψη και συγκατά βαση. Εξ ού και ο αναπόφευκτος γνωμικός, αφοριστικός/προληπτικός λόγος που εμφιλοχωρεί συχνά σε αρκετά ποιήματα, όπως είναι, π.χ. το «Είδωλον επί των υδάτων», «Ποια η θάλασσα;» «Οι Κύκλωπες», τα

«Αφηρημένα ουσιαστικά» και «Μία θέση στην Ιστορία», όπου επικυριαρχεί η συμπυκνωμένη, ακαριαία αυτή α ποστροφή, ενδεικτική των απώτερων προθέσεων του Σωτήρη Παστάκα:«γιατί ο καθένας μας είναι ο ψυχο πομπός/ ενός εφήβου που σπαράζει εντός του » (σελ. 38). 0 ποιητής στην προκειμένη περίπτωση αποφεύγει συ νειδητά να αυτοπροσδιοριστεί ως ο απόλυτος, αδια φιλονίκητος ρυθμιστής στην τόσο κρίσιμη σχέση του με τον επιθετικό, συνήθως, περιβάλλοντα χώρο. Ιδίως τώρα που έχει πειστεί, όπως όλοι μας σχεδόν, μετά από τόσες και τόσες πρόσφατες παγκόσμιες πε ριπέτειες ολικού τρόμου, ότι η ζωή δεν είναι σε θέση να επιβιώσει ως αισθητικό μόρφωμα, ούτε ασφαλώς μπορεί να δικαιωθεί ως απόλυτο πνευματικό επίτευγ μα, ο Σ. Παστάκας, όπως διεκπεραιώνει τον κομβικό λόγο του στον «Κοινωνό των αποστάσεων» δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να μετράει προσεκτικά το άνοιγμα

0 Σωτήρης Παστακας

γράφει για το βιβλίο του 0 κοινωνός των αποοτάοεων Τον τελευταίο καιρό αιοθάνομαι θύμα μιας οιωπηλής συνωμοσίας, που εξυφαίνεται ας βάρος μου: όλοι μου ζητάνε ανέκδοτα ποιήματα, διάφορα σοβαρά περιοδικά να πούμε, λες και είναι όλοι τους αυνεννοημένοι, οι διευθυντές τους εννοώ, και μου έχουν οτήοει καρτέρι. Ξέρετε τώρα, πώς γίνοπαι αυτό τα πράγματα: προχθές πήγαμε για λαγούς, χθες για μπεκάτσες, σήμερα για παστάκες. Όταν ήμουν δημιουργός, ομολογώ πως υπήρξε μία παρόμοια εποχή με πληθώρα ποιημά των που δεν ήξερα πού να τα διοχετεύσω, αλλά κανένας δεν μου προαέφερε φιλοξενία... Τώρα, μόλις αντιλήφθηκαν πως με τον «Κοινωνό των Αποοτάοεων» ολοκλήρωσα την ταπεινή μου τριλογία (τριλογία μόνον και μόνον επειδή τα άρθρα του λόγου είναι τρία: ο, η, το), έστω κι αν τα πήρα από την ανάποδη (τα άρθρα εννοώ...), όλοι σπεύδουν να μου ζητήσουν το «τέταρτο»... Πρέπει να ομολογήσω, πως μία ποιητική συλλογή δεν είναι η ουλλογή των ποιημάτων που γράφθηκαν τα τελευταία τέσσερα χρόνια (είθιαται οι ποιητές να εμφανίζονται ανά τετραετία, όπως οι αθλητές εις τας Ολυμπιάδας...), αλλά πώς έλκοπαι τα ποι ήματα ως δια μαγνήτου, γύρω από τον πυρήνα της κεντρικής ιδέας, ή για να το πω διαφορετικά (χωρίς να θεωρηθώ βλάσφη μος...), πέριξ της προσωπικότητας του ποιητή. Από κάποια οτιγμή κι έπειτα, τα ποιήματα είναι εκείνα που καταγράφουν το πρόσωπο του ποιητή κι όχι το πρόοωπον του ποιητή τα ποιήματα. Αηιλαμβάνεσθε ως εκ τούτου την αμηχανία μου για τις δημόσιες απαγγελίες και την υπεράσπιση γενικώς των ποιημάτων μου: πώς είναι δυνατόν το ενεργούμενο να υπεραοπιοθεί των δημιουργιών του; Με άλλα λόγια, πώς να δω αντικειμενικά τα ποιήματά μου από τη στιγμή που θεωρώ πως δεν τα γράφω εγώ, αλλά είναι εκείνα που μ£ γράφουν; ΓΙέραοαν τα χρόνια, κι όοο κι αν ήλπιζα πως με τους στίχους μου θα έσωζα την ποίηοη, πρέπει να αποδεχθώ, πως η ποίηοη έαωσε τελικός εμένα, όπως και τόοους άλλους. Ος γνωστόν, οδεύουμε προς τη θεραπεία διά των καθορισμένων οδών, ήτοι: διά της πίστεως, διά της αναλύαεως και διά της τέχνης. Πίστεψα πως θα θεράπευα την Τέχνη, αλλά τελικώς πρέπει να ομολο γήσω πως διά της τέχνης επιχείρησα τη θεραπεία μου. Για το αφιέρωμά σας επί της επετείου των εκατοπάχρονων του Μπόρχες, δεν μου ζητήσατε να γράψω;

τα Βιβλία του μήνα

του χάσματος που διευρύνεται μέρα με την ημέρα μεταξύ του -διχασμένου έτσι κι αλλιώ ς- εγώ και του

0 1 Παστάκας μετράει προσεκτικά το άνοιγμα του χάσματος που διευρύνεται μέρα με την ήμερα μεταξύ του -διχασμ ένου έτσι κι α \ \ ι ώ ς εγώ και του μυοτηριακού, ή επί το επιεικέοτερον, σιβυλλικοά Ετέρου

μυοτηριακού, ή επί το επιεικέοτερον, σιβυλλικού Ετέ ρου. Ο αγώνας δρόμου για να καλυφθεί αυτή η συ γκεκριμένη διαφορά όχι μόνο είναι από την αρχή απο νενοημένος, αλλά συνιστά ταυτόχρονα τον ουσιαστι

κό φορέα των μοιραίων, «κούφιων ελπίδων», όπως θα υπομνημάτιζε ο αισχυλικός χορός στον Προμηθέα Δεσμώτη, των ελπίδων δηλαδή, που σηματοδοτούν ό,τι πιο ηρωικό αποφάσισε να πραγματώσει ο άνθρω πος, την ίδια του, την αυτο-πτώση. Ας ακούσουμε και πάλι την καλοσυγκερασμένη παρρησία του Σ. Παστάκα: «Έστω, / κι αν το θαύμα δεν έγινε κι η πτώση είναι / όπως πάντα, σίγουρη εν τη αναβολή της / ματαιωθείσα πτήση δεν σημαίνει, αναγκαστικώς, / ματαιωμέ νη πτώση. Έναντι ποιήματος δίνεται / η πτήση κι η ε πιστροφή το απόγευμα στο σπίτι» (από την «Καθημε ρινή πτήση», σελ. 45). Αλλά συγκρατώ και κάτι ακόμα μελετώντας την πρό σφατη αυτή εύστοχη εκδοχή του Σ. Παστάκσ τον σε βασμό προς τον αναγνώστη του, είτε πρόκειται για τον εξοικειωμένο με τις απαιτήσεις τω ν πολύπλαγκτων, σύγχρονων ποιητικών τρόπων είτε αφορά στον άδολο, νεόφυτο των αναγνωστικών εμπειριών. Εννοώ εδώ αυτήν τη χαρακτηριστική, ανυπόκριτη σο βαρότητα με τήν οποία διασταυρώνει, κρίνει και εκτι μά όλες τις κειμενικές αλήθειες πριν τις αποκρυσταλ λώσει οριστικά στο χαρτί, πριν τις κάνει, εντέλει, ύ φος. Γι' αυτό και κερδίζει άνετα τη συναντίληψή μας.

□

0 θάνατος εκτίεται ev ζωή I

ΤΖΟΥΖΕΠΠΕ ΟΥΝΓΚΑΡΕΤΤΙ

Ζ π ο υ δή Θ α ν ά τ ο υ

■ ; | Μτφρ.: Σωτήρης Τριβιζάς § ί I Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 51 Ουνγκαρέτι, γόνος Ιταλώ ν μεταναστώ ν, γεν νήθηκε στην Α λεξάνδρεια το 1888, όπου και έζη σ ε ώς και τα 24 το υ . Εκεί έλ α β ε γαλλική παιδεία, πρωτοήρθε σε επαφή με τη λογοτεχνία και αναμείχθηκε με διάφορα αναρχικά κινήματα. Μ νήμες από τις έρ η μ ες εκ τά σ εις τη ς Αιγύπτου διαφαίνονται στη μετέπ ειτα ποιητική εικονοποιία του. Το 1912 πήγε στο Παρίσι όπου σπούδασε φι λοσοφία και φιλολογία στη Σορβόννη. Στη γαλλική πρω τεύουσ α σ υνανα σ τρά φ ηκε τη ν c r im e de la c iim e τη ς διανόησης της εποχής, μεταξύ άλλω ν

τα Βιβλία του μήνα

και του ς Γκιγιόμ Απολινέρ και Πολ Βαλερί. Η επα φή του με τους Γάλλους συμβολιστές ποιητές, και ειδικά με τον Μ αλαρμέ, υπήρξε από τις σημαντι κότερες επιρροές της ζωής του. Μ ετά την κήρυξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, εγκατασ τάθη κε στην Ιτ αλία όπου και επ ισ τρ α τεύτη κε σαν α πλός πολίτης. 0 πόλεμος και η αφρικανική περίο δος α π ο τελ ο ύν τη ν κύρια πηγή έμπ νευσ ης τη ς πρώτης ποιητικής του περιόδου στις σ υλλογές «II P orto Sepolto» (19 16 ) και «Allegrla di Naufragl» (1919) που ενσ ω ματώ θηκαν αργότερα στη σ υ λ λογή «Allegria» (1931).

Η εργασία του Σ. Τριβιζά αποτελεί φόρο τιμής από ποιητή οε ποιητή

Στα πρώτα του ποιήματα ο Ουνγκαρέτι δεν χρησι μοποιούσε στίξη ή ρίμα, ήταν η πρώτη το υ προ σπάθεια να απ ογυμνώσει τις λ έ ξεις από τα «κοσμήματά» το υ ς και να τις παρουσιάσει στην α τό φια, στην πιο υποβλητική τους μορφή, ακολουθώ ντας το κίνημα το υ ερ μ η τισ μ ο ύ , το οποίο πήρε την ονομασία του από τον Ερμή τον Τρισμέγιστο. Πρόκειται για μια αυτόχθονη ιταλική τάση που α ναπτύχθηκε στον Μ εσοπόλεμο γύρω από το πε ριοδικό «La voce» και είχ ε σαν κύριους εκπροσώ πους τον Ουνγκαρέτι και τον Μ οντάλε. Η πρώτη

Η Β

ποιητική συλλογή του Ουνγκαρέτι παραμένει η ει σαγωγή σ' αυτή τη νέα φάση τη ς ιταλικής ποίη σης. Η προσωδιακή του καινοτομία όμως δεν σταματά εδ ώ . Στη σ υν έχεια απ οσ πασ ματοποιώ ντας την vers libre τω ν φ ουτο υρισ τικώ ν το υ απαρχών, ο Ουνγκαρέτι εξέλ ιξε τον φιλοπαίγμονα «βήχα» των «κλιμακωτών» ποιημάτων το υ Μαγιακόφσκι στον χαρακτηριστικό του «στίχο της μιας λέξης», που α κόμα και σήμερα αντιγράφεται σε πρωτόλεια ποι ητών. 0 στίχος λειτουργεί σαν ένα «μακροσκόηιο» για τη λέξη, απομονώνοντάς την με σκληρό τρ ό πο, μετατρέποντας έτσι τον ποιητικό λόγο σε μια σειρά αποσπασμάτων που διακόπτονται από διαλείπ οντες εκρήξεις φωτός. Ό ταν αργότερα ο Ουνγκαρέτι γνωρίστηκε με τον χριστιανισμό, η ποίησή του απέκτησε θρ ησ κευτι κούς τόν ους και ο θά να τος άρχισε να γίνεται το μόνιμο μοτίβο. Αυτά στη δ εύτερ η φάση της δημι ουργίας του που περιέχεται κυρίως στις συλλογές «Sentim ento del Tempo» (1936), «Poesie Disperse» (1945), «II Dolore» (1947) κ.λπ. 0 Ουνγκαρέτι πέθανε στο Μιλάνο το 1970. Η παρούσα έκ δο σ η π ερ ιέχ ει μ ετ α φ ρ ά σ εις από π οιήματα που αν ή κο υν κ υρίω ς σ τις σ υ λ λ ο γ ές «L'Allegria» και «Sentim ento del Tempo». Η εργασία το υ Σω τήρ η Τρ ιβιζά , πρ οσ εκτική, μ ε ιδ ια ίτερ η φροντίδα απ οτελεί φόρο τιμής από ποιητή σε ποι η τή ε π ιτρ έ π ο ν τά ς μ α ς τ η ν π ρ όσβαση σ' έν α ν πραγματικά μεγάλο, άγνωστο γείτονα.

Αλέξης Σταμάτης

Ελίζαμπεθ Μπόουεν

P fc

ο ΘΑΝΑΤΟΣ ϋ J p 5 ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ (Μυθιστόρημα) ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ - Σειρά Σ ΕΛ Α Ν Α

τα Βιβλία του μήνα

-W

ΜΕΛΕΤΕΣ

Ιοοδοξία και πολιτιομός ή οι φοβίες των απελεύθερων του Βρασίδα Καραλή

I 1 I

Β!

ΖΗΣΙΜΟΣ ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ Δ ιό σ κ ο υ ρ ο ι 1. Γιώ ργος Σαραντάρης 2 . Δ η μητριός Καπΐτανάκης Αθήνα, Δόμος, 1997. Σελ. 380

e τα καλά αισθήματα γίνεται η κακή λο γοτε χνία, έγραφε κάπου ο Αντρέ Ζιντ και όποιος δια βάζει το τελευταίο πόνημα του Λορεντζάτου δεν μπορεί παρά να διακρίνει πως η ανισότητα και η ανισομέρεια του έργου επηρεάζει αυτό που τελικώς καταγράφεται στις σελίδες του. Ο όγκος του βιβλίου και η διάταξη του υλικού επιδεινώνουν κατά πολύ την ανισότητα. Περίπου 340 σελίδες για τον Σαρα ντάρη και μόλις 30 για τον Καπετανάκη. Για πρώτη φορά σε έρ γο του Λ ορεντζάτου διακρίνουμε τον κουρασμένο τόνο μιας ασφυκτικής ρητορικής που ε πιδιώκει να πείσει και να επιβάλει παρά να προσφέρει εκείνη την έκσταση που σαγήνευε κάθε αναγνώστη του στο παρελθόν.

Σε γενικές γραμμές, το βιβλίο απ οτελεί ένα σχολια σμό μερικών κειμένων του Σαραντάρη και μιας μόνο παραγράφου του Καπετανάκη, όσων εκφράζουν α πόψεις που συγγενεύουν ή ταυτίζονται με εκείνες του Λορεντζάτου. Διαβάζουμε επομένως έναν αντι κατοπτρισμό των αντιλήψεων του τελευταίου· οι άλ λοι δημιουργοί γίνονται αφορμή για να μιλήσει για κάτι άλλο που τον καίει ή τον εμπνέει, τον βασανίζει ή τον οιστρηλατεί. 0 κόσμος άλλωστε του Καπετανάκη είναι ξένος και ε ντελώ ς εχθρικός προς τον δικό του κόσμο. 0 ανα γνώστης της Μυθολογίας του Ωραίου αισθάνεται α μέσως την τεράστια απόσταση του Καπετανάκη από την ελληνική παιδεία και κατανοεί ότι στα δοκίμια του πρόωρα χαμένου στοχαστή διαφαινόταν μια πολλές

£© ■

φ ορές ακαλαίσθητη ποιητικότητα που αφ άνιζε τα πράγματα για τα οποία μιλούσε. Η φωνή του ήταν δυνατότερη από τους ψιθύρους τω ν όντων. Ήταν Βίνκελμαν και περιηγητική λογοτεχνία παρά προσφο ρά αισθήσεων και αισθημάτων. Φανταζόμαστε ότι ο Λορεντζάτος αφήνει θελημένα έξω από την ανάλυσή του τα ανώμαλα ρήματα του ί διου του Καπετανάκη και διαλέγει τις παραπομπές του στον Ντοστογιέφσκι που τον αγγίζουν. Φτάνει μάλιστα να αγνοεί την ποίηση του Καπετανάκη, όπου βρίσκουμε και τη σημαντικότερη συμβολή του στη λογοτεχνία. Το ίδιο συμβαίνει άλλωστε και με τα κεί μενα του Σαραντάρη που εξετάζει. Εδώ καταρχήν ο Λορεντζάτος επιτελεί ένα μεγάλο έργο· βγάζει από την αφάνεια έναν μεγάλο ποιητή, ίσως τον μεγαλύ-

τα Βιβλία του μήνα

ιερό της γενιάς του '30, που δυστυχώς έχει παρα γκωνιστεί από τον πρόωρο θάνατο και την κυριαρχία άλλων καλύτερα κοινωνικώς δικτυωμένων προσωπι κοτήτων. Το ενδιαφέρον με το εγχείρημα του Λορεντζάτου εί ναι ότι μετά από μια σύντομη χαρτογράφηση του ποιητικού κόσμου του Σαραντάρη περνάει στη συ στηματική εξέταση των κοσμοθεωρητικών απόψεων του ποιητή, με βάση τα άγνωστα, στους περισσότε ρους, δοκίμιά του. Κι εδώ επιτελεί έναν άλλο άθλο που λίγοι κριτικοί έχουν το κουράγιο και το κέφι να ξεκινήσουν. Πρόκειται για την πιο ενδιαφέρουσα εκ του σύνεγγυς ανάγνωση του εσωτερικού οργανι-

Το βιβλίο αυτό μας φέρνει οτο κατώ φ λι μιας αναθεωρητικής διαδικασίας, η οποία θα ανατρέψει τα συμφωνημένα του λογοτεχνικού καθεστώτος που κυριαρχεί τα τελευταία τριάντα χρόνια

σμού ενός νεοέλληνα συγγραφέα, που γράφτηκε στη γλώσσα μας, κατά τα τελευταία χρόνια. Παραδοσιοκράτης ο ίδιος ο Λορεντζάτος, αλλά μη αρκούμενος στα παραδομένα σχήματα των λογοτε χνικών ιστοριών, επιδιώκει να ανακαλύψει την ατομι κή στάση του Σαραντάρη απέναντι στα ιστορικά δι λήμματα του Ελληνισμού, τα μεγάλα προβλήματα του ποιητή και τις οδυνηρές απορίες του ανθρώπου. Και μόνο το γεγονός της πρώτης ανάγνωσης ανοίγει μια προοπτική συζητήσεων που δεν θα πρέπει να πα ραγνωρίσουμε αψήφιστα. Η προβληματοθεσία κα θαυτή ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στη συζήτηση τόσο της λογοτεχνικής γενιάς που ανήκει ο Σαραντάρης ό σο και της ολοκληρωτικής απάντησης που επιχείρη σε να δώοει στα ερωτήματά του. Φυσικά, μέσα από τις 350 σελίδες του δοκιμίου βλέ πουμε και μια περιπλάνηση μέσα απ' όλα τα προβλή ματα που απασχόλησαν τον Λορεντζάτο μετά τη μοι ραία εκείνη χρονιά που τύπωσε την Μικρά Σύρτι. Τα

προβλήματα αυτά επανέρχονται πολλές φορές με τόση επιμονή που κάποιος αποκομίζει την εντύπωση ότι πρόκειται για έμμονες ιδέες, για να μην πούμε ιδε οληψίες. Το απογοητευτικό είναι ότι τίποτε δεν αλλά ζει ούτε στον τρόπο που αντιμετωπίζονται ούτε στον τρόπο που συζητιούνται. Οι ίδιες παραπομπές επανα λαμβάνονται σε σημείο ανησυχητικό και οι ίδιες απα ντήσεις ξαναδίνονται με τόνο κατηγορηματικό. Είναι προφανές ότι ο Λορεντζάτος διεκδικεί νέο ζωτι κό χώρο για τη δική του επικράτεια· δεν βλέπει και δεν θέλει να δει ούτε τη διαφορά των έργων που ε ξετάζει από τον δικό του κόσμο ούτε τη διαφοροποί ηση των άλλων κόομων μεταξύ των. Βέβαια αυτό δεν ενδιαφέρει και πολύ- κανείς δεν υποκρίθηκε ποτέ ότι εξετάζουμε οτιδήποτε με αντικειμενικότητα. Και ποιος άλλωστε θέλει αντικειμενικές επιστημονικοφανείς αναγνώσεις; Υπάρχει πάντοτε μια νόμιμη δημιουργική ιδιοποίηση που πρέπει να τη βλέπουμε με καλό μάτι· μέσα της επαναδιαπραγματευόμαστε το μεγάλο φόβητρο του ευρωπαϊκού κόσμου, την ατομικότητα, πράγμα απα ραίτητο, εφόσον και αυτή αποτελεί έναν άλλο μύθο καταδυνάστευσης. Δεν μας ενδιαφέρει εδώ η ιδιο ποίηση καθαυτή· γνοιαζόμαστε μόνο για τη στάση του Λορεντζάτου απέναντι στα πράγματα, στο ίδιο το άτομο, όταν το προσεταιρίζεται και το καθιστά προ σωπική του μυθολογία. Γιατί τελικώς αυτό βλέπουμε στο κείμενό του: τα πρόσωπα μιας ιδιωτικής μυθολο γίας. θέλοντας να παραμένει ασύγχρονος και παράκαιρος, ο Λορεντζάτος εξαρχαΐζει τα θέματα που τον απα σχολούν, τους αφαιρεί τη δύναμη και τα καθιστά ζω ντανό για εμάς τους υπολοίπους σήμερα. Πρέπει βέ βαια να ομολογήσουμε ότι η δοκιμιογραφία που γρά φεται σήμερα δεν μπορεί παρά να βρίσκεται, για κα λό ή κακό, κάτω από τη σκιά του Λορεντζάτου, όσο και αν αυτή η δήλωση δεν υποβαθμίζει τη σημασία του έργου του Χρήστου Μαλεβίτση και του Στέφανου Ροζάνη. Κατά συνέπεια, είτε θα πρέπει να αναμετρη θούμε με τα σύμβολα αυτά της προσωπικής του μυ θολογίας είτε θα προχωράμε σε μια ανερμάτιστη πο ρεία ιδιωτικών διερωτήσεων. Παρά την ιδιωτική μυθολογία που αναφέραμε, ο Λο ρεντζάτος είναι μια φυσιογνωμία που, μέσα από α σκητική σιωπή και εσωτερικό ετασμό, προσπάθησε περισσότερο από κάθε νεοέλληνα διανοητή να μην ι διάζει και να μην ακολουθήσει την πεπατημένη των συρμών και των καλλιτεχνικών κινημάτων. Η τάση του αυτή τον κάνει να μοιάζει απόμακρος και κάπως αναχρονιστικός, αλλά αυτά θα αποτελούν για τον ί

διο εγκώμιο και παράσημο τιμής παρά μομφή και α πόρριψη. Η γραφή του πολλές φορές μοιάζει να αγνοεί τις συ νέπειες της Πτώσης της Κωνσταντινούπολης, να πα ραμένει στην πριν την 29η ΜαΤου πνευματική πόλω ση των Ελλήνων και να παρωδεί κατά συνέπεια όλες τις α ξίες που στήριξαν το νεο ελλη νικό κράτος. Άλλωστε η παρωδία αυτών των αξιών αποτελεί μια βασική συντεταγμένη του κόσμου του. Φαίνεται να ανήκει σε ένα δεύτερο ρεύμα, μιαν αντι κανονική τάση μέσα στη διανοητική μας ζωή, που υπερέβη τον προσανατολισμό της κρατικής ιδεολο γίας με σκοπό να ανακαλύψει τον «αυτόχθονο» στο χασμό της Ελλάδας, να αποκαλύψει δηλαδή την «αυ θεντική» Ελλάδα, όπως διατυπώθηκε μέσα από τον λαϊκό κυρίως πολιτισμό, όπου η ένωση του αρχαίου παγανισμού και της χριστιανικής πνευματικότητας έ λαβε την πληρέστερη μορφή της, χωρίς τις ιδιοτρο πίες των φιλοσοφούντων ή τις οπτασίες των μιμη τών. 0 Λορεντζάτος, όπως και άλλοι στοχαστές της ίδιας τάσης, αν και σπούδασαν σε ευαγή ιδρύματα της δυ τικής Ευρώπης, ήλθε σε σοβαρή ρήξη με την υποτι θέμενη αντι-πνευματικότητα του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού και επέστρεψε στην αναζήτηση μιας κρυμμένης Ελλάδας μυθολογικών συμβόλων και λαϊ κής αυθεντικότητας. Αναμφίβολα, για να τελειώνουμε με την υπόθεση της Δύσης, πέραν των οργανωτικών τους αρετών, τα κράτη που από συνήθεια ονομάζουμε δυτικά, δεν έ χουν να επιδείξουν τίποτε παραπάνω στον διανοητι κό πολιτισμό από εκείνα που αποκαλούμε κατά πα ράδοση ανατολικά ή ασιατικά. Από πολλές απόψεις μάλιστα και μόνη η παρουσία τους διαψεύδει τη μαρ ξιστική αρχή ότι η οικονομική ανάπτυξη καθορίζει και την πολιτισμική πρόοδο ενός κράτους. Αυτό που βλέπουμε στη δυτική Ευρώπη είναι μονά χα ένας διαφορετικός τρόπος ηγεμονεύσεως της καλλιτεχνικής ζωής. Οι ιδέες καθίστανται εμπορεύ ματα, τα εμπορεύματα κουβαλούν μαζί τους μια βιο θεωρία ή πολλές ιδεολογίες. Ως σήμερα μάλιστα, δυστυχώς, έννοιες κλειδιά της δυτικής ηγεμονεύσε ως όπως ανάπτυξη, πρόοδος, τεχνολογία, οικονομία και άλλα τέτοια μεταφυσικά τεχνάσματα, αποτελούν σημεία αναφοράς μεγάλων διανοητών, οι οποίοι, ως γνωστόν, διαπράττουν και τα μεγαλύτερα κακουρ γήματα. 0 Λορεντζάτος, και η παράδοση λόγου στην οποία α νήκει, ανακάλυψε γρήγορα την απερισκεψία αυτής της στάσης και προσπάθησε να αντιπροτείνει μιαν

ελληνική, ιθαγενή απάντηση, στα προβλήματα που εισάγονται από τη δυτική Ευρώπη- σε πολλά σημεία μάλιστα επιχείρησε να απορρίψει τα προβλήματα αυ τά και να αποδείξει την έλλειψη περιεχομένου τους. Το έργο του είναι μεγάλο και θα λέγαμε ανορθωτικό. Αποκαθιστά την εμπιστοσύνη στον εαυτό μας και στην παράδοση που διακονούμε. Οι ακρότητές του είναι όμως τόσο προφανείς και α καλαίσθητες, που ουσιαστικά αμβλύνουν την οξύτη τα και τη γενική σημασία της κριτικής του. Για να θυ μηθούμε τον Καζαντζάκη, ο Λορεντζάτος συμπεριφέρεται σαν ένας απελεύθερος και όχι σαν ελεύθεροςδιατυμπανίζει μιαν ελευθερία που κέρδισε με κάθε θυσία και θέλει να πείσει τον εαυτό του ότι ο κατακτητής είναι νεκρός μαζί με τη στάση ζωής που επέ βαλε. Μολοντούτο, είναι και ο ίδιος παιδί εκείνων που πολεμάει. Βρίσκεται κάτω από τους ίδιους αστε ρισμούς, την ίδια σημασιολογία, το ίδιο νοητικό κλί μα. Για τούτο και του λείπει η αντιπρόταση, η ειδική νοοτροπία και νοοπραξία που θα έβλεπε πέρα από τις σκιές, στο ζεστό σώμα των πραγμάτων. Κύριο όπλο της κριτικής, με τον Λορεντζάτο προεξάρχοντα κατά τις τελευταίες δεκαετίες, υπήρξε η α νακάλυψη της Ορθοδοξίας και, δυστυχώς, η δαιμονοποίηση του Καθολικισμού. Σχεδόν κάθε άρθρο του Λορεντζάτου είναι μια συνεχής και αμείλικτη ομοβρο ντία εναντίον των δυτικών επιδράσεων, ακόμα και ε κείνης της περίεργης αφαίρεσης την οποία καθ' έξιν αποτελεί ο «δυτικός άνθρωπος». Αφού πέρασε από μια σειρά ονομάτων που στήριξαν την άποψη γι' αυ τή την ολέθρια επιρροή, ανακάλυψε προσφάτως και τον Σαραντάρη. Κάθε βιβλίο βέβαια για τον Σαραντάρη είναι ανεκτί μητο δώρο. Και αυτό ίσως γιατί ο Σαραντάρης δεν έ χει ακόμα ενσωματωθεί στην κειμηλιοθήκη ενός κα νόνα λογοτεχνικής νομιμότητας. Αντίθετα ο Σαρα ντάρης είναι σχεδόν ανύπαρκτος στο στερέωμα της σύγχρονης βιομηχανίας διατριβών, μελετών και άλ λων διασκεδαστικών αναγνωσμάτων. Βρίσκεται ακό μα, τόσο ως όνομα όσο και ως έργο, σε μια θολή, γκρίζα, περιοχή λόγων και αντιρρήσεων που δεν υ ποτάσσονται σε καμιά αισθητική δεσποτεία. Βεβαίως ο Ελύτης τον έχει αναγνωρίσει ως δάσκαλό του- ό πως και ο Εγγονόπουλος. Ενδεικτική είναι η σιωπή του Σεφέρη. Πολλοί πιστεύουν ότι το έργο του έμεινε ανολοκλή ρωτο- πότε όμως ολοκληρώνεται ένα έργο; Όταν ο λοκληρώνεται μια προσωπικότητα ή μήπως όταν οι στίχοι του μετατοπιστούν σε ένα χώρο μυθικών υπο δηλώσεων, όταν το συγκεκριμένο άτομο διαλυθεί

μέσα στην αχλύ των δημιουργικών παραποιήσεων, με τις οποίες επιβιώνει η λογοτεχνική κριτική; Ο Σαραντάρης, από την άποψη αυτή, είναι ένας δεύ τερος Σοήωμός, ο ποιητής που, μέσα από κομμάτια στίχων, μεγαλόπνευστα οράματα και ανολοκλήρωτα προγράμματα, δημιούργησε μιαν εθνική λογοτεχνία. Το παράδειγμά τους και μόνο δείχνει ότι η λογοτεχνι κή καταξίωση δεν στηρίζεται σε ένα αρτιωμένο έργο, αλλά κυρίως στη θολή περιοχή μεταξύ θρύλου και ι στορίας, δηλαδή στον ενδιάμεσο χώρο όπου το συ-

0 1. Αορεντζάτος είναι μια φυσιογνωμία που; μέσα από ασκητική οιωπή και εσωτερικό εταομό, προσπάθησε περισσότερο από κάθε άλ)Ιον νεοέλληνα άιανοητή να μην ακολουθήσει την πεπατημενη τω ν συρμών και τω ν κα λλιτεχνικώ ν κινημάτων γκεκριμένο έργο, υπερβαίνοντας τα χαρακτηριστικά του ατόμου που το δημιούργησε, μεταμορφώνεται, ή καλύτερα μετατοπίζεται, σε μια συμβολική παρά σταση. Το έργο του Σαραντάρη είναι διαμορφωμένο ακριβώς για να κερδίσει τη συμβολική αναφορά που στερού νται έργα συνοδοιπόρων του· έχει πολύ ουρανό μέ σα του, ακατανόητα όνειρα, εικόνες δισταγμού και, πάνω απ' όλα, συμβολικές μετουσιώσεις που δύσκο λα συναντάμε κατά τους τελευταίους αιώνες στη σύγχρονη λογοτεχνία μας. Η ποίηση του Σαραντάρη είναι μια μαγγανεία εικό νων, ένα είδος αναμαγεύσεως των αισθήσεων και των φαινομένων, μια ιμπρεσσιονιστική αναμόχλευση παθών και παθημάτων. Τι αναδύεται όμως από μέσα του που καθιστά αυτή την ποίηση μακρινή και αμετάδοτη, όπως και την ποίηση του Σικελιανού; Πρόκειται αναμφίβολα για μια ποίηση άχρηστη· δεν ανήκει σε καμιά ιδεολογία και δεν εκφράζει καμιά κοινωνική α νάγκη. Κανένα πολιτικό κόμμα δεν θα την αναγορεύ σει σε εθνικό κτήμα, δηλαδή σε προπαγανδιστικό

σύνθημα, καμιά λογική αναγκαιότητα δεν θα τη μετα τρέψει σε όπλο καταδυναστεύσεως. Είναι ποίηση λοιπόν επικίνδυνη γιατί δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί, δείχνει από μόνη της ότι η ποιητική εικόνα μπορεί να λειτουργήσει χωρίς ιδιοτέλεια πέ ραν εκείνης της αναμαγεύσεως της ζωής, της αναστιλβώσεως του θάμβους που αισθανόμαστε εμπρός στην περιπέτεια του ανθρώπινου σώματος μέσα από την οδύσσεια τω ν χρωμάτων. Η ποίηση του Σαρα ντάρη είναι πνευματική· εδραιώνεται πάνω στη διά σταση μεταξύ του ανθρωπίνου σώματος και της ιδα νικής του αναγωγής, στο υπέδαφος απ' όπου δυνά μει αναφύονται οι νοσταλγικές υποθέσεις του αν θρώπου για την καταγωγή του. Όταν ο Σαραντάρης έγραφε ότι ο ουρανός λείπει σαν τοπίο από την ποίηση του Καβάφη, δεν εννοούσε α πλώς ότι ο Αλεξανδρινός υπηρετούσε την Πάνδημο αντί της Ουρανίου Αφροδίτης, πράγμα βέβαια που ό ντως και κατά καλή τύχη έπραττε. Εννοούσε και κάτι συλλογικότερο· την έλλειψη της κατακορύφου μα τιάς από την καβαφική ποίηση, το γεγονός ότι η προ σωπική ποίηση του Αλεξανδρινού δεν μπορούσε να καταστεί κοινωνικό βίωμα, πολιτισμική προοπτική, αρχέτυπη εικόνα αναγνωρίσεως και συγκλίσεως ατο μικών ταυτοτήτων. Βέβαια μετά τη δημιουργική παρανάγνωση του καβα φικού έργου από τον Σεφέρη και τη διάδοση των α ναγνωστικών του στρατηγικών από τον Γ. Π. Σαββίδη, η ερμηνευτική αυτή στάση έχει αναγορευτεί σε κα θεστώς και μονολιθικό πολίτευμα. Το να κάνεις έναν ποιητή βεβαίως, για δικούς σου λόγους, εθνικό κειμή λιο και μουσειακό έκθεμα είναι και αυτό ένα επίτευγ μα πρώτης τάξεως. Η ανάγνωση του Σαραντάρη από τον Λορεντζάτο τώ ρα προβαίνει σε μια ριζική αναθεώρηση του ερμη νευτικού αυτού καθεστώτος. Υποδεικνύει πλέον ότι υπάρχουν άλλες αόρατες λογοτεχνικές γενεαλογίες στη νεοελληνική παράδοση, οι οποίες δεν πρέπει να αγνοούνται πλέον- εκλεκτικές συγγένειες δηλαδή που τελικώς μας υποδεικνύουν πόσο πιο πλούσια, πολύμορφη και πολυδιάστατη υπήρξε η νεοελληνική λογοτεχνική παραγωγή. Το βιβλίο αυτό του Λορεντζάτου μας φέρνει στο κα τώφλι μιας αναθεωρητικής διαδικασίας, η οποία θα ανατρέψει τα συμπεφωνημένα του λογοτεχνικού κα θεστώτος που κυριαρχεί κατά τα τελευταία τριάντα χρόνια. Αρχή όλων αυτών των αναθεωρήσεων κάνει ένας κατεξοχήν παραδοσιοκράτης. Τι επιδιώκει με αυτήν την πρακτική; Είναι φανερό ότι η καλύτερη α νατροπή, η ριζικότερη επανάσταση γίνεται και έγινε

πάντοτε στην ιστορία από συντηρητική προοπτική· οι αυτοεπονομαζόμενες επαναστάσεις έγιναν τελικούς εξουσιαστικές εναλλαγές, δηλαδή υπήρξαν διαταρα χές ορμονικής φύσεως μέχρι να λάβουν ιδεολογική χροιά και επαναστατικό ένδυμα. Μέσα τους κρυβόταν πάντοτε η λαγνεία της εξουσίας, η επιθυμία κατοχής και καταισήσεως. Για τον Λορεντζάτο ο λογοτέχνης δεν κάνει λογοτε χνία, αλλά θεάται ή ακόμα και χρησιμοποιεί τη λο γοτεχνία για κάτι άλλο· αυτό που επιβιώνει όταν οι αισθητικές μόδες παλιώσουν και τα τερτίπια της κρι τικής εξαντληθούν. Ο Σαραντάρης είναι για τον Λο ρεντζάτο ένας φιλόσοφος που πιστεύοντας ανακα λύπτει την ποίηση. Η ποίηση είναι παιδί της πίστης. Δεν είναι προπαγάνδα ούτε μελαγχολία ενός λωτο φάγου. Είναι απόδειξη πίστης. Αυτή η πίστη βρίσκε ται στο κέντρο της δημιουργίας του, όπως άλλωστε και η δίδυμή της αδελφή, η απιστία. 0 Λορεντζάτος επιχείρησε εδώ να τον ιδιοποιηθεί ως θρησκευτικό στοχαστή και να αποσπάσει από τον κόσμο του μιαν άλλη επιβεβαίωση τη ς Ορθόδοξης πρω τοκαθε δρίας. Αυτό ίσως που απομακρύνει τον αναγνώστη είναι ο έντονος χριστοκεντρισμός και η χριστιανομανία τόσο του Λορεντζάτου όσο και του Σαραντάρη. Η πίστη του Λορεντζάτου είναι γνωστή. Σε πολλά σημεία κα θίσταται σύνθημα και άλλοτε πάλι ευλαβική προσευ χή. Κάθε πίστη άλλωστε είναι ταλάντωση και αιώρη ση. Πολλές φορές, ωστόσο, ένας παρόμοιος χριστοκεντρισμός δίνει μία εντελώς λανθασμένη αντίληψη περί χριστιανισμού και ορθοδοξίας. Για εμάς, το ερώ τημα της νεότερης Ελλάδας δεν είναι η απομάκρυν ση από τη χριστοκεντρική κοινότητα· είναι αντίθετα η άνευ όρων προσκόλληση σε μια χριστολατρία, τελ ε τουργική και μάλλον εξωτερική, ένα είδος αβαθούς προσκολλήσεως στους τύπους, για την οποία άλλω στε παλαιόθεν βαλλόμεθα - και όπου υπάρχει κα πνός, υπάρχει και φωτιά. 0 Λορεντζάτος ανακαλύπτει στον Σαραντάρη έναν πρόδρομο, τη διοσημία μιας αναστάσεως. Η προσε κτική μελέτη των έργων του Σαραντάρη ωστόσο α ποκαλύπτει έναν ιδεαλιστή, ένα σκιοθήρα, μια δημι ουργική συνείδηση έτοιμη να εξαϋλώσει τα πάντα για να μπορέσει να διαβάσει τύπους και γεωμετρικά σχήματα πίσω τους. Ως ποιητής ο Σαραντάρης δεν έ χει ούτε αρκετή σάρκα, ούτε γόνιμη λάσπη, μέσα του· χάνεται σε μια πλημμύρα εικόνων που μόλις διακρίνονται. Το έργο του θυμίζει τον πίνακα του Νικ. Γύζη «Εαρινή Συμφωνία»: χρώματα που κινούνται με μακαριότητα και χωρίς βαρύτητα σε ένα χώρο που

διαρκώς επεκτείνεται πολλαπλασιάζοντας την εικονογραφική του ποικιλία. Ας αφήσουμε όμως τους φιλολογισμούς και τις λο γοτεχνικές κανονοποιήσεις. 0 Λορεντζάτος λαμβάνει τον Σαραντάρη και τον Καπετανάκη σαν οδηγούς για να παρουσιάσει τα ερωτήματα που έθεσαν για το αν θρώπινο όραμα και να εξετάσει τις απαντήσεις τους. Τι είδους χριστιανισμό άραγε προτείνει ο Λορεντζά τος και ποια μορφή του βλέπει μέσα στο έργο του Σαραντάρη; Ως γνωστό υπάρχουν τόσοι Χριστιανισμοί όσοι και άνθρωποι και, όπως είναι ακόμα γνωστότε ρο, η Βίβλος αποκαλύπτει αυτά που έχει στο νου του εκείνος που τη διαβάζει. Στον Λορεντζάτο διαβλέ πουμε τη συνειδητή προσπάθεια να ανευρεθεί ο «γνήσιος» ορθόδοξος χριστιανισμός σε διάκριση, και πολύ συχνά σε αντίθεση, με εκείνον της Δύσης. Πολλές φορές δυστυχώς αυτή η αντίθεση αδικεί τον Λορεντζάτο, όπως λόγου χάρη στο κείμενο για τον Καπετανάκη, όπου μιλάει για τα πάντα, πλην του Κα πετανάκη. Η ορθόδοξη εκδοχή του Χριστιανισμού υ πάρχει, κατανοείται και νομιμοποιείται μέσα στο χώ ρο των ιστορικών περιπετειών της ανατολικής Ευρώ πης. Η σχεδόν παθολογική μανία του Λορεντζάτου, όπως άλλωστε και άλλων σημαντικών στοχαστών ό πως του Ράμφου και του Γιανναρά, να πείσουν ότι για όλα φταίει η εκδοχή του δυτικού χριστιανισμού, είναι τουλάχιστον άστοχη. Είναι άλλο πράγμα να δείξεις σε τι διαφέρουν δύο, ή μάλλον τρεις, πολιτισμικές περιοχές και είναι άλλο να παρουσιάσεις τις διαφο ρές τους ως εχθρικές, ενώ ταυτόχρονα να βλέπεις τις μεταξύ τους σχέσεις ως κατ' ανάγκη αλλοιώσεις και νοθεύσεις. 0 Λορεντζάτος εισηγήθηκε πολύ νωρίς στο έργο του την ιδέα μιας θρησκευτικής καθαρότητας, την αντί ληψη μιας ανόθευτης Ορθοδοξίας που, οσάκις ήλθε σε επαφή με τον δυτικό χριστιανισμό, επηρεάστηκε αρνητικά και αλλοτριώθηκε. Από ιστορική άποψη βε βαίως το θέμα είναι ανύπαρκτο. Όποτε η ανατολική ορθοδοξία επηρέασε τη Δύση, ειδικώς κατά τον λε γόμενο μεσαίωνα, είχαμε μεγάλες αιρέσεις, φυλακί σεις και εξορίες παπών και αμέτρητα θεολογικά προ βλήματα. Ίσως μάλιστα η εχθρότητα της Δυτικής Εκκλησίας προς την Ανατολική να ήταν αποτέλεσμα φόβου και επιφυλακτικότητας για την περιφρόνηση που έδειξε η Κωνσταντινούπολη από τον 5ο μέχρι και τον 11ο αιώνα προς τη Ρώμη. Οι δυο αυτές μορφές του Χριστιανισμού είναι αποτέ λεσμα προσαρμογών στην προϋπάρχουσα πολιτισμι κή πραγματικότητα. Η παρουσίαση όλων των διαφο ρών ως απομακρύνσεων από τον αυθεντικό χριστια τα Βιβλία του μήνα

νισμό, από την πρωταρχική ενότητα της εκκλησίας είναι μια άκομψη απλοποίηση. Η ενότητα πίστεως των Χριστιανών εκφράστηκε άπαξ δια παντός με το Σύμβολο της Πίστεως. Από εκεί και πέρα, οι ειδικές πρακτικές διαφοροποιήθηκαν και δια φοροποιούνται διαρκώς. Είναι άδικο να κατηγορούμε έναν ολόκληρο πολιτισμό, πολύμορφο και πολυεκδοχικό, γιατί δεν ακολούθησε το δρόμο που ακολού θησε η δική μας Εκκλησία. Σε παρόμοιες συζητήσεις άλλωστε συμβαίνει το αντίθετο από ό,τι συμβαίνει

Κύριο όπ\ο της κριτικής, με τον Αορεπξάτο προεξάρχοντα κατά τις τε\ευταίες δεκαετίες, υπήρξε η ανακάλυψη της Ορθοδοξίας και, δυστυχώς, η δαιμονοποίηοη του Καθολικισμού. Σχεδόν κάθε άρθρο του Αορεντξάτου είναι μια συνεχής και αμείλικτη ομοβροπία εναπ ίον τω ν δυτικώ ν επιδράοεων στην πολιτική· εκεί οι μαρξίζοντες θεωρητικοί προ σπάθησαν να μας πείσουν ότι είμαστε καθυστερημέ νοι, υστερημένοι και υστερικοί, σε σχέση με τη δυτι κή οικονομική «ανάπτυξη» και «πρόοδο»· εδώ άλλοι θεολόγοι και φιλόσοφοι θέλουν να μας πείσουν ότι στη θρησκεία και την πνευματικότητα εμείς υπερ τερούμε, είμαστε καλύτεροι και άλλα τέτοια φαιδρά. Αμφότερες φυσικά οι στάσεις είναι λανθασμένεςστην πρώτη περίπτωση ανιστορικές, στη δεύτερη αντιθρησκευτικές. 0 Λορεντζάτος πέφτει διαρκώς στην ίδια παγίδα και δυστυχώς ρίχνει μέσα της και ό λη την έντιμη κριτική που ασκεί σε ανθρώπινη συ μπεριφορά. Ως χριστιανός όφειλε να βρει τα σημεία επαφής των ανθρώπων και να θεωρήσει τις τομές των νοοτροπιών τους, τα σημεία διατομής τους δη λαδή, ως επιφάνειες. Μόνο ανθρωπολογώντας μπο ρούμε να θεολογήσουμε. Αν δεν κοιτάξουμε την αν θρώπινη πράξη εν χώρω και χρόνω, αν δεν αντικρί σουμε την ανθρώπινη παρουσία ως συνδήλωση μιας

εννοούμενης ανάβασης, αν δεν δούμε την πολιτισμι κή νοοτροπία ως σύμβολο μιας ανενεργούς ακόμα ι στορικότητας, τότε η κριτική μας βουλιάζει στον αυ τοθαυμασμό και την αυτοκολακεία. Ακόμα και αν ο δυτικός Χριστιανισμός έχει πάρει λά θος δρόμο, ένας γνήσιος Ορθόδοξος θα έπρεπε να ενδιαφέρεται για ό,τι γόνιμο υπάρχει μέσα του- το να ψάχνεις για λάθη, αιρέσεις και άλλα τέτοια είναι μικρολογία. Όπως έγραψε και ο Ισαάκ ο Σύρος, έκα στος κατά το αυτού μέτρον διαυγάζεται. Αυτή είναι η ορθόδοξη στάση- τα υπόλοιπα είναι λογοτεχνία. Η α γάπη της δικής σου παράδοσης είναι ανθρωπισμός· η αγάπη της παράδοσης των άλλων είναι τελικώς χρι στιανισμός. Το μέτρο της διαυγάσεως κάθε παραδόσεως είναι και το μέτρο της κατανοήσεως του άλλου ανθρώπου. Η στάση του Λορεντζάτου καταντάει τελικώ ς μια στείρα πολεμική, μια αδιέξοδη επίθεση εναντίον των πολιτισμικών επαφών. Και ενώ περιμέναμε από αυ τόν μια στάση διαφορετική από εκείνη του Σεφέρη λόγου χάρη, που σαγηνευμένος από τη Δύση, επέ στρεψε στην Ελλάδα όπου είδε μόνο σπασμένα α γάλματα -είναι άραγε δυνατόν να μην ένιωσε ποτέ την ολοκληρία που υπεδείκνυαν;-, ο Λορεντζάτος πέρασε στην επίθεση, διατρανώνοντας ότι καθετί που ερχόταν από τη Δύση είναι κακό! Και όμως ο ί διος ανάλωσε τη ζωή του μελετώντας την τέχνη των δυτικών λαών, έμαθε τις γλώσσες τους, ταξίδεψε τους τόπους τους. Το όλο πράγμα καταντάει αγνω μοσύνη· δεν υπάρχει κανένα ευχαριστώ προς τις γλώσσες που, κάποια στιγμή, γέμισαν τη μοναξιά μας; Δεν κατανοούμε επίσης γιατί η επιθετικότητα λαμβά νει τόση οξύτητα. Αν ο Σαραντάρης δηλώνει πως έ ξω από την πίστη όλα είναι τύχη, θα προσθέταμε δί πλα στην πίστη το σολωμικό ο altra cosa. Γιατί αυτό που μετράει είναι η δύναμη του ανθρώπου να πι στεύει· το περιεχόμενο της πίστης γεμίζει από την κοινωνία που βρίσκεσαι, τη στιγμή που γεννιέσαι, και την ατμόσφαιρα που μεγαλώνεις. Δεν γεννιέσαι ορ θόδοξος· γίνεσαι, και για την ακρίβεια, μεταμορφώ νεσαι σε ορθόδοξο, ο altra cosa και πάλι, αφού διαι σθανθείς τη θέση των άλλων δίπλα σου. Αυτό που μας νοιάζει σήμερα δεν είναι ούτε ποιος κατέχει την ορθή πίστη ούτε ποιος γνωρίζει την απάντηση στα προβλήματα της ζωής. Για να θυμηθούμε και πάλι τον Ισαάκ τον Σύρο, αυτό που μας νοιάζει είναι π καύσις της καρδιάς, υπέρ πόσης της κτίσεως, υπέρ των ανθρώπων και τω ν ορνέων και τω ν ζώων και των δαιμόνων, και υπέρ παντός του κτίσματος.

Αν μιλάμε συνέχεια για ίο κακό που μας έκανε η Δύ ση, κάνουμε κακό στον εαυτό μας. Αυτό που ενδια φέρει είναι να θέσουμε τον δυτικό πολιτισμό σε προ οπτική, να τον δούμε ως αφορμή αναδιευθετήσεως του δικού μας και, τέλος, αν κατέχουμε τις βασικές του συνιστώσες, να τον αξιολογήσουμε. Τότε μόνο οι διαφορές θα αποτελέσουν στοιχεία δημιουργικής μεταμόρφωσης, θα μεταμορφωθούν σε καταδύτες ψυχικών αλλαγών. Πιο άχαρη και από την αρνητική κριτική είναι δυστυ χώς η ηθικολογία. Η σπουδαιότητα όμως του Λορεντζάτου ως στοχαστή είναι τόσο μεγάλη, που μπορεί μεγάλα να βλάψει τους προσανατολισμούς του πολι τισμού μας. Η οξυδέρκεια καθίσταται μεγάλη τροχο πέδη σε όσους την εμπιστεύονται υπερβολικά. Παρά τα διαρκή γκρινιάσματα, είναι φανερό ότι τα τελ ευ ταία τριάντα χρόνια είναι εποχή μεγάλης ακμής του ελληνικού λόγου, άνθισης σε όλες τις μορφές και τις εκφράσεις του πολιτισμού. Η πολιτική σταθερότητα των τελευταίω ν δεκαετιών, η κινητικότης του πληθυσμού, η διάδοση της παιδεί ας, ο πολλαπλασιασμός του περιοδικού Τύπου, η ε πικράτηση των μέσων μαζικής ενημέρωσης και πολ λοί άλλοι παράγοντες δημιούργησαν, μετά το 1975, μιαν εποχή μεγίστης αναγεννήσεως της γλώσσας που εκφράζει την ειδική μας αποκαραδοκία μέσα στην ιστορία. Βρισκόμαστε σε ένα σημείο κρίσιμο και, αν θέλουμε να συνεχίσουμε, θα πρέπει να απορρο φήσουμε από παντού ύλες ζωτικές, θα πρέπει να εί-

Για την ιοτορίο της λογοτεχνίας HAROLD BLOOM Η Θ ρ α ύ σ η τω ν Δ ο χ ι ίω ν Μτφρ.: Γ. Σκαρπέλος Αθήνα, Πλίθρον, 1998. Σελ. 160

ι εκδόσεις «Πλέθρον» παρουσίασαν μια νέα σειρά με τον τίτλο «Μικρόκοσμος». Σ' αυτή τη σειρά ε ντάσσεται και το δοκίμιο του Harold Bloom, Η Θραύση των Δοχείων. Γραμμένη δέκα χρόνια μετά την Αγωνία της Επίδρα σης, η Θραύση των Δοχείων αποτελεί μια εύγλωττη,

μαστέ συμπεριληπτικοί, περιεκτικοί και περίεργοι. Να αφομοιώσουμε όλες τις θρεπτικές τροφές και τα δη λητήρια, τη λάσπη της εποχής μας και τη μεγάλη της αγωνία για να είμαστε τουλάχιστον σύγχρονοι και ταυτόχρονα σύμφωνοι με το πνεύμα της παράδοσης που ανήκουμε. Το να κατηγορούμε τη Δύση, είναι σαν να κόβουμε γέφυρες επαφής με την πραγματι κότητα. Είναι περίεργο που ο Λορεντζάτος συνεχίζει σήμερα ένα ρυθμό που τελικώς αποδεικνύει τους περιορι σμούς της παράδοσής μας. Μήπως τελικώς αυτό το πνεύμα της άρνησης είναι το βαθύτερο χαρακτηρι στικό της νοοτροπίας που διαμόρφωσε η Ορθόδοξη εκκλησία; Πού είναι η πορεία προς όλα τα έθνη, η πί στη σε μια αποστολή προς χάρη των άλλων; Δυστυ χώς, όσο περισσότερο αναοκάπτουμε αυτή την πα ράδοση, με τον τρόπο του Λορεντζάτου, καταλήγου με σε μαυσωλεία και μουσεία. Δυστυχώς -γιατί έτσι σιωπούμε σε οντολογική ασημία και σε αυτό που θα ήθελαν όλοι να αποφύγουμε, την επιστροφή στον χαώδη παγανισμό. Μήπως λοιπόν ο Πεντζίκης είχε δί κιο όταν δήλωνε ότι, αν χάσουμε το σεβασμό για τα πράγματα, και βεβαίως τους ανθρώπους, είναι προτι μότερο να ξαναγίνουμε παγανιστές; Μόνο το πρόταγμα της ισοδοξίας τω ν ανθρώπων μπορεί να μας εξασφαλίσει ανάβαση στον πολιτισμό· αν ένα μέσο γι' αυτή την αποδοχή της ισοδοξίας είναι η ορθόδοξη παράδοση, αυτό είναι προσωπική επιλο γή. Εν τη οικία του πατρός μου μοναί ποδδαί εισίν. □

ιδιαίτερα προσωπική σύνοψη, αλλά και υπεράσπιση της θεωρητικής και πρακτικής κριτικής της λογοτε χνίας από τον Harold Bloom. Εδώ ο Bloom ορίζει τ ε λεσίδικα το ποίημα ως πράξη, ενώ ταυτόχρονα δεί-

t Λ ιούις Μ άμφορντ, Η ιστορία των ουτοπι

Μια ιοχυρή και πρωτότυπη θεωρία της ιοτορίας της λογοτεχνίας βαοιομένη οτα καλύτερα ποιήματα οτην αγγλική γλώοοα χνει πως η έγκυρη κριτική οφείλει να είναι βιωματική. Στο πρώτο κεφάλαιο, το οποίο είναι αφιερωμένο στην κριτική και στην ποιητική γλώσσα, ο Bloom συνοψίζει τις συστηματικές διαδικασίες και επιτίθεται στην πα ραδοσιακή «ανθρωπιστική» κριτική, καθώς και στις ευ ρωπαϊκές μόδες, όπως ο Αποδομισμός. Το δεύτερο κεφάλαιο εστιάζεται στη Γένεση και στη θεωρία του Φρόυντ περί σεξουαλικότητας, για να θε μελιώσει τρία υποδείγματα της πρωτοτυπίας στην ποίηση. Το τρίτο κεφάλαιο, όπου σχολιάζεται μια πλειάδα ποιητών από τον Milton ώς τον Stevens, πα ρουσιάζει την οριστική εκδοχή της ποιητικής διαδικα σίας, της τεχνικής δηλαδή που βοηθά τους ποιητές να συμφιλιωθούν με τους προδρόμους τους. Τόσο οι αναγνώστες που είναι εξοικειωμένοι με το έρ γο του Bloom όσο και οι νέοι αναγνώστες του θα βρουν εδώ μια ισχυρή και πρωτότυπη θεωρία της ι στορίας της λογοτεχνίας, θεμελιωμένη στα ωραιότε ρα αποσπάσματα τω ν καλύτερων ποιημάτων που γράφτηκαν ποτέ στην αγγλική γλώσσα. Περισσότερο από κάθε σύγχρονο κριτικό της ποίησης, ο Harold Bloom προσπαθεί να πείσει τον αναγνώστη να επιστρέφει στα ίδια τα ποιήματα, αντιμετωπίζοντάς τα όχι μόνο ως γλωσσικές οντότητες, αλλά ως προ θέσεις των δημιουργών τους να ασκήσουν εξουσία. Εξουσία στην Ιστορία, σε άλλα ποιήματα, αλλά και στις ίδιες τις ζωές των ποιητών. Στην ίδια σειρά κυκλοφορούν και δύο βιβλία του Μ. Φουκό. Το πρώτο τιτλοφορείται «Αυτό δεν είναι πίπα» και είναι ένα από τα πιο γνωστά κείμενό του κι αναφέρεται σε μια προσωπική ανάγνωση του γνωστού πίνα κα του Rene Magritte, «Αυτό δεν είναι πίπα». Το δεύ τερο «0 στοχασμός του Έχω» αναφέρεται στο έργο του Maurice Blanchot. Σωτήρης Νταλής τα βιβλία του μήνα

• Μ α ρία Λουϊζα Μ π ε ρ ν ε ρ ι, Περιήγηση στην Ουτοπία

• Νόρμαν Κον Αγώνες για την έλευση της Χιλιετούς Βασιλείας του Θ εού: Επαναστάτες και μυστικιστές χικοί του Μεσαίωνα.

Το κλασικό έργο για τις Έ σταυροφορίες, τους μαστιγσΰμενους, τους Χουσίτες, τους Πολέμους των Χωρι κών, τον Αναβαπτισμό και γενικά τις αιρέ σεις του Μεσαίωνα, που απέσπασε τον θαυμασμό στοχαστών τόσο διαφορετικών όπως ο Ιζάια Μπέρλιν και ο Γκυ Ντεμπόρ. Τα β ιβ λ ία του Κώστα Τομανά και του Ιωσήφ Ν εχαμά για την Θ εσ σ α λ ο νίκ η . • Οι ζωγράφοι Γκόγια , Γκρός, Μ άλεβιτς • Λογοτεχνία: Κ . Δ απάντες, I. Δρακιώ της, Α . Ζαρύ, Ν . Κοέν, Α λ . Κοσματόπουλος, Τ. Μ περνχαρντ, Γ. Ν έρουντα, Α . Ν ο β α κ , Α λ . Παπαδ ιαμά ντης, Π. Π α ζολίνι, Ζ . Σαρίκ α ς , Μ πρ. Σο υμ ά να τς, Λ . Στερ ν, X . Φ λόκα • Φιλοσοφία και δοκίμια: X . Α ρεντ, Α . Α σσέρ, I. Ίλ λ ιτ ς , Λ . Μ άμφορντ, X . Μ αρ κο ύζε, Π. Μ πράντλιντζερ, Φ . Νίτσε, Γ. Ντεμπόρ, Ε.Π. Τόμσον, Μ . Φ ερ ρ ό , Σ . Φ ρόϋντ.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Για μια ιστορική ερμηνεία του έρωτα

του Παναγιώτη Τοιαμούρα

REAY TANNAHILL Ισ το ρ ία τ ω ν σ ε ξ ο υ α λ ικ ώ ν ηβώ ν Αθήνα, Π. Τραυλός-E. Κωσταράκη, 1998. Σελ. 606

σκοπός και π φιλοδοξία του έργου δηλώνονται ξεκάθαρα από την πρώτη παράγραφο του Προ λόγου: «Σκοπός αυτού του βιβλίου είναι να εντά ξει τις ανθρώπινες σεξουαλικές ορμές όσο και τις κοινωνικές-ηθικές συνέπειές τους μέσα στην ευρύτερη ιστορική προοπτική τους, αναδιφώντας πανοραμικά τις ερωτικές συμπεριφορές, τα ήθη και τις πρακτικές των σπουδαιότερων πολιτισμών του κόσμου από την παλαιολιθική εποχή ώς τις ημέρες μας». Μένει τώρα να δούμε αν η συγγραφέας πραγματικά επιτυγχάνει το στόχο της (και στην περίπτωση καταφατικής απά ντησης) με ποιο τρόπο και σε ποιο βαθμό το επιτυγ χάνει. Και είναι αναγκαίο να υπογραμμίσουμε ότι, ώς ένα όχι ευκαταφρόνητο βαθμό, ο σκοπός επιτυγχάνε ται και το έργο παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον για τους Έλληνες αναγνώστες. Η R. Tannahill αντλεί τις πηγές και το υλικό της από το σύνολο των ιστορικών, ανθρωπιστικών και πολιτικών επιστημών, από την ανθρωπολογία, την αρχαιολογία, τη βιοχημεία και τη γενετική, αλλά και από τη θεολο γία και τη λογοτεχνία και χρησιμοποιεί μια ευρύτατη βιβλιογραφία, την οποία και παραθέτει. Οι δεκατρείς πυκνογραμμένες σελίδες βιβλιογραφίας βοηθούν και προσανατολίζουν αναμφίβολα κάθε αναγνώστη που θα ήθελε να εμβαθύνει παραπέρα το ζήτημα ή να α σχοληθεί εκτεταμένα με επιμέρους θέματα. Στο έργο λοιπόν της Σκοτσέζας ερευνήτριας παρου σιάζεται ο έρωτας σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλα νήτη (αν και διαπιστώνουμε τη σημαντική απουσία της αφρικανικής παράδοσης, εκείνης του Μαγκρέμπ, αλλά και της Μαύρης Αφρικής· και όμως δεν απουσιά

©&-

ζουν ανθρωπολογικές έρευνες προς αυτή την κατεύ θυνση) και στις σημαντικότερες ιστορικές στιγμές της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους (από την προϊστορία ώς σήμερα). Η συγγραφέας καταπιάνεται με ζητήματα όπως η ο μοφυλοφιλία, η ζωολαγνεία, η παιδεραστία και η πορ νεία και παρουσιάζει τους διάφορους τρόπους με τους οποίους οι λαοί αποδοκίμαζαν ή επιδοκίμαζαν αυτές τις ερωτικές επιλογές και συμπεριφορές. Επιχει ρεί επίσης μια επανεξέταση ορισμένων κατεστημένων αντιλήψεων στο φως των νεότερων ερευνών και υπό τη δική της θεώρηση. Για παράδειγμα, όσον αφορά στη γονιμότητα (σελ. 41-46), τη σχέση/αντίθεση με ταξύ τελετώ ν μύησης για τους άνδρες και γυναικείας εμμηνόρροιας (σελ. 56-60), ενώ υπογραμμίζει και την

τα Βιβλία του μήνα

πιθανή αιγυπτιακή προέλευση του οιδιπόδειου συ μπλέγματος (σελ. 97-100) κ.λπ. Καταπιάνεται επίσης με μια σειρά ζητημάτων που συνδέονται στενά με την ιστορία της σχέσης των δύο φύλων και των σεξουαλι κών ηθών (όπως η αιμομιξία, η μοιχεία, η πολυγαμία κ.ά.). Ενδιαφέρον για τον αναγνώστη παρουσιάζει η περιγραφή και η ανάλυση των διαφόρων τεχνικών και πλευρών της ανατολικής ερωτικής παράδοσης (μέθο δοι εκσπερμάτωσης ή διακοπής της, στάοεις, διάφορα αφροδισιακά με περίεργες ονομασίες και ερωτικά βοηθήματα κ.ά.). Φρονούμε μάλιστα ότι η επιλογή της συγγραφέως να αφιερώσει ιδιαίτερα εκτεταμένα κε φάλαια στην ερωτική παράδοση της Ανατολής (Κίνα

Μία επανεξέταση ορισμένων κατεοτημένω ν αντιλήψ εω ν οτο φως τω ν νεότερων ερευνών υπό την προσωπική θεώρηση της συγγραφέως και Ινδία) και το Ισλάμ στάθηκε πετυχημένη και οι σε λίδες αυτές είναι πραγματικά απολαυστικές και φιλο σοφικά πλούσιες. Το γεγονός ότι το έργο έχει στις πλάτες του ήδη σχεδόν μια εικοσαετία μάς προσφέρει επίσης τη δυνατότητα να αισθανθούμε τον απόηχο της σκληρής διαμάχης και της πολεμικής που άσκησε σημαντικό τμήμα της προοδευτικής διανόησης ενά ντια στην κοινωνιοβιολογία του Ε. Wilson, κάτι που δι καιολογείται από το γεγονός ότι η κοινωνιοβιολογία ή ταν ιδιαίτερα της μόδας εκείνη την εποχή. Ας σταθούμε λίγο στην ελληνική απόδοση του τίτ λου. 0 πρωτότυπος τίτλος στα αγγλικά Sex in History θα μπορούσε να διαβαστεί τόσο ως «Το σεξ στην ι στορία», όσο και «Τα δύο φύλα στην ιστορία» (Η ιστο ρία των δύο φύλων). Η συγγραφέας στέκεται ιδιαίτε ρα στις σχέσεις τω ν δύο φύλων από την αρχαιότητα ώς σήμερα (: στη Βαβυλωνία, στην Αίγυπτο και στη Ρώμη ώς τη σημερινή εποχή) και μια τέτοια επιλογή μέχρι ένα σημείο είναι αναπόφευκτη και δικαιολογη μένη, καθώς δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο στα σε ξουαλικά ήθη (στην ιστορική εξέλιξη των σεξουαλι κών ηθών) χωρίς να αναφερθούμε και στην ιστορική εξέλιξη της σχέσης των δύο φύλων. Όμως ο έρωτας θα πρέπει να εξεταστεί όχι μόνο στο φυλετικό επίπε

δο (αρσενικού και θηλυκού), αλλά και σε σχέση με τις διάφορες θρησκευτικές αντιλήψεις και τις λατρευτι κές τε λ ετές και τις θεολογικές επιταγές και απαγο ρεύσεις της κάθε εποχής (και πραγματικά το θρη σκευτικό στοιχείο δεν θα μπορούσε να είναι απόν με δεδομένη την επίδρασή του πάνω σε αυτό το κεντρι κό ζήτημα). Και η R. Tannahill λαμβάνει σοβαρά υπόψη της αυτή τη διάσταση των ερωτικών συμπεριφορών σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο. Η φεμινιστική ματιά είναι έντονη σε ορισμένα στοι χεία, κάτι άλλωστε που και η ίδια η συγγραφέας είχε ξεκαθαρίσει ήδη από τον Πρόλογο (σελ. 10-11)· ε ντούτοις αυτή η οπτική αν και άλλοτε δεν αποβαίνει μοιραία σε βάρος της έρευνας, αλλά συχνά αναδεικνύει και τη δυνατότητα μιας νέας ερμηνείας (όπως εκείνης γύρω από τη θεά της γονιμότητας, σελ. 6571) και μιας άλλης διαφορετικής της σεξιστικής θεώ ρησης, που αναμφισβήτητα κυριαρχεί τους τελευταί ους αιώνες, άλλοτε πάλι την οδηγεί σε υπερβολές. Για παράδειγμα: η συγγραφέας συμπεραίνει ότι, έμμε σα, αλλά σαφέστατα, η μείωση του πληθυσμού (εξαιτίας της παιδεραστίας και της σεξιστικής στάσης προς τις γυναίκες) ευθύνεται για την πτώση του ελ ληνικού πολιτισμού (σελ. 126). Ομοίως εκτιμά ότι η Ρώμη παράκμασε λόγω μόδας, λόγω της γυναικείας ροπής προς την πολυτέλεια (σελ. 146-147) και της μείωσης του πληθυσμού (σελ, 178). Πρόκειται για απλουστευτικές ερμηνείες, οι οποίες πρέπει να ελεγ χθούν αυστηρά. Αν και ο Επίλογος έχει επίκαιρο ενδιαφέρον, ως ένα βαθμό ενοχλεί η απουσία μιας ιστοριστικής ερμηνείας της ίδιας της ανθρώπινης ηθικής. Υπάρχει από την πλευρά της συγγραφέως μια οπτική μέσα από την ο ποία ούτε λίγο ούτε πολύ προκύπτει το συμπέρασμα ότι όλα είναι σχετικά, κάθε επιλογή νόμιμη και άρα ό λα επιτρέπονται (δηλαδή και η παιδεραστία;). Το ση μείο είναι ιδιαίτερα σοβαρό, γιατί ακριβώς θα πρέπει κάποτε να διακρίνουμε την ηθικολογίζουσα στάση (ε κείνη που δογματικό, προκατειλημμένα και στενόμυα λα, αδυνατεί να κατανοήσει την ιστορικότητα και εξελιξιμότητα των ανθρώπινων γνώσεων και συμπεριφο ρών) από την ιστορική ηθική κρίση. Η αποχή και η α πουσία κριτικής και ενός βαθύτερου φιλοσοφικού υ πόβαθρου μάλλον οδηγούν σε μια ακραία σχετικιστική ερμηνεία («ο παρατηρητής και τα ψάρια στη γυά λα») και η οποία δεν διευκολύνει την επίλυση των ό ποιων προβλημάτων. Και η ηθική και ο έρωτας εντάσ σονται σε μια εξελικτική πορεία και συνεπώς κάθε επι λογή δεν είναι εξίσου νόμιμη και θεμιτή (ιδιαίτερα ό ταν έχουμε να κάνουμε με το οξυμένο ζήτημα της

παιδεραστίας ή άλλες μορφές σεξιστικής συμπεριφο ράς κ,λπ.). Αυτό το τελευταίο γίνεται κατανοητό από τον τρόπο με τον οποίο όλοι σχεδόν οι λαοί απέρριψαν ήθη και αντιλήψεις, όπως η στενή ακραία ενδογα μία και η αιμομιξία (κατά τους σύγχρονους ανθρωπο λόγους η τελευταία, μαζί με τον κανιβαλισμό, αποτε λούν τα μεγαλύτερα ταμπού). Εντούτοις στον Επίλο γο προσφέρονται γόνιμα και ωφέλιμα συμπεράσματα πάνω στις σχέσεις μεταξύ των δύο φύλων κατά τις τελευταίες δεκαετίες, όταν προσέλαβαν πρωτοφα νείς διαστάσεις η ρητορική μιας σεξουαλικής απελευ-

Η Ρ. Tannahill α ντλεί το υλικό της από το ούνολο τω ν ιστορικών, ανθρωπιστικών και π ολιτικώ ν επιοτηρών, από την ανθρωπολογία, την αρχαιολογία, τη βιοχηρεία και τη γενετική, αλλά και από τη θεολογία και τη λογοτεχνία θέρωσης, η ψευδαίσθηση μιας σεξουαλικής ωρίμανσης κάτω από τις οποίες κρύβονταν καταπιεσμένες σεξουαλικές επιθυμίες και ένας συντετριμμένος ερω τισμός (και που αφορούσαν τόσο στο γυναικείο όσο και στο ανδρικό φύλο). Στην περίοδο του γκρεμίσμα τος των παραδοσιακών πεποιθήσεων και αντιλήψεων περί ερωτικών συμπεριφορών, ανοιχτής αμφισβήτη σης του γάμου, τις ημέρες του τρόμου του AIDS και τω ν όσων η εξάπλωσή του συνεπάγεται, αλλά και της ταυτόχρονης αντεπίθεσης ξεπερασμένων θρη σκευτικών και ηθικών συμπεριφορών και μιας παράλ ληλης ψευδοαπελευθέρωσης του σώματος, ασφα λώς και είναι απαραίτητη μια πιο ψύχραιμη και προσε κτική μελέτη της «ιστορίας των σεξουαλικών ηθών». Τελειώνοντας θα επισημάνουμε ότι το φωτογραφικό υλικό παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, αλλά θεω ρούμε ότι ίσως θα έπρεπε να εμπλουτιστεί περισσό τερο (αν χρειαστεί ίσως και με την πρωτοβουλία των εδώ εκδοτών και ασφαλώς με θέματα που θα παρου σιάζουν ιστορικό και φιλοσοφικό ενδιαφέρον). □

©©■

Πρακτικά Συμποσίου Η ε κ σ τ ρ α τ ε ία του Μ ο ρ ο ζ ίν ι κ α ι το R e g n o d i M o r e a Τ ' Συμπόσιο Ιστορίας κ αι Τ έχ ν η ς , 2 0 - 2 2 Ιουλίου 1 9 9 0 Αθήνα, Εστία, 1998. Σελ. 272

ετήσια διοργά νωση συμποσί ου στον μονεμβασιώτικο βράχο α ποσκοπεί στην ε μ βριθέστερη αποτίμη ση του πλούσιου ι στορικού γίγνεσθαι τη ς περιοχής, στον «βράχο το ν απόγκρεμνο», όπως χα ρακτηριστικά τον απ οκα λεί ο Φ ώτης Κόντογλου. Η επίσημη έκδοση των πρακτικών του Γ' Συμποσίου Ιστορίας και Τέχνης του 1990 αποτελεί σημαντική εκδοτική προσπάθεια από τον Μονεμβασιώτικο Όμιλο που μεριμνά για τη μελέτη κι ανάδει ξη της μεσαιωνικής πολιτείας, των μνημείων και του ιστοριογραφικού περιγράμματος της. Η παρουσίαση των ανακοινώσεων Ελλήνων και ξένων ερευνητών στο πλαίσιο του Συμποσίου στέφθηκε με απόλυτη επιτυχία ώστε η δημοσίευσή του σε τόμο να έχει κριθεί απαραίτητη για όλους τους ενδιαφερόμενους. θεματολογικά οι ανακοινώσεις διαιρούνται σε δύο ενότητες -η εκστρατεία του Φραντσέσκο Μο ροζίνι, δηλα δή οι π ολεμικές επ ιχειρήσεις του «capitan generale di mare» και αργότερα δόγη της Γαληνοτάτης για την κατάκτηση του Μόριά (16851715), και το Regno di Morea με την εσω τερική διοργάνωσή του ως βενετική κτήση στη δεύτερη περίοδό της και βέβαια πριν από την οριστική οθω μανική κατάκτηση. Η ανασκόπηση και αξιολόγηση των νέων στοιχείων, σύμφωνα και με τα λεγάμενα του διακεκριμένου ακαδημαϊκού (και προέδρου του συμποσίου) Μ. Μανούσακα, ενδυναμώνει την εν ε ξελίξει αρχειακή φιλολογική και ιστορική έρευνα για μια σημαντική περίοδο, σχετικά ανεξερεύνητη αλλά συστηματικά αναδεικνυόμενη τα τελευταία χρόνια με νέα προστιθέμενη βιβλιογραφία.

Βασίλης Ρούβαλης

τα Βιβλία του μήνα

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Η συμβολή της ουνθήκης του Άμοτερνταμ______ Π. Κ. ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ Η Σ υ ν θ ή κ η του Ά μ σ η ρ ν τ α μ . Νέο πρότυπο ολοκλήρω σης ή σύμπτωμα απο-ολοκλήρω σης; Αθήνα, Θεμέλιο, 1998. Σελ. 331

e το νέο του έργο, που κυκλοφόρησε σε μια φροντισμένη έκδοση ο αν. καθηγητής του Πα νεπιστημίου Αθηνών, επιχειρεί μια πρώτη συ νολική ανάλυση και αξιολόγηση τόσο της νέας Συν θήκης του Άμστερνταμ, όσο και της διαπραγμάτευ σης που οδήγησε στην κατάρτιση της νέας Συνθή κης στο πλαίσιο τη ς Διακυβερνητικής Διάσκεψης

1996-1997.

0 συγγραφέας εξετάζει τις νέες ρυθμίσεις της Συν θήκης για την εγκαθίδρυση «ενός χώρου ασφάλει ας, δικαιοσύνης και ελευθερίας, τις βασικές ενότη τες για την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμά-

Ανάλυση και αξιολόγηση της νέας Συνθήκης του Άμοτερνταμ των, καθώς και τις ρυθμίσεις για το άσυλο, τη μετα νάστευση και την ελεύθερη κυκλοφορία των προ σώπων. Αναλυτικά επίσης εξετάζονται οι ρυθμίσεις της Συνθήκης του Άμστερνταμ που αναφέρονται στην ενίσχυση του ρόλου του πολίτη, στις αρχές της επικουρικότητας και διαφάνειας, στην ΚΕΠΠΑ, στην κοινή Άμυνα, στις εξωτερικές οικονομικές σχέ σεις και στη νομική προσωπικότητα της Ε.Ε. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το κεφάλαιο που αφιερώνεται στη θέση της Ελλάδας και στη στρα τηγική που ακολούθησε κατά την αναθεωρητική διαδικασία. τα βιβλία του μήνα

Πέρα από τη συμβολή της στην εκπόνηση της νέας Συνθήκης του Άμστερνταμ, ο συγγραφέας εξετάζει επίσης τις αντιφάσεις και τα διλήμματα της ελληνι κής ευρωπαϊκής πολιτικής. Πολλά νέα στοιχεία καταθέτει ο συγγραφέας στο ό γδοο κεφάλαιο. Ουσιαστικά επιχειρεί να ερμηνεύσει τη νέα Συνθήκη με βάση τα νεότερα θεωρητικά πρότυπα και προσεγγίσεις. Αξιολογεί επίσης τη συμβολή της νέας Συνθήκης στην ανάπτυξη της Ε.Ε. και στα εναλλακτικά πρότυ πα οργάνωσης της Ένωσης, ιδιαίτερα με προοπτική τη νέα διεύρυνση με τις χώρες της Ανατολικής Ευ ρώπης και την Κύπρο. Το νέο βιβλίο του Π. Ιωακειμίδη θα αποτελέσει ένα απαραίτητο εργαλείο για όσους θα θελήσουν να αποκωδικοηοιήσουν τη νέα Συνθήκη της Ένωσης. Σωτήρης Ντάλης

Τα παίγνια οτις διεθνείς σχέσεις |

ΠΑΡΙΣ ΒΑΡΒΑΡΟΥΣΗΣ

Ζ τ ρ α τ η γ ικ ή τ ο ν π α ιγ ν ί ο ν .

|: | Συνεργασία και Σύγκρουση I οτις Δ ιεθνείς Ζχέσεις U Αθήνα, Παπαζήσης, 1998. Σελ. 261

το πεδίο τη ς στρατηγικής τω ν παιγνίων αναφέρεται το βιβλίο του Π. Βαρβαρούση και ειδι κότερα στα σημεία εκείνα που έχουν πρακτική εφαρμογή: τις διεθνείς σχέσεις. 0 συγγραφέας επιχειρεί να μεταφέρει τη λογική τω ν παιγνίων σε γνωστές διακρατικές διενέξεις. Προχωρά σε αξιοποίηση στοιχείων από την ελ λ η νοτουρκική διαμάχη, θεωρώντας την ως ένα παίγνιο, όπου η συμπεριφορά τω ν δύο βασικών παι κτών της ερμηνεύεται μέσα από συγκεκριμένα υ ποδείγματα της στρατηγικής των παιγνίων. Όπως διαφαίνεται και από την ανάλυση που παρουσιά ζεται στο βιβλίο «Στρατηγική των Παιγνίων», μέσω

Η λογική τω ν παιγνίων οε γνωστές διακρατικές διενέξεις

της αξιοποίησης της ορθολογικής σκέψης, ο συγ γραφέας καταγράφει μια σειρά από τυπολογίες της θεωρίας τω ν παιγνίων που θέτουν τους παί κτες μιας ανταγωνιστικής σχέσης σε πλεονεκτική θέση σε σχέση με τον αντίπαλό τους. 0 στρατηγι κός τρόπος σκέψης ή διαφορετικά η ρεαλιστική σύλληψη ενός προβλήματος οδηγεί σε μια ικανο ποιητική συμπεριφορά και δίνει τη δυνατότητα σε

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΩΝ ΠΑΙΓΝΙΩΝ Συνεργασία και Σύγκρουση οτις Διεθνείς Σχέσεις

κάθε παίκτη να μεγιστοποιήσει τα οφέλη του ή να περιορίσει τις απώλειές του. Τα παίγνια, όπως αναφέρεται στο βιβλίο, είναι μια μέθοδος ανάλυσης καταστάσεων σύγκρουσης και συνεργασίας και παρέχουν οδηγίες σχετικά με τα χαρακτηριστικά μιας (πολιτικής) συμπεριφοράς που είναι ουσιώδη για την επίτευξη των επιθυμη τών στόχων. 0 συγγραφέας εφαρμόζει διάφορα υποδείγματα της στρατηγικής των παιγνίων σε γνωστές διακρα τικές διενέξεις και αξιοποιεί στοιχεία από την ευ ρύτερη ελληνοτουρκική διαμάχη. Στόχος αυτής της έκδοσης είναι να βοηθήσει τους φ οιτητές να εμβαθύνουν στις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζουν ορισμένες περιπτώσεις σύγκρου σης στη διεθνή πολιτική. Σωτήρης Ντάλης

ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ

Αθηναϊκές αναμνήσεις

Γ.Κ. ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ - Σ.Γ. ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ

Ολυμπιακοί Αγώνες: μύθος και πραγματικότητα

Α θ η ν α ϊκ ό Η μ ε ρ ο λ ό γ ιο 1 9 9 9 Αθήνα, Φιλιππότης, 1999. Σίλ. 256

ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ

1999

ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΣΙΜ0Π0ΥΛ0Σ Μ ύ θ ο ς , απ άτη κ α ι Β α ρ β α ρ ό τη τα οι Ο λ υ μ π ιά δ ε ς Αθήνα, Στάχυ, 1998. Σίλ. 299

έκα χρόνια παρουσίας στον εκδοτικό χώρο συμπλήρωσε το πλούσια εικονογραφημένο ο νέο βιβλίο του Κυριάκου Σιμόπουλου οίγουρα «Αθηναϊκό Ημερολόγιο» με τον 10ο τόμο του θ' ανάψει φωτιές και θα προκαλέσει πολλές συ 1999, που ήδη κυκλοφόρησε. Οι δημιουργοί του, ζητήσεις. Αποκαλύπτει ότι οι αγώνες στην Ολυ Γ. Καιροφύλας και Ε. Φιλιππότης, αναφέρουν στον μπία συχνά μετατρέπονταν σε φρικαλέες αναμε πρόλογο ότι θέλησαν να προσφέρουν στο ανα τρήσεις. Με ανάπηρους και μερικές φορές ακόμα γνωστικό κοινό κείμενα γραμμένα από παλιούς και και νεκρούς! Η διαφθορά, η απάτη, η δωροδοκία, η σύγχρονους ανθρώπους τω ν Γραμμάτων και όχι βία και οι εξαγορές, όπως διαβάζουμε, δεν ήταν κα μόνο, αλλά και κείμενα γραμμένα με το μεράκι θόλου άγνωστες. 0 μύθος και η πραγματικότητα για που οδηγεί ακόμα και στο πάθος για την πόλη που τους Ολυμπιακούς Αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, αλ ζούμε. λά και τα όσα γίνονταν στη Ρώμη και το Βυζάντιο, α Εκτός από το καθιερωμένο εορτολόγιο και τις κα πό έναν συγγραφέα που χρησιμοποιεί για να τεκμη θιερωμένες σελίδες με χρήσιμη για τον αναγνώ ριώσει τα γραφόμενά του μια βιβλιογραφία που ξε στη ύλη, το «Αθηναϊκό Ημερολόγιο» του 1999 πε περνά τους χίλιους τίτλους. Η εξέταση τω ν Ολυ ριλαμβάνει στις εξαιρετικά φροντισμένες και εικο μπιακών Αγώνων φτάνει μέχρι τις μέρες μας, με τα νογραφημένες σελίδες του λογοτεχνικά κείμενα, ντοπαρίσματα, τις κερδοσκοπικές επιδιώξεις των μαρτυρίες, αναμνήσεις, ιστορικά γεγονότα και πε πολυεθνικών και την πλήρη εμπορευματοποίησα Η ριγραφές από την παλιά και τη σύγχρονη αθηναϊ ανάληψη της μεθεπόμενης διοργάνωσης από την κή ζωή. Ελλάδα είναι ένα γεγονός που θα «αναγκάσει» τους καθ' ύλην αρμόδιους να δώσουν κάποια απάντηση, Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης γιατί ας μην ξεχνάμε ότι μεγάλο μέρος της επιχει ρηματολογίας μας περιστράφηκε στο «ηθικό» μέρος και της οφειλής της ΔΟΕ στη χώρα που ξεκίνησαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες.

Νίκος Μολυβιάτης

τα βιβλία του μήνα

ΠΑΙΔΙΚΑ

Η απληοτία της εξουσίας ΧΑΝΣ ΚΡΙΣΤΙΑΝ ΑΝΤΕΡΣΕΝ Ο κ α κ ό ς π ρ ίγ κ ιπ α ς Μτφρ. Κατερίνα Χριοτοδουλου Εικον. Ζορζ Λεμουάν Αθήνα, Κάοτωρ, 1998. Σελ. 40

Δανός παραμυθάς δεν χρειάζεται συστάσεις. Και ο Κακός πρίγκιπας επίσης. Για όσους όμως δ εν θυμούνται το αλληγορικό παραμύθι: 0 Κακός πρίγκιπας ήταν ένας υπερόπτης και αλαζό νας που ήθελε να κατακτήσει όλες τις χώρες της γης. Όλοι τον έτρεμαν και όλο, μέρα με τη μέρα, πιο πλούσιος κι αχόρταγος γινόταν. Έκτισε λα μπρά παλάτια και ναούς, αλλά τίποτα δεν τον ικα νοποιούσε. Κι ύστερα διέταξε ν' αναρτηθεί η εικό να του στις αγορές, τα παλάτια και στους ναούς μπροστά απ' την εικόνα του θεού. Οι ιερείς αρνήπολύ, πέταξε την πανοπλία του και γυμνός χόρε θηκαν λέγοντάς του ότι υπέρτατος άρχων είναι ψε μπροστά στους στρατιώτες του. Ή θελε να τα βάλει με το θεό και νικήθηκε από μία, τόση δα, σκνίπα. Ένα κ\α σ ικό παραμύθι με 0 Ζορζ Λεμουάν δεν εικονογραφεί τον Κακό πρί γκιπα αλλά τα δεινά που προκάλεσαν οι πράξεις πρωτοποριακή εικονογράφηση του. Ένα κλασικό παραμύθι με πρωτοποριακή ει κονογράφηση που δείχνει το ζοφ ερό πρόσωπο της εξουσίας χωρίς όρια. Γιώργος Δανιήλ μόνον ο θεός. Ο πρίγκιπας αποφάσισε να υποτάξει κι Αυτόν, όπως έκανε με όλους τους βασιλιάδες του κόσμου. Έ φτιαξε ένα αερόπλοιο με φτερά παγωνιών και το γέμισε με τουφέκια και σφαίρες. Εκατοντάδες αετοί βοήθαγαν στο πέταγμά του. Κι ανέβηκε ψηλά, πολύ ψηλά. Ώσπου συνάντησε έ ναν άγγελο. Χιλιάδες σφαίρες εκτοξεύτη καν και γλίστρησαν πάνω στις φτερούγες του και μια μό νο στάλα αίμα έπεσε στο αερόπλοιο του πρίγκιπα κι αμέσως άρπαξε φωτιά κι έπεσε πάλι στη γη. Επτά χρόνια ο πρίγκιπας έφτιαχνε αερόπλοια, συ γκέντρωσε μυριάδες πολεμιστές. Ή ταν έτοιμος για τη μεγάλη μάχη. Τότε ο θεός έστειλε ένα σμή νος από σκνίπες. Πήρε όλες τις προφυλάξεις, αλ λά μια μικρή σκνίπα τον τσίμπησε στ' αυτί, πόνεσε

τα Βιβλία του μήνα

Οικογενειακά προβλήματα I

ΠΕΤΕΡ ΧΕΡΤΛΙΝΓΚ

Φ ρ έ ν τ σ ε , η μ ικ ρ ή Β ιο λ ιο τ ρ ια

■ j Μτφρ.: Σπ. Κουκίδης - Θ. Ψαθέρης I I Αθήνα, Καστανιά της, 1998. Σιλ. 160

δ ω δ εκά χ ρ ο νη Φρέντσε είναι έ να ανέμελο κορί τσι της ηλικίας της. Τα προβλήματα, ό μω ς στο σπίτι δεν θ' αργήσουν να συννε φιάσουν τη ζωή της. Οι τσακωμοί των γο νιών της γίνονται όλο και πιο συχνοί. Η κα τάσταση βγαίνει ε κτός ελέγχου και ένα βράδυ ο Γιοχάνες, ο πατέρας, που από καιρό τώρα κρατούσε κρυφό το γεγονός πως είχε χάσει τη δου λειά του, αποφασίζει να φύγει από το σπίτι. Όμως η Φρέντσε λατρεύει τον πατέρα της και η αγωνία της είναι μεγάλη, θα μπορούσε να κάνει τα πάντα για να τον φέρει πίσω. Πώς, όμως, μπορεί να τον βοηθήσει να ξεπεράσει τα προβλήματά του; Έχει ωστόσο ένα σχέδιο που θα τη βοηθήσει να τον φέρει κοντά της, να του δώσει δύναμη και κουράγιο ν' αγωνιστεί ξανά. (Από 10 ετών και άνω) Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης

Η δύναμη της φιλίας I I

ΑΝΙΑ ΡΙΓΚΕΡ Η Λ έ ν α , η Ζ ο υ ζά ν α και ! ο Π αύλος

Μτψρ.: Κατερίνα Μουρατίδοα ■ I Εικον.: Άνια Ρίγκερ ■ I Αθήνα, Ανεμόμυλος, 1998. Σελ. 36

γ /> τα ν η Λένα I I παίρνει δώ ρο U στα γ εν έθ λ ιά της τη Σουζάνα, μια κούκλα με μαγικό φόρεμα, η φιλία της με το ν καφ ετή αρκούδο Παύλο κλονί ζετα ι. Μάταια ο Παύλος προσπαθεί να τη συγκινήσει και να αποσπάσει τη ν προσοχή της. Γι'α υ τό αποφασίζει να φύγει. Τότε η Λένα μπρος στην επικείμενη απώλεια του καλύτερού της φίλου α φυπνίζεται. Ένα βιβλίο για τη δύναμη της φιλίας. Η εικονογρά φηση και το μαγικό φόρεμα της Σουζάνας, που τυ πωμένο σε χρυσοτυπία, λαμπυρίζει σε κάθε σελί δα του βιβλίου, σίγουρα θα ενθουσιάσει τους μι κρούς αναγνώστες. Γιώργος Δανιήλ

φ ιλο λο γ ικ ά χρονογραφήματα για πρόσωπα της ελλη ν ική ς λογοτεχνίας από το αρχείο του Γιώργου ΖεΒελάκη

Πηνελόπη Αέλτα (1874-1941) Το κείμενο του Αγγέλου Τερζάκη - εφ έτος συμπληρώνονται είκοσι χρόνια από το θάνατό τ ο υ - δεν μ π ορεί να Θεωρηθεί δυσεύρετο αφ ο ύ είχε δημοσιευτεί στο γνωστό π εριοδικό, τη «Νέα Εστία», που συνεχίζει και σήμερα να εκδίδεται διανύοντας τον τελευταίο καιρό μ ια νέα πορεία. Επιλέχτηκε όμως, γιατί το ενδιαφέρον επίκαιρο άρθρο του αναφέρεται σε μια ξεχωριστή γυναικεία μορφ ή των γραμμάτων μας, την Π ηνελόπη Αέλτα. Ξεχωριστή, όχι μόνο γιατί μέσα από τα πατριωτικά της αναγνώσματα (Τρελαντώνης, Μάγκας, Τα μυστικά του Βάλτου κ.ά .) ο ι προπολεμικές γενεές ευτύχησαν να ζήσουνε «το γλυκοχάραμα της σκέψ ης τους στην αγνότερη μορφ ή του», α λλά και για τα σημαντικά βιβλία π ο υ εκδόθηκαν μετά το θάνατό της, από τα κατάλοιπά της, και δείχνουν ένα πιο προσω πικό πνευματικό έργο. Τα περισσότερα από τα βιβλία αυτά της τελευταίας π εριόδου μ ε στοχασμούς, αλληλογραφ ίες, ημερολόγια, αναμνήσεις, μαρτυρίες, τα χρωστάμε στην πρωτοβουλία του εγγονού της, του αξέχαστου δημοσιογράφου και μεταφραστή τού Προυστ, Π αύλου Ζάννα, π ο υ μ ε ευαισθησία και γνώση επιμελήθηκε την έκδοσή τους.

Γ.Ζ.

ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

Π. X. Δέλτα Περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ Αρ. 345-346 1 και 15 Μαΐου 1941

άθε γενεά γράφει την ιστορία του πολιτισμού τη ς στα παιδικά βιβλία», λέει κάπου ο Ά ξελ Μούντε, ένας συγγραφέας που ένιωσε καλά πως τον πολιτι σμό δεν τον βαθμολογούν οι επηρμένες χειρονομίες, αλλά κάποιες μετριόφρονες πράξεις, αγνές εκδηλώσεις της πνευματικής ζωής. Και παρα κάτω, μιλώντας με θλίψη για τον επιστημονισμό του αιώνα μας, που συνοφρύωσε ως και το παιδικό βιβλίο ή παιγνίδι, προσθέτει: «Ολάκερη τούτη η δίψα της γνώσης, που αναπτύσσεται τεχνητά, δεν καταστρέφει άραγε την ποίηση εκείνη των ονείρων που είναι το γλυκοχάραμα της σκέψης;» Το «γλυκοχάραμα τη ς σκέψης» τους, όσοι από τους Έλληνες των γενεών μας ευτύ χησαν, από φυσική προδιάθεση ή συμπτωματική καθοδήγηση, ν α τό ζήσουνε στην αγνότερη μορφή του, θα το χρωστούνε κατά μεγάλο μέρος ασφαλώς στο πνευματι κό πέρασμα μέσ’ από τα πρώτα νιάτα τους τη ς Κυρίας Π. Σ. Δέλτα. Δεν ξέρω τι γίνε ται σήμερα στον τομέα του παιδικού βιβλίου κι ο καιρός μου λείπει, δυστυχώς, για να το παρακολουθώ. Βλέπω να κυκλοφορούν και να φιγουράρουνε στις προθήκες των βιβλιοπωλείων διάφορα, εικονογραφημένα και μη, βιβλία για παιδιά. Όμως μ’ ανησυ χία τα κοιτάζω κι αναλογίζομαι πως οι συγγραφείς τους δεν είναι πάντα βέβαιο ότι δίπλα στις καλές τους προθέσεις, κατόρθωσαν νάχουν σαφή επίγνωση του μεγάλου προβλήματος που ανέλαβαν να λύσουν. Φοβάμαι πως πολλά απ’ αυτά τα βιβλία για παιδιά είναι πολύ «παιδικά» βιβλία. Αναρωτιέμαι αν οι συγγραφείς τους έχουν αρκετά

φιλολογικά χρονογραφήματα

καταλάβει πως το παιδί τρ έφ ει μια ψυχόρμητην έφ εση προς το ανώτερο από τον παι δικόν εαυ τό του, και πως μονάχα εκείνο σ έβεται κι ε κτιμά που, ξεκινώντας απ’ αυτόν, το ν ξεπ ερνάει σ’ ανάστημα κι ολοκληρώ νει τ ’ όνειρό του . Τ ’ απ λοϊκά παιδικά βιβλία, τα παιδιά τα περιφρονούν. Κι όταν τ α συλλογίζομαι ό λ’ αυτά, αναθυμούμαι μ’ ευγνω μοσύνη τ α βιβλία τη ς Κυρίας Δ έλτα που διάβασα όταν ήμουνα παιδί, τον καιρό δηλα δή ακριβώ ς που έπρεπε, τα βιβλία που, δίχως επιστημονική σ τεγ νότητα και οίηση, είχανε ψυχή και φαντασία, δηλαδή ποίηση, και μακαρίζω τα ελληνόπουλα που θάχουνε σήμερα, αύριο, αργότερα, την τύχη ν α τα χ α ρ ο ύ ν ε. Η αρχόντισσα που χά θ η κε το ν περασμένο μήνα ανήκε σ το υς η γ έτες τη ς πρώτης νιότης, το υ ς ψυχικούς δηλαδή ηγ έτες. Ή ταν, ανάμεσ α σ ’ αυτούς, ένας από το υ ς γνησιώ τερους. Κι ακόμα, και προπάντων, είχ ε το ανεκτίμητο πλεονέκτημα για μας, μια γενεά που π αράδερνε α νάμε σα στο ακατέργαστο χωριάτικο παραμύθι και το ξενόγλωσσο, ξενόψυχο παιδικό ανάγνωσμα, να είναι μια φωτισμένη οδηγός Ελληνίδα. Το ποιητικό στοιχείο, σ τ’ αναγνώ σματα που μας άφ ησ ε, είναι ίσως το γν ησ ιώ τερ ο γνώ ρ ισ μα κ’ η α υ θ εν τικ ώ τερ η δικαίω ση το υ ιδιότυπ ου σ υγ γρ α φ ικ ο ύ τ η ς τα λ έν το υ . Από τ η ν «Κ αρ διά τη ς Β ασ ιλοπ ούλας» ίσαμε το «Π αραμύθι χωρίς όνομα», κι από το «Για την Πατρίδα» ώς τον «Καιρό το υ Βουλγαροκτόνου», μέσ ’ από μ ύθους και χώ ρες φ αντασ τι κές, ή εποχές και μορ φ ές παραχω μένες, η ίδ ια ποιητική διάθεσ η περ νάει σα ρ εύμα μαγικό και ζω ντανεύει το υ ς πλασματικούς τη ς κόσμους. Βέβαια, αν θά θ ελ ε κανένας να κάνει μια κ ατάταξη πρόχειρη, θ α διαι ρούσε το έρ γο τη ς διαλεχτής Ελληνίδας σ τα βιβλία που είναι γρ α μ μ έ να για παιδιά ο λότελα μικρά («Τρελαντώνης»), εκείνα που π ροορίζο νται για τη μέση παιδικήν ηλικία («Μύθοι και θρύλοι», «Π αραμύθι χωρίς όνομα», «Η ζωή το υ Χ ριστού» κ.λπ.) και σ τ’ άλ λα που γρ ά φ η κ α ν για ε φ ή β ο υ ς , όπω ς τ ο β υ ζα ν τιν ό τ η ς μ υ θ ισ τό ρ η μ α « Σ το ν κ α ιρ ό το υ Βουλγαροκτόνου». Από το τελευταίο τού το ίσαμε τα «Μυστικά του Βάλτου», μυθιστόρ ήμα εμπ νευσ μένο από το Μ ακεδο νικόν Αγώνα, κ ατάλ λη λο να δ ια β ά ζετα ι κι από μεγάλους, η απόσταση, μορφικά, είναι, νομίζω, μικρή. Μ α η ατμόσ φ αιρ α που εμψ υ χώνει όλα το ύ τα τα έ ρ γα περικλείνει τα ίδια αισθητικά συστατικά, τ ο συγκρατημένο και διακριτικό λυρισ μό, τ η διαυγή σύλληψ η το υ φ υσικού κόσμου, τη ν αίσθηση το υ περιβάλλοντος, τη ς ώρας, τη ς εποχής, την κατανόηση τη ς έκφ ρασης τω ν αψύχων. Κι αν, σ τα σ υσ τατικά τού τα, τ α κ αθα ρά π οιητικά, π ροσ θέσ ει κανένας τα κυρίως πεζογρ αφ ικά τη ς γνωρίσματα, τ α όχι βέβαια λιγώ τερο πηγαία, μα που ανήκουν στον υπο δεέσ τερ ο τομέα τη ς τεχνικής, την ικανότητα δ ηλαδή τη ς σύνθεσης, την αφηγηματική χάρη, τη δεξιότητα στην αναπαραγωγή τω ν επεισοδίων, τη διαυγή παρατήρηση, την ακριβή αίσθηση το υ διαλόγου, την οικοδόμηση ζωντανών μορφών, θα έχ ει μιαν αναλελυμένην εικόνα πεζογράφου ικανού να καταπιάνεται μ’ ό,τι σχεδόν είδος θελήσει.

Άγγλος Τίρζάκης (φωτογραφία του »57)

Μ α η Κυρία Δέλτα, π εζογρ άφ ος ξεχω ρισ τή και δ ιαλεχτή Ελληνίδα, σ τρ άφ ηκε απο κλειστικά σχεδόν προς το παιδικό βιβλίο, και στην εξυπηρέτηση τη ς υπόθεσης αυτής αφ ιέρω σ ε ολάκερη τη ν υποδειγματική ζωή τη ς. Για τη σ τάση τη ς αυτή νομίζω πως τη ς ανήκει έν α ς θα υμασ μός ιδ ια ίτερ ος και πολύ γενικ ώ τερος από την οφ ειλόμενη εκτίμηση στο καθα ρά σ υγγραφικό τη ς τα λέντο. Θ αυμασ μός όχι μονάχα γ ια την αφι λοκέρδεια που εξυπακούει η ανάληψη μια ς τέτο ια ς εντολής. Θαυμασ μός όχι μονάχα για τη ν εκλογή το υ είδ ο υς, εκλογή άλλω σ τε όπου τη ν οδήγησ ε, είναι φ ανερό , έν α άσφαλτο και γεμάτο ηθικήν υγεία ένστικτο γυναίκας και μητέρας. Μ α θαυμασ μός για την υπηρεσία που θέλησ ε να προσφέρει και προσέφ ερε θετικά στη φυλή, για το ρόλο που ανέλα βε να παίξει μέσ α στην πλατειά εθνική κίνηση τ η ς πνευματικής λύτρω σής μας. Ίσ αμε χτες, τ α σχετικά προνομιούχα παιδιά τω ν εύπορων αστών χαίρονταν την

φιλολογικά χρονογρι

■ m

«ποίηση των ονείρων» το υ ς μέσ’ από τα ξενόγλωσσα παιδικά αναγνώσματα, αντιπαρέχοντας αδιόρατα, αθέλητα, την ελληνική ψυχή τους. Τα παιδιά των φτωχών γνώρι ζαν μονάχα το πρωτόγονο παραμύθι τη ς γιαγιάς, που η στυγνότητα τη ς καθημερινής ζωής γρήγορα τα δίδασκε να το περιφρονούνε. Αύριο, χάρη στο πέρασμα τη ς Κυρίας Δέλτα, ούτε το πρώτο πια θα συμβαίνει, ούτε το δεύτερο. Ε λληνικότη τα π λατειά, σ υνειδητή, επίμονη, δ ιαπ νέει το έρ γ ο τ η ς π έρ α για πέρα. Ελληνικότητα στην έκφρασή τη ς την αισθητική όπως και την εθνολογική. Ό χ ι μονάχα διαλέγει τα θέμ α τά τη ς τα ιστορικά από τις μεγάλες στιγμές το υ γένους (βυζαντινός μεσαίω νας, αγώ νας μακεδονικός), όχι μονάχα το υ ς π α ραμυ θένιους κόσ μους τη ς φωτίζει με λάμψη ελληνική, αλλά ξ έρ ει να βρίσκει και την ελληνοπρέπεια εκείνη τη ς έκφρασης που ξυπνάει στην ψυχή του ρωμιόπουλου τα κοιμισμένα ένστικτα τη ς ιστο ρικής το υ μνήμης. Υπηρετεί έτσ ι ταυτόχρονα διπλό σκοπό: Διαπλάθει αισθητικά την ανθρώπινη και ξυπνάει την εθνική ψυχή του μικρού αναγνώστη. Έ τσ ι ένιω σε την αποστολή τη ς στη ζωή αυτήν η Κυρία Δέλτα. Σαν εντολή να υπηρε τεί. Τ α βιβλία τη ς μένουνε στο μνημονικό και στο συναισθηματικό κόσμο των χτεσινών παιδιών, όπως θα μπούνε και στην ψυχή τω ν αυριανών, δικαιω ματικά, και θ ’ αγαπη θούνε. Βιβλία για παιδιά θα γραφούνε κι άλλα, ίσως, από κάποιες πλευρές, καλύτερα. Μ α κείνο που θα μένει υποδειγματικό θα είναι η πνευματική τη ς στάση απέναντι στο κοινωνικό σύνολο, η πρωτοβουλία στην αναδοχή μια ς εντολής κ’ η υψηλή συναίσθηση της. Στάθηκε μια από τις ξεχω ριστές εκείνες μορφ ές ανθρώπων που ένιωσαν ότι πραγμα τική υπερηφάνεια δεν είναι το να μένεις ξένος, ασυνάρτητος και μόνος στη ζωή, αλλά το να δίνεσαι, να δένεσαι, να πειθαρχείς σε κάποιον εσωτερικό νόμο. Μ ε μια λέξη: Να υπηρετείς. □

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΤΣΑΚΑΛΟΣ

Η άθλια οικειότητα του έρωτα Μ υθιστόρημ α Τι αυμΒαινει όταν ξαφνικά ένας νέος άνθρωπος βρίσκεται οτη δίνη ενός ανεξέ λεγκτου πάθους; Όταν η επιθυμία της ιδανικής αγάπης, της άγιας ερωμένης, τρυπώνει οτο μυαλό του σαν τρέλα; Όταν πιστεύει πως μόνο η μεγάλη αγάπη ε ξαγνίζει τον άνθρωπο και τον κάνει αθώο χωρίς παρελθόν; Η άθλια οικειότητα του έρωτα είναι ένα τολμηρό κοίταγμα στους κρυφούς πόνους των ανθρώπων για την προηγούμενη ερωτική ζωή Των συντρόφων τους. «Στο μυθιστόρημα Η άθλια οικειότητα του έρωτα το καλλιτεχνικά εντυπωσια κό είναι ότι το ταλέντο του Τσάκαλου κατορθώνει να μεταβάλλει το κείμενο σε απόλαυση ανάγνωσης, όπως θα έλεγα, αυτό συμβαίνει σε κάποιες κορυφαίες πε ριπτώσεις, π.χ. του Ντοστογιέφσκι». Μ. Γ. Μερακλής (περιοδ. «Η λέξη») «Το ώριμο από κάθε πλευρά μυθιστόρημα του Γεράσιμου Τσάκαλου Η άθλια οι κειότητα του έρωτα φέρνει στην επιφάνεια μια συγκλονιστική όσο και δραματι κή ερωτική ιστορία». X. Παπαγεωργίου (περιοδ. «διαβάζω») Για τα προηγούμενα έργα του είπαν: «Ο Γ. Τ. είναι ένα σημαντικό ταλέντο, ένας συγγραφέας ευρωπαϊκού επιπέδου». Στρατός Τοίρκας «Ο Γ. Τ. είναι ένα διαβολεμένο ταλέντο» Τατιάνα Γκρίτση-Μάλιέξ ΕΚΑΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Ζαλόγγου 11 - 106 78 Αθήνα, τηλ.: 330.12.08, fax: 384.24.31

φιλολογικά χρονογραφήματα

Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των Βιβλίων γίνεται μ€ Βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην €λληνική Βιβλιογραφία ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσβεται pc την πολύτιμη ουνεργααία του Βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

Αρ. 395 1Φεβρουάριου - 38 Φεβρουάριου 1999

Γ εν ικά Έργα Τύπος ΔΙΓΚΑΒΕΣ Κ.Ε. Ελληνικό και διεθνές Αλμανάκ 1999. Θεσσαλονίκη, Αλμα νάκ, 1999. Σελ. 520. Δρχ. 5.720.

Φ ιλ ο σ ο φ ία Γενικά Το πρόβλημα της γνώσης. Διεπιστη μονική προσέγγιση. Επιμ. Γ. Παπαγοόνος. Αθήνα, Παπαζήσης. Σελ. 230. Δρχ. 3.120. ΑΚΙΝΑΤΗΣ Θ. Περί του όντος και της ουσίας. Εισ.-μετ.-σχόλ. Γ. Τζαβάρας. Αθήνα, Δω δώ νη, 1998. Σελ. 175. Δρχ. 3.120. ISBN 960-245-940-5. ΖΑΧΟΣ Ι.Κ. Η χαμένη οικειότητα. Λάρισα, ΕΛΛΑ, 1998. Σελ. 399. Δρχ. 4.680. ISBN 960-7691-07-5. ΚΑΡΠΟΥΖΟΣ Α. Η φιλοσοφία στη φάση. Αθήνα, Ελεύθερος Τύπος, 1998. Σελ. 62. Δρχ. 1.040. ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ Κ. Η «ορθολογικότητα» του καπιταλισμού. Μετ. Κ. Σπαντιδάκης - Ζ. Χριστοφίδου-Καστοριάδη. Αθήνα, Ύψιλον/Βιβλία, 1998. Σελ. 72. Δρχ. 2.600. ISBN 960-794914-5. ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ Β. Περί φΰσεως. Χορός και αρμονία. Αθήναι, Ιδεοθέα τρον, 1998. Σελ. 92 + Εικ. Δρχ. 2.080. ISBN 960-7921-29-1. ΤΣΙΡΙΝΤΑΝΗΣ Α.Ν. Η πίστις ως βίω μα. Τόμος Ζ'. Αθήναι, Συζήτησις, 1998. Σελ. 159. Δρχ. 1.560.

Βιβλιογραφικό δίλτίο

CASTI J.L. Ο μυστικός δ είπνος. Μετ. Δ. Σκοΰφης. Αθήνα, ΤραυλόςΚωσταράκη, 1998. Σελ. 227. Δρχ. 3.950. ISBN 960-7122-90-9. ΛΑΡΜΟΡ Τ. Η ρομαντική κληρονο μιά. Μετ.-επίμετρο Σ. Ροζάνης. Αθή να, Π ό λ ις, 1998. Σελ. 167. Δρχ. 3.800. ISBN 960-7478-65-7. LEFEVRE J.-P. - MACHEREY Ρ. Ο Έ γγελος και η κοινωνία. Μετ. Γ. Φαράκλας. Αθήνα, Εστία, 1998. Σελ. 150. ISBN 960-05-0831-3. ONG W.H. Προφορικότητα και ενγραμματοσύνη. Μετ. Κ. Χατζηκυριά κου. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Ε κ δ ό σ ε ις Κ ρ ήτη ς, 1997. Σελ. 288. Δρχ. 4 .2 0 0 . ISBN 960-524029-7. ΠΕΚ Σ.Μ. Πέρα από το δρόμο το λι γότερο ταξιδεμένο. Μετ. Σ. Ανδρεοπ οόλου. Αθήνα, Κ έδ ρ ο ς, 1998. Σελ. 301. Δρχ. 4.000. ISBN 960-041459-9. ROHDE Ε. Ψυχή. Τόμος Α'. Μετ. Κ. Παυλογεωργάτου. Αθήνα, Ιάμβλι χ ο ς , 1998. Σελ. 391. Δρχ. 4.800. ISBN 960-268-088-1. FINKIELKRAUT Α. Η σοφία της α γάπης. Μετ. Μ. Λώμη. Αθήνα, Α ρσενίδης, 1998. Σελ. 187. Δρχ. 3.120. ISBN 960-253-060-Χ. FUKUJAMA F. Εμπιστοσύνη. Μετ. Ε. Αστεριού. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1998. Σελ. 727. Δρχ. 6.000. ISBN 960-236-995-7. ΧΕΓΚΕΛ Γ. Επιστήμη της λογικής. Η διδασκαλία περί της ουσίας. Τόμος Α', βιβλίο 2ο. Εισ.-μετ.-σχόλ. Δ. Τζωρτζόπουλος. Αθήνα, Δω δώ νη, 1998. Σελ. 407. Δρχ. 6.240. ISBN 960-248-938-3.

επιμέλεια: ΕΦΗ ΑΠΑΚΗ

Αρχαία φιλοσοφία Αριστοτέλης. Μελαγχολία και ιδιο φυία. Εισ.-σχόλ. J. Pigeaud. Μετ. Α. Σιδέρη. Αθήνα, Α γρα, 1998. Σελ. 119. Δρχ. 2 .500. ISBN 960-325284-0. ΣΤΟΥΡΑΓΓΗΣ Γ. Θάνατος και επαναγέννηση. Τα μυστικά των Πυθαγόρει ων. Τόμος Α'. Αθήναι, Βιβλιοθήκη Του Ρ όδου, 1998. Σελ. 299. Δρχ. 4.990. ISBN 960-8419-10-7.

Αποκρυφισμός Μυστικές εταιρείες. Θεσσαλονίκη, Α ρ χέτυπ ο, 1998. Σελ. 232. Δρχ. 3.500. ISBN 960-7298-80-2. ΘΕΟΔΟΣΙΑΔΗΣ Ν. Ξωτικά. Θεσσα λονίκη, Αρχέτυπο, 1998. Σελ. 328. Δρχ. 4.400. ISBN 960-7298-81-0.

Ψ υ χ ο λ ο γ ία Γενικά ΚΡΙΣΤΕΒΑ Τ. Οι νέες αρρώστιες της ψυχής. Εισ.-μετ. Κ. Χατζή. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 332. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2305-4. Ο’ ΧΑΡΑ Ν. Βρες μια ήσυχη γωνιά. Μετ. Ο. Αβραμίδης. Αθήνα, Φιλίστωρ, 1998. Σελ. 132. ISBN 960369-030-9.

Ατομική ψυχολογία ΜΠΛΟΥΜΕΝΤΑΛ Ε. Ο δρόμος προς την εσωτερική ελευθερία. Μετ. Σ. Ιωαννίδης. Αθήνα, Φιλίστωρ, 1998. Σελ. 149. ISBN 960-369-032-5. ΜΠΛΟΥΜΕΝΤΑΛ Ε. Πίστεψε στον ε αυτό σου. Μετ. Σ. Ιωαννίδης. Αθήνα,

-W

Φ ιλίστωρ, 1998. Σελ. 186. ISBN 960-369-031-7. RUSK Τ. - READ R. Θέλω να αλλάξω αλλά δεν ξέρω πώς. Μει. Γ. Μπαρουξής. Αθήνα, Δ ιόπ τρα , 1998. Σελ. 313. Δρχ. 4.160. ISBN 960-364-126-Χ.

Εφαρμοσμένη ψυχολογία ΠΑΝΟΠΟΥΛΟΥ-ΜΑΡΑΤΟΥ Ο. Παι δί, επιστήμη και ψυχανάλυση. Αθήνα, Κασιανιώτης, 1998. Σελ. 376. Δρχ. 6.240. ISBN 960-03-2269-4. ΤΣΙΜΠΟΥΚΗΣ Κ.Ι. Ο σωστός γονιόςδάσκαλος-άνθρωπος. Αθήνα, Έ ρευ να, 1998. Σελ. 292. Δρχ. 4.160. ISBN 960-86338-0-Χ.

Παραψυχολογία ΓΚΕΡΣΟΜ Γ. Πέρα από τις στάχτες. Μετ. Δ. Κοντσοΰκης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 352. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2371-2.

θ ρ η σ κ ε ία Γενικά ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ Γ.Δ. (ΙΕΡΕΑΣ). Πα ρεμβάσεις. Ιστορικές και θεολογικές. Αθήνα, Διήγηση, 1998. Σελ. 241. Δρχ. 3.640. ISBN 960-7951-01-8.

Ιερά κείμενα Άσμα ασμάτων. Μετ.-σχόλ. Κ. Τοπούζης. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1998. Σελ. 77. Δρχ. 3.200. ISBN 960-205420-1.

Μυθολογία ΣΤΟΥΡΑΪΤΗΣ Γ. Ελευσίνια μυστήρια. Αθήνα, Ίαμος. Σελ. 201. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7540-00-Χ.

Κ ο ιν ω ν ικ έ ς επ ιστήμες Κοινωνιολογία ΚΟΥΒΕΛΗ Α. - ΑΡΜΕΝΑΚΗΣ Α. ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Το στεγαστικό πρόβλημα των σεισμοπλήκτων του Αίγιου. Αθήνα, ΕΚΚΕ, 1998. Σελ. 279. Δρχ. 3.120. ISBN 9607093-56-9. CRAIB I. Σύγχρονη κοινωνική θεω ρία. Μετ. Μ. Τζιαντζή-Π.Ε. Λέκκας.

©©■

Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 536. Δρχ. 7.200. ISBN 960-344588-6.

Πολιτική ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙ ΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. Ο Γεώργιος Καρτάλης και η δύσκολη Δημοκρατία. Αθήνα, 1998. Σελ. 220. Δρχ. 3.600. ISBN 960-259-096-3.

Δίκαιο ΑΓΟΥΡΙΔΗΣ Σ. Τα ανθρώπινα δικαι ώματα στο Δυτικό κόσμο. Αθήνα, Φιλίστωρ, 1998. Σελ. 173. ISBN 960-369-036-8. ΚΡΑΒΑΡΙΤΟΥ Γ. Δεσμοί αγάπης και δίκαιο στην Ευρωπαϊκή Έ νωση. Αθήνα, Εξάντας, 1998. Σελ. 123. Δρχ. 2.080. ISBN 960-256-360-5.

ΗΦΑΙΣΤΟΣ Π. Διπλωματία και στρα τηγική των μεγάλων ευρωπαϊκών δυ νάμεων Γαλλίας-Γερμανίας-Μεγάλης Βρετανίας. Αθήνα, Ποιότητα, 1999. Σελ. 371. Δρχ. 6.760. ISBN 9607803-05-1.

ΜΟΙΡΑΣ Κ.Ε. Σπουδή στην εκτέλεση της θανατικής ποινής. Αθήνα, Αρσενίδη ς, 1998. Σελ. 39. Δρχ. 1.040. ISBN 960-253-059-6.

ΛΙΟΥΣΗΣ Ν. - ΝΤΑΛΗΣ Σ. Οι διε θνείς σχέσεις στη μεταψυχροπολεμι κή εποχή. Αθήνα, Π α π α ζή σ η ς, 1998. Σελ. 628. Δρχ. 8.840. ISBN 960-02-1314-3.

ΕΛΕΥΘΕΡΟΓΛΟΥ Ν. - ΧΑΤΖΗΣ Α. Μ.Μ.Ε. Αθήνα, Μασίφ, 1999. Σελ. 218. Δρχ. 3.640. ISBN 960-863470-9.

ΠΑΠΟΥΤΣΗΣ X. Το χρώμα του μέλ λοντος. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1998. Σελ. 127. Δρχ. 2.000. ISBN 960-040006-0. ΦΡΑΓΚΟΣ Κ. Γυναίκα, εξουσία και πολιτική. Αθήνα, Δω δώ νη , 1998. Σελ. 119. Δρχ. 2.080. ISBN 960-248939-1.

Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας

Κοινωνική πρόνοια ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Σεισμός και επιβίωση. Αθήνα, Δαρδανός, 1998. Σελ. 199. Δρχ. 4.000. ISBN 960380-054-6.

Λ αογραφία

ΧΑΡΑΔΑΜΠΙΔΗΣ Μ. Ιδέες-αρχές και γραφειοκρατία. ΠΑΣΟΚ 1974-1998. Αθήνα, Γ όρδιος, 1998. Σελ. 418. Δρχ. 6.240. ISBN 960-7083-31-8.

Οι φαντάροι γράφουν. Εισ.-επιμ.-παρουσ. Κ. Ε. Αθανασόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 253. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2356-9.

ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Ε. Το Κυπριακό Ζήτημα, 1878-1960: Η συνταγματική πτυχή. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 211. Δρχ. 3.200. ISBN 960-344-594-1.

ΜΙΝΑΣΙΑΝ Κ. Παραμύθια από την Αρμενία. Αθήνα, Απόπειρα, 1998. Σελ. 159. ISBN 960-537-013-1.

GIDDENS Α. Ο τρίτος δρόμος. Μετ. Α. Τάκης. Αθήνα, Πόλις, 1998. Σελ. 228. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7478-70-3.

Οικονομία ΔΕΔΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ Α. Η προσφορά εργασίας. Τόμος Α'. Αθήνα, Τυπωθήτω, 1998. Σελ. 404. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7643-80-1. ΝΑΚΟΣ Κ. Οι μεγάλες ανατροπές της τρίτης βιομηχανικής επανάστασης. Αθήνα, Γκοβόστης, 1998. Σελ. 190. Δρχ. 3.300. ISBN 960-270-805-0. COHN-BENDIT D. - DYHAMEL Ο. Μικρό λεξικό του ευρώ. Μετ. Μ. Κλαυδιανού. Αθήνα, Π όλις, 1998. Σελ. 329. Δρχ. 4.1 6 0 . ISBN 9607478-61-4.

ΜΠΑΚΟΛΑ Π. Παλαιό Γιάννινα. Αθήνα, Δω δώ νη, 1998. Σελ. 267. Δρχ. 3.120. ΜΠΑΛΑΦΟΥΤΗΣ Κ. Γ. Καλαματιανά παραδοσιακά θέματα. Καλαμάτα, Ιστορικό και Λ α ο γρ α φ ικ ό Α ρ χείο, 1998. Σελ. 301. Δρχ. 5.200. ISBN 960-90242-2-Χ.

Κοινωνική ανθρωπολογία ΓΚΕΦΟΥ-ΜΑΔΙΑΝΟΥ Δ. Ανθρωπολογική θεωρία και εθνογραφία. Αθή να, Ελληνικά Γ ράμματα, 1998. Σελ. 672. Δρχ. 8.300. ISBN 960344-613-0. SHIPMAN Ρ. Η εξέλιξη του ρατσι σμού. Μετ. Α. Βερυκοκάκη. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1998. Σελ. 500. Δρχ. 5.000. ISBN 960-14-0004-4.

Βιβλιογραφικό S cAti' o

Οικολογία

θετικές επιστήμες

Η προστασία των υγροτόπων στην Ελλάδα. Πρακτικά Συνεδρίου. Επιμ. Γ. Παπαδημητρίου. Αθήνα, Σάκκουλας, 1998. ΣεΛ. 206. ISBN 960-232965-3. ΦΛΟΓΑΪΤΗ Ε. Περιβαλλοντική εκπαί δευση. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 318. Δρχ. 4.000. ISBN 960-344-611-4.

Μαθηματικά

Ζωγραφική Εικόνες Μονής Παντοκράτορος. Άγιον Ό ρος, 1998. Σελ. 375. Δρχ. 22.880. ISBN 960-86258-0-7.

EINSTEIN Α. Η ειδική θεωρία της σχετικότητας. Μετ. Θ. Χριστακόπουλος. Αθήνα, Τροχαλία, 1998. Σελ. 142. Δρχ. 2.080. ISBN 960-780942-4.

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΘΕΣ ΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. Έλληνες λαϊκοί και ναΐφ ζωγράφοι. Θεσσαλονίκη, Ιανός, 1998. Σελ. 74. Δρχ. 2.080.

Ζωολογία

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΘΕΣ ΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. Θεόφιλος. Θεσσαλονί κη, Ιανός, 1998. Σελ. 77. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7771-16-8.

Παιδαγωγική

ΜΑΥΡΟΒΟΥΝΙΩΤΗ X. Πουλιά της Δωδεκανήσου. Αθήνα, Υ ετούσα, 1997. Σελ. 32. Δρχ. 4.600. ISBN 96090610-0-1.

ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΥ Δ. Αισθητική καλλιέργεια και μορφές έκφρασης των νηπίων. Αθήνα, Κασταυιώτης, 1998. Σελ. 213. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2295-3.

Ο ργάνωση επιχειρήσεων

Μουσική

KROEBER-RIEL W. Στρατηγική και τεχνική της διαφήμισης. Μετ. Κ. Ζέρβας. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 378. Δρχ. 5.0 00. ISBN 960-344-598-3.

Women in Rock. Μετ. Α. Καλοφωλιάς κ.ά. Αθήνα, Ακτή-Οξυ, 1998. Σελ. 671. Δρχ. 6.500. ISBN 9607614-78-Χ.

Εκπαίδευση ΖΕΛΛΙΟΥ-ΜΑΣΤΡΟΚΩΣΤΑ Ε. Η παι δεία κατά την περίοδο της τουρκοκρα τίας. Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη. Σελ. 198. Δρχ. 3.120. ΙΩΣΗΦΙΔΗΣ Π. - ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣ Δ. Συνενώσεις ολιγοθέσιων Σχολείων Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Έδεσ σα, Ν ομα ρ χια κή Α υτοδιοίκηση Νομού' Π έλλα ς, 1998. Σελ. 320. ISBN 960-1207-08-2. ΚΑΛΦΑΣ Α. Ο μαθητής ως αναγνώ στης. Θεσσαλονίκη, Το Τραμ, 1998. Σελ. 320. Δρχ. 4.000. ISBN 9607757-15-7. ΠΑΣΧΑΛΗΣ Α. Σ. Τα μεταπολεμικά αναγνωστικά της ελληνικής μειονότη τας της Αλβανίας. Αθήνα, G u ten berg, 1998. Σελ. 395. Δρχ. 6.760. ISBN 960-01-0784-Χ. LAUSTER Ρ. Το επάγγελμα που σου ταιριάζει. Μετ. Κ. Κομμένου. Αθήνα, Θυμάρι, 1998. Σελ. 175. Δρχ. 2.600. ISBN 960-349-031-8.

Γλώσσα

Εφ αρ μοσ μένες επ ιστήμες

GEORGES Ρ. Ο μάνατζερ γκουρού. Μετ. Ν. Γκοτσίνας. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 191. Δρχ. 3.200. ISBN 960-344-593-2.

Τ έχ ν ες Γενικά ΠΑΛΑΜΙΩΤΟΥ-ΘΩΜΑΪΔΟΥ Κ. Το διονυσιακό και το απολλώνιο ως αι σθητικές κατηγορίες στο εικαστικό έρ γο του Dali. Αθήνα, Ίδρυμα Πανα γιώτη και Έ φ η ς Μ ιχελή, 1998. Σελ. 290 + Πίν. Δρχ. 5.2 0 0 . ISBN 960-7588-11-8. ΨΥΧΟΠΑΙΔΗΣ Γ. Νυχτερινό ταξίδι. Αθήνα, Κ έδ ρ ο ς, 1998. Σελ. 162. Δρχ. 4.100. ISBN 960-04-1536-6. HUELSENBECK Β.Εμπρός Νταντά! Μετ. Β. Παπακριβόπουλος. Αθήνα, Ελεύθερος Τόπος, 1998. Σελ. 92. Δρχ. 1.245.

Γενικά ΒΟΛΟΣΙΝΟΦ Β.Ν. Μαρξισμός και φιλοσοφία της γλώσσας. Μετ. Β. Αλε ξίου. Αθήνα, Π α π αζή ση ς, 1998. Σελ. 339. Δρχ. 4.680. ISBN 960-021302-Χ.

βιβλιογραφικό 8ιλτίο

Λευκώματα ΜΠΑΡΣΚΥ Β.Γ. Τα θαυμαστά μονα στήρια του Αγίου Όρους Άθω. Θεσ σαλονίκη, Αγιορείτικη Φωτοθήκη, 1998. Σελ. 182. Δρχ. 15.600.

Γλυπτική ΦΛΩΡΑΚΗΣ A. Ε. Μαρμάρινα λαϊκά τέμπλα της Τήνου. Αθήναι, Τήνος. Σελ. 433. Δρχ. 12.480. ISBN 960273-111-7.

WEST Μ. L. Αρχαία ελληνική μουσι κή. Μετ. Σ. Κομνηνός. Αθήνα, Παπαδήμας, 1999. Σελ. 551. Δρχ. 10.400. ISBN 960-206-383-1.

Φ ωτογραφία Σαμοθράκη. Θεσσαλονίκη, Ζωρζώνης, 1998. Σελ. 152. Δρχ. 8.500. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Α. Ωδή οδών οδυνών. Αθήνα, 1998. Σελ. 287. Δρχ. 10.400. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Λιγνιτωρύ χοι. Αθήνα, Ί νδικ το ς, 1998. Σελ. 105. Δρχ. 10.400. ISBN 960-518048-0. ΦΡΑΝΤΖΗΣ Α. Μεσόγειος. Υποβρύ χια διαδρομή. Αθήνα, ΚΟΑΝ, 1998. Σελ. 198. Δρχ. 20.800. ISBN 9607895-04-5.

Κ λ α σ ικ ή φ ιλ ο λ ο γ ία Αρχαίοι συγγραφείς ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ. Περί ψυχής. Εισ.μετ.-σχόλ. I. Σ. Χριστοδούλου. Θεσ σαλονίκη, Ζήτρος, 1998. Σελ. 349. Δρχ. 6.240. ISBN 960-7760-31-Χ. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Ιππόλυτος. Απόδ.-σχόλ. Κ. Βάρναλης. Αθήνα, Ε λληνικά

-0®

Γ ράμματα, 1998. Σελ. 87. Δρχ. 2.600. ISBN 960-344-490-1.

Αθήνα, Γκοβόστης, 1998. Σελ. 59. Δρχ. 1.700. ISBN 960-270-800-Χ.

Το Παλίμψηστον, 1999. Σελ. 279. ISBN 960-7814-09-6.

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Τρωαδίτισσες. Μει. Κ. Βάρναλης. Αθήνα, Ελληνικά Γράμ ματα, 1998. Σελ. 79. Δρχ. 2.6 00. ISBN 960-344-491-Χ.

ΚΥΖΟΥΛΗΣ Κ. Ο δρόμος των θεών. Ποιήματα. Αθήνα, Ιω λκός, 1998. Σελ. 61. Δρχ. 2.080. ISBN 960-426102-9.

ΓΟΝΤΙΚΑΚΗ-ΦΟΥΡΑΚΗ Μ. Φουρολένη. Αθήνα, Δόμος, 1998. Σελ. 221. Δρχ. 3.120. ISBN 960-353-054-9.

ΛΙΒΑΝΙΟΣ. Προς Θεοδόσιον τον βα σιλέα υπέρ των ιερών. Εισ.-μετ. Α. Καμάρα. Αθήνα, Κατάρτι, 1998. Σελ. 123. Δρχ. 2.000. ISBN 96090236-7-3.

ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΔΟΥ-ΠΟΘΟΥ Μ. Και θέα προς το αμίλητο. Αθήνα, Κ έ δ ρο ς, 1998. Σελ. 65. Δρχ. 1.600. ISBN 960-04-1552-8.

ΨΕΥΔΟΚΑΛΛΙΣΘΕΝΗΣ. Αλεξάν δρου βίος. Εισ.-απόδ. Α. Μ. Αθωνί της. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 330. Δρχ. 5.000. ISBN 960-600803-7.

Λ ο γ ο τ ε χ ν ία

ΝΤΑΟΥΣΑΝΗΣ Α. Σ. Καθρέφτης της άλλης μνήμης. Ποιήματα. Αθήνα, Ρο ές, 1998. Σελ. 112. ISBN 960-283070-0. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Π. Οι λίμνες της Σελήνης. Ποιήματα. Θεσσαλονίκη, Τα Τραμάκια, 1998. Σελ. 42. ISBN 960-7757-19-Χ.

Ποίηση

ΠΑΣΧΑΛΗΣ Σ. Κωμωδία. Αθήνα, Το Ροδακιό, 1998. Σελ. 36. Δρχ. 2.080. ISBN 960-7360-39-7.

Ποιητών αναθήματα στον Διονύσιο Σολωμό. Επιλ.-επιμ.-εισ. Δ. Σέρρας. Αθήνα, Μπάστας-Π λέσσας, 1998. Σελ. 142. Δρχ. 4.000. ISBN 9607418-39-9.

ΠΡΑΣΣΑΣ Ν. Οι ωδές των χρωμά των. Τόμοι Α'+Β'. Αθήνα, Δ ω δώ νη, 1998. Σελ. 2 9 + 2 9 . ISBN τ. Α' 960-248-952-9. ISBN τ. Β' 960-248953-7.

Τα ωραιότερα ποιήματα για τον πατέ ρα. Ανθολόγηση: Θ. Α. Καστανιώτης Θ. Θ. Νιάρχος. Αθήνα, Καστανιώ της, 1998. Σελ. 195. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-2372-0.

ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ Α. Ανθολογία (Ζήσιμος Λορεντζάτος). Αθήνα, Ίκαρος, 1998. Σελ. 94. Δρχ. 4.160. ISBN 960-772141-1.

ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΥ Μ. Γραφές A, Β, Γ, Δ, Ε, Ζ. Αθήνα, Μ αραθιάς, 1998. Σελ. 204. Δρχ. 4.160. ISBN 960-511008-3. ΓΕΩΡΓΑΛΛΙΔΗΣ Α. Ανπκείμενες ημιευθείες. Λευκωσία, 1998. Σελ. 40. ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗΣ Γ. Κιβωτός. Αθήνα, Ύ ψ ιλ ο ν /Β ιβ λ ία , 1998. Σελ. 59. ISBN 960-7949-03-Χ. ΖΕΡΒΑΣ Α. Οι ορμές της αυτοπάθει ας. Αθήναι, Ίνδικτος, 1998. Σελ. 91. Δρχ. 2.600. ISBN 960-518-045-6. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ Β. Μικρά ερωτικά. Θεσ σαλονίκη, Πανδώρα, 1998. Σελ. 59. ISBN 960-86319-0-4. ΚΟΡΟΠΟΥΛΗΣ Γ. Ελλειπτική. Αθή να, Ύψιλον/Βιβλία, 1998. Σελ. 248. Δρχ. 3.120. ΚΟΥΡΑΚΗΣ Τ. Η λίμνη Βικτωρία. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1998. Σελ. 57. ISBN 960-260-996-5. ΚΡΗΤΙΚΟΥ Α. Ίχνη ζωής. Ποίηση.

Ώ®®·

ΣΚΕΥΗΣ Η. Α. Έ να-ένα-τέσσερα (114 ελεύθερα ποιήματα). Αθήνα, Ο δ υσ σέα ς, 1998. Σελ. 149. Δρχ. 2.600. ISBN 960-210-347-7.

Πεζογραφία Ετοιμαστείτε, πιάνουμε Τήνο... Αθή να, Φ ιλιππότης, 1998. Σελ. 123. Δρχ. 1.900. ΑΒΑΤΑΠΈΛΟΣ Α. Ο μπάσταρδος. Αθήνα, 1998. Σελ. 208. ΑΝΔΡΙΤΣΟΣ Θ. Εύα. Αθήνα, Το Ρο δακιό, 1998. Σελ. 36. Δρχ. 2.080. ISBN 960-7360-38-9. ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ Β. Θύματα ειρήνης. Αθή να, Ν έα Σύνορα, 1998. Σελ. 311. Δρχ. 3.500. ISBN 960-236-998-1. ΒΟΓΙΑΤΖΗ-ΧΑΡΑΛΑΜΠΗ Ε. Η πο θητή των ανέμων. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Ά γκυρα, 1998. Σελ. 194. Δρχ. 2.800. ISBN 960-234-572-2. ΒΟΥΛΤΣΙΑΔΗΣ Γ. Κ. Τα τέσσερα διαμάντια. Διηγήματα. Θεσσαλονίκη,

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Σ. Η φλέβα του λαι μού. Διηγήματα. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 126. Δρχ. 2.500. ISBN 960-600-775-8. ΘΕΟΤΟΚΗΣ Κ. Η ζωή στο βουνό. Μετ. Γ. Ξενάριος. Αθήνα, Καστανιώ της, 1998. Σελ. 350. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2373-9. ΙΝΤΖΕΜΠΕΛΗΣ Ε. Η παράσταση. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1999. Σελ. 71. ΚΑΝΑΒΟΥΡΗΣ Κ. Είναι αργά, βρα διάζει νωρίς. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 259. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-2364-Χ. ΚΑΣΔΑΓΛΗΣ Ν. Αλλάχ ακμπάρ! Αθήνα, Στιγμή, 1998. Σελ. 50. Δρχ. 1.560. ISBN 960-269-181-6. ΚΕΣΙΣΟΓΛΟΥ Β. Ο χαμένος κρίκος. Αθήνα, Κ έδ ρ ο ς, 1998. Σελ. 194. Δρχ. 2.800. ISBN 960-04-1554-4. ΚΡΑΝΑΚΗ Μ. Φιλέλληνες. Μυθιστό ρημα. Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 1998. Σελ. 4 39. Δρχ. 5.0 0 0 . ISBN 960-250160-Χ. ΜΑΝΙΑΤΑΚΟΣ Γ. Η λογική των ανέ μων. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Δωδώνη, 1998. Σελ. 297. ISBN 960-248-951-0. ΜΑΡΟΥΤΣΟΥ Ε. Του ύψους και του βάθους. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1998. Σελ. 152. Δρχ. 2.600. ISBN 960-221158-Χ. ΜΠΕΝΤΙΛΛΑ-ΚΑΚΑΡΑΤΣΙΟΥ Ε. Το βάζο με τις εικόνες. Θεσσαλονίκη, Μ πίμπης, 1998. Σελ. 135. ISBN 960-433-620-9. ΜΠΟΣΗΣ Κ. Και το τρένο τραβούσε για τα ξεχερσώματα. Αθήνα, Σύγχρο νη Ε ποχή , 1998. Σελ. 616. Δρχ. 5.200. ISBN 960-224-837-8. ΠΑΠΑΔΗΜΑ Δ. Η μανούλα πάνω απ’ όλα είναι γυναίκα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1998. Σελ. 124. Δρχ. 2.200. ISBN 960-236-986-8. ΠΙΠΕΝΗΣ Μ. Μην ενοχλείτε τον Πρί γκιπα. Διηγήματα. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 1998. Σελ. 165. Δρχ. 3.000. ISBN 960-7760-33-6.

Βιβλιογραφικό δελτίο

ΡΙΖΟΠΟΥΛΟΣ A. X. Le tourbillon. B' έκδοση. Αθήνα, Βιβλιοφιλία, 1998. Σελ. 141. Δρχ. 4.000. ISBN 960-262031-5. ΣΑΜΟΥΗΛΙΔΗΣ X. Μυθριδάτης ο Μέγας. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1998. Σελ. 573. Δρχ. 5.500. ISBN 960-236881-0. ΣΙΜΙΓΔΑΛΑΣ A. Ν. Κάποτε για θυμή σου... Αθήνα, 1998. Σελ. 90. ΣΙΝΟΥ Κ. Στο σκοτάδι της σπηλιάς. Αθήνα, Κέδρος, 1998. Σελ. 92. Δρχ. 1.700. ISBN 960-04-1545-45. ΣΤΑΘΟΠΑΝΝΗΣ Π. Ο ωραίος έλληνας. Αθήνα, Ν έα Σ ύ νορα , 1998. Σελ. 579. Δρχ. 5.500. ISBN 960-236988-4. ΤΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Π. Απορία προς τα έ θνη. Β' τόμος της Κενής Διαθήκης. Αθήνα, Πολιτικά Θέματα, 1998. Σελ. 176. Δρχ. 10.400. ΤΟΥΜΑΖΟΥ-ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ Α. ΦοίΒη. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1998. Σελ. 282. Δρχ. 2.600. ISBN 960-205-414-Χ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ Β. Ν. Happy birthday, Νίκο. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 338. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2347-Χ. ΦΑΡΟΥΠΟΣ Ν. Ο δήμιος. Αθήνα, Κέδρος, 1998. Σελ. 332. Δρχ. 4.500. ISBN 960-04-1501-5. ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Β. Δέκα Βήματα στην άμμο. Αθήνα, Κ έδρος, 1998. Σελ. 198. Δρχ. 2.600. ISBN 960-041526-9. ΧΡΗΣΤΕΑΣ Γ. Γυναίκες του έρωτα. Διηγήματα. Αθήνα, Απόπειρα, 1998. Σελ. 187. ISBN 960-537-018-2. ΨΑΡΑΚΗΣ Τ. Δ. Μεσογείων η οδός. Αθήνα, Βιβλιοφιλία, 1998. Σελ. 60. Δρχ. 3.000. ISBN 960-262-032-3. ΓΚΡΑΧΑΜ Κ. Ο άνεμος στις ιτιές. Μετ. Σ. Αργύρη. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 1998. Σελ. 322. Δρχ. 2.080. ISBN 960-261-847-7. ΓΚΡΙΝΦΕΛΝΤ Κ. Τ. Οι φυλές της τα χύτητας. Μετ. Δ. Ιωάννου. Αθήνα, Π α τάκ ης, 1998. Σελ. 383. Δρχ. 4.300. ISBN 960-600-683-2. ΓΟΥΕΛΣ Ρ. Τα ιερά μυστικά της α δελφότητας των φιλενάδων. Μετ. Ρ. Λέκκου-Δάντου. Αθήνα, Νέα Σύνο

βιβλιογραφικό S cAti'o

ρ α, 1998. Σελ. 528. Δρχ. 5 .0 0 0 . ISBN 960-14-0005-2. WINTER L. DE. Η πείνα του Χόφμαν. Μετ. Μ. Σωτηριανοό. Αθήνα, Πόλις, 1998. Σελ. 419. Δρχ. 4.300. ISBN 960-7478-63-0. ΕΙΜΣ Μ. Νυχτερινό τρένο. Μετ. Μ.-Ρ. Τράίκόγλου. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 168. Δρχ. 2.500. ISBN 960-600687-5. ΖΙΛΣΟΝ Ε. Ελοΐζα και ΑΒελάρδος. Μετ.-σχόλ.-πρόλ. Γ. Μ. Καλιορή. Αθή να, Α ρ μός, 1998. Σελ. 269. ISBN 960-527-088-9. CANFIELD J. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Βάλσαμο για την ψυχή της γυναίκας. Μετ. Λ. Καζιάνη. Αθήνα, Δ ιό π τρα , 1998. Σελ. 303. Δρχ. 3.640. ISBN 960-364131-6.

BURROUGHS W. Αδερφή. Μετ. Α. Μιχάλη. Αθήνα, Π λέθρ ου, 1998. Σελ. 159. Δρχ. 3.120. ISBN 960-348078-4. NIGAM S. Ο γητευτής των φιδιών. Μετ. Μ. Παππά. Αθήνα, Νέα Σύνο ρ α, 1998. Σελ. 3 23. Δρχ. 3 .8 0 0 . ISBN 960-236-981-7. NORTH F. Σάλυ. Μετ. Κ. Παπαμιχαήλ. Αθήνα, Bell, 1998. Σελ. 352. Δρχ. 1.600. ISBN 960-450-607-2. DIEZ R. Το κορίτσι ήθελε το φεγγάρι. Μετ. Κ. Ηλιόπουλος. Αθήνα, Opera, 1998. Σελ. 400. Δρχ. 4.000. ISBN 960-707-348-7. DICK Ρ. Κ. Πριν από το τέλος του κό σμου. Μετ. Σ. Κακαδέλλης. Αθήνα, Parsec, 1998. Σελ. 345. Δρχ. 4.000. ISBN 960-7793-18-8.

KING S. Το πράσινο μίλι. Μετ. Π. Κωνσταντέας. Αθήνα, B e ll, 1998. Σελ. 471. Δρχ. 2.0 0 0 . ISBN 960450-608.

DROSTE A. VON. Η οξιά του εβραίου. Αθήνα, Ίυδ ικτο ς, 1998. Σελ. 145. Δρχ. 2 .6 0 0 . ISBN 9 6 0-518044-8.

ΚΟΒΑΤΤΑ Τ. Η ΒίΒλος για αθεόφο βους. Μετ. Π. Σκόνδρας. Αθήνα, Αστάρτη, 1998. Σελ. 153. ISBN 960263-055-8.

AUSTEN J. Πειθώ. Μετ. Δ. Γ. Κίκιζας. Αθήνα, Σμίλη, 1998. Σελ. 434. Δρχ. 4.500. ISBN 960-7793-13-7.

ΛΙΝΤΕΛ Ρ. Ανύπαρκτη πολιτεία. Μετ. Ε. Κιζήλου. Αθήνα, Α λεξάνδρεια, 1998. Σελ. 304. Δρχ. 3.500. ISBN 960-221-160-1. LOPES Η. Ο κρίνος και το πορφυρόδεντρο. Μετ. Μ. Λυκούδης. Αθήνα, B e ll, 1999. Σελ. 541. Δρχ. 3.500. ISBN 960-620-420-0. ΜΟΣΟΝ Ρ. Το παιδί-Λάζαρος. Μετ. Κ. Οικονόμου. Αθήνα, Ψ υ χ ο γιό ς, 1998. Σελ. 416. Δρχ. 4.900. ISBN 960-274-365-4.

ΠΑΛΜΕΝ Κ. Η φιλία. Μετ. Μ. Ρούτσου. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 327. Δρχ. 4 .5 0 0 . ISBN 9 6 0-600700-6. PETTERSON J. Τζακ και Τζιλ. Μετ. Α. Μιαούλης. Αθήνα, B e ll, 1998. Σελ. 512. Δρχ. 1.800. ISBN 960-0606-4. ΠΟΥΛΜΑΝ Φ. Η τριλογία του κό σμου, το αστέρι του Βορρά. Μετ. Κ. Κοντολέων. Σελ. 440. Δρχ. 5.000. ISBN 960-274-252-6.

ΜΟΥΡ Μ. Η γυνάικα του μάγου. Μετ. Φ. Πανταζή. Αθήνα, Ψ υ χ ο γ ιό ς , 1998. Σελ. 273. Δρχ. 3.500. ISBN 960-274-333-6.

ΠΟΥΣΚΙΝ Α. Ντάμα Πίκα. Μετ. Σ. Κακαδέλλης. Αθήνα, Ερατώ, 1998. Σελ. 122. Δρχ. 2.910. ISBN 960-229007-9.

MUTIS Α. Η τελευταία σκάλα του Τραμπ Στήμερ. Μετ. Μ. Παπαδολαμπάκης. Αθήνα, Ά γρα, 1998. Σελ. 146. Δρχ. 2 .7 0 0 . ISBN 9 6 0-325272-7.

ΠΥΝΣΟΝ Τ. Το ουράνιο τόξο της Βα ρύτητας. Μετ. Γ. Κυριαζής. Αθήνα, Χ ατζη νικ ολή, 1998. Σελ. 1.002. Δρχ. 6.500. ISBN 960-264-146-0.

ΜΠΕΡΤΖΕΣ Μ. Junk. Μετ. Κ. Κοντο λέων. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 440. Δρχ. 4.300. ISBN 960-600-718-2.

ΡΟΟΥΛΙΝΓΚ Τ. Κ. Ο Χάρι Πότερ και η φιλοσοφική λίθος. Μετ. Μ. Ρούτσου. Αθήνα, Ψυχογιός, 1998. Σελ. 349. ISBN 960-274-348-4.

ΜΠΟΟΥΛΣ Π. Ο σκόρπιός και άλλα διηγήματα. Μετ. Ν. Ρέγκας - Δ. Κουμανιώτης. Αθήνα, Απόπειρα, 1998. Σελ. 125. ISBN 960-537-14-Χ.

SCALFARI Ε. Ο Λαβύρινθος. Μετ. Α. Παναγοπούλου. Αθήνα, Νέα Σύνο ρ α, 1998. Σελ. 2 97. Δρχ. 3 .640. ISBN 960-236-934-5.

SWAN T. To κυνηγητό του Σεζάν. Μυθιστόρημα. Μετ. Α. Μπακοδήμου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 454. Δρχ. 5.000. ISBN 960-344579-7.

ναι, Ιδεοθέατρον, 1998. Σελ. 257. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7921-10-2.

Δοκίμια

Μελέτες

ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ Α. Ψευδομαρτυρίες. Αθήνα, Ύψιλον/Βιβλία, 1998. Σελ. 261. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7949-04-8.

ΣΤΟΟΥΝ Μ. Το μυστικό του φάρου. Μετ. Δ. Κωστελένος. Αθήνα, Ψ υχο γιός, 1998. Σελ. 120. Δρχ. 2.100. ISBN 960-274-343-3.

Παρωδίες καβαφικών ποιημάτων. 1917-1997. Συγκένιρωση-παρουσίαση-σχόλια: Δ. Δασκαλόπουλος. Αθή να, Πατάκης, 1998. Σελ. 236. Δρχ. 3.400. ISBN 960-600-751-0.

ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Η. Ελύτης Μόραλης Τσαρούχης. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 168. Δρχ. 7.000. ISBN 960-600-626-3.

JACKSON Μ. Κάτω από τη γη. Μετ. Λ. Σεϊζάνη. Αθήνα, Νεφέλη, 1998. Σελ. 275. Δρχ. 3.950. ISBN 960-211-

ΓΚΙΚΑ Ε. Δ ί εσόπτρου εν αινίγματι. Τόμος Α'. Αθήνα, Φ ιλιπ π ό τ η ς, 1998. Σελ. 258. Δρχ. 3.950.

ΝΤΕΜΠΟΡ Γ. Έκθεση περί της κατα σκευής καταστάσεων. Μετ. Ν. Β. Αλε ξίου. Αθήνα, Ε λ εύ θ ερ ο ς Τ ύπος, 1998. Σελ. 92. Δρχ. 1.245.

GIARDINELLI Μ. Φλογισμένη σελή νη. Μετ. Κ. Η λιόπουλος. Αθήνα, Opera, 1998. Σελ. 160. Δρχ. 2.800. ISBN 960-707-347-9. ΤΣΕΧΟΦ Α. Π. Επιλογή από το έργο του. Μετ. Γ. Στυλιάτης. Αθήνα, Κέ δρος, 1998. Σελ. 422. Δρχ. 6.000. ISBN 960-04-1388-6. ΦΙΤΖΕΡΑΛΝΤ Π. Η πόλη των Αγγέ λων. Μετ. Ε. Έμκε. Αθήνα, Νεφέλη, 1998. Σελ. 208. Δρχ. 3.000. ISBN 960-211-416-9. ΦΙΤΖΕΡΑΛΝΤ Σ. Όμορφοι και κατα ραμένοι. Μετ. Ρ. Χάτχουντ. Αθήνα, Ερατώ, 1998. Σελ. 681. ISBN 960229-112-5.

ΚΑΣΙΝΗΣ Κ. Γ. Διασταυρώσεις. Αθή να, Χατζηνικολιί, 1998. Σελ. 357. Δρχ. 4.500. ISBN 960-264-139-8. ΚΑΤΣΑΡΟΣ Μ. - ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗΣ Π. Η αποκάλυψη γεννάει ονόματα. Τόμος Α'. Αθήνα, Ί δ μ ω ν , 1998. Σελ. 72. Δ ρχ. 2 .0 8 0 . ISBN 9607547-27-6. ΚΟΚΟΛΗΣ Ξ. Α. Σαρκολατρεία: Μια αποσιωπημένη διάσταση της ποίησης του Κωστή Παλαμά. Θεσσαλονίκη, Εκδοτική Θ εσ σα λονίκη ς, 1999. Σελ. 96. Δρχ. 1.250. ISBN 960-731866-8.

ΓΟΥΛΦ Β. Για την άγνοια των αρχαί ων ελληνικών. Μετ. Β. Λιαπής. Αθή να, Σ τιγμ ή, 1998. Σελ. 53. Δρχ. 1.870. ISBN 960-269-180-8.

Θ έα τρ ο Γενικά ΚΑΝΑΚΗΣ Β. Εθνικό Θέατρο. Αθή να, Κάκτος, 1999. Σελ. 640. Δρχ. 10.400. ISBN 960-352-514-6. Εργα

ΚΟΝΤΡΑΡΟΥ Ε. Η συμβολή της λέ ξης στο «Μικρός Ναυτίλος» του Οδυσσέα Ελύτη. Αθήνα, 1998. Σελ. 40. Δρχ. 830.

ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΔΟΥ-ΠΟΘΟΥ Μ. Θέα τρο. Αθήνα, Κέδρος, 1998. Σελ. 295. Δρχ. 4.500. ISBN 960-04-1343-6.

ΦΟΖΡΟΛΑ Μ.-Α. Συνωμοσία στο Νείλο. Μυθιστόρημα. Μετ. Ε. Καλογεράκη. Αθήνα, Μ π ου κ ο υ μ ά νη ς, 1998. Σελ. 382. Δρχ. 4.680. ISBN 960-7458-26-5.

ΛΕΟΝΤΗ Α. Τοπογραφίες ελληνι σμού. Μετ. Π. Στόγιαννος. Αθήνα, Scripta, 1998. Σελ. 394. Δρχ. 5.300. ISBN 960-7909-09-7.

ΚΑΕΜΠΕΡΓΚ Α. Οι υδροχόοι. Μετ.απόδ. Γ. Ζαμπουλάκης. Αθήνα, Ελλη νικά Γράμματα, 1998. Σελ. 74. Δρχ. 2.500. ISBN 960-344-610-6.

ΡΑΪΖΗΣ Μ.-Β. Οι μεταφυσικοί ποιη τές της Αγγλίας. Αθήνα, Gutenberg, 1998. Σελ. 207. Δρχ. 5.200. ISBN 960-01-0767-Χ.

ΚΛΩΝΤΕΛ Π. Ο κλήρος του μεσημε ριού. Μετ. Τ. Τσιακίρη. Αθήνα, Το Ρ ο δ α κ ιό , 1998. Σελ. 196. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7360-10-9.

ΧΟΦΜΑΝ Ε.Τ.Α. Πριγκίπισσα Μπραμπίλα. Μετ. I. Κοπερτί. Αθήνα, Οδυσσ έας, 1998. Σελ. 206. Δρχ. 2.600. ISBN 960-210-344-2.

ΦΛΟΚΑ X. Γ. Η φαρμακογνωσία του Οδυσσέα Ελύτη. Σκόπελος, Ν ησί δες, 1998. Σελ. 85. Δρχ. 1.560. ISBN 960-8480-51-5.

ΚΡΟΜΛΕΝΚ Φ. Ένας υπέροχος κερατάς. Μετ. Μ. Γεωργιάδη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 205. Δρχ. 3.000. ISBN 960-344-591-6.

Ταξιδιωτική λογοτεχνία

KOHLER D. Η νεοελληνική λογοτε χνία. Αθήνα, Α ρ χιπέλαγος, 1998. Σελ. 232. ISBN 960-7911-17-2.

ΦΩΚΝΕΡ Ο. Ο γέρος. Μει. Μ. Γεωργουσοπούλου. Αθήνα, Το Ροδακιό, 1998. Σελ. 107. Δρχ. 4.0 00. ISBN 960-7360-40-0.

ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗΣ Β. Ανά την Θεσσα λίαν. Λάρισα, ΕΛΛΑ, 1998. Σελ. 140. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7691-04-0. ΚΑΡΚΑΒΙΤΣΑΣ Α. Ταξιδιωτικά. Αθή να, Ν εφ έλη, 1998. Σελ. 380. Δρχ. 5.200. ISBN 960-211-389-8.

Αλληλογραφία ΧΑΛΑΣ Α. Η αλληλογραφία μου με τον ποιητή μας Κωστή Παλαμά. Αθή-

------------

BERSCHIN W. Ελληνικά γράμματα και λατινικός Μεσαίωνας. Μετ. Δ. Ζ. Νικήτας. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1998. Σελ. 517+Εικ. Δρχ. 12.000. ISBN 960-12-0696-5. ΝΤΕΛΕΖ Ζ. - ΓΚΟΥΑΤΤΑΡΙ Φ. Κάφκα. Μετ. Κ. Παπαγιώργης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 262. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2328-3.

Μελέτες ΠΑΝΑΠΩΤΑΚΗΣ Ν. Μ. Κρητικό θέα τρο. Μελέτες. Αθήνα, Στιγμή, 1998. Σελ. 325. Δρχ. 8.320. ISBN 960-269183-2.

Ισ τορ ία Γενικά ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Α. 1998. Το η-

ΒιΒλιογραιρικό δελτίο

μερολόγτο της Ελλάδος και του κό σμου. Αθήνα, 1999. Σελ. 1.308. Δρχ. 10.400. IGGERS G. G. Η ιστοριογραφία στον εικοστό αιώνα. Μετ. Π. Ματαλάς. Αθήνα, Ν εφ έλη , 1999. Σελ. 203. Δρχ. 3.640. ISBN 960-211-406-1.

δική: Επαναστάσεις κατά την Τουρκο κρατία - Μακεδονικός Αγώνας. Θεσ σαλονίκη, 1996. Σελ. 187. Δρχ. 3.120. ΛΑΜΠΡΟΣ Σ. Ιστορία της Ελλάδος. Τόμος Ε'. Αθήνα, Δ η μ ιο υ ρ γ ία , 1998. Σελ. 540. Δρχ. 20.800.

Αρχαιολογία

ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Α. Κυπαρισσία. Αθήνα, 1999. Σελ. 95. Δρχ. 5.200.

ΔΑΝΙΗΛΙΔΟΥ Δ. Η οκτώσχημη ασπί δα στο Αιγαίο της 2ης π.Χ. χιλιετίας. Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών, 1998. Σελ. 278+Εικ. Δρχ. 8.320. ISBN 9607099-60-5.

ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ Δ. Από τη μια Ελλάδα στην άλλη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμ ματα, 1998. Σελ. 393. Δρχ. 5.200. ISBN 960-344-537-1.

Μαρτυρίες ΚΟΚΚΑΛΙΔΟΥ-ΝΑΧΜΙΑ Ν. Από το Λί8α στο Βαρδάρη. Θεσσαλονίκη, Ιανός. Σελ. 182. Δρχ. 3.120. ISBN 9607771-20-6. ΜΠΑΚΑΛΟΣ Δ. Η εποχή μου. Αθή να, Οι Εκδόσεις Των Φίλων, 1998. Σελ. 254. Δρχ. 3.120. ΜΠΟΥΜΠ1Φ. Προσωπικά. 4 +1 μνή μες. Αθήνα, Terzo B ook s, 1998. Σελ. 222. Δρχ. 4.900. ISBN 960-78607-06. ΠΙΚΡΑΜΕΝΟΣ Π. Οδοιπορικό στο Κουρδιστάν. Αθήνα, Επικοινωνίες, 1998. Σελ. 160. Δρχ. 4.160. ISBN 960-7882-04-0.

Βιογραφίες ΚΟΥΤΣΟΥΚΑΛΗΣ Α. Λόρδος Μπάιρον. Β' έκδοση. Αθήνα, Ιω λκός, 1998. Σελ. 366. Δρχ. 4.200. ISBN 960-126-113-4.

Ελληνική Ιστορία

ΟΛΥΜΠΙΟΣ Τ. Ποίμνιο ή έλληνας; Αθήνα, Γ εω ργιάδ η ς, 1998. Σελ. 260. Δρχ. 3 .6 4 0 . ISBN 9 6 0-316089-Χ.

MOMIGLIANO Α. Ξένη σοφία. Μετ. Α. Κατσιβελάκη. Αθήνα, Α λεξά ν δρεια, 1998. Σελ. 266. Δρχ. 3.120. ISBN 960-221-155-5.

ΧΕΚΙΜΟΓΛΟΥ Ε. - DANACIOGLU Ε. Η Θεσσαλονίκη πριν από εκατό χρό νια: Το μετέωρο βήμα προς τη Δύση. Θεσσαλονίκη, U niversity Stu dio Press, 1998. Σελ. 127. Δρχ. 5.000. ISBN 960-12-0695-7.

BOSWORTH A. Β. Κατακτήσεις και Αυτοκρατορία του Μεγάλου Αλεξάν δρου. Μετ. Κ. Μακρής. Αθήνα, Ο δ υσ σέα ς, 1998. Σελ. 527. Δρχ. 6.000. ISBN 960-210-312-4.

ΧΡΗΣΤΟΥ Ο. Από την Εθνοσυνέλευ ση της Επίδαυρου (1821) έως την εν σωμάτωση της Δωδεκανήσου (1947). Αθήνα, Δημιουργία, 1999. Σελ. 254. Δρχ. 4.160.

Παγκόσμια Ιστορία ΒΛΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ Β. Μ. Συνθήκες σταθμοί της ιστορίας. Θεσσαλονίκη, Σάκκουλας, 1998. Σελ. 795. Δρχ. 12.000. ISBN 960-301-393-5.

ΑΘΑΝΑΣ Γ. Ιστορικά μελετήματα. Ναύπακτος, Ίδρυμα Γ. & Μ. Αθαν α σ ιά δ η -Ν ό β α , 1998. Σελ. 309. Δρχ. 5.200.

ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ Λ. Βαλκανι κοί Πόλεμοι (1912-1913). Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 597. Δρχ. 10.400. ISBN 960-03-2368-3.

ΓΕΩΡΓΑΛΑΣ Γ. Κ. Οι ρίζες. Τόμος ΣΤ': Οι πρωτοέλληνες. Αθήνα, Πελα σ γός. Σελ. 170. Δρχ. 2.600. ISBN 960-522-079-2.

ΡΑΦΑΗΑΙΔΗΣ Β. Οι λαοί της Μέσης Ανατολής. Αθήνα, Εκδόσεις Του Ει κοστού Πρώτου, 1998. Σελ. 350. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7058-77-1.

Βιβλιογραφικό δελτίο

LAWHEAD S. Βυζάντιο. Μετ. Μ. Περαντάκου-Cook. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 732. Δρχ. 6.800. ISBN 960-344-623-8.

MOMIGLIANO Α. Τα όρια του εξελληνισμού στην αρχαιότητα. Μετ. Α. Κατσιβελάκη. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1998. Σελ. 272. Δρχ. 3.000. ISBN 960-221-155-5.

ΔΡΟΥΣΙΩΤΗΣ Μ. ΕΟΚΑ. Αθήνα, Στάχυ, 1998. Σελ. 502. Δρχ. 5.500. ISBN 960-7151-86-0.

ΖΕΛΛΙΟΥ-ΜΑΣΤΡΟΚΩΣΤΑ Ε. Χαλκι

LAWRENCE Τ. Ε. Ανταρτοπόλεμος στην έρημο. Μετ. Α. Αποστολίδης. Αθήνα, 'Αγρα, 1998. Σελ. 69. Δρχ. 2.080. ISBN 960-325-267-0.

ΣΑΚΚΑΣ Γ. Δ. Η Εαμική Αντίσταση 1941-1944. Αθήνα, Π α παζιίσης, 1998. Σελ. 243. Δρχ. 2.600. ISBN 960-02-1313-5.

Το Άγιο Όρος. Αθήνα, Καρακώτσογλου, 1999. Σελ. 248. Δρχ. 13.520.

ΓΕΩΡΓΑΛΑΣ Γ. Κ. Οι ρίζες. Τόμος Ζ': Χάλκεον γένος. Αθήνα, Πελασγός. Σελ. 154. Δρχ. 2.600. ISBN 960-522081-4.

ΓΚΟΛΝΤΧΑΓΚΕΝ Ν. Τ. Πρόθυμοι δήμιοι: Οι εκτελεστές του Χίτλερ. Μετ. Τ. Ρόκας. Αθήνα, Terzo B o o k s, 1998. Σελ. 604. Δρχ. 7.600. ISBN 960-7867-06-8.

ALEXANDRE-BIDON D. - LETT D. Η καθημερινή ζωή των παιδιών στο Μεσαίωνα. Μετ. Σ. Βλοντάκης. Αθή να, Π απαδήμας, 1999. Σελ. 303. Δρχ. 4.160. ISBN 960-206-439-0.

DUNCAN D. Καλαντάρι. Μετ. Γ. Κουσουνέλος. Αθήνα, Ενάλιος, 1998. Σελ. 438. Δρχ. 5.200. ISBN 960-536036-5. ΠΕΡΥ Ρ. Η συμμορία Μπόνο. Μετ. Ν. Β. Αλεξίου. Αθήνα, Ελεύθερος Τύ πος, 1998. Σελ. 279. Δρχ. 2.600. HASSOUN J. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Εβραϊκή ι στορία και μνήμη. Αθήνα, Π όλις, 1998. Σελ. 202. Δρχ. 3.800. ISBN 960-7478-69-Χ.

Τ α ξ ίδ ια Ελλάδα ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Α. ΚαρύταιναΒλαχόρραφτη. Αθήνα, 1998. Σελ. 151. Δρχ. 5.200. ΣΙΜΙΓΔΑΛΑΣ A. Ν. Κύπρος η Ελληνίδα. Αθήνα, 1998.

Κόσμος ΖΑΦΕΙΡΗΣ X. Βαλκάνιος πραματευ τής. Αθήνα, Εξάντας, 1998. Σελ. 294. Δρχ. 4 .4 7 0 . ISBN 960-256362-1.

-ΰΘ©

ΣΤΑΘΑΚΗΣ Ν. Α. Κίνα. Β' έκδοση. Αθήνα, 1998. Σελ. 292. Δρχ. 4.160. ISBN 960-85068-5-9.

Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 39. Δρχ. 2.500. ISBN 960-344594-6.

ΘΕΜΑΤΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Τετράμη νη επιθεώρηση. Τεύχος 9. Δρχ. 2.000.

ΜΠΑΡΝΑΜΠΥ Φ. Διασχίζοντας με το άλογο τη Μικρά Ασία. Εισ.-μετ. Κ. Βαρελίδης. Αθήνα, Στοχαστής, 1998. Σελ. 367. Δρχ. 4.990.

ΡΩΣΣΗ-ΖΑΪΡΗ Ρ. Ο Άη Βασίλης παίρνει σύνταξη. Αθήνα, Ελληνικά Γ ρ άμ ματα, 1998. Σελ. 40. Δρχ. 2.500. ISBN 960-344-618-1.

ΘΕΣΕΙΣ. Τριμηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 66. Δρχ. 1.800.

Π α ιδ ικ ά

ΡΩΣΣΗ-ΖΑΙΡΗ Ρ. Το κατεργάρικο α στεράκι. Αθήνα, Ελληνικά Γράμμα τα, 1998. Σελ. 41. Δρχ. 2.500. ISBN 960-344-597-5.

Γνώσεις ANDRIEUX J.-Y. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Η επι κοινωνία από την αρχή μέχρι το Ιντερνέτ. Μετ. Μ. Αλεβίζου. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 98. Δρχ. 4.600. ISBN 960-600-528-5.

Ελεύθερα αναγνώσματα Παραμύθια από 8 + 1 φοιτητές του Τμήματος Νηπιαγωγών Θράκης. Επιμ. Ε. Γ. Αυδίκος. Αθήνα, Ελληνι κά Γράμματα, 1998. Σελ. 141. Δρχ. 2.000. ISBN 960-344-619-Χ. Σαν το σκύλο με τη γάτα. Αθήνα, Κέ δρος, 1998. Σελ. 150. Δρχ. 1.800. ISBN 960-04-1515-3.

n c p io S iK a ΑΝΑΓΈΝΝΗΣΗ. Μηνιαία επιθεώρη ση. Τεύχος 361. Δρχ. 500. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΒΕΑ. Τεύχος 1. ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ. Λογοτεχνία - μουσική - κινηματογράφος. Τεύχος 8. Δρχ. 1.300. ΑΡΒΑΝΟΝ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 5. Δρχ. 1.000.

ΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ Α. Ιστορίες από την Οδύσσεια. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 194. Δρχ. 2.700. ISBN 960-600616-6. ΠΡΙΟΒΟΛΟΥ Ε. Ο Τρυφερόκανθος.

Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημερί δα. Φύλλο 112. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1709. Δρχ. 1.200. ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ. Μηνιαία ε φημερίδα. Τεύχος 74. Δρχ. 600. ΤΑ ΝΕΦΟΥΡΙΑ. Τεύχος 1. Δρχ. 400.

ΠΑΡΑΒΑΣΙΣ. Τόμος 2, 1998. Δρχ. 5.200.

ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Μηνιαία έκδοση. Τεύ χος 112.

ΜΑΡΜΑΡΑ-ΔΑΠΟΓΛΟΥ Ν. Ιστορίες με ουρά. Αθήνα, Κέδρος, 1998. Σελ. 32. Δρχ. 1.300. ISBN 960-04-1485-8.

ΜΕΤΡΟ. Τεύχος 40. Δρχ. 1.500.

ΝΟΥΜΑΣ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύ χος 61. Δρχ. 500.

ΒΕΛΕΤΑ-ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ Μ. Το παιδί του 'Ηλιου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμ ματα, 1998. Σελ. 45. Δρχ. 2.500. ISBN 960-344-590-8.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΑΚΗ Μ. Αμπρακατατζούμ. Αθήνα, Π α τ ά κ η ς, 1998. Σελ. 29. Δρχ. 2.600. ISBN 960-600712-Χ.

ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 49. Δρχ. 200.

ΠΑΤΙ. Τεύχος 284. Δρχ. 700. ΔΕΛΤΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑΣ. Τεύχος 13.

ΖΑΡΑΜΠΟΥΚΑ Σ. Η αργοναυτική εκ στρατεία. Αθήνα, Κέδρος, 1998. Σελ. 30. Δρχ. 3.500. ISBN 960-04-1465-3.

ΙΒΥΚΟΣ. Τρίμηνη επιθεώρηση. Τεύ χος 2. Δρχ. 2.000. ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 28-29. Δρχ. 3.000.

ΑΡΝΑΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ. Περιο δική έκδοση. Τεύχος 41.

ΒΑΛΑΣΗ Ζ. Δείπνο με μάγισσες και κολατσιό με δράκους. Αθήνα, Ελλη νικά Γράμματα, 1998. Σελ. 243. Δρχ. 4.500. ISBN 960-344-392-1.

ΓΙΑΛΟΥΡΗ Α. Στην αρχαία Αθήνα, Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 90. Δρχ. 1.600. ISBN 960-600-731-6.

ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση. Τόμος 74. Τεύχη 4,5.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του 6ι6λίου. Τεύχος 393. Δρχ. 1.800.

ΕΘΝΟΛΟΓΙΑ. Τόμος 5/1996-1997. Δρχ. 3.740. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ. Τρι μηνιαία έκδοση. Τεύχος 48. Δρχ. 700. ΕΔΙΤΡΟΧΟΣ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 16. Δρχ. 2.000. ΕΠΙΚΕΝΤΡΑ. Τεύχος 6. Δρχ. 1.560. ΕΡΕΙΣΜΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύ χος 12. Δρχ. 2.500. ΕΡΕΙΣΜΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύ χος 14-15. Δρχ. 3.500. ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύχος 325. Δρχ. 800. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΙΓΎΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 39. ΘΕΑΤΡΟΓΡΑΦΙΕΣ. Τεύχος 3. Δρχ. 1.300.

ΠΑΡΑΛΛΑΞΗ. Μηνιαία κινηματογρα φική εφημερίδα. Τεύχος 49. Δωρεάν. ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ. Τετραμηνιαία έκδοση. Τεύχος 46-47. Δρχ. 3.000. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ. Διμηνιαίο πε ριοδικό. Τεύχος 125. Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 60. Δρχ. 1.000. ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 24. Δρχ. 1. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΒΗΜΑΤΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 108. Δρχ. 800. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Δίμηνη επιθεώρηση. Τεύχος 104. Δρχ. 1.560. ΥΠΑΙΘΡΟ. Ιαν. ’98. Δωρεάν. ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 94. Δρχ. 1.040. ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ. Vol. 1, no. 2. ELLE. Τεύχος 126. Δρχ. 1.200. LE MONDE DIPLOMATIQUE. Αφιε ρώματα. Τεύχος 15. Δρχ. 1.800. PRINT. Τεύχος 13.

Βιβλιογραφικό S c Ati' o

ονται όλις οι ιπόνυ|Κ( βιβλιοκριτικές ν ημερήσιο και περιοβικό τύπο

ϊπιμέλϊΐα: ΗΑΙΑΧ ΜΑΓΚΑΙΝΗΧ

Αρ. 395 1Φεβρουάριου -:

Ημερολόγια Εκδ. Φιλιππότη: Ημερολόγιο του Αρχιπελάγους 1999 (Νικ. Λυκ. Φορόπουλος, Κ α θ ημερινή , 2/2/99)

Φ ιλοσ οφ ία Αξελός Κ.: Μεταμορφώσεις. Κλείσιμο-Άνοιγμα (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τύπο ς, 7/2/99) Δελλής I. Γ.: Ο «Σκεπτικισμός» και η «Νέα Φιλοσοφία» του J. Glanvill (Π. Τσιαμοΰρας, διαβάζω, 393) Πιομπίνος Φ.: Σπουδή θανάτου (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρ ές, 21/2/99) Άγιος Αυγουστίνος: Εξομολογήσεις (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς , 14/ 2/99) Ακινάτης Θ.: Περί του όντος και της ουσίας (Π. Τζαμαλίκος, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυ πία, 26/2/99) Κέλσος: Αληθής λόγος (Π. Μπουκάλας, Κ α θ ημερινή , 2/2/99) Σόφσκι Β.: Πραγματεία περί της βίας (Η. Μαγκλίνης, διαβάζω, 393) Φίνκιελκροτ Α.: Η σοφία της αγάπης (Ν. Σεβαστάκης, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 19/2/99) Χάιντεγκερ Μ.: Διαμονές. Το ταξίδι στην Ελλάδα (X. Ζ. Καρανίκας, Ο ι κ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό μ ο ς , 11/2/99) (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς , 21/ 2/99) Θρησκεία Αρχιεπισκόπου Κρήτης Τιμόθεου: Εφαρμοσμένος Χριστιανισμός (Σ. I. Αρτεμάκης, Ν α υ τ ε μ π ο ρ ι κ ή , 6/ 2/99) Λιβάνιος: Υπέρ των ελληνικών ναών / Προς Θεοδόσιον τον βασιλέα υπέρ

κριτικογραφία

των ιερών (Δ. Κυρτάτας, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τυπία, 26/2/99) Ρούσσας Α.: Εκκλησία και νέος ελ ληνισμός (Σ. I. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 14/2/99) Ντανιέλ Ζ.: Ο θεός είναι φανατικός; (Κ. Καρακωτιάς, Ε ξ ο υ σ ία , 1/2/99) (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 7/2/99) Χασάν Μπιλ Ταλάλ: Ο χριστιανισμός στον αραβικό κόσμο (Μητροπολίτης Ελβετίας Δαμασκηνός, Κ α θ ημερινή , 16/2/99)

Ψ υχολογία Κρίσιεβα Τζ.: Οι νέες αρρώστιες της ψυχής (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 7/2/99) Μπροΰνερ Τζ.: Πράξεις νοήματος (Β. Αθανασόπουλος, δ ια β ά ζω , 393 και Ε λ ευθεροτυπία , 26/2/99)

Κοινω νιολογία Αυγητίδου Σ.: Οι κοινωνικές σχέσεις και η παιδική φιλία στην προσχολική ηλικία (Φ. Βρεττός, Σ ύ γ χ ρ ο ν ο Ν η π ια γω γείο, 7) Στενού Κ.: Εικόνες του Αλλου (Κ. Ζαρόκωστα, Elle, Φεβρ. ’99) Τομαρά-Σιδέρη Μ.: Ιστορική δημο γραφία: Από τις δημογραφικές δια δικασίες στις συλλογικές νοοτροπίες και συμπεριφορές (Ε. Χαλιώρη, Κ έρ δος, 11/2/99) Ζόμπαρτ Β.: Ο αστός (Μ. Αργυροκαστρίτη, E x it σ τ η ν Κ έ ρ κ υ ρ α , 21) (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 21/2/99) Μπουρντιέ Π.: Αντεπίθεση πυρών (Γ. Βάρσος, Τ ο Β ή μ α , 21/2/99) (Σ. Ντάλης, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό μ ο ς , 18/2/99)

Ε λευθέρογλου Ν ., Χατζής Αντ.: ΜΜΕ-Τύπος, δεοντολογία, σύνταγ μα (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η ν ό ρ α μ α , 19/2/99) Μπουρντιέ Π.: Για την τηλεόραση (Γ. Βάρσος, Τ ο Β ή μα , 21/2/99) Εργασία Αναλυτής Μ.: Το Ευρωπαϊκό Κοινο βούλιο για την υγεία και την ασφά λεια της εργασίας: Εκθέσεις περιό δου 1989-1994 (Ε. Χαλιώρη, Κ έ ρ δ ο ς, 4/2/99) Δρίβας Σ., Κουκουλάκης Θ.: Μεθο δολογικός οδηγός για την εκτίμηση και πρόληψη του επαγγελματικού κινδύνου (Ε. Χαλιώρη, Κ έ ρ δ ο ς , 11/ 2/99) Κουνενάκη-Χατζηνικολάου Ειρ.: Αναζήτηση απασχόλησης (Ε. Χαλιώ ρη, Κ έρδο ς, 4/2/99) Π ολιτική Βεγλέρης Φ.: Τετράδια 1944-1997 (Σ. Ντάλης, Αυγή, 14/2/99) Γαργαλιάνος Δ.: Αθλητισμός και ε ξωτερική πολιτική (I. Παπαζήση, Ισ ο τιμία, 20/2/99) Εκδ. Σύγχρονη Εποχή: Εθνικισμόςο σύγχρονος Ιανός (Κ. Βαλέιας, Ρ α διο τη λεό ρ α σ η , 20/2/99) Λιούσης Ν., Ντάλης Σ. (επιμ.): Οι διεθνείς μας σχέσεις στη μεταψυ χροπολεμική εποχή (Β. Καπετανγιάννης, Α ντί, 26/2/99) Βίλντενμαν Ρ.: Η εκλογική έρευνα (I. Παπαζήση, Ισοτιμία , 6/2/99) (Ε. Χαλιώρη, Κ έρ δ ο ς, 11/2/99) Γουντ Έ. Μ.: Η δημοκρατία ενάντια

------------

στον καπιταλισμό. Για μια ανανέωση του ιστορικού υλισμού (Ν. Σεβαστάκης, Ε λευθ ερο τυπ ία , 12/2/99) Μακ Άνταμς Τζ. (επιμ.): Transitional Justice and the Rule of Law in New Democracies (T. Παππάς, To Β ή μα , 21/2/99) Χάντινγκτον Σ.: Η σύγκρουση των Πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της Παγκόσμιας Τόξης (Τ. Παππάς, διαβάζω, 393) Οικονομία Αληφαντής Γ.: Λογιστικές εργασίες τέλους χρήσεως (Ε. Χαλιώρη, Κ έ ρ δ ο ς, 4/2/99) Δεληγιάννη-Δημητράκου X.: Trust & Καταπίστευση-Συγκριτική θεώρηση (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 20/2/99) Καρβούνης Σ.: Βιομηχανικά παραγωγή-Βιομηχανίες επεξεργασίας (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 6/2/99) Μπέσιλα-Βήκα Ε.: Οι οργανισμοί το πικής αυτοδιοίκησης ως φορείς της επιχειρηματικής δραστηριότητας (Χρ. Καρμής, Η μερ ή σια , 17/2/99) Ρήγας Κ.: Οικονομικά μαθηματικά (Λ. Στεργίου, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό μ ο ς, 18/2/99) Σούλης Σ.: Οικονομική της υγείας (Ε. Χαλιώρη, Κ έρδο ς, 25/2/99) Τότσης Χρ.: Κώδικας φόρου προστι θέμενης αξίας (Ε. Χαλιώρη, Κ έρδος, 11/2/99) Φίλιος Β.: Διοικητική λογιστική (Ε. Χαλιώρη, Κ έρδο ς, 25/2/99) Κον-Μπεντίτ Ντ., Ντυαμέλ Ο.: Μικρό λεξικό του ευρώ (Σ. Ντάλης, Τ ο Β ή μ α , 21/2/99) Ρόζενμπεργκ Ν.: Πώς πλούτισε η Δύση (Χρ. Καρμής, Η μ ε ρ ή σ ι α , 1/2/99) Σεσιέ Φ.: Το ευρώ (Σ. Ντάλης, Ο ικο νο μ ικ ό ς Τ α χ υδ ρ ό μ ο ς, 11/2/99) Δημόσ ιες Σχέσεις Ουίλκοξ Ντ., Ολτ Φ., Άτζι Γ.: Δημό σιες σχέσεις-στρατηγικές και τεχνι κές (Ε. Χαλιώρη, Κ έρδο ς, 25/2/99) Δίκαιο Εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη: Νέα νο μοθεσία δημοσίων έργων και προ

μηθειών (Β. ΜαλισιόΒας, Ε π ιλ ο γή , ΦεΒρ. ’99) Λ αογραφ ία Γούσιος Α.: Η κατά το Πάγγαιον χώ ρα, Τα τραγούδια της πατρίδος μου (Μ. Π απαγιαννίδου, Τ ο Β ή μ α , 14/2/99) Κουφός Ν.: Ιστορικά και λαογραφικά της Στέρνας Έβρου (Σ. I. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπος, 14/2/99) Κυνηγού-Φλαμπούρα Μ.: Λαϊκά μουσικά όργανα του κόσμου (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 393) Ε κπ αίδευσ η-Παιδαγω γικιί Αβδελά Έ.: Ιστορία και σχολείο (Μ. Ντεκάστρο, Το Β ή μα , 7/2/99) Αθανασιάδης Σ.: Εγχειρίδιο εκπαί δευσης εκπαιδευτών (Β. Μαλισιόβας, Ε πιλογή , Φεβρ. ’99) Γαροφαλάκη Μ.: Φαντασία και αυτε νέργεια. Έ νας πρακτικός οδηγός για την προσχολική και πρώτη σχο λική ηλικία (Φ. Βρεττός, Σ ύ γ χ ρ ο ν ο Ν η π ια γω γείο , 7) Σέξτου Π.: Δραματοποίηση. Το βι βλίο του παιδαγωγού-εμψυχωτή (Κ. Δ. Μαλαφάντης, Σ ύ γ χ ρ ο ν ο Ν η π ια γω γείο, 7) Σωτηροπούλου Α.: Οι μεγάλοι...με τους μικρούς (Γ. Α. Βασδέκης, Σ ύ γ χ ρ ο ν ο Ν η π ια γω γείο , 7) Τσαπακίδου Α.: Κινητικές δεξιότη τες. Προγράμματα ανάπτυξης κινητι κών δεξιοτήτων σε παιδιά προσχολικής ηλικίας (Κ. Δ. Μαλαφάντης, Σ ύ γ χ ρ ο ν ο Ν η π ια γω γείο , 7) Χατζησαββίδης Σ.: Δραστηριότητες γλωσσικής αγωγής στο νηπιαγωγείο (Κ. Δ. Μαλαφάντης, Σ ύ γ χ ρ ο ν ο Ν η πια γω γείο, 7)

Χριστοφίδη-Ενρίκες Α.: Ο Πιαζέ και το σχολείο (Π. Καραβασίλης, Ρ ιζο σπ άστης, 11/2/99) Επιστήμες Καρβούνης Σ.: Ανάλυση συστημά των τεχνολογίας (Β. Μαλισιόβας, Ε πιλογή , Φεβρ. ’99) Καρπαθίου X.: Θεραπεία της δυσλε ξίας (Φ. Βρεττός, Σ ύ γ χ ρ ο ν ο Ν η π ια γω γείο, 7)

Νεγρεπόντης Ν.: Ψηφιακός κόσμος (Π. Κυριακουλάκος, Ε λευθ ερο τυπ ία , 12/2/99) Φέινμαν Ρ.: Το νόημα των πραγμά των. Σκέψεις ενός πολίτη-επιστήμονα (Γ. Ναθαναήλ, Τ ο Β ή μα , 14/2/99) Αρ χιτεκτονική Χαλέβας Ν.: Η αρχιτεκτονική της με τάβασης στην Αθήνα του Μεσοπολέ μου (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Ε ξ π ρ έ ς , 7/2/99)

Λε Κορμπιζιέ: Ένα μικρό σπίτι (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρ ές, 7/2/99) Τέχνες Ασημακοπούλου-Ατζακά Π.: Τα ψη φιδωτά δάπεδα της Θεσσαλονίκης (Β. Κατσαρός, Το Β ή μα , 7/2/99) Καμπάνης Μ.: Οι πύργοι του Αγίου Όρους (I. Μ. Χατζηφώτης, Α κ ρ ό π ο λις, 21/2/99) Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης: Η Θεσσαλονίκη στα χαρακτικά από τον 15ο έως τα τέλη του 19ου αιώνα (Α. Καραδήμου-Γερολύμπου, Τ ο Β ή μα , 7/2/99) Αρχαία Ε λλάδα Παπαϊωάννου Κ.: Τέχνη και πολιτι σμός στην αρχαία Ελλάδα (Φ. Τερζάκης, Ε λ ευθεροτυπία , 19/2/99) Κλασική Φ ιλολογία/Λογοτεχνία Αρριανού: Αλεξάνδρου ανάΒασις, Βιβλία Δ'-Ζ' (Σ. Αποσιολίδης, Ε λ ε υ θεροτυπία , 5/2/99) Εκδ. Εξάντας: Το ελληνικό μυθιστό ρημα του Αλεξάνδρου (Σ. Ντάλης, Α υ γ ή , 28/2/99) Ιακώβ Δ.: Η ποιητική της αρχαίας ελ ληνικής τραγωδίας (Γ. Γιατρομανωλάκης, Τ ο Β ή μα , 28/2/99) Ψευδοκαλλισθένης: Αλεξάνδρου βίος (Χρ.Καρμής, Η μερ ή σια , 9/2/99) Α ν θολ ογίες Δασκαλόπουλος Δ.: Παρωδίες κα βαφικών ποιημάτων (1917-1997) (Μ. Θεοδοσοπούλου, Το Β ή μ α , 28/ 2/99)

κριτικογραφία

Πανδή-Παυλάκου Ε. (επιμ.): Διηγή ματα της Λατινικής Αμερικής (Β. Αθανασόπουλος, διαβάζω , 393) Παιδαγωγικό Ινστιτούτο/Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: Νεότερη ευρω παϊκή λογοτεχνία. Ανθολόγιο μετα φράσεων (Σ. Τσακνιάς, Τ ο Β ή μ α , 7/2/99) Σωτηρίου Αλ. (επιμ.): Ανθολογία Ια πωνικής λογοτεχνίας (Β. Αθανασό πουλος, διαβάζω, 393) Ποίηση Αρανίτσης Ε.: Η θάλασσα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρ ές, 28/2/99) Βαρβιτσιώτης Τ.: Όχι πια δάκρυα (Γ. Φρέρης, Τ ο Β ή μ α , 14/2/99) (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 12/ 2/99) Βενέτης Θ.: Ωσεί παρών (Δ. Παυλάκου, Α υ γ ή , 14/2/99) Γλΰκατζη-ΑρΒελέρ Ε.: Ελληνική συ νέχεια (X. Δημακοπούλου, Ε σ τία , 20/2/99) Δαράκη Ζ.: Ωσάν λέξεις (Κ. Γ. Παπαγεω ργίου, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυ π ία , 19/2/99) Δημουλά Κ.: Ενός λεπτού μαζί (Ν. Αναστασέα, V o tr e B e a u t e , Φε6ρ. ’99) Ευσταθιάδης Γ.: Το βάρος της μνή μης (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τυπία, 12/2/99) Θεοδώρου Β.: Ευνοημένοι (Γ. Παναγιώτου, Ε πο χή , 14/2/99) Θεοτόκης Κ.: Τα σονέτα (Γ. Ν. Μπα σκόζος, Ε ξπρ ές, 28/2/99) Ιωαννίδης Β.: Μικρά ερωτικά (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρ ές, 28/2/99) Ιωάννου Κ. (επιμ.): Ρούπερτ Μπρουκ. Ένας Άγγλος ποιητής στη Σκύρο (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 393) Καλαμαράς Β. Κ.: Η προφητεία του φόνου/Ολοκαύτωμα (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λευθ ερο τυπ ία , 12/2/99) Καρυδογιάννη X.: Ποίηση (Κ. Βαλέτας, Ρ α διο τη λεό ρα σ η, 27/2199) Κάσσος Β.: Αδιαπέραστο φως (Κ. Γουλιάμος, διαβάζω, 393) Λαμπαδαρίδου-Πόθου Μ.: Και θέα προς το αμίλητο (Ε. Γκίκα, Έ θ ν ο ς , 21/2/99) Λύκος Σ.: Μικροί και μεγάλοι πλα νήτες (Κ. Βαλέτας, Ρ α διο τη λεό ρ α σ η , 27 /2/99)

κριτικογραφία

Μηνούδη Θ.: Αν μπορούσα (Σ. I. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς , 14/2/99) Μωραΐτης Ε.: Εθνικό κτηματολόγιο (Ο. Αλεξάκης, Ε υ θ ύ νη , Φεβρ. ’99) Παπαγεωργίου Έ.: Δια χειρός (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ρ ιζ ο σ π ά στης, 11/2/99) Πασχάλης Σ.: Κωμωδία (Ε. Κοτζιά, Κ α θ η μ ερ ινή , 7/2/99) (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λευθ ερο τυπ ία , 7/2/99) Πρασσάς Ν.: Απερίφραστα και άλ λα... (Α. Δήμου, Ρ α δ ιο τ η λ ε ό ρ α σ η , 27/2/99)

Πρασσάς Ν.: Οι ωδές των χρωμάτων Β' (X. Δ ημακοπούλου, Ε σ τ ία , 20/2/99) Ρηνιώτη Ρ.: Η Κυρά των άστρων (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ρ ιζ ο σ π ά στης, 11/2/99) Σιατόπουλος Δ.: Ποίηση ζωής (X. Δημακοπούλου, Εστία, 20/2/99) Σουλιώτης Μ.: Αβγά μάτια (Δ. Χουλιαράκης, Τ ο Β ή μα , 14/2/99) Στεργιόπουλος Κ.: Παλίρροια (Γ. Βέης, διαβάζω, 393) Τζανετάκης Γ.: Στο νήπιο με στυλό (Ν. Ευθυμιάδη, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 5 /2 /9 9 ) (Δ. Παυλάκου, Α υ γ ή , 7/2/99) Τουμανίδης Χρ.: Αντίστιξη των ά στρων (Γ. Καραβίδας, Ρ ιζοσ πά στη ς, 11/2/99) Φίλης Γ. Α.: Σίσυφος (Γ. Ν. Μπα σκόζος, Ε ξπρ ές, 7/2/99) Π εζογρ αφ ία Α θανασόπουλος Αθ.: Ο γείτονας (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τ η λ ε ό ρ α σ η , 20/ 2/99) Αναστασέα Ν.: Αυτή η αργή μέρα προχωρούσε (Κ. Ζαρόκωστα, E lle, Φεβρ. ’99) Ανδρίτσος Θ.: Εύα (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η νό ρ α μ α , 5/2/99) Αριστηνός Γ.: Η εκδίκηση του συγ γραφέα (Α. Μαντόγλου, Κ α θ η μ ε ρ ι νή, 9/2/99) Βασιλειάδης Δ.: Περιμένοντας τον Τζακ (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ πος, 21/2/99) Βενέτης Π.: Αιτία διαζυγίου (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 13/2/99) Βλάχος X.: Ζήτημα χρόνου (Ν. Ντόκας, Ε λευθ ερο τυπ ία , 12/2/99)

Γαλανάκη Ρ.: Ελένη, ή ο Κανένας (Ά. Σουλογιάννη, διαβάζω, 393) Γαλανού Ε.: Το παραμύθι της Έλλης (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τ η λ ε ό ρ α σ η , 20/ 2/99) Δημητρίου Σ.: Η φλέβα του λαιμού (Ν. Γ. Ξυδάκης, M a d a m e F igaro, Φεβρ. ’99) (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η ν όρα μα , 19/2/99) Ζαφειροπούλου Β.: Ο πατέρας αφέ ντης (A. Ε. Παππάς, Σ ύ γ χ ρ ο ν ο Ν η πια γω γείο, 7)

Ζερβοπούλου Σ.: Ο ψυχομέτρης (Ε. Γκίκα, Έ θ ν ο ς , 7/2/99) Ζουμπουλάκη Μ.: Φεύγα! (Β. Παππά, Α υ ρ ια ν ή , 14/2/99) Καζαντζής Τ.: Οι πρωταγωνιστές (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η νό ρ α μ α , 26/2/99) (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 2/2/99) Καλιότσος Π.: Τον αιώνα που ξύ πνησε ο πηλός (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ ές , 21/2/99) (Κ. Γ. Παπαγεωρ γίου, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυ π ία , 12/2/99) (Χρ. Παπαγεωργίου, Α υ γ ή , 14/2/99) Κάσδαγλης Ν.: Αλλάχ Ακμπάρ! (Τ. Μενδράκος, Α υ γ ή , 21/2/99) (Ε. Κο τζιά, Κ α θ η μ ε ρ ι ν ή , 2 8 /2 /9 9 ) (Π. Μπουκάλας, Κ α θ ημερινή , 16/2/99) Κυριαζής Ν.: Ο διάβολος χωρίς φω τιά (X. Ζ. Καρανίκας, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό μ ο ς , 11/2/99) (Γ. Ν. Μπα σκόζος, Ε ξπρ ές, 14/2/99) Λαϊνά Μ.: Το φαγητό (Α. Μαντό γλου, Αντί, 12/2/99) Λαμπαδαρίδου-Πόθου Μ.: Σώμα, θυμήσου όχι μόνο το πόσο αγαπή θηκες (Β. Παππά, Α υ ρ ια ν ή , 7/2/99) Λεονάρδος Γ.: Μπαρμπαρόσα ο πει ρατής (Μ. Αργυροκαστρίτη, E xit σ τη ν Κ έρκ υρ α , 21) Λιβανού Μπ.: Γλυκόξινο κρασί (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 2/2/99) Μαρκάκης Μ.: Ταμάμ (Γ. Παπαϊωσήφ, Α κ ρ ό π ο λις, 7/2/99) Μιχαλοπούλου Α.: Ό σες φορές αντέξεις (Δ. Μάργαρης, Status, Φεβρ. ’99) (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τυπία, 5/2/99) (Βασ. Χατζηβασιλείου, Μ α κεδονία , 14/2/99) Μπαμπούρης Β.: Τα μυστικά της κό λασης (Κ. Καρακωτιάς, Ε ξ ο υ σ ία , 1/ 2/99) Μπόσης Κ.: ...και το τρένο τραβούσε για τα ξεχερσώματα (Ε. Ζωγράφου, Ρ ιζοσ πά στη ς, 11/2/99) Μπούτος Β.: Η συκοφαντία του αί

ματος (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 23/2/99) Μυριβήλης Σ.: Το τραγούδι της γης (X. Ζ. Καρανίκας, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό μ ο ς , 18/2/99) Ξενόπουλος Γρ.: Το μαρτύριο μιας νέας Αγίας (Β. Παππά, Α υ ρ ια ν ή , 21/2/99) Πάνου Γ.: Ιστορία των μεταμορφώ σεων (Ε. Κοτζιά, Κ α θ η μ ε ρ ιν ή , 21/ 2/99) Παπαθανασοπούλου Μ.: Ο Ιούδας φιλούσε υπέροχα (Μ. Λουκάκης, Μ ετρά , Φεβρ. ’99) Παπαμάρκος Δ.: Η αδελφότητα του Πυρίτιου (Σ. I. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς , 14/2/99) Παπαοικονόμου Μ., Αλικάκη Β.: Η ζωά που δεν έζησα (Χρ. Καρμής, Η μ ερ ή σ ια , 19/2/99) Παπαχρήστος Γ.: Σκιές στο περι στύλιο (Ε. Β ενιζέλος, Τ ο Β ή μ α , 28/2/99) (Ρ. Σωμερίτης, Τ ο Β ή μ α , 28/2/99) (Γ. Σατσίδης, P la y b o y , Φε8ρ. ’99) Πελεγρίνης Θ.: Δεύτερη επιλογή (Β. Ρούβαλης, διαβάζω , 393) Ριζιώτη Γ.: Το ροζ της Ταϊλάνδης (Φ. Φιλίππου, Α ντί, 12/2/99) Σακελλαρίου X.: Ψηλά το κεφάλι δούλε (Ε. Ζωγράφου, Ρ ιζοσ πά στη ς, 18/2/99) Σιδέρης Ν.: Ερωτικό τραγούδι (Ντ. Πιέρρου, Ε ίναι, 2/2/99) Σταυριανός Γ.: Το τρυφερό παρα μύθι του κόσμου (Β. Παππά, Α υ ρ ια νή , 28/2/99) Σφακιανάκης Ά.: Δεν ήξερες...δεν ρώταγες! (Μ. Θεοδοσοπούλου, Το Β ή μ α , 7/2/99) (Ε. Κοτζιά, Κ α θ η μ ε ρ ι ν ή , 14/2/99) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ έ ς , 14/2/99) (Έ. Χουζούρη, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυπ ία , 5/2/99) Τζίτζη-Νικολαΐδου Ε.: Όνομα μυ στικό (Ν. Ιορδανίδης, E xo d o s , 26/ 2/99) Τσικληρόπουλος Μπ.: Ερασιτέχνης άνθρωπος (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η ν ό ρ α μ α , 5/2/99) Τσιτσέλη Κ.: Ο χορός των ωρών (Ε. Κοτζιά, Κ α θ η μ ε ρ ι ν ή , 7/2/99) (Ά. Μ αραγκόπουλος, Τ ο Β ή μ α , 14/ 2/99) Φαρούπος Ν.: Ο δήμιος (Κ. Καρακωτιάς, Ε ξο υσία , 8/2/99) Χαλικιάς Σ.: Επιστροφές (Χρ. Παπαγεωργίου, Α υ γ ή , 28/2/99)

------------

ΧατζηΒασιλείου Βασ.: Δέκα βήματα στην άμμο (Μ. Αργυροκαστρίτη, E xit σ τη ν Κ έρ κ υρ α , 21) Χειμωνάς Θ.: Ραμόν (Μ. Θεοδοσο πούλου, Τ ο Β ή μ α , 14/2/99) (Ε. Κο τζιά, Κ α θ η μ ε ρ ι ν ή , 2 1 /2 /9 9 ) (Ντ. Πιέρρου, Ε ίναι, 2/2/99) ΧρηστοΒασίλης Χρ.: Διηγήματα του Βουνού και του κάμπου (Η. Κεφά λας, Ε υ θ ύ νη , ΦεΒρ. ’99) Αλιέντε I.: Αφροδίτη (Ν. Μπακουνάκης, M arie Claire, ΦεΒρ. ’99) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ έ ς , 14/2/99) (Ντ. Πιέρρου, Ε ίναι, 2/2/99) (Γ. Σα τσίδης, P layboy, ΦεΒρ. ’99) Άνσγουορθ Μπ.: Το νησί του Πασχάλη (Μ. Αργυροκαστρίτη, E x i t σ τη ν Κ έρ κ υρ α , 21) Βαζ Κ.: Μαριάννα (Μ. Αργυροκα στρίτη, E xit σ τη ν Κ έρ κ υρ α , 21) Βάιν Μπ.: Η νύχτα δεν είναι αρκετά μεγάλη (Α. Χ ρονάκη, δ ια β ά ζ ω , 393) Βάντενμπεργκ Φ.: Η κατάρα του Κοπέρνικου (Δ. Σταμέλος, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τυ π ία , 26/2/99) Βιντάλ Γ.: Ιουλιανός (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπ ο ς, 28/2/99) Γέγκι Φ.: Ο φόβος τ’ ουρανού (Α. Μαντόγλου, Ε λευθεροτυπία, 12/2/99) Πόσα Μ. Β.: Ποιος σκότωσε τον Παλομίνο Μολέρο; / Ο Πανταλέων και οι επισκέπτριες / Ο Λιτούμα στις Άνδεις (I. Παπαζήση, Ισοτιμία , 27/ 2/99) Δίας X.: Το πρόσωπο και το προ σωπείο (Ε. Γκίκα, Έ θ ν ο ς , 7/2/99) (Φ. Φιλίππου, Τ ο Β ή μ α , 21/2/99) Δονόσο X.: Το άσεμνο πουλί της νιότης (Φ. Δ. Δρακονταειδής, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυπ ία , 12/2/99) Ζακ Κ.: Η δολοφονημένη πυραμί δα. Ο δικαστής της Αιγύπτου (Μ. Σαμσαντίν Μεγαλομμάτης, δ ια β ά ζω, 393) Ιντιάνα Γκ.: Ο κύκλος της Μέδου σας- Rent Boy (I. Παπαζήση, Ισοτι μία , 6/2/99) Καουαμπάτα Γ.: Ιστορίες της παλά μης (Η. Μαγκλίνης, διαβάζω , 393) Καρακογιουνλού Γ.: Φθινοπωρινός πόνος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ ές , 14/2/99) (Μ. Παπαγιαννίδου, Τ ο Β ή μ α , 14/2/99) Κλάους X.: Ο Ζιλ και η νύχτα (Τ. Δημητρούλια, Τ ο Β ή μ α , 21/2/99)

Κλοντέλ Π.: Ο κλήρος του μεσημε ριού (Δ. Σταμέλος, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυπ ία , 26/2/99) Κνάιφλ Ε.: Ανάμεσα σε δύο νύχτες (Δ. Μουρατίδης, Ν έ ο Β ή μ α , 25/ 2/99) Κολέτ: Το τέλος του αγαπημένου (Α. Ξύδη, Μ ετρά, ΦεΒρ. ’99) Κορίας Π.: Μπλε πάγος (Τ. Γουδέλης, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 5/2/99) (Ε. Χλιμίντζα, Ε π εν δ υ τή ς , 6/2/99) Κούντερα Μ.: Η ταυτότητα (Κ. Καλημέρης, Μ α κ ε δ ο ν ία , 7/2/99) (Ν. Μπακουνάκης, M arie Claire, Φεβρ. ’99) (Ν. Γ. Ξ υδάκης, M a d a m e F igaro, ΦεΒρ. ’99) (Α. Ξύδη, Μ ε τρά , Φεβρ. ’99) (I. Παπαζήση, Ισ ο τιμία, 20/2/99) Κρίγκερ Μ.: Το χρώμα του ουρα νού (Ντ. Πιέρρου, Ε ίναι, 23/2/99) Λάγκερλεφ Σ.: Ο θρύλος του Γαίστα Μπέρλινγκ (Κ. Ζαρόκωστα, EUe, Φεβρ. ’99) Λοπέζ Α.: Ο κρίνος και το Πορφυρόδεντρο (Π. Αθηναίος, Ε λ ε ύ θ ε ρ η Ώ ρ α , 8/2/99) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπ ρ ές, 21/2/99) (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπ ο ς, 14/2/99) Λώρενς Μ.: Το παιχνίδι του Θεού (Μ. Αντωνιάδου, B azar, ΦεΒρ. ’99) (Σ. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς . 21/2/99) Μακ Κέιμπ Π.: Το νεκρό σχολειό (Τ. Γουδέλης, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ία , 19/ 2/99) Μάρκες Γκ. Γκ.: Η είδηση μιας α παγωγής (Α. Παναγόπουλος, Κ α θ η μ ε ρ ιν ή , 2/2/99) Μιλχάουζερ Σ.: Μάρτιν Ντρέσλερ. Η ιστορία ενός ονειροπόλου (Ντ. Τσιμπούκη, Τ ο Β ή μ α , 21/2/99) Μολίνα Α. Μ.: Πανσέληνος (Χρ. Καρμής, Η μ ερ η σ ία , 25/2/99) Μοντεσκιέ: Περσικές επιστολές (Β. Αθανασόπουλος, διαβάζω , 393) Μόρισον Τ.: Αγαπημένη (Ν. Ιορδα νίδης, D iva, Φεβρ. ’99) Μ όσον Ρ.: Το παιδί Λάζαρος (Δ. Μουρατίδης, Ν έ ο Β ή μ α , 12/2/99) Μ πέλοου Σ.: Η μοναδική (Μ. Αντωνιάδου, B azar, Φεβρ. ’99) Μπέρνχαϊμ Ε.: Παρασκευή Βράδυ (Ν. Ιορδανίδης, D iva, Φεβρ. ’99) Μ πέρνχαρντ Τ.: Διόρθωση (Γ.-Ι. Μπαμπασάκης, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 12/2/99)

κριτικογραφία

Μπέρτζες Μ.: Junk (Γ. Γαλανοπούλου, Τ ο Β ή μ α , 21/2/99) Μπόντεν Ν.: Μια γυναίκα όπως ε γώ (Μ. Αντωνιάδου, B a za r, Φε6ρ. ’99) Μπόουλς Π.: Ο σκόρπιός και ά λ λα διηγήματα (Α. Μαντόγλου, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τυ π ία , 26/2/99) Νορθ Φ.: Σάλυ (I. Παπαζήση, Ισοτι μ ία , 27/2/99) Ντε Βίντερ Λ.: Η πείνα του Χόφμαν (Φ. Φιλίππου, Τ ο Β ή μ α , 28/2/99) Ντιουν Κ.: Καινούργια αρχή (Β. Παππά, Α υ ρ ια ν ή , 14/2/99) Ντοστογιέφσκι Φ.: Χειμερινές ση μειώσεις πάνω σε καλοκαιρινές ε ντυπώσεις (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπ ο ς, 21/2/99) Ουόλτερς Μ.: Ηχώ (Έ. Χουζούρη, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυ π ία , 19/2/99) Π ενζό Μ.: Πρώτο μυθιστόρημα (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ π ο ς , 14/2/99) Πόμπο Α.: Ό π ου οι γυναίκες (Ν. Ιορδανίδης, D iva, Φεδρ. ’99) Πούλμαν Φ.: Το αστέρι του Βορρά (Γ. Γ α λανοπ οόλου , Τ ο Β ή μ α , 2 1 /2 /9 9 ) (Ε. Γκίκα, Έ θ ν ο ς , 2 8 / 2/99) Ποόσκιν Α.: Η κόρη του λοχαγού (Β. Παππά, Α υ ρ ια ν ή , 21/2/99) Ρεδέρτε Α. Π.: Η λέσχη «Δουμάς» ή Η σκιά του Ρισελιέ (Κ. Καρακωτιάς, Ε ξο υσία , 8/2/99) Ρ εδέρτε Α. Π.: Ο πίνακας της Φλάνδρας / Ο δάσκαλος της ξιφα σκίας (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύπ ο ς, 28/2/99) Ροσέ Α.-Π.: Ζιλ και Ζιμ (Ντ. Πιέρρου, Ε ίναι, 2/2/99) Σαραμάνγκου Ζ.: Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιον (Ν. Ιορδανίδης, E xodos, 12/2/99) Σασόν Ζ.Π.: Η πριγκίπισσα (Γ. Παπαϊωσήφ, Α κ ρ ό π ο λ ις , 712199) Σεντίτ Α.: Νεφερτίτη. Το όνειρο των Ακενατών (Β. Λαλαγιάννη, Τ ο Β ή μ α , 7/2/99) Σλινκ Μπ.: Διαβάζοντας στη Χάννα (Α. Λουκάκου, Mirror, Φεδρ. ’99) Σλινκ Μπ./Ποπ Β.: Απόδοση δικαι οσύνης (Α. Λουκάκου, Mirror, Φε δρ. ’99) Σμιθ Μπ.: Έ να δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν (Β. Παππά, Α υ ρ ια νή, 7/2/99)

κριτικογραφία----------------

Σουίφτ Γκ.: Μαθήματα κολύμβησης (Ε. Γκίκα, Έ θ ν ο ς , 7/2/99) Στόουκερ Μπ.: Δράκουλας (Ν. Ιορ δανίδης, E xo d o s , 12/2/99) Στρίντμπεργκ Α.: Μικρή κατήχηση για τις κατώτερες τάξεις (Χρ. Καρμής, Η μ ερ ή σ ια , 3/2/99) Τζαρνπνέλι Μ.: Φλογισμένη σελή νη (Τ. Γουδέλης, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 26/2/99) Τζόρνταν Ν.: Ανατολή με το τέρας της θάλασσας (Θ. Γρηγοριάδης, Το Β ή μ α , 28/2/99) Τσάντρα Β.: Κόκκινο χρώμα και ραγδαία βροχή (Ντ. Πιέρρου, Ε ί ναι, 16/2/99) Τσέχοφ Α.: Επιλογή από το έργο του (Ό . Σελλά, Κ α θ η μ ε ρ ι ν ή , 27/ 2/99) Φ ενελόν: Τηλέμαχου Τύχαι (Ν. Ιορδανίδης, E xo d o s, 5/2/99) Χαβαρία Μ.: Αν με ξαναδείτε γρά ψτε μου (Τ. Γουδέλης, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ πία , 26/2/99) Χούσιβενι Σ.: Το μυστικό της Λίλυ Νταλ (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς , 7/2/99) Μ ελέτες Α μπατζοπούλου Φ.: Ο Ά λλος εν διωγμώ. Η εικόνα του Εδραίου στη λογοτεχνία (Δ. Ραυιόπουλος, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τυ π ία , 5/2/99) (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς , 28/2/99) Βαλαωρίτης Ν.: Μ οντερνισμός, Πρωτοπορία και Πάλι (Ε. Αρσενί ου, δια β ά ζω , 393) Καρβέλης Τ.: Κωσταντίνος Χατζόπουλος ο πρωτοπόρος (Κ. Κωσιίου, Τ ο Β ή μ α , 28/2/99) Κάσσης Κ.: Ελληνική παραλογοτεχνία και κόμικς (Φ. Φιλίππου, Τ ο Β ή μ α , 14/2/99) Παγανός Γ. Δ.: Τρεις μεταπολεμι κοί πεζογράφοι - Χρ. Μηλιώνης, Ν. Μπακόλας, Η. X. Παπαδημητρακόπουλος (Β. Ρούδαλης, Α ντί, 12/2/99) Παγκράτης Π.: Η Γυναίκα της Ζάκυθος. Η αντιστοιχία μορφής και ψυχής. Οι αποχρώ σεις (Δ. Τσατσούλης, διαβάζω , 393) Παπαδημητρακόπουλος Η. X.: Τα ξιδιωτικά (Ε. Κοτζιά, Κ α θ η μ ε ρ ιν ή , 14/2/99)

Πετρόπουλος Η.: Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης (Α. Σταμάτης, δ ια β ά ζ ω , 393) Προγκίδης Λ.: Η κατάχτηση του μυθιστορήματος. Από τον Παπαδιαμάντη στον Βοκκάκιο (Β. Χατζηδασ ιλείου, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 2 6 / 2/99) Σαμουήλ Α.: Ο βυθός του καθρέ φτη: ο Andre Gide και η ημερολο γιακή μυθοπλασία στην Ελλάδα (Ν. Βαγενάς, Τ ο Β ή μ α , 28/2/99) Δοκίμια Λεονιή Ά.: Τοπογραφίες του Ελλη νισμού. Χαρτογραφώντας την πα τρίδα (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τυ π ία , 19/2/99) Φλώρος Κ.: Η ελληνική παράδοση στις μουσικές γραφές του Μεσαίω να. Εισαγωγή στη Νευματική Επι στήμη (Κ. Δεμερτζής, Το Β ή μ α , 14/2/99) Γκρενιέ Ζ.: Μεσογειακές εμπνεύ σεις (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς , 14/2/99) Λάρμορ Τσ.: Ρομαντική κληρονο μιά (Ε. Κοτζιά, Κ α θ η μ ε ρ ινή , 7/2/99) Ταμπουκι Α.: Η γαστρίτιδα του Πλά τωνα (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Ε ξ π ρ έ ς , 21/2/99) Πα ιδ ικά -Εφ ηβικά Βαλάση Ζ.: Δείπνο με μάγισσες και κολατσιό με δράκους (Μ. Ντεκάσιρο, Τ ο Β ή μ α , 28/2/99) Βαρελά Α.: Διονύσιος Σολωμός (Ε. Σαραντίτη, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυπ ία , 5/2/99) Βαρελά Α.: Τα παπουτσάκια που λένε παραμύθια (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ ές , 14/2/99) Βελειά-Βασιλειάδου Μ.: Το παιδί του ήλιου (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ έ ς , 14/2/99) Γρυπάρης Π.: Ο πρίγκιπας Πίπο (Κ. Δουζένη, Τ ο Β ή μ α , 28/2/99) Διαμαντή Μ., Μπουντούρη Ειρ.: Για ένα στεφάνι αγριελιάς (Ε. Σαραντί τη, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυ π ία , 5/2/99) Ζαραμπούκα Σ.: Αργοναυτική εκ στρατεία (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ π ο ς, 7/2/99) Πριόβολου Ε.: Ο τρυφεράκανθος (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ι ο τ η λ ε ό ρ α σ η ,

-------------------------- ΏΘ®

2 7 /2 /9 9 ) (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Ε ξ π ρ ές , 14/2/99) Ρώσση-Ζαΐρη Ρ.: Ο Αϊ Βασίλης παίρνει σύνταξη / Το κατεργάρικο α στεράκι (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπ ρ ές, 14/2/99) Σκορδαλά-Κακατσάκη Ε.: Έ να α στέρι πέφτει στη γη (Γ. Ν. Μπασκό ζος, Ε ξ π ρ ές , 14/2/99) Χαραλαμπίδης Λ.: Ο μάγος του 5 (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω , 393) Βερν I.: Ο πύργος των Καρπαθίων (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Ε ξ π ρ έ ς , 14/ 2/99) Γουίλι Σ., Μπράουν Κ.: Η φωνή του ψύλλου στο αφτί του σκύλου (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ ές , 14/2/99) Έντμοντ I. Γ.: Αάσση (Γ. Ν. Μπα σκόζος, Ε ξπ ρ ές, 14/2/99) Κάκετ Κ., Μπάξτερ Λ.: Το πρώτο μου βιβλίο για το σχέδιο (Ε. Σαραντίτη, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυ π ία , 5/2/99) Λοπινό Ζ.: Αχ και να γινόμουν α στέρι (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ έ ς , 14/2/99) Μπάουμαν X.: Με τους ελέφαντες του Αννίβα (Ε. Σαραντίτη, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τυ π ία , 26/2/99) Ντίκενς Κ.: Δαβίδ Κόπερφιλντ (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ ές , 14/2/99) Ριγκέρ Ά.: Η Λένα και ο Παύλος (Ε. Σαραντίτη, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 5/ 2/99) Ρόουλινγκ Τζ.: Ο Χάρι Πότερ και η φιλοσοφικός λίθος (Μ. Ντεκάστρο, Τ ο Β ή μ α , 28/2/99)

θ έ α τρ ο Αριστοφάνης: Αχαρνείς (Χρ. Καρμής, Η μ ερ ή σ ια , 20/2/99) Νήσος Κ.: Αστερίσκοι α' και β' (Αρ. Ελληνούδη, Ρ ιζο σ π ά σ τη ς, 21/2/99) Ένσλερ Η.: Αιδοίου μονόλογοι (Σ. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς . 21/ 2/99) (Ε. Χλιμίντζα, Ε π ε ν δ υ τ ή ς , 6/ 2/99) Καμί Α.: Η παρεξήγηση (Ε. Γκίκα, Έ θ ν ο ς , 14/2/99) ισ τορία Βαρόν-Βασάρ Ο.: Εβραϊκή ιστορία και μνήμη (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς, 28/2/99) Βλαγκόπουλος Β.: Συνθήκες σιαθ-

Ώΰ®---------------------------

μοί της ιστορίας (I. Παπαζήση, Ισ ο τιμία, 13/2/99) Δρουσιώτης Μ.: ΕΟΚΑ - Η σκοτει νή όψη (Χρ. Καρμής, Η μ ε ρ η σ ία , 4/2/99) Κλιάφα Μ.: Τρίκαλα. Από τον Σεϊφ ο υλ λά χ ως τον Τσιτσάνη (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ π ο ς , 28/ 2/99) Κουράκου-Δραγώνα Σ.: Κρατήρ με στός ευφ ροσύνη ς (Δ. Μήττα, Τ ο Β ή μ α , 712/99)

Λάμψας Γ.: Χίλια χρόνια ελληνικής σκέψης-Από τον Όμηρο στον Πλά τωνα (Χρ. Καρμής, Η μ ε ρ η σ ία , 24/ 2/99) Μ αλλούχου-Τουφάνο Φ.: Η ανα στήλωσα των αρχαίων μνημείων στη νεώτερη Ελλάδα (1834-1939) (X. Κιοσσέ, Τ ο Β ή μ α , 14/2/99) Ριζάλ Π.: Θεσσαλονίκη, η περιπό θητη πόλη (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς, 28/2/99) Σακκάς Γ.: Η ΕΑΜ-ική αντίσταση 1941-44 (Ν. Ιορδανίδης, E x o d o s , 26/2/99) Σ π α νδα γός Β., Σ π α νδα γού Β., Τραυλού Δ.: Έλληνες θετικοί επι στήμονες από το 1453 έως το 1821 (Τ. Δημητρούλια, Τ ο Β ή μ α , 2 8 / 2/99) Χατζηβασιλείου Ε.: Το Κυπριακό ζήτημα 1878-1960 (Θ. Α. Κουλουμπής, Α ντί, 26/2/99) Καρέ Π.: Πύρρων ο Έλληνας (Ν. Ιορδανίδης, E xo d o s , 5/2/99) Λε Γκοφ Ζ.: Ιστορία και μνήμη (Β. Αθανασόπουλος, Κ α θ η μ ε ρ ι ν ή , 9/ 2/99) Μ ομιλιάνο Α.: Ξ ένη σοφία (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς, 7/2/99) Μ πάροουζ Έ ., Ο υάλας Τζ.: Gotham. A History of New York City to 1898 (Κ. Χάμπερμαν, T o Β ή μ α , 7/2/99) Μπόσγουορθ Α. Μη.: Κατακτήσεις και αυτοκρατορία του Μ εγάλου Α λεξάνδρου (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Ε ξ π ρ ές , 21/2/99) Μπουρκάι Κ.: Οι Κούρδοι και το Κουρδιστάν (Σ. Ντάλης, Τ ο Β ή μ α , 28/2/99) Μ αρ τυρ ίες Βλάχου Ν.: Οι γυναίκες της Νίνας

(Ν. Ιορδανίδης, D iva, Φεβρ. ’99) Γουλανδρής Ν.: Δημήτρης Χατζής. 3 0 0 Δελτία (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυ π ία , 14/2/99) Εκδ. ΕΚΕΒΙ: Κασσαβέτεια (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τη λ ε ό ρ α σ η , 20/2/99) Εκδ. Σύγχρονη Εποχή: Τσε, ο η ρωικός αντάρτης (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τη λ ε ό ρ α σ η , 27/2/99) Κούνιο-Αμαρίλιο Έ ., Ναρ Α.: Προ φ ορικές μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς , 28/2/99) Πατσαρά-Ευτυχίδου Ν.: Τα Βουρλά μας καίγονται (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τ η λ εό ρ α σ η , 27/2/99) Καφτατζής Γ.: Το Ναζιστικό Στρατό πεδο Παύλου Μελά Θεσσαλονίκης 1941-44 (Χρ. Καρμής, Η μ ε ρ η σ ία , 2 3 /2 /9 9 ) (Β. Παππά, Α υ ρ ι α ν ή , 28/2/99) Τσουκάτου Π. (επιμ.): Σεπτεμβρια νά 1955: Η «νύχτα των κρυστάλ λων» του Ελληνισμού της Πόλης (Μ. Π απ αγιαννίδου , Τ ο Β ή μ α , 14/2/99) (I. Παπαζήση, Ι σ ο τ ιμ ία , 27/2/99) (Σ. Χαϊμαντά, Η μ ε ρ η σ ία , 6/2/99) Στεφάνου Π.: Των α φ ανώ ν (Τ. Μενδράκος, Α υ γ ή , 7/2/99) Ντεβί Φ„ Κινί Μ. Τ.: Η Ινδή βασί λισσα των ληστών (Ντ. Πιέρρου, Ε ί ναι , 16/2/99) Β ιο γρ α φ ίες-Α υιο β ιο γ ρ α φ ίες Έ ξαρχος Θ.: Οδοιπορικό ενός η θοποιού (Α. Ελληνούδη, Ρ ιζ ο σ π ά στη ς, 11/2/99) Καψάσκης Σ.: Στοιχεία βιογραφίας του Διονυσίου Σολωμού (I. Μ. Χατζηφώτης, Α κ ρ ό π ο λ ις, 21/2/99) Κουτσούκαλης Α.: Λόρδος Μπάιρον - Η ζωή, το έργο και η επανα στατική δράση του (Χρ. Καρμής, Η μ ερ η σ ία , 15/2/99) Παπαγιώργης Κ.: Σύνδρομο αγο ραφοβίας (Κ. Καλημέρης, Μ α κ ε δ ο νία, 21/2/99) (Α. Μήτσου, Τ ο Β ή μ α , Μ Ι 2/99) Ιγκνάτιεφ Μ.: Αζάια Μπερλίν: Βιο γραφία (Α. Παναγόπουλος, Κ α θ η μ ε ρ ιν ή , 2/2/99) Ομπελένσκι Ντ.: Έξι βυζαντινές προσωπογραφίες (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς, 14/2/99)

κριτικογραφία

Παζ Ο.: Ο δοιπορικό (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπ ο ς, 14/2/99) Σαφράνσκι Κ.: Martin Heidegger, Between Good and Evil (1. Παπαζήση, Ισοτιμία, 20/2/99) Σοναγκόν Σ.: Το κροφό ημερολό γιο (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς , 14/2/99) Σπέρλινγκ X.: Ο άγνωστος Ματίς (Τζ. Μπαρνς, Τ ο Β ή μ α , 14/2/99) ΧάΒιλαντ Έ.: Κώστας Α ξελός-0 α γωνιστής και ο φ ιλόσ οφ ος (Χρ. Καρμής, Η μ ερ ή σ ια , 6/2/99)

Λ ευκ ώ ματα Ζαφειροποόλου Φ.: Δήλος (Σ. Ντάλης, Α υ γ ή , 21/2/99) Κορνάρος Β.: Ερωτόκριτος (Σ. Ντάλης, Α υ γ ή , 21/2/99) Κωνσταντε'λλης Γ., Κράλλη-Κωνσταντέλλη Ρ.: Καλλονή (Ε. Γκίκα, Έ θ ν ο ς , 21/2/99) Ορδόλης Κ.: Αττική, αγγελικό και μαύρο φως (Α. Μαραγκόπουλος, Τ ο Β ή μ α , 28/2/99) Σταματόπουλος Κ.: Η Μικρασία του Αιγαίου (Ε. Γκίκα, Έ θ ν ο ς , 21/2/99) Ντέιβιντσον Τζ.: The art of the cigar

label (I. Παπαζήση, Ι σ ο τ ιμ ία , 61 2/99)

Ά ρ θρ α-Ε π ιφ υηη ίδ ες Παπαζήσης Β.: Η φάρμα των Ελλή νων (Δ. Στεργίου, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό μ ο ς , 11/2/99)

Μπιγκλ (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς , 21/2/99)

Απ οκρυφισμός Εκδ. Αρχείο: Μυστικές εταιρείες (Κ. Π απαγιώργης, Α θ η ν ό ρ α μ α , 2 6 / 2/99) Θεοδοσιάδης Ν.: Ξωτικά (I. Παπα ζήση, Ισοτιμία, 13/2/99)

Ταξιδιω τικά-Ο δοιπ ορικά Βούγιας Σ.: Η Θεσσαλονίκη είναι μια πεταλούδα (Ν. ΔαΒΒέτας, Τ ο Β ή μ α , 14/2/99) Καραβία Μ.: Οδησσός. Η λησμονη μένη πατρίδα (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, Φεβρ. ’99) Καρκαβίτσας Α.: Ταξιδιωτικά (Μ. Θεοδοσοπούλου, Τ ο Β ή μ α , 21/2/99) Λάνγκε Έ.: Θα σε περιμένω στην Ινδία (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ έ ς , 21/2/99) Μάργαρης Β.: Δρόμοι και τόποι της Ηπείρου (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τ η λ ε ό ρ α σ η , 20/2/99) Γκοτιέ Θ.: Κωνσταντινούπολη (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς , 21/2/99) ΔαρΒίνος Κ.: Ταξιδεύοντας με το

Ενασχολήσ εις Μακ Ντόναλντ Μ.: Άστρα και αστε ρισμοί: Μύθοι και παραδόσεις (Ε. Γκίκα, Έ θ ν ο ς , 14/2/99) ΝτέιΒιντ Ε.: (The best of) South Wind Through the Kitchen (Μ. Χα ραμή, T o Β ή μ α , 14/2/99),

Δ ιάφ ορα Κάρλσον Ρ.: Μη Βασανίζεστε με μι κροπράγματα (Μ. Α ντω νιάδου, Bazar, ΦεΒρ. ’99) Τσακ Ντι: Fight the Power (Μ. Αργυροκαστρίτη, E xit στη ν Κ έρκ υρ α , 21)

Γραφτείτε συνδρομητές... σας συμφέρει Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου Ετήσια: 15.000 δρχ. Σπουδαστική: 13.000 δρχ. Εξάμηνη: 8.000 δρχ. Σπουδαστική: 7.000 δρχ. Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 25.000 δρχ.

(q S l iy j

Συνδρομές εξωτερικού Ετήσια 85 δολ. ΗΠΑ Σπουδαστική 80 δολ. ΗΠΑ Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 120 δολ. ΗΠΑ Παλιά τεύχη Δεκαπενθήμερα και μηνιαία τεύχη 1.500 δρχ. Εμβάσματα στη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Αν. Μεταξά 26,1 0 6 81 ΑΘΗΝΑ Fax: 3ί

κριτικογραφί

,οw

JO H N DEM PSEY

0 Α Δ ΕΛ Φ Ο Σ Τ Η Σ Α Ρ ΙΑ Δ Ν Η Σ 0 μύθος της Αριάδνης, πριγκίπισσας της Κρήτης, κόρης του βασιλιά Μίνωα, και του θησέα είναι γνωστός. Η Αριάδνη ελευθερώνει τον αιχμάλωτο θησέα αλλά εκείνος την εγκαταλείπει. Μήπως όμως αυτή η τόσο δυνατή πριγκιποπούλα έχει σοβαρούς λόγους για τις ενέργειές της, και τι είναι εκείνο που πιθανώς ρύβεται κάτω από την επίφαση των γεγονότων; Εδώ έχουμε μια συναρπαστική ιστορία που μας αποκαλύπτει, ίσως, ιν κρητική άποψη του μύθου, που δεν διατυπώθηκε ποτέ ως τώρα, α ι που μπορεί να δώσει μια νέα διάσταση στην Ιστορία. Το Βιβλίο αυτό, στις περίπου 700 σελίδες του, συνδυάζει την πιο πρόσφατη αρχαιολογία με ζωντανή ποίηση και λεπτομερειακή γνώση του κόσμου του Αιγαίου περιγράφοντας τον μυθικό κόσμο :ου Βασιλείου της Αρχαίας Κρήτης, κατά τις τελευταίες ημέρες της ιστορίας του. Πώς έβλεπαν οι Μινωίτες τον κόσμο, που γ ι’ αυτούς ήταν το ζωντανό σώμα της Μεγάλης Μητέρας θεάς τους; Πώς αγωνίστηκαν για να διατηρήσουν τον εξαίσιο διεθνή πολιτισμό τους, που είχε αναπτυχθεί με μια προηγμένη τεχνολογία και μια χαρούμενη φυσιολατρική πνευμα τικότητα για περισσότερο από 2000 χρόνια; Μυθιστόρημα επικό σε σύλληψη, «Ο ΑΔΕΛΦΟΣ ΤΗΣ ΑΡΙΑΔΝΗΣ», γραμμένο με γρήγορους ρυθμούς και προσεγμένη πλοκή, μετά από σχολαστικές έρευνες, από το συγγραφέα και παραγωγό της Νέας Υόρκης John Dempsey, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Brown και μελετητή της Κρητικής ιστο ρίας σ’ αυτήν τπν προκλητική επεξήγηση του κλασικού μύθου. Όλοι οι μεγάλοι και μικροί χαραχτήρες του μυθι στορήματος αυτού, από τον παράτολμο νεαρό Ίκαρο μέχρι τη μεγαλοπρεπή Βασίλισσα Πασιφάη αποκτούν νέα ζωή, με πλούσιες και αισθησιακές λεπτομέρειες, μέσα σ’ ένα λαμπερό ελληνικό-νησιώτικο τοπίο, που ξεχειλίζει από ποικιλία, δραματικές εναλλαγές, εκπλήξεις και χρώμα. Έντονη περιπέτεια σ’ ένα εξωτικό ιστορικό βασίλειο, όπως δεν έχει ιστορηθεί σχεδόν ποτέ πριν, «Ο ΑΔΕΛΦΟΣ ΤΗΣ ΑΡΙΑΔΝΗΣ» είναι μια πολύπλευρη αναζήτηση για το νόημα ενός σημαντικού ζητήματος πολιτισμού, που κάνει το ελληνικό τοπίο να ζωντανεύει μπροστά στα μάτια του σημερινού ταξιδιώτη.

Τίτλος: Ο ΑΔΕΛΦΟΣ ΤΗΣ ΑΡΙΑΔΝΗΣ Συγγραφέας: JOHN DEMPSEY Εκδότης: ΚΑΛΕΝΤΗΣ Είδος: ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ Σελίδες: 656 ISBN 960-219-090-6

ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ • ARIADNE’S BROTHER • NEW ENGUSH CANAAN (THOMAS MORTON)

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΛΕΝΤΗΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 5 · 106 79 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ.: 36 01 551 · FAX: 36 23 553

Ο Ζ α ν -Ζ α κ Ρουβό, ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους του ευρωπαϊκού διαφω τισμού, ε μπλούτισε φ ιλοσ οφ ικά τη γνω σ ιολογία του κ ι νή μ α το ς, π ροτείν ον τας το α ίσ θ η μ α , συμπλη ρ ω μ α τικά με τη λ ο γ ικ ή , ως απ αρ αίτητο στοι χ ε ίο γ ια τ η ν ε ρ μ η ν ε ία του κόσ μου. Έ βαλε τα θ εμ έλ ια της ριζοσπαστικής, φ ιλ ελ εύ θ ερ η ς πο λιτικ ή ς σκέψ ης, με ποικίλα έρ γα, από τα οποία θα εμπνευστούν οι δημιουργοί του 1 7 8 9 - η ε πίδραση τω ν ιδεώ ν του είναι εμφ ανέσ τατη στα σ υ ντάγματα της Επανάστασης, ειδικά της δεύ τερ ης π εριόδου. Συστηματοπ οίησε τη ν π αιδα γ ω γ ικ ή επ ισ τήμη, π α ρ εμ β α ίν ο ν τα ς υπέρ της αυ τόνομ ης α ν ά π τυ ξη ς τω ν π αιδιώ ν. Π ρόδρο μος του ρομαντισ μού, α σ χο λ ή θη κε με ό λα τα θ έματα που κινούσαν το ενδ ια φ έρον των συγ χ ρ ό ν ω ν του -μ ο υ σ ικ ή , α ισ θ η τ ικ ή , θ έ α τ ρ ο , λ ο γ ο τ ε χ ν ία -, έδωσε ν έες δ ια σ τά σ ε ις σ τη ν α υ τ ο β ιο γ ρ α φ ία . Ά ν θ ρ ω π ο ς δ ύ σ κ ο λ ο ς , σε δ ια ρ κ ή τρ ιβ ή με το π εριβάλλον το υ , απ αι τ η τ ικ ό ς κ α ι α ν α σ φ α λ ή ς , εμ π ν ευ σμένος κα ι ταλα ντού χος, ο π ο λ ίτη ς τ η ς Γ ίν ίύ η ς έχ ει σ η μ α δ έψ ει το ν σύγχρονο πολιτισμό. Το δ ια β ά ζ ω ε πιχειρεί μία πρώτη προσέγγιση του Ρουσό, μέσα από μ εταφ ρ άσ εις κ ε ι μένω ν του M a g a s in e L it t e r a i r e , με στόχο ν α δώσει στον Έ λληνα α ν α γνώ σ τη μία πρώτη ε ικ ό ν α του πο λύ π λ ε υ ρ ο υ έ ρ γ ο υ το υ . Κ α θ ώ ς το ενδ ια φ έρ ο ν γ ια τη σ κέψ η του Ρου σό, αυτού του «π ροφ ήτη» όπως τον χ α ρ α κτή ρ ισ ε ο Χ έ λ ν τ ε ρ λ ιν , α υ ξ ά νεται συνεχώ ς στον 2 0 ό αιώ να κα ι το έργο του ε ξ ε τ ά ζ ε τ α ι υπό π οικί λες οπτικές γω νίες (ο Ν τερ ιν τά , για παράδειγμα, έχει ασ χολη θεί συστη ματικά με τον Ρουσό), το περιοδικό π ροτίθεται να επ ανέλθει με έν α ευ ρύτερο αφ ιέρω μα, με ε λ λ η ν ικές και ξ έ ν ε ς σ υ ν ερ γ α σ ίες, που θ α κ α λ ύ πτει τη ν πρόσληψη του Ρουσό από τον 18ο αιώ να έως τις μέρες μας.

(1712-1778)

Πορτρέτο του Ρουσό από τον Αακρετέλ (1749)

.M X i-T jo ju u u .n ·

Χρονοϋόγιο _ Z oy-Z ok Ρουαό ( 1712- 1778)

Ερίκ Λΐμπόρν

1 7 1 2 Γέννηση του Ζαν-Ζακ Ρουσό (Jean-Jacques Rousseau) στη Γενεύη, σε μια προτεσταντική οικογένεια. «Η γέννηση μου κόστισε τη ζωή της μη τέρ ας μου και ήταν η πρώτη από τις σ υμφορές μου». (Εξομολογήσεις, I) 1 7 1 2 Ο Ζαν-Ζακ διαβάζει τα πρώτα μυθιστορήματα μαζί με τον πατέρα του, στη συνέχεια ενθουσιάζεται με τον Πλούταρχο. 1 7 2 2 0 πατέρας του, Ισαάκ Ρουσό, εγκαταλείπ ει τη Γενεύη ύστερα από τη φιλονικία του με ένα λοχαγό και εγκαθίσταται στη Νυόν (Nyons), όπου και ξαναπαντρεύεται το 1726. 0 Ζαν-Ζακ γίνεται οικότροφος στον πάστο ρα Λαμπερσιέ (Lambercier) οτο Μποσέ (Bossey)· εκ εί περνάει δυο χρόνια γεμάτα ευτυχία. 1 7 2 4 - 1 7 2 5 Με την επιστροφή του στη Γενεύη, πηγαίνει μαθητευό μενος σε έναν γραμματέα δικαστηρίου και στη συνέχεια σε έναν χαράκτη. Οι δραστηριότητες αυτές δεν τον ευχαριστούν καθόλου. 1728 Στις 14 Μ αρτίου εγκαταλείπ ει τη Γενεύη και στις 21 το υ μηνός ίτην Κυριακή τω ν Ραμό (Rameau)l παρουσιάζεται στην κυρία ντε Βαρένς (de Warens) στο Ανεού (Annecy). Εκείνη τον στέλνει στο Τορίνο για να α-

_Το θέμα του μήνα

ποκηρύξει τον προτεσταντισμό. Βαπτίζεται καθολικός στις 21 Απριλίου. Υπηρέτης σ την κυρία ντε Βερσεγί (de Vercellis), κλέβει ένα ρουμπίνι και κατηγορεί για την κλοπή τη μαγείρισσα.

υπηρέτρια, την Τερέζα Λεβασέρ (Th6r§se Levasseur), με την οποία θα κάνει πέντε παιδιά. Ό λα θα καταλή ξουν στα ορ φ ανοτροφ εία. Ανεβάζει το έργο του Les Muses Galantes και ξα ναδουλεύει μια όπερα του Βολ-

1 7 2 9 Επιστρέφει στο Ανεσύ και εγκαθίσ τα ται στο σπίτι της κυρίας ντε Βαρένς. Διαμένει δύο μήνες (από τω ν Αύγουσ το ως το ν Οκτώβριο) στο ιερ οσ π ουδ α στήριο τω ν Λαζαρι στών. 1 7 3 0 Ο Ρουσό παριστάνει τον καθηγητή μουσικής α πό το Παρίσι και παραδίδει μαθήματα στο Ν εσ α τέλ (Neuchatel). 1 7 3 1 Μ ένει για τρ εις μήνες στο Παρίσι στην υπηρε σία του ανιψιού ενός Ελβετού συνταγματάρχη και στη συνέχεια πηγαίνει στην κυρία ντε Βαρένς στο Σαμπερύ (Chamberv). Μια μακρά περίοδος ευτυχίας αρχίζει δίπλα στη «Μαμά», η οποία τον μυεί στον έρωτα. 1 7 3 5 - 1 7 3 6 Π ρ ώ τ ε ς δ ια μ ο ν έ ς σ το Σ α ρ μ έ τ (Charmettes), δίπλα στο Σαμπερύ. 1 7 3 7 Αρρωστος και πεπεισμένος ότι η ζωή του δια τρέχει κίνδυνο, τα ξιδ εύει στο Μ ονπελιέ (Montpellier) να σ υμβουλ ευτεί τον γιατρό Φιζ (Fizes). Εκεί έχει μια ερ ω τική π ερ ιπ έτεια μ ε τη ν κυρία ν τ ε Λ α ρ νά ζ (de Larnage). Όταν επιστρέφει, βρίσκει τη θέση του δίπλα σ την κυρία ν τ ε Β α ρένς κ α τειλ η μ μ έν η από το ν Βίντσενριντ (W intzenried). 1 7 3 9 Μόνος στο Σαρμέτ, διαβάζει και καλλιεργείται ως αυτοδίδακτος. 1 7 4 0 - 1 7 4 1 Γίνεται παιδαγωγός τω ν γιων του κυρί ου ντε Μαμπλύ (de Mably), ανώ τατου διοικητικού υ παλλήλου στη Λυόν (Lyon), και συγγράφει το Σχέδιο περί της αγω γής του κυρίου ντε Σαιντ-Μαρί ( Projet pour /' dducation de M. de Sainte-Marie ), όπου κριτι κάρει τις ισχύουσες εκπαιδευτικές μεθόδους. 1 7 4 2 Επιστρέφει στο Σαρμέτ, όπου συνεχίζει τη μ ε λέτη το υ . Εισάγει ένα νέο σ ύστημα σηματογραφ ίας τη ς μουσικής, το οποίο παρουσιάζει σ την Ακαδημία τω ν επιστημών του Παρισιού. Το εκδίδει με τον τίτλο Π ρα νμ α τείο π ε ρ ί τη ς σ υ γ χ ρ ό ν ο υ μ ουσικής (Dissertation sur la musique moderne) και ξεκινά τη σύνθεση μιας όπερας (Les Muses galantes ). Γνωρίζει τον Ντιντερό (Diderot). 1 7 4 3 - 1 7 4 4 Δέχεται τη θέση το υ γρ αμμ ατέα στην πρεσ βεία τη ς Β εν ετία ς. Π α θιά ζετα ι μ ε τη ν ιταλική μουσική. 1 7 4 5 Επιστρέφει στο Παρίσι, αρχίζει να σ υζεί με μια

Το

του μήι

τέρ ου και του Ραμό, Τις γιορτές του Ραμίρ (Les Fetes

deRamire). 1 7 4 6 - 1 7 4 7 Διαμονή στο Σενονσό (Chenonceaux) όπου ερ γά ζετα ι ως γ ρ α μ μ α τέα ς στην κυρία Ντιπέν (Dupin). 1749 Ο ντ' Αλαμπέρ (D' Alembert) καλεί τον Ρουσό να συντάξει για την εγκυκλοπαίδεια τα άρθρα σχετικά με τη μουσική. Ο Ν τιντερό είναι φ υλακισ μένος στη Βενσέν (Vincennes) ύστερα από την έκδοση της Επι στολής περί τυφλώ ν (Lettre sur les aveugles). Ο ΖανΖακ τον επισκέπτεται· στη διαδρομή διαβάζοντας την ερ ώ τη σ η τη ς Α καδημίας τη ς Ν τιζόν (Dijon) (Εάν η πρόοδος τω ν επιστημώ ν και τω ν τεχ νώ ν σ υν έβαλ ε στην κάθαρση τω ν ηθών), έχει μια «ξαφνική έμπνευ ση» που του αποκαλύπτει «ό λες τις αντιφ ά σεις του κοινωνικού συστήματος». Μ ε αυτή την αφ ορμή δ ια μορφώνει μια νέα φιλοσοφία για τον άνθρωπο καθώς και ένα παράδοξο όραμα για την πρόοδο του πολιτι σμού, τα οποία εκθέτει στο πρώτο του δοκίμιο.

1750 Το Δοκίμιο περί των τεχνών και των επιστημών (Discours sur les sciences et les arts) απ οθεώ νεται α πό την Ακαδημία τη ς Ντιζόν και δημοσιεύεται με επι τυχία. Ο Ντιντερό δ ημοοιεύ ει την Αναγγελία τη ς Εγκυκλο παίδειας.

ας (γραμμένο από τον ντ' Αλαμπέρ) με την Επιστολή στον ντ' Αλαμπέρ περί των θεαμάτων (Lettre d d' Alembert sur les spectacles). Η Νέα Ελοίζα ο λ ο κλ η ρώνεται.

1759 Ο Ρουσό εγκαθίσταται στον πύργο το υ στρα τάρχη ντε Λούξεμπουργκ. Εκεί συγγράφει το πέμπτο

πει τη θέση του γρ αμμ ατέα και γίνεται αντιγραφ έας

βιβλίο του Αιμίλιου. Ίον ίδιο χρόνο εκδίδεται και ο Καντίντ (Candide), έ μ

μουσικής.

μεση απάντηση του Βολτέρου στο γράμμα το υ Ρου

1751 Αρχίζει η μεταστροφή του Ζαν-Ζακ: εγκαταλεί

1752 Ανεβάζει την όπερά του Ο μάντης του χωριού (Le Devin du village) μπροστά στο βασιλιά και το θ ε α τρικό το υ έργο Νάρκισσος (Narcisse) στο Γαλλικό θ έ α τ ρ ο (T h e a tre Frangais) (τη σ η μ ερ ιν ή C o m 6 d ie Frangaise). Κατά τη διάρκεια της διαμάχης τω ν Μπουφόνων, γράφ ει την Επιστολή περί της Γαλλικής μου σικής (Lettre sur la musique frangaise), η οποία ξεσ η κώνει σκάνδαλο τον επόμενο χρόνο.

1754 Ταξίδι στη Γενεύη μαζί μ ε την Τερέζα. Ο Ρουσό επιστρέφει στον Καλβινισμό και επανακτά την ιδιότη τα του πολίτη της Γενεύης. 1755 Δημοσ ιεύει στο Άμσ τερνταμ το Λόγο για την καταγωγή και τις πηγές της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων (Discours sur Γ origine et les fondements de I' in6galite parmi les hommes) που ξεσηκώνει νέο σκάνδαλο. Γράμμα του Βολτέρου στον Ρουσό. «Έλα βα, κύριε, το καινούργιο σας βιβλίο ενάντια στο αν θρώπινο γένος, σας ευχαριστώ γι' αυτό...».

1 7 5 6 Ε γ κ α θ ίσ τα τα ι μ ε τη ν Τ ε ρ έ ζ α σ το Ε ρ μ ιτά ζ (Ermitage) του Μονμορανσύ (Montm orency), κατοικία που δανείζεται από την κυρία ντ' Επιναί (d' Epinay) (η οποία το ν α π ο κα λεί «αρκουδάκι μου»). Α π ευθύν ει σ το ν Β ο λ τέ ρ ο τ ο Επιστολή περί θείας πρόνοιας (Lettre sur la Providence) με αφ ορμή το σεισμό της Λισαβόνας. Κατά τη διάρκεια τω ν περιπάτων του φ α ν τ ά ζ ε τ α ι τ ο υ ς χ α ρ α κ τ ή ρ ε ς τ η ς Νέας ΕλοΤζας (Nouvelle Heloise) και γρ άφ ει τις πρώτες επ ιστολές του βιβλίου.

1757 Πρώτη σύγκρουση με τον Ντιντερό, τον Γκριμ (Grimm) και την κυρία ντ' Επιναί, πρόσκαιρη σ υμφ ι λίωση, στη συνέχεια ρήξη: Ο Ρουσό εγκαταλείπει το Ε ρμιτάζ για το ν κήπο το υ Μ ονλ ουί (Montlouis) στο Μονμορανσύ. Στο μεσοδιάστημα, ζει ένα απεγνωσμέ νο π ά θο ς για τη Σ ο φ ί ν τ ' Ο υ ν τ ε τ ό (S o p h ie d' H o u d e t o t ) , ε ρ ω μ έ ν η τ ο υ Σ α ιν -Λ α μ π έρ (S a in tLambert)

1758 Απαντά στο άρθρο Γενεύη της Εγκυκλοηαίδει-

--------------------

σό σχετικά με τη θεία Πρόνοια.

1760 Ολοκληρώ νει τον Αιμίλιο και καταπιάνεται με τη μεγάλη πραγματεία του σχετικά με τη θεωρία της πολιτικής, το Κοινωνικό Συμβόλαιο (Le Contrat Social). Ο Παλισό (Palissot) γελοιο π οιεί το ν Ρουσό και το υ ς Εγκυκλοπαιδιστές σ την κωμω δία το υ Οι φιλόσοφοι (Les Philosophes). 1761 Τεράστια επιτυχία της Νέας Ελοίζας στο Παρί σι. Ο Ρουσό διαβάζει στον Μ αλεζέρμπ (Malesherbes) το Δοκίμιο περί της προέλευσης των γλωσσών (Essai sur Γ origine des langues). Πρώτα π α ραληρήματα: φ αντάζεται ότι το χειρ όγραφο το υ Αιμίλιου βρίσκεται στα χέρια Ιησ ουιτώ ν που θ έ λ ο υ ν να το παραποιή σουν.

1762 Η κρίση αυτή ακο λο υθείτα ι από απ όλυτη ε ξουθένω ση, η οποία τον ω θεί να γράψει τέσσερις α υ το β ιο γρ α φ ία ς επιστολές στον Μ αλεζέρμπ για να δι καιολογήσει τη συμπεριφορά του . Τον Μάιο, ύστερα από π ολλές δ υσ κολίες, κυκλοφ ορούν το Κοινωνικό Συμβόλαιο και ο Αιμίλιος ή Περί Αγωγής (£mile ou sur Γ Education). Η Ομολογία πίστης του βικάριου από τη Σαβοΐα (Profession de foi du vicaire Savoyard), που συμπεριλαμβάνεται στον Αιμίλιο, προκαλεί το ανάθε μα τω ν εκκλησιαστικώ ν αρχών: Ο Αιμίλιος καταδικά ζεται από το ανώ τατο δικαστήριο του Παρισιού· στη Γενεύη, τα δύο βιβλία καίγονται και ο συγγραφέας, με διάταγμα, σ υλλαμβάνεται. Ο Ρουσό δραπετεύει στην Ελβετία, αποπέμπεται όμω ς από την ομοσπονδιακή πολιτεία τη ς Βέρνης και βρίσκει καταφύγιο στο Μ οτιέ (Mfltiers), στο πρωσικό πριγκιπάτο του Νεσ ατέλ. Τον ίδιο χρόνο γράφει μία όπερα με τον τίτλο Πυγμαλίων (Pygmalion), θά να τος της κυρίας ντε Βαρένς στο Σαμπερύ.

1763 Οι εχθροί του εξαπολύουν μια σειρά επ ιθέσ ε ων εναντίον του με τη μορφή δημοσιευμάτω ν (όπως οι Επιστολές από την εξοχή (Lettres §crites de la eam pagne) το υ επιτρόπου Τρονσέν (Tronehin)i, που αναγκάζουν τον Ρουσό να δικαιολογηθεί με μια σειρά

________________________________Το θέμα το« μήνα

κειμένων [Επιστολή στον Κριατόφ ντε Μπομόν, αρχιε πίσκοπο του Παρισιού ( l e t t r e έ C h ris to p h e de Beaum ont, archevGque de Paris). Απ οποιείΐΰΐ την ι διότητα του πολίτη τη ς Γενεύης. 1 7 6 4 Δημοσ ιεύει τη ν απάντησή το υ στον Τρονσέν με τον τίτλο Επιστολές από το βουνό (Lettres 6crites de la m ontagne). Μ ε τη ν απάντηση αυτή υπερασπίζε τα ι τις θ έ σ ε ις το υ Κοινωνικού Συμβολαίου και τη ς Ομολογίας πίστεως. Μ υείται στη βοτανολογία δίπλα

σ ταται σ το Τρυ (Trye), σχο σπίτι το υ προστάτη το υ πρίγκιπα ντε Κοντί και αλ λά ζει το όνομά το υ σε ΖανΖο ζέφ Ρ ενού (Jean-Joseph Renou). Κ υ κ λ ο φ ο ρ είτο Λεξικό της μουσικής IDictionnaire de musique). 0 ντι Πεϊρού (Du Peyrou) πέφτει βαριά άρρω στος στο Τρύ· ο Ζαν-Ζακ νομίζει ότι θεω ρ είτα ι ύποπτος για δηλητη ρίαση. 1768 Επιστολή στον ντ' Ιβ ερνουά, όπου γίνεται ο λο φ άνερη η μανία καταδίω ξης το υ Ρουσό· τον κατα

στο γιατρό ντ' Ιβερνουά (d' Ivernois). 0 Βολτέρος κ υ κ λ ο φ ο ρ ε ί σ νώ νυ μ α στη Γενεύη έναν ε ξ ε υ τ ε λ ισ τικ ό λ ίβ ε λ ο , τ ο Αί σθημα των πολιτών (Le

Sentiment des citoyens), όπου απ οκα λύπ τει τη ν ε γ κ α τ ά λ ε ιψ η τω ν π α ι διών το υ Ρουσό από τον π ατέρα το υ ς . Ως σ υ ν έ πεια, ο Ρουσό απ οφασί ζει να γράψει τις Εξομο λογήσ εις (Les Confessions). 1765

Κ α τα δ ίκ η τω ν

Επιστολών από το βου νό στη Χάγη και στο Πα ρίσι. Την 1η Σεπ τεμ β ρ ί ου, ο πάστορας το υ Μ ονμολέν (Montm ollin) στο κή ρυγμά το υ σ τρ έφ ετα ι εναντίον το υ συγγραφέα· στις 6, λιθοβολείται το σπίτι του Ρουσό στο Μοτιέ. Βρίσκει άσ υλο σ το νη σί Άγιος Π έτρ ο ς στη λίμνη τη ς Μπιέν (Bienne), α λ λ ά σ τις 16 απ οπέμπεται από τις αρ χές της Βέρνης. Αναχώρηση για Βερολίνο μέσω Στρασβούργου, όπου διορ γανώ νετα ι γιορτή προς τιμήν το υ με το ανέβασμα του Μάντη του χωριού. Τον Δεκέμβριο βρίσκεται σ το Παρίσι φ ιλ ο ξεν ο ύ μ εν ο ς το υ πρίγκιπα ν τε Κοντί (de Conti). Ό λος ο κόσμος θ έλει να δει τον διω κόμε

τρ έχ ει η ιδ έα μιας παγκόσμιας συνωμοσίας. Ταξίδια στη Λυόν και την Γκρενόμπλ (Grenoble) και σ υλλογή βοτάνω ν στην Γκραντ-Σαρτρέζ (Grande-Chartreuse). Σ τ ις 3 0 Α υ γ ο ύ σ το υ , μ π ρ ο σ τά σ το δ ή μ ο ρ χ ο τ ο υ Μ π ουργκουέν (Bourgoin), π α ντρ εύεται με πολιτικό γάμο τη ν Τ ερ έζα . 1 7 6 9 Ε γκαθίσ ταται σ ε έν α αγρόκτημα στο Μ οκέν (M oquin) δίπλα σ το Μ π ουργκουέν. Ε κεί σ υγγρ άφ ει σχεδόν όλο το δ εύ τερ ο μέρ ος τω ν Εξομολογήσεων (από το VII έω ς τ ο XII).

νο συγγραφέα. 1 7 6 6 Τον Ιανουάριο φ τάνει στο Λονδίνο συνοδευόμενος από το φ ιλόσοφο Ντέιβιντ Χιουμ (Hume) και ε γκαθίσταται στο Τσίζγουικ (Chiswick). Σύγκρουση και ρήξη με το ν Χιουμ το ν Ιούλιο (η διαμάχη το υ ς υπο δα υ λ ίζετα ι από το υ ς φ ιλ οσ όφ ους το υ Παρισιού). 0 Ρουσό γράφει τα πρώτα βιβλία τω ν Εξομολογήσεων. 1 7 6 7 Τον Μάιο επ ισ τρέφ ει στη Γαλλία και εγ κ α θ ί

Το θέμα του μήνα

1 7 7 0 Αυτοβιογραφική επιστολή στον κύριο ντε ΣαινΖερμαίν (de Saint-G erm ain) σχετικά με τη ν «πσγκόσμιο συνωμοσίσ». Επιστρέφει στο Παρίσι, εγκαθίσ τα τα ι σ την οδ ό Π λ α τρ ιέρ (PlS trlfcre), ξα ναπ αίρ νει το πραγματικό το υ όνομα και επ ιστρέφ ει στην εργασία το υ αντιγραφ έα μουσικής. Αρχίζει ιδ ιω τικές αναγνώ σ εις τω ν Εξομολογήσεων σ τον μαρκήσιο ν τ ε (de Pezay) και στον ποιητή Ντορό (Dorat).

π εζέ

Ανάγνωση ίω ν Εξομολογήσεων μπροστά στο διάδοχο τη ς Σουηδίας και τη ν κόμισσα ντ' Εγκμόν (d' Egm ont). Η κυρία ντ' Επινε ζητά από το διοικητή της αστυνομίας να απ αγορεύσει α υτές τις αναγνώσεις. 0 Ρουσό γράφει του ς Στοχασμούς περί της κυβερνήοε-

χειρ ό γρ α φ ο τω ν Διαλόγων σ την Αγία Τράπ εζα τη ς Π αναγίας τω ν Παρισίων, α λ λ ά βρίσκει το νά ρθηκα κ λ ειδ ω μ έν ο . Τον Απ ρίλιο π ρ οσ π αθεί να δ ια ν είμ ει σ τους διαβά τες ένα απολογητικό μήνυμα που τιτλ ο

ως της Πολω νίας (Consld6rations sur le gouvernement de Pologne), ύστερα από παράκληση

μούν τη δικαιοσύνη και την αλήθεια (A tout Frangais aimant encore la justice et la νέΠίέ). Στη διάρκεια του καλοκαιριού σ υγ γρ άφ ει τη ν Ιστορία των διαλόγων (Histoire du pr6c 6de nt 6crit) ( Οι Διάλογοι), θά να τος

1771

το υ Ριλιέρ (Rulhtere), αρχηγού τω ν Ομοσπονδιακών

φ ο ρ είτα ι Σε όσους Γάλλους εξακολουθούν να εκτι

του πρίγκιπα ντε Κοντί στις 2 Αυγούστου. Το φθινόπω ρο γράφει τον πρώτο περίπατο τω ν Ονειροπολήσεων

του μοναχικού οδοιπόρου IRdveries du promeneur solitaire). Στις 24 Οκτωβρίου έχει ένα ατύχημα στο Μ ενιλμοντάν (M enilm ontant), το οποίο περιγράφει στον δεύτερ ο περίπατο. 1 777 Συνεχίζει τη συγγραφή τω ν Ονειροπολήσεων, καθαρογράφει, πιθανότατα κατά τη διάρκεια του καλο καιριού, το υ ς εφ τά πρώτους περιπάτους. Γράφει τον όγδοο το φθινόπωρο και ξεκινά τον ένατο τον Δεκέμ βριο, έπειτα από τη δημοσίευση του εγκωμίου της κυ ρίας Ζοφρέν (Geoffrin) από τον ντ' Αλαμπέρ.

1778 Στις 12 Απριλίου αρχίζει να γράφει τον δέκατο περίπατο, παραδίδει ένα χειρόγραφο τω ν Εξομολογή σεων στο ν Μ ο υλτο ύ (M o ultou) και επ ισ τρ έφ ει στο Ερμενονβίλ κοντά στον μαρκήσιο ν τε Ζιρ αρντέν (de Cirardin). Συλλέγει φ υτά όλο τον Ιούνιο και στις 2 Ιου λ ίο υ π ε θ α ίν ε ι. Ε ν τ α φ ιά ζ ε τα ι σ το ν η σ ί Π επ λιέ (Peupliers).

1779-1780 Δημοσιεύονται οι Επιστολές στον κύριο ντε Μαλεζέρμπ (Lettres έ Μ. de Malesherbes) και ακο λο υθεί ο πρώτος Διάλογος. το υ Μπαρ (Bar), οι οποίοι είχαν ε ξ ε γ ε ρ θ ε ί εναντίον το υ σ φ ετερ ισ τή Πονιατόφσκι (Poniatowski). Συγγρά φ ει επίσης μια εισαγω γή στη μ ελ έτη τω ν βοτάνω ν,

1781 Δημοσίευση τω ν Στοιχειωδών Επιστολών περί Βοτανικής.

τις Στοιχειώδεις επιστολές περί βοτανικής (Lettres

1782 Τρεις φίλοι του Ζαν-Ζακ, ο πάστορας Μουλτού, ο Ντι Πεϊρού και ο μαρκήσιος ντε Ζιραρντέν, δημοσιεύ ουν τα αυτοβιογραφ ικά κείμενά το υ . Στη Γενεύη κυ κλοφ ορούν το πρώτο μέρ ος τω ν Εξομολογήσεων, η Ιστορία των διαλόγων και οι Ονειροπολήσεις του μο

0l0mentaires sur la botanique). 1772 Αρχίζει τη συγγραφή τω ν Διαλόγων·, ο Ρουσό κριτής του Ζαν-Ζακ ( Dialogues: Rousseau juge de Jean-Jacques). Σ υ λλ έγει φ υτά για να ξεφ εύ γ ει από

ναχικού οδοιπόρου.

αυτό το «επίπονο καθήκον».

1774 Καταπιάνεται με ένα Λεξικό ορολογίας του βο τανολόγου επιστήμονος IDictionnaire des termes d' usage en botanique), το οποίο όμω ς δ εν ολοκληρώ

1784 Δημοσίευση τω ν Αποσπασμάτων για ένα λεξικό ορολογίας του Βοτανολόγου επιστήμονος.

νει. Π α ρ α κ ο λ ο υ θ εί τη ν όπ ερ α το υ Γκλουκ (Clu ck)

1789 Δημοσίευση του δεύτερ ου μέρους τω ν Εξομο λογήσεων.

Ορφέας και Ευρυδίκη (Orphie et Eurydice).

1794 Μεταφορά τω ν οστών του Ρουσό στο Πάνθεον.

1776

Στις 24 Φ εβρο υάρ ιου θ έ λ ε ι να α π οθέσ ει το

ΏΉΘ---------------------------------------------

Μ ετάφ ρ ασ η: Δήμητρα Ρούπα

_______________________________ Το θέμα του μήνα

0 S ik Hc ροιι Ρουοό

Ρουσό είναι ένας πολύπλευρος συγγραφέας -κοινό χαρακτηριστι κό όλων τω ν μεγάλων συγγραφέων- και μπορεί κανείς να τον αγα πήσει (ή να τον μισήσει) για διάφορους λόγους. Ο Ρουσό που εγώ εκτιμώ και αγαπώ ιδιαίτερα δεν είναι ο σπουδαίος Γάλλος πεζογράφος, παρόλο που είναι αδύνατον να μη θαυμάσ ει κανείς την V ^ / τέχνη του, πολύπλευρη από τη φύση της: πόσο απέχουν οι αστρα φ τερ ές φράσεις της Κοινωνικής ανισότητας από την απόλυτη λιτότητα, το ανεπαίσθητο ψιθύρισμα τω ν Ονειροπολήσεων ενός περιπατητή! Και δεν θα αντιγράψουν ούτε θα μιμηθούν στα διακόσια χρόνια που θ' ακολουθήσουν το θάνατό του τον τολμηρό εξερ ευνητή τω ν μυστικών του εγώ ή το συγ γραφέα μιας πρωτότυπης αυτοβιογραφικής αναζήτησης. 0 Ρουσό που εγώ λατρεύω περισσότερο από τους άλλους είναι ο στοχαστής τω ν ανθρώπι νων πραγμάτων, ένας στοχαστής με απίστευτη οξυδέρκεια και διαύγεια. Δεν αρκεί όμως ν' αναφερθώ στη σκέψη του Ρουσό για να ορίσω τις προτι μήσεις μου. Και τούτο γιατί αυτός ο στοχασμός παίρνει μιαν ιδιαίτερη μορ φή. Στα πρώτα του γραπτά (τους δύο Λόγους), ο Ρουσό θεσπίζει μια διά γνωση της κατάστασης του ανθρώπου, της ασθένειας που τον κατατρώγει· στο υπόλοιπο έργο του προτείνει τρόπους θεραπείας. Μόνο που αυτές οι θεραπείες είναι ασυμβίβαστες μεταξύ τους: πρέπει να δ ιαλέξεις ή τη μία ή την άλλη. Για την ακρίβεια, είναι τρεις: ή η κοινωνία και το Κράτος θεραπ εύ ουν τις αδυναμίες τω ν ανθρώπων (πρόκειται γι' αυτό που αποκαλείται ανα χρονιστικά «σοσιαλιστική οδός», η οδός που εξερευνούν το Κοινωνικό συμ βόλαιο και άλλα πολιτικά κείμενα)· ή μόνο του το άτομο ζει έξω από την κοινωνία και βρίσκει μέσα του την πνευματική του τροφή (η «ατομιστική ο δός» που ενσαρκώνεται στις Εξομολογήσεις και σε άλλα αυτοβιογραφικά κείμενα)· ή, τέλος, το άτομο κατορθώνει με την εκπαίδευση να αποδράσει

Το θέμα του μήνα

4Μ )

από τις κοινωνικές συμβάσεις που το οδηνούν στην α λ λοτρίωση αλλά επιλέγει να ζήσει με τους ανθρώπους· αυτή είναι η «ανθρωπιστική» οδ ός που περιγράφεται στη Νέα ΕΑοϊζα και κυρίως στον Αιμίλιο - τα δυο έργα του Ρουσό που διαβάζονται λιγότερο σήμερα. Αυτή η δυνατότητα πολλαπλών λύσεων στα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου έχει ως αποτέλεσμα κάθε εποχή να μπορεί να έχει τον δικό της Ρουσό: ο αυστηρός πο λιτικός σ τοχαστής θα εμπ νεύσ ει μερικούς από του ς συγγραφείς της Γαλλικής Επανάστασης- οι ρομαντικοί, εχθροί συχνά αυτής της επανάστασης, θα μιμηθούν το συγγραφέα τω ν προσωπικών στιγμών και το περιθω ριακό άτομο που περιγράφεται στην αυτοβιογραφίακαι μόνο τον εικοστό αιώνα θα εκτιμηθεί ο Ρουσό - μ έ νος φιλόσοφος του Διαφωτισμού, άμεσος πρόδρομος το υ Καντ. Αυτή λοιπόν η ανθρωπιστική π λευρά το υ Ρουσό με ενδιαφ έρ ει περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη. Με ποια έννοια μπορούμε άραγε να πούμε ότι ο Ρουσό είναι στοχαστής του ανθρωπισμού; Αυτή η θεωρία βα σίζεται σε τρία αξιώ ματα που θα μπορούσαμε να τα συνοψίσουμε σε έναν τύπο: αυτονομία του εγώ, μη μετα βατικότη τα το υ εσ ύ, παγκοσμιότητα του αυτοί. Το ανθρώπινο ον δεν θεω ρ εί ότι η δράση του καθορίζεται απόλυτα από υπερβατικές δυνάμεις: ο θε ό ς ή η Πρό νοια, οι γεωγραφικές, ιστορικές ή κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες γεννιέται και μεγαλώ νει- αυτό το ον έχει ένα περιθώριο ελευθερ ία ς, άρα επιλογής, που το καθιστά υπεύθυνο για το πεπρωμένο του: «Παραδέχε ται πως είναι ελ εύθερ ο να συναινέσει ή ν' αντισταθεί», λ έει ο Ρουσό. Τα πρόσωπα που με περιβάλλουν αξί ζουν το σεβασμό και την αγάπη γι' αυτό που είναι, πα ρά γιατί υποβιβάζονται σε μέσο για την κατάχτηση κά ποιου σκοπού: «0 άνθρωπος είναι ένα ον πολύ ευγενι κό για να πρέπει να χρησιμεύει απλά ως όργανο σε ά λ λους. Τέλος, όλοι οι άνθρωποι ανήκουν στο ίδιο είδος και δικαιούνται την ίδια αξιοπρέπεια, γι' αυτό και το θ ε μέλιο τη ς ηθικής είναι η παγκοσμιότητα: «Η αγάπη για το ανθρώπινο γένος δεν είναι τίποτε άλλο μέσα μας α πό την αγάπη για τη δικαιοσύνη». Δεν είναι για μένα πολύτιμη από τη σκέψη του Ρουσό μόνο η έκφραση τω ν ανθρωπιστικών του αρχών (κι ό μως είναι το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνει κά ποιος)· είναι ακόμη η ικανότητά του να φαντάζεται και να εξερ ευνά τις συνέπειές τους, τις αλληλεπιδράσεις του ς, τις πιθανές δια σ τροφ ές (αντίθετα μ' αυτό που συχνά ειπ ώ θη κε, ο Ρουσό δ εν έχ ει καμία σχέση με τους ονειροπόλους). Ας πάρουμε για παράδειγμα την αυτονομία του ανθρώπινου όντος: αν προσκολληθούμε υπερβολικά σ' αυτήν, δεν κινδυνεύουμε άραγε να

καταλήξουμε σε μία συλλογή από μονάδες, αυτάρκεις οντότητες, άτομα που δεν έχουν πραγματική κοινωνική ζω ή; Κάποιοι πίστεψαν, αναφ ερ όμενοι μάλιστα στον Ρουσό, πως αυτή ήταν η κατάρα τω ν Μοντέρνων: δεν επινόησε άραγε μια «φυσική κατάσταση» μέσα στην ο ποία οι άνθρωποι θα μπορούσ αν να ζήσ ουν μόνοι; Όμως αυτό θα αποτελούσε μια πολύ επιφανειακή ανά γνωση: στη «φυσική κατάσταση», διευκρινίζει ο Ρουσό, ο άνθρωπος δεν έχει αποκτήσει ακόμη εντελώ ς την ι διότητα του ανθρώπου- την αποκτά μόνον όταν τραβή ξει επάνω του το βλέμμα τω ν άλλω ν ανθρώπων. Συ νειδητοποιώντας την ύπαρξη των άλλων, ανακαλύπτει τη δική του ύπαρξη- ανακαλύπτοντας τον μεγάλο αριθ μό τω ν ανθρώπων, φθάνει στην ήπειρο του καλού και το υ κακού και αντιλαμβάνεται ότι είναι ελ εύ θερ ο ς να διαπράξει ή το ένα ή το άλλο: από εκείνη τη στιγμή ξε περνά την κατάσταση του ζώου και μπορεί να χαρακτη ριστεί ως καθαρά ανθρώπινος. Αντί να συγκροτηθούν σε αυτάρκεις οντότητες, οι άνθρωποι γεννιούνται, ζουν και πεθαίνουν σε μια κατάσταση μη πληρότητας, νιώ θοντας έντονα την ανάγκη τω ν άλλων- οφ είλουμε την ύπαρξή μας, διαβεβαιώνει ο Ρουσό, στο βλέμμα τους. Ας πάρουμε ακόμη για παράδειγμα την ανατροφή ενός ατόμου ως τελικό σκοπό της δράσης μου, πράγμα που γίνεται μέσα στην αγάπη και τη φιλία. 0 νεοτερισ μός της ανθρωπιστικής σκέψης, από την εποχή του Μοντέν, μας οδήγησε στην αντίληψη αυτής της σχέσης ως αμ ε τάβατης: αγαπώ αυτό το άτομο όχι γιατί ενσαρκώνει την ομορφιά ή την αρετή, όπως επιθυμούσαν οι Αρχαί οι Έ λληνες φιλόσοφοι, ούτε γιατί μέσω αυτού αγαπώ το θεό, όπως συνιστούσαν οι χριστιανοί στοχαστές, α πό τον Άγιο Αυγουστίνο στον πασκάλ- το αγαπώ γι' αυ τό που είναι. Η καθαρά ανθρώπινη αγάπη απ οτελεί την υπέρβαση του απογοητευμένου κόσμου μας. Όμως, α νταπ αντούν αμέσω ς οι σαρκαστικές γλώ σ σ ες, αυτή δεν είναι μια υπέρβαση σε τιμή ευκαιρίας; Δεν σημαίνει πως απ οδεχόμασ τε ότι πρέπει να α ρ κεσ τούμε στην ψευδαίσθηση, στην ηθελημένη απάτη του εαυτού μας - εφόσον όλοι μας ξέρ ουμε ότι οι α ρ ετές του αγαπη μένου όντος είναι, κατά βάση, προϊόν τη ς φαντασίας του εραστή; Το να δίνεις στην πράξη σου σκοπούς α ποκλειστικά ανθρώπινους δεν σημαίνει άραγε καταδίκη σε κάποιας μορφής μετριότητα; 0 Ρουσό ξέρει πολύ καλά τι κατεργάζεται η φαντασία του εραστή (οι ηθοπλάστες του δέκατου έβδομου αιώ να και, πριν από αυτούς, οι Λατίνοι συγγραφείς γνώρι ζαν καλά την αγαπητή στον Σταντάλ «αποκρυστάλλω ση»)· δεν περιορίζεται όμως στην καταγγελία τω ν μά ταιων ψευδαισθήσεών μας. Είναι αλήθεια ότι η απόλυ τη ομορφιά κι ο θ ε ό ς έχουν χαθεί- αλλά το ίδιον των

ανθρώπων και ταυτόχρονα η αξία τους είναι η ικανότη τά τους να μεταβάλλουν το σχετικό σε απόλυτο, τον πηλό της συνηθισμένης μετριότητας σε χρυσό του αυ θεντικού ουναισθήματος. Αυτό που είναι αξιοθαύμαστο στην αγάπη του πατέρα για το παιδί του, της ερωμένης για τον εραστή της δεν είναι το αντικείμενο της αγάπης, είναι η ίδια η αγάπη που εκφράζεται γι' αυτό. «Η αγάπη όπως την αντιλαμβάνομαι», γράφει ο Ρουσό, «παθιάζεται στη θέα της απα τηλής τελ ειότητας του αγαπημένου όντος- κι αυτή η ψευδαίσθηση γεννά τον ενθουσια σμό της αρετής». Η τελ ειότητα είναι απατηλή, όχι όμως κι η αγάπη που γεννιέται από αυτή- ιδού η ουσία. Οι σ ελίδ ες που αφιερώ νονται από τον Ρουσό στην ηθική μπορεί να φ ανούν καμιά φορά α παρχαιωμένες: στις μέρες μας, δεν αρέσει το κήρυγμα τω ν καλοκάγαθων ανθρώπων. Κι ό μως, η ηθική του Ρουσό, δίχως να είναι ελαστι κή, δεν έχει τίποτα το τρομακτικό. 0 αλτρουισμός είναι προτιμότερος από τον εγωισμό, ό μως αυτή η προτίμηση για τον άλλο δεν απαι τεί να βιάσουμε τον εαυτό μας. Γιατί μπορούμε να προσεγγίσουμε το καλό ακολουθώντας δύο οδούς: την οδό της καλοσύνης ή την οδό της αρετής. Η πρώτη προϋποθέτει, στ' αλήθεια, να ξεπεράσουμε ορισμένες επιθυμίες ή προτιμή σεις για να εναρμονιστούμε με το καθήκον- α λ λά η δ εύ τερ η , που προτιμά π ερισ σ ότερο ο Ρουσό, μας οδηγεί στον ίδιο σκοπό ωθώντας μας να αφ εθούμε στην επιθυμία μας να ευχα ριστούμε τους άλλους. Για όντα «σχετικά» σαν κι εμάς, η ευτυχία τω ν αγαπημένων μας είναι πηγή και της δικής μας ευτυχίας. «Κάνουμε τα πάντα για τον φίλο μας όπως και για τον εαυτό μας, όχι από υποχρέωση αλλά από ευχαρίστη ση». Η αρετή κι η ευτυχία, αντί να είναι ασυμβί βαστες, μπορούν να συγχέονται μεταξύ τους. Η λαϊκή αντίληψη μας παρουσιάζει συνήθω ς τον Ρουσό σαν ένα άνδρα που εκλαμβάνει τις επιθυ μίες του ως την πραγματικότητα, ηου αρέσκεται σε μια ειδυλλιακή άποψη για την ανθρωπότητα. Τα κείμενά του είναι ό,τι πιο απομακρυσμένο μπορεί να υπάρξει α πό την πραγματικότητα. Το ανθρώπινο ον δεν είναι ού τε καλό ούτε κακό, είναι ελεύθερ ο κι επομένως ικανό (κυρίως) για το χειρότερο. Βαθιά κοινωνικό, θα οδηγη θ ε ί μοιραία στην αυταπάτη αν ισχυριστεί ότι μπορεί να α ρ κεσ τεί στον εα υ τό το υ ή να αγαπά μόνο το θ ε ό . Όμως οι απαραίτητοι δεσμοί σημαίνουν επίσης πιθανή απογοήτευση και βέβαιη ταλαιπωρία. «Η ταραχή στη

Το

μήνα

ζωή μας είναι αποτέλεσμα περισσότερο της στοργής μας παρά κάποιας δικής μας ανάγκης». Τα όντα που α γαπάμε και μέσα από τα οποία ζούμε αλλάζουν, παύ ουν να μας αγαπούν ή πεθαίνουν και δεν έχουμε κανέ να καταφύγιο ενάντια σ' αυτή την «ατέλεια» (αυτό τον

περιορισμό) τω ν ανθρώπων- ο πολλαπλασιασμός των δεσμών, η αλλαγή του ερωτικού αντικειμένου θα μας καταδίκαζε σε μια φυγή προς τα εμπρός ακόμη πιο απέλπιδα. 0 Ρουσό αποδέχεται τον καθαρά ανθρώπινο κόσμο μας, όμω ς αυτός ο κόσμος δεν το υ προκαλεί κάποιο αίσθημα αγαλλίασης. Όπως συμβαίνει και με τον έρωτα, αυτό που μπορούμε να θαυμάσουμε σε τ ε λική ανάλυση δεν είναι η ανθρώπινη κατάσταση όπως την σκιαγράφησε, αλλά η ακρίβεια με την οποία συνέλαβε ακόμη και τις πιο τραγικές οριακές στιγμές της. Μ ετάφραση: Ιω άννα παπασπυρίδου

------------------------------------------------------------------m

,μ,α-T jojuuijji,

ΒοΛιέροζ:_ _ _ _ _ _ «Ζον-Ζακ Ρουσό, ο άνθρωποι: που in μπορούσα ν’ αγαπήοω...»

3 ο πρώτο πρόβλημα είναι το ίδιο το όνομα του Ρουσό. Στα 1750 είναι δύσκολο να φέρει κανείς το όνομα Ρουσό στην κοινότητα των γραμμά των. Ρουσό υπάρχει μόνο ένας, ο Ζαν-Μπατίστ (Jean-Batiste), ο οποίος ως το θάνατό του, το 1741, υπήρξε στο επίκεντρο σφοδρής διαμάχης. Οι πάντες γνωρίζουν τις προσβολές που ανταλλάχτηκαν μεταξύ του Ζαν-Μπατίστ και του Βολτέρου, επομένως απαιτούνται ορισμένες διευ κρινίσεις για να συνδεθεί εκ νέου το όνομα Ρουσό με εκείνο του Βολτέρου. Οι διευκρινίσεις αυτές γίνονται καθυστερημένα, στις αρχές του 1750. Στις 50 Ια νουάριου 1750, ο Ρουσό υπογράφει μια επιστολή του ως «Ζαν-Ζακ Ρουσό, πο λίτης της Γενεύης». Γύρω στις 2 Φεβρουάριου ο Βολτέρος τού απαντά με ένα σύντομο σημείωμα στο οποίο σχολιάζει μόνο αυτό: «Με τη χρηστότητά σας, κύριε, αποκαθιστάτε το όνομα Ρουσό. Ο περί ου ο λόγος δεν είναι επ' ουδενί πολίτης της Γενεύης, αλλά κάτοικος του γνωστού βούρκου του Παρνασσού1. Τα ελαττώματά του είναι άγνωστα στο χαρακτήρα σας και η αξία του κατώτε ρη από τη δική σας.» Στο εξής, καμία σύγχυση δεν θα υπάρξει ανάμεσα στους δύο Ρουσό, αφού ο Ζαν-Μπατίστ, ο γνωστός σήμερα ως ο Ρουσό ο Πρεσβύτερος, ρίχνεται στο βούρκο. Τα πράγματα όμως σύντομα θα αλλάξουν. Σε λίγο καιρό ο Ζαν-Ζακ και τα έργα του θα βρεθούν με τη σειρά τους στη λάσπη. 0 Βολτέρος πληροφορεί πρώτο τον ντ' Αλαμπέρ (cT Alembert): «Δεν είναι κακό να χώνεις το κεφάλι μερικών ανθρώπων στο βούρκο, εκεί που βρίσκεται και ο δάσκαλός τους»2. Στον ίδιο συνεχίζει: «Ο φίλος Βερνέ (Vernet) βρίσκεται μαζί με τον Ζαν-Ζακ στη λάσπη και ούτε ο ένας ούτε ο άλλος μπορούν να βγουν α πό εκεί»3*5. Γράφει ακόμα στον Σιμόν Λενγκέ (Simon Linguet): «Τα υπόλοιπα του

Το θέμα του μήνα

Αιμίλιου και της Ελοϊζας του κείτονται σήμερα στη λάσπη μαζί με το δημιουργό τους»4. Στα γραπτά του Βολτέρου για μεγάλο διάστημα ο Ζαν-Ζακ θα θυμίζει τον Ζαν-Μπατίστ5. Άλλωστε, πρόκειται για ένα τρελό, γεγονός που γίνεται αντιληπτό πολύ αργά, όταν το κακό έχει γίνει. Πρέπει να αναφερθεί εδώ ότι οι υπόλοιποι φιλόσοφοι με πρώτο τον Ντιντερό θεώρησαν ότι ο Ρουσό ανήκει στον κύκλο τους. Αρχικά, αποφεύγουν να εκφραστούν. Όμως το 1755, ο Ρουσό εμφανίζεται στο προσκήνιο και θριαμβεύει με το Λόγο για την καταγωγή και τις πηγές της ανισότητας με ταξύ των ανθρώπων, το οποίο στέλνει και στον Βολτέρο. Στις 30 Αυγούοτου, ο Βολτέρος απαντά με μια αιχμηρό τατη «ευχαριστήρια επιστολή»: «Έλαβα κύριε το νέο σας βιβλίο εναντίον του ανθρωπίνου γένους...Ποτέ κανείς δεν διέθεσε τόσο πνεύμα με την επιθυμία να αποκτηνώσει την ανθρωπότητα. Διαβάζοντας κάποιος το κείμενό σας, επιθυμεί να περπατήσει με τα τέσσερα. Παρ' όλα αυτά ό μως, εγώ εδώ και εξήντα χρόνια έχω κόψει αυτή τη συ νήθεια». Η απάντηση σε ένα ακραίο δοκίμιο υπήρξε με τη σειρά της ακραία. Σαν στόχο της είχε κυρίως το πρώτο δοκίμιο του Ρουσό, το Περί των τεχνών και των επιστη μών. Αλλά ας παραμείνουμε στην ουσία της υπόθεσης. 0 Βολτέρος γνωρίζοντας ότι «τα μεγαλύτερα εγκλήματα διεπράχθησαν από διάσημους αδαείς» υποστηρίζει την α ντίθετη άποψη από τον Ρουσό. Προσθέτει με κακεντρέχεια ότι «η λογοτεχνία απ οτελεί την τροφή της ψυχής, την εξυψώνει και την παρηνορεί. Και ενώ εσείς στρέφε στε εναντίον της λογοτεχνίας, οφείλετε σε εκείνη τη δό ξα σας». Η ανοιχτή αυτή επιστολή δ ημοσ ιεύεται τον Οκτώβριο. Ο Βολτέρος δηλώνει πως «έκανε καλή εντύ πωση». 0 Ρουσό επικροτεί τη δημοσίευση θεωρώντας την τιμητική. Προς το παρόν, η διαμάχη έχει ως επίκεντρο το συγγραφικό έργο και όχι τα ίδια τα πρόσωπα. Γεγονός πάντως είναι ότι η ένταση στις σχέσεις τους οξύνεται επι κίνδυνα. Εντούτοις, ο Βολτέρος επιδεικνύει ιδιαίτερη σύ νεση και προσπαθεί να αποφύγει τη σύγκρουση. Μια σύ γκρουση που θα μπορούσε να βρει αφορμή την επιστολή με την οποία ο Ρουσό επιτίθεται στις απόψεις που εκφρά ζονται στο Ποίημα για την καταστροφή της Λισαβόνας IPodme sur le desastre de Lisbonne). 0 Ζαν-Ζακ στις Εξο μολογήσεις διατείνεται πως στην επιστολή της 12ης Σε πτεμβρίου ο Βολτέρος «δεν λέει λέξη για αυτό το θέμα» και πως η πραγματική του απάντηση υπήρξε ο Καντίντ. Όμως, τί καταλληλότερο θα μπορούσε κανείς να απα ντήσει σε αυτόν τον νέο απόστολο της θείας Πρόνοιας από αυτό: «Αγαπητέ μου φιλόσοφε, μπορούμε εσείς κι ε γώ στα διαλείμματα των συμφορών να φιλοσοφούμε σε έμμετρο ή πεζό λόγο. Την παρούσα όμως στιγμή, συγ χωρήστε με που αφήνω κατά μέρος όλες αυτές τις φιλο σοφικές συζητήσεις που δεν είναι τίποτα άλλο από δια σκεδάσεις. Η επιστολή σας είναι πολύ όμορφη, όμως στο σπίτι μου φιλοξενώ μια ανιψιό μου, η οποία εδώ και τρεις Το θέμα του μήι

εβδομάδες βρίσκεται σε μεγάλο κίνδυνο. Κάνω τον νοσο κόμο και συγχρόνως είμαι πολύ άρρωστος ο ίδιος». 0 Βολτέρος θα σταματούσε εκεί. 0 Ρουσό όμως επέμεινε τόσο που άγγιξε τα όρια της πρόκλησης:« Δεν σας εκτι μώ καθόλου κύριε...»7. Όλη η επιστολή κινείται στο ίδιο ύφος και ο Βολτέρος νιώθει πως« πρέπει να του κάνουν λουτρό και να του δώσουν δυναμωτικό ζωμό»8. Η τρέλα του Ζαν-Ζακ είναι πλέον σίγουρη και όλοι οι φιλόσοφοι πρέπει να το συνειδητοποιήσουν. 0 Βολτέρος δεν αρκείται σ' αυτό, θέλει να τον τιμωρήσει. «Ένας τέτοιος άν θρωπος δεν ταιριάζει ούτε σε δημοκρατία, ούτε σε βασί λειο, ο ύτε στους κόλπους μιας κοινωνίας. Ο Τρονσέν (Tronchin) πρέπει να του δώσει καθαρτικό, ο Καμπανίς (Cambanis) να τον εγχειρίσει, αλλά ποιος θα τον διορθώ σει;»9. 0 Βολτέρος. Έπειτα, πρόκειται για έναν κακοήθη, αχάριστο, αγύρτη, κατεργάρη, άθλιο, λυσσασμένο και αλιτήριο. Χαρακτηρι στικά γνωρίσματα της τρέλας, όπως διευκρινίζει ο Βολτέ ρος στο Αίσθημα των πολιτών. «Νιώθουμε οίκτο για έναν τρελό, όταν όμως ο παραλογισμός γίνεται μανία πρέπει να τον δένουμε. Η ανοχή που σε άλλες περιπτώσεις είναι αρετή, στη συγκεκριμένη θα ήταν διαστροφή.» Για να αποφύγει αυτή τη διαστροφή, ο συγγραφέας του Αισθή ματος διαδίδει ότι ο Ρουσό πάσχει από σύφιλη και ότι έ χει εγκαταλείψει τα παιδιά του στην είσοδο ενός ιδρύμα τος. Ανάμεσα σε άλλα προσθέτει ακόμα, σε αυτό το ατε λείω το δημοσίευμα, ότι είναι ένας κυνικός, ένας Διογέ νης, ένας φτωχός νόθος Διογένης, ένας Διογένης τρελός, σκύλος, ένας μικρός Διογένης χαμένος, ένας μικρός ακό λουθος, ένας Διογένης υπηρέτης, ένας Διογένης από τη Γενεύη. Αυτές οι επαναλαμβανόμενες επιθέσεις θα αποφέρουν καρπούς. Όλοι όσοι τις έχουν ακούσει, και είναι πολλοί αυτοί, θα τις θυμηθούν όταν θα επέλθει η ρήξη μεταξύ του Ρουσό και των υπολοίπων φιλοσόφων, όταν προκύψει «η δίκη της αχαριστίας έναντι της ευεργεσίας» ανάμε σα στον Ρουσό και τον Ντέιβιντ Χιουμ (David Hume). Είναι η εποχή που ο Βολτέρος θα κοσμεί τις επιστολές του με συνθέσεις και παραλλαγές του τύπου «δεν έχει υπάρξει άλλος πιο αχρείος ανάμεσα στους τρελούς. Είναι χειρό τερος και από τον πίθηκο που δαγκώνει το χέρι του αν θρώπου που τον τάζει»10. Στην αλληλογραφία του ο Βολτέρος γελοιοποιεί τον ΖανΖακ και συγχρόνως εξηγεί την αιτία του θυμού και του μί σους του. Είναι ολοφάνερο πως τον βασανίζει η επιστο λή της 17ης Ιουνίου 1760, που ξεκινά με το περίφημο «Δεν σας εκτιμώ καθόλου, κύριε...». Επιστρέφει σε αυτήν αδιάκοπα. Καταγγέλλει κυρίως τη φράση «Ξεπληρώσατε το άσυλο που σας προσέφερε η Γενεύη καταστρέφοντάς την...». Λες και ο Βολτέρος όφειλε «να εξευγενίσει τα ήθη της Γενεύης». Λες και ο Βολτέρος ζούσε στη Γενεύη ή εί χε ανάγκη από άσυλο. Τί αυθάδεια! «...Λες και είχα ανά γκη να ζητήσω άσυλο στους κυρίους του, εγώ, που είχα

■ms

για υποτακτικούς μου μια ντουζίνα από δαύτους»11. Θεώ ρησε απαραίτητο να βάλει τα πράγματα στη θέση τους. Το σημαντικό όμως βρίσκεται αλλού. Με αυτή τη φράση ο Ζαν-Ζακ κατηγορεί τον Βολτέρο ότι εισάγοντας το θέα τρο στη Γενεύη διέφθειρε τους κατοίκους της. Ακόμα ένα παράδοξο του ανθρώπου που «καταφέρεται εναντίον των θεαμάτων αφού πρώτα έχει γράψει μία άθλια κωμω δία». Το Φερνέ (Ferney) άλλω στε δεν βρίσκεται στη Γε νεύη αλλά στη Γαλλία. Για να κατανοήσει κανείς τη σφοδρότητα της επίθεσης, πρέπει να έχει κατά νου ότι ο Βολτέρος στην εποχή του θεωρείται πρωτίστως άνθρω πος του θεάτρου. Από το γεγονός αυτό πηγάζει και η α ντίδρασή του: «...πώς θέλετε να μην αγανακτώ; Έφτιαξα ένα όμορφο θέατρο στο Φερνέ και βρίσκεται ένας ΖανΖακ σε κάποιο χωριό της Γαλλίας, που βάλθηκε μαζί με δύο κατεργάρηδες καλβινιστές παπάδες να εμποδίσει έ ναν καλό ηθοποιό να εμφανιστεί στο θέατρό μου. 0 ΖανΖακ διατείνεται πως δεν αρμόζει στην αξιοπρέπεια ενός ωρολογοποιού από τη Γενεύη να παίξει Σίνα (Cinna) δί πλα σε μια απόγονο του Κορνήλιου (Corneille) στο θέα τρό μου. Τον αχρείο! Τον αχρείο! Εάν πλησιάσει στη χώρα θα τον κλείσω σε ένα βαρέλι, με ένα πανωφόρι μόνο, κι αυτό μισό, τον γόη της συμφοράς»12. Τον Ιούνιο του 1764 δημοσιεύεται μια Επιστολή του κυρί

ου Ρουοό από τη Γενεύη στον κύριο X. στο Παρίσι (Lettre de M.Rousseau de ύέηένβ έ Μ. X1·** έ Paris), που καταγ γέλλει ότι ο Βολτέρος υπήρξε ο πιο σκληρός και επιδέ ξιος από όλους τους διώκτες του Ζαν-Ζακ. Το χτύπημα εί ναι ισχυρό καθώς στο προσκήνιο βρίσκεται η υπόθεση Καλάς (Calas). 0 Β ολτέρ ος γρ άφ ει στον Ν ταμιλαβίλ (Damilaville): «Είναι απαραίτητο να δίνω εντύπωση διώκτη τώρα που κι εγώ ο ίδιος διώκομαι;»15. Προσθέτει στη μαρκησία ντυ Ντεφάν (du Deffand): «...θεωρώ πως ο χειρό τερος τρόπος να προσβάλλει κανείς έναν άνθρωπο είναι να τον αποκαλέσει διώκτη»14. Όμως παρά τις επιθέσεις, τις κατηγορίες και όλες αυτές τις εξηγήσεις του Βολτέρου, ο μακροχρόνιος και ανελέη τος αυτός πόλεμος φαίνεται ανεξήγητος. Στην πραγματι κότητα, ο πόλεμος αυτός φαίνεται τόσο ψεύτικος που σύντομα η εικονοπλασία της επανάστασης θα παρουσιά σει πρώτα τη συμφιλίωση και έπειτα την ένωση των δύο φιλοσόφων, θεμελιωτών της νέας τάξης πραγμάτων. Σή μερα, στην ιστορική μας συνείδηση σχηματίζουν ένα τό σο αδιαχώριστο ζεύγος που αναρωτιέται κανείς τί κρύβε ται πίσω από τα προσβλητικά λόγια του ενός στον άλλον. Στη διάρκεια όλων αυτών των ετών, ο Βολτέρος δηλώνει την απογοήτευσή του για τη στάση του Ρουσό: «Οι φιλό σοφοι έχουν διασπαστεί. Το μικρό κοπάδι αλληλοτρώγεται όταν πλησιάζουν οι λύκοι. Περισσότερο με θυμώνει ο Ζαν-Ζακ σας. Αυτός ο θεότρελος, που θα μπορούσε να έ χει γίνει κάτι, εάν σας είχε επιτρέψει να τον καθοδηγήσε τε, τολμάει να αποσχιστεί...»15. Στην ομάδα των φιλοσό

φων υπάρχουν προδότες· ο Ζαν-Ζακ θα έπρεπε να είναι απόστολος, έγινε όμως αποστάτης. Είναι ο Ιούδας της α δελφότητας. «Δεν εκτιμώ ούτε τον άνθρωπο ούτε τα έργα του», δη λώνει στον ντ' Αλαμπέρ16. Όσον αφορά τα έργα είναι πι θανόν να ισχύει η δήλωση αυτή. Το μυθιστόρημα του Ζαν-Ζακ Νέα ΕΠοίζα (Nouvelle Helo'ise) του προκαλεί αγα νάκτηση και βαθύτατη θλίψη. Πρόκειται για «ένα τερατώ δες συνονθύλευμα υπερβολής και τετριμμένης ηθικολο γίας, που στερείται πλοκής, γεγονότων, πνεύματος και ενδιαφέροντος...»17. Η επιτυχία του βιβλίου τον εκνευρίζει και τον ω θεί να γράψει μια άκρως ταπεινωτική κριτική: «Κάθε συγγραφέας αντικατοπτρίζεται στα μυθιστορήματά του. 0 ήρωας... του Ζαν-Ζακ είναι ένας παιδαγωγός που εν είδει μισθού παίρνει την παρθενία του μαθητή του»18. Η κριτική του είναι εξίσου σκληρή και για τα υπό λοιπα έργα του Ρουσό, με εξαίρεση «την παρένθεση του βικάριου από τη Σαβοΐα» (vicaire Savoyard). 0 Ρουσό είναι άθλιος συγγραφέας. Όπως κι αν έχει, ο Βολτέρος δεν ε κτιμά τα κείμενά του, όμως παρά τα λεγόμενό του πιθα νότατα συμβαίνει το αντίθετο με τον ίδιο τον Ρουσό. Υπάρχει βέβαια αυτό το πλήθος των προσβολών και των κατηγοριών, από το σύνολο των οποίων μόνο μερικά πα ραδείγματα ανέφερα προηγουμένως. Όμως αντίθετα με την ξεκάθαρη και αδιαμφισβήτητα εμπαθή αντιμετώπιση που επεφύλαξε στους άλλους εχθρούς του, και κυρίως στον άλλο Ρουσό, ο Βολτέρος θα προσδώσει στον ΖανΖακ δύο όψεις αντιφατικές και συγχρόνως αδιαχώριστες. Παρόλο που η όψη που θέλει τον Ρουσό κακοήθη και τρελό κατέχει τη μερίδα του λέοντος στις αναφορές του, αφήνει να διαφανεί άλλη μία, η όψη ενός Ρουσό δυνάμει ενάρετου και λογικού, ενός δηλαδή δυνάμει φιλοσόφου. Το γεγονός αυτό εξαγριώνει τον Βολτέρο. Γιατί ενώ θα μπορούσε να επιλέξει να γίνει ο ενάρετος, ο γνήσιος Ρουσό, εκείνος επέλεξε το δρόμο της τρέλας και της α θλιότητας. Επομένως ο Βολτέρος στρέφεται εναντίον όχι του ίδιου του Ζαν-Ζακ αλλά της συμπεριφοράς του. Για το πρόσωπό του η γνώμη του είναι διαφορετική. Συνηγο ρεί σ' αυτό και η επιστολή του στην κυρία ντ' Επινέ (d' Epinay) όπου, εν μέσω νέων κατηγοριών για τη στάση του συγγραφέα Ρουσό, λέει: «Ζαν-Ζακ Ρουσό, ο άνθρω πος που θα μπορούσα να αγαπήσω εάν δεν είχε γεννηθεί αχάριστος...»19. Οι δύο άντρες θα μπορούσαν να είναι α γαπημένοι. 0 Βολτέρος μπόρεσε να το εκφράσει με τρό πο πολύ συγκεκριμένο και στον ίδιο τον Ρουσό: «Έχετε υ πόψη σας ότι, παρά τα πικρόχολα αστεία μου, κανείς από τους αναγνώστες σας δεν σας εκτιμά περισσότερο από εμένα και κανείς από όσους σας συναντήσουν δεν θα εί ναι περισσότερο διατεθειμένος να σας αγαπήσει τρυφ ε ρά»20. Ποια τρέλα λοιπόν ω θεί τον Ρουσό να γράψει: «Δεν σας εκτιμώ καθόλου κύριε...με φτάσατε στο σημείο να σας απεχθάνομαι. Αλλά σας απεχθάνομαι όντας άνθρω πος άξιος να σας αγαπήσει, εάν το είχατε θελήσει»; Ο

Βολτέρος συγκροτείται και δεν απαντά, όμως ο Ρουσό θα επιμείνει. Αυτό θα σημάνει ιη ν κήρυξη ολοκληρωτικού πολέμου. 0 Βολτέρος θα πολεμήσει όχι χωρίς θλίψη αλ λά σίγουρα χωρίς έλεος, θα απολογηθεί για τις πράξεις του με τρόπο θεατρικότατο: «Υπέμεινα επί σαράντα χρό νια τις προσβολές των ψευτοθρησκόληπτων και των α χρείων. Κατάλαβα ότι δεν κερδίζει κανείς τίποτα με τη μετριοπάθεια καθώς πρόκειται περί απάτης. Πρέπει κα νείς να πολεμά και να πεθαίνει ευγενώς καθώς

Θυσία στα πόδια μου θα κείτονται οι θρησκόληπτοινα γελάτε και να με αγαπάτε»21. Μετάφραση: Δήμητρα Ρούπα Σημειώσεις 1. Υπαινιγμός στο περίφημο σατιρικό ποίημα 0 Βούρκος (Le Bourbier) που δημοσιεύτηκε το 1714, όπου ο νεαρός Αρουέ (Arouet) βάζει τον Αντουόν Ουντάρ ντε Λα Μοτ (Antoine Houdart de La' Motte) και όλη την ομάδα των Μοντέρνων να τσ αλαβουτούν οτη βρομιό και τη δυσωδία ενός βάλτου, στους πρόποδες του Παρνασσού. 2. Στις 19 Μαρτίου 1761. 3. Στις 29 Νοεμβρίου 1766. 4. Στις 14 Μαρτίου 1767. 5. «Τόσο αυτός όσο και το νέο απεχθές μυθιστόρημά του Νέα Ελοίζα στερούνται πνεύματος, ο Αιμίλιος το ίδιο. Όλα τα έργα του ανήκουν σε έναν εμφαντικό και κενόδοξο ρήτορα, που παραφράζει σε συχνά ακατάληπτο πεζό λόγο δύο ή τρεις στροφές του άλλου Ρουσό». Στον Σαρλ Μπόρντ (Charles Bordes), στις 29 Νοεμβρίου 1766. 6. Στις 18 Αυγούστου 1756. 7. Στον Βολτέρο, στις 17 Ιουνίου 1760. 8.0 Βολτέρος στον ντ' Αλαμπέρ, στις 23 Ιουνίου 1760.0 Βολτέ

Το 8έμ<

μήνα

ρος θα επαναλάβει την ίδια φράση στην επιστολή του στον Ντέιβιντ Χιουμ, στις 24 Αυγούστου 1766. 9. Στον Γκαμπριέλ Κραμέρ (Gabriel Cramer), στις 30 Ιουνίου 1762. 0 Θεόδωρος Τρονσέν είναι ο διάσημος γιατρός της Γενεύης. Διατηρούσε φιλικές σχέσεις και με τον Βολτέρο και με τον Ρουσό. 0 Καμπανίς ήταν ένας χειρούργος από τη Γενεύη που προσπάθησε να θεραπεύσει ένα συγγενή του Βολτέρου, τον Υάκινθο Ντομάρ (Hyacinthe Daumart). Όπως σημειώνει ο Βολ τέρος σε ένα γράμμα του στον Νταβίντ Λουί Κονστάν ντε Ρεμπέκ (David Louis Constant de Rebecques) στις 5 Νοεμβρίου 1760, το αποτέλεσμα ήταν οικτρό: «Το ψαλίδι του Καμπανίς είναι πιο θανάσιμο για τους σωματοφύλακες του βασιλιά και από τους ταγματάρχες των ολλανδικών φρουρών. Ορισμένες φορές φοβάμαι πως πρόκειται για το ψαλίδι της Ατρόπου. 0 πιο γενναίος Ουσάρος θα είχε κάνει μικρότερη πληγή στον Υά κινθο από το νυστέρι του Καμπανίς. Ήδη, εδώ και έξι εβδομά δες έχει πυρετό. Τον έστειλαν στα ιαματικά λουτρά, τον φλεβοτόμησαν και του έβαλαν σωληνάκια από το γόνατο έως τους γοφούς, παρ' όλα αυτά δεν παρουσίασε καμία βελτίω ση. Οι Ρώσοι ποτέ δεν μεταχειρίστηκαν με τέτοιο τρόπο τους Βερολινέζους». 10. Στον Νταμιλαβίλ στις 3 Νοεμβρίου 1766. 11. Στην ανιψιό το υ Ντομπιέρ ν τε Φ οντέν (Dompierre de Fontaine), την 1η Απριλίου 1761. 12. Στον Νταμιλαβίλ, στις 9 Μαίου 1761. 13. Στις 21 Ιουλίου 1764. 14. Στις 27 Ιουνίου 1764. 15. Στον vt' Αλαμπέρ, στις 19 Μαρτίου 1761. 16. Στις 20 Απριλίου 1761, 17. Στον Πιερ Ρουσό (Pierre Rousseau) στις 10 Μαρτίου 1761. 18. Στον ντ' Αρζεντάλ (d' Argental) στις 11 Φεβρουάριου 1761. 19. Στις 25 Μαρτίου 1761. 20. Στις 12 Σεπτεμβρίου 1756. 21. Στον ντ' Αλαμπέρ, στις 20 Απριλίου 1761.

Τι eivai q ονειροπόΑησπ; Ερ.κ Λίμπόρν

fr\\

ΝΕΙΡΟΠΟΛΗΣΗ: Όνειρο αλλόκοτο, παραλήρημα, τρέλα. Επίσης σημαίνει πράξη ή πρόταση παράλογη, όραμα. Οι συγγραφείς μάς έχουν δώσει ένα σωρό από τις ονειροπολήσεις τους», σύμφωνα με το Λεξικό του Φιρτιέρ (Antoine Furetfere, 1691). Αυτή η έντονα μειωτική σημασία της λέξης «ονειροπόληση» διήρκεσε σ' όλη τη διάρκεια του 17ου αιώνα, αλλά ο όρος αποκτά και τη σημασία του «στοχασμού» (ο αββάς Prevost συστήνει τις «μοναχικές ονειροπολήσεις» στον πρόλογο της Manon LescauO. Το Λεξικό του Τρεβού flT6voux) του 1771 αποδίδει τη διπλή σημασία της «γελοίας φαντασίας» (συνώνυμα: «χίμαιρα», «ό ραμα») και της έγνοιας (ονειροπόληση «λέγεται επίσης για τους στοχασμούς ή τις ανησυχίες που απασχολούν το πνεύμα»). Στο μυθιστορηματικό πλαίσιο, η ονειροπόληση συνδέεται με τις πνευματικές και ψυχικές διαταραχές: «Ήμουν σ' αυτή την κατάσταση ονειροπόλησης και συγκίνησης στην οποία μας βυθίζει η μουσική όταν μας απασχολεί κάτι», γράφει η Πολίν, η αφηγήτρια στα Βάσανα του έρωτα (1747) της Κλοντίν ντε Τενσέν (Claudine de Tencin). Εναπόκειται στον Ζ, Ζ. Ρουσό να αναβαθμίσει σημασιολογικά τον όρο ονειροπόληση, με τη δημοσίευση των Ονειροπολήσεων του μοναχικού περιπατητή, το 1782. Η ε πιρροή αυτού του κειμένου υπήρξε καθοριστική για την εννοιολογική εξέλιξη της λέξης, που περνά έτσι από την έννοια του «παραληρήματος» της κλασικής περιόδου στη σύγχρονη έννοια της «πνευματικής χαλάρωσης». Ο ονειροπόλος, κατά τον Ζ. Ζ. Ρουσό, δεν είναι πλέον ο ονειροπαρμένος αλλά είναι αυτός που παρωθείται από την εσωτερικότητά του. Ο άμεσος κληρονόμος του Ρου σό είναι βέβαια ο Σενανκούρ, που δημιουργεί το 1804 με τον Ομπερμάν (Oberman) (τον «ονειροπόλο των Άλπεων») έναν μοναχικό ήρωα εμπνευσμένο από τον αφηγητή των Ονειροπολήσεων. Στις Ονειροπολήσεις περί της αρχέγονης φύαης του ανθρώπου (Riveries sur la nature primitive de I'homme, 17991800), όπως και στους Ελεύθερους στοχασμούς ενός άγνωστου μοναχικού

Ώ3&-

Το θέμα του μήνα

ILibres m0ditations d'un solitaire inconnu, 1819), ο Σενανκούρ δοξάζει αυτή την προνομιακή δραστηριότητα του στοχαστή, την ονειροπόληση του Ρουσό - τόπος χαράς όπου το άτομο αποκόβεται από τις εξωτερικές του δ ε σμεύσεις για να διαδεχθεί με τον εαυτό του, δημιουργώ ντας μια αυθεντική σχέση με τον αρχέγονο κόσμο, τον ο ποίο ανασυνθέτει η φαντασία. Εντούτοις, η έννοια της ονειροπόλησης στον Ρουσό απέ χει πολύ από το να είναι μονοσήμαντη: διότι εννοιολογικά βρίσκεται σε συνεχή εξέλιξη, τόσο στα τελευταία αυτοβιογραφικά γραπτά του όσο και στις Ονειροπολήσεις του μοναχικού περιπατητή. Αυτή η επαναφορά της ονει ροπόλησης μπολιάζεται αρχικά με μια μαχητική χρήση του όρου. 0 τίτλος που διαλέγει ο Ρουσό για το τελευ ταίο κείμενό του είναι προκλητικός: πρώτα-πρώτα γιατί διατηρείται και ακόμα απαιτείται η αρχική σημασία της «χίμαιρας» ή της «διασκέδασης» από τον Ζαν-Ζακ στο έρ γο του, έπειτα για την εξέχουσα σημασία που αποδίδει στην ονειροπόληση, την οποία άλλωστε κρίνουν οι σύγ χρονοί του ως επιπόλαια δραστηριότητα: άνθρωπος που αρέσκεται στα σοφίσματα, παίρνει στα σοβαρά την ονει ροπόληση, σε σημείο που να βρίσκει σ' αυτή ένα λόγο ύ παρξης. Αυτή την παραξενιά την εμπνεύσθηκε από έναν επιφανή πρόγονο: ένθερμος αναγνώστης των Δοκιμίων, ο Ρουσό δεν ξέχασε βέβαια ότι ο Μονταίν (Montaigne) ο νόμαζε τα γραπτά του «ονειροπολήσεις». 0 αυτοσαρκα σμός που χαρακτηρίζει και τους δύο συγγραφείς προσκαλείτον «επαρκή αναγνώστη» να προσεγγίσει διαφορετικά ένα φαινομενικά διαυγές κείμενο. 0 Μονταίν ζητά με χι ούμορ μια παιγνιώδη ανάγνωση, υιοθετώντας τον ελεύ θερο συνδυασμό των ιδεών, κύριο χαρακτηριστικό της ο νειροπόλησης: «Μόλις εμφανίζονται οι ονειροπολήσεις μου, τις μαζεύω· πότε στριμώχνονται, πότε περιμένουν στη σειρά, θέλω να βλέπουν το κανονικό και συνηθισμέ νο βήμα μου, όσο κι αν σκοντάφτουν» (Δοκίμια, Η, 10). Όσον αφορά τον Ζαν-Ζακ, αυτός παρουσιάζει το βιβλίο του ως το «ημερολόγιο που πληροφορεί για τις ονειρο πολήσεις του», δηλαδή μία συλλογή που δεν υπόκειται σε κανόνες αισθητικών κριτηρίων (εξ ού και η απουσία μετάβασης από τον ένα περίπατο στον άλλο) ή σε εξω τερικά εμπόδια (ακόμα και αν παραμένει η έμμονη ιδέα της συνωμοσίας ή η επιθυμία να δικαιολογηθεί-): «θα πω αυτό που σκέφτηκα όπως μου ήρθε, τόσο ασύνδετα που οι ιδέες της προηγούμενης μέρας θα φαίνονται κοινές μ' αυτές της επόμενης» (πρώτος περίπατος). Σ' αυτούς τους δύο συγγραφείς, συνεπαρμένους από την ελευθε ρία και την ανεξαρτησία του πνεύματος, η ονειροπόληση εκφράζει κατά βάση το δικαίωμα στη γόνιμη περιπλάνη ση που δεν εμποδίζεται από τη σκέψη. Η θέση του ανα γνώστη ενώπιον των κειμένων αυτών είναι δυσχερής: Το θέμα του μήι

δεν καλείται να διαβάσει αυτές τις σελίδες (ο Ζαν-Ζακ γράφει «σε πείσμα των ανθρώπων») που προσβλέπουν άλλωστε στην ενδοσκόπηση, στην αναζήτηση μιας άμε σης επαφής με τον εαυτό μας.

Εικονογράφηση για τις «Ονΐΐροπολήστις ινός μοναχικού οδοιπόρου». ΓκραΒούρα του Ντιπρίίλ

Επανειλημμένα στα τελευταία του κείμενα, ο Ρουσό ανα λύει την έννοια της λέξης «ονειροπόληοη». Στον δεύτερο Διάλογο (1772-76), ορίζει την ονειροπόληση ως μία δρα στηριότητα που προσφέρει ικανοποίηση, συνδεδεμένη με την ιδέα της παθητικής απόλαυσης: «όταν ονειροπο λούμε δεν είμαστε καθόλου δραστήριοι. Οι εικόνες χαράσσονται στο μυαλό, συνδυάζονται όπως όταν κοιμό μαστε χωρίς τη συνδρομή της θέλησης: αφήνουμε όλα αυτά να ακολουθήσουν την πορεία τους και το απολαμ βάνουμε χωρίς να ενεργούμε». Βέβαια, αυτή «η αρέσκεια στην ονειροπόληση» μπορεί να αποδειχθεί επικίνδυνη: η φαντασία είναι ικανή να δημιουργήσει «ένα πολύ έντονο πάθος», άρα εξαντλητικό για ένα τόσο ευαίσθητο πλά σμα σαν τον Ζαν-Ζακ. Έτσι, η δραστηριότητα της ονειρο πόλησης αντιστοιχεί σε αυτό το είδος της «αρνητικής ευ τυχίας» που συνδέεται άμεσα με τη γένεση των Ονειρο πολήσεων. Ο Ρουσό ανακαλύπτει αυτή τη νέα λογοτεχνι

41^7

κή μορφή, την ποιητική ονειροπόληση σε πεζό λόγο, μό νο και μόνο για να περιγράφει την ιδιαίτερη κατάσταση στην οποία βρίσκεται. Πράγματι, ο Ζαν-Ζακ γράφει σ' ένα υπερπέραν: όχι «ονειροπολήσεις πέραν του τάφου» που θα επεδίωκαν να πανιώσουν την εικόνα του για την αιω νιότητα, αλλά προσωπικές σκέψεις που προέρχονται από την εμπειρία του ληξιαρχικού του θανάτου, που αναφέρεται στους δύο πρώτους περιπάτους. «Ολόκληρη η ζωή μου δεν ήταν παρά μακρά ονειροπόληση χωρισμένη στα κεφάλαια των καθημερινών μου περιπάτων. L.1 Το ξέρω ότι οι ονειροπολήσεις μου μέρα με την ημέρα θα γίνονται όλο και πιο ψυχρές, έως ότου η πλήξη της καταγραφής τους να με αποθαρρύνει εντελώς», γράφει ο Ρουσό σ' έ να από τα χαρτιά της τράπουλας, που βρέθηκαν στις ση μειώσεις του, έχοντας πιθανά χρησιμοποιηθεί ως υπο στήριξη κατά τη σύνταξη κάποιων περιπάτων. 0 Ζαν-Ζακ λοιπόν συνδέει τη σύνταξη των ονειροπολήσεών του με τον αγώνα κατά της φυσικής κατάπτωσης και του θανά του («Κρύες και θλιμμένες ονειροπολήσεις», γράφει επά νω στο εικοστό έβδομο χαρτί της τράπουλας). Αυτό δεί χνει σε ποιο σημείο οι Ονειροπολήσεις αποτελούν την τε λευταία μεταμόρφωση του Έρωτα στον Ρουσό: μια απά ντηση στο νοσηρό παραλήρημα των Διαλόνων και μια τάση για αυτονόμηση του «εγώ» απέναντι στην προστα τευτική μορφή της «Μαμάς» που αναφέρεται στον δέκα το περίπατο (τοποθετημένη στον αστερισμό της «ανθι σμένης Πασχαλιάς»), «Ονειροπόληση. Κατέληξα ότι αυτή η κατάσταση μου ή ταν περισσότερο ευχάριστη ως διακοπή από τις θλίψεις της ζωής παρά ως θετική απόλαυση» (δέκατο έβδομο χαρτί της τράπουλας): τέτοια φαίνεται να είναι η διάθεοη του ονειροπόλου στο κατώφλι των Ονειροπολήσεων. Στον δεύτερο περίπατο, όμως, όπου ο Ρουσό μεταφέρει την εμπειρία που είχε του συμβολικού θανάτου, σωματι κού και κοινωνικού, η προοπτική αλλάζει ριζικά. Στην αρ χή του περιπάτου, η ονειροπόληση είναι μια «θύμηση» (ακούσια και ανεξέλεγκτη ανάμνηση) σ' ένα σώμα σε πα ρακμή του οποίου οι δυνατότητες έχουν εξαντληθεί. Για να «ρεμβάσει μόνος του», ο Ζαν-Ζακ θα ανατρέξει στο παρελθόν, πηγή «γλυκών ονειροπολήσεων»: σ' αυτό το σημείο του κειμένου, η έννοια της ονειροπόλησης απο κτά για πρώτη φορά μια θετική σημασία - είναι η στιγμή τω ν «ατάραχων ονειροπολήσεων» στο Μενιλμοντάν (Menilmontant). Περίεργη η μοίρα για τον Ζαν-Ζακ: αυτή η ονειροπόληση γύρω από την εφήμερη μοίρα του αν θρώπου ολοκληρώνεται με μια ανώδυνη εμπειρία του θανάτου, η οποία περιγράφεται ως μια άγνωστη ευχαρί στηση που οδηγεί σε μια «γοητευτική ηρεμία». Σ' αυτή την κατάσταση, η ύπαρξη περιορίζεται αποκλειστικά στις

---------------------

αισθήσεις: στη συνέχεια οι Ονειροπολήσεις τείνουν να ξαναβρούν την πρωταρχική κατάστασή τους, ως στιγμή ευτυχισμένης πληρότητας. Στους επόμενους περιπά τους, το σημασιολογικό περιβάλλον της λέξης «ονειρο πόληση» γίνεται πιο έντονα ηδονικό (βρίσκουμε τους ό ρους απόλαυση, ευχαρίστηση, χαρά). Η ονειροπόληση του Ρουσό εντάσσεται πλέον σε μια αναζήτηση της προ σωπικής ευτυχίας, της οποίας ο κύριος σύνδεσμος θα εί ναι η απραξία, το περίφημο χουζούρι, που εξυμνείται στον πέμπτο περίπατο. 0 Ρουσό στη συνέχεια αντιπαραθέτει την ονειροπόληση στην πνευματική εργασία: «Η ο νειροπόληση με χαλαρώνει, με διασκεδάζει, η σκέψη με κουράζει και με θλίβει, η σκέψη υπήρξε πάντα για μένα μια κουραστική ενασχόληση, χωρίς γοητεία. Μερικές φο ρές οι ονειροπολήσεις μου καταλήγουν στο συλλογισμό, αλλά συχνότερα οι συλλογισμοί μου καταλήγουν στην ο νειροπόληση, και όσο διαρκούν αυτές οι διαλείψεις η ψυ χή μου περιπλανιέται και αιωρείται στο σύμπαν με τα Φτερά της φαντασίας, σε μια τέτοια έκσταση που ξεπερ νά κάθε άλλη απόλαυση» (έβδομος περίπατος). Σ' αυτή την κατάσταση χαλάρωσης, η ονειροπόληση εκφράζει την τέλεια συμφωνία του «εγώ» και του κόσμου: το τοπίο της ψυχής που επαναλαμβάνεται στο κείμενο, απεικονίζει αυτή την ταύτιση του όντος με το σύμπαν, που επιτυγχά νεται μέσα από την ενατένιση: «Μια γλυκιά και βαθιά ο νειροπόληση κυριεύει τις αισθήσεις του και γλυκά μεθυ σμένος αυτός χάνεται στην απεραντοσύνη αυτού του ω ραίου συστήματος με το οποίο ταυτίζεται. Τότε όλα τα ξεχωριστά αντικείμενα τού διαφεύγουν· βλέπει και αι σθάνεται μόνο μέσα στην ολότητα». «Συλλογίζομαι και ο νειρεύομαι πιο γλυκά όταν ξεχνώ τον εαυτό μου. Νιώθω μια έκσταση, μια γοητεία ανείπωτη να με διασκορπίζουν στο σύστημα των όντων, ταυτίζομαι με ολόκληρη τη φύ ση» (έβδομος περίπατος). Η αποστολή της γραφής έγκει ται στο να αποτυπώνει αυτόν τον «χαμένο» χρόνο, ακόμα και με αποσπασματικό τρόπο. Τέλος, στον όγδοο περίπα το, ο ονειροπόλος διακρίνει τρία είδη ενασχόλησης συμ βατά με το χαρακτήρα του: τις μορφωτικές δραστηριότη τες όπως η βοτανολογία, τη φυγή στη φαντασία («μαζί με τα πλάσματα της φαντασίας που τα έφτιαξα σύμφωνα με τις ψυχικές μου διαθέσεις και η συντροφιά τους δίνει τροφή στα συναισθήματά μου»), και την εγωιστική ονει ροπόληση («με το "εγώ" μου μόνο, ευχαριστημένος με τον εαυτό μου και γεμάτος ευτυχία, την οποία θεωρώ ότι δικαιούμαι»). Στην πορεία του έργου, ο Ζαν-Ζακ αντικαθι στά έτσι τη λογοτεχνική δημιουργία με μία ψυχολογική δραστηριότητα στενά συνδεδεμένη με «τη χώρα της χί μαιρας»: τη φαντασίωση - μια σύγχρονη μεταμόρφωση της λέξης ονειροπόληση. Μετάφραση: Λία Μισθού ____________________________Το θ έ μ α το υ μ ή ν α

fliplilioc__________ IBB°°PY^

Y l( r \\ "

λοι όσοι είχαν την απαιτούμενη υπομονή και διάβασαν τον Αιμίλιο, κι όχι μόνο μερικά αποσπάσματα, γνωρίζουν ότι το βιβλίο θί γει όλα τα θέματα που απασχολούν τη φιλοσοφία του 18ου αιώ να, καθώς και ότι ο Αιμίλιος δεν είναι μια «πραγματεία περί αγω γής», όπως, εξαιτίας μιας επίμονης φημολογίας, έχει επικρατήσει να λέγεται. Το παρόν άρθρο θα προσπαθήσει μετριοπαθώς, να ανασκευάσει αυτή την επικρατούσα άποψη. Πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Αιμίλιος, με εξαίρεση την εφήμερη μόδα του θηλασμού που κατακυρίευσε τις κομψές Παριζιάνες λόγω της σχετικής α ναφοράς, εντάχτηκε με καθυστέρηση και δισταγμό στα παιδαγωγικά έργα. Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, στις συζητήσεις με επίκεντρο το σχο λείο, τα ονόματα των Μιραμπό, Ταλεϊράνδου, Κοντορσέ, αββά Γκρεγκουάρ αναφέρονταν συχνά, ενώ εκείνο του Ρουσό δεν ερχόταν ποτέ στο προσκή νιο της Εθνοσυνέλευσης. Ακόμα και ο ίδιος ο Ροβεσπιέρος, που κατά τα άλλα θα μεταφέρει με λυγμούς τα οστά του Ρουσό στο Πάνθεον, όταν μια φορά θα λάβει μέρος στις σχετικές συζητήσεις, δεν θα αποτίσει φόρο τι μής στο είδωλό του, αλλά θα προτείνει ένα μεταθανάτιο κείμενο του Λεπελετιέ ντε Σαιν-Φαρζό (Lepelletier de Saint-Fargeau). Οι υπαινικτικές ανα φορές στον Ρουσό περιορίζονται στο κείμενό του περί Πολωνίας, με α φορμή τη σκοπιμότητα των γιορτών στην αγωγή του λαού. Όσο για τη Δια κήρυξη, που δοξάζει τον «αθάνατο δημιουργό του Αιμίλιου» και που τόσο συχνά αναφέρεται, προσεγγίζει τον Ρουσό ως μνημείο και όχι ως πηγή έ μπνευσης'. Ο Αιμίλιος θα αναγνωριστεί ως παιδαγωγικός θρίαμβος μόνο με την επικράτηση της δημοκρατικής, λαϊκής και υποχρεωτικής εκπαίδευσης που θα εντάξει την παιδική ηλικία στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα.

Το

μήνα

Χρήσιμο είναι να θυμάται κανείς τις αρχές που πρέπει να διέπουν μια παιδαγωγική πραγματεία: 1) Ύπαρξη στόχων (αιτία και σκοπός της εκπαίδευσης). 2) Προτεινόμενες μέθοδοι (πώς να διαπαιδαγωγηθεί κάποι ος, σειρά που πρέπει να ακολουθηθεί). 3) Εξέταοη δυσκολιών και προτεινόμενες λύσεις (τί να κάνει κά ποιος στη μία ή την άλλη περίπτωση, πώς να αντιδρά στην αποτυχία). 1. Οι στόχοι διαφέρουν από τη μία πραγματεία στην άλλη, όλοι όμως διαμορφώνονται σε συνάρτηση με την πραγματική κοινωνία. Στον Πλάτωνα, για παρά δειγμα, το ζητούμενο είναι ο σχηματισμός μιας αρμο νικής κοινωνίας· στον Αριστοτέλη, η δημιουργία συνε τώ ν πολιτών· ο Ξενοφώντας και ο Πλούταρχος απο σκοπούν στην οικογενειακή ευτυχία· ο Μέγας Βασίλει ος και ο Φ ενελόν στοχεύουν στη διαμόρφωση υπο δειγματικών χριστιανών· τα παιδαγωγικά συστήματα του Ραμπελέ, το υ Πορ Ρουαγιάλ και του Λοκ προ σβλέπουν σε εκλεκτές, φωτισμένες ομάδες· όσο για τον Κοντιγιάκ και τον Ελβέτιο, αυτοί επιθυμούν αν θρώπους καλλιεργημένους, χρήσιμους στην πρόοδο. Μέσα σ' όλη αυτή την πολυφωνία, ο Αιμίλιος φαίνεται να μην έχει στόχο, αφού το μόνο που επιζητεί είναι η δημιουργία ενός ανθρώπου. Ένας άνθρωπος που δεν θα είναι ούτε χριστιανός ούτε μουσουλμάνος ούτε έ μπορος ούτε ιππότης, θα είναι απλώς άνθρωπος. Όλη η φιλοσοφία της αγωγής συνίσταται στο να προσδώσει στον άνθρωπο ιδιότητες (τιμιότητα, ευσέβεια, καλλιέργεια, πατριωτισμό...) και όχι να διαπλόσει τον ήδη «διαμορφωμένο» άνθρωπο. Έτσι, όταν ο Ρουσό επιμένει ότι «θέλω να διδάξω στον άνθρωπο την α σχολία του ζην», δεν εισάγει το παράδοξο στους κόλ πους της παιδαγωγικής σκέψης, αλλά τραβάει τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον Αιμίλιο και τη σκέψη αυτή. 2. Σχετικά με τις μεθόδους. Οι παιδαγωγικές θεωρίες πραγματεύονται τα πλεονεκτήματα της απομάκρυν σης των παιδιών από τις οικογένειές τους, τη χρησι μότητα της τιμωρίας και της ανταμοιβής, τον σοβαρό ή παιγνιώδη χαρακτήρα της εκμάθησης, την επικράτη ση των γαλλικών ή των λατινικών, την εισαγωγή στη γεωμετρία με το ένστικτο ή με τη σκέψη κ.ο.κ. Όταν ο Φενελόν επιδιώκει να διδάξει την Αγία Τριάδα σε ένα κοριτσάκι, δεν διστάζει να αφιερώσει ένα πλήθος σε λίδων στη λεπτομερέστατη ανάλυσή της. Το ίδιο συμ βαίνει και με το Λοκ όταν διαλογίζεται γύρω από το θέμα του μαστιγίου. Τι συμβαίνει με τον Αιμίλιο-, Είναι γνωστό ότι ο Ρουσό υπερθεματίζει αναφορικά με τον αποχωρισμό του παιδιού από την οικογένειά του, αρ-

νείται τόσο το μαστίγιο όσο και την ανταμοιβή, απορ ρίπτει την εκμάθηση πολλών γλωσσών και κυρίως των λατινικών κ.λπ. 0 Αιμίλιος δίνει τις απαντήσεις σε όλα αυτά τα ερω τήματα χωρίς να θέσει τις ερω τή σεις. Η ύπαρξη τέτοιω ν «απαντήσεων» είναι θεμιτή. Ένα κείμενο μπορεί να παρέχει ιδέες κατάλληλες να εμπλουτίσουν έναν προβληματισμό. Το κερί του Καρτέσιου, η κατασκευή του εργαλείου στον Σπινόζα, η τρέλα των γραμματικών στον Έρασμο, ο σκλάβος του Πλάτωνα, μπορούν κάλλιστα να εμπνεύσουν τους δα σκάλους. Όμως αυτό δεν είναι το ίδιο με το να εκλάβει κανείς ως παιδαγωγικές πραγματείες τους Διαλογι σμούς ή την Ηθική. Κάθε σπουδαία φιλοσοφία δίνει α παντήσεις στις απορίες των παιδαγωγών, αυτό όμως δεν τη μετατρέπει σε εκπαιδευτικό βοήθημα. Υπάρχει στον Αιμίλιο μια επαληθευμένη μέθοδος; Το δ εύτερο και τρίτο βιβλίο είναι γεμάτα συγκεκριμένα παραδείγματα που μπορούν να θεωρηθούν ως παρα δείγματα προς μίμηση και εφαρμογή. Για παράδειγμα, η ιστορία του κηπουρού Ρομπέρ δείχνει πώς ένα ο χτάχρονο παιδί, που δεν γνωρίζει γραφή και ανάγνω ση, μπορεί να μάθει τα βασικά στοιχεία του εμπορικού δικαίου και ενός νομικού συμβολαίου. 0 ταχυδακτυ λουργός με τη μαγνητισμένη πάπια δείχνει στο παιδί την πυξίδα, ενώ αναμφίβολα τα μπιλιέτα που περι λαμβάνουν προσκλήσεις σε γεύμα αποτελούν μια ι σχυρή μέθοδο εκμάθησης ανάγνωσης! Ακόμα και αν παραβλέψει κανείς τον ειρωνικό τους τόνο, αυτά τα ανέκδοτα είναι στην πράξη ανεφάρμοστα, όχι εξαιτίας της αφηρημάδας ή ονειροπόλησης του συγγραφέα, αλλά διότι δεν τίθεται καν θέμα εφαρμογής τους. Δεν είναι πρότυπα αγωγής αλλά εργαλεία προορισμένα για τελείω ς διαφορετική χρήση. «Η λεπτομέρεια στους κανόνες δεν με αφορά καθό λου (500)2. Αφυπνείστε σ' ένα παιδί την επιθυμία (να διαβάσει)...όλες οι μέθοδοι θα αποβούν χρήσιμες...Να μιλήσω τώρα για τη γραφή; Όχι, φοβάμαι πως θα χά σω το χρόνο μου με αυτές τις ανοησίες (358). Δεν με απασχολεί καθόλου το εάν το παιδί διακριθεί ή όχι στις νεκρές γλώσσες, τη φ ιλολογία, τη ν ποίηση... Όλες αυτές οι φαιδρότητες δεν αποτελούν τη μόρ φωση (677).» Μια παιδαγωγική θεωρία λοιπόν χωρίς λεπτομέρειες και γεμάτη άχρηστα παραδείγματα. Μια θεωρία που προτείνει ως μόνη μέθοδο ανάγνωσης την «επιθυμία» να διαβάσει κανείς και χαρακτηρίζει ανοησία την εκμά θηση τη ς γραφής και φ αιδρότητα την ευφράδεια. Όλοι οι παιδαγωγοί θα έπρεπε να ρίξουν αυτό το βι βλίο στην πυρά. 0 Ρουσό υπόσχεται να διδάξει στο παιδί την «τέχνη της αμάθειας» (370), έτσι ώστε στα

---------------------

--------------------------------Το θέμα του μήνα

Ο Α ιμίλιος και οι παιδαγωγικές πραγματείες

να διαμορφώσει πολίτες. Η διαπαιδαγώγηση είναι υ δώδεκα του χρόνια να μην μπορεί να ξεχωρίσει το δεπόθεση κρατική και πολύ σοβαρή για να την εμπιστεύ ξί από το αριστερό του χέρι (323), στα δεκαπέντε του εται κανείς στους παιδαγωγούς και στους πατεράδες. να μην έχει καθόλου φαντασία κ.λπ. θα πρέπει να εί «Είναι βέβαιο πως μακροπρόθεσμα οι πολίτες είναι ναι κανείς τελείω ς υπνωτισμένος για να εμπιστευτεί αυτό που η κυβέρνηση τους έχει κάνει να είναι (Πολι το παιδί του σε έναν τέτοιο δάσκαλο. 3. Η ανυπακοή, η οκνηρία και η έλλειψη προσοχής α τική Οικονομία, 251). Εδώ βρίσκεται η ουσία του θέμα τος. Η διαπαιδαγώγηση πρέπει να εμφυσήσει στις ψυ ντιμετωπίζονται με διάφορους τρόπους και απαιτούν χές το εθνικό φρόνημα και να καθοδηγήσει με τέτοιο ποικίλες λύσεις (που ξεκινο ύν από τη ν τιμωρία και φτάνουν έως την ψυχαγωγία) με σκοπό πάντα τη διαπαιδαγώγηση ενός παιδιού ενάντια στη φύση του. Ο Αιμίλιος είναι γεμάτος από περι πτώσεις ανυπόφορων, ματαιόδοξων, «δύσκο λων» παιδιών και από τρόπους επιτυχούς α ντιμετώπισής τους. Στην αρχή, κάποιο παιδί κλείνεται σε ένα ντουλάπι και, στη συνέχεια, αναγκάζεται να μείνει ξαπλωμένο, ενώ συνέ νοχοι περαστικοί το ταπεινώνουν· ένα άλλο παιδί είναι αναγκασμένο να κοιμηθεί σε παγω μένο δωμάτιο για να τιμωρηθεί για το σπάσι μο τω ν τζαμιών του δωματίου κ.λπ. Η ουσία είναι πως ο Ρουσό εκθ ειά ζει μια «αρνητική διαπαιδαγώγηση» έναντι των κινδύνων που α πειλούν το παιδί. Οι κίνδυνοι αυτοί δεν προέρ χονται από το ίδιο το παιδί, το χαρακτήρα του ή το νεαρό της ηλικίας του, αλλά από την α πειλητική επιρροή τω ν ανθρώπων στην αν θρώπινη καρδιά. Η δυσκολία δ εν βρίσκεται στο να διαπαιδαγωγήσει κανείς ένα παιδί ενά ντια στη φύση του, αλλά στο να διατηρήσει το παιδί τη φύση του κατά τη διαπαιδαγώγη ση. Σε αυτό το σημείο εντέλει βρίσκεται η δια φοροποίηση του Αιμίλιου από τις υπόλοιπες παιδαγωγικές πραγματείες· δ εν υπάρχουν στόχοι, μέθοδοι, λύσεις. Η CKnaiScuoif σ ύ μ φ ω ν α pc τ ο ν Ρουσό 0 Ρουσό ασχολήθηκε με το ζήτημα της εκπαί δευσης. Το προσεγγίζει στο πλαίσιο του πολι τικού στοχασμού του· ο στόχος του είναι να διαμορφώσει πολίτες και ενάρετους πατριώ τες. Τα πραγματεύεται στο άρθρο του Πολιτι κή Οικονομία, γραμμένο για τη ν Εγκυκλοπαίδεια και στο Περί της κυβερνήοεως της Πολωνίας (Sur le gouvernement de Pologne). Η έμπ νευσή το υ έχει σπαρτιάτικες ρίζες, επιθυμεί να διαπαιδαγωγήσει τα παιδιά έξω από την οικογένειά τους και στα πλαίσια των δημοσίων γιορτών, προβλέποντας ακόμα και σχο λεία για τους άπορους κ.λπ. Όταν ο Ρουσό λέει πως η Δημοκρατία του Πλάτωνα είναι μια παιδαγωγική πραγ ματεία, εννοεί ότι το πρώτο μέλημα του κράτους είναι Το θέμα του μήνα

τρόπο τις απόψεις και τις προτιμήσεις των ανθρώπων ώστε να γίνονται πατριώτες από εσωτερική παρόρμηση, από πάθος, από ανάγκη (Περί της κυβερνήοεως της Πολωνίας, 966)». Η διαπαιδαγώγηση είναι μια ολοκλήρωση, διαλύει το ατομικό εγώ και το επαναδομεί σε ένα συλλογικό ε γώ, έτσι ώστε κανείς να θέτει πριν από το προσωπικό συμφέρον το συλλογικό· αυτό είναι η «αρετή». Αυτό είναι και το νόημα τω ν πρώτων γραμμών του Αιμίλιου.

«Καλοί θεσμοί είναι εκείνοι που μπορούν καλύτερα να στρέφουν το ν άνθρωπο ενάντια στη φύση του...να μεταφέρουν το εγώ στο σύνολο (2491V Κι ο Αιμίλιος βέβαια αναφέρεται στην αγωγή· αυτός είναι άλλωστε και ο υπότιτλος του βιβλίου! Ας εξετά σουμε λοιπόν αυτή την έννοια. Στις πρώτες σελίδες παρουσιάζεται μια σειρά από ορισμούς, συμπεριλαμβανομένης της φύσης, της διαστροφής, της συνήθει ας του ανθρώπου και του πολίτη. Με λίγα λόγια, πρό κειται για τα θέματα της φιλοσοφίας του XVIII αιώνα, μιας φιλοσοφίας που ασχολείται με τη διάκριση του φυσικού από το τεχνητό, που γοητεύεται από τη δύ ναμη της συνήθειας και που συγκεντρώνει την προσο χή της στη σχέση ανάμεσα στα φυσικά και τα πολιτικά πάθη. Στη συνέχεια, όλα αυτά τα θέματα αποκρυσταλλώνο νται γύρω από το θέμα της διαπαιδαγώγησης. Αρχικά, η ισχύουσα διαπαιδαγώγηση απορρίπτεται, θεωρείται ένα τερατώ δες κατασκεύασμα, μια υποταγή που βιά ζει τη φύσή. Στη ουνέχεια αποκτά το κύρος της στο ό νομα της πολιτικής, προσαρμόζει το άτομο στο λαό, ο λοκληρώ νει το προσωπικό εγώ στο πλαίσιο το υ συλλογικού. Ύστερα από αυτή την πρακτική πλευρά της διαπαιδα γώγησης ο Ρουσό προσδιορίζει την ουσία της διαπαι δαγώγησης με ένα τρίπτυχο: διαπαιδαγώγηση σε σχέ ση με τη φύση, τα πράγματα και τους ανθρώπους. Η συνέχεια του πονήματος δίνει ένα πολύ συγκεκριμένο περιεχόμενο σε καθεμία από αυτές τις πτυχές· η φύ ση ενδυναμώνει το σώμα και ελευθερώνει τις ανθρώ πινες δ υ να τό τη τες· τα πράγματα, που βρίσκονται στον περιβάλλοντα χώρο και διατίθενται στον άνθρω πο, αναπτύσοουν τη μνήμη και τη λογική του· οι άν θρωποι, τέλος, επεμβαίνουν με την αφύπνιση της σε ξουαλικότητας κατά τη γένεση τω ν συναισθημάτων (φιλία, οίκτος, αναγνώριση). Με αυτό το εκπαιδευτικό τρίπτυχο ο Ρουσό θέτει το θεμέλιο μιας κοινωνικής ανθρωπολογίας με βάση τη φύση. Απωθεί την ιδέα μιας φυσικής κοινωνικότητας που θα μετέτρεπ ε τον άνθρωπο μέσα στην πολιτεία σε μέλισσα μέσα στην κυψέλη, καθώς και τη ν ιδέα μιας συμβατικής κοινωνικότητας, βάσει της οποίας η πολιτεία θα ήταν προϊόν ανθρώπινου υπολογισμού. Δεν είναι ανάγκη να ανατραπεί η φύση για να κοινωνι κοποιηθεί ο άνθρωπος· όμως και αυτή η κοινωνικοποί ηση δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη συμβολή και των άλ λων ανθρώπων. Ένας μοναχικός άνθρωπος δεν θα κοινωνικοποιηθεί ποτέ. Αυτή η επίδραση του ανθρώ που στον άνθρωπο δεν έχει τίποτα το τεχνητό, απαι τείται από την ίδια τη φύση, που υποβάλλει στους αν

θρώπους να κάνουν όσα η ίδια θέλει και δεν μπορεί να πραγματοποιήσει από μόνη της1. Αυτό λοιπόν που ο Ρουσό ονομάζει «διαπαιδαγώγη ση» δεν είναι άλλο παρά μια φιλοσοφία της αιτιότη τας: με ποιους μηχανισμούς με την πάροδο του χρό νου η ανθρώπινη φύση αναπτύσσεται μέσα σ' αυτό που εννοούμε κοινωνία και με ποιους μηχανισμούς αυτή η ίδια η φύση μπορεί να αλλοιώσει και να κατα στρέφει τους δεσμούς της ανθρωπότητας; Σε αυτές τις δύο ερωτήσεις απαντά η έννοια της διαπαιδαγώ γησης! Η διαπαιδαγώγηση του Αιμίλιου είναι η θεωρία της αν θρωπότητας· η ανθρωπότητα χρειάστηκε να «αυτοδιαπαιδαγωγηθεί», επομένως μέσα σε κάθε άνθρωπο υπάρχουν οι αρχές της αυτοδιαπαιδαγώγησης, του περάσματος δηλαδή από την άγρια κατάσταση στην κοινωνική ζωή. Η ανθρώπινη καρδιά είναι η ίδια στο ανθρώπινο πλάσμα ως εκπρόσωπο του είδους, και στο άτομο· ο Αιμίλιος ασχολείται με την περιγραφή αυτής της καρδιάς και με αυτή την έννοια πρόκειται για ένα βιβλίο ανθρωπολογίας, για μια ιστορία του αν θρώπινου είδους έτσι όπως η φύση την καθορίζει κι έ τσι όπως θα έπρεπε να εξελιχθεί5. Μετάφραση: Δήμητρα Ρούπα Σημειώσεις 1. «Δεν μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι ο λαός μας δεν έχει καλλιέργεια από τη στιγμή που στοχάζεται πάνω στα γρα πτά του ντ' Αλαμπέρ, του Κοντιγιάκ και του αθάνατου δη μιου ργού το υ Αιμίλιου». Παρέμβαση το υ β ο υ λ ευ τή Dannou (Le Moniteur, 2 ομιχλώδους (Brumaire), έτος IV) β' μήνας του δημοκρατικού Ημερολογίου της Γαλλίας, 23 Οκτωβρίου-21 Νοεμβρίου. 2. Οι αριθμοί αντιστοιχούν οτη γαλλική έκδοσή των πεντάτο μων Απάντων από την έκδοση La PI6iade. 3. Αυτό εξηγεί την έλλειψ η του θέματος της διαπαιδαγώγη σης από το Κοινωνικό Συμβόλαιο. Στο πολιτικό πρότυπο, η πλήρωση του εγώ έχει τε θ εί από τη ν αρχική συμφωνία. Ένας ελεύθερος λαός δεν έχει ανάγκη διαπαιδαγώγησης, γιατί είναι από τη φύση του ενάρετος. «Αυτομάτως αυτή η συμφωνία αντί να έχει ως συμβαλλόμενα μέρη μεμονω μένα άτομα έχει ένα συλλογικό και ηθικό σώμα» {Κοινωνι κό Συμβόλαιο, 361). 4. Για τις λεπτομέρειες αυτής της ασαφούς αιτιότητας παρα πέμπω στις δύο μελέτες μου IRousseau, /' dnigme du sexe (ed. PUFF, 1997) και Toile d ’ araignde e t fem m e d' int0rieur, note sur la causatitd (Etudes Jean-Jacques Rousseau, 1997)1. 5. «Το μυθιστόρημα του ανθρωπίνου νένους είναι αρκετά ω ραίο, αν κανείς δεν μπορεί να το βρει παρά μόνο στο κεί μενο αυτό δεν είναι δικό μου λάθος, θα έπρεπε να είναι η ιστορία του είδους μου» (777).

Η ποϋιτική κατά ιον Ζαν-Ζακ Ρουσΰ

πολιτική του Ζαν-Ζακ Ρουσό είναι πολυδιάστατη. Προσδιορίζεται σε σχέση με τα γεγονότα και τους θεσμούς της εποχής του, και μπορεί να την αναζητήσει κανείς στην αλληλογραφία του και στις Εξομολογήσεις (Confessions) καθώς και στο θεωρητικό του κείμενο, το Κοινωνικό Συμβόλαιο (Le Contrat Social). Μπορεί να την αναζητήσει κανείς και στην αντιφατική πορεία που διέγραψε η πολιτική σκέψη του Ρουσό από τη Γαλλική επανάσταση έως τα χρόνια που ακολούθησαν τον Δ εύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αναμφίβολα, η παιδική του ηλικία σημαδεύτηκε από το πολιτικό σύστημα της Γενεύης. Ανήκε σε μία οικογένεια αστών και την εξουσία της αστικής τάξης πολύ συχνά σφετερίζονταν αριστοκρατικές οικογένειες που κατεί χαν την πλειοψηφία στο Συμβούλιο. Ζούσε με τον πατέρα του, ο οποίος διάβαζε Πλούταρχο, Τάκιτο αλλά και Γρότιο, στο προάστιο Σεν-Ζερβαί (Saint-Gervais), κέντρο αναταραχών και αμφισβήτησης. Παρά τις ατυχείς προσπάθειες επανασύνδεσης με την πατρίδα του, στην οποία αφιερώνει και το Λόγο via την καταγωγή και τις πηγές της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων (στη Δημοκρατία της Γενεύης), διατήρησε μέχρι το θάνατό του μια ιδανική εικόνα της δημοκρατίας της Γενεύης και τω ν επαρχιακών κοινοτήτων τη ς ομόσπονδης πολιτείας του Bo (Vaud).

Το

Η πολιτική του διαπαιδαγώγηση θα διακοπεί με την α ναχώρηση από τη Γενεύη (1728), για να συνεχιστεί τη διετία 1743-1744, που διαμένει στη Βενετία ως γραμ μα τέας τη ς γαλλικής πρεσβείας. Εκεί θα συλλάβει την ιδέα μιας πραγματείας σχετικά με το υ ς πολιτι κούς θεσμούς. Η εμπειρία το υ από τη δημοκρατία στη Βενετία καθώς και η αριστοκρατική αλαζονεία του κόμη Μοντεγκί (Montaigu) του φέρνουν στο νου παλιά αναγνώσματα και ταπεινώσεις του παρελθό ντος. θα πρέπει, εντο ύ το ις, να δώσει βάση κανείς στον Ζαν-Ζακ όταν διαβεβαιώνει ότι στη Βενετία ανα κάλυψε πως «όλα εξαρτώ νται από την πολιτική» και ότι στην ερώτηση για τον ορθότερο τρόπο διακυβέρ νησης αρμόδιος να απαντήσει είναι «αυτός που δύναται να κάνει ένα λαό ενάρετο, ο πιο φωτισμένος, ο πιο συνετός, εντέλει ο άριστος...», ακόμα και τη στιγ μή που είναι ολοφάνερο πως η πολιτική του Ρουσό οφείλει πολλά στην κοινωνική του εμπειρία, μία συνισταμένη φτώχιας και ταπείνωσης; Πρωτίστως το Πα ρίσι και στη συνέχεια η Βενετία του απέδειξαν ότι η εξουσία προέρχεται από το ν πλούτο και ότι κάθε ε ξουσία είναι καταπιεστική. Μέσω της πολιτικής, ο Ρουσό θα κάνει μια πολύκρο τη εμφάνιση στη λογοτεχνία με το Δοκίμιο περί των τεχνών και των επιστημών (1750). Λαμβάνοντας υπό ψη τη δ ε ύ τε ρ η επ ισ το λ ή το υ σ το ν Μ α λεζέρμ π (Malesherbes), αυτό υπήρξε μια αποκάλυψη: «Αχ, κύ ριε, αν μπορούσα ποτέ να γράψω το ένα τέταρτο από όσα έχω δει κι έχω νιώσει (...), με πόση σαφήνεια θα παρουσίαζα τις αντιφάσεις του κοινωνικού συστήμα τος, με πόση δύναμη θα εξέθ ετα την κατάχρηση ε ξουσίας τω ν θεσμών μας, με πόση απλότητα θα απεδείκνυα ότι ο άνθρωπος είναι φύσει καλός και ότι αυ τό που διαφ θείρει το ν άνθρωπο είναι α υτοί οι θ ε σμοί». Πολιτική επομένως, αλλά εξαρχής σε ρήξη με το παρελθόν: δεν προέρχεται από το Ευαγγέλιο, την αρχαία παράδοση και τις παραδοσιακές θεωρήσεις, αλλά ούτε και από το φυσικό δίκαιο ή τους θεωρητι κούς του πολιτικού συμβολαίου. Είναι μια πολιτική α πολύτως ηθική. Στο Δοκίμιο περί των τεχνών και των επιστημών ο Ρουσό όχι μόνο ξεχωρίζει τη ν τεχνική και υλική πρόοδο από την εξέλ ιξη τη ς ηθικής, αλλά αποκλείει και από τον αυστηρώς ηθικό προβληματι σμό του τα νεότερα δεδομένα του πολιτικού λόγου, δηλαδή τη ν ευτυχία και τη ν ελευθερία, ως μόνους στόχους της πολιτικής διακυβέρνησης. Με αφετηρία αυτό το δοκίμιο, που δεν θα πρέπει να αντιμετω πιστεί με σκωπτική διάθεση, θεμελιώνεται

ένα ολόκληρο έργο (παρόλο που ο Ζαν-Ζακ κηρύττει την επιστροφή στη φύση, καταδικάζει τις απολαύσεις της κοινωνικής ζωής και στη ουσία ο ίδιος, με τη ζωή που κάνει ως άνθρωπος τω ν γραμμάτων, δεν εφαρ μόζει τα λεγόμενό του...). 0 Ρουσό το συνδέει με το Λόγο για την καταγωγή της ανισότητας και τον Αιμί λιο. Η σύγχρονη κριτική προσθέτει και την Επιστολή στον ντ' Αλαμπέρ, τη Νέα ΕλοΤζα και το Κοινωνικό Συμβόλαιο. Σε όλο το έργο του δηλαδή δίνει προτε ραιότητα στη αναγκαιότητα της ηθικής (πώς θα γίνει ο άνθρωπος πιο ενάρετος). Είναι αναγκαίο να αναδείξει κανείς αυτή τη συνάφεια και την αλληλουχία του έργου του και να μην ενδώσει στις αυταπάτες των εξαρτώμενων από τα ερωτηματικά του σύγχρονου κό σμου ερμηνειώ ν, ερμηνείες που θέλουν το πρώτο δοκίμιο ξεπ ερα σ μένο, το δ εύ τερ ο αξιοθαύμαστα σύγχρονο, το Κοινωνικό Συμβόλαιο πολύ φορμαλιστι κό και τον Αιμίλιο να σηματοδοτεί τη γένεση της παι δαγωγικής επιστήμης. Η πολύ τολμηρή για την εποχή δήλωση «η πρωταρχι κή πηγή του κακού είναι η ανισότητα», που περιέχεται στην πολεμική που αντάλλαξε με τον Στανισλάς με αφορμή το πρώτο δοκίμιο, αναλύεται στο Λόγο για την καταγω γή της ανισ ότητας μ ετα ξύ τω ν ανθρώπων. Στο έργο αυτό, όπως και στα υπόλοιπα του Ρουσό, συνυπάρχουν η προσωπική εμπειρία με τη μόρφωση και τη σκέψη περί ηθικής. Η άρνηση του πλούτου και η πεποίθηση ότι η φτώχεια τον κατατάσ σει από ηθικής απόψεως ανάμεσα στους ενάρετους, τροφ οδοτούν μια ριζοσπαστική ανάλυση. Διότι, εάν θεω ρηθεί ότι αντικείμενο του λόγου είναι η ιστορία, πρόκειται για μια ιστορία πολύ γενική, μια ιστορία που αγνοεί τα γεγονότα και την ιδιαίτερη πορεία της κάθε αυτοκρατορίας. Αρκείται στο να καταδείξει πώς ο άν θρωπος διαμέσου της ιστορίας κατέληξε ένα πλάσμα δυστυχές και αλλοτριωμένο. Η ανασύνθεση μιας τέτοιας πορείας είναι προφανώς βασισμένη σε εικασίες. Υποθέσεις ότι η κατάσταση της φύσης, η έλλειψη τροφίμων προκάλεσε την ένω ση τω ν οικογενειών, ότι η τυχαία γέννηση της μεταλ λουργίας, η καθιέρωση της ιδιοκτησίας, αρχικά πρα κτικά και έπειτα ως δικαίωμα, ή η γένεση των παθών, του λόγου, τω ν τεχνών και τελικά των θεσμών, υπο θέσεις όμως που παρουσιάζονται ως απολύτως αλη θοφανείς και λογικές. Αυτό που εντυπωσιάζει, πέρα από την αφαίρεση για την οποία μονίμως κατηγορείται ο Ρουσό, είναι η αντίληψή του τω ν πιθανοτήτων, η σκηνοθεσία του ιστορικού γίγνεσθαι, η συνεχής, ε-

---------------------

-------------------------------- Το θέμα ιου μήνα

πίμονη επανάληψη τω ν θέσεων ίο υ Δοκιμίου περί τε χνών και επιστημών μέσα από τη ν ίδια τη ν ιστορία της εξέλιξη ς του ανθρώπου προς την τελειότητα. Με αυτό το δεδομένο, δεν είναι δυνατόν να παρακο λουθήσουμε στο παρόν κείμενο βήμα προς βήμα την πρόοδο της πολιτικής σκέψης του Ρουσό, ώστε να ε ντοπίσουμε τη ν αλληλουχία, την εμβάθυνση και την εξέλιξη. Σταθε ρή είναι η παρουσία της κριτικής (υ πονοούμενη ή σαφής) τω ν θεσμών που αντικατοπτρίζουν την πολιτική καταπίεση και την κοινωνική ανισό τητα που πηγάζει από το ν ίδιο το νόμο, και η νοσταλγία για μια κοι νωνία περισσότερο κοινωφελή και δημοκρατική, έτσι όπως περιγράφεται στη λαϊκή γιορτή, στην Επι στολή στον ντ'Αλαμπέρ. Με αυτήν την προοπτική το Κοινωνικό Συμβό λαιο, και στις δύο εκδοχές του, δεν συνιστά ρήξη στην πολιτική του φι λοσόφου, έτσι όπως πολλές φορές στο παρελθόν έχει ειπωθεί κυρίως λόγω της οπτικής που υιοθετήθηκε το 1792. Η καινοτομία δεν συνίσταται στην ύπαρξη το υ συμβολαίου -άλλω σ τε έχει προηγηθεί της σκέ ψης του Ρουσό η σκέψη του Λοκαλλά στη ριζοσπαστική προοπτική που υιοθετείται στο Κοινωνικό Συμ βόλαιο. Πώς θα καταφέρει ο γεννη μένος ελεύθερος άνθρωπος να αποφύγει τη στέρηση τη ς ε λ ε υ θ ε ρίας του εξα ιτία ς το υ κοινωνικού συμβολαίου; Μπορεί κανείς να καταφύγει στο τεκμηριωμένο και οξυ δερκές σχόλιο του Λουί Αλτουσέρ σχετικά με τη ν πορεία του συμβο λαίου, όπου ο λαός αλλοτριώνει μόνος του τον λίγο καιρό της μετέω ρης ελευθερίας του. Αλλά, επιπλέον, πρέπει κανείς να θυμάται και το ρόλο που ανατέθηκε στη γενική βούληση, τη ν αναγνώριση τη ς δύναμης τη ς πλειοψηφίας, τη ν αναγκαιότητα τη ς πολιτικής θρησκείας, τον ορισμό του νομοθέτη, του δικαστή, τα όρια που τέθηκαν στις ίδιες τις εξουσίες εν ονόματι του φυσικού δικαίου. Κατανοούμε ότι εδώ αναμει γνύεται η ηθελημένα αφηρημένη θεωρία, που πραγ ματεύεται την πολιτική, και η βούληση συμμόρφωσης

Το

με συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες [αυτό αποδεικνύεται καλύτερα με την προσφυγή στα Μαθηματικά, όπως κάνει αργότερα ο Κοντορσέ (Condorcet)I . Εάν πρέπει να συγκροτήσει κάποιος ένα μάθημα από τη θεωρία περί πολιτικής του Ρουσό, αυτό είναι η κα

ταπληκτική και ανησυχητική πεποίθησή του ότι όλα συνδέονται με την πολιτική διότι όλα συνδέονταν με την ηθική. Η κατανόηση του ανθρώπινου πεπρωμέ νου, ο λόγος ύπαρξης της ανισότητας, το παιδαγωγι κό πρότυπο που διευκολύνει την αποκατάσταση του κοινωνικού και του πολιτικού δεσμού και επιτρέπει στα ελεύθερα όντα να συγκροτούν κοινωνίες, το θέ ατρο που διαφθείρει με απατηλά οράματα και επί πλαστες απολαύσεις, η ίδια η συγγραφή, μάσκα και ψεύδος που παράγει αλλοτρίωση και απελευθέρω

ση. Η πολιτική αυτή εμμονή του παραδόξωςτον απομακρύνει από τη ν εφ αρμογή τη ς φιλοσοφίας στην καθημερινή ζωή. Ο Ρουσό δεν α κολουθεί το παρά δειγμα του Βολτέρου, να εμπλέκεται άμεσα σε διά φ ορες υποθέσεις, τα κοινά δεν το ν ενδιαφέρουν· ο φιλειρηνισμός του παραμένει γενικότατος και περιο ρίζεται σε αποσπάσματα το υ Αββά Σαιν-Πιερ (Από σπασμα από το σχέδιο via τη διαρκή ειρήνη, 1756 (Extrait du projet de paix perp6tuelle)]. Με το πρό σχημα ότι δεν είναι Γάλλος, ο Ρουσό διατηρεί μια επι φυλακτική στάση και δ εν επ εμβαίνει στη δημόσια ζωή παρά μόνο για να υπερασπίσει τον εαυτό του, με τη γνω στή βια ιότητα , εν α ν τίο ν τω ν κριτικώ ν το υ Τρονσέν (Επιστολές από το βουνό\ ή εναντίον του μηνύματος το ύ Κριστόφ ν τε Μπομόν (Cristophe de Beaumont), αρχιεπίσκοπου του Παρισιού, που καταδι κάζει το ν Αιμίλιο (Επιστολή στον Κριστόφ ντε Μπομόν, 1762). Επομένως, η ανάμειξη το υ Ρουσό στην πολιτική δεν είναι άμεση ούτε και οτις συνταγ ματικές παρεμβάσεις του, όπου η θεωρία είναι πολύ πιο σημαντική από την πρακτική εφαρμογή [Σύνταγμα της Κορσικής, 1769 (Constitution pour la Corse), Στο χασμοί περί της διακυβερνήσεως της Πολωνίας, 17721. Η αποχή του μάλιστα φτάνει σε τέτοιο σημείο ώ στε να κατηγορ ηθεί για δουλοπ ρέπ εια απέναντι στους ισχυρούς προστάτες του που, ενώ τους καταγ γέλλει στα γραπτά του, στη ζωή δέχεται τη φ ιλο ξε νία και την προστασία το υς (στρατάρχης ντε Λούξεμπουργκ, πρίγκιπας ντε Κοντί). Η καταφυνή στις εμπειρίες του, η χρήση μιας γραφής γεμάτης πάθος και άρνηση, σε αντίθεση με τη θεω ρητική οπτική που υιοθετεί, τον απομακρύνουν από α φαιρέσεις δυσ νόητες και κάνουν α κατόρθω το το διαχωρισμό μεταξύ τω ν αυτοβιογραφ ιώ ν έργων και τω ν πολιτικών στοχασμών. Η έρευνα στους Διαλό γους, η απολογητική αναβίωση οτις Εξομολογήσεις, η αγωνία και η ανάκτηση της ειρήνης στις Ονειροπο λήσεις του μοναχικού οδοιπόρου αποκαλύπτουν ά ποψη πολιτική, καθώς πραγματεύονται την απώλεια του κοινωνικού δεο μ ο ύ , τη ν υφ ισ τάμενη και εξα σκούμενη πίεση αυτών που υπηρετούν τις εξουσίες και προδίδουν το ρόλο που τους ανατέθηκε, να λένε την αλήθεια. Όπως αποδείχθηκε, οι Ονειροπολήσεις προσπαθούν διαμέσου του σχολιασμού τω ν δ ευ τερευόντων περιστατικών και τω ν γιορτών της μνήμης, όπως συμβαίνει στη Νέα Ελοΐζα, να δημιουργήσουν μια κοινωνία σύμφωνη με το όραμα του Ζαν-Ζακ.

---------------------

Ακόμα και η ίδια η μουσική, πέρα από την ανάμειξη του Ζαν-Ζακ στη διαμάχη τω ν Μπουφόνων και το ρό λο που της αποδίδει στη λαϊκή γιορτή, προσλαμβάνει πολιτική διάσταση. Κάθε μουσικός είναι συγχρόνως μια οντότητα και ένα κομμάτι της ορχήστρας, αυτό νομος και μέρος ενός συνόλου. Μπορεί να αναφερθεί εδώ και η συλλογή βοτάνων που, όσο αθώα και απο κομμένη και αν φαίνεται από τις ιστορικές διαμάχες, όντας ανακάλυψη και ταξινόμηση, είναι ένα καταφύ γιο από την αταξία του κόσμου. Η πολιτική θεωρία του Ρουσό ξεσήκωσε ζωηρές αντι δράσεις, ενώ ζούσε ακόμα, την απέρριπταν ή δεν την καταλάβαιναν. Κατά τη διάρκεια τη ς ζω ής του του προσήψαν την κατηγορία του δημοκράτη. Πρόφεραν τρέμοντα ς τις φ οβερ ές γραμμές του επιλόγου του Δοκιμίου περί ανισότητας:«(...) με όποιο τρόπο και αν το ν προσδιορίσουμε, είναι προφανώς ενάντια στον φυσικό νόμο ένα παιδί να διατάζει έναν ηλικιωμένο, ένας ηλίθιος να καθοδηγεί έναν άνθρωπο συνετό και μια χούφτα ανθρώπων να έχει συγκεντρω μένο στα χέρια της όλον τον πλούτο, ενώ τα στοιχειώδη λεί πουν από την πλειοψηφία που λιμοκτονεί». 0 Βολτέρος τον γελοιοποίησε ανελέητα. Έως την επανάστα ση, το Κοινωνικό Συμβόλαιο υπήρξε αντικείμενο συ ζητήσεων και αρνήσεων. 0 Ροβεσπιέρος ύμνησε τον Ρουσό σε αντίθεση με την κλίκα τω ν Εγκυκλοπαιδι στών και η Συμβατική εμπ νεύσ τηκε από τις αρχές του, καθώς αναφέρεται στη γενική βούληση, στην πολιτική θρησκεία, στην αντιπροσώπευση του λαού ακόμα και μέσα στις τάξεις τω ν Εμιγκρέδων... Η θεω ρία του Ρουσό συγχρόνως με την έξαρση του συναι σθήματος έγιναν δεκ τές σαν διατύπωση πολιτικού λόγου. Τον 19ο αιώνα ο Έγκελς απέτισε φόρο τιμής στον Ρουσό· οι σοσιαλδημοκράτες τον τοποθετούν στον αντίποδα του αστού Βολτέρου με την ευκαιρία το υ εορτασμού τω ν εκατό χρόνων από το θάνατό τους. Οι αντιφατικές μ ελ έτες σχετικά με τη θεωρία του Ρουσό δεν έχουν τέλος. Κατεξοχήν αντικείμενο τω ν μαρξιστικών σπουδών, επανήλθε στο προσκήνιο στη δεκαετία του '40 με την επιστροφή στη γη. Όχι πριν από πολύ καιρό, ένας Αμερικανός πανεπιστημια κός, ο Λέστερ Κρόκερ, τον θεώρησε εμπνευστή τω ν ολοκληρωτικών καθεστώτων. Αυτό προφανώς είναι το τίμημα που πρέπει να πληρώσει για τη ρηξικέλευ θη για την εποχή του διατύπωση, ότι τα πάντα υπά γονται στην πολιτική. Μετάφραση: Δήμητρα Ρούπα ____________________________ Το θ έ μ α τ ο υ μ ή ν α

μ .α - Τ Α ϋ - μ

Ζαν-Ζακ Ραυσό_ Ο έρωταΐ οιη χώρα i |C χίμαιρας ιδέα μιας αισθηματικής εκπαίδευσης είναι παράδοξη. Ο Ζ. Ζ. Ρουσό αισθάνθηκε όλα τα αδιέξοδά της. Δύσκολα αντιλαμβανόμαστε πώς μπορούμε να μάθουμε να αγαπάμε, να χαιρόμαστε, να είμαστε ευτυ χισμένοι, με λίγα λόγια να ζούμε, αν όχι από την εμπειρία, με δυο λό για από την ίδια τη ζωή. Αυτομάτως όμως μαθαίνουμε στο τέλος αυ τό που θα έπρεπε να ξέραμε από την αρχή. Για ποιο λόγο λοιπόν; Γιατί όπως λέει ο στίχος του Αραγκόν: «Μέχρι να μάθεις να ζεις, είναι κιόλας πολύ αργά». Γιατί ακόμη σύμφωνα με το σκεπτικό τού, γέρου πια, Ζαν-Ζακ Ρουσό των Ονειροπολήσεων·. «Είναι άραγε κατάλληλη στιγμή, την ώρα που πεθαίνουμε να μαθαίνουμε πώς θα έπρεπε να έχουμε ζήσεί;» Παραμένει εντούτοις το πάθος για τη γνώση, για την αυτογνωσία· φίλος της α λήθειας, όπως περιγράφει ο ίδιος τον εαυτό του, δεν αντιστέκεται στον πειρα σμό της. Άρα, αυτό σημαίνει, ασχέτως αν δεν το λέει κανείς ανοιχτά, ότι πρέ πει να γράφουμε, να γράφουμε πάντα επιθυμώντας να μάθουμε στους άλ λους όσα εμείς ίσως δεν προλάβουμε ποτέ. Παραμένει επομένως η ύστατη παρηγοριά που δίνουμε στον εαυτό μας, -με τη γραφή- το πέρασμά μας από τον κόσμο αυτό δεν ήταν μάταιο. Ότι κάτι από την τέχνη του εράν μπορεί να μεταδοθεί. Ότι μια τέχνη του ζην θα μπορούσε να διαδοθεί. Μια τέχνη της απόλαυοης να διδαχθεί. Η τέχνη της απόλαυσης.... Αυτόν ακριβώς τον τίτλο φανταζόταν ο Ρουσό για το τελευταίο του έργο, σαν μυστικό κλειδί που θα άνοιγε την πύλη όλου του οικοδομήματος... Μπορούμε να υποθέσουμε πως δεν το κατόρθωσε, διότι εκείνος που είχε γρά ψει «Όλα τα σχέδιά μας για ευτυχία σ' αυτή τη ζωή είναι χίμαιρες» ή «Η απόΤο θέμα του μήνα

λαυση; Είναι άραγε στη μοίρα του ανθρώπου;» ή ακόμη «Όχι, η φύση δεν με έπλασε για να απολαμβάνω», ο καη μένος Ζαν-Ζακ, με τις τόσες ερωτικές αποτυχίες, ο πανά θλιος εραστής, τόσο αργόστροφος, βλάκας, ελάχιστα «αρρενωπός», για να μην τον αποκαλέσουμε ανίκανο, ή ταν ο λιγότερο κατάλληλος άνθρωπος για να εκφράσει την άποψή του για τον έρωτα. Μπορούμε να κάνουμε αυτή την υπόθεση- όμως θα σφά λαμε, γιατί τελικά εκείνος που ένιωσε σ' όλη του τη ζωή «να τον κατατρώγει ο πόθος του έρωτα χωρίς ποτέ να μπορέσει να τον ικανοποιήσει» θα μας πει ίσως τα περισ σότερα σχετικά με τα ερωτικά ζητήματα. Αυτός πάλι θα μας μεταδώσει, θα λέγαμε άθελά του, μέ σα από όλο του το έργο, το ακατόρθωτο: μια τέχνη της απόλαυσης. Εκεί βρίσκεται και το μυστικό των σημαντικότερων από αυτή την άποψη έργων του: των Εξομολογήσεων και των Ονειροπολήσεων ενός περιπατητή από τη μία, της Νέας Ελόίζας και του Αιμίλιου από την άλλη. Από τη μία λοιπόν τα αυτοβιογραφικά έργα, όπου ανακα λύπτουμε, με την ειλικρινή, άνευ προηγουμένου τόλμη του συγγραφέα, τον δυστυχή, τον αποτυχημένο θα λέ γαμε στον έρωτα. Από την άλλη, τα έργα που επιχειρούν να διανοηθούν πώς θα έπρεπε να είναι, εάν γινόταν, ο έ ρωτας, η ευτυχία, οι κρυστάλλινες καρδιές-πρόκειται για τη Νέα Ελοϊζα- ή τι θα έπρεπε να κάνουμε ή μάλλον να εμποδίσουμε, και μάλιστα από την πιο τρυφερή ηλικία, ώστε αυτό να μας συμβεί, να είναι δυνατόν -πρόκειται για τον Αιμίλιο- γιατί «Δεν ανάθρεψα τον Αιμίλιό μου ούτε για να επιθυμεί ούτε για να περιμένει, αλλά για να απο λαμβάνει...» Μήπως αυτό σημαίνει πως ό,τι γράφτηκε στη «Χώρα της Χίμαιρας», σύμφωνα με τη δική του έκφραση, μέσα στον φανταστικό χώρο του βιβλίου θα μπορούσε να μας δώ σει μια ιδέα για τον εκπληρωμένο έρωτα, την ολοκληρω μένη απόλαυση, με λίγα λόγια για την αντίστροφη όψη από τη θλιβερή μοίρα του Ζαν-Ζακ; Δεν είναι καθόλου βέβαιο. Στο τέλος επανερχόμαστε στο αρχικό σημείο. 0 Ζαν-Ζακ κυνηγά διαρκώς την απόλαυση και τελικά τη φθάνει και την προσφέρει στον αναγνώστη μαζί με την πιο γλυκιά ή την πιο σκληρή της αλήθεια: η απόλαυση είναι απλώς μια αναπαράσταση της απόλαυ σης- τη βρίσκουμε (την ξαναβρίσκουμε) χάρη στη μνήμη (όπως στην περίπτωση του Ξανακερδισμένου Χρόνου του Προύστ) ή κρυμμένη, διαρκώς επαγγελλόμενη, στον φανταστικό χώρο αυτού που της δίνει τη δυνατότητα να υπάρξει. 0 αναγνώστης του Ζαν-Ζακ δεν παύει να τη φο βάται, να τη στοχάζεται και να δέχεται κατ' αυτό τον τρό πο, μέσω της ανάγνωσης, την πιο πειστική, δηλαδή την πιο εμπεριστατωμένη αισθηματική αγωγή.

Τι είναι λοιπόν ο έρωτας, η απόλαυση, η ευτυχία για τον Ζ.-Ζ. Ρουσό; Είναι εφικτά όλα αυτά; Η απάντηση είναι δύσκολη, αλλά υπάρχει, διαφαίνεται μέσα στο βιβλίο. Αποκρυπτογραφείται με σαφήνεια. Άλλοτε ο έρωτας πρόκειται να έρθει. Προχωράμε προς το μέρος του, είμαστε ερωτευμένοι χωρίς ερωτικό αντι κείμενο, τα καταφέραμε σχεδόν, νότος, έρχεται, πλησιά ζει, τι ευτυχία! Τώρα πρέπει να υποκύψουμε; Δεν θα πεθάνουμε από έρωτα; «Τι ευτυχία να βρω μελάνη και χαρ τί!» αναφωνεί ο Σαιν-Πρε1 περιμένοντας τον επικείμενο και ηθελημένο ερχομό της Ζυλί, «εκφράζω αυτό που αι σθάνομαι για να μετριάσω την υπερβολή του, ξεγελώ με την περιγραφή τις εκρήξεις μου». Το γράψιμο δίνει διάρ κεια στην ευτυχία, καθυστερεί την οριστική απόλαυση, παρατείνει επ' αόριστον τον πόθο... Ύστερα... Το ύστερα βέβαια είναι άλλο θέμα. Δεν μπο ρούμε να μείνουμε για πάντα στη χώρα της απόλαυσης. Μπορούμε να ζήσουμε κάτω από το φως του έρωτα με την προϋπόθεση μόνο να επιστρέφουμε σ' αυτόν ή να τον θυμόμαστε. Οι βιβλιοθήκες βρίθουν από μυθιστορήματα που διηγού νται ότι μπορούμε να μείνουμε για πάντα στην καρδιά του έρωτα, πως ο παράδεισος είναι στ' αλήθεια εφικτός σ' αυτή τη γη κι ότι μπορούμε να ζήσουμε εκεί. Όλα αυτά είναι ψέματα... Η αλήθεια είναι εντελώς διαφορετική και μπορεί να ειπω θεί μέσα από ένα άλλο είδος μυθιστορήματος. 0 έρωτας μπορεί να πραγματωθεί, να αποκτήσει σάρκα και οστά, τον ζωτικό του χώρο, μόνο με την προϋπόθεση να παραμείνει μέχρις ενός σημείου ανεκπλήρωτος. Με την άσκη ση της αρετής για παράδειγμα η οποία, απαγορεύοντας την ερωτική επαφή που προκαλεί ταραχή, την απόλαυση που, ενοχικά, δεν θεωρείται έρωτας, επιτρέπει και μάλι στα μεγαλώνει τον μυστικό έρωτα. Ή με τη γραφή, είτε σε αναμονή του επερχόμενου έρωτα είτε σε ανάμνηση του έρωτα που ήρθε. Μ' αυτό τον τρόπο ο Ζαν-Ζακ, που υπέφερε σ' όλη του τη ζωή από τον έρωτα που του έ λειπε στην πραγματικότητα, μπορεί να απολαύσει στη «Χώρα της Χίμαιρας» τον έρωτα που αναβάλλεται επ' ά πειρον μέσα από τις σελίδες της Νέας Ελοίζας, αλλά και μέσω της συγγραφής του πέμπτου βιβλίου του Αιμίλιου «που γράφτηκε μέσα σε μια συνεχή έκσταση» και όπου παρατείνεται ο ευλογημένος χρόνος της έλευσης του έ ρωτα, ο έρωτας καθυστερεί, συναντά εμπόδια, παρακά μπτεται, παρεμποδίζεται κι εξυμνείται ακόμη περισσότε ρο χάρη στα σοφά τεχνάσματα του παιδαγωγού. Έτσι στο τέλος της ζωής του, αν και πάντα μέσω της γραφής, στην προκειμένη περίπτωση της γραφής της τελευταίας ονειροπόλησης που έμεινε ημιτελής λόγω του θανάτου του, φθάνει μέσα από την ανάμνηση της κυρίας ντε Βα-

---------------------

_______________________________ Το θέμα του μήνα

ρένς στη θαυμαστή απόλαυση όσων γνώρισε κι επομέ νως όσων γνωρίζει σε σημείο ώστε σήμερα να μπορεί να νιώσει την απόλαυση, την πληρότητα του έρωτα: «Μέσα σε διάστημα τεσσάρων έως πέντε ετών απόλαυσα έναν αιώνα ζωής γεμάτης από αγνή και ολοκληρωτική ευτυχία που καλύπτει με τη γοητεία της τη φρίκη της τωρινής μου μοίρας.» Σε σημείο ώστε να μπορούμε ν' αναρωτηθούμε μήπως ο έρωτας είναι μόνο υπόθεση των βιβλίων, θα μπορούσαμε να φανταστούμε τον έρωτα δί χως το ερωτικό γράμμα ή το ερωτικό μυθιστό ρημα; Εκτός εάν ο έρωτας είναι μόνο μια γυ ναικεία εφεύρεση που σκοπό έχει να γοητεύ σει τους άνδρες, όπως υπονοεί με σφοδρότητα ο Ζαν-Ζακ Ρουσό στην Κοινωνική ανισότητα·. «Η ηθική του έρωτα είναι ένα τεχνητό συναί σθημα· γεννήθηκε από τις κοινωνικές συμβά σεις και υμνήθηκε με πολλή επιδεξιότητα και επιμέλεια από τις γυναίκες για να εδραιώσει την αυτοκρατορία τους και να κάνει κυρίαρχο το φύλο που θα έπρεπε να υπακούει». Ποιος ξέρει; Μπορεί. Όμως το κακό έγινε. Ιδού η κοινωνία μας με τις βιαιότητες και τις γλυκές στιγμές, τις δυστυχίες και τις απολαύσεις που τη συνοδεύουν. Αναζητούμε, ποθούμε, κα λούμε ο ένας τον άλλον. Ο έρωτας είναι μια ε φεύρεση, το ίδιο κι η γραφή. Δεν γυρίζουμε προς τα πίσω. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να ξεχύσουν τον έρωτα, ν' απαρνηθούν την ανά γνωση που διυλίζει το θείο δηλητήριο, ούτε τη γραφή που συνεχίζει να δίνει ζωή σε όλη αυτή την υπόθεση. Απόδειξη ότι η Σοφί πριν αγαπή σει τον Αιμίλιο ερωτεύτηκε με αληθινό πάθος τον Τηλέμαχο, το ν ήρωα το υ βιβλίου του Φενελόν2. Ερωτεύτηκε πριν ερωτευτεί, στην καρδιά του βιβλίου. Η ιστορία του ίδιου του Ζαν-Ζακ, όπως μας τη μεταφέρει στις Εξομολογήσεις του, παίζει α ναμφίβολα κάποιο ρόλο σ' αυτό τον τρόπο α ντιμετώπισης. Η μητέρα του πεθαίνει δίνοντας του τη ζωή. Μαθαίνει να διαβάζει μαζί με τον πατέρα του με τα μυθιστορήματα που του ά φησε η μητέρα του. Η περιγραφή της σκηνής όπου πατέ ρας και γιος διαβάζουν, με το φως του κεριού, μαγεμένοι μέχρι την αυγή από το κοινό τους ανάγνωσμα είναι μια α πό τις πιο συγκινητικές του κειμένου. Λες κι η μητέρα ανασταίνεται μέσα στο όνομα-βιβλίο. Λες και ξαναβρέθηκε ό,τι χάθηκε. Λες κι η αγάπη μπορεί να υπάρξει. Όμως, ό πως μας λέει, αυτή είναι μια ευτυχία που του έκανε πολύ κακό. «Δεν είχα επινοήσει τίποτα· όλα τα είχα νιώσει.» Η Το θέμα του μήνα

ανάγνωση του υποσχέθηκε μιαν άπειρη απόλαυση που καμιά απόλαυση δεν θα μπορέσει να καλύψει. Στην αντί θετη περίπτωση αυτό θα σήμαινε θάνατο. Να βυθιστείς στον έρωτα, να επιστρέφεις στο σώμα της μητέρας, να χαθείς εκεί, να πεθάνεις... 0 Ζαν-Ζακ σχεδόν αποδίδει στη μέθη του αναμενόμενου έρωτα, που συνάντησε στα παιδικά κι ύστερα τα εφηβικά του αναγνώσματα, όλες τις δυστυχίες της αισθηματικής

του ζωής. Αποτυγχάνει γιατί αν τα πράγματα συνέβαιναν όπως στα βιβλία, τότε θα ήταν υπερβολικό, θα πεθαίναμε από έρωτα. «Αχ! Αν είχα γευθεί έστω και μια φορά στη ζωή μου όλες τις ερωτικές απολαύσεις μέχρι τέλους, δεν φαντάζομαι να μπορούσε να επαρκέσει η εύθραυστη ύπαρξή μου: θα πέθαινα εκείνη τη στιγμή». Είναι γραμμέ νο στη μοίρα του καημένου του Ρουσό να φοβάται σαν το θάνατο αυτό τον έρωτα που τόσο επιθυμεί Ό,τι γίνε

ται ή βιώνεται σε θέματα σεξουαλικά και ερωτικά τον κρατά επ' άπειρον στην όχθη του έρωτα και της απόλαυ σης. Ποτέ δεν θα υπάρξει πλήρης και ακέραιη κατοχή. Υποφέροντας από πρόωρη εκσπερμάτωση, αμετανόητος αυνανιστής, με την περίεργη πάντα τάση να συγχέει (ό πως στην περίπτωση της πρώτης αισθησιακής, της περί φημης εμπειρίας του ξυλοδαρμού στα οπίσθια) τον πόνο, τον εξευτελισμό με την απόλαυση. Πάντοτε φευγαλέος, λυπημένος, ανικανοποίητος. Μερικά εφήμερα πάθη, καυ τές συναντήσεις, πολύ καυτές για να έχουν διάρκεια, δί χως αύριο, ένα βλέμμα, μια χειρονομία, η θέα μιας ανα πάντεχης αβύσσου απολαύσεων, ένα φιλί, μια λέξη, ένα στιγμιαίο άγγιγμα του απόλυτου, τίποτα ή οχεδόν τίποτα. Τίποτα εκτός από το εκτυφλωτικό ίχνος, στη μνήμη εκεί νου που γράφει και θυμάται, αυτού που θα μπορούσε να υπάρξει, που σχεδόν υπήρξε, αλλά μόνο σχεδόν: του έ ρωτα. Κανένας πραγματικά ευτυχισμένος δεσμός. Ούτε και με την κυρία ντε Βαρένς (την αποκαλούμενη «Μαμά»!) παρά τη μεγάλη του αγάπη για εκείνη, ίσως ακριβώς γιατί ήταν πάρα πολύ μεγάλη. Πολύ μεγάλη για να είναι έρω τας. «Ήταν για μένα κάτι παραπάνω από αδελφή, μητέρα ή φίλη, ακόμη παραπάνω από μια ερωμένη και γ ί αυτόν το λόγο δεν ήταν ερωμένη.» Αυτό το πάρα πολύ επαναλαμβάνεται ακούραστα από την πένα του Ζαν-Ζακ μόλις αυτός ασχολείται με θέματα της καρδιάς: «Την αγαπούσα πάρα πολύ για να την πο θώ». Ή ακόμη σ' ένα γράμμα της Ζυλί στον Σαιν-Πρε, λίγο πριν από το θάνατό του: «Φίλε μου, είμαι πάρα πολύ ευ τυχισμένη, η ευτυχία μου φέρνει ανία» ή ακόμη: «Μου συμβαίνει να διακόψω ένα ερωτικό παιχνίδι μόνο και μόνο για το λόγο ότι μου αρέσει πάρα πολύ». Μπορούμε να κατανοήσουμε αυτό το πάρα πολύ μόνο ε άν καταλάβουμε ότι η πλήρης συγχώνευση δύο ανθρώ πων στον έρωτα είναι αδύνατη. Εκτός εάν φθάσουν μέ χρι το θάνατο. 0 αριθμός δύο είναι μοιραία υπερβολικός. Γι' αυτό κι είναι πολύ γλυκό να μην υπάρχουν μόνο δύο, αλλά τρεις, πράγμα λιγότερο υπερβολικό από το δύο, καθώς ο τρίτος εμποδίζει τους δύο να φθάσουν γρήγορα στη θανατηφόρα απόλαυση. Το τρ[ο είναι μία μορφολο γία του μυθιστορήματος ιδανική για τον Ρουσό. Συναντά την πραγμάτωσή του στο πλάι της κυρίας ντε Βαρένς, ό ταν εκείνη μοιράζεται τα θέλγητρά της ανάμεσα στον Ζαν-Ζακ και τον πιστό Κλοντ Ανέ. Το ξαναβρίσκουμε την αξέχαστη μέρα της συγκομιδής των κερασιών που πέρα σε ανάμεσα σε δυο νεαρά κορίτσια, ποθητά για διαφορε τικούς λόγους αλλά εξίσου απαγορευμένα. «Το τρυφερό δέσιμο που βασίλευε ανάμεσά μας άξιζε τις πιο έντονες απολαύσεις και δεν θα μπορούσε να εξακολουθήσει να υπάρχει μαζί τους». Το τρίο σχηματίζεται ξανά στην Νέα Ελοϊζα. Βέβαια ο Σαιν-Πρε αγαπά τη Ζυλί, αλλά η αξιολά

---------------------

τρευτη εξαδέλφη Κλαίρ απλώς εξάπτει - απαγορεύει την επιθυμία του να κατακτήσει τη Ζυλί. Το συναντάμε επίσης στον Αιμίλιο όταν ο παιδαγωγός, που έχει βαλθεί να κα θυστερήσει την οριστική ένωση του Αιμίλιου με τη Σοφί, μπαίνει ανάμεσά τους και γεύεται μέχρι τη μέθη τη δύνα μη του έρωτα, τον οποίο αναβάλλει δεκαπλασιάζοντάς τη μ' αυτό τον τρόπο. Τέλος κάποια μέρα, αργοπορημένα, αφοσιωμένος στο γράψιμο της Νέας Ελοϊζας, τρελός από ερωτικό πάθος για τις δύο υπέροχες ηρωίδες του, να που ερωτεύεται για τα καλά (η μοναδική φορά στη ζωή του, διευκρινίζει) την κυρία ντ' Ουντερό, «γοητευμένος ξαφνικά από τη μυ θιστορηματική φιγούρα» αυτής της παράξενης και φαντα σιόπληκτης ιππεύτριας που ήρθε να τον επισκεφθεί στο Μονμορανσύ. Ευτυχώς η καρδιά της όμορφης, παρόλο που ρίγησε για τον Ζαν-Ζακ, ήταν δοσμένη αλλού. Το σω τήριο τρίο θα μπορούσε να δημιουργηθεί και πάλι. 0 ΖανΖακ θα επιβίωνε από αυτό τον έρωτα. Στην πραγματικότητα, εάν το τρία ευνοεί περισσότερο α πό το δύο την πραγμάτωση του έρωτα, η ευτυχία δεν μπορεί να είναι θεϊκά προσιτή παρά μόνο με το ένα. Πρέπει τότε να διαβάσουμε ξανά και ξανά τον θαυμάσιο πέμπτο περίπατο όπου εξυμνείται «η πιο γλυκιά από τις λεγάμενες απολαύσεις της ζωής». Πρέπει να βρεθούμε μόνοι καθισμένοι αναπαυτικά μέσα σε μια βάρκα που λικνίζεται από τα κύματα μιας λίμνης. Να διεισδύσουμε στο απλό συναίσθημα της ύπαρξης και να σταθούμε εκεί, ακίνητοι, εδώ, πουθενά, ανάμεσα σε γη και ουρανό, ανάμεσα στην ανάμνηση και την επιθυμία, ανάμεσα στο παν και στο μηδέν και να παραμείνουμε έ τσι, μετέωροι, ανάμεοα... Το να υπάρχεις είναι σκέτη α πόλαυση. Πριν από τον έρωτα, μετά τον έρωτα, ανάμε σα. 0 Ζαν-Ζακ Ρουσό μας λέει στις Εξομολογήσεις ότι κατά την έκδοση της Νέας Ελοϊζας·. «Οι γυναίκες κυρίως μέθυ σαν με το βιβλίο και το συγγραφέα σε σημείο ώστε, θα ή ταν λίγες εκείνες, ακόμη και στην υψηλή κοινωνία, που δεν θα κατακτούσα αν το είχα επιδιώξει». Δόξα τω θεώ, δεν το αποτόλμησε. Μ' αυτό τον τρόπο, ο έρωτας μπορεί να μείνει ακέραιος, ανέγγιχτος, εφικτός-ανέφικτος, ανάμεσα στις σελίδες του βιβλίου, ανάμεσα σ' εκείνες και σ' εκείνον· επ' άπει ρον. Μετάφραση: Ιωάννα Παπασπυρίδου Σημειώσεις 1. Ήρωας της Νέας Ελοϊζας, ερωτευμένος με τη Ζυλί (Σ.τ.Μ.). 2. Φενελόν (1651-1715). Γάλλος συγγραφέας και αρχιεπίσκοπος του Καμπρέ. Παιδαγωγός του νεαρού δούκα της Βουργουν δίας, έγραψε γι' αυτόν τις Περιπέτειες του Τηλέμαχου, είδος πολιτικού μυθιστορήματος (Σ.τ.Μ.).

_______________________________Το θέμα του μήνα

rrw 7 i U M

f l l U

Οι «Ε^ομοίΙογήσειο»_ _ _ του d. d. Rousseau Στοχασμοί πάνω σιον αΜοιριωμένο βίο Οι Εξομολογήσεις το υ Rousseau είναι έργο αυτοβιογραφικό και δημοοιεύθηκε ο ε δύ ο μέρη, το Α' το 1782 -π ρέπει να ή τα ν έτοιμο 10 χρόνια νω ρ ίτερα - και το Β' το 1789 (δηή. και τα δύο μετά το ν θάνατο το υ Rousseau το 1778). Η σημασία του έργου είναι μεγάλη διότι συνδέει τα προβλήματα τη ς θεω ρίας με μια διαδικασία βίου, μέσα ο τη ν οποία προβάλλουν οτη συνείδηση το υ θεωρητικού. Θέμα το υ γίνεται η ιδιότυπη διαπλοκή θεω ρητικού και πρακτικού βίου, η αυτονόμηση το υ θεω ρητικού στοχασμού από το βίωμα (ιστορικό χρόνο) και η επ αναστροφή το υ προς αυτό. Φωτίζονται οι θεω ρητικές αντινομίες και οι θεω ρητικές κρίσεις μέσα από τις συγκαλύψεις τους ω ς κρίσεις το υ υποκειμένου, ω ς φοβίες του (ο Rousseau υπ έφ ερε από μανίες καταδίωξης), ω ς πνευματική ασθένεια. Οι θεω ρητικές θεμελιώσεις εμφανίζονται με τη μορφή εξομολογήσεων, ως δικαιολογήσεις ή προφάσεις, οι δ ε θεω ρητικές αποφάσεις ως ωρίμανση και re fo rm e morale (ηθική αναμόρφωση - μια έννοια-κλειδί στη βιογραφία το υ Rousseau). Άρα το ίδιο το θέμα δ ε ν προσφέρεται για απλουστεύσεις και αναγωγισμούς (για παράδειγμα, ότι ο βίος ανάγεται σ τη θεωρία, ή vice versa), α λλ ά π ροσφέρεται μ ά λλο ν ως έρ ευ να το υ ερ ω τήμ ατος που έθ ε σ ε και ο Αριστοτέλης, δηλ. τι σημαίνει βίος θεω ρητικός και ποια η σχέση του με τη ν vita activa μιας κοινωνίας και τη ν πράξη... (Απόσπασμα από τον Επίλογο του Κοσμά Ψυχοπαίδα, εκδ. ΙΔΕΟΓΡΑΜΜΑ, τόμος Β', σελ. 397)

Β Ρ οΐβ& ομο Αναλαμβάνω κάτι που δεν έχει γίνει ποτέ στο παρελθόν, ούτε και πρόκειται να βρει στο μέλλον μιμητές, θέλω να δείξω στους συνανθρώπους μου έναν άνθρωπο σε όλη τη φυσική του αλήθεια· και ο άνθρωπος αυτός θα είμαι ε γώ. Μόνο εγώ. Την καρδιά μου τη νιώθω και τους ανθρώπους τους ξέρω. Δεν μοιάζω με κανέναν από όσους συνάντη σα. Τείνω να πιστεύω πως δεν μοιάζω με κανέναν από ό σους υπάρχουν. Κι αν δεν είμαι καλύτερος, είμαι οπωσ δήποτε αλλιώτικος. Το αν η φύση έκανε καλά ή άσχημα που έσπασε το καλούπι μες στο οποίο με έχυσε είναι κάτι που δεν μπορεί να το κρίνει κανείς προτού με διαβάσει. Όποτε κι αν ηχήσει η σάλπιγγα της κρίσεως, εγώ θα έρ θω με το βιβλίο αυτό στο χέρι, θα παρουσιαστώ ενώπιον του ανώτατου κριτή και θα πω με παρρησία: «Ιδού τι έπραξα, τι σκέφτηκα, τι υπήρξα. Είπα το καλό και το κακό με την ίδια ευθύτητα. Δεν αποσιώπησα τίποτα άσχημο, δεν πρόσθεσα τίποτα όμορφο, κι αν έτυχε να βάλω μερι κά ασήμαντα διανθίσματα, το έκανα μόνο για να καλύψω κάποια κενά της μνήμης μου· υπέθεσα πως ήταν αλήθεια κάτι που ήξερα πως θα μπορούσε να είναι, αλλά ποτέ κά τι που ήξερα ότι δεν είναι. Παρουσιάστηκα αυτός ακρι βώς που υπήρξα- ελεεινός και κατάπτυστος, όποτε ή μουν, καλός, υψηλόφρων, υπέροχος, όποτε ήμουν. Φα νέρωσα τα βάθη της ψυχής μου όπως τα έβλεπες εσύ. Ύψιστε, κάλεσε γύρω μου το αμέτρητο πλήθος των συ νανθρώπων μου· να ακούσουν τις εξομολογήσεις μου, να φριξουν με τις ατιμίες μου, να ντραπούν για τα βάσα νά μου. Και ο καθένας στη σειρά να ξεσκεπάσει την ψυχή του ενώπιον του θρόνου σου με την ίδια ειλικρίνεια· και ας βρεθεί έστω κι ένας που να μπορέσει να πει: Εγώ ή μουν καλύτερος απ' αυτόν»...

Ύστερα από δυο χρόνια σιωπής και υπομονής, ξαναπιά νω την πένα, παρ' όλες τις αποφάσεις μου. Αναγνώστη, μη βιαστείς να αηοφανθείς για τους λόγους που με ανά γκασαν να το κάνω. Δεν μπορείς να τους κρίνεις προτού με διαβάσεις. Είδαμε τα νεανικά μου χρόνια να κυλάνε ήρεμα, μια ζωή απλή και αρκετά όμορφη, χωρίς μεγάλες αναποδιές ούτε μεγάλες εύνοιες της τύχης. Αυτή η μέση κατάσταση ο φειλόταν κατά πολύ στον χαρακτήρα μου, που είναι φλο γερός αλλά αδύναμος, που δύσκολα αρχίζει κάτι και εύ κολα αποκαρδιώνεται, που βγαίνει ξαφνικά από την α δράνεια και ξαναπέφτει γρήγορα σ' αυτήν από νωθρότητα και φυσική προδιάθεση· έναν χαρακτήρα που, κρατώ ντας με πάντα μακριά από τις μεγάλες αρετές κι ακόμα πιο μακριά από τις μεγάλες κακίες, στην ξένοιαστη και ή συχη ζωή για την οποία ένιωθα πως ήμουν γεννημένος, δεν με άφησε ποτέ να κάνω τίποτα μεγάλο, είτε καλό εί τε κακό. Πόσο αλλιώτικη είναι η εικόνα που έχω τώρα να δείξω! Η τύχη, που επί τριάντα χρόνια ευνόησε τις φυσικές μου κλίσεις, τους στάθηκε ενάντια στα υπόλοιπα τριάντα, και η αδιάκοπη αντίθεση ανάμεσα στις συνθήκες και τις έμ φυτες τάσεις μου είχε σαν αποτέλεσμα ασυγχώρητα λά θη, ανήκουστα βάσανα, και όλες τις αρετές, εκτός από τη δύναμη, που μπορεί να γεννήσει η κακοδαιμονία. Το πρώτο μέρος γράφτηκε όλο από μνήμης και πρέπει να έχω κάνει πολλά λάθη. Αναγκασμένος να γράψω και το δεύτερο από μνήμης, θα κάνω μάλλον πολύ περισσότε ρα. Τα τρυφερά και ευτυχισμένα χρόνια, που πέρασαν τόσο αθώα και τόσο γαλήνια, μου άφησαν χιλιάδες γλυκιές αναμνήσεις που χαίρομαι να ξαναφέρνω συνέχεια στονουμου...

Απόσπασμα από τις Εξομολογήσεις του ΖανΖακ Ρουσοώ. Μτφρ. Αλ. Παπαθανασοπούλου, εκδόσεις Ιδεόγραμμα (Τόμος Πρώτος, σελ. 9)

Απόσπασμα από τις Εξομολογήσεις του Ζαν Ζακ Ρουσοώ. Μτφρ. Αλ. Παπαθανασοπούλου, εκδόσεις Ιδεόγραμμα (Τόμος Δεύτερος, σελ. 9)

_Το θέμα του μήνα

j.g _ T .o .u - u .n

ΕΜηνική ΒιΡϋιογραφία Ζαν-Ζοκ Ρουσό (1950-1999) Το κοινωνικό συμβόλαιο. Μτφρ. Ξενοφών Καρακάλος. Αθήνα, Μαρής, 1950. Το κοινωνικό συμβόλαιο. Μτφρ. Δανάη και Νίκος Κουχτσόγλου. Αθήνα, Λύρα, 1956. Αιμίλιος ή περί αγωγής. Μτφρ. Στέλλα Βουρδουμπά. Αθήνα, Δαρεμάς, 1965.

Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους. Μτφρ. Μέλπω Αλεξίου-Καναγκίνη. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992.

Κοινωνική ανισότητα. Μτφρ. Στάθης Πρωταίος. Αθήνα, Δαρεμάς, 1965.

Οι εξομολογήσεις. Α'-Β' τόμοι. Μτφρ. Αλεξάνδρα Παπαθανασοηούλου. Αθήνα, Ιδεόγραμμα, 1997.

Το κοινωνικό συμβόλαιο ή αρχές του πολιτικού δικαίου. Μτφρ. Α. Κοντοσιάνος. [χ. εκδ.), 1975.

Δοκίμιο περί καταγωγής των γλωσσών. Μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1998.

Το κοινωνικό συμβόλαιο. Λόγος για τις επιστήμες και τις τέχνες. Λόγος για τη ρίζα της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων. Μτφρ. Ιάννης Λο Σκόκκο. Αθήνα, Αναννωστίδης, 1980.

Η ανισότης των ανθρώπων. Μτφρ. Νικηφόρος Βρεττάκος. «Ο κόσμος του Βιβλίου» (χ.χ.).

Κοινωνική ανισότητα. Μτφρ. Γρήγορης Ντέρης. Τρίκαλα, Έκφραση, 1984.

Το θέμα του μφ

Οι ονειροπολήσεις ενός μοναχικού οδοιπόρου. Μτφρ. Νίκος Σημηριώτης. Αθήνα, Σ. I. Ζαχαρόπουλος, 1984.

Λόγος για τις επιστήμες και τις τέχνες. (χ. εκδ., χ χ ). Αιμίλιος ή για την εκπαίδευση. [2 τόμοι!. Μτφρ. Ιόννης Λο Σκόκκο. Αθήνα, Αναγνωστίδης (χ.χ.).

$03

ivABid ΠΑΟβ-τεητ χιονζ

B a oiA nc fHavouQ DKf|C: Χ ρονοΑ όγιο in c lu d p ia WM κα ι ίο υ Τεντ Χ ιο ύζ Λ ιάνα Σ α κ ε ϋ ο υ : Ε ισαγω γή Κ α τερ ίν α Β γ γ εΑ ά κ η -Ρ ο υ κ κ α ι Κ α τερ ίν α Τ αβ α ρ τζό γΑ ου : ίϊίε ια φ ρ ά ο ε ίζ π οιημάτω ν tn c I. ΠΑοΟ κα ι του Τ εν ι Χ ιο υ ζ Α ικ α τερ ίν η Ο ού κα -Κ α μ π ίτο γΑ ο υ : « Π α τέρ α , γα μ π ρ έ»: Π Π Α αθ, οι μ έά ιο ο ει: κα ι ο π α τρ ι(α ρ χ ι)κ ό ί νόμοι: Λίτσα Τ ρ αγ ια ν ν ο ύ δ η : le d H u g hes : Γ ενέθΑ ια (κ α ι άΑ Α ο) γρ ά μματα Β α ο ΙΑ ειο ι; I. ΙΑ α νο υ σ ά κη η: P o e te m a u d it: Η ο ημ α οία του μ ύθου οτην ποίηοη tn c S y lv ia P lath Ο υΙΑ ιαμ Io u A tC : Το τα ϋ έν το του Χ ιο ύ ζ για τον τρ ό μ ο: Η α π εϋ ευ θ έρ ω ο η του ο υν αισ θήμ α το ϋ που κ ρ ύ β ετα ι o tic Α έΕ εις Λ ιά να Σ α κ εΑ Α Ιο υ: Η γρ α μ μα το ϋ ογ ία p ine βιογρατρίατ: n m a n te του Σω τήρη Α ημητρΙου στον ΙΪΙισ έΑ Φ ά ιη ΠΑΛΙΑ Πιήγημα του d ulie n G reen ιυΒΐρνοχώρο: http://book.culture.gr

Ιο βιβλίο αυτό έχει μια αυτοκέφαλη σχέση με τον εαυτό του κι αυτό διότι εκπροσωπεί τον χώρο όλων των αποτελεσμάτων των έργων των ανθρώπων στη γη, από καταβολής των γραφών του κόσμου, έως σήμερα και πέρα από το σήμερα. Παρουσιάστηκε για να αποκαλυψει το “γιατί” και το “εγώ” του κάθε ατόμου στη γη, που έχουν δυο παράλληλες ατομικότητες οι οποίες οδηγουν τον άνθρωπο στην συμπλεγματική κατάσταση των νοσημάτων, όπου κυρίαρχος αφέντης τους είναι το ασυνείδητο. Αυτό λειτουργεί τόσο αθόρυβα και κυριαρχικά μέσα στη βιολογική του ψυχολογία που ο άνθρωπος βρίσκεται δέσμιος στις μάζες των συνδρόμων του βιολογικού του στοιχειωματος. Ιωάννης Γ. Τσάτσαρης

<^ > · ^