Τεύχος 397

Δύο μήνες ζωή. Έ να ταξίδι στην Ινδία.

Η τελική μεταμόρφωση.

1

ΝΙΚΟΛΟ ΑΜΜΑΝΙΤΙ

Β Ρ Α Γ Χ ΙΑ ! !

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΤΑΛΙΚΗ ΛΟΙΌΤΕΧΜ

Ε κδόσεις

f

ν.

P erugia M U W

\ .

Μία μυστηριώδης πανέμορφη αγνώστου ηλικίας γυναίκα. Πώς είναι να αναπνέει κανείς με... βράγχια; ΕΚΔΟΣΕΙΣ PERUGIA [fl TINA ΖΩΓΟΠΟΥΛΟΥ Λάντου 8 - Σόλωνος 116,106 81 Αθήνα Τηλ.: 3816559, 3803193, Fax: 3821158

2 5 Bestseller 2 6 ΕπβτηοΙδαΙουνίου 2 8 Boaxuvoadec 2 9 ΕΕώστησ Γράφβι ο Γιάννης Δβληολάνης 3 5 ΕυκαιοΙασδοθβΙοηο Έλληνες και Βαλκάνια Γράφβι ο Βαγγέλης Πανταζής 3 8 Εισυνήυην ϊηύρος Τσακνιάς 4 0 ΤοΕένοΒιΒλίο Επιμέλβια ΗλΙας ΜαγκλΙνης 4 2 ΡβποοτάΕ Απονομή Διπλωμάτων και Μεταλλίων σε Εκδότες και Βιβλιοπώλες Γράφβι ο Βασίλης Καλαμαράς

4 6 Λιλιποώτβια Κώστας Αθανασόπουλος

ΖακHispiwi

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ 4 7 Συνεργάστηκαν α: Βασίλης ΑλβξΙου, Γιώργος Βέής, ΗλΙας ΜαγκλΙνης, Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, Νίκος ΜολυΒιάτης, Χάρης Μπαμπούνης, Σωτήρης Ντάλης, Βασίλης ΡούΒαλης, Ζωή Σαμαρά, Αλέξης Σταμάτης, Δημήτρης Τσατσούλης, Παναγιώτης Τσιαμούρας, Μάκης Φάρος, Φίλιππος Φιλίππου, Άλκηστη Χρονάκη 4 9 Σβα'ποάσωπο Τηλέμαχος Αλαβέρας 5 3 Σβα'πρόσωπο Θεόδωρος Γρηγοριάδης 6 2 Σβα'ποάσωπο Αθηνά Παπαδάκη 7 5 Σβα'πρόσωπο Νίκος Δήμου 7 9 Σβα'πρόσωπο Χρήστος Κατσίκας ΤΑ ΠΑΛΙΑ 8 2 Φιλολονικά χοονονοατοήυαια Μηνάς Πβσματζόγλου: Ο Βέλμος: Σκίτσο για το συγγραφέα και για τον άνθρωπο ΔΕΛΤΙΑ 8 5 ΒιΒλΙονοααχκά 9 3 Κριτικονραα)Ια

Απονομή(Μορίωνκαι Ιϊίειαίων οεΕκδόιει; καιΒιρήιοπώίΙεε

ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ 1 0 0 Ζακ Νκριντά Επιμέλβια: Δημήτρης Δημηρούλης, Τιτίκα Δημητρ 10 2 Δήμητρα Ροϋπα: ΧρονολόγιοΖακΝτεριντά 10 5 Δημήτρης Δημηρούλτ η λογοτεχνία και τα σκέρτσα της Μαριορής 111Γιώργος Βέ λτσος: δεν γράφει 114 Αριστείδης Μπαλιάς: Τοπέπλο της Πηνελόπης: 0 \ 119 Ουίλλιαμ Σουλτς: Ο λατρεμένος και απαγορευμένος Νόμος τηςτ προ της Πύλης 126Διονύσης ΚαβΒαθάς: ΟνόμοςτουοΙκου 1 3 0 1 κεραυνού 13 3 Ασημίνα ΚαραΒαντά: Ο Ντερτντά, ο Μαρξκαι τα ( Αρετουλάκης: Ντεριντά-Λιοτάρ: Συγκλίσεις κα αποκλίσεις ως προς 13 9 Λευκή Μολφέ ση: Φανταστική πτήση 1 4 2 Ελληνική ί

iivn

Μ Η Ν Ι Α Ι Α ____Ε Π Ι Θ Ε Ω Ρ Η Σ Η ____Τ Ο Υ____Β Ι Β Λ Ι Ο Υ No 397 ΙΟΥΝΙΟΣ 1999 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 33.01.313 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.239 Fax: 33.01.315 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παηαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάνιης, Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βασίλης Καλαμαράς, Λάμπρος Κουλελής, Ηρακλής Παηαλέξης, ΒάσωΣπάθή. Υπεύθυνη οικονομικών :Βάοω Σπάθή Συνδρομές: Αθανασία Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παηαλέξης Επιμέλεια - Διορθώσεις: ΒΙκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτεινή Βλασιώτου Ηλεκτρονική Σελιδοποίηση - Διαχωρισμοί: ΜαρίαΖΟχαριουδάκη, τηλ. κα fax: 38.21.700 Φιλμ-Μοντάζ: MYPIKHΓραφικές Τέχνες, Ζωοδόχου Πηγής 36, τηλ.: 38.44.265-38.12.373 Εκτύπωση: Δ. Πρίφτης & Υιοί ΟΕ,Σωνιέρου 6, τηλ.: 5232323 Βιβλιοδεσία: Μ. Φουντουλάκης, Παηανικολή 13. Αιγάλεω, τηλ.: 5987432 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτησία: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑΕ.Ε. Εκδότης: Γιώργος Γαλάνιης Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «διαβάζω». Α. Μεταξά 26, Αθήνα 10681, Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο«Κέντρο του βιβλίου», Λασσάνη 9, τηλ. 237.463 Καλλιτεχνική επιμέλεια - Σύνθεση εξωφύλλου: Μαρία Ζαχαριουδάκη

m ,m m

Η «δήλωση θα πραγματοποιηθώ με τις ευγενικές

©

1

Ενωςις Συντάκτην ι| Ι

Λ

Ε§

Μ

ι Περιοδικού Τυγιου^ Η

I < ^ r 1x is > I t PARKER

και την υποστήριξη:

της ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ, της ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ, του ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ, των ΡΑΔΙΟΦΩΝΙΚΩΝ ΣΤΑΘΜΩΝ: Ε.ΡΑ., 9 ,8 4 και 9 ,5 8 FM

G. S A U N I E R

F R E D R IC JA M E SO N

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜ ΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ

TO ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟ

ΤΑ Μ Ο ΙΡΟ Λ Ο ΓΙΑ

Η ανθολογία αυτή παρουσιάζει επιστημονικά το σύνολο των μοιρολογιών και των πένθιμων παραλογών (ή «μοιρολογιών του Χάρου»), δηλαδή των δημιουργημάτων του προφορικού λόγου που είναι αφιερωμένα στο θάνατο. Παραθέτονται για το κάθε θέμα όσες παραλλαγές χρειάζονται για να αντιπροσωπεύονται οι διάφοροι υπάρχοντες τύποι, τα κυριώτερα μοτίβα και οι κυριώτεροι συνδυασμοί που έχουν καταγραφεί. Το υλικό αυτό δίνει επομένως πλήρη εικόνα της συλλογικής σκέψης του Ελληνισμού σχετικά με το θάνατο. Η νεοελληνική εικόνα του θανάτου είναι ιδιαίτερα μαύρη και απελπισμένη, και τα κείμενα που την εκφράζουν, δηλαδή τα μοιρολόγια, είναι εξαιρετικά έντονα και συχνά δυσβάσταχτα. Πολλά απ' αυτά, ιδίως οι θρήνοι για τους αδικοθάνατους, είναι από τα αριστουργήματα της ελληνικής και της παγκόσμιας ποίησης. Το κάθε κείμενο συνοδεύεται από σχόλιο που περιέχει κριτικό υπόμνημα, ερμηνευτικά στοιχεία και, όπου χρειασθεί γλωσσάριο.

ή

η π ο λ ιτ ισ μ ικ ή λ ο γ ικ ή τ ο υ ύ σ τ ε ρ ο υ κ α π ιτ α λ ισ μ ο ύ

«Ο Φρέντρικ Τζαίημσον είναι ο κορυφαίος μαρξιστής κριτικός της Αμερικής, ένας προικισμένος στοχαστής, του οποίου το πνευματικό εύρος εκτείνεται από τον Σοφοκλή ως την επιστημονική φαντασία.... Το Μεταμοντέρνο είναι ένας πνευματικός ογκόλιθος... μια έγκαιρη ανάπαυλα στον κυρίαρχο αριστερό πεσιμισμό και ταυτόχρονα μια πνευματική πρόκληση».

TERRY EAGLETON «Για όποιον θέλει να κατανοήσει, όχι μόνο τις πολιτισμικές αλλά τις πολιτικές και κοινωνικές εφαρμογές του μεταμοντερνισμού... το βιβλίο του Τζαίημσον είναι ένα ανεπανάληπτο, θεμελιώδες έργο».

GLIBERT ADAIR «Sunday Times» «Μια εγκυκλοπαιδική, βαθυστόχαστη σύλληψη του σύγχρονου πολιτισμού» STUART HALL «Marxism Today» «Ένα κλασικό έργο της ευρωαμερικανικής κριτικής σκέψης του τέλους του αιώνα μας».

NED LUKACHER, «Choice»

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΝΕΦΕΛΗ

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6, ΑΘΗΝΑ 10680, Τηλ. 36.07.744 - FAX: 36.23.093 e-mail: nefeli-p@otenet.gr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΝΕΦΕΛΗ

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6, ΑΘΗΝΑ 10680, Τηλ. 36.07.744 - FAX: 36.23.093 e-mail: nefeli-p@otenet.gr

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Ν ά σ ο ς Θ ε ο φ ίλ ο υ

Μάρκος Μέσκος

τ ι ΘΑ ΓΙΝΩ ΟΤΑΝ ΜΕΓΑΛΩΣΩ

ΜΟΥΧΑΡΕΜ

Υπήρχαν διάφορες εκδοχές για τη δημιουργία της θάλασσας. Κάποια απ’ αυτές λέει πώς η θάλασσα σχηματίσθηκε από τα δάκρυα του Θεού, τότε που ο χρόνος ήταν ταυτόσημος με τη μοναξιά και δεν υπήρχε ακόμη ηλικία. Σύμφωνα με μιάν άλλη εκδοχή, η δημιουργία της θάλασσας οφείλεται σε διαρροή από γαλάζια όνειρα των αγγέλων. Στάζοντας πάνω στη γη ανά τους αιώνες, τα δρώμενα των ονείρων τους άρχισαν σιγά σιγά να υλοποιούνται, ώσπου πήραν τη μορφή που έχουν τα ενάλια ζώα και φυτά, με φόντο τη φαντασμαγορία του βυθού.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΝΕΦΕΛΗ

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6, ΑΘΗΝΑ 10680, Τηλ. 36.07.744 - FAX: 36.23.093 e-mail: nefeli-p@otenet.gr

(Π ε ζο γ ρ α φ ή μ α τ α )

Οχτώ πεζογραφήματα αποτελούν τον τόμο Μουχαρέμ του ποιητή Μάρκου Μέσκου. Κείμενα αυτογνωσίας (κυρίως) του χώρου και των καημών των ανθρώπων που προηγήθηκαν στο πρόσφατο παρελθόν, το ω σεί παρόν. «Ο κόκορας», «Η επίσκεψη», «Στο Φανάρι», «Το σπίτι με τα σκυλιά», «Μνήμες ζωής ο θάνατος», «Η Μπέση», «Οι καφέδες του μπάρμπα Γιάννη», «Μουχαρέμ», συμπλέουν με τον κόσμο εκείνον που θεμελειώνει όλο το έργο του συγγραφέα με λεπτομέρειες χαρακτηριστικές, γνώσεις και μυθοπλαστική τρυφερότητα. Για να ζήσουν οι βασανισμένοι άνθρωποι τα όνειρά τους, τη διάρκεια της αγάπης και της χαράς όντας μέσα στις αλυσιδωτές καταστροφές και τους καθημερινούς κινδύνους.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΝΕΦΕΛΗ

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6, ΑΘΗΝΑ 10680, Τηλ. 36.07.744 - FAX: 36.23.093 e-mail: nefeli-p@otenet.gr

Σ Ε

Ο Λ Α

Τ Α

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Μ Ε Ν Η Σ Κ Ο ΪΜ Α Ν Τ Α Ρ Ε Α Σ

Η

ΜΕΡΑ

γιά τά γραπτά ΚΙ Η ΝΥΧΤΑ γιά τό σώμα

Τριάντα επτά χρόνια λογοτεχνικής πορείας

“Πάντα κάτι θέλουν, κάτι περιμένουν από

συνθέτουν τη φυσιογνωμία του Μένη

σένα, από την πρώτη μέρα”, λέει για τους

Κουμανταρέα, ο οποίος παρουσιάζει τώρα ένα βιβλίο με το απόσταγμα της τελευταίας

γονείς. “Στην αρχή να μην κλαίς μέσα στη νύχτα όταν βγάζεις δόντια, μετά να

δουλειάς του. Κείμενα μισά δοκιμιακά ή κριτικά και μισά αυτοβιογραφικά που γράφτηκαν στο περιθώριο των μυθιστορημάτων του εδώ και δέκα χρόνια περιλαμβάνονται στο βιβλίο Η μέρα για τα

γραπτά κι η νύχτα για το σώμα. «Δέκα χρόνια γραπτά προτού με σαρώσουν οι άνεμοι της τρίτης χιλιετίας. Για τον Ταχτσή, τον Ιωάννου και τον Βασιλικό... 9 ποιήματα σχολιασμένα από τον... Τζων Στάινμπεκ και άλλα πολλά. Τέλος: Πορτραίτο του συγγραφέα σε ώριμη ηλικία.»

διαβάζεις τα μαθηματά σου χωρίς να τους σκοτίζεις, αργότερα να μην παίρνεις αποβολές και να μην αργείς τα βράδια, ύστερα να τους φέρεις κι ένα πτυχίο για το κάδρο στον τοίχο και να βρεις μια δουλειά της προκοπής, καθώς επίσης και να διαλέξεις ένα καλό ταίρι και να τους κάνεις εγγόνια. Δεν παύουν ποτέ να ζητάνε. Κι εσύ τα κάνεις όλα όπως θέλουν, για να φτάσεις στο τέρμα, όπου θα έχεις τα δικά σου παιδιά για να τους πιεις το αίμα”.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ# ΚΕΔΡΟΣ

Σ Ε

Ο

Λ

Α

Τ Α

Β Ι

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

β

λ

ι

ο

π

ω

λ

ε

ι

α

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

1 ΑΡΗΣ

Η* ~

ο

KEapor

X

FΡ

I

Σ Φ Α Κ Ι Α Ν Α Κ Η Σ

Λ εν ήξερες... δ ε ν ρ ώ τα γες !

ΣΤΗ ΦΩΤΙΑ

©

ΚΩ Σ Τ Η Σ Γ Κ Ι Μ Ο Ε Ο Υ Λ Η Σ

Στη ζωή ενός συγγραφέα μπαίνει ξαφνικά

Ένας ορκισμένος εργένης βρίσκεται

μια πραγματικά τρελή. Είναι 21-22 ετών>

παντρεμένος με μια τριαντάρα φεμινίστρια. Εκείνος χάνει τον ύπνο του κι εκείνη

και τον πλησιάζει με μια φοβερή ενέργεια που έχουν μόνο οι τρελοί. Και όταν με κάποιο τρόπο φεύγει, τότε αυτός εμπλέκεται σ’ αυτή την ιστορία. Φτάνει κάποια στιγμή να ταυτιστεί μαζί της. Να την αγαπήσει και να ταυτιστεί. Και ο μόνος τρόπος για να την ξαναζωντανέψει είναι να γράψει ένα βιβλίο' γι’ αυτήν. Δηλαδή να βάλει κι αυτός το δικό του χέρι στη φωτιά...

συλλαμβάνει παιδί. 0 ήρωας δοκιμάζει κάθε είδους θεραπεία για τις αϋπνίες του, όμως χωρίς αποτέλεσμα. Ένα βράδυ που περιφέρεται καπνίζοντας μες στο σπίτι, συναντάει τον Διάβολο. 0 τελευταίος υπόσχεται να τον βοηθήσει στο πρόβλημά του, μονάχα που θέλει κάποιο αντάλλαγμα. Ό χι, δεν ζητά την ψυχή του πρώην εργένη, απλώς να βοηθήσει έτσι ώστε η Σάρα... Το συμβόλαιο συνάπτεται. Μένει να εκτελεστεί...

ΕΚΔΟΣΕΙΣ# ΚΕΔΡΟΣ

Ι

m in

Ρόδης Ρούφος

Οι Γραικύλοι Ένα βιβλίο αναφοράς για τη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία, γραμμένο με την αφηγηματική μαεστρία του Ρόδη Ρούφου.

Μ ιτς Άλμπομ

Το μεγαλύτερο μάθημα της ζωής Mlfe;Α&μπομ

(Κάθε Τρίτη με τον Μόρρι)

0 συγγραφέας ξαναβρίσκει Τ ο μεγαλύτερο , μτίδηματης ζτ >ικ ■ τον παλιό του δάσκαλο για μια τελευταία «διδασκαλία» με θέμα: μαθήματα ζωής. Ένα βαθιά ανθρώπινο και συγκινητικό βιβλίο.

Γουόρις Ντίρι - κ α θλ ιίν Μ ίλλερ

Λ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΩΚΕΑΝΙΔΑ

Λουλούδι της ερήμου Η συναρπασπκή αυτοβιογραφία της Γουόρις Ντίρι, τοπ-μόντελ και Ειδικής Πρέσβειρας του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα της Γυναίκας.

ΤΕ^ --*··ρ' 1P^SEAΕΛ1ΑΝ [Κ Ο Σ Μ Ο Σ I I kai & UTOPIA w θπ οιςστροφ in ah iΛΐώ νο ιοΜ ςύΕ ήςJft ]Β| Γ«Α

• ΜΠΑΛΟΥΜΗΣ

rN 1K AΓρΑΜ Μ ΑΤΑ νδρος Ρίζος ΚΑΒΗΣ ' Τ1ΡΙΑΛΟΓΟΣ

κ α ρ κ α β ιτ ς α ς

«ΟΜΟΣΤΗΣΛΑΪΚΗΣKotSl

‘ΗΆΜ Μ ΑΤΑ

fc ,

Σ Ε

Ο Λ Α

Τ Α

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Έξι πρόσωπα αφηγούνται ισάριθμες ιστορίες και συνθέτουν συγχρόνως την περιπέτεια ζωής του κεντρικού ήρωα και των σχέσεων τους μαζί του. Σχέσεις εξουσίας και δεσμοί

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Τι σημαδεύει τη ζωή ενός Οθωμανού γεννημένου στα παράλια της Μακεδονίας; Η χριστιανική γαλουχία που του προσφέρθηκε στο νησί της Θάσου; Ο πρώτος,

καταπίεσης, αλλά και σχέσεις φιλίας και έρωτα, ελευθερίας και δημιουργίας. Σ ’ έναν

ανεκπλήρωτος έρωτας για μια Χριστιανή; Η συναναστροφή με επιφανείς Γάλλους

κόσμο που φεύγει και σ’ έναν κόσμο που

υποπρόξενους, Έλληνες καπνεμπόρους και

έρχεται, στα τέλη του περασμένου αιώνα και στις αρχές του 20ού, κάποιοι αναζητούν καινούριες απαντήσεις, συγκρούονται για τις ιδέες τους, κυνηγούν προσωπικά και

αξιωματικούς του τουρκικού στρατού; Τέλος, με ποιον τρόπο θα τον καταδυναστεύει και θα τον σώζει, παράλληλα, αυτό το ελάχιστου της ζωής του

συλλογικά οράματα. Πρόσωπα που κουβαλούν την ιστορία των προγόνων τους

κατά τη θριαμβευτική και οδυνηρή πορεία του; Όταν, στρατηλάτης του Νείλου, θα

και αποφασίζουν να γράψουν τη δική τους.

δοξαστεί και θα ονομαστεί Μέγας.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ# ΚΕΔΡΟΣ

Σ Ε

Ο Λ Α

Τ Α

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Το πιο σκληρό και το πιο όμορφο πρόσωπο της ζωής συνθέτουν το «νόμισμα» του

Κάποια υπερφυσικά φαινόμενα συμβαίνουν σε

μυθιστορήματος αυτού. Η συγγραφέας βάζει βαθιά το νυστέρι στα αποστήματα της

καταστροφή του. Η Αδριανή, δεμένη με τον

σημερινής κοινωνίας. Παρακολουθεί τους δοκιμαζόμενους ήρωές της, στην απεγνωσμένη πάλη τους να βγουν στο φως. Καταγράφει τη σκέψη τους, ανατέμνει την ψυχή τους. Πικρή η διαδρομή, μέχρι που έρχεται ο μεγάλος, ο σωτήριος έρωτας. Στηριγμένοι σ’ αυτόν, θα φτάσουν επιτέλους στο Νότο τους, το Νότο της θαλπωρής, της λύτρωσης, της ελευθερίας.

ένα μικρό τόπο, λίγο πριν από την τόπο αυτόν, θα προσπαθήσει απεγνωσμένα να τον σώσει. Όμως δεν θα μπορέσει. Και τότε αρχίζει να αντιστέκεται ο ίδιος ο τόπος, με τις δικές του μυστικές δυνάμεις. Η ερωτική της περιπέτεια με τον νεαρό αρχιτέκτονα — που τον διεκδικεί και ο άνδρας της -

είναι μόνον η επιφάνεια του

μύθου. Σε ένα παράλληλο επίπεδο, εκτυλίσσεται η περιπέτεια του τόπου, που τον εξουσιάζει ο θρύλος και τον ζωντανεύει το μαγικό υπέρλογο -

η ζώσα ύλη του

μυστηρίου.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ# ΚΕ ΔΡΟΣ

Ε Κ Δ Ο Τ ΙΚ Ε Σ Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Ε ΙΣ Γ. & K. ΑΑΡΑΑΝΟ Υ ΧΑΡ. ΤΡΙΚΟΥΠΗ 99, 11473 ΑΘΗΝΑ ♦ ΤΗΛ.: 3805903 (6 γρ.) ♦ FAX.: 3843285 ♦ e-mail: gut_ub@otenet.gr

Angus

Μ. B o w ie

Ε κ π α ίδευ ση 0 Θ η σ α υρ ός π ου κ ρ ύβ ει μ έ σ α τ η ς

Α ρ ισ τ ο φ ά ν η ς Μύθος, Τελετουργία και Κωμωδία

UNESCO

Μετ.: Πόλο Μοσχοπούλου

Έκθεση της Διεθνούς Επιτροπής για την Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα Υπό την Π ροεδρία του

Επιμέλεια: Ανδρέας Μαρκαντωνάτος Π ανθεον

JAC Q U ES DE LO R S

Α ρχαίων Ε λλή νων Κ λασσικών

Μ ετάφραση: Ομάδα εργασίας του

τνπω θήτω

Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας Πρόλογος:

Μιχάλης Κασσωτάκης

Α ν δ ρ ε α ς Τρ ο υ μ π η ς

GUTENBERG Λ ό γ ια Ο ικ ο λ ο γ ί α Η Επιστήμη της Φύσης μεταξύ Κοινωνίας και Πολιτικής

ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑ ΤΣΙΚΑΣ ΕΥΑ ΠΟΛΙΤΟΥ

Π εριβάλλον και

Κ οινωνικές Ε πιστήμες

Ε κ τός «Τ άξης» το «Διαφ ορετικό»;

τυπ ω θύτω

ΤΣΙΓΓΑΝΟΙ, ΜΕΙΟΝΟΤΙΚΟΙ, ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΟΔΑΠΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

oa>

ΘΟΔΩΡΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΑΣ

Δ ιδ α κ τ ικ ή

του

Θ έατρου Δ ιαπολιτιςμ ικη Π αιδαγωγική

hb h

Θ εατρική Π αιδεία

GUTENBERG

> Z S g *!0 H ^

h>

»

τνπω θήτω ΠΟΥΛΑ ΜΙΧΑΗΛ

Α ν α ς τ α ς ια δ η Σ τ. Α ν α ς τ α ς ια δ η ς

Μ.

ΠΙΝΑΚΏΤΗ-ΠΙΝΑΚΩΤΗ ΚΑΙ ΣΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΜΟΥΣΙΚΗ

ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΙΕΣ

Εικονογράφηση:

ΣΤΗ ΔΑΣΚΑΛΑ ΜΑΣ

Σ Ε

Ο Α Α

Μαργαρίτα Βασιλάκου

ΣΠΟΥΔΗ

ΣΠΟΥΔΗ Τ Α

Β

ΙΒ

Λ Ι Ο

Π

Ω

Λ Ε Ι Α

Γίνετε τώρα 2¥1ΜΜΡ©ί1Μ ΤΓΚ]2 οτο διαβάζω και επωφεληθείτε από τη μεγάλη προσφορά

Για ένα χρόνο (11 τεύχη - το ένα διπλό) πληρώνετε μόνο

Σπουδαστική

1 3 .0 0 0 δρχ.

Οι τ ι μ έ ς αυτ έ ς ι σ χ ύ ο υ ν γι α τ η ν Ελ λ άδα και τ η ν Κύπρο

Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 25.000 δρχ. Εξαμηνιαίες

Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου: 8.000 δρχ. Σπουδαστική: 7.000 δρχ. Ετήσιες

Συνδρομές εξωτερικού: 85 δολ. ΗΠΑ. Σπουδαοτική 80 δολ. ΗΠΑ. Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 120 δολ. ΗΠΑ Παλιά τεύχη

Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 1.500 δρχ. Εμβάσματα

οτη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξύ 26,106 81 Αθήνα - Τηλ.: 33.01.239 - Τηλ. & Fax: 33.01.315

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΕΝΟΥΣ ΚΟΥΡΥ-ΓΚΑΤΑ

ΚΑΤΡΙΝ ΑΛΕΓΚΡΕ

ΜΙΣΕΛ ΦΙΤΟΥΣΙ

Η ΔΑΣΚΑΛΑ

ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΜΗΤΕΡΕΣ

ΠΕΝΗΝΤΑ ΕΚΑΤΟΣΤΑ ΠΑΝΙ ΚΑΘΑΡΟ ΚΑΙ ΣΤΕΓΝΟ

Η πόρτα γυρ ίζοντα ς τους σκουριασμένους μεντεσέδες της, αποκαλύπτει έναν ψη­ λό, γεροδεμένο νεαρό. Η Μπετ παρατηρεί πως τα χέ­ ρια του τρέμουν λίγο. Κοι­ τάζει με προσοχή το πρόσω­ πο του. Το βλέμμα του τρυπάει τη μνήμη της. Ποιος εί­ ναι;

Πώς μια νέα γυ να ίκ α εγκα­ ταλείπει ό,τι την κάνει να νιώθει ασφαλισμένη; Πρό­ κειται για την ιστορία ενός τρελού έρωτα; Ή για τις πα­ ρενθέσεις μιας απόλυτα φυ­ σ ιολογικής ζωής; «Πενήντα εκατοστά ύφασμα καθαρό και στεγνό» θα είναι αρκε­ τά γ ια ν α τα σκουπίσουν ό­ λα, ν α τα σβήσουν όλα;

Η Έ μ α άρρωστη κι απελπι­ σμένη φτάνει σ ’ έναν Ινδιά­ νικο οικοσμό. Εκεί αρχίζει μια καινούρια ζωή. Ως δα­ σ κά λα αναλαμβάνει τα πα ι­ διά του χωριού κα ι οι χω ρι­ κοί βλέπουν στο πρόσωπό της την ελπίδα...

7

' Μ Αμαλήψει π 'Λ t ? 1

ΑΝΤΩΝΗΣ ΔΕΛΩΝΗΣ

ΑΜΑ ΛΗΨΕΙ ΠΑΡΟΥΣΗΣ Μ ια σ υναρπαστική ισ τορία με φόντο την αέναη πάλη του ανθρώπου ενά ντια στο σύστημα. Σκληρές καταστάσεις, πάθη μ ιας εποχής κι ένας έρωτας που εξαγνίζει τα πάντα.

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ «ΑΓΚΥΡΑ» Δ.Α. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤ ΡΙΟΥ Α.Β.Ε.Ε.

1

1

Λ. ΚΗΦΙΣΟΥ 85,122 41 ΑΙΓΑΛΕΩ, ΤΗΛ.: 3478044, 3459321 FAX: 3474732 Κατάστημα: Πεσμαζόγλου 5 (Στοά Ορφέως) Τηλ.: 3213507

Ε Κ ΔΟ Σ Ε ΙΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΑΓΡΑ (Ο Λ Ο Σ Γ Υ Ν Α ΙΚ 0 Σ ,

ΙΟΙΑΛΛΒνΣΙΌΡΐώM10JI&

IjrnoΒΙΟTONΑΡΧΑΙΩΝΕ^Ν0»,

Μ ΟΡΦΕΣ ΤΟΥ

ΜΕΣΣΙΑ­ ΝΙΚΟΥ

Βιβλία που αξίζει να διαβάσετε ΣΑΛΜΑΝ Ρ ΟΥ Σ ΝΤ Ι

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΤΩ ΑΠ’ ΤΑ ΠΟΔΙΑ ΤΗΣ eg .

I ΣΑΛΜΑΝ ΡΟΥΣΝΤΙ 1_^<όθϋθ£κόιωαπ' ίαπόδιαinc

0 μύθος του Ορφέα και της Ευρυδίκης ξαναγεννιέται μέσα από μια ιστορία αγάπης, θανάτου και ροκ εντ ρολ.

ΣΑΛΜΑΝ ΡΟΥΣΝΤΙ T v o c υ εν ύ Π ο τ σ ύ γ χ ρ ο ν ο ί o u y y p o q rc a c Θα επανακυκλοφορήσουν προσεχώς τα έργα του:

Τα παιδιά τον μεσονυχτιού και Ο Χαρούν και η θάλασσα των παραμυθιών

ψυχογιός

,/JU

mmm

ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 1 - 106 79 ΑΘΗΝΑ · Στοά Βιβλίου, Πεσμαζόγλου 5 - 105 59 ΑΘΗΝΑ Τηλ.: 3 6 02 5 3 5 , 33 02 2 3 4 -5 · FAX: 33 02 0 98 · E -m a il: p s ic h o @ o te n e t.g r

ΘΑ ΤΑ ΒΡΕΙΤΕ ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

Ρ

Ο

Μ

Π

Ε Ρ

Τ

Λ

I Ν

Τ

Ε Λ

Α ν ύ π α ρ κ τ η

πολιτεία

0 Κ. Καβάφης, στο τέλος της δημιουργικής και ερωτικής ζωής του, και η Αλεξάνδρεια, στις στιγμές της ύστατης λάμψης και της αμετάκλητης παρακμής της, κρύβονται πίσω από τα φανταστικά πρόσω πα και τοπία αυτής της αριστοτεχνικής βιογραφικής μυθοπλασίας. Α πό έναν διακεκριμένο Ά γ γ λ ο συγγραφέα που έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του στην Α ίγυπτο την Ε λλά δα , ένα μυθιστόρημα πάθη, για την τέχνη και τη ζωή σε κοσμοπολίτικα σαλόνια και κακόφημα κέντρα, στο σταυροδρόμι της Ανατολής και της Ευρώπης.

3821 813, fax 3838173, e-m ail: alexcom@otenel.gr ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ 5 / ΣΤΑΔΙΟΥ 44,105 64 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 3311 719

ΘΕΟΣ&ΘΡΗΣΚΕΙΑ G

O

D

&

R

E

L

I

G

I

O

N

ΒΑΛΚΑΝΙΑ: ΑΝΑΦΕ Η ΦΛΟΓΑ ΕΝΟΣ ΑΚΗΡΥΧΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΠΝΓΓΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΠΣ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ, ΤΟ ΧΡΕΟΣ, ΤΟ ΟΡΑΜΑ, 0 ΡΟΛΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΣΤΗ ΝΕΑ ΧΙΛΙΕΤΙΑ ΠΡΟΦΗΤΕΙΕΣ: ΗΧΟΥΝ 01 ΣΑΛΠΙΓΓΕΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ...

Ο Βεός είναι παντού Α Ρ Η Σ

Τ Ε Ρ Ζ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

-

Ε Ι Δ Ι Κ Ε Σ

ΕΚΔ

0 Σ Ε I Σ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ κ λ α σ ι κ ά

m ΠΑΤΑΚΗ κ ε ί μ ε ν α

ΤΖΟΖΕΦ ΚΟΝΡΑΝΤ

Φ ιοντορ Ν τοςτογεφςκι

Η καρδιά του σκότους

Αδελφοί Καραμάζοφ

Στο ταξίδι του μέχρι το έσχατο πλωτό σημείο του ποταμού Κογκό, ως κυβερνή­ της του ατμόπλοιου κάποιας αποικιακής εμπορικής εταιρείας, ο Τσάρλι Μάρλοου παρακολουθεί τον αδηφάγο και α π ά ν­ θρωπο παραλογισμό που κρύβεται πίσω από το πρόσχημα του εκπολιτισμού των αγρίων. Η καρδιά του σκότους, γρα μ μ ένη το 1900, στην εποχή της συνέβαλε σημα­ ντικά στο διεθνές κίνημα διαμαρτυρίας για τις κατα χρήσεις των Βέλγω ν στο Κογκό, αργότερα έγινε κεντρικό σημείο αναφοράς στους Κούφιους ανθρώπους του Τ.Σ. Έ λιοτ και τα τελευταία χρό­ νια χρησιμοποιήθηκε ως αφετηρία για την ταινία του Κ όπολα «Αποκάλυψη τώ ρα».

Τόσο στη ρωσική όσο και στην πα γκό­ σμια λογοτεχνία οι Α δελφ οί Κ α ρα μ ά ­ ζοφ, το κύκνειο άσμα του Φιοντόρ Ντοστογέφσκι, αποτελούν ένα έργο-ορόσημο. Μέσα από τις σελίδες του έργου αυτού, ο Ντοστογέφσκι έχει την ευ και­ ρία να αποδώ σει εναργέστατα μια το ι­ χογραφ ία της ζωής της Ρωσίας και των ανθρώπων της στα τέλη της θυελλώδους δεκαετίας του 1860. Α ποδίδει ακριβώς την αίσθηση της ανανέωσης, την προσ ­ δοκία της διαδοχής του παλιού κόσμου α πό ένα νέο, πιο δίκαιο, που μέσα του θα βρουν έδαφος γ ια να ριζοβολήσουν και ν’ ανθήσουν νέες κοινωνικές δυνά­ μεις, και όχι άδικα θεω ρείται ένα από τα πλέον αισιόδοξα έργα του Ντοστογέφσκι.

fax: 38.11.940 · Κεντρική διάθεση: Εμμ. Μπενάκη 16, Ν. Μοναστηριού 122, 563 34, τηλ.: (031) 70.63.54-5

Α λέξανδρος Μ. Α ςωνιτης

Μ αρία Ε . Σ κιαδαρεςη

Η Συνείδηση της Αιωνιότητας

Κίτρινος χρόνος

Θα προβώ σε μ ια αποκάλυψη εξ α π ο ρ ­ ρήτων: Η υ περ οψ ία είν’ εκείνη π ου σ ώ ­ ζει το δολοφόνο α π ’ την τρ έλ α , π ρ ο ­ τού ή έ π ε ιτ α α π ’ τη δ ιά π ρ α ξ η του φ ό ­ νου. Το υ π ερ φ ία λ ο τη ς γνώ σ η ς ότι ένα ς άνθρω π ος, όπ ω ς εγώ , μ π ο ρ εί να ε π έμ β ει τόσο κ α τα λ υ τικ ά στην π ρ ο ­ δια γ εγρ α μ μ έν η τά ξη τω ν π ρ α γμ ά τω ν α π ο τ ε λ ε ί το π ιο μ εθ υ σ τικ ό ό ρ α μ α . Ό μ ω ς, δεν π ρ ό κ ειτα ι γ ια μ ια αίσθηση διά ρ κ εια ς. Π ρόκειται μόνο γ ια μ ια α ί­ σθηση περ α σ τική σαν ασ τρ α πή , κα θ ο ­ ριστική σαν σφ αίρα. Το ά γ γ ιγ μ α , λέω, ναι, με το μ α γικ ό ρ α β δί τη ς νερ ά ιδ α ς. Αυτό είνα ι όλο. Ή μάλλον αυτή είναι η υπόσχεση.

Μ ια γ υ ν α ίκ α τη ν ικ α ν ό τη τ ά τ η ς ν’ α γ α π ά ει την ανταλλάσσει με την αιώ ­ νια νεότητα· ένας κοινός θνητός β ρ ί­ σ κ ετα ι α π ό λά θ ο ς ε κ τ εθ ειμ έν ο ς σε λαϊκό προσκύνημα· ένα αρχαιολογικό εύρημα επ ισ τρ έφ ει, ύ στερα α π ό α ιώ ­ νες, στον τό π ο του· και, τέλος, ένας νεκ ρ ό φ ιλ ο ς, π ά ν ω σ τα ε ρ ε ίπ ια του κόσμου γύ ρ ω του, σ υναντά ει ε π ιτ έ ­ λους τη γυ να ίκ α τω ν ονείρω ν τ ο υ ... Τέσσερις φ υ γό κεντρες ιστορίες γ ια τη στέρηση και την αναζήτηση, τη ζωή και το θάνατο, το άγνω στο, το α π ρ ό ­ βλεπτο, την παρέκκλιση ή τη δια στρο­ φή, σ τη μ έν ες πάνω στην αλήθεια και σ το ψέμα, στο όνειρο και στην π ρ α γ ­ μ α τικ ό τη τα .

I

f

ΕΚΔΟ ΣΕΙΣ Α ΡΜ ΟΣ

ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 7, 106 78 Α ΘΗΝΑ, τηλ. 33 04 196 - 38 30 604, fax: 38 19 439

Κ ώ σ τα Γ α ν ω τ ή Γ Ω Ν ΙΑ Τ Ο Υ Π Α Ρ Α Δ Ε ΙΣ Ο Υ Τ ά τέσσερα διηγήματα πού παρατίθενται σ’ αύτό τό βιβλίο διαβά­ στηκαν με ιδιαίτερη προσπάθεια νά άποκαλυφθεΤ τό βάθος τους ώστε να γίνει μια μαθητεία στο πνεύμα, στο ήθος τού Παπαδιαμάντη. Είναι παρήγορο καί έλπιδοφόρο δτι ταλαντούχοι νέοι στήν έποχή μας άρχίζουν νά διαβάζουν τον Παπαδιαμάντη. Κάποιοι άπ’ αύτούς σκηνοθετούν στο θέατρο καί στήν τηλεόραση, τον μεταφράζουν δηλαδή στήν σύγχρονη γλώσσα. Ε μ ε ίς πρέπει νά τούς βοηθήσουμε γιατί διασώζουμε καί άθελά μας άκόμη στήν καρδιά μας τήν ξεχα­ σμένη άπό τούς πολλούς παράδοση. (Βιβλίο στο όποιο στηρίζεται ή όμώνυμη ταινία τής Λένας Βουδουρη).

Μ α ρ ία Σ τ ε φ α ν ο π ο ύ λ ο υ “Τ ό τα ξίδ ι τώ ν ψ υ χ ώ ν ” ('Ισ τ ο ρ ίες μ α θ η τ εία ς μ έσ α σ τον χ ρ ό ν ο I ) Στις νουβέλες πού περιλαμβάνονται στο βιβλίο «Τό ταξίδι τών ψυχών» - πρώτο μέρος μίας δίτομης συλλογής μέ τόν γενικό τίτλο «'Ιστορίες μαθητείας μέσα στον χρόνο» - ή συγγραφέας έπιχειρεΤ τή συμβολική άνάδυση μιας μυθοποιημένης έξ ορισμού έποχής, τήν επι­ στροφή σέ ένα παρελθόντα χρόνο, εκείνον τής παιδικής ήλικίας καί τής έφηβείας, οχι μέ κίνητρο μία άφηρημένη νοσταλγία, άλλά μέ άντικειμενικό σκοπό νά καταστεί ό χαμένος αύτός χρόνος αισθητός, νά κερδηθεΐ, νά μεταμορφωθεί σέ νόημα ή στήν Ιδέα έκείνη χάρη στήν οποία ή θλίψη, ή μελαγχολία καί ή μοναχικότητα τού παιδιού καί τού έφήβου χάνουν τή δύναμη πού έχουν νά πληγώνουν, οσο έπιμένουν νά συνεχίζουν νά άναβιώνουν οδυνηρά στον παρόντα χρόνο τού ενηλίκου.

Αποκτήστε ταχύτατη, αξιόπιστη σύνδεση στα 56Κ, 24 ώρες το 24ωρο, πρόσβαση και τηλεφωνική υποστήριξη μέσω του νέου!ενιαίου αριθμού κλήσης 09 65[που μειώνει το κόστος των τηλεφωνικών κλήσεων μέχρι και 6 0 % *, 2 e-m ail, δωρεάν προσωπικές σελίδες, τεχνική υποστήριξη πρωί-βράδυ και ένα ειδικό CD-Rom 650 Mb με τα τελευταία καλύτερα προγράμματα, μόνο με 14.900 δρχ. το 3μηνο! Και για εκείνους που δεν μπορούν να καλέσουν από 0, όπως από τηλεφωνικά κέντρα με φραγή ή ορισμένα κινητό, η Internet Hellas διατηρεί και απλό νούμερο πρόσβασης.

14.900 δρχ. 3μηνη 27.900 δρχ. όμηνη 49.900 δρχ. ετήσια

■> DIAL UP--------------------> > > >

ISDN LEASED LINES WEB HOSTING E-COMMERCE

*ίτις περιοχές κάλυψηςτης Internet Hellas.

It όλες τιςτιμές δεν συμπεριλαμβάνεται ΦΠΑ18%.

|Ιύ Τ » 5 (ζ Ιύ « Τ

A Real Start for a Virtual W orld

www.internet.gr

Αθανασάκη 3,115 26 Αθήνα, Τηλ: 69 84 510, Fax: 69 84 521

E-mail: sales@internet.gr

ΤΑ ΓΝΩΣΤΑ - ΑΓΝΩΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ»

ΤΟΜ ΟΙ

Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η

- Κ Ε ΙΜ Ε Ν Ο

- Μ ΕΤΑΦ ΡΑΣΗ

- Σ Χ Ο Λ ΙΑ

ΟΙ ΓΝΩΣΤΟΙ - ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 46 Τ.Κ. 10678, ΤΗΛ.: 3844458-3840524, FAX: 3303098

15/4 έως 14/51999 Τα εμπορικότερα Βιβλία του μήνα, σύμφωνα με ία στοιχεία που μας παραχώρησαν 30 Βιβλιοπώλες, απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τέσσερα Βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις.

Αθηνά-Κορυδαλλός. Αλεβιζόπουλος-Αργοοτδλι. Αριστοτέλης-ΑΘ. Βαγιονάκης-ΑΘ. Γκρίτσης-Γεωργιάδης-Καλλιθέα. Διάλογος-Βδλος. ΔιάλογοςΒύρωνας. Διάμετρος-Χαλκίδα. Δημητριάδης-Καλαμάτα. Δωδώνη-Γιάννινα. Ειρμός-Δράμα. Ελευθερουδάκης-Αθ. ΕνδοχώραΑθ. Εξαρχόπουλος-ΑΘ. EX-LIBRIS"υχικό. Εστία-ΑΘ. Ζηριχίδης-θεσο. Ιανός-θεσο. Κίντος-Κορωπί. Κουκίδα-Κόρινθος. Λοξίας-θεαα. Μπακάλης-Λήμνος. ΜπεφάνηςΜέγαρα. Πειραϊκή ΦωλιάΠειραιάς. Περδικούλη-Πόρτο Ράφτη. Πλαίσιο-Ρέθυμνο. ΠληθώνΠλ. Αμερικής. Πολιτεία-ΑΘ. ΣάκηςΝέα Σμύρνη. ΤοΔέντρο-Ρόδος

Μ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ Ο Ιούδας φιλούσε υπέροχα ΠΑΤΑΚΗΣ Η.ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥλΟΥ ΚΜ 1Μ 3 , λ ΠΑΓΑΔΑΚΗ Ζαν χειμωνιάτικη λιακάδα ΚΑΛΕΝΤΗΣ Μ. ΚΟΥΝΤΕΡΑ Η ταυτότητα ΕΣΤΙΑ Α. ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ ι...ο μ ™ ΚΑΣΤΑΝΒΤΗ! * j j Τ, ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ η α β « Μ π ά ρ ο ν ο υ ΕΣΤΙΑ <3bΚ.ΜΟΪΡΑΤ ο . ή„ . 5 του Μπαλνταπούρ ΩΚΕΑΝΙΔΑ Α.ΣΦΑΚΙΑΝΑΚΗΣ Δεν ήξερες... δεν ρώταγες ΚΕΔΡΟΙ y oΜ .ΒΑΜ ΒΟ ΥΝΑΚ ΗΤηλεφωνήματα και ενοχές ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ Κ.ΚΛΕΜΑΝ Το παιχνίδι των Θεών ΨΥΧΟΓΙΟΣ ®> A, ΚΑΚΟΥΡΗ Πριραρολια ΕΣΤΙΑ 0 α Ν.ΘΕΜΕΑΗΣ ΚΕΔΡΟΣ ΓΙΟΒΑΝΝΑ Ο δρόμος για τβ νότο ΚΕΔΡΟΣ Π.ΚΟΕΛΟ Το εγχειρίδιο του πολεμιστή του φωτός ΝΕΑΣΥΝΟΡΑ Γ,ΧΑΟΥΠΤΜΑΝ Ζητείται ανίκανος άντρας για σοβαρή σχέση ΜΕΔΟΥΣΑ Ν.ΜΑΧΦΟΥΖ Κρυμμένα όνειρα στο Χα ν Ελ Χαλίλι ΨΥΧΟΓΙΟΣ I. ΜΑΚ ΓΙΟΥΑΝ

Αμστερνταμ

ΝΕΦΕΛΗ

Ν.ΕΒΑΝΣ Η παγίδα ΩΚΕΑΝΙΔΑ Γ. ΛΕΟΝΑΡΔΟΣ Μπαρμπαρόσα ο πε,ρατής ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ Ν.ΜΑΧΦΟΥΖ Φ λυαρία πάνω στο Νείλο ΨΥΧΟΠΟΣ Γ, ΠΟΛΥΡΑΚΜΣ Χορεύοντας στη αιωπή Μ Π Ο Ι UQq Σ. ΘΠΜ0Π0ΥΛ0Υ Ιτο υς πρόποδες του φεγγαριού I Μ. ΠΑΠΑ0ΙΚ0Ν0Μ0Υ Η ζ ο ή π ο υ δ ε ν ε ζησα ΚΕΔΡΟΣ} X. ΧΩΜΕΝΙΔΗΣ « 9 « v h m

3 ί? 0

>v κόσμο της λογοτεχνίας και της τέχνης

επιμέλεια: ΗΑΙΑΖ ΜΑΓΚΛΙΝΗΖ

στην Ελλάδα...

2 Ιουνίου 1908: 0 Κωσταντίνος Χατζόπουλος (1868-1920) μετα­ φράζει και δημοσιεύει στην εφ. «Εργάτης του Βόλου» αποσπά­ σματα του Κοινωνικού Μανιφέ­ στου των Μαρξ-Ένγκελς.

3 Ιουνίου 1872: Γεννιέται ο πεζογράφος Γιάννης Α. Καμπύσης (χρ. θαν. 1901).

6 Ιουνίου 1877: Ο Γεώργιος Βιζυηνός (1849-1896) βραβεύεται με έπαινο στον τελευταίο Βουτσιναίο διαγωνισμό για την ποιητική συλλογή Εσπερίδες.

7 Ιουνίου 1581: Πεθαίνει στη Γενεύη ο φιλόσοφος και πολιτικός επιστήμων Φραγκίσκος Πόρτος (χρ. γένν. 1511).

1991: Πεθαίνει ο πεζογράφος Σωτήρης Πατατζής (χρ. γένν. 1914).

9 Ιουνίου 1960: Το πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ απο­ νέμει στον Γιώργο Σεφέρη (1900-1971) τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα της φιλολογίας.

10 Ιουνίου 1901: Ο Κ. Π. Καβόφης (1863-1933) έρ­ χεται στην Αθήνα για πρώτη φορά, όπου γνωρίζεται με τους Ιωάννη Πολέμη (1862-1924) και Γρηγόριο Ξενόπουλο (1867-1951).

12 Ιουνίου 1943: Διάλεξη του Γιώργου Σεφέρη (1900-1971) για τον Παλαμά στην Αλεξάνδρεια.

14 Ιουνίου 1947: Πεθαίνει στην Αθήνα ο Στέφανος Δάφνης (χρ. γένν. 1882), φιλολογικό ψευδώνυμο του ποιητή, διηγηματογράφου, χρονογράφου και μελετη­ τή Θρασύβουλου Ζωιόπουλου.

15 Ιουνίου 1927: Ο Κωστής Μπαστιάς (1901-1972) εκδίδει το φιλολογικό δεκαπενθήμερο περιοδικό της δημοτικής «Ελληνικά Γράμματα».

1965: Ο Γιώργος Σεφέρης (1900-1971) αναγορεύε­ ται επίτιμος διδάκτορας του πανεπιστημίου του Πρίνστον.

19 Ιουνίου 1951: Πεθαίνει ο Αγγελος Σικελιανός (χρ. γένν. 1884).

20 Ιουνίου 1913: Βαλκανικοί Πόλεμοι. Κατά τη μάχη του Κιλκίς, ο Στράτης Μυριβήλης (1890-1969) τραυ­ ματίζεται από βολίδα πολυβόλου στο αριστερό του πόδι. Μια εβδομάδα αργότερα χειρουργείται και νο­ σηλεύεται στη Θεσσαλονίκη.

22 Ιουνίου 1757: Ο μοναχός, ποιητής, ιστορικός και φιλόσο­ φος Καισάριος Δαπόντες (17131784) αναχωρεί με το Τίμιο Ξύλο για ζητεία.

23 Ιουνίου 1908: Γεννιέται στην Αθήνα ο πεζογράφος Μ. Καραγάτσης (χρ. θαν. 1960).

24 Ιουνίου 1821: Υπόμνημα του Αναστάσιου Καραμίχου προς την Προσωρινή διοίκηση της επανα-

Στιο 15 louviou tom 19Μ η ποιήτρια Μαρία Πολυδούρη (1902-1930) στέλνει επιστολή στον Κώστα Καρυωτάκη (1896-1928), όπου εκφράζει την απελπισμένη αγάπη της: «Δεν θέλω τίποτε άλλσ μόνο να φτάσω να σταθώ κοντά σου, τόσο που φτάνει να ιδώ... να ιδώ το πρώτο Βλέμμα σου, εκείνο που μου ’ριχνες σαν έφτανα, τις μικρούλες εκείνες ρυτίδες στο πρόσωπό σου, που ξέρω κατά πώς η καθεμιά τους γίνεται. (...) Εδώ είμαι και καρτερώ, σε Βλέπω, μη φύγεις, στρέψε την όψη σου απ’ εδώ, μην αρνηθείς! θ α ζήσω την πιο άχαρη ζωή χωρίς εσένα. (...) Μείνει».

m

-

επετηρίδι

στατημένης Ελλάδας, όπου χαρακτηρίζει τον ποιητή και πρόδρομο του δημοτικισμού Ιωάννη Βηλαρά (1771-1823) «άνδρα επίσημον διά την παιδείαν και φρόνησίν του».

1991: Πεθαίνει ο ποιητής Γιώργος Δανιήλ (χρ. γένν.

1938).

26 Ιουνίου 1938: Ο Κωστής Παλαμάς (1859-1943)

1 Ιουνίου 1920: Η «Νέα Γαλλική Επιθεώρηση» δημοσιεύει το Πα­ ραθαλάσσιο Νεκροταφείο του Γάλλου π οιητή Πολ Βαλερί (1871-1945). «Δεν υπάρχει “αλή­ θ εια ’’ χωρίς πάθος, χωρίς λά ­ θος. Θέλω να πω: η αλήθεια δεν αποκτάται παρά με πάθος», έ ­ γραφε.

2 Ιουνίου 1840: Γεννιέτα ι ο Ά γγλος σ υγγρα φέας Τόμας Χάρντι (χρ. θαν. 1927).

3 Ιουνίου 1924: Πεθαίνει ο Τσέχος συγγραφέας Φραντς Κάφκα (χρ. γένν. 1883). Δύο χρόνια πριν έγραφε στον Μαξ Μπροντ: «Το κυ­ ρίαρχο μοτίβο παραμένει το ίδιο: θα μπορούσα να ζήσω και δεν ζω».

5 Ιουνίου 1898: Γεννιέται ο Ισπανός ποιητής Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα (χρ. θαν. 1936).

6 Ιουνίου 1799: Γεννιέται στη Μόσχα ο ποιητής Αλέ­ ξανδρος Πούσκιν (χρ. θαν. 1837).

6 Ιουνίου 1875: Γεννιέται ο Γερμανός συγγραφέας Τόμας Μαν (χρ. θαν. 1955). «Η χώρα της νοσταλγίας μας», έγραφε, «είναι το φυσικό, το όμορφο, το αξια­ γάπητο, η ζωή στη μαγευτική κοινοτοπία της».

7 Ιουνίου 1843: Πεθαίνει ο Γερμανός ποιητής Φρίντριχ Χέλντερλιν (χρ. γένν. 1770).

9 Ιουνίου 1870: Πεθαίνει ο Άγγλος συγγραφέας Κά­ ρολος Ντίκενς (χρ. γένν. 1812).

11 Ιουνίου 1899: Γεννιέται ο Ιάπωνας συγγραφέας Γιασουνάρι Καουαμπάτα (χρ. θαν. 1972).

γράφει στο «Ελεύθερον Βήμα» για τον Γιάννη Ρίτσο (1909-1990): «Τα καλλιτεχνικά μας γράμματα, παρ’ ό­ λα τα σταθερά κάποτε και τα δυνατά τους κάπως γνω­ ρίσματα, πρώτη φορά βρίσκουν χορευτή έτσι δυνατό και τολμηρό...».

27 Ιουνίου 1998: Πεθαίνει ο ποιητής, ιστορικός, δοκι­ μιογράφος και δημοσιογράφος Κωστής Μοσκώφ (χρ. γένν. 1939).

13 Ιουνίου 1865: Γεννιέται στο Δουβλίνο ο ποιητής Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς (χρ. θαν. 1939).

13 Ιουνίου 1919: Γεννιέται στο Τορίνο ο Ιταλοεβραίος συγγραφέας Πρίμο Λέβι. Επέζησε του Άουσβιτς για να δώσει τέρμα στη ζωή του το 1987. «Εάν τα στρατόπεδα εξακολουθούσαν να υπάρχουν για περισ­ σότερο χρόνο, μια καινούργια άγρια γλώσσα θα είχε γεννηθεί», είχε γράψει.

15 Ιουνίου 1912: Ο Τόμας Μαν ολοκληρώνει το Θά­ νατος στη Βενετία.

20 Ιουνίου 1982: Ο Γ άλλος ποιητής Λουί Αραγκόν (1897-1982) είναι μπροστάρης σε μεγάλη αντιπυρηνική διαδήλωση 2.500 ατόμων στο Παρίσι. Θα πεθάνει έξι μήνες αργότερα.

21 Ιουνίου 1905: Γεννιέται ο Γάλλος συγγραφέας και φιλόσοφος Ζαν-Πολ Σαρτρ (χρ. θαν. 1980).

24 Ιουνίου 1917: Πρώτη παράσταση του έργου Οι μαστοί του Τειρεσία του Γάλλου ποιητή Γκιγιόμ Απολινέρ (1880-1918).

25 Ιουνίου 1903: Γεννιέτα ι ο Ά γγλος σ υγγρα φέας Τζορτζ Ό ργουελ (χρ. θαν. 1950) στη Βεγγάλη της Ινδίας.

25 Ιουνίου 1927: Ο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα (1898-1936) εκθέ­ τει σχέδιά του στην ξακουστή γκαλερί Νταλμάου της Βαρκελώνης. Ανάμεσα στους οργανωτές της έκθεσης και ο Σαλβαντόρ Νταλί.

29 Ιουνίου 1900: Γ εννιέται ο Γ άλλος συγγραφέας Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί (χρ. θαν. 1944).

Τον Ιούνιο του 1838 ο Γάλλος συγγραφέας ΓουστάΒος Φλομπέρ (1821-1880) γράφει ιο αυτοΒιογραφικό έργο «Απομνημονεύματα ενός τρελλού». Τον Ιούνιο tow 1020 ο Αυστριακός συγγραφέας Ρόμηερτ Μούζιλ (1880- 1942) ολοκληρώνει το μυθιστόρημα «Οι εκστατικοί».

επετηρίδ)

-257

Η αναδιάρθρωση του ΥΠ.ΠΟ. Ρουμανίας και ο Βαθύς ύπνος του Ελληνικού ΥΠ.ΠΟ. Η γειτονική μας Ρουμανία, προς τιμήν της, αποφά­ σισε με τη βοήθεια ενός ευρωπαϊκού κοινοτικού π ρογρά μματος ονόματι P hare (σκοπ ό έ χ ε ι να παρέχει οικονομική ή τ ε ­ χνική βοήθεια σε ευρω ­ π α ϊκ ές χ ώ ρ ε ς μ ε π ρ ο ­ βλήματα, ώστε να εντα ­ χθούν στις διεθνείς αγο­ ρές) να αναδιαρθρώ σει το Υπουργείο Πολιτισμού τη ς , ζη τώ ντα ς από τη ν Ευρω παϊκή Έ νωση 1,2 εκατ. ECU, ήτοι 400 πε­ ρίπου εκατ. δρχ. Για να πάρει σάρκα και ο­ στά τ ο αίτημα, γίνονται π ροκηρύξεις, οι οποίες στέλνονται σε μεγάλο αριθμό εταιρειών και προσώπων-προσωπικοτήτων, που ενεργούν υπό την αιγί­ δα κρατικών οργανισμών. Η Κοινότητα ενέκρινε εννέα και ζήτησε να καταθέ­ σουν τις προτάσεις τους σχετικά με το πώς σχεδιά­ ζουν να υλοποιήσουν το αίτημα τη ς Ρουμανίας. Με­ ταξύ των άλλων υποψηφίων ήταν μια μεγάλη γαλλι­ κή κυβερνητική εταιρεία, το Βρετανικό Συμβούλιο, το Ίδρυμα Ορτέγκα Υ Γκασέτ τη ς Ισπανίας, μια αυ­ στριακή εταιρεία και μια ιταλική, η «Νόμισμα». Η προκήρυξη έπεσε στην αντίληψη του συγγραφέα Φίλιππου Δρακονταειδή, και ως εμπειρογνώμονας τη ς Κ οινότητας με τη ν ελληνική ετα ιρεία «Ινφογκρούπ» συνεργάστηκε με το υ ς Ιταλούς. Ετοίμασε την πρότασή του και τον Δεκέμβριο πήγε στο Βου­ κουρέστι. Έγινε η παρουσίαση του προγράμματος αναδιάρθρωσης του Υπουργείου σε εννεαμελή επι­ τροπή τη ς ρουμανικής κυβέρνησης και οι Ρουμάνοι αποφάνθηκαν: Η υλοποίηση του προγράμματος α­ νατίθεται στην ιταλική εταιρεία «Νόμισμα» με επικε­ φαλής τον Φίλιππο Δρακονταειδή.

Επικοινωνήσαμε με τον Φίλιππο Δρακονταειδή, ε ­ πειδή πιστεύουμε ότι η ανάθεση ενός τέτοιου έρ ­ γου σε Έλληνα, και μάλιστα συγγραφέα, αποτελεί γεγονός με ευρωπαϊκή απήχηση: Αυτό που παρουσιάζει ενδιαφ έρον είναι ότι, πριν κα τα λ ή ξω στη «Νόμισμα», είχα κάνει κρούσεις με συγκεκριμένες προτάσεις τόσο σ τους Ά γγλους όσο και σ τους Γά λλους για συνεργασία. Μ ε περιφ ρόνησαν αμφ ό τεροι. Μπορώ να πω μάλιστα ότι οι Γάλλοι ήταν και προσβλητικοί. Όταν, όμως, πριν από τη ν επί­ σημη ανακοίνωση τη ς απόφασης τω ν Ρουμά­ νων, έμαθαν ότι θα αναλάμβανα τη δουλειά, άρχισαν να με προσεγγίζουν με τον πιο δουλοπρεπή τρόπ ο. Επικοινώνησα και με το υ ς Ισπανούς, αλλά στην πορεία διαπίστωσα ότι πίσω από το Ίδρυμα Ο ρτέγκα Υ Γ κασέτ δεν υ­ πήρχε επ α ρκής στελέχω ση. Μπορώ επίσης να πω ότι το ύφ ος τω ν Άγγλων και τω ν Γ άλ­ λων στη Ρουμανία ήτα ν υπεροπτικό και συ­ μπεριφέρονταν λίγο πολύ ως αποικιοκράτες. Υπέγραψα συμβόλαιο με τους Ρουμάνους τον Μάρτιο. Μέσα στον Απρίλιο η δουλειά ξεκίνη­ σε κανονικά. Η δουλειά προβλέπει: να δημιουργηθεί μία εθνική στρατηγική για τον πολι­ τισμό τη ς Ρουμανίας. Οι Ρουμάνοι θέλουν τώ ­ ρα να θέσουν τα θεμέλια για την πολιτιστική το υ ς ανάπτυξη και το έργο θα έχει διάρκεια είκ ο σ ι δ ύ ο μηνώ ν. Ο φ ε ίλ ο υ μ ε λοιπ ό ν να β ρούμε και να αποδώσουμε τη ν πολιτιστική φυσιογνωμία αυτής τη ς χώρας. Θα εκπαιδεύ­ σουμε καλλιτέχνες και δημόσιες υπηρεσίες με τέτο ιο τρόπο ώστε να είναι σε θέση να αντιληφθούν στοιχεία και χαρακτηριστικά του δυτικού κόσμου. Για παράδειγμα, οι άνθρω­ ποι εκεί δεν έχουν ιδέα για το θεσμό τη ς χρη­ ματοδότησης, τη ς χορηγίας. Μέχρι τώ ρα τα

πάντα τα π ρόσφερε το κράτος. Το τελευτα ίο στάδιο του έργου θα είναι να επ ιλέξουμε τέσ ­ σερις περιοχές τη ς χώρας όπου, υπό τη μορ­ φή π ειράματος, θα δούμε πώς μπορούμε να α ναπ τύξο υμε μια εθνική στρατηγική για το ν πολιτισμό. Ό λη αυτή η ιστορία οφ είλεται σε έναν φωτι­ σμένο άνθρωπο, τον υπουργό πολιτισμού τη ς Ρουμανίας, το ν Ίον Καραμίτρου, πρώην ηθο­ ποιό και με μεγάλο κύρος στη χώρα το υ και στην Ευρώπη. Θ α σ υνεργα στούμε μαζί το υ και με το επιτελείο του. Η Ελλάδα έχ ει πολλά να κερδίσ ει από αυτή την ιστορία, διότι ταξίδια Ρουμάνων θα γίνουν και στη χώρα μας. Σκεφ τείτε ότι οι Ρουμάνοι έχουν μία εκπληκτική υποδομή, κληρονομιά από το σοσιαλιστικό καθεστώς, η οποία όμως

έχ ει πέσει σε μα ρασ μό τα τε λ ε υ τα ία δέκα χρόνια. Τώρα καλούμαστε εμείς να αξιοποιήσουμε αυτό το εκπληκτικό υλικό με τον καλύ­ τερ ο δυνατό τρόπο. Επίσης, Ρουμάνοι καλλι­ τέ χ ν ες και διανοούμενοι με εκπληκτική παι­ δεία και κουλτούρα μπορούν να δώσουν πολ­ λά όχι μόνο στον τόπο τους, αλλά ακόμα και σε εμάς. Οι Ρουμάνοι βεβαίως έχουν κάθε κα­ λή πρόθεση να σ υνεργα σ τούμε γ εν ικ ότερ α αλλά, απ’ ό ,τι μου είπαν εκ εί, το ελλ η ν ικ ό ΥΠ.ΠΟ. είναι τελείω ς αδιάφορο. Κι ε μ είς με τη σειρά μας αναρω τιόμαστε: Είναι δυνα τόν το ΥΠ.ΠΟ. ν ’ αδιαφ ορεί για μια τέτο ια συνεργασία που αναβαθμίζει τη θέση τη ς Ελλά­ δας στα Βαλκάνια; Τι λέτε κ. Παπαζώη;

εξώοτης | Βιβλίο και Κινηματογράφος

Η μεγάλη ανακύκλωοη Υπάρχουν υπερβολικά πολλές ταινίες για να δει ή υπερβολικά πολλά βιβλία για να διαβάοει κανείς; Οποιοαδήποτε φίλος του οινεμά ή του βιβλίου θα απαντούσε με σιγουριά πως όχι. Ομολογώ... ότι ανησύχησα τον τελευταίο καιρά, όαο κι αν πιστεύω ότι η φαντασία είναι ανεξάπλητη: πολλά άέ\ά νυ οτα βιβλία, ακόμη πιο πολλά ατις ταινίες. Η λογική του pulp ατην εκδοτική αγορά και των target groups ατην αντίστοιχη χολιγουπιανή αφήνει την αίαθηοη ότι όλο και περισσότερα έργα... μοιάζουν λιγάκι με το τέρας του Φράνκεναταϊν, δανειζόμενα«κομμάτια» ήδη χρησιμοποιημένα οτο παρελθόν για να φτιάξουν ένα καινούριο, μα όχι ακριβώς και νέο αώμα. Το αίσθημα που έφερνε, για παράδειγμα, το δεύτερο Τζουράοικ Παρκ ήταν άτι τόαο ο μπεαταελεράς Μάικλ Κράιτον όαο και ο uber-σκηνοθέτης ΐτίβεν ίπίλμπεργκ κοροΐδευαν το κοινό τους, με μια (πλαδαρή, μάλιατα) επανάληψη του πρώτου Τζουράοικ. Το κινηματογραφικό τοπίο δεν χρειάζεται το ίδιο κι απαράλλαχτα Τζον-Τκρίοαμ-οτυλ ή Στίβεν-Κινγκ-οτυλ στις άπειρες μεταφορές των βι­ βλίων τους' η Λάμψη, για παράδειγμα, έγινε ταινία και τηλεοπτική μίνι σειρά' όπου ν α 'ναι μπορεί να εμφανιστεί κάποιος και για... ριμέικ της ταινίας- πιθανότατα κάτι ανούσιο, όπως τα πρόσφατα Ένας τέλειος φόνος και Psycho, ριμέικ των κλασικών φιλμ του Χίτοκοκ Dial Μ for M urder και Ψυχώ. 0 σκηνοθέτης του τελευταίου, μάλιατα, χρηοιμοποιεί το ίδιο σενάριο, ουοιαοτικά ακηνή προς σκηνή. Μια ματιά στις ταινίες των αρχών του Μαΐου, όταν γραφόταν αυτό το κείμενο, ήταν εξίσου απογοητευτική: η Ένοχη σιωπή συνέθετε κάτι από την Ολέθρια σχέοη με κάτι από το Χέρι οτην κούνια' το Ξύπνημα τω ν θρύλων έμοιαζε με σύμ­ φυρμα 5 ή ό ταινιών τρόμου, χωρίς όμως δική του ταυτότητα. To Virus το ίδιο, ενώ το Ακολουθώντας την καρδιά προτίμησε το στυλ Στιγμιότυπα με... λίγη δομή α λα Pulp Fiction. Τα παραδείγματα είναι άπειρα και κάποτε... εντυπωσιακά: το Ξέρω τι κάνα­ τε πέρυσι το καλοκαίρι 2 αντιγράφει το 1, που εμπνεύστηκε από το Scream, το οποίο«έλαβε υπόψη» το Παρασκευή και 13, που «κόπιαρε» τη Νύχτα με τις μάσκες. Αρκούν, όμως, τα παραδείγματα για μια διαπίστωση απλή: Η φαντασία δημιουργεί-κά­ που, κάποτε- κι η εμπορική λογική κλωνοποιεί το αποτέλεσμα, ασταμάτητα, ώς το άγευστο.

Βραχυγραφ ίας

-2©

Η γάτα και η λίμα Στο βιβλίο το υ με τίτλ ο Ό ταν η γά τα γλείφ ει τη λίμα ο Γιώ ργο ς Δαρδανός -Π ρ ό εδ ρ ο ς τη ς ΠΟΕΒ, ε κ δ ό τη ς το υ «Gutenberg», τη ς «Σπου­ δής» και το υ «Τυπωθήτω »- έχει συγκεντρώσει συνεντεύξεις και άρθρα το υ σε περιοδικά και ε ­ φ η μ ερίδ ες, ο μιλίες το υ σε δ ιά φ ο ρ ε ς εκ δ η λ ώ ­ σ εις, με κεν τρ ικ ό θέμ α πάντοτε το βιβλίο και την εκπαίδευση. Το βιβλίο το υ Γιώ ργο υ Δαρδανού δεν απευθύνεται βεβαίως στο πλατύ α­ ναγνωστικό κοινό, αλλά σε όλους όσοι ασχολού­ νται καθ’ οιονδήποτε τρόπο με το βιβλίο. Οι από­ ψεις του, στηριγμένες σε αδιαμφισβήτητα στοιχεία και αριθμούς, αφήνουν ελάχιστα περιθώρια για εν­ στάσεις. Χ α ρτογραφούν τ ο χώρο, αναφέρονται στα προβλήματα του κλάδου και στο μέλλον του βι­ βλίου. Συνοπτικά, αν είναι δυνατόν να ειπωθεί με μια φρά­ ση, ο Γ. Δαρδανός θεω ρεί ότι η ποιοτική άνοδος του εκδοτικού προϊόντος είναι απόλυτα συνυφασμένη με την εφαρμογή μιας συγκροτημένης πολι­ τικής το υ βιβλίου, η οποία πρέπει να στρέψει την προσοχή τη ς οτην οργάνωση των δημοσίων βιβλιο­ θηκών, στην αναβάθμιση τη ς εκπαίδευσης και στη διαμόρφωση μιας οργανωμένης αναγνωστικής συ­ νείδησης.

Σ’ ένα από τα αιτήματα του κλάδου αναφέρεται το απόσπασμα της εισαγωγής του βιβλίου. Το αναδη­ μοσιεύουμε, διότι θεωρούμε ότι διατυπώνεται μια άποψη άκρως ενδιαφέρουσα: Ό ταν στον κλάδο λέγαμε ότι θεω ρούμε ανα­ γκαία την ίδρυση μιας Γενικής Γραμματείας Βι­ βλίου, είχαμε κατά νου ένα συντονιστικό όργα­ νο πολύ διαφορετικό από το ΕΚΕΒΙ, που με την παρούσα μορφή του και παρά το ν τίτλ ο του δεν είναι Εθνικό. Όχι γιατί δεν θέλει, αλλά γιατί εκ τω ν πραγμάτων, λόγω αρμοδιοτήτων, δεν μπορεί, εξαρτημένο όπως είναι από το Υπουρ­ γείο Πολιτισμού. Πρόκειται με μια λέξη για ένα Κέντρο Βιβλίου του Υπουργείου Πολιτισμού. Και να παρατηρήσουμε στο σημείο αυτό το ε ­ ξής: οι αρμοδιότητες που αφορούν το βιβλίο εί­ ναι διάσπαρτες σε πολλά Υπουργεία και υπη­ ρ εσ ίες, μα ο κ ύριος ό γ κ ο ς το υ ς α φορά τα Υπουργεία Πολιτισμού και Παιδείας. Δεν είναι όμως τραγελαφικό σε άλλο Υπουργείο να ανα­ τίθενται οι προσπάθειες για τη δημιουργία νέ­ ων αναγνωστών, και σε άλλο να υπάγονται οι μαθητές, οι καθηγητές και οι βιβλιοθήκες (όσες υπάρχουν και λειτουργούν); Έ χουμε τη λαϊκή ρήση «αλλού ο παπάς κι αλλού τα ράσα του». Αν παραδεχτούμε ότι το σχολείο είναι ο κατεξοχήν χώρος όπου γεννιούνται οι αναγνώστες κι ότι η παιδεία και ο πολιτισμός δεν μπορούν παρά να πάνε αντάμα, οδηγούμαστε στο ανα­ γκαίο τη ς ένωσης τω ν δύο Υπουργείων, κάτι που βλέπουμε άλλωστε να ισχύει σε πολλές ευ­ ρωπαϊκές χώρες αλλά και στην Κύπρο.

Ένας «Ελϊυθϊρουδάκης» oc κάθε συνοικία! Αυτό είναι το τολμηρό σχέδιο του Ελευθερουδάκη για το άμεσο μέλλον. Και η αρχή φαίνεται να είναι θεαματική. Ανοίγει άλλο ένα σύγχρονο και ενημε­ ρωμένο βιβλιοπωλείο στις αρχές Ιουλίου, καλώς εχόντων των πραγμάτων, στην καρδιά του εμπορικού κέντρου τη ς Νέας Σμύρνης, στην οδό Παλαιολόγου 2. Ο συνολικός χώρος που θα καταλαμβάνει ξεπερ­ νάει τα 350 τ.μ. και θα λειτουργεί σε τρία επίπεδα:

υπόγειο, ισόγειο, πατάρι. Πόσους τίτλους θα φιλο­ ξενεί; Στην αρχή πάνω από 20.000. Με άψογη εξυ­ πηρέτηση από εξοικειωμένους με τα βιβλία υπαλλή­ λους και on-line επικοινωνία με το κεντρικό βιβλιο­ πωλείο της Πανεπιστημίου, θα δέχεται οποιαδήποτε παραγγελία. Χαράς ευαγγέλια για τους νεοσμυρνιώτες βιβλιόφιλους που εδώ και χρόνια ζητούσαν ένα μεγάλο βιβλιοπωλείο στην περιοχή τους.

βρ α χυγραφ ίας

Υπερσύγχρονο βιβλιοπωλείο

Τη συμπλήρωση 25 χρόνων εκδοτικής δραστηριό­ τητα ς ο Πατάκης τη γιόρτασε μ’ ένα ακόμη δημι­ ουργικό έργο -επένδυση 300 εκατ. δρχ - στην καρ­ διά της Αθήνας, Ακαδημίας 65. Εγκαινίασε στις 20 Απριλίου ένα σύγχρονο γενικό βιβλιοπωλείο 750 τ.μ., στο οποίο κάθε αναγνώστης έχει στη διάθεσή του περισσότερους από 35.000 τίτλους βιβλίων και CD-Rom όλων των εκδοτικών οίκων.

Εκτός από τα τμήματα λογοτεχνίας, επιστημών του ανθρώπου, θετικώ ν επιστημών, φιλοσοφίας, βι­ βλίων τέχνης κ.τ.λ., στο ισόγειο λειτουργεί ένα πλή­ ρες τμήμα εκπαιδευτικών βιβλίων για το γυμνάσιο και το λύκειο. Για τα παιδικά βιβλία και τα βιβλία για το δημοτικό έχ ει δημιουργηθεί ένα α νεξά ρτητο τμήμα 300 τ.μ. Οι δύο κυψέλες-σπίτια των μικρών αναγνωστών, το μικρό θεατράκι με τις κερκίδες και το παιδαγωγικό υλικό, που συνοδεύει τα βιβλία από τη νηπιακή ώς την εφηβική ηλικία, δημιουργούν έ ­ ναν εξαιρετικά ευχάριστο χώρο, στον οποίο οι λιλιπούτειοι αναγνώστες θα βρουν το στέκι τους. Στο τρίτο επίπεδο στεγάζονται το «Cafe 65» και ο χώρος των εκδηλώσεων, σημείο συνάντησης ανα­ γνωστών και συγγραφέων. Το βιβλιοπωλείο Πατάκη, καλαίσθητο και λειτουργι­ κό, περιμένει τους φίλους του να το επισκεφθούν και να το γνωρίσουν. Το διαβάζω εύχεται ολόψυχα καλή επιτυχία.

BpaBcia Η Διεθνής Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ), που αντιπροσωπεύεται από τον «Κύκλο Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου», απένειμε το Βραβείο Μετάφρασης στην Άννα Παπασταύρου για τη μετάφραση του βιβλίου του Μαρκ Τουέν Οι περιπέτειες του Χακ Φιν, αλλά και για το σύνολο του μεταφραστικού τ η ς έρ ­ γου, ενώ το Βραβείο Εικονογράφησης πήρε ο Νικόλας Ανδρικόπουλος για την εικονογράφηση του βι­ βλίου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Τα Χριστούγεννα του τεμπέλη. Αμφότερα τα βιβλία κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Παπαδόπουλος».

KAcivci το βιβλιοπωλείο της Αγροτικής Τράπεζας Με μεγάλη έκπληξη μαθαίνουμε ότι κλείνει το Α γροτικό Βιβλιο­ πωλείο τη ς Α γροτικής Τράπεζας -σ το κέντρο τη ς Αθήνας (Ακα­ δημίας 23)-, μοναδικό στο χώρο τω ν εκδό σ εω ν και τη ς σ υ γ κ έ­ ντρω σης αγροτικώ ν βιβλίων επι­ στημονικού αλλά και π ρακτικού π εριεχομένου, που καλύπτει τις ανάγκες του αγροτικού κόσμου. Και αναρωτιόμαστε, όταν άλλες τράπεζες, οργα­ νισμοί και επιχειρήσεις δίνουν ένα λαμπρό παρών

CLOSED

Βραχυγραφ κς

εκδοτικής και, γενικότερα, πολιτιστικής δραστη­ ριότητας, δεν είναι πολύ «στεγνός» ο τρόπος που αντιλαμβάνεται το ρόλο τη ς Αγροτικής Τράπεζας η διοίκησή της, όταν τον συνδέει μόνο με τη χο­ ρήγηση δανείων και με το χρήμα; Και δεν δείχνει πολύ στενή αντίληψη τη ς προσφοράς τη ς προς το ν α γροτικό κόσμο, που τόσ ο πολύ χρειά ζετα ι στη σημερινή εποχή τις πληροφορίες και τις επι­ στημονικές γνώσεις; Πιστεύουμε και ελπίζουμε ότι η απόφαση αυτή θα αναθεωρηθεί.

■3Ώ

Για τ η ν α γ ο ρ ά β ιβ λ ίω ν α π ό τα u n o u p y c ia Λάβαμε στα γραφεία το υ διαβάζω την παρακάτω διαμαρτυρία τη ς Πανελλήνιας Ένωσης Λογοτε­ χνών, την οποία αναδημοσιεύουμε χωρίς σχόλια. Το Δ ιο ικη τικό Συ μ βο ύ λιο τη ς Π α νελλήνια ς Ένωσης Λογοτεχνών (ΠΕΛ) πληροφορήθηκε α­ πό τις εφ η μ ερίδες ότι το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων επ έλεξε για αγο­ ρά βιβλία αξίας 12 δισεκ. δρχ., για τις σχολικές βιβλιοθήκες. Σύμφωνα με τις ίδιες π ληροφο­ ρίες και καταγγελία σαράντα και πλέον εκδο­ τών, η «αρμόδια» επιτροπή, που διαχειρίζεται το κονδύλι τη ς Ευρωπαϊκής Κοινότητας, επέλε­ ξε και βιβλία που δεν έχουν... κυκλοφορή­ σει, ή βιβλία μ έλους τη ς ίδιας τη ς επιτρο­ πής, συγγενικών του προσώπων και εκδ ο ­ τικώ ν οίκων μ ε τ ο υ ς οποίους συνεργάζε­ ται, ενώ από ορισμέ­ ν ο υ ς εκδ ο τικο ύ ς οί­ κους επέλεξε πάνω α­ πό εκατό τίτλ ο υ ς βι­ βλίων, αξίας πολλών δεκάδων εκατομμυρίω ν δραχμών, εξαιρώντας άλλα ποιοτικά βιβλία. Με την ευκαιρία αυτή το Δ.Σ. τη ς ΠΕΛ υψώνει φωνή διαμαρτυρίας, γιατί: 1) Το ΥΠΕΠΘ και άλλα Υπουργεία ή κρατικοί οργανισμοί δεν αναζητούν και βιβλία μεταξύ των Ελλήνων λογοτεχνών και συγγραφέων, τα οποία είναι κατάλληλα και για σχολικές βι­ βλιοθήκες, βιβλιοθήκες νοσοκομείων, το υ ΟΑΕΔκ,λπ.

2) Η επιτροπή του ΥΠΕΠΘ δεν έδωσε στη δη­ μοσιότητα τα ονόματα των μελών τη ς και τα κριτήρια επιλογής τους, καθώς και τα κριτή­ ρια επιλογής τω ν βιβλίων, δεδομένου ότι α­

©2-

νάμεσα στα παραγγελθέντα βιβλία περιλαμ­ βάνεται και μυθιστόρημα με χυδαίες εκφρά­ σεις, κάθε άλλο παρά λογοτεχνικής ποιότη­ τα ς κατάλληλο για μαθητές. Το Δ.Σ. τη ς ΠΕΛ: - Ζητεί την άμεση παρέμβαση του Υπουργού Παιδείας, για αναθεώρηση του πίνακα αγο­ ράς βιβλίων και συμπλήρωσή του με βιβλία μελών των Λογοτεχνικών Σωματείων.

- Απορεί γιατί δεν έχει παρέμβει το Σώμα Επι­ θεωρητών Ελεγκτών Δημόσιας Διοίκησης, για να διερευνήσει την υπόθεση, όπως καταγγέλ­ θηκε σε όλες τις πολιτικές και οικονομικές ε­ φημερίδες.

- Καταγγέλλει την αδιαφάνεια λειτουργίας της επιτροπής και τη μονομερή επιλογή βιβλίων λιγοστών εκδοτικώ ν οίκων, που θα καρπωθούν από το ΚΠΣ του ΥΠΕΠΘ, μερίδιο δισε­ κατομμυρίων δραχμών. Το Δ.Σ. της ΠΕΛ κρίνει, τέλος, ότι η συμπεριφο­ ρά αυτή αποτελεί κατασπατάληση των Κοινοτι­ κών Πόρων, σε βάρος τη ς ποιότητας και τη ς πνευματικής δημιουργίας, ενώ τα δραστήρια λογοτεχνικά σωματεία στερούνται οικονομικής ενίσχυσης, για τη στοιχειώδη λειτουργία τους. Αθήνα, 1η Μαΐου 1999 Το Διοικητικό Συμβούλιο Η Πρόεδρος: Ντίνα Βλάχου Ο Γενικός Γραμματέας: Ευάγγελος Ρόζος Ο Έφορος: Β. Α. Ααμηρόπουλος Οι Αντιπρόεδροι: Βίβιαν Γιαννούδη, Αριστοτέλης Τσάκωνας Ο Ειδικός Γραμματέας: Γ ιάννης Κυριακάκος Η Υπ. Δημοσίων Σχέσεων: Χριστίνα Αγρογιάννη Τα μέλη: Γιώργος Παιτπάς, Αντώνης Παπαδόπουλος, Αικατερίνη Ταϋγέτη, Νίκος Βλάχος

Β ρα χ υγρ'

ΙΣΤΟΡΙΑ

-

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ C.H.B and Μ. QUENNELL

JEROME CARCOPINO

Η καθημ ερινή ζωή σ τους π ροϊσ τορικ ούς χρ ό νο υς

στη Ρώμη στο α πό γειο τη ς αυτοκρατορίας

(Μετάφραση: Άννα Γιαννοπονλου)

Η καθημ ερινή ζωή

(Μετάφραση: Κ

Παναγιώτου)

PIERRE ΜΟΝΤΕΤ

GERARD WALTER

Η καθημ ερινή ζωή στη ν Α ρχαία Α ίγυπτο

Η κα θημ ερινή ζωή στο Β υζά ντιο

(Μετάφραση: Κ Παναγιώταν)

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλου ) MARJORIE ROWLING PAUL FAURE

Η καθημ ερινή ζωή στο Μ εσαίωνα

Η κα θημ ερινή ζωή σ τις Ε λληνικές α ποικ ίες

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλαν)

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλου)

E.R. CHAMBERLAIN Η καθημ ερινή ζωή στη ν Α ναγέννη ση

PAUL FAURE

(Μετάφραση: Α. Πέτρον)

Η κα θημ ερινή ζωή στη Μ υκηναϊκή επ ο χή

GEORGES CONTENEAU

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλου)

Η καθημ ερινή ζωή στη Βαβυλώνα και στη ν Α σσυρία

EMILE MIREAUX

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλου)

Η καθημ ερινή ζωή στη ν επ ο χ ή του Ο μήρου

JEANNINE AUBOYER

(Μετάφραση: Κ Παναγιώταν)

Η κα θημ ερινή ζωή στη ν αρχα ία Ινδία

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλαν)

PAUL FAURE Η κα θημ ερινή ζωή στη ν Κ ρήτη τη Μ ινω ϊκή επ ο χή

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλου)

DANIEL ROPS Η κα θημ ερινή ζωή στη ν Π α λα ιστίνη σ το υ ς χ ρ ό νο υς του Ιησού

(Μετάφραση: Έλλη Αγγέλου)

Κ.Μ. KOLOBOVA Ε. OZERECKAJA

JEAN-PAUL BERTAUD

Η καθημ ερινή ζωή στη ν Α ρχαία Ελλάδα

Η κα θημ ερινή ζωή σ τη Γαλλία τον καιρό τη ς Ε π α νάσ τασ ης

(Μετάφραση: Γ. Ζωΐδης)

(Μετ.: Στ. Αλεξανδράτον - Δέσπ. Αγγελοπούλου)

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΠΑΔΗΜΑ

Προσφορά στον Π ολιτισμό ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ 8-ΑΘΗΝΑ 106 79--Τηλ. : 36. 27. 3 1 8 -Fax. : 36. 10. 271

ΙΣΤΟΡΙΑ - ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ MICHAEL LOEWE

JEAN MARABINI

Η κα θημ ερ ινή ζωή σ τη ν αυτοκρατορική Κ ίνα

Η κα θημ ερ ινή ζωή στη Ρωσία τ ο ν καιρό τη ς Ο κτω βριανής Ε π α νά σ τα σ η ς

(Μετάφραση: Αντ. Σακελλαρίου)

(Μετάφραση: Σταύρος Βλοντάκης)

PAUL FAURE Η κα θημ ερ ινή ζωή τ η ν επ ο χ ή του Μ . Α λεξάνδρου

(Μετάφραση: Γιάννης Αγγέλου)

SLIMANE ZEGHIDOUR Η κα θ ημ ερ ινή ζωή στη Με'κκα α π ό τον Μ ω άμεθ ως τ ις η μ έρ ες μ α ς

(Μετάφραση: Αντ. Σακελλαρίου)

ROBERT MANTRAN Η κ α θ ημ ερ ινή ζωή σ τη ν Κ ω ν/πολη τον αιώνα του Σ ου λεϊμ ά ν του Μ εγα λο π ρ επ ο ύς

(Μετάφραση: Γιάννης Αγγέλου)

JEAN MARABINI Η κα θ ημ ερ ινή ζωή σ το Β ερολίνο τη ν επ ο χ ή του Χ ίτλερ

(Μετάφραση: Ελπινίκη Βανδώρου Δημήτρης Βανδώρος)

ROBERT ETIENNE Η κα θημ ερ ινή ζωή σ τη ν Π ομ πη ία

(Μετάφραση: Σταύρος Βλοντάκης)

MARC ABELES Η κ α θημ ερ ινή ζωή στο Ευρω παϊκό Κ οινοβούλιο

(Μετάφραση: Λύντια Στεφάνου)

ANDRE NATAF HENRI TROYAT Η κ α θ ημ ερ ινή ζωή στη Ρωσία τ η ν επ ο χ ή του τ ελευτα ίου Τσάρου

Η κ α θ ημ ερ ινή ζωή των Α ναρχικώ ν στη Γ αλλία

(Μετάφραση: Γεώργιος Σπανός)

(Μετάφραση: ΝάσηΑλ. Μπάλτα)

ANDRE CHOURAQUI Η κ α θ ημ ερ ινή ζωή των ανθρώ πω ν τ η ς Βίβλου

(Μετάφραση: Σταύρος Βλοντάκης)

MARCEL BRION Η κα θημ ερ ινή ζωή στη Β ιέννη τ η ν επ ο χ ή του Μ ότσαρτ και του Σ ο υ μ π ερ τ

(Μετάφραση: Αντ. Σακελλαρίου)

GIULIA SISSA - MARCEL DETIENNE

JACQUES SOUSTELLE

Η κ α θημ ερ ινή ζωή των Θ εώ ν σ τη ν Α ρχαία Ε λλάδα

Η κ α θ ημ ερ ινή ζωή των Α ζτέκω ν

(Μετάφραση: Αναστ. Μεθενίτη)

(Μετάφραση: Αντ. Σακελλαρίου)

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΠΑΔΗΜΑ

Προσφορά στον Πολιτισμό

ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ 8-ΑΘΗΝΑ 106 79-Τηλ.: 36. 27. 318-36. 42. 692-FAX. 36.10. 271

Γράφα ο ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΖ

ι π ρ ό σ φ α τες α γ ρ ιό τη τε ς σ το γ ειτο ν ικ ό μα ς Κόσοβο (εθνοκα θά ρ σ εις και βομβαρδισμοί) και η α νεξήγητη για τη ν υπόλοιπη Δύση μονο­ μ ε ρ ή ς σ υ μ π ά θ ειά μ α ς γ ια τ ο υ ς « ο μ ό θ ρ η ­ σκους και ο μ όδοξο υς αδελφ ού ς μας Σέρβους» με έβ α λ α ν σ τον π ειρασ μό να ξαναπιάσω το βιβλίομαρτυρία, που συνέγραψε πριν από έναν αιώνα και κάτι ο V. Berard μετά από διετή περιοδεία (Αύγου­ στος 1890-καλοκαίρι 1892) στην Ιλλυρία, τη ν Ή πει­ ρο και τη Μακεδονία και που κυκλοφόρησε στα ελ ­ ληνικά πριν δ εκα τρία χρόνια με τίτλ ο Τουρκία και Ελληνισμός. Οδοιπορικό σ τη Μ ακεδονία.' Π ρ ό κ ειτα ι για ένα γλ α φ υ ρ ό οδοιπ ορικό όχι μόνο στην π εριοχή α λλά και σ το π α ρελθόν τη ς , ένα ο­ δοιπορικό που θα ’πρεπε να τ ο ξα νακάνουμε μαζί το υ ό λοι μας για λ ό γ ο υ ς ισ τορικής αυτογνω σίας. Ή τα ν μια π ερ ίο δ ο ς που το π ο λ υ φ υ λ ετικό καζάνι τη ς Βα λκα νικής έβ ρ α ζε και οι εθ ν ικές προπαγάν-

Ο

1. Μετ. Μ. Λυκούδης, εκδ. «Τροχαλία», 1987, Β' έκδοση.

δοθείσης.

---------------------------- m

δ ες οργίαζαν ανταγω νιζό μ ενες στην προσπάθεια προσεταιρισμού τω ν πληθυσμών, που σύντομα θα άφηνε πίσω τη ς η παραποιούσα οθωμανική α υτο­ κρατορία. Για όποιον ζητάει εγγυήσεις αντικειμενι­ κ ό τητα ς τη ς μαρτυρίας, α υ τές τις έχουν δώσει οι κριτικ ές που δ έχ τη κ ε ο σ υ γγρα φ έας απ’ ό λ ες τις διαμετρικά α ντίθ ετες ενδιαφ ερόμενες πλευρές. Γι’ α υτούς που ζητούν εγγυ ή σ εις φ ιλελληνισμού, θυ­ μίζουμε ότι ο V. Berard υπ ήρξε κορυφ αίος ομηρι­ στής τ η ς εποχής το υ - και όχι μόνον αυτής. Πέρα από τις π εριγραφ ές τόπω ν και λαών, που έκ το τε έχουν αλλοιω θεί στο έπακρο, στις ο ξυ δ ε ρ ­ κείς π α ρατηρήσ εις το υ π εριηγητή θα βρει κανείς απαντήσεις σε καίρια ζητήματα, όπως α υτό τη ς εθνικοφ υλετικής τα υ τό τη τα ς τω ν λαών τη ς Βαλκανι­ κής, καθώς και το υ τεράστιου και συχνά ασυνειδητοπ οίητου ρόλου που διαδραμάτισε η Ο ρθοδοξία στη δημιουργία και τη συγκεκριμένη διαμόρφωση το υ νεοελληνικού κράτους. Η ιερή γλώσσα τη ς Ο ρ θ ο δ ο ξία ς ήτα ν η ελληνική. Αυτή -π α ρ ά τη δ εδ η λ ω μ έν η ε χ θ ρ ό τη τα το υ χ ρ ι­ στιανισμού π ρος το ν ελληνικό πολυθεϊσμό- διατή­ ρησε το ν ομφάλιο λώρο που συνέδεε το υ ς ελληνό­ φω νους τω ν νέω ν χρόνω ν με τα αρχαία ελληνικά κείμενα . Καθώς ό λ ες οι θ ρ η σ κ ευ τικ ές τε λ ε το υ ρ ­ γ ίες (βαπτίσεις, ευχέλαια, γάμοι, κηδείες κ.λπ.) τ ε ­ λούνταν στα ελληνικά κι όλος ο θρησκευτικός βίος τω ν εκχριστιανισμένων κατοίκων τη ς Βαλκανικής, ασχέτω ς γλω σ σ οφυ λετικής καταγω γής, καλυπ τό­ τα ν από ελληνόφ ω νους ιερείς, με τη θρησκευτική, τη γλωσσική και εν τ έ λ ε ι συνειδησιακή αφομοίω ση το υ μικτο ύ πληθυσμιακού περιγύρου, οι πυρήνες του ελληνισμού διαρκώς διευρύνονταν. Ας αφήσουμε όμως το μάρτυρά μας να μιλήσει με δικά το υ λόγια (μεταφρασμένα, βέβαια, στα ελλη ­ νικά από το ν Μπάμπη Λυκούδη): «Οι Βλάχοι αυτοί (του Ελβασάν) έχουν τη δική του ς εκκλησία, τη δική το υ ς γλώσσα και τα δικά του ς σχολεία... Ελληνικός ο κλήρος τους, ελλη­ νική και η λειτουργία τους. Οι τα φ όπ ετρες στο κοιμητήρι έχουν οι περισσότερες ελληνικές επι­ γ ρ α φ ές. Και στα δυο το υ ς σχολεία, α ρρένων και θηλέων, η διδασκαλία γίνεται στα ελληνικά. Οι ίδιοι μιλούν βλάχικα στη συνοικία τ ο υ ς και ελληνικά ή αρβανίτικα στο παζάρι. Κι αυτοί επί­ σης στέλνουν σπουδαστές στο Πανεπιστήμιο τη ς Αθήνας. Κοντολογίς έχουν ελληνική συνεί­ δηση και δηλώνουν Έλληνες» (σελ. 102-3). «Στα 1850 (στην Αχρίδα)... Ηπειρώτες, Θεσσαλονικιοί, Αιγαιοπ ελαγίτες, Βλάχοι απ’ το Μ ο­

ναστήρι και τη ν Κοριτσά, Αρβανίτες, συναποτελούσ α ν ένα ενιαίο χριστιανικό λαό που τον ένωναν οι ίδιες ανατάσεις προς την Αθήνα και τη Μ εγάλη Ιδέα... Οι νέοι πήγαιναν για σπου­ δ ές στο Πανεπιστήμιο τη ς Αθήνας. Ποιος μι­ λούσε τ ό τε για Βουλγαρία;» (σελ. 156). «Η εγκαθίδρυση βουλγαρικής εκκλησίας και έ ­ πειτα βουλγάρικης ηγεμονίας ήταν ένα πλήγ­ μα για το ν ελληνισμό...» (σελ. 157). (Ο ξενοδόχος του Berard στη Στρούγκα, σε ά­ ψογα ελληνικά): «“στη Στρούγκα είμ αστε όλοι φ οβερά Β ού λγα ροι”... Λ ίγος καιρός πάει που άρχισε αυτό. Ό τα ν ο άνθρωπός μας (ο ξεν ο ­ δό χ ο ς) ή ρ θ ε εδώ , δ εκ α π έν τε είκοσ ι χ ρόνια πριν... όλοι α υτοθεω ρο ύνταν Έ λληνες» (σελ.

146). «...Το φ υλετικό ζήτημα στη βαλκανική χερσ ό­ νησο το επινόησαν οι ευρω παίοι θεω ρητικοί μας. Ά λ λ ο τε μόνο η θρησκεία διαφοροποιού­ σε το χριστιανό από το μουσουλμάνο, και κα­ θώς ο έλληνας Πατριάρχης ήταν ο ηγ έτη ς τη ς χριστιανικής κοινότητας και ο σουλτάνος η γ έ­ τη ς το υ Ισλάμ, όλοι οι χριστιανοί ήσαν Έ λλη­ ν ε ς , ό λ ο ι οι μ ο υ σ ο υ λ μ ά ν ο ι Τ ούρ κοι» (σελ.

207). «Ήταν ένας καιρός όπου, από τον Κάβο-Ματαπά μέχ ρι το Δούνα βη και από τη ν Α δριατική ως τη Μαύρη Θάλασσα, χριστιανοί και Έ λλη­ ν ες ήταν λ έξεις συνώνυμες» (σελ. 221). «... το Πατριαρχείο είχε -μέσ ω τω ν ελλήνων ε ­ πισκόπων- απλώσει ένα δίχτυ ελληνισμού. Ο μουσ ουλμά νος ήτα ν Τ ούρ κος, ο χ ρ ισ τια νός Έλληνας: Βούλγαροι κι Αρβανίτες και Σέρβοι και Ρωμιοί εδώ Ελλάς σας κράζει μ ’ αγκάλη ανοικτή.» (σελ. 222). Η ιστορία είναι εν τ έλ ει πολύ πιο περίπλοκη, πολύ­ σημη και αμφίρροπη από τις απλοϊκές μονοκόμμα­ τε ς ιστορίες που διδάσκονται οι μα θητές στα σχο­ λ εία τω ν «καθαρών» εθνοτήτω ν. Ποια θα ήταν άρα­ γ ε η εικόνα τη ς Βαλκανικής, αν το όραμα του Ρήγα αποκτούσε σάρκα και οστά; Ποια θα ήταν, αν, πο­ λύ πιο πριν (1356), το βασίλειο του Στέφανου Δουσάν, αυτοχα ρακτηρ ιζόμ ενου ως βασιλέα Σέρβων, Ε λλήνων, Βουλγάρω ν και Αλβανών, ένα βασίλειο που εκτεινόταν από τον Σάβο και την Αδριατική ως τη ν Ά ρτα , τη Λαμία και τη ν Καβάλα, ά ντεχε στην πίεση τω ν Τούρκων; Ε ρω τήματα για το π αρελθόν που έχουν νόημα μόνο για το μέλλον.

δοθιίσης...

Ας έλθουμε όμως στο Κόσοβο, όπου τελευ τα ία δο­ κιμάζονται βάναυσα οι άνθρωποι και οι α λήθ ειες. Πρόκειται για ένα οροπέδιο μ ε πληθυσμό κατά τα 80 περίπου εκ α το σ τά α λβ ανομου σ ουλμανικό. Οι Σέρβοι δικαιολογούν τη ν εμμονή το υ ς να το κρατή­ σουν και ει δ υ ν α τό ν να το κατα σ τή σ ο υ ν α μιγώ ς σέρβικο με τ ο ότι υπ ήρξε κοιτίδα του έθνους τους. Πώς π ροέκυψ ε όμω ς η σημερινή κατάσταση; Πα­ λιά, μας λέει ο π εριηγητής μας, ο πληθυσμός ήταν φ υ λ ετικ ά α ν ά μ ικτο ς , α λλά θ ρ η σ κ ευ τικ ά α μιγώ ς χριστιανικός. Κατά κ αιρούς όμω ς η Υψ ηλή Πύλη παραχωρούσε εύ φ ο ρ ες κα λλιεργήσ ιμες εκτάσ εις σε όσους δέχονταν να ασπαστούν το Ισλάμ. Ασφα­ λώς ήταν γαίες «που η κατοχή το υ ς ά ξιζε μια περι­ τομή» (σελ. 207). Σ ή μ ερα (τέλ η το υ π ερα σμένου αιώνα), «είναι ανάμεικτοι Αλβανοί και Σλάβοι, αδύνατο να γίνει διαχωρισμός. Οι Αλβανοί ωστόσο διοι­ κούν με τη δύναμη το υ αριθμού και τ η ς σπά­ θ α ς. Ε ν ν ο είτα ι ό τι δ εν ε ίνα ι τα π ά ντα μ ο υ ­ σουλμανικά ανάμεσα στα πολύ πλατιά αυτά ό ­ ρ ια. Το β ο υ νό ... έ χ ε ι μ ε ίν ε ι σ το υ ς χ ρ ισ τια ­ νούς... Ο θρησκευτικός χάρτης το υ βιλαετιού το υ Κ όσοβου είνα ι και φ υ σ ικο γ εω γ ρ α φ ικό ς χ ά ρτη ς τα υ τό χρ ο να, καθώ ς όλα τα απρόσιτα μέρη τα κατοικούν χριστιανοί και ό λες τις κοι­ λάδες, το υ ς κάμπους, το υ ς ανοιχτούς και καλ­ λιεργή σιμους τό π ο υ ς το υ ς κατοικούν μω αμε­ θανοί...» (σελ. 209). Φυσικά, η εικόνα που μας δίνει ο Berard δ εν είναι αυταπόδεικτα πλήρης. Μας επιτρέπει όμω ς να δια­ πιστώσουμε πόσο περίπλοκες και κυμαινόμενες εί­ ναι οι σχέσ εις κατα γω γή ς, ιδ εο λο γία ς, γλώσσας και εθνικότητας. Μια διαπίστωση που μας κάνει λι­ γό τερ ο απόλυτους και φανατικούς. Αν οι λαο ί γνώ ριζαν κα λύ τερ α το π α ρελθόν το υ ς και το παρελθόν τω ν γειτόνω ν τους, δεν θα ήταν α­ πλώς καλύτερα ενη μ ερω μένοι για το τι το υ ς οδ ή ­ γησ ε στα τρ α γικά γ ε γ ο ν ό τα τω ν η μ ερώ ν μας. Θα ήτα ν περισσότερο α νεκτικοί και συνεργάσιμοι μ ε­ τα ξύ τους. Περισσότερο ώριμοι για να βγουν μόνοι το υ ς από το αδιέξοδο ενός πολέμου, που πολύ σύ­ ντομα, όταν ενταχθούν ξανά στο πλαίσιο το υ ίδιου κόσμου και τα σύνορά το υ ς σε πείσμα τω ν αταβι­ στικών εθνοκαθά ρσεω ν θ ’ αρχίσουν πάλι να λιώ ­ νουν, θα αποδειχθεί ο πιο βλακώδης ίσως πόλεμος τη ς ν εό τερ η ς ιστορίας. Οι λαο ί τω ν Βαλκανίων έ ­ χ ουν εν τ έ λ ε ι πολύ π ερισ σ ό τερα να μ ο ιρασ το ύ ν παρά να μοιράσουν. □

• Λιούις Μ άμφορντ, Η ιστορία των ουτοπιών^— ^ .

• Μ α ρία Λουϊζα Mncpvcpi, Περιήγηση στην Ουτοπία

• Νόρμαν Κον Αγώνες για την έλευση της Χιλιετούς Βασιλείας του Θεού: Επαναστάτες χιλιαστέε και μυστικιστές αναρ­ χικοί του Μεσαίωνα. Το κλασικό έργο για τις σταυροφορίες, τους μαστιγωμένους, τους Χουσίτες, τους Πολέμους των Χωρι­ κών, τον Αναβαπτισμό και γενικά τις αιρέ­ σεις του Μεσαίωνα, που απέσπασε τον θαυμασμό στοχαστών τόσο διαφορετικών όπως ο Ιζάια Μπέρλιν και ο Γκυ Ντεμπόρ. Τα Β ιβλία του Κώστα Τομανά και του Ιωσήφ Ν εχ α μ ά για την Θεσ­ σα λονίκη.

• Οι ζωγράφοι Γκάγια, Γκρός, Μ ά λεβ ιτς • Λογοτεχνία: Κ. Δαπόντες, I. Δ ρακιώτης, Α. Ζαρύ, Ν . Κοέν, Αλ. Κοσματάπουλος, Τ. Μ π ερ νχα ρντ, Γ. Ν έρ ουντα, Α. Ν ο β α κ, Α λ. Παπαδια μάντης, Π. Π α ζολίνι, Ζ. Σαρίκας, Μπρ. Σο υ μ ά να τς, Λ . Στερν, X . Φ λόκα • Φιλοσοφία και δοκίμια: X . Α ρ εντ, Α. Ασσέρ, I. Ίλλιτς, Λ. Μ άμφ ορντ, X . Μ α ρ κ ο ύ ζε, Π. Μπ ράντλιντζερ, Φ. Νίτσε, Γ. Ντεμπόρ, Ε.Π. Τόμσον, Μ . Φ ερρά, Σ. Φ ρ άϋντ.

εν θα ξα ν α δ ο ύ μ ε τ ο φίλο μας και φίλο του διαβάζω Σπύρο Τσακνιά. Έφυγε ξαφνικά στις 6 ΜαΤου σε ηλικία εβδομήντα χρό-

Δ

0 Σ. Τσακνιάς γεννήθηκε οτη Λαμία το 1929 και ήρθε στην Αθήνα μετά την απελευθέρωση για να σπουδάσει στην Ανωτάτη Εμπορική. Παράλληλα, άρχισε να παρα­ κολουθεί μαθήματα κινηματογράφου και να εργάζεται ως δημοσιογράφος σε διάφορες εφημερίδες και περιο­ δικά της εποχής. Στην εφημερίδα «Δημοκρατικός Τύ­ πος» δημοσίευσε το πρώτο του ποίημα, «Γράμμα σ' έ ­ ναν ποιητή», τον Απρίλιο του 1951. Εξέδωσε την πρώ­ τη του ποιητική συλλογή, «Εν Αυλίδι», το 1976. Ακο­ λούθησαν τα: «Ιστορίες για το Σέργιο» (1976), «0 κύ­ κλος» (1979), «Πτέρυξ χρονιών παθήσεων» (Κέδρος, 1982), «Ονειροσκόπιο» (Στιγμή, 1984), «Χαμηλό βαρο­ μετρικό» (Στιγμή, 1987), «Ορατότης Μηδέν» (Στιγμή, 1992), ενώ το 1983 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Εστία η συλλογή διηγημάτων «Η βαλίτσα του ξένου». Τα κριτικά του κείμενα τα συγκέντρωσε σε τρεις τό ­ μους: «Δακτυλικά αποτυπώματα» (1983), «Ετερώνυ­ μα» (Νεφέλη, 1987) και «Επίτα ίχνη» (Σοκόλης, 1990). Το 1995 εξέδωσε από τις εκδόσεις Στιγμή τη συλλογή στοχασμών και αφορισμών του με τίτλο «Αναστοχασμοί και σχόλια».

0 Σ. Τσακνιάς άφησε πλούσιο μεταφραστικό έργο (α­ πό τα αγγλικά και τα γαλλικά): «Το βιβλίο της άμμου» του X. Λ. Μπόρχες, «Φορμαλισμός και Μαρξισμός» του

©Θ-

Τ. Μπένετ, «0 κριτικός ως δη­ μιουργός» και «Δοκίμια για τη λογοτεχνία και τη ν κριτική» του Ό. Ουάιλντ, «Μύθος και φωνή στη σύγχρονη ελληνική ποίηση» του Έ. Κίλι κ.ά. Τα τρία τελευταία χρόνια ο Σ. Τσακνιάς συνεργαζόταν με τις εκδόσεις Πατάκη ως διευθυντής της επιτυχημέ­ νης σειράς «Τα μικρά Κλασικά». Προσφάτως είχε ξεκι­ νήσει ανάλογη συνεργασία με τις εκδόσεις ΤραυλόςΚωσταράκη ως διευθυντής της σειράς «Κρύσταλλο» με έργα ξένης πεζογραφίας. Ήταν επίσης μέλος της Συντακτικής Επιτροπής της «Ανθολογίας - Γραμματολογίας της Μεσοπολεμικής και Μεταπολεμικής Πεζογραφίας» των εκδόσεων Σοκόλη. 0 Σ. Τσακνιάς δίδαξε λογοτεχνία στα Σεμινάρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Κολεγίου Αθηνών, ε ­ νώ έκανε και εκπομπές για το βιβλίο στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Συνεργάστηκε με την εφημερίδα «Τα Νέα», με πολλά λογοτεχνικά περιοδικά, όπως τη «Λέξη», το «Αντί», τα «Γράμματα και Τέχνες» (ήταν μέλος της Συντακτικής Επιτροπής) κ.ά. Με το διαβάζω ο Σ. Τσακνιάς υπήρξε τακτικός συνερ­ γάτης στην 23χρονη διαδρομή του. Αξίζει να σημειω­ θεί ότι ήταν από τους ελάχιστους που στήριξαν το πε­ ριοδικό στις δύσκολες οικονομικά εποχές που κάποτε περνούσε. θα θυμόμαστε πάντα τον καταδεκτικό και προσηνή φί­ λο μας.

Ζπύρος Τσακνιάς (1 9 2 9 -1 9 9 9 )

«ις μνήμην

ΡΟΥΪ

ΓΚΟΝΖΑΛΕΣ

ΝΤΕ

Κ Λ Α Β ΙΧ Ο

Τ Ο Τ Α Ξ ΙΔ Ι Σ Τ Η Ν Α Υ Λ Η το υ Τ Α Μ Ε Ρ Λ Α Ν Ο Υ ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΗΣ ΙΣΠΑΝΙΚΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΑΜΑΡΚΑΝΔΗ (1403 - 1406) Από την Ισπανία στην Κωνσταντινούπολη κι από κει στη Μέση Ασία, στη Σαμαρκάνδη, την πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας του ΤαI μερλάνου, η διπλωματική αποστολή του βασιλιά της Καστίλλης και της Λεόνης Ερρίκου Γ' διανύει ένα | δρόμο γεμάτον κινδύνους, στις αρχές του 15ου αιώνα , (1403-1406), και ο αρχηγός της Ρουί Γκονζάλες ντε I Κλαβΐχο καταγράφει εντυπώσεις, συχνά συνταραχτιI κές, από τόπους, λαούς και γεγονότα. Το ημερολόγιο που κράτησε ο Ισπανός πρεσβευ, τής μοιάζει με περιπετειώδες μυθιστόρημα- μαζί με I τα επεισόδιά του, που κρατάνε τον αναγνώστη δε­ ι μένον στην αφήγηση, είναι και η γραφή, που δια| θέτει πολλές λογοτεχνικές αρετές, σε αντίθεση με , σχετικά κείμενα άλλων ταξιδιωτών ή εξερευνηI τών, μεταγενέστερων ή παλαιότερων. Το Ταξίδι στην Αυλή του Ταμερλάνου προ| σφέρει επίσης γνώσεις για την πολιτική και οιJ κονομική-κοινωνική κατάσταση των πληθυσμών που ζούσαν κάτω από το αδίσταχτο σκή­ πτρο του εμίρη της Μέσης Ασίας, εξεικονίζοντας μια καταπιεστική απολυταρχική εξουσία και τρόπους ζωής πνιγμένους ή στη χλιδή ή στην απόλυτη δυστυχία. Για τους Έλληνες το κείμενο του Κλαβΐχο έχει πρόσθετο ενδιαφέρον: Περιγράφει την Πόλη μισόν αιώνα πριν από την Άλωση, και αυτό του δίνει αξία ντοκουμέντου για τα τελευταία χρόνια της ύπαρξης του Βυζαντίου. Εξάλλου, οι περιγραφές για τα αιγαιοπελαγίτικα νησιά, από όπου πέρασε η ισπανική αποστολή, αποτελούν ιστορικές μαρτυ­ ρίες σχετικά με τη ζωή και δράση των κατοίκων τους.

4 ΕΚΔΟΣΕΙΣ Μ Α Υ Ρ Ο Μ ΙΧ Α Λ Η Τ Η Λ .:

3 6 0 1

551

ΚΑΑΕΝΤΗΣ 5 · ·

106 79 FAX:

Α Θ Η Ν Α

3 6 2 3 5 5 3

«ιψέλαα: ΗΛΙΑΖ ΜΑΓΚΛΙΝΗΖ

Ο Ψυχρός Πόλεμος ξανά οτο προσκήνιο Έχει ειπωθεί ότι στον Ψυχρό Πόλεμο πολέμησαν άνθρωποι που ποτέ δεν χρειά­ στηκε να πάνε στο μέτωπο. Σήμερα που μιλάμε όλοι μόνο για «θερμούς» πολέ­ μους, ποιος ο λόγος να ασχοληθούμε με τον παρωχημένο Ψυχρό Πόλεμο των δύο πρώτων δεκαετιών μετά τη ρίψη της ατομικής βόμβας στο Ναγκασάκι τον Αύγουστο του 1945; Το ενδιαφέρον για το ψυχροπολεμικό κλίμα των δεκαετιών ’50 και ’60 δεν είναι μόνον καθαρά ιστοριογραφικό. Αυτό αποδεικνύει το βιβλίο του Τζον Κέλερ Στάζι. Η μυστική ιστορία της μυστικής αστυ­ νομίας της Ανατολικής Γφμανίας (Stasi. The untold story of the East German secret police, εκδ. Westview, σελ. 460), όπου, μέσα από τη διαμάχη των Γερμανών και των Αμερικανών για την απόκτηση των αρχείων τη ς διαβόητης μυστικής αστυνομίας του Ανατολικού Βε­ ρολίνου, διαφαίνεται καθαρά η προσπάθεια των δύο μερών να μην αποκαλυφθούν τα ονόματα των κατασκόπων τους που συνεχίζουν να δρουν και σήμερα στα διάφορα κέντρα εξουσίας. Μέσα από τις ατέλειω τες κατασκοπευτικές ιστορίες που περιλαμβάνει το βιβλίο μπορεί κανείς να διαπιστώσει πως το σκηνικό που στήθηκε μεταπο­ λεμικά συνεχίζει να υφίσταται πολύ πιο εκσυγχρονισμένο και, γι’ αυτό, περισσότερο σκοτεινό. Από την άλλη, η μελέτη του Λιτλ Ρόουζ Ο Ψυχρός Πόλεμος βγαίνει στον κεντρικό δρόμο. Η Αμερική το 1950 (The Cold War comes to Main Street. America in 1950, εκδ. Lawrence: Kansas University Press, σελ. 404) για την ψυχροπολεμική Αμερική του 1950 (ο συγ­ γραφέας επικεντρώνεται σε αυτήν ακριβώς τη χρονιά, όταν ξέσπασε η μεγάλη υ­ στερία των Αμερικανών, η οποία υπέφωσκε μετά τον β' παγκόσμιο πόλεμο) μας φέρνει αντιμέτωπους με μια εποχή που, παρά τις διώξεις (πολλοί αθώοι και τα ­ λαντούχοι άνθρωποι καταστράφηκαν), τις προδοσίες, την τρομοκρατία και τις πατριωτικές φανφάρες, φαντάζει πολύ πιο αθώα σε σχέση με τις συνθήκες που επικρατούν αυτή τη στιγμή. Δεν υπάρχουν οι ισορροπίες τρόμου που υπήρχαν μεταξύ των Η.Π.Α. και της τό τε Ε.Σ.Σ.Δ., αλλά η παντοδυναμία των Αμερικανών και η παθητικότητα των Ευρωπαίων δεν αφήνουν περιθώρια για πολλές αισιόδο­ ξες προβλέψεις. Πόσο μάλλον όταν η εικόνα του Ο.Η.Ε. θυμίζει περισσότερο α­ πό ποτέ την τουλάχιστον γραφική Κοινωνία των Εθνών, που στήθηκε μετά το 1918 και που ο ρόλος της υπήρξε απλώς διακοσμητικός. Εν προκειμένω, ο Ρόουζ μάς δίνει μία συναρπαστική αφήγηση των πρώτων γεγο­ νότων που γέννησαν σιγά σιγά τέρατα, όπως ο Μακάρθι, και που οδήγησαν στην εξόντωση το ζεύγος Ρόζενμπεργκ. Η ταπεινωτική συντριβή των αμερικανικών στρατευμάτων στην Κορέα (και τότε είχαν πάρει μέρος δυνάμεις του ΝΑΤΟ, συ­ μπεριλαμβανομένων και ελληνικών) δεν εμπόδισε φυσικά τους Αμερικανούς να πέσουν στην παγίδα που προσπαθούσαν να στήσουν στους αντιπάλους τους, που δεν είναι άλλη φυσικά από την ολέθρια ανάμειξή τους στο Βιετνάμ. Λένε λοιπόν πως η Ιστορία επαναλαμβάνεται. Σήμερα δεν υπάρχουν κομμουνι­ στές για να «δούμε το έργο» σε επανάληψη. Υπάρχουν όμως οι Αμερικανοί' και αυτοί, και μόνοι τους, αρκούν.

Ο ® ·

ξένο Βιβλίο

Πόλεμος και φιλελευθερισμός Ποιος ήταν σε θέση να μιλήσει για πόλεμο κατά τή διάρκεια της δεκαετίας του ‘80; Σχεδόν κανείς. Ο πόλεμος ήταν κάτι που ανήκε στο απώτερο παρελ­ θόν. Όλοι μιλούσαν για το «τέλος της Ιστορίας». Κι όμως: μετά το 1989, με την έξαρση των διαφόρων εθνικισμών η Ιστορία βρίσκεται προ των πυλών. Η αδράνεια της δεκαετίας του ‘80 έδωσε τη θέση της σε μία ύποπτη κινητικό­ τητα, μία ακατάσχετη φιλολογία περί πολέμου, αλλαγής συνόρων, μουσουλ­ μανικών και ορθοδόξων τόξων κ,λπ. Και, κάποια στιγμή, η θεωρία έδωσε τη θέση της στην πράξη. 'Ηταν άραγε μόνον η πτώση του Τείχους το 1989 και η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού που οδήγησαν σε αυτή την κατάσταση; Ο καθηγητής διεθνών σχέσεων στη Σχολή Οικονομικών του Λονδί­ νου (L.S.E.) Κρίστοφερ Κόκερ συσχετίζει τις πρόσφατες εξελίξεις με την επικράτηση του φιλελευθερισμού στον δυτικό κόσμο στο δεύτερο μισό του αιώνα που μας αφήνει. Στο βιβλίο του Ο πόλεμος και η ανελεύθερη συνείδηση (War and the Illiberal Conscience, εκδ.

Westview, σελ. 240) εξετάζει την ιστορία της βρετανικής διανόησης από την ακμή του φιλελευθερισμού, πριν το 1914, μέχρι τις μέρες μας εστιάζοντας στο στοιχείο της ανελεύθερης σκέψης που υπήρ­ χε σε σημαντικούς Βρετανούς στοχαστές και συγγραφείς (Τσέστερτον, Πρίστλεϊ, Όργουελ, Τζ. X. Ουελς κ.ά.). Τα κυρίαρχα χαρα­ κτηριστικά τη ς ανελεύθερης σκέψης είναι: η στρατιωτικοποίηση της καθημερινής ζωής, η αίσθηση ενός ιστορικού πεπρωμένου, η αποθέωση της ιδέας του έθνους και η έλξη για εξουσία. Οι Βρετα­ νοί διανοούμενοι, που μελετά στο βιβλίο του ο Κόκερ, διέθεταν ορι­ σμένα, τουλάχιστον, από αυτά τα στοιχεία τα οποία, επί του πρακτέου, «μεταφράζονται» ως εξής: ο μύθος τη ς αυτοκρατορικής Αγγλίας, η ανωτερότητα της αγγλικής γλώσσας, η περιφρόνηση της ευρωπαϊκής, ειδικά γερμανικής, κουλτούρας, κ.ά. Ο Κόκερ θεωρεί ότι η επικράτηση του φιλελευθερισμού κατά το δεύτερο ήμισυ του αιώνα οδήγησε στα αδιέξοδα που όλοι βιώνουμε σήμε­ ρα. Οι Η.Π.Α., με την πολυδιαφημισμένη δημοκρατία τους, επικράτησαν στο σύγχρονο στερέωμα της παγκόσμιας εξουσίας και τα αποτελέσματα τα πα­ ρακολουθούμε όλοι σήμερα - ειδικά οι λαοί των Βαλκανίων. Η ανάλογη επικράιηση του φιλελευθερισμού στο ιδεολογικό «μέτωπο» δεν οδήγησε τελικά πουθενά αλλού παρά στην αναβίωση, στη δριμύτερη επιστροφή της «ανε­ λεύθερης συνείδησης». Ήδη στη χώρα μας παρακολουθούμε ένα τέτοιο φαινόμενο μέσα από την έξαρση τη ς λεγάμενης «νεορθόδοξης» κίνησης, που δεν είναι παρά μία καλά μεταμφιεσμένη μορφή εκλεπτυσμένου (;) εθνι­ κισμού. Από τη φιλελεύθερη σκέψη, μας λέει ο Κόκερ, απουσιάζει η τραγική διάστα­ ση, η αίσθηση του τραγικού, της αβεβαιότητας και της αμφιβολίας. Δίχως το στοιχείο αυτό, ισχυρίζεται ο συγγραφέας, δύσκολα θα επιβιώσει ο φιλελευ­ θερισμός στα νέα δεδομένατης χιλιετίας που έρχεται. Καλό θα ήταν να μεταθέσουμε λίγο την προβληματική του συγγραφέα και να την εντάξουμε και στη συζήτηση για την Αριστερά, αφού η τραγικότητα της θέσης του σύγχρονου ανθρώπου έγκειται όχι μόνον στην αδυναμία του ατόφιου φιλελευθερισμού να δώσει λύσεις αλλά και στην ανεπάρκεια της Αριστερός να αρθρώσει έναν πολιτικό λόγο ουσίας. Αν ο φιλελευθερισμός θέλει αλλά δεν μπορεί και η Αριστερά σιωπά ή, ακόμα χειρότερα, όταν υψώ­ νει το λόγο της, προτιμούμε όλοι να σιωπά, τι απομένει; Ισχύει άραγε αυτό που έλεγε ο Εμίλ Σιοράν, ότι “Η νοσταλγία για βαρβαρότητα είναι η τελευ­ ταία λέξη κάθε πολιτισμού” ;

ξένο βιβλίο

4Η ]

Απονομή Διπλωμάτων και Μεταλλίων σε Εκδότες και Βιβλιοπώλες ΒοοίΑη Καλαμαρά

Τ Λ τα ν Υιν° τα ν Π βραδιά απονομής διπλωμάτων και I I μεταλλίω ν σε δώ δεκα εκw δ ό τ ε ς και β ιβ λ ιο π ώ λ ες για το έτο ς 1998, στην Αίθου­ σα Γερ ο υ σ ία ς τη ς Ε λληνικής Ε θν ο λ ο γ ική ς Ε τα ιρ εία ς (Πα­ λαιό Βουλή), ακριβώς τη ν ίδια ώ ρα, α νέβ α ιν α ν οι ν εο λ α ίο ι την οδό Σταδίου. Μη νομίσετε ότι είχαν μάθει ότι θα γινόταν η εκδήλω σ η και έρ χ ο ν τα ν να τιμήσουν, διά τη ς παρουσίας το υ ς , το υ ς δ ώ δ εκα β ε τ ε ρ ά ­ νους εκδότες. Ή ταν μία από τις π ορείες ενα­ ντίον τω ν ΝΑΤΟϊκών βομβαρδι­ σμών, με συνθήματα που παρέπεμπαν στο παρελθόν και το πιθανότερο ήταν να έβρισκαν σύμφωνους και τους τιμώμενους. Και ο λόγος αυτής τη ς συμφωνίας δεν θα ήταν δύσκολο να βρεθεί, καθώς οι περισσό­ τερ ο ι από τ ο υ ς βετεράνο υ ς το υ βιβλίου π ροέρχο­ νταν από το χώρο τ η ς Αριστερός, μ’ όλα τα εύσημα που έχει ένας παλιός Αριστερός: εξορίες, διώξεις, α­ νελέητο κυνηγητό για τις ιδέες του. Η πρω τοβουλία τη ς απονομής ανήκε στην Πανελ­ λήνια Ομοσπονδία Εκδοτών-Βιβλιοχαρτοπωλών, η οποία είχ ε τη ν έμπνευση να κάνει χρήση το υ Ν ό­

μου 2 5 5 7 /2 4 -1 2 -1 9 9 7 , που προβλέπει θεσμούς, μέτρα και δ ρά σεις π ολιτιστικής ανάπτυ­ ξης. Η παράγραφος ιβ' του άρ­ θρου 1 Εθνική Πολιτική Βιβλί­ ου - Λογοτεχνικά Βραβεία και λοιπά σ υναφή ζη τή μ α τα (δ η ­ μοσιεύτηκε στο ΦΕΚ Ζ/71/τεύ­ χ ο ς 1/24-12-1997) α ν α φ έρ ει σχετικά: «Με απόφαση το υ υ­ πουργού είναι δυνατό να απον έμ ο ν τα ι κ ά θ ε χ ρ ό ν ο δ ια κ ρ ί­ σεις σε εκ δ ό τες και βιβλιοπώ­ λ ε ς γ ια τη ν π ρ ο σ φ ο ρ ά τ ο υ ς σ την προώ θηση και διάδοσ η το υ βιβλίου και στη δ η μ ιο υ ρ ­ γία νέων αναγνωστών». Οι δώ δεκα εκ δ ό τες και βιβλιοπώλες, οι οποίοι τιμή­ θηκαν, ήταν οι Βασίλης Κ. Κάιλας, Νότης Δ. Καραβίας, Ν ικόλα ος Κ. Μ α κρυγιά ννης, Έ λλη Μ η τροπ ούλου (η μονα δική γ υνα ίκα !), Μ ανώ λης Μπαρμπουνάκης, Δ η μ ή τρ η ς Ν. Παπαδήμας, Δ ημοσ θέ­ νης Πετρούτσος, Γιώργος Ραγιάς, Παναγιώτης X. Ραγιάς, Λάμπης Ράππας, Δ η μ ή τρ η ς Σ φ ετο ύ δ η ς, Δημήτρης Φυλακτός. Ας δούμε σε δώ δεκα σύντομα π ορτρέτα, ποιοι εί­ ναι οι δώ δεκα τιμώ μενοι και ποια η προσφορά του καθενός (η σειρά παρουσίασης είναι αλφαβητική):

Q&------------------------------------ ------------------

ρ επορτάζ

II

Από αριστερά: Β. Κ. Κάιλας, Λ. Ράππας, Ε. Μητροπούλου, Ν. Κ. Μ ακρυγιάννης, Γ. Ραγιάς, Π. Ραγιάς, Δ. Πετρούτσος, Μ . Μπαρμπουνάκης, κόρη Α. Φυλακτού, Δ. Ζφετούδης, Δ. Ν. Παπαδήμας

[Ζί Βασίλης Κ. Κάιλας: Γεννιέται το 1923 στη Χίο, αλλά τέσσερα χρόνια α ργό τερα εγκαθίσταται μόνιμα στη Λαμία. Τ ελειώ νει τ ο 1941 το Γυμνάσιο και, κατά τη διάρκεια τη ς Κατοχής, επιλέγει το δρό­ μο του αγώνα μέσα από τις τά ξεις τη ς ΕΠΟΝ. Για τη δράση του στην Εθνική Αντίσταση, εξορίζεται επί εν­ νέα έτη (1946-1955). Με τη ν εγκαθίδρυση τη ς δικτα­ τορίας οδηγείται και πάλι στην εξορία, ενώ ασκεί το επάγγελμα του βιβλιοπώλη, στη Λαμία. Μετά την αποκατάσταση τη ς Δημοκρατίας ιδρύει το Σύλλογο Βιβλιοχαρτοπωλών Φθιώτιδας, όπου από τη θέση το υ π ρ ο έδ ρ ο υ δίνει τ ο παρών σ’ όλα τα προβλήματα το υ κλάδου μέχρι τη συνταξιοδότησή του, τ ο 1988. [Ζί Νότης Δ. ΚαραΒίας: Γεννιέτα ι το 1919 στην Πύλο τη ς Μεσσηνίας. Έ ρχεται στην Αθήνα σε ηλικία 16 ετώ ν και επί δύο χρόνια εργά ζετα ι δίπλα στον αδελφό του, Θανάση Καραβία. Το 1936 το ν συ­ ναντάμε υπαίθριο βιβλιοπώλη με πάγκο πίσω από την Εθνική Βιβλιοθήκη και, με παλαιοβιβλιοπωλείο, το 1942, στη γωνία τω ν οδών Ακαδημίας 63 και Χαρ. Τρικούπη. Κατά τη διάρκεια τ η ς Κατοχής συλλαμβάνεται δύο φ ορές από το υ ς Γερμανούς και δ εν καταδικάζεται χάρη στην παρέμβαση του καθηγητή Νικολάου Βέη. Τα επόμενα χρόνια ασχολείται με τη ν καταλογογράφηση και την πώληση του παλαιού ελληνικού και ξέ ­ ρεπορτά ζ

νου βιβλίου και συντάσσει βιβλιογρα φ ίες, επ ικε­ ντρω μένες στην Πελοπόννησο. Το 1962 εγκαινιάζει τη σειρά ανατυπώσεων με τον τίτλ ο «Βιβλιοθήκη Ιστορικώ ν Μελετών», τη ν οποία συνεχίζει ώ ς σήμερα ο γ ιο ς του, Διονύσης Καραβίας. Το 1984 δωρίζει τη συλλογή το υ «Πελοποννησιακά Βιβλία», α π ο τελ ο ύ μ εν η από 5.000 τίτλ ο υ ς , στο Υπουργείο Πολιτισμού / Υπηρεσία Εναλίων Αρχαιο­ τήτων, που στεγάζεται στο Κάστρο τη ς Πύλου.

[ΖΓ Νικόλαος Κ. Μακρυγιάννης: Γέννιέται στα Στύλια Δω ρίδας το 1909 και δ ω δεκα ετής βρί­ σκεται στον Πειραιά, όπου το 1924 αποφοιτά από το Ελληνικό Σχολείο και κατόπιν φοιτά στη Μέση Εμπο­ ρική Σχολή εργαζόμενος, παράλληλα, στο βιβλιοπω­ λείο το υ X. Παπαδάκη. Το 1932 με τον αδελφό του Γιώργο και τον κοινό φί­ λο το υ ς Κουστουλέντη, ίδρυσαν την εταιρεία «Κουσ τουλέντης-Μακρυγιάννης Ο.Ε.», μεγάλο βιβλιοπω­ λείο στον Πειραιά, κάτω από το Δημοτικό Θέατρο. Τέσσερα χρόνια α ργότερα, ιδρύει α τομική βιβλιοχαρτοπωλική επιχείρηση στην πλατεία Κοραή, όπου ώς το 1970 υπηρετεί με συνέπεια το βιβλίο. Διατελεί μέλος του διοικητικού συμβουλίου και αντι­ π ρ ό εδ ρ ο ς το υ Σ υ λλόγου Β ιβλιοχα ρτοπ ω λώ ν και Εκδοτών Πειραιά και μέλος τ η ς Πανελλήνιας Ο μο­ σπονδίας Εκδοτών, κατά την περίοδο 1972-1976.

41®

[Ζί Έλλη Μητροπούλου: Τη μοναδική γυναίκα της εκδοτικής παρέας τη βρίσκει η Κατοχή μαθήτρια τω ν τελευταίω ν τάξεω ν του Γυμνασίου. Οργανώνεται στην Εθνική Αντίσταση και περνάει από το γερμανικό κολαστήριο τη ς οδού Μέρλιν και από την απομόνωση του μπλοκ 15 του Χάίδαρίου. Μετά την Κατοχή εξορί­ ζεται στη Χίο, το Τρίκκερι, τη Μακρόνησο και το ν ΆιΣτράτη. Μετά τις συνεχείς διώξεις, βρίσκει επιτέλους το δρόμο προς την ελευθερία. Στην αρχή βρίσκει κατάλυμα πνευματικό και βιοπορι­ στικό σ’ ένα περίπτερο, το οποίο μετατρέπει σιγά-σιγά σε βιβλιοπωλείο, ένα χώρο ζεστό ιδεών και βιβλίων. Διατελεί μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Συλ­ λόγου Εκδοτών Βιβλιοπωλών Αθήνας και τη ς Πανελ­ λήνιας Ομοσπονδίας Εκδοτών-Βιβλιοπωλών, κατά την περίοδο 1983-1985. [Ζί Μανώλης Μπαρμπουνάκης: Από πλασιέ του εκδοτικού οίκου «Μπίρη», στη Θεσσαλονίκη, το 1958 και ένα χρόνο αργότερα (1959) αντιπρόσωπος των εκδοτικών οίκων «Μπίρη» και «Γκοβόστη», παρου­ σιάζεται, το 1962, ανεξάρτητος και συνεργάζεται με ό­ λους το υ ς εκδοτικούς οίκους. Στις αρχές το υ 1963 προχωρεί στην έκδοση βιβλίων και το 1964 ανοίγει το πρώτο του βιβλιοπωλείο στην οδό Α ριστοτέλους 4. Ακολουθεί το δεύτερο βιβλιοπωλείο, το 1965, στην ο­ δό Εγνατίας 150 και, το 1967, ανοίγει βιβλιοπωλείο στην οδό Μητροπόλεως 19. Το 1975 εκδίδει σειρά βιβλίων με ιστορικό και πολιτικό περιεχόμενο και το 1980 ιδρύει το μεγάλο βιβλιοπω­ λείο, το «Κατώι το ύ Βιβλίου». Το 1984 ακολουθεί το «Σπιτάκι του Παιδιού» και, το 1994, «Η Κυψέλη του Βι­ βλίου» στην οδό Φραγκίνης 7. [Ζί Δημήτρης Ν. Παπαδήμας: Γεννιέται στην Πύλο, όπου αποφοιτά από το τοπικό Γυμνάσιο. Στη διάρκεια τη ς Κατοχής δίνει το παρών ως ΕΠΟΝίτης, συλλαμβάνεται από το υ ς Ιταλούς, καταδιώκεται από τους Γερμανούς και ακολουθεί τον αγώνα μέχρι την α­ πελευθέρωση. Διώκεται και φυλακίζεται από το 1945 ώς το 1946 στην Καλαμάτα και την Ακροναυπλία και α­ πό το 1948 ώς το 1951 στη Μακρόνησο. Εργάζεται από το 1952 ώς το 1960 στο παλαιοβιβλιο­ πωλείο του Νότη Καραβία και το 1960 ανοίγει δικό του παλαιοβιβλιοπωλείο στην οδό Ιπποκράτους 23 μέχρι το 1978. Έ κτο τε διατηρεί βιβλιοπωλείο και εκδοτικό οίκο, με τον τίτλο «Βιβλιοπωλείο - Εκδόσεις Δημήτρης Ν. Παπαδήμας». Οι αγώνες του συνεχίζονται και κατά τη διάρκεια τη ς δικτατορίας (1967-1974). Μετά τη ν πτώση τη ς δικτα­ τορίας, ηγείται, το 1975, του αγώνα του κλάδου των εκδοτώ ν εναντίον τω ν υπ ολειμμάτω ν τ η ς δικτα το ­

ρίας, που είχαν επιτεθεί σε εκατό και πλέον βιβλιο­ πωλεία της Αθήνας. Το 1978, ως πρόεδρος του Συλ­ λόγου Εκδοτών και Βιβλιοπωλών Αθηνών, εγκαινίασε •την πρώτη Γιορτή του Βιβλίου στο Άλσος Κηφισιάς και, το 1982, την πρώτη Έκθεση Βιβλίου στην Κύπρο. Από το 1981 εργάζεται για την καθιέρωση τη ς ενιαί­ ας τιμής του βιβλίου, αγώνας που τελικώ ς δικαιώνε­ ται.

Δημοσθένης Πετρούτσος: Μεγαλώνει στο Αίγιο και διδάσκεται τα γυμνασιακά γράμματα στον Ερινεό τη ς Πάτρας. Εργάζεται επί μία δεκαετία σε βι­ βλιοπωλεία τη ς Κύπρου και τη ς Αθήνας, έχοντας ως βάση το βιβλιοπωλείο της «Εστίας». Από το 1958 δια­ τηρεί βιβλιοπωλείο και εκδοτικό οίκο στο Βόλο, περιο­ δεύει τη Στερεά Ελλάδα, τη Θεσσαλία, την Κεντρική και Δυτική Μακεδονία και διαθέτει εκτός των εκδόσεώ ντου και έργα άλλων εκδοτών. Εκδίδει περί τα είκοσι βιβλία, ενώ από το 1993 εμφανί­ ζεται ως εκδότης του τρίμηνου λογοτεχνικού και ιστο­ ρικού περιοδικού «Έλευσις». Ένα από τα ιδρυτικά μέ­ λη του Συλλόγου Βιβλιοπωλών και Εκδοτών του Νο­ μού Μαγνησίας, διατελεί και πρόεδρός του.

ΙΖΓ Γιώργος Ραγιάς: Γ εννιέται στα Λουσικά Αχαΐας το 1925 και δοκιμάζεται από τις συμφορές του δ ευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Το 1954 ιδρύει τον εκδοτικό οίκο «Μέλισσα». Κατά την πρώτη εκδοτική του περίοδο κυκλοφορεί αξιόλογες για την εποχή λο­ γοτεχνικές και επιστημονικές εκδόσεις και στη συνέ­ χεια, το 1956, εκδίδει σε τεύχη την «Ελληνική Επανά­ σταση του 1821» του ακαδημαϊκού Διονυσίου Κόκκι­ νου και την «Παγκόσμια ιστορία» τη ς Ακαδημίας Επι­ στημών τη ς ΕΣΣΔ, με συνεργάτιδα την αδελφή του, Χρυσάνθη Ραγιά. Από το 1970, ο εκδοτικός του οίκος προσανατολίζεται αποκλειστικά σε εκδόσεις ελληνικής ιστορίας, αλλά και τέχνης. Προϊόντα αυτής τη ς εμμονής του, οι «Με­ γάλοι Ζωγράφοι», οι «Έλληνες Ζωγράφοι», η «Ελληνι­ κή Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική», το «Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών». ΙΖΓ Παναγιώτης Ραγιάς: Αδελφός του Γιώργου Ραγιά, γεννιέται κι αυτός στα Λουσικά Αχαΐας το 1931. Από το 1958 εγκαθίσταται μόνιμα στη Θεσσαλονίκη και ιδρύει το «Βιβλιοπωλείο Ραγιά» στην οδό Τσιμισκή 41. Από το 1992 ώς σήμερα, το βιβλιοπωλείο λειτουρ­ γεί στην οδό Ερμού 44. Διατελεί πρόεδρος του Συλλό­ γου Βιβλιοπωλών Θεσσαλονίκης και μέλος του Συλλό­ γου Εκδοτών Βορείου Ελλάδος. [Ζί Αάμπης Ράππας: Γεννιέται το 1912 στον Πό­ ρο Τροιζηνίας. Ώ ς τα μέσα του 1942 ζει στην Αίγυπτο, ρεπορτάζ

οπότε κατατάσσεται εθ ελοντής στον Εθνικό Στρατό τη ς Μέσης Ανατολής, από τον οποίο αποστρατεύτηκε το 1945. Το διάστημα 1936-1942, στην Αλεξάνδρεια, εργάζεται ερασιτεχνικά και αποκτά τις πρώτες τεχνι­ κές γνώ σεις στην τυπ ογραφ ία και στην έκδοση βι­ βλίων. Το 1945 εγκαθίσταται στην Αθήνα και εργάζεται στον εκδοτικό οίκο «Τα Νέα Βιβλία Α.Ε.» επί τη ς οδού Κοραή 5. Τον Απρίλιο το υ 1948 η Ασφάλεια κλείνει το ν εκδοτικό οίκο και κατάσχει την περιουσία του. Βρίσκεται στην πρώην Λαϊκή Δημοκρατία τη ς Ρουμα­ νίας, όπου στα τέλη του 1948 εγκαθίσταται στο Βου­ κουρέστι. Αναλαμβάνει τη ν οργάνωση και τη διεύθυν­ ση του τυπογραφείου του εκδοτικού τη ς Οργάνωσης Προσφύγων. Μετά τη σύλληψη του Κώστα Καραγιώργη και την απομάκρυνση το υ Βάσου Βασιλείου, ανα­ λαμβάνει από το 1952 ώς το 1964 τη γενική διεύθυνση. Επιστρέφει στην Αθήνα επί πρωθυπουργίας Γεωργίου Παπανδρέου και από το 1965 ώς τ ο 1967 εργάζεται ως τεχνικός υπεύθυνος στον εκδοτικό οίκο «Θεμέλιο», τον οποίο κλείνει η επτάχρονη δικτατορία. Τον Μάιο του 1967 αναχωρεί για το Παρίσι, όπου εργάζεται ως τεχνικός στον γαλλικό εκδοτικό οίκο Ρομπέρ Λαφόν. Τον Δεκέμβριο του 1967, ύστερα από το «Κίνημα» του έκπτωτου βασιλιά, επιστρέφει στην Αθήνα και με τη βοήθεια του Λαφόν αρχίζει τις εκδόσεις. Το 1971 εγκαινιάζει τη σειρά «Προβλήματα το υ Και­ ρού μας - Εκδόσεις Ράππα» και από το 1972 συνεργά­ ζεται με τις εκδόσεις «Κέδρος» τη ς Νανάς Καλλιανέση και αργότερα τη ς Κάτιας Λεμπέση, ως τεχνικός διευ­ θυντής. Ό λα αυτά τα χρόνια, παράληλα με τη ν εκδοτική του δραστηριότητα, δίνει δείγματα γραφής στο χώρο του συνδικαλισμού του κλάδου, συμμετέχοντας στις πρω­

ιυρναίος

ΔΙΑΙΤΑΜ λιΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΕΚΘΕΣΕΩΝ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ

ρ » ιο ρ τ ά ζ

τοβάθμιες και δευτεροβάθμιες επαγγελματικές οργα­ νώσεις.

Δημήτρης Ιφπούδης: Γεννιέται το 1912 στο Ρυζόμυλο Μαγνησίας και αποφοιτά από το Διδα­ σκαλείο Αλεξανδρούπολης τ ο 1933, ενώ ένα χρόνο αργότερα διορίζεται δάσκαλος στο Νομό Έβρου. Κα­ τά τη Γερμανική Κατοχή οργανώ νεται στο ΕΑΜ και, μετά τη Βάρκιζα, εκτοπίζεται από το 1948 ώς το 1962. Εργάζεται ως πλασιέ βιβλίων για ένα μικρό διάστημα και βιβλιοπώλης στη Μυτιλήνη ώς το 1985, ενώ εκτοπί­ ζεται στα Γιούρα από τη δικτατορία κατά το διάστημα 1967-1971. Δημήτρης Φυλακτός: Γεννιέται στο Βελβενδό Κοζάνης το 1907 από αγρότες γονείς, σπουδά­ ζει στο Διδασκαλείο Κοζάνης και διορίζεται δάσκαλος το 1925. Παίρνει μέρος στην Εθνική Αντίσταση, στην περιοχή της Κοζάνης, μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ. Με την απελευθέρωση διώκεται και υπόκειται σε εξο­ ρίες και φυλακίσεις. Το 1955 αρχίζει την εκδοτική του δραστηριότητα στην Αθήνα, με συνέταιρο τον επίσης δάσκαλο Σπύρο Κόντο. Ο εκδοτικός το υ ς οίκος επιδίδεται στην έκδοση γεωγραφικών και ιστορικών χαρτών τη ς Ελλάδας, των ηπείρων, τη ς πανίδας, τη ς χλωρίδας, τη ς ορυκτολο­ γίας κ.λπ. Με συνεργάτη τον Δημήτρη Μάγο, εκδίδει βοηθήματα όλων των τά ξεω ν του Δημοτικού. Ο εκδο­ τικό ς οίκος «Κόντου-Φυλακτού» λειτουργεί μέχρι τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1980. Όλα αυτά τα χρόνια προσφέρει και στο συνδικαλισμό από τη θέση του προέδρου του Συλλόγου Εκδοτών Βι­ βλιοπωλών (1977-1978) και τη ς Ομοσπονδίας Εκδοτών-Βιβλιοχαρτοπωλών (1978-1979). □

Η έκδοση αυτού του βιβλίου μ ία προσδοκία έ­ χει, να συμβάλει στην υπέρβαση της παραδοσι­ ακής αντίληψης που Θέλει και την έκθεση να χάνεται μέσα στο σχολαστικισμό και στην τυ­ ποποίηση. Με την έννοια αυτή συνδέεται μ ε την επιδίωξη να μην αποτελέσει ένα ακόμη «λυσάρι» για αποστήθισή αλλά αντίθετα ένα εργαλείο για την ενεργοποίηση της αφαιρετι­ κής σκέψης και την ουσιαστική προσέγγιση, διερεύνηση και ανάλυση της σύγχρονης πρα­ γματικότητας.

ΔΙΑΘΕΣΗ:

Τηλ.

3613.676,

3640.632

■410

Άνθρωποι των γραμμάτων και της τέχνης απαντούν oc καίρια τρωτήματα μ< αφορμή την έκθοαη <νός Βιβλίου

ΚΟΣΤΑΣ ΑβΑΠΑΣΟΠΟνΛΟΣ

δ ια β ά ζ ω : Τι σας έκανε να αοχοληθείτε με επιστολές στρατιωτών; Πόσο δύσκολη ήταν η συγκέντρωση του υλικού και ποια είναι τα κοινά χαρακτηριστικά και οι διαφορές αυτών των επιστολών;

Κ. Αθανασδπ ουλος: Επειδή ήθελα να δώσω μια σωστή εικόνα της ζωής στο στρατό, στράφηκα στις επιστολές και γενικά σε ό,τι γράφουν οι φαντάροι, στα σημειωματάριά τους, στους τοίχους και αλλού, όπως παλιότερα για τον ίδιο λόγο είχα στραφεί στη «γλώσσα» του στρατού («Η γλώσσα του στρατού», 1986), Γιατί το γράμμα αποτελεί εξομολόγηση, σε διάφο­ ρους τό νο υ ς, α νάλογα με το πώς περνά ο στρατευμένος. Σ' αυτό εκφράζει την ικανοποίηση, τις ελ­ πίδες του, την οργή του, την αισιοδοξία ή την απαι­ σιοδοξία του και άλλα συναισθήματα, σχετικά με τη ζωή του στο στρατώνα. Και τα γρα φόμ ενά του έ ­

χουν άλλοτε δραματικό τόνο, άλλοτε ανάλαφρο ή ειρωνικό για στρατιωτικές καταστάσεις και πρόσω­ πα και μερικές φ ορές επιθετικό ή θριαμβικό, ανάλο­ γα με την περίσταση. Έτσι προβάλλει τη ζωή του και δίνει και σε μας τη δυ­ νατότητα να πάμε λίγο κοντά του, όπως επιθυμεί, στις χαρές και στα πάθη του. Η συγκέντρωση του υλικού απαιτεί πρώτα απ' όλα μεράκι. Ό ταν υπάρχει αυτό, προχωρείς στο έργο σου, που Βέβαια είναι αρκετά δύσκολο. Γιατί πρέπει να βρεθούν τα πρόσωπα που έχουν στα χέρια τους επιστολές και έπειτα να σου τις εμπιστευθούν και να δεχτούν τη δημοσίευση, πράγμα όχι απλό αν δεν πεισθούν ότι κάτι σοβαρό πρόκειται να γίνει. Αν απευθύνονται οι επιστολές σε φίλο οτρατευμένο ή σε νέο που έχει υπηρετήσει τελευταία, οι λεπτο­ μ έρ ειες και τα ειδικά στοιχεία που περιέχονται σ' α υτές για τη ζωή στο στρατό είναι περισσότερα. Ενώ αν απευθύνονται σε γονείς ή σε φίλη που συν­ δέονται ερω τικά, φυσικό είναι να υπερτερ ούν σ' αυτές άλλα στοιχεία. Υπάρχει κι άλλη διαφοροποίηση: Οι στρατιώτες που υπηρετούν σε πολεμική περίοδο γρά φουν για τις σκληρές συνθήκες της στρατιωτικής ζω ής και εκ­ φράζουν την έντονη νοσταλγία τους για την πατρί­ δα ή τον τόπο καταγωγής τους. Σπάνια όμως αγα­ ν α κτούν, γιατί βλέπ ο υν να προέχει το κα θήκον προς την πατρίδα. Οπλισμένοι με υπομονή περιμέ­ νουν ν ' α λλάξουν κάποτε τα πράγματα. Ενώ όταν υπηρετούν σε ειρηνική περίοδο βλέπουν στη θητεία την καταπίεση ή αισθάνονται ανία κλεισμένοι στο στρατώνα και συνήθως εκφράζουν και τα σχετικά συναισθήματα. Ο

τα

β ι β i\ ί α το υ μήνα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

ΤΗΛΕΜΑΧΟ! ΑΛΑΒΕΡΑΙ Ως κυλιόμενος τάπης

MICHAELHERZFELD Η ανθρωπολογία μέσα από τον καθρέφτη Κριτική εθνογραφία της Ελλάδας και της Ευρώπης Μετάφραση: ΡΑΝΙΑΑΣΤΡΙΝΑΚΗ.......................................... ΖΟ

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Τα νερά της Χερσονήσου ΠΕΤΡΟΣ ΜΑΡΚΑΡΗΣ Άμυνα ζώ ν η ς.............

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΦΑΤΟΣ ΚΟΝΓΚΟΛΙ Μετάφρααη: ΚΩΣΤΑΣ ΝΑΤΣΙΟΣ PHILIPPE LEGUILLOU

ΑΝΔΡΕΑΣΛΕΝΤΑΚΗΣ ΟΈρωτας στην Αρχαία Ελλάδα Η περίοδος πριν από την πατριαρχία Τόμος Β '............................................ 71

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

Τα « Μετάφρααη: ΑΛΕΞΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ...............................

ΒΑΣΩ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Χχολείο....72

ΛΕΟΝΙΝΤ ΑΝΤΡΕΓΙΕΦ Οι επτά κρεμασμένοι Μετάφρααη: ΜΑΡΙΝΑΛΩΜΗ

Η Κατάσταση του Πλανήτη Επιμέλεια: ΑΕΣΤΕΡ ΜΠΡΑΟΥΝ..............................................72

ΠΑΤ ΜΠΑΡΚΕΡ Ο Δρόμος των φαντασμάτων Μετάφραση: ΜΠΑΜΠΗΣ ΚΟΛΟΝΙΑΣ

ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΟΙΗΣΗ ΑΘΗΝΑ ΠΑΠΑΑΑΚΗ Χτη Βασιλίδα του Εξώστη ..

Για τον Χαχτούρη Κριτικά κείμενα Ειααγωνή-Ανθολόγηση: ΔΟΡΑ ΜΕΝΤΗ .,

ΝΙΚΟΣ ΔΗΜΟΥ Οδός Γαλήνης......................................................... 73 ΑΓΙΟΥΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ Εξομολογήσεις Βιβλία 1-13 Ειοαγωγή-Μτφρ.-Σχόλια: ΦΡΑΓΚΙΣΚΗ ΑΜΠΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ.....77

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΤΣΙΚΑΣ Χχολείο, τάξη και ιδεολογία

Γ. ΠΛΑΓΓΕΣΗΣ Π στη φιλοσοφία του John Locke

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

Τα παραμύθια της σχολικής μας ζωής................ 78 GUYNEAVE Οι εκπαιδευτικοί Προοπτικές για το εκπαιδευτικό επάγγελμα στην Ευρώπη........................................ 81

ΒΕΡΝΕΡΖΟΜΠΑΡΤ Ο Αστός Πνευματικές προϋποθέσεις και ιστορική πορεία

ΤΑΣΟΣ Δ. ΒΟΛΤΗΣ Αναγνωστικά δύο αιώνων

του δυτικού καπιταλισμού Μετάφραση: ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ...........................

στο δημοτικό σχολείο 150 χρόνια παιδευτικής πορείας.................... 81

τα Βιβλία του μήι

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Με παιγνιώδη διάθεση ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΑΛΑΒΕΡΑΣ

Ω ς κ υ λ ιό μ ε ν ο ς τ ά π η ς Διηγήματα Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σελ. 253 ο νέο βιβλίο του Τηλέμαχου Αλαβέρα είναι μια συλλογή 16 διηγημάτων και συνάμα ένα παιχνίδι πάνω στις τεχνικές της πεζογραφίας. Από τις πρώ­ τες σελίδες, καθώς ο αφηγητής εγκιβωτίζει τον εξωδιηγητικό συγγραφέα μέσα σε δικά του σχόλια, βλέ­ πουμε να ξετυλίγεται μπροστά μας, συνυφασμένος με το μύθο του ελληνικού χωροχρόνου, και ένας μύ­ θος της γραφής. Το δημιουργικό εγώ, με διαφορετικά προσωπεία, ανοίγει τα χαρτιά του μπροστά στα μάτια του αναγνώστη. Άλλοτε ο αφηγητής κρύβεται πίσω από το συγγραφέα, όπως ο ίδιος τον αποκαλεί, άλλο­ τε πάλι αναφέρεται σ' αυτόν στο τρίτο πρόσωπο. Εδώ μπορούμε να συμφωνήσουμε με τον Μπαρμπαβρασίδα, τον ήρωα του διηγήματος που κλείνει τη συλλογή, κρυμμένοι κι εμείς κάτω από τη φωνή του αφηγητή: «παίζονται πολλά παιχνίδια μέσα στα παιχνί­ δια». Με παρεμβολές του, ο αφηγητής μάς κλείνει το μάτι, μας θυμίζει ότι ένας δημιουργός, κρυμμένος στο κεί­ μενο, τραβά τα νήματα. Κάποια στιγμή θ' ανοίξει μια παρένθεση και θα πει ψιθυριστά: «Γνωρίζω αρκετά α­ πό τα όσα μου έχουν υποδειχτεί κατά καιρούς για προσωπικές παρεμβάσεις στα αφηγούμενα», για να α­ κολουθήσει περιγραφικός λόγος, προφανής παρωδία τυποποιημένων αφηγήσεων, και να κλείσει η παρέν­ θεση με το σχόλιο: «Νομίζω τώρα πια ότι ολοκλήρω­ σα με το πρόσωπο κι ο παρεμβατισμός μου εδώ κά­ που σταματά». Σ' αυτό το ανάλαφρο συλλογικό παιχνίδι, το δαχτυλίδι της αφήγησης περνά με δεξιοτεχνία από χέρι σε χέρι. «Έτσι έρχεται και η σειρά η δική μου» θα δηλώσει ο α­ φηγητής, και τότε η μνήμη του μεταβάλλεται σε μαγι­ κό δισάκι από το οποίο αντλεί -συνειδητά- τα επεισό­ δια, με ήρωές που ζουν και κινούνται ανάμεσά μας, σαν παλιοί γνώριμοι. Μια φωνή αφηγείται και ταυτό­ χρονα σχολιάζει την τεχνική της αφήγησης. Ωστόσο, αυτό δεν εξαντλεί την παιγνιώδη διάθεση του συγ-

Τ

γραφέα, ο οποίος επεμβαίνει και σχολιάζει με χιούμορ το κείμενο και μαζί την ίδια την επέμβασή του.

0 αναγνώστης υποχρεώνεται να θέσει μια θεωρητική ερώτηση ευθύς εξαρχής: Πρόκειται για συνειδητή α­ ναίρεση της πολυφωνίας, με το λόγο του συγγραφέα να εξαφανίζεται, ή (σε δεύτερο πλάνο) για μια εκ των έσω πολυφωνικότητα η οποία προκαλεί τον συγγρα­ φικό, άρα εξουσιαστικό (auctor, auctoritas), λόγο να διαλυθεί εις τα ε ξ ων συνετέθη; Επιπλέον, από τη στιγμή που ο συγγραφέας-στο-κείμενο (scriptor) απο­ καλύπτεται, παύει να είναι ο συγγραφέας. Κάποιος άλλος γράφει, κι αυτός που λέει (ή υπονοεί) εγώ είναι το ομιλούν υποκείμενο και όχι ο εκφέρων τον λόγον, ο φέρων την ευθύνη της εκφώνησης. Σε μια ιδιαίτερα σύνθετη σύλληψη του ελεύθερου πλάγιου λόγου, ο Τηλέμαχος Αλαβέρας παρουσιάζει έναν αφηγητή, ως υποκείμενο, ο οποίος αφηγείται, καθώς ο ήρωας, ως (υπο)κείμενο, ανατρέπει το λόγο της συγγραφικής εξουσίας. Στο αφήγημα «Τίποτ' άλ­ λο», αν και γίνεται προσπάθεια να ταυτιστεί ο αφηγη­

τής με τον ήρωα χωρίς όνομα, ο τελευταίος αυτονομείται με μια κραυγή: «Ναι, είτανε μόνος. I.J Κι εκείνη μακριά, πολύ μακριά. Είτανε μόνος με το χιόνι, μπο­ ρείτε να το νιώσετε αυτό;». Κι αν η ταύτιση ήρωα και αφηγητή μπορεί να οδηγή­ σει σε μια μορφή μονοφωνίας, η συχνή αλλαγή οπτι­ κής (τεχνική του βιβλίου Γωνίες και όφεις, 1985) δημι­ ουργεί μια πλούσια πολυφωνία. Καθώς αλλάζει το πρόσωπο που είναι στο προσκήνιο, αλλάζει η οπτική,

Άμεσηεπικοινωνίαπροσώπων και αναγνώστηόπουοτελευταίος αναόεικνύεται όχι σεαπλό αποδέκτηαλλάσεσυντελεστή τηςύφανσηςτουμύθου τα (υπο)κείμενα πολλαπλασιάζονται και ο φακός ε­ στιάζεται ταυτόχρονα σε διαφορετικά σημεία. Και όχι μονάχα η μπαχτινική αντίθεση μονοφωνική / πολυφωνική πεζογραφία φαίνεται να αναιρείται, αλλά και ο εσωτερικός μονόλογος εμφανίζεται με πολλαπλές μορφές: βλέπουμε τον ήρωα από τα βάθη της ψυχής

του και τον εξωτερικό κόσμο μέσα από την προσωπι­ κότητα του ήρωα, ενώ η (υπο)κειμενικότητα που προ­ κύπτει από τον τρόπο θέασης της πραγματικότητας προσκαλεί τη συμμετοχή του αναγνώστη στην εξέλι­ ξη της πλοκής και ταυτόχρονα τον καθηλώνει μπρο­ στά στο βιβλίο. Το αποτέλεσμα δεν είναι άλλο από μια άμεση επικοινωνία προσώπων και αναγνώστη και την ανάδειξη του αναγνώστη όχι σε απλό αποδέκτη αλλά σε συντελεστή της ύφανσης του μύθου. Από το πρώτο κιόλας βιβλίο του, Τ' αγρίμια του άλλου δάσους (1952), ο Τηλέμαχος Αλαβέρας αξιοποιεί τον αναγνώστη ως δρων της αφήγησης. Στο Ως κυλιόμε­ νος τάππς, το τρίπτυχο αφηγητής-ήρωας-αναγνώστης μεταβάλλεται σε τρίγωνο, καθώς η σχέση αφηγητή-ήρωα ενεργοποιεί τον αναγνώστη, ο οποίος, ό­ πως οι ξένοι του «Μπαρμπαβρασίδα», απολαμβάνει «τη σοφία των περασμάτων του τόπου μέσ' από τις περιπέτειες και τους χρόνους». Στο διήγημα «Και μετά το παράθυρο», ο χρόνος της ι­ στορίας μιμείται το χρόνο της αφήγησης. Το τότε εγκαταλείπεται για τη θέαση όχι του τώρα αλλά του α­ ντικρινού πεζοδρομίου. Μέσα από τον νέο χωρόχρο­ νο αναδύονται τα όντα: όλοι αυτοί οι άνθρωποι υπάρ­ χουν, γιατί ο χρόνος συνάντησε το χώρο, μια συγκε­ κριμένη στιγμή συγκρούστηκε με ένα συγκεκριμένο σημείο της γης. Στο «Επί του παρόντος» παρουσιάζεται ένας κόσμος που τρέχει και δεν προλαβαίνει το χρόνο στο στίβο της Ιστορίας. Όλα αλλάζουν, όλα καταχωρούνται κά-

0 Τηλέμαχος Αλαβέρας

ο

γράφει για το βι| 0 μίοα και ο έξω χρόνος οι ιναρμονιομένη ουμπιριφορά, κυλίονται επί τάπητας, δηλονό­ τι επί διαστάσεων γεωγραφικοκοινωνικοπολιτικοπαραθλαστικών (=χαρακτήρων τεσσα­ ράκοντα). Αν η συμπεριφορά αυτή εκδηλωνόταν ανάρμοστα δεν ξέρω πώς θα ήταν. Ας αφήοω όμως στην άκρη τις συμπεριφορές και τις παραπλανήσεις. Πρόκειται για βιβλίο μου, που σημαίνει πειρασμό μου. Πιο συγκεκριμένα θα πω ότι τα περιστατικά που συγκροτούν τα αφηγούμενα προέρχοηα ι τα τελευταία χρόνια από πραγματικές αφορμήαεις, όμως η επεξεργασία στη «διαπλο­ κή» τους, περνάει από το φίλτρο της φαντασίας και ταξιδεύει μαζί της. Το ταξίδι σε χώρο και σε χρόνο αποτελεί, αυνιοτά για μένα, την πιο ενδιαφέρουσα οδοι­ πορία και νομίζω ότι το βιβλίο αυτό με τις δεκαέξι ποικιλμένες αποχρώσεις αυτής της οδοιπορίας έχει να κάνει. Τα γνωστικά στοιχεία, που πιθανό να χρωοτοάοα ως συγγραφέας ατον αναγνώοτη μου, τα ξεχνάω και περιπλανιέμαι ειοπράττοντας αρέ­ σκειες, είτε από ρομαντικογλυκές σούτοειες διαπορήοεις του στυλ «από τι χάος ήλθομεν, τι χάος μας προσμένει...», είτε από μπεκετικές παρεμβάσεις ενός περατωμένου παιχνιδιού, στα όλα και οτο τίποτα. Το βιβλίο κάνει ήδη τη διαδρομή του εδώ και έξι-εφτά μήνες. Φαίνεται καλοτάξιδο στην αντιμετώπισή του από την κριτική, όπως τουλάχιστο μέχρι τώρα είδα και, φυσικά, αυτό με ικανοποιεί.

τα Β ιβλία του μήνα

■4J0

ιω από τον τίτλο. Η τυπογραφία, μια από τις μεγαλύ­ τερες εφευρέσεις του παρελθόντος, γίνεται παρελ­ θόν, παραχωρεί τη θέοη της σε μπουζουισοίδικο, κα­ θώς οι δύο χώροι συναντιούνται με κοινό «τόπο» το κουτούκι. Εντυπωσιακό παράδειγμα του χρόνου που παρασύρει τα πάντα στο διάβα του είναι το πρώτο διήγημα, «Γκλόρια μπέλλι», το οποίο δημοσιεύεται οε δύο εκ­ δοχές: η μία γράφτηκε το 1945 και η άλλη το 1995. Στα πενήντα αυτά χρόνια η τεχνική του συγγραφέα

Πρόζαπυκνήκαι συνάμα απέριττη; πουέχει αρετές ποιητικού\όγου άλλαξε, έγινε πιο σύνθετη, κι όπως η γειτονιά, έτσι και η αφήγηση «δε γνωρίζεται πια». Στο δεύτερο κείμενο, όπως δηλώνει σε παρεμβολή του ο συγγραφέας, προσδιορίζεται ο τόπος, η Θεσσαλονίκη, προφανώς γιατί, μέσα στα χρόνια, στην τέχνη του Τηλέμαχου

Αλαβέρα ο χώρος γίνεται δρων που δεν αντανακλά α­ πλώς, δεν είναι απλό ντεκόρ, αλλά και προκαλεί την εξέλιξη. Η πόλη της Θεσσαλονίκης γίνεται σύμβολο μιας νέας ανατρεπτικής πεζογραφικής τεχνικής, αλλά και σύμβολο του ελληνικού χώρου. Δεν είναι τυχαίο που το βιβλίο κλείνει με φόντο τη Μεσσηνία. Η Θεσσαλονίκη εμφανίζεται ως πόλη-παλίμψηστος με εκκλησίες, βιβλιοθήκες και μαγαζιά να συσσωρεύο­ νται στο ίδιο ακριβώς σημείο. Ως κυλιόμενος τάπης, η πόλη μεταμορφώνεται σε χρόνο και ρέει προς την παραλία. Μεταβάλλεται σε μετωνυμία των ριζικών αλλαγών του αιώνα που τελειώνει. «Οι καιροί δεν έ ­ χουν σταματημό», λέει η φιλοσοφία του Μπαρμπαβρασίδα. Η σατιρική διάθεση του συγγραφέα εκδηλώνεται με το ξεδίπλωμα των τεχνασμάτων της πεζογραφίας, την πρόσκληση του αναγνώστη σε συνενοχή, λογο­ παίγνια, όπως συγγραφέας-συρραφέας, και αυτοσαρ­ κασμό. Με πρόζα πυκνή και συνάμα απέριττη, που έ ­ χει αρετές ποιητικού λόγου, ο Τηλέμαχος Αλαβέρας ζωντανεύει το πραγματικό ως πολλαπλές μορφές της Πραγματικότητας και μας θυμίζει διαρκώς ότι αυ­ τή περνά μέσα από το βλέμμα πεζογράφου, για να κατασταλάξει σε ένα βιβλίο, παλιό σύμβολο της αιω­ νιότητας. □

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΤΣΑΚΑΛΟΣ

Η άθλια οικειότητα του έρωτα Μ υθιστόρημα Τι συμβαίνει όταν ξαφνικά ένας νέος άνθρωπος βρίσκεται στη δίνη ενός ανεξέ­ λεγκτου πάθους; Όταν η επιθυμία της ιδανικής αγάπης, της άγιας ερωμένης, τρυπώνει στο μυαλό του σαν τρέλα; Οταν πιστεύει πως μόνο η μεγάλη αγάπη ε­ ξαγνίζει τον άνθρωπο και τον κάνει αθώο χωρίς παρελθόν; Η άθλια οικειότητα του έρωτα είναι ένα τολμηρό κοίταγμα στους κρυφούς πόνους των ανθρώπων για την προηγούμενη ερωτική ζωή των συντρόφων τους. «Στο μυθιστόρημα Η άθλια οικειότητα του έρωτα το καλλιτεχνικά εντυπωσια­ κό είναι ότι το ταλέντο του Τσάκαλου κατορθώνει να μεταβάλλει το κείμενο σε απόλαυση ανάγνωσης, όπως θα έλεγα, αυτό συμβαίνει σε κάποιες κορυφαίες πε­ ριπτώσεις, π.χ. του Ντοστογιέφσκι». Μ. Γ. Μερακλής (περιοδ. «Η λέξη») «Το ώριμο από κάθε πλευρά μυθιστόρημα του Γεράσιμου Τσάκαλου Η άθλια οι­ κειότητα του έρωτα φέρνει στην επιφάνεια μια συγκλονιστική όσο και δραματι­ κή ερωτική ιστορία».

X. Παπαγεωργίου (περιοδ. «διαβάζω>0 Για τα προηγούμενα έργα του είπαν: «Ο Γ. Τ. είναι ένα σημαντικό ταλέντο, ένας συγγραφέας ευρωπαϊκού επιπέδου». Στρατός Τοίρκας «Ο Γ. Τ. είναι ένα διαβολεμένο ταλέντο» Τατιάνα Γκρίταη-Μιλλιέξ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗ Ζαλόγγου 11 - 106 78 Αθήνα, τηλ.: 330.12.08, fax: 384.24.31

m-

τα Βιβλία του μήνα

Το οδοιπορικό της ταυτότητας I

J

L

I

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ

Τα ν«ρά της Χερσ ονήσ ου

■

Αθήνα, Κέδρος, 1998. Σελ. 284

I

προβληματική της μετάπλασης του πραγματικού σε μυθοπλασία και, ακόμη πιο συγκεκριμένα, η χρησιμοποίηση του ιστορικού ως βάση για λογο­ τεχνική δημιουργία αλλά και όχημα σύγχρονων ιδεών βρίσκει στο πρόσφατο μυθιστόρημα του Θεόδωρου Γρηγοριάδη τον καλύτερο εκφραστή της. Ο συγγρα­ φέας δημιουργεί ένα πολυσύνθετο, διαλογικό, με την μπαχχινική σημασία του όρου, κείμενο που κινείται σε πολλαπλά επίπεδα ανάπτυξης. Στηριζόμενος γερά σε ιστορικές πηγές για τα τειααινόμενα στον βαλκανικό χώρο κατά τις αρχές του αιώνα, περνά τα ιστορικά γε­ γονότα όχι ως καθαυτό κινητήριο μοχλό της εξέλιξης της ιστορίας του, αλλά ως αναγκαίο φόντο που εκμε­ ταλλεύεται μυθιστορηματικά για την καλύτερη ανά­ δειξη των στόχων του, ακόμη και ως αντιπαράθεση μεταξύ πραγματικής Ιστορίας και μυθοπλαστικής ιστο­ ρίας. Έτσι, ενώ η Ανατολική Ρωμυλία ως γεωγραφι­ κός χώρος ιστορικών συγκρούσεων διαπλεκομένων εθνοτήτων και πατριωτικών φορτίσεων αποτελεί τον πραγματικό τόπο αντιπαράθεσης, το οδοιπορικό που ενώνει τους τρεις κεντρικούς ήρωες στο χώρο των σελίδων του βιβλίου αποτελεί χώρο συνεύρεσης, διαλεκτικής συμπόρευσης τριών διαφορετικών προσώπων-φορέων τριών διαφορετικών πολιτισμών. Το βιβλίο αρχίζει in medias res, με το βιασμό μιας νεαρής κοπέλας, της Ελένης, από κάποιους άγνωστους Τούρ­ κους, τον Αύγουστο του 1906. Μια σκηνή καθηλωτική αλλά και δοσμένη με έναν τρόπο σχεδόν ονειρικό, που θα κάνει τον αναγνώστη να αμφιβάλλει αν πράγ­ ματι συνέβη. Η συνέχειά της θα δοθεί πολύ αργότε­ ρα, όταν τα γεγονότα θα δημιουργήσουν την τυχαία συνάντηση μεταξύ της Ελένης και του νεαρού Έλλη­ να μεταφραστή Νικηφόρου. Στο μεταξύ, το κυρίως μυθιστορηματικό σώμα θα αρχίσει με μια αφηγηματι­

J

του Δημητρη Τοατσούλη

Μ

τα Βιβλία του μήι

κή ανάληψη, ανατρέχοντας δύο μήνες νωρίτερα, ό­ ταν ο Νικηφόρος θα ξεκινήσει ένα παράξενο οδοιπο­ ρικό οε όλη την περιοχή Φιλίππων-ΦιλιππούποληςΣαράντα Εκκλησιών-Ανδριανούηολης-Κωνσταντινούπολης, συνοδεύοντας τον νεαρό Άγγλο αριστοκράτη και περιηγητή Στήβεν. Ο τελευταίος, ακολουθώντας τα καταγραμμένα ίχνη παλαιότερων Άγγλων ιεραπο­ στόλων, επιχειρεί τη δική του καταγραφή τεκέδων και των εβδομήντα αγιασμάτων. Ένα εγχείρημα δύσκολο κι επικίνδυνο, μια και, ως φαίνεται, ο θάνατος καιροφυλακχεί, κατά τρόπο μεταφυσικό, πριν από το εβδο­ μηκοστό αγίασμα. Στο δρόμο τους θα συναντήσουν και θα συνοδοιπορήσουν με τον νεαρό Τούρκο Γιουνούς, έναν ορφανό σπουδαστή που έχει δραπετεύσει από τη μουσουλμανική θεολογική σχολή Ιμαρέτ της Καβάλας, αναζητώντας τον δικό του προορισμό μέσα από την προσωπική του ιδιόμορφη ελευθερία. 0 τρι-

■m

τοπρόοωπος αφηγητής, ακολουθώντας μια σχεδόν εξωτερική εστίαση, δεν δίνει παρά ελλειπτικές πλη­ ροφορίες για τους ήρωές του, αφήνοντάς τους να ο­ λοκληρώνονται σταδιακά αλλά και παραχωρώντας τους πάντοτε το δικαίωμα περισσότερα να υπονοούν παρά να αποσαφηνίζουν γι' αυτούς. Τούτη η τεχνική δημιουργεί μια πρόσθετη μαγεία στη διαρκώς ρευστή τους προσωπικότητα, ενώ προδιαθέτει για το απρό-

Έναπολυσύνθετο, διαλογικό, με τηνμπαχτινικήσημασίατου όρου, κείμενοπουκινείται οε πολλαπλάεπίπεδαανάπτυξης βλεπτο των πράξεών τους.

0 χάρτης των αγιασμάτων συμπίπτει με τον γεωγρα­ φικό χάρτη μιας εποχής που φλέγεται, που περικλείει διαρκείς κινδύνους και μίση, που σημαδεύεται από ι­ στορικά εθνικιστικά γεγονότα, όπως η δίωξη του ελ­ ληνικού πληθυσμού, εκείνο το καλοκαίρι του 1906, α­ πό τη ν Ανατολική Ρωμυλία με την εξέγερση τω ν Βουλγάρων, τις λεηλασίες και καταστροφές όλων των ελληνικών χτισμάτων στη Φιλιππούπολη, το κά­ ψιμο του Αγχιάλου (σημερινής Πομόρια), πατρίδας του Νικηφόρου, την προσφυγιά και τον κατατρεγμό του ελληνικού στοιχείου. Όμως, η αφήγηση, ενώ τοποθετεί το οδοιπορικό των τριών ηρώων σ' αυτήν ακριβώς την περιοχή εκείνη α­ κριβώς τη χρονιά, δεν θα τους κάνει αυτόπτες μάρτυ­ ρες, δεν θα εμπλακεί σε συγκινησιακές καταγραφές: οι ήρωες είτε μαθαίνουν τις καταστροφές από διηγή­ σεις τρίτων είτε τις βιώνουν ονειρικά. Έτσι, ο Νικηφό­ ρος θα δει κατά τρόπο οραματικό την καταστροφή της πόλης του, θα νιώσει στο κορμί του επάνω την πυρκαγιά που την κατακαίει, θα αναφλεγεί ο ίδιος για να επιστρέφει και πάλι στον εαυτό του όχι πια ο ίδιος αλλά μεταλλαγμένος σε κάτι άλλο: το νέο του όνο­ μα, που θα του δώσει ο Γιουνούς, είναι Αϊντίν. Τούτη η μετονομασία μετέχει μιας πρακτικής και μιας συμβολι­ κής μετάλλαξης: η πρώτη έγκειται στην αληθοφανή εξήγηση ότι, με το νέο όνομα, ο Έλληνας Νικηφόρος δεν θα κινδυνεύει από τους Τούρκους όσο είναι σε τουρκικό έδαφος. Τούτο, βέβαια, συμβαίνει κι όταν παριστάνει τον Άγγλο, πράγμα που δεν τον αναγκάζει

να αλλάξει και όνομα αλλά και που ούτε, όπως φαίνε­ ται, θα τον έσωζε πραγματικά, αν κρίνουμε από τη φριχτή τύχη που επιφυλάσσεται στον Άγγλο συνοδοι­ πόρο του. Εξάλλου, η αλλαγή ονόματος έχει ήδη γί­ νει και στον Τούρκο Γιουνούς, μετονομασμένο σε Ορφέα, έπειτα από μια αντίστοιχη δική του μεταφυσι­ κή «απόδραση». Τούτο το παιχνίδι τω ν ταυτοτήτων και των αντιστρο­ φών διατρέχει ολόκληρο το μυθιστόρημα, τείνοντας προς μια διαλογική σχέση φυλών, θρησκειών, σωμά­ των. Η αντιστροφή σε επίπεδο σημαίνοντος (ονομά­ των) δεν σημαίνει τελικά παρά τη συνύπαρξη, σε ένα και το αυτό σώμα, δύο αντιτιθέμενων φαινομενικά πολιτισμών, θρησκειών, γλωσσών: μια συνύπαρξη που θα βρει τη συμβολική της ολοκλήρωση με την περιτομή του Έλληνα μέσα σ' ένα χαμάμ και τη σαρ­ κική του ένωση με τον Τούρκο για μια και μοναδική φορά, την τελευταία προτού οριστικά χωρίσουν. Κι αν ποτέ δεν θα συνευρεθούν με γυναίκα, ωστόσο, το ε ­ νιαίο και δπλό τους σώμα θα αναγεννηθεί στα δίδυμα της Ελένης. Η προβληματική του γυμνού αντρικού σώματος εμφανίζεται σποραδικά αλλά σταθερά μέσα στο κείμενο, καθιστώντας το φορέα πολλαπλών συν­ δηλώσεων: ελευθερίας, ένδειας/ευφορίας, εγγρα­ φής εξωτερικών σημάτων, ερωτικού καλέσματος, με­ τάλλαξης πολιτισμικής ταυτότητας, πνευματικής ανά­ τασης. Σώμα, ωστόσο, πάντα αμόλυντο: το αντρικό σώμα συνιστά, στην ουσία, δίαυλο μιας σωματοποιη­ μένης πρόσληψης της Ιστορίας και τω ν αντιφάσεών της, γίνεται σώμα-χώροςτων Βαλκανίων. Όλες τούτες οι μεταλλάξεις και οι συμβολικές ενώ­ σεις, όλες οι σωματοποιήσεις των ιστορικών γεγονό­ των ως αισθητηριακών φαινομένων, που διαπερνούν το ίδιο το άτομο στην ενδότερη φύση του και αποτε­ λούν την ουσία της «διαλογικότητας», δίνονται κατά τρόπο καθαρά μυστηριακό, μεταφυσικό, οραματικό, ποιητικό. Προσδιορίζουν, δηλαδή, και την ίδια τη φύ­ ση της αφηγηματικής πράξης: μια αφήγηση που γίνε­ ται ποίηση και ρυθμός, ενώ την άλλη στιγμή παραθέ­ τει συγκεκριμένα ρεαλιστικά γεγονότα. Μια αφήγηση, ακόμη, που ενέχει στο σώμα της και καθαυτά ποιητικά αποσπάσματα και τραγούδια. Ακόμη και οι τίτλοι που ονοματοθετούν τα κεφάλαια του βιβλίου δεν είναι μόνον στα ελληνικά αλλά και στα τουρκικά ή και στα αγγλικά. Επιτυγχάνεται έτσι και μια μορφική πολυ­ γλωσσία, ίδιον και αυτό της διαλογικότητας που διέπει ολόκληρο το μυθιστόρημα. Η θεματική του, τέλος, δημιουργεί έναν εμφανή διά­ λογο μεταξύ δύο στοιχείων της φύσης: της εδαφικής οδοιπορίας και της παράπλευρης υδάτινης. Γεγονός τα Βιβλία του μήνα

Απόταπλέονενδιαφέροντα ελληνικάμυθιοτορήματα τωντελευταίωνχρόνων, άριοτα οικονομημένο, πρωτότυπο θεματικά, με πολλαπλές διακτινώσειςαλλάκαι μια διάχυτηευαισθησία που δεν είναι, άλλωστε, ξένο με τη σωματικότητα που διέπει το μυθιστόρημα, αφού το ανθρώπινο σώ­ μα δεν είναι παρά χώμα και νερό. Οι τρεις νέοι άντρες

πορεύονται επί του εδάφους, στο μεγαλύτερο μέρος του ταξιδιού τους πεζοί ή έφιπποι, αναζητώντας τα α­ γιάσματα, τις υδάτινες αυτές πηγές που βρίσκονταν κάτω από εκκλησιές και μοναστήρια. Ο Γιουνούς, άλ­ λωστε, το ταξίδι του, κατά τρόπο μεταφυσικό, μέοα από τα υπόγεια ρεύματα θα το συνεχίσει. Για να συ­ ναντήσει, κάποτε, το εβδομηκοστό αγίασμα. Αλλά και ο Στήβεν το υγρό στοιχείο θα γνωρίσει ως τάφο του για να οδηγηθεί στην «πηγή με το άμβροτο νερό». Στον αντίποδα των δύο άλλων, που σταδιακά ταυτί­ ζονται για να γίνουν ένα μέσα από τις μεταφυσικές τους ανατάσεις και ψυχικές ενώσεις, ο Άγγλος αντιπαραθέτει τον ορθολογισμό της Δύσης, την άρνηση της μεταμφίεσης, τη σταθερότητα της ταυτότητας. Αυτός που κυνηγά τις χίμαιρες σ' έναν τόπο γεμάτο από δο­ ξασίες, που κυνηγά τη ρευστότητα του υγρού στοιχεί­ ου, αντιπαραθέτει στις σκέψεις και την ιδεολογία του, τη σαφήνεια και τη σταθερότητα του ορθολογικού. Αλλά, παρόλο που θα παρουσιάζεται ως το πλέον ο-

0 Θεόδωρος Γρηγοριαδης γράφει για το βιβλίο του Τα ν Αρχές tou '80 βριοκομαι καθηγητής ατα Δίκαια του'Εβρου. Εκεί, οτις παραμελημένες οχολικές βιβλιοθήκες, ανακαλύπτω παλιά βιβλία και απάνιες εκδόσεις, από λαογραφία μέχρι οδηγίες αγροτικών καλλιεργειών. Μέσα από τα βιβλία, τη διαρκή περιπλάνησή μου οτα θρακικά τοπία, για έξι ολόκληρα χρόνια, αλλά και μέοα από τις οχέοεις μου με τους ντόπιους, δέθηκα με την περιοχή και θέλησα να ψάξω το παρελθόν της. Τα «Νερά της Χερσονήσου» είναι το οδοιπορικό τριών ανθρώπων αε συγκεκριμένο τόπο. Στον υδάτινο κόομο που διατρέχει τη χεροόνηοο των Βαλκανίων συμπεριλαμβάνοηας τη Βόρεια Θράκη και την Ανατολική Ρουμελία που σήμερα ανήκουν οτη Βουλγαρία και στην Τουρκία. Αυτός ο διαμεριομός, αυτό το πέραομα ανθρώπων και γης από τον έναν στον άλλο, αποτέλεοε μέρος των ανησυχιών μου σε οχέοη και με τα σημερινά γεγονότα οτην περιοχή των Βαλκανίων. Όμως οι ανησυχίες μου επεκτόθηκαν: ταξίδια στην ανατολή, αγιάσματα, χαμάμ, μιναρέδες και σοκάκια, φίλοι που περίμεναν.

0 περασμένος χρόνος ενωνόταν με τον παρόηα. Ξυπνούσαν τα γονίδια. 0 «Ναύτης» ήταν ο παππούς μου, ο Θόδωρος, ο πρόοφυγας. Όμως ατα κύτταρα φώλιαζε και ο Ετέργιος, ο πόπιος παππούς, που τον είχα ξεχάοει. Στα ότλαπα της καταγωγής δεν σχεδιάστηκε μόνον η «ανατολή», ξεπρόβαλε και το ΕΙαγγαίο και η περιοχή αυτή μύριζε Θράκη. Άρχιοε η δουλειά. Επισκεπτόμουν βιβλιοθήκες. Στο Λονδίνο αναζήτησα καταγραφές περιηγητών -ακριβοπληρώνοντας τις δυτικές εμμονές μου- προκειμένου να δημιουργήσω τον Βρετανό Στήβεν, το οπουδαγμένο μου βλέμμα. Υπάρχει μια ιδανική στιγμή οτη ζωή κάθε βιβλίου όταν όλα είναι έτοιμα να ξεσπάσουν. Είναι ααν το τρελό μεθύσι που κορυφώνεται και σε καλμάρει μετά. Αυτό το γλέπι πλαισιώθηκε -εκτός από το πραγματολογικό υ λικό - από μουσικές εποχής, ξεχασμένους ήχους και δερβίσικα στροβιλίσματα που με έσπρωχναν στο ρέμα της γραφής. «Τα νερά της Χερσονήσου» άρχισαν να ρέουν ορμητικά στον «αληθινό» χωρόχρονο που όρισε ο συγγραφέας τους. Δική του η ευθύνη στην ανάπλαση του παρελθόηος. Δικές του οι εκδοχές: ο τραυματικός έρωτας της Ιστορίας, το καβαφικό καταφύγιο, η μελαγχολία για όσα δεν προλάβαμε, δεν τολμήσαμε, δεν ποθήσαμε.

τα Β ιβλία του μήνα

■m

λοκληρωμένο πρόσωπο ίου μυθιστορήματος τελικά δεν διαφεύγει της ρευστότητας. Η πραγματική του α­ ποστολή μένει απροσδιόριστη: ο απρόσωπος αφηγη­ τής, που υποκύπτει συχνά κατά τη ν αφήγησή του στην εσωτερική εστίαση των ηρώων του, θα αποκρύ­ ψει στοιχεία, όταν θα εμφανίσει, προς το τέλος, τον Νικηφόρο να παρουσιάζεται στην υπηρεσία που τον είχε τοποθετήσει δίπλα στον Άγγλο. Έτσι, ακόμα και την τελευταία στιγμή, οι πραγματικές ταυτότητες των προσώπων μένουν ρευστές, τα μόνα που γνωρίζουμε είναι τα διαμορφωμένα κατά τη διάρκεια του μυθιστο­ ρήματος προσωπεία τους.

0 Θεόδωρος Γρηγοριάδης, διαπραγματευόμενος μυ­ θιστορηματικά μια περιοχή όπου η αναγκαία συνύ­ παρξη διαφορετικών λαών και πολιτισμών δημιουργεί τον κατεξοχήν τρόπο διαλογικής σχέσης ως προς τη διαμόρφωση των ταυτοτήτων, προβαίνει σε ένα εσώ­ τερο οδοιπορικό αντίστοιχο εκείνου που έναν αιώνα πριν μας έδωσε για την ίδια περιοχή ο Γεώργιος Βιζυηνός με διηγήματα όπως «Ποιος ήτο ο φονεύς του αδελφού μου» ή «Μοσκώβ-Σελήμ». Και δεν επιχειρεί κάτι λιγότερο επικίνδυνο απ' ό,τι ο μέγας θρακιώτης

λογοτέχνης μας. Ας μην ξεχνάμε ότι ο «Μοσκώβ-Σε­ λήμ» παρέμενε ανέκδοτος από τον ίδιο, με μόνη λογι­ κή εξήγηση την τόλμη με την οποία αντιμετώπιζε το θέμα των ταυτοτήτων ο Βιζυηνός εκείνη την εποχή. Αντίστοιχη τόλμη έχει και το μυθιστόρημα του Γρηγοριάδη σε πολλαπλά επίπεδα και γι' αυτό φοβάμαι πως η κριτική θα προσπαθήσει, όταν δεν το αντιμετωπίσει αμήχανα, να το καταστήσει ανώδυνο κατηγοριοποιώ­ ντας το σε είδη τα οποία εμφανώς υπερβαίνει. Με μια γλώσσα χαρισματική στην ανάγνωσή της, με μια δόμηση που κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον, με μια συλλογιστική μοντέρνα πάνω σε κλασικά μοτίβα, με ένα μήνυμα που άπτεται των πλέον σύγχρονων και επίκαιρων κοινωνικο-ιδεολογικών προβληματι­ σμών, Τα νερά της Χερσονήσου αποτελούν ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα ελληνικά μυθιστορήματα των τελευταίων χρόνων, άριστα οικονομημένο, πρωτότυ­ πο θεματικά, με πολλαπλές διακανώσεις αλλά και με μια διάχυτη ευαισθησία -ίδιον σημαντικών έργων-, που μας λυτρώνει αναγνωστικά από τον καταιγισμό της στείρας αναηαραστατικής και εγωκεντρικής ψυχολογίζουσας γραφής που μας κατακλύζει. □

Κλέφτες κι αοτυνόμοι

i

ΠΕΤΡΟΣΜΑΡΚΑΡΗΣ

Ά μ υ να ζώ νης Αθήνα, Γαβριηλιδης, 1998. Σελ. 460

Πέτρος Μάρκαρπς αποδεικνύεται από τους κα­ λύτερους συνεχιστές του αστυνομικού μυθι­ στορήματος, που εισήγαγε στην Ελλάδα ο Γιάν­ νης Μαρής. Ήδη γνωστός θεατρικός συγγραφέας και μεταφραστής (με τον τίτλο μάλιστα του μηρεχτολόγου), αλλά και συνεργάτης του θ. Αγγελόπουλου στα σενάρια πολλών ταινιών του κι ακόμη σεναριογράφος της τηλεοπτικής επιτυχίας Ανατομία ενός εγκλήματος, δημιουργεί το κλασικό αστυνομι­ κό μυθιστόρημα που προσλαμβάνει κοινωνικές δια­ στάσεις. Και τούτο διότι, συχνά, στις σ ελίδες του ξεχνάς πως παρακολουθείς την αναζήτηση λύσης

0

κάποιου φόνου, αλλά γίνεσαι μάρτυρας, μέσα από την κριτική ματιά των ηρώων, της σύγχρονης ελλη ­ νικής πραγματικότητας: ήρωες οικείοι που ζουν και βιώνουν τα ίδια προβλήματα με εκείνα που αντιμε­ τωπίζει στην καθημερινότητά του ο νεοέλληνας. Έτσι, είναι σαν να υποδεικνύει σ' αυτόν τον τε λ ε υ ­ ταίο πως και το οργανωμένο έγκλημα βρίσκεται εξί­ σου στην καθημερινότητά του, έστω κι αν δεν το α­ ντιλαμβάνεται. Συμβαίνει όμως εκεί, στη διπλανή του πόρτα. Στο τελευταίο του αυτό μυθιστόρημα, πράγματι, ό­ λα μπορούσαν να είχαν συμβεί στους ανθρώπους

Συχνά, στιςσελίδες του Π. Μάρκαρηξεχνάκανείςπως παρακολουθεί τηναναζήτηση λύσηςκάποιουφόνου, αλλά γίνεται μάρτυρας, μέσααπό τηνκριτικήματιάτωνηρώων, τηςσύγχρονηςελληνικής πραγματικότητας που κάποιος καλημερίζει καθημερινά. Με μόνη δια­ φορά πως ένας σεισμός, που προκαλεί σ' ένα κυκλαδίτικο νησί μια κατολίσθηση, αποκαλύπτει ένα πτώμα. Και το πτώμα ανήκει σε δολοφονημένο αλ­ λά αρχικά άγνωστο άντρα. Από κει κι έπειτα, ένας δεύτερος φόνος, γνωστού Αθηναίου επιχειρηματία αυτή τη φορά, και φαινομενικά ασύνδετος με τον πρώτο γίνεται αιτία να γνωρίσουμε τη νυχτερινή ζωή των σκυλάδικων, τον ανταγωνισμό ποδοσφαι­ ρικών ομάδων Ρ κατηγορίας, εταιρείες δημοσκοπή­ σεων και το σκοτεινό τούς ρόλο, κυκλώματα που φθάνουν μέχρι ανώτερα πολιτικά στελέχη. Το μυ’ στήριο γίνεται πολυδαίδαλο, οι ύποπτοι πολλοί, η ζυγαριά γέρνει πότε προς τη μεριά του ενός και πό­ τε του άλλου, γυναίκες και άνδρες αποδεικνύονται εξίσου επικίνδυνοι συμπαίκτες. Το κυνήγι του δολο­ φόνου επιφυλάσσει εκπλήξεις και ανατροπές, τό ­ σες που κάποιες στιγμές ο αναγνώστης θα χάσει τον ειρμό τω ν διαπλεκομένων συμφερόντων έχο­ τα Β ιβλία του μήνα

ντας δικαιολογημένα ξεχάσει κάποια πληροφορία που του δόθηκε πολύ νωρίτερα. Όχι όμως και ο αστυνόμος Κώστας Χαρίτος, ο κεντρι­ κός ήρωας των δύο μυθιστορημάτων (το άλλο είναι το γνω στό και από τη ν τη λ εό ρ α σ η Νυχτερινό δεότίο) του Πέτρου Μάρκαρη. Ένας άνθρωπος που, παράλληλα με τα καθημερινά του προβλήματα, προσωπικά, υγείας, οικογενειακά, έχει να λύσει -και λύνει τετραπέρατα- τα μυστήρια των φόνων. Η α­ ντιδιαστολή της προσωπικής ζωής του αστυνόμου Χαρίτου με εκείνη του αδέκαστου και φοβερού διώ­ κτη του εγκλήματος δημιουργεί αναμφίβολα παρωδιακή κατάσταση. Ωστόσο, τούτος ο αστυνόμος, ά­ μεμπτος και αδιάβλητος επαγγελματικά όσο και κα­ λός οικογενειάρχης, είναι ταυτόχρονα φανατικός αντικομμουνιστής που δεν παύει να αναθυμάται τη θητεία του επί χούντας και το ξυλοκόπημα των φοι­ τητών. Κι ακόμη, οι σκέψεις ή τα λόγια του, όταν α­ ντιμετωπίζει τη δυσάρεστη καθημερινότητα, μοιά­ ζουν σαν να προέρχονται από κάποιο ρατσιστικό καθίκι. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση που ακολουθείτο μυθιστόρημα κάνει τούτη την αίσθηση (εσκεμμένα) πολύ πιο έντονη. Πώς πλάστηκε, τελικά, τούτος ο Χαρίτος; Ως ο πα­ ραδοσιακά θετικός μυθιστορηματικός ήρωας του α­ στυνόμου που, όμως, ως κοινωνικό ον γίνεται φορέ­ ας επικίνδυνης ιδεολογίας; Ως μια παρωδία του ήρωα/αστυνομικού τω ν αμερικάνικων ταινιών; Ή, α­ πλά, ως ένας αρνητικός ήρωας που μπορεί να λει­ τουργεί θετικά μόνο στο μυθιστορηματικό πλαίσιο στο οποίο έχει ενταχθεί; Είναι σίγουρο πως ο προσ­ διορισμός της ταυτότητας ενός προσώπου δεν προ­ κύπτει παρά από τη σύνθεση των αντιθέτων. Είναι, όμως, εξίσου σίγουρο πως τούτος ο Χαρίτος του Μάρκαρη δημιουργεί αμηχανία στον αναγνώστη... Παρ' όλα αυτά, δεν μπορεί παρά να θαυμάσει κανείς την τακτική του στην εξιχνίαση του εγκλήματος και να ευχηθεί να υπήρχαν και στην πραγματικότητα τέ ­ τοια πανέξυπνα και ανιδιοτελή αστυνομικά δαιμόνια. Δημήτρης τσ αισ ούλης

^

Χρίστου Λ. Τ σ ο λ ά χ η ^

Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνιχη Κυκλοφορεί σε συνεργασία του 9.58 της ΕΡΤ και των Νησίδων \Εκδ. Νησίδες τηλ. 0424-23277,23283/

Ιοτορία καθημερινής τρέλας ΦΑΤΟΣ ΚΟΝΓΚΟΛΙ

Ο αχα ΐρευ το ς Μτφρ.: Κώστας Νάτσιος

Αθήνα, Καοτανιώτης, 1998. Σελ. 168 ον Ιανουάριο του 1991 και ενώ π Αλβανία έχει ξεφύγει σχεδόν ολοκληρωτικά από τα δεσμό του συγκεντρωτικού καθεστώτος, 10.000 πρόσφυγες ξεκινάνε να αποδράοουν από το παρελθόν μ' ένα φορτηγό πλοίο που θα τους πάει στην Ιταλία, στην ονειρεμένη Δύση. Ένας απ' αυτούς, ο θεσάρ Λούμι, αποφασίζει την τελευταία στιγμή να εγκαταλείψει το πλοίο και να γυρίσει πίσω στην κωμόπολη του. Καμιά εξήγηση δεν δίνεται για τη λήψη αυτής της απόφα­ σης, αφού ούτε ο ίδιος καταλαβαίνει τι τον ωθεί στο να επιστρέφει σ' έναν παράλογο τόπο γεμάτο τρομα­ κτικές και θλιβερές αναμνήσεις. Ίσως να ενοχλήθηκε από «την υγρή ζεστασιά των ούρων του μικρότερου γιου ίτου φίλου του!» που ένιωθε στο σβέρκο του, ή και να σκέφτηκε ότι κανείς δεν θα τους δεχόταν μ' α-

Τ

Έναμυθιστόρημαγιατιςεγνοιες απλών, συνηθισμένων ανθρώπωνσ'εναν τόποόπου βασιλεύει οφόβοςκι ηπαράνοια νοιχτή αγκαλιά, ότι ήταν ανεπιθύμητοι. Μην έχοντας λοιπόν κανέναν να τον σταματήσει, επιστρέφει για να γυρίσει πίσω στο χρόνο και να μας διηγηθεί την ιστο­ ρία του, την εποποιία ενός αχαΐρευτου. Πρόκειται για μια ιστορία καθημερινής τρέλας ο' έναν τόπο όπου η Εξουσία έχει δικαίωμα να ορίζει τις μοί­ ρες των ανθρώπων χωρίς να δίνει λογαριασμό ή εξη ­ γήσεις. Ο ήρωας του μυθιστορήματος το αντιλαμβά­ νεται αυτό σχετικά γρήγορα. Πολύ μικρός ακόμα συ­ νειδητοποιεί ότι ο κόσμος υποκρίνεται, φοράει μά­ ©&-

σκες όταν βρίσκεται αντιμέτωπος της, κρύβει όσο το δυνατόν περισσότερα από φόβο μήπως βρεθεί στο περιθώριο, μήπως εξαφανιστεί. Αυτό το κρυφτό, ό­ μως, δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να γίνει εξου­ σία, να εκμετα λλευτεί το μυστικό του άλλου ή, αν δεν υπάρχει μυστικό, να εκμεταλλευτεί τη θέση του. «(Οι δάσκαλοι! αλλιώς συμπεριφέρονταν παρουσία του διευθυντή κι αλλιώς εν απουσία του... Τον Τζόντα και τον φοβόντουσαν και τον μισούσαν. Ο ίδιος ο Τζόντα είχε άλλη συμπεριφορά με τους καθηγητές και τους μαθητές όταν στο σχολείο μας ερχόταν κά­ ποιος επιθεωρητής...». Όμως κανείς δεν βγαίνει κερ­ δισμένος απ' αυτό το παιχνίδι της εξουσίας· όσοι έ ­ χασαν, εξορίστηκαν ή σκοτώθηκαν, ενώ οι ζωντανοί μείνανε «παραπεταμένοι και εγκαταλειμμένοι σ' ένα κενό περιφρόνησης χωρίς καν την εφήμερη πολυτέ­ λεια της νοσταλγίας».

0 Αχαΐρευτος είναι το πρώτο μυθιστόρημα του Φάτος Κονγκόλι, ο οποίος γράφει για τις έγνοιες απλών, συ­ νηθισμένων ανθρώπων σ' έναν τόπο όπου βασιλεύει ο φόβος, η παράνοια και η σκόνη. Καταγράφει «ασή­ μαντες» καθημερινές εποποιίες χωρίς συμβολισμούς ή μεταφορές και παρουσιάζει τη χώρα του μέσα από μια διαλεκτική μεταξύ ατόμου και εξουσίας, όπου το τα Β ιβλία του μή να

κάθε άτομο έχει τη δυνατότητα να εξουσιάσει το άλ­ λο, ανάλογα με τις περιστάσεις. Εκδόθηκε στην Αλβανία το 1992, τη χρονιά που ήρθε στην εξουσία το Δημοκρατικό Κόμμα· αποφεύγει έτσι ο συγγραφέ­ ας να διακινδυνέψει τον παραμικρό συμβιβασμό ή την οποιαδήποτε ρήξη με το καθεστώς. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίο σπούδασε και δούλευε ως καθη­ γητής μαθηματικών, γιατί «στην Άλγεβρα δεν υπάρχει η έννοια του μαρξισμού», θεωρείται ο διάδοχος του

Ισμαήλ Κανταρέ, παρά την υφολογική τους αντίθεση, και το βιβλίο έγινε πολύ γρήγορα best seller στη χώ­ ρα του. Αξιέπαινη η προσπάθεια των εκδόσεων Καστανιώτη να γνωρίσουν στο αναγνωστικό κοινό τη λογοτεχνία των Βαλκανίων και, μέσα απ' αυτήν, να μας φέρουν σε επαφή με τους γειτονικούς μας λαούς ώστε να ξεπεραστεί ο φόβος για το «ξένο». Άλκηστη Χρονάκη

Φανταοτικοί βίοι PHILIPPE LE GUILL0U

Τα επτά ο νό μα τα του ζ ω γ ρ ά φ ου Μτψρ.: Αλέξης Εμμανουήλ Αθήνα, Mciouoa, 1998. Σελ. 381 Philippe le Cuillou προετοιμάζει τον αναγνώστη για το βιβλίο που πρόκειται να διαβάσει συνοψίζο­ ντας στον τίτλο και στο πρώτο κεφάλαιο την ι­ στορία που θα διηγηθεί στις επόμενες τριακόσιες σε­ λίδες. Πρόκειται για τη φανταστική βιογραφία ενός ζωγράφου, γνωστού κυρίως με το όνομα Έριχ Σεμπάστιαν Μπεργκ, που έζησε και δημιούργησε στον εικο­ στό αιώνα. Γεννήθηκε στο Μόναχο το 1940 από μητέρα Γαλλίδα και πατέρα Γερμανό. Οι γονείς του, ιδιαίτερα απορροφημένοι από τους εαυτούς τους, χωρίζουνε και περ­ νάνε πολύ γρήγορα στο παρασκήνιο. Στα 11 του χρό­ νια λοιπόν ο νεαρός Έριχ Σεμπάστιαν μπαίνει οικότροφος στο θρησκευτικό κολέγιο του Εττάλ, όπου έρχε­ ται σε επαφή για πρώτη φορά με συνομήλικούς του και αρχίζει να ανακαλύπτει τον εαυτό του, την ποίηση και τη λογοτεχνία. Διαπρέπει στα μαθήματό του και κερδίζει την εύνοια του ηγουμένου, ενώ ταυτόχρονα αρχίζει να διαφαίνεται το ταλέντο του ως ζωγράφου.

0 παππούς του, φίλος του ηγουμένου, μαθαίνει για τις επιτυχίες του και δέχεται να τον φιλοξενήσει στο οχυρό του κατά τη διάρκεια των διακοπών. Γνωρίζει έτσι ο Έριχ Σεμπάστιαν τον μοναχικό αυτόν άνδρα, που διάλεξε να ζει μακριά από τον κόσμο και στον ο­ ποίο οφείλει «τα πορτραίτα των ναυαγών... τα πιο ό­ μορφα μοντέλα ίτουί». Κοντά του ο ζωγράφος δηλώ­ νει πως «υπήρξα αληθινά ο εαυτός μου όταν μια ανε­ μοδαρμένη νύχτα, μ' έναν πυρσό στο χέρι, ψάρευα κορμιά φαγωμένα απ' την αλμύρα που ξεβράζανε τα κύματα».

0

τα Βιβλία του μή να

0 παππούς του είναι αυτός που του μιλάει για το δά­ σκαλο της Αμβέρσας, τον οποίο θα πάει να βρει όταν πια το κολέγιο του Εττάλ δεν έχει τίποτα να του προ­ σφέρει, και θα αρχίσει τη ζωή του. Το ταλέντο του α­ ναγνωρίζεται αμέσως και η ιστορία συνεχίζει με τον ί­ διο ρυθμό. 0 Έριχ Σεμπάστιαν γνωρίζει ανθρώπους που τον ερωτεύονται, τον αγαπάνε, τον προστατεύ­ ουνε. Δεν στεριώνει όμως πουθενά, μετακινείται συ­ νεχώς σε νέους τόπους όπου βρίσκει νέους έρωτες και εφευρίσκει νέα ονόματα, νέους εαυτούς για να συνεχίσει να δουλεύει. Οι αναχωρήσεις του σημαδεύ­ ονται από έναν έρωτα ή ένα θάνατο, από πάθος ή πό­ νο, όμως κανένα γήινο συναίσθημα δεν είναι αρκετά δυνατό για να τον απομακρύνει από την τέχνη του. Η ζωή του αποτυπώνεται σ' αυτήν, καθώς και τα δύο εί­ ναι ο εαυτός του, ενώ οτιδήποτε άλλο θα απαιτούσε την αποκόλλησή του από τη «ζώσα ζωή». Σαν αληθι­ νός καλλιτέχνης «ζωγραφίζει όχι μόνο ό,τι βλέπει ε ­ μπρός του αλλά κι αυτό που βλέπει εντός του... Αλλιώτικα, οι πίνακέςτου θα [έμοιαζαν! παραπέτα, πί­ σω από τα οποία θα βρίσκονται μονάχα άρρωστοι ή, ακόμα χειρότερα, νεκροί».

Την ίδια τεχνική ακολουθεί κι ο συγγραφέας. Δεν πα­ ραθέτει μια στεγνή βιογραφία κάποιου ζωγράφου, αλ­ λά παραδίδει το νου και την ψυχή του καλλιτέχνη. Την

Ηφανταοτικήβιογραφίαενός ζωγράφουπουέζηοεκαι δημιούργησε οτονεικοοτόαιώνα ιστορία τη γνωρίζουμε από τις πρώτες κιόλας σελί­ δες, δεν περιμένουμε να μας αποκαλυφθεί τίποτα πα­ ρά μόνον ο εσωτερικός κόσμος του ήρωα. Κι έτσι μας

παρασέρνει σ' ένα ταξίδι «μανιασμένης θύελλας / κε­ ραυνού που ουρλιάζει / αστραπών που μαίνονται / ίκαι] δέντρων που σπάζουν», που δεν είναι εύκολο πάντα να ακολουθήσουμε, αφού είναι φορές που, όχι η ταύτιση, αλλά ακόμα και η κατανόηση είναι αδύνα­ τη. Είναι όμως αληθινό και τόσο δυνατό όσο και το έρ­ γο του συγγραφέα που αφήνει μια αίσθηση πλήρω­ σης καθώς τελειώνει όταν κλείνει ένας κύκλος ζωής.

0 συγγραφέας Philippe le Cuillou, γνωστός πολύ πε­ ρισσότερο στη χώρα του με μια σειρά μυθιστορημά­ των, δοκιμίων και διηγημάτων, έχει τιμηθεί στο πα­ ρελθόν με διάφορα βραβεία. Το τελευταίο αυτό μυθι­ στόρημα αποτελεί ένα αληθινά εξαιρετικό βιβλίο και δικαίως απέσπασε το 1997 την ανώτατη διάκριση, το βραβείο Medicis. Άλκηστη Χρονάκη

Το χρονικό επτά___________ προαναγγεΧθέντων θανάτων

i

AEONINT ΑΝΤΡΕΓΙΕΦ

ΛΕΟΝΙΝΤ ΑΝΤΡΕΓΙΕΦ

Ο ι €πτά κρ εμασ μένοι Οι επτά κρεμασμένοι Μτφρ.: Μαρίνα Λώμη Αθήνα, Αατάρτη, 1998. ΣεΧ. 143

ia πραγματεία πάνω στο παράλογο αίσθημα της ανυπαρξίας εμπρός στον βίαια προαναγγελθέντα θάνατο. Επτά συν μία όψεις αυτού του αγ­ γίγματος από έναν γνήσιο Ρώσο συγνραφέα. 0 Λεονίντ Αντρέγιεφ (1871-1917) εκφράζει όλες τις μεταφυ­ σικές και κοινωνικές ανησυχίες του καιρού του, η διεισδυτικότητά του είναι απαλλαγμένη από το σκιερό πέπλο της ηθικής (θα λέγαμε πέρα από το καλό και το κακό), ο ρεαλισμός του, ενώ μεθοδικά φυτεύει τους σπόρους της ονειροπόλησης, των ποιητικών ει­ κόνων της βιωμένης πραγματικότητας, αιφνίδια τους απομακρύνει, μαζί με κάθε αίσθημα ενόρασης και οι­ κειότητας, καθιστώντας την πραγματικότητα εχθρική και παράλογη.

0 Αντρέγιεφ είναι κληρονόμος ενός Τολστόι και ενός Ντοστογιέφσκι αλλά και ενός Γκόγκολ με τον δικό του τρόπο. Το πρώτο κεφάλαιο -όπου ένας υπουργός ειδοποιεί­ ται για μια σοβαρότατη απόπειρα εναντίον του και, ε-

m

νώ η πιθανότητα κάθε κινδύνου έχει μηδενιστεί, βιώνει ένα βράδυ μαρτυρίου μπροστά στον επερχόμενο θάνατο- μας δίνει αυτό που θα ονομάζαμε δικαιοσύ­ νη του θανάτου: εμπρός στο θάνατο και στους μύχι­ ους φόβους μας είμαστε ίσοι, το ίδιο αδύναμοι και γυ­ μνοί· κάθε κοινωνικό προνόμιο καταργείται. Από εκεί και πέρα νομιμοποιείται η ανυπαρξία κάθε κοινωνιο-

λογικής αναφοράς μες στο βιβλίο (εκτός αν βοηθάει στις περιγραφές των χαρακτήρων)· έχουμε να κάνου­ με πια με την ύπαρξη και το θάνατο. Οι πέντε επαναστάτες, που θα πιαστούν, θα βιώσουν αυτό το μαρτύριο μέρες ολόκληρες, μαζί με τους άλ­ λους δύο (έναν χωρικό και έναν τσιγγάνο - δολοφό­ νοι και οι δύο). Επτά διαφορετικές περιπτώσεις.

Π Α Ν Ε Π ΙΣ Τ Η Μ ΙΑ Κ Ε Σ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΑΛΛΙΑΣ Ε Γ Κ Υ Κ Λ Ο Π Α ΙΔ Ε ΙΑ «ΤΙ ΞΕΡΩ;» QUE S A IS-JE ?

ΟΑντρέγιεφπραγματεύεται ταθέματάτουμε τρόποτραχύ και λιτό' γι' αυτόνακριβώς το λόγοείναι προοιτόςακόμακι ότανόημιουργείήρωεςπου βρίοκοπαι κοντάοτηντρέλα

Jean Brun Ο Α Ρ ΙΣ Τ Ο Τ Ε Λ Η Σ ΚΑΙ ΤΟ Λ ΥΚΕΙΟ Μ τφρ. Η. Ν ικολούδης

Laurent Ayache Ο ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ Μ τφρ. Ύ β ό ν ν η Μ ιχαήλ

Ο χωρικός Ιβάν είναι ένα ανδρείκελο, που η ανικανό­ τητά του να κατανοήσει την κατάσταση, να βιώσει το τέλος του χρόνου, κλονίζει τα θεμέλια των φυλακών, την ιερότητα του ετοιμοθάνατου στη συνείδηση των δεσμοφυλάκων.

0 Μίσκα ο τσιγγάνος, πραγματικός δολοφόνος, τη στιγμή του απαγχονισμού μάς θυμίζει τον έναν από τους ληστές δίπλα στο Χριστό την ώρα του μαρτυρί­ ου που μεριμνά για την ψυχή του. Η Τάνια, μια από τους επαναστάτες, μια πηγή διαύγει­ ας, ανοίγει τη μητρική αγκαλιά της στους συντρόφους της. Η Μούσια νιώθει τη μοίρα των ηρώων και αισθάνεται ανάξια για τέτοια τιμή.

0 Σέργιος, αγέρωχος, χτίζει τη γέφυρα μεταξύ ζωής και θανάτου. Ο Βέρνερ, μέσα από την ανάγκη του για ενότητα, περνά από την παγερή λογική στο συναισθηματικό άγγιγμα και πλημμυρίζει από αγάπη και απλότητα. Και τέλος ο Βασίλι αντιμετωπίζει με τρόμο το παρά­ λογο, απομονώνεται- η ζωή γλιστρά από πάνω του, βιώνει τον ψυχικό θάνατο πριν τον πραγματικό.

0 Αντρέγιεφ πραγματεύεται τα θέματά του με τρόπο τραχύ και λιτό· γι' αυτόν ακριβώς το λόγο είναι προσι­ τός ακόμα και όταν δημιουργεί ήρωες στοιχειωμένους από μια αγωνία, μια ψύχωση, ήρωες κοντά στην τρέλα που ο χαρακτήρας τους του επιτρέπει να περι­ γράφει ακραία συναισθήματα. Πολύ καλή η μετάφραση.

Claude Mosse ΙΣ ΤΟΡΙ Α ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Μ τφρ. Φ οίβος ’Αρβανίτης

Jean Imbert Τ Ο Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ Ι Κ Α ΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ Π ΡΟΕΚΤΑ ΣΕΙΣ ΤΟΥ Μ τφρ. Ε. Μ όσχος

Δ Α Ι Δ Α Λ Ο Σ I. Ζ Α Χ Α Ρ Ο Π Ο Υ Δ Ο Σ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΑΡΣΑ ΚΗ 6 ΤΗ Λ. 3233.271, FAX 3 2 4 7 7 9 1

Μ άκης Φάρος

τα Βιβλία του μήνα

I

Επίκαιρο αντιπολεμικό μυθιστόρημα llAT ΜΠΑΡΚΕΡ

i

Ο δρόμος τω ν φ α ντασ μ άτω ν Μτψρ.: Μπάμπης Κολώνιας Αθήνα, Οίυοοέας, 1998. Σελ. 250

!<■ να αντιπολεμικό μυθιστόρημα είναι ίσως ό,τι καλύI · τερο για να διαβάσει κανείς στους δύσκολους και­ ν . ρους που περνάμε, υπό τη σκιά των ναχόίκών βομ­ βαρδισμών στη Σερβία. Πόσο μάλλον όταν προέρχεται από μία καταξιωμένη Αγγλίδα συγγραφέα, την Πατ Μπάρκερ, η οποία, με το συγκεκριμένο μυθιστόρημα, κέρδισε το 1995 το Βραβείο Booker.

0 «Δρόμος των φαντασμάτων» είναι το τρίτο μέρος της «Τριλογίας του Α' Παγκοσμίου Πολέμου». Είχαν ηροηγηθείτο «Ζωντανοί ξανά» (1996) και «Το μάτι στην πόρ­ τα» (1997), όλα από τις εκδόσεις Οδυσσέας. Στο «Δρόμο των φαντασμάτων» ξανασυναντούμε τους ίδιους, λίγο πολύ, ήρωες που πρωταγωνιστούσαν στα δύο πρώτα βιβλία. 0 ένας, ο ανθρωπολόγος και ψυχία­ τρος Ουίλιαμ Ρίβερς, είναι πραγματικό πρόσωπο, ο άλ­ λος, ο αμφισεξουαλικός και ψυχολογικά διαταραγμένος εξαιτίας του πολέμου Μπίλι Πράιορ, φανταστικό.

Με άξονα τους δύο αυτούς χαρακτήρες, η Μπάρκερ αναμιγνύ­ ει έντεχνα το μύθο και την πραγματικότη­ τα, αναπτύσσει τα μυ­ θοπλαστικά της σχή­ ματα παραμένοντας πιστή στην ιστορική πραγματικότητα της εποχής. 0 «Δρόμος των φαντασμάτων» είναι αυτός που δημιουργούν οι νεκροί στρατιώτες καθώς και τα φαντάσματα που φέρνουν μαζί τους στην Αγγλία όσοι επέζησαν της φρίκης του Δυτικού Μετώπου. Πρόκειται για το πιο φιλοσοφικό από τα τρία μυθιστο­ ρήματα, καθώς έμφαση δίδεται στις εμπειρίες του Ρί­ βερς οτη Μελανησία: μέσα από τη μελέτη άλλων πο­ λιτισμών, η συγγραφέας θίγει καίρια ερωτήματα σχετι­ κά με τις αξίες και τη βαρβαρότητα του δυτικού πολιτι­ σμού - θέμα πιο επίκαιρο από ποτέ. Προσεγμένη η μετάφραση και η επιμέλεια γενικότερα. Ηλίας Μαγκλίνης

ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ ... Εργασία υπεύθυνη καί χαρακτηριστική ώς πρός την άφηγηματικότητα καί τή δομή τών ιστοριών. Λογοτεχνικά μεταπλασμένη ή ΚΡΥΦΙΑ πλευρά τής ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΕ Σ

ΑΠΟΚΡΥΦΗΣ ΖΩΗΣ II ΣυλλογήΔιηγημάτων

σύγχρονης ζωής, είκονιζόμενη δχι μόνο στίς στιγμές ενθουσιαστικών εξάρσεων, αλλά καί στίς αναπόφευκτες κάποτε στιγμές απόγνωσης καί

k

άπελπισίας. Πρόκειται γιά μιά άρτια διηγηματική σύνθεση χωρίς χάσματα, επιτηδευμένες άοριστίες καί γριφώδεις κατασκευές. ’Α π’ τήν αρχή ώς τό τέλος ελκυστική ή αφήγηση καί άμεμπτη ή χρησιμοποιούμενη γλώσσα... ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ

<5®-

10

- ΤΗΛ. :

3 6. 1 8. 7 0 5

τα Βιβλία του μήνα

ΠΟΙΗΣΗ

Η μεταγραφή του φανταοιακού ΑΘΗΝΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗ

Ζτη Β α σ ιλ ίδα του Εξώστη Αθήνα, Καστανιάτης, 1998. Σελ. 64

«Κάθε βεβαιότητα είναι επισφαλής και ονειρώδης» Ζέφπ Δαράκπ (1998)

το έβδομο ποιητικό τη ς βιβλίο, Στη Βασιλίδα του Εξώστη, η Αθηνά Παπαδάκη επιδίδεται τό ­ σο στην ανασκευή τω ν γνωστών κατεσ τημέ­ νων εκτιμήσεων, που αφορούν στις αξίες και στις ειδικότερες σημασίες τω ν αφανών στιγμών του γί­ γνεσθαι, όσο και στην εξειδικευμένη επεξεργασία ορισμένων, σχεδόν εξω σω ματικώ ν αλλά κρίσι-

Σ

Μιαπροσωποπαγής, γλωσσικά τιθαοευμενη, επαρκήςποιητική πουγνωρίζει πάνωαπ'όλα την εμβελειάτης μων, συνθηκών και περιστάσεων που διαμορφώ­ νουν κι α υτές με το ν δικό τους, ιδιότυπο τρόπο την ιστορία τη ς ψυχής. Συνοπτική στις εκφ ορές της, πολέμια του περιττού, υπαινικτική αλλά και κεντρομόλος, χωρίς να ενδίδει στις επαναλήψεις και στις ψευδολυρικές εκτονώσεις του συρμού, η αυτάρκης γραφή της Αθηνάς Παπαδάκη μάς πείθει και πάλι για την αυθεντικότητα τω ν αιτίων και των

σιτιστών της. Με άλλα λόγια πρόκειται για μια προσωποπαγή, γλωσσικό τιθασευμένη, επαρκή ποιητική που γνωρίζει πάνω απ' όλα την εμβέλειά της. Στην πρώτη μάλιστα ενότητα της συλλογής, που φ έρει το ν ενδεικτικό τίτλο «Τα πολύτιμα», οι πε­ ριεκτικές ουσιώσεις τω ν επιμέρους αναπτύξεων εστιάζονται κυρίως στην ανάδειξη τω ν φύσει και θέσει αρετών του ευτελούς και δήθεν πενιχρού, ενώ στη δεύτερη, που επιγράφεται «Με παλαιότερη ψυχή», ανακαλείται ευθέω ς και, σ' ένα βαθμό, π ρ ο εκτείνετα ι η γραμμή τη ς «Αμνάδας τω ν α­ τμών», του δεύτερου δηλαδή ποιητικού βιβλίου τη ς Αθηνάς Παπαδάκη, που κυκλοφ όρ ησ ε για πρώτη φορά στην Αθήνα το 1980, καθιερώνοντάς την οτην τάξη τω ν αντιπροσωπευτικότερων νέων δημιουργών. Στη Βασιλίδα του Εξώστη δεν εφ ευ ­ ρίσκεται απλώς ένας ακόμη εννοιολογικός μηχανι-

σμός ερμηνείας του κόσμου, αλλά προωθείται με­ θοδικό μια επαυξημένη σημασιολογικά κειμενική διαδικασία, που έχει ως αντικείμενό της την κατα­ γραφή τω ν αλληλουχιώ ν και τω ν ισορροπιών που ουγκρατούν τα φαινόμενα. Χωρίς να αηεμπολείται η λειτουργικότητα μιας ευ ­ πρόσωπης natura naturata, η ποιήτρια εκμ ετα λ ­ λεύεται δημιουργικά την παράδοση τη ς μεγάλης μυθολογίας του καθημερινού και ενισχύει το έργο της διερεύνηοης τω ν άρρητων σχέσεων που διέπουν τη ν α λληλεξάρτησ η και τη βιώσιμη συνύ­ παρξη τω ν όντων. Ας δούμε για παράδειγμα τους εύστοχους «Μύστες»: «Τα καθημερινά οι οδηγοί μας για το θαύμα. / Καθαρίζοντας μήλα / και ατού λύχνου το φ ω ς / ανακαλύπτω τα γεράματα οπώ­

ρας. / Πεινώ, κάτι στο χαμό θα οδηγήσω. / Τρώ­ γοντας γίνομαι η κοινή ακμαία. / Μα όταν νηστεύω / αιωρούμαι αιωνόβια / και τ ' άωρα με συνοδεύ­ ουν» (σελ. 47). Εξομολογητική βέβαια στην καταγωγή της, η ποίη­ ση αυτή ξέρει να τηρεί σχολαστικά τους κανόνες που έθεσε εγκαίρως στον εαυτό της: παραμένοντας ήπια αναιρεί τις ίδιες τις ευκολίες της κερδί­ ζοντας έτσι υφολογικά έδαφος εκεί που άλλοι μα­ ταιοπονούν μέσα στις παγίδες τω ν μεταφορών. Διατηρώντας άλλω στε χαμηλούς αλλά συμπαγείς εκφραστικά τόνους, η Αθηνά Παπαδάκη διευκολύ­ νετα ι στην επίλυση προβλημάτω ν συνοχής και προσφορότερης απόδοσης των συνειρμών της. Η ανάδειξη σημαινουσών λεπτομερειών τω ν τοπίων

ΗΑθηνά Παπαδάκη

Λ

^ar-»

V

q

ΤιΤ\ 0ς Τη?ουΜογήξ φανερώνει το οτόχο της, την παρατήρηαη και την ιμβάθυνοη

του κόομου από ένα οηριίο του απιτιού εμφανές και ακάλυπτο, τον εξώοτη. Εδώ το ανθρώπινο ον ατέκει και ατενίζει το ούμπαν και τον εαυτό του, πατώντας στην πιο βασιλική του οτιγμή. Είναι η ώρα της ελευθερίας του για να οτοχαοτεί τη θνητότητα και τη οκλαβιά του. Η ουλλογή χωρίζεται σε δύο ενότητες. Η πρώτη,«Τα πολύτιμα», fs j|r a j|3 &

επικαλείται με τρόπο σχεδόν θρησκευτικό και με εγγυήσεις παγανισμού ο, τι ορατό και κρυφό οδηγεί στις αλήθειες της ζωής. Ζητάει το φανέρωμα εκείνης της αυμπαντικής

ΗΗ

ποιότητας με τη διπλή ταυτότητα, όπου το πραγματικό αποκαλύπτει το μαγικό και αντίστροφα. Το ελάχιστο, το καθημερινό, το ταπεινό συχνά αποτελούν τα εφαλτήρια

για ν' αποδράαει και να δράσει όλη η κλίμακα του ανθρώπινου αισθήματος. Η οτιγμή της αγάπης ως κορωνίδας και συνε­ κτικής δύναμης πάντων δεν περιορίζεται μόνο σαν κτύπος καρδιάς, αλλά ως εκλεπτυσμένος ορθολογισμός του αύμπαπος, ως διαλεκτική ουρανού και γης. Το δεύτερο τμήμα του βιβλίου συνεχίζει αλλά και διευρύνει την «Αμνάδα των ατμών». Και πάλι η καταφυγή του ατόμου είναι ο χώρος του σπιτιού, αστικός, κλειστοφοβικός, με τ ' αντικείμενά του να περιζώνουν τον εσωτερικό και εξωτερικό ορίζοντα του ανθρώπου. Όμως ο τόπος και η ύλη παίρνουν «Στη Βασιλίδα του Εξώστη» πολλαπλές ερμηνείες, άλλοτε ως υλικό ικανό για ποιητική έρευνα, άλλοτε ως αίνιγμα που προσεγγίζεται στα τυφλά. Εδώ «Με παλαιότερη ψυχή» (τίτλος του δεύτερου μέρους του βιβλίου) οι στίχοι αναδιπλώνουν το πολύτιμο από πείρα εγώ, όχι μόνο σαν αυτογνωσία, αλλά και σαν μια επίκληση. Αναζητούν την άνωθεν βοήθεια, το πνευματικό «μάννα», ικανό να ενδυναμώσει το vou για διείσδυ­ ση στην περίκλειστη κοσμική τάξη.

0 θεϊκός κανόνας της θνητότητάς μας οδηγεί μέσω μιας καινούριας θεματικής, του φαγητού, σ' ένα μεταφυσικό ποιητικό οδοιπορικό. Η τροφή, ως ανθρωποφαγία αλλά και ως τελετουργία του αστικού γεύματος, παραμένει η ακροβασία ανάμε­ σα στο ζώο και στον άνθρωπο. Το θήραμα αναγεννάται ως άλλη ύλη για ν ' αποδείξει το αέναο του κόσμου. Η φύοη αποτελεί αρένα και ιερό, κι ο μόνος τρόπος προσέγγισής της είναι ο λατρευτικός.

της με απροσδόκητα συμπλέγματα όρων και αιφ­ νίδιους συσχετισμούς συλλογισμών δεν είναι ένα αίτημα ανάμεσα οτα άλλα, αλλά απόδειξη στην πράξη της ρηματικής απ οτελεσματικότητας που συνέχει τη Βασιλίδα του Εξώστη. Από αυτή την ά­ ποψη, τα «Εισόδια σε θαύμα» είναι η εξέλιξη μιας αναβαθμισμένης γραφής: «Στην αραιή πλέξη του κόσμου περιμένω / το ταπεινό, το άρρητο, / εδώ εκ εί/ όλη η ζωή. / Αν πας να εξηγήσεις χάνεται, / νερό το πρόσβαλες, / άρθρω σες ό τα ν η βροχή σου διάβαζε / δροσιά δροσιά τα ευαγγέλιά της. / Έχω μια κόλαση ελπίδας μέσα μου, / δ εν τη ση­ κώνει το θαύμα / που μαθημένο στη λατρεία της απόγνωσης. / Το σεμνότερο του λινού ενδύομαι / κι οι ώμοι εύχονται φτερά , / σ τάζουν οι άκρες

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ Διεύθυνση: Στ. Γεωογούδη - Ν, Νικολάου

Μ. Μ. AUSTIN - Ρ. VIDAL - NAQUET

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Κ Α Ι Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΑ ΣΤΗ Ν Α ΡΧ Α ΙΑ ΕΛ ΛΑΔΑ

Η «Βασιλίδα του Εξώστη» αποτελεί ένα πέρασμα από το έλλειμμα τηξ ζωής οτο πλήρωμα του φανταοιακού τους από το γα λα νότερο/ μιας στέρησης αιώνων. / Μέσα στη δυσκολία λυγίζω, εγείρομαι. / Μια νέα παρθενιά ο θεός μού ζητά» (σελ. 18). Η ιστορία του προσώπου, έχοντας παύσει προ πολλού να α­ ποτελεί μία σαφή, λογική ακολουθία γεγονότων, διαμορφώνει μνημονικά την όλη γραφή υποστηρί­ ζοντας μία άλλη αρχιτεκτονική σχεδόν ονειρικής ζωής. Η όλη διαστολή της εικόνας είναι εν τέλει αναπόφευκτη: η διευρυμένη ποιητική συνείδηση, αναζητώντας τις παραγωγικότερες μεθόδους για να ανανεώσει τις εκφορές της, επιχειρεί οριακές υφολογικές αποτυπώσεις. Η συγκεκριμένη λεκτική δράση είναι, δηλαδή, εφάμιλλη της κινητικότητας που παρουσιάζει το αντίστοιχο ποιητικό ιδεολόγη­ μα. Στο βαθμό που η ποίηση είναι μία θεραπεία του νου, όπως έχει ορίσει στα Adagia του ο Wallace Stevens μισόν αιώνα σχεδόν πριν, η Βασιλίδα του Εξώστη αποτελεί ένα πέρασμα από το έλλειμμα της ζωής στο πλήρωμα του φανταοιακού με απώ­ τερο σκοπό την ενίσχυση τω ν δυνατοτήτων πρό­ σληψης του πνευματικού στοιχείου αυτού καθ' ε ­ αυτού. □ τα βιβ λία του μήνα

Μετάφραση Τάσος Κουκουλιός

I. Ζ Α Χ Α Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ

ΑΡΣΑΚΗ 6 ΤΗΛ. 3233.271, FAX 3247791

-(5©

ΜΕΛΕΤΕΣ

Μελέτες του οαχτουρικου ούμπαντος Για τ ο ν Ζαχ τού ρη Κρ ιτικ ά K c ip c v a

Εισαγωγή-Ανθαλόγηοη: Δώρα Μέντη Λευκωσία, Αιγαίον, 1998. Ιελ. 288 } Γ νας γόνιμος προβληματισμός προοιωνίζεται χάρη σε τούτη τη συγκέντρωση κριτικών κειL μένων περί την ποιητική του Μίλτου Σαχτούρη. Κατά πόσο δύναται ο κριτικός να εστιάσει και να διακρίνει στον εκδοτικό πακτωλό, εμβαθύνων κι α­ περίσπαστος, μια νέα λογοτεχνική παρουσία που, ως η φύση εν γένει προβλέπει, εναντιούται στη ρέουσα και παραδεδεγμένη αισθητική αντίληψη της κάθε εποχής προτείνοντας και προεξάρχοντας μια καινή λογοτεχνική άποψη; Πώς ο κριτικός θα εφεσιβάλει τις περιχαρακωμένες προτιμήσεις του ίδιου και το υ π εριβά λλοντος χωροχρόνου του μπρος στη σπινθηροβόλο και γλαυκή -κι αν άγουρη- μανιέρα ενός νέου ποιητή όπως στην προκει­ μένη περίπτωση; Και βέβαια, πώς αντιμετωπίζει η βιβλιοκρισία τον φτασμένο λογοτέχνη που ο δημι­ ουργικός κύκλος του έχει διανυθεί, αλλά εξα κο­ λουθεί να παράγει εντός αυτού; Αφορμή για έναν, τρόπον τινά, locus censendo παρουσιάζεται, λοι­ πόν, με τη ν ανά χείρας ανθολόγηση τη ς Δώρας Μέντη. Το έργο του Σαχτούρη έχει απασχολήοει την κριτική/βιβλιοκρισία από τις απαρχές του - ή ­ δη με τη «Λησμονημένη»-, σε ποικίλες διαβαθμί­ σεις και με κατάληξη, εσχάτως, σε ολοκληρω μέ­ νες προσεγγίσεις του ποιητικού του έργου. Για να φθάσει όμως η κριτική να προβαίνει στην ανανέω­ ση της μελέτη ς του σαχτουρικού ούμπαντος από διαφορετικές οπτικές γωνίες, έχουν διανυθεί αρ­ κετές θεω ρητικές τοποθετήσεις. Η ανθολόγηση αυτών τω ν κριτικών κειμένων έγινε με γνώμονα τη σφαιρική θεώρηση ενός εκ τω ν σημαντικότε­ ρων ποιητών τη ς πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, που διαφοροποιήθηκε από τις τάσεις που η γενιά του επ έλεξε, παρακάμπτοντας σ' ένα προσωπικό εικονοηοιητικό σμίλευμα. Επομένως, ήταν αναμε­ νόμενο να προκαλέσει διάφορες αντιδράσεις που η ανθολόγος κατηγοριοποιεί κι επεξηγεί στο εισα­ γωγικό της σημείωμα ως εξής: 1. Ειρωνική - απα-

ξιωτική υποδοχή της παλαιότερης κριτικής, με ό­ λες τις προκαταλήψεις και τις στρεβλώσεις που απέρρεαν από την αντιπαλότητά της προς τον υ­ περρεαλισμό. 2. Εντυπωσιολογική κριτική κυρίως από το ν σπουδαιότερο κριτικό εκπρόσωπο της «γενιάς του '30», Ανδρέα Καραντώνη, αλλά και την παράλληλη αποτίμηση των αριστερών - πολι­ τικοποιημένων κριτικών. 3. Εμβριθέστερη κριτική προσέγγιση από φορείς απαλλαγμένους από προ­ καταλήψεις και δόγματα στη δεκαετία του 1970 και κατόπιν. Η συνολική θεώρηση του σαχτουρικού φαινομένου απορρέει εν τέλει από μια παρεισφρέουσα δοκιμιακή ανάλυση, που εξακτινώνεται σε διάφορα ερμηνευτικά επίπεδα και προφανώς η διάρκειά της θα είναι σχοινοτενής. Βασίλης Ρούβαλης

τα Βιβλία του μήνα

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Για τον Τζον Λοκ

I

Γ. ΠΛΑΓΓΕΣΗΣ

Πολιτική κα ι Θ ρησκεία στη φ ιλοσοφ ία του John Locke

Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1998. Σελ. 458

α τελευταία χρόνια έχουμε μια σημαντική πα­ ραγωγή μελετώ ν για το έργο του John Locke. Σύμφωνα με πολλούς μ ελ ετη τές ο Locke δεν καθόρισε απλώς την κατεύθυνση των αναζητήσε­ ων του νεότερου φιλοσοφικού στοχασμού σε ό,τι αφορά το γνωσιολογικό πρόβλημα, αλλά και εξέφρασε τα πλέον ριζοσπαστικά αιτήματα της επο­ χής του σε ό,τι αφορά το πολιτικό φαινόμενο. Το βιβλίο του Γιάννη Πλάγγεση, Πολιτική και Θρη­ σκεία στη φιλοσοφία του John Locke, α π οτελεί μια σ υνθετική π ρα γματεία για τη σκέψη το υ Άγγλου φιλοσόφου του δέκατου έβδομου αιώνα. Στη μελέτη αυτή γίνεται αναφορά στους βασικούς τομείς της σκέψης του φιλοσόφου, όπως στη θ ε­ ωρία του για τη γνώση, την πολιτική του φιλοσο-

Τ

Μία συνθετική πραγματεία για τη σκέψη του Άγγλου φιλοσόφου του δέκατου έβδομου αιώνα φία, τη φιλοσοφία του της θρησκείας και τη θεω­ ρία του για τη ν ανεξιθρησκία. Στην κατεύθυνση αυτή αναλύονται τα βασικά έργα του Locke, όπως το Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση, οι Δύο πραγ­ ματείες περί Πολιτείας, η Λογικότατα του Χριστια­ νισμού και η Επιστολή για την ανεξιθρησκία. Ειδική αναφορά γίνεται στην προβληματική τη ς α νεξι­ θρησκίας στην ιστορική της διαμόρφωση, καθώς και στη σύγχρονη εκδοχή της ως θεωρίας της α­ νεκτικότητας (Marcuse, Rawls και Popper). Στη μελέτη του Πλάγγεση γίνεται συστηματική ε ­ τα Βιβλία του μήι

•θ

πισκόπηση της βασικής βιβλιογραφίας για το φιλό­ σοφο, καθώς και πρόσφατης βιβλιογραφίας, ιδιαί­ τερα σε ό,τι αφορά την πολιτική φιλοσοφία του Locke και τη θεωρία του για την ανεξιθρησκία.

0 Γ. Πλάγγεσης προσεγγίζει το έργο του Locke α­ πό την προοπτική μιας ιστορικής και κοινωνικής θεώρησης και προτείνει μια ριζοσπαστική ερμη­ νεία της πολιτικής σκέψης του φιλοσόφου, στην κατεύθυνση των αναλύσεων των C. Β. Macpherson και Neal WooO, που θέτει υπό αμφισβήτηση τις τρέχουσες προσεγγίσεις της (Ashcraft, Tully). Ιδι­ αίτερα ενδιαφέρουσα και άκρως επίκαιρη είναι η πραγμάτευσή του της θεωρίας του Locke για την ανεξιθρησκία. Τέλος, ο Γ. Πλάγγεσης αναλύει ορισμένα κρίσιμα ζητήματα που θέτει η προβληματική του Locke, ό­ πως το ζήτημα της ελευθερίας της συνείδησης και αυτό του χωρισμού της εκκλησίας από το κράτος.

-·ν

Σω τήρης Ντάλης

■m

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΕ

Η πνευματική διάοταοη της γεννηοης του καπιταλιομειύ

του Παναγιώτη Τοιαμουρα

Ι

ΒΕΡΝΕΡ ΖΟΛΛΠΑΡΤ

Ο Α οτός

Π νευμα τικές προϋποθέσεις κ α ι ισ τορική πορεία του δυτικού καπ ιταλισ μο ύ

Μτψρ.: Κώστας Κουτοουρέλης Αθήνα, Νιφιλη, 1998. Σίλ. 404 χο 0 Αοτός. Πνευματικές προϋποθέσεις και ι­ στορική πορεία του δυτικού καπιταλισμού ο W. Sombart φιλοδοξεί να παρουσιάσει όσο το δυνατόν πιο τεκμηριωμένα την «πνευματική ιστο­ ρία του σύγχρονου οικονομικού ανθρώπου». Μέλημα και σκοπό του έργου αποτελεί «η περιγραφή των μεταβολών του οικονομικού πνεύματος στην ιστορική εποχή του δυτικοευρωπαϊκού κι αμερικα­ νικού πολιτισμού, και ιδίως η έκθεση της γέννη­ σης εκείνου του πνεύματος που κυριαρχεί σχεδόν ε ξ ολοκλήρου πάνω στο παρόν μας: του κεφαλαι­ οκρατικού» (σελ. 19). Το αντικείμενο έρευνας του W. Sombart, η επισή­ μανση το υ πνευματικού υπόβαθρου του αστού (ψυχολογικοί, φιλοσοφικοί, θρησκευτικοί, πολιτι­ στικοί παράγοντες), σε συνδυασμό με την οικονο­ μική και κοινωνική πραγματικότητα, αλλά και μια σειρά άλλων παραγόντων (μεταναστεύσεις, τεχνι­ κή εξέλιξη και ανάπτυξη κ.λπ.), ασφαλώς και χα­ ρακτηρίζεται από εξαιρετική πρωτοτυπία· ιδιαίτε­ ρα αν λάβουμε υπόψη μας δύο δεδομένα: α) την περίοδο έρευνας, μελέτης και συγγραφής του έρ­ γου (αρχές του αιώνα) και β) τη συστηματικότητα

ί

(3(3-

και τη σχετική εξειδίκευση που χαρακτηρίζει την εργασία. Ασφαλώς και κατά την ίδια περίοδο πε­ ρισσότερο ενδιέφερε η μελέτη τω ν οικονομικών και κοινωνικών παραμέτρων που οδήγησαν στην άνοδο της αοτικής τάξης, παρά η ίδια η πνευματι­ κή διάστασή τη ς (το υπογραμμίζει και ο ίδιος ο συγγραφέας αναφερόμενος στην ελλιπή σχετική βιβλιογραφία και υπενθυμίζοντας μόνο το έργο του Μ. Weber Η προτεσταντική ηθική και το πνεύτα Βιβλία του μήνα

μα του καπιταηιομού). Η πρωτότυπη και καινοφα­ νής ματιά του συγγραφέα ξεσήκωσε στην εποχή του έντονες ενστάσεις και κριτικές γύρω από την εγκυρότητά της. Και σε αυτές συχνά στρέφει την προσοχή του επιχειρώντας να τις ανακρούσει, υ­ περασπιζόμενος την ορθότητα τω ν μεθοδολογι­ κών εργαλείω ν και τω ν φιλοσοφικών επιλογών του. Ένα από τα πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία του έρ­ γου εντοπίζεται στην προσοχή με την οποία ο W. Sombart εξετά ζει κοινωνικές ομάδες, κοινωνικές και οικονομικές στάοεις και συμπεριφορές, οι ο ­ ποίες, αν και αρχικά κινούνταν ίσως στο περιθώριο τω ν κυρίαρχων οικονομικών και παραγωγικών δραστηριοτήτων, εντούτοις συνέβαλαν καθοριστι­ κά στη γέννηση του καπιταλισμού (όπως, για πα­ ράδειγμα, υπήρξαν διάφορες μορφές πλουτισμού

0 H. Sombart επιχειρεί να ουνδεοει τη ουοοώρευοη ιστορικών δεδομένων με τη θεωρητική οκεψη φαινομενικά δευτερεύουσας σημασίας, αλλά όχι αδιάφορες, όπως εκείνες που χαρακτηρίζονταν α­ πό τη χρήση μέσων βίας, μαγείας, πνευματικών χαρισμάτων και επινοητικότητας). Επρόκειτο για στάσεις και τακτικές, συχνά αλληλένδετες μεταξύ τους, που έμ ελλε να γεννήσουν την ουσία του κα­ πιταλισμού. Έρχονται επίσης στο προσκήνιο διδα­ κτικές και εξαιρετικού ενδιαφέροντος στιγμές της πορείας του καπιταλισμού και του καπιταλιστικού πνεύματος, όπως η τολυπομανία, όταν σημειώθη­ κε το πρώτο κερδοσκοπικό σκάνδαλο μεγάλου βεληνεκούς και το πρώτο «χρηματιστηριακό» κραχ (δεκαετία του 1630, η πτώση το 1637) -κάτι αντί­ στοιχο με εκείνο του 1929- στην παγκόσμια οικο­ νομική και κοινωνική ιστορία. Η παρουσίαση και η ερμηνεία από τον W. Sombart πολλών ιστορικών παραγόντων (για παράδειγμα η πειρατεία, η εκ ­ κλησία) στην ανάδειξη του καπιταλισμού μπορεί σε κάποιους να φ ανεί το λιγότερο ανορθόδοξη και, γι' αυτό, αιρετική ή και παράδοξη. Κι όμως κα­ τα Βιβλία του μήνα

τά βάθος δεν στερείται ούτε νομιμότητας ούτε εγκυρότητας, αν θ έλουμε να κατανοήσουμε τον καπιταλισμό ως ιστορικό φαινόμενο πολλαπλώς προσδιορισμένο.

0 W. Sombart επιχειρεί να συνδέσει τη συσσώ­ ρευση ιστορικών δεδομένω ν με τη θεω ρητική σκέψη. Η αρχική πρόθεσή του να προχωρήσει με επιτυχία «μέσα από τα άκρα της συσσώρευσης ά­ ψυχου υλικού και της ευφάνταστης ερμηνείας» πι­ στεύουμε ότι οδήγησε, αν και με κάποιους σοβα­ ρούς περιορισμούς, σε θετικά α π οτελέσματα. Αντλεί από τις πηγές του και τεκμηριώνει μάλιστα τα συμπεράσματά του, καταφεύγοντας σε στοι­ χεία και σε μια σχετικά παλαιό και δυσεύρετη σή­ μερα βιβλιογραφία από πρωτότυπες πηγές, οι ο­ ποίες σήμερα είναι δύσκολο να εντοπιστούν· και προς αυτή την κατεύθυνση η προσφορά του είναι αξιομνημόνευτη. Ας περάσουμε όμως τώρα στην επισήμανση ορι­ σμένων καίριων και καθοριστικών παρατηρήσεων. Εξάλλου το βιβλίο είναι κλασικό ακριβώς λόγω του τρόπου και της οπτικής που ο συγγραφέας υι­ οθετεί για να προσεγγίσει το αντικείμενο έρευνάς του - με όλα τα θετικά και τα αρνητικά που αυτός ο τρόπος συνεπάγεται και επισύρει και ο οποίος, κατά την άποψή μας, έχει ξεπεραστεί από τη σύγ­ χρονη επιστημονική έρευνα. Είμαστε για τούτο υ­ ποχρεωμένοι να προχωρήσουμε προσεκτικά πέρα από τα συμπεράσματα, στα οποία έφ τα σε ο W. Sombart. Το έργο είναι αναπόφευκτα «χρονολογικά οριοθετημένο» -τη ν ίδια εποχή περίπου έγραψε και ο Μ.

Weber το δικό του Η προτεοταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού (1904)- και αντανακλά εν μέρει και οριομένες απόψεις του αστικού προ­ βληματισμού της εποχής. Αυτή η διαπίστωση κάθε άλλο παρά προσβάλλει την επιστημονική εγκυρότητα και τη φιλοσοφική αξιοπιστία του. Ενδεικτική μιας εποχής είναι και η όχι και τόσο έμμεση και πλάγια «εθνική υπερηφάνεια», που χαρακτηρίζει τον W. Sombart για την ανωτερότητα του γερμα­ νικού καπιταλισμού τω ν αρχών του αιώνα απένα­ ντι σε εκείνον των άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Για τον ίδιο, το γερμανικό καπιταλιστικό πνεύμα αντα­ γωνίζεται επί ίσοις όροις το αμερικανικό καπιταλι­ στικό πνεύμα (το οποίο θεωρεί τον «ακραιφνέστε­ ρο τύπο αυτού του ανθρώπινου είδους», σελ.

152). Ας σημειωθεί εδώ ότι ο W. Sombart μιλάει

πάντοτε για ανθρώπινο τύπο και ποτέ δεν αναφέρεται σε τά ξεις. Καλύτερα: ο συγγραφέας απο­ φεύγει συστηματικά οποιαδήποτε αναφορά σε τά ­ ξεις. Έχει κανείς την αίσθηση ότι από τη ν κοινωνιολογιστική οπτική του συγγραφέα απουσιάζουν εντελώ ς οι οικονομικές και παραγωγικές σχέσεις και ότι η αποκλειστική επισήμανση των «πνευματι­ κών» χαρακτηριστικών του «αστού» ανάγει τελικά την ταξική φύση του καπιταλισμού στο επίπεδο της νοοτροπίας. Δεν αμφιβάλλουμε ότι συχνά, ό­ ταν χρησιμοποιούμε τον όρο «αστός», δεν περιο­ ριζόμαστε στο χαρακτηρισμό μιας τάξης (αλλά ε ­ νός τύπου ανθρώπων)· είναι δυνατόν όμως να ο-

0 W. Sombart φιλοδοξεί να παρουοιάοει όοο το δυνατόν πιο τεκμηριωμένα την «πνευματική ιοτορία του ούγχρονου οικονομικού ανθρώπου» ριοθετηθεί ο καπιταλισμός μέσα σε πλαίσια «τύ­ πων» και «νοοτροπιών»; 0 W. Sombart λοιπόν, αν και αποφεύγει κάθε ουσιοκρατική αντίληψη, δεν στέκεται παρά μόνο περιστασιακά στις οικονομι­ κές διαστάσεις γέννησης (τις «ταξικές» παραμέ­ τρους) του αστικού πνεύματος και του καπιταλι­ σμού. Ασχολείται ελάχιστα, τουλάχιστον στο πα­ ρόν έργο, με το συγκεκριμένο ιστορικό περιβάλ­ λον, όπως και με τα γενικότερα πολιτικά, κοινωνι­ κά και ιστορικά-πλαίσια. Δεν στέκεται τόσο στην ε ­ πισήμανση τω ν εξω τερικώ ν περιστατικών (από την άλλη, κάθε φορά που αυτά έρχονται στην επι­ φ άνεια, υποτάσσονται στην παντοδυναμία τω ν καταβολών και της δύναμης του αίματος), όσο σε εκείνη τω ν εσωτερικών παραγόντων οι οποίοι με βαθύτατα ανομοιογενή τρόπο συγκροτούσαν το εκάστοτε πνεύμα που διαμόρφωσε (και διαμορ­ φώθηκε από) τις καπιταλιστικές οικονομίες. Μπο­ ρούμε όμως να αποσιωπήσουμε εντελώ ς τα εξω ­ τερικά αίτια; Τα όρια τη ς ανάλυσης του συγγρα­ φέα γίνονται ευδιάκριτα σε πολλές περιπτώσεις. Η προσπάθεια του συγγραφέα να ερμηνεύσει το © @ -

πνεύμα του σύγχρονου καπιταλισμού και το πνεύ­ μα του σύγχρονού του οικονομικού ανθρώπου κυ­ ρίως από ψυχολογική (με τις «απλές συνθήκες της παιδικής ψυχής», σελ. 180) και βιολογική πλευρά θεω ρούμε ότι δεν αντέχει ού τε σε μια σκληρή σύγχρονη ορθολογική κριτική και στις απαιτήσεις της ούτε, ακόμα λιγότερο, στη μαρξιστική κριτική. Εκεί όπου η «αστικότητα» και το αστικό πνεύμα ερμηνεύονται διαμέσου τω ν «βιολογικών καταβο­ λών» και των «φυσικών προδιαθέσεων», θεωρού­ με πως ο W. Sombart οδηγείται σε λάθος δρό­ μους. Υπάρχει άραγε καμιά «καπιταλιστική προδιά­ θεση»; Προεκτείνοντας το συλλογισμό του, ο κα­ πιταλισμός δεν αποτελεί παρά «στοιχείο γενετικά εγγεγραμμένο στον ανθρώπινο γενετικό κώδικα και στη φύση του ανθρώπου», γιατί όλοι οι λαοί της Ευρώπης έχουν «καπιταλιστικές καταβολές αν και αυτές διαφοροποιούνται από λαό σε λαό». Εί­ ναι ευδιάκριτος ένας βιολογικός αναγωγισμός, που χαρακτήριζε το χώρο των ψυχολογικών ερευ­ νών την ίδια εποχή και που και σήμερα είναι του συρμού, αλλά που δεν αποδεικνύεται πάντοτε το ίδιο αποτελεσματικός στην ορθολογική κριτική, καθώς συχνά οδηγεί σε υπερβολές, δημιουργώ­ ντας μάλιστα νέα προβλήματα. Παραθέτουμε εδώ μονάχα ορισμένα δείγματα των συνεπειών αυτού του αναγωγιστικού και απλουστευτικού πνεύμα­ τος: «θα πρέπει να δεχθούμε ένα νόμο κατά τον οποίο στις αναμείξεις αριστοκρατικού και αστικού αίματος το τελευτα ίο αποδεικνύεται ως το ισχυ­ ρότερο» (σελ. 224). Ένα παράδειγμα της κατά W. Sombart αντίληψης της επιστημονικής ερμηνείας συναντάμε στη σελ. 240: «Οι καλβινιστές συμμορ­ φώθηκαν με τη "διδασκαλία του προορισμού" για­ τί η θρησκεία είχε γίνει παραφροσύνη και είχε πά­ ρει από τον άνθρωπο τα συλλοϊκά του». Στη σελ.

361 διαβάζουμε: «Η επιμιξία του αίματος η οποία επιτρέπει στο εμπορικό αίμα να επικρατήσει». Ά λλοτε πάλι, στη διάρκεια ερμηνείας ορισμένων κεντρικών ζητημάτων, τα συμπεράσματα στερού­ νται αποδείξεων και μοιάζουν να εκπορεύονται «αποκαλυπτικά» (εξ αποκαλύψεως) ή ενορατικά. (Αντιγράφουμε από τις σελ. 299-300: «Μια από­ δειξη για την ορθή κατανόηση αυτών των τοποθε­ τήσεων (η σχέση αιρετικού πνεύματος και καπιτα­ λιστικού φρονήματος) είναι παντελώς αδύνατη»). Εκτιμούμε ότι ο συγγραφέας έχει πλήρη συνείδη­ ση των δυσκολιών και τω ν περιορισμών που η ο-

πτική του συνεπάγεται. Παρ' όλα αυτά, η ίδια η αναγωγιστική φύση της οπτικής του καθιστά ευχε, ρώς ορατές τις αδιέξοδες προτάσεις που γίνεται πλέον αδύνατο να παραβλάψουμε. Όσο και αν ο W. Sombart διατυπώνει συχνά πυκνά ότι οι ηθικές δυνάμεις δεν αποτελούν «μοναδική πηγή του κα­ πιταλιστικού πνεύματος» (σελ. 282), εντούτοις τα συμπεράσματά του τείνουν περισσότερο στην ενί­ σχυση αυτής αναγωγιστικής θέσης παρά στη δια­ τύπωση σχετικών επιφυλάξεων (για παράδειγμα, στη σελ. 281 γράφει: «Η ηθική επιταγή είναι το αί­ τιο και η διάπλαση της συμπεριφοράς των οικονο­ μικών υποκειμένων είναι το επακόλουθό της»). Καλύτερα: αν και ο συγγραφέας θέτει ως αρχή και προϋπόθεση της ερευνητικής του απόπειρας την ορθή και σταθερή θέση ότι «το πρόβλημα του κα­ πιταλιστικού πνεύματος, δηλαδή τη ς ουσίας και της γέννησής του, είναι εξαιρετικά περίπλοκο, απείρως πιο περίπλοκο από όσο πιστεύαμε, μέχρι τώ ρα, από όσο και εγώ ο ίδιος είχα πιστέψει» (σελ. 358), εντούτοις διακρίνουμε μια έντονη αναγωγιστική διάθεση, η οποία δεν παύει να ε λ λ ο ­ χεύει ακόμα και μέσα από τις επιφυλάξεις και ανα­ σκοπήσεις του τελευ τα ίο υ κεφαλαίου (XXIX Ανα­ σκόπηση και προοπτική). Όσο και να επιδιώκει διακαώς να ξεφύγει από κάθε σχηματική και απλουστευτική ερμηνεία της ιστορίας (και συνεπώς από το βασανιστικό δίπολο: εσωτερική ή εξω τερική ι­ στορία), θεω ρούμε ότι δεν το πετυχαίνει. Για τον ίδιο, οι δύο πόλοι ανάλυσης και ερμηνείας του κα­ πιταλιστικού π νεύματος μπορεί να είναι μόνον «βιολογικές και φυλετικές καταβολές» (που δ έχε­ ται ο ίδιος) ή «περιβάλλον και οικονομικοί παράγο­ ντες» (που δέχεται ο ιστορικός υλισμός και που αυτός, ουσιαστικά, απορρίπτει). Εκεί όμως απαι­ τείται και είναι αναγκαία περισσότερο η χρήση του συνδετικού (και) παρά η προσφυγή στο διαζευκτι­ κό (ή) και χρειάζεται μια προοπτική σύνθεσης. Κανείς βέβαια δεν έχει την παραμικρή διάθεση να υποτιμήσει τόσο την αξία και την εγκυρότητα των κοινωνικών, ψυχολογικών, θρησκευτικών κ.ά. πα­ ραμέτρων μιας ιστορικής πραγματικότητας, και ει­ δικότερα οτη γέννηση και την εδραίωση του καπι­ ταλισμού, όσο και τη νομιμότητα της ερευνητικής πρόθεσης σε αυτά τα ζητήματα. Σαφώς όμως και διαφωνούμε κάθετα με κάθε αναγωγιστική και απλουστευτική ερμηνευτική απόπειρα. Είναι συζη­ τήσιμο και αμφίβολο κατά πόσο επαρκούν απο­

κλειστικά οι ψυχολογικές, θρησκευτικές και κοινω­ νιολογικές προσεγγίσεις και αναλύσεις για να ερ ­ μηνεύσουν και να καταστήσουν «ιστορικά συγκε­ κριμένο τον αστό». Η παλαιότερη ένσταση, που εξέφρασαν οι επικρι­ τές του στον W. Sombart, διατηρεί ώς σήμερα την ισχύ της: ας μη λησμονούμε ότι, αν το πνεύμα (θρησκευτικές, φιλοσοφικές πεποιθήσεις, νοοτρο­ πίες κ.λη.) επηρεάζει την ανάπτυξη του καπιταλι­ σμού (των κοινωνικών, οικονομικών και παραγωγι­ κών συνθηκών), από τη άλλη αυτό το ίδιο επηρε­ άζεται από την ιστορική πραγματικότητα. Το πνεύ­ μα (του καλβινισμού, του ισλαμισμού, του ιουδαϊ­ σμού και πάει λέγοντας) εξέφ ρ α ζε ταυτόχρονα και με τη σειρά του μια συγκεκριμένη υπαρκτή κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα, ήταν δημιούργημά τη ς και άρα και επηρεαζόταν από αυτήν (αμοιβαιότητα και αλληλεπίδραση των δύο όρων). Υπογραμμίσαμε παραπάνω τη ζωηρή εθνικιστική διάθεση που διακρίναμε στο λόγο και στη θεώρη­ ση του W. Sombart, όταν παρουσιάζει την ανω τε­ ρότητα του γερμανικού καπιταλισμού τω ν αρχών του αιώνα απέναντι στους υπόλοιπους ευρωπαϊ­ κούς καπιταλισμούς (ο πληθυντικός παραμένει, για να υπογραμμίσει ακριβώς τη διαφορετική φ ύ­ ση του καθενός, πέρα από τις όποιες ομοιότητες). Δεν θα πρέπει να παραλειφθεί αβίαστα ότι υφίσταται μια πλάγια ρατσιστική οπτική. Στη σελ. 314 προβλέπει ότι «αν στείλω ένα νέγρο στην ξενιτιά δ εν πρόκειται να φ τιάξει ο ύ τε σιδηρόδρομους, ούτε να επινοήσει μια μηχανή ώστε να εξοικονο­ μήσει εργασία. Και εδώ προϋπόθεση είναι κάποια έμφ υτη καταβολή...». Ας τονίσουμε επίσης μια ηθικολογίζουσα στάση απέναντι στην καπιταλιστική πραγματικότητα, στάση που οφ είλουμε να αφή­ νουμε πάντα έξω από μια σοβαρή ιστορική έρευ­ να (σελ.335, 336,357,358) ή, τουλάχιστον, να δια­ τηρούμε μια πιο ψύχραιμη και ιστορική ματιά. □

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

Ανθρωπολογικός οτοχαομός MICHAEL HERZFELD

I

Η αν θρ ω π ολ ογ ία μέσα από τον καθρέφ τη

Κρ ιτικ ή cSv o y p a ip ia της Ε λλ ά δα ς κ αι της Ευρώπης

Μτφρ.: Ράνια Αατρινάκη Αθήνα, Αλιξάνίραα, 1998. Σελ. 297

έννοια του αναστοχασμού έχει πλέον επικρα­ τήσει στην ανθρωπολογική σκέψη από τα μ έ­ σα της δεκαετίας του '80, πράγμα που σημαί­ νει πως η ίδια η κοινωνική ανθρωπολογία αυτομελετάται, κάνοντας την αυτοκριτική της. Στο επίκε­ ντρο: η έννοια τη ς τα υτότητα ς και τη ς ε τερ ό τη ­ τας, του επιστημονικού παρατηρητή/εθνογράφου και του ιθαγενούς/αντικειμένου παρατήρησης. Η στροφή προς τον αναστοχασμό της επιστήμης αυ­ τή ς -τη ς πλέον πρόσφορης, είναι αλήθεια, οτα μηνύματα τη ς σύγχρονης επ ο χ ή ς- ο φ είλετα ι, Στον Herzfeld η Ελλάδαπως η λεκτική απρώτιστα, στη συνειδητοποίηση

Η

γίνεται επίκεντρο μιας άλλης προβληματικής, ο καθρέφτης για μια εθνογραφία της ίδιας της ανθρωπολογίας ναπαράσταση μιας πραγματικότητας (αντικείμενο μιας επιτόπιας έρευνα ς) υπόκειται στον τρόπο γραφής ή αλλιώς σε μια συγκεκριμένη αφηγηματι­ κή στρατηγική που θα ακολουθηθεί. Τούτο σημαί­ νει ότι βρισκόμαστε ο ε μια αναδημιουργία τη ς πραγματικότητας, που υπόκειται σε όλες τις αφηγηματολογικές κατηγορίες με τις οποίες ε ξε τά ­ ζουμε τη λογοτεχνία. Γίνεται λογοτεχνία. Από την άλλη, τίθεται σε αμφισβήτηση ο τρόπος προσέγ­ γισης του «άλλου»/αντικειμένου έρευνας από τον

ΖΖ®

ανθρωπολόγο. 0 τελ ευ τα ίο ς αντιμετώ π ιζε τον πρώτο ως το «έτερον» επιβάλλοντας επάνω του την ήδη αποκτημένη γνώαη. 0 «άλλος» δηλαδή λειτούργησε ως κατασκευή.

0 Herzfeld, επεξεργαζόμενος τη δική του θεωρία, ανανεωτική όσο και μεθοδολογικά προκλητική, το ­ ποθετείται στην ευρύτερη εκείνη θεωρητική συζή­ τηση της δεκαετίας του '80, που μόλις είχαν αρχίσει αλλά και συνέχισαν μεταξύ άλλων οι 0. Marcus, Μ.

Fischer, J. Clifford, Marilyn Strathern. Απορρίπτοντας την έννοια του εξωτισμού, που επικολλάται χρόνια τώρα οτον μελετώμενο «άλλο», ορίζοντας τον έτσι ως κάτι το διαφορετικό, προχωρά στη γνώση του «άλλου» ως αποτέλεσμα κοινωνικής σχέσης με τον ερευνητή. 0 εξωτιομός καταπολεμάται με τον με­ θοδολογικό εξιοωτισμό, δηλαδή την αναίρεση της εθνογραφικής αυθεντίας του ερευνητή.

0 Herzfeld, έχοντας κάνει επιτόπια έρευνα στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στη Ρόδο και στην Κρήτη, χρησιμοποιεί τη χώρα μας ως παράδειγμα για ανά­ πτυξη της θεωρίας του. Το ελληνικό παράδειγμα φαίνεται να είναι πολλαπλώς ενδιαφέρον: πρώτι­ στα, διότι η Ελλάδα διακατέχεται από τη δισημία σε διαφορετικά επίπεδα: όντας μεταξύ Ανατολής και Δύσης, Ρωμιοσύνης και Ελληνισμού, ως κοινωνία τα Βιβλία του μήνα

υιοθετεί δυτικές συμπεριφορές -γεγονός που την εντάσσει στο οικείον- και πολιτισμικά χαρακτηριστι­ κά του μεσογειακού χώρου αλλά και των ανατολι­ κών επιδράσεων από την τουρκοκρατία και άλλους καταχτητές - γεγονός που την τοποθετεί στο χώρο του «άλλου», της ετερότητας. Μόνο που δεν παύει να αποτελεί Ευρώπη, γι' αυτό και καταλύει τα α­ σφαλή όρια μεταξύ «εαυτού» και εξωτικού, που ίσχυαν για τον παραδοσιακό εθνογράφο. Η Ελλάδα, έτσι, γίνεται για τον ανθρωπολόγο, επίκεντρο μιας άλλης προβληματικής. Γίνεται ο καθρέφτης για μια εθνογραφία της ίδιας της ανθρωπολογίας.

Το έργο συνοδεύεται από έναν πρόλογο του συγ­ γραφέα ειδικά για την ελληνική έκδοση και μια κα­ τατοπιστικότατη εισαγωγή, με τίτλο «Εθνογραφία και αυτογνωσία», του καθηγητή Ευθύμιου Παπαταξιάρχη ο οποίος έχει και την ευθύνη τη ς σειράς ΕθνοΓραφίες, της οποίας πρώτο βιβλίο αποτελεί το παρουσιαζόμενο. Μια σειρά σημαντική, που στοχεύει στον εμπλουτισμό της πενιχρής ακόμη ελληνικής βιβλιογραφίας στον πλουσιότατο τομέα της ανθρωπολογικής έρευνας. Δημήτρης Τσατσούλης

Περί μητριαρχίας ΑΝΔΡΕΑΣ ΛΕΝΤΑΚΗΣ

Ο Έρωτας σ την Α ρ χ α ία Ε λλάδα

I

Η περίοδος πριν από την π α τρ ιαρ χία Τ όμος Β '

Αθήνα, Καστανιώτης, 1998. Σίλ. 184

εύτερος τόμος του τετράτομου, σταδιακά εκδιδόμενου έργου το υ Ανδρέα Λεντάκη, που δεν ευτύχησε να δει ο ίδιος στην κυκλοφορία, το παρόν βιβλίο ασχολείται με το ζήτημα τη ς ύ ­ παρξης ή μη μιας περιόδου όπου η γυναίκα κατεί­ χε σημαντικά κοινωνικά δικαιώματα και μεγάλη σεξουαλική ελευθερία σε μια προπατριαρχική ε ­ ποχή στην Ελλάδα. Την αναζήτηση ενδ είξεω ν ο συγγραφέας εντοπίζει στις περιοχές της κοινωνι­ κής συγκρότησης, της θρησκείας, της μυθολογίας και της γλώσσας. Στη συνέχεια, και προς ολοκλή­ ρωση της έρευνάς του, εξετά ζει αναλυτικά έναν αμφισβητούμενο ακόμη ως προς την πραγματική του υπόσταση θεσμό, εκείνον τω ν Παρθενιών, και

Ο

τα Βιβλία του μήι

έξι «σκάνδαλα» του ίδιου τύπου, τω ν Εηιζεφυρίων Λοκρών, των Μινυών, των Αργείων, των Χαλκηδονίων, τω ν Σικυωνίων και την ανάλογη περίπτωση τω ν Σκυθών, όπου όλα άπτονται της συνεύρεσης και γέννησης παιδιών μετα ξύ ελεύθερω ν γυναι­ κών και δούλω ν κατά τη διάρκεια απουσίας τω ν συζύγων. Ένα βιβλίο που παρουσιάζει με επιστη­ μονικό ζήλο ελκυστικά ζητήμα τα τη ς Αρχαίας Ελλάδας, που μένουν ακόμη σκοτεινά. Υπενθυμί­ ζω ότι ο πρώτος τόμος είχε ως αντικείμενο τον Έρωτα στη θρησκεία, ενώ οι δύο επόμενοι αναφέρονται στην Πορνεία στην Αρχαία Ελλάδα, γυ­ ναικεία όσο και αντρική, και στις Εταίρες. Δημήτρης Τσατσούλης

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

Περιβάλλον και εκπαίδευοη

i

BAZQ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

Π ερ ιβ α λ λ ο ν τικ ή Εκπαίδευση κ α ι Ζ χ ολ είο Αθήνα, Τυπωθήτω, 1998. Ι ά . 193

i'KCO πέντε χρόνια ζωής έκλεισε ο θεσμός της Πε­ ριβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Π.Ε.). Μια απόπειρα που αποσκοπούσε στη βελτίωση του περιβάλλο­ ντος, μέοω τω ν εκπαιδευτικών συστημάτων. Ένας στόχος που προέκυψε λόγω του μεγάλου ενδιαφέρο­ ντος για την οικολογία παγκοσμίως, τις δεκαετίες του εξήντα και του εβδομήντα. Τι έγινε από τότε; Ευοδώθηκαν οι προσδοκίες που υπήρχαν; Σε ποια φάση βρι­ σκόμαστε σήμερα; Πώς συνδέεται η έννοια της βιώσι­ μης ανάπτυξης με την Π.Ε.; Αυτό είναι μερικά από τα ερωτήματα που προσπαθεί να απαντήσει η συγγρα­ φέας του βιβλίου, παράλληλα με την απόπειρα της α­ νάλυσης των αιτίων, στα οποία οφείλονται τα εμπό­

t

δια που αποτελούν τροχοπέδη στην ενσωμάτωσή της στα εκπαιδευτικά προγράμματα. Ένα βιβλίο που απευθύνεται σ' αυτούς που ενδιαφέρονται για την α­ νάπτυξη της Π.Ε. στα σχολεία. Μια ενδιαφέρουσα ερ­ γασία που έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό της ελληνικής βιβλιογραφίας, σ' έναν τομέα που προσφέ­ ρει πολλά, αλλά αν αντιμετωπιζόταν διαφορετικά α­ πό την Πολιτεία θα μπορούσε να προσφέρει πολλά περισσότερα, τόσο στην εκπαίδευση όσο και στο πε­ ριβάλλον. Νίκος Μολυβιάτης

Οικολογικό εγχειρίδιο ί

Η Κατά στασ η του Π λ α νήτη

§1

Επιμέλεια: Λεοπρ Μπράουν Αθήνα, ΔΙΠΙ - Νέα Οικολογία, 1998. Σελ. 300

Η

«Κατάσταση του Πλανήτη», μια πρω τοποριακή έκδοσ η το υ Ινσ τι­ τού το υ Worldwatch για πέμπτη φορά και στα ελληνικά. Είναι ί­ σως το π ολυτιμότε­ ρο «οικολογικό ε γ ­ χειρίδιο», που συγ­ γράφεται από την α­ φρόκρεμα τω ν περιβαλλοντολόγων του πλανήτη, υπό τη διεύθυνση του Λ. Μπράουν, και μας ενημερώνει για τα όσα συμβαίνουν και θα συμ­

Η

βούν, αν ακολουθήσουμε τους σημερινούς ρυθ­ μούς ανάπτυξης με το υπάρχον μοντέλο, αποκαλύ­ πτει στοιχεία, που συχνά περνούν στα ψιλά τω ν ε ­ ντύπων ή... εξαφανίζονται εντελώς, και κυρίως προ­ τείνει λύσεις στο πλαίσιο της βιώσιμης ανάπτυξης. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι περισσότερα από 1.000 πανεπιστημιακά τμήματα σε δεκάδες χώρες το χρησιμοποιούν ως βοήθημα τω ν σπουδαστών τους. Φέτος, η συγκεκριμένη έκδοση έτυχε της υ­ ποστήριξης του Γεωπονικού Πανεπιστημίου, γεγο­ νός παρήγορο μια και διαφαίνεται ότι, μετά τις διά­ φ ορες εκδοτικές περιπέτειες στη χώρα μας, εξα ­ σφαλίζει τη σταθερή του έκδοση για την οποία ερ­ γάζονται οι επιστήμονες του ΔΙΠΕ. Αν από κάπου πρέπει να ξεκινήσετε για τον εμπλουτισμό της οικο­ λογικής σας βιβλιοθήκης, θα σας προτείναμε χωρίς δισταγμό την «Κατάσταση του Πλανήτη». Νίκος Μολυβιάτης τα Β ιβλία του μή να

ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

αυτοψυχανάλυση I

ΝΙΚΟΣ ΔΗΜΟΥ

i

Ο δ ό ς Γ α λ ήνης

Η

Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 304

ποιητής Σάμιουελ Τέιλορ Κόλεριτζ, ο δη μ ι­ ουργός του αριστουργήματος «Η μπαλάντα του γέρου ναυτικού», έχει σημειώσει ότι «ο­ ποιαδήποτε ζωή, οσοδήποτε ασήμαντη, αν είναι καλά αφηγημένη, αξίζει το ενδιαφέρον μας». Επο­ μένως, οι διαθέτοντες λογοτεχνικό τάλαντο δικαι­ ούνται να επιχειρήσουν τη ν εξιστόρηση τω ν πε­ πραγμένων του βίου τους μέσω τη ς αυτοβιογρα­ φίας, αν τα θεωρούν αξιοθαύμαστα. Αυτό, βεβαί­ ως, είναι δυνατόν να γίνει και για δική τους ευχα­ ρίστηση, στην περίπτωση που με αυτόν τον τρόπο μπορούν να αντιμετωπίσουν τις αμηχανίες ή τις ε ­ νοχές οι οποίες ταλανίζουν την ύπαρξή τους. Κα­ τά κανόνα, απομνημονεύματα και αυτοβιογραφικά βιβλία γράφουν εκείνοι που, έχοντας ολοκληρώ ­ σει τον βιολογικό τους κύκλο, επιθυμούν να κλη­ ροδοτήσουν ως παρακαταθήκη στους μετα γενέ­ στερους τις αναμνήσεις τους· ως εκ τούτου , οι αυτοβιογραφίες εκδίδονται όταν οι συγγραφείς το υ ς δεν βρίσκονται π λέον εν ζωή. Ο Ανδρέας Συγγρός στα «Απομνημονεύματά» του, που εκδόθηκαν δέκα χρόνια μετά το θάνατό του (κυκλοφό­ ρησαν πρόσφατα σε φωτοαναπαραγωγή της πρώ­ της έκδοσης από τις εκδόσεις «Εστία») εξο μ ο λο ­ γείται ότι σκέφτηκε να αφηγηθεί «τας ποικίλας πε­ ριπέτειας» του βίου του για να ικανοποιήσει την περιέργεια τω ν γνωστών του, σε αντίθεση με τον Αδαμάντιο Κοραή, ο οποίος με την «Αυτοβιογρα­ φία» του θέλησε να επανορθώσει τις ανακρίβειες που είχαν γράψει γι' αυτόν οι βιογράφοι του (βλέ­

0

τα Βιβλία του μήνα

πε Α. Κοραή, Άπαντα, εκδόσεις Μπίρη, 1969). Η περιέργεια τω ν άλλων και η επανόρθωση, λοι­ πόν. Ασφαλώς, αυτά δεν είναι τα μοναδικά κίνη­ τρα τω ν αυτοβιογραφούμενων, οι οποίοι ενδεχο­ μένως να ωθούνται από διαφορετικές αιτίες ο κα­ θένας, σχετικές με τις προσωπικές τους φ ιλοδο­ ξίες ή αδυναμίες. Μ ιλώντας για την παραπάνω πτυχή του ζητήματος, ο Συγγρός αποκαλύπτει ότι κατέσ τρεψ ε π ολλές γρα μμένες σ ελίδες για να μην παρεξηγηθεί «ως επιδιώκων αδικαιολόγητον υστεροφημίαν». Εν πάση περιπτώσει, εκτός από κάποιους κανόνες δεοντολογίας που πρέπει να τηρεί, ο αυτοβιογραφούμενος οφείλει να έχει κα­

τά νου τη ρήση του Κοραή: «όστις ιστορεί το ν ί­ διον βίον, χρεωστεί να σημείωση και τα κατορθώ­ ματα και τα αμαρτήματα της ζωής του, με τόσην ακρίβειαν, ώστε μήτε τα πρώτα να μεγαλύνη, μή­ τε τα δεύτερα να σμικρύνη, ή να σιωπά παντάπασι, πράγμα δυσκολώτατον διά την έμφυτον εις ό ­ λους μας φιλαυτίαν». (Πολύτιμη συμβολή στο θέ­ μα αποτελεί το σχετικό αφιέρωμα στην αυτοβιο­ γραφία του περιοδικού διαβάζω, αρ. 155,19 Νο­ εμβρίου 1986). Η ζωή του Νίκου Δήμου (γενν. το 1955), καθόλου

Βιβλίο προκλητικό όπου ο συγγραφέας επιδιώκει ερφανέοτατα να παρακινηθεί τον αναγνώοτη του σε θετικές ή αρνητικές αντιδράσεις

,

εκπορευόρενες από τα γραφόρενά του ασήμαντη εν προκειμένω, άκρως ενδιαφέρουσα αφ' εαυτής, γεμάτη περιπέτειες, ταξίδια, έρωτες, διαζύγια, δράση, μυστήριο, πάθη (το γράψιμο, το γυναικείο κορμί, τα γρήγορα αυτοκίνητα), είναι ι­ δανική για να γίνει αυτοβιογραφικό ανάγνωσμα και να αντιμετω πιστεί ως προσωπική μυθολογία. Ο συγγραφέας, ύστερα από πενήντα ένα βιβλία, ποι­ ητικά, φιλοσοφικά, πεζά, δοκίμια, σάτιρες, φω το­ γραφικά και μεταφράσεις, εξέδω σε το τρίτο μ έ­ ρος της αυτοβιογραφίας του με τίτλο «Οδός Γαλή­ νης», που αρχίζει το 1960 -ό τα ν επέστρεψε από τη Γερμανία στην Ελλάδα- και φτάνει μέχρι τις μ έ­ ρες μας. Το πρώτο μέρος, «Από την Μιχαήλ Βόδα στην Σύρου» (1994), καλύπτει το χρονικό διάστη­ μα από το 1959 -τό τε που ο Νίκος Δήμου άρχισε να θυμάται- έως το 1954 -τη χρονιά που έφυγε ε ­ κτός Ελλάδος-, ενώ το δεύτερο τοποθετείται στο Μόναχο, έχει τίτλο «Από την οδό Ρήνου στην Ες Στράσσε» (1997) και αναφέρεται στις σπουδές φι­ λοσοφίας και αγγλικής φιλολογίας που έκανε στο εκεί πανεπιστήμιο.

Στον πρόλογο και την εισαγωγή του πρώτου βιβλί­ ου ο συγγραφέας διευκρινίζει ότι αυτό που θα διαβάσουμε δεν είναι «ούτε απομνημονεύματα, ούτε συστηματική αυτοβιογραφία» και εκμυστη­ ρεύεται ότι, μέσω της καταγραφής τω ν στιγμών που έζησε, ένιωσε ή φαντάστηκε, αυτοψυχαναλύεται. Τα δύο πρώτα βιβλία παρουσιάζουν και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τον αναγνώστη, επει­ δή σε αυτά ο Νίκος Δήμου, με οδηγό την ασφά­ λεια της απόστασης και κινητήρια δύναμη τη νο­ σταλγία, μιλάει για ανθρώπους και πράγματα μα­ κρινών εποχών και άλλω ν τόπων: τους γονείς, τους συγγενείς, την Κατοχή, τα παιδικά παιχνίδια, τους πρώτους φίλους, τα πρώτα διαβάσματα, τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματα, την παραμονή στην ξένη χώρα, τον φοιτητικό βίο. Στο τρίτο, πέρα από τις αναφορές στις δυσκολίες της προσαρμογής σε μια διαφορετική Αθήνα, τη σταδιοδρομία του στη διαφήμιση, την ίδρυση της δικής του διαφημιστι­ κής εταιρείας, το ανέβασμά της στις πρώτες θ έ­ σεις της αγοράς και την πώλησή της το 1985, δί­ νει πληροφορίες για πρόσωπα της δημόσιας ζω ­ ής, σχολιάζοντας όσες από τις πράξεις τους προσφέρονται για κάτι τέτοιο. Η «Οδός Γαλήνης», βιβλίο με πληθώρα πληροφο­ ριών κάθε είδους, είναι και βιβλίο προκλητικό, με την έννοια πως εδώ ο συγγραφέας επιδιώκει εμ ­ φανέστατα να παρακινήσει τον αναγνώστη του σε θετικές ή αρνητικές αντιδράσεις, εκπορευόμενες από τα γραφόμενά του. Ευθύς εξαρχής, μαζί με την εκμυστήρευση για τη θεραπεία που του προ­ σφέρει το γράψιμο -η συντροφιά, η παρηγοριά, η διαφυγή, η «πρέζα» του-, παραθέτει και μια σκέψη αυτοκριτικού χαρακτήρα: «Ξέρω ότι έχω γράψει πάρα πολλά βιβλία, πράγμα που απωθεί τους κρι­ τικούς και μπερδεύει το κοινό. Αλλά πέρασε ο και­ ρός που περίμενα κάτι από τους κριτικούς και το κοινό». Παρόμοιες εκφράσεις πικρίας με παραλή­ πτες συγκεκριμένα άτομα, κατονομαζόμενα ή μη, και ομάδες ατόμων -τους αριστερούς διανοούμε­ νους, επί παραδείγματι- απαντώνται συχνά στο βι­ βλίο, κάτι που ενδέχεται να κουράσει ακόμα και τους διαθέτοντες ικανά αποθέματα υπομονής α­ ναγνώστες, οι οποίοι διαπιστώνουν ότι η ροή της αφήγησης εκτρέπεται προς κατευθύνσεις συνδεό­ μενες με τις εμμονές του συγγραφέα. Οι βολές που εκτοξεύονται με μεγάλη συχνότητα προς πνευματικούς ανθρώπους, τους οποίους ο Νίκος Δήμου γνώρισε στη νεότητά του διά της με­ θόδου της «εισδύσεως» στις καλλιτεχνικές παρέες τα Βιβλία του μήνα

της Αθήνας, είναι σκληρές: «Υπήρχε μια επαρχιακή υστερία στη συμπλεγματική έπαρσή τους. Διμοι­ ρίες ατάλαντων και αμόρφωτων, με οίηση και ύ ­ φος καρδιναλίων, είχαν αλώσει όλα τα καλλιτεχνι­ κά στέκια». Έχοντας τέτοια γνώμη για τους ομοτέ­ χνους του ποιητές και συγγραφείς, είναι απορίας άξιον το πώς αποφάσισε να γίνει μέλος της Εται­ ρείας Συγγραφέων - το ν π ρότεινε ο Οδυσοέας Ε λύτης-, πράγμα που δ εν ευοδώ θηκε. Εύλογα συμπεραίνει κανείς ότι η μη αποδοχή της αίτησής του προσέθεσε καινούριες πικρίες στις παλιές, με α ποτέλεσμα να απέχει από τα κυκλώ ματα τω ν διανοουμένων - τα διαπνεόμενα όμω ς από αρι­ σ τερές ιδέες. Διότι η επικοινωνία του με τη ν α­ φρόκρεμα της συντηρητικής διανόησης, τον Κων­

σταντίνο Τσάτσο, ας πούμε, και την παρέα των ε ­ κλεκτών συνδαιτημόνων του Κωνσταντίνου Καρα­ μανλή (Αλέξη Μινωτή, Κάρολο Κουν, Μόνο Χατζηδόκι, Δημήτρη Χορν) υπήρξε συνεχής και αδιάλει­ πτη. Εκφράζει κι ά λλες πικρίες στην «Οδό Γαλήνης» ο αυτοβιογραφούμενος. Οι συγγραφείς και οι δημο­ σιογράφοι -γρ άφ ει- δεν τον αποδέχονται στον ε ­ παγγελματικό τους χώρο ως ισότιμο μέλος, επει­ δή τον θεωρούν διαφημιστή - κάτι υποτιμητικό· ο Τύπος επί είκοσι χρόνια αποσιωπά τα βιβλία τουοι συντάκτες του πολιτιστικού ρεπορτάζ τον αγνο­ ούν συστηματικά· είναι ανύπαρκτος για τις Ιστο­ ρίες, τις Ανθολογίες, τα Χρονικά της ελληνικής λο­ γοτεχνίας· έχει αποκλειστεί από τα σωματεία και

0 Νίκος Δήμου γράφει για το ρι Ξεκίνησα την πολύτομη αυτή αυτοβιογραφία βάζοντας δύο οτοιχήματα. Το πρώτο ήταν να μι βοηθήοιι να κατανοήσω καλύτερα αυτά που έζησα. Χρειάστηκε να επιδιώξω από­ λυτη ειλικρίνεια (δεν μιλάω για αντικειμενικότητα - που έτοι κι αλλιώς δεν υπάρχει), η οποία μερικές φορές στάθηκε οδυνηρή. Το μόνο που έκανα στον τρίτο τόμο ήταν να αποοιωπήοω όσα ιδιωτικά είχαν οχέοη με τρίτους, που δεν ήθελα να εκθέοω. Τον εαυτό μου δεν τον προστάτεψα. Το δεύτερο στοίχημα ήταν να μη γράψω απλή εξιατάρηαη, χρονικό ή απομνημονεύματα - αλλά ένα κείμενο που να μεταδίδει κάτι παραπάνω από γεγονότα. Με άλλα λόγια να έχει λογοτεχνική αξία. Το πρώτο στοίχημα μπορώ να πω ότι ως ένα βαθμό το κέρδιοα - φωτίστηκαν αρκετά πράγματα μέσα μου. Για το δεύτερο είμαι εντελώς αναρμόδιος να κρίνω. Η «Οδός Γαλήνης» είναι και δεν είναι αυτοτελές έργο. Άνετα μπορεί να διαβαστεί και μόνη - αλλά όποιος δεν γνωρίζει τους δύο προηγούμενους τόμους, δεν θα καταλάβει τη οημαοία μερικών πραγμάτων: π.χ. τι δηλώνει η εμφάνιση της υποχονδρίας και της φοβίας σε έναν άνθρωπο που πέραοε όλη την παιδική ηλικία του μέσα οτη νοσηρή ατμόσφαιρα αναμονής ενός θανά­ του. Ή πάλι τι αήμαινε για μένα ο * Παράδεισος* του Μονάχου, από τον οποίο βρέθηκα ξαφνικά έκπτωτος και εξόριστος. Προσωπικά απά τους τρεις τόμους προτιμώ τον πρώτο - έχει περισσότερη ποίηση: τα βιώματα της παιδικής ηλικίας δεν χρει­ άζονται επέμβαση, είναι από μόνα τους μυθικά. Αλλά πολλοί αναγνώστες βρίσκουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον στην * Οδό Γαλή­ νης», διότι οι χώροι στους οποίους διαδραματίζεται τους είναι πιο οικείοι. Μέχρι τον τρίτο τόμο ο πρωταγωνιστής του βιβλίου είναι ένας - εδώ, ξαφνικά, διχάζεται. Ενώ ο Νίκος Δήμου αγωνίζεται να επιβιώσει, να επιπλεύοει και να πετύχει, ο άλλος του εαυτός, Νικόδημος ο Ευφημιοτής, διαρκώς σχολιάζει, σαρκάζει, μυκτη­ ρίζει και αμφιοβητεί. Σε τελευταία ανάλυση μάλλον αυτός είναι ο πραγματικός ήρωας του βιβλίου. Δεν ξέρω αν θα υπάρξει τέταρτος τόμος. Άφθονες σημειώσεις, πολλά χαρτιά - αλλά μικρή ακόμα η απόατααη. Ίσως, επειδή μετά το 1983 δεν έχει πια τόση οημαοία για μένα η χρονολογική ροή, ο τέταρτος τόμος (αν υπάρξει) να μην είναι αφήγηση, αλλά δοκιμιακή τομή οε βάθος. Και ίσως να αποκαλυφθούν εκεί μερικά που αφορούν και τρίτους. Σε αυτή την περίπτωση, η δημοσίευσή του θα γίνει αργότερα, από άλλους.

ταΒιβλία του μήνα

τα λογοτεχνικά περιοδικά. Εν τέλει, αναρωτιέται: «Άραγε φταίω εγώ για την εχθρότητα που με τρι­ γυρίζει μέαα στα σινάφια;» Την απάντηση τη δίνει ο ίδιος: «Σίγουρα, σε μια χώρα όπου βασιλεύουν τα κόμματα, οι κλίκες και οι παρέες, η αδυναμία μου να "ανήκω" οπουδήποτε με έκανε ύποπτο και αποσυνάγωγο». Ύστερα απ' όλ' αυτά, μια μείζων απορία γεννιέται στον αναγνώστη: το γιατί ο γόνος της αστικής οι­ κογένειας με τις ιστορικές παραδόσεις -ίχνη των ριζών της μητέρας του εντοπίστηκαν στη μεσαιω­ νική Γένοβα-, που φοίτησε στο Αμερικανικό Κολέ­ γιο και μεγάλωσε στα χέρια Γαλλίδας δασκάλας,

Ακόμα κι αν διαφωνεί κάποιος με ορισμένες εκπεφραομένες απόψεις του Νίκου Δήμου, δεν μπορεί παρά να παραδεχτεί πως πρόκειται για έναν θελκτικό συγγραφέα, που μας έχει χαρίσει ευφυείς αφοριομούς και εξαίσια κείμενα παπός είδους που υπηρέτησε τη θητεία του στο Βασιλικό Ναυτι­ κό και την ΚΥΠ -σ το τμήμα συλλογής πληροφο­ ριών-, που διορίστηκε παραγωγός στο κρατικό ραδιόφωνο, πήρε εκπομπές στην κρατική τη λ εό ­ ραση και κατά καιρούς είχε δική του στήλη στις ε ­ γκυρότερες και ευρύτερης κυκλοφορίας αθηναϊ­ κές εφημερίδες, διακηρύσσει την ενόχληση που του προκαλεί η εξουσία -ακόμα κι όταν φοράει «δημοκρατικό μανδύα», κατά δική του διατύπωσηκαι αυτοπροσδιορίζεται ως αναρχικός. Ακόμα κι αν διαφωνεί κάποιος με ορισμένες εκπε­ φρασμένες απόψεις του Νίκου Δήμου ή ενοχλείται από τη ν αντιφ ατικότητα μερικών συλλογισμών που ανιχνεύονται στα τρία αυτοβιογραφικά του βι­ βλία, δεν μπορεί παρά να παραδεχτεί πως πρόκει­ ται για έναν θελκτικό συγγραφέα, που μας έχει χαρίσει ευφ υείς αφοριομούς και εξαίσια κείμενα παντός είδους - η τεράστια επιτυχία της σάτιρας «Η δυστυχία του να είσαι Έλληνας» δεν ήταν τυ ­ χαία. Τα γραπτά του, καρποί μόχθου και εξα ντλη­

m

-

τικής επεξεργασίας, είναι άρτια και γλαφυρά, δη­ λαδή «διαβαστερά». Επιπλέον, αξίζει κάθε θαυμα­ σμού για την προσήλωσή του στον πρωταρχικό του στόχο -στο να γίνει συγγραφέας-, κάτι που ο­ φ είλεται στην επαφή του με τα βιβλία κατά την παιδική του ηλικία και τη διακαή επιθυμία του να ακολουθήσει το συγκεκριμένο επάγγελμα. Οι δύο συγγραφείς που περισσότερο το ν επηρέασαν, διαμορφώνοντας τη σκέψη και το ύφος του, ήταν ο Ιούλιος Βερν και ο Γρηγόριος Ξενόπουλος. 0 πρώ τος ενσά ρκω νε «το μυθικό, το ρομαντικό στοιχείο», αποτελούσε την «αποθέωση της φα­ ντασίας και της περιπέτειας» και τον οδήγησε σε μαγευτικά ταξίδια -«ταξίδεψα πολύ με τον Πλοί­ αρχο Νέμο», εξομολογείται-, ενώ ο δεύτερος τον γοήτευσε με τον ορθολογισμό του. Στις πιθανές, τώρα, μεμψιμοιρίες, αναφορικά με τη χρονική στιγμή της έκδοσης αυτών τω ν αυτο­ βιογραφιών βιβλίων και τον ισχυρισμό ότι πρέπει κανείς να δημοσιοποιεί τις αναμνήσεις του μετά την απόσυρσή του από την ενεργό δραστηριότη­ τα, ο συγγραφέας αντιτάσσεται σθεναρά: δηλώνει ότι δεν προτίθεται να αποσυρθεί και να τεθ εί ε ­ κτός συγγραφικής δράσης. Τελικά, μετέω ρο πα­ ραμένει το ερώτημα για το ποιες ουσιώδεις λ ε ­ πτομέρειες έχουν παραλειφθεί από την αφήγηση τη ς περιπετειώδους και πλούσιας σε εμπειρίες ζωής του - δεδομένου ότι οι αυτοβιογραφίες πά­ σχουν σε αυτόν τον τομέα, επειδή ουδείς θέλει να θυμάται τις πράξεις για τις οποίες έχει μετανιώσει. 0 Νίκος Δήμου με συχνές αναφορές φρο­ ντίζει να μας θυμίσει ότι η μνήμη του είναι ασθε­ νής, ιδιότροπη και επιλεκτική, κι αυτό κάνει επίκαι­ ρο τον διορατικό Κοραή, ο οποίος προλαβαίνο­ ντας τα σχόλια για τα κενά της αυτοβιογραφίας του, υπογραμμίζει ότι ίσως να δημοσιοποιούσε τα «αμαρτήματά» του, αν έκρινε ότι «έμελλε να διορθώση κανένα η δημοσίευσις». □

ΕξομοΧογητικός λόγος ΑΓΙΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ

Εξομολογήσ εις

ι

Β ιβ λ ία 1-13

Εισ.-Μτφρ.-Ιχόλ.: Φραγκίσκη Αμπατζοπαύλου Αθήνα, Πατάκης, 1999. Τόμοι 2. Σελ. 360 & 431

Αυγουστίνος γεννήθηκε το 354 στη Βόρειο Αφρι­ κή (Ταγάστη, Νουμιδία) και πέθανε το 430 στην Ιππώνα (σημερινή Αλγερία). Οι «Εξομολογήσεις» γράφτηκαν μεταξύ 397-400 μ.Χ. Πρόκειται για μια αυτοβιογραφική καταγραφή με άξονα τη μαρτυρία της ε­ σωτερικής μεταστροφής του συγγραφέα στην αναζή­ τηση της σωτηρίας μέσα από το θεό. 0 Αυγουστίνος από τα δεκαέξι ώς τα τριάντα δύο του δοκίμασε όλες τις κοσμικές εμπειρίες: το σεξ, την έλξη του κακού, το θανατερό περιβάλλον των ρωμαϊκών ιπποδρομιών και τον αριβισμό και, αφού περιπλανήθηκε στον μανιχαϊσμό, την αστρολογία, τους ακαδημαϊκούς και τους νε­ οπλατωνικούς, οδηγήθηκε τελικά στη θρησκευτική πί­ στη. Αν και η μητέρα του. Μάνικα, υπήρξε μια αφοσιω-

0

0 Αυγουστίνος εγκαινιάζει τον εξομο\ογητικό \ό γο με οκοπό να καταδυθεί οε εκείνο που ονόμασε ο ίδιος οαν «άβυοοο της ανθρώπινης συνείδηοης» μένη χριστιανή, ο Αυγουστίνος δεν βαπτίστηκε. Στα 19 του, ενώ σπούδαζε στην Καρθάγη, διάβασε μια διατρι­ βή του Κικέρωνα που τον οδήγησε στη φιλοσοφία. Στα 28 του πήγε στη Ρώμη, ύστερα στο Μιλάνο, όπου συνάντησε τον επίσκοπο Αμβρόσιο. Μετεστράφη στον χριστιανισμό το 386 και βαπτίστηκε τον επόμενο χρό­ νο. Ξαναγυρνώντας στην Αφρική, χειροτονήθηκε ιερέ­ ας το 391 και έγινε επίσκοπος Ιππώνος το 396. Οι «Εξομολογήσεις» είναι ένα έργο που έχει αποτελέσει αντικείμενο εξονυχιστικής έρευνας για τον δυτικό κόσμο και πολλοί κριτικοί αναγνωρίζουν σ' αυτό τον πρόδρομο της αυτοβιογραφίας, ενός είδους που θα γνωρίσει εξαιρετική επιτυχία μέχρι και τις μέρες μας. Ο τα Βιβλία του μή να

Αυγουστίνος εγκαινιάζει τον εξομολογητικό λόγο με σκοπό να καταδυθεί σε εκείνο που ονόμασε ο ίδιος σαν «άβυσσο της ανθρώπινης συνείδησης», θαυμα­ στές του έργου υπήρξαν από τον Πετράρχη και τον Μίλτον έως τον Τ. Σ. Έλιοτ και τον Βίτγκενσταίν. Η δυσκολία της επικοινωνίας, η φτώχεια των λέξεων, η αγωνία της επαφής είναι έκδηλη στον Αυγουστίνο. Ήδη από το πρώτο βιβλίο ο τρόπος, η μορφή, είναι αυτή που απασχολεί το συγγραφέα: «Δώσε μου, Κύ­ ριε, τη χάρη να γνωρίσω, να συλλάβω πώς ν' αρχίσω. Πρώτα να σε επικαλεστώ ή να σε δοξάσω;». Η κριτική έχει διαπιστώσει στο σώμα του έργου την ε ­ μπλοκή διαφόρων κειμένων, τη συνένωση ποικίλων ειδών και παραδόσεων. Οι «Εξομολογήσεις» είναι το κείμενο ενός ρήτορα και σαν τέτοιο είναι γεμάτο με τα σχήματα της τέχνης του: αντιθέσεις, οξύμωρα, κλίμα­ κες, αντιμεταβολές, λεκτικά παιχνίδια, παραλληλι­ σμούς- ταυτόχρονα όμως είναι και το έργο ενός ποιη­ τή, προσιδιάζοντας σε κάποια σημεία στο λυρικό πε­ ζοτράγουδο. Απόηχους των «Εξομολογήσεων» στην ελληνική λογοτεχνία μπορούμε να βρούμε στον Σο­ λωμό, στον Σικελιανό, στον Σεφέρη (κυρίως στο μυθι­ στόρημά του Έξι νύχτες κάτω από την Ακρόπολη) αλ­ λά και στον Ν. Γ. Πεντζίκη. Μετά την, ξεπερασμένη πια, καθαρευουσιάνικη μετά­ φραση του Ανδρέα Δαλέζιου, έρχεται αυτή η εξαιρετι­ κή εργασία της Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου, που συ­ νοδεύεται από μια πολύ ενδιαφέρουσα εισαγωγή, να φέρει τον Έλληνα αναγνώστη σε επαφή με αυτό το κορυφαίο κείμενο που διαβάζεται σαν λογοτέχνημα, σαν μαρτυρία ενηλικίωσης και σαν εναγώνια διερεύνηση της αλήθειας. Αλέξης Σταμάτης

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Απομυθοποίηοη της κυρίαρχης εκπαιδευτικής ιδεολογίας _________________________ I

J

I

J

του Βασίλη Αλεξίου

ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΤΣΙΚΑΣ

Χχολ«·ο, τά ξη κα ι ιδεολογία Τα πα ραμύθ ια της α χο λ ικ ή ς μ α ς ζωής...

Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 296

i r χει γίνει πια κοινός τόπος στη σύγχρονη κοινωI - νιολογία ότι το αντικείμενό της, «η ίδια η κοιL νωνική πραγματικότητα», δεν απαρτίζεται μό­ νον από γεγονότα, δομές ή σχέσεις αλλά και από την αναπαράσταση ή τις αναπαραστάσεις που τα κοινωνικά υποκείμενα (ατομικά ή συλλογικά) έ ­ χουν γι' αυτή την ίδια πραγματικότητα. Με άλλα λόγια, η πρόσληψη, αντίληψη ή σύλληψη της κοι­ νωνικής πραγματικότητας (ονομαζόμενη ιδεολο­ γία, ψευδής ή μη συνείδηση κ.ο.κ.) αναδυόμενη με ιστορικούς όρους από την ίδια αυτή πραγματι­ κότητα μέσα σ' ένα ανταγωνιστικό και πολυφωνικό πλαίσιο, είναι συστατικό στοιχείο, όχι μόνο πα­ θητικό αλλά και ενεργητικό, του κοινωνικού είναι και γίγνεσθαι. Από αυτή την άποψη ένα από τα πρωταρχικό κα­ θήκοντα μιας επιστήμης της κοινωνίας δεν μπορεί παρά να είναι η μελέτη αυτής ακριβώς της περιο­ χής. Και εδώ ακριβώς έγκειται η μεγαλύτερη δυ­ σκολία, αφού τις περισσότερες φορές αυτή η διαθλασμένη «αναπαράσταση» της πραγματικότητας, αν και η ίδια προϊόν μιας συγκεκριμένης κοινωνι­ κής «φυσικής» και της μάχης για την επιβολή της, παρουσιάζεται ως απόλυτα «φυσική», «ουδέτερη» ή «δεδομένη». Με βάση τα παραπάνω δεν μπορεί κανείς παρά να εκτιμήσει θετικά οποιαδήποτε προσπάθεια «αποφυσικοποίησης» ή απομυθοποίησης κατεσ τημέ­

νων, επιβεβλημένων ή προβεβλημένων απόψεων και αναπαραστάσεων, αφού τέτοιες προσπάθειες συντελούν στο να αναδεικνύουν αυτή την, πολ­ λ ές φ ορές «κρυμμένη», διασύνδεση ανάμεσα στην πραγματικότητα και τις αναπαραστάσεις της, βοηθώντας έτσι μέσα από την αλλαγή τω ν ανα­ παραστάσεων στην με καλύτερους όρους αλλαγή της ίδιας της πραγματικότητας. Σαν μια μικρή προσφορά σε αυτή την προσπάθεια «αηοφυσικοποίησης» μπορεί να δει κανείς και τη μελέτη του εκπαιδευτικού Χρήστου Κάτσικα. Γνωστός από προηγούμενες έρευνες και μελέτες, που και αυτές εντάσσονταν κατά κύριο λόγο στο

χώρο της Κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης, σε αυ­ τή την έκδοση ο συγγραφέας επιχειρεί την απο­ κρυπτογράφηση και απομυθοποίηση μιας σειράς εκδοχών της κυρίαρχης εκπαιδευτικής ιδεολογίας για το σχολείο, τον εκπαιδευτικό και το μαθητή.

'Ενα βιβλίο που διαφωτίζει κρυμμένες πλευρές της εκπαιδευτικής διαδικασίας Μια ομάδα απ' αυτά τα θέματα, άμεσα συνδεόμε­ να με αυτό που θα μπορούσε να ονομασθεί«πα­ θολογία» της σχοήικής καθημερινότητας (όπως η οχολική αποτυχία, η μυθολογία της Ενισχυτικής Δι­ δασκαλίας, τα «σκονάκια», το σχολικό ποινολόγιο ή το κάψιμο τω ν βιβλίων στο τέλ ο ς της σχολικής χρονιάς κ.ά.), προσεγγίζονται στο βιβλίο όχι μ' έ ­ ναν ηθικιστικό τρόπο που θα δαιμονοποιούσε συ­ μπεριφορές και πρόσωπα, αλλά αναδύονται και ερμηνεύονται στην αναζήτηση των αιτιών και των

σχέσεων που τα διασυνδέουν με το σύνολο της σχολικής και κοινωνικής πραγματικότητας. Ανάλυ­ ση που δεν είναι άμοιρη δυσκολιών και εμποδίων, αφού θα πρέπει να γίνει κόντρα στο ρεύμα μιας εύκολης ή μανιχαΤστικής προσέγγισης και να υπερβεί την εμπεδωμένη από την κυρίαρχη ιδεολο­ γία εκδοχή της εκπαιδευτικής και, κατ' επέκταση, κοινωνικής πραγματικότητας. Μια άλλη ομάδα θεμάτων (όπως η περιπέτεια της ισότητας ευκαιριών στην ελληνική εκπαίδευση - ο αστικός μύθος και η μικροαστική ιδεολογία της κοινωνικής ανόδου, η διπλή φύση τω ν μαθητών τω ν λαϊκών στρωμάτων) επιχειρεί μια προσέγγιση στη διασύνδεση της εκπαίδευσης με την κοινωνία και την οικονομία, που αναδεικνύει ακόμη περισ­ σότερο ότι τα ζητήματα της εκπαίδευσης δεν «εί­ ναι απλά και μόνον ζητήματα νοοτροπίας και... παιδείας», όπως κατά κόρον διατυμπανίζει ο κυ­ ρίαρχος λόγος και επαναλαμβάνεται (ως συνέπεια ακριβώς της δύναμης της κυρίαρχης αναπαράστα­ σης για την εκπαίδευση) στους επιλόγους τω ν πε­ ρισσοτέρω ν μαθητικώ ν εκθέσ εω ν, α λλά κατά πρώτο και κύριο λόγο ζήτημα πολιτικής. Η προ­ σέγγιση αυτή ενδυναμώνει ακόμη περισσότερο

0 Χρηστός Κατσίκας γράφει για το βιβλίο του Σχολείο, τόΕη και ιδεολονία Αρκετά πριν αρχίαω να αναπνέω κι εγώ -οα ν καθηγητής πια- την κιμωλία ατην τάξη, με απααχολούοαν διάφορες πλευρές της εκπαιδευτικής ζωής, της σχολικής καθημερινότη­ τας και οι αναπαραστάσεις τους. Η επαφή μου με το σχολείο και τις προδιαγραφές του, οι αγώνες και οι αγωνίες της εκπαι­ δευτικής κοινότητας που θρυμμάτιζαν τους σχολικούς τοίχους, η σχέση μου με τους υπό­ λοιπους εκπαιδευτικούς, η επικοινωνία μου με τον μαθητικό πληθυσμό, το σχολικά «χα­ ρακώματα» και το «μαύρο κουτί» της τάξης, με έπειθαν, χρόνο με το χρόνο όλο και περισσότερο, ότι ο εκπαιδευτικός χώρος πολιορκείται σε μεγάλο βαθμό από «κοινωνικά ιερογλυφικά», εικονικές πραγματικότητες και ανεπιοτημόνητα μυθολογήματα που καθώς μεταλλάοοοπαι σε ακλόνητες αντιλήψεις - πεποιθήσεις εμφιλοχωρούν στην καθημερινή εκπαιδευτική διαδικασία, ουακοτί ζουν την πραγματικότητα, υφαίνοντας αριστοτεχνικά την αναπαραγωγή πρακτικών ξένων προς τα συμφέροντα των «ζωντα­ νών στοιχείων» της εκπαίδευσης. Αυτό ήταν το έδαφος πάνω στο οποίο λιπάνθηκε η ανάγκη να αποκρυπτογραφήσω και να απομυθοποιήσω μια σειρά από βασικές εκδοχές της κυρίαρχης εκπαιδευτικής ιδεολογίας και των «βολικών» της μύθων. Με τη βοήθεια της στατιστικής, των αριθμών και ιδιαίτερα της «κοινωνικής σκιάς τους», οε ρήξη με τα κελύφη των πλαστών αναπαραοτάοεων, παρουσιάζω ταπαραμύθιατηςσχολικήςμαςζω ής, ένα «ιερόσυλο κτύπημα» σε δοξασίες, με την ελπίδα να ουμβάλω ατην κατανόηση της κοινωνικής λειτουργίας της εκπαίδευσης στη χώρα μας.

τα Βιβλία του μήτ

%®

τη ν κεντρική θέση του βιβλίου, ότι τόσο η εκπαι­ δευτική πολιτική όσο και οι επαγγελλόμενες α λ ­ λαγές στην εκπαίδευση δεν είναι καθόλου ξεκομ­ μένες από τη γενικότερη ιδεολογία ενός λιγότερο ή περισσότερο καλυμμένου νεοφιλελευθερισμού, που βλέπει τους μαθητές ως «πελάτες» και ευαγ­ γελίζεται την κοινωνία τω ν «απασχολήσιμων», την «ευελιξία», την ατομική διαπραγμάτευση και που στις πιο ακραίες εκδοχές του (βλ. έκθεση Σπράου) ο ύτε λίγο ούτε πολύ προτείνει μια μορφή κοινωνι­ κής ευθανασίας για όσους τους «γέρασε ο χρό­ νος» και η δουλειά. Μια άλλη δέσμη προσεγγίσεων έχει ως επίκεντρο τις εκπ αιδευτικές π ολιτικές και μάλιστα τις πιο πρόσφατες που επαγγέλλονται, με τη χρήοη φι-

Ένα χρησιμότατο βοήθημα για όλους αυτούς που χρειάζονται και υπερασπίζονται τη Δημόσια Παιδεία λόδοξω ν επιθέτων και ηχηρών διακηρύξεων, τη μεταρρύθμιση της εκπαίδευσης. Ζητήματα, όπως το καινούριο, πιο σφιχτό, ενδολυκειακό εξεταστι­ κό σύστημα που θα αντικαταστήσει τις Γενικές Εξετάσεις, προβαλλόμενο ως ελεύθερη πρόσβα­ ση στα πανεπιστήμια, οι σχέσεις εκπαιδευτικών και μαθητών, η αξιολόγηση στην εκπαίδευση κ.ά., αναλύονται από το συγγραφέα όχι στη βάση των διακηρύξεων αλλά των ίδιων τω ν κοινωνικών σκο­ πιμοτήτων, τις οποίες αυτά τα μέτρα έρχονται να υπηρετήσουν. Σκοπιμότητες που, μέσα από την αγοραιοποίηση του σχολείου, την επιβολή ελαστι­ κών εργασιακών σχέσεων, την αύξηση τω ν εξετά ­ σεων κ.ο.κ., θα βαθύνουν ακόμη περισσότερο, σύμφωνα με το συγγραφέα, τις ήδη υπάρχουσες κοινωνικές ανισότητες στο χώρο του σχολείου υ­ ποβαθμίζοντας ακόμη πιο πολύ το περιεχόμενο και την ποιότητα τη ς ήδη μίζερης -συνεπεία της υπ οχρηματοδότησης και τη ς κρατικής αδιαφ ο­ ρίας- Δημόσιας Εκπαίδευσης. Και σε αυτή την ο ­ μάδα θεμάτων ο συγγραφέας, αποξέοντας τις έ ­ ντεχνα επιβεβλημένες εγγραφές των κυρίαρχων ι­ δεολογημάτων στο χώρο τη ς εκπαίδευσης, ανα­

λύει τον τρόπο με τον οποίο μια σειρά «ανεπιστημόνητοι» κοινοί τόποι χρησιμοποιούνται για να νο­ μιμοποιήσουν πολιτικές που συντείνουν στην ακό­ μη μεγαλύτερη απορύθμιση της δημόσιας εκπαί­ δευσης. Στην ουσία, σύμφωνα με το συγγραφέα, οι συνέπειες από την εφαρμογή μιας συγκεκριμέ­ νης πολιτικής στο χώρο της εκπαίδευσης, πολιτι­ κής που συνδέετα ι με το υ ς ελάχισ τους διορι­ σμούς, το «τσουβάλιασμα» 30 και 35 μαθητών στο τμήμα, τα σχολεία διπλοβάρδιας, τους χαμηλούς μισθούς των εκπαιδευτικών κ.ά., εμφανίζονται ως αιτίες και χρησιμοποιούνται ως ιδεολογικά άλλοθι για την ευκολότερη αποδοχή μέτρω ν που, παρά τα μεγαλοπρεπή εισαγωγικά σημειώματα, υπακούουν οε μια διαφορετική στοχοθεσία. Με αυτή την αναστροφή αιτίου-αιτιατού δεν είναι περίεργο πώς από τη μεριά της κυρίαρχης πολιτικής και ιδε­ ολογίας, όπως σημειώνεται στο βιβλίο «η επετηρί­ δα, η μονιμότητα, η ακώλυτη υπηρεσιακή και μισθολογική εξέλιξη, τα ενιαία εργασιακά δικαιώμα­ τα, ό,τι με μια φράση μπορεί να χαρα κτηριστεί σταθερή και αξιοπρεπής εργασιακή σχέση, παρου­ σιάζονται σαν "αναχρονισμός"!». Τέλος, ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στα ζητήματα που έχουν σχέση με τη σχολική γνώση και με τις α θ έα τες π λ ευρ ές τω ν εξετά σ εω ν . (Οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς και φιλόσοφοι στα σχολικά βιβλία, οι «άριοτοι τω ν αρίστων» και η ιδεολογία του χαρίσματος, για τα θέματα και τη βαθμολογία στις εξετάσεις κ.ά.). Στα θετικά του βιβλίου θα πρέπει να αναφερθεί η λεπτομερής, τεκμηριωμένη παράθεση στοιχείων, όπως επίσης το ευσύνοπτο και το ευπρόσληπτο τη ς δομής και διατύπωσής του, πράγμα βέβαια που σε κάποια σημεία έχει ως συνέπεια να θυσιά­ ζεται η αναγκαία, πιστεύουμε, επέκταση και εμβά­ θυνση σε κάποιες επιμέρους πλευρές τω ν αναλυομένων ζητημάτων. Πρόκειται για ένα βιβλίο που διαφωτίζει κρυμμέ­ νες πλευρές τη ς εκπαιδευτικής διαδικασίας και που χωρίς να επαναλαμβάνει τα τόσο συνήθη, σε πολλές παιδαγωγικές προσεγγίσεις, «ανθρωπιστικίζοντα» ευχολόγια βοηθάει με έναν ουσιαστικό τρόπο τόσο στο διάλογο για την παιδεία όσο και σε μια παιδεία του διαλόγου. Από αυτή την άποψη είναι ένα χρησιμότατο βοήθημα για όλους αυτούς που χρειάζονται και υπερασπίζονται τη Δημόσια Παιδεία, και γενικότερα τη μόρφωση, ως κοινό­ χρηστο αγαθό και όχι ως εμπόρευμα. □ _____________________τα Β ιβλία ίο υ μήνα

Εκπαιδευτικοί I

GUYNEAVE

I

Ο ι CKnaiScuTiKO·

■ 1 Προοπτικές γ ια το τ κ π α ιδ ίυ τικ ό ιπ ά γ γ ιλ μ α σ την Ευρώπη

Η

Αθήνα, Εκφραση, 1998. Σελ. 264

Guy Neave, καθηγητής στο Ινστιτούτο Εκπαί­ δευσης του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, με τη μελέτη του αυτή εξετάζει τη θέση του εκπαιδευ­ τικού επαγγέλματος στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εξετάζονται κυρίως τα ζητήματα της εισό­ δου στο επάγγελμα και της αρχικής επαγγελματικής κατάρτισης και παρουσιάζονται αναλυτικά οι δημογραφικές τάσεις και οι συνέπειές τους για τους εκπαι­ δευτικούς, τα διάφορα συστήματα πρόσληψης εκπαι­

O

δευτικών, οι συνθή­ κες εργασίας και οι α­ μοιβές των εκπαιδευ­ τικώ ν στα διάφορα κράτη, καθώς και οι ποικίλοι παράγοντες που επηρεά­ ζουν τις συνθήκες εργασίας και συμβάλλουν στη δια­ μόρφωση της δημόσιας εικόνας του σύγχρονου Ευ­ ρωπαίου εκπαιδευτικού. Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης

Αναγνωστικά του Δημοτικού

I

[

ΤΑΣΟΣ Δ. ΒΟΛΤΗΣ

Α ν α γ νω σ τικ ά δύο α ιώ νω ν ■ I στο δ ημοτικό σ χο λείο ■

150 χ ρ ό νια παιδευτικής π ορείας

■Π Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1998. Σελ. 408 τη δεκαετία του 1990 το ενδιαφέρον της κοινό­ τητας των επιστημόνων στρέφεται χαρακτηρι­ στικά στην πολύπλευρη μελέτη των Αναγνωστι­ κών του Δημοτικού Σχολείου. Αψευδής μάρτυρας αυτού του γεγονότος και δύο πρόσφατες αξιόλογες εκδόσεις. Μιλούμε συγκεκριμένα για τον κατάλογο τω ν Αναγνωστικών του 19ου-20ού αιώνα της Μ. Δημάση (εκδ. Π.Τ.Δ.Ε. του Α.Π.Θ., Αθήνα 1995) και της μελέτης του Τάσου Δ. Βολτή. Η έκδοση αυτή συνέηεσε με τη συμπλήρωση ογδόντα ετώ ν από την ανάπτυξη τη ς εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917 και εβδομήντα έξι ετών από τη στιγμή που το παιδαγωγικό και προοδευτικά νόμιμο θεωρήθηκε «αιρετικό» και απορριπτέο. Ο κ. Τ. Δ. Βολτής επιδιώκει να κινηθεί σ' ένα πολυδιά­ στατο επίπεδο ανιστορώντας τους αγώνες και τις α­ γωνίες για την εκπαίδευσή, μελετώντας τις γλωσσι­ κές δομές και τις αξίες, τον τρόπο προβολής των θε­ σμών και τα περιεχόμενα γενικότερα των εγχειριδίων. Άλλωστε είναι αυτονόητο ότι το Αναγνωστικό συνετέ-

Σ

τα Βιβλία του μήνα

λεσε τα μέγιστα στην ψυχοπνευματική συ­ γκρότηση μαθητών και μαθητριών καθώς και στην ενστάλαξη κοινωνικών προσταγ­ μάτων. Κατά τούτο, η προσέγγιση του θ έ­ ματος ενδιαφέρει ά­ μεσα ή έμμεσα όλους τους ασχολούμενους με την εκπαίδευση και την παιδεία, καθώς και την ιστορικότη­ τα της παιδικής, εφηβικής και νεανικής ηλικίας. Η μελέτη διαρθρώνεται σε δέκα μέρη, όπου ο συγ­ γραφέας έχει τη δυνατότητα να καταθέσει, μεταξύ άλλων, τις απόψεις του για τη φαινομενολογία της γλώσσας, την εξέλιξη του εκπαιδευτικού συστήμα­ τος στο ελληνικό κράτος, τα αλφαβητάρια και ανα­ γνωσματάρια, τις διαδοχικές εκπαιδευτικές κρίσεις και επανακρίσεις, τις μεταρρυθμίσεις (με ή χωρίς ει­ σαγωγικά). Έμπειρος εκπαιδευτικός ο κ. Τ. Βολτής έγραψε με κόπο μια μελέτη που απευθύνεται σε έ­ να ευρύτατο αναγνωστικό κοινό. Αυτό, άλλωστε, πιστοποιείται και από τον τρόπο γραφής, τεκμηρίω­ σης των γραφομένων, βιβλιογράφησης και αισθητι­ κής παρουσίασης του πονήματος. Χάρης Μπαμπούνης

m

φιλολογικά χρονογραφήματα για πρόσωπα της ελληνικής λογοτεχνίας από το αρχείο του Γιώργου ΖεΒελάκπ

Νίκος Βέλμος (1890-1930) Α ν κ α ι υ π ή ρ ξ ε μ ι α α π ό π ς π ιο δ υ ν α μ ικ έ ς π ρ ο σ ω π ικ ό τ η τ ε ς σ τ α χ ρ ό ν ια τ ο υ Μ ε σ ο π ο λ έ μ ο υ μ ε ε νδ ια φ έρ ο υ σ α δ η μ ιο υ ρ γ ικ ή έ κ φ ρ α σ η σ ’ ό λ ο υ ς τ ο υ ς τ ο μ ε ίς τ ο υ π ν ε υ μ α η κ ο ύ κ α ι κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ο ύ χ ώ ρ ο υ , π ο λ ύ λ ίγ α π ρ ά γμ α τα έ χ ο υ ν μ ε ίν ε ι α π ό το έ ρ γ ο του, λ ιγ ο σ τ έ ς π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς έ χ ο υ μ ε γ ια τη ζω ή τ ο υ κ α ι ε ίν α ι δ ύ σ κ ο λ η η π ρ ό σ β α σ η σ τ ις π η γ έ ς μ ε σ χ ε τ ικ ά στοιχεία. Ο μ ό ν ο ς σ χ ε δ ό ν π ο υ θ υ μ ή θ η κ ε τ ο ν Β έ λ μ ο τα τ ελ ε υ τα ία χ ρ ό ν ια ή τ α ν ο « ο μ ό λ ο γό ς » τ ο υ ω ς π ρ ο ς τ η ν π ο λ υ σ χ ιδ ή δ ρα σ τη ριό τη τα (π ο ιη τ ή ς , τεχ νο κ ρ ιτικ ό ς, π εζ ο γρ ά φ ο ς , δ ο κ ιμ ιο γ ρ ά φ ο ς , μ ετ α φ ρ α σ τ ή ς ) α λ λ ά α θ ό ρ υ β ο ς κ α ι δ ια κ ρ ιτ ικ ό ς ω ς ά ν θρ ω π ος, ο Ν ίκ ο ς Λ ο γο θ έτη ς. Σ το π ε ρ ιο δ ικ ό μ ε τίτλ ο « Ε π ιλ ο γ έ ς -Σ ύ μ μ ε ικ τ α λ ο γ ο τ ε χ ν ικ ά κ α ι ά λ λ α » , π ο υ γρ ά φ ει, δ α κ τ υ λ ο γ ρ α φ ε ί κ α ι κ υ κ λ ο φ ο ρ ε ί σ ε μ ι κ ρ ό α ρ ιθ μ ό α ν τιτύ π ω ν ο ίδ ιο ς , π α ρ ο υ σ ία σ ε μ ια υ π ο δ ε ιγμ α τ ικ ή μ ε λ έ τ η - έ ρ ε υ ν α π ο λ λ ώ ν σ ε λ ίδ ω ν «Α ναζητώ ντας το Ν ίκ ο Β έ λ μ ο » (Α ρ. 1 , 2 , 3 τ ο υ 1 9 9 6 , Αρ . 4 , 5 , 6 τ ου 1 9 9 7 , Α ρ . 8

του 1 9 9 8 ).

Α υ τή τ η ν άδ υτα λ η σ μ ο ν η μ έ ν η μ ο ρ φ ή ζω ντα νεύει τ ο π ο ρ τρ έτ ο π ο υ ε π ι λ έ ξ ι μ ε ν α δ η μ ο σ ιε ύ σ ο υ μ ε. Ε ίχε φ ιλ ο ξ ε ν η θ ε ί στο π ε ρ ιο δ ικ ό « Φ ρ α γκ έ λ ιο » , π ο υ έ β γα ζ ε κ α ι μ ο ίρ α ζ ε ο Β έλμ ος, σ τ ις σ τ ή λ ε ς κ ρ ιτικ ή ς , χ ω ρ ίς ν α δ ια χ ω ρίζετα ι α π ό τ η ν υ π ό λ ο ιπ η ύ λ η . Α ν δ ε ν π ρ ό σ ε χ ε κ α ν ε ίς τη δ ια φ ο ρ ε τ ικ ή υ π ο γρ α φ ή , θ α νόμ ιζ ε, κ ρ ίν ο η α ς α π ό το π ερ ιε χ ό μ ε ν ο , τ ο ν ε π ιθ ε τ ικ ό τ όνο κ α ι τ ο έ ντ ο νο ύ φ ο ς , π ω ς π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια ε ξ ο μ ο λ ο γη τ ικ ό α υ τ ο σ χ ό λ ιο τ ο υ Β έλ μ ο υ . Η υ π ο γρ α φ ή α ν ή κ ε ι σ ’έ ν α ν α π ό τ ο υ ς α φ α ν ε ίς π ο υ π ρ ό σ φ ε ρ α ν σ τ η ν ο ικ ο ν ο μ ικ ή α νά π τυ ξη τ ο υ τ ό π ο υ τα χ ρ ό ν ια π ο υ α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν τη Μ ικ ρ α σ ια τικ ή κ α τα σ τρ ο φ ή . Λ έ γε τ α ι Μ η ν ά ς Π ε σ μ α τζ ργλου, α π ό τα μ ικ ρ α σ ια τ ικ ά Σ πάρτα, κα ι είν α ι α υ τ ό ς π ο υ σ υ ν ε τ έ λ ε σ ε σ τη « μ ε τ α φ ύ τ ευ σ η σ τ η ν Ε λ λ ά δ α τ η ς ε π ισ μ α λτ ω μ έ νη ς α γ γε ιο π λ α σ τ ικ ή ς » . Ο φ ίλ ο ς του, Σ τρ α τή ς Δ ο ύ κ α ς , σ τ ις σ ε λ ίδ ε ς π ο υ τ ο υ α φ ιε ρ ώ ν ει σ τ ο β ιβ λ ίο τ ο υ « Ε νθυ μ ή μ α τα », Κ έ δ ρ ο ς 1 9 7 6 , π ερ ιγ ρ ά φ ε ι τ ις π ρ ο σ π ά θ ε ιέ ς τ ο υ ν α σ υ γ κ ε ντ ρ ώ σ ε ι τ ο υ ς τ εχ νίτ ε ς τη ς Κ ιο υ τά χ ε ια ς κ α ι ν α β ρ ε ι τα κ α τ ά λ λ η λ α υ λ ικ ά κ α ι τ ο υ ς φ ο ύ ρ ν ο υ ς γ ι α ν α π α ρ α χ θ ο ύ ν τα π ρ ώ τα α γ γ ε ία μ ε τ η ν τ έχ ν η τ η ς Α να τολή ς. Α ρ γότερα , σ τ η Ν έ α Ε σ τία τ ο υ 1 9 3 2 , δ ια β ά φ υ μ ε θ α υ μ α σ τικ ά σ χ ό λ ια γ ια τα α ν τ ικ ε ίμ ε ν α τ η ς «Κ ιουτά χεια ς», η ο π ο ία σ υ ν ε χ ίζ ε ι «σ τα ς Α θ ή να ς τ η ν τ όσ ο γν ω σ τή μ ικ ρ α σ ια τ ικ ή α γ γ ε ιο π λ α σ τ ικ ή » . Μ ε τ η ν υπ ο σ η μ ε ίω σ ή τ ο υ π ο υ δ η μ ο σ ιε ύ ε ι κ ά τω α π ό τ ο κ ε ίμ ε ν ο τ ο υ π ο ρ τρ έτο υ , ο Β έ λ μ ο ς δ η λ ώ ν ε ι π ό σ ο το π ε ρ ιε χ ό μ ε ν ο τ ο ν α ν τιπ ρ ο σ ω π ε ύ ε ι.

Γ.Ζ.

ΜΗΝΑΣ ΠΕΣΜΑΤΖΟΓΛΟΥ

0 ΒΕΛΜΟΣ: ΣΚΙΤΣΟΠΑ ΤΟΣΥΓΓΡΑΦΕΑΚΑΙΓΙΑ ΤΟΝΑΝΘΡΩΠΟ Περιοδικό ΦΡΑΓΚΕΛΙΟ Χρ. Β, Τεύχος 1, Γεν. 1928

©2-

ίναι πολλά τα βιβλία που κάθε μέρα γράφουνται και πιο πολλοί που πρόθυ­ μα εκθέτουνε τη ν κρίση τους για την αξία και τον τρόπο εκείνων που τ α έ ­ γραψαν, γιατί τους φαίνεται ότι είναι μια εργασία εύκολη να μελετήσουν αυ­ τούς, χωρίς να ξεμυτίσουν απ’ τις συνήθειές τους και χωρίς να λάβουν τον κόπο ο ύ τ’ ένα δύσκολο βήμα να κάμουν πιο πέρα, για να το υ ς μελετήσουν. Αυτοί που γράφουν κι οι άλλοι που τους κρίνουν, ζούνε στο ίδιο μπουλούκι. Οι πρώτοι ό ­ ταν αρχίσουν τη ν εργασία τους, έχουν υπόψη τους τους άλλους που θα επιφέρουν κρίση. Κι έτσι από διάκριση προς αυτούς, γράφουν με τον τρόπο που προκαταβο-

Ε

φ ιλο λογικά χρο νογρα φ ή μα τα

λικά είναι αρεστός σ τους πραγματικούς τω ν προστάτες. Είναι οι ομαλοί συγγραφείς, οι ευ ­ πρεπισμένοι βιβλιογράφοι και πολυγυμνασμένοι δημιουργοί, που το ξέρουμ ε για βέβαιον ότι θα βαδίσουν ρυθμικά σύμφωνα με την τρουμπ έττα που θα βαρούν αξιωματούχοι κριτι­ κοί των. Ο Βέλμος δεν είναι απ’ αυτούς, γιατί σ’ αυτόν δεν υπάρχει τίποτα το κανονισμένο από πρώτα, κι ούτε έχει διάκριση για κανένα. Αυτός τραβάει όπου του γουστάρει. Φέρνει τα βήματά του εκεί που τον οδηγούνε, σύμφωνα με την εσωτερικότητά του κι ο ύτε έχει αι­ τία για ν’ ακούει τη ν τρουμπέττα. Γιατ’ είναι πολύ δύσκολο να το ν προσέξει και παρακολου­ θήσει κανείς, αφού χρειάζεται θυσία να ξεχωριστεί από τη συνήθειά του και να κουραστεί με τα ξαφνιάσματα εκείνου, για να μπορέσει να το ν παρουσιάσει γραμμένον σε λίγα λόγια. Μια που θα πάρει όμως κανείς τη ν απόφαση να το ν προσέξει, θα τον γνωρίσει τέλεια, γιατί ό,τι θ’ αντικρύσει απάνω του είναι αληθινό, θα μπορούσε να πει κα\/είς γι’ αυτόν, ότι το χέρι που γράφει είναι ενωμένο απ’ ευθείας με τη ν ψυχή του κι ας πούμε πιο καθαρά περιγράφει την ψυχή του. Γράφοντας εκπληροί μια εσωτερική του ανάγκη, γιατί μόνον έτσι μπορεί να συγκροτήσει τα συναισθήματα τη ς ζωής του, του παρελθόντος του. Θεληματικά ή άθελα βρέθηκε χωρισμένος απ’ τη ν κοινωνία, από μια βαθειά και μεγάλη τάφρο· μα μια που βρέ­ θηκε μακρυά της, έννοιωσε απόλυτα την αξία τη ς θέσης και τη ν ελευθερία που του χαρίζει αυτή· αφού έτσι ξέφ υ γ ε το συνωστισμό το υ σωρού. Από κει που είναι βλέπει καθαρά το κατάντημα των ανθρώπων, που στριμωγμένοι βαδίζουν μέσα στην κοινωνική φάλαγγα. Ξεσπά στα γέλια όταν βλέπει αυτούς, που με νόμο κινούνται, με νόμο κάθουνται και με νόμο σκέπτουνται. Σαρκάζει ασυγκράτητα, ότα ν ακούει «το πρέπει, οφ είλεις, απαγορεύεται, ντροπή, κάτω τα χέρια, μη σταματάς, μην κινείσαι» τω ν διαφόρων βαθμοφόρων τη ς κοινω­ νικής φάλαγγας. Αναπνέει ελεύθερα, κινείται κατ’ αρέσκειαν η σκέψη του. Δεν δεσμέβεται· ενεργεί αδιαφορώντας για τη ν εντύπωση, εκδηλώνει τα αισθήματά του απεριόριστα κι ό­ ταν με την κόχη του ματιού του διακρίνει το ν σκονισμένο κι ιδρωμένο συρφετό τη ς φ άλαγ­ γας να ξαφνίζεται, με τη ν ελευθερία του, που τη λ έει ξετσιπωσιά, δείχνει τα δόντια του από μια αληθινή ειρωνεία, ανασηκώνοντας λίγο το υ ς ώμους του και κινώντας το χέρι του σα να γλίστρησε απ’ το πηγούνι του. Όσοι έλαχε να βαδίζουν στην ακρινή γραμμή τη ς φάλαγγας και τον βλέπουν, αυτόν μεν στην ελευθερίαν, το ν εαυτόν το υ ς δε, να βογκά κάτω από τα πρέπει, τ ό τε με λαχτάρα παρακολουθούν τη ν ελευθερία εκείνου- το πνεύμα τους τους πα­ ροτρύνει να τρ έξο υ ν σιμά του, μα σαν μετρήσουν το βάθος και το μέγεθος τ η ς τάφρου, νοιώθουν πως το υ ς λείπει ο ηρωισμός να πετάξουν προς αυτόν, για να μη χάσουν το εύκο­ λο συσσίτιο τη ς οργανωμένης κοινωνίας. Μα ο Βέλμος πηδά' θέλει να παίξει, πάει κοντά τους, τους κεντάει τη λαχτάρα για την ελευθερία του. Είναι οι πιο δυστυχιμένοι αυτοί, που φ ιλο λογικά χ ρ ο ν ο γ ρ α φ ή μ α τ α ----------------------------------------------------------------------------

δεν το υ ς συνέχει τουλάχιστον η πλάνη, όπως τους άλλους, το υ ς πιο μέσα, με την άγνοια τη ς ελευθερίας που θα μπορούσαν ν’ αποκτήσουν. Ας αφήσουμε τη γενικότητα και ας περιοριστούμε σ’ ένα θέμα ειδικό για να παρουσιάσουμε τη ν ισχυρή αντίθεση που υπάρχει ανάμεσα στον αποστάτη Βέλμο και στην με νόμους οργανωμένη κοινωνία· δη­ λαδή ας τον παρουσιάσουμε στον έρω τά του. Αν υπάρχει κάτι στη φύση του ανθρώπου που αγνοεί κάθε δεσμό και προσταγή και νόμο, είναι ο έρω τας. Μα υπάρχει μέσα στην κοινωνία άνθρωπος, που να μην υπάγεται σε νόμους από κάθε του μεριά; Προ­ σ έξτε τη φ άλαγγα που αργοκυλιέται στον πολυπατημένο αμαξω τό δρόμο. Όποιος βαδίζει στις πρώτες τετρ ά δες «δεν πρέπει» ν’ αγαπή­ σει κείνον που βαδίζει πιο πίσω: Δεν ταιριάζει. Αυτός που ακολουθεί το υ ς π ροτελευταίους απαγορέβεται να αισθάνεται έρω τα σε κανένα από το υ ς πρωτοπόρους. «Άγουρο του είναι, είναι πρωινή η ώρα και εί­ ναι οχλη ρό να εκφ ράσει τ ο αίσθημά του. Είναι νύχτα και ανησυχεί το υ ς γύρω στον ύπνο τους». Δεν πρέπει ν’ αγαπά έτσι. Μ’ ένα λόγο, κατόρθωσαν οι άνθρωποι αυτοί, να μην έχει ο καθένας τους ίδιαν ο­ ντότητα, ανεξάρτητη θέληση, ελεύθερη εκδήλωση παρά ν ’ αποτελούν ο καθένας τους μια βίδα τη ς γενικής μηχανής που λέγεται κοινωνία!!! Νίκος Βέλμος. Εργο του Φώτη Κόντογλου, 1923.

Υ.Γ.: Δημοσιέβεται στο «Φραγκέλιο» για να εφ κολύνει το νέο αναγνώστη, στο διάβασμα κεινών που περιέχει τούτο το φύλλο, γιατί ’ναι πολύ χαρακτηριστικό και γενικό και περιεχτικό και γράφτηκε απόναν που δ ε φιλοδόξησε συγγραφικές δάφνες μήτε και χρήματα απ’ το γράψιμό του. □

απ ό δραση στη φ ύση

I

Στη γραφική Μερκάδα της Δυτικής Φθιώτιδας, η παιδική κατασκήνωση «Ανεμος», απευθύνεται σε παιδιά και γονείς με ιδιαίτερη ευαισθησία για το φυσικό περιβάλλον, προσφέροντας μια εναλλακτική πρόταση για τις καλοκαιρινές διακοπές.

| | S | | | |

Η παιδική κατασκήνωση «Άνεμος» ξεχωρίζει για: ✓ Την υγιεινή και παραδοσιακή διατροφή, με αγνά προϊόντα της περιοχής ✓ Το συνδυασμό διακοπών με περιβαλλοντική εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση, σε συνεργασία με περιβαλλοντικές οργανώσεις (WWF, Αρκτούρος, Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία, Εταιρία για τη μελέτη και προστασία της μεσογειακής φώκιας) ν ' Το δημιουργικό και πρωτότυπο πρόγραμμα δραστηριοτήτων και ψυχαγωγίας, που, μεταξύ άλλων, θα περιλαμβάνει μαθήματα ιππασίας από έμπειρους εκπαιδευτές του Ιππικού Ομίλου Λαμίας

j | | I | |

| Στόχος μας είναι τα παιδιά να γνωρίσουν και να αγαπήσουν το βουνό και τη φύση, μέσα από την άθληση, την 1 ψυχαγωγία και το ομαδικό πνεύμα.

I I

I

I

Πληροφορίες στα τηλέφωνα: (01) 6712381 και 095 704285.

I------------------------------------------------------------------------------- 1

m -

φ ιλο λογικά χ ρ ο νογρα φ ή μα τα

Βιβλίων yivcrai μ ι βάση το γνωστά Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική Βιβλιογραφία ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο σι του Βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

Αρ. 3 9 7

επιμέλεια: ΕΦΗ ΑΠΑΚΗ

1 Απριλίου- 3 0 Απριλίου 1999

Γενικά Έργα Βιβλιογραφία ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΑΛΕΤΡΑ Ε. Ιατρι­ κά παλαίτυπα περιόδου 1525-1900. Θεσσαλονίκη, U niversity S tu d io Press, 1999. Σελ. 123. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-12-0727-7.

Βιβλιοθηκονομία Η Βιβλιοθήκη και το βιβλίο στην εκ­ παίδευση. Διημερίδα. Αθήνα, Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, 1998. Σελ. 219. Δρχ. 3.000. Θησαυροί της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Αθήνα, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελ­ λάδος, 1999. Σελ. 355. Δρχ. 15.600.

ISBN 960-7061-15-6.

Φιλοσοφία Γενικά ΑΓΟΥΡΙΔΗΣ Σ. Τα ανθρώπινα δικαι­ ώματα στο Δυτικό Κόσμο. Αθήνα, Φιλίοτωρ, 1998. Σελ. 173. ISBN 960369-036-8. ΒΑΚΑΛΙΟΣ Θ. Η ιδανική και η πραγ­ ματική εικόνα του ανθρώπου. Αθή­ να, Ε λληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 525. Δρχ. 6.500. ISBN 960344-587-8. ΒΡΑΪΛΑΣ-ΑΡΜΕΝΗΣ Π. Φιλοσοφικό έργα. Τόμος Ζ'. Αθήναι, 1998. Σελ.

400. Δρχ. 8.320. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ I. Σ. Ο Σπινόζα και η βούληση. Αθήνα, Ζήτρος, 1998. Σελ. 150. Δρχ. 4.160. ISBN 9607760-34-4.

ECO U. Ο Καντ και ο ορνιθόρυγχος. Μετ. Α. Παπασταόρου. Αθήνα, Ελ­ ληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 529.

β ιβ λιογρα φ ικ ό δελτίο

Δρχ. 6.200. ISBN 960-344-661-1.

LE BON G. Πολιτική ψυχολογία. Μετ. Δ. Γιαννόπουλος. Αθήνα, Ζήτρος, 1998. Σελ. 486. Δρχ. 6.240. ISBN 960-7760-27-1.

PLANCK Μ. Νόημα και όρια της θετι­ κής επιστήμης. Μετ.-επιμ. I. Ν. Μαρκόπουλος. Θεσσαλονίκη, University Stu dio Press, 1998. Σελ. 98. Δρχ.

1.800.

ISBN 960-12-0705-8.

TILES Μ. Μπασελάρ - Επιστήμη και αντικειμενικότητα. Μετ. Σ. Παπαχαρίσης - Γ. Φουρτούνης. Ηράκλειο, Πα­ νεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1999. Σελ. 322. Δρχ. 4.500. ISBN 960-524-049-1.

WHITRON G. J. Η φύση του χρόνου. Μετ. Α. Αλεξιάδη. Αθήνα, Σύναλμα, 1999. Σελ. 174. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7578-15-5.

WOODS A. - GRANT T. Η διαλεκτική στην αντεπίθεση. Μετ. Γ. Δίπλας. Αθή­ να, Καμπύλη, 1997. Σελ. 493. Δρχ.

6.240. ISBN 960-90557-1-0.

1998. Σελ. 429. Δρχ. 8.500. ISBN 960-344-596-7.

Ατομική ψυχολογία ROWE D. Γνωρίζω και αγαπώ τον ε­ αυτό μου. Μετ. I. Τέττερη. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 460. Δρχ.

7.280.

ISBN 960-03-2279-1.

Κοινωνική ψυχολογία ΜΑΔΙΑΝΟΣ Μ. Γ. Η μηλιά κάτω από το μήλο. Αθήνα, Ελληνικά Γράμμα­ τα, 1999. Σελ. 187. Δρχ. 3.000. ISBN 960-344-616-5.

Εφαρμοσμένη ψυχολογία EHRHARDT U. Κάθε μέρα και πιο κακό κορίτσι. Μετ. Α. Παύλου. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 233. Δρχ. 3.640. ISBN 960-03-0784-9.

GOLEMAN D. Η συναισθηματική νοημοσύνη στο χώρο της εργασίας. Μετ. Φ. Μεγαλούδη. Αθήνα, Ελληνι­ κά Γράμματα, 1999. Σελ. 506. Δρχ.

6.200.

ISBN 960-344-489-1.

Αρχαία φιλοσοφία

Παραψυχολογία

GOURINAT J.-B. Οι στωικοί για την ψυχή. Μετ. Κ. Ν. Πετρόπουλος. Αθή­ να, Καρδαμίτσας, 1999. Σελ. 201. Δρχ. 4.160. ISBN 960-354-066-8.

ΜΑΝΑΡΙΩΤΗΣ Τ. Υπνοδυναμική. Αθήνα, Ά βα λο ν, 1998. Σελ. 152. Δρχ. 2.600. ISBN 960-8012-00-7.

Α ποκρυφισμός

Θρησκεία

ΜΑΚΡΑ Μ. Γνώρισε την ψυχή σου. Αθήναι, Ιδεοθέατρον, 1998. Σελ.

125. Δρχ. 2.600. ISBN 960-792111-0.

Ψυχολογίι Γενικά ΜΕΛΛΟΝ Ρ. Ψυχοδιαγνωστικές μέ­ θοδοι. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα,

Γενικά ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ I. Κ. Η μετάνοια κατά την Ο ρ θό δ ο ξο ν Κ αθολικήν Εκκλησίαν. Αθήναι, 1998. Σελ. 450. Δρχ. 5.000.

MIGNE J. Ρ. Ελληνική Πατρολογία. Τόμος 14ος. Αθήναι, Κέντρον Πατερικών Εκδόσεων, 1999. Σελ. 1.475. Δρχ. 5.200.

m

Μυθολογία KERENYI C. Ελευσίς. Μει. Ε. Παπαδοπούλου. Αθήνα, Ιάμβλιχος, 1999. Σελ. 292. Δρχ. 4.500. ISBN 960-268132-2.

Κ ο ιν ω ν ικ έ ς επιστήμες

Γενικά ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ Γ. Το ιερό χόρτο. Αθήνα, Εξάντας, 1998. Σελ. 573. Δρχ. 9.360. ISBN 960-256-364-8.

Κοινωνιολογία Η μεταρρύθμιση του κοινωνικού κρά­ τους. Επιμ. Θ. Σακελλαρόπουλος. Τόμος Α'. Αθήνα, Κριτική, 1999. Σελ. 566. Δρχ. 8.500. ISBN 960-218171-0. ΚΕΝΤΡΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΩΝ ΔΙΟΤΙΜΑ. Το φύλο των δικαιωμάτων. Ευρωπαϊκό Συνέ­ δριο. Πρακτικά. Αθήνα, Ν εφ έλη , 1999. Σελ. 565. Δρχ. 7.280. ISBN 960-211-430-4. ΜΑΥΡΟΠΑΝΝΗΣ Δ. Οι Σαρακατσάνοι της Θ ράκης, της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας. Τόμος Α'. Αθήνα, Δω δώ νη , 1998. Σελ. 399. Δρχ. 10.400. ISBN 960-248-964-2. ΣΤΑΥΡΑΚΗΣ Γ. Κ. Στα βήματα του Ο δυσσέα. Α θήνα, Π α π α ζή σ η ς , 1999. Σελ. 308. Δρχ. 3.640. ISBN 960-02-1318-6. ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ Κ. Η εξουσία ως λαός και ω ς έθ νο ς. Α θήνα, Θ εμ έλ ιο , 1999. Σελ. 602. Δρχ. 7.800. ISBN 960-310-245-8.

CHOMSKY Ν. Οι έχοντες και οι μη κατέχοντες. Μετ. Α. Φιλιππάτος. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 285. Δρχ. 6.240. ISBN 960-03-2338-0.

Πολιτική

Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1999. Σελ. 154. Δρχ. 2.600. ISBN 960-374019-5. ΚΕΝΤΡΩΤΗΣ Κ. Δ. Αεροναυτικές α­ σκήσεις στο Αιγαίο. Αθήνα, Προσκή­ ν ιο , 1999. Σελ. 247. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-7057-34-1. ΚΩΝΣΤΑΣ Δ. Ελληνική και ευρωπαϊ­ κή πολιτική: 1991-1999. Αθήνα, Πα­ π α ζ ή σ η ς , 1999. Σελ. 309. Δρχ.

3.640. ISBN 960-02-1322-4. ΜΑΡΙΑΣ Ν. - ΠΟΑΥΧΡΟΝΑΚΗ Κ. Η Διακυβερνητική Διάσκεψη και η Συν­ θήκη του Άμστερνταμ. Αθήνα, Τυπωθήτω, 1999. Σελ. 561. Δρχ. 7.280.

ISBN 960-7643-86-0. ΜΠΡΑΤΑΚΟΣ Α. Από το βήμα του βουλευτή. Αθήνα, Π εριοδικός Τύ­ π ο ς, 1999. Σελ. 294. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-86022-3-8.

BECK U. Τι είναι παγκοσμιοποίηση; Μετ. Γ. Παυλόπουλος. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 1999. Σελ. 311. Δρχ.

7.280.

ISBN 960-03-2339-2.

BROWN D. Η δικτατορία στον κυβερνοχώρο. Μετ. Π. Μανδραβέλης. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 369. Δρχ. 7.280. ISBN 960-03-2334-8.

Οικονομία ΑΓΡΙΑΝΤΩΝΗ X. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Εισα­ γωγή στη νεοελληνική οικονομική ι­ στορία (18ος-20ός αιώνας). Αθήνα, Τυπωθήτω, 1999. Σελ. 318. Δρχ.

5.200.

ISBN 960-7643-92-5. ΚΑΡΑΦΩΤΑΚΗΣ Ε. I. Οι βαλκανικές οικονομίες στο πρώιμο στάδιο μετά­ βασης 1990-1996. Αθήνα, Κριτική, 1999. Σελ. 280. Δρχ. 6.000. ISBN 960-218-173-7. ΚΕΦΑΛΑΣ Α. Γ. Η επιχείρηση στον 21ο αιώνα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμ­ ματα, 1999. Σελ. 405. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-344-564-9.

ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΣ Γ. X. Δούρειος Ίππος. Η τρομοκρατία της εξουσίας. Αθήνα, 1998. Σελ. 333. Δρχ. 3.640.

ΣΙΣΚΟΣ Ε. Π.Οικονομική Συνεργα­ σία του Ευξείνου Πόντου (ΟΣΕΠ). Αθήνα, Παπαζήσης, 1998. Σελ. 158. Δρχ. 1.870. ISBN 960-02-1319-4.

ΒΕΛΙΑΝΙΤΗΣ Τ. Θ. - ΒΕΛΙΑΝΓΓΗΣ Γ. Θ. Ιάκωβος Πολυλάς. Αθήνα, Έ ψ ι­ λον, 1999. Σελ. 232. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-7062-85-Χ.

ΣΤΑΜΑΤΗΣ Γ. Υπεραξία και κέρδος. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Σελ. 88. Δρχ. 2.500. ISBN 960-344584-3.

ΒΕΛΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Η Ελλάδα αιμορραγεί. Τόμος Α'. Θεσσαλονίκη, Ιστορ ιογνω σία. Σελ. 687. Δρχ. 6.760.

ISBN 960-798-00-1.

ΦΙΛΙΠΠΑΣ Ν. Δ. Αμοιβαία κεφά­ λαια και χρηματιστηριακό περιβάλ­ λον. Αθήνα, G lobus Invest, 1999. Σελ. 2 83. Δρχ. 8.0 0 0 . ISBN 9607247-36-1.

ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ Ε. Πολιτική αναφορά.

m -

FENNELL R. Η κοινή αγροτική πολι­ τική. Μετ. Δ. Κιούκιας. Αθήνα, Θεμέ­ λ ιο , 1999. Σελ. 569. Δρχ. 9.300.

ISBN 960-310-246-6.

Δίκαιο ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ I. Το πρόβλημα της θα­ νατικής ποινής. Αθήνα, Σάκκουλας, 1999. Σελ. 89. Δρχ. 2.000. ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ I. Το πρόβλημα του αυ­ τεξουσίου και η ποινική ευθύνη. Αθή­ να, Σ ά κ κ ο υλ α ς, 1999. Σελ. 112. Δρχ. 2.000. ISBN 960-232-989-0. ΣΑΡΜΑΣ I. Η νομολογία του Ευρω­ παϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του ανθρώπου και της Επιτροπής. Αθήνα, Σάκκουλας, 1998. Σελ. 612. ISBN 960-232-334-5.

Δημόσια διοίκηση Η δημόσια διοίκηση μπροστά στην πρόκληση του 21ου αιώνα. Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών, 1998. Σελ. 449. Δρχ. 6.240. ISBN 960-7099-73-7. ΛΑΜΑΖΑΚΗΣ Μ. I. - ΚΑΡΑΜΑΝΛΙΔΟΥI. Γ. Οδηγός του πολίτη. Αθήνα, Μ εταίχμιο. Σελ. 187. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-375-010-7.

Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας ΔΟΥΛΚΕΡΗ Τ. Ελληνική τηλεόραση. Μ έρος Β '. Α θήνα, Π α π α ζή σ η ς , 1999. Σελ. 167. Δρχ. 2.080. ISBN 960-02-1317-8.

Λ αογραφία ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ Π. Κ. Το Σακαρέτσι. Αθήνα, 1999. Σελ. 344. Δρχ. 4.160.

Κοινωνική ανθρωπολογία COHN Ν. Αγώνες για την έλευση της χιλιετούς Βασιλείας του Θεού. Μετ. Β. Τομανάς. Σκόπελος, Νησίδες, 1998. Σελ. 418. Δρχ. 8 .3 2 0 . ISBN 9608480-44-2.

Εθνολογία ΑΝΘΕΜΙΔΗΣ Α. Σ. Οι Βλάχοι της Ελλάδος. Αθήνα, Μαλλιάρης-Παιδεία, 1998. Σελ. 355. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-239-358-0.

Εκπαίδευση ΓΡΟΛΛΙΟΣ Γ. Δ. Ιδεολογία, παιδαγω­ γική και εκπαιδευτική πολιτική. Αθή­

Β ιβ λιο γρ α φ ικ ό δελτίο

να, Gutenberg, 1999. Σελ. 198. Δρχ.

3.120.

ISBN 960-01-0785-8. ΠΑΡΑΛΗΣ Θ. Τεχνικές εξεύρεσης ερ­ γασίας. Αθήνα, Μ εταίχμιο, 1999. Σελ. 171. Δρχ. 4.160. ISBN 960- 375009-3. ΝΟΥΕ D. - PIVETEAN J. Πρακτικός οδηγός του εκπαιδευτή. Μετ. Ε. Ζέη. Αθήνα, Μεταίχμιο, 1999. Σελ. 205. Δρχ. 5.200. ISBN 960-375-013-1.

Σχολικά ΠΑΛΙΛΗΣ Β. - ΠΟΛΥΖΩΗΣ Γ. Τεστ αξιολόγησης στις φυσικές επιστήμες. Χημεία Β' Ενιαίου Λυκείου. Αθήνα, Π α τάκ ης, 1999. Σελ. 160. Δρχ.

4.200.

ISBN 960-600-817-7. ΠΑΠΑΝΤΩΝΑΚΗΣ Γ. Δ. Λεξιλογικές ασκήσεις για τις τάξεις A', Β', Γ' του Ενιαίου Λυκείου. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 304. Δρχ. 3.500. ISBN 960-600-822-3.

σόμπαν που αγάπησα. Τόμοι Α '+ Β '. Α θήνα, Δ ία υ λ ο ς , 1999. Σελ.

369+529. Δρχ. 5.200+7.280. ISBN Set 960-531-061-9.

Ζωγραφική Βιολογία ΑΛΑΧΙΩΤΗΣ Σ. Ν. Η πρόκληση των γονιδίω ν. Αθήνα, Κ αστανιώ της, 1999. Σελ. 322. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2376-3. ΚΑΦΕΤΖΟΠΟΥΛΟΣ Ε. Ο σεξουαλι­ κός πίθη κος. Α θήνα, Κ άτοπτρο, 1999. Σελ. 349. Δρχ. 6.240. ISBN 960-7778-01-4.

Γεωλογία ΛΑΜΠΡΟΥ I. Ο υδάτινος πλούτος της Αττικής γης. Αθήνα, Α .Τ .Ε ., 1998. Σελ. 194. Δρχ. 5 .0 0 0 . ISBN 9608405-36-Χ.

Ε φ αρμ ο σ μένες επιστήμες

Ιατρική Γενικά ΔΡΟΥΜΠΟΥΚΗΣ Δ. Ελληνικά: Η γλώσσα ίω ν πρωτοπλάστων. Αθήναι, Ν έα Θ έσ ις, 1999. Σελ. 181. Δρχ.

3.120. ΕΜΜΑΝΟΥΗΛΙΔΗΣ Π. - ΠΕΤΡΙΔΟΥ-ΕΜΜΑΝΟΥΗΛΙΔΟΥ Ε. Η ελλη­ νική γλώσσα. Αθήνα, Μ εταίχμιο, 1999. Σελ. 349. Δρχ. 5.200. ISBN 960-375-022-0. ΜΕΝΑΡΔΟΣ Σ. Εξέλιξη και προφορά της ελληνικής. Μετ. Ε. Π. Νικολακοπουλου. Πάτρα, Πανεπιστήμιο Πατρών, 1998. Σελ. 77. Δρχ. 1.500.

ISBN 960-530-027-3.

CHADWICK J. Γραμμική Β' και συγ­ γενικές γραφές. Μετ. Ν. Κονομής. Β' έκδοση. Αθήνα, Παπαδήμας, 1999. Σελ. 78+Εικ. Δρχ. 3.500. ISBN 960206-243-6.

Ξ ένες γλώσσες Σύγχρονο ελληνο-πορτογαλικό πορτογαλο-ελληνικό λεξικό. Αθήνα, Ολυ­ μπία, 1998. Σελ. 605. Δρχ. 4.160.

Ο σκιτσογράφος Ηλίας Κουμετάκης. Αθήνα, Ά γρα/Ε.Λ.Ι.Α., 1998. Σελ.

206. ISBN 960-325-262-Χ.

Κινηματογράφος ΡΑΦΑΗΛΙΔΗΣ Β. Πέρα από τον κι­ νη μ α τογρά φο. Τ όμ ος Α '. Α θήνα, Εκδόσεις Του Εικοστού Πρώτου, 1999. Σελ. 357. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7058-79-8. Ο Μπόρχες για τον κινηματογράφο. Μετ. Μ. Μωραϊτης. Αθήνα, Κ αθρέ­ φτης. Σελ. 86. Δρχ. 1.660.

Φ ωτογραφία Πάτρα 1947-1964. Μικρή φωτογρα­ φική διαδρομή. Συλλογή Ν. Ε. Τόλη. Αθήνα, Εξάντας, 1999. Σελ. 136. Δρχ. 8.320. ISBN 960-256-376-1.

Μουσική

ΜΑΡΙΝΟΣ A. Ζ. - ΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ Σ. I. Νευρώσεις: Διάγνωση - θερα­ πεία. Αθήνα, Ν έα Σ ύνορα, 1999. Σελ. 227. Δρχ. 2.800. ISBN 960-040024-9.

ΤΣΑΓΚΑΡΗΣ Γ. Λεξικό της αρχαίας ελληνικής μουσικής και ορχησιρικής. Αθήνα, Κ άκτος, 1999. Σελ. 137. Δρχ. 2.080. ISBN 960-352-543-Χ.

ΛΑΝΤΕΡΙ-ΛΟΡΑ Ζ. Ιστορία της φρε­ νολογίας. Μετ. Κ. Ποτάγας. Αθήνα, Ε ξά ντα ς, 1999. Σελ. 3 20. Δρχ.

5.000.

ISBN 960-256-143-2.

VENDITI R. Μικρός οδηγός στη με­ γάλη μουσική. Τόμος Γ'. Μετ. Κ. Μάρακα. Αθήνα, Στάχυ, 1998. Σελ. 206. Δρχ. 3.500. ISBN 960-7151-87-9.

Τ έχνες

Γενικά Τοιχογραφίες του 13ου αι. από τον Άγιο Ιωάννη. Σπάρτη, Ιδιόμορφ η, 1999. Σελ. 47. Δρχ. 5.200. ISBN 96086280-2-4.

WEST Μ. L. Αρχαία ελληνική μουσι­ κή. Μετ. Σ. Κομνηνός. Αθήνα, Παπα­ δήμας, 1999. Σελ. 592. Δρχ. 10.000.

ISBN 960-206-383-1.

HERMAN G. Ροκ Βαβυλωνία. Μετ. Μ. Φράγκος. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1999. Σελ. 316. Δρχ. 4.500. ISBN 960-14-0016-8.

ΚΟΡΔΗΣ Γ. Εικόνα εικόνισμα εικονουργία. Αθήνα, Αρμός, 1998. Σελ.

85. Δρχ. 1.500. ΚΟΡΔΗΣ Γ. Δ. Η χρωματική δομή των μορφών του Θεοφάνη του Κρητός. Αθήνα, Αρμός, 1998. Σελ. 78. Δρχ. 1.800. ISBN 960-527-109-5. ΣΠΑΘΑΡΑΚΗΣ I. Βυζαντινές τοιχο­ γραφίες Νομού Ρεθύμνου. Ρέθυμνο, Μίτος, 1999. Σελ. 111. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-7857-02-Χ.

Αστρονομία

Αρχιτεκτονική

ΔΑΝΕΖΗΣ Μ. - ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ Σ. Το

ΣΚΟΠΕΛΙΤΗΣ Σ. Β. Νεοκλασικά της

β ιβ λιογρα φ ικ ό δελτίο

Α θήνας και του Π ειραιά. Α θήνα, Ο λκός, 1999. Δρχ. 20.800. ISBN 960-7169-86-7.

Ε να σχ ο λ ήσ εις

Γενικά ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ Γ. Οι όμορφες. Τα Καλλιστεία στην Ελλάδα 1952-1999. Αθήνα, Εστία, 1999. Σελ. 503. Δρχ.

11.540. ISBN 960-05-0837-2.

Αθλητισμός HORNBY Ν. Ο πυρετός της μπάλας. Μετ. Β. Αδραχιάς. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 389. Δρχ.

4.000.

ISBN 960-344-546-0.

$57

Κ λ α σ ικ ή φ ιλ ο λ ο γ ία

Αρχαίοι συγγραφείς ΚΟΡΑΗΣ Α. Ξενοκράτους και Γαλη­ νού περί της από ίων ένυδρων τρο­ φής. (Ανατ.). Χίος, 1998. Σελ. 245. Δρχ. 3.640. ISBN 960-86301-34. ΛΙΒΑΝΙΟΣ. Αντιοχικός. Εισ.-μετ. Α. Καμάρα. Α θήνα, Κ ατάρτι, 1999. Σελ. 236. Δρχ. 3.800. ISBN 96090236-8-1.

Γενικά ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ Γ. Η αλήθεια που δεν υπάρχει. Αθήνα, Ε ξά ντα ς, 1999. Σελ. 388. Δρχ. 3.950. ISBN 960-256373-7.

Ποίηση ΑΜΑΝΑΤΙΔΗΣ Β. Υπνωτήριο. Θεσ­ σαλονίκη, Εντευκτήριο, 1999. Σελ.

68. Δρχ. 2.000. ISBN 960-7568-07-9.

νεια. Ποιήματα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 97. ISBN 960-032397-6. ΠΑΣΧΑΔΗΣ Σ. Κωμωδία. Αθήνα, Το Ροδακιό, 1998. Σελ. 40. Δρχ. 2.000.

ISBN 960-7360-39-7. ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ-ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Ε. Ανακάλημαν τα ποιητάρικα. Αθή­ να, Ν εφ έλη , 1999. Σελ. 123. Δρχ.

1.870.

ΠΙΣΤΙΚΟΣ Δ. Η μικρή ανάγνωση. Α θήνα, Δ ω δώ νη , 1999. Σελ. 37. Δρχ. 2.080. ISBN 960-248-960-Χ.

ΛΑΠΠΑΣ Τ. Ο ήρωας της Αλαμάνας. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 192. Δρχ. 2.600. ISBN 960-600-756-1.

ΡΕΚΑΛΙΔΟΥ Γ. Κ. Έρημος ενδύειαι λόγον... Ποίηση. Θεσσαλονίκη, Ερω­ διός, 1999. Σελ. 59.

ΜΑΡΑΓΚΑΚΗΣ Λ. Μ ετακομίσεις. Αθήνα, Γ αβριηλίδης, 1999. Σελ.

184. Δρχ. 3.120.

ΣΙΩΚΟΥ Γ. Η αναπαράσταση του α­ νέφικτου. Ποιήματα. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 53. Δρχ. 1.500. ISBN 960-600-801-0.

ΜΠΕΝΕΚΟΣ Α. Π. Ο Μπακ και οι σύ­ ντροφοί του. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 122. Δρχ. 2.080. ISBN 960-03-2391-7.

Π εζογραφία

ΜΩΥΣΕΙΔΗΣ Σ. Όταν ξυπνήσουν οι Τιτάνες. Αθήνα, Εκάτη, 1999. Σελ.

599. ISBN 960-7437-56-Χ.

ΒΑΒΟΥΡΗΣ Σ. Π ού πήγε, ως πού πήγε αυτό το ποίημα. 1940-1993. Αθήνα, Ερμής, 1998. Σελ. 240. ISBN 960-320-080-8.

ΑΝΔΡΓΓΣΟΣ Θ. Εύα. Αθήνα, Το Ρο­ δακιό, 1998. Σελ. 40. Δρχ. 2.000.

ISBN 960-7360-38-9.

ΚΟΒΑΛΕΝΚΟ Τ. Γιούρι. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1999. Σελ. 51. ISBN 960264-147-9.

ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ X. Άπολις. Αθήνα, Μ έδο υ σα , 1999. Σελ. 4 31. Δρχ.

5.500.

ISBN 960-7014-51-0. ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ Β. Θύματα ειρήνης. Αθή­ να, Ν έα Σ ύνορα, 1999. Σελ. 311. Δρχ. 3.500. ISBN 960-236-998-1. ΓΑΝΩΤΗΣ Κ. Γωνιά του Παραδείσου. Αθήνα, Αρμός, 1998. Σελ. 109. Δρχ.

1.800.

ISBN 960-527-098-6.

ΚΟΥΤΡΑΚΗΣ Σ. Ο μέγας θέρος. Σά­ μος, 1998. Σελ. 60.

ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Ε. Με τα μάτια του έρωτα. Μυθιστόρημα. Γ' έκδοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ.

247. ISBN 960-03-2394-1.

ΚΟΥΤΣΟΚΛΕΝΗΣ X. Δίνη. Ποίηση. Αθήνα, Έ ρ εισ μ α , 1999. Σελ. 46.

ISBN 960-90997-0-Χ.

ΓΚΡΗΣ Η. Το μάτι του ασύλου. Αθήναι, Ίνδικτος, 1998. Σελ. 347. Δρχ.

4.050. ISBN 960-518-038-3.

ΛΥΚΟΣ Σ. Ε. Μικροί μεγάλοι πλανή­ τες. Π οιήματα. Α θήνα, Έ ψ ιλ ο ν , 1998. Σελ. 39. ISBN 960-7062-90-6.

ΔΗΜΟΥΛΙΔΟΥ X. Όταν το χιόνι χό­ ρεψε με τη φωτιά. Αθήνα, Νέα Σύνορ α, 1999. Σελ. 205. Δρχ. 2.5 0 0 .

ISBN 960-14-00184.

ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Τίποτα άλλο... Α θήνα, Κ α ν ά κ η ς, 1998. Σελ. 238. Δρχ. 3.120. ISBN 9607420-47-0.

ΔΙΑΚΟΥΜΑΚΗΣ X. Ο απέναντι κα­ θρέφτη ς. Α θήνα, Γ α β ρ ιη λίδη ς, 1998. Σελ. 100. Δρχ. 2.600.

ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Θ. Ευκρί­

ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗΣ Φ. Το άγαλμα.

©©-

ΚΑΡΚΑΒΙΤΣΑΣ Α. Λόγια της πλώρης. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 208. Δρχ. 2.100. ISBN 960-600-821-5. ΚΑΣΔΑΓΛΗΣ Ν. Ακοίμητο το αίμα των νεκρώ ν. Α θήνα, B e ll, 1999. Σελ. 585. Δρχ. 4.0 0 0 . ISBN 960620-422-7.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Ι.-Μ. Απλά σ ' αγα­ πώ. Α θήνα, Ν έα Σ ύ ν ο ρ α , 1999. Σελ. 396. Δρχ. 4.800. ISBN 960-140022-2 .

ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΥ Ε. Μ. Στο χρό νο σκιές... Αθήνα, Γεωργαλάς, 1999. Σελ. 32.

ΘΕΟΤΟΚΗΣ Κ. Η ζωή στο βουνό. Μυθιστόρημα. Μετ. Γ. Ξενάριος. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 350.

ISBN 960-03-2373-9.

ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Η. Τέσσερεις ζω­ γράφοι. Αθήνα, Νεφέλη, 1999. Σελ.

80. Δρχ. 2.080. ISBN 960-211-429-0.

ΑΝΔΡΙΩΤΗΣ Γ. - ΓΕΝΙΤΣΑΡΙΟΥ Μ. Π εριστέρια και κόρ α κες. Α θήνα, Ερίννη, 1999. Σελ. 72. Δρχ. 5.200.

ΚΑΝΙΟΥΡΑΣ Σ. Ο πειρασμός της Βεβαιότητας. Αθήνα, Ά γρα, 1998. Σελ. 93. Δρχ. 2.700. ISBN 960-325276-Χ.

Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 164. Δρχ. 3.500. ISBN 960-620-820-7.

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Θ. Η περσινή δεκαε­ τία. Διηγήματα. Γιάννενα, 1998. Σελ.

107. Δρχ. 2.080. ISBN 960-8000300-8. ΠΑΠΑΔΑΚΗ Λ. Σαν χειμωνιάτικη λιακάδα. Αθήνα, Καλέντης, 1999. Σελ. 379. Δρχ. 4.160. ISBN 960-2190914. ΠΑΠΑΚΟΥ Β. Χωρίσαμε την ίδια ε­ ποχή. Αθήνα, Ν έα Σύνορα, 1999. Σελ. 283. Δρχ. 3.000. ISBN 960-140017-6. ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ Α. Οι γυναίκες λένε πάντα ψέματα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, 1999. Σελ. 253. Δρχ. 4.000. ISBN 960-7205-05-7. ΣΑΜΟΥΗΛΙΔΗΣ X. Μιθριδάτης ο Μέγας. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1998. Σελ. 573. Δρχ. 5.500. ISBN 960-236881-0. ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Θ. Λ. Ατομα 3. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 377. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2407-7. ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Το ταξίδι των ψυχών. Αθήνα, Α ρμός, 1998. Σελ. 273. Δρχ. 3.200. ISBN 960-5270994. ΣΩΤΗΡΧΟΣ Π. Μ. Η κόρη μου η ξενητειά. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Αρμός,

β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό S c A ti' o

1998. Σελ. 433. Δρχ. 4.000. ISBN 960-527-101-Χ. ΦΙΑΟΠΟΥΛΟΥ Ν. Το έβδομο Λιοντά­ ρι. Αθήνα, Ευρωπαϊκό Κέντρο Τέ­ χνης, 1999. Σελ. 110. ΧΙΟΥ Ε. - ΤΖΟΥΜΑΣ Γ. Από την Ευοινο στη Μυροβόλο. Διηγήματα. Χίος, 1999. Σελ. 109. Δρχ. 2.020. ISBN 960-86344-0-7.

AMBROSE D. Μοιραίο παιχνίδι. Μετ. Μ. Περαντάκου-Cook. Αθήνα, Ελλη­ νικά Γράμματα, 1999. Σελ. 453. Δρχ. 4.500. ISBN 960-344-668-8.

ADLE Μ. Ό λες μου οι μέρες είναι έ­ να αντίο. Μετ. Β. Σιδηροπούλου. Αθήνα, Ν έα Σ ύνορα , 1999. Σελ.

592. Δ ρ χ. 5 .0 0 0 . ISBN 9 6 0 -1 4 0015-Χ. ΑΝΤΙΒΑΡ X. Ε. Ο δρόμος του Σινεκλί Μπακάλ. Μετ. Φ. Καραογλάν. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1998. Σελ. 472. Δρχ.

5.000.

ISBN 960-14-0019-2. ΑΠΝΤΑΪΚ Τ. Μες στην ομορφιά των κρίνων. Μετ. Λ. Ιωαννίδου. Αθήνα, B ell, 1999. Σελ. 688. Δρχ. 4.5 00.

ISBN 960-620-421-9. ΒΕΡΝ I. Το μυστικό του Βίλχελμ Στόριτζ. Μετ. Β. Κριατσιώτη. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 238. ISBN 960-03-2242-2.

GAIMAN Ν. Don’t panic. Β' έκδοση. Μετ. Β. Χοάνου. Αθήνα, Παρά Πέ­ ντε, 1999. Σελ. 214. Δρχ. 2.500.

WILDE Ο. Ο ευτυχισμένος Πρίγκι­ πας. Και άλλες ιστορίες. Μετ. Σ. Σκουλικάρη. Α θήνα, Π α τάκ ης, 1999. Σελ. 133. Δρχ. 2.100. ISBN 960-600-755-3. ΓΟΥΟΝΤΕΛ Μ. Το κρυφό ημερολό­ γιο της Ζόι Τ. Κέρλυ. Μετ. Β. Δέμου. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 208. Δρχ. 2.200. ISBN 960-600-594-1.

CALVINO I. Λίγο πριν πεις «Ε­ μπρός». Διηγήματα. Μετ. Α. Χρυσοστομίδης. Αθήνα, Κ αστανιώ της, 1999. Σελ. 361. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2402-6.

CESPEDES Α. Κανείς δεν γυρίζει πί-. σω. Μετ. Ρ. Δάσκου. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1998. Σελ. 285. Δρχ.

3.120.

ISBN 960-260-981-1. ΚΛΕΜΑΝ Κ. Το παιχνίδι των Θεών. Μετ. Μ. Χωρεάνθη. Αθήνα, Ψ υ χ ο ­ γιός, 1999. Σελ. 688. Δρχ. 6.900.

ISBN 960-274-297-6.

COOK R. Η μόλυνση. Μετ. Τ. Γ. Λα-

Β ιΒλιογρα φ ικό δελτίο

μπροθανάσης. Αθήνα, Π ατάκης, 1999. Σελ. 427. Δρχ. 4.000. ISBN 960-600-765-0.

CORNWELL Ρ. Αγνώστων λοιπών στοιχείων. Μετ. Ο. Αβραμίδης. Αθή­ να, Ωκεανίδα, 1999. Σελ. 359. Δρχ.

4.000.

ISBN 960-410-090-4.

CORTI Μ. Ό ταν φτάσει εκείνη η ώ­ ρα. Μυθιστόρημα. Μετ. X. Γ. Αλεξανδ ρ ίδ η ς. Α θήνα, Τ ρ α υ λ ό ς, 1999. Σελ. 342. Δρχ. 4.2 0 0 . ISBN 9607990-05-6.

KRANTZ J. Τα κοσμήματα της Τέσα Κεντ. Μετ. Ρ. Γεωργιάδου. Αθήνα, B ell, 1999. Σελ. 480. Δρχ. 1.800.

ISBN 960-450-613-7.

LUDLUM R. Ματαρέζε: Η αντίστροφη μέτρηση. Μετ. Π. Κωνσταντέας. Αθή­ να, Bell, 1999. ISBN 960-450-611-0. ΛΑΡΣΟΝ Μ. Λ ονγκ Τζον Σίλβερ. Μετ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Ψ υ χ ο ­ γιό ς, 1999. Σελ. 464. Δρχ. 5.300.

ISBN 960-274-261-5.

LAFORGUE J. Αμλέτος ή οι συνέπει­ ες της υϊκής στοργής. Μετ. Ε. Λαμπρίδη. Αθήνα, Έ ρ α σ μ ο ς, 1999. Σελ.

63. Δρχ. 1.040.

MALOUF D. Αναπολώντας τη Βαβυ­ λώνα. Μυθιστόρημα. Μετ. Ε. Βαρβάκη. Αθήνα, Κ αστανιώ της, 1999. Σελ. 260. Δρχ. 4.160. ISBN 960-032115-9. ΜΕΝΤΟΘΑ Ε. Μια ανάλαφρη κωμω­ δία. Μυθιστόρημα. Μετ. Κ. Τζωρίδου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 553. Δρχ. 6.240. ISBN 960-032392-5. ΜΟΝΤΑΛΜΠΑΝ Μ. Β. Το κουιντέτο του Μπουένος Άιρες. Μυθιστόρημα. Μετ. Α. Αλεξοπούλου. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 1998. Σελ. 518. Δρχ.

7.280.

ISBN 960-03-2240-6.

MAUPASSANT G. DE. Η καρδιά μας. Μετ. Α. Ραδίτσα. Αθήνα, Printa, 1999. Σελ. 268. Δρχ. 3.640. ISBN 960-7408-25-Χ.

1999. Σελ. 651. Δρχ. 7.280. ISBN 960-03-2389-5. ΜΩΡΙΕ Δ. ΝΤΙ. Το σπίτι της όχθης. Μυθιστόρημα. Μετ. Μ. Λιβάνου. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 473. Δρχ. 6.240. ISBN 960-03-2386-0.

DUFFIE C. Ο τυφλοπόντικας και η κουκουβάγια. Μετ. Γ. Τσελίκας. Θεσ­ σαλονίκη, Fun In Art, 1999. Σελ. 96.

ISBN 960-86320-0-5. ΝΤΟΕΡΤΥ Μ. Η φιδόπετρα. Αθήνα, Π α τάκ ης, 1999. Σελ. 200. Δρχ.

2.300. ISBN 960-600-593-3.

UHLIG Η. Ο δρόμος του μεταξιού. Μετ. I. Λεμπέση-Μουζακίτη. Αθήνα, Κ ονιδάρης, 1999. Σελ. 395. Δρχ.

5.200.

ISBN 960-7136-85-3.

PAVESE Τ. Το σπίτι στο λόφο. Μετ. Θ. Κουτλής. Αθήνα, Ο δός Πανός, 1999. Σελ. 170. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7716-35-3.

ROBB Μ. Η ζωή σε δυο πράξεις. Μετ. Ρ. Χάτχουτ. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 261. Δρχ. 3.640. ISBN 960-03-0759-8.

SARAMAGO J. Όλα τα ονόματα. Μυ­ θιστόρημα. Μετ. Α. Ψΰλλια. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 299. Δρχ.

4.160. ISBN 960-03-2405-0. ΣΙΜΟ. Φοβάμαι. Μετ. Ε. Κορόμηλά. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1999. Σελ. 176. Δρχ. 2.000. ISBN 960410-092-0.

SMITH W. Η λεοπάρδαλη κυνηγά στο σκοτάδι. Μετ. Κ. Μπαρμπής. Αθή­ να, Bell, 1999. Σελ. 576. Δρχ. 2.000.

ISBN 960450-096-1.

SPARKS Ν. Χαμένες αγάπες. Μετ. Κ. Κουνινιώτη. Αθήνα, Ν έα Σύνορα, 1999. Σελ. 425. Δρχ. 4.500. ISBN 960-14-0032-Χ. ΣΤΗΒΕΝΣΟΝ Ρ. Λ. Το μαύρο βέλος. Μετ. Μ. Κιτσικοποΰλου. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 1999. Σελ. 362. ISBN 960-03-2350-Χ.

BAKER L. Ντράιβ-ιν Φλαμίνγκο. Μετ. Β. Χατζοποΰλου. Αθήνα, Bell, 1999. Σελ. 416. Δρχ. 1.700. ISBN 960-450612-9.

FERRANDINO G. Φέρτε μου το κε­ φάλι του Πέρικλε Σκαλτσόνε. Μετ. Ζ. Σαμουήλ. Αθήνα, Τραυλός, 1999. Σελ. 166. Δρχ. 3.0 0 0 . ISBN 9607990-064.

ΜΠΕΡΝΧΑΡΝΤ Τ. Διόρθωση. Μετ. Β. Τομανάς. Αθήνα, Εξάντας, 1999. Σελ. 392. Δρχ. 5.000. ISBN 960-256291-9.

ΦΩΚΝΕΡ Ο. Ο γέρος. Μετ. Μ. Γεωργοσοποΰλου. Αθήνα, Το Ροδακιό, 1998. Σελ. 112+Φ ωτ. Δρχ. 2.850.

ISBN 960-736040-0.

BEATON R. Τα παιδιά της Α ριάδ­ νης. Μυθιστόρημα. Μετ. Α. Μπακο­ δή μ ο υ . Α θήνα, Κ α σ τ α νιώ τ η ς,

FORTUNE D. Το σπίτι της δύναμης και άλλα διηγήματα. Μετ. Λ. Γκορτσοποΰλου. Αθήνα, Ιάμβλιχος, 1999.

m

Σελ. 288. Δρχ. 3.800. ISBN 960-268129-2.

ρίπλους, 1999. Σελ. 61. Δρχ. 1.560.

ISBN 960-7131-74-6.

HEGLAND J. Στην καρδιά του δά­ σους. Μυθιστόρημα. Μετ. Ν. Σιδέρη. Α θάνα, Μ π ο υ κ ο υ μ ά ν η ς , 1999. Σελ. 264. Δρχ. 3.840. ISBN 9607458-29-Χ.

BRODSKY J. Το τραγούδι του εκκρε­ μούς. Μετ. Δ. Στεφανάκης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 198. Δρχ.

4.160. ISBN 960-03-2379-8.

HOFFMAN Α. Εδώ στη γη. Μετ. Π. Μοσχοπούλου. Αθήνα, Ω κεανίδα, 1999. Σελ. 294. Δρχ. 3.500. ISBN 960-410-091-2.

ΤΟΛΣΤΟΪ Λ. Γιατί οι άνθρωποι κά­ νο υ ν χρήση ναρκω τικώ ν ουσιών. Μετ. Γ. Στρίγκος. Αθήνα, Καστανιώ­ της, 1999. Σελ. 149. ISBN 960-032378-Χ.

Μελέτες Εισαγωγή στην ποίηση του Ελύτη. Επιλογή κριτικών κειμένων. Επιμ. Μ.

Vitti. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1999. Σελ. 504. Δρχ. 5.300. ISBN 960-524-046-7. Φώτης Κόντογλου. Σημείον αντιλε­ γό μ ε νο ν. Α θήνα, Α ρ μ ό ς , 1998. Σελ. 238. Δρχ. 4.000. ISBN 960527-089-7. ΚΑΣΙΝΗΣ Κ. Γ. Διασταυρώσεις. Αθή­ να, Χατζηνικολή, 1998. Σελ. 360.

ISBN 960-264-139-8. ΜΑΡΑΓΚΑΚΗΣ Ε. Ν. Αισθητική στο λόγο. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1999. Σελ. 105. Δρχ. 1.870. ISBN 960-205413-1. ΜΠΑΛΟΥΜΗΣ Ε. Γ. Ανδρέας Καρκαβίτσας ο ανατόμος της λαϊκής κοι­ νότητας. Αθήνα, Ελληνικά Γράμμα­ τα, 1999. Σελ. 273. Δρχ. 4.000. ISBN 960-344-479-0.

Δοκίμια ΑΓΓΈΛΙΚΟΠΟΥΛΟΣ Β. Πες το μ’ ένα τραγούδι. Αθήνα, Κ αστανιώ της, 1999. Σελ. 198. Δρχ. 3.640. ISBN 960-03-0755-5.

Θέατρο

Έ ργα ΓΟΥΛΦ Β. Ορλάντο. Μετ. Θ. Χατζόπο υ λ ο ς. Α θήνα, Κ έ δ ρ ο ς, 1999. Σελ. 74. Δρχ. 2.000. ISBN 960-041493-0. ΟΥΙΛΛΙΑΜΣ Τ. Ξαφνικά πέρσι το κα­ λοκαίρι. Μετ. Ε. Μπελιές. Αθήνα, Κέ­ δ ρ ο ς, 1999. Σελ. 79. Δρχ. 1.800.

ISBN 960-04-1478-5.

ΟΡΦΑΝΙΔΗ Λ. Εισαγωγή στη νεολι­ θική ειδωλοπλαστική. Αθήνα, Ακα­ δ ημία Α θ ηνώ ν, 1998. Σελ. 368. Δρχ. 12.480. ISBN 960-7099-58-3. ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΥ Θ. Αρχαιολογική περιήγηση στο Νομό Κιλκίς. Κιλκίς, Ν ομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κιλ­ κ ίς , 1998. Σελ. 119. ISBN 96086285-04. ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ-ΤΙΒΕΡΙΟΥ Θ. Ανασκαφή Δίου. Τόμος Α'. Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ­ σ αλονίκη ς, 1998. Σελ. 262. Δρχ.

11.440. ISBN 960-86273-0-3.

Μαρτυρίες ΑΛΑΒΕΡΑΣ Τ. Με τον Μπαρμπαλιά. Θεσσαλονίκη, Ιανός, 1999. Σελ. 110. Δρχ. 2.200. ISBN 960-7771-22-2.

ΣΑΙΞΠΗΡ Ο. Μακμπέθ. Μετ. X. Μπάμπου-Παγκουρέλη. Αθήνα, Εξάντας, 1998. Σελ. 153. Δρχ. 2.600. ISBN 960-256-374-5.

ΠΑΤΡΑΚΟΥ-ΛΟΥΒΗ Α. Ατενίζοντας το όραμα. Σπάρτη, Ν ικ ο λά ρ ο υ , 1998. Σελ. 283. Δρχ. 4.160.

Μελέτες ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Από το Μένανδρο στον Ίψεν. Παγκόσμιο θέ­ ατρο, 1. Αθήνα, Π ατάκης, 1999. Σελ. 487. Δρχ. 7.500. ISBN 960-600752-9. ΘΩΜΑΔΑΚΗ Μ. Θεατρικός αντικατο­ πτρισμός. Αθήνα, Ελληνικά Γράμ­ ματα, 1999. Σελ. 141. Δρχ. 3.200.

ISBN 960-344-633-5.

ΝΙΑΡΧΟΣ Θ. Θ. Ο έρωτας για τους άλλους. Δοκίμια. Αθήνα, Καστανιώ­ της, 1999. Σελ. 243. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-03-2060-8.

ΠΕΦΑΝΗΣ Γ. Π. Το θέατρο και τα σύμβολα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμ­ ματα, 1999. Σελ. 516. Δρχ. 8.000.

ISBN 960-344-658-0.

ΠΑΠΑΓΕΩΡΠΟΥ-ΒΕΝΕΤΑΣ Α. Αθη­ νών αγλάισμα. Αθήνα, Ερμής, 1999. Σελ. 187. Δρχ. 5.200. ISBN 960-320082-4.

BROOK Ρ. Η ανουσή πόρτα. Μετ. Μ. Φραγκουλάκη. Αθήνα, ΚΟΑΝ, 1998. Σελ. 172. Δρχ. 3.5 0 0. ISBN 9607586-32-8.

WILSON C. Ο ξένος. Μετ. Γ. Ανδρέου. Αθήνα, Ακτή-Οξό, 1999. Σελ.

295. Δρχ. 3.900. ISBN 960-761479-8.

£Χ°>-

ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗΣ Ν. Η τετρακτύς της Ιωνίας και ο ιωνικός λόγος αποκαλύ­ πτουν. Αθήναι, Γεωργιάδης, 1999. Σελ. 414. Δρχ. 4.160. ISBN 960-316091-1.

ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ Φ. Το υπόγειο. Απόδ. Μ. Βαμδουνάκη. Αθήνα, Φιλιππότης, 1999. Σελ. 101.

ΛΑΓΓΟΥΒΑΡΔΟΣ Μ. Η ζωή είναι πνευματική. Αθήνα, Οι Ε κ δόσ εις Των Φίλων, 1998. Σελ. 154.

BECK H.-G. Αποχαιρετισμός στο Βυ­ ζάντιο. Μετ. Ν. Eideneir. Αθήνα, Πε-

Αλφάδι, 1998. Σελ. 225. Δρχ. 9.000.

ISBN 9963-631-00-2.

Αρχαιολογία

ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ Γ. (ΦΑΛΗΡΙΩΤΗΣ). Το ημερολόγιο ενός ευγενούς Έλληνα. Αθήνα, Advector, 1999. Σελ. 189. Δρχ. 2.600. ISBN 960-8014-00-Χ. ΚΑΠΕΤΑΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑΣ. Από την Κοξαρέ στα βουνά της Ρούμελης. Αθή­ να, Θυμέλη, 1999. Σελ. 607. Δρχ.

7.800.

ISBN 960-519-014-1. ΚΑΦΤΑΝΤΖΗΣ Γ. Το ναζιστικό στρα­ τόπεδο Παύλου Μελά Θεσσαλονίκης 1941-1944. Θεσσαλονίκη, Παρατη­ ρητής, 1999. Σελ. 454. Δρχ. 4.680.

ISBN 960-260-9974. ΜΑΧΑΙΡΑΣ Ε. Η τέχνη της αντίστα­ σης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 422. Δρχ. 8.320. ISBN 960-0323674. ΠΑΠΠΑ Λ. Χ ωρίς η μ ερ ο μ η νία . Αθήνα, Ν έα Σ ύνορα , 1999. Σελ.

4 6 4 . Δ ρ χ. 4 .5 0 0 . ISBN 9 6 0 -1 4 0010-9.

Λευκώματα

ΜΠΟΥΣΧΟΤΕΝ Ρ. Β. Π εράσαμε πολλές μπάρες κορίτσι μου... Αθή­ να, Πλέθρον, 1998. Σελ. 339. Δρχ.

5.720. ISBN 960-348-083-5.

Κ ύπρος 1 9 59-1967. Λ ευκωσία,

ΧΑΜΠΙΜΠΙ Ε. - ΚΑΝΙΟΥΚ Γ. Η γη

Ισ τορία

Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό δελ τίο

της διπλής Επαγγελίας. Μει. Κ. Λάμψα. Αθήνα, Γ α βρ ιη λίδη ς, 1998. Σελ. 202. Δρχ. 3.640. ISBN 960336-031-9.

HORROWITZ Μ. - PALMER C. Χο­ ρεύτριες στο λαβύρινθο της φαντα­ σίας. Μετ. Γ. Γούτας. Αθήνα, ΑκιήΟ ξύ, 1999. Σελ. 278. Δρχ. 3.600.

ISBN 960-7614-75-5.

Βιογραφ ίες Χαλεπός. Ο κοσμοκαλόγερος καλλι­ τέχνης από τον Π ύργο της Τήνου. Επιλ.-επιμ. Σ. Γ. Φιλιππότης. Αθήνα, Ε ρ ίν νη , 1999. Σελ. 221. Δρχ.

3.430. ΛΙΟΣΑ Μ. Β. Το ψάρι στο ν ερ ό . Μετ. Λ. Παλλάντιου. Αθήνα, Κασταν ιώ τ η ς , 1999. Σ ελ. 600. Δ ρχ.

10.400. ISBN 960-03-2363-1. ΜΠΙΑΝΚΙΟΤΙ Ε. Το τόσο αργό βήμα της αγάπης. Μετ. Ε. Κορόμηλά. Αθή­ να, Εξάντας, 1999. Σελ. 314. Δρχ.

4.000. ISBN 960-256-371-0. ΠΑΖ Ο. Οδοιπορικό. Μετ. Σ. Μπενβενίστε - Μ. Π α πα δή μα . Α θήνα, Ε ξ ά ντ α ς, 1999. Σελ. 164. Δ ρχ.

2.700. ISBN 960-256-369-9.

Ελληνική Ιστορία Γάμος, εταίρες και πορνεία στην αρ­ χαία Ελλάδα. Β' έκδοση. Μετ. Δ. Γεωργοβασίλης. Αθήνα, Παπαδιίμας, 1999. Σελ. 336. Δρχ. 4.000. ISBN 960-206-271-1. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Γ. Θ. Οι γενναίοι του Β ορρά. Τ όμ ος Α ' + Β '. Δ ράμ α, ΕΣΕΑ, 1999. Σελ. 397+352. Δρχ.

9.360 (οι δύο τόμοι). ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Α. Νεότερη ι­ στορία της Μ α κεδονία ς (18301912). Αθήνα, Η ρ όδ οτος, 1999. Σελ. 396. Δρχ. 7.800. ISBN 9607290-59-3. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Γ. - ΖΑΟΥΣΗΣ Α. Λ. Η συμμετοχή της Ελ­ λάδος στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Τόμος Β'. Αθήνα, Ακαδημία Αθη­ νών, 1998. Σελ. 161. Δρχ. 3.120. ΚΑΛΑΪΤΖΗΣ X. (ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΜΥΡΩΝ). Οι Εκκλησίες και τα ξω­ κλήσια της Ίμβρου. Αθήνα, Σύνδε­ σ μ ος Των Εν Α θιίναις Μεγαλοσ χολ ιτώ ν, 1998. Σελ. 617. Δρχ.

10.400. ISBN 960-7579-13-5. ΚΑΛΕΜΗΣ Α. Π εριπλανήσεις στο χώρο και στο χρόνο. Βόρεια Εύβοια. Τόμος Β'. Αθήνα, Κίνητρο, 1999. β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό δ ίλ τ ίο

Σελ. 340. Δρχ. 11.440. ISBN 9607103-17-3. ΚΑΛΛΙΓΈΡΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Μύθος και ιστορία της αρχαίας ελληνικής τε­ χνολογίας και των αυτομάτων. Τό­ μ ος Α '. Α θήνα, Κ α σ τ α νιώ τ η ς, 1999. Σελ. 366. Δρχ. 6.2 40. ISBN 960-03-2385-2. ΚΑΣΣΗΣ Κ. Δ. Η αληθινή και εκ των ένδον ιστορία του Ελληνισμού της α ρχαίας Ε λλάδας. Α θήνα, Ιχώ ρ, 1998. Σελ. 365. Δρχ. 6.240. ΚΟΚΚΙΝΗΣ Σ. Τα μοναστήρια της Ελλάδος. Β' έκδοση. Αθήνα, Εστία, 1999. Σελ. 352. Δρχ. 3.010. ΚΟΜΗΣ Κ. Ιστορικοδημογραφικά. Αθήνα, Π α π αζιίσ η ς, 1999. Σελ.

3 6 6 . Δ ρ χ. 5 .7 2 0 . ISBN 9 6 0 -0 2 1303-8.

ΣΑΡΡΗΣ Κ. Α. Χρονικό Κορυσχάδων. Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1998. Σελ. 413. Δρχ. 7.280. ISBN 9607731-16-6. ΤΖΑΝΑΚΑΡΗΣ Β. Ό τα ν η δ η μ ο ­ κρατία πνιγόταν στα παγωμένα νερά του Στρυμόνα. Θεσσαλονίκη, 1999. Σελ. 80. ΨΙΜΟΥΛΗ Β. Δ. Σούλι και Σουλιώ­ τες. Αθήνα, Κ έντρο Ν εο ελ λ η ν ι­ κών Ερευνών / Ε.Ι.Ε., 1998. Σελ.

544. Δρχ. 7.280. ISBN 960-791602-6 .

FLACELIERE R. Ο δημόσιος και ι­ διωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων. Μετ. Γ. Βανδώρος. ΙΒ' έκδ. Αθήνα, Παπαδήμας, 1999. Σελ. 392. Δρχ.

4.500.

ISBN 960-206-041-2.

Παγκόσμια Ιστορία

ΚΟΥΚΚΟΥ Ε. Ε. Ιστορία των Επτα­ νήσω ν από το 1797 μέχρι την Αγγλοκρατία. Αθήνα, Π α π αδ ήμ ας, 1999. Σελ. 245. Δρχ. 4.1 60. ISBN 960-206-450-1.

Τα θαύματα του κόσμου. Α θήνα, N a tio n a l G eo g ra p h ic S o c ie ty , 1998. Σελ. 252. Δρχ. 11.000. ISBN 960-7538-05-6.

ΚΟΥΣΙΔΟΥ Ν. Α. - ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Γ. Η υπόθεση Νίκου Πλουμπίδη. Αθήνα, Διογένης. Σελ. 788. Δρχ. 6.760. ISBN 960-7153-31-6.

ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Αμπντουλάχ Οτζαλάν. Αθήνα, Ιά μβλιχος, 1999. Σελ. 148. Δρχ. 3.200. ISBN 960-268-135-7.

ΚΟΥΤΟΥΛΑΣ Δ. Οι χαμένες γνώ ­ σεις των αρχαίων Ελλήνων. Αθήναι, Ν έα Θ έσις, 1998. Σελ. 231. Δρχ.

3.120.

ΔΟΥΓΓΗΣ Τ. Κ. Επισκόπηση βυζα­ ντινής ιστορίας. Τ όμ ος Α ': (3241204). Β' έκδοση. Αθήνα, Σύγχρο­ νη Ε π οχή , 1998. Σελ. 355. Δρχ.

5.200. ISBN 960-224-836-Χ.

ΛΑΖΟΣ X. Δ. Υδραυλικά όργανα και μηχανισμοί. Αθήνα, Α ίολος, 1999. Σελ. 213. Δρχ. 4.680. ISBN 960521-027-4. ΛΟΥΚΑΤΟΣ Σ. Δ. Τα χρόνια της Ιτα­ λικής και Γερμανικής Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης στην Κεφαλλονιά και στην Ιθάκη. Τ ό μ ο ς Β '. Α θήνα, Α λκυώ ν. Σελ. 253. Δρχ.

2.900. ISBN 960-326-028-2. ΑΥΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ Β. X. Ο Βυζα­ ντινός Πόντος. Αθήνα, Δημιουργία, 1999. Σελ. 254. Δρχ. 5.200. ΜΑΘΙΟΠΟΥΛΟΣ Β. Π. Η συμμετο­ χή της Ελλάδος στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Τόμος Α'. Αθήνα, Ακαδη­ μία Αθηνών, 1998. Σελ. 352. Δρχ.

3.120.

ΜΑΛΦΑΣ Π. Α. Τ ρω ά ς. Α θήνα, 1998. Σελ. 238. Δρχ. 5.200. ISBN 960-90954-0-2. ΤΣΙΜΠΟΥΚΙΔΗΣ Δ. I. Ανατομία της δουλοκτητικής κοινωνικής σκέψης. Β ' έκδ ο σ η . Α θήνα, Ε λ λη ν ικ ά Γράμματα, 1999. Σελ. 386. Δρχ.

4.200. ISBN 960-344-544-4.

GRAVES R. Τροφή για Κενταύρους. Μετ. Ρ. Καρακατσάνη. Αθήνα, Κά­ κτος, 1999. Σελ. 238. Δρχ. 3.120.

Κόσμος

ΜΥΛΩΝΑΣ Γ. - ΚΑΣΤΑΝΗΣ Α. Ο Εύελπις. Αθήνα, Φλώρος. Σελ. 278. Δρχ. 17.800. ISBN 960-7178-42-4.

ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗΣ Θ. Ο. Επταλόφου Βοσπορίδος οδοιπορία. Θεσσαλονί­ κη, Η ρ ό δ ο τ ο ς , 1998. Σελ. 155. Δρχ. 4.160. ISBN 960-7290-57-7.

ΡΕΠΠΑΣ X. Κ. Εκπαιδευτικά της Ναυπακτίας (1833-1847). Αθήνα, 1998. Σελ. 320. Δρχ. 6.2 40. ISBN 960-86352-0-9.

GAUTIER Τ. Κ ωνσταντινούπολη. Μετ. Ε. Μπομπολέση. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 1999. Σελ. 365. Δρχ.

5.200.

ISBN 960-03-2329-1.

Π α ιδ ικ ά

να, Α ν εμ ό μ υ λο ς, 1998. Σελ. 30.

ISBN 960-257-439-9.

ΠΑΠΑΚΟΥ-ΛΑΓΟΥ Α. Το φιλί της ζωής. Αθήνα, Σ ύ γχρ ονη Ε ποχή, 1999. Σελ. 112. Δρχ. 2.800. ISBN 960-224-841-6.

STANNARD S. Ο θείος Αλβέρτος σας απαντά. Μει. Α. Τσαγκογέωργα. Αθή­ να, Κάτοπτρο, 1999. Σελ. 205. Δρχ.

5.720. ISBN 960-7778-02-2.

Ελεύθερα αναγνώσματα ΚΑΝΑΚΗΣ Ν. Τ’ άσπρα παπούτσια. Αθήνα, Π ατάκης, 1999. Σελ. 88. Δρχ. 1.450. ISBN 960-600-867-3. ΚΑΡΘΑΙΟΥ Ρ. - ΜΑΝΟΥ-ΠΑΣΑ Κ. Π αρέα με τον Αίσωπο. Τ όμος Β'. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ.

63. ISBN 960-03-2153-1. ΠΑΠΑΔΑΚΗ Α. Ο ήλιος κρυώνει. Αθήνα, Π ατάκης, 1999. Σελ. 80. Δρχ. 1.300. ISBN 960-600-586-0. ΤΣΙΚΛΗΡΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Ο αετός που δάκρυζε. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 80. Δρχ. 1.300. ISBN 960-600805-3. ΦΩΤΕΑΣ Π. Απλές φωνές. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 36. Δρχ. 1.600.

ISBN 960-600-723-5. Τα ωραιότερα παραμυθία από τη Ρω­ σία. Μετ. Φ. Ζερβού. Αθήνα, Πατά­ κη ς, 1999. Σελ. 100. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-600-753-7. ΓΚΑΝΕΡΙ Α. Χαμένοι στη ζούγκλα. Μετ. Ν. Οικονομοπούλου. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 32. Δρχ. 1.700.

ISBN 960-600-490-2. ΓΚΑΝΕΡΙ Α. Χαμένοι στην έρημο. Μετ. Ν. Ο ικονομοπούλου. Αθήνα, Πατάκης, 1998. Σελ. 32. Δρχ. 1.700.

ISBN 960-600-489-9.

WATTERSON Β. Κάλβιν και Χομπς. Μετ. Ν. Ρώντα. Α θήνα, Κ έδ ρ ο ς, 1999. Σελ. 130. Δρχ. 3.000. ISBN 960-04-1423-8. ΛΑΝΓΚΕΝ Α. Τα νέα γράμματα του Φελίξ. Μετ. Κ. Γιαντς - Κ. Μουρατίδου. Αθήνα, Α νεμ όμ υ λο ς, 1998. Σελ. 32. ISBN 960-257-545-Χ. ΠΕΡΡΟ Ζ. Τα ωραιότερα παραμύθια. Μετ. Α. Παπασταύρου. Αθήνα, Πατά­ κη ς, 1999. Σελ. 100. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-600-699-9. ΡΙΓΓΕΡ Α. Η Λένα και ο Π αύλος. Μει. Κ. Γιανις - Κ. Μουρατίδου. Αθή­

©a-

ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ. Πε­ ριοδική έκδοση. Φύλλο 27. Δρχ. 300. ΛΕΣΒΙΑΚΑ. Τόμος ΙΖ', 1998. Δρχ.

5.200.

Γνώσεις Περιοδικά ΑΚΤΗ. Τεύχος 38. Δρχ. 1.250. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΒΕΑ. Τεύχος 3. ΑΝΤΙΤΕΤΡΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥ­ ΣΗΣ. Τεύχος 52. Δρχ. 1.000. ΑΡΒΑΝΟΝ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 6. Δρχ. 1.000. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ - ΤΕΧΝΕΣ. Τριμηνι­ αίο περ ιο δικό . Τ εύ χο ς 70. Δρχ.

2.000. ΒΙΒΛΙΟ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙ­ ΝΩΝΙΑΣ. Ετήσια έκδοση. Τεύχος 1. Δρχ. 1.000. ΠΑΤΙ. Τεύχος 285. Δρχ. 700.

ΜΑΘΗΤΙΚΟΙ ΠΑΛΜΟΙ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχη 10,11. ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 51. Δρχ.

200. ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ. Διμηνιαία εφημερί­ δα. Φύλλο 97. Δρχ. 150. ΝΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 13-14. Δρχ. 1.500. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τ εύ χο ς 1711. Δρχ.

1.200. ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ. Σελ. 102. Δρχ.

1.500. ΟΜΠΡΕΛΑ. Γράμματα - τέχνες - πολι­ τισμός. Τεύχος 43. Δρχ. 2.000. ΟΥΤΟΠΙΑ. Διμηνιαία έκδοση. Τεύ­ χος 33. Δρχ. 1.500.

ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Περιοδι­ κή έκδοση τέχνης, κριτικής και κοινω­ νικού προβληματισμού. Τεύχος 85. Δρχ. 1.000.

ΠΑΡΑΛΛΑΞΗ. Μηνιαία εφημερίδα. Τεύχος 51. Δωρεάν.

ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 208. Δρχ. 1.500.

ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ. Δίμηνη επιθεώρηση. Τεύχος 38.

Η ΔΕΞΑΜΕΝΗ. Τεύχος 4.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ. Διμηνιαίο πε­ ριοδικό. Τεύχος 126.

ΔΕΛΤΙΟ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΝΕΩΤΕΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ. Τ όμ ος Α ', 1998. Δρχ. 6.240. ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 396. Δρχ. 1.800. ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Μηνιαία έκδοση. Τεύ­ χος 114. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ. Τρι­ μηνιαία έκδοση. Τ εύχος 49. Δρχ.

1.000. ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΠΑΝΘΕΟΝ. Τεύχος 4. Δρχ. 1.200.

Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 62. Δρχ. 1.000. ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ. Τ εύχος 7. Δρχ. 750. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ. Τριμηνιαία έκδοση . Τ εύ χο ς 68 -6 9 -7 0 . Δρχ.

6.000. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Δίμηνη επιθεώρηση. Τεύχος 105. Δρχ. 1.560. ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ. Δίμηνο περιοδικό. Τεύχος 8. Δρχ. 1.500.

ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΠΈΤ. Τεύ­ χος 2.

ΣΥΝΑΞΗ. Τριμηνιαία έκδοση σπου­ δ ή ς στην Ο ρθοδοξία . Τ εύ χο ς 69. Δρχ. 1.700.

ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ. Τεύχος 45/3. Δρχ.

1.500.

ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. Τεύχος 4. Δρχ. 700.

ΕΠΙΓΝΩΣΗ. Τεύχος 69. Δρχ. 2.

ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ. Τριμηνι­ αία έκδοση. Τεύχος 64. Δρχ. 1.500.

ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύχος 328. Δρχ. 1.000. ΘΕΣΕΙΣ. Τριμηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 67. Δρχ. 1.800.

Ο ΤΥΠΟΣ. Μηνιαία δημοσιογραφική επιθεώρησις. Τεύχος 104. Δρχ. 1.000.

ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 1.

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 95. Δρχ. 1.040.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Τεύχος 52. Δρχ. 2.000.

EXIT ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ. Τεύχος 23. Δρχ. 500.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΣ. Τριμη­ νιαία έκδοση. Τεύχος 2. Δρχ. 500.

UNICEF ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΣ. Τεύχος 37.

HISTOREIN. Vol 1. Drs. 4.160. β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό δ ελ τίο

ονται όλ ις οι επώνυμες Βιβλιοκριτικές ις των ελληνικώ ν εκδόσεων ' ημερήσιο κ αι περιοδικό τύπο

Αρ. 3 9 7

επιμέλεια: ΗΛΙΛΖ ΜΑΓΚΛΙΝΗΧ

1 Απριλίου - 3 0 Απριλίου 1999

Οδηγοί Βεντίτι Ρ.: Μικρός οδηγός συη μεγά­ λη μουσική (Τόμος Γ') (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 25/4/99)

Λεξικά Πλατής Ν.: Black Out. Το μαόρο λε­ ξικό (Τ. Β ασιλειάδου, Ημερήσια, 30/4/99)

Ημερολόγια Καιροφύλλας Γ. Κ., Φιλιππότης Σ. Γ.: Αθηναϊκό ημερολόγιο 1999 (Κ. Δ. Μαλαφάνιης, διαβάζω, 395)

Φιλοσοφία Α ξελός Κ.: Μ εταμορφώσεις (Γ. I. Μπαμπασάκης, Καθημερινή, 10/4/99) Αριστοτέλης: Μελαγχολία και ιδιο­ φυία (Μ. Παπαγιανυίδου, Το Βήμα, 11/4/99) Αριστοτέλους: Περί ψυχής (X. Ζ. Καραυίκας, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 22/4/99) (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 2/4/99) Θ ανασάς Π.: Ο πρώ τος δεύτερος πλους: Είναι και κόσμος στο ποίημα του Παρμενίδη (Α. Μπαγιωνάς, Κα­ θημερινή, 25/4/99) Καστοριάδης Κ.: «Ορθολογικότητα» του καπιταλισμού (Γ. I. Μπαμπασά­ κης, Καθημερινή, 10/4/99) Νούτσος Π. (επιμ.): Φιλοσοφία, επι­ στήμες και πολιτική (Ε. Χαλιώρη, Κέρδος, 22/4/99) Πεντζοπούλου- Βαλλάλ Τ.: Προβο­ λές στον Αριστοτέλη (Π. Τζαμαλίκος, Ελευθεροτυπία, 30/4/99) Χριστοδούλου I. Σ.: Πλάτων - Πολι­

τικός (Γ. Ρωμανός, Πολιτικά Θέματα, 30/4/99) Ψυχοπαίδης, Κ.: Ο φιλόσοφος, ο πο­ λιτικός, ο τύρρανος. Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστο­ τέλη (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 24/4/99) Αριές Φ.: Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου (Δ. Μεϊδάνης, Αλάρμ, Απρ. ’99) (Σ. Ροζάνης, Ελευθεροτυπία, 9/4/99) Ουίλσον Κ.: Ο ξένος (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 24/4/99) Σάλμον Μ. X.: Εισαγωγή στη φιλο­ σοφία της επιστήμης (Α. Αραγεώργης, Ελευθεροτυπία, 2/4/99) Χάιντεγκερ Μ.: Διαμονές. Το ταξίδι στην Ελλάδα (Ε. Χλιμίντζα, Ημερή­ σια, 17/4/99)

Εφαρμοσμένη Ψυχολογία Γκόλμαν Ντ.: Η συναισθηματική νοημοσύνη στον χώρο της εργασίας (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 3/4/99) Κλέγκχορν Π.: Τα μυστικά της αυτοεκτίμησης (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 4/4/99)

Θρησκεία Θεοδώρου Α.: Η ουσία της Ορθοδο­ ξίας (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 10/4/99)

Κοινωνιολογία Αυγουστίδης π. Αδ.: Η ανθρώπινη ε­ πιθετικότητα (Φ. Καλαντής, Επενδυ­ τής, 30/4/99) Πιπ ερόπουλος Γ.: Κοινωνικά προ­ βλήματα (Φ. Καλαντής, Επενδυτής, 30/4/99)

Άξελροντ Ρ.: Η εξέλιξη της συνεργα­ σίας (Σ. Νιάλης, Οικονομικός Ταχυ­ δρόμος, 22/4/99) Κρέιμπ Ί.: Σύγχρονη κοινωνική θε­ ωρία (Σ. Νιάλης, Οικονομικός Ταχυ­ δρόμος, 22/4/99)

Εργασία Θεοδωράτος Ε.: Εργασιακές σχέσεις (Ε. Χαλιώρη, Κέρδος, 22/4/99)

Πολιτική Βαρβαρούσης Π.: Στρατηγική των παιγνίων (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 395) Βενιζέλος Ε.: Πολιτική αναφορά (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 24/4/99) (Γ. Κεσσόπουλος, Μακεδονία, 10/4/99) Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευ­ νών: Μακεδονία και Βαλκάνια. Ξε­ νο φ ο β ία και ανάπτυξη (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 25/4/99) Θεοδωρόπουλος Β.: Σύνορα. Η με­ ταβαλλόμενη σημασία της εδαφικής κ υ ρ ια ρ χ ία ς (X. Δ η μ α κο π ο ύλ ο υ , Εστία, 29/4/99) Θ εοδω ρόπουλος Σ.: Η ναυτιλιακή πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης (1. Παπαζήση, Ισοτιμία, 17/4/99) Ιωακειμίδης Π.Κ.: Η Συνθήκη του Άμστερνταμ (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 395) Κονδύλης Π.: Από τον 20ό στον 21ο αιώνα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθε­ ροτυπία, 4/4/99) Κώνστας Δ.: Ελληνική και ευρωπαϊ­ κή πολιτική 1991-1999: Αναλύσεις και μαρτυρίες (Ε. Χαλιώρη, Κέρδος, 22/4/99) Κωφός Ε.: Το Κοσσυφοπέδιο και η αλβανική ολοκλήρωση. Το άχθος

του χθες - ίο άγχος του αύριο (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 3/4/99) Λιούσης Ν., Ντάλης Σ. (επιμ.): Οι διεθνείς σχέσεις στη μεταψυχροπο­ λεμική εποχή (Ε. Χαλιώρη, Κέρδος, 22/4/99) Μπεσίλα-Βήκα Ε.: Οι οργανισμοί το­ πικής αυτοδιοίκησης ως φορείς επι­ χειρηματικής δραστηριότητας (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 3/4/99) Σ ακ ελλα ρ όπου λος Θ.: Η Μεταρ­ ρύθμιση του κοινω νικού κράτους (τόμος α') (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 30/4/99) Σηφουνάκης Ν.: Κατατεθειμένες προ­ τάσεις - Θέσεις και πολιτικές παρεμ­ βάσεις (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 3/4/99) Χατζηπροδρομίδης Λ.: Η επιβολή της βαρβαρότητας στη Γιουγκοσλα­ βία (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφό­ ρος της Κυριακής, 10/4/99) Χρυσοχόου Δ., Τσινιζέλης Μ., Σταυρίδης Σ., Υφαντής Κ.: Θεωρία και με­ ταρρύθμιση στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Α. Χουλιάρας, Το Βήμα, 25/4/99) Μασπερό Φρ.: Το βαλκανικό πέρα­ σμα (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 1/4/99) (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 24/4/99) Μπάρμπερ Μπ.: Ο κόσμος των MAC κόντρα στους Τζιχάντ (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 22/4/99) Μπεκ Ο.: Τι είναι παγκοσμιοποίηση; (Θ. Λιανός, Το Βήμα, 25/4/99) (Α. Πανταζόπουλος, Αυγή, 1/4/99) Γκίντενς Ά.: Π έραν της Αριστερός και της Δεξιάς (Χρ. Καρμής, Ημερησία, 28/4/99) (Α. Πανταζόπουλος, Αυγή, 29/4/99) Ό ουεν Ντ.: Βαλκανική Οδύσσεια (Γ. Κ ορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 10/4/99) Πέτκρερ Τζ.: Ο τουρκικός λαβύριν­ θος (Γ. X. Παπασωτηρίου, Εξουσία, 17/4/99) (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύ­ πος, 25/4/99)

Οικονομία Κεχράς I., Μαυροκορδάτος I., Παπαγιάννης Δ.: Βιβλίο Α ποθήκης (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Εξπρές, 25/4/99) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 30/4/99) Τσούκαλης Λ.: Η νέα ευρωπαϊκή οι­ κονομία (στο κατώφλι του 21ου αιώ­ να) (Α. Βγόντζας, Τα Νέα, 17/4/99) Άλεν Π.: Πωλήσεις. Οργάνωση &

Πρακτική (Π. Τριανταφύλλου, Αγο­ ρά, Απρ. ’99) Γκέιτς Μπ.: Business. The speed of th o u g h t (Α. Π ολίτη, Ημερήσια, 3/4/99) Γκρέι Τζ.: Απατηλή αυγή. Οι αυταπά­ τες του παγκόσμιου καπιταλισμού (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 17/4/99) (Α. Πανταζόπουλος, Αυγή, 8/4/99) (Ν. Σεβαστάκης, Ελευθεροτυπία, 231 4/99) (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 25/4/99) Ντάνκελ Ζ.: Κερδίστε τις εντυπώσεις στον επαγγελματικό χώρο (Π. Τριανταφύλλου, Αγορά, Απρ. ’99) Σόρος Τζ.: Η κρίση του παγκόσμι­ ου καπιταλισμού (Α. Μ πιρμπίλη, Men, Απρ. ’99) (Σ. Ντάλης, Αντί, 23/4/99) (Π. Τριανταφύλλου, Αγο­ ρά, Απρ. ’99) Φουκουγιάμα Φρ.: Εμπιστοσύνη (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 8/4/99)

Εθνογραφία Βερέμης Θ., Δραγούμης Μ.: Greece (αναθεωρημένη έκδοση) (Α. Παπαχελάς, Το Βήμα, 25/4/99) Σοφέρ Γκ.: Καφέ Ινσταμπούλ: Καθη­ μερινή ζωή, θρησκεία και πολιτική στη σύγχρονη Τουρκία (Κ. Γώγος, Ελευθεροτυπία, 23/4/99)

Διαφήμιση Τζέφκινς Φ.: Διαφήμιση (Π. Τριανταφύλλου, Αγορά, Απρ. ’99)

Δημόσιες Σχέσεις Τζέφκινς Φ.: Δημόσιες σχέσεις (Π. Τριανταφύλλου, Αγορά, Απρ. ’99)

Δίκαιο Φουντεδάκη Κ.: Υιοθεσία - Προϋπο­ θέσεις, διαδικασία, προσβολή - Συμ­ βολή στη μελέτη του δικαίου της υιο­ θεσίας μετά το Ν. 2447/1996 (Χρ. Καρμής, Ημερήσια, 27/4/99)

Λαογραφία Αλεξάκης Ε. Π.: Γένη και οικογένεια στη Μάνη (I. Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολις, 4/4/99)

Επιστήμες Στάμκος Γ.: Νίκολας Τέσλα - Ο Προ­ φήτης του 21ου αιώνα (Χρ. Καρμής, Ημερησία, 21/4/99) (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 18/4/99) Τέιλορ Τ.: Η θεωρητική αριθμητική τω ν Π υθ α γο ρ είω ν (I. Π απαζήση, Ισοτιμία, 17/4199)

Αθλητισμός Σιμόπουλος Κ.: Μ ύθος, απάτη και βαρβαρότητα οι Ολυμπιάδες (Ν. Μολυβιάτης, διαβάζω, 395)

Αρχιτεκτονική Βιτρούβιος: Περί αρχιτεκτονικής, Βι­ βλία VI-X (Σ. Αποστολίδης, Ελευθε­ ροτυπία, 16/4/99) (Δ. Φιλιππίδης, Αντί, 23/4/99) Μαλλούχου - Tufano Φ: Η αναστήλωση των αρχαίων μνημείων στην νεώτερη Ελλάδα (1843-1939) (Δ. Φιλιππίδης, Αντί, 23/4/99) Μπούρας X.: Εκκλησίες στην Ελλά­ δα μετά την Αλωση (Δ. Φιλιππίδης, Αντί, 23/4/99) Π ολύβιος Μ.Δ.: Το καθολικό της Μονής Ξηροποτάμου (Δ. Φιλιππί­ δης, Αντί, 23/4/99) Φλωράκης Α.: Μαρμάρινα λαϊκά τέ­ μπλα της Τ ή νου (Δ. Φ ιλ ιπ πίδη ς, Αντί, 23/4/99) Ωραιόπουλος Φ.: Ο νεοελληνικός λόγος για την αρχιτεκτονική και την πόλη: Το χωρικό μοντέλο της ελλη­ νικής Ανατολής (Π. Θ εοδω ρίδη ς, Εντευκτήριο, 45/3) Λε Κορμπιζιέ: Έ να μικρό σπίτι (Α. Λουκάκου, Mirror, Απρ. ’99)

Τέχνες Ίσαρης Α.: Ζωγραφική 1994-1999 (Γ. Σαρηγιάννης, Τα Νέα, 13/4/99) Τάσσος Α.: Χαρακτική 1932-1985 (Σ. Ντάλης, Αυγή, 4/4/99) Άνταλ Φρ.: Μελέτες ιστορίας της τέ­ χνης (Θ. Μουτσόπουλος, Αντί, 23/ 4/99)

Γλώσσα Κουμανούδης Σ.: Συναγωγή νέων

λέξεων υπό των λογιών πλασθεισών από της Αλώσεως μέχρι των καθ’ η­ μάς χρόνων (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 25/4/99)

ματολογία της ελληνικής πεζογρα­ φία ς (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 25/ 4/99) Καρούζος Ν.: Πεζά κείμενα (Μ. Θεοδοσοποόλου, Το Βήμα, 4/4/99)

Αρχαιολογία Κατσωνοπούλου Ντ.: Αρχαία Ελίκη και Αιγιαλεία (Χ.Ζ. Καρανίκας, Οικο­ νομικός Ταχυδρόμος, 22/4/99) Χρυσοστόμου Π.: Μακεδονικοί τά­ φοι Πέλλας I. Τάφος Β', ο ασύλη­ τος (Π. Φ άκλαρης, Το Βήμα, 2 5 / 4/99)

Αρχαία Ελλάδα Εκδ. Εξάντας: Η τέχνη της μαντείας (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 24/4/99) Κερένι Κ.: Ελευσίς, μυστήρια και λα­ τρεία (Γ. Μ ατζουράνης, Αυγή, 25/4/99) (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 24/4/99) Ουεστ Μ. Λ.: Αρχαία ελληνική μου­ σική (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφό­ ρος της Κυριακής, 25/4/99) Φλασελιέρ Ρ.: Ο δημόσιος και ιδιωτι­ κός Βίος των αρχαίων Ελλήνων (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 17/4/99)

Κλασική Φιλολογία/Λογοτεχνία Μ πουκάλας Π. (επιμ.): Επιτάφιος Λόγος. Αρχαία ελληνικά επιτύμβια ε­ πιγράμματα (Ό . Σελλά, Καθημερινή, 17/4/99) Ψ ευδοκα λλισθένη ς: Αλεξάνδρου Β ίος (Γ. Για τρομ α νω λά κη ς, Το Βήμα, 11/4/99) (Γ. Π α πα ϊω σή φ, Ακρόπολις, 4/4/99) Απουλήιος: Ο χρυσός γάιδαρος (Μ. Θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 25/4/99) (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 10/4/99)

Ανθολογίες Δασκαλόπουλος Δ.: Π αρωδίες κα­ βαφικών ποιημάτων (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 27/4/99) Εκδ. Ιανός: Η Θεσσαλονίκη των συγ­ γραφέω ν (Ν. Ιορδανίδης, Maxim, Απρ. ’99) Εκδ. Κέδρος: Ο φύλακας των ψυ­ χών. Οκτώ ιστορίες φαντασίας (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 17/4/99) Εκδ. Σοκόλη: Ανθολογία και Γραμ­ κ ρ ιτ ικ ο γ ρ ι

Ποίηση Αρμάγος Η.: Τους γενναίους μην ξε­ χ νά ς (Δ. Σ έρΒος, Ριζοσπάστης, 22/4/99) ΒαρΒιτσιώτης Τ.: Άρωμα ενός κομήτη/Νήματα της Παρθένου (Ν. Παπάνας, Εντευκτήριο, 45/3) Βότσικας Δ.: Δοσμένοι στον αγώνα (Μ. Κ ορνήλιος, Ριζοσπάστης, 22/ 4/99) Έ ξαρχος Θ.: Διαδρομές (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 25/4/99) Θεοτόκης Κ.: Τα σονέτα (Ν. Ιορδανί­ δης, Exodos, 16/4/99) Κ α γγελά ρ ης, Φ .: Α σκήσεις α ν α ­ πνοής (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ριζοσπάστης, 15/4/99) Καρατζάς Δ.: Ανθοφορία της νύχτας (Μ. Μαρκίδης, Εντευκτήριο, 45/3) Κατσαγάνης Δ.: Πέτρες όνειρα νερά (Γ. Κ αραβίδας, Ριζοσπάστης, 15/ 4/99) Κεπέσης Ν.: Μηνύματα απ’ το χτες (Γ. Καραβίδας, Ριζοσπάστης, 8/4/99) Κοροπούλης Γ.: Ελλειπτική (Β. Χατζηβασιλείου, Εντευκτήριο, 45/3) (Δ. Χ ο υλ ια ρ άκ η ς, Το Βήμα, 11/ 4/99) Μ ητάκος Ν. Γ.: Στα σ οκάκια του Αγιάννη (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ριζοσπάστης, 15/4/99) Μπούτσικας Η.: Τα τραγούδια της Αλκυόνας (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεό­ ραση, 17/4/99) Νταουσάνης Α.: Καθρέφτης της άλ­ λης μνήμης (Χρ. Καρμής, Ημερήσια, 5/4/99) Παγιασλής Γ.: Η μυστική εκπομπή (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ριζοσπά­ στης, 8/4/99) Παπαδάκη Α.: Στη βασιλίδα του εξώ­ στη (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 4/4/99) Παπαδέλλης Ν.: Άλως (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 17/4/99) Παστάκας Σ.: Ο κοινωνός των απο­ στάσεων (Γ. Βέης, διαβάζω, 395) Πουλιάρη Β.: Αχνοφεγγιά/Αλάλητες νότες (Ά. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 4/4/99)

Τζανετάκης Γ.: Στο νήπιο με στυλό (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 3/4/99) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 25/4/99) Χατζηγιαννιού X.: Πυρήνες (Κ. Βα­ λέτας, Ραδιοτηλεόραση, 17/4/99) Καπλάνι Γκ.: Λαθρεμπόριο Μούσας (Α. Πανταζόπουλος, Αυγή, 8/4/99) Ο υνγκαρέτι Τζ.: Σπουδή θανάτου (Α. Σταμάτης, διαβάζω, 395) Πάουντ Έ .: Η σπουδή των Κάντο IXXX (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 25/4/99) Σαίξπηρ Ο.: 25 Σονέτα (Έ. Χουζούρη, Καθημερινή, 18/4/99) Σουλεϊμάν Αλάγιαλη Τσιαλίκ: Το ρο­ λόι τ’ ουρανού σταματημένο (Κ. Βα­ λέτας, Ραδιοτηλεόραση, 24/4/99)

Πεζογραφία Αγγελάκος Χρ.: Η τελευταία εικόνα (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 395) Αθανασιάδης Τ.: Μεσαιωνικό τρίπτυχο (Δ. Κωστίδης, διαβάζω, 395) ΑλαΒέρας Τ.: Ως κυλιόμενος τάπης (Α. Ζήρας, Ελευθεροτυπία, 9/4/99) (Βασ. Χατζηβασιλείου, Μακεδονία, 10/4/99) Ανταίος Π.: Η ελπίδα πάγωσε στις κ ο ρ φ έ ς (Γ. Μ ατζουράνης, Αυγή, 4/4/99) Βαμβουνάκη Μ.: Η μοναξιά είναι α­ πό χώμα (Β. Παππά, Αυριανή, 10/ 4/99) Βασιλικός Β.: Θύματα ειρήνης (Μ. Μαμμαρέλη, Αξία, 3/4/99) Βιντιάδης Μ.: Οι τρεις Μαρίες (Μ. Μαμμαρέλη, Αξία, 8/4/99) Βογιατζή-Χαραλάμπη Ειρ.: Η ποθη­ τή των ανέμων (I. Παπαζήση, Ισοτι­ μία, 24/4/99) ΓαΒαλά Μ.: Παραθαλάσσιο θέρετρο το χειμώνα (Κ. Κατσουλάρης, Το Βή­ μα, 1 8 /4 /9 9 ) (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Εξπρές, 18/4/99) (Α. Ξύδη, Μετρό, Απρ. ’99) Γερμανός Φρ.: Καλά νέα από την Αφροδίτη (Ν. Ιορδανίδης, Exodos, 30/4/99) Δημητρίου Σ.: Η φλέβα του λαιμού (Τ. Β α σιλειά δου, Ημερήσια, 3 0 / 4/99) (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφό­ ρος της Κυριακής, 4/4/99) (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 1/4/99) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 18/4/99)

■m

Εμπειρίκος Α.: Ζεμφύρα ή Το μυστι­ κόν χης Πασιφάης (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 18/4/99) Θεοδοσιάδης Ν.: Ξωτικά (Φ. Φίλιπ­ που, Το Βήμα, 18/4/99) Θεοδωρόπουλος Τ.: Η δάναμη του σκοτεινού θεού (Μ. Θ εοδοσοπούλου, Το Βήμα, 18/4/99) (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 29/4/99) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 24/4/99) Θεοτόκης Κ.: Η ζωή στο βουνό (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 9/4/99) Κακούρη Α.: Πριμαρόλια (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 8/4/99) (Έ . Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 23/4/99) Καλοκύρης Δ.: Τα ελιξήρια της φω­ νή ς του (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 10/4/99) Καρυστιάνη I.: Μικρά Α γγλία (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 8/4/99) Κ άσδαγλης Ν.: Ακοίμητο το αίμα των νεκ ρ ώ ν (Γ. Κ ορ δομ ενίδη ς, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 25/ 4/99) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 3/4/99) Κάσδαγλης Ν.: Αλλάχ Ακμπάρ! (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 25/4/99) Κεσίσογλου Β,: Ο χαμένος κρίκος (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 18/4/99) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 25/4/99) Κρίσιι Λ.: Σοφία Θωμίνιτσα, Ο δρό­ μος της επιστροφής (Γ. Παπαϊωσήφ, Ακρόπολις, 25/4/99) Μαραγκάκης Λ.: Μετακομίσεις (Κ. Καλημέρης, Μακεδονία, 25/4/99) Μαραγκόπουλος Α.: Οι ωραίες ημέ­ ρες του Βενιαμίν Σανιδόπουλου (Κ. Π α πα γεω ρ γίου , Ελευθεροτυπία, 30/4/99) Μαρτινίδης Π.: Κατά συρροήν (Σ. Τσακνιάς, Εντευκτήριο, 45/3) Μαυροκέφαλος Σ., Παπαδόπουλος Δ.: Ποιος παίζει με τον υπολογιστή του Σέρλοκ Χολμς; (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 395) Νόλλας Δ.: Μικρά ταξείδια (Ά. Σουλογιάννη, διαβάζω, 395) Νόλλας Δ.: Τα θολά τζάμια (Β. Παππά, Αυριανή, 10/4/99) Παπαδιαμάντης Αλ.: Το λάβαρον (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 10/4/99) Παπαθανασοπούλου Μ.: Ο Ιούδας φιλούσε υπέροχα (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 3/4/99) Παπανικολάου Ν.: Οι μύθοι του πά­

θους (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 18/4/99) Παπαχρήστος Γ.: Σκιές στο περιστύ­ λιο (Ν. Ιο ρ δα νίδ η ς, Exodos, 30/ 4/99) Π αππά Λ.: Χωρίς ημερομηνία (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 8/4/99) Πατρικαλάκης Φ.: Το μίσος δεν εί­ ναι μέλι που τελειώνει (Ε. Ζωγρά­ φου, Ριζοσπάστης, 1/4/99) Πολυράκης Γ.: Χορεύοντας στη σιω­ πή (Ά. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λά­ ρισας, 4/4/99) Ρηγάτος Γ.: Έ ρω ς φυγής (Χρ. Πα­ παγεωργίου, Αυγή, 25/4/99) Ρούσσος Τ.: Το δέκατο τρίτο τοπίο (Μ. Αντωνιάδου, Bazar, Απρ. ’99) Σκαρίμπας Γ.: Τρεις άδειες καρέ­ κλες (Γ. Κεντρωτής, διαβάζω, 395) Σφακιανάκης Α.: Δεν ήξερες...δεν ρώταγες! (Ντ. Π ιέρρου, Είναι, 27/ 4/99) Σωτηρίου Δ.: Ματωμένα χώματα (Β. Παππά, Αυριανή, 18/4/99) Τριανταφυλλόπουλος Ν. Δ.: Ο Παπαδιαμάντης μεταφράζει (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 10/4/99) Τσίγκρας Γ.: Οι τερματοφύλακες των πάρκων (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 10/4/99) Τσιτσέλη Κ.: Ο χορός των ωρών (Ν. Γ. Ξυδάκης, Madame Figaro, Απρ. ’99) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθερο­ τυπία, 2/4/99) Χατζηνικολάου Λ.: Επιστροφή από τη λήθη (Δ. Μεϊδάνης, Αλάρμ, Απρ. ’99) Χειμωνάς Θ.: Ραμόν (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 3/4/99) Χρυσοχόου I.: Μικρασιατική τριλο­ γία (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Εξπρές, 25/4/99) Ψαράκης Τ.: Μεσογείων η οδός (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 8/4/99) Αβρίλ Ν.: Η κατάρα (Ά. Πετρουλά­ κης, Ελευθερία Λάρισας, 4/4/99) Άντριτς Ί.: Το γεφύρι του Δρίνου (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 25/4/99) Απντάικ Τζ.: Μες στην ομορφιά των κρίνων (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 11/4/99) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 8/4/99) Αραμπάλ Φ.: Το Βάαλ της Βαβυλώ­ νας (Α. Ξύδη, Μετρά, Απρ. ’99) Βάργκας Λιόσα Μ.: Το ψάρι στο νε­ ρό (Γ. Σατσίδης, Playboy, Απρ. ’99)

Βάσκεζ Φιγκουερόα Α.: Η Αφρική κλαίει (Δ. Μαρίτσα, Μακεδονία, 10/4/99) Βεντούρι Μ.: Ο ψίθυρος των ανα­ μνήσεων (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 2/4/99) Βερονέζι Σ.: Πατέρα, φοβάμαι ότι σου μοιάζω... (Χρ. Σιάφκος, Α δέ­ σμευτος Τύπος, 10/4/99) Βιτέζοβιτς Μ.: Το καπέλο του καθη­ γητή Κόστα Βούγιτς (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 30/4/99) Γκρέιβς Ρ.: Αποχαιρετισμός σε όλα αυτά (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 23/4/99) Γουλφ Β.: Ορλάντο (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 16/4/99) Δουμάς Αλ.: Οι τρεις σωματοφύλα­ κες (Τ. Θ εοδω ρόπουλος, Τα Νέα, 17/4/99) Έ ιμις Μ.: Νυχτερινό τρένο (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 30/4/99) Ελιάντε Μ.: Δεκαεννέα τριαντάφυλλα (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 18/4/99) Έ λιοτ Τζ.: Το πέπλο/Ανασηκώνοντας το πέπλο (Β. Αθανασόπουλος, διαβάζω, 395) Έσσε Έ .: Ερωτικές ιστορίες (Ν. Ιορ­ δανίδης, Exodos, 16/4/99) Έ φ ρ ο ν Ν : Οι δεκατρείς συνταγές της απιστίας (Κ. Δουζένης, Γυναίκα, Απρ. ’99) Ιντιάνα Γκ.: Ο κύκλος της Μέδουσας (Μ. Αντωνιάδου, Bazar, Απρ. ’99) Κόντρα Γ.: Οι αμνοί του Κυρίου (Κ. Βελισσάρη, Το Βήμα, 11/4/99) Καριέρ Ζ. Κ.: Ο κύκλος των σοφών (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 3/4/99) Κνάιφλ Ε.: Ανάμεσα σε δύο νύχτες (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 22/4/99) Κόνγκολι Φ.: Ο αχαΐρευτος (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 18/4/99) Κ όρνγουελ Π.: Αγνώστων λοιπών στοιχείων (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βή­ μα, 22/4/99) (Γ. Σατσίδης, Playboy, Απρ. ’99) Κόρντι Μ.: Το κλειδί της ζωής (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 2/4/99) Κουντζ Ντ.: Φαντάσματα (I. Παπαζή­ ση, Ισοτιμία, 24/4/99) Αοπέζ Α.: Ο κρίνος και το πορφυρόδεντρ ο (Γ. Μ ατζουράνης, Αυγή, 10/4/99) (Ά. Πετρουλάκης, Ελευθε­ ρία Λάρισας, 4/4/99) Μαγκράθ Π.: Απαγορευμένο πάθος κ ρ ιτ ικ ο γ ρ α φ ία

(Ε. Γκίκα, Έθνος, 18/4/99) (Ά. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 4/ 4/99) (Νι. Πιέρρου, Είναι, 13/4/99) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 25/4/99) Μάθεσον Ρ.: Θα σε βρω σιον Παρά­ δεισο (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 25/4/99) Μακ Γιούαν Ί.: Άμστερνταμ (Θ. Γρηγοριά δη ς, Το Βήμα, 11/4/99) (Η. Μαγκλίνης, Καθημερινή, 18/4/99) (Μ. Φ άις, Ελεύθερος Τύπος, 18/ 4/99) Μαργκόλιν Φ.: Ελεύθερη πτώση (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 17/4/99) Μαρουέν Λ.: Η απαγωγή (Κ. Βελισσάρη, Το Βήμα, 11/4/99) Μαχφούζ Ν.: Φλυαρία πάνω στον Νείλο (Γ. Ματζουράνης, Αυγή, 18/ 4/99) Μ ίλερ Ά.: Ο λυτρω τής πό ν ο ς (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 16/4/99) Μιλχάουζερ Σ.: Η ιστορία ενός ονειροπόλου (Ν. Γ. Ξυδάκης, Madame Figaro, Απρ. ’99) Μολίνα Α. Μ.: Πανσέληνος (Ά. Πετρουλά κ η ς, Ελευθερία Λάρισας, 4/4/99) Μόρισον Τ.: Παράδεισος (Α. Λουκάκου, Mirror, Απρ. ’99) Μουρ Μπ.: Η προκήρυξη (Χρ. Στάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 4/4/99) Μοότις Α.: Η τελευταία σκάλα του Τραμπ Στίμερ (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 23/4/99) Μπελλ X.: Ο Άγγελος σιωπούσε (Α. Γ ια ννόπου λ ος, Ελευθεροτυπία, 4/4/99) Ν τάγκερμαν Σ.: Καμένο παιδί (Η. Μαγκλίνης, Καθημερινή, 10/4/99) Ντάνμορ Έ .: Ανάμεσα σε δυο κό­ σ μ ου ς (Μ. Α ντω νιά δ ου , Bazar, Απρ. ’99) Ντε Βίντερ Λ.: Η πείνα του Χόφμαν (Κ. Δουζένης, Γυναίκα, Απρ. ’99) (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 22/4/99) Ντε Λαφοντέν Ζ.: Μύθοι (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυρια­ κής, 4/4/99) Οζ Α.: Νύχτα στο Τελ Κεντάρ (Α. Γ ια ννό π ο υ λ ο ς, Ελευθεροτυπία, 4 /4 /9 9 ) (Δ. Μ ε ϊδ ά νη ς , Αλάρμ, Απρ. ’99) Πάλμεν Κ.: Η φιλία (Ά. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 4/4/99) Πενζό Μ.: Πρώτο μυθιστόρημα (X. Δημακοπούλου, Εστία, 17/4/99)

ΠρουλΆ.: Εγκλήματα με ακορντεόν (Δ. Μεϊδάνης, Αλάρμ, Απρ. ’99) Ρούσο Ρ.: Έ νας άντρας, τρεις γυναί­ κες και μια χήνα (Νι. Τσιμπούκη, Το Βήμα, 25/4/99) Σάκι: Τομπερμόρι (Ι.Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολις, 18/4/99) Σαμπέδρο X. Λ.: Το χαμόνελο των Ετρούσκων (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευ­ τος Τύπος, 25/4/99) Σαραμάγκου Ζ.: Π ερί τυφλότητος (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 395) (Α. Λ ουκάκου, Mirror, Απρ. ’99) (Θ. Σκάσσης, Ελευθεροτυπία, 23/ 4/99) Σελ Μ.: Ο τελευταίος εραστής (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 13/4/99) Σέλντον Σ.: Η γεύση της εκδίκησης (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 24/ 4/99) Σίλσον Ε.: Ελοίζα και Αβελάρδος (Σ. Ροζάνης, Ελευθεροτυπία, 2/4/99) Σιμό: Φοβάμαι (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 25/4/99) (Α. Ξύδη, Μετρό, Απρ. ’99) Σμιθ Γ.: Η λεοπάρδαλη κυνηγάει στο σκοτάδι (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 30/4/99) Σουιφτ Γκ.: Μαθήματα κολύμβησης (Μ. Αντωνιάδου, Bazar, Απρ. ’99) Σπαρκς Ν.: Χαμένες αγάπες (Ε. Γκί­ κα, Έθνος, 25/4/99) Σ πορτς Μ.: Λου (Λ. Π ρ ο γκ ίδ η ς, Ελευθεροτυπία, 9/4/99) Ταμπούκι Α.: Η γαστρίτιδα του Πλά­ τωνα (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 395) Τζόρνταν Ν.: Ανατολή με το τέρας της θάλασσας (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 15/4/99) Τσαβαρία Ντ.: Χαιρετίσματα στον θείο (Κ. Δουζένης, Γυναίκα, Απρ. ’99) (Ά. Χρονάκη, διαβάζω, 395) Τσέχοφ Α.: Επιλογή από το έργο του (Α. Ηύδη, Μετρό, Απρ. ’99) Τ σ έχο φ A.: T he u n d isc o v ere d Chekhov. Thirty eight new stories (K. Γιαννούτσου, Ελευθεροτυπία, 2/ 4/99) Φιτζέραλντ Π.: Η πύλη των αγγέλων (Κ. Δουζένης, Γυναίκα, Απρ. ’99) Φώσκολο Ού.: Οι τελευταίες επιστο­ λές του Τζιάκοπο Ό ρ τις (Ε. Γαραντούδης, Το Βήμα, 18/4/99) Χαλός Λ.: Οι ηδονές της σάρκας (X. Δημακοπούλου, Εστία, 17/4/99)

Χέγκι Ο.: Πέτρες απ’ το ποτάμι (X. Δημακοπούλου, Εστία, 17/4/99) Χόφμαν Ά .: Εδώ στη γη (Ντ. Πιέρ­ ρου, Είναι, 13/4/99) Χούσιβενι Σ.: Το μυστικό της Λίλυ Νταλ (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 2/4/99)

Μελέτες Καρβέλης Τ.: Κωσταντίνος Χατζόπουλος, ο πρωτοπόρος (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 10/4/99) Κ ουτούλας Α.: Ο μ ουσικός Ο εοδ ω ρ ά κ η ς (Δ. Μ εϊδά νη ς, Αλάρμ, Απρ. ’99) Λ ορεντζάτος Ζ.: Δ ιόσκουροι (Βρ. Καραλής, διαβάζω, 395) Παναγιωτάκης Ν.: Κρητικό θέατρο (Σ. Ε υ α γ γελά το ς, Το Βήμα, 2 5 / 4/99) Παπαγιώργης Κ.: Αλέξανδρος Αδα­ μάντιου Εμμανουήλ (Μ. Φάις, Ελεύ­ θερος Τύπος, 10/4/99) Πετρόπουλος Η.: Ελύτης - Μόραλης - Τ σα ρούχη ς (Χρ. Σ ιάφκος, Α δέ­ σμευτος Τύπος, 4/4/99) Προγκίδης Λ.: Η κατάκτηση του μυ­ θιστορήματος (Κ. Καλημέρης, Μακε­ δονία, 18/4/99) (Μ. Φάις, Ελεύθε­ ρος Τύπος, 10/4/99) Ράμφος Σ.: Η παλινωδία του Παπαδιαμάντη (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύ­ πος, 10/4/99) Ρηγάτος Γ.: Τα ιατρικά στη «Φόνισσα» του Π απαδιαμάντη (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 10/4/99) Σαμουήλ Α.: Ο βυθός του καθρέφτη. Ο Αντρέ Ζιντ και η ημερολογιακή μυθοπλασία στην Ελλάδα (Κ. Βούλγαρης, Αυγή, 22/4/99) Σαρδέλης Κ.: Ο ασάλευτος ταξιδιώ­ της (Δ. Μεϊδάνης, Αλάρμ, Απρ. ’99) Τζουβέλης Σ.: Ταξίδι στην ιστορία με τον Καβάφη (Ντ. Π ιέρρου, Είναι, 27/4/99) Τριανταφυλλόπουλος Δ.: «Πελιδνός ο παράφρων τύρρανος». Αρχαιολο­ γικά στον Παπαδιαμάντη (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 10/4/99) Φλώρου Ειρ.: Γιάννης Τσαρούχης: Η ζωγραφική και η εποχή του (Ν. Ιορδανίδης, Exodos, 23/4/99) (Ν. Ιορδανίδης, Maxim, Απρ. ’99) (Κ. Μ ανδενάκη, Αξία, 3/4/99) (Γ. Παπαϊωσήφ, Ακρόπολις, 11/4/99)

Αβιλάν Ε.: Κώστας Αξελός. Βίος στο­ χαστικός - Βιωμένη σκέψη (Γ. I. Μπαμπασάκης, Καθημερινή, 11/4/99) (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 10/4/99) Κένεϊ Ε. Τζ., Κλάουζεν Γ. Β.: Ιστορία της λατινικής λογοτεχνίας (Σ. Αποστολίδης, Ελευθεροτυπία, 16/4/99) (Αρ. Ε λ λη νού δη , Ριζοσπάστης, 10/4/99) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευ­ θεροτυπία, 25/4/99) Περί Μ.: Του πόθου αρρωστημένος. Ιατρική και ποίηση στον Ερωτόκριτο (Χρ. Σιάφκος, Αδέσμευτος Τύπος, 25/4/99) Ρόζα Α.: Ιστορία της Ιταλικής λογοτε­ χνία ς (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Εξπρές, 4/4/99)

Δοκίμια Α γγελοπουλου Β.: Τα 6ι6λία των παιδιώ ν μας. Π αράθυρα στον κό­ σμο (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 8/ 4/99) Θ εοδοσοποόλου Μ.: Εποχικά (Ό . Σελλά, Καθημερινή, 3/4/99) Κάρτερ Γ.: Ανιχνεύσεις και εκτιμή­ σεις (Γ. Ν. Μ πασ κόζος, Εξπρές, 18/4/99) Κυριακίδης Α.: Ψευδομαρτυρίες (Φ. Δ. Δρακονταειδής, Ελευθεροτυπία, 23/4/99) Λαγγου6άρδος Μ.: Η ζωή είναι πνευ­ ματική (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 4/4/99) Μόσχος Ε. Ν.: Παράλληλοι ρυθμοί (Σ.Ι. Α ρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 24/4/99) Νιάρχος Θ.: Ο έρωτας για τους άλ­ λ ο υς (Ό . Σ ελλά, Καθημερινή, 24/4/99) (Β. ΧατζηΒασιλείου, Ελευ­ θεροτυπία, 10/4/99) Ταμπάκης Ν.: Από την ποίηση στη λογική (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 4/4/99) Μπλουμ X.: Η θραύση των δοχείων (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 395) Πάτναμ X.: Τα πολλά πρόσωπα του ρεαλισμού (Θ. Γεωργίου, Ελευθερο­ τυπία, 16/4/99) Ρουσό Ζ.Ζ.: Δοκίμιο περί καταγωγής των γλωσσών (Φ. Τερζάκης, Ελευ­ θεροτυπία, 30/4/99) ΦουρτΒένγκλερ Β.: Μουσική και λό­ γ ο ς (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 10/ 4/99)

m

Παιδικά-Εφηβικά Γάίτάνος Π., Κριεζή Μ.: Γιατί οι με­ γάλοι παίζουν τον πόλεμο (X. Δημακοπούλου, Εστία, 29/4/99) Γιαλούρη Ά.: Στην αρχαία Αθήνα. Πέντε νέοι και ο κόσμος τους (Χρ. Μπουλώτης, Τα Νέα, 3/4/99) Διακαινισάκη Π.: Ο παππούς Χρόνος (Δ. Μαρίίσα, Μακεδονία, 10/4/99) Μαστρομιχαλάκη Α.: Πάσχα ελληνι­ κό (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 8/4/99) Άντερσεν X. Κ.: Ο κακός πρίγκιπας (Γ. Δανιήλ, διαβάζω, 395) Ντάφι Τσ.: Ο τυφλοπόντικας και η κουκουβάγια (Ν. Ιορδανίδης, Maxim, Απρ. ’99) Ντέιβις Λ.: Ο Πιτζαμούλης πετάει χαρταετό (Δ. Μαρίτσα, Μακεδονία, 10/4/99) Ρίγκερ Α.: Η Λένα, η Σουζάνα και ο Παύλος (Γ. Δανιήλ, διαβάζω, 395) Χάιντενράίχ Έ .: Δον Νέρο Κορλεόνε - Μια γατοϊστορία (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 9/4/99) Χέρτλινγκ Π.: Φρέντσε, η μικρή βιολίστρια (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 395)

θέατρο Λαζόπουλος Λ.: Η Κυριακή των παπουτσιώ ν (Ντ. Π ιέρ ρ ο υ, Είναι, 27/4/99) Πάβιτς Μ.: Για πάντα και μια μέρα παραπάνω (Α. Λουκάκου, Mirror, Απρ. ’99) Σαίξπηρ Ο.: Τρικυμία / Τρωίλος και Χρυσηίδα (Σ. Ευαγγελάτος, Το Βή­ μα, 25/4/99)

Ιστορία Βαρών-Βασάρ (επιμ.): ΕΒράίκή ιστο­ ρία και μνήμη (Γ. Κ ορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 18/ 4/99) (Ε. Μαχαίρα, Επενδυτής, 30/ 4/99) (Ε. Χλιμίντζα, Ημερήσια, 17/ 4/99) Βουρνάς Τ.: Ιστορία της νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδας (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 16/4/99) Γαβρά Ε.: Αγροτικός χώρος και κα­ τοικία στον Πόντο (Χ.Ζ. Καρανίκας, Ο ικο νο μικός Ταχυδρόμος, 2 2 / 4/99)

Γιαννουλόπουλος Γ.: «Η ευγενής μας τύφλωσις...» Εξωτερική πολιτική και «εθνικά θέματα» από την ήττα του 1897 έως τη Μικρασιατική Κατα­ στροφή (Μ. Β α σιλάκης, Αυγή, 18/4/99) Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών: Οι Αλβα­ νο ί στο Μεσαίωνα (Ν. Μ οσχονάς, Ελευθεροτυπία, 16/4/99) Εκδ. Εστία: Η εκστρατεία του Μοροζίνι (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 395) Εκδ. Terzo Books: Η λάμψη των ιδε­ ών. Μορφές της εποχής μας σκια­ γραφούν το προφίλ του αιώνα, στο φως του 2.000 (Σ. Ντάλης, Το Βήμα, 11/4/99) Ηροδότου Ιστορίαι: Βιβλίο πρώτο «Κλειώ» (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 4/4/99) Κανδυλάκης Μ.: Η εφημεριδογραφία της Θ εσσαλονίκης (Γ. Κεσσόπουλος, Μακεδονία, 10/4/99) Καρδάσης Β.: Έ λληνες ομογενείς στη Νότια Ρωσία, 1775-1861 (Μ.X. Χ ατζηιω άννου, Το Βήμα, 2 5 / 4/99) Κόμης Κ.: Ιστορικοδημογραφικά Μελέτες ιστορίας και ιστορικής δη­ μ ο γρ α φ ία ς του ελληνικού χώρου (Χρ. Καρμής, Ημερήσια, 23/4/99) Ματθαίου Α.: Ιστορία της διατροφής. Προσεγγίσεις της σύγχρονης ιστο­ ριογραφίας (Σ. Ασδραχάς, Τα Νέα, 17/4/99) Ο.Ε.Δ.Β.: Η πολιτισμική προσφορά του ελληνισμού, από την αρχαιότητα ως την Αναγέννηση (Μ. Κορόμηλά, Τα Νέα, 30/4/99) Π ικρός Ι.Π.: Τουρκικός επεκτατι­ σμός. Από το μύθο της ελληνοτουρ­ κικής φιλίας στην πολιτική για την α­ στυνόμευση των Βαλκανίων (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 4/4/99) ΧατζηΒασιλείου Ε.: Το κυπριακό ζή­ τημα, 1878-1960 (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 4/4/99) Ψ ιμούλη Β.: Σούλι και Σουλιώτες (X. Δημακοπούλου, Εστία, 29/4/99) Ίγκ ερ ς Γκ.: Η ιστοριογραφία στον 2 0 ό αιώ να (Β. Χ ατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 25/4/99) Λόγουιντ Σ.: Βυζάντιο (Ά. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 4/4/99) Μπάρναμπι Φρ.: Διασχίζοντας με το άλογο τη Μικρά Ασία (Κ. Βαλέτας, Ραδιοτηλεόραση, 24/4/99) κ ρ ιτ ικ ο γ ρ α φ ία

Ντέιβις Χάνσον Β., Χιθ Τζ.: Ποιος σκότωσε τον Ό μηρο (Τ. Θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 30/4/99) Πασσερίνι Λ.: Σπαράγματα του 20ού αιώνα. Η ιστορία ως βιωμένη εμπει­ ρία (Β. Αθανασόπουλος, Καθημερι­ νή, 27/4 /9 9 ) (Γ. Κ ορ δομ ενίδη ς, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 18/ 4/99) Τάναχιλ Ρ.: Ιστορία των σεξουαλι­ κών ηθών (Π. Τσιαμούρας, διαβάζω, 395) Τάρκερ Σ. (επιμ.): Encyclopaedia of the Vietnam War. A political, social and military history (K. Σχινά, Ελευ­ θεροτυπία, 30/4/99) Φλαντρέν Z. Λ., Μοντανάρι Μ. (επιμ.): Histoire de Γ alimentation (Ε. Αποστολοπούλου, Ελευθεροτυπία, 2/4/99)

Μαρτυρίες Αλαβέρας Τ.: Με τον Μπαρμπαλιά (Ό. Σελλά, Καθημερινή, 24/4/99) Ασημακόπουλος Λ.: Το ναζιστικό στρατόπεδο Παύλου Μελά Θεσσα­ λονίκ η ς (Ν. Ιορ δα νίδ η ς, Maxim, Απρ. ’99) Δοσίθεος Αρχιμ.: Θέλω να πιω όλον τον Βόσπορο... (I. Μ. Χατζηφώτης, Ακρόπολις, 11/4/99) Δρίνης Γ. Ν., Αγγελόπουλος Γ.: Σε­ πτεμβριανά 1955: Η «Νύχτα των κρυστάλλων» του Ελληνισμού της Πόλης (Η. Μαγκλινης, Καθημερινή, 4/4/99) (Γ. X. Παπασωτηρίου, Εξου­ σία, 17/4/99) Καλαϊτζόγλου Β.: Στις πα ρόγκες. Ιστορία μιας ζωής (Ε. Ζωγράφου, Ρι­ ζοσπάστης, 15/4/99) Κ ουμανταρέας Μ.: Η μέρα για τα γραπτά και η νύχτα για το σώμα (Μ. Θ εο δ ο σ ο π ο ύ λ ο υ , Το Βήμα, 11/ 4/99) (Κ. Μ α νδενά κη , Αξία, 17/ 4/99) (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 30/4/99) (Ό . Σελλά, Καθημερι­ νή, 24/4/99) Κ ούνιο-Α μ α ρ ίλ ιο Έ ., Ν αρ Αλ.: Π ρ οφ ορ ικ ές μα ρτυρίες Ε βραίω ν της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύ­ τωμα (Φρ. Α μ πα τζοπ ούλ ου , Τα Νέα, 24/4/99) (Γ. Κ ορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 18/ 4/99) κ ρ ιτ ικ ο γ ρ α φ ία

Μαχαίρας Ε.: Η τέχνη της αντίστα­ σης (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 8/4/99) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 8/4/99) Μ πούτος Π.: Π αρατηρητής στην Κροατία (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιο­ φόρος της Κυριακής, 10/4/99) Στεφάνου Π.: Των αφανών (Κ. Δουζένης, Γυναίκα, Απρ. ’99) Καρακογιουνλού Γ.: Φθινοπωρινός πόνος (Γ. X. Παπασωτηρίου, Εξου­ σία, 17/4/99) Βαν Μπουσχότεν Ρ.: Περάσαμε πολ­ λές μπάρες, κορίτσι μου (Γ. Λαμπάτος, Αυγή, 22/4/99) Λέβι Π.: Το καθήκον της μνήμης (Φρ. Α μ πατζοπούλου, Τα Νέα, 24/4/99) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευ­ θεροτυπία, 30/4/99) Λίζον Ν.: Έ να ς επικίνδυνος χρημα­ τιστής (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 30/ 4/99) Νεσίν Α.: Κρεμάστε τους σαν τα τσα­ μπιά (Η. Μαγκλινης, Καθημερινή, 4/4/99) Σνίτκινα Ά.: Η ζωή μου με τον Ντοστο γιέφ σκι (Β. Χ ατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 4/4/99)

Βιογραφίες-Αυτοβιογραφίες Παπαγιώργης Κ.: Σύνδρομο αγορα­ φοβίας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 18/4/99) Σ υνοδινού Ά.: Π ρόσωπα και προ­ σωπεία (Δ. Μαρίτσα, Μακεδονία, 10/4/99) Εντ Ντ.: Η ώρα του πειραματόζωου (Α. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρι­ σας, 4/4/99) Ιγνάτιεφ Μ.: Η ζωή του Αζάια Μπερλίν (Α. Π απαδοπούλου, Το Βήμα, 11/4/99) Κίσιντζερ X.: Χρόνια ανανέωσης (Σ. Ευσταθιάδης, Το Βήμα, 18/4/99) Λιοτάρ Φρ.: Αντρέ Μαλρό (Γ. Αριστηνός, Εξουσία, 24/4/99) Μάξγουελ Ρ.: Χίλιες μέρες βασίλισ­ σα (Δ. Μαρίτσα, Μακεδονία, 10/ 4/99) Μπόμπιο Ν.: Γερνώντας (Β. Πεσμαζόγλου, Τα Νέα, 24/4/99) Χάσλερ Ε.: Η γυναίκα με τα κέρινα φτερά - Η ζωή της Έμιλι Κέμπιν-Σπίρι (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 9/4/99)

Λευκώματα Αγραφιώτου-Ζαχοπούλου Π.: Σχο­ λεία της Θεσσαλονίκης (Ν. Ιορδανί­ δης, Maxim, Απρ. ’99) Γέρος Δ.: Περιοράσεις (Ν. Ιορδανί­ δης, Exodos, 23/4/99) Κ ραγασάκη Ο λ ., Σ το φ ό ρ ο ς Κ.: Ίμβρος (Σ. Ντάλης, Αυγή, 18/4/99) Ριβέλλης Π.: Αίσθηση τοπίου (Ν. Γ. Ξυδάκης, Madame Figaro, Απρ. ’99)

Άρθρα-Επιφυλλίόες Μητραβέλλας Γ.: Δεν μπορώ να σωπάσω! (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ριζοσπάστης, 15/ 4/99)

Συνεντεύξεις Κατσαρός Μ. - Καραβασίλης Π.: Η Α ποκάλυψη γεννά ει ονόματα (Ν. Δεληγιάννης, Ριζοσπάστης, 15/4/99)

Ταξιδιωτικά-Οδοιπορικά Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών: La Grece (Δ. Μαρίτσα, Μακεδονία, 10/4/99) Γκρίτσης Γ., Μπίντερμαν Α.: Περίπλους - Η «Καλλίπυγος» στους πέντε ωκεανούς (Χρ. Καρμής, Ημερήσια, 26/4/99) Ιωαννίδης Θ.: Άθως ο αλιερκής (Γ. Κεσσόπουλος, Μακεδονία, 10/4/99) Γκοτιέ Θ.: Κωνσταντινούπολη (Γ. X. Παπασωτηρίου, Εξουσία, 17/4/99) Χάντκε Π.: Χειμωνιάτικο ταξίδι στους ποταμούς Δούναβη, Σάβο, Μοράβα και Δρίνο ή δικαιοσύνη για τη Σερ­ βία (Γ. Κ ορδομενίδης, Αγγελιοφό­ ρος της Κυριακής, 10/4/99)

Μπιλάλ Έ.: Ο ύπνος του τέρατος (Μ. Αρκολάκης, Επενδυτής, 3/4/99) (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 30/ 4/99)

Ενασχολήσεις Εκδ. Μαλλιάρης: 72 σεφ της Θεσσα­ λονίκης προτείνουν (Γ. Κεσσόπου­ λος, Μακεδονία, 10/4/99)

& προοιμίου Ο Ντεριντά και η Ελλάδα. Ο Ντεριντά στην Ελλάδα. Δύο διαφορετικές ιστορίες που, a t κάποια σημεία, συ­ ναντιόνται. Η πρώτη αναφέρεται στον τόπο των κειμένων, η δεύτερη στον τόπο των ανθρώπων. Ο Ντεριντά είναι ένας αφοσιωμένος αναγνώστης αρχαίων ελληνικών κειμένων. Η σχέση του με την Ελλάδα είναι μια σχέση με το παρελθόν του ελληνικού λόγου. Ιδιαίτερα με το λόγο του Πλάτωνα. Ο Ντεριντά όμως είναι και μια παρουσία στη σημερινή Ελλάδα. Ο στοχασμός του έχει σημαντικό εκτόπισμα στο διάλογο της ελλη­ νικής πολιτισμικής πραγματικότητας με την ευρωπαϊκή. Τα τελευταία χρόνια μάλιστα η παρουσία αυτή πή­ ρε τη μορφή επίσκεψης στην Ελλάδα και, μέσα από διαλέξεις ή συζητήσεις, συνάντησε το κοινό της στο πλαίσιο μιας παράδοξης προφορικότητας. Προσεγγίζοντας το ζήτημα εκ των έσω, δηλαδή από τη μεριά της ελληνικής πραγματικότητας, πρέπει να σημειώσουμε ότι η παρουσία του Ντεριντά γίνεται ιδιαίτερα ορατή από το 1990 και μετά. Ζτη δεκαετία που πάει να κλείσει μεταφράζονται περί τα 13 έργα του (από όσο γνωρίζω δεν υπάρχει μετάφραση βιβλίου του Ντεριντά πριν το 1990), δημοσιεύονται ορισμένες μελέτες για το έργο του, εμφανίζεται ο ίδιος στην Αθήνα (ομιλίες, στρογγυλές τράπεζες, τηλεοπτικές συνεντεύξεις) και εκδηλώνεται ζωηρό ενδιαφέρον για τις επι­ σκέψεις του στην Ελλάδα από μέρος του Τύπου που ενδιαφέρεται να προβάλει κυρίως την «κοσμική» πλευρά των πολιτισμικών γεγονότων. Υπάρχει ωστόσο και μια προϊστορία. Ζτα μέσα της δεκαετίας του '6 0 παρουσιάζεται για πρώτη φορά στα ελληνικά, και σχεδόν φευγαλέα, ένα μικρό κείμενο του Ντεριντά στο περιοδικό «Εποχές». Ζτα μέσα της δεκαετίας του '7 0 μεταφράζεται ένα ελάχιστο απόσπασμα από το Ιϊερι Γραμματολογίας στο περιοδικό «Ηριδανός».Έως και τις αρχές της δεκαετίας του 'ΘΟ όμως δεν τεκμηριώνεται ουσιαστική απήχηση της σκέψης του Ντεριντά στην ελληνική φιλοσοφία και στην ελληνική κριτική. Μόνο μετά το 19Θ0, και με το διάλογο που προέκυψε από τη συνάντηση Ελλήνων φιλολόγων με τον αμε­ ρικανικό αποδομισμό, ο Ντεριντά εισέρχεται, έμμεσα, στον ελληνικό χώρο. Η αντίδραση, όπως ήταν ανα­ μενόμενο, υπήρξε έντονη (και ως προς την αποδοχή και ως προς την απόρριψη) και οδήγησε βαθμιαία, ι­ διαίτερα με τη συστηματικότερη παρέμβαση στη συζήτηση μιας νέας γενιάς Ελλήνων φιλοσοφούντων, στη «δεξίωση» του Γάλλου στοχαστή στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του '90. Ζε αυτά τα συμφραζόμενα πρέπει να ιδωθεί και το παρόν αφιέρωμα. Είναι το πρώτο που γίνεται στην Ελλάδα για τον Ντεριντά και δεν έχει παρά μια φιλοδοξία: να συμβάλει σε μια σχέση αμφίδρομη και σε μια συζήτηση για ένα έργο που καταθέτει τον κρίσιμο λόγο του στην Ευρώπη που ζούμε και που θα ζήσουμε. Προσφέρεται επίσης τιμητικά στον Ζακ Ντεριντά, αυτόν τον προσηλωμένο και εμβριθή αναγνώστη του ελ­ ληνικού λόγου, παράλληλα με την ανακήρυξή του σε Επίτιμο Διδάκτορα, από το Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Παντείου Πανεπιστημίου, τον Ιούνιο του 1999. Δημήτρης Δημηρούλης

ΙΗ Μ.: Το αφιέρωμα στον Ζακ Ντεριντά έγινε με την οικονομική υποστήριξη του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών και τη συνεργασία του Τμήματος Επικοινωνίας και Μ.Μ.Ε. του Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών, θερμά τους ευχαριστούμε.

D®®·

το θ έ μ α του μ ή ν α

το θ έ μ α τ ου μ ή ν α

ι j.B .ijii.aj.iiiiU u .p

ΧρονοΑΰγιο Ζακ Πτεριντύ Δήμητρας Ρούπα

1930 Στις 15 Ιουλίου γεννιέται στο Αλγέρι ο Τζάκι Ντεριντά (Jacques Derrida), από Εβραίους μη θρησκευόμενους γονείς, ενσωματωμένους οτη γαλλική κοινωνία.

1 9 4 3 -4 7 Στα μαθητικά του χρόνια βιώνει μία αντίφαση: από τη μια πλευρά, ανήκει σε «συμμορία», επιδίδεται με ιδιαίτερο ζήλο οε αθλητι­ κές δραστηριότητες και θέλει να ασχοληθεί επαγγελματικά με το ποδό­ σφαιρο και, από την άλλη, είναι μάλλον μοναχικός, μελαγχολικός, ιδιαι­ τέρως μετά την αποτυχία του στις απολυτήριες εξετάσεις· κρατάει ημε­ ρολόγιο και διαβάζει Ζιντ, Νίτσε, Ρουσό, Καμί, Βαλερί, αλλά και Μηερξόν και Σαρτρ.

1949-50 Φεύγει για πρώτη φορά από το Αλγέρι, για να μπει εσωτερι­ κός στο λύκειο Λουί-Λε-Γκραν, στο Παρίσι. Γι' αυτή την εμπειρία σχολιά­ ζει: «Ήμουν διαρκώς I...] στα πρόθυρα νευρικής κατάρρευσης».

1953-53 Ύστερα από το «τερατώδες μαρτύριο των εξετάσεων» εισάγεται στην Ανώτατη Παιδαγωγική Ακαδημία (ENS), όπου θα γνωριστεί και θα γίνει φίλος με τον Αλτουσέρ.

1953-54 Αρχίζει η ενασχόλησή του με τον Χούσερλ. Συμβουλεύεται το αρχείο Χούσερλ στη Λουβέν και γράφει το Πρόβλημα της γένεσης στη φιλοσοφία του Χούσερλ lie probldm e de la gen0se dans la phllosophie de Husserl), το οποίο θα εκδοθεί το 1990. Συνδέεται φιλικά με τον Φουκό και παρακολουθεί τα μαθήματά του.

1956 Ύστερα από την επιτυχία του οτο διαγωνισμό των καθηγητών μέσης εκπαίδευσης, βρίσκεται με υποτροφία στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Γνωρίζει το έργο του Τζέιμς Τζόις, που θα αποτελέσει, το 1987, το θέμα ενός βιβλίου του (Ulysse gramophone).

1957 Τον Ιούνιο παντρεύεται στη Βοστώνη τη Μαργα­ ρίτα Οκουτιριέ, με την οποία θα αποκτήσει δύο γιους.

1957-59 Υπηρετεί τη στρατιωτική του θητεία σε σχολείο για τα παιδιά των στρατιωτών, στην εμπόλε­ μη Αλγερία.

1960 -6 4 Διδάσκει «γενική φιλοσοφία και λογική» στη Σορβόνη ως βοηθός του Γκαστόν Μπασελάρ, του Ζ. Κανγκιλέμ, του Πολ Ρικέρ, του Ζ. Βαλ. Ο Ιπολίτ και ο Αλτουσέρ τον καλούν να διδάξει στην Ανώτατη Παιδαγωγική Ακαδημία. Ο Ντεριντά παραιτείται αμέ­ σως από το Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών (CNRS). Στην Ακαδημία θα παραμείνει έως το 1984, παρόλο που, σύμφωνα με τα λεγόμενό του, αυτά τα χρόνια ήταν «χρόνια δοκιμασίας». Το 1962 εκδίδεται η Αρχή της Γεωμετρίας του Χούσερλ.

1966 Εμφανίζεται για πρώτη φορά στις ΗΠΑ, σε ένα συμπόσιο που οργανώνει το πανεπιστήμιο Τζονς Χόπκινς της Βαλτιμόρης με τίτλο «Οι γλώσσες της κριτι­ κής στις επιστήμες του ανθρώπου». Η παρέμβασή του αποτελεί μέχρι σήμερα σημείο αναφοράς.

1967 Εκδίδονται τα έργα του Περί γραμματολογίας (De la gram m atologle), Η γραφή και η διαφορά (Γ Venture et la Diff6rence) και Η Φωνή και το Φαινόμε­ νο. Εισαγωγή στο πρόβλημα του σημείου στη φαινο­ μενολογία του Χοάσερλ (La Voix e t le Ρήέηοτηέηβ.

In tro d u c tio n au p ro b l0 m e du slg n e dans la ph0nom6nologie de Husserl).

1968 Αντιμετωπίζει την έκρηξη του Μάη του '68 με κάποια επιφύλαξη. Δεν πιστεύει στη «συγκεκριμένη, αυθόρμητη, ενωτική, αντισυνδικαλιστική ευφορία, σ'

αυτόν τον ενθουσιασμό για τη γλώσσα που επιτέ­ λους "απελευθερώθηκε"...». Οι επιφυλάξεις του ό­ μως δεν θα τον εμποδίσουν να πάρει μέρος στις πο­ ρείες και να οργανώσει την πρώτη γενική συνέλευση στην Παιδαγωγική Ακαδημία.

1972 Δημοσιεύονται τα έργα Διασπορά (La Diss6mination) και Περιθώρια της φιλοσοφίας (Marges de la P hilosophie). To περιοδικό του Αραγκόν «Lettres Frangaises» του αφιερώνει το τεύχος της 29ης Μαρτί­ ου. Ακολουθεί αφιέρωμα στην ε ­ φημερίδα «Le Monde». Σταματάει η συνεργασία του με το περιοδικό «Tel Quel», η οποία χρονολογείται από το 1965.

1974 Στις πρωτοεμφανιζόμενες εκδόσεις «Γκαλιλέ» δημοσιεύει το έργο του Clas, με την πρωτοπορια­ κή μορφή του δίστηλου, παραβάλ­ λοντας τον Χέγκελ με τον Ζενέ.

1975 Τον Ιανουάριο, ιδρύει την «Ομάδα ερευνών για τη διδασκαλία της φιλοσοφίας» (CREPH) [βλ. Ποιος φοβάται τη φιλοσοφία; (Qui a peur de la philosophie?), εκδ. Flammarionl. Αρχίζει να διδάσκει συγκριτική λο-

ΤΟ θ έ μ α του μ ή ν α

1 983 Είναι ένας από τους δημιουργούς της Διε­ θνούς Σχολής της Φιλοσοφίας (College international de philosophie), που ιδρύεται στις 10 Οκτωβρίου, και ο πρώτος αιρετός διευθυντής της. Την ίδια χρονιά, θα αναμειχθεί ενεργά στο κίνημα ενάντια στο ρατσισμό στη Νότια Αφρική, συμμετέχει στην οργάνωση της έκθεσης «Η Τέχνη ενάντια στο Απαρτχάιντ», στο Πολι­ τιστικό ίδρυμα ενάντια στο ρατσιομό, στην Επιτροπή λογοτεχνών υπέρ του Νέλσον Μοντέλα. Εκδίδεται το έργο του Για τον αποκαλυπτικό τόνο στη φιλοσοφία παλαιότερα (D'un ton apocalyptique adopt0 nagu&e en philosophie). Εκλέγεται στην Ανωτάτη Σχολή Κοι­ νωνικών Επιστημών (EHESS).

1987 Δημοσιεύει το Περί πνεύματος (De I'esprit), σχετικά με την εμφάνιση του πνεύματος (Ceist) στον Χάιντεγκερ. Επίσης, τα έργα: «Khdra»oxο Ποικιλία. Μ ελέτες προς τιμήν του Ζαν-Πιέρ Βερνάν («Khdra» in Poikilia. Etudes offertes έ Jean-Pidrre Vernant), Ψυχή (Phych6) και Ulysse gramophone.

1988 Δημοσιεύεται το έργο του Limited Inc.

γοτεχνία στο Γέιλ, μαζί με τον Πολ ντε Μαν και τον Τζέι Χίλις Μίλερ. Στα τέλη της δεκαετίας, αυτοί οι τρεις, μαζί με τους Τζόφρι Χάρτμαν και Χάρολντ Μπλουμ, σχηματίζουν την «ομάδα του Γέιλ» (ή τη «μαφία του Γέιλ», σύμφωνα με άλλους). Η ομάδα αυ­ τή, που θέλει να επιβάλει την αποδόμηση στον αμε­ ρικανικό ακαδημαϊκό κόσμο, θα προκαλέσει έντονες διαμάχες και αντιπαραθέσεις.

1979 Οι αποδομιστές του Γέιλ εκδίδουν τον τόμο Απ οδόμ ηση και Κριτική (D e c o n s tru c tio n and Criticism). Στη Σορβόνη πραγματοποιείται η Γενική Συ­ νέλευση της Φιλοσοφίας.

1 9 8 0 Δημοσιεύει το έργο Καρτ Π ο σ τάλ (Carte Postale).

1981 Ιδρύει το σύλλογο συμπαράστασης στους διω­ κόμενους Τσέχους διανοούμενους. Την ίδια χρονιά οργανώνει ένα σεμινάριο στην Πράγα,'που θα καταλήξει όμως στη σύλληψη και τη φυλάκισή του από τις τσεχοσλοβακικές αρχές, με την κατασκευασμένη κατηγορία του εμπορίου ναρκωτικών. Ο σάλος που ξεσηκώνει η υπόθεσή του, καθώς και η δυναμική πα­ ρέμβαση της κυβέρνησης Μιτεράν, έχουν ως αποτέ­ λεσμα την αποφυλάκιοή του.

1982 Δημοσιεύεται Το α υτί του άλλου (L‘ Oreille de I'autre).

Ώ®Φ·

1989 Η Νομική Σχολή του Καρντόζο στη Νέα Υόρκη οργανώνει προς τιμήν του μεγάλο συνέδριο με θέμα «Αποδόμηση και Απόδοση Δικαίου». Στο μεταξύ, ο Ντεριντά διδάσκει στο πανεπιστήμιο του Σίτι. Όπως λέει ο Χίλις Μίλερ «... οι Η.Π.Α. δεν μπορούν να κά­ νουν πια χωρίς αυτόν».

1990 Παραδίδει μια σειρά σεμιναρίων στο πανεπι­ στήμιο της Μόσχας. Βρίσκεται για ακόμη μια φορά στις Η.Π.Α., αυτή τη φορά για να εκφωνήσει την ε ­ ναρκτήρια διάλεξη στο συνέδριο του πανεπιστημίου Ίρβιν της Καλιφόρνια (όπου ο Ντεριντά βρέθηκε με τον Μίλερ, ύστερα από την κοινή αποχώρησή τους α­ πό το Γέιλ). Επιστρέφει στη Γαλλία, όπου διοργανώνει την έκθεση «Αναμνήσεις τυφλού. Η Αυτοπροσω­ πογραφία και άλλα ερείπια», με κλασικά σχέδια, στο Λούβρο. Εκδίδεται το Για το δικαίωμα στη φιλοσοφία (Du droit έ la philosophie).

1993 Από τη χρονιά αυτή έως σήμερα ταξιδεύει συ­ νεχώς, διδάσκει σε πολλές χώρες του κόσμου και γράφει. Δημοσιεύεται το έργο του Φαντάσματα του Μαρξ (Spectres de Marx).

1996 Εκδίδονται τα έργα Απορίες (Apories) και Υπε­ ρηχογραφήματα της τηλεόρασης (Echographies de la ΐέΐένίείοη).

1997 Δημοσιεύεται το έργο του Περί φιλοξενίας (De l'hospitalit6).

1999 Εκδίδεται το La Contre-all6e. □ το θ έ μ α του μ ή ν α

U-H-JU

W?P

0 llicpivni,_ _ _ _ q floyoiexvia και ία σκέρτσα iqc (Dopiopqc

3 ο ερώτημα τίθεται συχνά: τι είναι ο Ντεριντά, πού ανήκει η γραφή του, σε ποιον θεσμό λογοδοτεί; Προφανώς το ενδόσιμο είναι τα ίδια τα κεί­ μενα του Γάλλου στοχαστή, κείμενα που αποδέχονται τους περιορι­ σμούς του είδους και αναγνωρίζουν την ισχύ της παράδοσης, αλλά ταυτόχρονα κινούνται στην αβεβαιότητα των ορίων και στην αμφιση­ μία των διασταυρώσεων. Η όψη αυτής της γραφής αποσχηματίζεται και ανασχηματίζεται διαρκώς, δοκιμάζοντας τις αντοχές της (και τις αντοχές μας) σε κρίσιμα σημεία σοφιστικής απορίας, ακολουθώντας τα πιο απρόσμενα μονοπάτια στην πορεία της προς το νόημα. Τόπος του Ντεριντά είναι η διασπορά της γραφής. Από χώρα σε χώρα, από χρόνο σε χρόνο, από κείμενο σε κείμενο. Γι' αυτό και το ερώτημα «πού ανήκει τελικά μια τέτοια γραφή;» είναι τόσο επίμονο και επανερχόμενο. Στην πραγμα­ τικότητα είναι ερώτημα του οποίου τις προϋποθέσεις φροντίζουν να καλλιερ­ γούν τα ίδια τα κείμενα. Στο πλαίσιο αυτής της διερώτησης τοποθετείται και η οχέση που δηλώνει το ζεύγμα «φιλοσοφία και λογοτεχνία». Η σύζευξη στο έργο του Ντεριντά δεν είναι μόνο θεματική, αλλά «στιγματίζει» τον ίδιο τον τρόπο της γραφής, αφού τελικά καταφέρνει να υπηρετεί και τα δύο, χωρίς ωστόσο να ανήκει σε κανένα. Αυτό το κατορθώνει με την προσή­ λωσή της στη διφορούμενη συμπεριφορά του «και», συμπεριφορά που μετέρ­ χεται τις αρχαίες τέχνες της ρητορικής. Το καταφέρνει επίσης με τη διαρκή υ-

το θ έ μ α του μ ή ν α

■ΰ®0

πενθύμιση ότι συχνά το «και» συγκαλύπτει ένα «χάσμα» ή αντικαθιστά προσχηματικά τα αδιέξοδα και τα διλήμματα που ελλοχεύουν σε ένα κρυφό, απορηματικό «ή».

μετά τον Ντεριντά η «γραφή» και η «ανάγνωση» στη λο­ γοτεχνία και στην κριτική έχουν στα μάτια μας αμετάκλητα μεταμορφωθεί.

Για να προσεγγίσει κανείς, σε πρώτο στάδιο, την αινιγμα­ τική θέση της λογοτεχνίας, της ποίησης, της μυθοπλα­ σίας, της τέχνης στο έργο ενός φιλοσόφου, και μάλιστα στην ταυτότητα της γραφής του, θα πρέπει να δεχτεί ότι αυτή η ταυτότητα δεν ορίζεται μονοσήμαντα και δεν διεκδικεί την καθαρότητα της αποκλειστικότητας. Την ταυτόχρονη συνάφεια και ασυνάφεια των ειδών στην υ­ περάσπιση αυτής της θέσης έχει περιγράφει έξοχα ο Χάιντεγκερ, μιλώντας για τη σχέση στοχασμού και ποίησης:

0 Ντεριντά δεν είναι παρείσακτος μήτε τυχαίος επισκέ­ πτης στη λογοτεχνική γραφή. Με την προσοχή στραμμέ­ νη στην ετυμολογία θα μπορούσαμε να τον ονομάσουμε, δίχως διάκριση στην έμφαση, εξίσου φιλόσοφο και φιλό­ λογο.

«Μεταξύ δύο στοιχείων, στοχασμού και ποίησης, προεξάρχει μια συγκεκαλυμμένη συγγενική σχέση, γιατί και οι δύο αφοσιώνονται και αναλίσκονται στην υπηρεσία της γλώσσας για τη γλώσσα. Ωστόσο με­ ταξύ των δύο εξακολουθεί ταυτόχρονα να υπάρχει ένα χάσμα, γιατί "κατοικούν στα πιο χωριστά βου­ νά"».1 Το «και» ανάμεσα στην ποίηση και στο στοχασμό δεν μπορεί συνεπώς να θεωρηθεί σαν δεδομένη, σχεδόν αυ­ τονόητη, αλληλεξάρτηση ούτε σαν διαφανής και σταθε­ ρή σχέση αλλά σαν κατά συνθήκη «γειτονία». 0 Χάιντεγκερ χρησιμοποιεί τον όρο για να καταδείξει ότι ο στοχα­ σμός και η ποίηση τίθενται «έναντι» και όχι «εντός»· γειτο­ νία, κατά την έννοια αυτή, σημαίνει «κατοικώ στην εγγύ­ τητα»2, που δεν είναι άλλη από την εγγύτητα όπως καθιε­ ρώνεται από το ανήκειν στη γλώσσα. Κάπως έτσι θα μπο­ ρούσαμε να εννοήσουμε και τη γειτονία λογοτεχνίας και φιλοσοφίας στο έργο του Ντεριντά. Η εγγύτητά τους δεν δηλώνει ταύτιση ή διαφορά, αλλά τη διαρκή ανακατασκευή και των δύο στο χώρο της γειτονίας. Σε αυτόν το χώρο ο Ντεριντά έχει εγκαταστήοει την περιπέτεια της γραφής του, που υπερβαίνει κάθε απόλυτη μορφή σύ­ ζευξης, την ίδια στιγμή που αποδέχεται την αναγκαιότητά της. Τη μορφή αυτής της φαινομενικής αντίφασης περιέγραψε επιγραμματικά, με άλλη αφορμή, ο Ρικέρ: «Ποίημα και αφορισμός βρίσκονται αμοιβαία σε μια συνήχηση που σέβεται τη διαφορά τους».5 Με δεδομένη αυτή την εγγύτητα των αποστάσεων το κείμενο του Ντεριντά παρεμβαίνει με σημαίνοντα τρόπο στη λογοτεχνία· όχι μόνο γιατί λέει σημαντικά πράγματα, αλλά γιατί η λογοτεχνία είναι βαθιά εγκατεστημένη στα διαφέροντα της γραφής του. Η διαπίστωση αυτή εξηγεί και την απήχηση που είχε το έργο του στο χώρο των λο­ γοτεχνικών σπουδών. Ακόμη και όσοι διαφωνούν με τις απόψεις του, δεν μπορούν παρά να αναγνωρίσουν ότι

II

Η λογοτεχνία και η κριτική έχουν επωφεληθεί κατά δύο τρόπους από το έργο του Ντεριντά: ο ένας εκμεταλλεύ­ εται τα φιλοσοφικά κείμενά του, αξιοποιώντας ορισμένα στοιχεία για τη διαμόρφωση της λογοτεχνικής ανάγνω­ σης, και ο άλλος καταφεύγει παραδειγματικά σε κείμενά του που αναπτύσσουν μιαν ιδιόρρυθμη «συνομιλία» με λογοτεχνικά έργα. Στην πρώτη περίπτωση η συσχέτιση είναι γενική και έμμεση, στη δεύτερη είναι ειδική και άμε­ ση. Συνολικά ωστόσο η λογοτεχνική ανάγνωση που προ­ κύπτει, αν δεν είναι, όπως συμβαίνει συχνά, μηχανική με­ ταφορά σχημάτων, έχει εμπλουτιστεί με μιαν ισχυρή θε­ ωρία γραφής και έχει ενισχυθεί από «έννοιες-κλειδιά» που συγκροτούν και συνέχουν την ερμηνευτική της στρατηγική. Τέτοιες έννοιες, λόγου χάρη, είναι οι: «υπο­ γραφή», «κύριο όνομα», «θάνατος», «επαναφορά», «νό­ μος», «επινόηση», «συμπλήρωμα», «διαφωρά», «υμένας», «ίχνος» κ.λπ.· έννοιες που γίνονται το στημόνι της ανά­ γνωσης καθώς υφαίνει τη διαδρομή της έναντι του άλ­ λου κειμένου.

0 Ντεριντά έγραψε κυρίως για την ποίηση και την πεζο­ γραφία· πιο σποραδικά για το θέατρο. Οι επιλογές του εί­ ναι σε μέγιστο βαθμό ενδεικτικές των προτιμήσεών του στη λογοτεχνική γραφή, αφού ουσιαστικά εστιάζονται στον εικοστό αιώνα και, ακόμη πιο συγκεκριμένα, σε κεί­ μενα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού, όπως εκείνα των: Βαλερί, Τζόις, Κάφκα, Μπατάιγ, Μπλανσό, Αρτά, Ζενέ, Σελάν, Γιαμπές, Πονζ, Σολέρς κ.ά. Βέβαια, οι αναγνώσεις αυτών των λογοτεχνικών κειμένων έχουν με τις αναγνώ­ σεις φιλοσοφικών κειμένων δύο κοινά σημεία: το πρώτο αφορά στην ερμηνευτική μέθοδο που εμμένει στον ίδιο πυρήνα εννοιών και όρων- το δεύτερο αφορά στην υφή της γραφής που παραμένει σταθερά προσανατολισμένη στην αποδομίζουσα ανάπτυξή της. Κατά κάποιο παράδοξο σχήμα ο Ντεριντά διαβάζει διαφο­ ρετικά τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία αλλά με τον ίδιο τρόπο. Οι συγκρίσεις και οι παραλληλισμοί μπορούν να γίνουν ευκολότερα τα τελευταία χρόνια και γιατί τα κεί-

μένα του Νχεριντά για τη λογοτεχνία έχουν γίνει προσπ:ά σε εξειδικευμένες συγκεντρωτικές εκδόσεις, αλλά και γιατί ο ίδιος μίληοε, κυρίως σε εκτενείς συνεντεύξεις του, για τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τη σχέση φιλοσοφίας και λογοτεχνίας4. Το ζήτημα είναι σοβαρό και σύνθετο για να το αντιμετωπίσουμε εδώ, γι' αυτό και η πρόθεση του παρόντος κειμένου έχει άλλη στόχευση: να υποδείξει ο­ ρισμένα σημεία, με τα οποία ο στοχασμός του Ντεριντά οριοθέτησε το πεδίο ενός δημιουργικού διαλόγου με τις λογοτεχνικές σπουδές.

το χρόνο. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτού του εγχειρήματος είναι ίσως το C/as, στο οποίο παρατίθενται αντικριστά ένας λογοτέχνης (Ζενέ) και ένας φιλόσοφος (Χέγκελ) για να διαβαστεί η διαφορά τους σε αυτήν την παράδοξη γειτονία, όπως τη σκηνοθετεί το διφορούμενο σχόλιο του Ντεριντά. Η γραφή αυτή υπερασπίζεται τη δυνατότητα ενός «τόπου», στον οποίο καταγράφεται ταυτόχρονα η «μοναδικότητα» και η «γενικότητα» της προσωπικής κατάθεσης, όπως εικονίζεται στη γλώσσα α­ πό την αμφισημία της «υπογραφής».

0 διάλογος δεν είναι ευκαιριακός ούτε περιθωριακός. 0 Ντεριντά δεν πρέπει να θεωρηθεί φιλόοοφος που ασχολείται και με τη λογοτεχνία. Ανάμεσα στη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία αρνείται να διαλέξει. Αναγνωρίζει τις δια­ φορές, αποδέχεται τα ιστορικά δεδομένα κάθε είδους, υ­ πολογίζει τις θεσμικές αντιστάσεις, αλλά θα επιχειρήσει συστηματικά να δημιουργήσει έναν καινούριο χώρο γρα­ φής, εντός του οποίου η εγγύτητα και η απόσταση συμ­ μετέχουν στη διαρκή διαπραγμάτευση και ανασύνταξη των ορίων.

Η συνεισφορά του Ντεριντά στις λογοτεχνικές σπουδές, και ιδιαίτερα στη λογοτεχνική θεωρία και κριτική, έγινε περισσότερο γνωστή από την απήχηση που είχε ο στοχα­ σμός του στην Αμερική κυρίως στις δεκαετίες του 70 και του '80. Το κίνημα, που επικράτησε με τον μετέπειτα δεινοπαθήσαντα όρο «αποδομιομός» ή «αποδόμηση» (deconstruction), προέκυψε από τη συνάντηση της παρά­ δοσης που εξέφραζε εν πολλοίς η αμερικανική νέα κριτι­ κή με την ιδιαιτερότητα της ανάγνωσης αλλά και της γραφής του Ντεριντά. Οι γνωστοί αποδομιστές της «Σχο­ λής του Γέιλ», Τζέφρι Χάρτμαν, Χίλις Μίλερ και Πολ ντε Μαν, αποτέλεσαν τους κύριους συζητητές του Ντεριντά σε θέματα κριτικής και λογοτεχνίας και συνέβαλαν τα μέ­ γιστα στην ισχυρή παρουσία του αποδομισμού στο ευρύ­ τερο πεδίο των συζητήσεων που φιλοξενούσε η θεωρία της λογοτεχνίας.

Από τη στιγμή που κάθε γραφή εμπεριέχει τη δυνατότη­ τα της επανάληψης (της επανάθεσης του ίχνους της κά­ θε φορά με άλλους όρους), τίποτε δεν μπορεί να θεω­ ρηθεί εξ ορισμού σταθερό και αμιγές. Στον τόπο αυτής της γραφής κατατίθεται το στοίχημα του ανθρώπου με το θ έ μ α του μ ή ν α

Δεν είναι συνεπώς δυνατόν να συζητήσουμε για τον «αποδομισμό» χωρίς να υπολογίσουμε τη δραστική παρου­ σία της σκέψης του Ντεριντά. Η αποδομητική ανάγνωση, τουλάχιστον σε αυτή την αρχική και έγκυρη εκδοχή της, εκμεταλλεύεται με θαυμαστή επινοητικότητα τη ριζο­ σπαστική προσέγγιση των κειμένων που απορρέει από το στοχασμό του Ντεριντά. Εδώ πρέπει να σταθούμε στον Πολ ντε Μαν, γιατί στην περίπτωσή του δεν έχουμε μό­ νον έναν ικανό μεσολαβητή αλλά και έναν ισάξιο συνομι­ λητή, που συνδυάζει έξοχα τον ρωμαλέο φιλοσοφικό στοχασμό με τη διεισδυτική πρωτοτυπία της κριτικής σκέψης. Ο Ντεριντά είχε την τύχη να εισέλθει και να κα­ θιερωθεί στο χώρο των λογοτεχνικών σπουδών έχοντας εξασφαλίσει την αποδοχή του από την εγγυητική αυθε­ ντία του Πολ ντε Μαν. 0 αποδομισμός στη θεωρία της λογοτεχνίας δεν θα υπήρχε πιθανώς με τη μορφή που γνωρίζουμε, αν δεν ευδοκιμούσε αυτή η συνάντηση.

δρουν αδιάκοπα πεποιθήσεις, κριτήρια και μεθοδολογικές αρχές. Συνεπώς, η άσκηση της ανάγνωσης στο πεδίο της λογοτεχνίας αποδίδει περισσότερο όταν οι γενικές προϋ­ ποθέσεις της γίνονται αντικείμενο θεωρητικού στοχα­ σμού.

Συμπερασματικά: το έργο του Ντεριντά γονιμοποίησε πολλαπλά την κριτική ανάγνωση και τον φιλολογικό στο­ χασμό, που είναι γνωστά στις λογοτεχνικές σπουδές υπό την προσωνυμία «αποδόμηση».

Το ίδιο ισχύει και με τη σχέση της λογοτεχνίας προς το πραγματικό. 0 Ντεριντά δεν αμφισβητεί τη σχέση (κάτι τέτοιο θα σήμαινε ότι θα αποδεχόταν την ύπαρξη νοήμα­ τος χωρίς αναφορικότητα), αλλά ελέγχει την απολυτότητά της. Γι' αυτό ισχυρίζεται ότι η λογοτεχνία, την ίδια στιγ­ μή που εκδέχεται το πραγματικό, υπονομεύει τη μονολιθικότητα των δεδομένων του, κατά τον ίδιο τρόπο που λειτουργεί με τις συμβάσεις του θεσμού, ενώ ταυτόχρο­ να επιδιώκει να τις ανατρέψει:

Στην παράδοση των λογοτεχνικών σπουδών το ερώτημα «τι είναι λογοτεχνία;» τίθεται αναπόφευκτα. Ακόμη και ό­ ταν κάτι τέτοιο δεν γίνεται με άμεσο και σαφή τρόπο, εξυπακούεται ως προϋπόθεση για κάθε προοπτική ερμη­ νείας. Η συγκεκριμένη μορφή γλωσσικών ενεργημάτων, που συνδέονται με το θεσμικό πλαίσιο της λογοτεχνίας, απαιτεί την προσφυγή στον φιλοσοφικό στοχασμό για να διερευνηθούν οι προϋποθέσεις της χρήσης τους. Ο Ντεριντά ασχολήθηκε επιμελώς με το συνδετικό «είναι» του ερωτήματος και υπέδειξε τη βαθύτατη εξάρτησή του α­ πό την παράδοση της δυτικής μεταφυσικής. Με τον τρό­ πο αυτό δεν επεδίωξε να αποκαθάρει τον όρο από τις ι­ στορικές δεσμεύσεις του, αλλά να τον τοποθετήσει σε έ­ να συγκείμενο όπου ανατρέπονται για να επανασυντεθούν τα δεδομένα της θεσμικότητάς του. Για τον κριτικό και τον θεωρητικό της λογοτεχνίας, όπως και για το φιλόλογο, η αναμέτρηση με το ερώτημα συν­ δέεται άμεσα με το ιστορικό περιεχόμενο και την κοινωνι­ κή διάσταση του αντικειμένου του. Καμιά επιμέρους ενα­ σχόληση με το λόγο της λογοτεχνίας δεν μπορεί να ισχυ­ ριστεί αφελώς ότι το ζήτημα του ορισμού δεν την αφο­ ρά. Ακόμη και όταν η απόρριψη είναι πλήρης και η σιωπή ασήκωτη, καμιά προσέγγιση της λογοτεχνίας δεν είναι «αθώα» ως προς τη συγκεκριμένη εξάρτηση. Πίσω της

-----------------------

Αναμφίβολα η θεώρηση του Ντεριντά δεν συνιστά μονό­ δρομο- υπάρχουν και άλλες σημαντικές διαδρομές για να προσπελάσει κανείς τη λογοτεχνία. Κάτι τέτοιο ωστόσο δεν μειώνει την πρωτοτυπία της και το δυναμισμό της. Για να την κατανοήσουμε, πρέπει πρώτα να απαλλαγού­ με από ορισμένες περίεργες παρανοήσεις που τείνουν να εμπεδωθούν: ο Ντεριντά δεν ισχυρίζεται ποτέ ότι όλες οι αναγνώσεις είναι δυνατές ή ότι όλες οι ερμηνείες είναι ι­ σότιμες- αντίθετα αποδέχεται την επίδραση των συμβά­ σεων στην κριτική προσέγγιση και αναγνωρίζει τον προσδιοριστικό ρόλο που παίζει η ιστορικότητα του αντικειμέ­ νου στην εκάστοτε θεσμική υποστασιοποίησή του.

«Είναι ένας τόπος θεσμικός αλλά και ακηδεμόνευ­ τος, ένας θεσμικός τόπος όπου επιτρέπεται να αμ­ φισβητείς, εν πόση περιπτώσει να θέτεις υπό αίρε­ ση, ολόκληρο το θεσμό. Βέβαια ένας αντιθεσμικός θεσμός μπορεί να είναι ανατρεπτικός ή συντηρητι­ κός».5 Η λογοτεχνία είναι ο τόπος όπου τα πράγματα τίθενται για να αναγνωριστούν και να αναιρεθούν, υπηρετεί τη χρησιμότητα ενώ η ίδια είναι άχρηστη- η πρόταση «η λο­ γοτεχνία είναι» δρα σαν απάντηση σε ένα ερώτημα που κάθε φορά αυτοκαταργείται και επανατίθεται, σαν μορφή σε ένα νόημα που αναβάλλεται ή τίθεται υπό ερώτηση- η λογοτεχνία είναι «νόμος που αψηφά ή αναιρεί το νόμο... θεσμός που τείνει να καταλύσει το θεσμό»6. Για τον Ντεριντά ο ορισμός της λογοτεχνίας είναι ο μόνιμος τόπος ε­ νός προβλήματος που μας βάζει σε μπελάδες. Η εμπει­ ρία αυτής της κατάστασης δεν επιδέχεται εύκολες απα­ ντήσεις, μοιάζει με την εμπειρία που συνδέεται με τον ο­ ρισμό της αλήθειας και με την ουσία της γλώσσας. Δεν μπορούμε άλλωστε να διαχωρίσουμε το ερώτημα για τον ορισμό της λογοτεχνίας από το ερώτημα για τον ορι­ σμό της ίδιας της έννοιας «ουσία». _________________________το θ έ μ α του μ ή ν α

Το λογοτεχνικό κείμενο για τον Ντεριντά απαιτεί αυτό Ο προβληματισμός του Ντεριντά για τη «λογοτεχνία» που τόσο εύστοχα ο ντε Μαν ονόμασε «αλληγορία α­ μπορεί να είναι περίπλοκος και διφορούμενος, δεν είναι νάγνωσης». 0 πιο υπεύθυνος τρόπος να ανταποκριθεί όμως ούτε αυθαίρετος ούτε άλογος, Αυτό που ορίζει ως κανείς στη μοναδικότητα του λογοτεχνικού κειμένου εμπειρία της λογοτεχνίας προϋποθέτει έναν κοινωνικό είναι με την καλλιέργεια της χώρο όπου συναντώνται η μονα­ μοναδικότητας του δικού του δικότητα της γραφής με το λόγο κειμένου. Απέναντι στις αλλη­ της ιστορίας και τη δύναμη του J A C Q U E S D E R R ID A γορίες της λογοτεχνίας η κριτι­ θεσμού. Στη διαπραγμάτευση κή στήνει τις αλληγορίες της αυτής της εμπειρίας, επομένως, Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΛΕΞΗ ανάγνωσης. Σε αυτή τη διαδι­ εμπλέκονται αναγκαστικά ζητή­ κασία το κείμενο τίθεται ως μία ματα εξουσίας, ηθικής, ιδεολο­ ΤΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ απροσδιόριστη δυνατότητα γίας και οικονομίας, με άλλα λό­ που έχει εγγράφει εντός του για τίθεται άμεσα το ζήτημα του τη μοναδικότητα στη γλώσσα νοήματος, καθόσον η λογοτεχνι­ του κοινού λόγου, της διαρ­ κή γλώσσα αποπειράται τις υ­ κούς επαναφοράς, της απο­ περβάσεις της, χωρίς ποτέ να σπασματικότητας και της συμ­ χάνει την εξάρτησή της από το μετοχής. Το κείμενο είναι ο τό­ πραγματικό. Η αποδοχή αυτών πος όπου συντελείται αυτό το των δεδομένων από τον Ντεριπαράδοξο. ντά δεν είναι φυσικά αυτοσκο­ πός, αλλά αποτελεί μέρος μιας Παρ' όλα αυτά ο Ντεριντά δεν στρατηγικής που αποσκοπεί στην φτάνει ποτέ στον ορισμό της επαναξιολόγησή τους. «ουσίας» της λογοτεχνίας. Δεν πιστεύει ότι κάτι τέτοιο είναι εφι­ Η απαξίωση του Ντεριντά γίνεται κτό, γιατί κανένα κείμενο δεν συχνά με το επιχείρημα ότι όλα διαθέτει κάποια ιδιότητα ή κάποιο περιεχόμενο που να το γι' αυτόν είναι «κείμενο», ότι δεν υπάρχει τίποτε πέραν καθιστά κατ' ανάγκην λογοτεχνικό. Επομένως δεν υπάρ­ του κειμένου. Μάταια ο ίδιος προσπάθησε να εξηγήσει ό­ χει τρόπος να εντοπίσουμε τη «λογοτεχνικότητα» και να τι δεν νοείται αδιαμεσολόβητη πραγματικότητα και ότι το εγγυηθούμε το νόμο της παρουσίας της. Η λογοτεχνία εί­ κείμενο δεν είναι παρά η γλώσσα του πραγματικού, δη­ ναι μια θεσμική λειτουργία και μια προθεσιακή εμπειρία, λαδή η γλώσσα της διαφωράς. Οι αντίπαλοί του συνέχι­ ένα σταυροδρόμι όπου συντελείται η συνάντηση ανά­ σαν αδιάφοροι να τον εγκαλούν για φορμαλισμό, αμορα­ γνωσης και γραφής. λισμό, παραλογισμό και έλλειψη πολιτικής ευαισθησίας. Η υποτιθέμενη εμμονή στο κείμενο θεωρήθηκε σαν από­ Απέναντι στο αίνιγμα της λογοτεχνίας, απέναντι σε αυτήν δειξη ότι ο Ντεριντά ενδιαφέρεται αποκλειστικό για ένα τη συνεύρεση της μοναδικότητας με την καθολικότητα ο σολιψιστικό παιχνίδι με τις λέξεις, ότι δεν είναι παρά ένας Ντεριντά μάς προτείνει απολαυστικές αλληγορίες. Απέ­ τσαρλατάνος της γραφής. Ο ίδιος ωστόσο επιμένει να δι­ ναντι στο ζεύγμα «φιλοσοφία-λογοτεχνία» παραμένει α­ ευκρινίζει: ναποφάσιστος, μετέωρος στα όρια της γραφής εν γένεί: «Αυτό που ονομάζω "κείμενο" προϋποθέτει όλες τις «Ακόμη τώρα, και πολύ πιο απελπισμένα από ποτέ, δομές που ονομάζονται "πραγματικές", "οικονομι­ ονειρεύομαι μια γραφή που δεν θα είναι φιλοσοφία κές", "ιστορικές", κοινωνικο-θεσμικές, εν συντομία: ή λογοτεχνία, μήτε καν μολυσμένη από το ένα ή το όλες τις πιθανές αναφορές. Ένας άλλος τρόπος να άλλο, αλλά εντούτοις θα διατηρεί ακόμη... τη μνή­ θυμηθούμε ακόμη μια φορά ότι "δεν υπάρχει τίποτε μη της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας. Δεν είμαι ο πέραν του κειμένου". Αυτό δεν σημαίνει ότι όλες οι μόνος που έχει αυτό το όνειρο, το όνειρο ενός νέου αναφορές ακυρώνονται, απαλείφονται ή περικλείο­ θεσμού για την ακρίβεια, ενός θεσμού χωρίς προη­ νται σε ένα βιβλίο... Αλλά όντως σημαίνει ότι κάθε γούμενο... θα πείτε, πολύ σωστά, ότι αυτό είναι το αναφορά, όλη η πραγματικότητα έχει τη δομή ενός όνειρο κάθε λογοτεχνικού έργου. Κάθε λογοτεχνικό διαφορικού ίχνους και ότι δεν μπορεί κανείς να αναέργο "προδίδει" το όνειρο για έναν νέο θεσμό της φέρεται στο "πραγματικό" παρά μόνον με τον τρό­ λογοτεχνίας...».8 πο μιας ερμηνευτικής εμπειρίας».7 ΤΟ 8έμ<

-Β®©

IV υστερόγραφο Για την ελληνική πραγματικότητα θα λέγαμε ότι ο Ντεριντά παραμένει ασφαλώς ένα όνομα του συρμού. Όπως ακριβώς και η θεωρία της αποδόμησης. Κάτι μεταξύ α­ νεκδοτολογίας και σκανδαλολογίας. Ανάμεσα στην κο­ σμική απήχηση και τον πολιτισμικό διάλογο υπάρχει μέγα χάσμα. Η ίδια αναντιστοιχία είναι προφανής και στις λογο­ τεχνικές σπουδές. 0 Ντεριντά και η αποδόμηση υπήρξαν συχνά οτόχοι βεβιασμένων αρνήσεων και αστοιχείωτων επιθέσεων, αλλά πολύ σπάνια η απόρριψη τεκμηριώθηκε με αναλύσεις κειμένων ή συστηματικές θεωρητικές με­ λέτες. Από την ελληνική πανεπιστημιακή φιλολογία και από τη λογοτεχνική κριτική τα δύο ονόματα χρησιμοποιή­ θηκαν συνήθως σαν εύχρηστη συνεκδοχή για την καταδί­ κη του θεωρητικού λόγου στις λογοτεχνικές σπουδές και για την υπεράσπιση ενός πολιτισμικού status quo, του ο­ ποίου η ιδεολογική και πολιτική σταθερότητα υπηρετού­ σε καλύτερα τα συμφέροντά τους. Αναμφισβήτητα τόσο η απουσία όσο και η απόρριψη μιας θεωρητικής προσέγγισης είναι φαινόμενα θεμιτά και συ­ νήθη στην πνευματική ζωή ενός τόπου. 0 διάλογος ανά­ μεσα σε διαφορετικές κοινωνίες και πολιτισμούς δεν επι­ βάλλεται με διαταγές ούτε ακολουθεί δεδομένες διαδι­ κασίες. Το πρόβλημα με τον Ντεριντά ωστόσο έγκειται στο γεγονός ότι η παρουσία του ονόματος του δεν αντι­ προσωπεύει, όπως σε άλλες χώρες, τη θετική ή αρνητι­ κή έκβαση της αναμέτρησης με το έργο του. Κάτι τέτοιο δεν έγινε ποτέ στην Ελλάδα. Υπό την έννοια αυτή παρα­ μένει άγνωστος. Υπάρχουν βέβαια οι μεταφράσεις του έργου του, πράγμα που μπορεί να δηλώνει συγκεκριμένη απήχηση στον ευρύτερο πνευματικό χώρο. Η απήχηση ωστόσο αυτή δεν έχει το αντίστοιχό της, δηλαδή την α­ ναγνωρίσιμη βαρύτητα που εγγυώνται μόνον τα συστη­ ματικά κείμενα, στο χώρο της φιλοσοφίας και της λογο­ τεχνίας. θα μπορούσε η συζήτηση να σταματήσει εδώ. Η Ελλάδα είναι μια χώρα που επέλεξε να συνομιλήσει με άλλους στοχαστές και να συζητήσει άλλα προβλήματα. 0 Ντεριντά δεν την αφορά. Κάτι τέτοιο όμως δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Όσοι εντρυφούν ή περιδιαβάζουν στη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία, γνωρίζουν ότι γράφουν μετά τον Ντεριντά, όπως γνωρίζουν ότι, παρά τις λυσσα­ λέες αντιδράσεις, γράφουν μετά την αποδόμηση. Τι αποδεικνύουν λοιπόν τα χολερικά μισόλογα, τα ευκαιριακά υ­ πονοούμενα, η συγκαταβατική σιωπή και η αδυναμία των επιχειρημάτων; Καταρχάς δύο πράγματα: αβυσσαλέα ά­

γνοια και τυφλή εμπάθεια. Γι' αυτό τα κείμενα θεωρού­ νται περιττά και η συστηματική προσέγγιση αχρείαστη. Το φαινόμενο έχει και τη λαογραφική του πλευρά που εξεικονίζει διαυγέστατα τον αντιφατικό μηχανισμό του. Η Μαριορή και ο φερετζές της προσκομίζονται, με το παροιμιακό κλείσιμο του ματιού, για να καταδειχθεί η περιτ­ τή πολυτέλεια του πράγματος. Σε μια χώρα όπου όλα σχεδόν εισάγονται, και μάλιστα χωρίς κανέναν έλεγχο χρήσης και χρησιμότητας, επιλέγεται κατ' εξαίρεση ένα όνομα για να συνωνυμήσει με το περπχό, με το άχρηστο, με το επιδεικτικό. Η σύνδεση του Ντεριντά με τη Μαριορή έχει πράγματι ενδιαφέρον (και όχι μόνο ρητορικό) για τις σκιαμαχίες της τελευταίας. Ας βάλουμε όμως τα ονόματα κατά μέρος. Αυτό που εν­ διαφέρει δεν είναι η υπεράσπισή τους αλλά η αποκάλυ­ ψη της παθολογίας στην οποία παραπέμπουν. Τα σκέρ­ τσα της Μαριορής είναι γνωστά και κουραστικά. Μαρτυ­ ρούν όμως μιαν αλήθεια: Όσο η λογοτεχνία, η φιλολογία και η κριτική θα συνεχί­ ζουν να αντιμετωπίζουν τα θεωρητικά ζητήματα με τέ­ τοια τεχνάσματα, δηλαδή όσο θα αντιστέκονται στις α­ παιτήσεις του στοχασμού, τόσο θα ενδίδουν περισσότε­ ρο στα σκέρτσα της Μαριορής, τόσο θα συγκαλύπτουν τη δίψα εξουσίας με κοασμούς περί ξενολατρίας και μό­ δας. Όσοι αντίθετα μοιράζονται το όνειρο του Ντεριντά για μιαν άπορη εγκατάσταση στα όρια της γραφής, ελπί­ ζουν σε μια λογοτεχνία όπου στοχασμός και απόλαυση θα συνοικούν στο λόγο του κειμένου. □ Σημειώσεις 1. Μ. Heidegger, Τι Είναι η Φιλοσοφία (μτφρ. Β. Μπιτσώρης), Αθήνα: Αγρα, 1986, ο. 75.

2. Αυτόθι, σ. 259.

3. Ρ. Ricoeur, Η Ζωντανή Μεταφορά (μτφρ. Κ. Παπαγιώργης), Αθήνα: Κριτική, 1996, σ. 590.

4. Πολύ χρήσιμη υπό την έννοια αυτή είναι μια συγκεντρωτική έκδοση, στα αγγλικά, κειμένων του Ντεριντά που αναφέρονται σε λογοτεχνικά θέματα. Τον τόμο, που φέρει τον τίτλο Acts of Literature (London: Routledge, 1992), επιμελήθηκε ο Derek Attridge. Εκτός από τα μεταφρασμένα κείμενα και την πολύ κατατοπιστική εισαγωγή του επιμελητή, ο τόμος περιέ­ χει και διαφωτιστική συνέντευξη με τον Ντεριντά στην οποία θίγονται σημαντικά ζητήματα που αφορούν στη σχέση φιλο­ σοφίας και λογοτεχνίας.

5. Αυτόθι, σ. 58.

6. Αυτόθι, σ. 36.

7. Αυτόθι, σ.16.

8. Αυτόθι, σ. 73.

Πτεριντά,_ _ _ _ _ _ αυτός που itv γράφει* Γιώργου BcAtoou

Σ ω κ ρ ά τη ς, α υ τ ό ς π ο υ δ ε ν γ ρ ά φ ε ι

Nietzsche αλωσορίζω και εγώ εδώ στο «Νότο της γλώσσας» (au midi du language), όπου οι άνθρωποι σχετίζονται με «το ύφος της ακυρολε­ ξίας» (le style de l'improprl6t6), τον Jacques Derrida. Αντιγράφω γι' αυτόν αλλαγμένη τη φωνή του Nietzsche, που δεσπόζει στο Περί γραμματολογίας του, «Σωκράτης, αυτός που δεν γράφει» (Socrate, celui qui n'6crlt pas): «Derrida, αυτός που δεν γράφει». Βρίσκομαι κι εγώ από τη μεριά κάποιου που αναγγέλλει ένα «κάνε έτσι ώστε να μπορώ να σου μιλήσω» (fais en sorte que je puisse te parler). Προσποιούμαι, ζητώ να προσποιηθεί και αυτός ότι με ακούει. Δεν απευθύνομαι βέβαια στους λαθρε­ πιβάτες αυτού του κοίλου, αλλά σε όσους έχουν πράγματι τη δύναμη να υ­ ποκινήσουν ένα λόγο χωρίς να το ξέρουν και χωρίς να το θέλουν. Γνωρίζω ότι αυτοί δεν είναι απόψε εδώ. Δεν τους ενδιαφέρει ούτε ο Derrida, ούτε οι σχολιαστές του, αλλά μία ερώτηση -η μόνη ερώτηση- εντός της ο­ ποίας είναι ίσως δυνατόν να δικαιολογείται η γραφή ενός κειμένου. Προσπά­ θησα να γράψω την ίδια την ερώτηση: τι είναι ένα «θέλω να πω» (voulolr dire) για τον Derrida; Τι θα ήθελα να «θέλω-να-πω», αφού αυτό το «θέλω» δεν θέλει τίποτα να πει στην κυριολεξία; Δεν μπορεί να πει τίποτα, όχι γιατί είναι «άκυρο» (l'impropri6t6 du midi du language), αλλά διότι τείνει προς ένα είδος εκπνοής της θέλησης, όπου όλα όσα μπορούν να ειπωθούν δεν χρειά­ ζεται να λέγονται και όπου ο ακροατής πρέπει να ακούσει προσεκτικά τον Maurice Blanchot και να «κάνει έτσι ώστε» ο ομιλητής να μπορέσει να του μι­ λήσει: να αποχωρήσει (ίσως) επιβάλλοντας την απουσία και την απόσταση, ως «κοινότητα των απάντων». Να παραμείνει (ίσως) αναβάλλοντας την πα-

Κ

* Ομιλία του Γ. Βέλτσου στις 9/3/95 δημοσιευμένη στο <U. Derrida, Μαρτυρία και μετάφραση», εκδ. Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, 1996.

υο

θ έ μ α του μ ή ν α

-----

ρουσία ως υπόσταση. 0 Derrida, αν και δίπλα μου, είναι μακριά, «dans ('imminence de la fin en flash back», απών και παρών όπως το άλλο όνομά του, του προφήτη Ηλία. Επιφορτισμένος από τον θεό να παρίσταται σε κά­ θε περιτομή, κάθε ανάγνωση, δηλαδή κάθε ανανέωση του δεσμού. Επιτετραμμένος για να εποπτεύει κάθε circon-cision, κάθε «όριο», «περιθώριο», «ίχνος», «δώρο», όπως το αποψινό της παρουσίας του. Αυτός ο ίδιος και όχι ένας άλλος, περι-τετμημένος (cir-concis).

CIR-C0N-SI: πώς μπορεί άραγε να ακούγεται αυτό το «SI», αυτό το «εάν», το «εν περιπτώσει», το «υποτιθεμέ­ νου ότι» της «διασποράς» του; Περι-βεβλημένος από την αγάπη (και τις «πολιτικές») των φίλων του και από το φθόνο (και τις «πολιτικές») των εχθρών του, κάνει πως με ακούει ως «εάν»... θα μιλήσω για το Περί γραμματολογίας από μακριά, στέλνοντας -σε ποιον, όμως;- ένα τηλε-γράφημα επεί­ γον. Επαναλαμβάνοντας -αλλά τι είναι η τηλεγραφία, τι άλλο παρά καταναγκασμός, επανάληψη της ίδιας κίνη­ σης- στον πρόλογο της 7ης Σεπτεμβρίου 1979, στα «Envois», που έκαναν τον αποστολέα και τον παραλή­ πτη τους «un minuscule residu de ce que nous nous sommes 6crit». Λέγω λοιπόν και εγώ, στη γλώσσα του: «Qui 6crit? A qui?

Et pour envoyer, destiner, exp6dier quoi? A quelle adresse?

Sans aucun d6sir de surprendre, et par Ιέ de capter I'attention έ force d'obscurite, je dois έ ce qui me reste d'honn§tet6 de dire que finalement je ne le sais pas». Πώς όμως αλλιώς μπορώ να μι­ λήσω για το Περί γραμματολο­ γίας παρά ως μάρτυρας που ορ­ κίζεται σε ένα βιβλίο - την Αγία Γραφή; (Αλλά πώς να θέσω το χέρι μου στο βιβλίο του που διακηρύσσει το τέλος του βιβλί­ ου;) Εάν μαρτυρούσα για το Πε­ ρί γραμματολογίας ως σύμπτω­ μα ενός τυπογραφικού λάθους που ανακάλυψε και που διόρθωσε χωρίς να έχει τη διάθεση να το διορθώσει; Σε ένα από τα τυπογραφικά δοκίμια, πράγματι, όπως μας εξομολογείται ο Derrida: «Sur une page toute blanche, immacuiee, j'avais cit6, en exergue, une phrase des Confessions, celles de Rousseau alors, non d'Augustin: "J'etais comme si j'avais commis un inceste". Le typographe avait ecrit, et j'eus un instant la tentation de

η'γ pas toucher: "J'etais comme si j'avais commis un insecte"».

To «σύμπτωμα του λάθους» (Positions, σελ. 15), σύ­ μπτωμα ενός «εντόμου» που τρώει από τα μέσα τη ζωή, είναι η γραφή: το σαράκι, το έντομο που παράγει συγχρόνως το προϊόν -τη σκόνη, τη στάχτη- της εργα­ σίας του «εντόμου» (insecte) (εργασίας ζωής; εργασίας πένθους;), αλλά και διαπράττει την «αιμομιξία» (inceste) της παρουσίας και της απουσίας, της εγγύτητας και της απόστασης, της επανάληψης και της διακοπής. Το αιμο­ μικτικό Supplement, το «Αναπλήρωμα», «ηί un plus in un moins, ni un dehors ni le complement d'un dedans, ni un accident, ni une essence». Και αυτή η γραφή -insecte και inceste, difference και difference-, αυτή η γραφή με αφετηρία (αλλά ποια; την αλλαγή ενός συμφώνου; την έκταση του φωνήε­ ντος ο σε ω;), από την οποία μια επιστήμη της γραφής θα είναι δυνατή ως δυνατότητα της ίδιας της επιστή­ μης και ως ιστορία μιας δυνατότητας της ιστορίας που «δεν θα ήταν πλέον μια αρχαιολογία, μια φιλοσοφία της ιστορίας ή μια ιστορία της φιλοσοφίας». Αυτή η αρχι-γραφή δεν μπορεί να α­ ναγγελθεί ούτε με το «τέλος του βιβλίου» (που δεν τελειώ­ νει) ούτε με την «έναρξη της γραφής» (που δεν αρχίζει). Αναγγέλλεται -παρουσιάζεταιμόνον «με τη μορφή της τερα­ τωδίας», «se presenter», que sous I'espece de la monstruosite»: insecte και inceste, Σφίγγα και Οιδίπους. Επιπλέον, η γραφή προσωποηοιείται σε Εκείνον που θα «κλονίσει τις σημειολογικές αξίες, την ομιλία και τη γραφή» ενός «απερχόμε­ νου κόσμου». Εκείνον που «κα­ θοδηγεί εδώ τον τετελεσμένο μέλλοντά μας», και για τον ο­ ποίο το «έξεργο» (exergue) που δεν «υπάρχει», υπάρχει ήδη. Διότι το απόν έξεργο είναι το έργο του και το έργο του είναι εκτός έργου, εκτός γραφής, παρά το γεγονός ότι έγραψε ό,τι έγραψε, ό­ πως ο Nietzsche, τη στιγμή που, στις 25-12-1976, προ­ φέρει γράφοντας με έναν σιωπηλό τρόπο κάτω από την αυτο-βιο-γραφή του, την Circonfession του, την Περιεξομολόγησή του: «vivre sans plus avoir besoin d'ecrire». Παράξενη εξομολόγηση, ένα βήμα μπροστά κάποιου που λέγει: «Επιτέλους θα ήθελα να μάθω να

ζω», «αφ' εαυτού», «ολομόναχος». 0 Jacques Derrida, έτερος ανάμεσα σε ετέρους, μνηστήρες, σαν την Πη­ νελόπη που ξηλώνει τη νύχτα τον «μέγα ιστό» του Κει­ μένου. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή τείνει προς το εναρ­ κτήριο μότο της Γραμματολογίας, «Σωκράτης, αυτός που δεν γράφει». Σωκράτης; Δεν θα έπρεπε να αποκαλούμε κύριο όνομα, τη ζωή ε­ νός ανθρώπου «που θα διαφέ­ ρει από ένα σύμβολο»; Ας μου επιτρέψει ο Jacques Derrida την παρατυπία (τον ενο­ φθαλμισμό): ας με δικαιολογή­ σει όταν προσθέτω στα τρία έξεργα του Περί γραμματολογίας μια φράση, ένα τέταρτο έξεργο από την τελευταία σελίδα -τού­ τη τη φορά, του Politiques de I'amlti0-, μια αναγγελία που πα­ ραθέτει ο Heidegger, που τον «ακούει» ο Derrida όταν γράφει, μια αγγελία του ποιητή (του Hdlderlin) μέσα σε μια δραματι­ κή ειδοποίηση του στοχαστή (του Heidegger): «Δεν ακούτε τον θυσιασμένο ποιητή, δεν α­ κούτε αυτόν που λέγει: "ich aber bin allein" ("Αλλά εγώ είμαι μόνος")» («Vous n'entendez pas le pobte sacrifi6, vous n'entendez pas celui qui a dit "Ich aber bln allein"»). «Εκείνος που καθοδηγεί εδώ τον τετελεσμένο μέλλοντά μας» θα προφέρει ως έξεργο που δεν υπάρχει, τη φράση: «Αλλά εγώ είμαι μόνος». Και αυτός θα είναι ο τερατώδης, ο δαιμόνιος μεσάζων, ο m§diateur, στην ί­ δια προνομιακή θέση με αυτόν που θέλει να τον κάνει να πει «έτσι ώστε» (en sorte) να μπορέσει ν' ακουστεί: «et que pour I'instant il est seui έ entendre». Εκείνος «dit en v6rlt6: "Ich aber bin allein", vous ne m'6coutez pas, quand m '6couterez-vous 0couter H6raclite, Holderlin, et quelques autres? Quand cesserez-vous de me sacrifier?» Πότε θα πάψουμε να θυσιάζουμε τον «έσχατο» μάρτυρα της γραφής, που σώζει τη γραφή τη στιγμή του αφανιομού της; Τη στιγμή του αφανισμού του, διότι ο μάρτυ­ ρας δεν είναι κανείς, ούτε Έλληνας -υπό την τυραννία του Λόγου- ώστε να του δώσουμε το κώνειο, ούτε Εβραίος -υπό την τυραννία της ερμηνείας του Νόμουώστε να τον σταυρώσουμε, αλλά ήδη φαρμακωμένος και εσταυρωμένος, θνητός πάντοτε «en instance, έ I'instant de sa mort». Instance, instant, insecte, inceste, instinct de «retrouver» πάντοτε «le gout (...) de tenir la το θ έ μ α το υ μ ή ν α

plume», «de tenir la seringue pour une prise de sang» ό­ ταν «la veine est (en fin) trouvSe». Ποιο αίμα; Τι αίμα κυ­ λάει στις φλέβες του; Εκείνον που λέγει αιμάσσων: «sacrifier, quoi, le t6moin, toi la contrepartie de moi, έ seule fin qu'il atteste cette v6rit6 secrete c'est-S-dire sevr6e de la v6rit6, έ savoir que tu n'auras jamais eu aucun t6moin (να θυσιάσεις, τι, τον μάρτυρα, εσύ αντίπαλο (δέος! του εαυτού μου, με μόνο τον σκοπό που δοκιμάζει αυτήν τη μυστική αλήθεια...), εσύ, «le jouet flottant a mar6e haute», εσύ παίγνιον, «εφήμεpov σπέρμα, δαίμονος επί πό­ νου και τύχης χαλεπής» εσύ, «la travers6e entre ces deux fantdmes de t0moins qui jamais ne reviendront au meme» (C irconfession, σελ.

291), λέγεις: «Αλλά εγώ είμαι μόνος», είμαι ο γραμματοκομιστής της Γραμμα­ τολογίας, ο μελαγχολικός Βελλερεφόντης που «πηγαίνει μό­ νος, "πλανώμενος στο Αλήιο πεδίο, με μαύρη καρδιά και αποφεύγοντας τους ανθρώπους"» (Περί γραμματολο­ γίας, σελ. 456), με μια «πινακίδα» στο χέρι «θυμοφθόρων», ολέθριων σημείων. 0 εξεργών, αυτός που απο­ κλείει τον εαυτό του από τη γνώση ενός γράμματος που τον αφορά, ενός γράμματος που δεν θα το διαβά­ σει ποτέ, μιας καταδίκης σε θάνατο που θα αναβληθεί για έναν άθλο, μια θανάσιμη διακινδύνευσα έναν αγώ­ να με την «ανίκητη Χίμαιρα»: τη γραφή, διότι όταν όλα έχουν γραφτεί, ό,τι απομένει να γραφτεί δεν διαβάζε­ ται, είναι τερατώδες όπως η ρίζα του ονόματος του Βελλερεφόντη, το «βέλλερον», το τέρας, ολέθριο, χι­ μαιρικό. Γραφή αναγνωρίσιμη από όλους, εκτός από τον κομιστή που δεν γράφει: τον Βελλερεφόντη-ΣωκράτηDerrida. «[...) autre manibre de dire, autre version, pour qu'on croie me reconnaitre enfin, mais quelle cr6dulit6, car voici la base de I'improbable, improbable est ici-bas le nom» (Circonfession, σελ. 27). Πού; Στο κείμενο, του οποίου το όνομα (στο όνομα του οποίου), στο οποίο το όνομα θα είναι πάντοτε μια remarque, μια προέκταση της λογικής του ίχνους με την οποία το κείμενο αντιλαμβάνεται την απόσυρσή του ως «εκείνο που δεν γράφει». □

m

To πέπΑο iqc DqvoMniiC: ο Πτερινιά ioc φυσικός

v θέλαμε να μιλήσουμε με δυο απλά, αν όχι απλοϊκό, λόγια για το τι προσπαθεί να επιτύχει ο Ζακ Ντεριντά με το έργο του, θα μπορούσα­ με ενδεχομένως να πούμε τα παρακάτω:

9

Ο Ντεριντά διαβάζει και μελετά κείμενα και γράφει για κείμενα. Κυ­ ρίως κείμενα φιλοσοφικά, αλλά όχι μόνον. Με βάση τη λατινικής προέλευσης λέξη για το «κείμενο» (texte), κάθε κείμενο μπορεί να παρασταθεί σαν ένα κομμάτι ύφασμα. Ο Ντεριντά ξεκινά από αυτήν την πα­ ρομοίωση. Βλέπει, όπως όλοι, πως κάθε ύφασμα είναι πλεγμένο με νήματα και εντοπίζει το ενδιαφέρον του στην καθαυτό πλέξη ενός συγκεκριμένου υ­ φάσματος, του συγκεκριμένου κειμένου που διαβάζει κάθε φορά. Εξετάζο­ ντας από κοντά αυτό το ύφασμα, παρατηρεί ότι η πλέξη του είναι πολύ πιο πολύπλοκη απ' όσο φαίνεται σε πρώτη ματιά. Στην πραγματικότητα, απείρως πολύπλοκη. Αυτή η κρυμμένη πολυπλοκότητα του γεννά απορίες και του κε­ ντρίζει το ενδιαφέρον. Για να καταλάβει τη φύση της και τον ιδιαίτερο ρόλο που παίζει σε ό,τι αφορά το συνολικό αποτέλεσμα που συνιστά το συγκεκρι­ μένο ύφασμα/κείμενο, αρχίζει από κάποιο νήμα που κατά κανόνα φαίνεται περιθωριακό, αμελητέο σε πρώτη ανάγνωση. Ωστόσο, σε αυτήν την πρώτη ανάγνωση, ο ίδιος έχει διαπιστώσει πως αυτό το νήμα συνιστά καλή λαβή για να εκτυλιχθεί ένα μέρος, τουλάχιστον, της εν λόγω πολυπλοκότητας. Έτσι πιάνει το νήμα και αρχίζει να το ακολουθεί μεθοδικά, με σεβασμό, με απέρα­ ντη προσοχή, με μύριες προφυλάξεις, με δισταγμό και κάθε συστολή, προ­ σπαθώντας όσο μπορεί να μην καταστρέψει το ύφασμα. Εντοπίζει έτσι τις στρώσεις του, τις επάλληλες ή διαδοχικές πλέξεις του, τις διακλαδώσεις του, τις ραφές και τις συνδέσεις του με άλλα κοντινά ή μακρινά νήματα, τις πτυχές που ακολουθεί και τις πτυχώσεις όπου εμπλέκεται, την υφή του, την ποιότη­ τά του, χο χαρακτήρα του, το χρώμα, τον ήχο, την αφή, την ο'σμή και τη γεύ­ θ έ μ αδιάφορα το υ μ ή ν α ση του, ολόκληρη την υλικότητά του. Και διαπιστώνει στηνΤΟπορεία

πράγματα, τα οποία γράφει, δηλαδή υφαίνει, στο δικό Με αυτήν την έννοια, είναι μια πρόθεση που εγγράφεται του κείμενο, στο ύφασμα που πλέκει ο ίδιος. Αυτό είναι στις καλύτερες παραδόσεις του Διαφωτισμού. Τρίτον, το όλο. αποτέλεσμα του έργου του Ντεριντά, τα υφάσματα/κείΚάποια, τώρα, από τα πράγματα που ο Ντεριντά διαπι­ μενα που έχει πλέξει ο ίδιος, εν πολλοίς όντως πραγμα­ στώνει με αυτόν τον τρόπο είναι τοποιούν, φέρουν σε πέρας, αυ­ τα εξής: Πρώτον, ότι η συμμετο­ τήν την πρόθεση. Για να πεισθεί χή του συγκεκριμένου νήματος Ν τεριΛτα δε κανείς, αρκεί να τα διαβάσει. στην όλη πλέξη του υφάσματος λειτουργεί, τουλάχιστον κατά Η Φ Ω Ν Η ΚΑΙ κανόνα, διαφορετικά απ' ό,τι ΤΟ Φ ΑΙΝ ΟΜ ΕΝ Ο φαίνεται σε πρώτη ματιά. Συχνά Δεν νομίζω πως μπορεί βάσιμα δε και ανάποδα. Αντίστροφα ή ανα αμφισβητηθεί ότι οι έννοιες νάτριχα. Δεύτερον, ότι αυτή η α­ που λειτουργούν στο πλαίσιο νάποδη λειτουργία αποσταθερο­ της φυσικής συνιστούν σύστημα, ποιεί, με τρόπο ιδιόμορφο και το εννοιολογικό σύστημα της ε­ πάντοτε μερικό, το ρόλο του νή­ πιστήμης της φυσικής. Αυτό ση­ ματος στην πλέξη του υφάσμα­ μαίνει πως οι σχέσεις που συν­ τος, το νόημα του κειμένου. Το δέουν τις έννοιες αυτές, σχέσεις ύφασμα/κείμενο παραμένει ιδιό­ μαθηματικά διατυπωμένες, κα­ τροπα εκκρεμές, ιδιότροπα ανοι­ θορίζουν το νόημα των εννοιών χτό, ιδιότροπα διφορούμενο. αυτών ή, ακριβέστερα, τη μία α­ Τρίτον, ότι το νήμα αυτό διαπλέπό τις δύο συνιστώσες αυτού κεται με άλλα νήματα του ίδιου του νοήματος, τη συστημική συ­ υφάσματος, με τρόπους που η ί­ νιστώσα. Η δεύτερη συνιστώσα δια η πλέξη προσπαθεί επιμεπροκύπτει από την εγγενή και εκ λώς να αποτρέψει ή να κρύψει. γενετής πρόσδεση του εννοιοΤέταρτον, ότι το νήμα αυτό εντοπίζεται όχι μόνο στο συ­ λογικού συστήματος αυτού στο αντικείμενο της φυσικής, από την εγγενή και εκ γενετής αγκύρωσή του στα εμπει­ γκεκριμένο κομμάτι αλλά και σε άλλα κομμάτια υφάσμα­ τος. Τόσο σε κομμάτια των οποίων η ύφανση έχει προηρικά φαινόμενα που αποτέμνει και μελετά η εν λόγω επι­ στήμη. Άρα αυτή η δεύτερη συνιστώσα μπορεί να απο­ γηθεί χρονικά (κάθε κείμενο έχει ιστορία), όσο και σε κομ­ κληθεί εμπειρική συνιστώσα του νοήματος. Η συνισταμέμάτια που έχουν υφανθεί παράλληλα (κάθε κείμενο έχει νη των δύο συνκροτείτην ταυτότητα της αντίστοιχης φυ­ συγκείμενα). Πέμπτον, ότι υφάσματα, δηλαδή κείμενα, σικής έννοιας, το νόημά της, το τι αυτή σημαίνει, το πώς βρίσκονται πλεγμένα ακόμη και σε μέρη όπου κανείς δεν λειτουργεί και το πώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί στο θα το ηερίμενε. Έκτον, ότι πολλές από τις τρέχουσες ι­ πλαίσιο της φυσικής. Για να δώσω ένα απλό παράδειγμα, δέες που κυκλοφορούν σχετικά με τα γένη, τα είδη, τις η συστημική συνιστώσα της έννοιας της δύναμης προκύ­ μορφές, τις λειτουργίες, τις δομές, τις χρήσεις, τους σκο­ πτει από τις μαθηματικές σχέσεις που συνδέουν την έν­ πούς, τους τρόπους πλέξης, τις αρθρώσεις και τις εσω­ νοια αυτή με τις έννοιες της μάζας, της επιτάχυνσης και, τερικές διαιρέσεις των υφασμάτων/κειμένων είναι πρό­ από κει, με τις υπόλοιπες φυσικές έννοιες, ενώ η εμπειρι­ χειρες, άδικες, ιδιοτελείς, παραπλανητικές. Έβδομον,... κή συνιστώσα της ίδιας έννοιας έχει να κάνει με την ε ­ Οφείλουμε να υπογραμμίσουμε τρία πράγματα. Πρώτον, μπειρία του κόπου που χρειάζεται να καταβάλουμε για να η πρόθεση που παρακινεί το έργο του Ντεριντά είναι α­ πολύτως ταπεινή. 0 ίδιος γνωρίζει καλά, μέσα από τον ί­ μετακινήσουμε ένα αντικείμενο, από την εμπειρία που α­ ποκτούμε όταν το αυτοκίνητό μας στρίβει απότομα κ,λπ. διο τον κόπο που καταβάλλει, ότι τα υφάσματα / κείμενα Το εννοιολογικό σύστημα της φυσικής μπορεί να παρα­ είναι, όπως είπαμε, οντότητες απείρως πολύπλοκες (στο σταθεί ως ένα εξαιρετικά πολύπλοκο δίκτυο από κόμ­ βαθμό που η «οντότητα» συνιστά μέρος κειμένου, ο Ντεβους και από τα νήματα που συνδέουν αυτούς τους κόμ­ ριντά θα είχε να πει πολλά και γι' αυτήν...) και, άρα, ότι η βους μεταξύ τους. Οι κόμβοι ποριστούν τις φυσικές έννοι­ πλήρης παρακολούθηση της πλέξης, δηλαδή η πλήρης ες και τα νήματα τις σχέσεις ανάμεσα στις έννοιες αυτές. και συστηματική ανάγνωση, ακόμη και ενός από αυτά, εί­ Στο μέτρο που μιλάμε μόνο για τη συστημική συνιστώσα ναι πέρα από τις δυνάμεις του. Δεύτερον, η ίδια πρόθεση του νοήματος, οι κόμβοι δεν είναι τίποτε περισσότερο α­ είναι απολύτως αγαθή. Αποβλέπει απλώς στο να δώσει πό τα σημεία διασταύρωσης των νημάτων: το νόημα σε όλους, ει δυνατόν, να καταλάβουν μέρος, τουλάχι­ μιας φυσικής έννοιας (ακριβέστερα: η συστημική συνι­ στον, της πολυπλοκότητας στην οποία όλοι μετέχουμε, στώσα του νοήματος αυτού) καθορίζεται πλήρως από τη χωρίς καν να το υποψιαζόμαστε τις περισσότερες φορές.

θέση της μέσα στο δίκαιο. Ή, για να το πούμε σωστότε­ ρα, η θέση αυτή είναι η συστημική συνιστώσα του νοή­ ματος. Τα περισσότερο ώριμα μέρη του εννοιολογικού συστήματος (ας πούμε εκείνο που αντιστοιχεί στην κλα­ σική μηχανική) παρίστανται από τμήματα του δικτύου ό­ που τα νήματα είναι πλήρως ευκρινή και σαφώς διαγεγραμμένα, ενώ τα λιγότερο ώριμα (ας πούμε εκείνο που αντιστοιχεί στην κβαντική ηλεκτροδυναμική) από τμήμα­ τα όπου οι συνδέσεις είναι σχετικά χαλαρές, επισφαλείς ή ακόμη και ελλείπουσες. Μερικά μέρη του δικτύου εμ­ φανίζονται ως γεωμετρικώς αδύνατα σχήματα, σαν τις γκραβούρες που σχεδιάζει ο Escher. Αυτά ποριστούν μο­ ντέλα που αντιφάσκουν με καλά θεμελιωμένα μέρη του συστήματος και τα οποία, όπως έχει δείξει συχνά η ιστο­ ρία της φυσικής, ενδέχεται να πρέπει να οικονομηθούν προσωρινά ως τμήματα του ίδιου. Τα πιο πολλά από τα σχετικώς ανώριμα μέρη του δικτύου περιλαμβάνουν νή­ ματα που κρέμονται χαλαρά από κάποιους κόμβους. Αυ­ τά ποριστούν ό,τι η φυσική αποκαλεί φαινομενολογικές παραμέτρους, δηλαδή παραμέτρους που δεν μπορούν προς το παρόν να εξηγηθούν θεωρητικά. Καθώς το εννοιολογικό σύστημα της φυσικής υπόκειται σε μια ιεραρχική δομή, με την έννοια ότι κάποια τμήματά του είναι περισσότερο θεμελιώδη από άλλα, το δίκτυο που το παριστά πρέπει να νοηθεί ως υφασμένο κατά τρόπο που και έχει παραγάγει και εξακολουθεί να σέβεται αυτήν την ιεραρχική δομή. Επιπλέον, καθώς η οποιαδή­ ποτε επιστημονική εργασία που εμπλέκει το δίκτυο δεν μπορεί ποτέ να το ανακαλεί σε όλη του την πληρότητα, για να μπορεί μια τέτοια εργασία να ξεκινήσει, είναι απα­ ραίτητο το δίκτυο να παρουσιάζει κάποιες εισόδους, κά­ ποιες ειδικές λαβές. Ανάμεσα στις άλλες λειτουργίες της, η ιεραρχική δομή, στην οποία το δίκτυο υπόκειται, καθο­ ρίζει τους συγκεκριμένους κόμβους και τα συγκεκριμένα νήματα που συνιστούν, ακριβώς, αυτές τις λαβές, δηλα­ δή εκείνες που επιτρέπουν στον φυσικό να κρατήσει το δίκτυο και να το εκδιπλώσει μεθοδικά, ανάλογα με τις εκάστοτε επιστημονικές ανάγκες του. Το τι είναι και πώς λειτουργεί το εννοιολογικό σύστημα της φυσικής δεν εξαντλείται με την παραπάνω απλή ει­ κόνα. Ή, για να το πούμε διαφορετικά, η εικόνα αυτή παρουσιάζει μερικά πρόσθετα αξιοπρόσεκτα χαρακτηρι­ στικά. Καταρχάς, το γεγονός ότι το αντικείμενο της φυσικής εί­ ναι, ούτως ειπείν, φύσει ανεξάντλητο (ανεξάρτητα από τα μεταφυσικού χαρακτήρα επιχειρήματα που μπορούν εν προκειμένω να προσκομιστούν, αυτό είναι και το εύ­ λογο συμπέρασμα στο οποίο οδηγεί η μελέτη της ιστο­ ρίας των επιστημών) σημαίνει πως η εν λόγω επιστήμη δεν μπορεί ποτέ να ολοκληρώσει πλήρως τους γνωσιακούς σκοπούς της και να φτάσει στο τέλος της. Αυτή η μοίρα συνεπάγεται ότι το εννοιολογικό σύστημα της φυσικής έχει μονίμως την ανάγκη παραπέρα επεξεργα­

σίας. Νέα φαινόμενα ή νέες όψεις ήδη γνωστών φαινο­ μένων επιζητούν την εννοιολογική τους οικειοποίηση και τις συνακόλουθες εννοιολογικές επεκτάσεις ή μετα­ βολές, νέες μαθηματικές επεξεργασίες οδηγούν σε νέ­ ες διατυπώσεις ακόμη και των πιο ώριμων και περισσό­ τερο δοκιμασμένων τμημάτων του συστήματος αυτού (ας πούμε στις κατά Lagrange ή Hamilton διατυπώσεις της κλασικής μηχανικής), ενώ οι επιστημονικές επανα­ στάσεις που έχουν ήδη επέλθει (αυτή της θεωρίας της σχετικότητας και εκείνη της κβαντικής μηχανικής), όπως και όσες ενδέχεται να έρθουν στο μέλλον, αιτούνται δραστικές ανακατατάξεις του εννοιολογικού συστήμα­ τος στο σύνολό του. Με μια λέξη, το δίκτυο που παριστά αυτό το σύστημα βρίσκεται μονίμως σε διαδικασία, όχι μόνο συμπλήρωσης και επέκτασης, δηλαδή διαρ­ κούς ύφανσης, αλλά και σχεδόν αδιάκοπης αφ-ύφανσης και επαν-ύφανσης, χωρίς το ίδιο να ολοκληρώνε­ ται, να κλείνει ή να τελειώνει ποτέ. Το εννοιολογικό σύ­ στημα της φυσικής είναι σαν το πέπλο της Πηνελόπης. Η συνεχιζόμενη αναβολή, η ατελεύτητη παράταση, η διαρκής μετάθεση που υπαινίσσεται η παρομοίωση πρέπει να εκληφθεί αυστηρά. Ακόμη κι εκείνα τα τμήμα­ τα του εννοιολογικού συστήματος, τα οποία, σε κάποια δεδομένη στιγμή της ιστορίας της φυσικής, δεν αγγίζο­ νται ευθέως από την αδιάκοπη ύφανση, αφ-ύφανση και επαν-ύφανση του αντίστοιχου δικτύου, δεν συγκροτούν αμετάβλητους κόμβους και νήματα που παραμένουν διά παντός ό,τι κάποτε έγιναν και όπως κάποτε υφάνθηκαν. Ακόμη και οι πιο ευκρινείς κόμβοι, ακόμη και τα πε­ ρισσότερο σαφώς διαγεγραμμένα νήματα δεν συνιστούν οντότητες σταθερές, ταυτόσημες με τον εαυτό τους, πλήρως παρούσες στο βλέμμα των μνηστήρων ή ακόμη και της ίδιας της Πηνελόπης, που εξακολουθεί να πλέκει ασταμάτητα. Τα διάφορα τμήματα του δικτύου, και πολύ περισσότερο το δίκτυο στο σύνολό του, ζουν μόνο με εκείνον τον άστατο, ποτέ ολοκληρωτικά πλη­ ρωμένο τρόπο ύπαρξης που συνίσταται στο ότι αυτά δεν μπορούν να υπάρχουν αν δεν δικαιολογούν διαρ­ κώς το λόγο της ύπαρξής τους, αν δεν εκδιπλώνονται συνεχώς είτε για να ενδύσουν εννοιολογικό, και άρα να οικειοποιηθούν με τον τρόπο της φυσικής, τα φαινόμε­ να που σκοπεύουν είτε για να προετοιμάσουν καλύτερα μιαν επαρκή τέτοια ένδυση, επαρκή, προφανώς, κατά τους γνώμονες, τα μέτρα και τους κανόνες της ίδιας ε­ πιστήμης. Τα τμήματα του δικτύου, για να υπάρχουν, ο­ φείλουν να εκδιπλώνονται αδιαλείπτως. Αλλά αυτή η εκδίπλωση ακολουθεί κάθε φορά τρόπους διαφορετι­ κούς. Εννοώ τους τρόπους που εμπλέκονται στη χρήση τμημάτων του συστήματος για διαφορετικούς σκοπούς, για εκείνη ή την άλλη γνωσιακή στόχευση, εν όψει της μιας ή της άλλης εφαρμογής, τρόπους όχι πάντοτε ομοειδείς, ομότροπους, πλήρως συνεκτικούς μεταξύ τους ή ακόμη και συνεπείς με τον ίδιο τον εαυτό τους.

Εννοώ ακόμη τους τρόπους που αφορούν τη διδακτική παρουσίαση του συστήματος σε διάφορους τόπους και συνθήκες, με διαφορετικές μορφές και σε διάφορα επί­ πεδα, τους τρόπους που συνιστούν οι προσπάθειες α­ ξιωματικής θεμελίωσης του συστήματος, εννοιολογικής αποσαφήνισης και ιδεολογικής εκκαθάρισής του κ,ο.κ. Όλοι αυτοί οι τρόποι διαφέρουν μεταξύ τους. Καθένας έχει να επιτελέσει το δικό του ιδιαίτερο έργο, να φέρει σε πέρας τη δική του αποστολή, ενώ καθένας εκδιπλώνεται σε απολύτως μοναδικές περιστάσεις εκφοράς. Έτσι κανένας δεν είναι ταυτόσημος με τον άλλον, η α­ πολύτως ακριβής επανάληψή του. Κάθε τέτοιος τρόπος αναπόφευκτα προσθέτει τη δική του ιδιαιτερότητα, θέ­ τοντας έτσι τους δικούς του όρους και, άρα, το δικό του ίχνος στην εκδίπλωση των επόμενων τρόπων, ενώ ταυ­ τόχρονα υποβάλλει το αίτημα επανεξέτασης ή και εκ νέου επεξεργασίας των τρόπων που έχουν ήδη εκδιπλωθεί. Αυτή η απροσδιόριστα μεγάλη πολλαπλότητα των τρό­ πων εκδίπλωσης του δικτύου, πολλαπλότητα σύμφυτη με την ίδια του την ύπαρξη, έχει ως αποτέλεσμα να α­ ναβάλλεται αδιάκοπα, να μετατίθεται διαρκώς το φυσι­ κό τέλος του. Το εν λόγω «φυσικό τέλος» πρέπει να νοηθεί εδώ και με τις δύο έννοιες: και με την έννοια του φυσιολογικού, δηλαδή του τέλους που θα μπορούσε να φέρει η εξάντληση της δυναμικής του εννοιολογικού συστήματος, η γήρανση και το αθόρυβο σβήσιμό του, και με την ειδική έννοια που υπονοεί η επιστήμη της

φυσικής, δηλαδή του τέλους που θεμελιώνεται εσωτε­ ρικά και δικαιολογείται θεωρητικά από τους γνώμονες, τα μέτρα και τους κανόνες που θέτει η επιστήμη αυτή στον εαυτό της. Από την άλλη μεριά, αυτή η ανοικονόμητη πολλαπλό­ τητα των τρόπων εκδίπλωσης, δηλαδή των τρόπων ύ­ παρξης, του δικτύου καθιστά μονίμως επισφαλή, πάντο­ τε ανοιχτή, ακόμη και την ταυτότητα κάθε τμήματός του. Κι αυτό γιατί η ταυτότητα ενός τμήματος δεν προ­ ϋπάρχει ανεξάρτητα από τους τρόπους εκδίπλωσής του. Αυτή η ταυτότητα μπορεί να εκπληρωθεί μόνον α­ φού έχουν ολοκληρωθεί όλοι οι τρόποι εκδίπλωσης που το εμπλέκουν, και μάλιστα με μια ολοκλήρωση που θεμελιώνεται, όπως είπαμε, εσωτερικά, όχι πραγματο­ λογικά ή συμβατικά, δηλαδή μια ολοκλήρωση που δεν είναι συνάρτηση εξωτερικών εξαναγκασμών, τεχνικών ή κοινωνικών ορίων. Με μια λέξη, η ταυτότητα κάθε τμή­ ματος του δικτύου και του ίδιου στο σύνολό του αποτε­ λεί διακύβευμα του συνόλου των τρόπων εκδίπλωσής του και του καθενός χωριστά. Πράγμα που σημαίνει πως κάθε τμήμα του δικτύου δεν είναι απλώς και μόνον πά­ ντοτε ανοιχτό. Αυτό διαφέρει μονίμως ακόμη και από τον ίδιο του τον εαυτό, γιατί παρατείνεται διαρκώς ό,τι το αφήνει εκκρεμές και ανολοκλήρωτο, γιατί αναβάλλε­ ται διαρκώς η οριστική του συμπλήρωση, γιατί μετατί­ θεται αδιάκοπα το τέλος που θα αποκαθιστούσε ανα­ δρομικά την ταυτότητά του στην πληρότητά της. Ταυτότητα που τείνει να αποβάλει τη διαφορά, διαφορά

που υπονομεύει εξαρχής, αείποτε και εσαεί, χη σταθε­ ρότητα της ταυτότητας, ταυτότητα της οποίας η εκπλή­ ρωση αναβάλλεται ατελεύτητα γιατί δεν μπορεί να επι­ βληθεί στη διαφορά, διαφορά που κι αυτή δεν είναι πο­ τέ σταθερή, ταυτόσημη με τον εαυτό της ως διαφορά, γιατί κάθε τρόπος εκδίπλωσης του δικτύου φέρει τη δι­ κή του, την προσίδια, κάθε φορά διαφορά που ποτέ δεν ταυτίζεται με την προηγούμενη ή την επόμενη - όλα τα χαρακτηριστικά της Ντεριντιανής δ/αφωρόςεγκατοικούν σιωπηλά στο εννοιολογικό σύστημα της φυσικής, με ε ­ κείνη τη φασματική ή φαντασματική μορφή που δεν εί­ ναι μορφή, μη συνιστώντας παρουσία αλλά ούτε απου­ σία. Η Ντεριντιανή διαφωρά παίζει αθόρυβα τον παρα­ γωγικό της ρόλο ακόμη και σε ένα τόσο αυστηρό εννοιολογικό σύστημα όοο εκείνο της φυσικής. Αν ισχύει κάτι τέτοιο, τότε οι διαφορετικοί τρόποι εκδί­ πλωσης κάθε τμήματος του δικτύου οφείλουν να έχουν εισαγάγει εξαρχής τη διαφορά μέσα στην ταυτότητα α­ κόμη και της κάθε έννοιάς του χωριστά. Κι αυτό οφείλει να ισχύει παρά το γεγονός ότι η εν λόγω ταυτότητα δια­ θέτει εκείνη τη μαθηματική αρματωσιά (θυμίζουμε ότι οι σχέσεις των εννοιών είναι μαθηματικές και η συστημική διάσταση του νοήματος δεν είναι τίποτε άλλο από τη θέση της οικείας έννοιας στο αντίστοιχο δίκτυο) που φαίνεται να σταθεροποιεί πλήρως την έννοια, να θέτει την ταυτότητά της στο απυρόβλητο. Η δράση της διαφωράς, δηλαδή, οφείλει να σέβεται απολύτως το νόη­ μα των εννοιών που εμπλέκει κάθε τρόπος εκδίπλωσης του συστήματος και τις μαθηματικές σχέσεις που καθο­ ρίζουν το νόημα αυτό, αλλά και, γενικότερα, να σέβεται απολύτως τη μαθηματική υφή του αντίστοιχου δικτύου, την ιεραρχική δομή στην οποία το ίδιο υπόκειται, τη συ­ νολική πειθαρχία που διέπει τόσο το σύστημα όσο και τους τρόπους εκδίπλωσής του, ολόκληρη τη συναφή αυστηρότητα. Και πράγματι έτσι είναι. Η ένταση ανάμεσα σε ταυτότη­ τα και διαφορά, η ατελεύτητη αναβολή της πλήρωσης της ταυτότητας, η ύπαρξη της διαφοράς μέσα στην ίδια την ταυτότητα, με μια λέξη η δράοη της διαφωράς ως προς κάθε έννοια του συστήματος, έχει να κάνει συγκε­ κριμένα με κάτι που αναφέραμε οτην αρχή: το εννοιολογικό σύστημα της φυσικής είναι εγγενώς και εκ γενε­ τής αγκυρωμένο στα εμπειρικά φαινόμενα που αποτε­ λούν το αντικείμενο της εν λόγω επιστήμης. Μια τέτοια εγγενής και εκ γενετής αγκύρωση, μια αγκύρωση συστατική για το ίδιο το σύστημα και την κάθε έννοιά του χωριστά, συνεπάγεται ότι η εμπειρική συνιστώ­ σα του νοήματος δεν μπορεί ποτέ να αφαιρεθεί, να α­ γνοηθεί, να αποβληθεί από την έννοια για να μείνει δή­ θεν καθαρή και άμωμη η συστημική συνιστώσα. Η ε ­ μπειρική συνιστώσα είναι, ακριβώς, συνιστώσα, δηλαδή απαράκαμπτη διάσταση του νοήματος, γιατί νοηματοδοτεί υποχρεωτικά κάθε έννοια μέσω αυτής της αείπο­

τε πρόσδεσης του εννοιολογικού συστήματος στα φαι­ νόμενα που συγκροτούν το αντικείμενο της φυσικής. Καθώς δε κάθε τρόπος εκδίπλωσης αυτού του εννοιολογικού συστήματος είναι μοναδικός και αφορά το εν λόγω αντικείμενο κατά τις απολύτως ιδιαίτερες δικές του εκφάνσεις, η εμπειρική συνιστώσα του νοήματος δεν είναι ποτέ απολύτως ταυτόσημη με τον εαυτό της. Ακόμη και αν οι μαθηματικές σχέσεις -και άρα η συστη­ μική συνιστώσα του νοήματος- θεωρηθεί πως παραμέ­ νουν ίδιες, η ταυτότητα της κάθε έννοιας διαφέρει από τρόπο σε τρόπο. Άρα όντως η διαφωρά που εγκατοικεί στο εννοιολογικό σύστημα της φυσικής εντοπίζει στην εμπειρική συνιστώσα του νοήματος τον προνομιακό της τόπο. Σύμφωνα, βέβαια, με τον δικό της τρόπο που δεν είναι τρόπος. Γενικότερα μιλώντας, οι έννοιες που συναπαρτζουν το εννοιολογικό σύστημα της φυσικής δεν μπορούν να λει­ τουργήσουν αποκλειστικά στο συντακτικό επίπεδο, ό­ πως φαίνεται να υπαινίσσεται ο μαθηματικός τους χα­ ρακτήρας. Η συστημική συνιστώσα του νοήματος είναι μόνον συνιστώσα, δηλαδή δεν υπάρχει αφ' εαυτής, αλ­ λά μόνο σε συνεργασία με την εμπειρική συνιστώσα, ε­ νώ το ίδιο το συντακτικό επίπεδο δεν είναι ποτέ πλή­ ρως αυτόνομο από το σημασιολογικό ή το πραγματο­ λογικό. Οι διακρίσεις αυτές (συστημική έναντι εμπειρι­ κής συνιστώσας, συντακτικό επίπεδο έναντι οημασιολογικού και πραγματολογικού) συνιστούν μόνον ατελείς α­ φαιρέσεις, ενδεχομένως χρήσιμες για να αρχίσει να πα­ ρουσιάζεται η δομή και η λειτουργία της φυσικής, αλλά τίποτε περισσότερο. Με άλλα λόγια, η συστημική συνι­ στώσα βρίσκεται αείποτε σε συνεργασία με την εμπειρι­ κή, η οποία προσκομίζει οτην κάθε έννοια και στο εννοιολογικό σύστημα στο σύνολό του την ασάφεια, την α­ ταξία, το χνώτο και τη μυρουδιά των εμπειρικών φαινο­ μένων που νοθεύουν, θα έλεγαν κάποιοι, την υποτιθέ­ μενη αμιγή καθαρότητα των μαθηματικών σχέσεων. Αλλά καθώς αυτή η ασάφεια και αταξία, αυτή η νόθευ­ σα και εκφράζουν και εξασφαλίζουν την πρόσδεση του εννοιολογικού συστήματος σε ό,τι το ίδιο φτιάχνεται για να οικειοποιηθεί, αυτές αποτελούν όρους ύπαρξης και συνθήκες δυνατότητας της ίδιας της καθαρότητας. Κι αυτό είναι ίσως το κύριο και γενικότερο αποτέλεσμα της δράσης της διαφωράς: η ίδια η διάκριση ανάμεσα σε καθαρό και νοθευμένο, σε συντακτικό και σημασιολογικό ή πραγματολογικό, σε συστημικό και εμπειρικό αποδομείται. Τελικά, λοιπόν, παρά τον ιδιάζοντα χαρακτήρα της μα­ θηματικής τους υφής και τη συναφή αυστηρότητα, τα κείμενα που γράφουν τη φυσική -γιατί προφανώς η φυ­ σική γράφεται- δεν ξεφεύγουν από τη μοίρα των κειμέ­ νων που μελέτησε και μελετά ο Ντεριντά. Με αυτήν την έννοια, ο Ζακ Ντεριντά είναι και φυσικός. □

0flmptpivoc και_ _ _ απαγορευμένοι Πόρος oic λογοτεχνίας: 0 Πτεριηά προ της Πόλης Ουίλλιαμ Ζουλτς

«Οι π ο ιη τ έ ς ε ίν α ι ο ι ά γ ν ω σ τ ο ι ν ο μ ο θ έ τ ε ς τ ο υ κ ό σ μ ο υ » .

Πέρσι Μπις Σέλεϊ (1792-1822) «Υπεράσπιση της Ποίησης»

διπλή ερώτηση «Τι είναι η λογοτεχνία και ποιος την ορίζει;» τίθεται από τον Ντεριντά στο δοκίμιο «Προ του Νόμου», με βοήθεια από τη συμβουλή του Κάφκα, όπως εμφανίζεται στην ιστορία που φέ­ ρει τον ίδιο τίτλο l«Vor dem Gesetz»V. Ο τίτλος, καθώς και η αρχική φράση της ιστορίας, «συνοψίζει και διατυπώνει τι διακυβεύεται» στην παραβολή του Κάφκα και στο ερώτημα του Ντεριντά. Προ του Νόμου ίσταται φύήαξ Εις τον φύήακα τούτον έρχεται άνθρωπος χωρικός και τον ικετεύει να του επιτρέψει την είσοδον εις τον Νόμον. Αλλά ο φύήαξ ήέγει ότι, επί του παρόντος, αδυνατεί να τον δεχθή. Ο άνθρωπος, σκεπτικός, τον ερωτά εάν θα του επιτροπή να εισέήθη αργότερον. «Ίοως», αποκρίνεται ο φύήαξ, «πάντως όχι επί του παρόντος». Επειδή η πύλη, η ο­ ποία οδηγεί εις τον Νόμον είναι ανοιχτή, ως συνήθως, και ο φύήαξ ίσταται παραηήεύρως, ο άνθρωπος κύπτει διά να ίδη εκ της εισόδου. Όταν ο φύήαξ τον αντιήαμβάνεται, γεήά και του ή έγ εί:«Εφόσον τόσον σφοδρός το επιθυ­ μείς, δοκίμασε να εισέήθης άνευ της ιδικής μου αδείας. Πρόσεχε όμως διότι είμαι ισχυρός. Εγώ δε είμαι ο έσχατος των φυήάκων. Προ εκάστης αιθούσης υπάρχουν φύήακες, ο εις ισχυρότερος του άήήου. Ο τρίτος ήδη έχει τόσον φοβερόν όψιν, ώστε ακόμη και εγώ αδυνατώ να τον ατενίσω». 0 χωρικός

ΤΟ θ έ μ α τ ο υ μ ή ν α

-ΏΏ®

ουδόλως ανέμενε να ευρεθή προ τοιούτων δυσχερεί­ ων· ο Νόμος, σκέπτεται, ώφειήε να είναι προσιτός εις πάντας και ανά πάσαν στιγμήν, και όταν εξετάζη προ­ σεχτικότερα τον φύήακο, με την γούναν του, την πεήωρίαν σουβήερήν μύτην του και την αραιόν ταταρικήν γενειάδα του, αποφασίζει ότι είναι προτιμότερον να αναμείνη έω ς ότου του επιτροπή η είσοδος. Ο φύήαξ του προσφέρει έδρανον και του επιτρέπει να καθήση πήησίον της πύήης. Εκείνος κάθηται και αναμένει επί η­ μέρας και έτη.2 Η παραβολή αυτή ακούγεται οαν εφιάλτης συγγραφέα που ολοένα απορρίπτεται από εκδότες, που βασανίζε­ ται από το μαύρο κενό της γραφής, ή σαν απωθημένα συναισθήματα κάποιου συγγραφέα ή φίλεργου κριτικού που παρά τους ατέρμονους μόχθους του αδυνατεί να εισέλθει στα μυστικά και τους ναούς της γραφής. 0 Κάφκα γράφει για μία σειρά από πόρτες, που η κάθε μια γίνεται και πιο δύσκολη να τη διαβείς και η τελευ­ ταία παρέχει την ικανότητα να κατανοήσεις τον Τζόις ό­ πως ο ίδιος κατανοούσε τον εαυτό του ή να γίνεις ένας νέος Σαίξπηρ.

0 Ντεριντά ασχολείται με την παραβολή του Κάφκα γιατί εδώ τίθεται το ερώτημα του νόμου της λογοτε­ χνίας, του ορισμού. 0 νομικός όρος, λέγει ο Ντεριντά, υποδηλώνει πως η απόλυτη γνώση της λογοτεχνίας εί­ ναι απαγορευτική, όπως είναι συνήθως οι νόμοι, ή απα­ γορευμένη5. 0 Κάφκα σκηνοθετεί τη θέοη του νόμου πίσω από πόρτες που φυλάσσονται, σαν να επρόκειτο για χρήματα σε θησαυροφυλάκιο ή για ιερό εικόνισμα σε λειψανοθήκη. Με αυτόν τον τρόπο δείχνει τη διπλή κατάσταση που αποδίδεται στη γνώση την οποία κατέ­ χουν οι μεγάλοι συγγραφείς: αφενός, η γνώση αυτή εί­ ναι αντικείμενο λατρείας και, αφετέρου, γίνεται απαγο­ ρευτική λόγω του μεγαλείου της. Ειρωνικός εκ προθέσεως, ο Ντεριντά παίζει το ρόλο του φύλακα με τη διπλή έννοια, αυτού που είναι σε θέ­ ση να απαγορεύσει την είσοδο ή να την επιτρέψει. Αφού παραθέσει ολόκληρη την ιστορία, ο Ντεριντά κα­ θησυχάζει τον αναγνώστη με καθιερωμένες ιδέες περί του ορισμού της λογοτεχνίας και συνεχίζει προεικάζο­ ντας μια πιθανή διαφωνία, θέτοντας έτσι τον αναγνώ­ στη στη θέση του χωρικού, αναμένει λοιπόν και ο ανα­ γνώστης προ της πύλης το Νόμο της Λογοτεχνίας. Το κύριο ερώτημα είναι: ο Ντεριντά τελικώς μας κρατά έξω ή μας επιτρέπει να διαβούμε το κατώφλι; Και, σε αυτήν την περίπτωση, τι βρίσκεται πίσω από την πόρ­ τα; Με άλλα λόγια, ποιο είναι το μυστικό της λογοτε­ χνίας που το γνώριζαν συγγραφείς, όπως ο Τζόις ή ο Σαίξπηρ, και -το επιπλέον, ίσως πιο ενδιαφέρον, ερώ­

------------------------

τημα- πώς θα μπορούσαμε να γίνουμε και εμείς μεγά­ λοι συγγραφείς4; Οι ρητορικοί τροπισμοί του Ντεριντά επιχειρούν να επι­ φέρουν μια αλλαγή στη διαδικασία ανάγνωσης του δοκι­ μίου του, καθώς μιμείται την επίδραση που έχει η παρα­ βολή του Κάφκα στον αναγνώστη: αλλάζει το νόημα της κατάστασης, ώστε ο αναγνώστης υποβάλλεται σε μια παράλληλη κειμενική, βέβαια, εμπειρία. Το νόημα του «Προ του Νόμου» στον τίτλο σημαίνει «να παρουσιαστείς ενώπιον δικαστή σε δικαστήριο» και υποδηλώνει ότι κά­ ποιος γνωρίζει το νόμο. Η «ίδια» φράση όμως, όπως εμ­ φανίζεται στην αρχή της ιστορίας, δηλώνει μια θέση του σώματος στο χώρο, θέση που προηγείται αυτής όπου ο νόμος θα μπορούσε να γίνει γνωστός. Αυτή η αλλαγή νοήματος της φράσης «Προ του Νόμου» παραξενεύει τους αναγνώστες και εγκαινιάζει ένα περιπετειώδες ταξί­ δι σε άλλους τόπους. Αυτό το ξάφνιασμα είναι απαραί­ τητο, επειδή πολλοί θεωρούν πως ο ορισμός της λογο­ τεχνίας είναι κάτι το προφανές. Μετά τον τίτλο και την αρχική φράση, η παραβολή επαναλαμβάνει την τακτική της αναγγελίας και απόκρυψης του νόμου. Όπως με τις αλλεπάλληλες πόρτες του Κάφκα, καθιερωμένες αλλά εσφαλμένες απόψεις κατατίθενται από τον Ντεριντά πριν απορριφθούν, θέτοντας έτσι τον αναγνώστη στη θέση εκείνη που επιθυμεί να ανακαλύψει το νόμο, που σημαίνει ότι οι αναγνώστες του Ντεριντά συνήθως ανα­ μένουν και αυτοί σαν τον χωρικό το νόμο.

0 Ντεριντά υποδηλώνει πως δεν είναι απλώς ο Κάφκα, οι φύλακες, ή ο ίδιος ο Ντεριντά αυτοί οι οποίοι διατη­ ρούν το απόρρητο του νόμου για τους αναγνώστες. Οι ίδιοι οι αναγνώστες, εναλλάσσοντας τους ρόλους του χωρικού και του φύλακα, θέτουν τους εαυτούς τους σε αυτή τη θέση, κάπως σαν χαρακτήρες σε όνειρα που αναηαριστούν διαφορετικά κομμάτια του εαυτού. 0 Ντεριντά θεωρεί πως η παραβολή του Κάφκα δείχνει το ά­ κυρο των συμβατικών ορισμών της λογοτεχνίας. 0 Κάφκα κρατά το νόμο σε μια απόσταση επαφής, μιας σωματικής απομάκρυνσης με τον ίδιο τρόπο σχεδόν που η κοινή αντίληψη θεωρεί πως η γνώση του νόμου προηγείται των λογοτεχνικών έργων, ως νόμος κοινός για όλα τα έργα. Εάν η συμβατική προβληματική είναι εσφαλμένη, όπως ο Ντεριντά υποβοηθά τον αναγνώστη του να εννοήσει, αυ­ τό σημαίνει πως οι κριτικοί και οι ερευνητές θα μπορού­ σαν να παλεύουν ολόκληρη ζωή να θεσπίσουν ένα μο­ ντέλο λογοτεχνίας ως το νόμο της, ενώ ουσιαστικά ο νό­ μος αυτός θα ακυρωνόταν από το επόμενο μεγάλο έργο και δεν θα αφορούσε προηγούμενα έργα στο πλαίσιο μιας μακράς εξέλιξης της λογοτεχνίας. 0 Ντεριντά δεν χειρίζεται την παραβολή του Κάφκα μυθοποιητικά αλλά ----------------------------------------το θ έ μ α t o u μ ή ν α

παρωδιακά - ένα νόημα που υπονομεύει ία πράγματα ό­ πως τα αντιλαμβάνονται οι συμβατικοί αναγνώστες. Ένα δεύτερο ζήτημα που προκύπτει είναι η αυτονόμη­ ση του νόμου από τα έργα ώστε να είναι σε θέση να ο­ ρίζει εάν τα διάφορα έργα είναι λογοτεχνικά. Οι νόμοι, δυστυχώς, με την πολιτική έννοια, θ έ­ τουν μια σειρά προβλημάτων απόφαν­ σης, εκδίκασης, εφαρμογής. Η εφαρμο­ γή των νόμων οδηγεί σε περισσότερους νόμους, σε περισσότερες δίκες και σε επιπλέον προβλήματα εφαρμογής. Όσον αφορά το νόμο με τη λογοτεχνική έννοια, παρουσιάζεται ο ίδιος πλεονα­ σμός στα ενδιάμεσα στάδια προς την κατανόηση του νόμου - ας θυμηθούμε τις πόρτες του Κάφκα. Στη διάρκεια της μακράς ιστορίας της λογοτεχνίας οι α­ ναγνώστες ολοένα θέτουν τα έργα στην κρίση μιας δίκης, η οποία ποτέ δεν έχει καταλήξει σε κάποια απόφανση δε­ σμευτική για όλους. Σε αντίθεση με τους νόμους του κράτους, οι λογοτεχνι­ κοί νόμοι δεν είναι γραμμένοι σε ένα σώμα προγραμματικών αρχών ξεχωρι­ στό από τα λογοτεχνικά έργα. Η παρα­ βολή του Κάφκα ρωτά πώς ο αναγνώ­ στης, μέσα στην κακοφωνία των αλλε­ πάλληλων ερμηνειών, μπορεί να βρει τις προγραμματικές αρχές για τη λογο­ τεχνία - αρχές για τους νόμους της, τα κριτήρια νοήματος και αξιολόγησης. Οι συμβάσεις της εποχής δεν προσφέ­ ρουν σημαντική βοήθεια σε αυτόν που θα ήθελε να αποκτήσει μια ολοκληρω­ μένη γνώση. Ουσιαστικά, οι τρέχουσες συμβάσεις είναι οι νόμοι του παρελθό­ ντος, οι οποίοι έχουν καταστεί πόρτες που έχουν προσπελασθεί στη διαδικασία κατασκευής μιας νέας αίθουσας για έναν νέο νόμο. Όπως ο Κάφκα αφήνει τον χωρικό να περιμέ­ νει για χρόνια και χρόνια σαν να ήταν ό,τι πιο φυσικό, έ­ τσι και ο Ντεριντά δεν διστάζει να δηλώσει εξαρχής ότι δεν πρόκειται να αποκαλύψει στον αναγνώστη το νόμο. Η γνώση κάποιου απόλυτου νόμου δεν είναι κάτι που μπορεί να ειπωθεί, να δοθεί, παρά μόνο να βρεθεί, ό­ πως υπονοεί το τέλος της ιστορίας του Κάφκα. Όταν τελικώς ο χωρικός αποκαρδιωμένος που δεν μπόρεσε να εισέλθει ρωτά πώς και δεν περιμένει κανένας άλλος να περάσει την πόρτα για να φτάσει στο Νόμο, ο φύλα­ κας απαντά: «Ουδείς άλλος πλην εσού ηδύνατο να ει-

σέλθη διά της πύλης αυτής, διότι η πύλη αυτή προωρίζετο αποκλειστικώς δι' εσέ. Τώρα θα την κλείσω»5. Η πράξη αυτή μοιάζει με κάποιον φροϋδικό μηχανισμό ά­ μυνας, σαν εμπόδιο που βάζουν οι άνθρωποι μπροστά τους για να αποφύγουν το άγχος, που τους προκαλούν

κάποιες καταστάσεις, ή την αποδοχή κάποιων συναι­ σθημάτων ή ακόμα και την αλλαγή των ιδίων. 0 ανα­ γνώστης τότε καταλήγει να αισθανθεί σαν τον χωρικό και το φύλακα συνάμα6.

0 χωρικός, που θέλει να περάσει την πόρτα για να φτά­ σει στο Νόμο, ξαφνιάζεται που δεν μπορεί ή δεν του ε­ πιτρέπεται, γιατί πίστευε πως ο νόμος θα έπρεπε να εί­ ναι προσιτός σε όλους. ΓΓ αυτό κάθεται και περιμένει. «Η απόφαση της μη-απόφασης», λέγει ο Ντεριντά, «θε­ μελιώνει την ιστορία και τη συντηρεί»'. Μοιάζει και αυ­ τός με τον αναγνώστη που δεν κρίνει τις διαδεδομένες

αντιλήψεις, μα περιμένει την εναλλακτική πρόταση του Ντεριντά. Έστω και αν του εδίδετο μια εναλλακτική, δεν σημαίνει ότι θα ήταν αποδεκτή, όπως και η διέλευ­ ση από την πρώτη πόρτα δεν θα ήταν είσοδος οτο Νό­ μο, αφού ο πρώτος φύλακας είναι απλώς ο έσχατος ό­ λων. Μα ασφαλώς, ρωτάμε οι αναγνώστες του δοκιμίου του Ντεριντά, δεν έχει ποτέ κανείς διαβεί αυτό το κατώφλι στο παρελθόν ώστε να μπορέσουν και άλλοι στο μέλ­ λον να το διαβούν; Η ιστορία δεν δίνει μια απάντηση που θα μπορούσε να θεωρηθεί ορθή. «Εδώ», γράφει ο Ντεριντά, «δεν γνωρί­ ζουμε ούτε ποιος ούτε τι είναι ο νόμος, das Gesetz... δεν είναι ούτε υποκείμενο ούτε αντικείμενο προ του ο­ ποίου μπορεί να πάρει κάποιος μια θέση»8. Το περίπλοκο αυτής της έννοιας έγκειται στο ότι θεωρεί πως δεν πρό­ κειται για κάποιο πράγμα που αποτελεί το θεμελιώδες γνώρισμα ενός λογοτεχνικού έργου αλλά για ένα ταξίδι ζωής. Μήπως ο νόμος μπορεί μονάχα να βρεθεί εάν αυ­ τός που τον αναζητεί αλλάξει πορεία, αλλάξει τη θέασή του στη διάρκεια της αναζήτησης; Στην περίπτωση αυ­ τή δεν θα ήταν σαφές εάν ο χωρικός βρίσκει αυτό που αναζητά, ή εάν ο ένας και απόλυτος νόμος βρίσκεται ή όχι, με άλλα λόγια, αν υπάρχει εν τέλει ο νόμος. Για τον Ντεριντά ο νόμος προκύπτει από την επαναστα­ τική επανάληψη της παράδοσης9. 0 Ντεριντά οδηγείται σε ένα συγκερασμό του νόμου της λογοτεχνίας με τα μεγάλα έργα, θέτοντας έτσι τον μείζονα συγγραφέα στη θέση του νομοθέτη, όπως είχε κάνει και ο Σέλεϊ. 0 συγγραφέας μόνο θα μπορούσε να διέλθει μέσα από όλες τις πόρτες, αφού καταρχάς δεχόταν πως ο νόμος δεν είναι διαθέσιμος, και αλλάζοντας τους ορισμούς του στη συνέχεια καθώς διδασκόταν στην πορεία της γραφής του νόμου. Στην ανάγνωση του έργου του φιλοσόφου Ετιέν Μπονό Κοντιγιάκ (1715-1790), ο Ντεριντά θεωρεί πως η δημι­ ουργία νέων λογοτεχνικών έργων μπορεί να προκύψει μόνο από την άσκηση της γραφής και τη δημιουργική διαδικασία και όχι από κάποιο «γενετικό μοντέλο» ή προ­ καθορισμένο νόμο της λογοτεχνίας10. Η δημιουργία α­ πορρέει από την «αναλογική σύνδεση και επανάληψη» εικόνων και λέξεων και άλλων στοιχείων προηγούμενων έργων” . Μάθηση του νόμου σημαίνει να τον φτιάχνεις εκ νέου, να επαναγράφεις το παλαιό ακόμη καλύτερα. Αυτό δεν είναι δυνατόν να το επιτύχεις χωρίς να περά­ σεις μέσα από κάποιες σημαντικές πόρτες του παρελ­ θόντος. Η λογοτεχνία δεν επινοείται από το μοναδικό άτομο, το άτομο απλώς αλλάζει τη διαμορφωμένη κα­ τάσταση της τέχνης. Η θέση αυτή του Ντεριντά παρου­ σιάζεται σε ένα από τα πρώτα του γνωστά δοκίμια,

Ό-22-

«Δομή, σημείο και παιχνίδι στο λόγο των ανθρωπιστι­ κών επιστημών»12. Συμφωνώντας με τον Κλοντ ΛεβίΣτρος, ο Ντεριντά απορρίπτει την ιδέα του δημιουργού ως «μηχανικού» που επινοεί τη λογοτεχνία πάλι από την αρχή. Αυτό θα ήταν σαν να λέγαμε, για παράδειγ­ μα, πως ένα παιδί που έχει χαθεί από τη βρεφική του η­ λικία μέσα σε μια ζούγκλα θα μπορούσε να φτιάξει μια σύγχρονη γλώσσα χωρίς τη διαμεσολάβηση της αν­ θρώπινης διδασκαλίας. Υιοθετεί την ιδέα του δημιουρ­ γού ως «bricoleur», που εργαλεία του γίνονται τα υπάρ­ χοντα υλικά, που δανείζεται έννοιες «από το κείμενο μιας κληρονομιάς»15. Μερικοί από τους όρους και τις τε­ χνικές του είναι δάνεια από προηγούμενο συγγραφέα, ο οποίος δεν τους είχε δημιουργήσει «με σκοπό τη χρήση για την οποία ενεργοποιούνται». Αποκτούν νέ­ ους σκοπούς και σημασίες. Για το λόγο αυτό, κάθε δη­ μιουργία ριζώνει στη διακειμενικότητα14. 0 νέος ορι­ σμός της λογοτεχνίας γίνεται πιο ευκρινής όταν οι αρ­ χές που θεμελιώνουν τη γραφή ενός προηγούμενου συγγραφέα μπορούν να διατυπωθούν. 0 συγγραφέας που ακολουθεί μπορεί να κατανοήσει καλύτερα το έρ­ γο των προηγουμένων από τους προγενέστερους αυ­ τών. 0 Ντεριντά θεωρεί πως το κείμενο «υπερβαίνει το νόημά του» και διαχέεται σε κείμενο κάποιου άλλου συγγραφέα στο βαθμό που οι κώδικες παραγωγής του κειμένου μπορέσουν να μετατραπούν σε εμφανείς αρ­ χές της σύστασής του15. Κατά την άποψη του Ντεριντά, προκλητική μεν, όχι ό­ μως ευρέως αποδεκτή, δεν υπάρχει πλήρης και οριστι­ κή ερμηνεία ενός λογοτεχνικού έργου. Όπως έχω γρά­ ψει στο βιβλίο μου, Genetic Codes Of Culture?, «η "κα­ τανόηση" της ποίησης θα μπορούσε να είναι υψηλότε­ ρη κατηγορία ποίησης, αντί για μια άλλη τάξη του λό­ γου, δηλαδή, κριτική. Ο νόμος της κατανόησης ενός κειμένου τείνει "προς τον πλεονασμό ή προς το έλλειμα του αρχικού νοήματος..., ποτέ όμως η κατανόηση δεν είναι ένα ακριβές αντίγραφο από μια διαφορετική τάξη του λόγου: μια αντίφαση των όρων"»16. Ο Ντεριντά εκφράζει την ίδια ιδέα όταν λέει πως ο κριτικός και ο συγγραφέας «συνυπογράφουν» ένα λογοτεχνικό έρ­ γο17, το ερμηνευόμενο κείμενο δεν είναι αποκλειστικά εκείνο του αρχικού συγγραφέα, έχει γίνει κάτι άλλο. Έχει «υπερβεί» το νόημά του, με μια ίσως αρνητική χροιά στους όρους του Ντεριντά, μολονότι η διαδικα­ σία διάχυσης μέσω μιας πολυσημικής διασποράς είναι αναμενόμενη και πολύτιμη για τον πολιτισμό. Οι ατέρμονες, νέες ερμηνείες των λογοτεχνικών έργων δεν στερούνται αξίας, αφού καθιστούν το νόμο ενοποιητική δύναμη μιας κοινότητας αναγνωστών. Δεν είναι α­ ναγκαίο να γνωρίζει ο καθένας το νόμο της λογοτεχνίας το θ έ μ α το υ μ ή ν α

για να είναι νόμος. Η διαφορά ανάμεσα στη γνώση του νόμου και στην άγνοια αυτού είναι ζήτημα σχετικής ση­ μασίας για τον Ντεριντά, αφού ακόμα και αυτός που τον γνωρίζει και τον στοιχειοθετεί εμπλέκεται σε μια διαδι­ κασία κατά την οποία το νόημά του αλλάζει. Ακόμα και η πλέον εύστοχη ανάγνωση παραμένει πάντα μια παρα-

νάγνωση του έργου. Τα νέα έργα της λογοτεχνίας συ­ νυπογράφουν τα έργα των προηγουμένων αρνητικά και θετικά - μέσω της παρωδίας και της μίμησης18. Το «συνυπογράφειν» του Ντεριντά δεν πραγματώνεται αν δεν υπάρχει εκείνη η βούληση που θα ενεργήσει. Η παραβολή του Κάφκα παρουσιάζει αυτή την απόφαση σαν την είσοδο ή μη-είσοδο από την πύλη. Η διαζευκτι­ κή αυτή κρίση απασχολεί και τον ποιητή Ουίλιαμ Μπλέικ.«Πρέπει να δημιουργήσω ένα Σύστημα, ή να υ­ ποδουλωθώ στο σύστημα κάποιου Άλλου», λέει ο Λος σε ένα καίριο σημείο στην αρχή του ποιήματος «Ιερου­ σαλήμ», «Δεν θα κρίνω και θα συγκρίνω· έργο μου είναι η δημιουργία»'9. Το πρώτο βήμα προς το νόμο της λογοτεχνίας, κατά τον Κάφκα, τον Μπλέικ και τον Ντεριντά, είναι ενορατι­ κό: ο συγγραφέας παράγει το νέο νόμο ως λογοτεχνία πριν επαναγραφεί στο λόγο ως κριτική ή θεωρία” . Πα­ ρόλο που ο Κάφκα μάλλον για τη λογοτεχνική αποτυ­ χία γράφει περισσότερο, η ερμηνεία του Ντεριντά ε ­ στιάζεται στην επιθυμία διέλευσης της πύλης, μια

στρατηγική ανάγνωσης που οδηγεί στην αλλαγή θέα­ σης των πραγμάτων. Στην αποδόμηση η στρατηγική που επιχειρείται πάντα είναι η ανίχνευση εκείνων των στοιχείων που λειτουργούν ως αρχές συγκρότησης του έργου, ή η ανίχνευση των τεχνικών που επιφέρουν μια εσωτερική μετατόπιση οτο κείμενο ή μια ανατροπή σε προηγούμενα έργα. Στο σημείο μιας λογοτεχνικής επανάστασης, λέγει ο Ντεριντά, το έργο γίνεται ένας τόπος συνάντησης ή διαπλοκής της ατομικής εμπειρίας και της επισωρευμένης γνώσης της ανθρωπότητας. Στο «Προ του Νόμου» αυτό είναι το καίριο ζήτημα, υποστηρίζει21. Με αφετηρία τη διαπλοκή ενός συγκεκριμένου έρ­ γου με το νόμο της λογοτεχνίας, ο Ντεριντά συμπε­ ραίνει πως το έργο υπερβαίνει το νόημά του, οι ερ­ μηνείες του είναι ανεξάντλητες, ο πλούτος και η γο­ νιμότητά του δεν μπορούν να αναπαρασταθούν από το ιδίωμα της κριτικής. «Αυτό το ίδιο το πράγμα, αυ­ τό το μοναδικό γεγονός, που εμπλουτίζει το νόημα και επισωρεύει τη μνήμη, δεν μπορεί ωστόσο να σμικρυνθεί σε κάποια ολότητα, υπερβαίνει πάντα την ερμηνεία. Αυτό το οποίο αντιστέκεται στον υποβιβα­ σμό είναι το ίδιο το πράγμα, το κείμενο ή το εντός του κειμένου, που δεν είναι πλέον της τάξης της ση­ μασίας και συμπορεύεται με τον οικουμενικό πλούτο ενός 'μηνύματος' προς μία ανεξιχνίαστη μοναδικό­ τητα...»22. Κωδικοποιημένοι στο έργο -πέραν των προθέσεων του συγγραφέα- βρίσκονται οι όροι του υλικού για μια νέα λογοτεχνία- «το νόημα πρέπει να συνδέεται με εκείνο που το υπερβαίνει» ή με ένα κα­ τοπινό έργο23.

0 Ντεριντά θεωρεί πως το νόημα της λέξης δεν είναι αυτό που προέχει αλλά «η σημαίνουσα μορφή της ό­ ταν πια έχει γίνει λέξη συνθηματική, ίχνος μιας (λογο­ τεχνικής! ιδιοσύστασης...»24. Πέρα από το νόημα, το λογοτεχνικό έργο διαχέεται στην αποτελεσματικότητά του, στις λειτουργίες που ενεργοποιεί, στον πλού­ το του. «Το έργο συντελείται μόνο μία φορά», καταλήγει ο Ντεριντά25. Αυτό σημαίνει ότι και ο νόμος της λογοτε­ χνίας συντελείται μια φορά, όταν εμφανίζεται το έργο. Τότε, «Ποιος είναι ο συγγραφέας;» και «ποιος είναι ο νόμος», -ερωτήσεις που ο Ντεριντά θεωρεί ότι είναι οι σημαντικότερες αυτών που θέτει ο Κάφκα στο «Προ του Νόμου»- έχουν συνεχώς διαφορετικές απαντή­ σεις. Καταρχάς, ο συγγραφέας ενός μεγάλου έργου εί­ ναι ο γραφέας του νόμου της λογοτεχνίας, ο οποίος είναι ο νόμος έως ότου γραφεί ένα νέο έργο. Δεύτε­ ρον, αυτός ο επόμενος μεγάλος συγγραφέας διαθέτει μια διαφορετική και καλύτερη αίσθηση του νόμου της

λογοτεχνίας. Την ανατροπή του νόμου ακολουθούν πολλές και διάφορες εκδοχές αυτού από συγγραφείς λιγότερο σημαντι­ κούς και κριτικούς με αμέτρη­ τες αναγνώσεις και ερμηνείες από τις πλέον εύστοχες έως τις δυσκόλως αναγνωρίσιμες. Όλες είναι αναγκαίες και, κατά μια ευρύτερη έννοια, μέρος του νόμου.

0 Ντεριντά δίνει ένα νέο νόη­ μα στην περίφημη δήλωση του Σ έλ εϊ όταν γράφει στο Υπεράσπιση της Ποίησης πως «οι ποιητές είναι οι άγνωστοι νομοθέτες του κόσμου». Ο νό­ μος της λογοτεχνίας γίνεται έ ­ να ιδεώδες που καθοδηγεί την παράδοση στο δρόμο της βελ­ τίωσής της και διευρύνει την επιρροή της κοινότητας των λογοτεχνικών σπουδών σε όλο το φάσμα μιας κουλτούρας. Το ιδεώδες αυτό έχει μια εξωπραγματι­ κή αίσθηση, μια αίσθηση απλής δυνατότητας κάπως σαν την επιθυμία που εμφανίζεται στα όνειρα, όπου μαθαίνουμε αυτό που επιθυμούμε από το γεγονός της απόκρυψής του από εμάς - όπως και στην παρα­ βολή του Κάφκα. Σε τελική ανάλυση, μπορεί ο Ντεριντά να απέκτησε το νόμο της λογοτεχνίας, η πλήρης όμως γνώση του νόμου με τον τρόπο που τον γνώρι­ ζε ο Σαίξπηρ παραμένει ένα όνειρο και για τον Ντεριντά: Ασφαλώ ς δεν είμαι ο μόνος που...ονειρεύεται ένα νέο θεσμό... δίχως προηγούμενο, δίχως προ-θεομό. Θα αναλογιστείτε, και πολύ ορθά, πως αυτό είναι το όνειρο κάθε λογοτεχνικού έργου. Κάθε λογοτεχνικό έργο «προδίδει» το όνειρο ενός νέου θεσμού της λο ­ γοτεχνίας. Το προδίδει καταρχάς αποκαλύπτοντάς το: κάθε έργο είναι μοναδικό και είναι ένας νέος θεσμός καθεαυτό. Επιπλέον όμως το προδίδει οδηγώντας το στην αποτυχία: στο βαθμό που το έργο είναι μοναδι­ κό, εμφανίζεται σε ένα θεσμικό πεδίο έτσι οργανωμέ­ νο ώ στε να διαμελίζεται και να αποσύρεται εκεί. 0 Οδυσσέας εμφανίζεται όπως ένα μυθιστόρημα ανά­ μεσα στα ά λλα που βάζεις στη βιβλιοθήκη σου και εγγράφεις σε μια γενεαλογία. Έχει προγόνους και α ­ πογόνους. Ο Τζόις όμως ο νειρευόταν ένα διακριτό θεσμό για το έργο του που θα τον εγκαινίαζε με αυτό σαν μια νέα τάξη. Και μήπως δεν το πέτυχε, κατά κά­

ποιο τρόπο; Ό ταν μίλησα γι' α υ τό σ το «Ulysse G ram o­ phone» με τον τρόπο που μί­ λησα, έπ ρεπε να κατανοήσω και να μοιραστώ κι εγώ το ό ­ νειρό το υ : όχι απ λώ ς να το μοιραστώ οικειοπ οιούμ ενός το, ανα γνω ρίζοντα ς το δικό μου μέσα σε αυτό, αλλά να το μοιραστώ ανήκοντας στο όνει­ ρο του Τζόις, παίρνοντας μ έ­ ρ ο ς σ ε α υ τό , π ερπ α τώ ντα ς μέσα στο χώρο του. Δεν είμα­ στε μήπως, σήμερα, άνθρωποι ή χαρακτήρες εν μέρει καμω­ μένοι (ως αναγνώ στες, σ υγ­ γραφείς, κριτικοί, δάσκαλοι) μέσα στο όνειρο και από το ό­ νειρο του Τζόις, οι αναγνώστες του ονείρου του, αυτοί που ο­ νειρευόταν και που ονειρευόμαστε να γίνουμε κι ε ­ μείς με τη σειρά μας;2* Μ ετάφραση: κατερίνα Ταβαρτζόγλου Σημειώσεις 1. «Προ του Νόμου» είναι ο τίτλος μικρής παραβολής του Κάφ­ κα η οποία βρίσκεται στο Η Δίκη, είχε όμως δημοσιευθεί ως ξεχωριστό κείμενο όταν ζούοε ο Κάφκα. Derrida et al„ «Pr6jug6s: Devant la Ιοί», Facultd dejuger (Paris,1985). Οι α­ ναφορές και τα αποσπάσματα προέρχονται από την αγγλική μετάφραση του δοκιμίου του Ντεριντά, «Before the Law», Acts of Literature, έκδ. Derek Attridge (London, 1992), σελ.

181-220.

2. Φραντς Κάφκα, Η Δίκη, μτφρ. Αλέξανδρος Κοτζιάς (Αθήνα, 1995), σελ. 231-52.

3. «Before the Law», σελ. 202-203 και γαλλική έκδοση, σελ.

120-121. Η Δίκη, σελ.233.

4. Η ιδέα κάποιου μυστικού της λογοτεχνίας, το οποίο μόνο λι­ γοστοί γνωρίζουν, εμφανίζεται και οτον Χένρι Τζέιμς. Βλέπε The Figure in the Carpet and Other Stories, έκδ. και εισαγωγή Frank Kermode (Penguin, 1986).

5. «Before the Law», σελ. 188 και γαλλική έκδοση, σελ. 124.

6. Οι αναγνώσεις του Χάρολντ Μηλουμ υιοθετούν μια ερμη­ νευτική λογική υπέρβασης κάποιων μηχανισμών άμυνας, θε­ ωρεί μάλιστα πως τα λιγότερο σημαντικά έργα αδυνατούν να οδηγηθούν στην υπέρβαση αυτή.

7. «Before the Law», σελ. 202.

8. Ό.π„ σελ. 207.

9. Βλέπε Jacques Derrida, L'arch0ologie du frivole (Paris, 1973). Αγγλική έκδοση. The Archeology o f the Frivolous: Reading Condillac, μτφρ. και εισ. John P. Leavey, Jr., (London, 1987), σελ. 85.

το θ έ μ α τ ο υ μ ή ν α

10. Ό.π., αγγλική έκδ., σελ. 101.

11. 'Ο.π., σελ. 71.

12. Το δοκίμιο αυτό εμφανίζεται σε πολλές ανθολογίες. Βλέπε «Structure, Sign, and Play in the Discourse of Human Sciences» στο Writing and Difference, μτφρ. και εισ. Alan Bass CThe University of Chicago Press, 1978), οελ. 278-293.

L'dcriture et la difference (Paris, 1967).

13. Ό.π., αγγλική έκδοση, σελ. 285.

14. Ακόμη και ο Μπλουμ ορίζει το κείμενο ως διακείμενο. 0 Μ.Μ. Μπαχτίν παρόμοια θεωρεί πως το κείμενο βρίσκεται οε διάλογο με προηγούμενα κείμενα.

15. Βλέπε σελ. 77-78 στο Positions, μτφρ. Alan Bass (The University of Chicago Press, 1981). J. Derrida, Positions (Paris, 1972).

16. Βλέπε William Schultz, Genetic Codes o f Culture? The Deconstruction of Tradition by Kuhn, Bloom, and Derrida (New York, 1994), σελ. 402-403.

17. «"That Strange Institution Called Literature": An Interview with Jacques Derrida», Acts of Literature, σελ. 68-70.

18. Ό.π., σελ. 52.

19. Αναφέρεται στο Genetic Codes o f Culture?, σελ. 402. Από το «Ιερουσαλήμ» του Μπλέικ, [10:20-211.

20. Βλέπε «Pr6jug6s: Devant la Ιοί», σελ. 124 και «Before the Law», σελ. 207.

21. «That Strange institution...», σελ. 68 και «Before the Law», σελ. 187.

22. «Biodegradables: Seven Diary Fragments», μτφρ. Peggy Kamuf, Critical Inquiry 15 (1989), 812-73, βλέπε σελ. 845.

23. Ό.π., σελ. 846.

24. Από το «Schibboleth: For Paul Celan», στο Acts of Literature, σελ. 396. Schibboleth. Pour Paul Celan. (Paris, 1986).

25. «That Strange Institution...», σελ. 67.

26. Ό.π., σελ. 73-74.

Σημείωμα για iq λογοτεχνική κριτική ίου Πτεριπά ίο υ Ουίλλιαμ Σουλτς Η λογοτεχνική κριτική του Ντεριντά διαβάζει τα έρ­ γα κατά τρόπο ώστε να αντλεί τη γνώση που τον ενδιαφέρει, δίχως αυτό να σημαίνει πως αυθαιρε­ τεί. 0 Ντεριντά, φιλόσοφος καταρχάς, παρουσίασε μια νέα φιλοσοφία που βαοίζεται στην ανατροπή παραδοσιακών φιλοσοφικών εννοιών μέσω της «αηοδόμησής» τους. Έθεσε έναν νέο νόμο στη φιλο­ σοφία και στη συνέχεια εστίασε το ενδιαφέρον του στη συγκρότηση και ανίχνευση του νόμου στη λο­ γοτεχνία. Η φήμη του όμως προέρχεται κυρίως από την κριτι­ κή της λογοτεχνίας παρά από το φιλοσοφικό του έργο. Μετά το 1967 ο αριθμός των άρθρων του σε φιλοσοφικά περιοδικά μειώνεται, ενώ αυξάνεται σε λογοτεχνικά περιοδικά. Η μεγάλη του φήμη ίσως να σχετίζεται με την άμεση αναγνώρισή του από τους σημαντικότερους Αμερικανούς κριτικούς (κριτικούς του πανεπιστημίου Yale) σε συνέδριο που έγινε το 1966 στο πανεπιστήμιο Johns Hopkins, όπου παρου­ σίασε το «Δομή, σημείο και παιχνίδι στο λόγο των ανθρωπιστικών σπουδών». Έκτοτε γίνονται συνεχείς αναφορές στο έργο του και θεωρείται ένας από τους εξέχοντες κριτικούς της λογοτεχνίας, και πα­ ρόλο που οι προτάσεις του είχαν οδηγήσει αρχικά την πανεπιστημιακή κοινότητα σε μία πόλωση, τώρα το έργο του Ντεριντά έχει γίνει πλέον θεσμός. Οι πρώτες θέσεις του, όπως εμφανίζονται στο Περί

το 8εμα του μήι

Γραμματολογίας, αντιλαμβάνονται τον πολιτισμό και τη λογοτεχνία ως μία «γραφή». Καθώς η αποδόμηση γεννήθηκε ως ανατροπή της φιλοσοφικής πα­ ράδοσης, ο Ντεριντά θεωρεί πως δεν είναι δυνατόν να επαναληφθεί, ούτε τα κείμενά του να αποδομη­ θούν. Υποστηρίζει ακόμα πως η αποδόμηση που ε ­ πιχειρεί στα λογοτεχνικά έργα δεν είναι μία μέθο­ δος ή τεχνική, αν και κάπως έτσι την αντιλαμβάνε­ ται σημαντική μερίδα των κριτικών. Είναι μία ανά­ γνωση ή στρατηγική η οποία κάθε φορά ακολουθεί τις πτυχώσεις του κειμένου και ψάχνει να βρει τις ρωγμές στην παράδοση του λόγου ή μια εσωτερική αστάθεια που ανατρέπει την αφηγηματική λειτουρ­ γία του κειμένου και διαψεύδει τις προθέσεις του. Στόχος του Ντεριντά δεν είναι να αποδομήσει τη λογοτεχνική παράδοση, όπως είχε κάνει με τη φι­ λοσοφία. Προσπαθεί μόνο να μεταφέρει τη φιλοσο­ φική του πρακτική σε ένα άλλο σώμα γραφής - τη λογοτεχνία. Διαβάζει τα κείμενα και ανιχνεύει τις αυτο-αποδομητικές ροπές τους, αλλά δεν ασκεί μια πλήρη λογοτεχνική ερμηνεία που θα μπορούσαμε να την αποκαλέσουμε αποδομητική. Οι προτάσεις του Ντεριντά ωστόσο μας δείχνουν πως ίδιον της λογοτεχνίας είναι να οδεύει στην αποδόμησή της - και στη λογοτεχνικότητα. Μ ετάφ ρασ η: Κατερίνα Ταβαρτζόγλου

jjftJ M U B M

0 vipoc ίου οίκου* Διονύση Καββαθά

Καιν σκοτώνει τον Άβελ, ο γεωργός φονεύει τον ποιμένα, ο εγκατε­ στημένος τον νομάδα. Έτσι αρχίζει η ιστορία του ανθρώπου επάνω στη γη, μετά από τη δίωξή του από τον παράδεισο, τον προστατευμένο κήπο της περιφραγμένης και ειρηνικής φύσης.

0 θεός της Παλαιός Διαθήκης επιβάλλει μια φοβερή τιμωρία στον Κάιν: «Και τώρα θα είσαι συ κατηραμένος και σαν ξένος από την γην αυτήν» (Γέν. δ 11). Η εκδίωξη του ανθρώπου από τον παράδεισο είναι συνυφασμένη με δύο γεγονότα: α) με την αποστροφή του προσώπου του Θεού, της παρουσίας του θεού και β) με τη νομαδοποίηση του τιμωρημένου: «Θα πε­ ριφέρομαι στενάζων και τρέμων εις την γην, και τότε ο πρώτος τυχών, που θα με συναντήση, θα με φονεύση» (Γέν. δ 14). Η λατινική μετάφραση γράφει: vagus: πλανώμενος, αλώμενος, περιφερόμενος, παρεκτρεπόμενος παράφρων (animi), μετφ. άστατος, αβέβαιος - και profugus: προφυγών, εκφυγών οίκοθεν (domo). Έκτοτε, ακόμη και εμείς οι εγκατεστημένοι είμαστε homines viatores (οδοιπό­ ροι), στην κοιλάδα των δακρύων ενός ανυπέρβλητου εντεύθεν. Το πεπρωμένο αυτό δεν είναι ένδειξη μιας απλώς νεοτερικής «λήθης του Είναι» (Heidegger), αλλά ανέκαθεν εγγεγραμμένο στην εν τω κόσμω «ριγμένη» (ερριμμένη) ύπαρ­ ξη. «Κάτι Ξένο είναι η ψυχή επάνω στη γή», μας λέει ο ποιητής Trakl - αντίστοιχα ο Αυγουστίνος μιλά για το ουράνιο κράτος ως ξένο προς τη γη (De civitate dei).

0 κυρίαρχος ψυχικός τόνος (Stimmung) της ύπαρξης είναι η εμπειρία της απου­ σίας τόσο ενός οντο-θεο-λογικού θεμελίου (fundamentum), όσο και μιας υπερβατικής στέγης (Transcendence). Με την εγκαθίδρυση του οίκου και με την ορθολογική μετάφραση του νόμου, η ύπαρξη επιχειρεί να γίνει οικεία οτον εαυτό της χαράσσοντας διαχωριστικές γραμμές μέσα οτο συνεχές του χωρο-χρόνου, για να συγκρατήσει έτσι την εισβολή του «άνομου» και να εμποδίσει την εμφάνιση του «άλογου»: «Από τη μία πλευρά η καλλιέργεια, η γεωργία, η γνώση, η οικονομία, από την * Κείμενο διάλεξης που εκφωνήθηκε στις 20-12-97 οτο πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών σε πλαίσιο εκδήλωσης με γενικό θέμα «Νόμοι της φιλοξενίας» και με κύριο ομιλητή τ ο ν ί Derrida.

άλλη η τέχνη, η απόλαυση και η ανεπιφύλακτη δαπάνη» (Derrida, Φαρμακεία Πλάτωνος, 1990:201). Η χάραξη του διαχωριστικού ορίου γίνεται όμως, όπως μας υπενθυμίζει ο σημερινός φιλοξενούμενος μας (και ίσως αυτή να είναι η πλέον παράδοξη αποστολή του Ξένου: να μας θυμίζει δηλαδή την ανοικειότητα του οικεί­ ου, και αντιστρόφως), με μια μεταφορά δανεισμένη από την τάξη εκείνου που θέλει ακριβώς να αποκλείσει, τη γραφή. Στο σημείο αυτό ζητώ συγγνώμη από τον Derrida, που θα τον εξα­ ναγκάσω και πάλι, μοιραζόμενος τη φωνή του, να «ακούσει-τονεαυτό-του-να-μιλάει»: «Η γραφή, ο εκ τό ς νόμου, ο χαμένος γιός. Πρέπει εδώ να το υπενθυμίσουμε, ο Πλάτων συν­ δέει π ά ντοτε το λόγο και το νόμο. Οι νόμοι μιλούν» (Φαρμα­ κεία 195): Lex legei.

«0 σωκρατικός λόγος έχει μόνιμη διαμονή, παραμένει κατ οίκον, περιφρουρείταί: μέσα στα όρια της αυτοχθονίας, της πόλης, του νόμου, υπό την υψηλή επιτήρη­ ση τη ς γλώσσας του. Πράγμα που θα αποκτήσει όλο το υ το νόημα αργότερα, όταν η γραφή θα περιγράφει ως η ίδια η περι­ πλάνηση, και η αφωνία που είναι τρωτή σε κάθε είδους επιθέσεις. Η γραφή δεν έγκειται σε τίποτα, δεν κατοικεί πουθενά» (αυτ. 159). Η απομονωμένη, όμως, αυτή διαπίστωση από τη «Φαρμα­ κεία» του Derrida, δηλαδή η υπόταξη του νόμου στο λόγο, ανατρέπεται πολλαπλώς και σε διάφορα κείμενα του Πλάτωνα. Στο VIII βιβλιστών «Νόμων» γίνεται αναφο­ ρά στο λόγο που επιχειρεί να γίνει νόμος. Το εγχείρημα αποτυγχάνει, ωστόσο, επειδή ο νόμος δεν δύναται να περισυλλεχθεί στην ενότητα του λόγου και της λέξης. Σε ένα χωρίο του τέταρτου βιβλίου των «Νόμων», όπου ο νόμος εμφανίζεται στο κείμενο συνοδευόμενος από το δαίμονα, ένας Αθηναίος παραπέμπει στη θεϊκή κυριαρχία του Κρόνου, ο οποίος διόριζε δαίμονες για την κυβέρνηση της πολιτείας, κάνοντας έτσι τα ανθρώπινα γένη «ευδαίμονα». Και ο λόγος μάς λέει ακόμη και σήμερα, συνεχίζει ο Αθηναίος πολίτης, ότι θα πρέπει να μιμούμαστε ό,τι είναι μέσα μας αθάνατο επονομάζοντας νόμο τη διανομή του νου. 0 Νόμος, το όνομα του νόμου, δεν ανάγεται στο λόγο που τον λέγει, αλλά διαοπείροντας την τάση του λόγου για περισσυλλογή, μέσα στην οποία φαίνεται να

περιορίζεται, διανοίγει δαιμονικά τ η δυνατότητα της ακα­ νόνιστης κατάτμησης, διανομής και πρόσληψής του (Η ratio, ο λόγος, είναι ένα μέρος αυτής της κατάτμησης, ένα σημείο συμπύκνωσης στο πεδίο μιας νομαδικής διασποράς). Η λέξη «δαίμων» είναι μία από εκείνες τις ελληνικές μοι­ ραίες έννοιες, που μπορεί να σταθεί δίπλα στις συνώνυ­ μες Μοίρα και Αίσα. 0 Γερμανός φιλόλογος WilamowitzMoellendorf αποκαλεί τη λέξη «δαίμων», στο βιβλίο το υ «Η Πίστη των Ελλήνων» (1951), «μια δαιμονική λέξη» εξα ιτία ς τη ς πολυσημίας της. Πέρα από τη σημασία του δαίμονα ως διανο­ μέα, ο W.-M. παραπέμπει στην Ιλιάδα μεταφράζοντας το ρήμα «δαίομαι», απ' όπου κατάγεται η λέξη «δαίμων», με τη λέξη «κομ­ ματιάζω» και «καταβροχθίζω». Η προσέγγιση του ονόματος του νόμου από την πλευρά του δαί­ μονα υπονομεύει κάθε κανονιστι­ κή και λογοκεντρική θεμελίωσή του σε ένα ήδη ισχύον θεσμικό ή φυσικό δίκαιο. 0 νόμος ως «νέμειν», με την τριπλή σημασία της νομής, της διαίρεσης και της δια­ νομής, αποσταθεροποιεί κάθε μ εταφυσική αντίθεση μετα ξύ λόγου και φύσης, προηγείται αυτής και την καθιστά δυνα­ τή. Αυτή την πρωταρχική βία του νόμου και του ονόματος ως απώλεια του ίδιου και του οικείου, που έ κτω ν υστέρων μεταβάλλεται σε δίκαιο, έρχεται να μας υπενθυμίσει και πάλι σήμερα ο φιλοξενούμενος μας, όταν αναφερόμενος σε κείμενό του για τον εβραίο ποιητή Ε. Jab6s σημειώνει: «Η ελληνική γλώσσα θα μας έ λ εγ ε αναμφίβολα πολλά για την παράξενη σχέση του νόμου, της περι­ πλάνησης και της μη-ταυτότητας με τον εαυτό, για την κοινή ρίζα -νέμειν- του μερισμού, της νομής και του νομαδισμού» «La langue grecque nous dirait sans doute beaucaup sur Strange rapport de la loi, de /' errance et de la non-identite έ soi, sur la racine commune -νέμειν du partage, de la nomie etd u nomadisme» Η μνεία σε εκείνο που είναι αδύνατον να μνημονευθεί και να λεχθεί σε μία λέξη, σε μία γλώσσα, ακόμη και αν αυτή

η γλώσσα είναι η ελληνική, καθιστά εμάς τους Έλληνες, που ζούμε μέσα στη γλώσσα μας «σαν στο σπίτι μας», νομάδες και πρόσφυγες σε πάτριο έδαφος.

Για να υπάρξει φιλοξενία (Gastfreundschaft, hospitality), πρέπει αναγκαία να υπάρχει ένας Ξένος, ένας δρόμος, ένα διάστημα, μια απόσταση και κάποιος που υποδέχεται τον περιπλανώμενο, χωρίς να επιχειρεί να μειώσει την απόσταση που τους χωρίζει, ούτε να του επιβάλει τους νόμους του οίκου του. 0 οικοδεσπότης δεν δεσπόζει, δέχεται και αποδέχεται. Αυτή είναι η φιλοξενία του. Μια απέραντη, μια σχεδόν αδύνατη, σχεδόν ανέφικτη γενναιοδωρία, είναι το «κριτήριο», η απροσπέλαστη προϋπό-θεση της φιλοξενίας. Μια γενναιοδωρία απελευθε­ ρωμένη από κάθε πόθο για ιδιοποίηση και ιδιοκτησία.

0 οίκος του οικοδεσπότη δεν έχει φυσικά ή υλικά όρια· είναι ο τόπος όπου οι περιπλανώμενοι και οι ξένοι υποδέ­ χονται ο ένας τον άλλο και εστιώνται· τόπος αέναης μετάβασης και αιώνιας δοκιμασίας.

0 οίκος, όπου φιλοξενούμενος και οικοδεσπότης συγκρο­ τούν έναν τόπο, δεν μπορεί ούτε να ορισθεί, ούτε να εντοπισθεί με ακρίβεια. Τα όριά του είναι ασαφή. 0 νόμος αυτού του οίκου, πριν και μετά από κάθε παραδεδομένο θεσμό ή έθιμο, καλεί στην εκ νέου τομή και διανομή του. Καμία ενιαία γλώσσα δεν κατοικεί εκεί· τόσο ο οικοδεσπό­ της, όσο και ο φ ιλοξενούμενος, δεν ομιλούν την ίδια γλώσσα (ακόμη και στην περίπτωση που θα τη μιλούσαν), και αδυνατούν να αναιρέσουν ή να υπερβούν αυτή τη δια­ φορά. Ουσιαστικά, αν μπορεί ποτέ να υπάρξει μια ανεπι­ φύλακτη χρήση αυτού του επιρρήματος, παρέχουν φιλο­ ξενία σε αυτή τη διαφορά ούτως ώστε να παραμένει η διαφορά εκείνο το μη αναγώγιμο υπόλοιπο που θα τους επιτρέπει να αλληλο-φιλο-ξενούνται. Καμία αρμονία δεν θα μπορέσει ποτέ να αναιρέσει διαλε­ κτικά τη διαφορά τους, αλλά και καμία μοναδικότητα δεν θα καταφέρει ποτέ να αυτο-επιβεβαιωθεί ως αφηρημένη άρνηση αυτής της αρμονίας. Διότι η εκάστοτε φιλοξενία είναι η ιδιωματική εκφορό αυτής της αδύνατης γενναιο­ δωρίας, και άρα κάτι περισσότερο από μια συμφωνία μεταξύ απλών αντιθέσεων (hospes-hostis): είναι η «ίδια» η αντιθετικότητα ως το αδύνατο, ασύλληπτο κοινό όριο που τους διαφοροποιεί. Η κατάφαση αυτή του ορίου δίνει μορφή σε μια μοίρα, από την οποία εμείς, ακόμη και σήμερα, αντιλαμβανόμα­ στε την τρομακτική της πλευρά: εκείνη που αφηγείται την αμοιβαία εχθρότητα (hostility), την απουσία, την κατα­ στροφή του τόπου και την απώλεια του ήθους και του Νόμου, και η οποία δεν βλέπει ακόμη σε αυτές τις αρνητι-

κότητεςτη διάνοιξη μιας νέας οικο-νομίας ούτε την αναγ­ γελία ενός νέου ius gentium. Είναι ειρωνεία πως, στο πλαίσιο της ιστορίας της επίδρα­ σης του C. Schmitt, η έννοια της Εχθρότητας, την οποία ο ίδιος «περιέφραξε» (umhegte) και προστάτεψε ως κατα­ φύγιο και παρηγοριά μιας γνήσιας humanitas, του καταλο­ γίστηκε ως στίγμα ενός απάνθρωπου και φασιστικού στο­ χασμού. Την ίδια τύχη είχε και ο «αγώνας γοήτρου» στον A. Kojfcve. Και οι δύο έννοιες, όμως, θεματοποιούν και προβληματίζουν τις σχέσεις αναγνώρισης, δηλαδή τη σχέση μας με τον Άλλο. Στο αυτοβιογραφικό Ex captivitate salus (1950), ο Schmitt επισημαίνει ότι οι θεολόγοι τείνουν να ορίσουν τον εχθρό ως αυτό που πρέπει να εξολοθρευθεί. 0 ίδιος, όμως, ως στοχαστής του νόμου, υποστηρίζει ότι η έννοια του εχθρού δεν βρίσκει το νόημά της στην εξόντωσή του, αλλά στην απώθηση, στην αναμέτρηση των δυνάμεων και, κυρίως, στην αποκόμιση ενός κοινού ορίου.

«0 εχθρός είναι το ερώτημά μας ως μορφή» Όλες οι προσπάθειες της μοντέρνας πολιτικής αποσκο­ πούν στη διαγραφή της πολιτικής διάκρισης φίλου και εχθρού. Για τον Schmitt όμως υπάρχει (es gibt) Εχθρότη­ τα - και αυτό αποτελεί ένα σκάνδαλο για την επιστήμη, καθώς και αιτία οργής για τους ανθρωπιστές. Όμως γι' αυτή την «πνευματική υπεραξία» η επιστήμη δεν θέλει -όπως άλλωστε και για το Τίποτε- να ξέρει τίποτε. Τόσο η νεοτερική επιστήμη, όσο και η φιλοσοφία αδυνατούν να στοχαστούν το Τίποτε που θέτει την ύπαρξη υπό ερώτη­ ση. Η τοποσήμανση όμως της μεταφυσικής εξωθεί το στοχα­ σμό στο όριοτου Τίποτε (Nichts), όπου και δείχνει το απο­ τρόπαιο πρόσωπό του: την εκμηδένιση (Nichtung). Φυσι­ κά, τόσο ο Heidegger όσο και ο Schmitt αρνούνται άμεσα ότι εδώ πρόκειται για εξόντωση (Vernichtung) του όντος. Όμως, αυτό ισχύει μόνον επειδή η πρώτη είναι η συνθήκη δυνατότητας της δεύτερης. Οι εξολοθρευτικοί πόλεμοι υπάρχουν επειδή ακριβώς το Τίποτε υπάρχει (west) ως εκμηδένιση. Μόνον επειδή ο «πραγματικός εχθρός» γίνε­ ται «απόλυτος εχθρός» και «παρουσιάζεται ως απάνθρω­ πο τέρας, το οποίο δεν πρέπει μόνο να αντικρουστεί, αλλά και να εξολοθρευθεί οριστικά». «Μόνο η αποκήρυξη της πραγματικής εχθρότητας ανοίγει το δρόμο για το καταστροφικό έργο της απόλυτης εχθρότητας» (Θεωρία του Αντάρτη, 1990:59,89).

θα μπορέσει ο επιζών αυτής της καταστροφής, αυτού

του ακόμη μη ολοκληρωμένου μηδενισμού, να υπερβεί το νόμο μιας de facto κυριαρχίας, η οποία εκφράζεται σαν μια σειρά από πράξεις και αποφάσεις ex nihilo, για τις οποίες επινοεί κάθε τόσο καθαρά ευκαιριακές δικαιολο­ γίες (σύμφωνα με αυτή τη λογική φίλος και εχθρός δεν

σχεδόν όλες τις πόρτες της κλασικής αρχιτεκτονικής της εξουσίας, και τα τείχη της αυτόχθονης Πολιτείας έχουν καταρρεύσει. Το ανοίκειο έχει διεισδύσει με έναν φασματικό τρόπο στο εσωτερικό του οικείου χώρου, μεταβάλ­ λοντας την παραδοσιακή άποψη του χώρου, η οποία χαρακτηριζόταν από τη βασική διάκριση του Ιδιωτικού και του Δημοσίου, του Οικονομικού και του Πολιτικού, του Μέσα και το υ Έξω (του μοναδικού και του γενικού Νόμου). Η γενική, «ολοκληρωτική κινητοποίηση» (totale Mobilmachung: Ε. JQnger) της εποχής μας κατα-στρέφει και σαρώνει κάθε μεταφυσική έννοια του ορίου.

0 Schmitt, ίστωρ του τέλους του Διεθνούς Δικαίου, του jus publicum europaeum, σταθμεύει στην οριακή γραμμή του Μεσημβρινού του Κρότους, για να προϋπαντήσει εκεί το ν πλέον ανοίκειο, τον πλέον ανήσυχο, τον πλέον απροσδιόριστο επισκέπτη: τον ακραίο μηδενισμό. Στη «θεωρία του αντάρτη», σε μία «παρεμβολή στην έννοια του Πολιτικού» γράφει: «Η αρχή (ο Νόμος, Δ.Κ.) του "απαραβίαστου της κατοικίας" σήμερα, στην εποχή τη ς ηλεκτρικής φωταγώγησης, της τηλεπαροχής αερίου, του τηλε­ φώνου, του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης (του Ίντερνετ, Δ.Κ.), πραγματοποιεί ένα εντελώς διαφο­ ρετικό είδος προστασίας, απ' ό,τι την εποχή του Ιωάννη του Αισήμονα και της magna carta του 1215, όπου ο πυργοδεσπότης είχε τη δυνατότητα να ανε­ βάσει την κινητή γέφυρα. [...) Η τεχνολογική πρόο­ δος μεταβάλλει μαζί με τη δομή και την τάξη του χώρου. Γιατί το δίκαιο είναι μια ενότητα τοπο-θέτησης (Ortung) και τάξης (Ordnung)» (65 επ.).

είναι παρά θέσεις ISetzungen) της θέλησης για δύναμη: Εχθρός είναι όποιος αντι-τίθεται στη δύναμη του ισχυροτέρου); θα μπορέσει η κυριαρχία το υ να υπερβεί τη μοναδική γλώσσα που φαίνεται να έχει επικρατήσει στον πλανήτη: τη γλώσσα της ελεύθερης παγκόσμιας αγο­ ράς, τη ς παγκόσμιας οικονομίας και τη ς απ όλυτης κυριαρχίας του Τεχνικού; θα καταφέρει, ε ν τέ λ ε ι, να δώσει σχήμα στην ανεπανόρθωτη αποδιάρθρωση του Νόμου, σχήμα που θα λειτουργούσε ως (αρχιτεκτονικό) πλαίσιο ικανό να στεγάσει το υ ς ν έους νομάδες του παγκόσμιου χρόνου; «Ο μηδενισμός στέκεται προ των θυρών: από πού μας έρχεται αυτός ο πλέον ανοίκειος επισκέπτης;» έγραφε ο Nietzsche το 1887. Σήμερα, οι νομάδες του εικοστού αιώνα έχουν διαρρήξει ΤΟ θ έμα του μήνα

Η απώλεια αυτής τη ς ιστορικής ενότητα ς νόμου και τόπου, η οποία ονομάζεται από τον Schm itt «μηδενι­ σμός», δεν στιγματίζει το ελευσόμενο μονάχα ως ύβρη ή ως ένα Τίποτα που κείται εχθρικά απέναντι στο νόμο. Μάλλον μας απολύει προσωρινά από το Νόμο ως νομοθέτημα (Ent-setzung), φανερώνοντας έτσι το αθεμελίω­ το καθεστώς του. Η ατοπία αυτή εμποδίζει και αναστέλ­ λει την επιθυμία του δεσπόζοντος λόγου που επιχειρεί να επιβάλει το νόμο μιας προκαθορισμένης φιλοξενίας.

0 νόμος του οίκου είναι, όπως γράφει ο σημερινός φιλο­ ξενούμενος μας, η «αντιστροφή, επαναστροφή, περι­ στροφή τω ν αξιών», δίνοντάς μας έτσι τη ν ευκαιρία (chance) να κατα λάβουμε ΟΤΙ Η ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΑΠΟΔΟΜΗΣΗ. Αποδόμηση τόσο του Ιδιου, όσο και του Ξένου. Γιατί ο Ξένος είναι προ πάντων ξένος προς τον εαυτό του. Το ίδιον του Ξένου είναι όπως και το ίδιον της φιλοξενίας: καθαρή, αέναη έλευση. Υπόσχεση φιλοξε­ νίας. □

UJUU ΠΑήγματα κεραυνού

θες, οτο σεμινάριό του ο Ντεριντά χρησιμοποίησε μια ασυνήθιστη λέ­ ξη για να αποδώσει το συγκλονισμό που προκαλούν ορισμένα είδη παράδοξου λόγου, τα οποία κινούνται στα όρια της ψύχωσης. Είπε λοιπόν ότι ο λόγος αυτός προκαλεί ορισμένες φορές μία «κατακρήμνι­ ση». Τον τεχνικό αυτό όρο τον γνωρίζει αηό προσωπική εμπειρία. Όπως αφηγήθηκε, μια φορά στα νιάτα του κατέβηκε από περιέργεια σε ένα ανθρακωρυχείο. Στις υπόγειες στοές, έμαθε από τους ανθρακωρύχους ότι η ανατίναξη του ξύλινου σκελετού που στηρίζει τη στοά, όταν έχει πλέον εξορυχθεί όλος ο άνθρακας, ονομάζεται κατακρήμνιση. «Κατακρήμνιση» ονο­ μάζεται επίσης και η ανατίναξη με εκρηκτικά των θεμελίων και των υποστηριγ­ μάτων ενός εργοταξίου. Το θέμα της λέξης1αποδίδει τον δαιμονισμένο θόρυ­ βο, το βίαιο πλήγμα του κεραυνού που αστράφτει σε έναν υπόγειο ουρανό. Ο Ντεριντά απέδωσε, κατ' επέκταση, με τη λέξη «κατακρήμνιση» τον αντί­ κτυπο που έχει ένας συγκεκριμένος τύπος θεωρητικού λόγου, ο οποίος πα­ ρουσιάζεται σαφώς ως ψυχωτικός. Αναφέρθηκε, λόγου χάρη, σε ορισμένα ι­ διαιτέρως παράλογα κείμενα του Αρτό, στα οποία ο Αρτό εκθέτει επιχειρή­ ματα, παρουσιάζει γενικές κατηγορίες και αφηρημένες έννοιες με φαινομενι­ κή συνάφεια και ακρίβεια, ενώ στην πραγματικότητα το νόημα πολύ γρήγορα αναιρείται και ακυρώνεται διαρκώς, μέσα στον καταιγισμό των αντιφατικών εκφράσεων και τις ξαφνικές ανατροπές της αφηρημένης σύνταξης. Μέσα σ' αυτή τη θύελλα ασάφειας και σύγχυσης, ξεχωρίζουν, στιγμές-στιγμές, κά­ ποιες αναλαμπές διαύγειας, οι οποίες όσο πιο σπάνιες τόσο και πιο διαφωτιστικές είναι. Αυτές τις φευγαλέες στιγμές, δεν αισθάνεται κανείς απλώς ότι επιτέλους κατάλαβε κάτι, αλλά καταλαβαίνει ότι του δίνεται η δυνατότητα να σκεφτεί κατά τρόπο διαφορετικό. Η συνειδητοποίησα αυτή μπορεί να εί­ ναι βαθύτατα ανατρεπτική, μπορεί να καταστρέφει ορισμένες από τις λογικές

Ϊ

το θ έμα του μήνα

προτάσεις και κάποιους από τους γραμματικούς κανό­ νες που διέπουν συνήθως τη σκέψη μας: αυτό είναι η «κατακρήμνιση». Στη συνέχεια, κι ενώ όλοι νομίζαμε ότι το σεμινάριο έχει τελειώσει, ο Ντεριντά πρόσθεσε δυο λόγια. Ειρωνικά, με κάποια σεμνότητα, πρόσθεσε ότι γνωρίζει πολύ κα­ λά πως και ο δικός του λόγος προκαλεί στο ακροατήριο σύγχυση και αμηχανία. Κάποιες φορές μάλιστα, λόγω τω ν δυσκολιών που παρουσιάζουν ορισμένα κείμενα, λόγω της σιβυλλικής ασάφειας ορισμένων χωρίων, ο λόγος του δίνει την εντύπωση ότι κινείται επίσης στα ό­ ρια της ψύχωσης. Δεν χρειάζεται να γνωρίζει κανείς με ακρίβεια τι σημαίνει ψύχωση (εξάλλου είναι πολύ αμφί­ βολο πόσοι το γνωρίζουν) για να χαρακτηρίσει ως ψυχωτικό το λόγο αυτό· η ψύχωση αποδίδει την υπέρβαση των εσχάτων ορίων του κατανοητού ή, ακόμα καλύτε­ ρα, την περαιτέρω διεύρυνσή τους, την οποία πραγμα­ τοποιεί ο λόγος αυτός. Διότι η εννοιολογική συσκότιση και η ρητορική δυσχέρεια, ορισμένες φορές, δεν είναι επιτήδευση αλλά αναγκαιότητα. Μόνο διαβάζοντας ξα ­ νά και ξανά τα κείμενα αυτά του Ντεριντά, καταφέρνει κανείς στο τέλος να αντιληφθεί το νόημα των λεγομέ­ νων του και την κομψότητα τη ς συνάρθρωσής τους. Εκείνες τις στιγμές κατανοεί κανείς ότι έχει μάθει κάτι καινούριο, ή ότι έχει μάθει να αναγνωρίζει αυτό που α­ σαφώς ήδη γνώριζε, χωρίς να το ξέρει. το θ έμα του μή να

Την κατακρήμνιση αυτή την αισθάνθηκα για πρώτη φο­ ρά πριν από είκοσι χρόνια, σε ένα σεμινάριο στη Βαλτι­ μόρη. Ίσως να επρόκειτο πολύ απλά για ένα κεραυνο­ βόλο αίσθημα. 0 Ντεριντά, άλλωστε, είναι ένας άντρας γοητευτικός: στιβαρό παράστημα, πλούσια κόμη, χαμό­ γελο στα χείλη, λεπτές αρθρώσεις, βλέμμα υπέροχο, σοβαρό μαζί και πνευματώδες - για να μην αναφερ­ θούμε στη φωνή του, η οποία, μελωδικότατη, πυρπο­ λεί με τις αλγερινές της αποχρώσεις τα στεγνά και τυ ­ πικά επιχειρήματα. Το παράδοξο είναι ότι ο ίδιος ο Ντεριντά δίδαξε σε γενιές φοιτητών τη δυσπιστία για τις παγίδες της παρουσίας και για τις θελκτικές ψευδαι­ σθήσεις που γεννά μια φωνή. Διότι η αποδόμηση, πολύ συχνό, είναι η κριτική της χάριτος, του φισολοφικού κύ­ ρους που προσδίδεται στην έννοια και την αξία της πα­ ρουσίας- όπως επίσης κρίνει τον φωνο-κεντρισμό, τα γοητευτικά τερτίπια της φωνής, που αναδεικνύονται με την παρουσία. Πράγματι, στο σεμινάριο του Ντεριντά, το κέντρο της διδασκαλίας συνεχώς μετατίθεται. Είναι ένας από τους ελάχιστους καθηγητές, ίσως ο μοναδικός, που φέρνει κάθε φορά στην αίθουσα ένα ολοκληρωμένο και καλοδουλεμένο κείμενο, το οποίο διαβάζει επί μήνες. Συχνά τα κείμενα τω ν σεμιναρίων αυτών έχουν ενταχθεί ως κεφάλαια σε κάποιο από τα σαράντα βιβλία του. Συνή­ θως, όμως, παραμένουν ανέκδοτα, είναι απλές παιδα-

■ίΜΙ

γωγικές αοκήσεις που επινοήθηκαν κατά περίπτωση,., με θέματα ανάλογα κάθε φορά με την ύλη του διαγω­ νισμού καθηγητών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Προ­ σέρχεται λοιπόν κανείς για πρώτη φορά στο σεμινάριο του Ντεριντά, αφού έχει παλέψει για πολύ καιρό τις δυ­ σκολίες των κειμένων του, με την ελπίδα να τον ακού­ σει διά ζώσης και να τον καταλάβει καλύτερα. Και συ­ ναντά έναν κύριο που διαβάζει, ήρεμα, ένα άλλο κείμε­ νο, εξίσου δυσνόητο. Η χάρις, εάν δεχτούμε ότι υπάρ­ χει, δεν μεταδίδεται με τον αυ­ θορμητισμό της φωνής του αλ­ λά με τη μελωδικότητσ που η φωνή του χαρίζει στη γραφή. Διαβάζοντας, κατά τρόπο απο­ λύτως αντισωκρατικό, το μάθη­ μά του, αποστασιοποιείται από τον φιλοσοφικό ερωτισμό, σαν αυτόν που αναπτύσσει, για πα­ ράδειγμα, ο Αλκιβιάδης στο Συ­ μπόσιο, ο οποίος ταυτίζει τον έ ­ ρωτα προς το δάσκαλο με τον έρω τα τη ς σοφίας. Όταν το γραπτό κείμενο διαβάζεται μ ε­ γαλοφώνως, δημιουργεί ανά­ μεσα στο δάσκαλο και το ακρο­ ατήριό του μια καλοπροαίρετη αλλά απρόσωπη απόσταση, παρεμβάλλει μια επισημότητα, έναν τυπικό μηχανισμό, που α­ π ο τελ εί το πραγματικό θέμα του σεμιναρίου. Διότι και η ίδια η αποδόμηση είναι ένας μηχανισμός, μια κατευθυνόμενη δύναμη, υπό την έν­ νοια μίας ασυνήθιστης λογικής ή γραμματικής, που επι­ τρέπει τη σύναψη απροσδόκητων σχέσεων και τη διά­ λυση των συμβατικών δεσμών. Τα κείμενα του Ντεριντά, όπως και άλλα σπουδαία κείμενα της σύγχρονης φιλοσοφίας, του Χάιντεγκερ για παράδειγμα ή του Βίτγκενσταϊν, όταν τα ξαναδιαβάζουμε προσεκτικά, εισχω­ ρούν στο νου μας κι αλλάζουν τη λειτουργία του, επι­ βάλλουν στη σκέψη μας έναν άλλο ρυθμό, τον οποίο σιγά-σιγά ακολουθούμε, με τον τρόπο που μαθαίνουμε σιγά-σιγά έναν καινούριο χορό. Η δύναμη αυτού του μηχανισμού σκέψης, η οποία μεταδίδεται γραπτώς, α­ ποτελεί τη σημαντικότερη προσφορά του Ντεριντά ως δασκάλου. Στο σεμινάριό του, όμως, ο Ντεριντά ενσαρκώνει και έ ­ να άλλο πρόσωπο, έναν άλλο ρόλο καλύτερα: φορά το προσωπείο του πολεμιστή. Στο σεμινάριό του νιώθει κανείς τη μαχητική ορμή της αποδόμησης, η οποία κη­ ρύσσει διά της κριτικής τον πόλεμο στις συμβατικές ιε­

ραρχήσεις της δυτικής σκέψης. Τα γραπτά του Ντεριντά διαφοροποιούνται μονίμως και ανοιχτά πολλές φορές από άλλους τρόπους σκέψης και έκφρασης, κυρίως από εκείνους τους τρόπους των οποίων την ψευδαίσθηση, την αυταρέσκεια και το ψέμα καταδεικνύουν. 0 Ντεριντά, ωστόσο, δεν αναφέρεται τόσο στα σφάλματα αυ­ τών των παραδοσιακών θεωρήσεων, όσο στις συνέπειές τους, που κινούνται από την απλή εξαπάτηση έως τις πολιτικές χειραγώγησης. Πάντως, είναι γεγονός ότι ο Ντεριντά δίνει τη μάχη ενάντια σε όλες αυτές τις παραδεδομένες ιδεολογίες με τη μεγαλύτε­ ρη δυνατή αβρότητα. Με ευγέ­ νεια η οποία αγγίζει τα όρια του ιπποτισμού, ο Ντεριντά παρα­ χωρεί δημοσίως στους εχθρούς και τους επικριτές του το προ­ νόμιο των αμφιβολιών. Παρου­ σιάζει τα επιχειρήματα των άλ­ λων λες και τα έχει κι ο ίδιος εν­ στερνιστεί εδώ και πολύ καιρό· τους προσδίδει δύναμη, τα ακο­ νίζει, τα κάνει πιο πειστικά από τα ίδια τους τα πρωτότυπα, υ­ πογραμμίζοντας τα πιο αποτε­ λεσματικά τους σημεία. Η ευγέ­ νεια αυτή, όμως, δεν αμβλύνει ποτέ την ειλικρίνεια της επίθε­ σης ή της αντεπίθεσης, η οποία είναι, όταν έρχεται, άγρια, σκλη­ ρά αποτελεσματική, αποφασιστική. 0 σκληρός αγώνας, στον οποίο με μεγαλοπρέπεια αποδύεται ο Ντεριντά στο σεμινάριό του και στον οποίο διακυβεύονται θεμε­ λιακά για τη σκέψη ζητήματα, τόσο σημαντικά που να τί­ θεται υπό επαναδιαπραγμάτευση η ίδια η μορφή του κοινού μας μέλλοντος -η ίδια η δυνατότητα ύπαρξης του μέλλοντος-, είναι και η κύρια πηγή απόλαυσης για το ακροατήριό του. Απόδοση: Τιτίκα Δημητρούλια

Σημειώσεις 1.0 Ρ. Κλάιν χρησιμοποιεί στο κείμενό του ένα λογοπαίγνιο βα­ σισμένο στη λέξη foudroyage, που χρησιμοποίησε ο Ντεριντά. Στον τίτλο του κειμένου, οτην τελευταία αυτή πρόταση της πρώτης παραγράφου αλλά και στη συνέχεια όταν μιλά για την πρώτη του συνάντηση με τον Ντεριντά, ο συγγραφέ­ ας παίζει με το θέμα και την πολυσημία του κεραυνού. Δυ­ στυχώς, στο ελληνικό κείμενο το λογοπαίγνιο δεν μπόρεσε να διατηρηθεί παρά ως υπαινιγμός.

U

1 7 1 jj x u g g y

Ο Πιβριντά,_ _ _ _ ο ΙΚαρξ κοι ία στοιχειά κληρονομιά του Μαρξ είναι η κληρονομιά των στοιχειών. Είναι η κλη­ ρονομιά του Κεφαλαίου και της Γερμανικής Ιδεολογίας. Μια κληρονο­ μιά που χαρακτηρίζεται από τις αντιθέσεις και την αηρόσδοκη εξέλιξη μιας προσταγής, της προσταγής linjonctlon) ενός στοιχειού, το οποίο καλείται προς εξορκισμό. Προς το τέλος του βιβλίου του, το οποίο φέρει τον τίτλο τα Στοιχειά του Μαρξ (Les Spectres de Marx)', ο Ντεριντά ομολογεί το λόγο της πρόθεσής του να συνευρεθεί με αυτά τα «στοι­ χειά»: είναι ο πόθος του να γίνει μάρτυρας ενός ανελέητου, ατελείωτου και παράδοξου κυνηγητού (chasse paradoxale) στοιχειών/δαιμονίων, τα οποία κα­ τακτούν τους μηχανισμούς της ρητορικής του Μανιφέστου. Επιπλέον, ο Ντεριντά επισημαίνει ότι η κληρονομιά του Μαρξ είναι διττή. Από τη μια μεριά, ο Μαρξ σέβεται την αυθεντικότητα και την αποτελεσματικότητα μιας «ιδανικής πραγματικότητας» και της μίμησής της, οι οποίες βασίζονται σε διαδικασίες που τελικά και παράδοξα ενεργοποιούν τη διαφορετικότητα (differance), όπως εκείνη δηλώνει την εμφάνισή της σε μια μορφή ανυπότα­ κτη, που δεν δύναται να υπάγεται στο σύνολο, την ίδια στιγμή που φαίνεται να το κατοικεί Αυτό ακριβώς, αν και όχι μόνο, είναι η έννοια του στοιχειού/δαιμονίου, την οποία πραγματεύεται ο Ντεριντά σ' αυτό το έργο του πάνω στον Μαρξ. Από την άλλη μεριά, ο Μαρξ επιθυμεί να εξορκίσει τα στοιχειά που απε­ λευθερώνει η κριτική του, προκειμένου να εισαγάγει και να εγκαθιδρύσει την οντολογία του. 0 Ντεριντά δεν ενδιαφέρεται να μελετήσει εξονυχιστικά τα «δέκα στοιχειά»2, τα οποία θέλει ο Μαρξ να εξορκίσει. Κυριότερα τον ενδιαφέ­ ρει -μ ε έναν τρόπο που ενέχει το αβέβαιο και το απροσδόκητο στην έκβαση του εγχειρήματός του να συναντήσει τα στοιχειά/δαιμόνια- να ενασχοληθεί με το μηχανιομό αυτής της οντολογίας του Μαρξ, η οποία είναι «κριτική και προαποδομητική της παρουσίας μιας πραγματικότητας που θέλει να φαίνεται απο­ τελεσματική και αντικειμενική» (Ντεριντά 269). Επιπλέον, ο Ντεριντά επισημαί­ νει ότι αυτή η κριτική οντολογία στοχεύει στην καλλιέργεια της πιθανότητας της εξαφάνισης του «φαντάσματος... το οποίο καλείται σαν την αντιπροσω­ πευτική συνείδηση μιας ουσίας και της αναμεθόδευσής της... μέσα στον υλιμήνα

---

στικό κόσμο της εργασίας, της παραγωγής και της ανταλ­ λαγής. Υπό αυτή την έννοια, προ-αποδομητική δεν ση­ μαίνει αναληθής, ούτε αναγκαία, ούτε απατηλή» (Ντεριντά 269). Είναι προ-αποδομητική, εξηγεί ο Ντεριντά, ακρι­ βώς γιατί γεννά ερωτήματα πιο ριζοσπαστικά κι από τους αρχικούς στόχους της κριτικής. Το αποτέλεσμα είναι η α­ ποσταθεροποίηση ενός συστήματος/μηχανισμού σκέψης που διαφορετικά θα ήταν τελολογικός.

0 Ντεριντά θεωρεί ότι ο Μαρξ, αντί να πετύχει τον εξορκισμό, ελευθερώνει τα στοιχειά ενισχύοντας το στοίχειωμά τους. Με αυτόν τον τρόπο, η οντολογία του Μαρξ πα­ ραμένει ένας πραγματικός αγώνας χωρίς τέλος. 0 μηχα­ νισμός της, όπως επισημαίνει ο Ντεριντά στο κεφάλαιο Conjunctions de Marx (Οι συνωμοτικοί εξορκισμοί του Μαρξ), δεν είναι ένας απλός μηχανισμός καλέσματος και άλεσης του στοιχειού, της πολεμικής δηλαδή διαφοράς που δεν εξημερώνεται, αλλά και μια συνωμοσία του μη­ χανισμού ενάντια στον ίδιο του τον εαυτό3. Πρόκειται, δηλαδή, για μια οντολογία που τελικώς καταλύει τον ίδιο της το σκοπό, την εξημέρωση του στοιχειού. Αντίθετα, η συνάντηση με το στοιχειό απελευθερώνει τις πραγματι­ κές δυνάμεις του, οι οποίες πηγάζουν από τη διαφορετικότητά του, καθώς τώρα επιτίθεται στο μηχανισμό του εξορκισμού και συνωμοτεί, καταθέτει εναντίον του, ενώ βιώνει την ύπαρξη της διαφορετικότητάς του μέσα στον οντολογικό τόπο του μηχανισμού. Η «αδυναμία» του οντολογικού συστήματος να εξημερώσει το στοιχειό φέρ­ νει στο φως το πρόβλημα της αντιπροσώπευσης ενός υ­ ποκειμένου, ή μιας αφηρημένης ουσίας, που δύναται να ενσωματώνει το στοιχειό που καλείται μέσα σ' έναν προ­ καθορισμένο οντολογικό χώρο, ο οποίος έχει και μια συ­ γκεκριμένη ταυτότητα. Μια ταυτότητα που θέλει να προ­ στατεύσει εξορκίζοντας το «διαφορετικό». Γιατί το στοι­ χειό (le spectre) είναι απερίγραπτα ξένο και ταράζει τη μεθόδευση και τις προσδοκίες της οντολογίας του κριτι­ κού μηχανισμού ανάκλησης. Μα τι/ποιο είναι αυτό το στοιχειό, το δαιμόνιο πνεύμα, το οποίο απελευθερώνεται; Και γιατί, όπως προτρέπει ο Ντεριντά, πρέπει να ζούμε με τα στοιχειά/δαιμόνια, ειδι­ κά σε μια εποχή σαν τη δική μας, η οποία χαρακτηρίζεται από μια «εύκολη» προσφορά ταυτοτήτων και εννοιών; Ποια είναι η ανάγκη που δυναμιτίζει το ενδιάφερον του Ντεριντά για τα στοιχειά του Μαρξ, αφού ο ίδιος δηλώνει ότι δεν προέρχεται μόνο από την υποχρέωση και τη φρο­ ντίδα ενός φιλοσόφου μπροστά στο έργο του άλλου; Το στοιχειό (spectre) ή δαιμόνιο δεν είναι ένα απλό φάντα­ σμα προς εξορκισμό. Ούτε είναι κάποια αόρατη δύναμη που επανέρχεται εγκλεισμένη στο σώμα ενός ζωντανούνεκρού. Γι' αυτό και η έννοια του spectre ενημερώνεται από μια διακύμανση ανάμεσα στην έννοια του πνεύματος

Ώ&3----------------------------

(esprit) και του φαντάσματος (fantdme). Οι πλησιέστερες ελληνικές λέξεις είναι το «στοιχειό» και το «δαιμόνιο»- η πρώτη υποδηλώνει μια παρουσία εγκλεισμένη σ' ένα α­ νήσυχο σώμα και η δεύτερη αποκαλύπτει μία πνευματική παρουσία που εμμένει σε μια αναζήτηση. 0 Ντεριντά εμ­ μένει στη διαφοροποιήση της έννοιας του δαιμόνιου από τη λαϊκή προσέγγιση των φαντασμάτων. Τα στοιχειά/δαιμόνια, τα οποία μελετά στο έργο του, δεν είναι καταρα­ μένες ψυχές χωρίς σώματα, ή και το ανάποδο. Το στοιχειό-δαιμόνιο είναι μία «παράδοξη ενσωμάτωση, ένα κορμί σε γίγνεσθαι, μια συγκεκριμένη, φαινομενική και σαρκική μορφή του πνεύματος» (Ντεριντά 25). Είναι, δη­ λαδή, η ενσωμάτωση της διαφορετικότητας και η αναπά­ ντεχη και άκαιρη φανέρωσή της, η οποία ξεπερνά τα όρια και τις προσδοκίες οποιουδήποτε φάσματος που δηλώ­ νεται στο πλαίσιο μιας κριτικής έρευνας. Έτσι, όταν στις πρώτες γραμμές του Μανιφέστου ο Μαρξ αναφέρεται στο «δαιμόνιο-στοιχειό» του κομμουνισμού που έχει εξα­ πλωθεί πάνω από την Ευρώπη, ανακαλεί την ίδια την ε ­ μπειρία ενός εξορκισμού-συνωμοσίας. Η κριτική του στοιχειού είναι κυριότερα η αυτοκριτική του μηχανισμού της αντιπροσώπευσης και της αναπαράστα­ σης, στο πλαίσιο της οποίας δηλώνεται η διαφορετικότη­ τα του στοιχειού. Αυτό που επιτυγχάνεται συγχρόνως με την αποτυχία του εξορκισμού του στοιχειού είναι η απο­ κάλυψη των ορίων της οντολογίας, η οποία αποπνέει την κριτική. Η στιγμή που επιτρέπει την απομυθοποίηση του εξορκιστικού μηχανισμού είναι η στιγμή της αναγνώρισης του στοιχειού που είναι ξένο και άπατρι (unheimliches), εμφανίζεται σχεδόν απρόσκλητο, εκτός χρόνου, για να εναντιωθεί στο πλέγμα της αναπαράστασής του και να προκαλέσει με τη διαφορετικότητά του. Και είναι άκαιρο και απρόσκλητο, ειδικά επειδή η είσοδός του δεν μπορεί να προκαθοριστεί από το μηχανισμό ανάκλησης και κριτι­ κής αυτού του στοιχειού, του δαιμόνιου. 0 Ντεριντά αφή­ νει τα στοιχειά του Μαρξ ξέφρενα όχι για να τα εξαγνίσει εξηγώντας τα, αλλά για να παρακολουθήσει εξ επαφής τον αυτοκαταστροφικό μηχανισμό της κριτικής οντολο­ γίας που τα ανακαλεί καταλήγοντας να αποκαλύψει τα ό­ ρια και τις μισαλλοδοξίες της ιδεολογίας του αντί να α­ φομοιώσει και να εξορκίσει τα στοιχειά. Μιμούμενος αυ­ τήν τη χειρονομία του Μαρξ, ο Ντεριντά δεν ανακαλεί το στοιχειό/Μαρξ για να το εξορκίσει και να το εξημερώσει, αλλά για να το απελευθερώσει, δημιουργώντας «ένα με­ γάλο, προβληματικό αστερισμό στοιχειών» (Ντεριντά 276). Μέσα σ' έναν τέτοιο αστερισμό, ο Μαρξ παραμένει ένας επιβάτης, ένας μετανάστης δοξασμένος αλλά και καταραμένος, κομμάτι ενός διαμελισμένου χρόνου, ο ο­ ποίος «εγκαινιάζει με κόπο, άλγος, και μ' έναν τρόπο τρα­ γικό μια καινούρια σκέψη των ορίων... ανάμεσα στη γη και _________________________ το θέμα του μήνα

οτον ουρανό» (Ντεριντά 277). Αυτός ο «καταραμένος με­ τανάστης» είναι όχι ο Μαρξ του Μανιφέστου αλλά το δαιμόνιο/Μαρξ που φαίνεται να κατοικεί έξω από το Μανιφέ­ στο, ενώ παρουσιάζεται σαν το κέντρο κριτικής του Μανι­ φέστου. Το δαιμόνιο/στοιχειό όμως επιτίθεται από την περιφέρεια που δεν αφομοιώνεται. Ένα από τα παραδείγματα που αναφέρει ο Ντεριντά εί­ ναι η εμμονή το υ Μαρξ στον «άλλο» του, τον Στίρνερ, ο οποί­ ος με τη σειρά του θέλει να εξορκίσει τον Μαρξ ως τον εχθρό του. Το αποτέλεσμα είναι η ε ­ μπλοκή του καθενός με τον ε ­ χθρό του, που είναι και καθρέπτης του εαυτού του. Ακόμα κι ότα ν ο «Μαρξ κα τη γο ρ εί το ν Στίρνερ για προδοσία και εξυπη­ ρέτηση του εχθρού, της Χριστια­ νικής Ευρώπης στο σύνολό της» (Ντεριντά 223), διακατέχεται α­ πό τον ίδιο πόθο με τον εχθρό του: θέλει να εξορκίσει το δαιμόνιο/στοιχειό, αυτό δηλαδή που δεν ανήκει στη σκέψη του, στην κριτική του, αυτό που δεν αφομοιώνεται αλλά προβάλλει τη διαφορετικότητα του, την ί­ δια στιγμή που καλείται στο κέ­ ντρο του εξορκισμού. Έτσι, όταν ο Μαρξ «βλέπει» το φάντασμα να εξαπλώνεται, αναγνωρίζει τον ίδιο του τον εαυτό. Μόλις αυτο-αναγνωρίζεται, ομολογεί και την α­ δυναμία του να χαλιναγωγήσει τα στοιχειά που καλεί, κι αποξενώνεται από την ίδια την κριτική του. Ο σκοπός της, η εξημέρωση του δαιμόνιου, δίνει τη θέση του στο δαιμόνιο τη ς έρευνας που απελευθερώνεται, όταν ο λειτουργός της στοιχειώνει τον ίδιο του τον εαυτό μπλέ­ κόμενος σ' έναν ασταμάτητο διωγμό του εαυτού του σαν στοιχειού. Τα στοιχειά του Μαρξ και του Στίρνερ δεν εξορκίζονται ποτέ, γιατί οι ίδιοι γίνονται στοιχειά του πα­ ράδοξου αυτού κυνηγητού, του οποίου ο στόχος μετατί­ θεται συνέχεια, αμέσως όταν αναγνωρίζεται η διαφορε­ τικότητα του στοιχειού σαν ξένο, σαν «άλλο» και η ταυ­ τότητα του κυνηγού σαν «άλλη» από τη μέχρι τώρα απο­ δεκτή. 0 Ντεριντά θεωρεί ότι οι «συνωμοτικοί εξορκισμοί του πνεύματος του Μαρξ σημαίνουν το κάλεσμα μιας φιλοσοφίας οντολογικής και Μαρξιστικής» (Ντεριντά 117) κι όχι μιας θεωρίας τελολογικής, η οποία αφομοιώ­ νει το ξένο, το «άλλο», εκδικητικά. Μια τέτοια οντολογία συνεχώς τρέφεται από τον πόθο και το άγχος του δια­ φορετικού, του ξένου που δεν συμπεριλαμβάνεται και το θέμα του μήνα

δεν εξομοιώνεται, παρά παραμένει ξένο, ακόμα κι όταν ακολουθεί μιας κάποιας πρόσκλησης, και παράδοξα οι­ κείο σ' εκείνον που το καλεί και το αναγνωρίζει σαν «άλ­ λο», ορμώμενο από μια δύναμη «ανώνυμη και ουδέτερη, δηλαδή ακαθόριστη» (Ντεριντά 273). Τα δαιμόνια/στοιχειά, η ομιλιτική σιωπή τους... Γιατί, ό­ πως προτρέπει ο Ντεριντά, πρέπει να μάθουμε να συμβιώνουμε μ' αυτά, αν θέλουμε να μάθουμε να ζούμ ε με τον «άλλο» και τη διαφορετικότητά του; Η απάντηση αυτής της ερώ­ τησης αναβάλλεται αμέσως με­ τά την αρχική της διατύπωση και τις κάποιες αναλαμπές-αναφορές του Ντεριντά σε στοιχειά του σημερινού κόσμου, κι όχι μό­ νο του Μαρξ. Το έργο του Ντεριντά γίνεται ένας πολύπλοκος και λαμπρός αστερισμός, που φωτί­ ζει παράλληλα με τον αστερι­ σμό του Μαρξ. Η διαφορά ανά­ μεσα στον Μαρξ και στον Ντεριντά είναι η τρ υφ ερότητα του Ντεριντά προς τα στοιχειά του δικού του έργου, στοιχειά τα ο­ ποία καλεί για να τους δώσει μια πρώτη ευκαιρία αντιπροσώπευ­ σης - έστω κι αν αυτή είναι έ ­ γκλειστη στο σκοπό του εγχειρήματός του. Και διαχέεται η διαφορετικότητά τους στο έργο του Ντεριντά, ο οποίος σκέφτεται αυτά τα στοιχειά μέσα στο περιεχόμενο ενός ι­ μπεριαλιστικού καπιταλισμού που είναι πολύπλευρα ε­ χθρικός απέναντι στο «ξένο», στο «άλλο», στη διαφορετι­ κότητα: «Καμμία έννοια της δικαιοσύνης... δε θα ήταν δυ­ νατή ή θεμιτή χωρίς την αρχή κάποιας ευθύνης... απένα­ ντι στα στοιχειά εκείνων που δεν έχουν γεννηθεί ή είναι κιόλας νεκροί, θύματα πολέμων, πολιτικής ή άλλης βίας, εθνικιστικών ολοκαυτωμάτων, ρατσισμού, αποικιοκρα­ τίας, σεξισμού και άλλων μορφών καταπίεσης ενός ιμπε­ ριαλιστικού καπιταλισμού ή και όλων των μορφών του ο­ λοκληρωτισμού» (Ντεριντά 16). Στο πλαίσιο μιας προφητικής και σχεδόν βιβλικής γλώσ­ σας του «τέλους» - τ ο «τέλος» της ιστορίας, όπως το κα­ ταλαβαίνει ο Φουκουγιάμα ερμηνεύοντας το τέλος του κομμουνισμού ως την έναρξη ενός οικουμενικού χωριού, που υπόσχεται την ολοκλήρωση μιας παγκόσμιας φιλε­ λεύθερης δημοκρατίας που τη στηρίζει κιόλας- ο Ντεριντά ξανακαλεί το στοίχειωμα του «άλλου», του διαφορε­ τικού, για να αντισταθεί στην καταπίεση και στην εξομοίωση του στοιχειού που αποτελεί και το στόχο κάθε ηγε-

μονιάς όπως είναι και η ηγεμονία της παγκοσμιότητας. Αυτό που προτείνει ο Φουκουγιάμα στο Τέλος της Ιστο­ ρίας και ο Τελευταίος Άνθρωπος είναι η ανάγνωση της ι­ στορίας σαν μιας ευθείας γραμμής, το τέλος της οποίας πραγματώνεται με τη φιλελεύθερη δημοκρατία ενός πα­ γκόσμιου χαρακτήρα (ενός «τρίτου δρόμου», όπως θα έ ­ λεγε κι ο Άντονι Γκίντενς) και το άδοξο τέλος του κομ­ μουνισμού. 0 Ντεριντά ανακαλεί τα στοιχειά όχι για να ξαναπροβάλει κάποιες μαρξιστικές αξίες, αλλά για να εναντιωθεί στη διαγραφή της διαφορετικότητας και του τόπου όπου εκείνη δύναται να εκφραστεί. 0 Ντεριντά αναφέρεται στον Φουκουγιάμα σαν ένα παράδειγμα υπο­ λογιστικής και μονολιθικής σκέψης, η οποία δεν επιτρέπει τη διαφορετικότητα. 0 Φουκουγιάμα ξεχνάει τα στοιχειά και μ' έναν τόνο εορταστικό προφέρει το τέλος της ιστο­ ρίας, ένα τέλος το οποίο δεν σημαίνει το τέλος των γε­ γονότων μα το τέλος συντριπτικών αλλαγών, οι οποίες θα μπορέσουν να ταράξουν το χώρο μιας παγκόσμιας φι­ λελεύθερης δημοκρατίας που φαίνεται να εγκαθιδρύε­ ται. Το «τέλος» της ιστορίας δεν σημαίνει το τέλος των συγκρούσεων και των πολέμων μα το τέλος των αναπά­ ντεχων εξελίξεων, οι οποίες θα μπορέσουν να ταράξουν την πορεία του ανθρώπου, όπως διαγράφεται στις σύγ­ χρονες δυτικές κοινωνίες. Ένα τέτοιο τέλος σημαίνει το τέλος του απίθανου, του αβέβαιου, του «άλλου» που μέ­ χρι τώρα δεν έχει εκφράσει τη διαφορετικότητά του. Γιατί υπόσχεται τη στερεοποίηση μιας υπολογιστικής και τελο­ λογικής σκέψης που είναι εχθρική προς όλους τους ξ έ ­ νους, οι οποίοι δεν «ταιριάζουν» και δεν χωράνε στην «ι­ δανική πόλη» της φιλελεύθερης δημοκρατίας. 0 Φουκου­ γιάμα βέβαια δικαιολογεί την εξημέρωση κι εξορία των στοιχειών σαν επιλογή κάποιων να μην ανήκουν. 0 βαθ­ μός στον οποίο έχει δοθεί η δυνατότητα της επιλογής παραμένει ένα ερωτηματικό στο χώρο μιας πολιτικής και κοινωνικής παγκοσμιότητας που προστατεύει τα συμφέ­ ροντα ενός δυτικού τρόπου σκέψης. Εάν πρέπει να μάθουμε να ζούμε με τα στοιχειά, εάν θέ­ λουμε να μάθουμε να ενδιαφερόμαστε για τον «άλλο», είναι γιατί οποιαδήποτε έννοια ζωής χωρίς τη συνάντηση και τη συνύπαρξη με τη διαφορετικότητα φείδεται της δυνατότητας ενός πραγματικού διαλόγου και βασίζεται στη διατύπωση μιας μονολιθικής και μονόπλευρης ταυ­ τότητας. Το να μάθουμε να ζούμε με τα στοιχειά είναι ζή­ τημα ζωής και θανάτου σε μια εποχή σαν τη δική μας, που είναι αδυσώπητη απέναντι σ' αυτούς που τιμωρού­ νται για τη διαφορετικότητά τους. Αυτοί δεν είναι απλά φαντάσματα χωρίς σώμα, πνεύματα καταραμένα, ποιή­ ματα κάποιας φαντασίας ή σύμβολα θεωρητικά. Είναι όλα τα θύματα της ολοκλήρωσης μιας καπιταλιστικής λογικής που, σαν τον Έιχαμπ, τον καπετάνιο του Μέλβιλ, θέλει να

νικήσει τη φάλαινα προκειμένου να κατακτήσει την εξου­ σία του «όλου». Είναι οι μετανάστες, οι πρόσφυγες, οι ε ­ ξόριστοι, οι «τριτοκοσμικοί», οι ενοχλητικοί, οι «άλλοι» που θυμίζουν έντονα και με τα καταβεβλημένα σώματά τους τη σκληρή και αδυσώπητη λογική ενός καπιταλιστικού πνεύματος. Είναι εκείνοι των οποίων η σιωπή μιλάει υπο­ δεικνύοντας την κατακεραύνωση ενός διαλόγου, που δεν έγινε ποτέ με σεβασμό απέναντι στον «άλλο» και στη διαφορά του, ο οποίος ενοχλεί όσους έχουν εφησυχαστεί στην ταυτότητά τους. Το να ξεχάσουμε όλους «αυ­ τούς» που στοιχειώνουν τη σίγουρη ύπαρξή μας αποτε­ λεί κίνδυνο για την ίδια τη ζωή. Γιατί η λήθη του «άλλου» δεν εξημερώνει την καταπίεση και δεν αποτελεί λύση μπρος στην ανελέητη επιδρομή μιας σκέψης που ποθεί την ισοπέδωση της διαφορετικότητας. Πρόσφατα στην Ελλάδα αντιμετωπίσαμε αυτή την επιδρομή στο όνομα του Κουρδικού ζητήματος. Παρά τα όσα γράφτηκαν και ακολούθησαν, παραμένει ακόμα να σκεφτούμε τα γεγο­ νότα και τη σημασία τους στο περιεχόμενο της ευρωπαϊ­ κής πολιτικής σκέψης και του τόπου που εκείνη επιτρέπει στη διαφορετικότητα, καθώς επίσης και τα όρια του ρό­ λου της Ελλάδας σαν αντιπροσώπου αυτής της πολιτι­ κής. Γιατί ο πραγματικός τρομοκράτης του καιρού μας εί­ ναι η ανοικτίρμων πολιτική σκέψη που αναιρεί τη δυνατό­ τητα ύπαρξης του «άλλου» και του αληθινού διαλόγου που φροντίζει να μιλήσει η σιωπή του. Μια πολιτική σκέ­ ψη που, στο όνομα μιας παγκόσμιας φιλελεύθερης δη­ μοκρατίας, γιορτάζει το τέλος των στοιχειών και της διαφορετικότητάς τους. Τα στοιχειά, όμως, είναι «πάντα εκεί, ακόμα κι όταν δεν υ­ πάρχουν πια, ακόμα κι όταν δεν είναι ακόμα εδώ» (Ντεριντά 279), γι' αυτό και πρέπει να δώσουμε τη χάρη και την ευκαιρία ενός διαλόγου με την ομιλιτική σιωπή τους. Γιατί, ξεχνώντας τα στοιχειά, ξεχνάμε τη δικαιοσύνη, ξεχνάμε τη διαφορετικότητα, ξεχνάμε την ίδια την ζωή. Τη δική μας και των άλλων. Ας συνευρεθούμε λοιπόν με τα στοιχειά κι ας συνομιλήσουμε με εκείνα. Για να μην ξεχνάμε. □ Σημειώσεις 1 Όλες οι παραθέσεις είναι μετάφραση της συγγραφέως από του Jacques Derrida, Spectres de Marx, Paris: Galilee, 1993. To βιβλίο του Ντεριντά έχει μεταφραστεί στα ελληνικά: Τα Φα­ ντάσματα του Μαρξ, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Εκκρεμές, 1995.

2. Τα δέκα αυτά στοιχειά είναι: 1. Το ανώτερο ον, ο θεός. 2. Το «είναι» (Das Wesen). 3. Η ματαιδοξία του κόσμου. 4. Η έννοια του καλού και του κακού ανθρώπου. 5. Το ον και το βασίλειό του. 6. Τα όντα γενικότερα. 7. Ο άνθρωπος-Θεός (Der Cottmenschl. 8. 0 άνθρωπος. 9. Το πνεύμα του λαού (Volksgeist). 10. Το όλον (Le Tout).

3 .0 Ντεριντά δεν επιλέγει τη λέξη conjunction τυχαία, μιας και στα Γαλλικά σημαίνει και «εξορκισμός» και «συνωμοσία».

Πτερινιά-Αιοτάρ_ _ _ _ I utkAIoeic μ ι αποκίΙΙοείΐ ωι; npoq την έννοια uic «Gmipopdq» \ r— I το κέντρο της φιλοσοφικής σκέψης του Derrida βρίσκεται η έννοια \\ της διαφοράς (difference). Η έννοια αυτή παρουσιάζει ομοιότητες \\ αλλά επίσης - κ ι αυτό είναι ακόμα πιο σπουδαίο- πολλές ασυμ// φωνίες με την ιδέα του διαφορετικού (differend), όρο που θεμε// λιώσε ο J. F. Lyotard (στον οποίο το διαβάζω έκανε αφιέρωμα τον / *— ι Σεπτέμβριο τ ο υ '98). Στο άρθρο του «Difference» ο Derrida αναφέρεται στην ταυτόχρονη επίτευξη χώρου και χρόνου μέοα στο λόγο. Η ίδια η λέξη συνίσταται στην σύμπτυξη του «διαφέρειν», δηλαδή της μετατόπισης, απ' τη μια μεριά, και της αναβο­ λής ή χρονικής καθυστέρησης (differed απ' την άλλη. Οι λέξεις παίρνουν το νόημά τους ανάλογα με τη διαφορετικότητά τους σε σχέση με άλλες λέξεις, ενώ η χρονική καθυστέρηση οφείλεται στην απόσταση του σημαίνοντος απ' το -φ ερό μ ενο ω ς - «οημαινόμενο». Αυτό που πρέπει να τονιστεί όμως είναι ότι ο Derrida κατασκεύασε ή δημιούργησε εκ νέου τη λέξη «difference» ως «difference» τοποθετώντας το «α» στην θέση του «ε». Εδώ κρύβεται μια ολό­ κληρη συλλογιστική, η οποία τον διαχωρίζει από τη σκέψη του Lyotard. 0 Derrida υπονομεύει τον κόσμο της μεταφυσικής, όταν μιλά για την παντοδυ­ ναμία της γλώσσας και του γραπτού λόγου. Το υποκείμενο «δημιουργείται» απ' τη γλώσσα παρά απεικονίζεται απ' αυτήν, ενώ οι κανόνες του γραπτού λόγου υπαγορεύουν, κατά κάποιο τρόπο, το νόημα. Η λέξη difference ως «μετατόπιση» και η λέξη difference ως «καθυστέρηση» προφέρονται το ίδιο.

0 Derrida όμως εισάγει το α (difference) για να καταστήσει ορατή τη διαφο­ ρά τους μέσα απ' τον γραπτό και όχι τον προφορικό λόγο.

ΤΟ θ έ μ α τ ο υ μ ή ν α

0 Lyotard, αντίθετα, δεν δεσμεύεται απ' τον γραπτό χει καθοριστεί ακόμη. Η άρθρωση του «διαφορετι­ λόγο, ο ύ τε επιχειρεί να αποδείξει τη βασιλεία τη ς κού» (diff6rend) συνιστά την εξάρθρωση τω ν «ξεκά­ γλώσσας στο πεδίο τη ς αναπαράστασης και νοημαθαρων» αφηγήσεων. τοδότηοης. Καθώς δεν ενστερνίστηκε ποτέ απόλυτα Το κενό ανάμεσα στο «διαφορετικό» και τη «διαφορά» την αποδόμηση, ο στοχασμός του αποστασιοποιείται χαρακτηρίζεται και από κάποια ασυμφωνία ως προς τη μερικώς απ' τη γλώσσα. Η έν ­ συνολική ηθική της (αναπαρά­ νοια το υ «διαφ ορετικού» γι' στασης. Κατά το ν Lyotard, η αυτόν παρεισφρέει ανάμεσα «ακριβής» απεικόνιση ενός γ ε­ σε λ έ ξε ις και σε ε ικό ν ες ως γονότος εξαρτόται απ' το βαθ­ «γεγονός» που παρακάμπτει κι μό στον οποίο γίνεται σεβαστή αυτήν ακόμη τη ν ασυμφωνία η ύπαρξη του differend, δηλα­ σημαίνοντος και σημαινόμεδή τη ς ετερ ο γ έν εια ς και της 0 ΖΑΚ ΝΤΕΡΙΝΤΑ νου. 0 Derrida θέλει να δείξει έλλειψ ης δυνατότητας για α­ συμβολικά την ασάφεια της α­ Γ!Α ΤΟΝ ΛΟΥί ΑΑΤΟΥΣΕΡ πολύτως αψεγάδιαστη επικοι­ ναπαράστασης μέσω της προ­ μετάφραση: ΔημήτρηςΠαπαγιαννάκος νωνία ανάμεσα σε δύο μέρη. ΑριστείδηςΜπαλιάς σθήκης του «α», ενώ ο Lyotard Ο Lyotard, στο «Le Differend», θα θεωρούσε ότι μια τέτοια κί­ μιλά για τη μη αναγκαιότητα νηση ίσως διακυβεύει το α νε­ του καντιανού consensus (ο­ π αίσθητο τη ς δ ια φ ο ρ ά ς μοφωνίας) στην πορεία ενός (difference), καθώς τη χαράσδια λ ό γ ο υ , τη σ τιγμή που ο σει «κυριολεκτικά» στο λεκτικό D errida υπ οψ ιά ζεται ότι το σχήμα α ντί να τη ν προτείνει d iffe re n c e - ως ενα λλα κτική αλληγορικά. Αλλά και αυτή α­ λύση στις διχοτομήσεις τύπου κόμη η διαστρέβλωση της λ έ ­ «π α ρ ουσ ία -α π ουσ ία»-π ρο­ ξης που επιχειρείται από τον ϋπάρχει τω ν πάντω ν στον Derrida αποτελεί οπτική καταγραπτό λόγο κι επομένως κα­ νραφή του «άλλου» μέσα στο ίδιο λεκτικό σχήμα, μια ταστρέφει ευθύς εξαρχής κάθε πιθανότητα ομοφω ­ θαμπή εικόνα ή ένα σκοτεινό σημείο που δυναμιτίζει νίας. το αναμενόμενο νόημα και το «προβλεπόμενο» ση­ Για τον Derrida δεν υπάρχει παράσταση παρά μόνον μαίνον. Κατά κάποιον - « ά λ λ ο » - τρόπο, λοιπόν, και αναπαράσταση με τη μορφή συνειδητού λόγου, ενώ ο Derrida φλερτάρει με την αλληγορική απεικόνιση. για τον Lyotard το κενό ανάμεσα στο πρώτο και το Μια σημαντική διαφορά στη σκέψη τω ν δύο φιλοσό­ δ εύ τερ ο δικαιολογείται από την ανικανότητα της φων είναι ότι, ενώ ο Derrida μιλά για ένα φαινόμενο γλώσσας να α να π τύξει γ έφ υ ρ ες επικοινωνίας. Η στη γλώσσα χρη σ ιμ ο π ο ιώ ντας ένα ουσιαστικό γλώσσα ως σημαίνον διατηρεί το μη απεικονίσιμο (diff6rance), ο Lyotard επ ιστρατεύει ένα επ ίθετο μιας ιδέας, εφόσον αποπροσανατολίζει απ' την ίδια (differend), πιθανότατα για να καταδείξει το ευμετά ­ την ιδέα. To diff6rend διατηρείται μέσω της χρήσης βλητο του φαινομένου (ως επιθετικός προσδιορισμός ολοένα και πιο καινούριων ιδιωματισμών, α λληγο­ που δεν προσδιορίζει κάτι συγκεκριμένο). Από τη ν ριών, μεταφορών, ενώ το differance «προϋπάρχει» ά λλη μεριά, ο όρος συμπλήρωση ή συμπλήρωμα ως φαινόμενο, που υφίσταται στο λόγο και καθορίζει (supplement) του Derrida περιγράφει την καταστροαυτόν. φικότητα της (επ)εξήγησης, της ερμηνείας, του σχο­ Σύμφωνα με το υ ς δύο στοχαστές, η ετερο γ έν εια λίου, για τη διαμόρφωση κάποιου σταθερού νοήμα­ στην αφήγηση και την αναπαράσταση ξεπροβάλλει τος. Το παράθεμα δηλαδή συχνά συσκοτίζει την ανα­ ως αδέσμευτη ενέργεια και ως λόγος που στρέφεται παράσταση αντί να τη διαφωτίζει, ηροκαλώντας κά­ «γύρω» από το Λόγο σαν διάχυτος ερωτισμός. 0 ερω ­ ποια «διαφορά» στο νόημα. Το συμπλήρωμα, λοιπόν, τισμός αυτός εκφράζεται στον Lyotard με τη μορφή ως - τ ο ουσιαστικό- difference βρίσκεται αντιμέτω­ ανεπαίσθητης έκφρασης (κυρίως με συνδυασμούς πο με το diff6rend ως επίθετο που έχει αναλάβει πιο εκφραστικών μέσων και πέρα από τον αμιγώς γραπτό «ελεύθερο» ρόλο και το οποίο προσδίδει μια ξεχωρι­ ή προφορικό λόγο) και στον Derrida ως συνεχόμενη στή νοηματική ασάφεια στη γλώσσα, καθώς προα­ γραφή που αποδομεί τη διαφορά κυριολεξίας και με­ ναγγέλλει την άφιξη κάποιου ουσιαστικού που δεν έ ­ ταφοράς. □

Πολιτική & Φιλία

Φανταστική mi|«q* Acimife Μολφέοη

ώς θα τον αναγνωρίσουμε; ρώτησε η Αλίκη, τραβώντας την α­ δελφή της απ' τη λάθος είσοδο και οδηγώντας τη στη σωστή, ε­ κείνη των αφίξεων.

-Έ χει μια κρεατοελιά στο δεξί μπούτι... Η Αλίκη στάθηκε για λίγο μπροστά στην κλειστή γυάλινη πόρτα και εκείνη άνοιξε. «Ως διά μαγείας», σκέφτηκε η Αθηνά μες στην ταραχή της και πέρασε το κατώφλι ακολουθώντας τη δίδυμη αδελφή της. Η πτήση 401 από Παρίσι είχε καθυστέρηση. Έτσι ανακοινώθηκε απ' τα μεγάφωνα, έτσι έλεγε ο πίνακας (ο σωστός πίνακας, των αφίξεων). Μισή ώρα καθυστέρηση. Οι δυο γυναίκες διαπίστωσαν πως δεν είχαν πουθενά να καθόσουν και έμειναν όρθιες.

- Και γιατί μας έστειλαν εμάς να τον πάρουμε απ' το αεροδρόμιο; Εσύ εί­ σαι διερμηνέας όχι οδηγός.

- Γιατί ο υπεύθυνος του συνεδρίου έπαθε αποκόλληση αμφι.,.βληστροειδούς κι εμένα βρήκαν πρόχειρη. Κι εγώ εσένα, που οδηγείς.

- Και τι θα του λέμε στο δρόμο; Τι ξέρεις γι' αυτόν; - Ασε με, άσε με. Τίποτα δεν ξέρω. Ούτε τη φάτσα του. Μόνο ότι είναι Γάλλος. Άρα θα 'χει γεννηθεί στη Γαλλία. Είναι πασίγνωστος και διδάσκει στο Παρίσι. Άρα θα 'ναι καθηγητής πανεπιστημίου... Κι η Αθηνά άναψε νευρικά ένα τσιγάρο.

- Κι έχει γράψει και βιβλία, πέταξε η Αλίκη ειρωνικά.

- Άσε με, άσε με, δεν τα έχω διαβάσει, μη μου το θυμίζεις... θ εέ μου, πώς θα τον διερμηνεύσω αύριο; Σαλάτα θα τα κάνω...

* Η μικρή αυτή ιστορία γράφτηκε το 1996, όταν η συγγραφέας δεν γνώριζε ακόμα τον Ζακ Ντεριντά.

μήνα

- Μην χρως ία νύχια οου. «Άφιξη της πτήσης 401 από Παρίσι» ανακοίνωσαν τα μεγάφωνα. Μια κίνηση δημιουργήθηκε αμέσως στο πλήθος. Η Αθηνά π έτα ξε αυτομάτω ς το τσιγάρο της και έσιαξε τα μαλ­ λιά της.

JA C Q U E - Επαναλαμβάνω τη ν ερώ τη ­ ση: Πώς θα τον αναγνωρίσου­ με; - Ε, θα μας πει ποιος είναι.

- Και πώς θα ξέρει οε ποιον να το πει; Αθηνά, συγκεντρώσου: ο άνθρωπος δεν ξέρει καν με τι μοιάζουμε, πώς θα μας ανα­ γνωρίσει ανάμεσα στις άλλες; - Ε, δεν μοιάζουμε με τις ά λ­ λες, απάντησε νευρικά, αφηρημένα, η Αθηνά.

«L'Acropole», ακούστηκε ξα φ ­ νικά μες στο αυτοκίνητο. Κι ο επισκέπ της, καθισμένος στη θέση του συνοδηγού, τινάχτη­ κε. Αλλά, αντί να κοιτάξει τον ιερό βράχο που είχε προβάλει πίσω απ' το τζάμι, έριξε μια απορημένη ματιά δίπλα του, κι αμέσως μια δ εύτερη ματιά πίσω του. Οι δυο γυναίκες είχαν μιλήσει ταυτόχρονα. Με μια φωνή. Κυ­ ριολεκτικά. «Δεν είναι απλώς πως μοιάζουν οι φωνές τους, είναι απολύτως ίδιες», σχολίασε μέσα του. «Μια φωνή που βγαίνει από δύο στόματα διαφορετικά...». Τι παράξενο! Δεν το είχε προσέξει προηγουμένως, ό­ ταν τους είχε απευθύνει το λόγο στο αεροδρόμιο. Το μόνο που τον απασχολούσε, εκείνη τη στιγμή, ήταν αν τις είχε εντοπίσει ή όχι· αν επρόκειτο για τα σωστά πρόσωπα, εκείνα που βρίσκονταν εκεί γι' αυτόν, για να τον υποδεχτούν. Φαντάσου αυτές οι δυο να περίμεναν κάποιον άλλο, κάποιον δικό τους ή κάποιον άλ­ λο ξένο... Ευτυχώς όμως, μόλις είπε τ ' όνομά του, ε ­ κείνες χαμογέλασαν. Πάλι καλά. Στο αεροπλάνο, καθ' όλη τη διάρκεια τη ς πτήσης, τα φανταζόταν αλλιώς τα πράγματα. Φανταζόταν τον εαυτό του να περιπλα­ νιέται απ' τη μια άγνωστη στην άλλη (ανά δύο), δ η ­ λώνοντας τ ' όνομά του κάθε φορά, με μοναδικό απο­ τέλεσμα να τον απορρίπτουν ομόφωνα και διαδοχικά. Και μέχρι να φτάσει στις δυο καλές, στις μόνες σω­ στές, εκείνες να 'χουν φύγει απογοητευμένες, ή με τον λάθος ξένο. Ναι, με τέτο ιες σκηνές διασκέδαζε

S

την ανησυχία του στο αεροπλάνο. Μια ανησυχία που είχε αρχίσει απ' την προηγούμενη το βράδυ, όταν του εξήγησε ο υπεύθυνος του συνεδρίου στο τη λ έ­ φωνο ότι δεν μπορεί να έρθει ο ίδιος να τον υποδε­ χ τεί, καθότι προσωρινά τ υ ­ φλός, και θα του στείλει, όπως είπ ε, «δυο γ υ να ίκες, ά γνω ­ D E R R ID A στες». Έπρεπε τουλάχιστον να ρω τήσ ει πώς είναι α υ τές οι δυο. Αλλά δεν τό 'κάνε. Δεν τό 'κάνε διότι ασυναίσθητα, τώρα το συνειδητοποιεί, ντράπηκε να ζητήσει από τυφ λό οπτική περιγραφή. Ντράπηκε και να σκεφτεί, τώρα το σκέφτεται, πως αυτές θα τον γνωρίζουν, εξ όψεως αν μη τι άλλο. Αλλά βρ έθηκα ν, α υ τό έχει σ ημα ­ σία... Αυτός τις βρήκε, μά λι­ στα. Και τις βρήκε πώς, παρα­ καλώ; Χάρη στην περιγραφή του τυφλού! Χάρη, τώρα το α­ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ νακαλύπτει, στην πληροφορία που παρήγε ο συνδυα σ μός των τριών λέξεων: «δύο», «γυ­ ναίκες», «άγνωστες». Εντόπισε τις συνοδούς με τρό­ πο μαθηματικό. Παίζοντας με τα σύνολα και αποκλεί­ οντας. Διότι εκεί, στην αίθουσα υποδοχής του αερο­ δρομίου, το σύνολο τω ν ανθρώπων που περίμεναν ήταν άγνωστοι. Το μισό περίπου αυτού του συνόλου ήταν γυναίκες. Απ' αυτό το υποσύνολο, δεν είχε κα­ νείς παρά να διαγράψει όσες συνοδεύονταν από ά­ ντρες ή παιδιά και να δημιουργήσει νοερά ένα άλλο, μικρότερο υποσύνολο. Ένα υποσύνολο που θα το ό ­ ριζε η έννοια «δύο». Πόσες ήταν οι περιπτώσεις, εδώ γύρω, που μπορούσε κανείς να περικλείσει σ' αυτό το τελευτα ίο υποσύνολο; Μια! Αυτές οι δυο. «Bravo, Jacques Derrida», είπε μέσα του γελώντας. Και τη στιγμή που διαπίστωνε πως είχε ξεχάσει να υ­ πολογίσει τον παράγοντα τύχη, πως, με άλλα λόγια, σ' αυτή την έσχατη κατηγορία θα μπορούσαν κάλλιστα να ενταχθούν πολλές και διάφορες και όχι μία, πως, με άλλα λόγια ακόμα, υπήρξε ο ίδιος τυχερός που βρέθηκαν μόνο δύο γυναίκες που πήγαιναν δυοδυο, ακούστηκε πάλι η φωνή. «Les colonnes de Zeus Olympien», έλεγε. Και γι' άλλη μια φορά, δεν κοίταξε αυτό που έπρεπε να δει, μα τα δυο στόματα απ' ό­ που είχε βγει η φωνή. Για τον ίδιο λόγο, έχασε την

ΠΛΑΤΩΝΟΣ

ΦΑΡΜΑΚΕΙΑ

Πύλη του Αδριανού και, απ' το ν μεγάλο κήπο, δεν ευσυνειδήτως ώς τη ρεσεψιόν. Εκεί, όρθιος ανάμεσά πρόλαβε παρά ένα φοίνικα. Τα σχόλια έπεφταν τα υ ­ τους, τις άκουσε ν ' αναγγέλουν τ ' όνομά του. Ντετόχρονα, κι όλο το φαινόμενο είχε αρχίσει να τον δια­ ρρρι-ντά, συλλάβησαν στερεοφωνικά. Ζακ Ντε-ρρρισκεδάζει. «Δεν είναι μόνο ότι μιλάνε με τον ίδιο τρό ­ ντά. Κι απόρησε με τον ήχο του ονόματος του. Από­ πο», συλλογίστηκε, «βλέπουν ρησε ακόμα περισσότερο, ό­ το ίδιο πράγμα τη ν ίδια στιγ­ τα ν οι γυνα ίκες γύρισαν και μή...». Και, αυτομάτω ς, όταν το υ είπαν πως δ εν υπάρχει. ήρθε η επόμενη ανακοίνωση, Πως δεν είναι γραμμένος που­ αντί να περιεργαστεί τους Ευθενά στη λίστα τω ν πελατών, ζώνους, το ν τά φ ο του Άγνω­ πως πουθενά δεν εμφανίζεται στου Στρατιώτη και την Ελλη­ στην οθόνη του υπολογιστή. νική Βουλή, άθελά το υ στρι­ Τον έπιασε μια ελαφριά αγω­ φογύρισε στο κάθισμα να πιάνία. «Δεν γ ίν ετα ι, κάπου θα σει τα μάτια που τα είχαν δει. βρίσκομαι», τους είπε, σχεδόν Δυο ζευγάρια μάτια τε λ ε ίω ς διαμαρτυρήθηκε. Οι γυναίκες αλλιώτικα. Μέχρι να επιστρέ­ έμοιαζαν να μοιράζονται την ανησυχία το υ . Το πρόσωπό φει το βλέμμα του οτο τζάμι, διαπίστωσε, γι' ά λλη μια φ ο ­ τους φωτίστηκε ξαφνικά. Η μια ρά, πως είχε χάοει το θέαμα. στράφηκε προς τον υπάλληλο «Σ' αυτή την πόλη εξαφανίζο­ της ρεσεψιόν και κάτι του είπε στα ελληνικά: «Αν υπάρχει ε ­ νται τα α ξιοθέατα εν ριπή ο ­ φθαλμού», σχολίασε μέσα του λεύθερο δωμάτιο, τό τε δεν υ­ λίγο α ρ γότερ α , προσπαθώ­ πάρχει πρόβλημα», είπε τα υ ­ τόχρονα η άλλη στα γαλλικά, ντα ς μάταια να διακρίνει το λόφ ο του Λυκαβηττού. Καλά γ υ ρ ν ώ ν τα ς προς το μ έρ ο ς τα αρχαία, τα νεοκλασικά, τα του. 0 υπάλληλος κοίταξε πά­ λίγα που είχαν σωθεί, τα δείγ­ λι τη ν οθόνη και κούνησε το Ζακ Ντεριντά ματα της Ιστορίας, αλλά εκεί­ κεφάλι ευχαριστημένος. «Νο Μπερνάρ Στιγκλέρ problem, sir!» τους πληροφό­ να της γεωγραφίας; Πού είναι ρησε και τους τρεις. «Please!», αυτός ο λόφος, που μόλις του υ π ερ η χ ο γρ α φ ή μ α τα πρόσθεσε και, τείνοντας στον α νέφεραν και που ο ίδιος τον της τηλεόρασης θυμάται πολύ καλά; Οι συνο­ επισκέπτη ένα έντυπο του ξ ε ­ νοδοχείου κι ένα μολύβι, τον δοί του είχαν σωπάσει. Το αυ­ ΜΑΓΝΗΤΟΣΚΟΠΗΜΕΝΕΣ ΣΥΝΟΜΙΛΙΕΣ κάλεσε να το συμπληρώσει. το κ ίν η το α κο λ ο υ θ ο ύ σ ε ένα δρόμο ανηφορικό, όλο κορδέ­ Με τ ' όνομά το υ . Jacques Derrida. Αυτό έγρα ψ ε ο Ζακ λες. Σε λίγο, ο επισκέπτης α­ Ν τερ ιντά . Ύ στερα το όνομά ναγνώριζε το ξενοδοχείο, εκεί­ του μεταφέρθηκε στην οθόνη, νο στο οποίο έμενε όταν ερχό­ και ο ήχος του, εκείνη τη στιγ­ ταν στην Αθήνα και όπου του μή, ή τα ν εκ είν ο ς τω ν π λ ή ­ είχαν κρατήσει δωμάτιο για το κτρων, ο ήχος που θα 'καναν αυριανό σ υνέδριο. To Saint γράφοντας κάθε όνομα. Ένας George Lycabette. Και συνει­ ήχος ανώνυμος, ανακουφιστι­ δητοποίησε ότι το λόφ ο του κός, απολαυστικός. 0 επισκέ­ Λυκαβηττού, που το ν έψαχνε πτης πήρε το κλειδί κι ευχαρίστησε τους δυο μέντοτόση ώρα, δεν τον έβλεπ ε για ένα λόγο πολύ απλό: ρές του, που απομακρύνθηκαν βιαστικά, μ' ένα τα υ­ γιατί ο ίδιος βρισκόταν πάνω του. τόχρονο χαμόγελο, μ' ένα διπλό νεύμα του χεριού...

Au revoir et mille merci, είπε στις δύο ξένες. Εκείνες □ όμως δεν ήθελαν να τον αφήσουν. Τον συνόδεψαν

το θέμα του μήνα

-ΟΦΉ

Οϋηνική ΡιβΑιαγραφΙα Ζακ Πτεριντά Ζακ Ντερριντά: Περί γραμματολογίας Μιφρ.: Κωστής Παπαγιώργης Αθήνα, Γνώση, 1990. Σελ. 536.

Jacques Derrida: Πλάτωνος Φαρμακεία Μχφρ.-εισ.-σχόλ.: X. Γ. Λάζος Αθήνα, Άγρα, 1990.

Jacques Derrida: Η τελευταία λέξη του ρατσισμού Εισ.-μτφρ.: X. Γ. Λάζος Αθήνα, Άγρα, 1992. ΖακΝιεριντά: Φαντάσματα του Μαρξ Μΐφρ.: Κωστής Παπαγιώργης Αθήνα, Εκκρεμές, 1995. Σελ. 224.

Jacques Derrida: Συνομιλίες Μτφρ.: Μανχλέν Αιαύπη Δημήτρης Γκινοσάτης Επιμέλεια: Μιχάλης Καραχάλιος Αθήνα, Πλέθρον, 1995. Σελ. 148. Ζακ Ντεριντά: Η έννοια του αρχείου Μτφρ.: Κωστής Παπαγιώργης Αθήνα, Εκκρεμές, 1996. Σελ. 160.

Jacques Derrida: Μαρτυρία και μετάφραση. Επιβιώνοντας ποιητικά & Τέσσερις αναγνώσεις: Γ. Βέλτσος, X. Γ. Λάζος, Αρ. Μπαλτάς, Β. Μπιτσώρης Μτφρ.-Σημειώσεις: Β. Μπιτσώρης Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, 1996. Σελ. 128.

Πολιτική και φιλία. 0 Ζακ Ντεριντά για τον ΛουίΑλτουοέρ Μτφρ.: Δημ. Παπαγιαννάκος Αρ. Μπαλτάς Επιμέλεια: Αρ. Μπαλτάς Αθήνα, Εκκρεμές, 1996. Σελ. 96. Ζακ Ντεριντά - Μισέλ Φουκώ: Τρέλα και Φιλοσοφία Μτφρ.: Κωστής Παπαγιώργης Αθήνα, Ολκός/Μικρή Άρκτος, 1996. Σελ. 136. Ζακ Ντεριντά - Μπερνάρ Στιγκλέρ: Υπερηχογραφήματα της τηλεόρασης. Μαγνητοσκοπημένες συνομιλίες. Μτφρ.: Μαγδαληνή Ακτύπη Αθήνα, Εκκρεμές, 1996. Σελ. 212.

Jacques Derrida: Adieu. Επικήδειος για τον Emmanuel Levinas. Μτφρ.-σημ.: Β. Μπησώρης Αθήνα, Άγρα, 1996. Σελ. 48. Η Αθήνα στη σκιά της Ακρόπολης. Δίγλωσση έκδοση (ελληνικάγαλλικά) Κείμενο: Jacques Derrida Φωτ.: Jean-Francois Bonhomme Μτφρ.: Β. Μπιτσώρης Αθήνα, Ολκός, 1996. Σελ. 128. Ζακ Ντεριντά: Η φωνή και το φαινόμενο Μτφρ.: Κωστής Παπαγιώργης Αθήνα, Ολκός/Μικρή Άρκτος, 1997. Σελ. 160. ΤΟ θ έ μ α το υ μ ή ν α

Κ Α ΤΕ Υ Θ Υ Ν ΣΕ ΙΣ Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Σ ΚΑΙ Ν Ο Μ ΙΣ Μ Α Τ ΙΚ Η Σ Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η Σ Απόσπασμα από την Έκθεση του διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος κ. ΛΟΥΚΑ ΠΑΠΑΔΗΜΟΥ για το έτος 1998 Μετά από πολύχρονη, επίμονη και επίπονη προσπάθεια σταθεροποίησης, οι οικονομικές επιδόσεις της χώρας έχουν βελτιω θεί ουσιαστικά. Η νομισματική σταθερότητα επιτυγχάνεται, καθώς ο πληθωρισμός προβλέπεται να προσεγγίσει το 2% τους επόμενους μήνες. Η υιοθέτηση του ευρώ ως εθνικού νομίσμα­ τος είναι, πλέον, ρεαλιστική προοπτική. Είναι σαφές ότι ο στόχος της ένταξης της χώρας στη νομισματι­ κή ένωση το 2001 έδρασε ως καταλύτης που επιτάχυνε τη διαδικασία δημοσιονομικής εξυγίανσης και διαρθρωτικής προσαρμογής, ιδίως τα τελευταία χρόνια, με θετικές επιπτώσεις στη διαμόρφωση συνθη­ κών σταθερότητας, συνδυαζόμενης με ταχύτερη ανάπτυξη. Ωστόσο, η οικονομική και η νομισματική πολιτική εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν σημαντικές προκλή­ σεις: πρώτον, την ολοκλήρωση τη ς προσπάθειας για την επίτευξη της επιδιωκόμενης ονομαστικής σύ­ γκλισης το 1999, δεύτερον, τη διαμόρφωση κατάλληλων οικονομικών συνθηκών το έτος 2000 για ομαλή μετάβαση στη νομισματική ένωση και, τρίτον, την αποτελεσματική λειτουργία τη ς οικονομίας μέσα στη ζώνη του ευρώ, προκειμένου να επιτευχθεί υψηλός και διατηρήσιμος ρυθμός ανάπτυξης και μείωση της ανεργίας. Η ικανοποίηση, το 1999, των προϋποθέσεων για την υιοθέτηση του ευρώ το 2001 είναι εφικτή και πολύ πιθανή, αλλά δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Πράγματι, οι στόχοι προσεγγίζονται με την εφαρμογή τη ς ασκούμενης πολιτικής, αλλά ορισμένοι εξω γενείς παράγοντες δυσχεραίνουν τη διαδικασία σύγκλι­ σης, ενώ υπάρχουν και στοιχεία αβεβαιότητας που ενδέχεται να επηρεάσουν δυσμενώς την πορεία της οικονομίας. Επιπλέον, οι προσδοκίες του κοινού, των τραπεζών και των αγορών σχετικά με τις γενικότε­ ρες ευνοϊκές προοπτικές εισόδου-στη ζώνη του ευρώ και ενδεχόμενη χαλάρωση της μακροοικονομικής πολιτικής μπορεί να επηρεάσουν τις αγορές αγαθών και κεφαλαίων, έτσι ώστε να δυσχερανθεί η επίτευ­ ξη της σύγκλισης. Οι αβεβαιότητες και τα εμπόδια στην πορεία του πληθωρισμού, καθώς και οι πιθανές επιπτώσεις του διεθνούς οικονομικού περιβάλλοντος αναφέρθηκαν αναλυτικά προηγουμένως. Σήμερα, όμως, η οικονομία αντιμετωπίζει και νέες αβεβαιότητες, οφειλόμενες στην κρίση που ξέσπασε στη Γιου­ γκοσλαβία. Έως τώρα οι επιπτώσεις τη ς γιουγκοσλαβικής κρίσης στην ελληνική οικονομία και, ειδικότερα, στις αγο­ ρές ομολόγων, συναλλάγματος και χρήματος ήταν ουσιαστικά αμελητέες. Οι τιμές των ομολόγων και η ι­ σοτιμία της δραχμής σημείωσαν περιορισμένες διακυμάνσεις μέσα σε φυσιολογικά όρια. Μόνο οι τιμές των μετοχών στο Χρηματιστήριο Αθηνών παρουσίασαν εντονότερες διακυμάνσεις που, σε ορισμένες πε­ ριπτώσεις, αφορούσαν διορθώσεις από τα υψηλά επίπεδα στα οποία είχαν φθάσει προηγουμένως. Τυ­ χόν παράταση τη ς κρίσης θα έχει επιπτώσεις στην οικονομική δραστηριότητα, το μέγεθος των οποίων δεν είναι δυνατόν να προβλεφθεί με ακρίβεια, διότι εξαρτάται από το βαθμό στον οποίο θα επηρεάσει τον τουρισμό, τις μεταφορές και το εμπόριο. Η συνεχιζόμενη πρόοδος στη χώρα μας προς τη σταθερό­ τητα, η ασκούμενη μακροοικονομική πολιτική και η επίσπευση των διαρθρωτικών μεταβολών που ενισχύ­ ουν τις προοπτικές ένταξης στη νομισματική ένωση είναι οι καθοριστικοί παράγοντες που διαμορφώνουν τις οικονομικές εξελίξεις, με αποτέλεσμα να ελαχιστοποιούνται οι επιπτώσεις της κρίσης στις χρηματοοι­ κονομικές αγορές. Τα στοιχεία αβεβαιότητας και οι λοιποί παράγοντες που δυσχεραίνουν τη σύγκλιση, καθώς και το περιο­ ρισμένο χρονικό διάστημα που απομένει για να ολοκληρωθεί η σχετική διαδικασία, επιβάλλουν την ενί­ σχυση τη ς αντιπληθωριστικής πολιτικής. Η Τράπεζα τη ς Ελλάδος, ήδη, έλαβε σειρά μέτρων για τον απο­ τελεσματικότερο έλεγχο τη ς πιστωτικής και νομισματικής επέκτασης, ώστε να επιτευχθεί η επιδιωκόμενη σταθερότητα των τιμών. Είναι, όμως, αναγκαίο η αντιπληθωριστική προσπάθεια να στηριχθεί με μέ­ τρα δημοσιονομικής και διαρθρωτικής πολιτικής, όχι μόνο λόγω των δυσχερειών και αβεβαιοτήτων που αντιμετωπίζονται φέτος, αλλά και για να εδραιωθούν συνθήκες σταθερότητας κατά τη μετάβαση στη ζώ­ νη του ευρώ το έτος 2000 και μεσοπρόθεσμα. Η διασφάλιση νομισματικής στθερότητας και η εκπλήρω­ ση των άλλων κριτηρίων σύγκλισης δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως συμβατική υποχρέωση, αλλά α­ ποτελούν ουσιαστική προϋπόθεση για την ομαλή ένταξη τη ς χώρας στη ζώνη του ευρώ και την αποτελε­ σματική λειτουργία και ανάπτυξη τη ς οικονομίας μέσα στη νομισματική ένωση. Βεβαίως, κατά την αξιο­ λόγηση κατά πόσον η χώρα πληροί τις οικονομικές προϋποθέσεις για την υιοθέτηση του ευρώ, αναμένε­ ται ότι θα ληφθεί υπόψη, όπως άλλωστε αναφέρεται στη Συνθήκη, ο βαθμός στον οποίο απρόβλεπτοι, ε­ ξωγενείς και ειδικοί παράγοντες επηρέασαν δυσμενώς τις οικονομικές επιδόσεις.

ςτο

mmlovAiov-flvrovnov

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΒΡΑΒΕΙΑ 1998 ΠΟΙΗΣΗΣ J ΗΐνΟΙΣΤΟΡΗΙΗΗΤΟΣ / I * % ΗΙΗΓΗΙΗΗΤΟΣ jΠ ΡΟΤΟΙΦΟΠΙΖΟΙΟΣΙΙΟν Π£Ζ0ΓΡΑΦ0ν Οι εισπνήσεΐΐ ίων μεϋών της Εηιιροπήζ Κριτικών ίου ΒΑΓΓΕΑΑ ΑΑΑΠΑΙΟΠΟνλΟν · ΑΛΕΗ ΖΑΡΑ · ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΚΟΤΖΙΑ IDIICA ΦΑ1Σ· ΒΑΓΓΕΛΗ XATZHBAIIAEIOV Οι ακόμη

ΙΕΑΙΟΕΣ Opqpoc ΠέΑΑαι; (1921-1962) Γράφουν ου (II. ΒεαθοοοπούΟου, ΠΙάρκος ϋοκοι:, Φΐφή Γϋουζενιδπ

mm

• 0 £. m. forster κοι η αρχαία ΓΙάάα • Απομάνωση κοι β!ο Πιο ανάγνωση ίου έργου «Τα τρία ρικρά άυκάκιο» ιου Ευγένι.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Κ Α Σ Τ Α Ν Ι ΩΤ Η Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα, τηλ. κέντρο 330.12.08 www.kastaniotis.com e-mail: info@kastaniotis.com

Ο Βασίλης είναι τριάντα παρά κάτι με ζωή «δουλειά-σπίτιαϋπνία-τηλεκοντρόλ». Θα γερνούσε στο διαμέρισμα των Ιλισίων αν δεν έμπαινε ξανά στη ζωή του ένας παιδικός φίλος, λαμπερό σκουλήκι της μικρής οθόνης. Κοντά του (σε μια σχέση με λανθάνουσες αποχρώσεις) αναλαμβάνει το ρόλο του τηλε-προβοκάτορα, κατασκευαστή ειδήσεων για την εκπομπή Ζοφερά Δράματα. Φτιάχνει ειδήσεις που παραπέμπουν στα δελτία των οκτώμισι με την Έφη Σκάη και ρεπορτάζ σαν περιλήψεις ταινιών του σινεμά. Μήπως η ζωή αντιγράφει τελικά την τέχνη; Θα απαντήσει ο Βασίλης στην ανάπαυλα από τα ραντεβού του πληρωμένου κρεβατώματος.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ# ΚΕ ΔΡΟΣ