Τεύχος 430

k y p ia z h i

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

ΝΙΚ Ο Σ Π Α Π Α Ν ΔΡΕ Ο Υ

0 Κλεπτομνήμων

Μέσα από την ιστορία του Φρανκ, φοιτητή κλα­ σικών σπουδών στο Πρίνστον, παρακολουθού­ με την επιρροή μιας μαγικής εφεύρεσης στον ανθρώπινο νου. Η εφεύρεση τον συγκλονίζει, ανατρέπει τη ζωή του και τις σχέσεις του με τον κόσμο. Με τα πειράματα του όμως, ο ανυποψία­ στος Φρανκ βγάζει στο παζάρι της παγκόσμιας αγοράς ό,τι πιο ακριβό έχει η ανθρώπινη συνεί­ δηση. Με χιούμορ, σασπένς και πολλές λοξές ματιές στην ανθρώπινη ύπαρξη, ο συγγραφέας ξετυλί­ γει με ευρηματικό τρόπο ένα συναρπαστικό και ιδιαίτερο μυθιστόρημα.

ΓΡΑΦΕΙΑ: Ζ α λόγγο υ 11, 106 78 Α Θ Η Ν Α w w w .k as ta n io tis .c o m

Η Μυρτάλη (ψευδώνυμο) στα δεκαπέντε της, με ολιγόμηνη θητεία στο πορνείο της μαντάμ Πανδαισίας και με δύο φόνους που δεν άφησαν απάνω της κανένα αποτύπωμα, κατάλαβε πολ­ λά, και νωρίς, από τον κόσμο, γι’ αυτό διάλεξε να πλάσει δική της πραγματικότητα. Κατέβηκε και στον Ά δη, αλλά δεν το κατάλαβε. Επιστρέφοντας, κατάλαβε πως πιο καλά να μη συνεχί­ σει ως πρόσωπο υπαρκτό, αλλά να γίνει πλάσμα μυθιστορήματος και φαντασίας. Γιατί έτσι θ ’ αποφύγει δύο ενοχλητικά προβλήματα: τον θά­ νατο και τη ζωή. Ο Σκοτεινός Ο δηγός ακολου­ θεί την απολύτως προσωπική του πραγματικό­ τητα. Ό πως κάνει και κάθε άνθρωπος.

ΤΗΛ.: 010-330.12.08 - FAX: 010-382.25.30 e-m ail: in fo @ k as ta n io tis .c o m

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ

ΒΡΑΒΕΙΑ

2002

Αγαπητοί αναγνώστες, αγαπητοί φ ίήοι,

Για πρώτη φορά στα επτά χρόνια Λειτουργίας του θεσμού, από ττς προτάσεις των μεΛών της Επιτροπής Κριτικών (Β. ΑθανασόπουΛος, Τ. ΔημητρούΛια, Α. Ζήρας, Κ, Καρακώτιας, Ε. Κοτζιά, Μ. Φάτς και Β. ΧατζηβασιΛείου) δεν προκύπτουν, σε κάποιες κατηγορίες, οι απαραίτητες πΛειοψηφίες για βραβεύσεις βιβήίων της περσινής παραγωγής. Γι' αυτό, ενώ η τακτική του "διαβάζω" είναι κάθε κριτικός να καταθέτει ξεχωριστά στο περιοδικό τις εισηγήσεις του, θεωρούμε απαραίτητο, κατ' εξαίρεση φέτος, η Επιτροπή να συνέήθει ως σώμα προκειμένου να αναδειχθούν τα βραβευθέντα βιβλία.

Κατά συνέπεια, η εκδήήωση της απονομής μετατίθεται για τις 3 Οκτωβρίου 2002 στο ΓαΛΛικό Ινστιτούτο Αθηνών, στις 8:30 μ.μ.

Π ε ρ ι ο δ ι κ ό

" δ ι α β ά ζ ω "

I *

® ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ =η

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1941-1945 Κατοχή - Δεκεμβριανά

Δ. ΜΟΛΛΑΣ 0 Καραγκιόζης μας ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΚΙΩΝ

Α. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Εμπειρίες ένοπλων αγώνων, 1940-1950

Α. ΧΑΡΙΣΗΣ Θρησκεία και πολιτική στην Ελλάδα

Γ. ΜΠΕΛΙ Η γυναίκα φωλιά

Λ. ΚΑΝΕΛΛΗΣ Ο Δον Κιχώτης σε νέες περιπέτειες

Α. ΠΑΠΑΚΟΥ-ΛΑΓΟΥ Ανδρόνικος Κομνηνός ο «Φιλόλαος»

Λ. ΓΚΙΓΙΟΥ Το Σπίτι του Λαού

Ένα παλιό, πολύ παλιό τρενάκι Ζωγραφιές: Ε. Μελά

Μια χάρτινη πεταλούδα Ζωγραφιές: Ζ. Κνιοπούλου

Ο κύριος Σωσίβιος Χαχαχά Ζωγραφιές: X. Γαγγάδη

Μ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ Χαμένες ευκαιρίες

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕΒΕ Σόλωνος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ.: 0103820835,0103823649, Fax: 0103813354, http:/www.sep.gr, e-mail: info@sep.gr Κεντρική διάθεση: Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 0103829835,0103808132, Fax: 0103829814 Βιβλιοπωλεία: 1. Αθήνα, Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 0103829835,0103808132 2. Θεσσαλονίκη, Μπακατσέλου 3 & Εγνατία 65, Τηλ.: 0310283810. 3. Γιάννενα, 28ης Οκτωβρίου 19, Τηλ.: 0651038090

fliPIFXflMFNA Ε Π ΙΚ Α ΙΡ ΙΚ Α 13 Best Seller 14 Βραχυγραφίες 18 Βιβλία από το μέλλον Γράφει ο Πόνος Φιλιππακόπουλος 2 0 Ψηφιακός κόομος Οκόομος των βιβλιοθηκών Γράφει η Τιτίκα Δημητρούλια 2 2 Παρεμβατικό Η Κύπρος και οι τύψεις μας. Προβλήματα και προβληματισμοί για τις ιστορικές αγκυλώσεις μας Γράφει ο Αλέξης Ζήρας ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ No 430, ΙΟΥΝΙΟΣ 2002 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 010-33.01.313 Λογιατήριο: 010-33.01.241 Διαφημίσεις: 010-33.01.313 Συνδρομές: 010-33.01.315,010-33.01.241 fax:010-33.01.315 Ιδρυτής: Περικλής Αθαναοάπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπίιλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Κατιρίνα Γρυπονηοιώτοο, Βαοίλης Καλαμαράς, Λάμπρος Νουλελής, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάοω Σπάθή Υπίύθυνη οικονομικών: Βάοω Σπάθή Συνδρομές: Αθαναοία Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Επιμέλεια - Διόρθωση: Μ 'via Μαζοράκη, Λέοποινα Ράμμου Σελιδοποίηση - Διαχωρισμοί: Μαρία Ζαχαριουδάκη, τηλ. και fax: 010-38.21.700

2 5 Ευκαιρίας δοθείσης Η ιδέα της συνωμοσίας Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής ΡΕΠΟΡΤΑΖ 2 8 Μεταμόρφωση του χρήματος Γράφει η Ιωάννα Π. θεοδωρακοπούλου ΞΕΝΟΙ Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι! Κ Α Ι Β ΙΒ Λ ΙΑ 3 2 Ξένο Βιβλίο Επιμέλεια Ηλίας Μαγκλίνης 3 4 Πορτρέτα ξένων συγγραφέων ΧέρμανΜέλβιλ (1819-1891) Γράφει η Χρύοα Σπυροπούλου 3 8 Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς Τζόις Κάρολ Όουτς (1 9 3 8 -) Γράφει η Χρύοα Σπυροπούλου ΑΡΘΡΟ 4 1 Σούζαν Σόνταγκ: Ταξίδι μέχρι το τέλος του κόσμου Γράφει η Ντάρα Τοιμπούκη ΤΑ Β ΙΒ Λ ΙΑ ΤΟ Υ Μ Η Ν Α 4 5 Συνεργάστηκαν οι: Σωτήρης Βανδώρος, Γιώργος Βέης, Κώστας Καλημέρης, Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, Δημήτρης Μπαγέρης, Αναστάσιος Νικολόπουλος, Σωτήρης Ντάλης, Λίνο Παντολέων, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Τάοος Ποππάς, Βαοίλης Ρούβαλης, Ντίνος Σιώτης, Νικ. Λυκ. Φορόπουλος Ζ8

ΤΟ Θ Ε Μ Α ΤΟ Υ Μ Η Ν Α : Μ ό ν ο ς Χ α τζ ιδ ά κ ις ( 1 9 2 5 - 1 9 9 4 )

Παραγωγή: Λ. Πρίφτηςί ΥιοίΟΕ, Σωνιέρου 6, τηλ.: 010-5232323 Διανομή: Πρακτορείο διανομής τύπου Ευρώπη ΑΣ, Αμφιαράου 15-17, τηλ.: 010-5199900

80

Ηλίας Μ αγκλίνης Χρονολόγιο Μάνου Χοτζιδάκι

89

Κώστας Μυλωνάς Τέοοερα έργα αιχμές οτη μουσική πορεία

93

Γιάννης Σβώλος Μόνος Χατζιδάκις και κλασική μουσική

Ιδιοκτησία: Γιώργος Γαβσλάς & ΣΙΑ ΕΕ Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς

99

Ηλίας Μ αγκλίνης 0 Μόνος Χατζιδάκις ως αρθρογράφος και ποιητής

Κεντρική διύθεοη: Αθήνα: «διαβάζω», Α. Μεταξά26, Αθήνα 106 81, θεοσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου», Λαοοάνη 9, τηλ. 010-237.463

(επιμέλεια: Ηλίας Μαγκλίνης)

του Μάνου Χατζιδάκι

1 0 4 Συνέντευξη: Δημήτρης Παπαϊωάννου «Αυτό που με καθόρισε από την ελληνική μουσική συμπυκνώνεται οε ένα όνομα: Μόνος Χατζιδάκις» (τη συνέντευξη πήρε ο Ηλίας Μαγκλίνης) 1 0 9 Δημήτρης Μαραγκόπουλος 0 Μόνος Χατζιδάκις και το Τρίτο Πρόγραμμα 1 1 6 θέσια Παναγιώτου 0 Μόνος Χατζιδάκις οτο σινεμά

Καλλιτεχνική επιμέλεια Σύνθεση εξωφύλλου: Μαρία Ζαχαριουδάκη

1 2 1 Βαοίλης Αγγελικόπουλος Εργογραφία Μάνου Χατζιδάκι

Το διαβάζω στον κυβερνοχώρο: hltp:/Aook.culluTe.gr.

ΔΕΛ ΤΙΑ 1 3 0 Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό 1 3 Ζ Κ ρ ιτικο γ ρ α φ ία

nk/ET£ ΤβΡΑ

ΣΥΜΟΡΟΜΗΤΗΣ σ τ ο

ΚΑΙ ΚΕΡΟΙΣΤΕ. ΤΡΙΑ ΤΕΥΧΗ Γιαένοχρόνο(11 τεύχη-τοέναδιπλό) πληρώνετε

α ν τίτ# θ ^ & ε

Ιπουδαοτική 53 e Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 91 € ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΚΥΠΡΟΥ Ετήσια: 93 ε Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 126 ε ΕΤΗΣΙΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΥΡΩΠΗ: Ετήσια: 115ε Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 157 ε ΑΜΕΡΙΚΗ & ΛΟΙΠΕΣ ΧΟΡΕΣ: Ετήσια: 115 $ ΗΠΑ (124,87 ε) Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 150 $ ΗΠΑ (162,88 ε) Παλιά τεύχη: Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 7,34 ε

Εμβάσματα: στη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξά 26,10681 Αθήνα, τηλ. 33.01.241, τηλ. & fax 33.01.315.

ΝΑΣΟΣ ΒΑΓΕΝΑΣ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Η πεποίθηση του μεταμοντέρνου κριτικού ότι το νόημα συνεχώς μετακυλίεται, ότι καμία ερμηνευτική απόφανση δεν μπορεί να αποδειχθεί αντικειμενικά έγκυρη, τον οδηγεί στον απόλυτο κριτικό σχετικισμό και στην κατάλυση των αξιολογικών διακρίσεων' στην άποψη ότι κανένα λογοτεχνικό έργο δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι είναι καλύτερο από ένα άλλο. Ο μοντερνιστής κριτικός υποστηρίζει αντίθετα ότι απόλυτη ερμηνευτική αντικειμενικότητα, λέει, δεν υπάρχει' όμως υπάρχει σχετική: το γεγονός ότι καμία ερμηνεία δεν μπορεί να είναι απόλυτα αντικειμενική δεν σημαίνει ότι μια ερμη­ νεία δεν μπορεί να είναι αντικειμενικότερη από μιαν άλλη, γιατί διαφορετικά ή όλες ot ερμηνείες θα ήταν λανθασμένες ή όλες θα ήταν νόμιμες, δηλαδή καμία δεν θα ήταν λανθασμένη.

ΜΟΡΦΙΑ ΜΑΛΛΗ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΝΑΣΟΥ ΒΑΓΕΝΑ

Το βιβλίο της Μορφιάς Μάλλη πραγματεύεται το θέμα της λο­ γοτεχνικής μετάφρασης, η οποία με τον μύθο της Βαβέλ που τη συνοδεύει, αποτελεί την κατεξοχήν μεταφορά για την έννοια του μεταμοντέρνου. Ευρισκόμενη στο μεσοδιάστημα μεταξύ γλωσ­ σών και πολιτισμών η μετάφραση αποτελεί ένα υβρίδιο, στο πε­ δίο του οποίου οι πολιτισμικές διαφορές και οι σχέσεις εξουσίας μεταξύ λογοτεχνικού κέντρου και λογοτεχνικής περιφέρειας κα­ θίστανται δυσδιάκριτες. Εξετάζοντας τις πολύπλοκες αυτές σχέ­ σεις μέσα από την μελέτη της μεταφραστικής θεωρίας και πρα­ κτικής του Νάσου Βαγενά, το βιβλίο αυτό επιχειρεί να χαρτο­ γραφήσει την αλλαγή ‘παραδείγματος’ την οποία επιφέρει ο Βαγενάς στην ελληνική μετάφραση της ποίησης, οδηγώντας την από μια περιφερειακή μοντερνιστική αντίληψη της μετάφρασης σε μια μεταμοντέρνα πρακτι­ κή της, η οποία όμως αντιστέκεται στα αντιουμανιστικά μοντέλα του δυτικού κέντρου.

•

εκδόσεις ΓΐΟ Λ IΣ ΟΜΗΡΟΥ 32 *ΤΗΛ.: 36 43 382 * FAX: 36 3 6 ^ · e-m ail:

Η πλοκή του βιβλίου αυτού έχει ω ς άξονα έναν ιδεολογικό προβληματισμό. Το σύνδρομο της εξουσίας που διακατέχει πολλούς ανθρώπους, ώστε να θέλουν να επιβάλουν σε άλλους, κατά την κρίση τους, τρόπο ζωής. Η υπεροχή που έχουν ορισμένα άτομα από οικονομική, κοινωνική ή οικογενειακή θέση τους ωθεί στην πεποίθηση της ακλόνητης και αναμφισβήτητης δύναμής τους, για να μην αποδέχονται σε άλλα το δικαίωμα διαφορετικής άποψης για ζητήματα καθοριστικά της μοίρας τους. Όμως αυτό το σύνδρομο της εξουσίας δεν οδηγεί πάντα αλάθητα. Συμβαίνουν, κάποτε απρόβλεπτα περιστατικά, που ανατρέπουν σχεδιασμένες εξελίξεις και φέρνουν ισχυρούς σε θέση αδύναμων, ενώ εξουσιαζόμενοι μεταβάλλονται σ’ εξουσιαστές και ρυθμιστές καίριων παιχνιδιών της ζωής.

Αν και δεν υπάρχει κάτι που να μην έχει ειπωθεί για τον έρωτα, πάντα οι λέξεις που αποθηκεύουν συναισθήματα κρατάνε την έκπληξη του απρόοπτου. Επειδή λοιπόν ο έρωτας λατρεύει το απρόοπτο και την εξάντληση, γ ι’ αυτό δεν είναι στο χέρι κανενός να πει «αυτό σ’ εμένα δε θα συμβεί!».

Στη ζωή του δύο πράγματα κυνήγησε με μανία: τα ταξίδια και τις γυναίκες. Αν και ποτέ δεν αισθάνθηκε άνετα στο ρόλο του κυνηγού, δεν τα πήγε κι άσχημα... Λίγο τυχοδιώκτης — απωθημένο από την «άγρια» εφηβεία του- λίγο μπερδεμένος — η κρίση των σαράντα; λίγο διανοούμενος — κουσούρι από το χώρο των εκδόσεων όπου εργάζεται - ξεκινά για ένα ακόμη ταξίδι. Αφορμή μια γοητευτική όσο και πανούργα συνάδελφος, η Εύα, η οποία τον πείθει να δαγκώσει το απαγορευμένο μήλο. Κι εξόριστος από τον Παράδεισο, τι έχει να περιμένει;

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

A

Η Ζωή αποφασίζει να ξεφύγει από τις αναμνήσεις της. Παίρνει απόσπαση στην Πόλη. Η ζωή γίνεται πάλι ελκυστική. Όμως όλες οι μέρες του χρόνου δεν είναι ίδιες. Ξαφνικά η ισορροπία των πραγμάτων ανατρέπεται. Ο «Τύπος» τής προτείνει μια επικίνδυνη αποστολή. Το ταξίδι στην Αντάλια — στο νότο — είναι ρίσκο, αλλά της αρέσει... Αργότερα, κυνηγημένος από τα δικά του αδιέξοδα, φτάνει κι ο Θράσος στην Πόλη. Γίνονται αχώριστοι φίλοι. Ζουν τις νύχτες τους με ένταση. Αστρα πέφτουν στις ακτές του Βοσπόρου...

0 «Τύπος» διατάζει να φύγουν ξανά. Και οι δύο. Το ταξίδι

στις τουρκικές ακτές του Αιγαίου, μεγάλο. 0 κίνδυνος, μια πρόκληση που απολαμβάνουν...

Δύο μηνών ο Μήτσος έκανε την πρώτη του επαφή με τους μπάτσους. Δύο μηνών τον είχαν βρει πίσω από μία πόρτα και τον παρέδωσαν στο αστυνομικό Τμήμα. Έκτοτε ζούσε πίσω από πόρτες: ορφανοτροφεία, σωφρονιστήρια, φυλακές. Είχε δηλαδή όλα τα εφόδια για να μην έχει τίποτα. Είκοσι δύο χρονών ο Μήτσος, και είχε για συντροφιά μονάχα το όνομά του.

0 κιθαριστής και μουσικός Γεράσιμος Μηλιαρέσης καταγράφει

στο Βιβλίο του ήχους και απόηχους μιας ζωής ταυτισμένης με την κιθάρα, την κλασική σχολή της οποίας εισήγαγε στην Ελλάδα, εγκαινιάζοντας και τη σχετική μουσική φιλολογία. Μαθητής του μεγάλου Andres Segovia στη Μουσική Ακαδημία Κιτζιάνα της Σιένα, μας μεταφέρει στα απομνημονεύματά του, τις αναμνήσεις του, την ηχώ από τη ζωή και τους αγώνες του που συνδέθηκαν με την ιστορία της κιθάρας στον τόπο μας.

Το μεγάλο βιβλιοπωλείο των βορείων προαστίων^ Στους τέσσερις όροφους του ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΣΤΗ ΣΤΟΑ θα βρείτε: • 80.000 τίτλους βιβλίων όλων των Ελληνικών Εκδοτικών Οίκων και όλων των κατηγοριών βιβλίων ακόμη και των πλέον εξειδικευμένων • International Bookstore (literature, art. music, architecture, interior design, computer, marketing, management, food and drinks, children books, CD RO M 'S) • Πλήρες τμήμα χαρτικών, σχολικών, ειδών ζωγραφικής και hobby, αναλωσίμων ηλεκτρονικού υπολογιστή • ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ CAF£ στον πρώτο όροφο και την αυλή του Βιβλιοπωλείου • Προνομιακή κάρτα μέλους (εκπτώσεις και ενημέρωση για τις δραστηριότητές μας) • Παρουσιάσεις βιβλίων για ενηλίκους και παιδιά - εκθέσεις ζωγραφικής και φωτογραφίας • Συνεχές ωράριο λειτουργίας

Δωρεάν αποστολή

>

Για όλη την Ελλάδα για παραγγελίες ποσού άνω των 45 ευρώ

Μπορείτε να μας δώσετε την παραγγελία σας με ένα από τους παρακάτω τρόπους • τηλεφωνικά (στα τηλέφωνα 010 680 0644-646 εσωτ. 1) • με την αποστολή e-m ail στην ηλεκτρονική διεύθυνση info@evripidis.gr • με fax στο 010 680 0647

ευρι

Ανδρέα Παπανδρέου 11 εντός στοάς (πρώην Βασ. Κωνσταντίνου) 152 32 Χαλάνδρι Τηλ.: 010 680 0644-6 Fax: 010 680 0647.wvwv.evripidis.gr e-m ail info@evripidis.gr

Ξ 5

ΥΠ Ο Υ Ρ Γ Ε ΙΟ Ε Θ Ν ΙΚ Η Σ Π Α ΙΔ Ε ΙΑ Σ ΚΑΙ Θ Ρ ΗΣΚΕ ΥΜ Α ΤΩ Ν

ΚΕΝ ΤΡΟ

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Σ Γ Λ Ω Σ Σ Α Σ

■ 1 ι ► Η ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ-ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ Επιστημονική επιμέλεια Δημήτρης Κουτσογιάννης Θεσσαλονίκη 2001, σελ. 334

ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΕΩΣ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Επιστημονική επιμέλεια Α.-Φ. Χριστίδης Έκδοση σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Θεσσαλονίκη 2001, σελ. κη'+1.216 α' ανατύπωση Δεκέμβριος 2001

ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΔΗΜΩΔΟΥΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ (1100-1669) TOY EMM. ΚΡΙΑΡΑ Επιστημονική επιμέλεια Ι.Ν. Καζάζης καιΤ.Α. Καραναστάσης Θεσσαλονίκη 2001, σελ. 636

πιστοποίηση επάρκειας της ελληνομάθειας

ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ / ΞΕΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΩΝ

ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΑΡΚΕΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

Επιστημονική επιμέλεια Αγγελική Ψάλτου-Joycey Θεσσαλονίκη 2001, σελ, 174

Επιστημονική επιμέλεια Στάθης Ευσταθιάδης, Νιόβη Αντωνοπούλου, Δήμητρα Μανάβη, Σμαρώ Βογιατζίδου Θεσσαλονίκη 2001, σελ. 224

ΚΑΡΑΜΑΟΥΝΑ 1 - ΠΛ. ΣΚΡΑ, 55132 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΗΛ.: 0310 459101, FAX: 0310 459107 e-mail: centre@komvos.edu.gr Γραφείο Αθηνών ΣΥΓΓΡΟΥ 56, 117 42 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ.: 010 9213112, FAX: 010 9219080 e-mail: kegathens@the.forthnet.gr http://www.greeklanguage.gr

ΓΛΩΣΣΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟΥ ΝΟΤΟΥ Επιστημονική επιμέλεια Α. -Φ. Χριστίδης, σε συνεργασία με τις Μ. Αραποπούλου, Θ. Γλαράκη, Μ. Χρίτη Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2002, σελ. 84 Συνέκδοση με τη Διεύθυνση Διεθνών Εκπαιδευτικών Σχέσεων του ΥΠΕΠΘ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Σ. Π ατακης ΑΝΩΝΥΜΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΒΑΛΤΕΤΣΙΟΥ 13,10680 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ.: 010 3650000, FAX: 010 3650069 EMM. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 10678 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ.: 010 3831078 ΝΕΑ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, 56334 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΗΛ.: 0310 706534, FAX: 0310 706355

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Α Ν Α Τ Ο Λ ΙΚ Ο Σ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΠΑΠΟΥΤΣΗ

ΧΡΗΣΤΟΣ Δ. ΛΑΖΟΣ

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΡΑΦΕΤΑΙ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΑ

ΓΡΑΦΗ Τότε που δεν υπήρχε το χαρτί Τ ό τε που δ ε ν υπ ήρχε το χαρτί, οι άνθρωποι χρησι­ μοποίησαν μια πληθώρα υ­ λικών για να γράφουν «την ισ τορία του κόσμου», επι­ δ ε ικ ν ύ ο ντα ς μο ναδ ική εφ ευρετικότητα και φ αντα ­ σία. Τα υλικά α υτά τα ά ­ ντλησαν είτε από τη φύση, χρησιμοποιώντας τα όπως ήσαν, είτε τα επεξεργάστη­ καν δίνοντάς τους ανάλο­ γη μορφή. Στα υλικά αυτά περιλαμβάνονται τα ξύλα, τα φύλλα των δέντρων, τα οστά των ζώων, οι βράχοι,

διηγήματα «Εν τω μεταξύ, το αγόρι συνέ­ χιζε να λιώνει κοιτά ζοντα ς την. Όχι μ' εκείνο το επίμονο, γελοίο κοίταγμα των αντρών που θέλουν να κάνουν καμάκι σε όποια γυναίκα περάσει α­ πό μπροστά τους, όχι. Το δικό του βλέμμα έκρυβε θαρρείς μιαν ιερότητα. Το τραγούδι των αισθήσεων, μια μπαλάντα γλυκιά, είχε κατακλύσει το εί­ ναι μου. Το παράδοξο ήταν πως, ενώ το τραγούδι δεν α­ πευθυνόταν σ' εμένα μα είχε δέκτη κάποια άλλη, δεν αι­ σθανόμουν ζήλια. Εκείνη τη στιγμή συνέβαινε κάτι υπέροχο, αφάνταστα όμορ­ φο. Το αρσενικό καλούσε το θηλυκό, η κραυγή του έσχιζε τη σιω­ πή, μια κραυγή που κανείς δεν μπορούσε να σταματήσει. «Σε θέ­ λω» έλεγε. «Σ' έπιθυμώ».

9 απολαυστικά διηγήματα με πρωταγωνιστές σύγχρονους ανβρώπους σε απρόβλεπτες καταστάσεις!

οι πέτρες, και διάφορα άλλα. Πρόκειται για μια εκπληκτική ποικιλία, που δείχνει ότι προκειμένου ο άνθρωπος να επικοινωνήσει διέρχεται μύριους όσους τρόπους και μέσα. Ένα εκπληκτικό ταξίδι στον κόσμο της γραφής τότε που δεν υπήρχε το χαρτί. Ένα μοναδικό, συναρπαστικό βι­ βλίο.

ANDREW LANG

ΜΙΝΩΣ ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗΣ

Π Ω Σ Ν Α ΑΠ Ο ΤΥΧΕΤΕ ΣΤΗ ΛΟ ΓΟ ΤΕΧΝ ΙΑ

ΕΞΟΔΟΣ μυθιστόρημα

Π ο λ λο ί δ ρ ό μ ο ι ο δ η γ ο ύ ν στην επιτυχία. Δυστυχώς, ά λλοι τόσοι, ίσως και πε­ ρισσότεροι, οδηγούν στην αποτυχία. Σ ήμ ερ α , λοιπ όν, που κυ­ κ λ ο φ ο ρ ο ύ ν χ ιλ ιά δ ες β ι­ βλία για το πως να πετύχετε, ο A ndrew Lang μιλάει, με χιούμορ και α υτο σ α ρ­ κασμό, για το υς πολλούς κα ι ε ύ κ ο λ ο υ ς δ ρ ό μ ο υ ς που οδηγούν το υ ς επ ίδο­ ξο υς σ υγγρα φείς στην α ­ ποτυχία. Βέβαια, αυτό το μικρό βι­ βλίο, μπορεί να διαβαστεί και αντίστροφα. Να κάνετε δη­ λαδή το α κριβώ ς α ντίθετο από αυτό που προτείνει. Μ ε α υτό το τρόπο, οι πιθανότητες να πετύχετε είναι σημαντι­ κά μεγαλύτερες. Το θέμα είναι τώρα να αναλογισθείτε αν η επιτυχία είναι α υτό που πραγματικά επιθυμείτε...

Τρεις φίλοι, ένα χρέος, ένα ταξίδι απροσχεδίαστο, έτσι όπως κάθε πραγματικό ταξίδι πρέπει ν' αρχίζει. Στην πορεία σ υνά ντησα ν γ υ να ίκες που έδ ιν α ν φως, γ υ ν α ίκ ες που έσ β ην α ν το φως, λουλούδια που ανοίγουν μόνο τη νύχτα, μια θάλασσα γ εμ ά τη χρ ώ μα τα , ένα σ ύ­ στημα χωρίς κανένα χρώμα, ένα τα ξιτζή που μόλις είχε γυρίσ ει απ' τον παράδεισ ο και μια φιγούρα που στεκόταν μόνη τη ς μπροστά απ' την πόρτα του παραδείσου. Ένα πολύ ενδιαφέρον μυθιστόρημα, με απρόσμενο τέλος.

ε/ς ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ

Ε

010.6775Λ47, e-mail: aptl2@ath.forthnet.gr

Δ

Α

Ι

Δ

Α

Λ

Ο

Σ

I. Ζ Α Χ Α Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ Διεύθυνση σειράς: Στ. Γεωργούδη - Ν. Ν ικολάου Μ . AUSTIN - Ρ. V ID AL- NAQUET Ο ικο νομ ία καί κοινω νία στην Α ρ χ α ία Ε λ λ ά δ α Μτφρ. Τάσος Κουκουλιός * J.-P. VERNANT Μ ύθος καί Σκέψη στην ’Α ρχα ία Ε λ λ ά δ α Μτφρ. Στέλλα Γεωργούδη * J.-P. VERNANT - Ρ. V IDAL- NAQUET Μ ύθος καί Τραγωδία στην ’Α ρχα ία Ε λ λ ά δ α Μτφρ. Στέλλα Γεωργούδη - ’Αριάδνη Τάττη * Μ. DETIENNE - J.-P. VERNANT Μ

Η Τ

I Σ

Ή πολύτρο πη νόηση στην ’Α ρχα ία Ε λ λ ά δ α Μτφρ. ’Ιωάννα Παπαδοπούλου * Μ ΑΡΙΑ ΔΑΡΑΚ Η Ό Δ ιό νυσ ος καί ή θεά γή

FRANQOIS CHAMOUX 'Ο Ε λ λ η ν ι κ ό ς Π ο λ ι τ ι σ μ ό ς Μτφρ. Αίκ. Παπαθωμοπούλου * H .-W . PARKE Ο ί εορτές στην αρχαία ’Αθήνα* Μτφρ. Χαρ. “Ορφανός ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Ά ρσ ά κ η 6 - Τηλ. 3233271 - FAX: 3247791 ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Π ανεπιστημίου 18 - Τηλ. 3615011 - FAX: 3638536

Ε ^ ά ρ .ρ .α τ α

Λ Λ Η Ν I

ΩΧΡΗ Φ Ω Τ ΙΑ

κ Μ ια εξαφάνιση κι ένα ματωμένο

σημάδι στον τοίχο οδηγούν την ηρωίδα σ’ ένα χορο

Η διπλή ιστορία ενός στίχου και μιας γυναίκας που η μοίρα τη συνδέει, κατά τρόπο περίεργο, με αυτόν.

Μια πόλη πνιγμένη στο μίσος. Κάπου στα Βαλκάνια, αρχές του ’90. Ο Ιωσήφ ψάχνει να βρει την Κορίνα. Την αγαπάει. Στα χρόνια του Περικλή, τρεις άνθρωποι, απλοί και ανώνυμοι, ακολουθούν το δρόμο που τους «όρισαν οι Μοίρες»...

A

ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

15/ 4/2002 14/ 5/2002 Το εμπορικότερα βιβλία του μήνα, σύμφωνα μι τα στοιχεία που ματ, παραχώρηοαν 30 βιβλιοπώλες, απ' όλη την Ελλάδα, δη­ λώνοντας ο καθένας τους τέοοιρα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήοεις.

L Ζ. ΖΑΤΕΛΗ We το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους. Ο θάνατος ήρθε τελευταίος καιτανιοτηι 2 . I . ΠΡΕΣΦΙΛΝΤ Οι πύλες της φωτιάς

πατακης

ΤΖ. Ρ. Ρ. ΤΟΛΚΙΝ Ο άρχοντας των δαχτυλιδιών 3 . I. ΓΙΑΛΟΛΛ Ό ταν εκλαψε ο Νίτοε αγρα 4 . Γ. ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗΣ Ουξερί Τσιτσάνης

κέδρος

5 . Μ. ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ Περιπλάνηση στον κόσμο Φ. ΠΟΥΛΜΑΝ Κεχριμπαρένιο τηλεσκόπιο 6 . I. ΑΛΙΕΝΤΕ Φωτογραφία σε σέπια

κέδρος

εστία

ψυχογιοί

οκεανιαα

ΤΖ. Κ. ΡΟΟΥΛΙΝΓΚ Ο Χάρι Πάτερ και η φιλοσοφική λίθος Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Φτωχή Μάργκο

7. Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η ανατροπή

ψυχογιοί

πατακης

κέδρος

Δ.ΜΙΓΓΑΣ Σπάνια χιονίζει στα νησιά

πόλις

8 . Κ. ΜΙΓΙΕ Η σεξουαλική ζωή της Κατρίν Μ . ? , Μ. ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ Δυο φορεςΈλληνας

κέδρος

κέδρος

ΤΖ. ΧΕΙΛΟΥΔΑΚΗ Οι άγγελοι δεν έχουν φύλο

ομβρος

1 0 . Π. ΚΟΕΛΟ Ο διάβολος και η δεσποινίδα Πριμ

λιβανης

Ν. ΜΑΧΦΟΥΖ Απεμεινε από το χρόνο μία ώρα Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ Βαρκάρισσα της χίμαιρας

ψυχογιοί

καλεντης

1 1 . Π. ΤΖ. NT' ΑΝΤΑΜΟ Τρώτε σύμφωνα με τον τύπο του αίματός οας Λ. ΤΖ. ΡΟΟΥΛΑΝΤ Το τατουάζ της παλακίδας θεμελιο Ε.ΤΡΙΒΙΖΑΣ Η τελευταίο μαύρη γάτα ελληνικά γραμματα 1 2 . Κ. ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗΙ Κανέλλος Δεληγιάννης καςτανιοτης Β. Σ. ΝΑΪΠΟΛ Ένας δρόμος οτον κόσμο λιβανης Β.Σ.ΝΑΪΠΟΛ Μισή ζωή οκεανιδα

δίοπτρα

Τα ο το ιχ ώ παραχώρησαν τα βιβλιοπωλεία: Αθηνά-Κορυίαλλάς Γονιού-Ααόριο, Αιάλογος-Βύρωνας Αοκιμάκης-Ηράκλειο, Αωίώνη-Γιάννινα, Εφρός-Αράμα, Ελα£ερουίάκιις·Α6ήνα, ίνίοχώρα-Αθψα, Εξαρχόπουλοζ-Αθιίνα, ίοτία-Αθήνα; ΕυοταΘίου-Καρόίτοα, θεωρία-Ζάκυνθος, Ιανόξ-θεοοαλοάη, ΙίαίονΆηρον-Ραφήνα, Κεντρί-θεοοαλονίκη, ΚουκΜ όρινθοζ, ΚρομμύΙαξ-Χίοξ, Λέοχη του Βιβλίου-Αθήνα, Μάτι-Κατερίνη, Μ α θί-Κ α Μ α, ΜπεΒάνης-Μφρα, M m ym o u-N aiinλιο, Ό μ η ρ ο φ 1ος Πατάκηζ-Αθηνα, Πειραϊκή Φωλιά-ίΙειραιάζ, Περγαμηνή-θεοοαλονίκη, Πλαίοιο-Νάξος, Πολιτεία-Αθήνα, Το Αεηρο-ΡόΙΰζ, Φελούρηξ-Παλοιό Φάληρο.

13

ΠΑΙΔΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ Α Π Ο ΤΟ « Μ Ε Τ Α Ι Χ Μ Ι Ο » Οι εκδόσεις «Μεταίχμιο» ανήγγειλαν νέες σειρές παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας. Ας τις δούμε με τη σειρά: • Συζητώντας-Εξηγώντας (για παιδιά από 11 ετών). Μέσα από συζητήσεις σε ελεύθε­ ρη φόρμα, ανάμεσα σε διαφορετικές γενιές συνομιλητών (μικροί-μεγάλοι), διαφαίνονται προβληματισμοί και απόψεις πάνω σε σημαντικά θέματα - ανθρώπινα δικαιώ­ ματα, πολιτισμός, έρωτας. Τίτλοι: 1. Nicole Bacharan, Dominipue Simmonnet: Συζητώντας με τα παιδιά μας για την αγάπη, 2. Jerome Clement: Συζητώντας με την κόρη μου για τον πολιτισμό.

• Βιβλία γνώσεων και δραστηριοτήτων. Βιβλία αναφοράς με σημαντικές εγκυκλοπαι­ δικές γνώσεις, που απευθύνονται σε νεαρούς αναγνώστες και αντικατοπτρίζουν το δικό τους επίπεδο γνώσεων. Η ποικιλία των θεμάτων αναπτύσσεται με απλό και ευ­ σύνοπτο τρόπο, ενώ συνοδεύονται από πλούσια εικονογράφηση και πλήθος παρα­ δειγμάτων για παιχνίδια και εφαρμογή των γνώσεων. Τίτλοι: Ian Howarth, Patrick Green: Ξεκλείδωσε τα μυστικά του μυαλού σου/Η πρώτη μου Εγκυκλοπαίδεια Larousse/Ο πρώτος μου Άτλας Larousse.

• 101 ερωτήσεις και απαντήσεις, θέματα και ερωτήματα που απασχολούν τον άν­ θρωπο αιώνες τώρα -επιστήμες, τεχνολογία, φύση, ζώα, η Γη και το Διάστημα- πα­ ρουσιάζονται και αναλύονται μέσα από τις ερωτήσεις και απαντήσεις και την επεξη­ γηματική εικονογράφηση των βιβλίων αυτής της σειράς. Οι συγγραφείς προέρχονται από το χώρο των θετικών επιστημών. Τίτλοι: 1. Ian Graham, Andrew Langley, Paul S te rir Γη και Διάστημα, 2. Andrew Langley, Paul Sterry: Φυτά και ζώα, 3. Ian Graham, Andrew Langley: Επιστήμη και τε­ χνολογία.

• Νεανική και εφηβική λογοτεχνία (για παιδιά από 10 ετών). Μια σειρά που φιλοδοξεί να συστήσει τον κόσμο της λογοτεχνίας στους νέους με βιβλία γραμμένα από κατα­ ξιωμένους συγγραφείς λογοτεχνίας για ενήλικες, αλλά και από συγγραφείς εφηβι­ κής λογοτεχνίας με αρκετά βραβεία στο ενεργητικό τους. Τίτλοι: 1. Philippe Delerm: Τι ωραία που είναι και Μαρίνα, 2. Michel Toumier: Ένα παι­ χνίδι για βασιλιάδες, 3. Domenica Luciani: Ένας γάτος σ τ' αλήθεια εφτάψυχος, 4.

Henri Troyat: Αλιόσα, 5. Sylvia Plath: Η κουζίνα της κυρίας Τσέρρυ, 6. Emma Barnes: Τζέσικα Χάγκερθγουέίτ. Διώκτρια μαγισοών, 7. Gregoire Solotareff: Καλοκαιρινές ι­ στορίες. Άλλα βιβλία για παιδιά από τις εκδόσεις «Μεταίχμιο»: • Miriam Moss: Η εκδίκηση της ψείρας. Μια ματιά στον κόσμο των γνωστών σε όλους μας ζιζανίων που ταλαιπωρούν τα παι­ δικά κεφάλια.

• Michael Foreman: Το σούπερ γκολ. Στο ρυθμό του Παγκόσμιου Κυπέλλου Ποδοσφαίρου κινείται αυτό το βιβλίο, περιγράφοντας τη συναρπαστική ιστορία ενός πρωταθλητή ποδοσφαιριστή από την αφάνεια στη δόξα. Μ

18

ΧΡΟΝΙΑ

« Α Π Ρ Ο Β Λ Ε Π Τ Ο Δεκαοχτώ χρόνια ζωής κλείνει φέτος το βιβλιοπωλείο «Απρόβλεπτο» στην Ηλιού­ πολη (Ρήγα Φεραίου 25, τηλ. 010-9940110), δημιούργημα τεσσάρων ανθρώπων, της Βάσως και της Σόφης, του Πάνου και του Γιάννη, το Δεκέμβριο του 1984, αν­ θρώπων ανήσυχων που αγαπούν το διάβασμα. Το «Απρόβλεπτο» διαθέτει όλα τα α­ παραίτητα εφόδια για να θεωρείται πολύ καλό συνοικιακό βιβλιοπωλείο. Ωστόσο είναι κάτι πολύ περισσότερο: πρόκειται για έναν πολύ ζεστό, κα­ λαίσθητο και φιλόξενο χώρο. Ένα πολύ καλά ενημερωμένο βιβλιοπω­ λείο και χώρος εκδηλώσεων τέχνης, φωτογραφίας, εκθέσεων βιβλίου, αφίσας, καθώς και εκδηλώσεων πολιτικού, κοινωνικού και οικολογικού προβληματισμού (ο χώρος του «Απρόβλεπτου» αποτελεί την έδρα της Πρωτοβουλίας Πολιτών για την προστασία του Υμηττού και της Παρέμ­ βασης Δημοτών Ηλιούπολης). Από το «Απρόβλεπτο» έχουν περάσει συγγραφείς και σημαντικοί άνθρω­ ποι των γραμμάτων, όπως: Μιχάλης Ράπτης (Πάμπλο), Βασίλης Καραποστόλης, Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Αντώνης Σουρούνης, Άλκη Ζέη, Σω­ τήρης Δημητρίου, Ρέα Γαλανάκη, Νίκη Αναστασέα, Μάρω Δούκα, Σώτη Τριανταφύλλου, Ιωάννα Καρυστιάνη, Αθηνά Κακούρη, Μένης Κουμανταρέας, Χρήστος Χωμενίδης κ.ά. Προσφάτως, παρουσιάστηκε το βραβευμένο με το Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Πεζογράφου 2001 του διαβάζω μυθιστόρημα του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη Οι τέσσερις τοίχοι. Το διαβάζω ήταν παρόν στην εκδήλω­ ση και είδε από κοντά πόσο σημαντικό έργο επιτελεί το «Απρόβλεπτο» για τους αγνούς βιβλιόφιλους της περιοχής, οι οποίοι, μακριά από σινάφια και συ­ ντεχνίες, προσέρχονται για να γνωρίσουν από κοντά το συγγραφέα και να μάθουν περισσότερα για το βιβλίο του. Ευχής έργο να συνεχίσει αυτή η αξιέπαινη προσπάθεια.

ΒΡΑΒΕΙΟ

ΔΟΚΙΜΙΟΥ

ΛπΡ0 ΒΝΕπΤ0

Από την παρουαίααη του βιβλίου του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη Οι τέσοερις τοίχοι

PEN

0 Διονύσης Κωστίδης, συγγραφέας και συνεργάτης του διαβάζω, βραβεύτηκε με το Βραβείο Δοκι­ μίου 2001 της Διεθνούς Ενώσεως Διανοουμένων και Συγγραφέων PEN, για τη συλλογή δοκιμίων του Ο κόσμος, π ζωή, οι άνθρωποι (εκδόσεις «Αρμός»). Το διαβάζω εύχεται θερμά συγχαρητήρια.

15

ΠΑΡΑΠΑΙ ΕΙ Σ ΤΟΥ « Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Υ Φ Ε Σ Τ Ι Β Α Λ » Ιδιαίτερα ενδιαφέρον αναμένεται το φετινό καλοκαίρι, με τις εκδηλώσεις του «Ελληνι­ κού Φεστιβάλ» να δεσπόζουν: • Βάκχες από τον Πίτερ Χοή (Επίδαυρος, 28 και 29 Ιουνίου): Το «Φεστιβάλ Επίδαύρου 2002» εγκαινιάζεται με τις Βάκχες του Ευριπίδη σε σκηνοθεσία σερ Πίτερ Χολ. Ο παγκοσμίου φήμης Βρετανός σκηνοθέτης έχει πολλές φορές κατά το πα­ ρελθόν αντλήσει έμπνευση από τους αρχαίους Έλληνες ποιητές. Τούτη τη φο­ ρά εμπνέεται από τις Βάκχες, που, αν και γραμμένες τον 5ο αιώνα π.Χ., παραμέ­ νουν κατά το σκηνοθέτη «ένα έργο πάντα ε ­ πίκαιρο».

• Μπαλέτο Μπεζάρ-Λωζάννης (Ηρώδειο, 6, 7 και 8 Ιουνίου): Τρεις παραστάσεις του ση­ μαντικού καλλιτέχνη Μορίς Μπεζάρ όπου παρουσιάζονται οι νέες χορογραφικές δημι­ ουργίες του πάνω σε τραγούδια του Μίκη θεοδωράκη και του Μάνου Χατζιδάκι, καθώς και σε παραδοσιακή μουσική φήαμένκο.

• Είμούντας Νεκρόσιους και ο θίασος «Μένο Φόρτας» της Λιθουανίας (Ηρώδειο, 12 και 15 Ιουνίου): Δύο παραστάσεις του Μάκβεθτου Σέξπιρ από τον πενηντάχρονο Λιθουανό σκη­ νοθέτη που θεωρείται ζωντανός μύθος. Το «Ελληνικό Φεστιβάλ» παρουσιάζει για πρώτη Μπ^ αρ φορά στην Ελλάδα το μεγάλο σκηνοθέτη σε μια παράσταση που απέσπασε διθυ­ ραμβικές κριτικές απ' όλο τον κόσμο. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Νεκρόσιους ίδρυ­ σε το θίασο «Μένο Φόρτας» το 1998 και πραγματοποίησε εκτεταμένες διεθνείς περιοδείες, μεγάλες συμπαραγωγές και πολυάριθμα διεθνή βραβεία.

Εψούντας Νεκρόοιους

• Η Εθνική Παραδοσιακή Ορχήστρα της Κίνας (Ηρώδειο, 15 και 16 Ιουνίου): Έναν διαφορετικό ήχο και την αύρα της μακραίωνης πολιτιστικής ιστορίας της Κί­ νας φέρνει στο Ηρώδειο το «Ελληνικό Φεστιβάλ», σε συνεργασία με την πρε­ σβεία της Λαϊκής Δημοκρατίας τη ς Κίνας. Η Εθνική Παραδοσιακή Ορχήστρα της Κίνας συνδυάζει με εξαιρε­ τικό τρόπο κινεζικά και δυτικά στοιχεία σε μια επιτυχημένη προσπάθεια συνένωσης τω ν διαφορετικών πολιτιστικών εκ­ φράσεων. Μουσική διεύθυνση: Τσεν Ξιεγιάνγκ, Ξι Ζιτζούν και Δημήτρης Αγραφιώτης. Εθνική Παραδοσιακή Ορχήστρα της Κίνας

16

GREECE IN BRI T AI N: ΒΡΑΒΕΙΟ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

ΚΑΙ

ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ

Το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού είναι ο χορηγός νέου βραβείου για μεταφράσεις από τα ελληνικά, σε συνεργασία με το Times Literary Supplement (TLS), υπό την αιγίδα της αγ­ γλικής Εταιρείας Συγγραφέων. Το βραβείο θα αναγγελθεί μέσα στο 2002, θα συνοδεύε­ ται από το ποσό των χιλίων λιρών και θα αφορά μετάφραση στα αγγλικά ελληνικού λο­ γοτεχνικού βιβλίου (ποίηση, πεζογραφία, θέατρο) που κυκλοφόρησε μέσα στην τελ ευ ­ ταία πενταετία. Ο εκδοτικός οίκος δεν είναι απαραίτητο να εδρεύει στην Ελλάδα, πρέ­ πει ωστόσο το βιβλίο να κυκλοφορεί και στη Μεγάλη Βρετανία. Περιμένουμε με ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Στο μεταξύ, το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού συνεχίζει τον Ιούνιο τη σειρά εκδηλώσεων με το γενικό τίτλο Greece in Britain, στο πλαίσιο του MedFest 2002, του μεγαλύτερου μεσογειακού φεστιβάλ στη Μενάλη Βρετανία, με συναυλίες της Σαββίνας Γιαννάτου, της Ελευθερίας Αρβανιτάκη, διπλή συναυλία της Αγγλικής Χορωδίας Δωματίου, βραδιά ρεμπέτικης μουσικής με την κομπανία του Χρήστου Μιτρεντζή, προβολή της ταινίας Ρε­ μπέτικο του Κώστα Φέρρη και παρουσίαση του βιβλίου του Ευγένιου Τριβιζά, Το νησί χωρίς γάτες. Για πληροφορίες: The Hellenic Foundation fo r Culture, 1a Holland Park, London, W11 3TP, culture@greekembassy.org.uk, www.greekembassy.org.uk.

17

γράφιι ο ΠΑΝΟΣ ΦΙΛΙΠΠΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

ε §

Σε μια χώρα όπου η επιστημονική φαντασία θεωρείται από μεγάλη μερίδα της «καθιερωμένης» διανόησης παραλογοτεχνία, η έκδοση ενός βιβλίου που αποτελεί μελέτη του είδους είναι τόλμημα και για το συγγραφέα και για τον εκδοτικό οίκο. Όταν μάλιστα αυτό το τόλμημα γίνεται τόσο ολοκλη­ ρωμένα, μπορούμε να μιλάμε για επίτευγμα. Και μόνο γι' αυτό θα άξιζαν συγχαρητήρια στο φιλόλογο Γ. Παπαντωνάκη, που διδάσκει Παιδική Λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και αποδεικνύει ότι το ενδιαφέρον του για το αντικείμενο που υπηρετεί ως δάσκαλος ξ ε ­ περνάει κατά πολύ το στενό πλαίσιο της βιοποριστικής δραστηριότητας κάτι που θα έπρεπε ν' α π οτελεί βασικό στοιχείο της προσωπικότητας οποιουδήποτε δάσκαλου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο συγγραφέας προσπαθεί να διερευνήσει το παιδικό μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας στην Ελλάδα, απαλλάσσο­ ντας το από το χαρακτηρισμό της παραλογοτεχνίας και προσφέροντας μια ολοκληρωμένη εικόνα γι' αυτό, τόσο ιστορικά και θεματικά όσο και «δομι­ κά». Αναλύει, δηλαδή, μεθοδικά όλες τις συνιστώσες της δομής των σχετι­ κών έργων, από τους χαρακτήρες και την πλοκή μέχρι το ύφος και την εικο­ νογράφηση, τοποθετώντας και αξιολογώντας, μάλιστα, αυτά τα γενικά στοιχεία μέσα στο συγκεκριμένο πλαίσιο της ελληνικής βιβλιογραφίας. Και όλα αυτά αφού έχει προηγηθεί μια ιστορική αναδρομή, μια προσπάθεια προσδιορισμού και ταξινόμησης του μυθιστορήματος επιστημονικής φα­ ντασίας, αλλά και οριοθέτησης των διαφορών ανάμεσα στο παιδικό και το μυθιστόρημα για ενηλίκους. Δε θα ήταν εύκολο να βρει κανείς δυσκολότερο αντικείμενο έρευνας, με δεδομένη την αδιαφορία με την οποία αντιμετωπίζεται η επιστημονική φα­ ντασία στην τεχνοφοβική Ελλάδα, τη μικρή σχετική βιβλιογραφία και την έλλειψη πηγών ενημέρωσης. Κι όμως, ο συγγραφέας φαίνεται να έχει κάνει μεθοδική και πολύχρονη μελέτη, αποκαλύπτοντας βιβλία και στοιχεία ά­ γνωστα στο ευρύ κοινό και δημιουργώντας ένα βιβλίο που παρουσιάζει τό ­ σο ολοκληρωμένα το θέμα του, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως σημείο αναφοράς για μελλοντικές έρευνες και μελέτες πάνω στο συγκεκριμένο εί­ δος. Αρκεί να ανατρέξει κανείς στις περισσότερες από σαράντα πέντε σελί­ δες στο τέλ ο ς του βιβλίου, που περιέχουν σημειώσεις, βιβλιογραφία και καταλόγους βιβλίων και συγγραφέων, Ελλήνων και ξένων, για να διαπιστώ­ σει το εύρος και το βάθος της δουλειάς που έχει γίνει. Είναι, βέβαια, σίγουρο, ότι ένα τέτοιο βιβλίο δεν απευθύνεται στο πλατύ κοινό. Γι' αυτούς όμως που μελετούν, είτε την παιδική λογοτεχνία γενικότε­ ρα είτε το τμήμα της που αφορά την επιστημονική φαντασία, για λόγους ε ­ πιστημονικούς ή επαγγελματικούς, ή ακόμα και από απλό ενδιαφέρον, απο­ τελ εί εξαιρετική πηγή πληροφοριών και σημείο αναφοράς που είναι αμφί­ βολο αν υπήρχε ως τώρα. Το σίγουρο είναι πως όποιος ενδιαφερθεί στο μέλλον να μελετήσει και να αναλύσει το ίδιο θέμα, θα έχει, χάρη σ' αυτό το βιβλίο, πολύ πιο εύκολο έργο απ' ό,τι είχε ο Γ. Παπαντωνάκης για τη δημιουργία του.

A N IT A Μ ΠΡΟ ΥΚΝΕΡ, Ιδιωτική υπόθεση Τ Ζ Ο Α Ν Α ΤΡ Ο Λ Ο Π , Η ερωμένη του δικαστή Α Ν ΤΑΙΛΕΡ, Τολμηρές ανατροπές ΡΟ ΥΘ ΡΕΝΤΕΛ, Η κουρτίνα της μνήμης και άλλες ιστορίες IA N PAN ΚΙ Ν , Ο ι καταρράκτες ΑΝ ΡΙ ΤΡΟΥΑΓΙΑ, Η κόρη του συγγραφέα Ρ. Κ. ΝΑΡΑΓΙΑΝ, Ο καθηγητής των αγγλικών Α Μ Α Ν Τ Ο Υ ΚΟ ΥΡΟ ΥΜ Α, Ο Αλλάχ δεν είναι υποχρεωμένος Τ Ζ Ο Υ Λ ΙΑ Ν Μ Π Α ΡΝ Σ, England, England Ζ Α Ν -Κ Λ Ω Ν Τ ΙΖ Ζ Ο , Έρωτας και θάνατος στη Μασσαλία ΤΣΑ Ρ ΛΣ Ο Υ ΙΛ Φ Ο Ρ Ν Τ , Οι νεκροί μπορούν ακόμη να ελπίζουν Μ Α Ν Ο Υ Ε Λ ΒΑΘΚΕΘ Μ Ο Ν Τ Α Λ Μ Π Α Ν , Τα λουτρά

Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Ο Υ Ν ΣΕ Ο Λ Α Τ Α Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

γράφει η ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ

Ο κόσμος των βιβλιοθηκών ' ■ λλη μία από τις πολλές και ανειαίμπτες υπηρεσίες του Διαδικτύου είναι η πρόσβα11 ση που μας προσφέρει στις διάφορες βιβλιοθήκες, ακαδημαϊκές και μη. Το πρώτο Π και κύριο όφελος που αποκομίζει κανείς από την περιήγησή του στις ελληνικές και ξένες βιβλιοθήκες είναι βιβλιογραφικό. 0 ηλεκτρονικός κατάλογος των βιβλιοθηκών που είναι διαθέσιμος στο κοινό (0PAC) επιτρέπει στον ερευνητή, το σπουδαστή, τον καθηγητή να εντοπίσει εύκολα και άμεσα, χωρίς γεωγραφικούς περιορισμούς, το βι­ βλίο, το περιοδικό ή το συγκεκριμένο άρθρο που τον ενδιαφέρει. Ακόμα και αν δεν μπορούσε κάποιος να έχει πλήρη πρόσβαση στα κείμενα αυτά, αν δηλαδή η ενημέ­ ρωσή του παρέμενε αυστηρά βιβλιογραφική, και πάλι αυτό θα αποτελούσε μείζονα συνεισφορά στην ερευνητική δουλειά του. Δεν είναι καθόλου λίγο το να μπορείς να εντοπίσεις ένα άρθρο για την Αυτόματη Μετάφραση σε περιοδικό του 1970, λόγου χάρη, και να προσπαθήσεις στη συνέχεια να το προμηθευτείς με διάφορους τρόπους. Ένας άλλος τρόπος βιβλιογραφικής έρευνας είναι η αναζήτηση στοιχείων στις βιβλιο­ γραφικές βάσεις δεδομένων. Κάποιες από τις εν λόγω βάσεις προσφέρουν δωρεάν πρόσβαση σε όλους, η χρήση κάποιων άλλων απαιτεί σύνδεση στο Διαδίκτυο μέσω Πανεπιστημίου και κάποιες άλλες χρεώνουν για τις υπηρεσίες τους. Πολλές από αυ­ τές επίσης δεν είναι αμιγείς βιβλιογραφικές βάσεις, αλλά μπορεί κανείς να βρει και το πλήρες κείμενο του άρθρου που αναζητεί. Τέλος, υπάρχουν οι βάσεις πρόσβασης σε πλήρες κείμενο, χάρη στις οποίες, με τους ίδιους όρους όπως και στις βιβλιογραφικές, μπορεί κανείς να έχει στη διάθεσή του ηλεκτρονικά το κείμενο που αναζητεί. Ένας τε ­ λευταίος τρόπος για να προμηθευτεί κανείς ένα άρθρο, μια μελέτη κ,λπ. που έχει ε ­ ντοπίσει αλλά δεν υπάρχει σε ψηφιακή μορφή είναι να παραγγείλει το κείμενο σε φω­ τοτυπία, μέσα από μια εμπορική ή ακαδημαϊκή υπηρεσία παραγγελίας του είδους. Υπάρχει όμως και μια άλλη πτυχή των ηλεκτρονικών υπηρεσιών που παρέχουν οι βι­ βλιοθήκες, πολύτιμη για όλους όσοι ασχολούνται με τα γράμματα. Οι ψηφιακές βιβλιο­ θήκες που δημιουργούνται με προηγμένα μέσα και τεχνικές και απόλυτη επιστημονικότητα στο πλαίσιο των βιβλιοθηκών. Συνήθως, στις ψηφιακές αυτές βιβλιοθήκες φιλοξε­ νούνται έργα συγγραφέων που δεν έχουν πνευματικά δικαιώματα, κυρίως επειδή έχει παρέλθει το απαιτούμενο διάστημα και τα έργα τους είναι ελεύθερα. Το αποτέλεσμα είναι ότι τις περισσότερες φορές τα έργα που ψηφιοποιούνται και περιλαμβάνονται στις συλλογές αυτές φτάνουν ως τις αρχές του αιώνα, κάτι που δεν αναιρεί εντούτοις την τεράστια αξία της υπηρεσίας αυτής- η οποία άλλες φορές προσφέρεται δωρεάν στο κοινό και άλλες φορές προσφέρεται εν μέρει στο ευρύ κοινό χωρίς χρέωση και πλή­ ρως στους φοιτητές, σπουδαστές, καθηγητές κ,λπ. των πανεπιστημίων. Χαρακτηριστι­ κό παράδειγμα βιβλιοθήκης ανοιχτής πρόσβασης είναι η ψηφιακή βιβλιοθήκη της Εθνι­ κής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας, η gallica, στην οποία βρίσκει κανείς τα Άπαντα του Προυστ ή του Φλομπέρ, για παράδειγμα. Αντίστοιχα, η βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Βιρτζίνια προσφέρει μια σειρά κλασικών κειμένων σε όλες τις γλώσσες σε ηλεκτρονική μορφή. Η δε διαφορά με τα ηλεκτρονικά κείμενα που μπορεί κανείς να εντοπίσει εκτός

βιβλιοθηκών, σε ιδιωτικές ή εμπορικές ιστοσελίδες, είναι ότι στις βιβλιοθήκες γνωρίζει επακριβώς τα στοιχεία της έκδοσης που ψηφιοποιήθηκε, τα εργαλεία τα οποία χρησι­ μοποιήθηκαν για την ψηφιοποίησή της, και είναι βέβαιος για την εγκυρότητα και την πληρότητα του ηλεκτρονικού κειμένου που χρησιμοποιεί. □

uni τον Α Λ Π Η ΖΗΡΑ

Η Κύπρος και οι τ ύ ψ ε ις μας. Π ροβλήματα και προβληματιομοί για τις ιστορικές αγκυλώ σεις μας

20ός αιώνας, τουλάχιστον στις πρώτες δεκαετίες του, ήταν περίοδος αναδί­ πλωσης και υποχώρησης τω ν αλυτρωτικών προοπτικών του ελληνικού κρά­ τους. Χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει ότι η ελληνική κοινωνία, και μάλιστα τα λαϊκά της στρώματα, έμεινε αδιάφορη, τό τε όπως και αργότερα, μπροστά στα οράματα ενσωμάτωσης περιοχών του εγγύς ή του μείζονος ελληνισμού, ιδίως μετά την ήττα του 1897. Οι ρομαντικές ιδέες τη ς εθνικής επέκτασης στήριξαν με διάφορες διακυμάνσεις τους την επική αντίληψη που είχε καλλιεργηθεί στο λαό για τα συλλογικά του πεπρωμέ­ να, και οπωσδήποτε ως το 1920 η πολιτική όσο και η παιδεία ήταν βαθύτατα επηρεασμέ­ νες από αυτές. Μετά τη μικρασιατική περιπέτεια και παρά τις μακροχρόνιες επιπτώσεις της -ίσως και με αιτία αυτές-, η έρευνα, η διδασκαλία και η γνώση της σύγχρονης ελληνι­ κής ιστορίας είχαν μια αντίθετη προς την προηγούμενη κατεύθυνση, απαξιωτική δηλαδή για τις αλυτρωτικές ιδέες, αλλά στον ίδιο βαθμό υπερβολική και στρεβλή. Αποτέλεσμα αυτής της συστηματικής συσπείρωσης, η οποία επεκτάθηκε και στα μεταπο­ λεμικά χρόνια, ήταν η ανάδειξη και στήριξη από την πλευρά του κράτους μιας στενά εθνιστικής αντίληψης για την ιστορία. Και παρεπόμενό της η εξαιρετικά δύσκολη προσέγγιση ή και η άγνοια βασικών όψεών της, και μάλιστα αυτών που σχετίζονται με τη δράση και τις αλληλοεξαρτήσεις, στο παρελθόν και στο παρόν, του εθνικού ελλαδικού κέντρου με τις περιφερειακές, αλλά ζωτικής σημασίας ζώνες ύπαρξης του ελληνισμού: τη Μικρά Ασία, την Κωνσταντινούπολη, την Κύπρο και, κατά δεύτερο λόγο, την Αίγυπτο και τις βαλκανι­ κές χώρες. Η άγνοια και η απαξίωση, υποστηριγμένες θεσμικά εδώ και χρόνια, μας εμποδίζουν ακόμα και σήμερα να εντάξουμε στη μελέτη της ιστορίας και στην ιστορική μας παιδεία δράσεις και γεγονότα που εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται εν κρυπτώ και να παγιδεύονται σ' ένα μύθευμα για το τι είναι και τι δεν είναι ελληνικό. Και παρά το ότι την τελευταία δεκα­ πενταετία έχουν πολλαηλασιαστεί οι αναγνωριστικές και τεκμηριωτικές έρευνες ορισμέ­ νων νεότερω ν ιστορικών για τις περιοχές αυτές, δε συμβαίνει κάτι ανάλογο στο επίπεδο τη ς ιστορικής παιδείας και της αντίστοιχης πρώιμης οχολικής επιμόρφωσης. Τα κέντρα του εξωελληνισμού συνεχίζουν να θεωρούνται «μακρινές» επαρχίες της μητροπολιτικής Ελλάδας, υποδεέστερης ή ομιχλώδους σημασίας, χωρίς τη συστηματική και επαρκή εκεί­ νη ενημέρωση που θα μας γνώριζε το τι συνεισέφεραν στη συγκρότηση τη ς εθνικής συνείδησης ή, ειδικότερα, ποια ήταν τα επιτεύγματά τους στην οικονομία, στις τέχνες, στα γράμματα, στη σκέψη.

ΠΑΡΕΜΒΑΤΙΚΑ

Ο

η

Από όλες αυτές και από άλλες, δευχερεύουσας σπουδαιότατος, ζώνες του περιφερεια­ κού ελληνισμού, η μόνη που εξακολουθεί να διατηρεί τη σχετική αυτονομία της είναι η Κύπρος. Είναι η μόνη μη ελλαδική επικράτεια που δεν έχει πάψει να είναι ομόγλωσση στο μεγαλύτερο μέρος τη ς και η μόνη εξω -ελλαδική κοινωνία που δεν έχει πάψει μ' έναν τρόπο αταβιστικό να είναι στραμμένη στο «μητροπολιτικό» κέντρο. Που δεν έχει σταματή­ σει να ακολουθεί-αν και πολλές φ ορές εκούσα άκουσα-τις εκάστοτε ελλαδικές κυβερ­ νητικές επιλογές, προσπαθώντας να ευθυγραμμιστεί με ειλημμένες αποφάσεις πολιτικών μας και που πολύ συχνά είχαν και έχουν ελάχιστη γνώση τω ν ειδικών συνθηκών που εκφράζονται στη συγκρότηση της κυπριακής κοινωνίας: στα ήθη, στις ιστορικές παραδό­ σεις της, στον τρόπο διαμόρφωσης και λειτουργίας τω ν ηγεσιών της. Τι αντιστάθμισμα υπάρχει απέναντι στο συνήθως ένθερμο εθνοκεντρικό προσανατολισμό της Κύπρου; Ποιες είναι οι ζωογόνες ωσμώσεις και συγκλίσεις της νήσου με το εθνικό κέντρο και, αν υπάρχουν, με ποιο τρόπο μπορεί να γίνουν συνειδητές ή με ποιο τρόπο μπορεί να αναδειχθούν ως δικές μας ιστορικές εμπειρίες; Για να είμαστε ειλικρινείς, το αντιστάθμισμα είναι επουσιώδες και οι συγκλίσεις ευκαιριακές και άρρυθμες. Η Κύπρος εισέρχεται στη σφαίρα των ενδιαφερόντων μας στο βαθμό που τα προβλήματά της γίνο­ νται και ελλαδικά προβλήματα ή στο βαθμό που οι πολιτικοστρατηγικές συγκυρίες την εντάσσουν στην ίδια με μας ζώνη τω ν διεθνών παιγνίων και συμφερόντων. Διαφορετικά υπάρχει σαν μια μακρινή μας τύψη ή σαν ένας κόσμος που για τους τουριστικούς οδηγούς της Μεσογείου είναι ανατολικότερος, άρα εξω τικότερος της αιγαιοπελαγίτικης παραμυ­ θίας μας. □

Κολοκοτρώνη 11 · Τ.Κ. 35100 · Λαμία · Τηλ,/Fax: 0231 067276 -------------------------------------------------- ε - m a il: u io iio s ’e io ie iie i.g r --------------------------------------------------

23

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΑΓΚΥΡΑ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗ ΔΟΞΑ Ο ΟΛΥΜΠΙΟΝΙΚΗΣ

ΚΩΣΤΗΣ ΤΣΙΚΛΗΤΗΡΑΣ Η ζωή του μεγάλου Ολυμπιονίκη και η πορεία του προς τη δόξα.

Στην επ οχή μα ς που η κοινω νία και οι νέο ι α να ζητούν πρότυπα και ινδάλματα, ο Κ ω σ τής Τσ ικλητήρας δίνει μια πρόταση ζω ή ς!

0 Ο Λ Υ Μ Π ΙΟ Ν ΙΚ Η Σ

ΚΩΣΤΗΣ Τ Σ ΙΚ Λ Η Τ Η Ρ Α Σ

Μια πολυτελής έκδοση. Ένα βιβλίο που θ ’ αγαπηθεί από μικρούς και μεγάλους.

ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟ ΕΝ ΑΣ ΠΛΗΡΗΣ ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΕΝΑ ΘΑΥΜΑΣΙΟ ΑΘΛΗΜΑ

Μ ε εξη γ ή σ εις , σ χεδια γρ ά μμα τα , ε ικ ό ν ε ς , εκ π λ η κ τικ ές φ ω το γ ρ α φ ίες , συναρπαστικά κ είμ ε ν α και η λ εκ τρ ο ν ικ ές δ ιευ θ ύ ν σ εις στο δια δ ίκτυ ο ! Μια πολυτελής έκδοση. Για τους μικρούς και μεγάλους λάτρεις του ποδοσφαίρου.

Δ. Α. ΠΑΠΑΛΗ ΜΗΤΡΙΟΥ Α .Β .Ε .Ε. · Λ. Κηφισού 8 5 - Αιγάλεω, Τηλ.: 3 4 7 8 0 4 4 -3 4 5 5 2 7 6 - Fax: (01 ) 3 4 7 4 7 3 2 Κατάστημα Πεσμαζόγλου 5 (Στοά Ορφέως) Τηλ.: 3 2 1 3 5 0 7 · e-maihagyra@ agyra.gr · www.agyra.gr

γράφει ο ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ

Κείμενα που γρόφοηαι μ αφορμή ένα βιβλίο

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ Σ Υ Ν Ω Μ Ο Σ ΙΑ Σ ιδέα ότι βρισκόμαστε στο κέντρο μιας σκοτεινής πλεκτάνης που στόχο της έχει να μας καταστρέψει είναι μια από τις περισσότερο διαδεδομένες έμμονες ιδέες του κόσμου. Το μικρόβιό της λίγο πολύ βρίσκεται μέσα σε όλους τους ανθρώπους, ε ­ κείνο όμως που μας εμποδίζει να συνειδητοποιήσουμε τον επιδημικό του χαρα­ κτήρα είναι το ότι ο καθένας δέχεται πως μόνο μία συνωμοσία υπάρχει: εκείνη που στρέφεται εναντίον του. Πολύ φυσικό: το κέντρο της συνωμοσίας είναι το κέντρο του κόσμου. Και ο κόσμος ένα μόνο κέντρο μπορεί να έχει: το δικό μας Εγώ. Η περιφέρεια υ­ πάρχει για να περιστρέφεται γύρω του και για χάρη του. Ό,τι καλό γίνεται, γίνεται για να μας ευχαριστήσει («για μας κελαηδούν τα πουλιά!...»), ό,τι κακό για να μας βλάψει («βρε κόσμε άδικε, γιατί;...»). Η οποιαδήποτε αποτυχία μας, λοιπόν, η δυστυχία μας γενικά, δεν μπορεί παρά να οφεί­ λεται στις μυστικές δυνάμεις του σκοτεινού περιθωρίου, που διαρκώς βυσσοδομούν εις βάρος μας. (Για τις επιτυχίες τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά: αυτές τις πιστώνου­ με αποκλειστικά στις ικανότητές μας, που θριαμβεύουν σε πείσμα όλων των εναντίον μας συνωμοσιών.) Όλα τα κακά, λοιπόν, είναι των άλλων, όλα τα καλά δικά μας. Παρά­ ξενο που συμπίπτουν τόσο πολύ και τόσο φυσιολογικά τα «καλά και συμφέροντα»! Αλίμονο, όμως! Τίποτε σ' αυτό τον κόσμο δεν είναι τέλειο, ούτε καν τούτη η τόσο απλή, βολική και αυταπόδεικτη πίστη! Οι πλεκτάνες αποδεικνύονται διαρκώς ατελείς. Το ότι, π.χ„ σχεδόν πάντα γνωρίζουμε τους συνωμότες είναι αρκετή απόδειξη γι' αυτό. Το χει’ ρότερο όμως είναι άλλο: οι εχθροί μας σπάνια παίζουν όπως πρέπει τους ρόλους που εμείς τους αναθέτουμε. Ένας συνεπής συνωμότης οφείλει διαρκώς, κάθε στιγμή της ζωής του, να καταστρώνει σχέδια για τη δική μας καταστροφή. Δυστυχώς, όμως, στον κόσμο που ζούμε δεν υπάρχει μπέσα. Κανείς δεν αρκείται στο ρόλο που του αναθέτου­ με, ακόμη κι αν είναι ο ρόλος του συμπρωταγωνιστή σε ένα έργο όπου συγκρούονται μέχρι τελικής πτώσεως το Καλό με το Κακό (το Καλό εμείς, το Κακό εκείνος). Δεν μπο­ ρείς πια να εμπιστευθείς ούτε τον πιο επιστήθιο εχθρό σου. Κάποια στιγμή είναι σίγουρο πως θα αποδειχθεί επιλήσμων των καθηκόντων του. Και ο λόγος είναι πολύ απλός: ακό­ μη και ο πιο ορκισμένος εχθρός μας προτιμά το δικό του καλό από το δικό μας κακό. Με δυο λόγια, όλοι έχουν να κάνουν κάτι καλύτερο για τον εαυτό τους από το να ασχολού­ νται με τη μεγαλειότητά μας. Τίθεται, λοιπόν, το ερώτημα: ποιος είναι ο «καλύτερος» (τουτέστιν ο συνεπέστερος) ε ­ χθρός μας; Σίγουρα εκείνος που ασχολείται συνέχεια μαζί μας. Αυτός λογικά θα βρίσκε­ ται πίσω απ' όλες τις συνωμοσίες που ασταμάτητα εξυφαίνονται εναντίον μας. Και ποιος

Ε

Η

25

ασχολείται συνέχεια μαζί μας, τίνος η μέριμνα μας κρατάει διαρκώς στο στόχαστρό του; 0α τον δούμε στον καθρέ­ φτη: δεν είναι άλλος από τον εαυτό μας! Έχοντας βρει την απάντηση ένας πανέξυπνος υπαρξιστής ψυχολόγος, ο Paul Watzlawick, συνόψισε σ' ένα απατηλά μικρό εγχειρίδιο το συνταγολόγιο της δυστυχίας με τον ευρημα τικό τίτλ ο The situ a tio n is hopeless b u t n o t serious... (The pursuit o f Unhapiness)'. Φαινομενικό ο συγ­ γραφέας μάς παραδίδει το κλειδί της δυστυχίας -που χω­ ρίς να το συνειδητοποιούμε το κρατάμε διαρκώς στα χέ­ ρια μας- και μας εξηγεί με καθόλου μαύρο, όπως θα ανέ­ μενε κανείς, χιούμορ τον τρόπο να το χρησιμοποιούμε. Όσο διαβάζει κανείς το περίεργο και παραδόξως οικείο συνταγολόγιο, καταλαμβάνεται σταδιακά από απρόβλε­ πτη ευφορία. Και ο λόγος, που ο συγγραφέας τον αποκα­ λύπτει γι' αυτούς που δεν το υποπτεύθηκαν ήδη στην τ ε ­ λευταία μόλις σελίδα, είναι απλός: το κλειδί της δυστυ­ χίας είναι ταυτόχρονα και κλειδί της ευτυχίας, αρκεί να το στρίψει κανείς ανάποδα: «Όπως μπορούμε να φτιάξουμε μόνοι μας τη δυστυχία μας, μπορούμε επίσης να φτιάξουμε μόνοι μας την ευτυχία μας... Μ' άλλα λόγια, η κατάσταση είναι απελπιστική, και η λύση απελπιστικά απλή»2.

Από τα πολλά παραδείγματα-μοντέλα συμπεριφοράς θα απομονώσουμε ένα, που κατά τη γνώμη μας θα μπορού­ σε να αναπτυχθεί σε μια σχεδόν πλήρη θεωρία της κοινω­ νικά προβληματικής συμπεριφοράς. Το συνοψίζει θαυμά­ σια το περίφημο ανέκδοτο με το γρύλο: Κάποιος ταξιδεύει νύχτα σε ένα έρημο επαρχιακό τοπίο. Ξαφνικά σκάει το λάστιχό του. Γρύλο για να βάλει τη ρεζέρβα δεν έχει. Στην απελπισία του βλέπει το φως ενός μοναχικού σπιτιού στην πλαγιά. Δεν έχει άλλη λύση από το να πάει ως εκεί και να ζητήσει ένα γρύλο. Προχωρώντας όμως σκέπτεται: «0α πάω να χτυπήσω. 0 άλλος δε θα μου ανοίξει. Εγώ θα επιμείνω. Κάποια στιγμή θα μου απαντήσει ενοχλημένος: "Ποιος είναι τέτοια ώρα;" "Ένας ταξιδιώτης", θα του πω. "Μου έσκασε το λάστιχο και δεν έχω γρύλο". "Και πού το ξέρω εγώ αν δεν είσαι κανένας ληστής, που παριστάνεις τον ταλαίπωρο", θα μου πει. "Σε παρακαλώ, ρε φίλε", θα του απαντήσω, "βοήθεια ζητάω". “Και θες να σε πιστέψω πως ήρθες τόσο δρόμο για ένα γρύλο;" θα επιμείνει...». Και προχωρώντας φούντωνε ολοένα από τις αναμενόμε­ νες αντιδράσεις του άγνωστου ιδιοκτήτη του σπιτιού, μέχρις ότου χτυπά την πόρτα και, την ώρα που ένα ευγενικό πρόσωπο προβάλλει με το ερώτημα «Παρακαλώ, τι θέλει ο κύριος», του ρίχνει κατάμουτρα ένα «Δεν πας στο διάολο και συ και ο γρύλος σου!», γυρίζει την πλάτη του και φεύγει. Το ανέκδοτο μπορεί να φωτίσει πλήθος προβληματικών

καταστάσεων. Λίγο πολύ όλοι μας πάμε γυρεύοντας ένα γρύλο. Μία τραυματική εμπειρία που μας σημάδεψε δημι­ ουργεί ένα μοντέλο του κόσμου που έχει πάντα την ικα­ νότητα να αυτοεπιβεβαιώνεται. Κάποιος που σαν παιδί υ­ πήρξε θύμα άδικης επιθετικότητας, την αναμένει ξανά και είναι διαρκώς συ­ σπειρωμένος για να την αποκρούσει. Κά­ θε διφορούμενη α­ ντίδραση γι' αυτόν έχει μόνο μία έ ν ­ νοια: είναι επιθετική. Και δεν μπορεί να α­ ντιμετωπιστεί παρά μόνο με ανάλογη α­ ντίδραση. Καθώς μάλιστα η καλύτερη άμυνα είναι η επίθε­ ση, ο άνθρωπος που αισθάνεται να απει­ λείται, αντιδρά «προληπτικά» με επιθετικό τρόπο. Και φυ­ σικά προκαλεί την απάντηση που ανέμενε, επαληθεύοντας έτσι πανηγυρικά την αρχική του υπόθεση. Αν τώρα βρεθεί μπροστά σε κάποιο μειλίχιο άνθρωπο, τι θα σκεφτεί; «Κοίτα τώρα αυτό τον τύπο που προσπαθεί να κρύ­ ψει τις προθέσεις του πίσω από το τάχα καλόβολο χαμό­ γελο. θα του βγάλω όμως εγώ τη μάσκα του υποκριτή!». Και αρχίζει να προκαλεί τον άλλο, μέχρις ότου τον κάνει να αντιδράσει οργισμένα. «Ορίστε», θα πει τότε, «αυτός ή­ ταν ο λύκος που φορούσε την προβιά της αθωότητας!». Δεν είναι παράξενο, λοιπόν, που κάποιοι άνθρωποι τραβά­ νε σαν αλεξικέραυνο την επιθετικότητα των άλλων. Την προκαλούν με την «αμυντική» συμπεριφορά τους. Με έναν παρόμοιο τρόπο επιβεβαιώνονται όλα τα μοντέ­ λα του κόσμου - τόσα όσα και οι άνθρωποι. Καθώς οι κοι­ νωνικοί ρόλοι είναι συμπληρωματικοί, όταν αποδεχθούμε εμείς τον έναν, υποβάλλουμε στην άλλη πλευρά τον άλ­ λο. Μια κοπέλα που έχει βιαστεί μικρή αναμένει φοβισμέ­ νη από τον άντρα που θα βρεθεί μόνος μαζί της την ίδια συμπεριφορά. Και ενδεχομένως με τις αντιδράσεις της θα την υποβάλει. Κάποιος που κατέχεται από την έμμονη ι­ δέα πως οι άλλοι γελούν εις βάρος του, αργά ή γρήγορα θα πάρει την απόδειξη πως πράγματι γελούν κ.ο.κ. Οι ε ­ μπειρίες έτσι επαναλαμβάνονται, με τον τρόπο που η βε­ λόνα του γραμμοφώνου επανέρχεται ξανά και ξανά στην ίδια χαρακιά του χαλασμένου δίσκου, βαθαίνοντάς τη σε κάθε νέα στροφή. Φυσικά, με παρόμοιο τρόπο αυτοεπιβεβαιώνονται και τα θετικά μοντέλα του κόσμου: κάποιος που πιστεύει πως ο κόσμος είναι από τη φύση του καλοπροαίρετος είναι ευ-

Ε κ δ ό σ ε ις Π ο ιό τ η τ α ς χάριστος και συνεργάσιμος, δημιουργεί ανάλογο κλίμα γύ­ ρω του και ηροκαλεί παρόμοιες αντιδράσεις. Ζει κι αυτός σ' έναν κύκλο αυτοεπαληθευόμενο, μόνο που δεν πρό­ κειται, όπως στις επώδυνες και προβληματικές περιπτώ­ σεις, για «φαύλο κύκλο». Καθώς οι ψυχολόγοι ενδιαφέρονται σχεδόν αποκλειστικά για τις προβληματικές καταστά­ σεις (διαφορετικά δε θα μπορούσαν να επιβιώσουν ως ψυχολόγοι), δεν υπήρξε μία ενιαία θεωρία της κοινωνικής συμπεριφοράς που να καλύπτει και να εξηγεί τόσο τις προβληματικές όσο και τις μη προβληματικές περιπτώ­ σεις. Ίσως οι -προφανώς όχι και τόσο πρωτότυπες- σκέ­ ψεις που διατυπώνονται εδώ για το «αυτεπιβεβαιούμενο μοντέλο του κόσμου» δίνουν το έναυσμα μιας τέτοιας θε­ ωρίας. Το θέμα μας όμως δεν είναι οι θεωρίες, είναι οι άνθρωποι. Μπορεί ένας που υποφέρει να δραπετεύσει από το εφιαλ­ τικό κλειστό του σύμπαν; Έστω, μπορεί να μπαινοβγαίνει στους κόσμους που επιθυμεί; Τίποτε δεν είναι πιο εύκολο από το να δίνει κανείς συμβουλές του τύπου «γίνε πιο φι­ λικός», «γίνε πιο προσηνής» κ.ο.κ. Τίποτε δεν είναι επίσης πιο βαρετό και απωθητικό για τον άλλο από τις καλοπρο­ αίρετες συμβουλές.

HEIN Z-GUNTHER NESSELRATH

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ ΤΟΜΟΣ A

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ

ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ

«Το γεγονός ότι ένας τρίτος τον συμβουλεύει κάτι είναι αρ­ κετό για να το απορρίψει, έστω κι αν αντικειμενικά η συμ­ βουλή είναι σωστή. (Ένας συνάδελφος μου έλεγε ότι ο ο­ ρισμός της ωριμότητας είναι: Να απορείς να κάνεις κάτι, παρόάο που οι νονείς σου στο συνιστούνίι»

γράφει ο Paul Watzlawick. Ίσως γι' αυτό προτίμησε να εκδώσει ένα βιβλίο με τον «αρνητικό» τίτλο Φτιάξε την δυ­ στυχία σου μόνος σου. Κάνοντάς μας να συνειδητοποιή­ σουμε με ποιο τρόπο ήδη πριν μας το πει εφαρμόζαμε «σωστά» τη λαθεμένη συνταγή, μας αφήνει να δούμε μό­ νοι μας τον τρόπο να την αποφύγουμε. □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Φτιάξε την δυστυχία σου μόνος σου, μτφρ. Αντώνης Γκίκας, α' έκδοση 1985, επανέκδοση από τις εκδόσεις «Αλήστου Μνή­ μης» του Λεωνίδα Χρηστάκη.

2. Σ. 69 της μτφρ. Δυστυχώς, ούτε ο μεταφραστής, που αυτοκτόνησε μετά το πέρας της μετάφρασης, ούτε ο πανέξυπνος εκ­ δότης, όπως φαίνεται από το προλογικό του σημείωμα, κατα­ νόησε το πνεύμα του συγγραφέα. Αλλιώς δε θα έγραφε πως «η δυστυχία, κατά τον Πωλ Βατζλάβικ, είναι μια πολύ σοβαρή υπόθεση ώστε να την εμπιστεύεσαι στην ιδιωτική πρωτοβου­ λία. Χρειάζεται κρατική παρέμβαση, λέει με σκωπτικό ύφος ο συγγραφέας...». Στην πραγματικότητα, αυτό που λέει ο συγ­ γραφέας είναι πως η δυστυχία είναι μια τόσο προσωπική υπό­ θεση, που δεν μπορείς να την εμπιστευθείς σε κανέναν, μήτε καν στο ίδιο το κράτος, το οποίο, στην προσπόθειά του να μας κάνει ευτυχισμένους, προωθεί τόσο πολύ τη δυστυχία μας. (Να γιατί τα βιβλία δεν πρέπει να συνοδεύονται από προλό­ γους: καναλιζάρουν την ανάγνωση -που δυνητικό είναι πολυεπίπεδη και πολύπλευρη- στο στενό πλαίσιο μιας μονόπλευρης ερμηνείας.)

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ I. Α ναστασίου - 1. Βάσση Σ. Κοτζαμπάση - θ . Κουρεμένο Π. Κυριάκου ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δ. I. Ιακώβ - Α. Ρεγκάκος Καθηγητές ΑΠΘ Με 776 σελίδες 84 εικόνες, 3 χάρτες και 1 πίνακα

Ε κ δ ό σ ε ις

Π απααημα Προσφορά στον Πολιτισμό m i την Παιδεία Ιπποκράτους 8 Αθήνα

Τηλ.: 010 36.27.318 w w w .papadim asbooks.gr e-m ail: papadim as@ atp.gr

Η μεταμόρφωση του χρήματος

της ΙΩ Α Ν Ν Α Σ Π. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

s αφορμή τη ν άφιξη ίο υ ευρωπαϊκού νομίσματος, οργανώθηκε στο πολιτιστι­ κό κέντρο Pompidou στο Παρίσι ένα τετραήμερο συνέδριο με τίτλο «Μεταμόρφωση του χρή­ ματος» (M 0tam orphose de I'argent). Ο πρώτος κύκλος του συνεδρίου αφιερώθηκε στο συγγραφέα του Κατηγορώ, τον Ζολά (1840-1902), ως φόρος τιμής -φ έ το ς συμπλη­ ρώνονται εκατό χρόνια από το θά­ νατό το υ - σ' έναν ένθερμο υπερα­ σπιστή των γραμμάτων και της τ έ ­ χνης της εποχής του, ο οποίος χά­ ρη στη μεθοδικότητα και την επι­ μονή της δουλειάς του -αποτέλε­ σμα προφανώς και τη ς δημοσιο­ γραφικής το υ ιδιότητας- «μετα­ μόρφωσε» τη συγγραφή βιβλίων σε επάγγελμα. Στην πλούσια συγ­ 0 Εμίλ Ζολά από τον Εντουάρ Move γραφική παραγωγή ο φ είλονται άλλωστε η φήμη και η οικονομική επιφάνεια που γνώρισε εν ζωή ο συγγραφέας. Τα βιβλία του Ζολά σκιαγραφούν πιστά τη γαλλική κοινωνία του 19ου αιώνα. Στα χνάρια του Μπαλζάκ, ο Ζολά, σε μια σειρά είκοσι τόμω ν με τίτλο Ρουγκόν-Μακάρ (RougonMacquart), παρουσιάζει τον άνθρωπο σε όλες τις φυσιολογικές διαστάσεις του, ως το κύημα της κληρονομικότητας και του περιβάλλοντος του, υποταγμένο σε πάθη και στο χρήμα. Για τον Ζολά «δεν υπάρχει παρά ο έρωτας και το χρήμα». Και ενώ ο έρωτας χρηματίζεται, το χρήμα δεν εξανθρωπίζεται. Στα βιβλία του, το χρήμα μεταμορφώνεται σε ηθο-ποιό. Πέρα από κάθε συμβολισμό (παρομοιώσεις και μεταφορές του χρήματος), το χρήμα υιο­ θετεί προσωπεία και αντίστοιχους ρόλους, αναδομεί και καταστρέφει, καθοδηγεί και πα­ ρεμβαίνει. Χίμαιρα ή όνειρο, σκοπός ή σχέδιο, φόντο και σκηνικό, προσδιορίζει και καθορίζει, συνά­ πτει και συνιστά την πράξη. Η πρόληψη -ενίοτε μέσω του συμπτωματικού- εξαιρεί το α­ πίθανο ή το μη αληθινό. Οι περιπέτειες στις οποίες υποβάλλονται τα πρόσωπα σκοπό έ-

Ρ ΙΟΡΤΑΖ

m

28

Ε κ δ ό σ ε ις Π ο ιό τ η τ α ς χουν τη συγκρότηση και τη συνοχή της πλοκής, καθώς και τη διαφάνεια τω ν χαρακτήρων, αντανάκλαση ποικί­ λων συμπεριφορών. Η φύση του χρήματος προκαλεί α­ ντιδράσεις. Πυρήνας τω ν βιβλίων όπως και τη ς προσωπικής ζωής του συγγραφέα, το χρήμα αποτελεί έναυσμα κίνησης και πράξης- συχνά ξεπερνά τη διάστασή του ως μέσο και γί­ νεται αυτοσκοπός. Η δε ικανότητα κέρδους και πλουτι­ σμού αναγάγεται σε τέχνη. Ειδικότερα, στο βιβλίο του Το χρήμα παρουσιάζει το μάταιο αγώνα του ατόμου για κατάκτηση πλούτου και τη ν αναπόφευκτη καταστροφή του. Για τα πρόσωπα του Ζολά, η αξία της ζωής αποδεικνύεται πολυτιμότερη του χρήματος.

0 δεύτερος κύκλος του συνεδρίου περιλάμβανε προσεγ­ γίσεις του χρήματος ως μέσου ερμηνείας αξιών και συ­ μπεριφορών. Κοινωνιολόγοι, αναλυτές, ψυχαναλυτές, οικονομολόγοι παρουσίασαν «όψεις» του χρήματος που υποδεικνύεται μέσω της σχέσης χρήοης-αντικειμένου. Ως μέσο ανταλλαγής, συναλλαγής και σύμβολο επικοι­ νωνίας, το χρήμα για τους νεότερους φιλόσοφους, ό ­ πως ο Σίμελ, δημιουργία αποκλειστικά κοινωνιολογική, είναι κενό. Κατ' επέκταοη, ως μέσο προίσΐ-φέρει απεριό­ ριστες δυνατότητες χρήσης και λειτουργίας του. Σύμφω­ να με τον Αριστοτέλη, το χρήμα ως νόμισμα δεν αποτε­ λεί παρά ένα παγκόσμιο συμβατικό μέτρο αξιών, αφού πρόκειται για δημιουργία σύμβασης, προϊόν συνθήκης, α­ ποτέλεσμα νόμου (νόμος-νόμισμα). Ταυτόσημη της έννοιας της κενότητας του χρήματος α­ ντανακλάται εκείνη του χρόνου. Ο χρόνος, ως μέτρο κί­ νησης, αποτέλεσμα συμβατικό, λαμβάνει διάφορες ερ­ μηνείες και προσδιορισμούς, εφαρμογές, προσαρμογές, μέσω της επένδυσης ή της χρήσης του. 0 χρόνος καθο­ ρίζει το γεγονός. Την 1η Ιανουάριου 2002, το εκάστοτε εθνικό πανόραμα (Βλέπε σχέδια-αναφορές σε σύμβολα ανεξαρτησίας, σε ήρωες επανάστασης, σε στρατηγούς, εθνάρχες κ,ά.) του νομίσματος-χρήματος «μεταμορφώ­ θηκε» σε κοινό, ευρωπαϊκό και το όραμα μιας Ενωμένης Ευρώπης επισφραγίστηκε αντικειμενικά με την εκτύπω­ ση ενός κοινού νομίσματος. Το ευρώ ως νόμισμα έφτασε για να αποτυπώσει την ιδεολογία μιας οικονομικής, αν ό­ χι και πολιτισμικής συνοχής. Μία κοινή λ έξη -ε υ ρ ώ -τίθ ε τα ι σε κυκλοφορία και το χαρτονόμισμα μετουσιώνεται σε «γλώσσα», σε κοινό κώ­ δικα επικοινωνίας. Αντικείμενο, σύμβολο κοινοτικό, το ευρώ ενέχεται σε μία γενικότερη «μεταμόρφωση» της σύγχρονης ευρωπαϊκής κοινωνίας. Το χρήμα αλλάζει προσωπείο, εκσυγχρονίζεται. Απλούστευση συμβόλου προς μια ταχύρυθμη κυκλοφορία του αντικειμένου, επιβεβαιώνοντας ότι «ο χρόνος... είναι χρή­ μα». □

FRITZ GRAF Καθ. του Πανεπιστημίου Πρίνστον

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ ΤΟΜΟΣ Β

ΡΩΜΗ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δημ. Ζ. Νικήτας Καθηγητής ΑΠΘ Με 814 σελίδες 58 εικόνες, 2 χάρτες και 2 πίνακες

Ε κ δ ό σ ε ις Π απαδημ α Προσφορά στον Πολιτισμό και τ ψ Παιδεία

Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 010 36.27.318 www .papadimasbooks .gr e-mail: papadimas@aip.gr

Η Πράγα είναι ασπρόμαυρη η Αθήνα πολύχρωμη, οι γυναίκες επιστρέφουν από τη Ρωσία οι άντρες από την Αμερική, τα χωριά νίκος δαββέτας

τους είναι πάντα χιονισμένα, τα σπίτια τους ερμητικά κλειστά· κι όσα θυμούνται, σκόρπια γράμματα λαχτάρα για μια Βαθιά ανάσα, όπως όταν Βουτάς στη θάλασσα και πιάνεις πάτο.

. . τ ο ρ , , ι μ ,» .

ανά*ας *

Είκοσι δύο διηγήματα με φόντο την περιπέτεια της καθημερινότητάς μας.

Στην Πάτρα του 1890 ο Μίμης Σαρδούνης, ένας νεαρός ψάλτης και καθηγητής της Βυζαντινής μουσικής, εγκαταλείπει την καριέρα του και γίνεται καραγκιοζοπαίχτης. Αν και η συμβολή του στη δημιουργία του Ελληνικού Θεάτρου Σκιών έχει πιά αναγνωριστεί, ελάχιστα μάς είναι γνωστά για τη ζωή του, για το περιβάλλον μέσα στο οποίο εργάστηκε και για το τίμημα που, τελικά, πλήρωσε.Ένα «ιστορικό μυθιστόρημα» που αναδεικνύει σκοτεινές πτυχές της δημιουργικής πορείας ενός καλλιτέχνη και τραγικές πλευρές της προσωπικής ζωής του.

Ζούμε όλοι δύο ζωές. Την εφήμερη, της χαμέρπειας και της Αχαριστίας, και την άλλη, της άγριας, ανέφικτης Αγάπης. Ανάμεσά τους απλώνεται ένας απέραντος Κήπος, αρχαίος, ακατονόμαστος, άδηλος στους πολλούς. Εκεί οι δύο ζωές συνευρίσκονται, μισούνται, χωρίζουν, και εξ ανάγκης πάλι διασταυρώνονται. Το Α γ ά π η , Κ ήπ ο ι, Α χ α ρ ισ τ ία είναι ένα λαθραίο παιχνίδι πολιτικής διεκδίκησης σ’ αυτόν τον Κήπο. Αλίμονο, αφορά μόνον τους αναγνώστες που αμφισβητούν καθημερινά την ακριβή τους καθημερινότητα με την ελπίδα να διαφύγουν, έστω και για λίγο, στην άγρια ζωή της κοινοτικής Αγάπης -μ ό νη διέξοδο στον φωτογραφημένο πλανήτη.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

Mnpta Η ανθρώπινη αναμέτρηση με το χρόνο, πάθη και παθήματα σε ατομικό επίπεδο, εκφρασμένα πότε με αυτοσαρκασμό και πότε με χιουμοριστική διάθεση, να τι συνθέτουν αυτά τα διηγήματα. Ακόμα: Η περιπέτεια του προσώπου, καθώς αναλώνεται μέσα σ’ ένα διάλογο με τον εαυτό του και τα πράγματα, ανακαλύπτει πλευρές ζωής απ’ όπου κρατιέται - έστω με τσακισμένο σώμα -

&

ώστε να φτάσει στην υπέρβαση μιας παραίτησης η οποία υποβόσκει στις πράξεις του και στις αποφάσεις του. Τρυφερότητα και έρωτας, μέσα σ’ αυτά τα διηγήματα, καταθέτουν την ανθρώπινη καθημερινότητα και το δράμα της

r m

p j

ύπαρξης, απογυμνωμένο από μυθικές παραπλανήσεις, αλλά μ’ ένα στήριγμα παραμυθητικό, έω ς τα όρια μιας αυτογνωσίας.

Ψ ΜΑΡΙΑ ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗ

Ένα παιχνίδι έρωτα και τύχης με ανορθόδοξες επιλογές και απροσδόκητο τέλος. Μια ιστορία ενός παράξενου ερωτικού

ΣΧ Ε Δ Ο Ν ... ΜΕΛΟ

πάθους, σε μια σύγχρονη μεγαλούπολη, που την εξέλιξή της τη μαθαίνουμε από τρίτους. Ένας έρωτας, χωρίς πρόσωπο.Ή καλύτερα, με πρόσωπα δανεικά. Ήρωες μια νεαρή όμορφη κοπέλα και ένας αινιγματικός, μοναχικός άντρας που ποτέ δεν βγαίνει από το σπίτι του. Θέλει άραγε κάτι να κρύψει;

Τ

Η Ελένη, ο Γιάννης, η Μαρίνα. Τρία αδέρφια που αντιμετώπισαν ο καθένας με εντελώς διαφορετικό τρόπο την απώλεια του πατέρα. Τότε που εκείνος άφησε την ταυτότητά του στο τραπέζι του σπιτιού και εξαφανίστηκε για πάντα. Η Ελένη, έπειτα από πολλά χρόνια δίπλα στην κατάκοιτη μάνα, ξαναπαίρνει το κουβάρι της ζωής τους και το ξετυλίγει. Κοιτάζει, με άλλα μάτια τον κόσμο όπου μεγάλωσε- σε ένα μικροαστικό σπίτι στην Κυψέλη, με αριστερές αρχές, οράματα για ένα διαφορετικό κόσμο και ενοχές περίπου για τα πάντα. Ένα ακραίο γεγονός στάθηκε αφορμή για την αντιπαράθεση με την οικογένειά της. Ένα Βουβό σήμα έφτασε ως αυτήν και έβαλε μπροστά τη δίκη τής μνήμης...

ΜΑΡΛΕΝΑ ΠΟΛΙΤΟΠΟτΛΟΤ

Οίχος

ενοχής

ίπιμέλιια: ΗΑΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ

Ανατομία της μελαγχολίας

|:

Μπόρχες δ εν παρέλειπε να το μνημονεύει όποτε έβρισκε χην ευκαιρία, το ίδιο και άλλοι μεγάλοι συγγραφείς, από το ν Ντε Κουίνσι και το ν Μπεν Τζόνσον μέχρι τον Άντονι Μπέρτζες. 0 λό­ γος για το κλασικό έργο, και ένα από τα κορυφαία της αγγλόφωνης γ ρ α μ μ α τε ία ς , Η α ν α το μ ία τ η ς μ ελ α γ χ ο λ ία ς ( The A n a to m y o f Melancholy) το υ Ρόμπερτ Μπάρτον (Robert Burton), το οποίο επανεκδόθηκε προσφάτως («New York Review Books», ο. 550) με εισα­ γωγή του Αμερικανού κριτικού και συγγραφέα William Η. Cass. Γεννημένος στο Λέσχερσαϊρ το 1577, ο Μπάρτον σπούδασε στην Οξφόρδη, όπου και εργάστηκε διά βίου ως βιβλιοθηκάριος στο Κολέ­ γιο Christ's Church. Η πρώτη έκδοση τη ς Ανατομίας εμφανίστηκε το 1621 και έγινε αμέσως μεγάλη επιτυχία. 0 Μπάρτον συνέχισε να το επεξεργάζεται, να το αναθεωρεί και να προσθέτει νέο υλικό στο ήδη υπάρχον. Μέχρι το 1640, χρονιά του θανάτου του, είχε κάνει πέντε εκδόσεις. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να κατατάξουμε την Ανατομία σε συγκεκρι­ μένη κατηγορία. Ξεκινώντας από ένα είδος ιατρικής πραγματείας, ό­ που γίνεται λόγος για αίτια, συμπτώματα και πιθανές θεραπείες της «αρρώστιας», το ογκώδες αυτό έργο εισέρχεται στη συνέχεια σε άλλα χωρά­ φια, της φιλοσοφίας, της ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας και της ιστορίας, της λογοτεχνίας, τη ς αρχαίας ελληνικής πραγματείας, ακόμα και του αποκρυφι­ σμού. θα πρέπει εδώ να διευκρινίσουμε ότι η μελαγχολία για την οποία κάνει λόγο ο Μπάρτον δ εν είναι μόνο η ψυχολογική ή συναισθηματική κατάσταση τη ς ρομαντικής απελπισίας για τη ν οποία έγραψαν αργότερα οι Νοβάλις, Κλάιστ, Μπάιρον, Τένισον κ.ά., δεν είναι απλώς το μποντλερικό spleen, αλλά ούτε και αυτό που κατανοούμε σήμερα ως κατάθλιψη. Μελαγχολικός στην επο­ χή του Μπάρτον ήταν και ο σχιζοφρενής, ο παρανοϊκός, κοινώς ο παράφρων, που, ειδικά τό τε, ήταν πραγματικά απόκληρος της κοινωνίας, ένας παρίας. Το πιο ενδιαφέρον ίσως στοιχείο του βιβλίου είναι ότι ο συγγραφέας μιλά εκτενώς και εις βάθος για ένα θέμα που, αν κάποια εποχή είχε βαρύνουσα σημα­ σία, αυτή είναι η δική μας, κατά την οποία τα βασικά ζητήματα επιβίωσης έ ­ χουν λυθεί και το μεγάλο πρόβλημα είναι πώς να ζήσει κανείς. Εκεί είναι που ο καθένας, άλλος περισσότερο άλλος λιγότερο, στέκεται με αμηχανία, αλλά και αγωνία, μπροστά σε ένα αβυσσαλέο κενό που ανοίγεται μπροστά του. Εν κατακλείδι, η Ανατομία είναι ένα χρονικό, ένα ιστορικό τω ν αντιλήψεων περί μελαγχολίας, και ένα εγχειρίδιο για την πρόληψη και τη θεραπεία της σε επο­ χές αλλοτινές, που παρουσιάζει όμως πολλαπλό ενδιαφέρον και για εμάς σή­ μερα. □ 32

Η οάτιρα του Τζόναθαν Σουίφτ *W νας άλλος μεγάλος συγγραφέας της αγγλόφωνης λογοτεχνίας είl · ναι βέβαια ο Ιρλανδός Τζόναθαν Σουίφτ, γνωστός στην Ελλάδα L (αλλά και παγκοσμίως) από τα περίφημα Ταξίδια του Γκιούλιβερ (που κανονικά είναι «Γκάλιβερ»). 0 Σουίφτ γεννήθηκε στο Δουβλίνο το 1667 και εγκαταστάθηκε στην Αγγλία το 1689, όπου εργάστηκε ως γραμματέας ενός Αγγλου ευγενούς. Το 1713 επέστρεψε στο Δουβλί­ νο και αποσύρθηκε στον Καθεδρικό του Αγίου Πατρικίου, στον περίβο­ λο του οποίου ενταφιάστηκε το 1745. Ο ίδιος, μάλιστα, φρόντισε να συγγράφει το σύντομο επιτάφιο σημείωμα που κοσμεί το μνήμα του μέχρι σήμερα. Ο Σουίφτ ήταν έξοχος πεζογράφος με άκρως προσωπι­ κό, ιδιότυπο, ύφος (ανάλογο με εκείνο ενός Ραμπελέ, ενός Στερν ή του Ντεφόε), ήταν όμως επίσης και σημαντικός ποιητής, ο οποίος πί­ στευε με φανατισμό σε ένα ειρωνικό «αντι-ποιητικό» στιλ γραφής. Αλληγορικός, σατιρικός, καυστικός, στο βαθμό που να γίνεται γκροτέσκος, ήταν ένας συγγραφέας που αγαπήθηκε από τους υπερρεαλι­ στές, από τους συγγραφείς της σχολής του παραλόγου, από τους φα­ νατικούς της λογοτεχνίας του φανταστικού, ενώ επαινέθηκε από σύγ­ χρονες μεγάλες μορφές της παγκόσμιας λογοτεχνίας, από το ν Τζόις και τον Μπέκετ μέχρι τον Μιλάν Κούντερα.

To A Tale o f a Tub and Other works («Oxford University Press», σ. 242), που εκδόθηκε πρόσφατα σε επιμέλεια του Angus Ross (καθηγητή αγγλικής λ ογ οτε­ χνίας στο Πανεπιστήμιο του Σάσεξ και ειδικού στη λογοτεχνία του 18ου αιώνα) και του David Wooley (ο οποίος επ ιμελήθηκε τις πρώτες εκδόσεις έργων του Σουίφτ στην Αυστραλία το 1946), περιλαμβάνει το πρώιμο έργο του A Tale o f a Tub καθώς και άλλα κείμενα του Σουίφτ: τη Μάχη των βιβλίων και τη Μηχανική επιχείρηση m u πνεύματος. Ένα απόσπασμα. Το μεγάλο προσόν της έκδοσης είναι η προσεγμένη εισαγωγή, η επιλεγμένη βι­ βλιογραφία, ένα συνοπτικό χρονολόγιο, επίμετρα με σχόλια και κείμενα πάνω στο έργο του Σουίφτ, γλωσσάρι και σχόλια επεξηγηματικά, ειδικές προσθήκες με κείμενα που είχαν μυστηριωδώς προστεθεί στον αρχικό κορμό του A Tale o f a Tub and Other Works, ενώ περιλαμβάνει ακόμα ειδική ενότητα σχετικά με τις αντιδράσεις που προκάλεσε η έκδοση του έργου στην εποχή του. Γενικά, τα έργα του Σουίφτ δημιουργούσαν προβλήματα, όχι μόνο στη δική του εποχή αλ­ λά και αργότερα. Μνημειώδης έχει μείνει η δημόσια πρόταση που είχε κάνει για την καταπολέμηση της πείνας στην Ιρλανδία και η οποία συνίστατο στο μαγεί­ ρεμα βρεφών (!). Προχώρησε ακόμα πιο πέρα και παρέθεσε ειδικές συνταγές για να πετύχει κανείς μεγαλύτερη νοστιμιά. Έτσι είχε κανείς λιγότερα στόματα και περισσότερη τροφή - και, μάλιστα, εκλεκτή... □ 33

γράφει η Χ Ρ Υ Σ Α Σ Π Υ Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ

ΧΕΡΜΑΝ ΜΕΛΒΙΛ ΗΠΑ ( 1 8 1 9 - 1 8 9 1 )

χρεοκοπία του πατέρα του ανάγκασε το νεαρό Χέρμαν Μέλβιλ να δου­ λέψει πρώτα στο μαγαζί του αδερφού του, αργότερα σε τράπεζα, για να καταλήξει στο εμπορικό ναυτικό και τα φαλαινοθηρικά. Οι εμπειρίες του από το θαλασσινό κόσμο αποτυπώνονται στα μυθιστορήματά του κα­ θώς και στις απόψεις του σχετικά με την ανθρώπινη φύση, η οποία κυριαρ­ χείται από δύο δυνάμεις, αυτές του καλού και του κακού. Ενώ στα πρώτα του βήματα έδειχνε να συμμερίζεται την αισιόδοξη ματιά του δοκιμιογράφου Ραλφ Γουόλντο Έμερσον, ο οποίος πίστευε βαθιά στη θετική πλευρά του ανθρώπου, αργότερα επηρεάστηκε από το έργο του Ναθάνιελ Χόθορν, και ι­ διαιτέρως από το μυθιστόρημά του Το κόκκινο νράμμα, τη σύνθεση που αποτυπώνει τη διαρκή σύγκρουση τω ν αντίθετων δυνάμεων στη φύση. Στο πρώτο του έργο Ταϊπή (Typee, 1846) περιγράφονται οι περιπέτειές του στα νησιά της Γαλλικής Πολυνησίας, όπου περιπλανήθηκε μαζί μ' ένα συνάδελ­ φό του όταν εγκατέλειψαν το φαλαινοθηρικό στο οποίο εργάζονταν. Ο εξω ­ τικός κόσμος των νησιών, όπου σύμφωνα με το μύθο κατοικούσαν ανθρωποφάγοι, γίνεται το καταφύγιο για τον άνθρωπο που έχει κουραστεί από τον πολιτισμό και τις ανάγκες του. Σ' αυτό το βιβλίο, όπως και στα επόμενα,

«

προβάλλεται το αλληγορικό πνεύμα του συγγρα­ φέα ενώ το εναλλασσόμενο ύφος του καθιστά τα μυθιστορήματά του δυσχερή στην ανάγνωση. Γι' αυτό, άλλωστε, μόλις πρόσφατα η κριτική κατέ­ τα ξε τον Μέλβιλ στους κορυφαίους Αμερικανούς συγγραφείς. Στο αριστούργημά του Μόμπι-Ντικ, ο Χέρμαν Μέλ­ βιλ, επηρεασμένος από το ναυάγιο του φαλαινο­ θηρικού Έσεξ το 1820 στον Ειρηνικό Ωκεανό, απέ­ δωσε τις αμφιβολίες του για τη δύναμη του νου καθώς και την πίστη του στη σύγκρουση των σκο­ τεινών αντίθετων δυνάμεων στη ζωή. Επιπλέον εξέφρασε και τη βεβαιότητά του ότι το άτομο δεν είναι μόνο «ζώο» αλλά διαθέτει ουσία, περιεχόμε­ νο. 0 αλαζόνας καπετάνιος του φαλαινοθηρικού, ο Άχαμπ, κυνηγά με μανία τη ν άσπρη φάλαινα, τον Μόμπι-Ντικ, η οποία στο τέλο ς τον σκοτώνει.

0 καπετάνιος ξεπερνά τα όρια τω ν δυνατοτήτω ν του, υπερεκτιμά τις ικανότητές του και τιμωρείται. Το θέμα καθώς και ο χειρισμός του οδηγούν το συγγραφέα κοντά στους αρχαίους τραγικούς ποι­ ητές αλλά και τον Σέξπιρ. Οι σύγχρονοί του δεν μπόρεσαν να εκτιμήσουν την αξία του έργου του και έτσι ο συγγραφέας αποτραβήχτηκε στη μονα­ ξιά του και, απογοητευμένος, μόλις στα τριάντα τρία του χρόνια, αφού ασχολήθηκε για λίγο ακόμη με το μυθιστόρημα, από το 1860 άρχισε να γρά­ φει ποίηση.

MEAB

Μυθιστορήματα: Ταϊπή: Μια ματιά στη ζωή της Πολυνησίας (Typee: A Peep a t Polynesian Life, 1846) Όμου: Εξιστόρηοη περιπετειών στις Νότιες Θά­ λασσες (Omoo: A Narrative o f Adventures in the ou u u io c a z , i o h //

Μαρντί και ένα ταξίδι προς τα εκεί (Mardi and a Voyage Thither, 1849) Ρέντμπερν, το πρώτο του ταξίδι (Redburn, His First Voyage, 1849) To άοπρο τζάκετ. Ο κόσμος μέσα σ ' ένα πολεμικό πλοίο (White Jacket. Or, The World in a Man-of-War, 1850) 35

Μόμπι-Ντικ. Ή η φάλαινα (Moby Dick. Or, the Whale, 1851) Πιερ. Ή οι αμφιβολίες (Pierre. Or the Ambiguities, 1852) Ίσραελ Πότερ. Τα πενήντα του χρόνια στην εξορία (Israel Potter. His Fifty Years o f Exile, 1855) Ο χαφιές. Η διπροσωπία του (The Confidence-Man. His Masquerade, 1857) Μπίλι Μπαντ, ο ναύτης του πρωραίου ιστού (Billy Budd, Foretopman). Γρά­ φτηκε την περίοδο 1888-1891 και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στον τόμο Μπίλι Μπαντ και άλλα πεζογραφήματα (Billy Budd and Other Prose Pieces, 1924).

Ζτα ελληνικά κυκλοφορούν τα ακόλουθα Βιβλία: Γουάιτ-Τζάκετ (Ο Αοπροφόρης) ή ο κόαμος σ' ένα πολεμικό πλοίο, μτφρ. Έφη Καλλιφατίδη, εκδόσεις «Gutenberg», Αθήνα 1998 Εισαγωγή στο Μόμπι Ντικ, A. Κ. Χριστοδούλου, εκδόσεις «Gutenberg», Αθήνα 2002 Η ιστορία του Τάουν-Χο, μτφρ. A. Κ. Χριστοδούλου, εκδόσεις «Gutenberg», Αθήνα 1991 Το Καμπαναριό, μτφρ. Άρης Σφακιανάκης, εκδόσεις «Κέδρος», Αθήνα 1994 Μ όμπ ι-Ντικ ή η φ ά λ α ιν α Α ', μ τφ ρ . A. Κ. Χ ρ ισ τοδούλ ου, εκ δ ό σ εις «Gutenberg», Αθήνα 1997 Μόμπι-Ντικ ή η φάλαινα, μτφρ. A. Κ. Χριστοδούλου, εκδόσεις «Gutenberg», Αθήνα 1991 Μόμπυ Ντικ, η φοβερή άσπρη φάλαινα, χ.μ., εκδόσεις «Παπαδόπουλος», Αθήνα 1993 Μπάρτλεμπυ ο γραφιάς κι ά λλες τρεις ιστορίες: ο άνθρωπος με το αλεξικέ­ ραυνο, ο βιολιστής, Τζίμυ Ρόου, μτφρ. Μ. Κουμανταρέας, εκδόσεις «Οδυσσέας», Αθήνα 1980 Μπενίτο Σερένο: κουκουρίκου ή το λάλημα του εκλεκτού πετεινού-Μπεναβεντάνο, μτφρ. Νίκος Βαρδίκας, εκδόσεις «Στοχαστής», Αθήνα 1992 Μπενίτο Σερένο και ά λλ ες ιστορίες, μτφρ. Νίκος Βαρδίκας, εκδόσεις «Αίο­ λος», Αθήνα 1980 Μπίλλυ Μπαντ, μτφρ. Νινίλα Παπαγιάννη, εκδόσεις «Εστία», Αθήνα 1993 Μηίλλυ Μπαντ, Μπάρτλμπι, μτφρ. Ρούλα Πατεράκη, θεσ/νίκη 1993 Μπίλλυ Μπαντ, Μπάρτλμπι, μτφρ. Ρούλα Πατεράκη, «Εκδόσεις της Βιβλιοθή­ κης», θεσ/νίκη 1977 Περιπέτειες στην χώρα των κανιβάλων, μτφρ. Άρης Σφακιανάκης, εκδόσεις «Ζαχαρόπουλος», Αθήνα 1990 36

Ν α ζού μ ε μ ετ ά ... Γιατί υπάρχει συνέχεια μ ε­ τ ά το τ έ λ ο ς... Ν α ζού μ ε μετά, με τη δύναμη της αγά πης τ ο υ - π ο υ π α ρέμ ενε άθικτη, π έρ α α π ’ το χ ρ ό ­ νο· π ο υ μας κάνει να θέλουμε να μιλάμε, α κ όμ α κι αν δεν υπάρχουν λέξεις -κ α θ ένα ς έχει τη δική του εμ π ειρ ία - ικανές να εκφ ράσουν το χω ρισμό, την α π ο υ σ ία , την έλλειψη π ο υ μας ξεσκίζει. Ν α ζούμε μετά, μέσα στο διάστημα π ο υ ά ­ φησε ο θάνα τος, αυτός π ο υ δεν ξεχνάει π ο τ έ, π ο τ έ δεν σας αφήνει π ια σε ησυχία, π ου βι­ άστηκε να σας ψιθυρίσει στο α υτί, με τον τρ όπο του ένα Α π ό ψ ε , π ο υ αντηχεί σαν α ­ πειλή. Ν α ζούμε μ ετά, όταν το π έ π λ ο της ανη­ σ υχίας σκιάζει το φω ς της ημέρας.

«ΑΓ α γ ά π η σ ε , ε ίν α ι τ ο τ έ λ ο ς τ η ς α γ ά π η ς, μ α γ ά π η σ ε κ α ι μ ε λάτρεψ ε, ε ίν α ι τ ο τ έ λ ο ς τ η ς α γ ά π η ς, μ ’ α γ ά π η σ ε κ α ι μ ’ έ δ ιω ξ ε » .

Α σ κ λ η π ιο ύ 2 6 -2 8 , Α θήνα 1 0 6 8 0 Τ ηλ.: 0 1 0 3 6 3 0 6 0 1 Fax : 0 1 0 3 6 3 0 6 2 2

Β ασ. Κ ω νσ τα ντίνου 175

Κ ορω πί 1 9 4 0 0 _____________Τ η λ./Fax: 0 1 0 6 6 2 4 9 1 3

γράφει η Χ Ρ Υ Σ Α Ι Π Υ Ρ Ο Π Ο Υ Α Ο Υ

ΤΖΟΙΣ ΚΑΡΟΛ ΟΟΥΤΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ

&

38

ΗΠΑ 1 1 9 3 8 )

πολυγραφότατη Αμερικανίδα συγγραφέας εξέδω σ ε την πρώτη συλλογή διηγημάτων της το 1963. Έκτοτε η παρουσία της στα γράμματα είναι αδιά­ λειπτη, μολονότι το 1967, αφού είχε απορρίψει δύο μυθιστορήματα και τρία θεατρικά έργα της, αποφάσισε να σταματήσει τη συγγραφή βιβλίων και να ασχο­ ληθεί με τη διδασκαλία σε πανεπιστημιακές σχολές. Τον πρώτο καιρό οι κριτικοί είχαν εντυπωσιαστεί από το μεγάλο αριθμό τω ν κειμένων που εξέδιδε, ωστόσο τα θεωρούσαν άνισα. Γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη και μεγάλωσε στην επαρχία -κοντά στη Νέα Υόρκηόπου, όπως συνήθιζε να λέει η ίδια, οι άνθρωποι δε φοιτούν ούτε στο Γυμνάσιο. Όταν κέρδισε υποτροφία σπούδασε στο Πανεπιστήμιο τω ν Συρακουσών και του Γουισκόνσιν. Στα μυθιστορήματα και τα διηγήματά της κυριαρχούν η βία, η τρέλα, η μοναξιά, η ματαιότητα τω ν πάντων, η προδοσία στη φιλία και στον έρωτα. Σε ορισμένες συλλογές διηγημάτω ν το παράδοξο και το φανταστικό δίνουν απρόβλεπτες προεκτάσεις στα κατά τα άλλα καθημερινά και φυσιολογικά γεγονότα. Η πλοκή χαρακτηρίζεται από ζωντάνια, εκπλήξεις και ανατροπές. Οι χαρακτήρες είναι ο­ λοκληρωμένοι και φαίνεται να καθοδηγούνται από τις σκοτεινές δυνάμεις του νοσηρού ψυχισμού τους. Οι ήρωες, τις περισσότερες φορές, καταλήγουν να ε ­

«

μπλέκονται οε ακραίες καταστάσεις, οι οποίες αποδεικνύονται μοιραίες και ο λ έ­ θριες για τους ίδιους. Οι ο μ ό τεχ ν ο ί τη ς , όπως ο John Barth, ο Donald B a rthelm e και ο Thomas Pynchon, απομακρύνθηκαν από την πραγματικότητα και συνέθεσαν κόσμους οι οποίοι γεννιούνται από τις ιδέες και τις υποθέσεις, αλληγορίες που ωστόσο εκ­ φράζουν τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύουν τα πράγματα. Έτσι, στην Πλωτή όπερα, μυθιστόρημα του John Barth, ο ήρωας αναπολεί το παρελθόν του κα­ θώς σχεδιάζει να αυτοκτονήσει. Η Όουτς γνωρίζει πολύ καλά να παρατηρεί τους άλλους και να αναπλάθει τα επεισόδια της ζωής τους, κάτι που έκανε στο βιβλίο της Μαύρα νερά, στο οποίο αναφέρεται στο δυστύχημα του Έντουαρντ Κένεντι και στο θάνατο της γραμματέως του, αλλά και πιο πρόσφατα στην εκτενή μυθι­ στορηματική βιογραφία της Μέριλιν Μονρόε, με τον τίτλο η Ξανθιά. Από τα έργα της επιλέγονται τα ακόλουθα: With Shuddering Fall, 1964 (Με την ανατριχιαστική πτώση, μυθιστόρημα) A Carden o f Earthly Delights, 1967 (Ο κήπος των επίγειων ηδονών, μυθιστόρημα) Expensive People, 1968 (Οι σπάταλοι, μυθιστόρημα) Them, 1969 (Αυτοί, μυθιστόρημα) Wonderland, 1971 (Η χώρα των θαυμάτων, μυθιστόρημα) Do with me what you will, 1975 (Κάνε μου ό,τι επιθυμείς, μυθιστόρημα) By the North Gate, 1965 (Κοντά οτη Βόρεια Πύλη, διηγήματα) The Wheel o f Love, 1970 (Η ρόδα του έρωτα, διηγήματα) Marriages and Infidelities, 1972 (Γόμοι και απιστίες, διηγήματα) Ασχολήθηκε επίσης με την ποίηση και την κριτική βιβλίου. Ζτα ελληνικά κυκλοφορούν τα ακόλουθα: Άγριο Σάββατο, μτφρ. Λευκή Γιαννοπούλου, εκδόσεις «Επιλογή», Θεσσαλονίκη, 1991 Αδέσποτα παιδιά, μτφρ. Αμαλία Τσακνιά, εκδόσεις «Νεφέλη», Αθήνα 1987 Η αυτοφυλακισμένη, μτφρ. Καίτη Οικονόμου, εκδόσεις «Καστανιώτη», Αθήνα 1995 0 κήπος των επίγειων ηδονών, μτφρ. Φώντας Κονδύλης, εκδόσεις «Ζαχαρόπουλος», Αθήνα 1991 Οι κυρίες του τρόμου: 13 διηγήματα και νουβέλες, Όουτς και Ρουθ Ρέντελ, εκ­ δόσεις «Επιλογή», Θεσσαλονίκη 1994 Μαρία, μια ζωή, μτφρ. Έφη Φρυδά, εκδόσεις «Ζαχαρόπουλος», Αθήνα 1992 Μαύρα νερά, μτφρ. Ιωάννα Καρατζαφέρη, εκδόσεις «Πατάκη», Αθήνα 1995 Παζλ, Κοντά στο ποτάμι, μτφρ. Αμαλία Τσακνιά, εκδόσεις «Νεφέλη», Αθήνα 1996 Παράνομο πάθος, μτφρ. Έφη Φρυδά, εκδόσεις «Ζαχαρόπουλος», Αθήνα 1996 Παράξενες σχέσεις, μτφρ. Αναστασία Πανταζοπούλου, εκδόσεις «Ζαχαρόπου­ λος», Αθήνα 1991. □ 39

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ Α Άγρας, Τ .· 104 Αίσωπος· 167 Αλεξάνδρου, Α. · 2 1 2 Αξιωτη, Μ .· 311 Απολλιναίρ, Γκ. ·2 3 1 Αραγκόν, Λ . · 168 Αριστοτέλης· 135 Αριστοφάνης · 72 Αρτά, Α. · 151

Βαλερί. Π . · 183 Βάρναλης, Κ. · 88* Βελενατινλής, Ρ. · 2 3 5 Βενεζης, Η. · 337 Βερλαιν, Π. · 378 Βερν, I . · 105 Βιάν, Μ. · 85 Βιζυηνός, Γ. · 278 Β ολταίρος·177 Βουτυράς, Δ. · 298

Γέιτς, Ο υ.Μ π άτλερ·391 Γιουροενάρ,Μ .·81 Γκαιτε, Γ.Β. · 154 Γκράμοι,Α .·295 Βκρην/ Γκ. ·2 6 7 Γληνο ς,Δ .·61 * Γουλφ, 8. · 153

Δ Δ ά η η ς ·2 3 0 Δέλτα, Π . · 300 Δουμάς, Α. · 147

'πουλος, Ν . · 381 •1 4 5 Έλιοτ, Τ Ι. · 133 Ελυάρ, Π. · 201 Ελύτης, 05. · 362,372 Εμπειρικός, Α. · 358 Εξυπερύ, Α. ντε Σ. · 330 Έοσε, Ε .· 109

Κ

Ιενέ, I . · 66 Ζ ιν τ,Α .·2 0 6 1 ο λ ά ,Ε ·9 7

θεοτοκάς, Γ . · 137 θεοτόκης, Κ. · 92 θερβάντες, Μ. ν τ ε · 176 Θουκυδίδης · 191

Ιονεοκο, £ · 122 Ίψεν, £ · 181

Καβάφης. Κ.Π. · 7 8 389 ΚαΙαηξακης, Ν. · ί9 0 ,377 Καιρης, θ. · 106 Κάλας, Ν. · 3 8 7 Κάλβος. Α . · 140 Καμύ,Α. · 1 1 0 Καποδίοτριας,Ι.·275 Καραγάτοης, Μ. · 258 Καρκαβίτοας, Α. · 306 Καρουςος, Ν .·3 9 3 Καρυωτακης, Κ. · 157 Καοτοριάδης, Κ. · 385 Κενώ, Ρ. · 320 Κερουακ Τ(. ·2 4 9 Κοκτώ, 1 . · 160 Κ ο λ ετ·3 1 3 Κονδύλης, Π. · 3 8 4 Κόντονλου, Φ .· 113 Κοραης, Α. · 82 Κούντερα, Μ. · 80* ,Α .· 1 4 9 \η ς ,Κ .·3 2 6

Λ Δακάν, 1. · 126 Λαπαΰιώτης, Ν. · 95 Λεβί·ίτρως, Κ. · 158 Λειβαδίτης, Τ. · 228 Λεκατοάί Π . · 166 Διοτάρ, Ϊ.Φ . · 388 Λόρκα, Φ.Γ. · 192 Λουκιανός · 102 Λουπεν,Α. · 2 1 8 Λώρενς, Ντ. X. · 132 Λωτρεαμάν · 355

Μ Μαγιακάφοκι, 8. · 121 Μαιηλερ, Ν. · 286 Μακρυγιάννης · ΙΟ Ι Μ αλακάοης·357 Μαν, Τ. · 90

ΖΕ

ΖΥΓΓΡΑΦΕΙΖ

Μ αρή ε,Γ.·3 56 Μ αριβό ·2 57 Μάρκες, Γκ. Γκ. · 223 Μαρξ, Κ. · 83* Μίλλερ, Α. · 259 Μίλλερ, X. · 273 Μιοίμα, Γ. · 2 5 3 Μολιέρος · 179 Μονταίν,Μ. ν τ ε · 304 Μοράβια,Αλ. ·2 5 6 Μοριοον, Τ. ·4 0 6 ΜούΙιλ, Ρ .·1 9 9 Μπαλζάκ, 0. ν τ ε · 60* ΜπάροουΙ 0 .· 3 8 3 Μπαρτ Ρ. · 93 Μπαταιγ, I . · 187 Μπέκετ, Σ .·1 1 5 Μπόρχες,ΧΑ · 7 9 Μ π ρετόν,Α .·207 Μπρεχτ,Μ. ·2 1 1 Μπωβουάρ, Σ. ν τ ε · 136 Μυριβήλης, Σ. · 309 Μωπαοάν, Γκ. ν τ ε · 204

Μ Ναυπόκοφ, Β .· 162 Νέοι λογοτέχνες· 69 ,8 7 Νικολαιδης, Α. · 379 Νίτοε, Φ. · 91 Ντεκάρτ, Ρ .·3 6 9 Ντίκενς, Κ. ·2 2 9 Ντεριπά. 1. · 397 Ν τιντερο·103 Ντοστογιέφοκυ, Φ. · 131 Ν τυρ άς,Μ .·134

Ξενόπουλος, Γ. · 2 6 5

Ο · 174 Τ ι ·2 2 6 Ουάιλπ, 0. · 152 Ουγκό, Β .· 111 Ουιλιαμς, Τ .· 139

^

Μ αμ άς, Κ . · 334 Πάλλης, Α .· 1 1 8 ΓΙεντζικης Ν.Γ. · 407 Πάουπ, Ε. · 178 Παπαδιαμάπης Α. · 165 Παπαντωνίου,ί. · 2 8 5 Παραμυθάδες· 108*

1Τα τεύχη που οημειώνοπαι με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί.

Πεοοόα, Φ .·3 9 0 Πίνδαρος· 294 Πλαθ, Σ. · 396 Πόε Ε /Α .· 1 12 Πολίτης, Κ .· 116 Π ρ εβερ,1.·7 3

Ρ Ράιχ, Β .· 197 Ρεμπώ, Α. · 305 Ρίλκε, Ρ.Μ. · 2 7 4 Ρίτοος, Γ. · 205 Ροΐδης, £ · 96 Ρ ο υ ο ο ,ΙΙ. · 3 9 5

I Σάνδη, Γ. · 327 Σ α η,Μ . ν τ ε · 77 Σαρτρ, I . Πωλ · 127 Σεφερης, Γ. · 142,410 Σιμενόν, I . · 202 Σκαρίμπας, Γ. · 2 6 9 Σολωμός, Δ . · 213 Σοφοκλής· 243 Σταινμπεκ, Τ. · 173 Σταντάλ · 98

, X. · 260

t e Γ.1.· 62* Τολοτόι,Λ. ·2 0 0 Τουαίν, Μ. · 252 Τουρνιέ, Μ. · 287 Τοαντλερ, Ρ .· 193 Τοεχωφ, Α . · 169 Τοίρκας, Σ. · 171

Φ Φιτζέραλη Φ.Σ · 138 Φόροτερ, Ε.Μ. ·3 1 2 Φουκώ, Μ. · 125 Φλωμηέρ, Γ . · 143 Φρόιντ, L. · 150

, ρ ,Μ . · 1618,399 Χάκκας, Μ. · 297 Χάρμετ, Ν. · 182 Χαρηυ, Τ. · 324

φ χ

Χατζοπουλος Κ .· 3 1 9 Χέμιννουεϊ, £ · 159 Χιους, Τ. · 396

της Η Τ Ο Ρ Α Σ

ΤΣΙΜΠΟΥΚΗ

ΣΟΥΖΑΝ ΣΟΝΤΑΓΚ: ΤΑΞΙΔΙ ΜΕΧΡΙ ΤΟΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

σχέση της Σούζαν Σόνταγκ με την πολιτική ξεκίνησε τη δεκαετία του 1960, όταν η συγγραφέας πρωτοστάτησε στα αντιπολεμικό συλλαλη­ τήρια που καταδίκαζαν την ιμπεριαλιστική επέμβαση της Αμερικής στο Βιετνάμ. Στη συνέχεια γνώρισε από κοντά τη φρίκη του πολέμου μεταβαίνοντας η ίδια στο Βιετνάμ. Ταυτόχρονα διαμόρφωνε και μια αισθητική ιδεολογία, η οποία υμνούσε το «εδώ και τώρα» και αντιστεκόταν σε κάθε είδους μεταβιβάσεις, εξιδανικεύσεις, υπεραναπληρώσεις ή όνειρα που μ ετέ­ θεταν την πραγμάτωση της επιθυμίας σε ένα αβέβαιο μέλλον. Τα δύο πρώτα μυθιστορήματα τη ς Σόνταγκ, The Benefactor (1963) και Death Kit (1967), καταγρά­ φουν την εναντίωση τω ν πρωταγωνιστών της στην ο ­ νειροπόληση ως ερμηνευτική στάση ζωής, επιλέγοντας είτε τη δράση σε αντιστοιχία με τα όνειρα είτε τη μη δράση με τη μορφή αυτοκτονίας. Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα, η Σόνταγκ βρίσκεται και πάλι στην πρώτη γραμμή του πολέμου, αυτή τη φο­ ρά στην πολιορκημένη πόλη του Σεράγεβο. Στη διάρ­ κεια τω ν δύο και πλέον χρόνων που μένει εκ εί (199395) σκηνοθετεί το Περιμένοντας τον Γκοντό κάτω από δυσμενείς συνθήκες και θέτοντα ς σε κίνδυνο τη ζωή της. Αγνοώντας την κυνική άποψη διανοούμενων όπως ο Baudrillard, ο οποίος απορρίπτει οποιαδήποτε μορφή παρέμβασης έστω και ως συμβολική πράξη, η Σόνταγκ αισθάνεται καθήκον της να συμμετέχει στην οδυνηρή πραγματικότητα της ζωής στο Σεράγεβο και όχι να θεωρητικοποιεί και να ερμηνεύει καταστάσεις εκ του ασφαλούς.

Η

41

Το νέο μυθιστόρημα της Σούζαν Σόνταγκ είναι μια το λ ­ μηρή ανάλυση τη ς διαμόρφωσης τη ς αμερικανικής ταυτότητας και της διαδικασίας κωδικοποίησης του α­ μερικανικού «ιδεολογήματος». Βασισμένη σε πραγμα­ τικά πρόσωπα, η ιστορία εκτυλίσσεται στα 1870, όταν η εθνική σταρ της Πολωνίας, Μαριάννα Ζαλεζόφσκα, αποφασίζει να εγκαταλείψει τη θεατρική σκηνή. Συνοδ ευόμ ενη από τη ν οικογένειά τη ς και μερικού ς πι­ στούς φίλους, μεταναστεύει στην Αμερική προκειμένου να ιδρύσει μια ουτοπική κοινότητα σύμφωνα με τις αρχές του Φουριέ. Το εγχείρημα πραγματοποιείται αλλά αποτυχαίνει. Η Μαριάννα, που στο μ ετα ξύ έχει μετονομαστεί σε Μαρίνα Ζαλένσκα, ξεκινά μια νέα θε­ ατρική καριέρα με σκοπό την καθιέρωσή της στις προ­ τιμήσεις του αμερικανικού κοινού και ταυτόχρονα την κατάχτηση του αμερικανικού ονείρου. Όπως και με το ν Εραστή το υ η φαιστείου (εκδόσεις «Οδυσσέας», 1994), η Σόνταγκ επ ιλέγει το ιστορικό μυθιστόρημα για να ανακαλύψει, όπως η ίδια ισχυρίζε­ ται, το παρόν μέσα από τη διερεύνηση του παρελθό­ ντος. Επιπλέον, τη ς παρέχει απεριόριστη ελευθερία να μιλήσει για την «προσωπική της ιστορία», σε αντί­ θεση με το δοκιμιακό λόγο, όπου η συγγραφέας μένει σταθερά αηοστασιοηοιημένη. Μέσα από τη μυθοπλα­ στική ανακατασκευή τη ς ζωής ιστορικών προσώπων, τη ς Έμα Χάμιλτον, ερ ω μ ένη ς το υ Λόρδου Νέλσον στον Εραστή του ηφαιστείου, και της Μαρίνας Ζαλέν­ σκα στην Αμερική, η Σόνταγκ ανακαλύπτει πως το «κα­ λό γράψιμο» δεν είναι κατ' ανάγκη «απρόσωπο», όπως θα ήθελε ο Τ. Σ. Έλιοτ, και πως, ενώ η αποστροφή της προς τη βιογραφία την καταδυνάστευε, η πρόσφατη στροφή τη ς σε ένα είδος αναθεωρητικής μυθοποίη­ σης ιστορικών γεγονότων και βιωματικών εμπειριών α­ ποδεσμεύει μια εναλλακτική εκδοχή τη ς καθολικής αλλά και τη ς προσωπικής τη ς ιστορίας. Αυτό δ ε ση­ μαίνει πως η Αμερική είναι μυθιστόρημα αυτοβιογραφικό. Βέβαια, πίσω από τη γοητευτική Μαρίνα με τα γκριζόξανθα μαλλιά, το αποφασιστικό βλέμμα, τη ν ιλιγγιώδη ενεργητικότητα και την ακατάβλητη επιθυμία για «αυτοβελτίωση» εύκολα κανείς αναγνωρίζει τη γυ­ ναίκα Σόνταγκ. Άλλωστε, η αφηγηματική παρουσίαση τω ν χαρακτήρων μέσω της επιλεκτικής παντογνωσίας δίνει τη δυνατότητα στην αφηγήτρια-συγγραφέα να παρεμβάλει δικές της σκέψεις και προσωπικές αποκα­ λύψ εις, πριν παραχωρήσει περισσότερα προνόμια στους πρω ταγω νιστές, οι οποίοι παρέχουν οι ίδιοι πληροφορίες για το τι σκέφτονται και πώς αισθάνο­ νται καταφεύγοντας σε πολλαπλές αφηγηματικές τ ε ­ χνικές, όπως επιστολές, ημερολογιακές σημειώσεις, μονολόγους κ.λπ. Έτσι, στο πρώτο κεφάλαιο η αφη42

γήτρια-συγγραφέας εξομολογείται πως παντρεύτηκε μικρή και σκιαγραφεί τον άντρα της όπως το σχολα­ στικό, εγκεφ αλικό πρωταγωνιστή του Middlemarch, τον κ. Κάσομπον, ενώ η ίδια τα υτίζετα ι με τη νεαρή καταπιεσμένη του σύζυγο Δωροθέα στο γνωστό ρεα­ λιστικό μυθιστόρημα του Τζορτζ Έλιοτ. Η Σούζαν Ρόζενμπλατ γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη το 1933, αλλά οι γονείς της μετακόμισαν στην Κίνα, αφή­ νοντας τη Σούζαν και την αδελφή της υπό την επίβλε­ ψη μιας Ιρλανδοαμερικανής νταντάς. Μερικά χρόνια μετά το θάνατο του πατέρα της από φυματίωση (όταν η Σούζαν ήταν πέντε χρονών), η μητέρα της ξαναπα­ ντρεύτηκε τον Νέιθαν Σόνταγκ, πιλότο της στρατιωτι­ κής αεροπορίας. Τα κορίτσια δέχτηκαν με ανακούφιση τη ν αλλαγή του ονόματος, παρόλο που δεν αποδέ­ χτηκαν ποτέ την αντικατάσταση του πατέρα τους. Στη μεταπολεμική μακαρθική εποχή, όπου οι Εβραίοι γίνο­ νταν συχνά εξιλαστήρια θύματα της «Κόκκινης Απει­ λής», η Σόνταγκ ομολογεί: «Είχα βαρεθεί να με αηοκαλούν βρομοεβραία». Για την παιδική τη ς ηλικία λέει πως ήταν σαν «μια μακρόχρονη ποινή φυλάκισης» από την οποία προσπάθησε να ξεφύγει στα δεκαπέντε, ό­ ταν ξεκίνησε το κολέγιο, και αργότερα στα δεκαεπτά, όταν παντρεύτηκε τον Φίλιπ Ριφ, δέκα χρόνια μεγαλύ­ τερο της. Τον γνώρισε στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο ό­ που εκείνος δίδασκε κοινωνιολογία και την επομένη της πρώτης τους συνάντησης τη ζήτησε σε γάμο. Δέ­ χτηκε και ενάμιση χρόνο αργότερα απέκτησε το γιο της, Ντέιβιντ Ριφ. 0 γάμος της κράτησε εννέα χρόνια, στη διάρκεια τω ν οποίων η Σόνταγκ σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και γνώρισε πολλούς από τους διανοούμενους της Αριστερός πολύ πριν ξεκινή­ σει η πολυτάραχη δεκαετία του 1960 στην Αμερική. Ο Μαρκούζε έμεινε ένα χρόνο με το ζευγάρι και οι α τε­ λείω τες συζητήσεις τους περιστρέφονταν γύρω από τον Χέγκελ. Ωστόσο, η επαφή της με τη νεωτερικότητα δεν είχε καμία σχέση με τη σύγχρονη πραγματικό­ τητα , ήταν περισσότερο μια εικόνα που αποκόμιζε διαβάζοντας τον Νίτσε. Το 1957 κέρδισε μια υποτρο­ φία στην Οξφόρδη και μαζί την ελευθερία της. Ήταν η πρώτη φορά στη ζωή της που ήταν μόνη, γεμάτη ε ­ νεργητικότητα και περιέργεια, έτοιμη να εξερευνήσει τις «τυχαίες» και συναρπαστικές πλευρές τη ς ζωής. Ή ταν όμω ς και η εποχή τω ν χάπενινγκ, τη ς μαζικής κουλτούρας και τω ν πρωτοποριακών θεατρικών στο Μπροντγουέι. Ακόμη όμως και η Νέα Υόρκη δεν ήταν αρκετή για να ικανοποιήσει την αχόρταγη φύση της Σόνταγκ. Τα καλοκαίρια τα περνούσε στο Παρίσι παρα­ κολουθώντας κινηματογράφο, φλερτάροντας, δοκιμά­ ζοντας ναρκωτικά και μελετώ ντας το έργο τω ν Λεβί-

Στρος, Γκοντάρ, Ρομπ-Γκριγιέ, ΝαταλίΣαρό και Μπρεσόν, που α π οτέλεσ ε και το θέμα ίω ν δοκιμίων που περιλαμβάνονται στο Against Interpretation (1966), το βιβλίο που την καθιέρωσε ως μία από τις σημαντικότε­ ρες μορφ ές τη ς αμερικανικής διανόησης. Φ ιλόδοξη και αποφασισμένη να δώσει τελεσίδικες απαντήσεις σε ερωτήματα όπως τι είναι τέχνη και ποια η λειτουργικότητά της, η Σόνταγκ υπερασπίζεται την πραγματι­ κότητα ενάντια στη διαστρέβλωσή της από διάφορες μορφές ερμηνείας. «Αντί τη ς ερμηνευτικής έχουμε α­ νάγκη από μια ερωτική προσέγγιση της τέχνης», υπο­ στήριζε η Σόνταγκ επιτιθέμενη στους θεωρητικούς της τέχνης που αναζητούν το νόημα του έργου οπουδή­ ποτε αλλού εκτό ς από το ίδιο. Στο δοκίμιό τη ς Περί φω τογραφίας (1977), η πραγματικότητα που υπερα­ σπίζεται είναι ο κόσμος γύρω της, με τις αισθαντικές αντιδράσεις που μας προκαλεί, ενώ στην επίπεδη, ιλουστρασιόν και με δυνατότητα πολλαπλής αναπαρα­ γωγής φωτογραφία, η Σόνταγκ βλέπει έναν αντίπαλο που αλλοιώνει και ισοπεδώνει την πραγματικότητα. Το ίδιο επιχείρημα επαναλαμβάνεται και στο δοκίμιο Η νόσος ως μεταφορά (1978), όπου εδώ η πραγματικό­ τητα είναι αυτή καθαυτή η ασθένεια (η φυματίωση που σκότωσε το ν πατέρα τη ς και ο καρκίνος από τον οποίο κινδυνεύει να πεθάνει η ίδια) και η αντιμετώπισή της, και όχι λόγος ενοχής, ένδειξη τιμωρίας ή μια κα­ τάσταση για τη ν οποία φ έρει την ευθύνη ο ίδιος ο α­ σθενής. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και το πιο

π ρόσφ ατο δοκίμιο To AIDS και οι μ ετα φ ο ρ έ ς το υ (1989). Ωστόοο, η υπεράσπιση της πραγματικότητας δε συνε­ πάγεται τη ν αποδοχή τη ς ρεαλιστικής απεικόνισής τη ς, καθώς έτσι αποκλείονται άλλοι, εναλλα κτικοί τρόποι προσέγγισης και αδρανοποιείται η φαντασία. Η επιστροφή της Σόνταγκ, με τα δύο τελευταία μυθιστορήματά της σ' ένα μιμητικό αφηγηματικό λόγο μόνο ε ­ πιφανειακά, έρχεται σε αντίθεση με τη φορμαλιστική γραφή τω ν δύο προηγούμενων μυθιστορημάτων της, γραμμένων στη δεκαετία του 1960 υπό την επίδραση του γαλλικού nouveau roman. Παρά την επίφαση της πιστής αναπαράστασης τη ς πραγματικότητας, στην Αμερική η Σόνταγκ α να τρέπ ει τα a p rio ri κριτήρια προσδιορισμού το ύ τι σ υνθέτει ένα μυθιστόρημα, προεξοφλώντας την έκβαση της πλοκής και αμφισβη­ τώ ντας το «ευτυχισμένο» τέλος. Αντίθετα, τα ζητήμα­ τα που τίθενται είναι ανεξάντλητα και συμπεριλαμβά­ νουν μεταξύ άλλων τη διαμόρφωση εθνικής τα υτότη­ τας (πολωνική-αμερικανική), τη σταδιακή αφομοίωση τω ν μεταναστώ ν από τη ν αμερικανική κοινωνία, τη δόμηση και αποδόμηση της αμερικανικής ταυτότητας, την ιστορία του αμερικανικού θεάτρου το δεύτερο μι­ σό του 19ου αιώνα, τη θέση της γυναίκας αυτή την ε ­ ποχή, τη ν αποτυχία τω ν σοσιαλιστικών πειραμάτων και τω ν ουτοπικών κοινωνιών, το νόημα τη ς δραματουργικής τέχνης και τη σημασία του υποκριτικού τα ­ λέντου ενός ηθοποιού. □

43

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η

@|ί Π Α Τ Α Κ Η

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η

Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α

200 σελ, 13 €

Ζω γράφ ος, α ισθ ητικ ός και λαογρά φ ος, μα π ά ν ω α π ’ όλα μνημ ειώ δης π ε ζο π ό ρ ο ς και δ α ιδ α λώ δ η ς αφηγητής, ο Τ ζο ύ λ ιο Κ αΐμη (18 9 7-19 8 2) ρίχτηκ ε σ’ έναν κόσμο π ο υ ο στοχα σ μ ός τ ο υ δεν ε ξ υ π η ρ ε το ύ σ ε κανέναν.

Το μ έ λ ι κ α ι η σ τ ά χ τ η τ ο υ Θ εού είνα ι το μα κ ρύ, θ ρ υμ μ α τισ μ ένο π α ρ α μ ύ θ ι ενός π α ρ ία τ η ς π ν ε υ μ α τ ικ ή ς μ α ς ιστορίας, ο ο π οίος εξα κ ο λ ο υ θ η τικ ά π ρ ο κ α λε ί τ ις σ υ λ λ ο γ ικ έ ς α υ τ α π ά τ ε ς μας.

Σ Ε

Ο

Λ

Α

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Π ΑΤΑΚΗ

www.patakis.gr

Τ Α

Β

Ι

Β

Λ

Ι

Ο

Π

Ω

Λ

Ε

Ι

Α

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38.11.850 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38.31.078 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, ΤΗΛ. 0310.70.63.54-5

τ α

β ι β λ ί α του μήνα

j___________ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ __________ Κριτικές:

Κριτικές:

ΖΥΡΑΝΝΑΖΑΤΕΛΗ Me το παράξενο όνομα Ραμάνθις

ΡΕΖΙΣ ΝΤΕΜΠΡΕ Η μέγκενη............................ ....... 66 ΖΙΛ ΚΕΠΕΛ Τζιχάντ. 0 ιερός πόλεμος............ ....... 68

Ερέβους. Ο θάνατος ήρθε τελευταίος..................46

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗΙ Ουζερί Ταιτσάνης ......... 48 ΝΙΚΟΣ Κ. ΚΥΡΙΑΖΗΣ Μαρία των γλάρων............... 50

Π

V ΠΟ Λ ΙΤΙΚ Ε Σ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΒΕΡΟΝΙΚΗ ΔΑΛΑΚΟΥΡΑ Ο πίνακας του Χόντλερ.... 52 Παρουοίαοη:

Παρουοιάοεις:

ΚΑΡΑ MAP" Ο εμφύλιος πόλεμος στην Γαλλία 70

ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΛΑΛΙΩΤΟΥ Το τραγούδι του αρπιστή...... 54 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΖΑΜΙΩΤΗΣ Η συνάντηση................. 56

| 1

ΠΟΙΗΣΗ

I

'

. . , ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

.

Λ 4 I

Παρουοιάοεις:

A. Ρ. THIRLWALL Μεγέθυνση και ανάπτυξη......... 72

Κριτική:

θ. Κ. ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ Πόσο έχει προχωρήσει

ΚΩΣΤΑΣ ΜΑΥΡΟΥΔΗΣ Επίσκεψη

η παγκοσμιοποίηση......................................... 72

σε γέροντα με άνοια....................................... 57 Παρουοιάσεις:

•

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΓΩΓΟΥ Με λένε Οδύσσεια..................... 60 ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΙΣΑΑΚΙΔΗΣ Διόσκουροι..... ............... ...61

"

ά λ Μο ο ί Λ

Ί

Κριτική:

ΖΑΝ-ΖΑΚ Ρ0ΥΣ0 Επιστολή

"Μ ΕΛΕΤΕΣ____ ]

στον ντ'Αλαμπέρ. Περί των θεαμάτων.............. 73

Κριτική:

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ. ΜΩΡΑΪΤΗΣ Ο Παλαμάς

L . ____ JAIAArOriKH____

που δε διδάσκεται στην εκπαίδευση..............62

Παρουοίαοη:

Παρουοιάοεις:

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ

ΚΥΚΛΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Ο κόσμος

□

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Παιδί και κινηματογράφος.......... 75

της παιδικής λογοτεχνίας - Η συγγραφή και η εικονογράφηση (τόμος A'J

64

|

ΠΑΙΔΙΚΑ

Παρουοιάοεις:

Γ

■

ΙΧΤΟΡΙΛ

|

ΛΟΤΗ ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ- ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ Το χελιδόνι

PASCALE BALLET Η καθημερινή ζωή στην Αλεξάνδρεια, 331-30 π.Χ.

ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΠΑΘΕ0ΔΩΡ0Υ Το μήνυμα....................... 76 ΑΔΕΛΦΟΙ ΓΚΡΙΜ Τα επτά κοράκια.......................... 76

Παρουοίαοη:

65

και η πεταλούδα............................................... 77

I

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Στο λυκαυγές της λύτρωσης I

I

ΖΥΡΑΝΝΑ ΖΑΤΕΛΗ

Me το παράξ<νο όνομα Κ Ι Ραμάνθις Ερέβους

Η

Ο θάνατος npdc τΐλιυτα ίο ς

Η

Αθήνα, Καοτανιώτης, 2001

Η

Σελ. 720

ε τι μπορεί να ελπίζει ο αναγνώστης ενώ πλη­ σιάζει στο τέλ ο ς του λυτρωτικού, δ εύτερου μυθιστορήματος της Ζυράννας Ζατέλη; Πού ε λ ­ πίζει ότι θα τον οδηγήσει ο ζατελικός κόσμος; Και με τι θα αντικαταστήσει τη μελαγχολία που θα τον έχει κατακυριεύσει φτάνοντας οτην τελευταία σελί­ δα, όπου η δω δεκαετής Λεύκα «το σκέφτεται» να δώσει τέλ ο ς στη σύντομη ζωή της; Η μελαγχολία θα έρθει όχι γιατί το βιβλίο είναι μελαγχολικό, αλλά επειδή ο αναγνώστης θα έχει φτάσει στο τέλος της απόλαυσης.

Σ

Η παλινδρομική αφήγηση του βιβλίου, με αναδρομές μέοα οε αναδρομές μέσω αναπολήσεων, επιτρέπει στη 1. Ζατέλη να πηγαίνει μπρος και πίοω με αξιοθαύμαστη, φυσική άνεοη, δίχως να μπερδεύει τον αναγνώστη Οι άνθρωποι της Ζατέλη είναι ραντισμένοι με ομί­ χλη, υγρασία, καταχνιά, πνεύματα, θρύλους, συ­ ντριβές, σκιρτίματα, απόκοσμη φθορά και πιο πολύ απ' όλα χαραγμένοι από το θάνατο. Ακόμα και ο έ ­ ρωτας και η χαρά είναι μολυσμένοι με θανατηφό­ ρους ιούς. Είναι άνθρωποι άχρονοι και άτοποι. Παρότι δε το βιβλίο, μέσω μιας οφιοειδούς αφήγησης, λαμβάνει χώρα σε μέρη της Μακεδονίας στα μέσα

46

του 20ού αιώνα, εντούτοις θα μπορούσε να είναι και ένα μυθιστόρημα του 19ου αιώνα, αφού δεν υ­ πάρχει ίχνος αστικής ζωής - με εξαίρεση τη Ζήνα που πηγαίνει μικρή στη Θεσσαλονίκη ως παραδου­ λεύτρα στην οικογένεια Εβραίου μεγαλέμπορα. Η Ζήνα ή Φανουρία είναι η τελευταία κόρη της Αθηνάς, μιας αγρότισσας που έχει ήδη παντρέψει τις ά λλες τρεις κόρες της. Με τη δεκαπενταετή Ζήνα μία νύχτα κάτω από μια ροδακινιά, κατά τη διάρκεια γαμήλιας διασκέδασης, ο Ντάφκος θα διαπράξει την πρώτη του μοιχεία, την πρώτη του παρασπονδία. 0 Ντάφκος είναι ο εικοσιπεντάχρονος Τριαντάφυλλος Ταντανόζης και καρπός αυτού του παράνομου έρω­ τα ο Αναστάσης. Αυτά μετά την αρχή του μυθιστο­ ρήματος αλλά πριν συμβούν τα πρώτα τραγικά, ο θάνατος του μικρού Ζόφου ή Ζαφείρη, γιου της Δάφνης, που είναι ανιψιό του Ντάφκου και εξαδέλφη του Αναστάση. Η παλινδρομική αφήγηση του βιβλίου, με αναδρο­ μές μέσα σε αναδρομές μέσω αναπολήσεων, επι­ τρέπει στη Ζατέλη να πηγαίνει μπρος και πίσω με αξιοθαύμαστη, φυσική άνεση και να τροφοδοτεί με λεπτές αποχρώσεις απλότητας τα μύρια όσα δια­ δραματίζονται στις δαιδαλώδεις ζωές των ηρώων της, δίχως να μπερδεύει τον αναγνώστη. Το ολοένα μετακινούμενο κέντρο βάρους του μυθι­

στορήματος είναι σαγηνευτικό. Πότε είναι ο πάτερ φαμίλιας Ντάφκος, παντοπώλης και σιδηρουργός, που τον γνωρίζουμε εικοσιπεντάχρονο και τον αφή­ νουμε στην τελευταία σελίδα με την εγγονή του, τη Λεύκα. Πότε είναι το εξώγαμό του, ο Αναστάσης, ή Σέρκας - Σέρκας είναι το επίθετο του πατριού του, γιατί η πραγματική του μητέρα, η Ζήνα, «ευτύχησε» να παντρευτεί τον Ζήοιμο Σέρκα, κτηνίατρο που ασχολείται με φυτώρια. Λέω η πραγματική του μητέρα διότι ο Αναστάσης έχει άλλες δύο, τη Θεία Τριφυλία, αδερφή του πατέρα του που τον πρωτοβύζαξε, και τη μητριά του, την Ελένη. Πότε είναι η Ζήνα, η πλέον τραγική μορφή του βιβλίου που, αν και καλοπαντρε-

Καθώς περνούν τα χρόνια, το βιβλίο αυτό θα ουγκρίνεται ρε τα αριοτουργήρατα της παγκόοριας λογοτεχνίας μένη με σύζυγο που τη λατρεύει και με όλα τα καλά του θεού, στέλνει ραβασάκια στον Ντάφκο:«Ούτε κι εμένα μ' αρέσει κάθε νύχτα να μην είμαστε μαζί». Η Ζήνα ατύχησε με τους άντρες. «Για μικρή είσαι μ ε­ γάλη και για μεγάήη είσαι μικρή», θα της πει μια μέ­ ρα ο Ντάφκος, ο πρώτος άντρας «που βρέθηκε μπροστά της ποήύ πρόωρα κι απ' το πουθενά, για μια και μόνη νύχτα, που βάσταξε όμως εννιά μήνες στην κοιλιά της». 0 Νικολάι, ένας Βούλγαρος που δεν τον πίστευε ότι την αγαπούσε και που τον βρή­ κε κι αυτόν ο θάνατος, ήταν ο δεύτερος άντρας και τρίτος ο Ζήσιμος, που τον παντρεύτηκε. Και φυσικά θα αποθάνει και η Ζήνα με τραγικό τρόπο, αφού της έχουν κόψει το πόδι ύστερα από ατύχημα με άλογο.

0 θάνατος, παρά το ν τίτλ ο του βιβλίου που μας πληροφορεί ότι θα έρθει τελευταίος, έρχεται από τις πρώτες κιόλας σελίδες. Είναι ο θάνατος από α­ στροπελέκι του μικρού, ορφανεμένου Ζόφου. Αυ­ τός είναι ο πρώτος θάνατος διότι θα ακολουθήσουν τουλάχιστον άλλοι είκοσι, όχι από φυσικά αίτια αλ­ λά από φυσικά φαινόμενα - αστροπελέκια, ανεμο­ στρόβιλοι, κεραυνοί, νεροποντές, θεομηνίες, πελώ­ ριο κύμα της θάλασσας. 0 θάνατος επισκέπτεται συχνά τις δύο οικογένειες, του Ντάφκου και της α­ δερφής του. θα πεθάνει η μοναχοκόρη του Ντάφ­ κου και της Ελένης, θα πεθάνουν και οι τέσσερις κό­

ρες της Τριφυλίας και του Θεοχάρη, θα πεθάνει μία σειρά από μικρά παιδιά. Χορταίνει θάνατο ο ανα­ γνώστης. Αλλά «ευαρεστείται» ο θάνατος να έρθει και τελευταίος, ρημάζοντας και λυτρώνοντας. Ακό­ μη και ο ένας από τους τρεις κεντρικούς ήρωες, ο Σέρκας (οι άλλοι δύο είναι η μητέρα του Ζήνα και ο πατέρας του Ντάφκος), το μαντεύουμε ότι θα πεθάνει κι αυτός, γιατί στη σελίδα 697 η Ζατέλη, αναφερόμενη σ' αυτόν, μας λέει πως «μέρες μας έμει­ ναν». Ξεχωριστή μνεία πρέπει να γίνει στις ξεχασμένες ή εν αχρησία λέξεις που μεταχειρίζεται η Ζατέλη, ό­ πως «συμπλέγδην», «αντράλα», «εσσωράχιο», «θρη­ νοκόπος», «ξενεχωτής», «αψικορία», «οπτασιασμός», «λυοιμέριμνος», «ανεμοπαίδι», «ανθοβριθής», «ανελπιδοσύνη», «παλίμβουλος», «αμμοχωσιά», «γηθοσύνη», «φθέγγομαι», «κρασοβρεξιές» και άλλες που πι­ θανόν να τις έχει πλάσει η ίδια. Για το ύφος του βιβλίου θα έλεγα ότι η Ζατέλη επι­ νοεί ένα ολοδικό της είδος, ένα σύμπλεγμα μύθου από μαγεία και πραγματικότητα, συνδυάζοντας την έκπληξη της αφήγησης με την αναλυτική γραφή. Αφήνει δε τον αναγνώστη να πλανιέται σε όσα δε λέει, στη σκοτεινή πλευρά των πραγμάτων και στα ανείπωτα. Έχει συλλάβει τον εφιάλτη της ανθρώπι­ νης επιβίωσης και την ανθρώπινη σκληράδα και με ειρωνική γλαφυρότητα καθοδηγεί θαυματουργά τον κόσμο της απελευθέρωσης από συμβατικότητες. Παρουσιάζει δε ενδιαφέρον το γεγονός ότι την επο­ χή που η τάση της πεζογραφίας μας είναι ο κοσμο­ πολιτισμός και οι περισσότεροι πεζογράφοι μας στριμώχνονται στην πόρτα του για να γράψουν το «ευρωπαϊκό» μυθιστόρημα, η Ζατέλη «επιμένει ελ ­ ληνικά» και επιστρέφει στον τόπο του εγκλήματος, δηλαδή στα μέρη όπου έλαβε χώρα το Και με το φως του λύκου επανέρχονται, και γράφει ένα μυθι­ στόρημα για τον ακραιφνώς ελληνικό χώρο: οι άν­ θρωποι δεν έχουν φύγει ποτέ απ' τον τόπο τους -μ ε εξαίρεση τον Σέρκα και τη Ζήνα-, εντούτοις παί­ ζουν τη ζωή (και το θάνατο) στα δάχτυλα. Το Ο θάνατος ήρθε τελευταίος είναι ένα λυτρωτικό μυθιστόρημα για το θάνατο, την παιδική ηλικία, τον έρωτα και τα φυσικά φαινόμενα που υφαίνουν τους ήρω ες της Ζατέλη - ήρωες που περνάνε από τη ζωή τους σαν να μην είχαν χαθεί ποτέ, ανέγγιχτοι α­ πό τα εγκόσμια. Είναι ένα βιβλίο που, καθώς περ­ νούν τα χρόνια, θα ουγκρίνεται με τα αριστουργή­ ματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. ΝΤΙΝΟΣ ΣΙΩΤΗΣ

47

Το χνότο της πιάτοας I

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗΣ

I

Ο υζερί Τσιτσάνης

H | Η

Αθήνα, Κέδρος, 2001 Σελ. 442

την αρχή του βιβλίου και πριν αρχίσει η αφήγη­ ση ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης παραθέτει τρία α­ ποσπάσματα και μια Εξήγηση. Οι αναφορές γί­ νονται στον Τζίμι Χέντριξ, που ισχυρίζεται ότι ένα ω­ ραίο κομμάτι θάλασσας δεν κόβεται από την υπό­ λοιπη, στον Γιώργο Χειμωνά, που καταθέτει ότι ο α­ ληθινός πρωταγωνιστής σχεδόν χάνεται στο πλή­ θος, ως απαρηγόρητος οδοιπόρος, έχοντας πάνω του τη μοίρα όλων των άλλων, και τέλος στον Βα­ σίλη Τσιτσάνη: «όποιος γεννιέται μερακλής, δεν ξ έ ­ ρει τι να κάνει...» Και τα τρία μότο καταλήγουν σ' έ ­ να συμπέρασμα. Το ωραίο όχι μόνο είναι ενιαίο, αλ-

Σ

Το άρωμα του Ν. Τοιφόρου; αυτού του σπουδαίου χρονογράφου του λαϊκού μας πολιτισμού, και ιδιαίτερα το χιούμορ του, το 'χει ο Τ. Σκαμπαρδώνης λά όσο πιο υψηλό είναι τόσο ασφυκτιά, καθώς γίνε­ ται υπερβολικά αμήχανο μες στην ευκινησία του. Η «Συννεφιασμένη Κυριακή», φτιαγμένη από τόσο α­ πλές λέξεις, μουρμουρίζει μετέωρη στο αφρισμένο κύμα· μόλις που διακρίνεται, τη στιγμή που η Ουσια­ στική της δύναμη χάνεται στο πλήθος. Όμως, η εξυπνάδα και η ευαισθησία του συγγραφέα εμφανίζονται στην Εξήγηση. Γιατί η βιογραφία του συνθέτη μπορεί να 'ναι χρήσιμο και δύσκολο έργο. Η ανάπλαση, όμως, της μυθολογίας του είναι αδια­ νόητη. Και δεν έχει οπωσδήποτε άμεση, υποχρεωτι­ κή σχέση με τη λογική. Ποιος εξηγείται; Ο συγγραφέας, φυσικά. «Γεννήθηκα το 1953 στη Θεσσαλονίκη... Περπατάω ακόμα στα ίδια χώματα...» και μετά: «Μαριγώ θα σε 48

τρελλάνει, ν' ακούσεις τον Τσιτσάνη, να σου παίξω φίνο μπαγλαμά». Μ' αυτό τον τρόπο εξηγείται ο Σκαμπαρδώνης. Μας δείχνει το μέρος που βγάζει καλό σταφύλι και, χρη­ σιμοποιώντας το συνθέτη, μας λέει ότι δεν υπάρχει αυτοαναφορικότητα. Άλλωστε, παρακάτω, αναφέ­ ρει: «φίλοι κοντινοί, σημερινοί και παλιότεροι, συμ­ μετέχουν παίρνοντας επίτηδες άλλα ονόματα». Ο χρόνος, λοιπόν, είναι ενιαίος. Και η ειλικρινής σύμ­ βαση με τον αναγνώστη οδηγεί στη μεταμόρφωση. Μιλά στο πρώτο πρόσωπο. Φοράει την περσόνα του Αντώνη Σαμαρά, κουμπάρου και συνεργάτη του Τσιτσάνη στο ουζερί της Παύλου Μελά 22, στη Θεσ­ σαλονίκη του 1942. Και πέφτουν οι πρώτες πινε­ λιές. Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, Εξόντωση των Εβραίων, Πείνα... Σ' αυτό τον άξονα ο συγγραφέας χαμογελά. Οι σχο­ λαστικοί ας μην ψάξουν για κουκούτσια απ' τις ελιές των ηρώων. Ψευδαίσθηση μέσα στη μυθοπλασία.

Illusion. Σοβαρολογώντας όμως. Αυτή είναι η τεχνι­ κή του Σκαμπαρδώνη. Και δε σταματά εδώ. Δανείζει στον Αντρέα τ ' όνομά του κι έτσι γεννιέται ο Γιώρ­ γος Σαμαράς. Με στιλ αγγλοσαξονικό, σε φόντο μαγικορεαλιστικό, ο αναγνώστης έχει στη μιάμιση σε­ λίδα της Εξήγησης μια ειλικρινή σύμβαση. Πείθει ο Γιώργος Σαμαράς; Ναι, για δύο λόγους. Πε­ τυχαίνει μέσα απ' το All over again, το J'ai deja vu, να αφηγείται ελεύθερα, χωρίς να δίνει βιογραφικές εξετάσεις, αλλά μυθιστορηματικές. Ο Γιώργος Σα­

μαράς, μέσα από ένα α' γενικό πρόσωπο, μας κάνει να νιώ θουμε μέσα απ' τα μάτια πολλών ά λλω ν προσώπων, ανασκευάζοντας «ζωντανά» τα στιγμιό­ τυπά του. 0 Σαμαράς είναι πρόσωπο που στη σκιά του Τσιτσάνη, του λόγου για τον οποίο γίνεται η α­ ναδρομή αυτή, ανοίγει την αυλαία της εποχής, με λαϊκούς ήρωες, απίστευτους χαρακτήρες, αντιφατι­ κούς, αφομοιωμένους, μπουλούκια τη ς ζωής επί σκηνής. Κι αυτός είναι ο δεύτερος λόγος. Όλοι οι χαρακτή­ ρες ενισχύονται από μια βιογραφία επιλογής και μια συνωμοτική παρουσίαση των χώρων.

Αγιογραφία αόυναμιών, εμμονών, 5/αοτροφών αλλά και απιηρωικών αποόράοεων Η συνάντηση του χώρου της Αντίστασης, που εκ­ προσωπεί ο Σαμαράς, με το λαϊκό χώρο, ο οποίος τον παράγει και το ν καλλιεργεί, είναι σημαντικό στοιχείο της αφήγησης, αφού ο Σκαμπαρδώνης πι­ στεύει ότι η επαναστατικότητα είναι λαϊκότητα. 0 Σαμαράς στέλνει υλικό στη Μέση Ανατολή, η βάση του όμως είναι το ουζερί. Η Αντίσταση είναι χώρος οι ιδιότητες του οποίου χρωματίζονται από λαϊκές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις. Αυτή η πατριωτική ο­ πτική δένει με τον τοπικισμό, τους λαϊκούς χαρα­ κτήρες και τα πράγματα. 0 Σκαμπαρδώνης υπαινίσ­ σεται ότι η Αντίσταση έγινε και γίνεται για αντικείμε­ να λαϊκής χρήσης, που σήμερα τα βλέπουμε στα παζάρια. Υπερασπίζεται μια οικοτεχνία, μεζέδες και μυρωδιές, επαγγέλματα και συμπεριφορές, διαλό­ γους και χιούμορ, χωρίς τα οποία η ζωή και η αντί­ σταση δεν έχει νόημα. Ο άξονας στον οποίο κινείται και ο Γιώργος, ο βασι­ κός ήρωας, και ο Τσιτσάνης, που έρχεται και φεύγει, υπάρχοντας για να γράψει μουσική σ' ό,τι αφηγείται ο Σαμαράς, είναι το ουζερί. Όσο, όμως, κι αν το ου­ ζερί και το πάλκο του, οι συνθέσεις και οι παρέες προστίθενται, ανανεώνοντας μαζί με την αντιστα­ σιακή δράση του ήρωα την ιστορία, το κύριο θέμα είναι οι παραλλαγές του. Γι' αυτό, τα είκοσι δύο στο πρώτο μέρος και τα είκοσι τρία στο δεύτερο μικρά κεφάλαια έχουν διηγηματικούς τίτλους και μια δια­ κριτική αυτοτέλεια, σαν παραλλαγές μιας μουσικής της οποίας πρέπει να μαντέψεις το θέμα. Χωρίς να

απειλείται η μυθιστορηματική δομή, ο Σκαμπαρδώ­ νης δουλεύει στα όρια, ποιητική αδεία, αφού έχει δανειστεί την περσόνα του βασικού του ήρωα και δ εν το ν αφήνει να υπάρξει χρεώνοντάς του υπο­ χρεωτικά το συγγραφικό του όνομα. Γι' αυτό η ικανότητα και το ντελικάτο στιλ του συγ­ γραφέα οδηγούν το μυθιστόρημα σε τέτοια έκταση, που δε δικαιολογείται απ' την ιστορία του Σαμαρά ή του Τσιτσάνη, αλλά από την πραγματική πρωταγω­ νίστρια: την πόλη. Το πάθος του συγγραφέα για χαρτογράφηση της πόλης και των τοπίων της φτά­ νει στο σημείο οι ήρωες να δρουν για να «χωρέσει» περισσότερη Θεσσαλονίκη. Η αγάπη για την πόλη, τα επαγγέλματα, τα εργα­ λεία, τις ονομασίες, κάνουν το μυθιστόρημα λεύκω­ μα αγάπης και μνήμης. Οι μαυραγορίτες, η ΕΠΟΝ, η ΕΟΝ, η ΟΠΛΑ, οι Γερμανοί, είναι όλοι περαστικοί. 0 ί­ διος ο Τσιτσάνης και η παρέα του μοιάζουν ένα συ­ νεργείο που ήρθε στη Θεσσαλονίκη για γυρίσματα. Τα τραγούδια είναι δικά της. Και μ' αυτή την ιμπρεσιονιστική παρουσίαση τω ν κοινωνικών τοπίων, στα οποία ακούγονται τραγού­ δια και μυρίζει καφεδάκι, πατάτες γιαχνί και ρετσίνα, ο Σκαμπαρδώνης «παίζει» στο πιάνο Τσιφόρο. Το ά­ ρωμα αυτού του σπουδαίου χρονογράφου του λαϊ­ κού μας πολιτισμού και ιδιαίτερα το χιούμορ του το 'χει ο Σκαμπαρδώνης. Έτσι, τα πρόσωπα αναδεικνύονται μέσα απ' τη μυρωδιά τω ν χώρων και τη δράση διαλόγων, που συνεχίζουν νεωτερικά την παράδοση. Ανθρώπινοι χαρακτήρες, όπως ο Μουσχουντής, άν­ θρωπος τη ς αστυνομίας αλλά και του παρακρά­ τους, προστάτης του ρεμπέτικου και κουμπάρος του Τσιτσάνη, κάτι μεταξύ Λάκυ Λουτσιάνο και Με­ ταξύ, ερμηνεύουν λογοτεχνικά τις απίστευτες ο ­ σμώσεις, τις συμφύσεις, το αληθινό στη ζωή, που είναι το αξεκαθάριστο, το καθαρό και βρόμικο μαζί. Το Ουζερί Τσιτσάνης γίνεται έτσι η αγιογραφία αδυ­ ναμιών, εμμονών, διαστροφών, αλλά και αντιηρωικών αποδράσεων. Στη γλώσσα της πιάτσας, αυτή η αλληλεπίδραση λέγεται κοινωνικός ρεφενές. 0 άν­ θρωπος νοείται μέσα απ' τον κόσμο. Η ζωή υπάρχει μέσα σε αφηγήσεις όπως στη σελίδες 291-292, ό­ ταν ο Ρώσος πιανίστας εξαναγκάζεται να παίξει τα «Κύματα του Δουνάβεως» χωρίς πιάνο... Κι όλοι αυτοί οι «πριγκιπομαστούρηδες κι αλητοβασιλιάδες» παρελαύνουν όπως ο Μιχαλάκης ο Περλεπές, ο λεγόμενος τράγος, ο Νίκος ο Στρίγγος ή Γκαστρωμένη, ο Μήτσος ο Τυφόξυλος, ο Παρέας, ο Μόγγολος, ο Τσίχλης, ο Λουκουμάς, η Κουράδα, ο

Σειρήνας, ο Τσίπας, ο Σκεμπές, το Καράβι το Βαβί... παρατσούκλια βγαλμένα από υπερβολικές αυξομει­ ώσεις της θερμοκρασίας της ζωής. Είναι μεγάλη τιμή στον Τσιτσάνη και τα τραγούδια του, που δίνουν το μυθιστορηματικό λόγο για την α­ πόδραση σε μια εποχή, άνθρωποι της οποίας υπάρ­ χουν σήμερα στο Καπόνι, ολοζώντανοι, φρέσκοι, όχι μόνο στις σελίδες του ΟυζερίΤοιτοάνης. «Κι οι άλλοι οι νεότεροι;» Κι ο Τσιτσάνης απαντά: «έ­ χει μερικούς καλούς, αλλά θέλουν ακόμα... πέσαμε

και μέσα οτην Κατοχή... δεν μπορούμε να καταλά­ βουμε τι γίνεται... ποιος φεύγει μπροστά... η μαγκιά του καθενός θα φ ανεί μετά την Κατοχή...». Από τό τε , σιγά σιγά, αρχίζει, τουλά χισ τον στην Ελλάδα, η βίαιη μεταστροφή τω ν πάντων, για να φτάσουμε στους στίχους του Άκη Πάνου: «η ζωή μου όλη είναι μια θυσία, που σκοπό δεν έχει, ούτε σημασία». ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΛΗΜΕΡΗΣ

Πέταγμα ατούς αιθέρες I

ΝΙΚΟΣ Κ. ΚΥΡΙΑ ΖΗΣ

1

Μ αρία τ ο ν γ λ ά ρ ο ν

■ fi Η

Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001 Σελ. 416

ο τελευταίο μυθιστόρημα του Νίκου Κ. Κυριαζή Μαρία των γλάρων διαθέτει ένα πολύ σημαντι­ κό προτέρημα: σε προκαλεί να το διαβάσεις. Παρά τον όγκο του (πάνω από τετρακόσιες σελί­ δες), ασκεί συνεχή γοητεία που δεν οφείλεται με­ μονωμένα στο ύφος, τη γραφή ή τα ιστορούμενα αλλά στον αξιοθαύμαστο συνδυασμό τους. Από την πρώτη σελίδα ο αναγνώστης μπαίνει αβίαστα στον κόσμο της ηρωίδας, τη ς Μαρίας, και κάποιες στιγμές ταυτίζεται μαζί της. Παρακολουθεί με αμεί­ ωτη προσοχή τα στάδια της ζωής της, από την παι-

Τ

Πλούσιο μυθιστόρημα, με εναλλασσόμενες στιγμές έντασης και ύφεσης, με σωστά ζυγισμένη ατμόσφαιρα δική της ηλικία μέχρι την επαγγελματική της κατα­ ξίωση και την πραγμάτωση των ονείρων της. Ενδια­ φέρουσα είναι η αλλαγή τόσο από πλευράς πλο­ 50

κής όσο και αφήγησης αυτών τω ν διαφορετικών σταδίων. Οι περιγραφές της πατρίδας της Μαρίας, ενός μι­ κρού, απομονωμένου, αποκομμένου από τον κόσμο νησιού, είναι έντονα λυρικές, με πολλά ηθογραφικά στοιχεία. Τα φυσικά θέλγητρα, η λιτότητα του τρό­ που ζωής, η αυτάρκεια των ανθρώπων που έμαθαν να συμβιώνουν με α ντιξοότητες και λιγοστά μέσα αλλά και να απολαμβάνουν στο μέγιστο τον τόπο τους αποδίδονται με εξαιρετική ευαισθησία και ζω­ ντάνια. Ο συγγραφέας μάς μεταφέρει την καθημερι­ νότητα της μικρής ηρωίδας του, φιλοτεχνώντας πα­ ράλληλα την προσωπογραφία της. Η Μαρία είναι έ ­

να πλάσμα ακαταμάχητο. Η εφευρετικότητά της, η ευφυΐα της, το πάθος της, η επιμονή της είναι τα χαρακτηριστικά της ιδιοσυστασίας της που προοικονομούντη μετέπειτα πορεία της. Ο Ν. Κυριαζής είναι απόλυτα συνεπής όσον αφορά την εκδίπλωση της ιστορίας. Προετοιμάζει σταδιακά αυτό που πρόκειται να ακολουθήσει. Επομένως η α­ πόφαση της Μαρίας να φοιτήσει στη Σχολή Ικάρων έρχεται ως φυσικό επακόλουθο. Η πρώτη αλλαγή είναι η μετάβαση της Μαρίας σε μεγαλύτερο τόπο, τη γειτονική Πάτμο, όπου ολοκληρώνει τις εγκύ­ κλιες σπουδές της. Μετά την επιτυχία της στις πα­ νελλαδικές η ηρωίδα φτάνει στην Αθήνα για να αρ­ χίσει το σημαντικότερο κύκλο της ζωής της, τόσο για την ίδια όσο και για το μυθιστόρημα. Οι σελίδες φορτώνονται με πιο σκοτεινά σημεία κα­ θώς η ηρωίδα κοπιάζει για την κατάχτηση των φιλό­ δοξων στόχων της. Προσπαθεί να αποδείξει ενάντια σε εδραιωμένες προκαταλήψεις πως τα παιδικά ό­ νειρα κάποτε υλοποιούνται. Τα δύσκολα χρόνια της

'Ενα βιβλίο που οε προκαλεί να το διαβάσεις. Παρά τον όγκο του, ασκεί συνεχή γοητεία που δεν οφείλεται μεμονωμένα οτούφος, τη γραφή ή τα ιστορούμενα αλλά οτον αξιοθαύμαστο συνδυασμό τους εκπαίδευσης τη ν καταπονούν, κυρίως σωματικά, αλλά γλυκαίνουν από τις χαρές που απολαμβάνει έ ­ να νεαρό κορίτσι, όπως είναι ο έρωτας. Η Μαρία θα ανακαλύψει πως ένας όμορφος άντρας μπορεί να της χαρίσει ηδονή ανάλογη μιας πτήσης. Ωστόσο, δεν αργεί να βιώσει την επώδυνη ερωτική απόρρι­ ψη και προδοσία. Προσηλωμένη όμως πάντα στο στόχο της, να γίνει η πρώτη γυναίκα πιλότος της Πολεμικής Αεροπορίας, δεν αφήνεται στη θλίψη. Με ακαταπόνητη προσπά­ θεια και συχνά θέτοντας σε άμεσο κίνδυνο τη ζωή της αποδεικνύει έμπρακτα και πέρα από κάθε αμφι­ βολία την αξία της και κερδίζει την αναγνώριση.

Να σημειωθεί εδώ πως ο Ν. Κυριαζής είναι βαθύς γνώστης αυτών που περιγράφει. Έχει εντρυφήσει εηαρκώς τόσο στην εκπαίδευση των υποψήφιων πιλό­ των, τη διάταξη των αεροπορικών βάσεων μέχρι τη λειτουργία των οργάνων στο κόκπιτ, τις τεχνικές των ελιγμών και την ειδική ορολογία, τους κώδικες επικοι­ νωνίας μεταξύ των πιλότων, ενώ με υποσημειώσεις σε κάποια σημεία προσφέρει απαραίτητες επεξηγή­ σεις ή ομολογεί την οφειλή του σε ανθρώπους που τον βοήθησαν με τις εμπειρίες τους. Με άλλα λόγια, πέρα από τη μυθοπλασία που στηρίζει θαυμάσια η τέ ­ χνη της γραφής του, ο συγγραφέας νιώθει την ανά­ γκη να τεκμηριώσει τα όσα αφηγείται. Κάτι, ωστόσο, που μοιάζει περιττό, καθώς οι απίθανες και αναμφίβο­ λα ευπρόσδεκτες λεπτομέρειες με τις οποίες ο Ν. Κυριαζής διανθίζει την αφήγηση μας πείθουν απόλυτα για την επαρκέστατη ενημέρωσή του τόσο σχετικά με τη λειτουργία και τη διάρθρωση της Πολεμικής Αερο­ πορίας όσο και για την εξωτερική πολιτική της χώρας μας. Η επιτυχία όμως του βιβλίου έγκειται κυρίως στο ότι ουδέποτε δίνει την εντύπωση στεγνού εγχειριδί­ ου αλλά σε κάθε περίπτωση παραμένει ένα πλούσιο μυθιστόρημα με εναλλασσόμενες στιγμές έντασης και ύφεσης, με σωστά ζυγισμένη ατμόσφαιρα. Ο Ν. Κυριαζής τοποθετεί την ιστορία του στο άμεσο μέλλον, ώστε να έχει την απαιτούμενη ελευθερία στο χειρισμό του θέματός του. Πέρα από κάποια τε­ χνολογικά επιτεύγματα (ευκρινώς ορατές προοπτι­ κές) όπως το βιντεοτηλέφωνο, τα ηλεκτρικά-βενζινοαυτοκίνητα ή τα εξελιγμένα αεροπλάνα «Τυφών» που πρόκειται (όπως μας πληροφορεί ο συγγραφέας στον επίλογο) να τεθούν σε λειτουργία μέσα στο 2005, ο Ν. Κυριαζής επιδιώκει να εστιάσει στα μακρο­ χρόνια και δυσεπίλυτα προβλήματα της Ελλάδας με την Τουρκία πρωτίστως και να υποδεζει με σαφείς υ­ παινιγμούς την ανάγκη προώθησης της αμυντικής υ­ περοχής της Ελλάδας στον αέρα. Σ' αυτό το πλαίσιο, η Ελλάδα οφείλει να εκμεταλλευτεί και να παρακινή­ σει προς αυτή την κατεύθυνση όσο το δυνατόν πε­ ρισσότερα άτομα διαθέτουν τα εχέγγυο ενός ικανού πιλότου, συμπεριλαμβανομένων και γυναικών, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι το μέρος που αφο­ ρά την επαγγελματική πορεία και συνειδητοποίηση της ηρωίδας είναι το αρτιότερο, το πιο συγκροτημένο αλλά και το πιο ενδιαφέρον. 0 συγγραφέας πρέπει να νιώθει απόλυτα εξοικειωμένος με το θέμα, κάτι που πιθανόν δε συνέβαινε σε άλλα μέρη του βιβλίου, ό­ πως για παράδειγμα στο πρώτο, με την ελαφρώς εξωραϊσμένη καταγραφή της νησιώτικης ζωής. Η αφήγηση χαλαρώνει ελαφρώς όταν η Μαρία γνω-

ρίξει έναν ώριμο, εύπορο και ελκυστικό άντρα, τον Νίκο Βενιέρη, με τη διττή ιδιότητα του επιχειρημα­ τία και συγγραφέα, που την εισάγει στον απρόσιτο και δυσθεώρητο κόσμο τη ς ελίτ. Η σκιαγράφηση αυτού του ήρωα παραπέμπει εύκολα στον ίδιο το συγγραφέα, ειδικό σε θέματα άμυνας και με σχετι­ κές επιστημονικές μελέτες στο ενεργητικό του, ο ο­ ποίος ταυτόχρονα είναι και δημιουργός μυθιστορη­ μάτων και μιας ποιητικής συλλογής. Η σχέση της Μαρίας με τον Βενιέρη παρουσιάζεται από την αρχή μέχρι και το τέλ ο ς του μυθιστορήματος ιδανική. Ωστόσο, τα υπερτονισμένα θετικά στοιχεία του συ­ ντρόφου της κάποτε επισκιάζουν την ηρωίδα που έ ­ χουμε την αίσθηση ότι προς το τέλ ο ς του βιβλίου χάνει από την ακτινοβολία της.

Στην τελευταία σκηνή ο Ν. Κυριαζής μάς ανταμείβει με την εκπληκτική, πραγματικά καθηλωτική περι­ γραφή της αναχαίτισης τεσσάρων τουρκικών αερο­ πλάνων. Από τις καλύτερες στιγμές του βιβλίου, ο συγγραφέας εδώ ελέγχει άριστα την αγωνία και το συναίσθημα, κορυφώνει την ένταση, παρεμβάλλει χαλαρές αφηγήσεις σε κρίσιμα σημεία παίζοντας με την αδημονία του αναγνώστη. Το βιβλίο του Ν. Κυριαζή μπορεί να μην ανταποκρίνεται σ' ό λες τις υποσχέσεις του οπισθόφυλ­ λου, δε στερείται όμως τις αρετές ενός καλού μυ­ θιστορήματος, με προεξάρχουσα την αναγνωστι­ κή μαγεία. ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

Περίκλειστη γραφή ΒΕΡΟΝΙΚΗ ΔΑΛΑΚΟΥΡΑ

i Ε

Ο πίνακας του Χόντλ«ρ Αθήνα, Άγρα, 2001 Σελ. 112

ρμητικά κλειστός παρουσιάζεται ο κόσμος της Βε­ ρονίκης Δαλακούρα στα εφτά διηγήματα της συλ­ λογής Ο πίνακας του Χόντήερ. Σταθεροί σε όλα πρωταγωνιστές η δυσβάσταχτη θλίψη, η αρρώστια, ψυχική και σωματική, ο παυσίλυπος θάνατος και βε­ βαίως η τέχνη ως μίμηση και αναπαράσταση ενός τρόπου ζωής αλλά και ως έναυσμα ατέρμονων διαπληκτισμών. Οι ηρωίδεςτης Δαλακούρα εμφανίζονται πελαγωμέ-

ίραφή που, παρά το έπονα λυρικό ύφος, ραρτυρά μεγάλη ευαιοθηοία και έντονο υπαρξιακό προβληματιομό νες μέσα σε αυστηρά ιδιωτικά δράματα που ακόμα κι όταν εξωτερικεύονται δημιουργούν ένα ψυχικό ί­ ζημα το οποίο αναστέλλει το συναισθηματικό απε52

γκλωβισμό του ατόμου. Πέρα από τις συγκεχυμένες ιδιότητες που τους αποδίδει η συγγραφέας, κοινό στοιχείο των γυναικών αυτών είναι ο πόνος και η α­ πογοήτευση που οι αιτίες τους εδράζονται μέσα τους. Σε πρώτο πρόσωπο εκθέτουν τον ακρωτηρια­ σμένο από τη μοναξιά και τον ανανταπόδοτο έρωτα ψυχισμό τους. Η παρούσα συλλογή, πρώτη πεζογραφική δουλειά της Β. Δαλακούρα, αποτελείται από έξι διηγήματα και ένα αποσπασματικό θεατρικό. Όλα τα διηγήματα έ­ χουν προδημοσιευτεί στο περιοδικό Η Λέξη πληντης

«Γκίλντα» που δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στο συλλο­ γικό τόμο Μικρή ζωολογία. Από τη συλλογή ξεχωρίζουν τρία διηγήματα: το εναρ­ κτήριο «Τέσσερα», η «Γκίλντα» και η «Σελήνη: τελ ευ ­ ταίο τέταρτο». Στο πρώτο από αυτά η ηρωίδα περι­ γράφει θραύσματα από την παιδική της ηλικία και τα στάδια αποκρυστάλλωσης της τσακισμένης ψυχοσύν­ θεσής της (εξαιτίας κυρίως της σωματικής αναπηρίας

Η Β. Δαλακούρα ακουμπά το βλέμμα της οε «χαλασμένες» γυναικείες ιδιοουγκραοίες, οε ανθρώπους που ταλανίζοπαι από ανεπούλωτα τραύματα της) μέσα από την προβληματική συμβίωση με τις τρεις αδερφές της. Πρόκειται για ένα κείμενο ιδιαίτε­ ρα καλογραμμένο, ίσως υπερβολικά εσωστρεφές, που υστερεί κυρίως ως προς τις δυνατότητες απο­ κρυπτογράφησης που προσφέρει στον αναγνώστη, παρατήρηση που αφορά όλα τα διηγήματα του βιβλί­ ου. Η γραφή της Βερονίκης Δαλακούρα, με διακριτές τις ποιητικές καταβολές της, είναι εξαιρετικά δυσερ­ μήνευτη με αποτέλεσμα συχνά η έκφρασή της να μέ­ νει ανολοκλήρωτη, μετέωρη, επιρρεπής σε πολλα­ πλές ερμηνείες, «αναγνώσεις». Η «Γκίλντα» είναι, ίσως, το πιο «πεζογραφικό» κομμάτι της συλλογής, στο μέτρο που εδώ η συγγραφέας ε ­ γκαταλείπει τους ποιητικίζοντες τρόπους της και κα­ τορθώνει να σκιαγραφήσει αντιστικτικά την αποκλίνουσα αλλά και αλληλοσυμπληρούμενη ψυχοσύνθε­ ση δύο πνευματικά άρρωστων γυναικών και μιας γά­ τας. Εφευρετικότητα, μαύρο χιούμορ, πικροί, υποτονι­ κοί τόνοι σε μια ευτυχή συνάντηση που συνθέτουν έ ­ να θαυμάσιο αποτέλεσμα. Πιθανόν το πιο σημαντικό επίτευγμα της συγγραφέως όσον αφορά το παρόν βι­ βλίο. Στη «Σελήνη: τελευταίο τέταρτο», μια αρκετά ενδια­ φέρουσα και πρωτότυπη σύλληψη, η Β. Δαλακούρα διεισδύει στις μνήμες και τις οδύνες μιας γυναίκας, θύματος τροχαίου, παραλληλίζοντας τους καταστρο­ φικούς ελιγμούς του αυτοκινήτου στην άσφαλτο με την ατελέσφορη κίνηση της αναπηρικής καρέκλας μέ­ σα σ' ένα μικροσκοπικό διαμέρισμα. Οπωσδήποτε από

τα πιο συγκινητικά κείμενα διότι δεν κραυγάζει το δράμα, αλλά το υποβάλλει αποτελεσματικά, το διυλίζει μέσα από έναν καυστικό, πικρόχολο σαρκασμό. Στα υπόλοιπα διηγήματα η συγγραφέας παρασύρεται από την υπαινικτικότατα και την ελλειπτικότατα της ποιητικής γραφής της και παραδίδεται ολοκληρωτικά σε λυρικότροπους ακκισμούς πλήττοντας καίρια τις ι­ στορίες της. Στη «Δίνη» η ηρωίδα ανακαλεί μνήμες α­ πό κάποιο τραυματικό ταξίδι της, μνήμες που συρρέ­ ουν στη θύμησή της ανάκατα και ακατάστατα, άλλοτε φειδωλά κι άλλοτε σωρηδόν για να μπλεχτούν τελε­ σίδικα με τον παρόντα χρόνο. Πρόκειται για ένα περί­ κλειστο διήγημα από το οποίο ο αναγνώστης είναι πα­ ντελώς αποκλεισμένος. Για το συγκεκριμένο κείμενο θα μπορούσαμε να παραθέσουμε την επισήμανση της ίδιας της συγγραφέως, μια κρίση που συναντάμε στο διήγημα «Ο πίνακας του Χόντλερ» αλλά μάλλον περισσότερο αντιπροσωπεύει το κλίμα της «Δίνης»; «ταξιδιωτικές και άλλες αναμνήσεις (μου) που ξεπηδώντας από το υποσυνείδητο, με τρόπο λυρικό, επε­ ξεργασμένες από ποικίλα διαβάσματα που σηματοδο­ τούν επιρροές, προσπαθούν να παρασύρουν τον ανα­ γνώστη ανεπιτυχώς». Εξίσου κρυπτογραφικά προβάλλουν τα διηγήματα «Αγία οικογένεια» και το προαναφερθέν «0 πίνακας του Χόντλερ». Και πάλι ο αναγνώστης εισπράττει το ί­ διο αίσθημα αποκλεισμού. Αμφότερα τα έργα θίγουν το ζήτημα της τέχνης και το κατά πόσο αυτή συντελεί ή όχι στην εξομάλυνση της τραχύτητας ψυχικών κα­ ταστάσεων. Το ομώνυμο της συλλογής διήγημα επικεντρώνεται στο διάλογο μιας γυναίκας και ενός άντρα που σε ε ­ βδομαδιαία βάση συναντώνται προκειμένου να εκθέ­ σουν τις ανησυχίες τους περί ποικίλων μορφών τ έ ­ χνης αλλά προπάντων οι ατελεύτητες αυτές συζητή­ σεις φανερώνουν την αδήριτη ανάγκη αλλά παράλ­ ληλα και την ατολμία της ηρωίδας να εκφραστεί μέ­ σω της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Το έργο, μολονότι αρχικά κεντρίζει το ενδιαφέρον, γρήγορα αποδυνα­ μώνεται καθώς η συγγραφέας αναλώνεται σε πλατει­ ασμούς και επαναλήψεις που κουράζουν. Η συλλογή κλείνει με ένα πειραματικό κείμενο, χω­ ρίς τα υτότητα και καθορισμένο ύφος στην ουσία, που παραπαίει ανάμεσα στο θεατρικό λόγο, το φιλο­ σοφικό δοκίμιο και την απλή διαλογική αντιπαράθε­ ση του «Πίνακα του Χόντλερ». Σε τελευταία ανάλυ­ ση, «Η θεραπεία της τρέλας από φόβο» είναι ένα εγ­ χείρημα ανολοκλήρωτο που μάλλον περιττεύει στη συλλογή. Η Βερονίκη Δαλακούρα, ως επί το πλείστον, ακουμπά 53

το βλέμμα της σε «χαλασμένες» γυναικείες ιδιοσυ­ γκρασίες, σε ανθρώπους που ταλανίζονται από ανε­ πούλωτα τραύματα και κατατρίβονται σε ατελεύτη­ τες εσωτερικές διαδρομές. Είναι γεγονός πως η γραφή της συγγραφέως, που ό­ πως πιστεύουμε χρειάζεται εξομάλυνση και περιορι­ σμό του λυρικού ύφους, μαρτυρά μεγάλη ευαισθησία και έντονο υπαρξιακό προβληματισμό. Η ψηλάφηση, το ψαύσιμο των εσωτερικών πληγών συντελείται υ­ ποδειγματικά στο έργο της, ενώ συχνά το ακατάλη­ πτο της έκφρασης προσδίδει στο λόγο γοητεία και αι­

νιγματικότητα- ένα λόγο δύσκολο, εμπλουτισμένο με εύστοχους λεκτικούς ακροβατισμούς. Ωστόσο, ο κόσμος της συγγραφέως παραμένει απρο­ σπέλαστος, καθαρά ιδιωτικός. Τελικά, η πεζογραφία της Β. Δαλακούρα δεν κατάφερε να φωτίσει τους γρί­ φους της ποίησής της, αν αυτός ήταν ο στόχος της. Δυστυχώς, η συγγραφέας με κανένα τρόπο και ούτε για μια στιγμή δεν επιτρέπει στον αναγνώστη την ει­ σβολή στο αυστηρά περιφραγμένο σύμπαν της. ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

Η φωνή του αγάλματος

i

ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΛΑΛΙΩ ΤΟΥ

Το τραγούδι του αρπιστή

Αθήνα, Άγκυρα, 2001 Σελ. 248

Χριστίνα Λαλιώ του εμ φ ανίζεται για πρώτη φορά στη λογοτεχνία με το μυθιστόρημα Το τραγούδι του αρπιστή. Όπως μας πληροφο­ ρεί το βιογραφικό της, έχει σπουδάσει Ιστορία και Αρχαιολογία ενώ διηγήματα και ποιήματά τη ς έ ­ χουν δημοσιευτεί σε λογοτεχνικά περιοδικά. Στο πρώτο τη ς έργο, αν και «γραμμένο με μια δυ­ σεύρετη στις μέρες μας ευαισθησία και τρυφ ερό­ τητα», όπως υπογραμμίζει ο Μ. Γ. Μερακλής στον πρόλογο, διαφαίνεται έντονη σύγχυση ως προς τις προθέσεις τη ς αλλά και ως προς το χειρισμό τη ς θεματικής. Μ ολονότι η συγγραφέας έχει ω­ ραίες και ασυνήθιστες ιδέες, στο τέλ ο ς αδυνατεί

Η

Αν είναι κατανοητή η πρόθεοη της ουγγραφέως να εκφράοει ανησυχίες μέοα από ένα α\\ηγορικό εύρημα, επίοης διακριτή είναι και η αμηχανία της απέναντι ο ' αυτό 54

να τις αξιοποιήσει επαρκώς με αποτέλεσμα να κα­ τα φ εύγει στη φαντασία, με τρόπο μάλλον σπα­ σμωδικό. Το έργο της Χριστίνας Λαλιώτου δομείται από δύο βασικούς αφηγηματικούς άξονες: αφενός τη σα­ φώς συμβολική ιστορία με το κυκλαδικό ειδώλιο του αρπιστή, του περίφημου αγαλματίδιου που αναπαριστά καθιστά μουσικό με άρπα, το οποίο προβάλλει ως κεντρική φιγούρα του βιβλίου, και α­ φετέρου μια ερωτική ιστορία. Στις πρώτες σελίδες παρακολουθούμε την ηρωίδα, τη Στέλλα, φ οιτή­ τρια Αρχαιολογίας, να ξεροσ τα λιά ζει μπροστά στην προθήκη του Αρχαιολογικού Μουσείου που φ ιλοξενείτο αγαλματίδιο. Η Στέλλα έχει αναπτύξει μια περίεργη σχέση με το ειδώλιο, σχέση παραδό-

ξως αμφίδρομη. Η συγγραφέας παραθέτει με γλα­ φυρές λεπτομέρειες (ενίοτε και σε έμμετρο λόγο) τις συνομιλίες τους, που ό λ ες καταλήγουν στις πιεστικές παρακλήσεις του αρπιστή προς τη ν κο­ πέλα να το ν ελευ θ ερώ σ ει και να το ν τα ξιδ έψ ει στην πατρίδα του, την Κέρο. Αυτός είναι και ο μέγι­ στος στόχος της ηρωίδας που με την πραγμάτωσή του ολοκληρώνεται και το βιβλίο. Σ' αυτό το πρώ­ το σκέλος της θεματικής εντοπίζονται και οι σοβα­ ρότερες αδυναμίες καθώς η συγγραφέας εισάγει κάπως αδέξια το φαντασιακό στοιχείο, που δε λει­ τουργεί ικανοποιητικά μέσα στο μύθο, αν και θα μπορούσε να το είχε αξιοποιήσει κατάλληλα. Με άλλα λόγια, αν είναι κατανοητή η πρόθεση τη ς συγγραφέως να εκφράσει ανησυχίες μέσα από ένα αλληγορικό εύρημα, επίσης διακριτή είναι και η α­ μηχανία της απέναντι σ' αυτό. Οι ανεπαρκείς χειρισμοί της δεν αργούν να την ο­ δηγήσουν σε αδιέξοδα, όπως για παράδειγμα εί­ ναι οι ενύπνιες συναντήσεις της ηρωίδας με το ει­ δώλιο καθώς και οι ένθ ερμ ες στιχομυθίες με το φύλακα του μουσείου που κορυφώνονται με την υπεράσπιση ακραίων πατριωτικών και αρκετά ρο­ μαντικών θέσεω ν. Ως απ οτέλεσμα, η αφήγηση βαραίνει με απλουστευτικά, πομπώδη μηνύματα και ηθικά διδάγματα περί πατριδογνωσίας και επι­ στροφής στις παραδόσεις. Αρτιότερο εμφανίζεται το δ εύ τερ ο σ κέλος τη ς ιστορίας, οι επ ώ δυνες μνήμες από μια ερωτική σχέση της ηρωίδας με ά­ δοξο τέλ ος που παρεισφρέουν στο μύθο του αρ­ πιστή. Εδώ η X. Λαλιώτου φαίνεται να πατάει σε στέρεο έδαφος. Ελέγχει τους χαρακτήρες της, κλιμακώνει έντεχνα τη συγκίνηση, αποφορτίζει καίρια την α­ τμόσφ αιρα και με λ ιτέ ς π εριγραφ ές τα ξιδ εύ ει τους αναγνώστες σε πανέμορφα τοπία του Αιγαί­ ου. Γι' αυτό τα κομμάτια αξίζει να διαβαστεί το βι­ βλίο. Μολονότι η ερωτική ιστορία που αφηγείται η συγγραφέας παρουσιάζεται αναμενόμενη, αποτε­ λεί το πιο συγκροτημένο και εξισορροπημένο μ έ­ ρος του μυθιστορήματός της. Παρά το γεγονός ότι τα έργα πρωτοεμφανιζόμενων είναι, περισσότερο ή λιγότερο, ενδοστρεφή, η X. Λαλιώτου αποστασιοποιείται και μεταθέτει το προσωπικό βίωμα σε άλλη προβληματική, επί του προκειμένο υ, στη δ ιαφ ύλαξη τη ς πολιτιστικής κληρονομιάς, θα το έπ ρα ττε καλύτερα αν ίσως περιόριζε το πάθος της για το θέμα. ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΜΙΑ ΖΩΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Η πληρέστερη βιογραφία τον ρεγάλου συνθέτη και πολιτικού, και ταυτόχρονα η σύγχρονη ιστορία του τόπον μας, από τη Μικρασιατική Καταστροφή μέχρι τις μέρες μας. ΕΚΔΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΓΙΩΡΓΟΥ & ΚΩΣΤΑ ΔΑΡΔΑΝΟΥ Gutenberg · τνπωθήτω · Σπουδή Διδάχου 37,10680 Αθήνα, χηλ.: 010-3642003, fax: 010-3642030 www.dard3nosnet.gr, e-mail: info@dardanosnetgr

Υπαρξιακή περιπλάνηση

i

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΖΑΜΙΩ ΤΗΣ

Η συνάντηση Αθήναι, Ίνδικτος, 2001 Σελ. 112

Π οιες είναι οι βαθύτερες αναζητήσεις ενός μεσή1 1 λικα, αν η λογική και το συναίσθημα έχουν πλέI I ον φθαρεί με τη θύμηση και τη νοσταλγία, ο ο­ ποίος καλείται αίφνης να συναντήσει ύστερα από σα­ ράντα έξι χρόνια τη γυναίκα που στιγμάτισε τη ζωή του; Τι έχει απομείνει από έναν έρωτα ανολοκλήρω­ το, προδομένο και απατηλό, και τι εσωτερικές διερ­ γασίες προκαλούνται όταν γίνεται αφορμή για περί­ σκεψη και υπαρξιακές αναδιφήσεις; Ιδού μερικά από τα ερωτήματα που τίθενται στη νουβέλα του πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα Κ. Τζαμιώτη. Η διατύπω­ ση του πιο αγωνιώδους ερωτήματος για τα όρια της ψυχής και τις δυνάμεις που αυτή περικλείει αποτελεί

Εκφραστική ακρίβεια, σταθερός εσωτερικός ρυθμός, συμπυκνωμένο ύφος και πλοκή από έναν πολλά υποσχόμενο νέο ουγγραφέα ένα στοίχημα το οποίο τίθεται άμεσα από τον παντεπόπτη αφηγητή -σε τρίτο ενεστωτικό πρόσωπο και ενίο τε σε προτρεπτική προστακτική- αφήνοντας στον αναγνώστη το ευχερές περιθώριο να αντιπαρέλθει, να στοχαστεί, να εμπλακεί στη δραματική κο­ ρύφωση της συνάντησης των δύο προσώπων. Μοναχικό ταξίδι ή περιπλάνηση στην έρημο της ψυ­ χής, όπου οι αναμέτρητοι κόκκοι της συνθέτουν το πιο σταθερό και προσμετρήσιμο σύνολο, τη ζωή, α­ ποτελεί η προετοιμασία και η πραγματοποίηση της διαδρομής για τον Ιωσήφ Κρέιν προς τον πύργο ό ­ που κατοικεί η γυναίκα την οποία η συνείδησή του δεν έχει κατατάξει ακόμη εάν επιθυμεί αυστηρά τη διαγραφή της ή όχι. Μεγεθύνοντας την προοπτική τη ς συνάντησης, ο συγγραφέας καταφεύγει στη 56

χρήση μιας αφηγηματικής ανάπτυξης αφαιρετικής, δίχως περιγραφικούς άξονες και λοιπές στοιχειοθε­ τήσεις δράσης: ο ήρωάς του διαγράφει συλλογιστι­ κούς μαιάνδρους, εισδύει στα υπονοούμενα του έ ­ ρωτα, προσεγγίζει τις βαθύτερες συντεταγμένες του και επιδιώκει απαντήσεις στο αρχέγονο ερώ τη­ μα «τι είναι η αλήθεια και ποιος την ορίζει;». Με δε­ δομένο ότι έχει ξεπεράσει το μέσο όρο του σωματι­ κού βίου -όσο και, σχηματικά, του πνευματικού- ο Ιωσήφ Κρέιν αυτοϋποβάλλεται σε μια διαδοχική ερ­ μηνευτική ανάλυση τω ν υπαρξιακών δεδομένω ν του μ' αφορμή την υπόμνηση του πόνου και του θανάτου που αποκόμισε μετά τη συντριβή και την ε ­ ρωτική προδοσία. Η πολλαπλότητα αυτών τω ν ψυχικών κατάλοιπων δημιουργεί έναν ευρύτερ ο συλλογιστικό καμβά στον οποίο στηρίζονται τα κυρίαρχα νοητικά σχήμα­ τα του συγγραφέα: σώμα-ψυχή, χρόνος-νους, απώλεια-δύναμη. Η ρευστή αίσθηση του απολογισμού -από τον πρώην στρατιωτικό και μεγαλοαστό των αρχών του 20ού αιώνα στη Βιένη- μοιάζει με παιχνί­ δι μουζιλικής έμπνευσης, στο οποίο η υποβλητική αυτοκρισία του ήρωα επιτάσσει την προσεκτική α­ νάγνωση και εκτίμηση τω ν φιλοσοφικών προεκτάσεών της. Ο συγγραφέας, παρότι πρωτοεμφανιζόμενος και νεότατος, ορίζει τον πήχη των προθέσεών του επιλέγοντας εμφανώς να χρησιμοποιήσει τη φόρμα της νουβέλας αντί του μυθιστορήματος, αποκλίνοντας από τους νενομισμένους κανόνες κα­

τεργασίας του θεματικού μοτίβου του. Με εκφρα­ στική ακρίβεια, σταθερό εσωτερικό ρυθμό, συμπυ­ κνωμένο ύφος όσο και πλοκή με διαβαθμίσεις, ο Κ. Τζαμιώτης δημιουργεί τις απαιτούμενες προϋποθέ­ σεις για το επόμενο συγγραφικό βήμα-απόπειρα

που θα τον αναδείξει ασφαλώς μεταξύ των προσφι­ λών εκπροσώπων της νέας, ανερχόμενης ηλικιακής γενιάς στα καθ' ημάς πεζογραφικά πράγματα. ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΟΥΒΑΛΗΣ

ΠΟΙΗΣΗ

Εφαρμογές προσωπικού ποιητικού ιδιώματος ΚΩΣΤΑΣ ΜΑΥΡΟΥΔΗΣ

I

Επίσκεψη at γέροντα με άνοια Αθήνα, Κέδρος, 2001 Σελ. 56 «Η οικογένειά μας έπασχε από μιαν ανίατη αρρώστια: τις αναμνήσεις». Μόνος Ελευθερίου, Το άγγιγμα του χρόνου (1994) «Τίποτα δεν είναι θολό σαν την ανησυχία και την πλήξη του γέρου ανθρώπου». Ρομπέρτο Καλάσο, Η καταστροφή του Κας (1983)

ραύσματα στοχασμών για τη διαχρονική αξία τη ς τέχ ν η ς , υπ ο λείμ μ ατα σκέψ εω ν για το χρόνο, φιλόσοφος τόνος, δάνειοι και προσω­ ποπαγείς ορισμοί για τη ν ποίηση, αναλύσεις εικα­ στικού περιεχομένου που αφορούν έργα όχι και

Β

Απροσδόκητα αποφθέγματα ενός θυμόσοφου, άκρως διεισδυτικού παρατηρητή/ποιητή

τόσο γνωστών καλλιτεχνών, όπως είναι οι Ιταλοί Φιλίπο Μπρουνελέσκι (1377-1446), Μπροντζίνο (1503-1572) και Ντομένικο Γκιρλαντάγιο (14491494), τρίμματα αναμνήσεω ν μιας ευδα ίμονος

παιδικής ηλικίας, μινιμαλιστικές περιγραφές αθώ­ ων σημασιολογικά μικροσυμβάντων της πλέον πε­ ζής πραγματικότητας, όπως φ ερ ' ειπείν το ξετύ λιγμα του χρυσόχαρτου που περιβάλλει ένα σοκολατάκι με γέμιση κονιάκ (βλ. ο. 26), αλλά και αφορισμοί ιδιάζουσας ενάργειας για την τελική μαται­ ότητα τω ν ανθρωπίνων, σε σχέση άμεσης συναλ­ ληλίας με απροσδόκητα αποφθέγματα ενός θυμό­ σοφου, άκρως διεισδυτικού παρατηρητή/ποιητή συναποτελούν τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του έκτου, πυκνού αλλά ευκολοδιάβαστου βιβλί­ ου του Κώστα Μαυρουδή. Η Επίσκεψη σε γέροντα με άνοια, που απαρτίζεται

από δεκαέξι ομοιογενή επεισόδια, είναι δηλαδή το εύλογο εκείνο πρόσχημα για να αναπτύξει ο συγ­ γραφέας κατ' οικονομίαν μια σειρά ημιδοκιμιακών εκφορών, που δεν αποκρύπτουν την αμιγή εννοιολογική καταγωγή τους: είναι βεβαίως η ηρακλεί­ τεια διδασκαλία για τη ροϊκότητα του παντός, αλ­ λά και η συγκρατημένη ετυμηγορία του βιβλικού εκκλησιαστή, που υποστηρίζουν διακριτικά αλλά α ρκούντω ς σταθερά το ό λο θεμ α το λο γικό επί­ στρωμα: «Μιλούσαμε για το τρανζίστορ που σας έφερα. Με τη ν ακρόαση το πέρασμα του χρόνου γίνεται φίλιο και ανεκτό. Ας μη αας αφορά καμιά έννοια. Αποσπασματικό ή όχι, συγκεχυμένο ή σα-

Επενδύοντας στα κεψενικά οφέ\η του συνειρμού ο λόγος μετατρέπεται σε δίκτυο καλειδοσκοπικών, καθηλωτικών δηλώσεων φή, έ χ ε τ ε έν α ν ψίθυρο, μια ανάσα βέβαιη, α το σιω πηλό σας χώρο. Σαν νήπιο παραδοθείτε στο πλούσιο στήθος των φωνών. Αδιάφορος, αφήστε να περνάει η λιτανεία με τα παρόντα και τα απο­ λειπόμενα». Στις έξι α υτές επιλογικές προτάσεις τη ς δέκατης έκτη ς και τελ ευ τα ία ς εηίσκεψ ης/οριοθέτησης ατομικής ηθικής, η γραφή, χωρίς να εκφυλίζεται σε δοκησίσοφες εξάρσεις ή κενές πε­ ριεχομένου, ψευδολυρικές εκτονώσεις, εκτελ εί έ ­ να από τα σπουδαιότερα καθήκοντά της: διερμη­ νεύει, ενίο τε κατά τρόπο συνειρμικό ή καθ' υπερ­ βολήν ιμπρεσιονιστικό, τις πλέον περιθωριακές, αλλά τόσο δυναμικές ταυτόχρονα πτυχές της φαι­ νομενολογίας του ζην. Η δημιουργική αξιοποίηση τη ς εξωτερικά μονοδιά­ στατης, κατ' ουσίαν όμω ς πολλαπλά ρητής/π ολυεπίπεδης περιρρέουσας ατμόσφαιρας, αλλά και η καθολική, διαρκής εποπτεία τω ν υπεραισθητών είναι κατεξοχήν υποθέσεις αναβαθμισμένης συνει­ δησιακής προσέγγισης. Η πρώτη ύλη: τα υποβαθ­ μισμένα, τα τετριμ μ ένα , τα συστατικά το υ ηρα­ κλείτειου σάρματος (σαρώματος), τα κοινότατα περιστατικά ενός τυπικού μεταπολεμικού ν ε ο ε λ ­ ληνικού βίου. Η αξιω ματική διατύπωση διεγείρει: 58

το όποιο κειμενικό αντίστοιχο αυτής ακριβώς της πυρηνικής ύλης φιλτράρεται συστηματικά για να αποτυπώσει τις επέκεινα, τις περαιτέρω ουσίες. Έτσι όπως συνέβαινε και με το αμέσως προηγού­ μενο βιβλίο του τω ν αναστοχαστικών συγκρίσεων/ταξιδιωτικών μαρτυριών Οι κουρτίνες του Γκαριμπάλντι, που κυκλοφ όρησε από τις εκδόσεις «Νεφέλη» το 2000, ο Κώστας Μαυρουδής με το παρόν έργο του μας υπενθυμίζει εμμέσω ς πλην σαφώς ότι το ανθρώπινο σώμα δεν αποτελεί ένα μεμονωμένο απλό φυσικό αντικείμενο, αλλά συνιστά ένα ολοκληρωμένο σύστημα δομών, που έχει ως διακεκριμένη λειτουργία του, μεταξύ τω ν ά λ­ λων, να αναπαριστά με τις μορφ ές και τη ν όλη το υ σύσταση τη ν αισθητή και φυσική ζω ή του πνεύματος, σύμφωνα με τις μεθόδους που καθό­ ρισε η σχετική ηαλαιά εγελιανή αρχή. Με τον τρόπο του συγγραφέα όλα αυτά αντανα­ κλώνται στο κάτοπτρο μιας σχολαστικής καταγρα­ φής, που ξέρει όμω ς να προοικονομεί τα καίρια και τα παραγωγικά από πλευράς κειμενικής δεο­ ντολογίας, χωρίς να γίνεται έρμαιο ενός επιτηδευ­ μένου, επικυριαρχικού λογιοτατισμού. Φύση και μετα-φύση συνυπάρχουν, συνομιλούν, δεν αλληλοϋπονομεύονται γιατί το θεω ρούν περιττό. Ας παραβάλουμε ενδεικτικά το εξής απόσπασμα από την όγδοη επίσκεψη, που υπαινίσσεται τη δυνητι­ κή θέαση ενός πρακτικού, μεταφυσικού όμως το ­ πίου: «Αν έχ ετε διάθεση, παίζουμε πάλι τις ' Εικό­ ν ε ς θ α ξ εφ υλλίζω τη ν εφ ημ ερίδα μου και θα σας δείχνω πορτρέτα ηγετώ ν και υγρές, μέσα στο γκρίζο, πόλεις του Βορρά. Σ' ένα δωμάτιο που ξ έ­ ρει αποκλειστικά την υγρασία της κακής μονώσεως, θα β λέπ ετε προάστια του Μ π ίλεφελντ πλημ­ μυρισμένα από βροχοπτώσεις (σχεδίες με ηλικιω­ μένους, μια σ τέγη που εξέχει λίγα μέτρα απ' το νερό). Παίζουμε, έστω κι αν δεν αντιλαμβάνεστε τη χώρα. Έστω κι αν μ ένετε απαθής για μιαν εικό­ να κρυμμένη απ' την ομίχλη, το παγωμένο χνότο του υπερβατικού» (βλ. σ. 24 επ.). Όπως ή θελε ο Βίκτορ Ουγκό - να εξάρει τα ουτι­ δανά: «Les grains de sable rois, le brins d'herbe empereurs», δηλαδή «οι κόκκοι τη ς άμμου βασι­ λείς, τα χορταράκια αυτοκράτορες», όπως μ εγ ε­ θύνονται στον υπ ερθετικό τα δήθεν α μ ελ η τέα που μας περιβάλλουν (από τις Contemplations, του 1856). Όπως οφείλει μ' άλλα λόγια να δρα η ανακαινιστική γραφή, με αντικαταστάσεις, με αμφίδρομες ανταλλαγές, με υφολογικές ανατροπές, εμμένοντας στις πολύσημες σχισμές του επιστη­

τού, αξιοποιώντας την αφανή αιτιακή αλυσίδα των φαινομένων, προβάλλοντας τη δεύτερη όψη τω ν σημαινομένω ν. Τα ονόμα τα ηχούν καινουργή: «Σφύζει η παραλία. Σώματα κουρασμένα αναλαμ­ βάνουν με τις πρόχειρες χημείες του φραπέ» (βλ. ο. 9) και σε αντιπαραβολή με «θα αγνοούσα τη φορμόλη, το βαμβάκι και τα σύρματα -α υ τέ ς τις πρόχειρες χημείες κατά του εφ ήμερου-, βλέπ ο­ ντας σ ε οριστική ακινησία τη στάση τη ς μ εγάλης πτήσης. Ασκούσατε, λοιπόν, τη φύση στην τέχνη της διάρκειας» (βλ. ο. 16). Το ποιητικό μέτρο, το καθαρό φώνημα, ο στιβαρός βηματισμός των κοφτών προτάσεων, το απόσταγμα των διανοημάτων εκφρασμένο λακωνικά μ' αυτή τη μέθοδο, τα παντοία αυτά στοιχεία/λείψανα παρατη­ ρήσεων δένουν σ' ένα αρμονικό σύνολο παράγο­ ντας μουσική, που πειθαρχεί στην αυστηρή, αλλά μη εκκωφαντική τονικότητά της, που υποτάσσει τις εύστοχα επιλεγμένες λέξεις στο αρμόζον στρατηγι­ κό σχέδιο: να μην περισσεύει τίποτα, να μη λείπει τίποτα. Εμπέδωση: «Στο Κύριε, ήμουν περίπου στους Αμπελοκήπους. Υψώνονταν κι ύστερα έπ ε­ φταν πάλι χαμηλά οι τενόροι. Από το πρώτο κιόλας μέτρο ακολουθούσαν οι βαρύτονοι, ώσπου οι άλτο, με το δικό τους Κύριε, έδιναν μιαν εικόνα αισιόδοξη, νεανική. Ένας τενόρος (ήμουν ακόμα στο φανάρι τω ν Αμπελοκήπων) στάθηκε σαν αναποφάσιστος και αιφνιδίως απ' τη σιωπή τινάχθηκε σε άλλο τόνο. Μια κίνηση σαν τη δική σας, τότε, δηλαδή, που τρέξατε μεσ' απ' τη δυνατή βροχή στο αντικρινό υπό­ στεγο. Β ά λα τε μιαν εφ ημερίδα σ το κεφ ά λι (μια μουσκεμένη εφημερίδα του '56), καθώς δυνάμωνε η καταιγίδα. Είχαν κρυφτεί στο γκρίζο της βροχής τα πράγματα. Τριάντα χρόνων είναι η λάσπη στα ρεβέρ και στα παπούτσια σας» (βλ. σ. 19 επ.).

Επενδύοντας στα κειμενικά οφ έλη του συνειρμού ο λόγος μετα τρέπ ετα ι σε δίκτυο καλειδοσκοπι­ κών, καθηλωτικών δηλώσεων. Από το ένα του βι­ βλίο στο άλλο, ο Κώστας Μαυρουδής επαυξάνει, προάγει, ανασχηματίζει το προσωπικό του ιδίωμα αποβλέποντας σταθερά στην ανάκτηση τω ν λανθανουσών σημασιών, τω ν κεκρυμμένων μηνυμά­ των. Άλλωστε έχει δηλώσει ο ίδιος κατηγορηματι­ κά: «Ό,τι απομακρύνεται είναι ποίηση. [...]. Όπως το ποίημα επιστρέφει στην αρχή του, ζητώντας τη σιωπή που προηγήθηκε». (βλ. «Απόγευμα σε πόλη γαλλική (11)», από Το δάνειο του χρόνου, την ποι­ ητική συλλογή του που κυκλοφόρησε το 1989, α­ πό τις εκδόσεις «Κέδρος», φέροντας, μεταξύ τω ν άλλω ν, τα αφηγηματικά σπέρματα και τη θ εμ ε­ λιώδη σκηνοθετική οδηγία που συναντάμε καθ' ο­ λοκληρίαν στην τρέχουσα Επίσκεψη σ ε γέροντα με άνοια). 0 γέρος, προφανώς ο πατέρας του εξομολογητικού υποκειμένου, συνιστά ό,τι ολισθαί­ νει στη «σκιά, ενώ το αντικείμενο πια δεν υπάρχει» (=είναι οι α κρ οτελεύτιες λ έξεις στο Δάνειο του χρόνου). 0 γέρος είναι η αναπόφευκτη απώλεια, ενώ το βιβλίο που προκύπτει από τις δεκαέξι επι­ σκέψεις είναι η βάσανος, η αυταπάτη, η εξά ντλη­ ση, αλλά και η φαντασμαγορία τω ν λεκτικώ ν εξορκισμών, η μαγική τελ ετή , δηλαδή, όπου ο συγ­ γραφέας θυσιάζει ό,τι έχει και δεν έχει στο Όνο­ μα, οτην Ανα-βίωση, στην απροσμάχητη κειμενική Αλήθεια. Από αυτή την πλευρά, η Επίσκεψη σε γέροντα με άνοια είναι ένα απόχτημα μέσα στα γραμματολο­ γικά όρια που κινήθηκε και κινείται η πολυφωνική γενιά του 70. ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

O S ' 59

Μεταξύ τέχνης και ματαιότητας ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΓΩΓΟΥ

i Ο

Me Aeve O Suoocia

Αθήνα, Καστανιώτης, 2002 Σ ίλ .1 3 4

ε γνωρίζω εάν ίο όνομα Κατερίνα Γώγου εί­ ναι γνωστό στους σημερινούς εικοσάρηδες, αλλά το θεω ρώ μ ά λλον απίθανο. Ωστόσο, αυτό το «αλάνι» μιας σειράς ταινιών τη ς παλιάς «Φίνος φιλμς» κατόρθωσε, κι αυτό είναι από μόνο του ένα επίτευγμα, να δώσει το ποιητικό του στίγ­ μα στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης. Το συ­ γκεκριμένο βιβλίο περιλαμβάνει Το έβδομο βιβλίο τω ν ποιημάτων της και κάποια αδημοσίευτα κείμε­ να: ιδέες για σενάρια, μικρά πεζά και ημερολογια­ Ένα δέντρο. Εργαλείο αυτοκτονίας/Ένα δέντρο. κές εγγραφές, σε επιμέλεια του Μάνου Λουκάκη. Σημάδι της ζωής. Της μη α υ τοκτονίας/Της αναΗ ίδια η ιδέα τη ς φράσης «Με λ έν ε Οδύσσεια», βληθ είσ α ς ίσω ς./Έπιασα να τρέχω. Το διέξοδο της κατάστασης γεννά συχνά μια ανατρεπτική με­ ταφορική γλώσσα: Ένας λιπόσαρκος ήλιος χλ ό ­ μιαζε κι άλλο τα δάκρυα της ασφάλτου/Λυτά είναι παρότι τα ποτάμια μας./Είχα σ τα θ ε ί εκεί, σ το υπόγειο μιας στάσης. αποσπασματικό, κατορθώνει Στα σενάριά της συναντάμε ένα σμίξιμο του πραγ­ ματικού με το φανταστικό όπου το δεύτερο απο­ να γεπήοει πλήθος ουνεκόοχών γειώνεται σε μπουνιουελικές διαστάσεις. Παρότι και αυθεπικών συναισθημάτων πρόκειται απλώς και μόνο για ιδέες για σενάρια, οι ιδέες αυτές είναι ολοκληρωμένες. Το φόντο είναι οι καταλήψεις κάποιων κλειστών σπιτιών πριν από που τη συναντάμε σε ποίημα και σε ημερολογιακή δεκαπέντε-είκοσι χρόνια από άστεγους και καλλι­ καταχώριση, στοιχειώνει ολόκληρο το βιβλίο απο­ τέχνες και οι δυσκολίες που συναντούν κάποια ά­ δίδοντας με τον καλύτερο τρόπο το μέγεθος του τομα σε κοινοβιακούς χώρους. Σε πολλά από τα εγχειρήματος που επιχειρούσε η Κ. Γώγου στην πεζά αλλά και στα ποιήματα επανέρχεται μια τρυ­ προσωπική και την καλλιτεχνική της ζωή. φερή ανάμνηση της κατοχής και οργή για το μεΑπό μια άποψη το παρόν βιβλίο είναι σαφώς ημι­ τεμφ υλια κό κλίμα. Η οικογενειακή ζωή πολλές τελές, όπως και η ζωή της συγγραφέως του. Από φορές καταγράφεται σαν ψυχοθεραπευτική άσκη­ μια άλλη όμως είναι μια ολοκληρωμένη κατάβαση ση, αλλά ο ποιητικός λυρισμός αναδύεται κι εδώ στον Άδη που ξεκινά από την κατοχική φρίκη, το έντονα και σε αναγκάζει να παραβλέψεις τις υπό­ μετεμφυλιακό σπαραγμό και προχωρά σε ενήλικα λοιπες διαστάσεις. Η ουσιαστική οικογένεια είναι τριαδική-γυναικοκρατούμενη: μητέρα-η ίδια-η κό­ βιώματα που απορρίπτουν τη ν εύ κο λη γοητεία του παλιού ελληνικού Χόλιγουντ και προχωρούν ρη. Η μεσαία γενιά μαθαίνει να αναγνωρίζει στην σε μια τραυματική ενδοσκόπηση. Η ποιήτρια Γώ­ παλαιότερη αυτό που προηγουμένως απέρριπτε γου παραμένει νηφάλια μέσα στον πόνο τω ν κοι­ και πιθανώς ελπίζει ότι και η νεότερη θα πράξει νωνικών και προσωπικών βιωμάτων που μεταφρά­ στο μέλλον κάτι αντίστοιχο. ζει σε αυτούσια ποιητική γλώσσα μέσα από ένα ύ­ φος συχνά εξομολογητικό και αυτο-θεραπευτικό:

7οΜε Χενε Οδύσσεια,

60

Η Φτωχή Μάργκο τη ς Σ. Τριανταφύλλου θα μπο­ ρούσε εν μέρει να είναι μια ανάπλαση της συγκε­ κριμένης ζωής σε ελληνικό περιβάλλον. Το Με λ έ ­ νε Οδύσσεια, παρότι αποσπασματικό, κατορθώνει να γεννήσει πλήθος συνεκδοχών και αυθεντικών συναισθημάτων, μια και εδώ η οργή και η ανα­ σφάλεια, έχοντας ξεπεράσει τη χολιγουντιανή α-

πατηλότητα, διανύουν μια ολοκληρωμένη πορεία κατάδυσης που περιλαμβάνει όχι μόνο τα ναρκω­ τικά αλλά και το ψυχιατρείο, τις συνεχείς προσπά­ θ ειες απεξάρτησης και, εν τέλ ει, δυστυχώς, τη διακοπή της σύμβασης με τη ζωή. ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

Ποιητική αρίθμηση ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΙΣ ΑΑΚΙΔΗΣ

Διόσκουροι Αθήνα, Εριφύλη, 2002 Σ ίλ .3 2

Γ την τέταρτη ποιητική συλλογή του ο θεοδόσης 1 Ισαακίδης περνάει τις ποιητικές συμπληγάδες L της γραφής πιασμένος γερά πάνω σ' ένα δικό του δημιούργημα: Το Τρία. Το «Τρία» είναι το περιστέρι που γεννιέται από το α­ πόλυτο «Εν» της μνήμης και της μάχης που προκύ­ πτει με τη ζώσα ποιητική πένα. Είναι δύο κόσμοι που την ίδια στιγμή ο ένας αντιστέκεται γιατί θέλει να είναι παραδομένος στη Λήθη και ο άλλος προ­ σπαθεί, ενσαρκώ νοντας το «Δύο», να πλάσει το «τρία» που θα περιέχει και θα αναβλύζει το «εν», που είναι το «παν». Από αυτή τη σχάση ξεπηδούν οι σελίδες του βιβλίου.

0 προσεκτικός αναγνώστης βέβαια θα βρει το υ ς τρόπους «της επιστροφής, της επίσκεψης, της επι­ κοινωνίας...» στα βασικά στηρίγματα της ύπαρξής μας, όποια κι αν είναι αυτά. Γιατί μπορεί να έτυχε να μας παρουσιάστηκαν ως φυσικά πρόσωπα ή ως φωτεινά κείμενα τω ν κλασικών γραφών ή και στα δύο μαζί. Αυτά τα στηρίγματα ο ποιητής τα «αριθμεί» με τον αριθμό «Τρία». Η αφαίρεση γίνεται εμφανής σε τ έ ­ τοιο βαθμό, που το καινούριο, η θεία γέννηση της

σκέψης, να καταγράφεται ποιητικά με ένα μόλις τα­ πεινό αριθμό: «Τρία». Έχει σημασία όμως η γραφή του. Γράφεται ολογράφως. Δεν είναι το Νούμερο 3. Γιατί οι αριθμοί της αριθμητικής παζαρεύονται. Και εδώ, στους Διόσκουρους, δεν παζαρεύεται τίποτα. Είτε «πάει ευθεία ή κάνει κύκλο» η σκέψη μέσα σε έναν κόσμο που τα αρμονικά μοιάζουν να είναι «α­ κατάστατα», ο ποιητής φτάνει στον προορισμό του εξαντλώντας «όλα τα αποθέματα που εμπεριέχει» η ύπαρξή του. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΑΓΕΡΗΣ

61

ΜΕΛΕΤΕΣ

Ο άγνωστος Παλαμάς ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ. ΜΩΡΑΪΤΗΣ

Ο Π αλαμάς που 6 c 6 ·6 άσκ<τα· στην C K n a iS c u o q Αθήνα, Παπαίήμας, 2001 Σελ. 262

ΙΈίϊΡΠΟΣΚ. ΜΩΡΑΪΤΗΣ

Ο Παλαμάς που δ( διδάσκεται στην (κπα&υση

ύστοχα μέχρι σήμερα ο Κωστής Παλαμάς, μαζί με τον Διονύσιο Σολωμό και το δημοτικό τρα ­ γούδι, χαρακτηρίστηκε ως η κορυφή του νεοελληνισμού. Η αξιοποίηση της παράδοσης και του ι­ στορικού γίγνεσθαι του έθνους έλαβε μορφή και υ­ πόσταση στην ποίησή του, θέριεψε την αγάπη του νεοέλληνα προς την πατρίδα και τις παραδόσεις, κράτησε σε εγρήγορση τους παλαιότερους και κατηύθυνε τους νεότερους δημιουργικά. Η ποίησή του, μεγαλειώδης και μεγαλόστομη, στά­ θηκε τηλαυγής φάρος πολλών γενεών και γαλούτρόπο την ενότητα του ελληνικού πολιτισμού, από χησε τις καρδιές των νέων για την αγάπη προς την την αρχαιότητα, τη μεσαιωνική ιστορία ως το νεοελληνισμό, αποδεικνύοντας με τον καλύτερο τρόπο την ιστορική συνέχεια του ελληνικού έθνους. Έθε­ Προσέγγιση στην κοινωνική, σε σκοπό της ζωής του να διδάξει τους νεότερους και να εμφυσήσει στις καρδιές των νεοελλήνων την πολιτική συνείδηση του ποιητή αγάπη προς την πατρίδα, με τη γνώση της ιστορίας και το ένδοξο παρελθόν. Χαρακτηριστικό της προ­ σωπικότητάς του ήταν η αγάπη του προς τους ν έ­ πατρίδα. Χωρίς σοβινιστικές εξάρσεις, αλλά με γνή­ ους. Με το πνεύμα αυτό στάθηκε στυλοβάτης των σια πατριωτική μέθεξη, πρόβαλλε πάντοτε τα επι­ νέων εκείνων που κατά καιρούς τον πλησίασαν ζη­ τεύγματα του παρελθόντος και τα κατορθώματα τώ ντας τη γνώμη του για τα πρωτόλειά τους, είτε της φυλής. στον ποιητικό είτε στον πεζό λόγο. Προφητικά για Τα έργα Ο δω δεκάλογος του γύφτου, Η φλογέρα πολλούς η γνώμη του στάθηκε πυξίδα για τη μετέτου βασιλιά, Οι βωμοί, Ο ύμνος της Αθηνάς κ.ά. τον πειτα επιτυχία τους στο λογοτεχνικό τομέα. αναδεικνύουν αδιαφιλονίκητο πνευματικό ηγέτη, τα δε Σατιρικά γυμνάσματα, οι Δειλοί και άκληροί οτίχοι Καλά όλα αυτά, θα πει κάποιος, γεγονός όμως είναι ότι ο Παλαμάς δε διδάσκεται στην εκπαίδευση όσο κ.ά. τον παρουσιάζουν αμείλικτο αντίπαλο της κοι­ νωνικής διαφθοράς και της ηθικής κατάπτωσης της θα έπρεπε και όσο η αξία της ποίησής του το επι­ εποχής. Ο Παλαμάς ως ποιητής στηλίτευσε την κα­ βάλλει. Φταίει άραγε η προκατάληψη των νέων εκ­ τρακύλα τη ς πνευματικής και κοινωνικής ηγεσίας, παιδευτικών, το πρόγραμμα του υπουργείου Παιδεί­ ας ή η έλλειψη γλωσσικής κατάρτισης; Βέβαια στον προσπαθώντας με το στίχο του να περισώσει ό,τι ή­ ταν δυνατόν. Δέκτης πολλών μηνυμάτων και προ­ ποιητικό του λόγο ο Παλαμάς παρουσιάζει πολλές βλημάτων, έβρισκε τον τρόπο να μαστιγώνει με το δυσκολίες, αλλά η προσεκτική προσέγγιση, η επικοιστίχο του τα κακώς κείμενα. νωνιακή λειτουργία της γλώσσας και η εμβάθυνση του στίχου μπορεί να δώσει λύση στην προσέγγιση Στο έργο του αποτύπωσε με το ν προσφορότερο

Ε

62

του παλαμικού νοήματος. Οικειοποιώντας τον πλού­ το των συναισθηματικών καταστάσεων που αποτυπώνει κάθε κείμενο του Παλαμά, ο διδάσκων θα φτάσει συναισθηματικά πλέον και στο γνωστικό πε­ δίο, ώριμος για διδασκαλία. Παρακολουθώντας τις θέοεις του συγγραφέα επι­ κροτούμε τη συναισθηματική του φόρτιση για τη λογοτεχνική προσέγγιση του παλαμικού έργου και μάλιστα της διδασκαλίας του στους μαθητές Γυμνα­ σίου και Λυκείου. Οι φιλολογικές αντιλήψεις των σύγχρονων κριτικών και μελετητών του έργου του Παλαμά βοηθούν επιτακτικά την προσέγγιση αυτή και δίνουν λύση στις υπάρχουσες ταλαντεύσεις ορι­ σμένων κύκλων. Πώς είναι δυνατόν να παραβλέ-

0 Κ. Μ α μ ά ς δεν διδάσκεται οτην εκπαίδευση όσο θα επρεπε και όοο η αξία της ποίησής του το επιβάλλει ψουμε τη φωτεινή μορφή και λάμψη του Κωστή Πα­ λαμά; Ο Παλαμάς είναι εκείνος που φώτισε το στε­ ρέωμα της ελληνικής σκέψης και ιδεολογικής δρα­ στηριότητας και άφησε όσο κανένας άλλος τη σφραγίδα του πέρα από οποιαδήποτε προκατάληψη και ετερόκλητη ιδεολογία. Η ενασχόλησή του με την αρχαία γραμματεία και ιστορία τον ενέπνευσαν να μεγαλουργήσει και να ψάλλει με δύναμη το στί­ χο του, δίνοντάς του νόημα και εθνική υπόσταση. Ως πηγές που διαμόρφωσαν την προσωπικότητα και την ποίηση του Παλαμά μπορούν να αναφερθούν οι παρακάτω: α) Τα περιστατικά της ζωής του. 0 θάνα­ τος και των δύο γονιών όταν ο ποιητής ήταν μόλις εφτά χρόνων, η αναγκαστική μετακίνησή του από την Πάτρα, την πόλη που γεννήθηκε και το πατρικό του σπίτι, για το Μεσολόγγι, στο σπίτι του θείου του, περιβάλλον που δεν ένιωθε δικό του, και η πα­ ρουσία του στο νέο σχολείο όπου τα άλλα παιδιά δεν τον αποδεχόταν, β) Η ηρωική ρουμελιώτικη πα­ ράδοση με τη λεβέντικη αντίληψη για τη ζωή εκ­ φράζεται συνειδησιακά και με λυρικό τρόπο στον ποιητικό λόγο του. Οι ποιητικές συλλογές Οι καημοί της λιμνοθάλασσας, Τα τραγούδια της ηατρίδος μου κ.ά. καθρεφτίζουν απόλυτα την παράδοση αυ­ τή. γ) Οι μνήμες του 1821 και η ηρωική έξοδος του

Μεσολογγίου, που για την εποχή του ήταν ένας ζω­ ντανός μύθος. Η επίδραση των ηρωικών κατορθω­ μάτων του '21 είναι διάχυτη στην ποιητική δημιουρ­ γία του. δ) Η ιστορία του έθνους και οι ιστορικές μνήμες, οι μύθοι και τα μνημειακά κατάλοιπα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, η φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων κ.ά. ε) Ο κοινωνικός περίγυρος, είτε στο επίπεδο των προσωπικών σχέσεων (αφιε­ ρώσεις ποιημάτων κ.ά.) είτε σε γενικότερο επίπεδο, απέναντι στα πνευματικά και πολιτιστικά γεγονότα όπως αυτά εκφράζονται στις μεγάλες συνθέσεις του: Ο δωδεκάλογος του γύφτου, Η φλογέρα του βασιλιά, Σατυρικά γυμνάσματα κ.ά. Η στάση του Πα­ λαμά απέναντι στη ζωή και στην κοινωνική δράση ήταν κριτική και πολλές φορές αμείλικτη. Όπως ο Κάλβος και ο Σολωμός, έτσι και ο Παλαμάς ήταν ι­ δεολογικά στρατευμένος στον άδολο πατριωτισμό, την αρχαιολατρία, την πίστη στη συνέχεια της εθνι­ κής και πολιτιστικής μας ταυτότητας και κληρονο­ μιάς που ηεριέκλειε η Ελλάδα. Οριοθέτησε την ποί­ ησή του με γνώμονα τη δημιουργικότητα και τους αγώνες της πατρίδας. Η λυρική συνείδηση του ποιητή κυριαρχείται από βασικές σταθερές αρχές με πρώτη την πατριδολα­ τρία, η οποία από πολλές πλευρές οριοθετεί το έρ­ γο του. Το φιλελεύθερο και δημοκρατικό αντίκρισμα του '21, οι μεσαιωνικές παραδόσεις και ο αρχαίος ελληνικός κόσμος αποτελούν τη σπονδυλική στήλη του νοήματος της ποίηοης του Παλαμά. Η αντίληψή του για την ενότητα του ελληνισμού σε όλη την ι­ στορική διαδρομή του ήταν επιτακτική. Η ανάπτυξη των βυζαντινών σπουδών βοήθησε αποτελεσματικά να ενώσει την εξιδανικευμένη αρχαιότητα με τα νέα δεδομένα, το δε Βυζάντιο να πάρει την αξία εκείνη που μέχρι τότε δεν είχε. Το γνώρισμα του «ελληνο­ χριστιανικού πολιτισμού» θα αποτελέσει το πραγμα­ τικό δεδομένο οτο νέο κράτος, το βυζαντινό, που θα σταθεί ο φωτεινός φάρος για περίπου χίλια χρό­ νια. Με το πνεύμα αυτό ο Παλαμάς δημιούργησε την ποίησή του στη διάρκεια των εξήντα χρόνων παραγωγής του, από το 1883 μέχρι και το θάνατό τούτο 1943. Η δομή του βιβλίου, σύμφωνα και με τον πίνακα πε­ ριεχομένων (σ. 9-10), παρουσιάζει κατά κεφάλαια την παρακάτω μορφή: Προλογικό Σημείωμα (σ. 1114), Εισαγωγή (σ. 15-27), 0 Παλαμάς μέσα από την κριτική σκέψη τεσσάρων προσωπικοτήτων (σ. 2343), Στοιχεία από την κοινωνικοπολιτική ζωή της παλαμικής 80ετίας (σ. 44-56), Κάποιοι προβληματισμοί για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας και του 63

έργου του Κ. Παλαμά (ο. 57-70), Η πολιτική συνεί­ δηση του Κ. Παλαμά (α. 80-100), Μια προσέγγιση των δύο μεγάλων συνθέσεων (ο. 101-174), Η προ­ φητεία για τη γενική εξέγερση των αδικημένων με την ηγεσία του Φτωχολέοντα (από την προσευχή του αυτοκράτορα) (ο. 175-178), Το νόημα και η έκ­ φραση του δημιουργικού ιστορισμού στο έργο του Παλαμά (σ. 179-208), Παλαμάς και εργάτες. 0 κό­ σμος του μόχθου (σ. 209-212), Πόσο θρησκευτικός είναι ο Παλαμάς (σ. 215-216), 0 Παλαμός και η δη­ μοτική γλώσσα (σ. 217-218), Δύο επίπεδα διδακτι­ κής προσέγγισης του Παλαμά, στο σχολείο της βα­ σικής εκπαίδευσης (σ. 219-229), Γενικά συμπερά­ σματα για την αξιοποίηση του παλαμικού έργου (σ.

250-254), Βασική βιβλιογραφία (σ. 255-256) και Ευ­ ρετήριο ονομάτων και όρων (σ. 257-254). Όπως αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης-μελετητής, ο

συγγραφέας προσπάθησε να μας χαρίσει μια ολο­ κληρωμένη μορφή του Κ. Παλαμά και του παλαμικού έργου, κυρίως όμως του ποιητικού και μάλιστα έπειτα από μια γενική προσέγγιση της κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης του ποιητή. Η επεξεργα­ σία των δύο μεγάλων συνθέσεων -Ο δωδεκάλογος του γύφτου και η φήογέρα του βαοιήιά- σκοπό έχουν να παγιώσουν την αντίληψη του συγγραφέα για την πατριδογνωσία του ποιητή. Η εθνική συνεί­ δηση του ποιητή διαφαίνεται όχι μονάχα στα μεγά­ λα αλλά και στα μικρά ποιήματα. Γεγονός είναι ότι ο Παλαμάς είναι πάντα επίκαιρος και διαχρονικός. Το βιβλίο συνοδεύουν αντιπροσωπευτικές φωτο­ γραφίες του Κ. Παλαμά μεταξύ των σελίδων 205209. ΝΙΚ. ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ

Για τη συγγραφή παιδικών βιβλίων

I

ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Ο κόσμος της παιδικής λογοτεχνίας - Η συγγραφή και η εικονογρ ά φ ησ η, τόμος Α' Επιμ.: Μαρία - Μάγδα Τζαφεροπούλου Αθήνα, Καοτανιώτης, 2001. Σελ. 320

κόσμος της παιδικής λογοτεχνίας έχει κατακτή­ σει δυναμικά σημαντικό τμήμα της ελληνικής γραμματείας. Συγκεντρώνει το ολοένα αυξανό­ μενο ενδιαφέρον των ενηλίκων, που μεριμνούν για τα διαβάσματα και την αγωγή των παιδιών και των νέων, αλλά και των εκπαιδευτικών. Στον τόμο αυτό είκοσι ένα γνωστοί συγγραφείς παιδικής-νεανικής λογοτεχνίας και εννέα ειδικοί επιστή­ μονες καταθέτουν τις εμπειρίες, τις απόψεις και τις παρατηρήσεις τους γύρω από τη συγγραφή και την Το βιβλίο ενδιαφέρει άμεσα τους εκπαιδευτικούς, εικονογράφηση των παιδικών λογοτεχνικών βι­ αλλά και τους γονείς, που μεριμνούν για τη φιλαναβλίων. Τα κείμενά τους είναι πολύ ενδιαφέροντα και γνωσία των παιδιών τους. φωτίζουν τα θέματα γύρω από την τέχνη της παιδι­ κής λογοτεχνίας και άλλα συναφή ζητήματα. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

0

6 4

ΙΣΤΟΡΙΑ

Στην Αλεξάνδρεια της αρχαιότητας PASCALE BALLET

1

Η κα8ημ€ρ·νή ζω ή στην Α λ « ξ ά ν 6 ρ « α , 3 31-30 π .Χ .

Μτψρ.: Σταύρος Βλοντάκης Αθήνα, Παπαδήμας, 2002 Σίλ. 332

ια από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις της ενόλιας αρχαιολογίας κατά την περασμένη δε­ καετία αφορά την πρωτεύουσα του βασιλείου των Πτολεμαίων, την Αλεξάνδρεια. Πρωτεργάτης του εγχειρήματος ήταν ο Ζαν-Ιβ Αμπερέρ. Χάρη σε αυτόν μπορέσαμε να ρίξουμε μια ματιά στα ανάκτο­ ρα και στους ναούς των Πτολεμαίων. Το αναφέρω γιατί το βιβλίο αποπνέει ακριβώς τον ενθουσιασμό αλλά και τη βαθιά γνώση που μπορεί να έχει μόνο

Λεπτομερής και τεκμηριωμένη εικόνα της καθημερινής ζωής οτην Αλεξάνδρεια των αρχαίων χρόνων κάποιος που έχει συνεργαστεί γι' αυτή την επιτυχία, όπως η Πασκάλ Μπαλέ. Από την ίδρυσή της (331 π.Χ.) ως την υποταγή της στη Ρώμη (30 π.Χ.) η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου είναι η πρωτεύουσα ενός εκτεταμένου και ισχυρού βασι­ λείου με λαμπρή πολιτιστική ζωή. Η Βιβλιοθήκη της, για την οποία έχουν κυκλοφορήσει πρόσφατα πολ­ λά βιβλία και στα ελληνικά, είναι θρυλική. Το καλύ­ τερο στο είδος του (Η χαμένη Βιβλιοθήκη της Αλε­ ξάνδρειας του Λουτσιάνο Κάνφορα) κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Αλεξάνδρεια» σε έβδομη ανατύπωση! Η Μπαλέ αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο στο Μουσείο, στη Βιβλιοθήκη και στον κόσμο των λόγιων ποιητών και επιστημόνων που υπηρετούσαν εκεί τις Μούσες. Αυτό όμως που κάνει ξεχωριστό, απολαυ­ στικό και χρήσιμο το βιβλίο της είναι η γλαφυρή πα­ ρουσίαση της ζωής της πόλης έξω από τους τοίχους

της Βιβλιοθήκης, στα ανάκτορα αλλά και στην ύπαι­ θρο, στο «εμπόριον», στα λιμάνια, στους ναούς και στα σπίτια, όπου ζούσαν Έλληνες και Ιουδαίοι έποικοι μαζί με τους γηγενείς Αιγύπτιους. Και είναι ιδιαί­ τερα σημαντική αυτή η λεπτομερής και τεκμηριωμέ­ νη εικόνα της καθημερινής ζωής, αφού ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της ποίησης που γράφεται μέ­ σα στη Βιβλιοθήκη είναι η στροφή στην παρουσίαση καθημερινών ανθρώπων που αντιμετωπίζουν καθη­ μερινά προβλήματα. Το λυπηρό είναι ότι ο μεταφραστής του βιβλίου αρ­ κετές φορές δε στέκεται στο επιστημονικό ύψος της συγγραφέως. Οι επιμέρους μεταφραστικές αστοχίες δεν είναι και λίγες, η πιο διασκεδαστική όμως είναι «η μέθοδος της επώασης» (σ. 177) αντί του ορθού «της εγκοίμησης» που εφαρμόζεται στο Σεραπείον. Κυρίως όμως θα ήθελα να επισημάνω δύο χτυπητά σφάλματα σε κύρια ονόματα που επαναλαμβάνονται συχνά: Οκτάβιος αντί για το ορθό Οκταβιανός και Πελούζ αντί για το ελληνικό Πηλούσιος. Και ασφαλώς ο Καλλίμαχος έγραψε επιτύμβιο επίγραμμα για την πολύμυθον Κρηθίδα και όχι Κρεθίδα (σ. 255). Αυτά τα ατοπήματα και αβλεπτήματα δε θα πρέπει να α­ ποθαρρύνουν τον αναγνώστη, μόνο να τον κάνουν πιο προσεκτικό. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

65

Επίκαιρη εκδοοη I

ΡΕΖΙΣ ΝΤΕΜΠΡΕ

ί

Η μέγκβ νη

■ tj

Μ τφρ.: Ελένη Τσερεζόλε Αθήνα, Καστανιώτης, 2001 Σ ελ.224

I. ■ I

ραματικά επίκαιρο το τελευταίο βιβλίο του συ­ ντρόφου του Τσε Γκεβάρα, αφού αναφέρεται στη δύναμη των μέσων ενημέρωσης και στο ρό­ λο που διαδραματίζουν στις σύγχρονες κοινωνίες. Ο Ντεμπρέ ένιωσε στο πετσί του την οργή των κατα­ σκευαστών της κοινής γνώμης, οι οποίοι εξαπέλυσαν ενορχηστρωμένη επίθεση κατά των απόψεών του ε ­ πειδή αυτές ήταν σε αντίθετο μήκος κύματος από τις κρατούσες στη Γαλλία αντιλήψεις για την επέμβαση του ΝΑΤΟ στη Γιουγκοσλαβία. Διασύρθηκε, λοιδορήθηκε, χλευάστηκε, διαπομπεύθηκε επειδή τόλμησε Ξεκινώντας από την προκλητική διαπίστωση ότι «Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ένας προγραμματισμένος υπνοβάτης και οι πιο προσωπικές του οκέφεις έρχο­ 0 Ρ. Ντεμπρε εκφράζει νται απ' έξω»οδηγείται στην εκτίμηση πως «0/ όμιλοι τύπου είναι πραγματικά κόμματα, ιδεολογικές εκφρά­ ορισμένες με\αγχο\ικές οκέψεις σεις των οικονομικών και βιομηχανικών κύκλων». Είναι πάντως συμφιλιωμένος με την πραγματικότη­ για την ασφυκτική επιρροή τα, αφού όπως σημειώνει «δεν θα πούμε στους επι­ φανείς δημοσιογράφους: να διαποτισθείτε από τα που ασκούν τα μέοα ενημέρωσης αμαρτήματά σας και να κάνετε καλύτερα τη δου­ λειά σας. Αλλά να συνειδητοποιήσετε την εξουσία στους πο\ίτες σας, που σας υπερβαίνει και δικαιολογημένα. Και προσπαθήστε να κάνετε όσο το δυνατό λιγότερο να πάει κόντρα στο ρεύμα, επειδή άρθρωσε ένα δια­ κακό. Διαθέτετε ένα φοβερό δικαίωμα ανάμειξης και φορετικό λόγο. Οι περισσότεροι συνάδελφοί του α­ κατάκρισης, το πρόβλημα είναι πώς θα περιοριστεί ποθέωσαν τη νατοϊκή επέμβαση, τονίζοντας τον αν­ μια επιρροή που εκ φύσεως τείνει, όπως τα αέρια, θρωπιστικό χαρακτήρα της, δαιμονοποιώντας τον Μινα διαχέεται, που ξεπηδά από παντού και μερικές λόσεβιτς -ήταν ο Χίτλερ των Βαλκανίων-, ενώ ο Ντε­ φορές εκρήγνυται». μπρέ επιχείρησε να σταθεί πάνω από τα προσφιλή Δεν είναι αισιόδοξος: *Εκατόν πενήντα χρόνια και στο δυτικό ακροατήριο μανιχαϊστικά σχήματα και να τρεις γενιές τεχνικής αργότερα, είμαστε αναγκα­ καταθέσει τα επιχειρήματα της άλλης πλευράς. Στους σμένοι να διαπιστώσουμε ότι τη σκέψη μιας γενιάς αντιπάλους του προσφέρθηκαν αφειδώς τα μέσα. δεν τη διαμορφώνουν οι πανεπιστημιακές έδρες, Στον Ντεμπρέ, αν και μιλούσε από τη θέση του αυτόαλλά οι εξουσίες του χαρτιού και της οθόνης. Το πτη μάρτυρα, οι εφημερίδες και οι τηλεοράσεις δεν πρόβλημα είναι να ρυθμίσουμε το ρυθμιστή, όχι να επέδειξαν την ίδια γαλαντόμο διάθεση. αμφισβητήσουμε τους τίτλους που έχει για να ρυθ­ Η περιπέτεια που έζησε ήταν η αφορμή για να διατυ­ μίζει. Ο δημοσιογράφος, δικαστής χωρίς τήβενο, πώσει ορισμένες μελαγχολικές σκέψεις για την ασφυ­ δεν δεσμεύεται παρά από έναν κώδικα καλής συ­ κτική επιρροή που ασκούν τα μέσα ενημέρωσης μπεριφοράς, όπως λέμε όταν ο κανόνας δεν περι­ στους πολίτες: λαμβάνει ούτε υποχρέωση ούτε πραγματική κύρω­

Β

66

ση. Ένας περιορισμός της εξουσίας είναι καλός ό­ ταν είναι αμοιβαίος. Δεν είναι πλέον καλός από τη στιγμή που κανείς αντίπαλος δεν είναι σε θέση να αντισταθεί σε μια βιομηχανία της συνείδησης που

Η πικρία του οτρατευμενου οτην υπόθεση της αναζήτησης της αλήθειας διανοουμένου που βλέπει τα όριά του να συρρικνώνονται προς όφελος των μεγάλων

Η εποχή που μια δήλωση του Σαρτρ λειτουργούσε ως εγερτήριο σάλπισμα έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Σήμερα τον τόνο δίνουν οι διάφοροι αστέρες της τηλοψίας που είναι μεν αναλώσιμοι, αλλά οι τάξεις τους πυκνώνουν καθώς η εφήμερη δόξα και οι πα­ χυλές αμοιβές προσελκύουν συνεχώς επίδοξους μι­ μητές.

0 Ντεμπρέ παρομοιάζει το κύκλωμα της ενημέρω­ σης με την Καθολική Εκκλησία. Τα μέσα πανηγυρί­ ζουν και χειροκροτούν κάθε φορά που ο Ποντίφικας εκδίδει μία εγκύκλιο μετάνοιας για τα σφάλματα της Εκκλησίας, θα αγανακτούσαν όμως αν τους ζητού­ σαν να κάνουν το ίδιο για τα δικά τους σφάλματα. Ίσως η μόνη νότα ελπίδας εντοπζεται στην παρα­ κάτω φράση του: «Η Εκκλησία περίμενε 350 χρόνια για να αποκαταστήσει τον Γαλιλαίο. Η επιτάχυνση των ρυθμών προαναγγέλλει μικρότερη χρονική πε­ ρίοδο για τις μετάνοιες του απογόνου της».

ουγκροτημάτων Τύπου ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΠΑΣ

δεν περιορίζεται να ενημερώνει αλλά θέλει να κα­ θορίζει το πλαίσιο της ενημέρωσης και να την προ­ σαρμόζει σ' αυτό. Η βιομηχανία αυτή οδηγεί την κο­ σμική εξουσία στην εξαφάνισή της, άνευ λαϊκής ε ­ ντολής. Νάμαστε λοιπόν χωρίς άμυνα ενάντια στην πιο άτρωτη εξουσία που δημιούργησε ποτέ η βιο­ μηχανική εποχή». Στο βιβλίο του Ντεμπρέ, εκτός από μια καταγγελτική διάθεση για την ανεξέλεγκτη δράση των μέσων ενημέρωσης, εμφιλοχωρεί και η πικρία του παραδο­ σιακού διανοούμενου, δηλαδή του στρατευμένου στην υπόθεση της αναζήτησης της αλήθειας, που βλέπει τα όριά του να συρρικνώνονται προς όφελος των μεγάλων συγκροτημάτων Τύπου και των λάιτ «στοχαστών», οι οποίοι, για να πρωταγωνιστήσουν, προσαρμόζουν το λόγο τους στις επικοινωνιακές ντιρεκτίβες, κυρίως της τηλεόρασης. Στις μέρες μας οι διανοούμενοι, λόγω των συνθη­ κών, έχουν μετατραπεί είτε σε αναχωρητές (η κα­ λύτερη περίπτωση] είτε σε υπαλλήλους οικονομι­ κών και πολιτικών συμφερόντων. Η αποχώρηση των πρώτων από το προσκήνιο δίνει την ευκαιρία στους «μαϊντανούς» να καλύψουν το κενό. Η συντριπτική υπεροχή της εικόνας έναντι του λόγου πριμοδοτεί το σύνθημα, τα κλισέ, την ευκολία, το απόφθεγμα, τον αφορισμό. Όποιος δε θέλει ή δεν μπορεί να α­ κολουθήσει τους κανόνες εξοβελίζεται ή, αν επιμέ­ νει να εκφωνεί τις απόψεις τους με τρόπο σύνθετο και σφαιρικό, συκοφαντείται ως γραφικός.

67

Μουσουλμανικός φονταμενταλιομός ΖΙΛ ΚΕΠΕΛ

Τζιχά ντ . Ο ιερός πόλεμος Μτφρ.: Ελένη Τσερεζόλε Αθήνα, Καατανιώτης, 2001 Σελ. 560

ιευθυντής ερευνών στο γαλλικό Εθνικό Κέ­ ντρο Επιστημονικών Ερευνών (CNRS) και επι­ σκέπτης καθηγητής στα Αμερικανικά Πανεπι­ στήμια της Νέας Υόρκης και Κολούμπια, ο Ζιλ Κεπέλ θεωρείται σήμερα ένας από τους κορυφαίους μελετητές του ισλαμικού κόσμου. Σε προηγούμε­ νες μελέτες του έχει αναλύσει το ξύπνημα του σκληροπυρηνικού ισλαμικού στοιχείου και την εξάπλωση του ισλαμισμού στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Το Μάιο του 2000 κυκλοφόρησε στη Γαλλία το βιβλίο του Τζιχάντ. Ο ιερός πόλεμος, το οποίο μελέτη που θεωρείται από τις σημαντικότερες στη διεθνή βιβλιογραφία, στην οποία ο Ζιλ Κεπέλ επιχειρεί λεπτομερή χαρτογράφηση των ισλαμι­ Απαραίτητο βοήθημα προκειμενου κών κινημάτων που αναπτύχθηκαν θεαματικά κατά το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα. 0 συγγρα­ να κατανοήοουμε όλες τις πτυχές φέας κάνει έναν απολογισμό είκοσι πέντε ετών ι­ σλαμισμού υπό ιστορικό, πολιτιστικό και κοινωνικό της 11ης Σεπτεμβρίου πρίσμα. Καταφέρνει να ερμηνεύσει το φαινόμενο του ι­ σλαμισμού στο σύνολό του, σε όλο τον κόσμο, πούλησε 20.000 αντίτυπα τον πρώτο κιόλας μήνα. στη διάρκεια των τελευταίων είκοσι πέντε ετών. Σ' αυτή την εργασία του προβλέπει την οριστική Να παρατηρήσει την εξέλιξή του, το παιχνίδι των παρακμή των ισλαμικών κινημάτων. Σύμφωνα με διαφορετικών παραμέτρων του και τις σχέσεις του τον Ζιλ Κεπέλ, από τα μέσα της δεκαετίας του με το περιβάλλον του, τόσο στις χώρες που αφο­ 1990 τα ισλαμικό κινήματα δεν είχαν πλέον μεγά­ ρά άμεσα όσο και στις κοινωνίες και στα κράτη της λη επιτυχία στο να συνασπίζουν την απόκληρη νε­ Δύσης. Ο Κεπέλ περιγράφει την ισλαμική περίοδο ολαία και την ευσεβιστική αστική τάξη. Κυρίως οι που ξεκινά την επαύριο του ισραηλινοαραβικού μεσαίες τάξεις, αηδιασμένες από τη βία, άρχισαν πολέμου, τον Οκτώβριο του 1973, τον οποίο κέρ­ να εγκαταλείπουν τη ριζοσπαστική λογική ευθείας δισε η Σαουδική Αραβία και τα άλλα κράτη που ε­ σύγκρουσης με τη Δύση και να θεωρούν ότι η λο­ ξάγουν πετρέλαιο - η τιμή του οποίου εκτινάχθη­ γική αυτή απέτυχε. Καθοριστικό στοιχείο σ' αυτή κε σε απίστευτα ύψη. Η πρώτη φάση αυτής της την αλλαγή στα ισλαμικό κινήματα ήταν η επικρά­ περιόδου σφραγίζεται από την ισλαμική επανά­ τηση της λογικής διαχείρισης. Κι αυτό έγινε όταν σταση του 1979. άρχισαν να επικρατούν τα μεσαία αστικά στρώμα­ Όσο το Ιράν του Χομεϊνί θα ενσαρκώνει το ριζοσπα­ τα των μουσουλμάνων πιστών, που θέλουν να στικό πόλο, γαλβανίζοντας τις μάζες και κινητοποι­ προσαρμοστούν στη νέα τάξη πραγμάτων. ώντας τους απόκληρους κατά της άδικης τάξης, Στο βιβλίο του Τζιχάντ. Ο ιερός πόλεμος, ο Ζιλ Κε­ τόσο η σαουδαραβική δυναστεία, φύλακας των πέλ παρακολουθεί την άνοδο και την πτώση της Αγίων Τόπων της Μέκκας και της Μεδίνας, θα θέτει ριζοσπαστικής εκδοχής του ισλάμ. Πρόκειται για το μυθώδη πλούτο της στην υπηρεσία μιας συντη­

Ο

68

ρητικής αντίληψης για τις κοινωνικές σχέσεις. Η σαουδαραβική δυναστεία εξυμνεί την ηθική αυστηρό­ τητα και χρηματοδοτεί στο όνομά της τη διάδοση, σε όλο τον κόσμο, όλων των ομάδων ή κομμάτων που θα μπορούσαν να την επικαλεστούν, σημειώ­ νει εύστοχα ο Ζιλ Κεπέλ. Από την πρώτη στιγμή το ισλαμιστικό κίνημα είναι διπλό - και εδώ έγκειται η όλη δυσκολία της ερμηνείας του.

0 συγγραφέας κάνει εναν απολογισμό είκοσι πεντε ετών ισλαμισμού υπό ιστορικό, πολιτιστικό και κοινωνικό πρίσμα Θα βρούμε μέσα του τη φτωχή νεολαία των πόλε­ ων, που προέρχεται από τη δημογραφική έκρηξη του Τρίτου Κόσμου, από τη μαζική φυγή αγροτών, που για πρώτη φορά στην ιστορία έχουν πρόσβα­ ση στη γραφή και την ανάγνωση, θα βρούμε επί­ σης την αστική τάξη και τις ευσεβείς μεσαίες τά­ ξεις. Όπως υπογραμμίζει ο συγγραφέας, στην αρ­ χή της δεκαετίας του '80 ο ισλαμισμός εξαπλώνε­ ται παντού στο μουσουλμανικό κόσμο, όπου γίνε­ ται βασικό σημείο αναφοράς των συζητήσεων για το μέλλον της κοινωνίας: ο διφορούμενος χαρα­ κτήρας του μηνύματός του, τον οποίο αποδέχεται και ο μουσουλμάνος καπιταλιστής και ο κάτοικος της παραγκούπολης, διευκολύνει τη διάδοσή του. Αυτή η δεύτερη φάση είναι εκείνη της αστραπιαί­

ας εξάπλωσής του αλλά και της όξυνσης των αντιθέσεών του. Σε διεθνή κλίμακα, στη δεκαετία του '80, κυριαρχεί ο σκληρός ανταγωνισμός στον οποίο επιδίδονται η σαουδαραβική μοναρχία και το Ιράν του Χομεΐνί. Στην εξαγωγή της επανάστα­ σης, την οποία η Τεχεράνη επεξεργάζεται με πρό­ τυπο τη Γαλλική και Ρωσική, αντιηαρατίθεται από το Ριάντ η πολιτική παρεμπόδισης - η οποία εμπνέεται από το αμερικανικό containment κατά των Σοβιετικών στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ­ μου. Σύμφωνα με τον Κεπέλ, το κύριο πεδίο αυ­ τής της διαμάχης εξελίσσεται στο Αφγανιστάν. Ο «ιερός πόλεμος» (Τζιχάντ), τον οποίο χρηματοδό­ τησαν σ' αυτή τη χώρα οι μοναρχίες του μαύρου χρυσού της αραβικής χερσονήσου και η CIA, είχε ξεκάθαρο στόχο να προκαλέσει στη Σοβιετική Ένωση, που εισέβαλε στην Καμπούλ το Δεκέμβριο του 1979, ένα «Βιετνάμ» που θα επιτάχυνε την πτώση της. Ο αφγανικός Τζιχάντ έχει κεφαλαιώδη σημασία στην εξέλιξη του ισλαμιστικού κινήματος σε όλο τον κόσμο- γίνεται ο κατεξοχήν αγώνας του, με τον οποίο ταυτίζονται όλοι οι οπαδοί, με­ τριοπαθείς και ριζοσπάστες, γράφει ο Ζιλ Κεπέλ. Επειδή λοιπόν ο Οσάμα Μπιν Λάντεν δεν είναι αυ­ τοφυής και δεν αποτελεί μεμονωμένη περίπτωση και επειδή το ισλαμικό φαινόμενο θα απασχολεί την επικαιρότητα για πολύ καιρό ακόμα, το βιβλίο του Ζιλ Κεπέλ αποτελεί απαραίτητο βοήθημα προκειμένου να κατανοήσουμε όλες τις πτυχές της 11ης Σεπτεμβρίου 2001. Μοναδικό μειονέκτημα της ελληνικής έκδοσης είναι η απουσία των πλούσιων και πολύ χρήσιμων βιβλιογραφικών παραπομπών που υπάρχουν στη γαλλική έκδοση και καλύπτουν εξήντα σελίδες του βιβλίου. ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

69

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Υπόδειγμα πολιτικής ανάλυσης

I

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

Ο Εμφύλιος πόλεμος στην Γαλλία

Κ Α Ρ Λ Μ ΑΡΞ Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ Γ Α Λ Λ ΙΑ

Ειο.: Φρίντριχ'Ενγκελς Μτφρ.: Επιτροπή Ελλήνων του Εξωτερικού Αθήνα, Στοχαστής, 2001 Σελ.156

Καρλ Μαρξ δεν ήταν μόνο ένας συγγραφέας υ­ ψηλού επιπέδου επιστημονικών συγγραμάτων· συχνά αφιέρωνε μεγάλο μέρος του χρόνου του σε λιβέλους εναντίον ιδεολογικών αντιπάλων του αλλά και σε κατεξοχήν πολιτικά κείμενα που α­ νέλυαν την κοινωνική και πολιτική συγκυρία. Στη Τους μάρτυρές του τους έχει κλείσει μέσα οτη με­ δεύτερη κατηγορία ανήκει ο Εμφύλιος πόλεμος γάλη της καρδιά η εργατική τάξη. Τους εξολοθρευ­ στην Γαλλία. Πρόκειται για το σχεδίασμα της διακή­ τές του τους έχει καρφώσει ήδη η ιστορία στον αι­ ρυξης προς το λαό του Παρισιού που ανέλαβε να ώνιο πάσσαλο της ατίμωσης απ' όπου δεν θα τους

Ο

Ένα από τα καλύτερα κείμενα του μεγάλου ίερμανού όιανοητή

70

γράψει ο Μαρξ, κατ' εντολήν της Διεθνούς, λίγες μέρες μετά το επαναστατικό ξέσπασμα που πέρασε στην ιστορία ως η «Κομμούνα του 1871». Και εδώ, όπως σε παλαιότερες επικαιρικές προσπάθειές του, ο Μαρξ εμφανίζεται ως αισιόδοξος ακτιβιστής που ανακαλύπτει πίσω από κάθε θυελλώδη κίνηση των μαζών το προείκασμα μελλοντικών επα­ ναστατικών εξεγέρσεων. Γράφει έμπλεος ενθουσια­ σμού: «Τι ανθεκτικότατα, τι ιστορική πρωτοβουλία, τι δυνάμεις αυτοθυσίας που κρύβουν μέσα τους αυ­ τοί οι Παριζιάνοι». Όμως και σ' αυτή την περίπτωση ο αθεράπευτος οπτιμισμός του δεν επιβεβαιώθηκε. Η ηρωική προσπάθεια του λαού του Παρισιού κατεπνίγη στο αίμα. Όμως ο Μαρξ και μετά τη συντριβή αυτού του υβριδίου κοινωνικής επανάστασης δε χά­ νει το κουράγιο του: κλείνει τη διακήρυξή του με έ­ να μεγαλειώδη επιτάφιο λόγο: «Το Παρίσι των εργα­ τών με την Κομμούνα του θα γιορτάζεται πάντα ως ο δοξασμένος προάγγελος της νέας κοινωνίας.

σώσουν ούτε όλοι οι παπάδες τους με τις προσευ­ χές τους». Και είχε δίκιο. Έπεσε μέσα και στις δύο προβλέψεις του: - Πράγματι η «Κομμούνα» ήταν για πολλά χρόνια έ ­ νας από τους εμβληματικούς σταθμούς στην πο­ ρεία του εργατικού και επαναστατικού κινήματος, πηγή έμπνευσης, πρότυπο ανάτασης, αλλά και πα­ ράδειγμα για αναστοχασμό γύρω από τις κινήσεις που οφείλει να κάνει ένα κίνημα ανατροπής προκειμένου να αποφύγει τα λάθη και τις αστοχίες των κομμουνάρων.

- Ο θλιβερός πρωταγωνιστής από την πλευρά των καθεστωτικών δυνάμεων, ο θιέρσος, πήρε τη θέση που του άξιζε στην ιστορία. «Τερατώδη νάνο» τον αποκαλούσε ο Μαρξ και με εξαιρετική επίδειξη δεξιοτεχνικής γραφής τον παρέδωσε στις επόμενες γε­ νιές. Ιδού το πορτρέτο του όπως το φιλοτέχνησε ο μεγάλος Γερμανός: «Μάστορας στις μικρές κρατικές παλιανθρωπιές, δεξιοτέχνης στην επιορκία και την προδοσία, ειδικευμένος σε όλα τα ποταπά στρατη­ γήματα, τα ύπουλα κόλπο και τις πρόστυχες απι­

στίες της κοινοβουλευτικής κομματικής πάλης, πά­ ντα έτοιμος όταν ήταν διωγμένος από την εξουσία να ανάψει μια επανάσταση, για να την πνίξει στο αί­ μα μόλις έρθει στην εξουσία, γεμάτος από ταξικές προκαταλήψεις αντί για ιδέες, από ματαιοδοξία αντί για καρδιά, με μια ιδιωτική ζωή τόσο άτιμη, όσο χαμερπή είναι η δημόσια ζωή του - δεν μπορούσε να μην αυξάνει τη βδελυρότητα των πρόξεών του με το γελοίο κομπασμό του, ακόμη και τώρα που παίζει το ρόλο του Γάλλου Σύλλα». 'Οταν ο Μαρξ παρέδωσε τη διακήρυξή του η επανά­ σταση στη Γαλλία είχε εκπνεύσει. Οι βιογράφοι του ερίζουν σ' ό,τι αφορά τα αίτια αυτής της καθυστέ­ ρησης. Άλλοι την αποδίδουν στην αμφιθυμία του α­ πέναντι στην Κομμούνα γιατί, όπως έχει γίνει γνω­ στό, ο Μαρξ δε συμφωνούσε με όλες τις επιλογές των επαναστατών. Πίστευε ότι έχαναν χρόνο σε ά­ σκοπες ενέργειες και έτσι έδιναν την ευκαιρία στους αντιδραστικούς να οργανωθούν και να αντεπιτεθούν. Άλλοι επικαλούνται την παροιμιώδη τελειο­ μανία του και τα προβλήματα υγείας που τον ταλαι­ πωρούσαν εκείνη την περίοδο. 0 Φράνσις Γουίν στο

βιβλίο του Κάρολος Μαρξ: Η ζωή του, που κυκλο­ φόρησε προσφάτως από τις εκδόσεις «Ωκεανίδα», υιοθετεί τις δύο τελευταίες εκδοχές: «Σαν να μην έ ­ φταναν οι ασθένειές του, ο Μαρξ έπρεπε να αγωνι­ στεί κι ενάντια στην εμμονική του τελειομανία: είτε επρόκειτο για το Κεφάλαιο είτε για κάποιο μικρό φυλλάδιο, δίσταζε να τοποθετηθεί σε οποιοδήποτε ζήτημα, εάν προηγουμένως δεν είχε σταχυολογήσει και δεν είχε κοσκινίσει όλα τα διαθέσιμα στοι­ χεία. Η έρευνά του για το συγκεκριμένο βιβλίο συμπεριλάμβανε και ενδελεχή μελέτη των κουτσομπολίστικων στηλών των εφημερίδων». ΥΓ.: Προσυπογράφουμε την άποψη του εκδότη ό­ πως αυτή κατατίθεται στο οπισθόφυλλο: «Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα από τα καλύτερα κείμενα του μεγάλου Γερμανού διανοητή, εκπληκτικό δείγμα συνδυασμού πολιτικής γραφής, επιστημονικής ανά­ λυσης και φιλολογικής δημιουργίας. Υπόδειγμα για το τι σημαίνει ζωντανή πολιτική ανάλυση και πώς πρέπει να γράφεται». ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΠΑΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Δ Ω Δ Ω Ν Η

ΔΙΟΝ. ΚΩΣΤΙΔΗ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΜΦΥΛΙΟΥ 1948-1950 (Μαρτυρία ενός επιζήσαντος)

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΤΟ ΕΞΑΙΡΕΤΟ ΑΝΤΙΠΟΛΕΜΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ που τόσο επαινέθηκε από την Κριτική και εκτιμήθηκε από το Αναγνωστικό Κοινό

«ΔΩΔΩΝΗ», Ασκληπιού 3,106 79. Τηλ. 010-3637973

7/

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Διεθνής και ευρωπαϊκή οικονομία

Ι

Α. Ρ. THIRLWALL

Μ εγέθυνση και ανάπτυξη, τόμος Α'

Μτφρ.: Γεωργός Νέζης. Επιμ. - προλ.: θ. Κ. Πελαγίδης Αθήνα, Παπαζήαης, 2001 Σελ. 404

·» 0eM<*x*Κ.ΠιΜγβικ

f ? .-

θ . Κ. ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ

Πόσο έχει προχωρήσει η παγκοσμιοποίηση Αθήνα, Παπαζήαης, 2001 Σελ. 304

ο βιβλίο Μεγέθυνση και ανάπτυξη είναι το δη­ μοφιλές εγχειρίδιο του καθηγητή A. Thirlwall στο οποίο παρουσιάζονται τα κεντρικά ζητήμα­ τα της οικονομικής μεγέθυνσης και ανάπτυξης από την πλευρά τόσο των αναπτυγμένων όσο και των υπανάπτυκτων χωρών. Σε αυτή την τελευταία έκδοση έχει αναθεωρηθεί με­ γάλο μέρος του βιβλίου και έχουν συμπεριληφθεί πρόσθετα στατιστικά στοιχεία και πίνακες με τα δε­ δομένα των τελευταίων ετών, προκειμένου να πα­ ρουσιαστούν καινούριες απόψεις και νέο υλικό, από τα δημοσιεύματα των διεθνών οργανισμών και ιδρυ­ μάτων. Σκοπός του βιβλίου είναι η εισαγωγή του α­ ναγνώστη στο συναρπαστικό και γεμάτο προκλήσεις γνωστικό αντικείμενο της ανάπτυξης, το οποίο συμ­ βάλλει στη διασαφήνιση και στην κατανόηση των α­ ναπτυξιακών δυσκολιών που αντιμετωπίζουν οι οι-

■

Πόσο έχει · η προχωρήσει · 1 | η παγκοσμιοποίηση;

Τ

Αναλάοεις θεμάτων που αφορούν την οικονομική μεγέθυνοη και ανάπτυξη η

κονομίες των φτωχών χωρών αλλά και του ανα­

οικονομικής μεγέθυνσης, φτώχεια και δομικές αλλα­ γές, τα εμπόδια και ο ρόλος του κράτους στην ανά­ πτυξη, η χρηματοδότηση της ανάπτυξης, το διεθνές εμπόριο, το ισοζύγιο πληρωμών και η ανάπτυξη. Η εννοιολογική αποσαφήνιση της οικονομικής πα­ γκοσμιοποίησης -μια που η παγκοσμιοποίηση συνιστά πρωτίστως οικονομικό φαινόμενο-, η μέτρησή της και η διερεύνηση των επιπτώσεών της σε μια σειρά κρίσιμων τομέων, όπως οι αγορές εργασίας κςιι το κράτος πρόνοιας, αλλά και των περιθωρίων άσκησης κατάλληλης και αποτελεσματικής εγχώ­ ριας οικονομικής πολιτικής, συνιστούν τα κρίσιμα και επίκαιρα αντικείμενα του βιβλίου του θ. Πελαγίδη, Πόοο έχει προχωρήσει η παγκοσμιοποίηση. Η κυ­

κλοφορία του συμπίπτει με την αυξανόμενη αμηχα­ νία που παρατηρείται στη χώρα μας σχετικά με την κατεύθυνση και την πορεία της Ελλάδας στο νέο διεθνές μεταβαλλόμενο περιβάλλον, καθώς επίσης και με το συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον για την ουσιαστική κατανόηση των νέων οικονομικών φαι­ νομένων που περιλαμβάνει, ή και συνοδεύει, η πα­ γκοσμιοποίηση. Το βιβλίο αυτό «βυθίζεται» στη σχε­ τική ακαδημαϊκή συζήτηση, με την αγωνία που προ­ σφέρει μια τεκμηριωμένη και ακαδημαϊκά συγκρο­

τημένη μελέτη της παγκοσμιοποίησης. Στα πιο ση­ μαντικά κεφάλαια του βιβλίου περιλαμβάνονται αυ­ τά που αφορούν το βαθμό παγκοσμιοποίησης της αγοράς προϊόντων (εμπόριο), της εργασίας και των κεφαλαίων. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι το κεφάλαιο που ερευνά τα περιθώρια άσκησης αποτελεσματι­ κής εγχώριας οικονομικής πολιτικής, εναλλακτικά υ­ πό καθεστώς πλήρους ή και μερικής παγκοσμιοποί­ ησης. ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Η ηθική του θεάματος ΖΑ Ν-ΖΑ Κ ΡΟΥΣΟ

I

Επιστολή στον ντ'Αλαμπέρ. Περί των θΐαμάτω ν Μτφρ.-σημ.: Γιώργος Μητρόπουλος Ειο.-επιμ.: Γιώργος Μανιάτης Αθήνα, Στάχυ, 2001 Σελ. 270

ν και η Επιστολή στον ντ'Αλαμπέρ δε συγκα­ ταλέγεται στα μείζονα έργα του Ρουσό, ε ­ ντούτοις παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον πρώτα απ' όλα γιατί παρέχει προνομιακή πρόσβα­ ση στις βασικές θέσεις και εμμονές του σε μία μεταιχμιακή φάση του έργου του. Γραμμένη το 1758, τρία χρόνια μετά την έκδοση του Λόγου για την καταγωγή της ανισότητας και τέσσερα χρόνια πριν από την έκδοση του Αιμίλιου και του Κοινωνι­ Εγκυκλοπαίδειας. Εκεί ο Ζαν ντ'Αλαμπέρ εξυμνεί κού Συμβολαίου, αποτελεί μια οργισμένη απάντη­ την πόλη, τους πολίτες και τους θεσμούς της, αλ­ ση στο λήμμα «Γενεύη» που δημοσιεύτηκε την λά ταυτόχρονα εισηγείται τη λειτουργία ενός θεά­ προηγούμενη χρονιά σε τόμο της περίφημης τρου το οποίο θα της προσδώσει πιο σύγχρονο και αστικό χαρακτήρα, θα καλλιεργήσει περισσό­ τερο την καλαισθησία των κατοίκων της και θα ε ­ Σήμερα θεωρούμε το θέατρο κλεπτύνει τους τρόπους τους. Ο Ρουσό εκλαμβάνει αυτό το κείμενο όχι μόνο ως υψηλή τέχνη, αλλά μια έντεχνη προσπάθεια προσηλυτισμού της ελ­ βετικής πόλης στα παρισινά ήθη, αλλά και ως μια ο Ρουοό το αντιμετωπίζει προσβολή στο πρόσωπό του. Και αυτόκλητα ανα­ ως την τηλεόραση της εποχής του λαμβάνει το ρόλο του υπερασπιστή της γενέτει­ ράς του αλλά και του κατηγόρου των philosopes,

Η

Ζ- Ζ

των φιλοσόφων-διανοουμένων που ενσαρκώνουν το πνεύμα της εποχής και διαδίδουν ία φώτα του «πολιτισμού». Η Επιστολή αποτελεί, έτσι, ένα ρητόρευμα που απευθύνεται στο ευρύ κοινό και έχει έντονο χαρακτήρα πολεμικής. Ήδη από τη σελίδα του τίτλου, ο Ρουσό δραματοποιεί τη διαμάχη υ­ πογράφοντας ο ίδιος λιτά αλλά και συμβολικά ως «πολίτης της Γενεύης» και απευθυνόμενος ειρωνι­ κά στο Γάλλο φιλόσοφο και επιστήμονα, αραδιάζοντας πλεονασματικά έξι διαφορετικές ακαδη­ μαϊκές ιδιότητές του. Με άλλα λόγια, σκηνοθετεί

Το βιβλίο αυτό μας παρέχει προνομιακή πρόσβαση οτις βασικές θέοεις και εμμονές του

Ζ - Ζ Ρουοό οε μια μεταιχμιακή φάοη του έργου του συνολικά μια προσωπική αντιπαράθεση, η οποία ωστόσο μπορεί να γενικευτεί: η ενάρετη ρεπουμπλικανική πολιτεία ενάντια σ' ένα διαφωτισμό ανούσια κο­ σμοπολίτικο όσο και ηθικά ανερμάτιστο. Εδώ έγκειται, πιστεύω, και η ευρύτερη εμβέλεια του έργου. Όχι μόνο είναι ένα σημείο καμπής στις σχέσεις του με τους εγκυκλοπαιδιστές προαναγ­ γέλλοντας τα χειρότερα που θα έρθουν στο μέλ­ λον, αλλά αποτελεί κι ένα ξεκαθάρισμα των απόψεών του για το Διαφωτισμό, απόψεων επικριτικών αλλά και διφορούμενων. Ο Ρουσό κατασκευ­ άζει δύο κόσμους αγεφύρωτα αντιθετικούς. Από τη μία, το Παρίσι παρουσιάζεται ως παραδειγματι­ κή περίπτωση μεγάλης αστικής πόλης στην οποία έχει επικρατήσει πλήρως η διαφθορά των ηθών και η εκλεπτυσμένη αλλά προσποιητή συμπεριφο­ ρά που βασίζεται στη μίμηση στερεότυπων στά­ σεων. Οι άνθρωποι αναλώνονται σε αλλοτριωτι­ κές δραστηριότητες και έχουν κύρια μέριμνα το α­ τομικό τους κέρδος, ενδιαφερόμενοι για τη γνώμη των άλλων, με αντίτιμο την απώλεια της προσω­ πικής τους αξιοπρέπειας. Από την άλλη, η Γενεύη εξιδανικεύεται ως μοντέλο ανεξάρτητης και αυτάρκους ρεπουμπλικανικής πόλης στην οποία τα πάντα λειτουργούν αρμονικά, στη βάση ενός αγα­ θού αισθήματος κοινότητας και πατριωτισμού. Η

έλλειψη πολυτέλειας και υπολογίσιμης οικονομι­ κής ανισότητας συμβάλλει στην αυθεντικότητα των διαπροσωπικών σχέσεων. Γιατί όμως για τον Ρουσό ένα θέατρο αποτελεί θανάσιμο κίνδυνο; Όχι μόνο γιατί θεωρεί το σύγ­ χρονό του γαλλικό θέατρο σύμπτωμα κοινωνικής παρακμής, αλλά ακριβώς επειδή είναι ξενόφερτο κι ως τέτοιο αλλότριο προς τον αυστηρό (καλβινιστικό) κώδικα ηθών της Γενεύης, επειδή η σχέση του προς τον Γενευέζο θεατή θα είναι ανεξάλει­ πτα επιφανειακή και επίπλαστη. Ενώ δε θα έχει κάποια θετική πολιτισμική συνεισφορά, μπορεί α­ ντίθετα να σκανδαλίσει, να παραπλανήσει, να εκ­ μαυλίσει. Δηλαδή, θέτει θεμελιώδη παράμετρο αξιολόγη­ σης του θεάτρου και γενικότερα των θεαμάτων ό­ χι κάποια απόλυτα αισθητικά κριτήρια -άλλωστε η αισθητική με τη σύγχρονη έννοια δεν έχει ακόμη συσταθεί ως αυτοτελές πεδίο-, αλλά την ηθική και κοινωνική λειτουργία που εηιτελούν. Επομέ­ νως, σημασία έχει η ποιότητα ή, ακριβέστερα, η δομή της σχέσης του θεάματος προς το θεατή. Κι ενώ μιλάει ως ηθικολόγος, τα επιχειρήματά του δεν είναι θρησκευτικά ή οπισθοδρομικά. Συνδέει άρρηκτα τις τέχνες και την κουλτούρα με τις υλι­ κές συνθήκες, τις κοινωνικές σχέσεις και τις νοο­ τροπίες που επικρατούν σε έναν τόπο, εντέλει με την πολιτική (με την ευρύτερη έννοια του όρου). Έτσι, καταγγέλλει τον αναπαραστατικό και μαζικό χαρακτήρα του θεάτρου και το γεγονός ότι δημι­ ουργεί μια απόσταση του κοινού από τα δρώμενα, απόσταση που εκμηδενίζει τις ενδεχόμενες έ ­ μπρακτες αγαθές συνέπειες μετά το τέλος της παράστασης, ενώ ταυτόχρονα απομονώνει και χειραγωγεί το θεατή. Αντιτείνει θεάματα ενδεχο­ μένως λιγότερο εκλεπτυσμένα, αλλά πάντως πε­ ρισσότερο συμμετοχικά και αυθεντικά και επομέ­ νως «δημοκρατικότερα». Το ζήτημα είναι ν' αποτε­ λούν βίωμα γι' αυτόν που μετέχει άμεσα σε μια συλλογική, ταυτοποιητική δραστηριότητα, που ε ­ μπεδώνει το κοινό ήθος και όχι μια παθητική διαδι­ κασία. Σήμερα, βέβαια, θεωρούμε το θέατρο υψη­ λή τέχνη, αλλά, κατά κάποιο τρόπο, ο Ρουσό το αντιμετωπίζει ως την τηλεόραση της εποχής του.

0 ίδιος συλλαμβάνει τη λογική κατάληξη της συλ­ λογιστικής του με την περίφημη προτροπή: «Κά­ ντε τους θεατές ηθοποιούς, μετατρέφτε τους σε θέαμα του εαυτού τους». Δηλαδή, επικαλείται το ιδεώδες της διαφάνειας ως εγγύηση της ειλικρί­ νειας και της αυθεντικότητας της κοινωνικής επι­

κοινωνίας. Όμως, έτσι είναι σαν να καταγγέλλει τους Διαφωτιστές ότι δεν είναι αρκετά Διαφωτι­ στές. Κατά συνέπεια, δεν απορρίπτει το Διαφωτι­ σμό συλλήβδην αλλά το δογματισμό του. Επιχει­ ρεί να φωτίσει τα σκοτεινά σημεία του, τα διφο­ ρούμενα, τις αμφιρροπίες, τα όριά του μέσα από την ίδια του τη ριζοσπαστικοποίηση. Άλλωστε, η εξιδανικευμένη Γενεύη πραγματώνει τις αξίες της ελευ θερ ίας, της ισότητας, της αξιοπρέπειας. Όμως, αυτός ο οραματιστής της απόλυτης διαφά­ νειας δεν μπόρεσε να δει ότι η λάμψη της δεν εί­ ναι μόνο ευεργετική αλλά και εκτυφλωτική. Ενίοτε μας στραβώνει. Στη σημερινή κοινωνία του θεά­ ματος, τ η λ ε θ ε α τ έ ς και μ ετέχ ον τες στο Big Brother, το βλέπουμε πια ανεμπόδιστα. Είναι ευτύχημα ότι η ελληνική έκδοση έπεσε σε καλά χέρια. Ο Γιώργος Μητρόηουλος προσφέρει

μια μετάφραση αξιόπιστη, σε γλώσσα ρέουσα, με μοναδική ίσως αστοχία την απόδοση, σε ορισμένα βασικά σημεία, του citoyen ως κατοίκου, αντί ως πολίτη. Επιπλέον, οι υποσημειώσεις του είναι ενη­ μερωτικές και χρήσιμες, χωρίς να «μπουκώνουν» τον αναγνώστη ή να του υποβάλουν μια συγκεκρι­ μένη ερμηνεία του κειμένου. 0 καθηγητής φιλο­ σοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γιώργος Μανιά­ της που επιμελείται το βιβλίο -συγγραφέας ο ί­ διος μιας μονογραφίας για τον Ρουσό (7Ό προσω­ πείο και το πρόσωπο, «Στάχυ»)- μας παρέχει μια κατατοπιστική εισαγωγή που εντάσσει την Επιστο­ λή στο ευρύτερο έργο του Ελβετού στοχαστή, ε­ ντοπίζει τα βασικά διακυβεύματα και συνοψίζει την επιχειρηματολογία. ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

Αξιοποίηση της έβδομης τέχνης

ί

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Παιδί και κινηματογράφος Αθήνα, Ιαββάλας, 2001 Σελ. 112

ο βιβλίο αποτελεί την καταγραφή των εισηγήσε­ ων της ομότιτλης ημερίδας που οργάνωσε η Πο­ λιτιστική Κίνηση Εκπαιδευτικών, για να συμβάλει στην ουσιαστική ανάπτυξη ενός προβληματισμού για τη διδακτική αξιοποίηση της έβδομης τέχνης, αλλά και για την ουσιαστικότερη επίδραση του κινηματο­ γράφου στον ψυχισμό του παιδιού. Ταυτόχρονα ό­ μως εκφράζει και το ενδιαφέρον των εκπαιδευτικών για το ρόλο των ΜΜΕ και ιδιαίτερα του κινηματογρά­ φου, σηματοδοτώντας μια νέα εποχή στις δύσκολες ή ανύπαρκτες σχέσεις του σχολείου με τον εξωσχο­ λικό κόσμο των παιδιών και των νέων. Άλλωστε ο κινηματογράφος διαθέτει και παιδαγωγι­ κές δυνατότητες, αφού τροφοδοτεί τη δημιουργική φαντασία των παιδιών, υπερβαίνει τα όρια του χώ­ ρου και του χρόνου, με τη χρήση των σύγχρονων τε­

Τ

χνολογικών δυνατοτήτων, προβάλλει τη γοητεία του θεάματος, των ειδικών εφέ, και φέρνει το νέο άν­ θρωπο σε επαφή με την καλλιτεχνική έκφραση και τον πολιτισμό. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

ΠΑΙΔΙΚΑ

Επιστημονική φαντασία τ ο μήνυμα |

ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

I

Το μήνυμα

Η ■ ■

Εικον.: Σπόρος Γούοης Αθήνα, Καστανιώτης, 2001 Σελ. 152

Π ρόκειται για ένα μυθιστόρημα επιστημονικής 11 φαντασίας με αστυνομική υφή. Βρισκόμαστε 11 στο έτος 2073. 0 άνθρωπος, ιδίως της πόλης, τελείως αποξενωμένος, έχει υποταχθεί στην ηλε­ κτρονική τεχνολογία. Ήδη έχουν αποικηθεί άλλοι πλανήτες και οι κυβερνήτες ενός απ' αυτούς εξυφαίνουν σχέδιο αλλοίωσης του γήινου πληθυσμού. Ενα δεκαεφτάχρονο αγόρι, προσπαθώντας να σώσει ένα κορίτσι, μπλέκεται στα δίχτυα μιας συνωμοσίας. Το μυθιστόρημα θέτει ουσιαστικά ερωτήματα για το μέλλον του πλανήτη Γη και την ύπαρξη μιας οικολογικής και ανθρώπινης ζωής. Επίσης αποτυπώνει τη διάσταση μεταξύ τεχνολογικής προόδου και του τρόπου με τον οποίο αυτή χρησιμοποιείται και

\

M

m

1

IgR χης εξέλιξης και ευτυχίας του ανθρώπου. Είναι ένα ενδιαφέρον βιβλίο γιατί, μεταξύ άλλων, αναφέρεται οε μια σύγχρονη άποψη και γραφή θεμάτων επιστημονικής φαντασίας, (ηα αναγνώστες από 10 ετών) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Η αδερφική αγάπη

I

ΑΔΕΛΦΟΙ ΓΚΡΙΜ

Τα <πτά κοράκια

Εικον.: Ε. Ιοβάν Μ τφρ.: Μαρία Μούγιαννη Αθήνα, Κάστωρ, 2001 Σελ. 28

ia κοπέλα έρχεται στον κόσμο. Άθελα της τα αδέρφια της μεταμορφώθηκαν σε κοράκια. Μεγαλώνοντας, μαθαίνει να χρησιμοποιεί μα­ κονογράφηση είναι παραστατική. (Για αναγνώστες γικά σύμβολα και μέσα, πετάει ως το τέλος του κό­ από 6 ετών) σμου, συζητάει με τα στοιχεία της φύσης, για να ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ βρει τα αδέρφια της και να τα ελευθερώσει. Ένα ποιητικό παραμύθι των Γκριμ για την άδολη αδερφι­ κή αγάπη. Περιέχει βασικές λειτουργίες των παρα­ μυθιών και είναι δοσμένο με γλαφυρό τρόπο. Η ει­

m

76

Αλληλοβοήθεια

i

ΛΟΤΗ ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ-ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ

Το χ« λ·6ό ν · και η πεταλούδα Εικον.: θ. Συρογιαννόπουλος Αθήνα, Πατάκης, 2001 Σελ. 48

ίναι αλήθεια ότι λείπουν από την εγχώρια λογο­ τεχνία παιδικά βιβλία που να αναφέρονται σε συναισθήματα των παιδιών ή σε δεξιότητάς τους. Αλλά κι αν υπάρχουν, «χάνονται» σε ένα μάλ­ λον στείρο διδακτισμό. Σ' αυτό το βιβλίο μια πετα­ λούδα βοηθάει ένα φοβισμένο χελιδόνι στο πρώτο του πέταγμα. Πρόκειται για μια «παιδαγωγική» παραμυθική ιστο­ (Για αναγνώστες από 6 ετών) ρία, που με επιτυχημένο έμμεσο τρόπο αναφέρεται στη συνεχή προσπάθεια για την επίτευξη κάποιου ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ στόχου και στην αλληλοβοήθεια.

Ε

ΑΝ ΜΠΟΡΕΙΣ να μειώσεις κατά ένα τσιγάρο την ημέρα τη νικοτίνη, να μειώσεις κατά ένα καφέ την εβδομάδα την καφέίνη, να μειώσεις κατά μία μπάρα την εβδομάδα το αλκοόλ, να μειώσεις κατά μία ώρα την εβδομάδα την τηλεθέαση,

ΤΟΤΕ, κάθε εβδομάδα σε περιμένουμε στον απόλυτα δικό σου βιβλιοχώρο, στον “ΒΙΒΛΙΟΧΑΜΟ”, για να μας δώσεις τη χαρά να σου προσφέρουμε ένα θεμελιακό κείμενο από τις εκδόσεις «ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ», στη σειρά.Θεμελιακές Γνώσεις, σε τιμή από 1 - 2 ευρώ, που θα ανοίξει διάπλατα τους πνευματικούς σου ορίζοντες, χωρίς καμιά ουσιασπκή δαπάνη για εσένα. Και ακόμη, στον “ΒΙΒΛΙΟΧΑΜΟ” έχεις τη δυνατότητα να αποκτήσεις όποιο βι­ βλίο επιθυμείς από τη σύγχρονη ελληνική εκδοτική παραγωγή με έκπτωση από 10-70% . Και ακόμη, να χαθείς μέσα σε 10.000 τίτλους παλαιών και νέων βιβλίων, όλων των κατηγοριών, σε τιμή από 1 - 2 ευρώ. Και ακόμη, αν είσαι συλλέκτης σπανίων βιβλίων, θα έχεις την ικανοποιήση να αποκτήσεις άκρως συλλεκτικά βιβλία σε λογικότατες τιμές. Στη σειρά: ΘΕΜΕΛΙΑΚΕΣ ΓΝΩΣΕΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ 1) Β. ΟΥΓΚΩ: ΚΡΗΤΗ 1866 .................................................

2) Ρ. ΚΙΠΛΙΝΓΚ: ΑΝ - IF (Δίγλωσση έκδ οσ η)..................... 1€ 3) ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ: ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ - ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ................... 1€ 4) ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ: ΑΘΗΝΑΙΩΝ & ΜΗΛΙΩΝ ΔΙΑΛΟΓΟΣ----- 1€

Β ΙΒ ΛΙ Ο ΧΑ Μ Ο Σ Είναι άδικο τα βιβλία να γίνονται πολτός. ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ 5, δίπλα στην εκκλησία τη ς Ζ. Πηγής. Ώ ρες λειτουργίας, καθημερινά: 9 π.μ. - 9 μ.μ. Τηλ. - Fax: 010 38 24 629.

77

ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΙ (

1925- 1994)

Οκτώ χρόνια κύληβαν από τον πρόωρο θάνατο του Μάνου Χατζιδάκι. Δεν ci'xc κλείσει καν τα εβδομήντα* θα μπορούσε να βρίσκεται ακόμα ανάμεσα μας και να συνεχίζει να μας επηρεάζει, όχι μόνο με τη μουοική και τα τρα­ γούδια του αλλά και με το δημόοιο λόγο του, το γραπτό και τον προφορι­ κό, pc τη γενικότερη παρουσία του. Είναι πραγματικά πολύ δύσκολο να α χιδ ιά κι κανιίς ένα αφιέρωμα σε μια τέτοια προσωπικότητα, όχι μόνο λόγω του όγκου του έργου ή, πολύ περισ­ σότερο, της τεράστιας σημασίας που καταλαμβάνω. Είναι δύοκολο και για έναν ακόμα, σημαντικό λόγο: έχουν γραφεί τόσα πολλά γι' αυτόν, έχουν ειπωθεί τόσα πολλά, τόσο όσο ζούσε, αλλά κυρίως μετά το θάνατό του, που ο κίνδυνος να υποπέσει κανείς oc επαναλήψεις και κοινοτοπίες είναι κάτι παραπάνω από πραγματικός. Kpivapc ωστόσο ότι ένα περιοδικό όπως το δ ια β ά ζ ω όφειλε να αφιερώσει ένα τεύχος του οτο δημιουργό του Μεγά­ λου Ε ρ ω τικο ύ , ειδικά τώρα, φέτος, τον Ιούνιο του 2 0 0 2 , που συμπληρώνε­ ται μία οκταετία από εκείνο το θλιβερό καλοκαιρινό απόγευμα της 15ης Ιουνίου 1994. Τώρα, που έρχεται σιγά σιγά το πλήρωμα του χρόνου για να μπορέσουμε να μιλήσουμε για την ουσιαστική προσφορά μιας μεγάλης μορφής του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού, μακριά από άστοχες συναισθηματολογίες και άλλες αναμνησιολογίες. Ένα επετειακό τεύχος, με στόχο τον ουσιαστικό, αναλυτικό και κριτικό λό­ γο. Έτσι, επικεντρώσαμε την προσοχή μας σε ορισμένα έργα-σταθμούς του Μ. Χατζιδάκι, στη σχέση του με τη λεγόμενη «σοβαρή», κλασική μουσική, στο γραπτό λόγο και τη σκέψη του, στην κινηματογραφική του παραγωγή, με έμφαση στη θρυλική ταινία του Ν. Κούνδουρου Ο δ ρ ά κ ο ς . Ζητήσαμε ε­ πίσης την άποψη ενός νέου αλλά προικισμένου καλλιτέχνη, του Δημήτρη Παπαΐωάννου, που είχε συνεργαστεί με τον Μ. Χατζιδάκι, για το έργο και την προσωπικότητα του τελευταίου, και προσπαθήσαμε -και εδώ η συν­ δρομή του βασίλη Αγγελικόπουλου ήταν καθοριστική- να καταγράψουμε όσο το δυνατόν πληρέστερα την εργογραφία και τη δισκογραφία του. Ένας ταπεινός φόρος τιμής σε ένα μεγάλο δημιουργό που μας δίνει το έναυσμα να επανέλθουμε στο μέλλον, με νέες προσεγγίσεις, νέες ακροά­ σεις και αναγνώσεις του πολύτιμου έργου του.

78

ΖΗΜΕΙΩΖΗ: Η φωτογραφία {πάνω, καθώς και οι φωτογράφος των σ(λίδων 81,83, 84,87,91,95,97,107,108,111,113,119,125,128 και του {ξώφυλλου «ναι από το βιβλίο του Μάνου Χατξιβάκι Ο κ αθ ρέφ της κ α ι το μ α χ α ίρ ι, Αθήνα, ^Ικαρος», 1988

Επιμέλεια αφιερώματος: Ηλίας Μαγκλίνηζ 79

Χρονολόγιο

του ΗΛΙΑ ΜΑΓΚΛΙΝΗ

2 3 Οκτωβρίου 1925: Γεννιέται οτην Ξάνθη, «τη διατηρητέα κι όχι την άλλη τη φριχτή που χτίστηκε μεταγενέστερα από τους εσωτερικούς της ενδοχώρας μετανάστες»01. Ο πατέρας του, Γεώργιος Χατζιδάκις, δικηγό­ ρος, κατάγεται από το Μύρθιο Ρεθύμνου. Η μητέρα του Αλίκη (Βασιλι­ κή), το γένος Αρβανιτίδου, από την Αδριανούπολη, έχει ρίζες καταγωγής και αναμνήσεις από την Κωνσταντινούπολη. «Είμαι ένα γέννημα δύο αν­ θρώπων που καθώς γνωρίζω δεν συνεργάστηκαν ποτέ, εκτός απ' την ατιγμή που αποφαοίσαν την κατασκευή μου. Γι' αυτό και περιέχω μέσα μου χιλιάδες αντιθέσεις κι όλες τις δυσκολίες του Θεού. Όμως η αστική μου συνείδηση, μαζί με τη θητεία μου την λεγόμενη 'ευρωπαϊκή", φέραν ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα. Έγινα τόσο "ομαλός", έτσι που οι γύρω μου να φαίνονται όλοι ανώμαλοι»™. Αρχίζει από πολύ μικρός μαθήματα πιάνου με δασκάλα την Αλτουνιάν, αρμενικής καταγωγής, γνωστή μουσικό της πόλης.

1932: Η οικογένεια εγκαθίσταται στην Αθήνα, όπου οι γονείς χωρίζουν (χωρίς διαζύγιο). Τα παιδιά μένουν με τη μητέρα τους στο Παγκράτι. «Προσπάθησα όλον τον καιρό που μέναμε στην Ξάνθη, να γνωρίσω σε βάθος τους γονείς μου και να εξαφανίσω την αδελφή μου. Δεν τα κατάφερα και τα δυο. Έτσι μετακομίσαμε το '32 στην Αθήνα όπου δεν στά­ θηκε δυνατόν να λησμονήσω την αποτυχία μου»'2’. Πρώτη μεγάλη επιρροή στη ζωή του, η μητέρα το υ .«(...) από τη μητέρα μου κληρονόμησα όλους τους γρίφους που από παιδί μ ' απασχολούν και μέχρι σήμερα κάνω προσπάθειες να τους λύσω. Χωρίς τους γρίφους δεν θα' μουν ποιητής»®.

1 9 3 8 :0 πατέρας του σκοτώνεται σε αεροπορικό δυστύχημα. 0 Μόνος Χατζιδάκις είναι δεκατριών χρόνων και αρχίζει να ζει την προπολεμική Αθήνα, «ενώ παράλληλα σπούδαζα τον έρωτα και την ποιητική λειτουρ­ γία του καιρού μου. Έλαβα όμως την αττική παιδεία όταν ακόμη στον τόπο μας υπήρχε και Αττική και Παιδεία. Μ' επηρεάσανε βαθειά ο Ερωτόκριτος, ο Στρατηγός Μακρυγιάννης, το εργοστάσιο του Φιξ, ο Χαράλα­ μπος του 'Βυζαντίου", το υγρό κλίμα της Θεσσαλονίκης και τα άγνωστα 80

πρόσωπα που γνώριζα και παρέρειναν άγνωστα σ' όλα τα χρόνια τα κατοπινά»®.

1940-43: Αρχίζει να μελετά σοβαρά μουσική με δά­ σκαλο το γνωστό συνθέτη Μενέλαο Παλάντιο, ο οποί­ ος του διδάσκει την κλασική αρμονία της ευρωπαϊκής μουσικής. Στην Κατοχή εργάζεται στο εργοστάσιο του «Φιξ», στο φωτογραφείο του Μεγαλοκονόμου, στο 401 Στρατιω­ τικό Νοσοκομείο και συνειδητοποιεί «πόσο άχρηστα ήτανε τα μαθήματα της Μουσικής, μια και μ ' απομάκρυ­ ναν ύπουλα απ' τους αρχικούς μου στόχους που ήταν να επικοινωνήσω, να διοχετευθώ και να εξαφανιστώ, γι' αυτό και τα σταμάτησα ευθύς μετά την Κατοχή. Έτσι δεν σπούδασα σε Ωδείο και συνεπώς εγλύτωσα απ’ το να μοιάζω με τα μέλη του Πανελληνίου Μουσι­ κού Συλλόγου. Ταξίδεψα πολύ και αυτό με βοήθησε ν' αντιληφθώ πως η βλακεία δεν ήταν αποκλειστικόν του τόπου μας προϊόν, όπως περήφανα ισχυρίζονται κι αποδεικνύουν συνεχώς οι έλληνες σωβινιστές και της εθνικοφροσύνης οι εραστές»®. Μέχρι τότε η ζωή του «(...) ήτανε περισσότερο η ζωή ενός επικίνδυνου και α­ νήσυχου νέου που η μουσική κατόφερε κάπως να τον ηρεμήσει και να τον κάνει "κατ' επ ιφάνεια νόμι­ μον"...»^. Ονειρεύεται καριέρα στο θέατρο, αλλά «ο Κάρολος Κουν με εμπόδισε να γίνω ηθοποιός, τραγουδιστής και χορευτής. Και μ' άφησε να γράφω ατέλειωτα Μουσική στο Θέατρό του. Διακριτικά μου έμαθε τις νευρώσεις του μεσοπολέμου και τη μικρόπνοη μεταπολεμική α­ νησυχία της Αμερικής. Θαύμαζα το μεγαλείο του πυρε­ τού του και της θεατρικής του οσφρήσεως. Δεν γέρασε και πέθανε νέος, γύρω στα 75 χρόνια του. Έζησα πολλές φορές κοντά του. Είχα διαφορετική σκέψη μα αγαπηθήκαμε, νομίζω, σοβαρά κι απ' την αρχή. Κορυ­ φαία στιγμή μας ο "Ματωμένος Γάμος", το 1948»®.

1944: Κάνει το ντεμπούτο του ως συνθέτης όταν ανε­ βαίνει το θεατρικό έργο 0 τελευταίος ασπροκόρακας του Αλέξη Σολομού από το θέατρο Τέχνης, στο καλο­ καιρινό θέατρο της Μαρίκας Κοτοπούλη, στην Κυψέλη, με σκηνοθεσία του ίδιου του Κουν. Σε αυτή την παρά­ σταση παρουσιάζονται για πρώτη φορά η Αλέκα Κατσέλη (τραγουδάει ένα από τα πρώτα του τραγούδια), ο Γιάννης Γκιωνάκης και ο Δημήτρης Νικολαΐδης. Παί­ ζουν ακόμα ο Λυκούργος Καλλέργης, ο Βασίλης Διαμαντόπουλος και η Βάσω Μεταξά. Την ίδια περίοδο γνωρίζεται με τους Αλέξανδρο Ξύδη, Νίκο Γκάτσο, Γιάννη Τσαρούχη, Μάριο Πλωρίτη, Οδυσσέα Ελύτη, Αλέκο Πατσιφά, Νίκο Εγγονόπουλο, Νίκο Καρύδη, Νάνο Βαλαωρίτη, Μίλτο Σαχτούρη κ.ά. 0 0.

Ελύτης θ υ μ ά τ α ι : μια μέρα μας έπεσε, θυμάμαι, από τον ουρανό ένα νούμερο που δεν το περιμέναμε. Ήταν ένας νέος λεπτός με κοντό σγουρό μαλλί και με­ γάλα μαύρα μάτια, που, φυσικά, έγραφε κι εκείνος στί­ χους ελεύθερους, όταν όμως είδε ότι τα χειρόγραφά του δεν προξενήσανε την εντύπωση που προσδοκού­ σε, το γύρισε αμέσως αλλού. Ήτανε, λέει, και μουσι-

0 Μ. Χατζιίάκις 18ιτάν

κός. Μουσικός; (...) Κοιτάξαμε το νεαρό συνομιλητή μας με δυσπιστία. Επιτέλους, αν έλεγε αλήθεια, δεν είχε παρά να μας το αποδείξει. Τον οδηγήσαμε αμέ­ σως στο σπίτι του (Νάνου) Βαλαωρίτη, κι εκεί ο Μόνος Χατζιδάκις -αυτός ήταν ο νέος συνθέτης- κάθισε στο πιάνο. Δεν έχει πια καμιά σημασία τι μας έπαιξε εκείνο το απομεσήμερο. Όπως εξομολογήθηκε ο ίδιος αργό­ τερα, δεν υπήρχε τίποτε το συγκεκριμένο στο νου του, απλώς αυτοσχέδιασε. Το αθώο ψέμα που μεταχειρί­ στηκε για να μας πλησιάσει, και να κινήσει το ενδιαφέ­ ρον μας, δεν τον εμπόδισε καθόλου -φτάνει που βρέ­ θηκαν τα δάχτυλά του επάνω στα πλήκτρα- να το α­ νατρέψει και να το κάνει μια μαγική αλήθεια. Τόσο πο­ λύ θα' λεγες ότι ο αυτοδημιούργητος αυτός νέος ήταν ξεχειλισμένος από μελωδικότατα, τόσο πολύ γειτό­ νευε με μια περιοχή παρθένα, γεμάτη από ανεκμετάλ­ λευτους ήχους και ρυθμούς, που έφτανε να τη σκου81

ντήξει λιγάκι με τον αγκώνα του επάνω στο πιάνο για να γεμίσει το δωμάτιο, να γεμίσει αργότερα η Ελλάδα κι ο κόσμος όλος από μιαν άλλου είδους γοητεία»141. Ο ίδιος θα γράψει αργότερα για τον 0. Ελύτη: «Του Ελΰτη του αρέσαν τα κορίτσια από παλιά. Αυτό δυσκό­ λεψε λίγο τη γνωριμία μας ώσπου άρχισα να γράφω Μουσική για τον Ήλιο του. Και τραγουδούσα όπου βρι­ σκόμουν, νύχτα-μέρα, "Σήκω μικρή μικρή Πορτοκαλένια", κι ο Ελύτης έτρεχε προς τη μεριά μου για ν' αγκα­ λιάσει την Πορτοκαλένια, έτσι καθώς ξυπνούσε από τη Μουσική μου. Αλλά όσες φορές ξεχνούσε την Ελένη του και την Πορτοκαλένια, γινόταν το παράξενο να φεύγει κι από μένα. Κι ένιωθε τότες τις περίφημες Έξη και μία Τύψεις. Οι ενοχές του αυτές με σφράγισαν πότε αττικά και πότε αιγιοπελαγίτικα»'1’.

0 μεγάλος του δάσκαλος θα είναι όμως ο Νίκος Γκάτσος. «Του αξίζει Ιτου Γκάτσουί ξεχωριστό μετάλλιο για το ύψιστον μάθημα που εδίδαξε σ' όσους από μας υπήρξαμε άξιοι V αποκωδικοποιήσουμε τους λόγους του. Και το ύψιστον μάθημα ήτο μια κληρονομημένη Αττική αδιατάρρακτη ραθυμία. Μην γράφεις άνευ λό­ γου. Μην εργάζεσαι περισσότερο από ό,τι χρειάζεσαι για να κερδίσεις τα απαραίτητα. Μη χαιρετάς ανθρώ­ πους που δεν έχουν να σου πούνε τίποτα. Μη σπάτα­ λός τις κινήσεις σου. Να σκέφτεσαι αδιάκοπα και τέ­ λος, να κοιμάσαι κουρασμένος. (...) κατάφερε να ζει γνησίως αττικά, αν και κατάγεται από την ΑρκαδίαV s.

1945: Την άνοιξη, η θιασάρχης Κατερίνα Ανδρεάδη ζη­ τά από τον Μ. Χατζιδάκι να συνθέσει τη μουσική για την παράσταση του θεατρικού έργου του Ευγένιου 0' Νιλ Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα. Στο ρόλο της Λαβίνια η Μελίνα Μερκούρη. Αυτή είναι η πρώτη τους συνεργασία. Σε μια σκηνή της παράστασης εμφανίζε­ ται και ο Ντίνος Ηλιόπουλος.

0 ίδιος ο Μόνος Χατζιδάκις χώριζε τη μουσική του πο­ ρεία σε έξι περιόδους: 1945-1950, Α ' περίοδος στη σ ύ νθ εση : «Θέατρο, μουσική και ποίηση, όταν αυτά τα τρία ήσαν διαχωρι­ σμένα στον ελλαδικό χώρο»'".

1947: Γράφει δύο τραγούδια πάνω σε ποίηση Μίλτου Σαχτούρη, με τίτλο Δύο ναυτικά τραγούδια. Την ίδια χρονιά γνωρίζεται με τον Γιώργο Σεφέρη.«Θέλησα να μου εξηγήσει όλα τα σχετικά με την "Ερημη χώρα’ ίσ.σ. του Τ. Σ. Έλιοτ, που είχε μεταφράσει, ως γνω­ στόν, ο Γ. Σεφέρηςί. - Τι θέλετε να μάθετε; Μου λέει.

- Ποια είναι, τον ρωτώ. Μου απαντά: 0 τόπος μας. Προσπαθείστε να τον γνωρίσετε. Δεν έχω άλλο να σας πω... Το επεισόδιο αυτό έγινε αφορμή να απομακρυν­

82

θώ τελείως απ' το μεσοπόλεμο, να γνωρίσω όλες τις λεπτομέρειες του τόπου μου, να γίνω φίλος με τον Νί­ κο Χατζημιχάλη, το γιο της Αγγελικής, να διαβάσω τα απομνημονεύματα του Στρατηγού Μακρυγιάννη, και να εκτιμήσω βαθιά τον Σεφέρη χωρίς ποτέ να γίνουμε φί­ λοι»1". Συνθέτει το υπ' αριθμ. 1 έργο του Για μια μικρή λευκή αχιβάδα, σύνθεση που αποτελείται από πέντε πρελούδια και χορούς όπου πριν από κάθε χορό προηγείται έ ­ να συνδετικό πρελούδιο. Αυτή την περίοδο εργάζεται εντατι­ κά, κυρίως σε συ­ νεργασία με το θ έ­ ατρο Τέχνης: ο Μα­ τω μένος γάμος του Λόρκα, ο Γυά­ λινος κόσμος και το Αεω φορείον ο Πόθος του Τ. Ουίλιαμς, με τη Μελίνα Μερκούρη να ερμηνεύει το θρυλι­ κό «Χάρτινο το φεγγαράκι».

1948: Δημιουργεί αίσθηση με τη διάλεξή του για το ρεμπέτικο τραγούδι στη σειρά ομιλιών του θεάτρου Τέχνης, παρουσιάζοντας το συγκρότημα του Μάρκου Βαμβακάρη. Ακολουθεί θύελλα αντιδράσεων από το σύνολο σχεδόν των Ελλήνων συνθετών. «Οι λαϊκοί τούτοι ρυθμοί έχουν κάτι περισσότερο απ' όσο χρειά­ ζεται για να καλυφθούν οι βραδινές μας διαοκεδαστικές ώρες - άσχετα αν αυτός ο χαρακτήρας επιβάλλε­ ται κι επικρατεί στις λαϊκές τάξεις. [...] Ποιος ξέρει τι καινούρια ζωή μας επιφυλάσσουν τα νωχελικά κι απαι­ σιόδοξα 9/8 για το μέλλον. Όμως εμείς, στο μεταξύ, θα ‘χουμε νιώσει πλέον για τα καλά, την δύναμή τους. Και θα τα ακούμε, πολύ φυσικά και σωστά, να υψώ­ νουν την φωνή τους στον άμεσο περίγυρό μας και να ζουν για να ερμηνεύουν τον βαθύτερο εαυτό μας»'". Αργότερα, το 1985, θα δηλώσει: «Σήμερα το να σ' α­ ρέσουν τα ρεμπέτικα είναι το ίδιο εξαθλιωμένο και φτωχοπροδρομικό όσο το να' σαι Κνίτης, Πασόκ ή Οννεδίτης»<α.

1950: Τον Ιούλιο ιδρύεται το Ελληνικό Χορόδραμα της

Ραλλούς Μάνου και ο Μ. Χατζιδάκις είναι ένα από τα ι­ δρυτικά μέλη.

1951-1956, Β' περίοδος στη σύνθεση: «(...) Έρωτας

και λίγη μουσική L..)»'".

1951: Συνθέτει τις Έξι λαϊκές ζωγραφιές, μουσική μπα­

λέτου για τις παραστάσεις του Ελληνικού Χοροδράμα­ τος της Ραλλούς Μάνου το Μάρτιο εκείνης της χρο­ νιάς στο θέατρο Κοτοπούλη, με σκηνικά και κοστούμια του Γιάννη Μόραλη.

1953: Σε μια σειρά διαλέξεων του με θέμα τους σύγ­ χρονους Αμερικανούς συνθέτες (Άαρων Κόπλαντ, Τζιανκάρλο Μενότι, Λέοναρντ Μπέρνσταϊν κ.ά.) άνοιξε νέους ορίζοντες στο ελληνικό μουσικόφιλο κοινό της εποχής. Παράλληλα, ξεκινά εντατική συνεργασία με τον Φίνο, συνθέτοντας μουσική για μια σειρά κινηματο­ γραφικών ταινιών, ενώ σημαντικό μέρος της δραστηριότητάς του αρχίζει να καταλαμβάνει η συνεργασία του με το Εθνικό θέατρο. Την ίδια περίοδο συνθέτει τον Κύκλο του C. Ν. S., σει­ ρά έξι τραγουδιών για φωνή και πιάνο που γράφτηκαν με αφορμή το θάνατο ενός φίλου του. Όπως έχει γρα­ φεί, στο έργο αυτό ο Μ. Χατζιδάκις ξεκινάει από τον ε ­ λεγειακό χαρακτήρα των δημοτικών μας τραγουδιών και, ταυτόχρονα, προχωράει πιο πέρα, επιθυμώντας να δώσει, όσο το δυνατόν περισσότερο, μεσογειακό χα­ ρακτήρα. Η πρώτη δημόσια εκτέλεση του έργου έγινε στη Θεσσαλονίκη, στην αίθουσα της Εταιρείας Μακε­ δονικών Σπουδών, τον Ιανουάριο του 1959, από τον Γιώργο Μούτσιο και το συνθέτη στο πιάνο. Αυτή την εποχή περίπου γνωρίζεται με τον Μ. Χατζιδάκι ο κατά έξι χρόνια μικρότερός του Μένης Κουμανταρέας. «Ήταν ίο Μόνος] κάπως παχουλός με άοπρο δέρμα, μαλλιά μαύρα που κατσάρωναν ελαφρά, δά­ χτυλα, μακριά πιανίστα, κι είχε ήδη προλάβει να κάνει μουσική σε παραστάσεις του Κουν. Φορούσε κατάσαρ­ κα μαύρες μπλούζες κι εγώ κολάρο με γραβάτα. Ο τρόπος που κοιτούσε τους ανθρώπους -όσους τον εν­ διέφεραν- είχε μια ένταση, πολλές φορές αβάσταχτη, σαν να κατέβαλλε μια προσπάθεια να τους κατακτή­ σει, να κατακτηθεί κι ο ίδιος. Σιγά σιγά, παρά τη διαφο­ ρά της ηλικίας, που τότε φάνταζε σημαντική, γίναμε φίλοι. Άρχισα να πηγαίνω σπίτι του, σ' ένα μικρό ισό­ γειο δυάρι στην οδό Μάνου στο Παγκράτι, κι η μητέρα του, μια μικρόσωμη κυρία ρυτιδωμένη με γλυκύτατα μάτια μενεξελιά, απαυδισμένη από τόσους ανθρώ­ πους που μπαινόβγαιναν, μας σερβίριζε απανωτούς καφέδες. Ερχόντουσαν μουσικοί, ποιητές, ζωγράφοι, φίλοι της τέχνης γενικά. Ακούγαμε τον Χατζιδάκι να παίζει τη “μικρή λευκή αχιβάδα" στο πιάνο, κι απ' το πικάπ τις συμφωνίες του Μάλερ, που ήταν άκουσμα πρωτόφαντο για κείνη την εποχή»15’.

1955: Γράφει τη μουσική για τη Στέλλα του Μιχάλη

Κακογιάννη, με τη Μελίνα Μερκούρη στην πρώτη της κινηματογραφική εμφάνιση.

1956: Συνθέτει τη μουσική για την ταινία του Ν. Κούνδουρου Ο δράκος και για τη θεατρική παράσταση του έργου του Τ. Ουίλιαμς Τριαντάφυλλο στο στήθος. Την ίδια χρονιά συνθέτει τη μουσική για τη Μήδεια του Ευριπίδη, που ανέβηκε στην Επίδαυρο, με την Κατίνα Παξινού και με σκηνοθέτη τον Αλέξη Μινωτή. «Το τα­ λέντο που διέθετα επηρέασε το αποτέλεσμα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι βρήκα λύσεις ή ότι βρέθηκα στο ύφος των μεγάλων τραγικών ποιητών. Θα μπορούσα

Μ ι τη μητέρα του το 1968

ν' απαντήσω ότι με τις κωμωδίες του Αριστοφάνη συνδεόμεθα μέσα από τα διατηρηθέντα ελαττώματα της φυλής ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο με τους αρχαίους τραγικούς. Διαβάζοντας Αριστοφάνη, μόνο τότε, νιώ­ θω από 3.000 ετών Έλλην. Ενώ ο Σοφοκλής για παρά­ δειγμα φανερώνει την ανθρώπινη ανωριμότητά μου και το δρόμο που έχω να διανύσω ίσαμε την ολική α­ ποδοχή του. Δυστυχώς δεν είμαστε οι απόγονοι των τραγικών, αλλά μονάχα οι απόγονοι των δουλοπάροι­ κων και των μεταναστών»13’.

1957-1966, Γ περίοδος στη σύνθεση: «... λυσσαλέα και δημιουργική επαφή με τη μουσική σε μια υπερπα­ ραγωγή. Παράλληλα, μια ατυχής επαφή με το ελαφρό λαϊκό τραγούδι που του χάρισε λαϊκότητα ανεπιθύμη­ τη...»'".

1957: Τον Ιανουάριο, μέσα σε δώδεκα ημέρες, συνθέ-

83

τει tn μουσική για την παράσταση του Κ. Κουν του έρ­ γου του Μη. Μπρεχτ Ο κύκλος με την κιμωλία (σκηνικά-κοστούμια: Γ. Βακαλό, μετάφραση: 0. Ελύτης). Την ίδια χρονιά ολοκληρώνει τη σύνθεση του μπαλέ­ του Ερημιά για το Ελληνικό Χορόδραμα. Το έργο θα παρουσιαστεί το Μάρτιο του 1958 στο θέατρο «Κοτο­

τσι το ανέστειλα επ' αόριστον»™. Ωστόσο, δεν παρα­ λείπει να φροντίσει να αναλάβει ο ίδιος την πρώτη παρουσίαση του Επιτάφιου του θεοδωράκη με τη Ν. Μούσχουρη. «Οι αριστεροί και οι Λαμπράκηδες προτι­ μούσαν ό,τι διηύθυνε ο Θεοδωράκης και βρίσκαν τον δικόν μου ευαίσθητον αλλά όχι "αρρενωπόν". Σαν η ευαισθησία να είναι γνώρισμα γυναικείον, ας πούμε. (...) οι άλλοι, οι αστοί, προ­ τιμούσαν τον "Επι­ τάφ ιο" μ ε τη Μού­ σχουρη. Οι μεν επει­ δή το έβλεπαν επικά οι άλλοι... αισθημα­ τικά. Και οι δύο εκ­ δοχές ολοκληρώ ­ νουν, νομίζω, με τη σ οβαρότητά τους και το έργο και το ποίημα. 0 "Επιτά­ φιος" είναι ένα από τα ωραιότερα ποιή­ ματα που έχει γρά­ ψει ο Ρίτσος. Επίσης και η μουσική του Μίκη είναι επιτυχής. Μ ί τον Νίκο Γκότσο όταν έγραψαν τη Μυθολογία, 1965 Και τα δυο εξα κ ο ­ πούλη», σε χορογραφία Ραλλούς Μάνου, σκηνικά και λουθώ να τα εκτιμώ απεριόριστα και σήμερα»™. κοστούμια Γιάννη Μόραλη και στίχους του συνθέτη.

1959: Συνθέτει τον κύκλο τραγουδιών Παραμύθι χωρίς όνομα, για το θεατρικό έργο του I. Καμπανέλλη (θία­ 1958: Μελοποιεί ποιήματα του Τάκη Βαρβιτσιώτη για σος Β. Διαμαντόπουλου - Μ. Αλκαίου, σκηνοθεσία Β. τη σύνθεσή του Επιτάφιος, την εποχή που ο Μίκης Διαμαντόπουλος). Θεοδωράκης συνθέτει το δικό του Επιτάφιο, σε ποίη­ ση Γιάννη Ρίτσου.«Ήθελα να γράψω μια σειρά τρα1959-60: Τα δύο πρώτα Φεστιβάλ Ελαφρού Τραγου­ γουδιών για τον Επιτάφιο. Όχι για τον Επιτάφιο οαν διού του ΕΪΡ και ο Μ. Χατζιδάκις παίρνει το πρώτο βρα­ θρησκευτικό γεγονός, αλλά που να περιέχουν μέσα βείο με τα τραγούδια «Κάπου υπάρχει η αγάπη μου», την ατμόσφαιρα του Επιταφίου. Γνωρίζοντας καλά «Κυπαρισσάκι», «Τιμωρία», που ερμήνευσε η Νανά την ποίηση που γραφόταν οτον καιρό μου ήξερα και Μούσχουρη. τον Βαρβιτσιώτη, ο οποίος μου έδωσε τη δυνατότητα Συνθέτει ένα από τα μεγάλα έργα του, τους Όρνιθες, να συνθέσω μια σειρά οχτώ τραγουδιών με το περιε­ και το Ελλάς, η χώρα των ονείρων για την ομώνυμη χόμενο που ήθελα, αλλά ενέσκυψε ο Θεοδωράκης ταινία του Μίλερσεν. με τον δικό του "Επιτάφιο" του Ρίτσου. Εγώ δεν είχα τελειώσει καλά-καλά τη σύνθεση του δικού μου κι αν i9 6 0 : Βραβεύεται με το Όσκαρ Τραγουδιού για το «Τα έβγαζα έναν "Επιτάφιο" μετά τον Θεοδωράκη ουδείς παιδιά του Πειραιά», που ακούγεται στην ταινία του Ζιλ θα πίστευε ότι θα ήταν μια σύμπτωση. Παρόλο δε Ντασέν Ποτέ την Κυριακή. «(...) το επίσημο κράτος με που η μουσική μου δεν έχει καμία σχέση μ ' αυτήν γιόρτασε για το Όσκαρ που πήρα ερήμην μου και έξω του Μίκη, ούτε και τα ποιήματα με το ποίημα του Ρί­ απ' τα δικά μου σχέδια»®. τσου, ουδείς θα πίστευε ότι δεν πήγα να εκμεταλ­ Το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς κερδίζει στη Θεσσα­ λευτώ τη φήμη του "Επιτάφιου" του Θεοδωράκη κι έ ­ λονίκη το βραβείο μουσικής της Α' Εβδομάδος Ελληνι84

κού Κινηματογράφου (το τότε Φεστιβάλ Θεσσαλονί­ κης) για τη μουσική του στην ταινία του Ν. Κούνδουρου Το ποτάμι.

1961: Πασχαλιές μέσα από τη νεκρή γη, διασκευή για ορχήστρα παλιών λαϊκών τραγουδιών. «Η επιτυχία των "Έξη Λαϊκών Ζωγραφιών" ξύπνησε τους εμπόρους, τα ελαφρά θέατρα, τους μικροπρεπείς μουσικούς, τη βαθμιαία εναπτυσσόμενπ τουριστική επιδίωξη, το εύ­ κολο ' Ελληνικόν μένος" των διεθνών μας προσωπικο­ τήτων, ώσπου ήρθε η ταινία "Ποτέ την Κυριακή" και στάθηκε η χαριστική βολή σ' αυτό που υπήρξε κάποτε το Λαϊκό μας τραγούδι»'71.

1962: Χρηματοδοτεί το διαγωνισμό σύνθεσης «Μόνος Χατζιδάκις» του Τεχνολογικού Ινστιτούτου Δοξιάδη στην Αθήνα. Το πρώτο βραβείο μοιράζονται ο Ιάννης Ξενάκης και ο Ανέστης Λογοθέτης. Ανεβαίνει η θρυλική Οδός ονείρων, μουσική και τρα­ γούδια για την ομώνυμη θεατρική παράσταση, σε στί­ χους I. Καμπανέλλη, Α. Σολομού, Ν. Γκάτσου, Μ. Αργυράκη και Μ. Χατζιδάκι (θερινό θέατρο Μετροπόλιταν, σκηνοθεσία Α. Σολομός).

1964: Ιδρύει και διευθύνει την Πειραματική Ορχήστρα Αθηνών (1964-67). Στο σύντομο χρονικό διάστημα της λειτουργίας της, η ορχήστρα έδωσε είκοσι συναυλίες με πρεμιέρες δεκαπέντε έργων Ελλήνων συνθετών. Ολοκληρώνει το περίφημο Χαμόγελο της Τζοκόντας. «Τα δέκα αυτά τραγούδια γράφτηκαν μ' ένα συγκερα­ σμό απελπισίας και αναμνήσεων. Το θέμα είναι μια γυ­ ναίκα έρημη μες στη μεγάλη πόλη. Το κάθε τραγούδι είναι κΤ ένας μονόλογός της, κΤ όλα μαζύ συνθέτουν την ιστορία της. Μια ιστορία σύγχρονη και παληά μαζί»"0'.

1965: Συνθέτει τον κύκλο τραγουδιών Μυθολογία σε

ποίηση Ν. Γκάτσου.

το ονομάσαμε Πολύτροπον, ίσαμε την μεταπολίτευση του 7 4, όπου και τόκλεισα γιατί άρχιζε η εποχή των γηπέδων και των μεγάλων πολιτικών λαϊκών εκτονώ­ σεων. Κλείνοντας το Πολύτροπον είχα ένα παθητικό πάλι της τάξεως περίπου των τρισήμισυ εκατομμυρίων - μοιραίος αριθμός, φαίνεται, για την προσωπική μου ζωή»α>.

1971: Ολοκληρώ­ νει τη Ρυθμολογία, για πιάνο, την οποία αφιερώνει στον Γ. Σεφέρη. «Μόλις την είχα τελειώ σει α ­ ναγγέλθηκε ο θά­ νατός του. Ήμουν στο εξωτερικό, στο Λονδίνο. Και το Λονδίνο και το κλίμα του κι ο θάνατος του Σεφέρη που επήλθε μέσα στη χούντα μ ' έκανε να αισθανθώ ότι πρέπει να του το αφιερώσω. Και διότι η 'Ρυθμολογία’ είναι ένα έργο κάπως, ας πούμε, διανοητικό, το οποίο ταιριάζει στον Σεφέρη. Όλα αυτά παίξαν το ρόλο τους»3'. Τα Λειτουργικά, μεταγραφή ρεμπέτικων τραγουδιών για φωνή και πιάνο. Ηχογραφήσεις από δοκιμές στο σπίτι του συνθέτη το 1970 στη Νέα Υόρκη με τη θρυλι­ κή Φλέρυ Νταντωνάκη. «Η Φλέρυ είναι ανεπανάληπτη και όταν δοκιμάζει. Δεν σκέφτεται το κοινό. Σκέφτεται τον απόλυτο έλεγχο της φωνής της. Και δίνεται ολό­ κληρη σε αυτό το κυνήγι της τελειότητας. Για μια ακρι­ βή μουσική που πηγάζει τόσο από τα Ρεμπέτικα όσο και από τα δικά μου τραγούδια. Της είχα πει πως μια α­ ληθινή τραγουδίστρια περιέχει την τεχνική τελειότητα της Σβάρσκοπφ και την γήινη αμεσότητα της Νίνου και η Φλέρυ, στο ντοκουμέντο αυτό αποδεικνύει περίτρα­ να πως είναι μια αληθινή τραγουδίστρια»"0'.

1966: Συνθέτει τη μουσική για τη θεατρική παράσταση

Καπετάν Μιχάλης.

Ε' Περίοδος, 1972-1989: (...) Επιστροφή στην Ελλάδα

Δ' Περίοδος, 1967-1971:«(...) Στο εξωτερικό. Προ­

και ώριμη περίοδος αρχίζοντας με τον Μεγάλο Ερωτι­ κό και τελειώνοντας με τις Μπαλάντες της Οδού Αθηνάς1”.

σπάθεια αποτίναξης του ζυγού από μια διασημότητα που δεν τη θέλησε και μια φήμη που μάλλον απεχθάνεται Είναι η εποχή των μεγάλων περιπλανήσεων: Αμερική, Λονδίνο, Παρίσι κ.α. «Το '66 βρέθηκα στην Αμερική. Έμεινα κι έζησα εκεί κάπου έξι χρόνια, τα χρόνια της δικτατορίας, για λόγους καθαρά εφοριακούς - ανεκαλύφθη πως χρωστούσα τρισήμισυ περίπου εκατομμύ­ ρια στο δημόσιο. Όταν εξόφλησα το χρέος μου επέ­ στρεφα περίπου το 7 2 και ίδρυσα ένα καφενείο που

1972: Ολοκληρώνει το -κατά πολλούς- κορυφαίο έρ­ γο του, τον Μεγάλο Ερωτικό. «Ο "Μεγάλος Ερωτικός" έγινε από ένα αίσθημα ενοχής κι όχι από ερωτικούς λόγους. Μόνον οι ανόητοι φαντάζονται ότι όταν είσαι ερω τευμένος γράφεις ένα έργο σαν τον "Μεγάλο Ερωτικό". Τον "Μεγάλο Ερωτικό" τον γράφεις όταν δεν ασχολείοαι με το αν είσαι ερωτευμένος ή όχι. Έχεις ξεκαθαρίσει τα θέματα και είσαι ελεύθερος να σκέπτε-

85

σαι. Είχα ένα αίσθημα ενοχής απέναντι σε μια θαυμά­ σια γυναίκα, την Μυρτιώτισσα, μητέρα του Γιώργου Παππά, του μεγάλου ηθοποιού, ο οποίος ήταν και πο­ λύ στενός μου φίλος. (...) Μια δεδομένη στιγμή, άρ­ ρωστη στο νοσοκομείο, μου στέλνει το "Σ' αγαπώ", το περίφημο ποίημά της, για να κάνω μουσική, μαζί μ' ένα πολύ συγκινητικό γράμμα. Τότες, είπα ότι θα πάω αμέ­ σως να τη δω, αλλά δεν πήγα, και, με την επιπολαιό­ τητα που χαρακτηρίζει τους νέους, το ξέχασα. Βρέθη­ κα στην Αμερική, όπου διαβάζοντας ότι πέθανε η Μυρ­ τιώτισσα, μου ήρθε στο νου η παράλειφή μου και βρή­ κα το γράμμα της και το ποίημα, κι αισθάνθηκα όλες τις τύψεις ενός ανθρώπου που, σαν νέος, κάνει τέ ­ τοιου είδους αστοχίες κι επιπολαιότητες. Θέλησα να γράφω μουσική εκ των υστέρων γι' αυτό το ποίημα της Μυρτιώτισσας, το τόσο γνωστό στις παλαιότερες γενιές. Για να το συμπεριλάβω όμως κάπου έπρεπε να κάνω έναν ολόκληρο Ερωτικό. Κι έτσι, αποφάσισα να επιλέξω ποιήματα από τη Σαπφώ μέχρι τις μέρες μας, για να ουμπεριληφθείκαι το "Σ' αγαπώ" της Μυρτιώ­ τισσας. Κι έκανα τον “Μεγάλο Ερωτικό". Νομίζω ότι πέτυχα ένα ωραίο έργο και, κατά βάθος, της ανήκει ε ξ ο­ λοκλήρου. Αν ανήκει σε κάποιον ο ‘Μεγάλος Ερωτι­ κός", δικαιωματικά ανήκει στη μνήμη της Μυρτιώτισσας"®. Ολοκληρώνει επίσης το Σκληρό Απρίλη του '45, μετα­ γραφές λαϊκών τραγουδιών για ορχήστρα. Από το προλογικό σημείωμα του Κώστα Ταχτσή στο εξώφυλλο του δίσκου διαβάζουμε: «0 Χατζηδάκις έχει πει, πως οι “Πασχαλιές μέσα από τη νεκρή γη" ήταν μια προσευ­ χή. 0 "Σκληρός Απρίλης του '45" είναι κάτι περισσότε­ ρο: ένα ρέκβιεμ σ' εκείνο το ωραίο και τόσο γόνιμο νεανικό μας όραμα, κι ίσως έτσι η ενδόμυχη υπόσχεση μιας το ίδιο γόνιμης χρήσης του λίγου χρόνου που μας μένει ακόμα""1'.

1973: 0 οδοιπόρος, το μεθυσμένο κορίτσι και ο Αλκι­ βιάδης, κύκλος τραγουδιών και εμβόλιμες πρόζες, σε στίχους Μ. Ελευθερίου και του συνθέτη.

1974: Τα πέριξ, διασκευή-ενορχήστρωση ρεμπέτικων τραγουδιών.«(...) αρχίζοντας να επιλέγω και να τοπο­ θετώ τα εβδομήντα, ίσως κι ογδόντα πιο όμορφα τρα­ γούδια της λαϊκής μας τούτης μουσικής περιοχής, επι­ χειρώ να τα μεταφέρω μες από μια αυθεντικά γυναι­ κεία μορφή, λαϊκή ζωγραφιά μεταίωρη στον κήπο του Βοτανικού ή στο Μπαξέ-Τσιφλίκι, μαστορικά ζωγραφι­ σμένη από τον Μόραλη, με την φωνή ενός κοριτσιού από τη Θεσσαλονίκη που ονομάζεται Βούλα Σαββίδη. (Εδώ ας με συγχωρέσει το όργανο μπουζούκι, που δεν το μεταχειρίζομαι. Έτσι καθώς κατάντησε καλοντυμέ­ 86

νο πονηρό, σαν λαϊκός αγαπητικός, δεν είναι σε θέση πια να εκφράσει τα μύρια όσα ακριβά μας κληρονόμη­ σαν οι "άγνωστοι και ανώνυμοι" δάσκαλοι των σεμνών καιρών)»"3'.

1975-82: Αναπληρωτής γενικός διευθυντής της Εθνι­ κής Λυρικής Σκηνής (1974-1977), διευθυντής μουσι­ κών προγραμμάτων και αργότερα διευθυντής του ανεξαρτητοποιημένου Τρίτου Προγράμματος της ΕΡΤ (1975-1982), γενικός διευθυντής της Κρατικής Ορχή­ στρας Αθηνών μέ­ χρι το 1982. Διορ0 Μ Δ Ν 0 5 · X A R IA A K I* γανώνει τις μουσι­ $Τ Η ΡΩ ΜΑΪΚΗ Α ΓΟ ΡΑ κές γιορτές στα Ανώγεια και στο Ηράκλειο της Κρή­ της (1979-80). «Από το 7 5 αρχίζει μια διάσημη εποχή μου Β TPATOVAIAI947I985 που θα την λέγαμε, για να την ξεχωρί­ σουμε, υπαλληλική, που μ' έκανε ιδιαίτερα γνωστό σ' ένα μεγάλο κι απληροφόρητο κοινό, βεβαίως ελληνι­ κό, σαν άσπονδο εχθρό της ελληνικής μουσικής, των ελλήνων μουσικών και της εξίσου ελληνικής κουλτού­ ρας^ Μέσα σ' αυτή την περίοδο και ύστερα από ένα α­ νεπιτυχές έμφραγμα στην καρδιά, προσπάθησα πάλι, ανεπιτυχώς είναι αλήθεια, να πραγματοποιήσω τις α­ κριβές καφενειακές μου ιδέες πότε στην ΕΡΤ και πότε στο Υπουργείο Πολιτισμού, εννοώντας να επιβάλλω τις απόψεις μου με δημοκρατικές διαδικασίες. Και οι δύο όμως τούτοι οργανισμοί σαθροί και διαβρωμένοι από τη γέννησή τους κατάφεραν να αντισταθούν επιτυχώς και, καθώς λεν, να με νικήσουν "κατά κράτος". Παρ' όλα αυτά, μέσα σε τούτον τον καιρό γεννήθηκε το Τρίτο κι επεβλήθηκε στη χώρα. Έτσι κατάφερα να ολοκληρώσω την τραυματισμένη από την παιδική μου ηλικία προσωπικότητα, καταλήγοντας να πουλώ 'λα­ χεία στον ουρανό" και προκαλώντας τον σεβασμό των νεωτέρων μου μια και παρέμεινα ένας γνήσιος Έλλη­ νας και Μεγάλος Ερωτικός»0'.

1976: Τα παράλογα. Κύκλος τραγουδιών σε στίχους Ν. Γκάτσου.

1977: Συνθέτει το Χωρίον ο Πόθος, κύκλο πέντε τραγουδιών σε στίχους Α. Δημητρούκα, Μ. Αργυράκη και του ιδίου.

1978: Για την Ελένη, κύκλος τραγουδιών σε στίχους Μ. Μπουρμπούλη και του συνθέτη. Πρώτη έκδοση σε δίσκο το 1978. Αναθεωρημένη το 1986. «Η Ελένη, 6-

πως η Μελισσάνθη, η Μάγδα και η Μαριάνθη των ανέ­ μων ανήκει στην πολύ προσωπική μου μυθολογία. Τα τελευταία χρόνια πολλές φορές οαν είμαι μόνος σκέ­ πτομαι την έννοια κορίτσι να μπλέκεται παράξενα στο μύθο μου και στη ζωή μου. Ίσως γιατί η ηλικία μ' ε ­ μποδίζει να δοκιμάσω την απειρία μου σε απομακρυ­ σμένες ή καινούργιες εμπειρίες. Κι έτσι θα μείνω μ' ότι θυμάμαι από τον έρωτα συγκεχυμένα και μισό. Με μιαν Ελένη που κάπου στη Γη ή μες στην απέραντη οι­ κουμένη έχει ταφεί. Όλα τα τραγούδια έ­ χουν ένα παρόμοιο ’λαϊκό’ κλίμα χωρίς απ' την αρχή που τα συνέθεσα να 'ναι α­ ποσαφηνισμένο τι α­ κριβώς θα υπηρετή­ σουν. Εμένα ή την ι­ δέα της Ελένης. Τα οράματά μου ή την επίμονη ιδέα ενός κοριτσιού εξαφανι­ σμένουI»111’.

1980-1994: Η εποχή της Μελισσάνθης, σε στίχους του συνθέ­ τη, για βαρύτονο, τέσσερις χορωδίες (παιδική, δύο γυναι­ κείες και μεικτή) και ορχήστρα. «Η εποχή της Μελισσάνθης τέλειωσε. Σήμερα ζω για πάντα τον χαμό της. Κι ο κόσμος μας δεν πάει να γίνει καλλίτε­ ρος. Με όλα όμως αυτά, δεν θέλω να δώσω ιστορικές διαστάσεις στην Μελισσάνθη και στην εποχή της. Επι­ θυμώ να καταγράφω μόνο, την προσωπική μου περι­ πέτεια και συμμετοχή στην πρόσφατη ιστορία του κόαμου, έτσι καθώς την έζησα μεσ' από το σπίτι μου και μέσα από την πόλη που εξακολουθώ να ζω»ηο>.

1982: Οι μπαλάντες της Οδού Αθηνάς, κύκλος τραγουδιών σε στίχους Α. Δημητρούκα, Ά. Δαβαράκη και του συνθέτη. Χορογραφήθηκε από τον Μ. Μηεζάρ. Ένα από τα κορυφαία του έργα, οι Μπαλάντες, είναι «μια ποιητική σπουδή πάνω στη βία και στην “σκοτεινή μας ρίζα της κραυγής", όπως το είπε ο Λόρκα μεσ' απ' τα ελληνικά του Νικολάου Γκάτσου. Είναι ένας μαίαν­ δρος μελωδικός ευφάνταστων ερωτικών συμπλεγμά­ των. Είναι κρυφές αυτοαναλύσεις, εξομολογήσεις και περιδιαβάσεις στον κληρονομημένο αθέατο χώρο της

ψυχής μας. Είναι μια μουσική καταγραφή των περιθω­ ριακών μας παρορμήσεων. Τέλος, είναι μια τελετουρ­ γική προσπάθεια μέσα μας και μας ωθούν, μας οδη­ γούν αδίστακτα προς την πανάρχαια και τελειωτική μας διαδρομή»"5'.

1982-1983: Διευθυντής του περιοδικού Το Τέταρτο.

1985: Δημιουργία της ανεξάρτητης δισκογραφικής ε ­ ταιρείας «Σείριος».

0 Βαοίλης Τοιτοάνης μι τον Μ. Χατζιόάκι το 1960

Κυκλοφορεί ο διπλός δίσκος 0 Μόνος Χατζιδάκις στη Ρωμαϊκή Αγορά. 35 τραγούδια 1947-1985. «Η "Ρωμαϊ­ κή Αγορά’ περιέχει όσα τραγούδια μου διάλεξα για να σας τα ξαναδώσω με λεπτομέρειες γνήσια μουσικές και τραγουδισμένα από αληθινούς τραγουδιστές, που υπηρετούν την Μουσική και όχι την ειδωλολατρία ενός επαρμένου και κορεσμένου κοινού»®.

1988: Η Λαϊκή Αγορά, με 30 τραγούδια της περιόδου 1959-1975. «Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί αυτά τα τραγούδια μου με μια τόσο καινούργια μορφή, ύ­ στερα από την εξαντλητική χρήση τους από τους λαϊ­ κούς τραγουδιστές του '60; Η δημοτικότης σπάνια συ­ ντηρεί την διαχρονικότητα. Η ανάμνηση είναι αισθημα­ τική και ασφαλώς παρέχει και μιαν ημερομηνία θανά­ του. Γι' αυτό υπήρξα από παλιά εχθρός της ανεύθυνης λαϊκής επιτυχίας. Κάθε φορά, έμενα σκυθρωπός στο χειροκρότημα. Είχα καταλάβει πως η λαϊκή επιδοκιμα­ σία δεν ήταν ο στόχος μου. Και την εχθρεύτηκα. Κι όσο 87

για την θεματολογία των τραγουδιών μου με τα "παλληκάρια και τα φεγγάρια", αποτελούσαν σκηνικό -Αργυρακικό, θάλεγα- που κάλυπτε έντεχνα την εθνι­ κή μας αθλιότητα, έτσι τουλάχιστον όπως φανερώθη­ κε με την Δικτατορία κι έτσι όπως επισημοποιήθηκε με το φευτοσοσιαλιστικό παρόν μας»m . Χ Γ Περίοδος, 1 9 9 0 -1 9 9 4 : «(...) Επανατοποθέτηση

στη μουσική με το αυστηρό πνεύμα της νεότητάς του. Εξήντα οκτώ ετών. Ορχήστρα των Χρωμάτων και αρχή της πιο σημαντικής του περιόδου που θα κρατήσει τουλάχιστον άλλα είκοσι πέντε χρόνια»"'.

1992: Τα τραγούδια της αμαρτίας, κύκλος τραγουδιών σε στίχους Ντ. Χριστιανόπουλου και Γ. Χρονά.«... μου έγ ινε αντιληπτό πως ο αρχαίος έ ­ ρωτας δεν έχει τό­ ση αξία στον καιρό μας, δίχως αυτό το ανομολόγητο α ί­ σθημα αμαρτίας κι ενοχής που μας παρέχει η βυζαντι­ νή θρησκευτική κληρονομιά μας. Και όλ' αυτά επιχει­ ρώ να τα συνθέσω, σε μια πολύχρωμη τοιχογραφία που περιέχει ποιήματα του Ντίνου Χριστιανόηουλου κι ένα του Γιώργου Χρο­ νά, βυζαντινές υ­ μνωδίες, λαϊκούς ρυθμούς και μια στρατιωτική μπάντα που να παίζει επίμονα το "Ειδύλ­ λιο του Ζήγκφριντ" του Βάγκνερ. Το έργο αυτό το α­ φιερώνω σ' όσους μπορούν ακόμη να διαβρωθούν α­ πό τη Μουσική και το Τραγούδι»™. Το έργο θα κυκλο­ φορήσει μετά το θάνατο του συνθέτη.

1993: Αντικατοπτρισμοί, κύκλος τραγουδιών σε στί­ χους Ν. Γκάτσου και Α. Δημητρούκα. «Τα Reflections με την φόρτιση των Ελληνικών στίχων του Γκάτσου έγι­ ναν σαν τα πολλά πρόσωπα μιας γυναίκας. Μιας γυναί­ κας που θα μπορούσε να είναι κι ένας νέος άντρας μέ­ σα στην επαναστατημένη ατμόσφαιρα αμφισβήτησης που χαρακτήριζε τη Νέα Υόρκη του ‘68. Έγιναν οι αντι­ κατοπτρισμοί της πόλης και των νέων ανθρώπων της

88

και απαιτούσαν πολυεδρική ερμηνεία γυναίκας με δια­ φορετικές φωνές, με αντιδράσεις, με όψεις σπασμέ­ νες μέσα σε κρύσταλλα»"'. Είναι το τελευταίο έργο που προλαβαίνει να δει ο συνθέτης να κυκλοφορεί.

1994: Θάνατος του Μάνου Χατζιδάκι, το απόγευμα της

15ης Ιουνίου. Ήταν εξήντα εννέα ετών. Όπως έγραφε στο οπισθόφυλλο του δίσκου Το χαμόγελο της Τζοκόντας, ως σχολιασμό για το τελευταίο, αριοτουργηματικό, μέρος του έργου Χορός με τη σκιά μου: «Σαν μπή­ κα σπίτι μου άρχισα να χορεύω. Ο ήχος μιας μπάντας με παρασύρει. Σκίζω τον τοίχο, βρίσκομαι στους δρό­ μους, χρωματισμένους εφιαλτικά, κι’ οι μπάντες να χτυπάνε τους ρυθμούς ξέφρενα, ενώ γω χάνομαι μες στο χρόνο, μόνη, έρημη, αινιγματική, μεσ' από κει που ήρθα, αφήνοντας πίσω μου ένα χαμόγελο παντοτεινό στη μνήμη των ανθρώπων. Γιατί κανείς ποτέ δεν θα γνωρίσει, αν ήρθα, αν έφυγα κι' αν πράγματι υπήρξα κάποτε τυχαία ανάμεσά τους»m.

ΠΗΓΕΣ Οι αριθμοί στο τέλος κάθε παραθέματος παραπέμπουν στις εξής πηγές: 1. Πρόγραμμα συναυλίας της Ορχήστρας των Χρωμάτων: Μάνος Χατζιδάκις - Νίκος Γκάτσος: Οι μύθοι μιας γυναί­ κας/Αντικατοπτρισμοί. Με την Αλίκη Καγιαλόγλου. Διευθύ­ νει ο Μίλτος Λογιάδης. Μέναρο Μουσικής Αθηνών, Ιανου­ άριος 1994.

2. Μάνος Χατζιδάκις: Τα σχόλια του Τρίτου, Αθήνα, «Εξά­ ντας», 1981.

3. Μάνος Χατζιδάκις: Ο καθρέφτης και το μαχαίρι, Αθήνα, «Ίκαρος», 1988.

4. Οδυσσέας Ελύτης: Ανοιχτά χαρτιά, Αθήνα, «Ίκαρος», 1974.

5. Μένης Κουμανταρέας: Πλανόδιος Σαλπιγκτής, Αθήνα, «Κέ­ δρος», 1989.

6. Μάνος Χατζιδάκις; Τα τραγούδια της Ρωμαϊκής Αγοράς, δι­ πλός δίσκος ακτίνας.

7. Μάνος Χατζιδάκις: Πασχαλιές μέσα από τη νεκρή γη, δί­ σκος βινυλίου.

8. Μάνος Χατζιδάκις: Το χαμόγελο της Τζοκόντας, δίσκος βι­ νυλίου.

9. Μάνος Χατζιδάκις: Τα Λειτουργικά, δίσκος βινυλίου.

10. Μάνος Χατζιδάκις: Η εποχή της Μελισσάνθης, δίσκος βινυ­ λίου.

11. Μάνος Χατζιδάκις: Για την Ελένη, δίσκος ακτίνας.

12. Μάνος Χατζιδάκις: Η Λαϊκή Αγορά, διπλός δίσκος ακτίνας.

13. Μάνος Χατζιδάκις: Τα πέριξ με την Βούλα Σαββίδη, δίσκος ακτίνας.

14. Μάνος Χατζιδάκις: 0 άκληρός Απρίλης του '45, δίσκος α­ κτίνας.

15. Μάνος Χατζιδάκις: Οι μπαλάντες της Οδού Αθηνάς, δίσκος ακτίνας.

16. Μάνος Χατζιδάκις: Τα τραγούδια του της αμαρτίας, δίσκος ακτίνας.

Τεοσερα έργα αιχμές στη μ ο υ σ ι κ ή του Μ ά ν ο υ Χ α τ ( ι δ ά κ ι του ΚΩΣΤΑ ΜΥΛΩΝΑ

επίδραση που είχε το λαϊκό τραγούδι στη διαμόρφωση του μουσικού ύφους του Μάνου Χατζιδάκι ήταν μεγάλη και καθορι­ στική. Το ανήσυχο μυαλό του -νεαρού ακόμα τότε- συνθέτη α­ νακαλύπτει και συλλαμβάνει τον πλούτο, την ευαισθησία και τη μελωδική δύναμη που υπάρχει στο είδος αυτό, του οποίου τα βαθύτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα κλείνουν μέσα τους ό,τι αυθεντικότερο μπορεί κανείς να συναντήσει στη νεότερη ιστορία του ελληνικού τραγουδιού. Η γνησιότητα, το αδρό και αρρενωπό ύφος, κα­ θώς και η παρθενικότητα της έμπνευσης των λαϊκών δημιουργών, συ­ ναρπάζουν τον πρωτοπόρο καλλιτέχνη. Το πάθος, ο ανικανοποίητος ε­ ρωτισμός, η ωμή ειλικρίνεια και, κυρίως, η ιδιότυπη μουσική γλώσσα του λαϊκού τραγουδιού τον σαγηνεύουν και γίνονται η αφετηρία της μουσικής του σκέψης. Γνωρίζοντας πολύ καλά τις αμαρτωλές επιμειξίες που είχε μέχρι τότε το ελληνικό τραγούδι με τα δυτικά μουσικό πρότυπα και διαπιστώνοντας την ξεχωριστή πρωτοτυπία των λαϊκών συνθέσεων, ο Χατζιδάκις στρέ­ φει το ερευνητικό βλέμμα του σ' αυτές, εντάσσοντας το μουσικό υλικό τους καθώς και τη βαθύτερη ουσία και το πνεύμα τους στο εμπνευσμέ­ νο πιανιστικό έργο του Για μια μικρή λευκή αχιβάδα (1948). Το μουσικό περιεχόμενο και τα μορφολογικά στοιχεία του λαϊκού τρα­ γουδιού (μελωδία, ρυθμός, χαρακτηριστική τεχνική των λαϊκών οργά­ νων, ύφος) παράλληλα με μία, ενίοτε, λόγια αρμονική πλοκή αποτε­ λούν τη βάση πάνω στην οποία στηρίζεται για να χτίσει αυτό το έργο, το οποίο αποτελείται από πέντε πρελούδια και χορούς. Μολονότι ο επηρεασμός που έχει δεχτεί ο Χατζιδάκις από τον Σεργκέι Προκόφιεφ, και ιδιαίτερα από την πρώτη συμφωνία του (πράγμα το οποίο, άλλωστε, ο­ μολογεί έμμεσα και ο ίδιος με τον τίτλο που δίνει στο δεύτερο πρελούδιο «Συνομιλία με τον Σεργκέι Προκόφιεφ»), είναι εμφανής, ωστόσο η σύνθεση αυτή -και μάλιστα την περίοδο που γράφτηκε- δεν παύει να α­ ποτελεί ιδιαίτερη και σημαντική κατάθεση στη μουσική ζωή του τόπου μας. Κατάθεση που θα σημαδέψει και το κατοπινό έργο του Χατζιδάκι. Έργο βαθύτατα ελληνικό, βασισμένο στον πλούτο των πηγών της λαϊ­ κής ευαισθησίας, το οποίο ταρακούνησε τα λιμνάζοντα ύδατα της, ενίο89

τε, σοβαροφανούς λόγιας μουσικής και έδωσε μια άλ­ λη, ξεχωριστή διάσταση στη σύγχρονη μουσική μας. Μια άλλη αιχμή, επίσης, στη μουσική πορεία του Μά­ νου Χατζιδάκι αποτελεί το έργο του Οι όρνιθες το ο­ ποίο ολοκλήρωσε το 1964 δίνοντάς του την τελική μορφή καντάτας-μπαλέτου, για μεικτή και παιδική χο­ ρωδία, ορχήστρα και τέσσερις σολίστες τραγουδι­ στές1. Με το έργο αυτό το μουσικό πρόσω­ πο του συνθέτη πλουτίζεται με νέα στοιχεία και χαρα­ κτηριστικά. Πρόκει­ ται για μια σύνθεση όπου χορωδία, ορ­ χήστρα και σολί­ στες συνυπάρχουν με πλήθος αξιο­ θαύμαστων συν­ δυασμών, σ' ένα πανέμορφο άκου­ σμα ρυθμών και μελωδιών επεξερ­ γασμένων με πρω­ τοτυπία, έμπνευση και δημιουργική αυ­ στηρότητα. Η μου­ σική γλώσσα αυτής της καντάτας ξαφνιάζει και καθη­ λώνει τον ακροατή με τη δύναμη και την ποικιλία των εκφραστικών της μέσων. Πότε με τη χορωδία μόνη της, πότε με μια φωνή και μια άρπα, πότε με τον τερά­ στιο όγκο ορχήστρας, χορωδίας και σολίστ μαζί, πότε μ' ένα βιολί κι ένα φλάουτο ή μια κιθάρα κι ένα μαντο­ λίνο, ο Χατζιδάκις πετυχαίνει να σφιχτοδέσει τα δεκα­ τρία μέρη που απαρτίζουν το έργο σ' ένα αξεχώριστο και αδιαίρετο μουσικό σύνολο. Με ύφος ανάλαφρο και συνάμα στιβαρό, κατορθώνει να κάνει ολόκληρο το έργο να κυλάει σαν τραγούδι. Και αυτή η αίσθηση του τραγουδιού υπάρχει ακόμα και σε μέρη όπου δεσπόζει μια μοντέρνα μουσική γραφή, ή όπου η μελωδία πα­ ραχωρεί τη θέση της στο ρετσιτατίβο. Επισημαίνω ορισμένα σημεία του έργου που προκαλούν ιδιαίτερη εντύπωση με την ομορφιά τους: στο πρώτο μέρος, την ευρηματική και πρωτότυπη μελωδία της «Αηδόνας». Στο τρίτο μέρος (πάροδος, είσοδος και επίθεση πουλιών), το αριστοτεχνικό δέσιμο οκτώ μου­ σικών θεμάτων σ' ένα όργιο ρυθμικής, μελωδικής και αρμονικής συνύπαρξης. Στο τέταρτο μέρος, τη μουσι­ κή παρλάτα από το «Φίλτατέ μου γεροντάκο» και το 90

τραγούδι «Οι κύκνοι». Στο πέμπτο μέρος, το αριστουργηματικό τραγούδι «Ω καλή μου ξανθιά». Στο όγδοο μέρος, το καταπληκτικό φωνητικό κουαρτέτο από τους σολίστ με τη συνοδεία της ορχήστρας. Στο ένατο μέρος, το τραγούδι της «Αηδόνας». Η σύνθεση αυτή είναι πράγματι μια πολύ σημαντική στιγμή στη μουσική πορεία του Χατζιδάκι. Η περίτεχνη αρμονική πλοκή, η δεξιοτεχνική ενορχήστρωση, η άνε­ τη και αβίαστη αντιστικτική κίνηση των φωνών ορχή­ στρας και χορωδίας, μαζί με τις εξαίσιες μελωδίες της, μαγεύουν και τον πιο απαιτητικό ακροατή. Παράλληλα ο τρόπος της χρησιμοποίησης όλων αυτών των μουσι­ κών στοιχείων και το έντονο πάθος του συνθέτη να εκ­ φραστεί και να «τραγουδήσει» πηγαία και άμεσα κά­ νουν χωρίς αμφιβολία το έργο αυτό προσιτό και ευχά­ ριστο ακόμα και σε ανθρώπους χωρίς ιδιαίτερη μουσι­ κή παιδεία. Και αυτό ακριβώς είναι το κλειδί που ανοί­ γει την πόρτα για την εξήγηση του φαινομένου «Χατζιδάκις». Το ότι κατορθώνει να δημιουργεί έργα με απαι­ τήσεις και σοβαρά από κάθε άποψη, ενώ ταυτόχρονα πετυχαίνει με ευθυβολία το στόχο τού να γίνει οικείος και κατανοητός κερδίζοντας το στοίχημα με το μεγάλο κοινό.

0 κύκλος τραγουδιών 0 Μεγάλος Ερωτικός (19711972) είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα του Μά­ νου Χατζιδάκι και, αναντίρρητα, ένα από τα ωραιότερα της ελληνικής μουσικής δημιουργίας των τελευταίων τριάντα ετών. 0 ισχυρισμός αυτός δε θεμελιώνεται μόνο από την προσωπική μου άποψη αλλά και από πολλές άλλες που κατά καιρούς έχουν διατυπώσει α­ ξιόλογοι συνθέτες και άνθρωποι του ευρύτερου μου­ σικού χώρου2.

0 κύκλος αυτός είναι ένα έργο για δύο φωνές, χορω­ δία και ομάδα οργάνων και αποτελείται από έντεκα τραγούδια βασισμένα σε ποίηση Ελλήνων ποιητών ό­ λων των εποχών, από τον Ευριπίδη και τη Σαπφώ έως τον Σεφέρη και τον Γκάτσο και από τον Χορτάτζη και τον Σολωμό έως τον Καβάφη και τον Ελύτη. Είναι έργο γνήσια ελληνικό, όχι μόνο χάρη στην ποίηση αλλά και τη μουσική του, η οποία, εκτός όλων των άλλων στοι­ χείων που τη συνθέτουν, διακρίνεται επίσης για τη βα­ θιά και ουσιαστική σχέση της με το πνεύμα της παρά­ δοσης, με τους μουσικούς θησαυρούς του λαϊκού τρα­ γουδιού και της βυζαντινής υμνωδίας. Είναι κορυφαία, από κάθε άποψη, δημιουργία, μέσα στην οποία συν­ δυάζεται, με ανεπανάληπτο ήθος και ομορφιά, το σο­ βαρό με το ανάλαφρο μουσικό ύφος, το έντεχνο και πρωτόγνωρο με το οικείο και γνώριμο ηχητικό άκου­ σμα. Πρόκειται για έντεκα τραγούδια που το καθένα α­ πό αυτά είναι ένα μουσικό αριστούργημα, ένα μουσικό

Βρυξέλλες, 1964: Επιθεωρεί τις μακέτες για ΓβνςΌρνιθες

κομψοτέχνημα που φανερώνει το μοναδικό ταλέντο και την ευαισθησία του συνθέτη. Η μουσική σ' αυτά τα τραγούδια ακολουθεί πιστά το στίχο ερμηνεύοντας και αποσαφηνίζοντας το βαθύτε­ ρο νόημα του ποιητικού λόγου, χωρίς να παραμελεί ωστόσο και τη δική της μορφολογική συνέπεια και α­ νάπτυξη. Δε θα ήταν υπερβολικό να ειπωθεί ότι πρό­ κειται, ίσως, για την ουσιαστικότερη και ωραιότερη μουσική προσέγγιση που έγινε ποτέ στην ελληνική ποίηση τα τελευταία χρόνια. Τα τραγούδια είναι πλημμυρισμένα από μελωδίες σπά­ νιας ομορφιάς· μελωδίες οι οποίες αποκτούν περίσ­ σεια χάρη καθώς περιπλέκονται μέσα στον αρμονικό πλούτο που τις συνοδεύει. Οι αρμονίες που υπάρχουν κάτω από τις μελωδίες αυτών των τραγουδιών, άλλο­ τε κλασικές κι άλλοτε εντελώς σύγχρονες, είναι κάτι παραπάνω από απλή συνοδεία- είναι μια ολοκληρωμέ­ νη μουσική υποστήριξη με τη δική της αυτονομία και το δικό της ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Εκείνο, όμως, που δίνει στα τραγούδια αυτά την ξεχωριστή λάμψη και το διακεκριμένο ηχητικό αποτέλεσμα είναι η άψογη, από κάθε άποψη, ενορχήστρωσή τους. Μια ενορχήστρωση γεμάτη φαντασία και ευρηματικότητα, πρωτοφανέρω­ τη στο ελληνικό τραγούδι, που αναδεικνύει με θαυμά­ σιους ηχοχρωματικούς συνδυασμούς τη μελωδική ε-

κτύλιξη και την αρμονική πλοκή. Μια ενορχήστρωση γεμάτη εκπλήξεις, μουσικές χειρονομίες και έμπνευση, όπου οι αυστηρές επιλογές, οι ευέλικτες κινήσεις και οι λιτοί συνδυασμοί των οργάνων συνυπάρχουν σε μια αρμονική συνεργασία, τονίζοντας με απαράμιλλο τρό­ πο και την παραμικρή λεπτομέρεια της μουσικής. Η «φωνή» της ορχήστρας κυριαρχεί στον ίδιο, σχεδόν, βαθμό με τη φωνή του τραγουδιστή και είναι ένα άλλο «τραγούδι» μέσα στο τραγούδι. Κλείνοντας την αναφορά στον κύκλο Ο Μεγάλος Ερω­ τικός, θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα τραγούδια του, με την ανεπανάληπτη ομορφιά τους, αποτελούν ορό­ σημο στην ιστορία του ελληνικού τραγουδιού. Το έργο Η εποχή της Μελισσάνθης βασισμένο σε ποι­ ήματα του συνθέτη, είναι καντάτα για μία γυναικεία φωνή, δύο νεανικές ανδρικές φωνές, μεικτή χορωδία, παιδική χορωδία και μικρή ορχήστρα δωματίου. Γρά­ φτηκε το χρονικό διάστημα 1970-1980 και αναφέρεται στις πρώτες μέρες μετά την απελευθέρωση από τη γερμανική κατοχή. Το έργο είναι γεμάτο από μνήμες και εικόνες της σπα­ ρακτικής εκείνης εποχής, που σημάδεψε ανεξίτηλα τους ανθρώπους αλλά και τη νεότερη ιστορία αυτού του τόπου. Είναι και αυτό μία από τις πιο σημαντικές αιχμές στη μουσική πορεία του Χατζιδάκι, γιατί κατα-

91

γράφει με αξιοθαύμαστο μουσικό τρόπο και σπάνιο καλλιτεχνικό ήθος όλες τις πικρές εμπειρίες αυτής της φρικτής μεταπολεμικής περιόδου. Εδώ το γνωστό λυρικό ύφος του συνθέτη παίρνει δρα­ ματικές διαστάσεις, καθώς ο χειρισμός του μουσικού υλικού γίνεται έτσι ώστε να είναι απόλυτα συνυφασμένο και δεμένο με το σύνθετο πνεύμα και το πολυ­ διάστατο κοινωνικό νόημα αυτής της συγκλονιστικής εποχής. Το έργο χωρίζεται σε δεκαέξι μέρη που τα απαρτί­ ζουν είκοσι πέντε κομμάτια, από τα οποία άλλα είναι ορχηστρικά και άλλα τραγούδια που λειτουργούν σε συνάρτηση μεταξύ τους, δημιουργώντας ένα μουσι­ κό σύνολο ξεχωρι­ στού ενδιαφ έρο­ ντος. Είναι γεμάτο από υπέροχες με­ λωδίες, επεξεργα­ σμένες με ήθος και αυστηρότητα, που δημιουργούν συναρπαστική μου­ σική ατμόσφαιρα. Σολίστες, χορω­ δίες και ορχήστρα, με κυρίαρχο όργα­ νο το μπουζούκι -το οποίο σηματο­ δ ο τε ί την εποχή και φ ορ τίζει το στίγμα του νεοέλ­ ληνα -, συνυπάρ­ χουν σ' ένα α ξ ε ­ χώριστο μουσικό παζλ, σε μια αδιαί­ ρετη μουσική τοιχογραφία, που συνθέτει με σπαρα­ κτικά δραματικούς τόνους το ψυχογραφικό τοπίο της μεταπολεμικής Ελλάδας. Η μουσική γλώσσα του, άλ­ λοτε κλασική και άλλοτε μοντέρνα -κάτι που απαντά­ ται στα περισσότερα έργα του συνθέτη-, συμβάλλει καθοριστικά στη διαμόρφωση ενός μουσικού κλίμα­ τος πιστού και ευθυγραμμισμένου στο περιεχόμενο και το νόημα του έργου. Όλα τα μέρη του και όλα α­ νεξαιρέτως τα κομμάτια που τα απαρτίζουν είναι πα­ νέμορφα και παρουσιάζονται με τρόπο που συνδυά­ ζει την αβίαστη και πηγαία έκθεση των μουσικών θε­ μάτων με την ελεγχόμενη και περίτεχνη ανάπτυξή τους. Υπάρχουν, όμως, ορισμένα κομμάτια που είναι πράγματι αριστουργήματα, όπως για παράδειγμα: «Η βροχή», «Το πρόσωπο της νύχτας», «Φοβόμουν μ' έ ­ 92

πνιγε η σιωπή», «Ελεημοσύνη από τον ουρανό», «Στο φίλο μας που χάσαμε», «Μητέρα κι αδελφή», «Ένα ρολόι στο καπηλειό», «Επιτάφιος» κ.ά. Πλούσια αντιστικτική κίνηση φωνών, πολυπλοκότητα ρυθμών, ποικιλία ηχοχρωμάτων και αρμονικών εναλ­ λαγών, θαυμάσια ενορχήστρωση σ' ένα σπάνιο συν­ δυασμό οργάνων και ανθρώπινων φωνών είναι μερικά από τα μουσικά χαρακτηριστικά της σημαντικής αυτής σύνθεσης. Επίσης πρέπει να τονιστεί η συμβολική μου­ σική συνύπαρξη της μπάντας με το μπουζούκι στο κομμάτι «Το εμβατήριο της Μελισσάνθης», η ευρηματι­ κή παρεμβολή του Εθνικού Ύμνου στο τραγούδι «Η λησμονημένη», καθώς επίσης και η τολμηρή και ε ­ μπνευσμένη χρήση αυτού του λαϊκού οργάνου στο χο­ ρωδιακό κομμάτι «Επιτάφιος», όπου το συγκεκριμένο εκκλησιαστικό ύφος της μουσικής σμίγει ιδανικά με τον αυθεντικό λαϊκό αυτοσχεδιασμό (ταξίμι). Το αυθεντικό αποτέλεσμα αυτής της χρήσης είναι ξεκάθαρο και το σπαρακτικό του νόημα ολοφάνερο! Και όλα αυτά δο­ σμένα με τη μοναδική ευαισθησία του Μάνου Χατζιδάκι, σε μια άκρως συγκινητική μουσική που είναι άλλοτε λυρική και άλλοτε δραματική, αλλά συνάμα τρυφερή και ερωτική. Η εποχή της Μεήισσάνθης, που, όπως όλα τα σημαντι­ κά έργα, προσφέρεται για παραπάνω από μία ανάγνω­ ση, είναι ένα μουσικό δημιούργημα γνήσια εθνικό, όχι μόνο γιατί είναι αυθεντικό και ειλικρινές, αλλά και γιατί παρουσιάζει το μετακατοχικό πρόσωπο της Ελλάδας με τα πραγματικά του χαρακτηριστικά και όχι παραχαραγμένο ιστορικά. □

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Τη μουσική των Ορνίθων ο Χατζιδάκις έγραψε αρχικά για μια παράσταση του θεάτρου Τέχνης που παίχτηκε στο Φε­ στιβάλ Αθηνών το 1959. Το 1960 ο Κουν ζήτησε από τον Χατζιδάκι να ηχογραφήσει όπως όπως μέσα σε μια μέρα και με τέσσερα μόνο όργανα μια «σκιά» της μουσικής του, που όμως τον βόλεψε να συνδέσει τη λαϊκή αριστοφανική παράστασή του, με την οποία γνώρισε την επιτυχία εδώ και στην Ευρώπη. Η τρίτη και τελευταία επεξεργασία των Ορνίθων, την οποία εξετάζουμε, είναι η πιο ολοκληρωμένη και ηχογραφήθηκε το 1964.

2. θα μπορούσα να παραθέσω ένα μακρύ κατάλογο με ονό­ ματα γνωστών και άγνωστων συνθετών που έχουν την ίδια άποψη με τη δική μου σχετικά με το έργο αυτό, το οποίο είναι πράγματι ένα κόσμημα της σύνχρονης ελληνικής μου­ σικής δημιουργίας. Ενδεικτικά αναφέρω τον θάνο Μικρούτσικο, ο οποίος σε ραδιοφωνική συνέντευξη υποστήριξε ό­ τι τα τραγούδια του Μεγάλου Ερωτικού δεν έχουν να ζηλέ­ ψουν τίποτα από τα πιο αξιόλογα τραγούδια, π.χ., του Σούμπερτ ή του Μπραμς. Όσο κι αν αυτό ακούγεται υπερβολι­ κό, εντούτοις δεν είναι πολύ μακριά από την αλήθεια.

Μόνοι; Χ α τ ( ι δ ά κ ι ς και κ λ α σ ι κ ή μ ο υ ο ι κ ή

του ΓΙΑΝΝΗ ΣΒΩΛΟΥ την Ελλάδα η ιστορία της μουσικής προχωρά φερόμενη στις πλάτες μεμονωμένων ανθρώπων, παρότι δεν είναι πάντα εύ­ κολο να αποσαφηνιστεί αν αυτή η συμβολική οπτικοποίηση α­ πεικονίζει προσφορά ή... απαγωγή. Αν επιζητούσαμε να συγκε­ φαλαιώσουμε τη μεταπολεμική εξέλιξη της ελληνικής μουσι­ κής στη δράση συγκεκριμένων προσώπων, θα καταλήγαμε α­ μέσως στο δίπολο Χατζιδάκις-θεοδωράκης. Ανάμεσά τους, αναμφίβο­ λα, ο πρώτος είναι εκείνος του οποίου η παρουσία σφράγισε ανεξίτη­ λα τα πράγματα καθώς αποτυπώθηκε πολύπλευρα σε συνειδήσεις, α­ κούσματα και εξελίξεις θεσμών, ενώ είχε μια ιδιότυπη συνέχεια μέσω της επιγονικής δράσης ανθρώπων του προσωπικού του καλλιτεχνικού περιβάλλοντος. Το γεγονός ότι ο Μάνος Χατζιδάκις (1925-1994) δε βρίσκεται πια ανάμεσά μας επιτρέπει μια πιο νηφάλια αποτίμηση της συνολικής προσφοράς του, ενώ έχει δημιουργήσει τάσεις αγιοποίησης (που, ασφαλώς, ο ίδιος θα ειρωνευόταν ανελέητα!). Ταυτόχρονα, ο ό­ γκος αντικειμενικής πληροφορίας, σχολιασμών και αξιολογήσεων που συγκεντρώνεται γι' αυτόν επιβεβαιώνει τη συνεχιζόμενη δράση του και εν τη απουσία του! Ωστόσο, παρότι το διαρρεύσαν διάστημα είναι μάλλον μικρό, η απότομη ποσοτική και ποιοτική κλιμάκωση μεγεθών και εξελίξεων που έφερε η τελευταία δεκαετία στη μουσική ζωή επι­ βάλλει μια συνεχή επιθεώρηση της χατζιδακικής κληρονομιάς. Η συνε­ χής αλλαγή της προοπτικής που επιτρέπει η αύξουσα απόσταση μπο­ ρεί να είναι αποκαλυπτική... Η δουλειά του Μάνου Χατζιδάκι στο τραγούδι, τον κινηματογράφο και το θέατρο είναι γνωστή, παρότι δεν έχει εηιχειρηθεί ακόμη μία αποστασιοποιημένη ιστορική και μουσικολογική αξιολόγησή της σε συσχε­ τισμό προς τα συμφραζόμενα της εποχής (1946-1994). Στο χώρο της κλασικής μουσικής η δράση του υπήρξε έμμεση και πιο σύνθετη, αλλά εξίσου αποφασιστική. Καθώς ο πόλεμος ματαίωσε την απόφασή του να επιχειρήσει ολοκληρωμένες μουσικές σπουδές, ως συνθέτης υ­ πήρξε ουσιαστικά αυτοδίδακτος. 0 ίδιος αποκαλούσε τον εαυτό του τραγουδοποιό. Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι απέρριπτε το διαχωρισμό της μουσικής σε σοβαρή και ελαφρά, συγκεφαλαιώνοντας την άποψή του στο ευφυολόγημα «Η μουσική είναι μία». Αναμφίβολα, το αρχικό

ί

93

νόημα της φράσης ήταν η ένσταση υπέρ της κοινής αξίας στο βάθος των πραγμάτων. Δυστυχώς, όπως συμβαίνει όταν η μετέπειτα πορεία των πραγμάτων τα στερεί από τα αρχικό τους συμφραζόμενα, σήμε­ ρα η φράση κατέληξε να χρησιμοποιείται ως Δούρειος Ίππος-πρόφαση για την άλωση του χώρου της σο­ βαρής μουσικής με καθόλου αξιοκρατικά, εξωμουσικά κριτήρια, γεγονός που ο ίδιος ο Χατζιδάκις -ά ν ­ θρωπος πολύπλευρης καλλιέργειας- ουδέποτε θα διενοείτο... Με αυτά τα δεδομένα, η σχέση του με την κλασική μουσική έχει δύο σαφώς διακριτές όψεις: το συνθετικό του έργο και τη γενικότερη δράση του. Ο συνθέτης Χατζιδάκις και η κλασική μουσική Στη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι κυριαρχεί το τρα­ γούδι είτε ως μουσικό είδος είτε ως χαρακτήρας που διέπει όλη του τη δημιουργία. Πρόκειται για ένα ιδιό­ τυπο, εξευγενισμένο, πολύπλευρα επεξεργασμένο τραγούδι, του οποίου οι κύριοι στόχοι, ακόμη και στην πιο «κλασική» στιγμή ενός Μεγάλου Ερωτικού (1972), παραμένουν σταθερά διαφορετικοί από αυ­ τούς της κλασικής μουσικής. Η αρμονία και ο ρυθμικομελωδικός τους λόγος εντρυφούν στο αενάως και επιτακτικά επανατιθέμενο δίλημμα «Ελλάδα ή Δύση;» και όχι απλώς δεν εξουδετερώνονται από αυτό αλλά, αντίθετα, ευδοκιμούν και ανθούν στη μεταιχμιακή του αοριστία με ανεπανάληπτο σφρίγος. Η δράση τους γοητεύει και ασκεί μια συγκινητικά επουλωτική δράση στον τραυματικό, μετεμφυλιοηολεμικό ψυχισμό των Ελλήνων αστών κερδίζοντας φανερούς και κρυφούς θιασώτες απ' όλες τις πολιτικές παρατάξεις! Η αισθη­ τική πρόταση του χατζιδακικού τραγουδιού συνιστά πλήρη, πολυδιάστατη, συνθετική κατάφαση της υβριδικής συνύπαρξης δύο κόσμων. Παράλληλα, η θεμα­ τολογία του παραμένει σταθερά ερωτικοσυναισθηματική ή/και ιστορικά κρυπτοεπικαιρική. Ριψοκινδυνεύο­ ντας την πρωθύστερη χρήση ενός σύγχρονου όρου, θα έλεγα ότι ο χαρακτήρας του χατζιδακικού τραγου­ διού είναι αυτός ενός μεγαλοφυώς συνθετικού, συ­ ναρπαστικά πολυσυλλεκτικού, ευγενούς cross-over. Εκτός των τραγουδιών, ο επίσημος κατάλογος των έργων του Μάνου Χατζιδάκι περιλαμβάνει ημιτελείς όπερες, χορωδιακές καντάτες, πολλή μουσική για τον κινηματογράφο και το θέατρο, χοροδράματα και μουσική για σόλο πιάνο. Σε όλα αυτά, όταν υπάρχει γραφή για ορχήστρα, η συμφωνική ανάπτυξη ουδέ­ ποτε είναι κυρίαρχο ζητούμενο, γι' αυτό και ουδέπο­ τε αυτονομείται ουσιαστικά. Και εδώ, κέντρο βάρους 94

παραμένει η εκπληκτικά ευρηματική αξιοποίηση ηχο­ χρωμάτων και ρυθμικομελωδικού υλικού στο πλαίσιο του άμεσα αναγνωρίσιμου ύφους των τραγουδιών. Τα πιανιστικά του ΚΜικρή λευκή αχιβάδα (1947-48), Έξι λαϊκές ζω γραφιές (1 949-50), Ιονική σουίτα (1952-53), Ρυθμολογία (1968)1 δίνουν το στίγμα της σχέσης του με τη σοβαρή μουσική ως την αυθάδη αυτοπαρουσίαση ενός πνευματώδους νέου δημιουρ­ γού που ασφυκτιά στον καθωσπρεπισμό και τη σοβα­ ροφάνεια του μουσικού κατεστημένου της εποχής. Τα πρότυπα των Σατί, Προκόφιεφ και άλλων μοντέρ­ νων γίνονται στιγμιαία σημαίες επανάστασης. Η σαφής γενική εκτίμηση είναι ότι η μουσική του Μά­ νου Χατζιδάκι δεν είναι, δεν επιζητά να είναι, ούτε προσποιείται ότι είναι «κλασική». Όταν πειραματίζεται με πιο σύνθετες μορφές, όπως στην Εποχή της Μελισοάνθης, το αποτέλεσμα γίνεται δραματικά συναρ­ παστικό, ωστόσο μουσικά αποβαίνει κάπως αμήχανο. Αντίθετα από τον θεοδωρόκη, που κινήθηκε χρονικώς παράλληλα, ο δημιουργός Μάνος Χατζιδάκις διατηρεί διά βίου το μείζον προτέρημα να παραμένει απαρέ­ γκλιτα ειλικρινής, τίμιος, πιστός στις συντεταγμένες του! Παρότι λάτρεψε και πολέμησε να φέρει το μου­ σικό τους λόγο στ' αφτιά μας, ουδέποτε διανοήθηκε να παρατεθεί σε ένα Μάλερ, Σατί, Σένμπεργκ, Προκό­ φιεφ, Κόπλαντ ή, για να επιλέξουμε ντόπιες αντιστοι­ χίες, σε ένα Σκαλκώτα ή ένα Χρήστου. Ως συνθέτης δεν κατείχε τα μέσα για να αναπτύξει μια τέτοια γλώσσα και, το σημαντικότερο, η κατεύθυνση αυτή δεν τον προσέλκυε ιδεολογικά και δεν τον ενδιέφερε αισθητικά. Συγκεφαλαιώνοντας, η σχέση του δημιουργού Μάνου Χατζιδάκι με την κλασική μουσική υπήρξε περισσότε­ ρο εξωτερική παρά επί της ουσίας. Για το τελευταίο αυτό μαρτυρά ξεκάθαρα το γεγονός ότι, παρότι στην εργογραφία του υπάρχουν ορχηστρικές σελίδες, τ ε­ λικά, δεν υπάρχει ούτε μία αμιγώς συμφωνική. Προς την κλασική μουσική, ως συνθέτης, διατήρησε μια διά βίου αμφίθυμη σχέση: • Ελκυόταν από και, ταυτόχρονα, απεχθανόταν την ι­ στορική, λόγια ρητορική της.

• Ενίοτε, δανειζόταν από αυτήν συγκινησιακώς ή νοηματικώς φορτισμένα μελωδικά τσιτάτα (Σοστακόβιτς, Μάλερ) καθώς επίσης ορχηστρικά ή αρμονι­ κά εφέ (Σατί, Προκόφιεφ) και τα ενέτασσε στα έρ­ γα του με αλάθητο μουσικό ένστικτο, συχνά επι­ διώκοντας θεατρικές εντυπώσεις που υπηρετού­ σαν εξωμουσικά συμφραζόμενα. Άλλοτε πάλι α­ πλώς δανειζόταν μελωδίες που τον γοήτευαν (Μότσαρτ, Βιβάλντι).

• Ο μοντερνισμός του πρώτου μισού (αλλά μόνο αυ­ τού!) του 20ού αιώνα ασκούσε πάνω του ακαταμά­ χητη γοητεία, που όμως δε συνοδευόταν από συ­ νολική, σε βάθος κριτική συναίσθηση για τη ν αντι­ κειμενική του αξία. προς αποφυγή παρεξηγήσεων, τίποτε από τα παρα­ πάνω δε στοιχειοθετεί αφορμή απαξίωσης του χατζιδακικού έργου, ενώ τα όσα ακολουθούν συνιστούν πρωτίστως απόπειρα αυτοψίας και όχι κατηγορητήριο.

Ο Χατζιδάκις των θ εσμώ ν της κ λ α σ ικ ή ς μ ο υ σ ική ς

Τελείως διαφορετικά είναι τα αποτελέσματα της δρά­ σης του στο χώρο της κλασικής μουσικής μέσω της γενικότερη ς προσωπικής το υ ακτινοβολίας και, κυ­ ρίως, τω ν κατευθύνσεων που δρομολόγησε κατά την ταυτόχρονη διευθυντική του θητεία σε τρεις βασι­ κούς κρατικούς θεσμούς-ιδρύμα τα στην επ ταετία 1975-1982, δηλαδή από το τέλ ο ς της χούντας μέχρι την άνοδο του ΠΑΣΟΚ. Πρόκειται για την πιο αποφασι­ στική περίοδο τη ς μεταπολεμικής εποχής, αυτή που

μακροπρόθεσμα διαμόρφωσε το σημερινό, αντιφατι­ κό τοπίο της κλασικής μουσικής. Στο διάστημα αυτό ο Μόνος Χατζιδάκις διηύθυνε την ΚΟΑ (1975-1982), την ΕΛΣ (1975-1977) και το Τρίτο Πρόγραμμα τη ς ΕΡΤ (1975-1982). Εδώ, καθοριστικός παράγοντας τω ν ε ­ ξελίξεω ν ήταν ο ιδεολογικός: με άλλα λόγια το τι πί­ στευαν ότι έπρεπε να γίνει με τη μουσική (κλασική, ε ­ λαφρά, τραγούδι) κατά τη δεδομένη μεταιχμιακή φά­ ση όλοι οι ενδιαφερόμενοι. Αυτοί ήσαν: • 0 ίδιος ο Μόνος Χατζιδάκις.

• Εκείνοι που τον επέλεξαν και τον διόρισαν στις θέ­ σεις α υτές υποστηρίζοντάς τον για όσο διάστημα αποφάσισε ο ίδιος να παραμείνει υλοποιώντας τις απόψεις του.

• 0 παραλήπτης τω ν προτεινομένων, δηλαδή η κρί­ σιμη μερίδα του αστικού κοινού με την επικαιρική δεκτικότητά της. Αποφασιστική για την προώθηση του Μάνου Χατζιδάκι στις θέσεις αυτές υπήρξε η στενή φιλία του με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Τη δράση του στο χώρο τη ς κλασικής μουσικής και του πολιτισμού ευρύτερα καθόρισαν: 95

• Η ανάδυση επιτακτικών αιτημάτων για μια νέα πο­ λιτιστική ζωή, αποτέλεσμα της ρευστοποίησης του προπολεμικού συνολικού συστήματος αξιών. Παρότι κάθε τάξη και παράταξη οραματιζόταν διαφο­ ρετικά την αλλαγή, γενικευμένη και αθροιστική ή­ ταν η ιδεολογική φόρτιση κατ' αρχάς από τα τραύ­ ματα του Β' Παγκόσμιου Πολέμου και του Εμφυλί­ ου (1940-49) και στη συνέχεια από την παρατεταμένη καταπίεση τη ς μετεμφυλιοπολεμικής Δεξιάς και της χούντας (1949-74). Η κατάσταση αυτή έλ η ­ ξε απότομα με τη μεταπολίτευση (1974) που κυ­ ριολεκτικά έλυσε τους ασκούς του Αιόλου...

• Η ιστορική δεκτικότη τα τη ς ελληνικής κοινωνίας στο να λειτο υ ργεί με καθαρά προσωποκεντρικές μεθοδεύσεις.

• Η προσωπική ιδιοσυγκρασία και καλλιέργεια του Μάνου Χατζιδάκι που συνδύαζε στοιχεία λαϊκά αλ­ λά και αισθητισμού. Μετά το ν Εμφύλιο, ο εικοσιπεντάχρονος Μάνος Χατζιδάκις γνωρίστηκε, συγχρωτίστηκε και τελικά εντά­ χθηκε στην υπό ανάδυση μεταπολεμική πνευματική ελ ίτ της Αθήνας, αποτελώντας σχεδόν ιδρυτικό μ έ­ λος στην ιστορική παρέα τω ν κορυφαίων δημιουρ­ γών της γενιάς του '30 (Κουν, Τσαρούχης, Γκάτσος, Μόραλης, Μάνου, Γκίκας κ.λπ.). Στην πνευματική ακτι­ νοβολία αυτών τω ν ανθρώπων, σε ένα ρευστό κλίμα, φορτισμένο από την εγκυμοσύνη βίαιων αλλαγών και ευφρόσυνων οραμάτων, ανδρώθηκε η καλλιτεχνική του προσωπικότητα οδηγούμενη από μια πολύπλευ­ ρη προσωπική ευαισθησία. Πιστός κατ' απόλυτη προ­ τερα ιότητα στην πληθωρική, ατίθαση καλλιτεχνική του ιδιοσυγκρασία, ο Μάνος Χατζιδάκις ουδέποτε χώρεσε σε κουτάκια κομματικών προδιαγραφών αφού ο αριστοκρατικός αισθητισμός του κατέστησε αδιανόη­ τη την πολιτική πειθαρχία σε οιεσδήποτε, έμμεσες ή άμεσες, ντιρεκτίβες. Συνδυάζοντας αισθητισμό και λαϊκότητα, το ανυπότακτο προφίλ το υ το ν προδιέγραψε ως ιδανικό κέντρο σύγκλισης των αντιφατικών τάσεων τη ς εποχής. Φίλος του Καραμανλή αλλά α­ διάλλακτα κριτικός απέναντι σε πολιτικούς και κόμμα­ τα, ά λλ ο τε καταφ ερόμενος εναντίον τη ς κλασικής μουσικής ως «χρεοκοπημένη έννοια πέρα για πέρα...» (Αυγή, 16.5.82), άλλο τε διοργανώνοντας συναυλίες με σύγχρονους Έ λληνες συνθέτες και έργα του 20ού αιώνα, πέντε χρόνια πριν από το θάνατό του ίδρυσε τη δική του «Ορχήστρα τω ν Χρωμάτων» (1989) για να παρουσιάζει «πρωτότυπα προγράμματα που συνή­ θως δεν καλύπτονται από τις συμβατικές συμφωνικές ορχήστρες»...

96

Ο ι καρποί της χ α τ ζιδ α κ ικ ή ς θ η κ ί α ς

Η προ της χούντας (1962-67) συμπαράταξη του Μά­ νου Χατζιδάκι με το ρεύμα της σύγχρονης ελληνικής μουσικής υπήρξε σημαντική και γόνιμη αλλά, μοιραία, διακόπηκε. Κατά τη μεταπολίτευση, τα σύντομα περάσματά του από ΚΟΑ (1975-1982) και ΕΛΣ (19751977) έδωσαν βραχύβιες, περιορισμένου βεληνεκούς αιχμές στο ρεπερτόριο. Κατά τα άλλα, οι θεσμοί αυ­ το ί ακολούθησαν πορεία ύφεσης κυρίως λόγω του γ ενικότερου παραγκωνισμού της σοβαρής μουσικής στις πολιτιστικές προτεραιότητες του ΠΑΣΟΚ. Επί διευθύνσεως Μάνου Χατζιδάκι (1989-1994), πιστή στις προθέσεις της, η «Ορχήστρα τω ν Χρωμάτων» πρόσφερε με τα εναλλακτικά προγράμματά της μια αλη­ θινή ανάσα δροσιάς. Μετά το 1994, οι διάδοχοί του διατήρησαν το προφίλ, ωστόσο, για διάφορους λ ό­ γους, δεν το ανέπτυξαν ούτε προς την αναμενόμενη κατεύθυνση ούτε στο πλήρες δυναμικό του... Αναμ­ φίβολα, αποφασιστικότερη για τη σημερινή τύχη της κλασικής μουσικής στην Ελλάδα υπήρξε η επταετία κατά την οποία ο Μάνος Χατζιδάκις είχε στη διάθεσή του ως παντοδύναμο εργαλείο πολιτιστικής δράσης το Τρίτο Πρόγραμμα της ΕΡΤ. Το αποτέλεσμα εδώ έ ­ μοιαζε με ξέσπασμα θυελλώδους άνοιξης!

• Μείζον θετικό στοιχείο της αλλαγής υπήρξε ένας άνευ προηγουμένου εμπλουτισμός του αναμεταδιδόμενου ρεπερτορίου σοβαρής μουσικής και ένας γόνιμος πλουραλισμός προσεγγίσεων προς μια συ­ νολική κουλτούρα.

• Δόθηκε ανεπιφύλακτη έμφαση στη σοβαρή μουσι­ κή του πρώτου μισού του 20ού αιώνα (Β' Σχολή Βιένης, Στραβίνσκι, Αμερικανοί σ υνθέτες, Βάιλ, Έλληνες μοντέρνοι κ.λπ.), η οποία όμως προβλή­ θηκε μάλλον αβασάνιστα ως πεμπτουσία προοδευτικότητας.

• Κάνοντας πράξη το «η μουσική είναι μία» ο Μάνος Χατζιδάκις (αντι)παρέθεσε στη σοβαρή μουσική πα­ ραδοσιακά ακούσματα από την Ελλάδα και όλο τον κόσμο, ρεμπέτικο, τζαζ, μιούζικαλ, μουσική για τον κινηματογράφο, ποίηση, διήγημα...

• Έκαναν ομαδικά την εμφάνισή τους στο χώρο της μουσικής ζωής πολλοί, ως επί το πλείστον νέοι δη­ μιουργοί που είχαν περάσει την περίοδο της χού­ ντας σπουδάζοντας στο εξω τερικό και τους οποί­ ους κάλεσε ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις να έρθουν να δουλέψουν κοντά του.

• Τέλος, το Τρίτο Πρόγραμμα αυτονομήθηκε διοικη­ τικά, η ακροαματικότητά του έγινε πανελλήνια, ε ­ νώ η δράση του επεκτάθηκε και σε εκδηλώσεις.

Τα παραπάνω τροφοδότησαν αλλά και τροφ ο δ ο τή ­ θηκαν από τη ρευστοποίηση και τη σύγχυση αξιών της εποχής. Οι βασικές συνέπειες ήσαν σαφείς, άμε­ σες και έντονες: • Αναζωογονήθηκε απότομα και θεαματικά ο εν υ­ πνώσει χώρος της σοβαρής μουσικής, ταυτόχρονα όμως αυξήθηκε υπερβολικά ο βαθμός αταξίας του. Το κοινό του Τρίτου ανανεώθηκε, επεκτάθηκε και δημιουργήθηκαν μεγάλα ανοίγματα, ευκαιρίες για πολύτιμες ανάσες και εισχώρηση νέων ιδεών.

• Μέσα από τη λογική προσεγγίσεων τύπου cross­ over επ ήλθε σύγχυση αξιώ ν και ορίων ανάμεσα στα διαφορετικά μουσικά είδη (π.χ. τζαζ, ρεμπέτι­ κο, παραδοσιακά κ.λπ.) τα οποία χειραφετήθηκαν «από το παράθυρο» ώστε πλέον να εγείρουν αξιώ­ σεις ισότητας προς τη σοβαρή μουσική.

• Η μετάθεση του κέντρου βάρους του ρεπερτορίου της κλασικής μουσικής στα σύνορά τη ς προς ά λ­ λους χώρους έθισε το κοινό σε μια πρόσληψή της αναντίστοιχη προς την ουσία, τις θεμελιώδεις αξίες και τα συμφραζόμενά της. Ιδωμένο από τη σημερινή κατάληξη τω ν πραγμάτων, το βασικό μεταπ ολεμικό ζη τούμενο για τη σοβαρή

μουσική στην Ελλάδα θα ήταν η εξασφάλιση της συ­ νέχειας και η οριστικοποίηση της ιεραρχημένης θέσης τη ς στο βασικό κορμό της πολιτιστικής ζωής. Έ μμε­ σα, η θητεία Μάνου Χατζιδάκι έφ ερε μάλλον αντίθε­ τα αποτελέσματα: • Πριμοδοτώ ντας υπερβολικά τον «επαναστατικό» μουσικό μοντερνισμό, οριστικοποίησε την αιωρούμενη απαξίωση και ρήξη προς το παρελθόν, με α­ ποτέλεσμα μία ακόμη ασυνέχεια και, τελικά, πλήρη απώλεια ιστορικής στήριξης της σοβαρής μουσικής στην Ελλάδα.

• Εφαρμόζοντας -έσ τω καλοπροαίρετα- το ισοπεδωτικό «η μουσική είναι μία» έφ θειρ ε την έννοια της ουσιαστικής διάκρισης και κάθετης αξιοκρατίας στο χώρο της μουσικής, αφήνοντας ανυπεράσπι­ στη τη σοβαρή μουσική -εισαγόμενη και ντόπιαστο λαϊκισμό τω ν επερχομένων. Ιδωμένα αναδρομικά, όλα αυτά είχαν την αναμενόμε­ νη υποδοχή. Ο Μάνος Χατζιδάκις ορίστηκε, έγινε απο­ δεκτός και πολεμήθηκε με κριτήριο το παραδοσιακό στίγμα της προσωποκεντρικής δράσης! Στο ξεκίνημά του αριστερίζων-λαϊκός, ακολούθως ανέντακτος α λ­ λά αντι-λαϊκιστής, λατρεύτηκε στη μεταπολίτευση α­

97

πό το μεγάλο κοινό ως ανανεωτής-αηελευθερωτής, στη συνέχεια όμως, παρά τους ισχυρούς φιλικούς δ ε­ σμούς (Μελίνα), το συνειδητά λαϊκίζον ΠΑΣΟΚ τον α­ ντιμετώπισε ως απροσάρμοστο ελιτιστή! Το πέρασμά του από τους κρατικούς θεσμούς της σοβαρής μουσι­ κής αποδείχτηκε τόσο άσκηση προσωπικής πολιτιστι­ κής πολιτικής όσο και συγκαλυμμένη χρήση του ίδιου εκ μέρους τω ν πολιτικών ως προοδευτικό άλλοθι στο χώρο της κουλτούρας. Φυσικά αυτό δεν τον εμπόδι­ σε να υλοποιήσει σε μέγιστο βαθμό το όραμά του, ούτε το όραμα αυτό έμεινε δίχως παραλήπτη: αντί­ θετα, τα όσα επιχείρησε είχαν απροσδόκητα πλατιά, βαθιά και μακρόβια απήχηση, πολύ πέρα από το αρχι­ κά προσδοκώμενο! Το πρόβλημα ήσαν οι δευτερογε­ νείς συνέπειες και η συνέχεια. Η επόμενη ημέρα

Η χρυσή χατζιδακική εποχή μπήκε στον επίλογό της με την έλευση του ΠΑΣΟΚ. Η μεταχατζιδακική συνέχεια ή­ ταν σε συγγενές μήκος κύματος αλλά, μοιραία, όχι ίδι­ ου διαμετρήμ ατος και με πτωτική τροχιά. Όταν το 1991 ανοίγει τελικά το Μέγαρο, εγκαινιάζοντας την καινούρια εποχή, ο εξηνταεξάχρονος Μόνος Χατζιδάκις θα διεκδικήσει και θα κερδίσει εύκολα την πρόσβαση που θεω ρεί ότι αρμόζει στην «Ορχήστρα τω ν Χρωμά­ των». Ωστόσο τρία χρόνια αργότερα θα πεθάνει και η σημερινή οριστικοποίηση το υ τοπίου τη ς σοβαρής μουσικής θα γίνει δίχως τη συμμετοχή του. Στο χώρο αυτό τελικά θα χορέψουν ανενόχλητοι άλλοι, κραδαίνοντας θριαμβευτικά στο χέρι το εισιτήριο που γράφει «η μουσική είναι μία»... Αν το τελικό, έμμεσο αποτέλε­ σμα της δράσης του Μάνου Χατζιδάκι στο χώρο της σοβαρής μουσικής είναι τελικά ανάμεικτο, αυτό οφεί­ λεται εξίσου στους επιγόνους (μουσικούς και όχι μόνο) που όρισαν το επίπεδο στο οποίο οριστικοποιήθηκαν και καταστάλαξαν τα πράγματα. Οι άνθρωποι της επό­ μενης γενιάς που έφ ερε στο πεδίο δράσης εντάχτηκαν βαθμιαία στο κατεστημένο καταλαμβάνοντας θέσεις και αρμοδιότη τες1, προσαρμοζόμενοι νομοτελειακά στην ελληνική προσωποκεντρική νοοτροπία. Φυσικά καθώς οι καιροί είχαν αλλάξει και το προφίλ τους ήταν διαφορετικό, συμβιβαστικότερο από αυτό του Μάνου Χατζιδάκι, οι εξελίξεις ορίστηκαν αντίστοιχα. Συγκεφαλαιωτικά: Με όλες τις ιδιοτυπίες και τις όψεις του, θετικές και αρνητικές, το φαινόμενο Χατζιδάκι, όσο εκπορεύτηκε από την πληθωρική προσωπικότη­ τα του ανθρώπου άλλο τόσο αποτέλεσε τυπικό σύ­ μπτωμα τάσεων και χρόνιων καταστάσεων του χώ ­ ρου της ελληνικής μουσικής. Με ακόμη λιγότερα λ ό ­

για, η σχέση του με την κλασική μουσική δεν υπήρξε τίποτε άλλο παρά το χρονικό ενός έρωτα δίχως προ­ θέσεις γάμου, σε δύσκολους καιρούς. Παράγωγο και (συμ)παραγωγός τη ς μετα π ολεμικής πολιτιστικής Ελλάδας, ο Μάνος Χατζιδάκις συγκεφαλαιώνει με την καταλυτική δράση του τη χρονίζουσα ανωριμότητα της ελληνικής κοινωνίας, που, παγιδευμένηί;) στην ι­ στορική και γεωγραφική μεθόριο της Ευρώπης, αδυ­ ν α τεί να οριστικοηοιήσει επ ιτέλους μια ευρωπαϊκή πολιτιστική ταυτότητα με ιεραρχημένες αξίες στην ο­ ποία η ένταξη της κλασικής μουσικής να αποτελεί συ­ νειδητοποιημένη αναγκαιότητα. Το αν αυτή η κλασική μουσική -im ported from Europe είτε made in Greeceμας χρειάζεται ή όχι είναι ένα διαφορετικό θέμα, ακό­ μη σοβαρότερο. Η ουσία είναι ότι σήμερα η σοβαρή μουσική γενικά ε ­ ξα κολουθεί να θεω ρείται ελιτίστικη προτεραιότητα και η δε ελληνική σοβαρή μουσική ειδικά απομένει στριμωγμένη στη γωνία, περιφρονημένη από τις Κρα­ τικές Ορχήστρες και ανεπιθύμητη στο Μέγαρο, στηριζόμενη από ελάχιστους, άφρονες ονειροπόλους. Τώ­ ρα που ο Μάνος Χατζιδάκις δεν είναι πια μεταξύ μας και η περιεκτική αύρα του ζωντανού του διαλόγου με τα δημόσια πράγματα (μουσικά και όχι μόνο) έχει πάψει να λειτουργεί, γίνεται με οδυνηρή σαφήνεια αντι­ ληπτό σε όλους το πόσο αναντικατάστατες ήσαν η κριτική του οξύνοια και η προσωπική του αισθητική, με δυο λόγια το πόσο η «εποχή Χατζιδάκι» συνίστατο αποφασιστικά στην παρουσία του ίδιου! Ένθεν, το «Δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται» δεν αποδίδει παρά χλομά τη «μεταχατζιδακική» εποχή: αν αυτός βρισκόταν ακόμη μεταξύ μας, η κατά τεκμήριο οξύτατη αντίληψή του και ο ευθύβολος, βιτριολικός λόγος του τουλάχιστον θα κρατούσαν -και στην ανάγκη θα έβαζαν!- πολλά και πολλούς στη θέση τους. □ ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1. Ενδεικτικά: Ο Γιώργος Κουρουηός είναι σήμερα καλλιτε­ χνικός διευθυντής της «Ορχήστρας των Χρωμάτων» και του Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών, ο Δημήτρης Μαραγκόπουλος είναι καλλιτεχνικός διευθυντής στο Κέντρο Μου­ σικού θεάτρου του Βόλου, συνεργάτης του Μεγάρου (Κύ­ κλος Γέφυρες) και σύμβουλος της Πολιτιστικής Ολυμπιά­ δας, η Ελένη Καραΐνδρου αναδείχτηκε κορυφαία συνθέ­ της των επιτυχημένων soundtracKs των ταινιών του Αγγελόπουλου, ο Νίκος Χριστοδούλου είναι ο αρχιμουσικός που ηχογραφείτον Σκαλκώτα για τη σουηδική BIS, ο Κυ­ ριάκος Σφέτσας διαδέχτηκε τον Μάνο Χατζιδάκι για μια επταετία στο Τρίτο, ο Μιχάλης Γρηγορίου, ο Βασίλης Ριζιώτης ανέλαβε διαδοχικές, διευθυντικές θέσεις στην ΕΡΤ μέχρι το 1993.

Ο

Μάνος Χ αρβρογράφος

ως και π ο ι η τ ή ς

του ΗΛΙΑ ΜΑΓΚΛΙΝΗ

ύο τόμους με κείμενα δικά του άφησε πίσω του ο Μάνος Χατζιδάκις: Σχόλια του Τρίτου («Εξάντας»), συλλογή τω ν ραδιο­ φωνικών σχολίων που μετέδω σε ο ίδιος ως διευθυντής του Τρίτου Προγράμματος από το 1978 μέχρι το 1980, και Ο κα­ θρέφτης και το μαχαίρι («Ίκαρος») συλλογή άρθρων, διαλέξε­ ων και συνομιλιών (μεταξύ τω ν οποίων, η θαυμάσια συνέ­ ντευξη που του πήρε ο Θανάσης Φωσκαρίνης για το διαβάζω, τ. 196, 27 Ιουλίου 1988). Ο Μάνος Χατζιδάκις έχει επίσης στο ενεργητικό του δύο ποιητικές συλλογές: Μυθολογία (α' έκδοση «Κεραμεικός», Αθήνα, 1966, με δύο σχέδια του Γιάννη Μόραλη και αυτόγραφες σημειώσεις του Μ. Χατζιδάκι, β' έκδοση «Ύψιλον», Αθήνα, 1980, με σχέδια του Μίνου Αργυράκη, του Γιάννη Μόραλη, του Γιώργου Σταθόπουλου και αυτόγραφες σημειώσεις το υ Μ. Χατζιδάκι) και Μ υθολογία δ εύτερ η, 1968-1982 («Αγρα», Αθήνα, 1982, εξαντλημένο). Αν στα παραπάνω προσθέσουμε ορισμένα εξαιρετικού ενδιαφέροντος κείμενά του σε κάποια από τα εξώ φυλλα δίσκων του (Πασχαλιές μέσα από τη νεκρή γη, Μ εγάλος Ερωτικός, Μ παλάντες της Οδού Αθηνάς κ.ά.), ή στα ειδικά βιβλία που τους συνοδεύουν (Ρωμαϊκή αγορά, Ρεσι­ τά λ κ.ά.), έχουμε να κάνουμε με έναν όγκο εργασίας διόλου ευκατα­ φρόνητο. Το θέμα όμως εδώ δεν είναι η ποσότητα αλλά η ποιότητα αυτών των κειμένων. Είναι γεγονός ότι ελάχιστα έχουμε ασχοληθεί με αυτή την πλευρά του Μ. Χατζιδάκι, η οποία, αν μη τι άλλο, αποκαλύπτει άλλες πτυχές της πολυσύνθετης προσωπικότητάς του, αποτελεί απαραίτητο βοήθημα γ' αυτόν που μελετά σοβαρά το μουσικό του έργο, κυρίως, όμως, συνιστά ένα πραγματικό χρονικό της μεταπολεμικής Ελλάδας όχι μόνο τη ς Ελλάδας τω ν ποιητών και τω ν τραγουδιών αλλά και της 99

Πάρεργα ή έργ α α υτόνομα ;

τητα τω ν αντίστοιχων κειμένων του Γιάννη Τσαρούχη (που φτάνουν τους πέντε τόμους), ωστόσο, αποτε­ λούν τόσο ατομικά όσο και ως σύνολο μια τολμηρή και ολοκληρωμένη πνευματική κατάθεση όπου ο ποι­ ητικός λόγος του καλλιτέχνη συμβαδίζει αρμονικά με τον ορθό λόγο του διανοητή.

Είναι όμως δόκιμο να αναφερόμαστε στον «αρθρογράφο Χατζιδάκι»; Όπως σημείωσα στην αρχή, τα κεί­ μενα που έχει αποθησαυρίσει στον Καθρέφτη και το μαχαίρι δεν είναι όλα άρθρα με τη στενή έννοια του όρου, ενώ τα Σχόήια του Τρίτου γράφτηκαν αρχικά για να ακουστούν από το ραδιόφωνο. Από την άλλη πλευρά όμως, κοιτώντας σήμερα το σύνολο των κει­ μένων αυτών διακρίνει κανείς μια ενότητα, μια συνέ­ πεια και μια συνέχεια στο λόγο, στη σκέψη, στους στόχους το υ συγγραφέα τους. Πρόκειται, δηλαδή, για ενιαίο έργο που διαρθρώνεται σπονδυλωτά. Πρόκειται όμως για έργο ή πάρεργο; Η απάντηση εί­ ναι μάλλον απλή: τα κείμενα αυτά αποτελούν μια πα­ ρένθεση, μια στάση, στην πορεία του Μ. Χατζιδάκι ως δημιουργού, αλλά δε θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για πάρεργο. Γνωρίζοντας όλοι σήμερα, αλλά και από την εποχή που βρισκόταν ανάμεσά μας, τον τεράστιο ρόλο που έπαιζε με την παρουσία του στην ελληνική δημόσια ζωή, και ότι με το λόγο του διαμόρφωνε συνειδήσεις, γί­ νετα ι π ροφανές ότι ένα γραπτό του κείμενο αποκτά αυτομάτως ι­ διαίτερη βαρύτητα. Αν αφήσουμε στην άκρη τις συνο­ μιλίες (π.χ„ με τον Λεωνίδα Κύρκο στον Καθρέφτη και το μαχαίρι), τις σ υνεντεύξεις που έδω σε ο ίδιος, τα κείμενα διαμαρτυρίας (που δεν ήταν λίγα), τις δημοσιευμένες ομι­ λίες του αφιερω μένες σε προσω­ πικότητες τω ν γραμμάτων και των τεχνώ ν (π.χ., για το ν Τσαρούχη, για τον Γκάτσο κ.ά.), τα κείμενα ε ­ κείνα όπου ο Μ. Χατζιδάκις ανα­ πτύσσει κάποιες σκέψεις του πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα μπο­ ρούν άνετα να χαρακτηριστούν άρθρα, αφού αποτε­ λούν μικρές, αλλά σοβαρότατες, απόπειρες δοκιμίου, μικρές μ ελ έτες στις οποίες θίγει θεμελιώδη ζητήμα­ τα γύρω από το σύγχρονο, ελληνικό κατά κύριο λό­ γο, πολιτισμό, την παιδεία, την πολιτική. Βεβαίως, η γραφή του Μ. Χατζιδάκι δεν έφτασε ποτέ τη στοχα­ στική βαθύτητα και την εξαιρετική αναλυτική πυκνό­

0 ίδιος ο Μ. Χατζιδάκις δεν έπαυε να επαναλαμβάνει ότι η σκέψη του ήταν πρωτίστως ποιητική και δευτερευόντως φιλοσοφική. Τι σημαίνει αυτό; Ότι ήταν πά­ νω απ' όλα δημιουργός, καλλιτέχνης, και δευτερευόντως διανοούμενος. Ότι η σκέψη και ο λόγος του δε χαρακτηρίζονται από μια συστηματική, μεθοδική ανά­ πτυξη όπως αυτή που συναντά κανείς σε κείμενα κα­ θαρόαιμων αρθρογράφων ή δοκιμιογράφων. Πράγματι, δεν είχε αναλυτικό πνεύμα καθεαυτό, είχε όμως οξύτατο κριτικό αισθητήριο, προχωρημένη κρι­ τική αντίληψη, η οποία του επέτρεψε να προβεί σε α­ ναλύσεις, πάντα μέσα σε αυτό το ποιητικό πλαίσιο θεώρησης πραγμάτων. Σε αυτή την κατ' ουσίαν ποιη­ τική σκέψη δεν υπάρχει τίποτα το ποιητικίζον· δεν υ­ πάρχει η ευκολία και η αβασάνιστη μέθη μιας κακώς εννοούμενης ποιητικής πρόζας γε­ μ ά τη ς φ λ υ α ρ ίες και ναρκισσι­ σμούς. 0 λόγος το υ έχει διαφ ά­ νεια και σαφήνεια που οφείλονται σε εξαιρετική αίσθηση και γνώση τη ς ελληνικής και σε ένα άκρως προσωπικό, γλαφ υρό ύφος γρα­ φής.

0 λόγος του Μ. Χατζιδάκι διακρίνεται ακόμα από ένα αφοριστικό ύ­ φ ος δίχως όμω ς ίχνος εξυπνακισμού, πόζας ή σοβαροφ άνειας. Τον χαρακτηρίζει επίσης μια α υ­ σ τηρότητα τη ν οποία όμω ς υπο­ νομεύει, τρόπον τινά, μια παιδικό­ τητα· επίσης υπάρχει ένας θυμός, μια οργή, που όμως έχει κάτι βα­ θιά ανθρώπινο (αυτό το τόσο ιδι­ αίτερο στοιχείο που μας έκανε ό ­ λους να τον αισθανόμαστε «δικό μας άνθρωπο», κάτι που στον ίδιο προκαλούσε συχνά δυσφορία και εκνευρισμό αφού αυτή η «έμμεση αμεσότητά» του, ας μου επιτραπεί το λογοπαίγνιο, γινό­ ταν εύκολα παρεξηγήσιμη: συχνά ακούμε τον πάσα έναν να αναφέρεται σ' αυτόν ως: «Ο Μόνος»), Τα κείμενα του Μ. Χατζιδάκι χαρακτηρίζονται ακόμα από εξαίσια αίσθηση το υ χιούμορ και αμφισημία.

Ελλάδας τω ν «εχθρών του ποιητή». Έχουμε λοιπόν στα χέρια μας μια σειρά πολύτιμων κειμένων για τα «καλώς» αλλά και για τα «κακώς κείμενα» του τόπου μας.

100

ΙΗ ρί ύφ ους

Μπορούσε να γίνει έντονα αφοριστικός και ερ ω το ­ διότι δεν τον ενδιέφ ερ ε κανένα ηθικό δίδαγμα, δεν τροπούσε διαρκώς με το παράδοξο· ήταν ένας έ ξο ­ το ν απασχολούσαν τα τελικά συμπεράσματα, αλλά χος παραδοξολόγος και στον προφορικό του λόγο, αυτός ο συνεχής διάλογος με το «βαθύτερο εα υτό και από αυτή τη ν άποψη τα κείμενα αυτά φ ανερώ ­ μας». Είχε εξά λλου τόσο καλή αίσθηση του χιούμορ νουν και το χαρακτήρα του δημόσιου, έστω, ανθρώ­ και ήξερε, μέσα στη φαινομενικό ακραία σκέψη του, που. Πάνω απ' όλα, ήθελε να δίνει να κρατά τις λ επ τές και εύθρα υ­ τις δικές του απαντήσεις θέτοντας στες ισορροπίες. νέα, πολύ πιο εύστοχα ερω τήμα ­ Χαρακτηριστικό είναι επίσης το ει­ ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΑΑΚΙΣ τα. σαγωγικό σημείωμα τω ν Σχολίων, Τέλος, στα κείμενά του είναι έντο­ γραμμένο το Νοέμβριο του 1980: ΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΤΟΥ ΤΡΙΤΟΥ νη η καυστική, καίρια, διεισδυτική «Σαν άρχισα τα 'Σχόλια' στο Τρίτο και οξυδερ κής ματιά ενό ς ε υ φ υ ­ το '78, δεν είχα αποσαφηνίσει μέσα μου ούτε το ύφος της γραφής τους, ούς ανθρώπου ο οποίος είχε τη ν ούτε καλά-καλά τους στόχους μου. έμ φ υτη ικανότητα να διυλίζει τα Γνώριζα βέβαια πως θάπρεπε να ξε­ ερεθίσματα που δεχόταν καθημε­ κινήσω απ' την πραγματικότητα του ρινά: να διαχωρίζει αυτό που έχει τόπου μας, αλλά όχι με τον τρόπο την εφ ήμερη αξία το υ επίκαιρου της "βραδυνής" και της "μεσημβρι­ νής” παραδημοσιογραφίας - τρόπος από εκείνο που θα μείνει, που έχει και είδος γραφής που απεχθάνομαι τη στόφα του διαχρονικού. Επικαιρότητα και δ ιαχρονικότητα

Τα Σχόλια του Τρίτου, γραμμένα α­ πό το 1978 μέχρι τις αρχές το υ 1980, αποτελούν ιδανικό χρονικό του κλίματος που επικρατούσε στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο. Η τοιχογραφία μιας εποχής μέσα από την οποία μπορεί κανείς να δει, με έκπληξη αλλά και θλίψη, πότε άρχισαν να κυοφορούνται οι αθλιότητες που βιώνουμε όλοι σήμερα και που σχετίζονται με την περιλάλητη κυριαρχία τω ν ΜΜΕ. Ένα χαρακτηρι­ στικό απόσπασμα: «Όποιος δεν φοβάται το πρόσωπο του τέρατος, πάει να πει ότι του μοιάζει. Και η πιθανή προέκταση του α­ ξιώματος είναι, να συνηθίσουμε τη φρίκη, να μας τρο­ μάζει η ομορφιά. I...1 Κι εγώ με τη σειρά μου δεν φο­ βάμαι τίποτα περισσότερο, απ' το μυαλό της κότας. Απ' το να υποχρεωθώ να συνομιλήσω με μια κότα ή μ' ένα σκύλο, ή τέλος πάντων, μ' ένα ζώο δυνατό που βρυχάται. Τι να τους πω και πώς να τους το πω;» (σ.

57-58).

Εδώ φυσικά παραμονεύει ο κίνδυνος τη ς ηθικολο­ γίας. Έχουμε δει όλους αυτούς τους σημερινούς κατακριτές προσώπων και κοινωνικών φαινομένων, τη ­ λεοπτικών και μη, να αδυνατούν να αρθρώσουν έναν λόγο ουσίας, αλλά να χρησιμοποιούν ουσιαστικά τα ί­ δια υλικά, να κινούνται στο ίδιο μήκος και πλάτος σκέψης με εκείνα τω ν «εχθρών» τους - μόνο η κατεύ­ θυνση αλλάζει. Μόνο που ο Μ. Χατζιδάκις δεν κινδύ­ νεψ ε ποτέ από το σκόπελο το υ ηθικοδιδακτισμού

από νέος και περιφρονώ. Σχόλιο με σχόλιο λοιπόν σχημάτιζα τον τρόπο τη γραφή και το επίπεδο μέσα απ' το οποίο έβλεπα τον νεοελλαδικό κόσμο μας και επικοινω­ νούσα ολοένα με ένα πλατύτερο κοινό ή καλλίτερα με ένα μεγαλύτε­ ρο κοινό, γιατί ποτέ είναι αλήθεια δεν υπήρξα κατάλληλος για το πλατύ κοινό».

Στο ίδιο αυτό σημείωμα περιγράφει συνοπτικά το ά­ δοξο τέλ ο ς του ως διευθυντής του Τρίτου, και κατά συνέπεια, τω ν «Σχολίων» του (γι' αυτό και οι τίτλοι στις ενότητες με τις οποίες έχει χωρίσει τα κείμενα έ ­ χουν τη δική το υ ς σημασία). Έ χουμε, λοιπόν, την πρόωρη έξοδο στην οποία τον ώθησε μια κυβέρνηση με παντελώς ανεπαρκή πολιτιστική πολιτική (όταν το κόμμα αυτό επανήλθε στην κυβέρνηση καμιά δεκαριά χρόνια αργότερα φρόντισε να χρίσει υπουργό Πολιτι­ σμού τον κύριο Κούβελα!) και την πίεση μιας κοινής («κοινότατης», όπως γράφει) γνώμης που διαβρωνόταν σταθερά από τη διαρκώς αναπτυσσόμενη παραδημοσιογραφία (ορισμένοι από αυτούς τους κυρίους που του επιτέθηκαν τό τε μεσουρανούν ακόμα στο στερέωμα των ΜΜΕ): «Το Τρίτο σταμάτησε τη λειτουργία του, σταμάτησαν και τα 'Σχόλια". Για μιαν ακόμη φορά η ποιητική συνεί­ δηση και η έκφρασή της καταδιώχθηκε και εξαναγκά­ στηκε στη σιωπή. Η έκδοση λοιπόν αυτών των "Σχο­ λίων" ήταν επιβεβλημένη για να μην ξεχνάμε την α­ θλιότητα και τις οδυνηρές αλήθειες του καιρού μας και του τόπου μας».

Ωστόσο, θα πρέπει οπωσδήποτε να πούμε ότι τα Σχό­ ΙΟΙ

λια του Τρίτου είναι ακόμα ένα σύνολο κειμένων παι­ δευτικού χαρακτήρα, διανθισμένο με οξυδερκείς πα­ ρατηρήσεις και καίριες α ναφορές σε πρόσωπα και πράγματα, σε κείμενα και έργα. Από τον Γκέτε και τον Σολωμό μέχρι τον Έζρα Πάουντ, τη ν Ερωφίλη, τον Εμπειρικό και τον Ντίνο Χριοτιανόπουλο, τα καφωδεία και τα ωδεία, την Κρήτη και τη Μάνη, τη μεσογειακή μας συνείδηση και τη βαλκανική μας κληρονομιά, τον Μάλερ, τον Μπετόβεν και το ρεμπέτικο. Τέλος, τα Σχόίίια του Τρίτου είναι ακόμα ένα ιδιότυπο μάθημα Ιστορίας: διαβάζουμε για όλα όσα συνέβησαν πίσω και ανάμεσα στα γνωστά γεγονότα μιας συ­ γκεκριμένης περιόδου και, συνάμα, αποκτούμε σαφή αίσθηση συνέχειας ανάμεσα στο δικό μας παρόν (πώς φτάσαμε μέχρι εδώ) και σ' ένα παρελθόν με μπόλικη γραφικότητα και αρκετό από το βαλκανικού χρώματος επαρχιωτισμό μας - έτσι όπως έδ ειξε το πρόσωπό του σε εκείνη τη ν πρώτη μεταπολιτευτική περίοδο (χωρίς το σημερινό, εξίσου θλιβερό, g la­ mour και με αρκετή αμηχανία ως προς τις δημοκρατι­ κές διαδικασίες που είχαν πάλι εμφανιστεί στον ε λ ­ ληνικό δημόσιο βίο). Ο Χ α τ ζ ιδ ά κ ις α υ τοβιογραφ ούμενος

Αρκετά διαφορετικά είναι τα πράγματα στον Καθρέ­ φτη και το μαχαίρι, με την εξής έννοια: το βιβλίο, ό­ πως σημείωσα και στην αρχή, αποτελείται από τριά­ ντα έξι ετερόκλητα κείμενα διάφορων ειδών. Δεν τα διακρίνει η ενιαία γραμμή τω ν γραπτών που απαρτί­ ζουν τον τόμο τω ν Σχολίων. Ωστόσο, όπως μας πλη­ ροφορεί και το προλογικό σημείωμα του εκδοτικού οίκου, υπάρχει μια «αόρατη αλλά εκ τω ν υστέρων αι­ σθητή ενότητα, χάρη στη γλωσσική τους ατμόσφαιρα και, οπωσδήποτε, εξαιτίας τη ς θεματολογίας τους, την οποία μπορούμε να συνοψίσουμε στα τρία ακό­ λουθα νοήματα: Τέχνη, Νεότητα, Πολιτική Συνείδη­ ση...» Συγκεκριμένα: Ο καθρέφτης και το μαχαίρι περιέχει έ ­ να κείμενο που γράφτηκε το 1949 (η περίφημη διά­ λεξη για το ρεμπέτικο που χάλασε κόσμο), ορισμένα που γράφτηκαν στα μέσα τη ς δεκαετίας του 7 0 και άλλα -τα περισσότερα- που είδαν το φως της δημο­ σιότητας γύρω στα μέσα και τα τέλ η τη ς δεκαετίας του '80. Μπορεί να μην υπάρχει τίποτα από τις δεκα­ ετίες του '50 και του '60, καλύπτουν όμως μια περίο­ δο σαράντα χρόνων - ουσιαστικά όλη την πορεία του Μ. Χατζιδάκι (αφήνοντας απέξω ένα μικρό διάστημα έξι χρόνων, από το 1988 μέχρι το 1994, χρονιά του πρόωρου θανάτου του). Ιδωμένο από αυτή τη σκοπιά το βιβλίο συνιστά μια ά ­

102

τυπη αυτοβιογραφία η οποία διαρθρώνεται μέσα από τον αποσπασματικό χαρακτήρα τω ν σύντομων αυτών κειμένων και συνομιλιών. 0 Μ. Χατζιδάκις μιλάει εκτενώς και από βάθους καρδίας για πρόσωπα και μορφές που τον σημάδεψαν στην εφηβική του ηλικία, στη ν ε­ ότητά του, αλλά και αργότερα, από τον Τόμας Μαν, τον Κουρτ Βάιλ, τον Ζαν Ζενέ, τον Σούμπερτ και τον Μάλερ, τον Φ. Φελίνι και το ν Ν. Ρότα μέχρι τον Ν. Κούνδουρο, τον Ν. Γκάτσο, τον 0. Ελύτη, τον Γ. Τσαρούχη, τον Κάρολο Κουν, τον Γ. Μόραλη, τον Μορίς Μπεζάρ, τον Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα, τον Κωνσταντί­ νο Καραμανλή κ.ά. Μιλά επίσης και για πρόσωπα της οικογενειακής και προσωπικής του ζωής: τη μητέρα του, την αδελφή του, το θετό γιο του Γιώργο θεοφανόπουλο-Χατζιδάκι. Οι αναφορές σε γεγονότα της ε ­ ποχής κατά κανόνα αφορούν καταστάσεις που ενό­ χλησαν ή εξόργισαν το συνθέτη/συγγραφέα, ενώ το βιβλίο διασώζει και κάτι από τη σύντομη θητεία του ως διευθυντή του περιοδικού Το Τέταρτο. Ιδιαίτερη σημασία έχουν επίσης οι, κάποτε εκτενείς, και κατα­ νεμημένες σε χωριστό κεφάλαιο, λεζάντες τω ν φω ­ τογραφιώ ν που συνοδεύουν την έκδοση. Πρόκειται για σχόλια πολύ προσωπικά, εξομολογητικά, άκρως ποιητικά, με άφθονο ανεκδοτολογικό υλικό. Μπορεί κανείς βέβαια να α ντιληφ θεί τι σημαίνει να δοκιμάζει, έστω και ανεπίσημα, ένας Μάνος Χατζιδάκις να αυτοβιογραφηθεί: ουσιαστικά μας προσφέρει τη «βιογραφία» μιας ολόκληρης εποχής (ή μάλλον: ε ­ ποχών - από τις δραματικές νύχτες της Κατοχής και την εμφυλιακή παράνοια της Απελευθέρωσης μέχρι τη μαγεία τη ς Οδού Ονείρων τω ν αρχών της δεκαε­ τίας του '60 και την πασοκική λαϊκίστικη υστερία της δεκαετίας του '80). Εννοείται ότι όπως και τα κείμενα τω ν Σχολίων του Τρίτου, έτσι και αυτά του Καθρέφτη έχουν όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά του λόγου του Μ. Χατζιδάκι στα ο­ ποία αναφέρθηκα εκτενώς προηγουμένως - με την ε ­ ξής διαφορά: υπάρχει ένα στοιχείο μαγείας που μάλ­ λον λείπει από τα περισσότερο δηκτικά και καυστικά Σχόλια. Αυτή η μαγεία (χρησιμοποιώ τη λέξη κάπως αυθαίρετα και με μια πολύ ευρεία έννοια) έγκειται στο εξής: χωρίς να π αρελθοντολογεί ο δημιουργός του Μ εγάλου Ερωτικού αφήνεται πολλές φ ορές σε μια νοσταλγία η οποία φέρει μέσα της ένα χαρακτή­ ρα αναβίωσης αλλοτινώ ν εποχών και τόπω ν (όπως στα κείμενα: «Νηοπομπή ή In Germany before the YYar», «Για την Μάτση Χατζηλαζάρου», «Η λιποθυμία τω ν λέξεω ν πάνω σε πέντε γραμμές» κ.ά.). Αυτή η αίσθηση τη ς μαγείας είναι διάχυτη και στα μικρά «πορτρέτα» του Γκάτσου, του Ελύτη, του Τσαρούχη,

του Μόραλη κ.ά. Ο λυρισμός του Μ. Χατζιδάκι συν­ δυάζεται με την καυστική ειρωνεία του, οπότε δεν αγιοποιεί, δεν εγκαταλείπει ποτέ το κριτικό του πνεύ­ μα, αναζητά την καθαρότητα της περιγραφής και την ηρακτικότητα της ανάλυσης. Γι' αυτό και δεν υποπί­ πτει σε ανερμάτιστες θεωρητικολογίες και, παρότι αναφέρεται σε πρόσωπα και πράγ­ ματα που τον αφορούν σε προσω­ πικό επίπεδο, ουδέπ οτε ομ φ α λο ­ σκοπεί. Υπάρχουν επίσης κείμενα στον Κα­ θ ρ έ φ τη και το μαχαίρι τα οποία αγγίζουν το δοκιμιακό λόγο («Για το ρεμπ έτικο», «Ο φ τω χό ς ν α ύ ­ της», «Η σημασία μιας παράδοσης στον καιρό μας», «0 Φελλίνι, ο Νίνο Ρότα και μια 'Π ρ ό β α Ο ρχή­ στρας'» κ.ά.). Με τα κείμενα αυτά ο Μ. Χατζιδάκις πετυχαίνει κάτι πο­ λύ σημαντικό: παραπέμπει τον α­ ναγνώστη σε άλλες, νέες αναγνώ­ σεις και ακροάσεις ή σε επ α να ­ προσεγγίσεις π αλαιότερω ν ανα­ γνώ σεω ν και ακροάσεω ν με πιο φρέσκια, διαφορετική ματιά. Γίνε­ ται δηλαδή η γέφυρα με μια ολό ­ κληρη παράδοση, ξένη και ελληνική, και εξοικειώνει το -ν έ ο κυρίω ς- αναγνώστη με έναν ολόκληρο κό­ σμο ιδεών, εικόνων, ήχων και αισθημάτων. Κ ι όταν S c v ο ν « ρ « ύ ο ν τ α ·, τρα γο υ δ ο ύ ν...

Οι δύο Μυθολογίες που εξέδω σε ο Μ. Χατζιδάκις, το 1966 και το 1982 αντίστοιχα, αποτελούν ουσιαστικά ένα βιβλίο χωρισμένο σε δύο εν ό τη τε ς και συμπυ­ κνώνουν ό λ ες τις σοβαρές απόπειρες το υ συνθέτη να αρθρώσει ένα σ τέρεο ποιητικό λόγο. Τι ακριβώς σημαίνει όμως το δεύτερο ήμισυ στον τίτλο του πα­ ρόντος σημειώματος, «0 Μόνος Χατζιδάκις ως ποιη­ τής»; Κατ' αρχάς, ο ίδιος ο συνθέτης επανειλημμένα δήλω νε ότι ήταν ποιητής - με τη ν ευρεία έννοια ό­ μως, ως σκέψη και στάση ζωής. Παράλληλα, στη συ­ νέν τευ ξή το υ στον θ. Φωσκαρίνη είχε δηλώσει ευθαρσώς ότι δεν ανήκε «οτους αφελείς νέους που πι­ στεύουν ότι γνωρίζοντας γραφή κι ανάγνωση ήταν δυνατό να εκφραστούν μέσω τη ς ποίησης». Εξομο­ λογήθηκε ακόμα ότι έγραψε ποίηση για να «δοκιμα­ στεί»; «Πρώτα στον εα υ τό μου το ν ίδιο και ύστερα στους φίλους μου τους ποιητές». Όσο για το αποτέ­ λεσμα αυτής της «δοκιμασίας»; «Συγκαταβατική συνο­ φρυωμένη επιδοκιμασία». Σε ερώτηση σχετικά με τις

αντίστοιχες ποιητικές απόπειρες του Γ. Τσαρούχη, ο Μ. Χατζιδάκις απαντά: «0 Τσαρούχης γράφει σαν ζω ­ γράφος κι εγώ σαν μουσικός. Μη ζητά τε μ εγα λύτε­ ρες ευθύνες για το ποιητικό μας κέφι».

0 ίδιος, λοιπόν, έκανε κριτική, και μάλιστα εύστοχη, για τα ποιήματά του. Το ότι γράφει ποίηση σαν μουσι­ κός είναι, ίσως, και η μεγάλη δια­ φορά από τα άρθρα και τα διάφο­ ρα κείμενα που περιέχουν τα Σχό­ λια το υ Τρίτου και 0 κα θ ρ έφ τη ς και το μαχαίρι (τα οποία περιέχουν μάλλον περισσότερη ποίηση από την ίδια την ποίησή του). Στα άρ­ θρα το υ ο σ υ ν θ έτη ς δίνει, κατά κάποιο τρόπ ο, τη θέση το υ στο διανοητή - χωρίς όμως ποτέ να εί­ ναι απών ο δημιουργός, ο καλλι­ τέχνης. Αντίθετα, τα ίδια τα ποιή­ ματά του προδίδουν το εξής: ότι γράφτηκαν από ένα γνήσιο δημι­ ουργό με αυθεντικά ποιητική ματιά στα πράγματα, ο οποίος όμως δεν ήταν ποιητής με τη στενή έννοια του γραφιά. Εξυπακούεται ότι ποίηση υψηλού επιπέδου περιέχουν οι στίχοι που έγραψε για ορισμένα από τα τραγούδια του, όπως «Το μεθυσμένο κορίτσι», «Κορίτσι μου», «Πέτρα», «Κύ­ κλος του C. Ν. S.» (οι στίχοι του οποίου δημοσιεύο­ νται στη Μυθολογία) μέχρι τη συγκλονιστική «Μελισσάνθη» και τις αριστουργηματικές «Μπαλάντες τη ς Οδού Αθηνάς». Στους στίχους τω ν τραγουδιών αυτών ο Μ. Χατζιδάκις φαίνεται να ακολουθεί με κλειστά μά­ τια ένα ατόφιο ποιητικό ένστικτο. Υπηρετεί τη μουσι­ κή επένδυση αλλά την ίδια στιγμή, μέσα από τη στιχουργική του, υπερβαίνει ορισμένες μεμονω μένες μουσικές φ ράσεις-κλειδιά μόνο και μόνο για να τις χρωματίσει καλύτερα. Από αυτή την άποψη, τα ποιήματα που περιλαμβά­ νουν α υτές οι δύο συλλογές μοιάζουν να απαρτίζο­ νται από στίχους που περιμένουν να «ντυθούν» με μουσική. Κινούνται σαφώς μέσα στη συναρπαστική χατζιδακική μυθολογία, ένα μυθικό κόσμο γεμάτο α­ πό τρυφ ερή μελαγχολία αλλά και αυτοσαρκασμό, έ ­ να μυστικοπαθή ερωτισμό καθώς και πολιτικοκοινωνι­ κού τύπου εμμονές, και αποτελούν προέκταση της μυθολογίας αυτής έτσι όπως την ενσάρκωσε με τον καλύτερ ο τρόπο η ίδια η μουσική του. Μυθολογία προσωπική που όμως έγινε συλλογική και, ας το ε λ ­ πίσουμε, διαχρονική. □

103

Δημήτρης Παπαϊωάννου: «Αυτό που μ ι καθάριοι από την ελληνική μουοική συμπυκνώνιται οε ένα όνομα: Μ όνος

τη συνέντευξη πήρε ο Η Μ Α Σ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ

Το 1995, έναν περίπου χρόνο μ ετά το ν πρόωρο θάνατο το υ Μ άνου Χατζιδάκι, ένας από το υς σημ αντικότερους σύγχρονους Έόήηνες καδήιτέχνες, ο Δημήτρης Παπαϊωάννου, ανέβασε μια παράσταση με τον τίτήο Ενός λεπτού σι­ γή, βασισμένη στο μουσικό έργο του Μ. Χατζιδάκι Τα τρα­ γούδια του έρωτα και της αμαρτίας, σε στίχους Ντίνου Χριστιανόπουήου και Γιώργου Χρονά. Είχε προπγηθεί η γνωρι­ μία και η συνεργασία του Δ. Παπαϊωάννου μ ε το δημιουργό του Μεγάλου Ερωτικού. Ζητήσαμε από τον Δ. Παπαϊωάννου, ο οποίος ανήκει σε μια νέα γενιά σημαντικών Εδδήνων δημιουργών, να μας μιήήσει για τη γνωριμία του μ ε την κορυφαία, ίσως, μορφή της εήήηνικής μουσικής και να καταθέσει την άποφή του για τη συνοδική προσφορά του Μάνου Χατζιδάκι.

104

και πάλι δε με θυμήθηκε. Τότε όμω ς ενδιαφέρθηκε πολύ για μένα και με κάλεσε στο σπίτι του. Μου είπε ότι έψαχνε ένα χορευτή για την παρουσίαση των Τραγουδιών του έρω τα και της αμαρτίας, αλλά τελικά α­ ποφάσισε να μου αναθέσει την επιμέλεια όλης της παράστασης, της σκηνοθεσίας κ.λπ. Αυτό ένα χρόνο περίπου πριν από το θάνατό του. Ξεκινήσαμε τη συ­ νεργασία χωρίς να συναντηθούμε πολλές φορές και μετά πέθανε. Για την ακρίβεια, έπαθε το έμφραγμα, πήγε στην Αμερική και τον είδα πάλι στο σπίτι του με­ τά την εγχείριση. Ή ταν τό τε που είχε χάσει πια τα πολλά κιλά. Νομίζω ότι την περίοδο εκείνη έκανε τη μοναδική δημόσια εμφάνισή του σε ένα θεωρείο του Μεγάρου Μουσικής, στην παράσταση του Μορίς Μπεζάρ για τις Μπαλάντες της Οδού Αθηνάς.

Ποια ήταν η ψυχολογική του κατάσταση εκείνη την περίοδο;

Η πρώτη σας επαφή με τον Μόνο Χατζιδάκι ήταν όταν κάνατε το Ενός λεπ το ύ ο ιγ ή ; Η σχέση μου με τον Μόνο Χατζιδάκι ξεκίνησε απ' όταν ήμουν ακόμα έφηβος. Τότε ήθελα να γίνω ζωγράφος και μαθήτευα πλάι στον Γιάννη Τσαρούχη. Μέσω του Αλέξη Μπιστικά, ο Χατζιδάκις είδε μερικά σχέδιά μου και μου πρότεινε να σχεδιάσω το εξώ φ υ λ λ ο μιας συλλογής με σχόλια που σκόπευε να εκδώσει. Συνα­ ντηθήκαμε δυο τρεις φορές γι' αυτό το σκοπό, αλλά το συγκεκριμένο βιβλίο δεν εκδόθηκε ποτέ. Αυτή ήταν η πρώτη μας επαφή. Η δεύτερη, αρκετά χρόνια μετά, ήταν στην Πλάκα, στο «Σείριο» νομίζω. Πήγα ένα βρά­ δυ στο μαγαζί, τον χαιρέτησα και του ζήτησα αν μπο­ ρούσα να πηγαίνω να παρακολουθώ το πρόγραμμα. Μου έδωσε το ελεύθερο να πηγαίνω χωρίς να πλη­ ρώνω. Δε νομίζω όμως ότι κατάλαβε ποιος ήμουν, ότι με είχε ξανασυναντήσει. Μας έφ ερε επίσης κοντά το ζήτημα που είχε δημιουργηθεί τό τε με το ν Χρήστο Ρούσσο. Είχε αρνηθεί ο τό τε πρόεδρος της Δημοκρα­ τίας, Χρήστος Σαρτζετάκης, να αφεθεί ελεύθερος από τις φυλακές ο Ρούσσος, και είχαμε ξεσηκωθεί, τόσο εγώ με τα κόμικ που έκανα τό τε όσο κι εκείνος, με τις δημόσιες παρεμβάσεις του. Η τρίτη φορά που συναντηθήκαμε ήταν όταν ήρθε στο παράνομο θέατρο όπου παίζαμε μια παράσταση που λεγόταν Τα φεγγάρια. Μιλήσαμε αλλά νομίζω ότι

Όλοι έλεγαν ότι είχε καταπέσει τρομακτικά. Δεν είδα κάτι τέτοιο, αλλά δεν είχα και την ευκαιρία να τον ζήσω καθημερινά για να ξέρω. Όπως είπα, τον είδα μία φορά μόνο μετά την εγχείρηση. Περάσαμε περίπου έξι ώρες μαζί στο σπίτι του και ήταν πολύ ευδιάθετος και χαρού­ μενος. Εκεί τελείωσε η σχέση μου με τον άνθρωπο Χατζιδάκι, διότι μετά πέθανε. Περίμενα να περάσει ένας χρόνος από το θάνατό του και μετά, σε συνεργασία με τον Γιώργο Θεοφανόπουλο-Χατζιδάκι, αποφασίσαμε να παρουσιάσουμε τα Τραγούδια του έρωτα και της αμαρ­ τίας. Έτσι βγήκε η παράσταση Ενός λεπτού οιγή, με τη διαφορά ότι έγινε τελικά εις μνήμην όλων των αγοριών που έχουν πεθάνει από AIDS.

Τι εξέπεμπε ο Χατζιδάκις αηεναηι σε ένα νέο άνθρωπο; θα έλεγα ότι ήταν ένας ιδιαίτερα γλυκός άνθρωπος. Νομίζω ότι χρησιμοποιούσε αυτό το μύθο για να τον μετατρέψει σε μια εκπομπή γλυκύτητας. Γνώρισα έναν πολύ χαριτωμένο άνθρωπο με πολύ χιούμορ, ο οποίος επιθυμούσε την παρέα άλλων ανθρώπων για να εκπέ­ μπει αυτή τη θετική αύρα που τον περιέβαλλε. 0 Χατζιδάκις ήταν σαν κάτι σπάνια πετρώματα, πολύτιμους λίθους, που κάνουν καλό στην υγεία. Νομίζω ότι, αν ζούσε, θα ήταν πολύ ενεργός και σήμερα θα μας ήταν πολύ χρήσιμος. Βέβαια, δυστυχώς οι δικοί του άνθρω­ ποι τον έχασαν πρόωρα αλλά ευτυχώς για όλους ε ­ μάς, τους υπόλοιπους, άφησε ένα έργο πίσω του που καθόρισε μια ολόκληρη εποχή και είναι ίσως από τα λί­ γα πράγματα που μπορούμε να κρατήσουμε από εκεί­ νη την εποχή και να τα μεταφέρουμε στη δική μας.

105

Ακούγατί Χατζιδάκι πολύ πριν τον γνωρίοετε... Βέβαια. Οφείλω στο έργο του όλη ιη σμίλευση της ευαισθησίας μου, από την εφηβεία μέχρι την ωριμό­ τητά μου.

Πώς είναι να χορογραφείς Χατζιδάκι, τη μουσική του; Το δικό οας ύφος, η δική οας ατμόσφαιρα ως καλλιτέ­ χνη, ως χορευτή και χορογράφου, δεν απέχει, νομίζω, από την ατμόσφαιρα της μουσικής του... Δεν ήταν πολύ διαφορετικό το δικό μου κλίμα από το δικό του, από την άποψη ότι εγώ ήμουν μαθητής του Γιάννη Τσαρούχη, η ποίηση που μελοποίησε ο Χατζιδάκις ήταν ποίηση χου Ντίνου Χριστιανόπουλου (και έ ­ να ποίημα του Γιώργου Χρονά, επίσης), με άλλα λό­ για, όπως με μια δυτικότροπη ζωγραφική ο Τσαρούχης ωραιοποιούσε το πεζοδρόμιο, ωραιοποιούσε την αντρική, λαϊκή ερωτική μορφή της Μεσογείου μέσα α­ πό αναγεννησιακά πρότυπα με βυζαντινές επιρροές, έτσι και η μουσική του Χατζιδάκι έκανε πιο εύληπτους και πιο λυρικούς τους πολύ δραματικούς στίχους του Χριστιανόπουλου. Ο Χριστιανόπουλος είναι παζολινικός, ενώ ο Χατζιδάκις περισσότερο βισκοντικός. Στον Παζολίνι, όπως νομίζω και στον Χριστιανόπουλο, ο ε ­ ρωτισμός προέρχεται από αυτή καθεαυτή τη σκληρό­ τητα και όχι από την εξιδανίκευση της ομορφιάς. Στον Βισκόντι θα δεις τον Τάτζιο από το Θάνατο στη Βενε­ τία με πολύ μέικ απ. Στον Παζολίνι βλέπεις τα παιδιά του δρόμου σε εξωφρενικά γκρο πλαν. Είναι πιο σέ­ ξι...

Στο νου μου έρχεται πάντως και ο Φαομηίηερ... Ο Φασμπίντερ δεν είναι ακριβώς σέξι, είναι λίγο πιο α­ πελπισμένος... Γερμανικός εξπρεσιονισμός. Κραυγάζει για την ανθρώπινη κατάσταση...

Αυτή την απελπισία τη βλέπω και οτα ποιήματα του Χριοτιανόπουλου... Δε θα χρησιμοποιούσα τη λ έξη «απελπισία» για την ποίηση του Χριστιανόπουλου. θα έλεγα τραχύτητα, και όχι απελπισία. Απελπισία είναι αν το δεις από μια αστική σκοπιά, θέλω να πω, άμα είσαι λίγο αστός, ό­ πως είμαστε όλοι μας, και αν δεν έχεις περπατήσει καθόλου στο πεζοδρόμιο, λ ες «Τι τραβάνε αυτοί οι άνθρωποι». Φυοικά, δεν είναι έτσι η ζωή... τόσο απλο­ ποιημένη... Πάντως, αυτό αισθάνομαι με τους στίχους το υ Χρι106

στιανόπουλου, ότι είναι τραχύς, σκληρός, απότομος, κυνικός, αλλά δεν είναι έτσι η Σάρα Κέιν; Ποιος κάνει τέχνη σήμερα και δεν έχει μια απόγνωση σ' αυτό που εκφράζει;

Φαντάζομαι ότι για ένα χορογράφο-χορευτή η μουοική του Χατζιδάκι, οε ουνδυαομό με τη οτιχουργική του Χριοτιανόπουλου, παρέχει τεράστια γκάμα συναισθη­ μάτων... Δεν έκανα πολύ σπουδαία δουλειά για τα Τραγούδια του έρωτα και της αμαρτίας. Δεν ήταν πολύ δύσκολο να κάνω αυτό που έκανα, καθότι πήρα την αίσθηση την τσαρουχική, που την ήξερα αρκετά καλά, και χρη­ σιμοποίησα τις προσωπικές μου μνήμες: στην εφ η­ βεία μου και στα πρώτα χρόνια τη ς νεό τη τά ς μου γνώρισα αυτό τον περιθωριακό κόσμο για τον οποίο μιλούσε και ο Τσαρούχης και ο Παζολίνι και ο Χριστιανόπουλος, ίσως σε λίγο πιο ήπιους τόνους, ωστόσο ανήκω στην τελ ευ τα ία φουρνιά που γνώριοε αυτό που συνέβαινε στους δρόμους...

Και μετά ήρθε το AIDS; Δεν ήρθε μόνο το AIDS αλλά και η αστικοποίηση. Οι Έλληνες για τους οποίους μιλάει στους στίχους του ο Χριστιανόπουλος και τους οποίους ζωγράφιζε ο Τσα­ ρούχης είναι σήμερα οι Αλβανοί.

Πώς κρίνετε τη δήλωση του Διονύοη Σαββόπουλου ότι ο Μάνος Χατζιδάκις είναι ο κορυφαίος Έλληνας συνθέ­ της και μετά ακολουθούν όλοι οι υπόλοιποι - συμπε­ ριλαμβανομένου και του θεοδωράκη; Είναι κάτι που οι περισοότεροι λέμε κατ' ιδίαν αλλά ουδείς, νομίζω, τόλμηοε να το πει δημοσίως. Εγώ δεν είμαι ειδικός να πω κάτι τέτοιο, χαίρομαι ό ­ μως που ένας ειδικός βγαίνει και το λέει. Η δήλωση αυτή με κάνει να εκτιμώ ακόμα περισσότερο τον Σαββόπουλο, διότι με βρίσκει απόλυτα σύμφωνο. Αυτό που με καθόρισε στην ελληνική μουσική συμπυκνώνε­ ται σε ένα όνομα: Χατζιδάκις. Μάλιστα, θα έβαζα και ένα «Φλέρυ Νταντωνάκη» δίπλα για να σημειώσω τις ισχυρότερες στιγμές του ελληνικού τραγουδιού που μπορώ να προσεγγίσω. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Χατζιδάκι είναι ότι παρότι τον ενδιέφεραν οι περι­ στάσεις, η τέχνη του και ο ρομαντισμός του τον ανέ­ βαζαν λίγο πιο πάνω από τις περιστάσεις. Γι' αυτό και η περίοδος τω ν λαϊκών τραγουδιών του είναι αξεπέ-

ραστη. Τώρα που περνάω μια περίοδο αρκετά «αν­ θελληνική», από την άποφη ότι δεν είμαι τόσο ποτι­ σμένος με τη λαϊκή μας μουσική, το μόνο που αναδύ­ ει ατόφιο και άθικτο από όλο αυτό το χυλό της ελλη ­ νικότητας είναι ο Χατζιδάκις. Ο Χατζιδάκις συνδυάζει και την αρσενική και τη θηλυκή ευαισθησία.

Έχουν περάσει οκτώ χρόνια από το θάνατό του. Είναι πολύ νωρίς ακόμα να κρίνουμε ψύχραιμα και αποαταοιοποιημένα τη ουνολική προσφορά του οτη σύγχρονη ελληνική κουλτούρα; Δεν είμαι ο κατάλληλος να το κάνω αυτό, όχι μόνο ε ­ πειδή δεν είμαι μουσικός ή μουσικολόγος αλλά επει­ δή παραμένω άμεσα επηρεασμένος από την προσω­ πική μου σχέση μαζί του, και βέβαια από το προσωπι­ κό μου γούστο. Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι τον προτιμούσα και το ν προτιμώ. Δεν υπάρχει κανέ­ νας άλλος συνθέτης, όχι που να μπορεί να συγκριθεί με τον Χατζιδάκι, αλλά που να μπορεί να κινηθεί μέσα στην περιοχή όπου είχε κινηθεί εκείνος. Καμιά φορά ο Σταμάτης Κραουνάκης προσεγγίζει τα πράγματα όπως

ο Χατζιδάκις και αυτό μ' αρέσει, αλλά ο Χατζιδάκις πα­ ραμένει πολύ μόνος σε ό,τι έκανε. Ως τώρα τουλάχι­ στον. Αυτό που θα μπορούσα επίσης να πω είναι πως θεωρώ ότι η κορυφαία του στιγμή είναι όταν η αστική του εκζήτηση συνδυάζεται με λαϊκά στοιχεία. Ο ίδιος την υποτιμούσε αυτή την πτυχή, ειδικά προς το τέλος της ζωής του, αλλά θεωρώ ότι είναι αξεπέραστος σ' αυτό. Κανείς δεν μπορεί να γράψει ένα τραγούδι ό­ πως το «Είμαι αϊτός χωρίς φτερά».

0 Κώοτας Ταχτοής ίγράψε κάποτε ότι με την προβολή που έδωσε ο Χατζιδάκις οτο ρεμπέτικο και ειδικά τις μεταγραφές που έκανε, π.χ., τις «Παοχαλιές μέοα από τη νεκρή γη», έδωσε τη χαριστική βολή οτην αυθεντι­ κή λαϊκή μουσική. Φαντάζομαι ότι το ίδιο θα έλεγαν για τον Τσαρούχη ή για τον Θεόφιλο σε σχέση με το Βυζάντιο. Ότι αστι­ κοποίησαν τη λαϊκή κουλτούρα. Λες και δεν αστικο­ ποιήθηκε ο λαός που γέννησε αυτή την κουλτούρα. Λες και αυτή η κουλτούρα έπρεπε να μείνει ένα μου107

σειακό είδος και να μην επανεφευρεθεί. Κι αν θέλω εγώ να ευχαριστηθώ το ρεμπέτικο, να πρέπει να πάω στους τεκέδες όπου παιζόταν αρχικά διότι απαγορεύ­ εται να το ευχαριστηθείς αλλιώς. Σαφώς και διαφω­ νώ με αυτή την άποψη. Καταλαβαίνω βέβαια αυτό το αίτημα για αισθητική καθαρότητα, αλλά είναι απλώς ένα σχόλιο προϊόν προσωπικών συγκρούσεων, τη ς κόντρας μιας ε ­ ποχής όταν ζούσαν όλοι οι ση­ μ α ντικ ο ί και οι μεγάλοι άνδρες και ο καθένα ς χ ρ εια ζό τα ν να οριοθετή σ ει τη θ έο η το υ σε σχέση με το ν άλλο. Όπως και η επιθετικότητα το υ Χριστιανόπ ουλου ε ν α ­ ντίον του Χατζιδάκι νομίζω ότι είναι ένα παιχνί­

δι που παίζεται πολύ συχνά ανάμεσα σε τέτοιες προ­ σωπικότητες. Δε χρειάζεται να παίρνουμε τα πάντα στα σοβαρά. Με τον τρόπο του, έχει δίκιο ο Ταχτσής. Πράγματι, συνέβη αυτό που λέει, αλλά με αυτή την έννοια πρέπει να θάψουμε και τους Χορούς του Σκαλκώτα, που είναι και κάτι τελείω ς διαφορετικό. Στη δι­ κή μου γενιά πάντως ο Χατζιδάκις πρόσφερε μια γ έ­ φυρα με το πα­ ρελθόν. Διότι αν είσαι λίγο π ε­ ρίεργος, εκτιμάς τις α να φ ο ρ ές του και αρχίζεις να ε ξ ε ρ ε υ ν ά ς τις π ηγές το υ . Αυτό συνέβη σε μένα. Έτσι, πράγ­ ματα σημαντικό α λλά απρόσιτα για τους ανθρώ­ πους της γενιάς μου ο Χατζιδάκις τα κ α τέσ τη σ ε προσιτά. □ Παρίσι, 1970: ΛΙ£ τον Γιάννη Τοαρούχη

Β ΙΟ ΓΡ Α Φ ΙΚ Ο Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Π Α Π Α ΪΩ Α Ν Ν Ο Υ 0 Δημήτρης Παπαϊωάννου γεννήθηκε οτην Αθήνα το 1964 και σπούδασε ζωγραφική κοντά στον Γιάννη Τοαρούχη.'Εχει ουνεργαοτεί με πολλά περιοδικά ως δημιουργός κόμικ (Β α β ά , Παραπεπε) και ως εικονογράφος (Ιοτός, Πρόσωπα κ.ά.) αλλά και ως αχεδιαοτής οε νυχτερινά κέντρα («Εργοστάσιο», «Άτομο», «Αεροδρόμιο» κ.ά.). Από το 1984 ασχολείται με το ούγχρονο χορό ως perform er, ενδυματολόγος, σκηνογράφος, φωτιοτής, αλλά κυρίως ως χορογράφος και ακηνοθέτης. Το 1986 ίδρυσε την Ομάδα Εδάφους με την Αγγελική Στελάτου. Μερικές από τις πιο γνωστές παραγωγές της Ομάδας Εδάφους είναι οι: Τραγούδια, Μήδεια, Ανθρώπινη δίψα, Παραμύθια τω ν αδελφών Γκριμ, Φεγγάρια, Ενός λεπτού σιγή. Η Ομάδα Εδάφους έχει ουνεργαοτεί με καλλιτέ­ χνες όπως ο Μάνος Χατζιδάκις, η'Ολια Λαζαρίδου, η Ρούλα Πατεράκη, ο Νίκος Αλεξίου, ο Γιώργος Κουμεντάκης, η Λίλη Πεζανού, η Ζουζού Νικολούδη κ.ά. Είναι η πρώτη που τιμήθηκε με το Α' Κρατικό Βραβείο Χορού, το 1995, για τη Μήδεια, ενώ το 1999 τιμήθηκε με το Βραβείο Καλύτερης Παραγωγής (για την Ανθρώπινη δίψα). Εκτός από τις παραγωγές της Ομάδας Εδάφους, ο Λ. Παπαϊωάννου έχει οκηνοθετήοει μουοικά θεάματα με τη Χάρις Αλεξίου και την Αλκηστη Πρωτοψάλτη, ενώ έχει χορογραφήοει για οκηνοθέτες όπως η Ρούλα Πατεράκη και ο Μιχάλης Κακογιάννης. Την τελευταία πενταετία είναι ο μόνιμος χορογράφος οτις παραοτάοεις που οκηνοθετεί ο Λευτέρης Βογιατζής. Προοφάτως ο Α. Παπαϊωάννου ανέλαβε τη γενική επιμέλεια τω ν τελετώ ν έναρξης και λήξης τω ν Ολυμπιακών Αγώνων 2004 οτην Αθήνα.

108

Ο Μόνος Χατζιό κ α ι το Τ ρ ί τ ο Π ρ ό γ ρ α μ μ α

του ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΥ

■* Ο Τρίτο Πρόγραμμα στην περίοδο 1976-1981 δεν υπήρξε ποτέ το ένα από τα τέσσερα ραδιοφωνικά κανάλια της τότε μονοκρατο­ ρίας της ΕΡΤ που είχε απλώς και μόνο διαφορετικό ύφος από τα άλλα τρία, μέσα στο πλαίσιο κάποιου «καταμερισμού» ρόλων και κοινού όπως γίνεται οήμερα. Τυπικά βέβαια ήταν ένα «πρόγραμ­ μα» που είχε τη συχνότητά του, τις κεραίες του, τους παραγω­ γούς, τα στούντιο, τη μικρή του αναγκαία «γραφειοκρατία». Αυτή ήταν η φαινομενική, εξωτερική του φόρμα, που κι αυτή όμως πολύ γρήγορα ανατράπηκε για να εκτιναχθεί η όλη ιστορία στην πιο συναρπα­ στική, πιστεύω, περιπέτεια της ελληνικής ραδιοφωνίας, μέχρι σήμερα τουλάχιστον. Γιατί είναι σίγουρο ότι η επιτυχία και ο μοναδικός χαρακτή­ ρας του δε βρίσκονται μόνο στο ότι ανέβασε την ακροαματικότητά του σε ύψη απίστευτα για ένα ραδιοφωνικό κανάλι. Γιατί και στις μέρες μας υ­ πάρχουν «επιτυχημένες» εκπομπές ή κανάλια όπου τα σύγχρονα «μηχανάκια-μετρητές» της ακροαματικότητας (και της νοημοσύνης μας) δίνουν το στίγμα της «επιτυχίας», ταυτίζοντάς την όμως απόλυτα με την ακροαμα­ τικότητα. Το Τρίτο δεν ανέβασε απλώς την ακροαματικότητα στα ύψη. Εκτινάχθηκε το ίδιο μέχρι την οροφή της ΕΡΤ, και την τίναξε στον αέρα, αν και έμοιαζε συμπαγής και αιώνια, περνώντας σαν πύραυλος μπροστά από τα μάτια και τ ' αφτιά εμβρόντητων υπουργών, προέδρων, διοικητών, διευθυντών, προϊσταμένων, υπαλλήλων, συνδικαλιστών... και ακροατών. Έσπασε τα παράθυρα και ξεχύθηκε με τη συχνότητά του στον αέρα, κά­ νοντας γουίντ σερφ στα ερτζιανά κύματα και αναζητώντας το κοινό του. Και εγένετο το θαύμα μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο. Ένα κοινό που αναζητούσε κάτι τέτοιο ανακάλυψε αργά ή γρήγορα πα­ νευτυχές το Τρίτο. Ένα άλλο κοινό δημιουργήθηκε και πλάστηκε στην κυ­ ριολεξία από το Τρίτο. Λυπάμαι βέβαια αληθινά όλη εκείνη την παλιά «αρι­ στοκρατία» της κλασικής μουσικής που περίμενε να έρθει υπομονετικά η ώρα επτά το απόγευμα που το παλιό τρίτο ξεκινούσε γερνώντας μέσα στην αέναη επανάληψη των αριστουργημάτων της «κλασικής» μουσικής, 10

σαν τους γερο-φύλακες σπουδαίων μουσείων. Όλοι αυ­ τοί οι άνθρωποι αιφνιδιάστηκαν, διαμαρτυρήθηκαν και, προφανώς δίκαια, αισθάνθηκαν ακάλυπτοι. Όμως και αυτό το πρόβλημα ξεπεράστηκε. Γιατί αποδε­ δειγμένα, ένα μεγάλο μέρος και του παλιού κοινού ξανακερδήθηκε... Τι ήταν λοιπόν το Τρίτο και όχι το 3ο Πρόγραμμα; Ο Χατζιδάκις επέμενε σ' αυτή τη φαινομενικά ασήμαντη λε­ πτομέρεια. «Το Τρίτο θα γράφεται ολόγραφα», τόνιζε συχνά με θυμό, «και όχι με αριθμό». Φαίνεται πάντως πως η όλη σύλληψη δεν ήταν μια κα­ τάσταση που προέκυψε τη στιγμή που η τό τε πολιτική ηγεσία -και προφανώς προσωπικά ο Κωνσταντίνος Κα­ ραμανλής-του ανέθεσε τη διεύθυνση όλης της ΕΡΤ. Ο Καραμανλής εξάλλου γνώριζε καλά τις απόψεις και τις ι­ δέες του Χατζιδόκι για τα μέσα ενημέρωσης και ευρύτε­ ρα για τον πολιτισμό, τόσο μέσα από τις προφορικές συζητήσεις τους όσο και μέσα από την αλληλογραφία που είχαν όταν ο Καραμανλής ζούσε στο Παρίσι. Γρήγο­ ρα φυσικά ένας πολύπλοκος κρατικός οργανισμός όπως η ΕΡΤ, με τεράστιες πολιτικές, διοικητικές, οικονομικές, γραφειοκρατικές περιπλοκές, αποδείχτηκε ασύμβατος με τον Μόνο Χατζιδόκι, που πολύ σοφά την εγκατέλειψε για να στραφεί το 1976 αποκλειστικά στο Τρίτο Πρό­ γραμμα. Του εξασφάλισε όμως από την αρχή αληθινή, τυπική και ουσιαστική, αυτονομία. Προϋπολογισμό ε ­ παρκή και απόλυτη ελευθερία έκφρασης την οποία σε­ βάστηκε πρώτα απ' όλα ο ίδιος, βάζοντας τα δικά του ό­ ρια, παρ' όλη τη σχεδόν αιρετική και ριζοσπαστική φυ­ σιογνωμία του προγράμματος. Το μήνυμα αυτό το έστειλε από την αρχή -και επέμεινε μέχρι τέλ ο υ ς- προς όλους τους συνεργάτες του. «Δε θα δεχτείτε», έλεγε, «καμία παρέμβαση. Καμία λογοκρι­ σία. Είστε απόλυτα ελεύθεροι. Μόνον εσείς όμως θα βάζετε τα όρια». Και αυτό είναι σίγουρο ότι έπαιξε κατα­ λυτικό και τελικά καθόλου ανασχετικό, αλλά αντίθετα δημιουργικό, ρόλο σε όλους όσοι είχαμε την τύχη να δουλέψουμε εκεί και τότε. Είναι προφανές, για να επανέλθουμε στην αρχή, ότι στο Τρίτο Πρόγραμμα βρήκαν έξοχη έκφραση ιδέες του δη­ μιουργού του που προϋπήρχαν. Απόψεις, αξίες και πε­ ποιθήσεις επεξεργασμένες και αξεδιάλυτα δεμένες με την ιδιοσυγκρασία του. Ο ίδιος εξάλλου, με τη βαθύτερη έννοια, ήταν και παι­ δαγωγός. Ήταν επικοινωνιακός και αληθινά σφαιρικός. Δεν κρατούσε περιχαρακωμένες για τον εαυτό του τις πεποιθήσεις του για τη ζωή και την τέχνη. Για τον πολι­ τισμό. Για τον έρωτα και την πολιτική. Στην ουσία απο­ λάμβανε τη διδασκαλία και τη ροή ενέργειας από και προς τους άλλους. Ούτε έδινε τις απαντήσεις του αυτά­ 110

ρεσκα μόνο μέσα από τη μουσική του. Μια μουσική που, σε τελική ανάλυση, θα δικαιούνταν κάτι τέτοιο. Δεν ξεχώριζε τη μουσική σε καλά και κακά είδη. Αλλά σε καλή και κακή μουσική. Αγαπούσε το ταγκό του Πιατσό­ λα (από το 1970 και όχι σήμερα που όλοι έχουν γίνει ταγκομανείς) και τα ρεμπέτικα από το 1948, τα πορτογαλέζικα φάντος ή τις ινδικές ράγκες, τον Σατί αλλά και τον Ξενάκη, το σινεμά, την ποίηση, τη λογοτεχνία, την επι­ στήμη, τον Σούμπερτ, την καλή συζήτηση, τη νύχτα... και το φαγητό! Κι έτσι γρήγορα οι βαθύτερες αυτές πλευρές του βρήκαν έναν έξοχο χώρο για να καρπίσουν. Βοηθούσαν βέβαια και οι συνθήκες στη χώρα, που αφυ­ πνίζονταν απότομα από την άθλια τριτοκοσμική νάρκη μιας χούντας που πήρε την Ελλάδα από τη θέση της, την έξοχα εν δυνάμει ισορροπιστική της θέση ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, και την κατέταξε για επτά χρόνια στις μπανανιές της Νότιας Αμερικής και της Αφρικής. Η συμπυκνωμένη ενέργεια -εμπλουτισμένη ίσως και με ολίγη «ενοχή» από τους κρατούντες- έδωσε ένα μοναδι­ κό περιβάλλον, χώρο και χρόνο για αυτούς που πραγμα­ τικά το ήθελαν. Κι έτσι η Τέχνη στο Τρίτο συνδυάστηκε με την Παιδεία και την ενημέρωση. Και η φαντασία, σαν εξωτικό πουλί, κάθισε ενοχλητικά και αιφνιδιαστικά στον ώμο της εξου­ σίας, σκορπώντας απίθανους ήχους. Τότε ήταν που, ύστερα από ένα χρόνο προετοιμασίας, γύρω στα 1977, το Τρίτο από πρόγραμμα κλασικής μου­ σικής έγινε πρόγραμμα τεχνών. Και από πρόγραμμα μό­ νο καλλιτεχνικό-πολιτιστικό έγινε γρήγορα ένα πρόγραμ­ μα που άρχισε να μπαίνει τολμηρά και σε θέματα πολιτι­ κά, κοινωνικά, κι «έλεγε» με το δικό του τρόπο τις «ειδή­ σεις». Και από πρόγραμμα κριτικής-ενημέρωσης έγινε και πρόγραμμα παιδείας με εξαιρετικά ελκυστικό τρόπο. Γι' αυτό και το τρίπτυχό του, τοποθετημένο σε όλα τα έ ­ ντυπα και τα σήματά του, ήταν «Παιδεία-Τέχνη-Ενημέρωση». Ο Χατζιδάκις όμως ως γνήσιος δημιουργός ήξερε την α­ ναγκαιότητα της φόρμας, της βαθύτερης δομής ενός προγράμματος, που ένα μέρος της στο ραδιόφωνο ταυ­ τίζεται με τη ροή. Κατ' αρχάς το πρόγραμμα άρχισε να εκπέμπει από το πρωί μέχρι το βράδυ. Κατά δεύτερο, πολλές γνωστές και τετριμμένες συνταγές καταργήθηκαν. Οι εκπομπές μπορούσαν να κρατάνε από τρία λεπτά έως τρεις ώρες. Δημιουργήθηκαν μικρές φόρμες, ευκίνητα σχήματα, ζω­ ντανές αναμεταδόσεις συναυλιών και εκπομπές με εντυ­ πωσιακή ποικιλία. Όλο αυτό το πλούσιο λεξιλόγιο οργανώθηκε σε «ζώ­ νες», με λογική, με αναγκαιότητα, που επικοινωνούσαν με την καθημερινότητα του ακροατή, αβίαστα και φυσι-

Μ ι τον Μινίλαο Παλάντιο και την Κικη Μορφονιού στο Τρίτο Πρόγραμμα

κά, χωρίς έρευνες, σφυγμομετρήσεις και ειδικούς συμ­ βούλους. Και το αποτέλεσμα δικαίωσε τις επιλογές. Το πρόγραμμα αναδύθηκε μέσα από την τό τε πληθωρική και λίγο άναρχη πολιτιστική ελληνική πραγματικότητα της μεταπολίτευσης σαν ένας πομπός που συνάρπασε, αφύπνισε, ψυχαγώγησε, ανέτρεψε, εκπαίδευσε. Η ακροαματικότητα του έφτασε στιγμές το 30%, αποδεικνύοντας, τουλάχιστον για την εποχή εκείνη, ότι η αυθε­ ντικότητα και η ποιότητα δεν είναι προνόμιο και αίτημα -όπως ισχυρίζονται οι σύγχρονοι «μιντιολόγοι»-μιας ασή­ μαντης μειοψηφίας.

0 Χατζιδάκις είχε καταλάβει μόλις ανέλαβε το κανάλι την ανάγκη συνεργασίας και συσπείρωσης γύρω του ανθρώ­ πων που μπορούσαν να συντονιστούν μαζί του. Γιατί βέ­ βαια μόνος του δε θα κατάφερνε τίποτα και γρήγορα θα εξελισσόταν σε έναν θεωρητικό-ουτοπιστή και ίσως «γραφικό» των μέσων ενημέρωοης. Παρ' όλη όμως τη μη γραφειοκρατική, σχεδόν αναρχική και φαινομενικά μη πρακτική φύση του, υπήρξε τελικά άκρως πρακτικός και στρατηγικός στην υλοποίηση των στόχων του. Διέθετε όμως και ορισμένα άλλα. Διαίσθηση στην επιλογή των συνεργατών, ταχύτητα στις αποφάσεις... και αρκετή τύ ­ χη. Είναι απίστευτο πώς το μήνυμα που έριξε έφτασε με

ταχύτητα αστραπής στα αφτιά - αυτών που είχαν του­ λάχιστον. Η είδηση είχε κυκλοφορήσει στις αρχές του 1976: «Ο Χατζιδάκις ψάχνει συνεργάτες». Πολλοί τον συ­ νάντησαν στο Μαγικό Αυλό. Άλλοι στην ΕΡΤ. Του περιέγραφαν τις προτάσεις τους. Τις ιδέες τους. Και ακαριαία αποφάσιζε. Χωρίς «οντισιόν», αιτήσεις και «κουρίκουλουμ». Σε τελική ανάλυση ήξερε ότι ο ύστατος κριτής δεν είναι η προφορική ή γραπτή περιγραφή μιας ιδέας αλλά η υλοποίησή της. Και συνήθως δεν έπεφτε έξω. Κι έτσι γρήγορα σχηματίστηκε ο σταθερός πυρήνας αυτών που έδωσαν σάρκα και οστά στο Τρίτο Πρόγραμμα και που δούλεψαν μαζί μέχρι το 1981 οπότε η ουτοπία τε­ λείωσε, ενώ βέβαια ενδιάμεσα υπήρξαν και άλλοι νεό­ φερτοι και ιδιαίτερα εκλεκτοί συνεργάτες. 0 Μόνος Χατζιδάκις, έχοντας το χάρισμα της εμψύχωσης και της κι­ νητοποίησης, σου έστελνε το σιωπηλό μήνυμα να αφήσεις τον εαυτό σου ελεύθερο να απογειωθεί κι έτσι να απογειώσεις με φαντασία, πρωτοτυπία και δημιουργικό­ τητα τον ακροατή. Στην ουσία τα περισσότερα από τα στελέχη και οι συνεργάτες δεν κάναμε απλώς «εκπο­ μπές». Δημιουργούσαμε ένα είδος σύνθετων ακουστι­ κών έργων, γεμάτων εικόνες και άλλες αισθήσεις που α­ νακάλυπταν τις πιο απίθανες μουσικές και που προσέγγι­

I I I

ζαν τις κλασικές με άλλη ματιά, που έφερναν την ποίη­ ση, το θέατρο, το δοκίμιο, την επιστήμη, τη λογοτεχνία στο ραδιόφωνο, με τρόπους ελκυστικούς. Με πολλα­ πλές προσεγγίσεις. Τη μια στιγμή μπορούσες νο ακούς τον Μαρωνίτη να προσεγγίζει τον Ηρόδοτο ή τον Όμηρο και την άλλη η Καραΐνδρου, η Παηανικόλα, ο Κυπουργός και ορισμένοι άλλοι φέρναμε εξαίσιες αυθεντικές εθνι­ κές μουσικές από την Περσία, την Ινδία, τη Συρία, την Ια­ πωνία, σαν γνήσιοι «αλιείς μαργαριταριών», πολύ προ­ τού ξεκινήσει η λαίλαπα της «έθνικ», όπου η αχόρταγη και αφηνιασμένη δυτική δισκογραφία ξεχύθηκε στα παρ­ θένα εδάφη, αναζητώντας πρώτες ύλες για να τις πακε­ τάρει εύπεπτα, με ήχο non, σε κονσέρβες κατάλληλες για το αφτί του σύγχρονου αδρανοποιημένου ακροατή.

0 Χριστοδουλάκης σκηνοθετούσε «ταχυδράματα», ρα­ διοφωνικά θεατρικά έργα που κρατούσαν λίγα λεπτά, η Κυρτζάκη ανακάλυπτε ξεχασμένα μεσαιωνικά κείμενα τα οποία έδεναν με πρωτότυπες μουσικές. 0 Μαυρίκιος έ­ φερνε την κινηματογραφική μουσική στο ραδιόφωνο, ο Δανίκας και ο Δημόπουλος την τζαζ, ο Άνινος τη μουσική του Στιβ Ράιχ και του Γκλας. Τα πεντάλεπτα της ποίησης αλλά και τα υπέροχα σχόλια του ίδιου του Χατζιδάκι έ ­ μπαιναν αιφνιδιαστικά και αποκαλυπτικά μέσα στην κα­ θημερινότητα των οδηγών, των ταξιτζήδων, των ακροα­ τών στο σπίτι, των στρατιωτών στις σκοπιές, των εργα­ ζόμενων στα γραφεία. Γιατί εδώ αξίζει να ειπωθεί πως το Τρίτο Πρόγραμμα πο­ τέ δεν υπήρξε αυτό που ένας αγοραίος και επιθετικός προσδιορισμός (αλλά συχνά αληθινός) χαρακτηρίζει με τη λέξη «κουλτουριάρικο» και «δήθεν». Γι' αυτό και η διεισδυτικότητά του και η διαστρωμάτωσή του ήταν εκπληκτική, αγκαλιάζοντας διαφορετικές ηλι­ κίες, στρώματα και μορφωτικά επίπεδα. 0 Ελύτης, ο Κουμανταρέας, η Τσιτσέλη, ο Χρονάς, ο Μήτρας και τό ­ σοι άλλοι πηγαινοέρχονταν στους διαδρόμους και στα ερτζιανά, αλλά ξαφνικά εμφανίζονταν ο Ζαμπέτας και α­ κόμα -προξενώντας ανατριχίλα σε συνεργάτες και ακρο­ ατές- ο Φλωρινιώτης. Η «Λιλιπούπολη» με την Καπετανάκη, την Κριεζή, τη Βλάχου, την Παναγιωτοπούλου, τον Φασουλή, τον Μπουγιουκλάκη, την Κονιόρδου, την Οικονομίδου, τον Λευτέρη Βογιατζή, τη Σαπφώ Νοταρά, τον Τσάγκα και τους συνθέτες της κατάφερνε να ξυπνήσει το παιδί που κρύβει μέσα του κάθε σοβαροφανής ή μη ενήλικος και το αντίστροφο, το σοφό ενήλικο που κρύβει κάθε παιδί από το Αιγάλεω μέχρι το Κολωνάκι και από την Κρήτη μέχρι την Αλεξανδρούπολη. Τόσο που πολλοί ανησύχησαν για το φρόνημα και τα ήθη των παιδιών. Κά­ ποτε ένας ανώτερος υπάλληλος υπουργείου «προϊστα­ μένου» της ΕΡΤ τηλεφώνησε -εκ μέρους δήθεν του υ­ πουργού (;)- για να ζητήσει διευκρινίσεις για κάποια α­ 112

τάκα του δημάρχου Χαρχούδα που είχε πει το πρωί εκεί­ νης της μέρας στη «Λιλιπούπολη». Και όταν πήραμε κατεπειγόντως τον Χατζιδάκι, ανήσυχοι, και του μεταφέρα­ με το ερώτημα, μας είπε αναφερόμενος στον υπουργό, τον οποίο γνώριζε από μικρό παιδί: «Αυτό το παιδί από μικρό έλ εγ ε συχνά ανοησίες. Συνεχίστε τη δουλειά σας!». Όμως, πέρα από την αληθινή ανατροπή που έφερε στον «αέρα» το Τρίτο Πρόγραμμα, πραγματοποίησε κάτι μονα­ δικό. Έγινε το ίδιο δημιουργός και οργανωτής μεγάλων πολιτιστικών γεγονότων. Βγαίνοντας από τα κτίρια και τα γραφεία· βγαίνοντας ακόμα και από την Αθήνα. Οργάνω­ σε συναυλίες παντού. Στην Πινακοθήκη, οτο Δημοτικό θέατρο, στην ΕΡΤ, στον Πειραιά, στο Ηράκλειο, στα Ανώγεια και αλλού.

0 Μουσικός Αύγουστος του Ηρακλείου εξελίχθηκε ίσως στο πιο δημιουργικό και πρωτότυπο μουσικό φεστιβάλ που είχε δημιουργηθεί ως εκείνη τη στιγμή με διεθνείς και ελληνικές συμμετοχές. Οι παρουσίες νέων τραγου­ δοποιών, με αφορμή διάφορες περιστάσεις και συναυ­ λίες, έφεραν στην επιφάνεια ένα αληθινά νεανικό τρα­ γούδι που προς στιγμήν έδειξε ότι μπορούσε να ανατρέ­ ψει την όλο και πιο έντονα διαφαινόμενη παρακμή του σύγχρονου ελληνικού τραγουδιού.

0 διαγωνισμός παιδικής λύρας στα Ανώγεια, οι μαγικές νύχτες της Κρήτης στο Ηράκλειο και στα Ανώγεια, η μυ­ ρωδιά του Λιβυκού Πελάγους, η παρουσία έξοχων καλ­ λιτεχνών απ' όλο τον κόσμο, ο Πιατσόλα, στις δέκα το πρωί στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου να μιλάει για την τέχνη του, η Ρινάλντι, ο Πιοβάνι, ο Σαββόπουλος, ο Ερωτόκριτος, όλα αυτά αποτελούν τις νωπές μνήμες της ύ­ παρξης μιας ουτοπίας που απέδειξε ότι είναι εφικτή και ότι μπορεί να σημαίνει πολλά όχι μόνο για εκείνους που την έφτιαχναν αλλά κυρίως για τους αποδέκτες της. Για­ τί βέβαια πέρα από την ακροαματικότητα του Τρίτου, οι συναυλίες ήταν ασφυκτικά γεμάτες από κόσμο και ο ελ ­ ληνικός Τύπος στην πλειοψηφία του αγκάλιαζε -με εξαί­ ρεση μια κίτρινη δημοσιογραφία (μαύρη την έλεγε ο Χατζιδάκις)- θετικά ό,τι συνέβαινε. Εκτός από το ίδιο το περιεχόμενο και τη μορφή του ρα­ διοφωνικού προγράμματος, τις ζωντανές εκδηλώσεις, τα φεστιβάλ και τα συνέδρια, την αυθεντική και ποιοτική επικοινωνιακή εξωστρέφεια, τα έξοχα έντυπα, με τη βοήθεια και του Μπαντή, το Τρίτο Πρόγραμμα δημιούρ­ γησε θεσμούς ζωντανούς μέχρι σήμερα, όπως την εξαι­ ρετική χορωδία που ανέλαβε ο Αντώνης Κοντογεωργίου. Ακόμα, αναβάθμισε θεσμούς όπως η Συμφωνική της Ρα­ διοφωνίας, έδωσε άπειρες ευκαιρίες σε σολίστ να ηχογραφήσουν και παραγγελίες σε δεκάδες συνθέτες να ηχογραφήσουν τα έργα τους αυτόνομα ή ενταγμένα μέ-

I 977: Την ιποχή τον Τρίτον

σα σε διάφορες παραγωγές. Τα στούντιο είχαν απογειω­ θεί και τα λαμπάκια είχαν ανάψει στην κυριολεξία. Με πενιχρά τεχνικά μέσα, οι τεχνικοί είχαν ξεπεράσει τον ε ­ αυτό τους και τα έδιναν όλα για όλα με κέφι και επινοη­ τικότητα. Έτσι κι αλλιώς όλο το πρόγραμμα στηριζόταν στο αυθόρμητο, στο πηγαίο και στο ομαδικό.

0 προγραμματισμός κάθε περιόδου έβγαινε μέσα από πολύωρες συναντήσεις της μικρής, σφιχτής επιτροπής προγράμματος με συντονιστή τον Χατζιδάκι, οι οποίες γί­ νονταν άλλοτε στο Studio Ε και άλλοτε -πού αλλού;οτο Μαγικό Αυλό! Στην ουσία οι συναντήσεις μας αυτές ήταν μοναδικές εμπειρίες ομαδικής δημιουργίας όπου ο ένας ξεπερνούσε τον άλλο σε ιδέες, σ' ένα μοναδικό παιχνίδι πρωτοτυπίας. Ο Χατζιδάκις κένταγε και, φυσικά, έβαζε την τελική βελονιά όταν το παζλ έφτανε στο τ έ ­ λος του. Και αυτή τη φόρμα τη ν κρατούσαμε γύρω στους τρεις μήνες, για να ανανεωθούμε πάλι σύντομα με νέες ζώνες, νέα δομή, νέες ιδέες. Αν φυσικό στα ενδιάμεσα δεν είχε μεσολαβήσει κάποια κρίση. Ήταν κι αυτή μέσα στο «πρόγραμμα». Στην αρχή είχαμε τρομάξει αληθινά όταν ξαφνικό, την πρώτη φορά, ο Χατζιδάκις μάς ανακοίνωσε: «Παγώνουν τα πάντα. Στα­ ματήστε όλες τις εκπομπές»... ενώ υπόγεια απειλούσε

με παραίτηση. Έτσι αντέδρασε από την πρώτη στιγμή ό­ ταν άρχισαν οι πρώτες παρεμβάσεις με προσπάθειες να περικοπούν οι προϋπολογισμοί και η αυτονομία του προ­ γράμματος. Οι κρίσεις κρατούσαν από τρεις ημέρες έ ­ ως... ένα μήνα. Κι επειδή φυσικά το να κατέβει ένας πο­ μπός θα ήταν ποινικό αδίκημα, ακολουθήθηκαν άλλες, α­ νορθόδοξες μέθοδοι... πολέμου. Έτσι, όταν σε μια από τις κρίσεις ρωτήσαμε τον Χατζιδάκι «Αφού σταματάμε α­ πό αύριο το δικό μας πρόγραμμα, τι θα μεταδίδουμε;», αυτός απάντησε πολύ απλά: «Παίξτε τις 104 συμφωνίες του Χάιντν και τις 41 του Μότσαρτ, συνεχόμενα και επα­ ναλαμβανόμενα», όπερ και εγένετο προκαλώντας τη δί­ καιη υστερική έκρηξη πολλών! Δεν υποχωρούσε ποτέ ό­ μως αν δεν πετύχαινε αυτό που ζητούσε. Έτσι μόνο κρά­ τησε η ουτοπία την ακεραιότητά της τέσσερα χρόνια. Χωρίς βήμα υποχώρησης. Και το σίγουρο είναι ότι η απει­ λή παραίτησης ήταν αληθινή. Το γνωρίζαμε όλοι. Όλα αυτά τα αντιμετωπίζαμε με τη βεβαιότητα που δίνει η πίστη σε κάτι που θεωρείς αληθινό και δίκαιο. Αλλά και με στωικότητα και... χιούμορ. Όπως τη φορά που ένας από τους συνθέτες της Λιήιπούποήης έπρεπε μέσα σε λίγες ώρες να συνθέσει και να ηχογραφήσει ένα τραγού­ δι που δεν το είχε έτοιμο οπότε αναφώνησε αυθόρμητα: 113

«Τουλάχιστον δε θα μπορούσε τώρα να γίνει μια... μι­ κρούλα κρίση για να προλάβω να τελειώσω το τραγού­ δι;».

0 Γιώργος Κουρουπός έβγαζε συχνά το φίδι από την τρύπα. Έτσι κι αλλιώς είχε αναλάβει το δύσκολο έργο του συντονισμού και στην ουσία της «διοίκησης» του Τρί­ του αλλά και της γέφυρας και του ψύχραιμου συμβού­ λου του Χατζιδάκι. Συχνά οι παρεμβάσεις του υπήρξαν σωτήριες, πέρα από το ότι γενικά είχε εξασφαλίσει ορ­ γανωτικά ένα πλαίσιο λειτουργίας άκρως αποτελεσματι­ κό, με πολλές δημιουργικές παρεμβάσεις στο χαρακτή­ ρα του προγράμματος. Σε μια από τις κρίσεις, παίρνοντας την πρωτοβουλία της «γέφυρας» με τον τό τε πρόεδρο της ΕΡΤ που αρνιόταν να υπογράψει κάτι σημαντικό, πήγε στο γραφείο του και, αφού εξάντλησε όλη την επιχειρηματολογία του, σε α­ πόλυτα αρνητικό κλίμα, του είπε: «Μα επιτέλους, κύριε πρόεδρε, πάρτε το ρίσκο και υπογράψτε αυτό που σας ζητάμε. Κάτι που είναι εξάλλου απόλυτα μέσα στο πλαί­ σιο όσων έχουν συμφωνηθεί». Ο πρόεδρος τό τε πετάχτηκε όρθιος και οργισμένος του είπε: «Δε θα μου πείτε εσείς σε μένα να πάρω το ρίσκο, εγώ που το έχω πάρει για δύο αναγκαστικές προσγειώσεις αεροπλάνων!». 0 άνθρωπος το εννοούσε γιατί παλιότερα υπήρξε πιλότος της πολεμικής αεροπορίας και αργότερα πρόεδρος με­ γάλου οργανισμού. Ήταν η εποχή που στις διοικήσεις μεγάλων οργανισμών μπορούσαν να μπουν άνθρωποι από τους πιο ετερόκλητους χώρους που καμιά φορά μά­ λιστα, έχοντας διοικητική εμπειρία ή και ικανότητα, τα κατάφερναν καλά, δεδομένου μάλιστα ότι η εποχή των «ειδικών» και των μάνατζερ δεν είχε ακόμα ξεκινήσει. Άλλες εποχές (πολύ πρόσφατες), άλλοι άνθρωποι! Η ουσία όμως παρέμεινε μία. Ένας διάδρομος με δέκα γραφεία έγραψε μέσα σε τέσσερα πέντε χρόνια μια υπέ­ ροχη ιστορία. 0 Μαυρίκιος με τη σκηνοθετική του οπτική έλεγε: «Ήταν σαν ένα θεατρικό έργο ή σαν μιούζικαλ αν έβλεπες το διάδρομο από μια γωνία». Άνθρωποι έτρεχαν πάνω κάτω από το πρωί μέχρι το βράδυ. Γραφεία, στού­ ντιο και απίθανα πορτάκια, που τα ανακάλυπτες ξαφνικά, ανοιγόκλειναν και από μέσα τους έβγαιναν σαν ήρωες α­ πό ταινίες του Ντίσνεϊ οι πιο ετερόκλητες φιγούρες, ενώ φωνές, μουσικές, διάλογοι, ήχοι από ταινίες μαγνητοφώ­ νων που γύριζαν γρήγορα ή ανάποδα γέμιζαν τον αέρα... Ένας εμβρόντητος σκηνοθέτης που ηχογραφούσε σ' ένα στούντιο μια μέρα έβλεπε ξαφνικά ένα συνθέτη να μπαί­ νει καταϊδρωμένος και να τον ρωτάει: «Φίλε, φίλε, ξέρεις να τραγουδάς;». Και τον απήγαγε για το διπλανό στούντιο όπου έγραφε κάποια τραγούδια του και ο τραγουδιστής είχε αρρωστήσει. Χρειαζόταν απλώς έναν «οδηγό» για τη φωνή προκειμένου να παίζουν τα όργανα.

114

Ήταν νομοτελειακά βέβαιο όλη αυτή η σχεδόν ερωτική έξαρση να έρθει σιγά σιγά αντιμέτωπη με το περιβάλλον αλλά... και με τον εαυτό της. Οι συνεχείς συγκρούσεις με τη διοίκηση, με μια μερίδα του Τύπου, με κάποιους ευαίσθητους «συνδικαλιστές», με κάποιους ρουτινιασμένους υπαλλήλους που ρωτού­ σαν «Γιατί αυτοί εκεί κάτω έρχονται στις δέκα το πρωί;» (αλλά δε ρωτούσαν τι ώρα έφευγαν), είχαν ήδη ηροκαλέσει έντονα αισθήματα κόπωσης εκεί γύρω στα 198081. Κι όταν έγινε η κυβερνητική αλλαγή το 1981 παίχτη­ κε η τελευταία πράξη της πιο εξαίσιας ραδιοφωνικής πε­ ριπέτειας. Χωρίς καμία πολιτική κάλυψη ο Χατζιδάκις ήρ­ θε αντιμέτωπος με μια νέα διοίκηση που επιχείρησε α­ μέσως (γιατί άραγε;) -και το κατάφερε- να καταργήσει την αυτονομία του Τρίτου. Είναι κρίμα που κανείς δεν μπόρεσε να κάνει την υπέρ­ βαση και να δώσει συνέχεια και ζωή σ' ένα μοναδικό έρ­ γο. Είναι κρίμα που κορυφαίοι πνευματικοί άνθρωποι οι οποίοι βρέθηκαν σε θέσεις εξουσίας εκείνη τη στιγμή δεν μπόρεσαν να εκτιμήσουν το ανεπανάληπτο και τη σημασία ορισμένων καταστάσεων και να επιχειρήσουν έναν ουσιαστικό και αληθινό διάλογο με τον Χατζιδάκι. Η εξουσία, ιδιαίτερα στο ξεκίνημά της, είναι εύκολο να γί­ νει αλαζονική και γεμάτη παγίδες. 0 Χατζιδάκις έτσι κι αλλιώς ήταν ένας ιδιοφυής άνθρωπος του πολιτισμού, με μια σχεδόν εφηβική, ασυμβίβαστη ιδιοσυγκρασία που είχε όμως την ικανότητα διαλόγου. Και κανείς δε θα έχα­ νε αν υπήρχε συνέχεια. Αναβαθμισμένη βέβαια και σε άλλα μήκη κύματος. Όταν ο τότε υπουργός της νέας κυβέρνησης στις καταγ­ γελίες του Χατζιδάκι στον Τύπο αντέδρασε λέγοντας «Σε κάθε ευνομούμενη πολιτεία όταν διαφωνεί ο υπουργός με το διευθυντή της ραδιοφωνίας παραιτείται ο διευθυ­ ντής», ο Χατζιδάκις απάντησε: «Σε κάθε ευνομούμενη πολιτεία όταν ο διευθυντής δεν παραιτείται ο υπουργός έχει τα κότσια να τον απολύσει!». Και το λάθος-στίγμα έ ­ γινε. Κι εδώ αξίζει να τονιστεί μια μικρή λεπτομέρεια ηθι­ κής τάξης. Τα χρήματα της «αποζημίωσης απόλυσης» δόθηκαν από τον Χατζιδάκι σε παιδιά υπαλλήλων της ΕΡΤ για κατασκηνώσεις.Ένα μυστικό που δεν αποκαλύ­ φθηκε ποτέ από τον Χατζιδάκι αλλά από άλλον. Για να κλείσει έτσι απλά το Τρίτο Πρόγραμμα και η αυλαία. Έτσι οι διάδρομοι ξαναπήραν τους κανονικούς τους ρυθ­ μούς, αφού προηγήθηκαν βέβαια διάφορες απαράδε­ κτες μικροπρέπειες. Σπάνιες ταινίες με εκπληκτικό περιε­ χόμενο σβήστηκαν γιατί... υπήρχε ανάγκη για ταινίες, σωματικές έρευνες έγιναν σε πολλά στελέχη του Τρίτου εκείνες τις τελευταίες μέρες και ο κίτρινος ή μαύρος Τύ­ πος παραληρούσε από ενθουσιασμό για το κλείσιμο του μιάσματος!

Το γεγονός είναι ότι το Τρίτο Πρόγραμμα υπήρξε. Εξέπεμψε σε συχνότητες που άγγιξαν και δημιούργησαν ευ ­ αισθησίες, δεκτικότητες και ανάγκες ανυποψίαστες που οι ειδικοί των μίντια ισχυρίζονται ότι δεν υπάρχουν πια, γι' αυτό και αντιπροτείνουν την αυτοκρατορία και τις τη­ λεοπτικές αρένες των διαφόρων Β. Ίσως και να έχουν δίκιο. 0 Χατζιδάκις έτσι κι αλλιώς είχε απόλυτη επίγνωση μιας κοινωνίας που άλλαζε ραγδαία εκεί γύρω στα 1980 και ήξερε ότι το Τρίτο, αν συνέχιζε, θα έπρεπε να είναι τελείως διαφορετικό. Ή ξερε τη δυ­ σκολία των χρόνων που έρχονταν και την έλευση ενός είδους πνευματικού μεσαίωνα. Την ακροαματικότητα φυσικά την ήθελε, δεν την ταύτιζε όμως με την επιτυ­ χία. Ήταν απλώς η αναγνώριση ότι αυτό που εξέπεμπε ήταν ένα πρόγραμμα που ενδιαφέρει τους άλλους. Και δεν απέκρυβε αυτό που αποκρύβεται σήμερα. Ότι η α­ κροαματικότητα δεν είναι μια αξία αυτή καθαυτή, κάτι που ως ένα σημείο είναι υγιές, αλλά το μέσο για να έρ­ θουν διαφημίσεις, άρα έσοδα, οπότε το όλο θέμα μπαί­ νει σε αφάνταστα επικίνδυνα μονοπάτια. Επιπλέον υπάρ­ χει διάχυτη πια η υποψία σε πολλούς ότι τα σύγχρονα μίντια δεν προσαρμόζουν τον πήχη τους στις υποτιθέμε­ νες ανάγκες και ευαισθησίες του σύγχρονου θεατή-ακροατή, αλλά αντίστροφα γίνεται αγωνιώδης προσπά­ θεια να προσαρμοστεί ο πήχης των θεατών-ακροατών στο μήκος κύματος εκείνων που εκπέμπουν, εκμεταλ­ λευόμενοι φυσικά διαχρονικές ανάγκες όλων τω ν αν­ θρώπων που θα μπορούσαν όμως κι αλλιώς να εκφρα­ στούν. Αυτή είναι ίσως και η μόνη αχτίδα φωτός. Μερι­ κές φορές πάντως αρκεί και μια αχτίδα. Το Τρίτο Πρόγραμμα είναι σίγουρο ότι υπήρξε η πρώτη αληθινά ελεύθερη ραδιοφωνία. Ας ευχηθούμε και ας κά­ νουμε ό,τι μπορούμε να μην είναι και η τελευταία. ΥΓ.: Το παραπάνω κείμενο δεν αποτελεί μια μικρή ή έ ­ στω και συνοπτική ιστορία του Τρίτου Προγράμματος αλλά μια υποκειμενική και συγκινησιακά φορτισμένη α­ πόπειρα προσέγγισης ενός κλίματος και μιας μοναδικής εμπειρίας. Στο κείμενο αναφέρονται κάποια ονόματα που άλλοτε οι συγκυρίες της συνεργασίας άλλοτε ιδιοσυγκρασιακές συγγένειες μας έφεραν πιο κοντά. Υπάρ­ χουν ένα σωρό άλλα πρόσωπα που πρόσφεραν σημα­ ντικότατο έργο, όπως οι παλαιότεροι του Τρίτου παρα­ γωγοί, η μοναδική Ειρήνη Σαλονικιού, η Ράνια Βισβάρδη, η Σκόλτσα, η Γεωργοπούλου, ο Μητρόπουλος και πολλοί σημαντικοί δημιουργοί όπως ο Ξανθουδάκης, ο Γρηγορίου, ο Κατσούλης και άλλοι. Και φυσικά μια πρό­ θυμη διοικητική ομάδα όπως η Δέσποινα, η Μαίρη, η Νίκη, η Πόλλα και πολλοί άλλοι που, χωρίς σκοπιμότη­ τα, δεν αναφέρονται αλλά που το έργο τους υπήρξε θαυμάσιο. □

Τα έργα του Νίτσε σε καινούργιες μεταφράσεις του Ζήση Σαρίκα: • Γενεαλογία της ηθικής • Η θέληση για δύναμη • Ετσι μίλησε ο Ζαρατούστρα • Πέρα από το καλό και το κακό • Το λυκόφως των ειδώλων Ίδε ο άνθρωπος - Αντίχριστος • Γέννηση της τραγωδίας • Πωλ Βιριλιό, Η διαδ ικασ ία τ η ς σιωπής • Ζαν Μπωντριγιάρ, Συνθ ήμ α τα • Τσβετάν Τόντοροφ, Α π ένα ντι σ το ακραίο • Άσγκερ Γιόρν, Π ε ρ ί μ ο ρφ ής • Νταίηβιντ Ρήσμαν, Το μονα χικό π λή θο ς • Καρλ Πολάνυι, Ο μ εγάλος μετασχημσπσμός • Λιούις Μάμφορντ, Η ιστορία τω ν ουτοπιών • Χρ. Τσολάκης, Τη γ λώ σ σ α μ ού έ δ ω σ α ν ε λ λ η ν ικ ή (δ ύ ο τόμ οι) • Ν. Μουτσόπουλος, Δ ιαδ ρ ομ ή α υ το γ ν ω σ ία ς ( τρ ε ις τόμ οι) • Γ. Χουρμουζιάδης, Λ ό γ ια απ ό χώ μ α • Θωμάς Κοροβίνης, Ο Μ άρκο ς σ το χαρέμι • Φούλα Λαμπελέ, Ίο (διηγήματα)

• Αργυρής Παυλιώτπς, Ο λ έθρ ιος δεσμός • Στέφανος Μπαλής, Μαθηματικό και ποίηση • Χριστίνα Φλόκα, Η φ αρμακογνω σία του Ο δυσσ έα Ε λύ τη

• Εντουάρ Ντυζαρντέν, Έ δρ εψ ε δ άφ νες • Ετέλ Αντνάν, Π ερ ί πόλεων και γυναικών • Ανα Νόβακ, Οι α τυ χ ίε ς τη ς ψ υχής • Λώρενς Στερν, Α ισ θη μ α τικό τ α ξίδ ι • Τόμας Μπέρνχαρντ, Ο ι φ τηνοφ αγά δες • Γιαν Νέρουντα, Ιστορίες από την παλιά Πράγα • Πιέρ - Πάολο Παζολίνι, Μυθοπλασία • Φ. Ντοστογιέφσκι, Ο σω σίας • Μ-Μπουρλάς, Ελληνας, Εβραίος και αριστερός • Ιβάν Ίλλιτς, Για τις ανάγκες του ανθρώπου • Τζέρυ Μπράουν, Η άλλη Α μερική • Ν. Κον, Α γώ νες για τη ν έλευση της χιλ ιετο ύ ς βασιλείας του Θεού • Π. Μπράντλιτζερ, Ά ρ το ς και θεάμ ατα • Ζαν Μπωντριγιάρ, Η καταναλωτική κοινωνία • Πωλ Βιριλιό, Η πληροφορική βόμβα

• Μαρία Λουίζα Μπερνέρι, Περιήγηση σ τη ν Ουτοπία

Τα βιβλία του Κ. Τομανά για τη Θεσσαλονίκη

115

Ο

Μ ό ν ο ι ; Χ

στο σ ι ν η ι ά

της ΘΕΣΙΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ*

/ ρ ίναι αδύνατο να μιλά κανείς για το Δημιουργό του Κόσμου. Κατ' α­ ναλογία είναι δύσκολο να μιλάς για το δημιουργό έργων Τέχνης J L j και Λόγου.

1 I Ο Μόνος Χατζιδάκις είναι δημιουργός μουσικών έργων. Χρήσιμο­ ίI ποιώντας το λόγο της μουσικής, γέννησε μελωδικές σχέσεις κάν Ξ Ι θετες και παράλληλες, συνδύασε κυματομορφές, δονήσεις, σχή­ ματα, εναρμόνισε ήχους και αριθμούς, οργάνωσε δομές σε γραμμικούς και παράλληλους χρόνους, αφομοίωσε στίχους, ποίηση, θεατρικά έργα και σενάρια, συμβίωσε με σκηνοθετικές απόψεις, συνεργάστηκε με μουσι­ κούς, ηθοποιούς, τεχνικούς, συνομίλησε με συγγραφείς, ζωγράφους και χορογράφους. Όλα αυτά θα ήσαν αρκετά για να πούμε πως ο Μάνος Χατζιδάκις είναι άνθρωπος της μουσικής, ένας ταλαντούχος, ευαίσθητος συνθέτης.

0 δημιουργός όμως κρίνεται στο μέτρο και το κάλλος. Τα όρια και τους στόχους που θέτει στον εαυτό του για ν' απαντά κάθε φορά στις άπειρες επιλογές από αυτά που φανερώνονται μπροστά του εν τη γενέσει μιας δημιουργίας. Όρια και στόχοι που σε πρώτο επίπεδο ανάγνωσης ταυτίζο­ νται μ' αυτό που λέμε φόρμα και περιεχόμενο και σε δεύτερο επίπεδο με τη φόρμα ως αλήθεια και το περιεχόμενο ως ουσία. 0 Χατζιδάκις είναι δη­ μιουργός, γιατί ο ίδιος έθεσε το μέτρο ξεπερνώντας τα όρια που του έθε­ σαν -ω ς γέννημα θρέμμα της Ελλάδας που ήταν- ο πόλεμος, ο εμφ ύ­ λιος, η αστυφιλία, η ανοικοδόμηση, η δικτατορία, η μεταπολίτευση, ο σο­ σιαλισμός, στοχεύοντας πάντα στο κάλλος ως τη μόνη αλήθεια του κό­ σμου. 0 Χατζιδάκις δημιουργός πήγε πέρα από την πρώτη ύλη του, εμφύσησε σ' αυτή δημιουργική πνοή, μνήμες και όνειρα ενός άλλου κόσμου και χρόνου, γνώση και κατανόηση αυτού εδώ του κόσμου. Αναζητώ τον Μόνο Χατζιδάκι και τη δημιουργική του σχέση με τον κινημα­ τογράφο. Κατ' αρχάς τόσο ο κινηματογράφος όσο και η μουσική είναι τ έ ­ χνες που εξελίσσονται και δομούνται με τον ίδιο τρόπο, στο χρόνο. Γνωρί-

* Η Θέσια Παναγιώτου είναι συνθέτρια και ειδικός μουσικός παραγωγός στο Τρίτο Πρόγραμμα της ΕΡΑ 116

ζω πως έγραψε μουσική και τραγούδια για περισσότερες από εβδομήντα δύο ταινίες. Ελληνικές ως επί το πλείστον, ταινίες που ως προς την αφηγηματική τους γλώσ­ σα κατατάσσονται σε ρεαλιστικές, ποιητικές, υπερρεαλι­ στικές, ηθογραφικές κ,λπ. Ως προς το είδος άλλες είναι κωμωδίες, άλλες τραγωδίες και άλλες σατιρικά δραματι­ κές έως και μελοδραματικές. Ως προς το ύφος άλλες εί­ ναι ταινίες εύκολης ανάγνωσης, γραμμικές, με απλές διακριτές σχέσεις και δομές, και άλλες είναι ταινίες του δημι­ ουργού, με πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης, με πολύπλο­ κες δομές στο χώρο και το χρόνο. Άρα μπορούμε να πούμε πως εδώ έχουμε έναν πλήρη δημιουργό, κάτοχο της γλώσσας και τω ν εργαλείων της τέχνης του, που μπορεί ανάλογα να ντύσει και να υπηρετήσει το εκάστοτε σενάριο και ν' αποκαλύψει τη σκηνοθετική ματιά. Για να μιλήσουμε λοιπόν για τον κινηματογραφικό Χατζιδάκι θα πρέπει ή ν' αναλύσουμε μία προς μία αυτές τις ταινίες λαμβάνοντας υπόψη τα πιο πάνω χαρακτηριστι­ κά ή να αρκεστούμε σ' ένα συσσωρευτικό συμπέρασμα, αναπτυγμένο κυρίως με κοσμητικά επίθετα, που να α­ φορά όλες τις ταινίες και καμία σε τελευταία ανάλυση.

0 Μάνος Χατζιδάκις δεν αντιμετώπιζε το έργο του συσσωρευτικά. Με γνώση και αυτογνωσία, ξεχωρίζοντας τη δημιουργία από την κατασκευή, το κατατάσσει σε δημι­ ουργικές περιόδους σε σχέση με την εξέλιξή του ως συνθέτη μέσα από τις αλληλεπιδράσεις του ιστορικού χρόνου. Είχε την αφοπλιστική ειλικρίνεια να πει πως το βραβευμένο με Όσκαρ τραγούδι του («Τα παιδιά του Πειραιά») δεν ήταν γι' αυτόν παρά μία εύκολη κατα­ σκευή και ότι βαρέθηκε την εμμονή μας στα χαριτωμέ­ να κινηματογραφικά τραγούδια του, σε σχέση πάντα με την άγνοιά μας για την εξέλιξη του έργου του, που ήταν παρόν και μελλοντικό.

0 κινηματογραφικός Χατζιδάκις δεν εξαντλείται σε τρα­ γούδια δροσερά, ευαίσθητα, χαρούμενα ή μελαγχολικά.

0 συνθέτης κατέθεσε μέσα από σπουδαίες ταινίες ολο­ κληρωμένα μουσικά έργα και μόνο αν τα αποκρυπτογραφήσουμε ίσως υποψιαστούμε τη δύναμή του ως δη­ μιουργού. Έτσι και εγώ, για να ανακαλύψω τη μουσική του σκέψη, διαλέγω μια αναμφισβήτητα σπουδαία ται­ νία στην ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου, ένα πραγματικό αριστούργημα. Μιλάω για το Δράκο του Νί­ κου Κούνδουρου σε σενάριο του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Είναι ταινία του 1956, δεύτερη κατά σειρά συνεργασία του συνθέτη με τον Κούνδουρο -προηγήθηκε η Μαγική πόλη το 1954- αλλά και με τον Καμπανέλλη το ίδιο, α­ φού προηγήθηκε ένα χρόνο μόλις η Στε'λλατου Μιχάλη Κακογιάννη.

1. Σιωπή και σκοτάδι. Κάθοδος στον Άδη, αν υπολογί­ σουμε πως το σινεμά είναι πλουτώνια τέχνη. Ήχος μη-

0ΑΡΑΚΟΧ χανής προβολής, φως. Φωνές και ήχοι πόλης σμίγουν με τα κάλαντα όπως τα παίζουν στο μαντολίνο και το βιολί δύο πλανόδιοι τυφλοί μουσικοί. Με τον πρώτο τίτλο του έργου όλα ξεθωριάζουν πάνω σ' ένα γλυκό ματζόρε βαλς, τρία τέταρτα, παιγμένο από μικρή μπαντίνα με ντεφάκια, κουδουνάκια και τρίλιες στο πιάνο που θυμί­ ζουν ήχο λατέρνας, έναν ήχο που αγάπησε πολύ ο Χατζιδάκις και ένα ρυθμό που αναζητά μελαγχολικά κάθε φορά που ακουμπά σε μικρές ιστορίες χαμένων ονεί­ ρων, ασήμαντων ανθρώπων. Παραπέμπω στα «Χαμένα όνειρα» του Αλέκου Σακελλάριου (1961) αλλά και στο βαλς της Πορνογραφίας πολλά χρόνια μετά. Στο μεταξύ 117

διαβάζουμε στους τίτλους πως παίζει η ορχήστρα Λέαν­ δρος (ευρωπαϊκά ακούσματα), κιθάρα ο Δημήτρης Φάμπας (κλασική κρυστάλλινη δεξιοτεχνία), το συγκρότημα λαϊκών τραγουδιών Χατζιδάκι και μπουζούκι παίζει ο Βα­ σίλης Τσιτσάνης (είχε όπως είπαμε προηγηθεί η Στέλλα). Η πρώτη, λοιπόν, ταυτότητα του έργου υπό τους ήχους του βαλς μάς προετοιμάζει για μια παράλληλη μουσική δράση, που θα κινηθεί ανάμεσα στα ευρωπαϊκά, τα κλα­ σικά και τα λαϊκά ακούσματα, με σφραγίδα το καθαρόαι­ μο μπουζούκι. Κι ας μην ξεχνάμε τα κάλαντα. Το βαλς με το τέλος των τίτλων σμίγει ξανά με φωνές δρόμου και σβήνει πάνω στο πρόσωπο ενός υπαλλήλου. Είναι ο θωμάς (Ντίνος Ηλιόπουλος), που θυμίζει το φτω­ χό υπάλληλο του Σκρουτζ στη Χριστουγεννιάτικη ιστορία του Ντίκενς. Μόνο που αυτός εκτός από απελπιστικά φτωχός, μαθαίνουμε πως είναι και απελπιστικά μόνος. Εί­ ναι στη δήλωσή του αυτή που ξαναβγαίνει το βαλς για να τον οδηγήσει στο δρόμο και να τον αφομοιώσει μέσα στο πλήθος. Φωνές δρόμου, λεωφορείο, ξανά τα κάλα­ ντα. Ο πρώτος κύκλος κλείνει μουσικά όπως άνοιξε.

2. Μέσα στην ασφυξία του λεωφορείου, ο θωμάς με τρόμο διαπιστώνει σε μια πρωτοσέλιδη φωτογραφία ε ­ φημερίδας πόσο μοιάζει στον περιβόητο Δράκο που ψά­ χνει η αστυνομία. 0 θωμάς μόνος και όλος ο κόσμος α­ πέναντι. Μουσική. Εδώ ο συνθέτης εγκαταλείπει τα καθησυχαστικά τρία τ έ ­ ταρτα και παίζει με όλα τα πολλαπλάσια του δύο. Το τρία αφομοιώνει, το δύο διασπά. Πάνω σ' ένα έμμονο και πυκνό σχήμα στη γραμμή των μπάσων, το ακορντεόν και τα πνευστά δημιουργούν κραυγές εκκωφαντικές στη σιωπηλή μοναξιά αυτού του ανθρώπου ανεβάζοντας την αδρεναλίνη. Είναι η καίρια ανατροπή. Τίποτα πια δε θα είναι πλέον όπως πρώτα, και αυτό που θα συμβεί α­ φορά φόβο και αγωνία. Με τη μουσική αυτή ο συνθέτης και ο σκηνοθέτης ξεκολλάνε τον ήρωα από το αόρατο όλο, από το σχεδόν τίποτα των ασήμαντων ανθρώπων, και τον τοποθετούν με εναλλαγές πλάνων έναν αυτόν απέναντι σε πολλούς άλλους. Οι απλωμένες σκληρές αρμονίες του ακορντεόν και τα μεγάλα πηδήματα στη διαδοχή της μελωδίας σηματοδοτούν τον κίνδυνο και δημιουργούν φυγή από ένα εχθρικό περιβάλλον, που ανά πάσα στιγμή είναι έτοιμο ν' αναγνωρίσει και να κατα­ σπαράξει το Δράκο στο πρόσωπο του θωμά.

0 θωμάς στο σπίτι του δέχεται, ως συνήθως, την αγέ­ νεια και το χαφιεδισμό του σπιτονοικοκύρη. Μια ματιά στην εφημερίδα με τη φωτογραφία του Δράκου και το βαλς αρχίζει να χαϊδεύει το πρόσωπό του, καθώς κοιτιέ­ ται στον καθρέφτη σαν να είναι η πρώτη φορά. Σειρήνα περιπολικού, φωνές, σφυρίχτρες. 0 θωμάς κυνηγημέ­ νος τρέπεται σε φυγή.

118

Ξανά στο δρόμο και το μουσικό θέμα του κινδύνου να μπαίνει ύπουλα και να τον ακολουθεί ως δεύτερος αό­ ρατος εαυτός. Είναι η αρχή της ταύτισης; Σειρήνα, μηχα­ νή τρένου έρρυθμη πάνω στην οποία (νομίζεις πως) ακούγεται ακόμα το θέμα. Κι όμως. Η μουσική έχει ήδη σιωπήσει, μαζί της και η ανάσα του θωμά. Και μόνο όταν η αγωνία της παρακολούθησης κορυφώνεται, ξανάρχε­ ται το θέμα πιο γοργό και πυκνό, περικυκλώνει τα πάντα για να το ανεβάσει τονικά ο συνθέτης και να εισαγάγει πάνω στη μετατροπία ένα καινούριο ηχητικό στοιχείο, την ηλεκτρική κιθάρα που παίρνει το μελωδικό σχήμα α­ πό το ακορντεόν και τα πνευστά. Η κορύφωση συναι­ σθημάτων και μουσικής θα σπάσει δραματικά με τα κά­ λαντα που τώρα ακούμε με ταμπούρα στρατιωτικά και μπαντίνα από φυσική πηγή πάντα, να παίζονται από μια ομάδα ανθρώπων τύπου Στρατός της Σωτηρίας. 0 θω ­ μάς στη σκοτεινή του κρυψώνα γνωρίζει την Κάρμεν που θα τον οδηγήσει στον Άδη. Ο δεύτερος κύκλος κλείνει.

3. Υπόγειο καμπαρέ, περιθωριακός κόσμος με τους ά­ γραφους νόμους του, τους ηγέτες του, τις τελ ετές του. Ιδρωμένοι έρωτες, απραγματοποίητα όνειρα και ακραία αισθήματα στο περιθώριο μιας μετεμφυλιακής Ελλά­ δας, υπό τους ήχους ευρωπαϊκής μουσικής. Όλα τα παί­ ζει η ορχήστρα. Από μαρς του Σούσα ίσαμε το «Αλεξάντερ ραγκχάιμ», τανγκό, «Μπούγκι Μπούγκι», ακόμα και παρωδία φλαμένκο για να χορέψει η Κάρμεν ως ξυπό­ λυτη κόμισσα. Στα παρασκήνια ο θωμάς, σε τέτοιο μου­ σικό φόντο, γνωρίζει τη γυναίκα-ηαιδί, το «Μωρό» (Μαρ­ γαρίτα Παπαγεωργίου). Ο διάλογός τους θα υπογραμμι­ στεί με το παράφωνο παιχνίδι-κούκλα που θα της χαρί­ σει, ενώ ο συνθέτης με πικρό χιούμορ περνάει μέσα στα Μπούγκι το «Κάτω στον γιαλό κάτω στο περιγιάλι». «Είσαι λιγάκι μυστήριος», του λέει, κι από τα παρασκήνια μπαίνουμε στην αίθουσα του καμπαρέ, για το πρώτο χορικό. Ο σκηνοθέτης χρειάζεται ένα τραγούδι που θα τραγουδά το «μωρό» ως κορυφαία, ώστε να χτίσει πά­ νω του μια τελετή ενοχής και συνενοχής, γιατί όλοι εί­ μαστε στο βάθος ένοχοι και όλοι έχουμε το παράνομο μυστικό μας. Ακόμα κι ο θεατής πρέπει να μυηθεί για να του επιτραπεί να παρακολουθήσει το μυστήριο. Ο συν­ θέτης, χωρίς να γλιστρά στην παγίδα της σοβαρότητας του θέματος, διαλέγει έναν ελαφρό μοδάτο χορευτικό ρυθμό της εποχής, το μπαγιόν, στο πρότυπο του «Ελ νέγκρο ζουμπόν» της Σιλβάνα Μανγκάνο (Πικρό ρύζι) του ιταλικού νεορεαλισμού. Διαλέγει κάποιους ελα ­ φρούς σουρεαλιστικούς στίχους περί τον ποταμό Ιλισσό, διαλέγει την παιδικά ναζιάρικη ερμηνεία της Μαργα­ ρίτας Παπαγεωργίου και το εξελίσσει σε ορχηστρικό χο­ ρευτικό ρεφρέν. Και να που ξαφνικά όλα χάνουν τη γήι­ νη βαρύτητά τους. Με το ρυθμικό μοντάζ του Κούνδου-

Με τον Φετηρίκο Φελίνι

ρου ακόμα και οι εισβολείς αστυνομικοί απογειώνονται χορευτικά, παίζοντας το κρυφτούλι του ενόχου, ίσαμε τη σύλληψη κάποιου που ευτυχώς προς το παρόν δεν είναι ο Θωμάς. Σκοτάδι, κάλαντα και χρόνια πολλά για το νέο χρόνο που μόλις μπήκε.

4. Την κορύφωση αυτή ακολουθεί η αναγνώριση του Θωμά ως Δράκου, κάτι που και ο ίδιος επιθυμεί και επι­ βεβαιώνει αφού έτσι επιτέλους αποκτά πρόσωπο, γίνε­ ται επίκεντρο προσοχής και θαυμασμού και εντάσσεται σε μια ομάδα, μια «οικογένεια», μια κοινωνία, έστω υπό­ γεια και εκτός νόμου, έοτω επικίνδυνη. Κι αυτή είναι η δεύτερη ανατροπή. Η μύησή του σ' αυτή την οικογένεια γίνεται με ένα τ ε ­ λετουργικό λάγνο χασάπικο που ο συνθέτης το κινεί α­ νάμεσα στους δρόμους του Σαμπά και του Μινόρε, με λυγμικά πνευστά και βιολιά. Πάνω σ' αυτό ο σκηνοθέ­ της στήνει ένα γυναικείο χορευτικό. Η ιστορία εξελίσσεται με τους περίεργους αυτούς δια­ βόλους να στήνουν το μεγάλο κόλπο της κλοπής και πώλησης του πεσμένου στύλου του ναού του Ολυμπί­ ου Διός, τώρα μάλιστα που έχουν στην παρέα τη μεγά­ λη φίρμα, το Δράκο, και όλα αυτά πάλι με μουσικό φό­ ντο τα ευρωπαϊκά του μαγαζιού: τσάρλεστον, μάμπο, «πολιτισμός ρε!» και στην παραγγελιά για κάτι συγκινητι­ κό το «Ο τσιτσόρνια». Το είχαμε ξανακούσει στη Στέλλα σε ρυθμό σλόου. Και τις δύο φορές ο συνθέτης το χρη­

σιμοποιεί για να ντύσει την ερωτική προδοσία. Από την ανατροπή στην παραδοξότητα, σπάζοντας κάθε τάση μας να προσεγγίσουμε με κριτική σοβαροφάνεια και ορ­ θολογιστική ανάγνωση αυτά που βλέπουμε. Αργότερα θα το ακούσουμε -ανώδυνο πλέον- στο Κοροϊδάκι της δεσποινίδος. Το «μωρό» και ο Δράκος φεύγουν από το μαγαζί. 0 κο­ ρυφαίος του έργου (Γιάννης Αργύρης), στο υπόγειο, πά­ νω σ' αυτό το μουσικό φόντο ρίχνει το δικό του χορικό, παρωδία μοιρολογιού, με τον παροξυσμό του προδομέ­ νου. Ένας ύμνος στην παιδοφιλία, την «καψούρα», με­ λοδραματική σύγχυση αισθημάτων με λάιτ μοτίβ την κραυγαλέα επίκληση «α ρε Σπαθί!». Ο τρίτος κύκλος κλείνει.

5.

0 διάλογος του Δράκου και του μωρού που ακολου­ θεί περικυκλώνεται από σειρήνες τρένων και πάλι, που υπενθυμίζουν τον κίνδυνο που πλανιέται. Τα ηχητικά μοτίβα είναι λίγα και με δημιουργικό τρόπο επανέρχο­ νται βοηθώντας το θεατή, αν δεν καταλαβαίνει, τουλά­ χιστον να αισθάνεται και να διαισθάνεται. Ο συνθέτης ει­ σάγει ένα καινούριο (τρίτο) μουσικό θέμα. Είναι η κιθάρα με το δακτυλικό μουρμούρισμα (Δημήτρης Φάμπας), εύθραυστη και γλυκιά αίσθηση, όπως η ίδια η σχέση των δύο μοναχικών ανθρώπων που γεννιέται μπρος στα μάτια μας. Αυτή η ατέλειω τη νύχτα της Πρωτοχρονιάς οδηγεί στη σύλληψη του Δράκου. Στις χειροπέδες ει­

119

σβάλλει σαρκαστικά κάτι σαν πένθιμο εμβατήριο με ταμπούρα και όργανα μπαντίνας, κι αναγνωρίζουμε αυτό που προετοίμασε ο Χατζιδάκις με το «Στρατό της Σωτη­ ρίας» και τα κάλαντα. Κέντημα οπτικοακουστικής πολυ­ φωνίας. Μοτοσικλέτες, καμιόνια, κλάξον, κραυγές, βή­ ματα. Παράλληλη δράση: στο καμπαρέ οι σύντροφοι να λένε πως ένας τέτοιος Δράκος δεν πιάνεται και στην αστυνο­ μία ένα μίζερο, φοβισμένο ανθρωπάκι να τρέμει στο χλευασμό. «Άστε τον να φύγει τον άνθρωπο». Γκρο πλαν στο πρόσωπο του θωμά. Βαλς. Από το σχό­ λιο στην αλήθεια. 0 τέταρτος κύκλος κλείνει. Σειρήνα τρένου, πρωινή πρίμο-σεκόντο καντάδα από κάποιους περαστικούς, ένα κάρο περνά. Ο θωμάς μόνος ξανά, χωρίς πρόσωπο, στους άδειους δρόμους. Γιατί τώρα οι δρόμοι είναι άδειοι και ο θωμάς, πλάτη στο κοι­ νό, σχεδόν τρεκλίζει. Σιγά σιγά εισχωρεί και αναπτύσσε­ ται το θέμα του κινδύνου και της φυγής, και ακριβώς αυτή η επιλογή από τους συντελεστές της ταινίας είναι μεγάλης πνοής και αποκαλυπτική. 0 κίνδυνος τώρα, ό­ πως ίσως και πάντα, είναι ο ίδιος ο εαυτός του, ο εαυ­ τός μας, και όχι οι άλλοι όπως εύκολα νομίσαμε στην αρχή. Εδώ είναι η μεγάλη ανατροπή που κάνει ο συνθέ­ της με τα θέματά του. Ας φανταστούμε πόσο ασήμαντη θα ήταν αυτή η σκηνή, αν εδώ έμπαινε το βαλς, που θα ήταν και η πρώτη σκέψη επιλογής, αφού έχουμε να κά­ νουμε με τη μοναξιά του ήρωα. 0 θωμάς όμως δεν μπορεί πια να επιστρέφει στην ανωνυμία και την ασημαντότητα. Κι αυτή είναι η τρίτη ανατροπή. Συνάντηση με το «μωρό», πάνω στους εύθραυστους δαχτυλισμούς της κιθάρας. Βόλτα στην πόλη, γιορτινά εμβατήρια, κάλαντα, το πρώτο φιλί, φωνογραφιτζήδες, ένα κάρο περνά, κουδούνες, φωνές δρόμου. «Είναι σαν να μη με ξέρει κανείς, σαν να ξαναγεννήθηκα σήμερα» λέει ο θωμάς, και είναι αλήθεια, μέσα στο ψέμα που διαιωνίζει συνειδητά πια και όχι από σύγχυση ή φόβο. 0 πέμπτος κύκλος κλείνει.

6. Απαγωγή και κατάβαση στον Άδη. Ως Δράκος υπό τους ήχους θριαμβευτικού εμβατηρίου, γνωστού αργό­ τερα από τη Γέφυρα του ποταμού Κβάι. Με άλλα λόγια, συνειδητή εισβολή σ' έναν κόσμο διαφορετικό και απα­ γορευμένο, κάτω από τη μεταμφίεση, μια μάσκα, όπως ο Ευριπίδης στις Θεομοφοριάζουσες του Αριστοφάνη και ο Πενθέας στις Βάκχες του Ευριπίδη, και αυτό είναι ύβρις. Τελετουργία. Είναι η προετοιμασία για το μεγάλο κόλ­ πο, την κλοπή των αρχαίων. Γυναικείο χορικό, αυστηρό μουσικά και ακίνητο σκηνοθετικά, με δωρικό ρυθμό που κρατούν χτυπώντας τις παλάμες τους οι καθιστές κό­ ρες. Οι άντρες, όπως οι Σπαρτιάτες του Λεωνίδα πριν α­ 120

πό τη μάχη, προετοιμάζονται. Πλένονται, ξυρίζονται, χτενίζονται, βάφουν τα παπούτσια τους, σιδερώνουν τα ρούχα τους, ενώ εισχωρεί με κλασικά τυμπάνια ο ρυθ­ μός των τεσσάρων τετάρτων, αργό τσιφτετέλι με διά­ θεση ζεϊμπέκικου, ίδιος ακριβώς ρυθμός μ' αυτόν που χρησιμοποιεί ο Γιάννης Παπαϊωάννου για να κατεβάσει τους πέντε Έλληνες στον Άδη. Σπονδές, φιλιά και αίμα της αδελφοποίησης, με τον κορυφαίο να δίνει οδηγίες, να εμψυχώνει τα παλικάρια του. Εδώ για πρώτη φορά στο έργο ακούγεται το μπουζούκι του Τσιτσάνη, με ένα έμμονο κυκλωτικό θέμα σε σολ μινόρε. Μελωδεί στο χορό αυτών τω ν δαιμόνων, που τινάζονται διαδοχικά για να απαγγείλουν τα κρυφά τους όνειρα, τις ελπίδες τους και τις ευχές που επενδύουν σ' αυτό το μεγάλο κόλπο. Εδώ έχουμε τη μέγιστη σύμπνοια όλων των συ­ ντελεστών της ταινίας. Ο ρυθμός στα βαθιά τυμπάνια ε­ πιμένει και το μπουζούκι επανέρχεται συνεχώς με το ί­ διο θέμα, υπογραμμίζοντας με πένθιμη υπερηφάνεια αυτά τα τόσο μικρά ανθρώπινα όνειρά τους, αυτό το ξε­ γύμνωμα της ψυχής τους. Είναι όλοι αδέλφια. Ακόμα και το μωρό να κόψουν στη μέση να πάρει μισό ο καθένας. Ο θωμάς ξεπερνάει και αυτό τον έρωτα και αντιπροσφέρει γενναιόδωρα: «Δικό σου!». Μπαίνει στο χορό. Δεύτερη επέμβαση των γυναικών με κορυφαία το «μω­ ρό», και στο τέλος της στροφής ένα χορωδιακό «Οχ!». Μαγεία.

7. Στην κορύφωση έρχεται ο «άγγελος» για να τους πει τη σκληρή αλήθεια. Σόλο μπουζούκι, μοναχικής ατμό­ σφαιρας, του Τσιτσάνη για τον θωμά. Ο έκτος κύκλος κλείνει και με το άνοιγμα του έβδομου σιωπή... Ξέσπα­ σμα οργής, χαστούκι και μαχαιριά για την προδοσία. Οδυρμός του κορυφαίου. Τέτοιες ύβρεις, τέτοιες εισβο­ λές στα άδυτα των αδύτων καθαρίζουν μόνο με θάνα­ το. Είναι λόγοι τιμής, είναι λόγοι μπέσας και κάθαρσης, έστω κι αν κλάψουμε για το θύμα. Η τελευταία σκηνή στον πάνω κόσμο την ώρα που αχνοχαράζει η ροδοδάκτυλη αυγή, Πρωτοχρονιά άραγε, με τον θωμά να σέρ­ νεται θανάσιμα λαβωμένος και με τον κορυφαίο να τον ακολουθεί σπαράζοντας, ζητώντας συγχώρεση, γιατί στο κάτω κάτω δεν είμαστε κακοί άνθρωποι. «Αφήστε με μόνο. Σ' όλη μου τη ζωή απέφυγα το θόρυβο». Το βαλς επανέρχεται για να τον αφομοιώσει στο αόρατο τίποτα, στο θάνατο τώρα πια. Ένα κάρο, του Χάρου ή­ ταν πάντα, κουδούνια του αλόγου που μας θυμίζουν το παράφωνο παιχνίδι-κούκλα του «μωρού», κλάξον, φω­ νές πόλης. Η κιθάρα που χάιδεψε το μόνο της ζωής του ερωτικό αίσθημα έρχεται επιλεκτικά και με τρυφερότη­ τα από το συνθέτη για ν' απαλύνει την τελευταία δια­ δρομή προς τον Άδη. «Τον ξέρει κανείς;» «Όχι». Προδο­ σία στην προδοσία. Σιωπή. Σκοτάδι. □

Εργογραφ

Id

του ΒΑΣΙΛΗ ΑΓΓΕΛΙΚΟΠΟΥΛΟΥ

!—ι ι - 1 ο ζήτημα της καταγραφής και κατάταξης τω ν έργων του Μάνου Χατζιδάκι είναι αρκετά περίπλοκο, διότι πρώτον η χατζιδακική δη­ μιουργία εκτείνεται εις μήκος χρόνου (μισό αιώνα ακριβώς: 19441994), δεύτερον έχει όγκο και τρίτον ο δημιουργός της δεν υ­ πήρξε εξαρχής «τακτικός» στην τήρηση κιταπιών και στοιχείων για όσα έγραφε. Κάποια τάξη προσπάθησε να βάλει τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του, αλλά οι «Εργογραφίες» που κατά καιρούς πα­ ρουσίασε, αν και πολύτιμες βέβαια, είχαν ελλείψεις και πάρα πολλά λά­ θη (χρονολόγησης κ.ά.). Αλλά στο περίπλοκο και ακανθώδες ζήτημα της Εργογραφίας Χατζιδάκι - τ ο οποίο πρέπει να θεωρείται ανοιχτό αφού η έρευνά μας δεν είχε πρόσβαση στο αρχείο του συνθέτη- αναφερόμαστε εκτενώς στο σχετικό κεφάλαιο του βιβλίου μας Φάρος στη Σιωπή - Κείμενα για τη ζωή και το έργο του Μάνου Χατζιδάκι («Καστανιώτης», 1996). Από τη Β' έκδοση (1997) του τόμου αυτού προέρχεται και η «Εργογραφία Μάνου Χατζιδάκι» που δημοσιεύεται τώ ρα εδώ . Φυσικά, για τη δημοσίευση αυτή οτο διαβάζω λάβαμε υπόψη όσα στοιχεία συλλέξαμε από τό τε που εκδόθηκε το βιβλίο μέχρι σήμερα. Αφορούν κυρίως τη χρονολογική σειρά τω ν πρώτων θεατρικών έργων για τα οποία είχε γράψει μουσική ο εικοσάρης ακόμα τό τε Χατζιδάκις (περίοδος Απελευθέρωσης). Σ' αυτά προστίθεται και ένα ακόμα έργο, Η μπάρα πέρασε, της Μάργκαρετ Κένεντι, 1945. (Ένα τραγούδι του ερμήνευε, στη δεύτερη πράξη, η επίσης νεαρότατη τότε Μελίνα.) Η «Εργογραφία Χατζιδάκι» αποθησαυρίζει 191 έργα - χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ίσως δε λανθάνουν στο ανεξερεύνητο αρχείο του συνθέτη κάποια ακόμη. Από αυτά μόνο τα 51 έχουν αρίθμηση (Έργο 1, Έργο 2 κ.λπ.). Την επιλογή αυτή, ποιο έργο θα πάρει αρίθμηση και ποιο όχι, που είναι βέβαια και μια α ξιολόγηση, τη ν είχε κάνει, φυσικά, ο ίδιος ο δ ημιουργός τω ν έργω ν. Ο φ είλουμε να τη σεβαστούμε, όσο κι αν θεωρούμε πως υπήρξε πολύ αυστηρός με πολλά από τα μη αριθμημένα έργα του. Ωστόσο, όπως εξηγούμε και στο βιβλίο, έχουμε προχωρήσει, με τη σύμφωνη γνώμη του γιου και διαχειριστή του έργου του, σε αλλαγή τη ς αρίθμησης ορισμένων έργω ν, επειδή η αρίθμηση του 121

σ υ ν θέτη είχε βασιστεί, όπως είπ αμε, σε λάθο ς χρονολογήσεις. Επισημαίνουμε, τέλος, ότι πάρα πολλά από τα έργα του Μάνου Χατζιδάκι παραμένουν ανέκδοτα (προς δόξαν, βεβαίως, και του υπουργείου Πολιτισμού -τη ς Πολιτείας γ εν ικ ό τε ρ α -, α λλά και τη ς κοινω νίας μας). Στην «Εργογραφία» σ η μειώ νουμε ποιο έργο παραμένει ανέκδοτο - από τα αριθμημένα όμως μόνο. Αλλωστε ο κ α τά λο γο ς τη ς «Βασικής Δισκογραφίας Μάνου Χατζιδάκι», που σ υ νο δ εύ ει τη ν «Εργογραφία», φανερώνει ποια έργα του έχουν εκδοθεί σε δίσκο και ποια όχι. Β. Αγγελικόπουλος 13Μαίου2002

Φαύλος κύκλος, επιθεώρηση Α. Γιαλαμά, θίασος Κατε­ ρίνας, σκην. Γ. Σαραντίδης. Ρήγας ο Βελεστινλής, του Β. Ρώτα, Ενωμ. Καλλιτέχνες, σκην. Κ. Μηχαηλίδης.

1946

Ανδρέας Ζέππος, μπαλέτο, ανολοκλήρωτο. Μουσική για τα θεατρικά: Ένας φίλος θα 'ρθει απόφε, των J. Cobaneez και I. Noe, θίασος Κατερίνας, σκην. Κ. Κουν. Ιανουάριος ή Φε­ βρουάριος. Γυάλινος κόσμος, του Τ. Ουίλιαμς, θέα τρο Τέχνης, σκην. Κ. Κουν. Φθινόπωρο. Αδούλω τοι σκλάβοι, ταινία τω ν Β. Παπαμιχάλη - Μ. Πλωρίτη.

1947

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ Π944-1994) 1944

Ο τελευταίος αοπροκόρακας, θεατρικό του Α. Σολομού, θέατρο Τέχνης, σκην. Κ. Κουν.

1945

Μηολιβάρ, τραγούδι σε ποίηση Ν. Εγγονόπουλου. Μουσική για τα θεατρικά: Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα, του Ευ. 0 ' Νιλ, θία­ σος Κατερίνας, σκην. Ντ. Γιαννόπουλος. θέατρο «Κε­ ντρικόν». Μάρτιος. Ηρπόρα πέρασε, της Μάργκαρετ Κένεντι, θίασος Κατε­ ρίνας, σκην. Ντ. Γιανννόπουλος, θέατρο «Κεντρικόν». Καλοκαίρι. Μακρινός δρόμος, του Α. Αρμπούζωφ, Ενωμ. Καλλιτέ­ χνες, σκην. Γ. Σεβαστίκογλου. Καλοκαίρι. Θάφτε τους νεκρούς, του I. Σόου, Ενωμ. Καλλιτέχνες, σκην. Γ. Σεβαστίκογλου. Φθινόπωρο. Το καλοκαίρι θα θερίσουμε, του Αλέξη Δαμιανού, θία­ σος Ενωμ. Καλλιτέχνες, σκην. Γ. Σεβαστίκογλου. Χει­ μώνας.

122

Έργο 1 Για μια μικρή λευκή αχιβάδα, 1947-48. Σουίτα για πιάνο. Έργο 2 Δύο ναυτικά τραγούδια, σε ποίηση Μ. Σαχτούρη. Ο οάτυρος, μπαλέτο. Αντιγόνη, του Ζ. Ανούιγ, θέατρο Τέχνης, Κ. Κουν. Ια­ νουάριος ή Φεβρουάριος 1948

Έργο 3 Ο ματωμένος γάμος. Για το θεατρικό έργο του Λόρκα σε απόδοση Ν. Γκάτσου, θέατρο Τέχνης, Κ. Κουν. Άνοιξη. Τετράδιο για πιάνο. Όλα τα παιδιά του Θεού έχουν φτερά, του Ευ. 0 ' Νιλ, θέατρο Τέχνης, Κ. Κουν.

1949

Έργο 4 Ο Μάρουας, μπαλέτο. Ανέκδοτο. Λεωφορείον ο Πόθος, του Τ. Ουίλιαμς («Χάρτινο το φεγγαράκι»), θέατρο Τέχνης, Κ. Κουν.

0 θάνατος του εμποράκου, του Ά. Μίλερ, θέατρο Τέ­ χνης, Κ. Κουν. Νοέμβριος ή Δεκέμβριος.

0 κόκκινος βράχος, ταινία του Γ. Γρηγορίου. Δύο κόσμοι, ταινία του Γ. Φιλίππου.

1950

1955

Έργο 5 Έξι λαϊκές ζωγραφιές, 1949-1950. Για πιάνο. Έργο 6 Το καταραμένο φίδι, μπαλέτο. Λιμπρέτο από το θέατρο Σκιών, στίχοι τραγουδιών Α. Σολομού. Για δύο αντρικές φωνές και δύο πιάνα.

Μουσική για τις ταινίες: Μαγική πόλις, του Ν. Κούνδουρου. Η κάλπικη λίρα, του Γ. Τζαβέλλα. Στέλλα, του Μ. Κακογιάννη. Λατέρνα, φτώχεια και φιλότιμο, του Α. Σακελλάριου.

1951

Έργο 6α Δύο χόες και όλη η μουσική για την Ορέστεια του Αισχύλου, θίασος Μ. Κοτοπούλη, σκην. Δ. Ροντήρη. Ανέκδοτο (εκτός από ένα Χορικό, το «Επιτάφιον» από τις Χοηφόρες, με τον Γ. Μούτσιο, που περιελήφθη στο δίσκο Μίκης Θεοδωράκης-Μάνος Χατζιδάκις Συναυλίες, 1961 Fhilips, Νοέμβριος 1985. Αλλά ο δί­ σκος αυτός αποσύρθηκε αμέσως με επέμβαση του Χατζιδάκι, διότι δεν είχε ερωτηθεί). Νεκρή πολιτεία, ταινία του Φ. Ηλιάδη.

1952

Έργο 6β Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας, του Σέξπιρ, Εθνικό θέατρο, Κ. Κουν. Ανέκδοτο. Αγία Ιωάννα, θεατρικό του Τζ. Μπ. Σο, Εθνικό θέατρο, Α. Σολομός. Η Αγνή του λιμανιού, ταινία του Γ. Τζαβέλλα. Ο γρουσούζης, ταινία του Γ. Τζαβέλλα.

1953

Έργο 7 Ιονική σουίτα, έργο για πιάνο. 1952-53. Οι ουρανοί είναι δικοί μας (ή Το οπουργιτάκι), ταινία του Ντ. Δημόπουλου.

1954

Έργο 7α Σουίτα για βιολί και πιάνο. Ανέκδοτο. Έργο 8 Ο κύκλος του CMS. Τραγούδια σε ποίηση του συνθέτη για βαρύτονο και πιάνο. Με τα δόντια, θεατρικό του θ. Ουάιλντερ, θέατρο Τέχνης, Κ. Κουν. Και για τις ταινίες: Νυχτερινή περιπέτεια, του Ά. Τερζάκη. Κυριακάτικο ξύπνημα, του Μ. Κακογιάννη. Ο δρόμος με τις ακακίες, του Δ. Ιωαννόπουλου.

1956

Έργο 9 Μήδεια, μουσική για την τραγωδία του Ευριπί­ δη, Εθνικό θέατρο, Α. Μινωτής. Ανέκδοτο (εκτός από το Χορικό «Έρωτα εσύ», που περιελήφθη στο Μεγά­ λο ερωτικό με τον Δ. Ψαριανό). Επίσης, μουσική για τα θεατρικά: Εκκλησιάζουσες, του Αριστοφάνη, Εθνικό θέατρο, Α. Σολομός. Τριαντάφυλλο στο στήθος, του Τ. Ουίλιαμς, θέατρο Τέ­ χνης, Κ. Κουν. Άμλετ, του Σέξπιρ, Εθνικό θέατρο, Α. Μινωτής. Και για τις ταινίες: Δολάρια και όνειρα, του Ί. Νταϊφά. Για δύο ρώγες σταφύλι, γιουγκοσλαβικής παραγωγής. Η καφετζού, του Α. Σακελλάριου. Ο ζηλιαρόγατος, του Γ. Τζαβέλλα. Ο δράκος, του Ν. Κούνδουρου. Η δίφα, του Α. Δημήτριεφ.

1957

Έργο 10 Η ερημιά, μπαλέτο, σε λιμπρέτο του συνθέτη για χορωδία και μικρή ορχήστρα. Έργο 11 Λυοιοτράτη. Μουσική για την αριστοφανική κωμωδία, Εθνικό θέατρο, Α. Σολομός. Ανέκδοτο (ε­ κτός από το Χορικό «Ένα μύθο θα σας πω», σε πολ­ λές εκτελέσεις). Έργο 12 Ο κύκλος με την κιμωλία. Τραγούδια για το ο­ μώνυμο θεατρικό έργο του Μπρεχτ, σε απόδοση 0. Ελύτη. θέατρο Τέχνης, Κ. Κουν. Επίσης το '57 μουσική για τα θεατρικά: Πλούτος, του Αριστοφάνη, θέατρο Τέχνης, Κ. Κουν.

123

ΒασιλιάςΛιρ, του Σέξπιρ, Εθνικό θέατρο, Α. Μινωτής. Το σκοτάδι είναι φωτερό, του Κ. Φράι, Εθνικό θέατρο, Α. Μινωτής. Ο θάνατος τουΔιγενή, του Ά. Σικελιανού, θίασος Ν. Χατζίσκου - Τ. Νικηφοράκη. Άνθρωποι και παλιάνθρωποι, επιθεώρηση των Μ. Τραϊφόρου - Δ. Βασιλειάδη, θίασος Σ. Βέμπο, σκην. Π. Κατσέλης. Και για τις ταινίες: Λατέρνα, φτώχεια και γαρύφαλλο, του Α. Σακελλάριου. Το αμαξάκι, του Ντ. Δημόπουλου. Αγιούπα, του Γκ. Τάλλας. Δελησταύρου και υιός, του Α. Σακελλάριου. Της τύχης τα γραμμένα, του Φ. Φυλακτού.

1958

13 Θεσμοφοριάζουοες. Μουσική για την αριστοφανική κωμωδία, Εθνικό θέατρο, Α. Σολομός. Ανέκ­ δοτο. Έ ρ γ ο 14 Επιτάφιος, ανολοκλήρωτο. Κύκλος οκτώ τραγουδιών σε ποίηση Τ. Βαρβιτσιώτη. Για τα θεατρικά έργα: Οθέλλος, του Σέξπιρ, Εθνικό θέατρο, Α. Σολομός. Η αυλή των θαυμάτων, του I. Καμπανέλλη, θέατρο Τέ­ χνης, Κ. Κουν. (Αρχές του '58 σύμφωνα με τον κατάλο­ γο έργων του θεάτρου Τέχνης. Αλλά ο I. Καμπανέλλης, σύμφωνα με δήλωσή του στο συντάκτη του πα­ ρόντος, τοποθετεί την πρεμιέρα του έργου στις 12 Δε­ κεμβρίου 1957.) Η ανθισμένη αμυγδαλιά, του Δ. Γιαννουκάκη, Νέα Σκη­ νή Κ. Λειβαδέα. Η ηλικία της νύχτας, του I. Καμπανέλλη, θέατρο Τέ­ χνης, Κ. Κουν. Δεκέμβριος. Και για τις ταινίες: Το τελευταίο ψέμα, του Μ. Κακογιάννη. Η λίμνη των πόθων, του Γ. Ζερβού. Μια ζωή την έχουμε, του Γ. Τζαβέλλα. Οι παράνομοι, του Ν. Κούνδουρου. Μια λατέρνα, μια ζωή, του Σ. Καψάσκη. Όλα για το παιδί της, του Κ. Στράντζαλη. Ένας ήρως με παντούφλες, του Α. Σακελλάριου. Έ ρ γο

θως ('64), αναμόρφωση της μουσικής αυτής σε κοντό­ τα και μπαλέτο για μέτζο σοπράνο, δύο βαρύτονους, τρεις χορωδίες (παιδική και δύο μεικτές) και ορχήστρα. Την ίδια χρονιά ('59), μουσική για τα θεατρικά: Βάτραχοι, του Αριστοφάνη, Εθνικό θέατρο, Α. Σολομός. Κύκλωπας, του Ευριπίδη, Εθνικό θέατρο, Α. Σολομός. Δόνια Ροζίτα, του Λόρκα, Εθνικό θέατρο, Α. Σολομός.

0 Περλιμπλίν και η Μπελίαα, του Λόρκα, θ. Τέχνης, Κ. Κουν. Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι, του Τ. Ουίλιαμς, θέατρο Τέ­ χνης, Κ. Κουν. Το παράθυρο, του Ν. Πολίτη, θέατρο Τέχνης, Κ. Κουν.

0 μεγάλος περίπατος, του Δ. Κεχαΐδη, θέατρο Τέχνης, Κ. Κουν. Ιώβ, του Α. ΜακΛις, θέατρο Τέχνης, Κ. Κουν. Και για τις ταινίες: Ναυάγια της ζωής, της Μ. Πλυτά. Ερωτικές ιστορίες, του Σ. Καψάσκη. Ζάλογγο, το κάστρο της λευτεριάς, του I. Τατασόπουλου. Το ποτάμι, του Ν. Κούνδουρου. Το νησί των γενναίων, του Ντ. Δαδήρα. Το ξύλο βγήκε απ' τον παράδεισο, του Α. Σακελλάριου. Ένας Έλληνας στο Παρίσι, του X. Κυριακόπουλου. ΗΛίζα το 'σκάσε, του Σ. Καψάσκη.

1960

Μουσική για τα θεατρικά: Ευριδίκη, του Ζ. Ανούιγ, θέατρο Τέχνης, Κ. Κουν. Το γλυκό πουλί της νιότης, του Τ. Ουίλιαμς, θέατρο Τέ­ χνης, Κ. Κουν. Και για τις ταινίες: Ποτέ την Κυριακή, του Ζ. Ντασέν. Ελλάς, η χώρα των ονείρων, του Μίλερσεν. Μανταλένα, του Ντ. Δημόπουλου. Ραντεβού στην Κέρκυρα, του Ντ. Δαδήρα. Το κοροϊδάκι της δεσποινίδος, του Γ. Δαλιανίδη. Το κλωτσοσκούφι, του Ντ. Δημόπουλου. Η Αλίκη στο ναυτικό, του Α. Σακελλάριου. Η κυρία δήμαρχος, του Ρ. Μανθούλη. Γο σένα και την αγάπη μου, του Γ. Διζικιρίκη.

1959

1961

15 Παραμύθι χωρίς όνομα. Τραγούδια για το θεα­ τρικό έργο του I. Καμπανέλλη, θίασος Β. Διαμαντόπουλου - Μ. Αλκαίου, σκην. Β. Διαμαντόπουλος. (Από λά­ θος ο Χατζιδάκις, στο σημείωμά του στο δίσκο, το είχε τοποθετήσει στο 1957 και έκτοτε, παρά την επισήμαν­ σή του, το λάθος επαναλαμβάνεται αενάως.) Έ ρ γ ο 1 6 Όρνιθες 1959-1964. Αρχικά ('59), σκηνική μου­ σική για την ομώνυμη αριστοφανική κωμωδία, σε με­ τάφραση Β. Ρώτα, θέατρο Τέχνης, Κ. Κουν. Ακολού­

Έ ρ γο 17

Έ ργο

124

Ρινάλδος και Αρμίδα. Ανολοκλήρωτο. Μονό­ πρακτη όπερα πάνω σε ιντερμέδια της Ερωφίληςτου Χορτάτση, για υψίφωνο, βαρύτονο, ανδρική χορωδία και ορχήστρα. Έ ρ γ ο 1 8 Απόψε αυτοσχεδιάζουμε. Μουσική και τραγού­ δια για το ομώνυμο θεατρικό έργο του Λ. Πιραντέλο, θέατρο Αθηνών, σκην. Δ. Μυράτ. Πασχαλιές μέσα στη νεκρή γη, διασκευή λαϊκών τραγουδιών για ορχήστρα.

Με τον Κουίνοι Τζόουνς οτη Νέα Υόρκη, το 1964, οι ένα διάλειμμα της ηχογράφησης τον έργου Το χαμόγελο της Τζοκόντας

Η κλέφτρα του Λονδίνου, θεατρικό του Ζ. Νεβό, θίασος Μ. Μπελ, Παρίσι. Και για τις ταινίες: Η Λίζα και π άλλη, του Ντ. Δπμόπουλου. Αλίμονο στους νέους, του Α. Σακελλάριου. Αγάπη και θύελλα, του Σ. Καψάσκη. Χαμένα όνειρα, του Α. Σακελλάριου.

It happened in Athens (Συνέβη σ την Αθήνα), του Α.

Marton.

The 300 Spartlans (0 Λέων της Σπάρτης), του R. Mate.

1962

Βάκχες, του Ευριπίδη, Εθνικό θέατρο, Α. Μινωτής. Ανέκδοτο. Έ ρ γ ο 2 0 Οδός Ονείρων. Μουσική και τραγούδια για την ομώνυμη θεατρική παράσταση σε στίχους I. Καμπανέλλη, Α. Σολομού, Ν. Γκάτσου, Μ. Αργυράκη και Μ. Χατζιδάκι. θερινό θέατρο Μετροηόλιταν, σκην. Α. Σο­ λομός. Έ ρ γ ο 21 Καίσαρ και Κλεοπάτρα. Μουσική και τραγούδια για το ομώνυμο θεατρικό του Τζ. Μη. Σο, σε στίχους του συνθέτη, θίασος Α. Βουγιουκλάκη, σκην. Α. Σολο­ μός. Η μέλισσα, θεατρικό του Ν. Καζαντζάκη. Δεν παρου­ σιάστηκε. Έ ρ γο 19

Aliki, my love, ταινία του R. Mate.

In the cool o f the day, ταινία του J. Huismann.

1963

Μαγική πόλις, επιθεώρηση με Μ. θεοδωράκη, θέατρο Παρκ, σκην. Λ. Τριβιζάς.

America, America, ταινία του Η. Καζάν.

Topkapi, ταινία του Ζ. Ντασέν. Χτυποκάρδια στο θρανίο, του Α. Σακελλάριου.

1964

22 Το χαμόγελο της Τζοκόντας. Για ορχήστρα. Δεκαπέντε εσπερινοί, διασκευή τραγουδιών του για ορχήστρα.

Έ ρ γο

1965

23 Μυθολογία. Κύκλος τραγουδιών σε ποίηση Ν. Γκάτσου.

Έ ρ γο

1966

καπετάν Μιχάλης. Μουσική και τραγούδια για θεατρική διασκευή του ομώνυμου μυθιστορήματος του Ν. Καζαντζάκη. Οι στίχοι είναι αυτούσιες φράσεις από το βιβλίο, επιλεγμένες από το διασκευαστή Γερά­ σιμο Σταύρου, θίασος και σκηνοθεσία Μ. Κατράκη. Η τύχη της Μαρούλας του Δ. Κορόμηλά, θίασος Β. Διαμαντόπουλου - Μ. Αλκαίου, σκην. Διαμαντόπουλος.

Έ ρ γο 2 4 Ο

125

Ilya darling (Ποτέ την Κυριακή), μιούζικαλ στη Ν. Υόρκη με τη Μ. Μερκούρη, σκην. Ντασέν. Τα σκαλοπάτια (The steps), ταινία του Λ. Χίρτσφιλντ, με βοηθούς τους Κοσμάτο και Σ. Τορνέ.

1*67

Κατάσκοποι στο Σαρωνικό (ή Επιχείρηση Sky bolt), ται­ νία του Γκ. Τάλλας.

Επιστροφή οτις Μυκήνες, του Ε. Αβέρωφ, θίασος Τ. Νικηφοράκη, σκην Γ. Κ. Μασαλάς.

1973

Έργο 31 Ο οδοιπόρος, το μεθυσμένο κορίτσι και ο Αλκιβιάδης. Κύκλος τραγουδιών και εμβόλιμες πρό­ ζες σε στίχους Μ. Ελευθερίου και του συνθέτη The Pedestrian, ταινία του Μ. Σελ.

1968

1974

Έργο 25 Blue, 1967-68, ταινία του Σ. Ν α ριτζάνο , μ ε το ν Τ έρ εν ς Σταμπ. Έργο 26 Reflections. Κύκλος τραγουδιών. Αγγλικοί στίχοι τω ν D. Rudnytsky, Β. C orrigan, Μ.

Fulterman, C. Nivison. Έργο 27 Όπερα για πέντε. Ανολο­ κλήρωτο. Τα εννέα βήματα του Διάς. Ανο­ λοκλήρωτο.

Fade in, ταινία της Paramount.

Sweet movie, ταινία του Ντ. Μακαβέγιεφ. Τα πέριξ, διασκευή-ενορχήστρωση ρεμπέτικων τραγουδιών.

1969

The heroes, ταινία του J. Negoulesco.

1970

Επιστροφή. Κύκλος τραγουδιών σε στίχους Ν. Γκάτσου.

The Marlet's tale, ταινία του J. Crowther.

1971

Έργο 28 Ρυθμολογία. Έργο για πιάνο. 1969-1971. Έργο 29 Τα λειτουργικά. Μεταγραφή ρεμπέτικων τραγουδιών για φωνή και πιάνο. Έργο 29α Πέντε αυτοαχεδιααμοί για πιάνο και μπου­ ζούκι. «Μουσικό παιχνίδι, που χορογραφήθηκε από τον Μ. Μπεζάρ για ένα πρόγραμμα αφιερωμένο στον Ζαν Κοκτώ», σημειώνει ο Χατζιδάκις. Της γης το χρυσάφι, κύκλος τραγουδιών, στίχοι Ν. Γκάτσου.

1972

Έργο 30 Ο μεγάλος ερωτικός Κύκλος τραγουδιών για δύο φωνές, χορωδία και δώδεκα όργανα, σε στίχους Ελλήνων ποιητών από την αρχαιότητα μέχρι σήμε­ ρα. Ο μεγάλος ερωτικός, ταινία του Π. Βούλγαρη. Ο άκληρός Απρίλης του '45, μεταγραφ ές λαϊκών τραγουδιών για ορχήστρα.

L'Ange heurte bise, αγνώστων λοιπών στοιχείων. Για τα θεατρικά: Ο Αλκιβιάδης του Ν. Τουτουντζόκη, Εθνικό θέατρο, Λ. Κωστόπουλος. Δον Κιχώτης, θεατρική διασκευή του έργου του θερβάντες από τον Ιβ Ζαμιάκ, Εθνικό θέατρο, Τ. Μουζενίδης.

126

1975

Έργο 31α Αθανασία. Κύκλος τραγουδιών σε στίχους Ν. Γκάτσου.

Faccia di Spia, ταινία του C. Ferrara.

1976

Έ ργο 32 Τα παράλογα. Κύκλος τραγουδιών σε στίχους Ν. Γκάτσου.

1977

Έργο 33 Κοινός βίος, ανολοκλήρω­ το, σε στίχους Γ. Χρονά. (Τέσσερα τραγούδια από τον κύκλο αυτό περιελήφθησαν στο δίσκο Μόνος Χατζιδάκις 2000 Μ.Χ., Σείριος 2000, με τη φωνή του ίδιου του συνθέτη.) Έργο 34 Χωρίον ο πόθος. Κύκλος πέντε τραγουδιών σε στίχους Α. Δημητρούκα, Μ. Αργυράκη και του συν­ θέτη. A la recherche de Γ Atlantide d e r et 2e partie), ταινίες του Z. Κουστό. (Η ίδια μουσική το 1984 στην ταινία του Σ. Τορνέ Ένας ερωδιός για τη Γερμανία.)

1978

Έργο 35 Παίδες επίΚολωνώ 1977-78, σε στίχους Ν. Γκάτσου, Μ. Μπουρμπούλη και του συνθέτη. Ανολο­ κλήρωτο. Ωστόσο, πέντε τραγούδια από αυτή τη «σκηνική καντάτα» έχουν εκδοθεί στην κασετίνα δύο δίσκων με τίτλο Χατζιδάκις - Σακκάς: το ρεσιτάλ. Ένα ακόμη, με τη φωνή του ίδιου του συνθέτη, στο δίσκο Μόνος Χατζιδάκις 2000 Μ.Χ. Έργο 36 Ταξίδι του μέλιτος, ταινία του Γ. Πανουσόπουλου. Ομπερόν, θεατρικό του Μπ. Τζόνσον, μέρος του σκη­ νικού τριπτύχου «Μάσκες», Εθνικό θέατρο, σκην. Γ. Χριστοδουλάκης.

1979

Χιτ, θεατρικό της Φ. Ντορέν, θίασος Δ. Χορν, σκην. Γ. Οι­ κονόμου.

1980-1994

Έργο 37 Η εποχή της Μελισοάνθης, 1970-1980. Σε στίχους του συνθέτη, για βαρύτονο, τέσσερις χορω-

δίες (παιδική, δύο γυναικείες και μεικτή) και ορχή­ στρα. Έργο 38 Για την Ελένη, δεκαετία 7 0 , τελική μορφή 1986. Κύκλος σε στίχους Μ. Μπουρμπούλη και του συνθέτη. Πρώτη έκδοση σε δίσκο το 78. Αναθεωρη­ μένη το '86. Έργο 39 Η αποστολή, 1980. Καντάτα για μέτζο σοπρά­ νο, μεικτή χορωδία και ομάδα οργάνων. Ανέκδοτο. Έργο 40 Τα Πινδαρικά, 1981. Καντάτα σε ποίηση Πιν­ δάρου για μέτζο σοπράνο, βαρύτονο, μεικτή χορω­ δία και μικρή ορχήστρα. Ανέκδοτο. Έργο 41 Διφωνίες, 1981, ανολοκλήρωτο. Σε στίχους Α. Δημητρούκα. Πολλά τραγούδια από το έργο αυτό παρουσιάστηκαν σε συναυλίες του συνθέτη στη δε­ καετία του '80. Έργο 42 Πορνογραφία, 1982. Από την ομώνυμη θεα­ τρική παράσταση, σε σκηνοθεσία του ουνθέτη, στο θέατρο Σούπερ Σταρ. Στίχοι Ν. Γκάτσου, Ά. Δαβαράκη και του συνθέτη. Έργο 43 Οι μπαλάντες της οδούΑθηνάς, 1973-83. Κύ­ κλος τραγουδιών σε στίχους Α. Δημητρούκα, Ά. Δα­ βαράκη και του συνθέτη. Χορογραφήθηκε από τον Μ. Μπεζάρ.

Memed my hawk (Μέμετ, γεράκι μου), 1983, ταινία του Ρ. Ustinov. Έργο 44 Χειμωνιάτικος ήλιος, 1983. Κύκλος τραγουδιών σε στίχους Ν. Γκάτσου. Καρυδιές στην πέτρινη γη, 1985, θεατρικό Ε. Αβέρωφ, θέατρο Αμιράλ, σκην. Γ Μεσάλα. Έργο 45 Σκοτεινή μητέρα, 1985-86. Κύκλος τραγουδιών σε στίχους Ν. Γκάτσου. Σουίτα για κιθάρα, 1986. «Στον Γιώργο Μουλουδάκη». Έργο 46 Αμοργός, 1970-1992, ανολοκλήρωτο. Επί της ποιητικής σύνθεσης του Ν. Γκάτσου. Ένα τρα­ γούδι από το έργο αυτό περιλαμβάνεται στο δίσκο Μόνος Χατζιδάκις 2000 Μ.Χ., με τη φωνή του συν­ θέτη. Έργο 47 Οι μύθοι μιας γυναίκας, 1988. Κύκλος τραγουδιών σε στίχους Ν. Γκάτσου. Το φυντανάκι, 1989, θεατρικό του Π. Χορν, 0. Τέ­ χνης, σκην. Μ. Κουγιουμτζή. Αντικατοπτρισμοί, 1991. Το ίδιο έργο με το υπ' αριθμ. 26, αλλά εδώ με ελληνικούς στίχους, του Ν. Γκάτσου και της Α. Δημητρούκα. Έργο 48 Εγκώμιον επιφανούς ανδρός, 1991. Σε ποίη­ ση Α. Κάλβου, για μικρή χορωδία και χάλκινα πνευ­ στό. Ανέκδοτο. Έργο 49 Ήσυχες μέρες του Αυγούστου, 1992. Μουσι­ κή και τραγούδια για την ομώνυμη ταινία του Π. Βούλ­ γαρη. Ανέκδοτο, εκτός από τρία τραγούδια που έχουν

περιληφθεί στο δίσκο Η Νένα Βενετσόνου τραγουδά Μάνο Χατζιδάκι, Σείριος 1998. Έργο 50 Η αμαρτία είναι βυζαντινή και ο έρωτας αρ­ χαίος, 1992 (Τα τραγούδια της αμαρτίας). Κύκλος 15 τραγουδιών σε στίχους Ντ. Χριστιανόπουλου και (ένα) Γιώργου Χρονά. Έργο 51 Internot (Οι μύθοι του 70 ή οι μύθοι του και­ ρού μας) 1969-1992. Ανολοκλήρωτος κύκλος τραγουδιών σε στίχους του συνθέτη και της Α. Δημητρούκα.

ΒΑΣΙΚΗ ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑ ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ ποτέ την Κυριακή, i960 Ελλάς, η χώρα των ονείρων, i960 Πασχαλιές μέσα από τη νεκρή γη, 1962 Οδός ονείρων, 1962 Απόψε αυτοσχεδιάζουμε, 1962 America America, 1963 καίσαρ και Κλεοπάτρα, 1964 Topkapi, 1964 Aliki, my love, 1963 (;) To καταραμένο φίδι, 1964 Piano suite (1947), 1964 Πρώτη εκτέλεση, 1965 Συνέβη στην Αθήνα, 1965 Δεκαπέντε εσπερινοί, 1965 Το χαμόγελο της Τζοκόντας, 1965 Ματωμένος γάμος - Παραμύθι χωρίς όνομα, 1965 Iliya Darling, το μιούζικαλ με τη Μελίνα στις ΗΠΑ, 1966 Μυθολογία, 1966 Καπετάν Μιχάλης, 1966 Όρνιθες (η αναθεωρημένη μορφή), 1966 Η Μούσχουρη τραγουδά Χατζιδάκι, 1967 Έξι λαϊκές ζωγραφιές - Για μια μικρή λευκή αχιβάδα, 1968 Blue, 1968 Ο Χατζιδάκις παίζει Χατζιδάκι (περιλαμβάνει αποσπάσμα­ τα από τον Κύκλο με την κιμωλία, την Ερημιά κ.ά.), 1968 Reflections, 1970 Επιστροφή, 1970 Η Μούσχουρη τραγουδά Χατζιδάκι 2. Της γης το χρυσάφι, 1971 Ρυθμολογία - Ο κύκλος του C.N.S (με τη Φ. Νταντωνάκη), 1971 Ο μεγάλος ερωτικός, 1972 Ο σκληρός Απρίλης του '45,1974 Sweet Movie, 1974 Ταπέριξ, 1974 Ο οδοιπόρος, το μεθυσμένο κορίτσι και ο Αλκιβιάδης, 1974

127

Ο κύκλος του CNS ■Ο Κοπετόν Μιχάλης (με Σ. Σακκά και Φ. Νταντωνάκη, αντίστοιχα), 1975 Αθανασία, 1975. Όρνιθες (η σκηνική, πρώτη, μορφή), 1976 Τα παράλογα, 1976 Οι γειτονιές του φεγγαριού ■Χωρίον ο πόθος, 1977 Έξι λαϊκές ζωγραφιές - Το καταραμένο φίδι, 1978 Για την Ελένη (με τον Σ. Μαρκετάκη), 1978 Η εποχή της Μελισσάνθης, 1980 Πορνογραφία, 1982 30 νυχτερινά, 1983 30 σπάνιες ερμηνείες, 1983 Οι μπαλάντες της Οδού Αθηνάς, 1983 30 σπάνιες ερμηνείες 2 ,1984 Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι, 1984 Μemed, γεράκι μου, 1984 Ελληνικός κινηματογράφος και Μόνος Χατζιδάκις, 1985 Για την Ελένη (αναθεωρημένη μορφή, με τη Μ. Δημητριάδη), 1985 Τετράδιο για κιθάρα (με τον Κ. Γρηγορέα), 1986 Χειμωνιάτικος ήλιος, 1986 Σκοτεινή μητέρα, 1986 Ρωμαϊκή Αγορά, 1986 Λαϊκή Αγορά, 1987

128

Οι μύθοι μιας γυναίκας, 1988 Χατζιδάκις ■Σακκάς: το ρεσιτάλ (περιλαμβάνει και πέντε τραγούδια από το έργο Παίδες επίΚολωνώ), 1990 Το τελευταίο ψέμα (ταινία του '58), 1990 Μανταλένα (ταινία του '60), 1990 Η Αλίκη στο ναυτικό (ταινία του '61), 1990 Τα λειτουργικά, 1991 Αντικατοπτρισμοί, 1993 Ο Μόνος Χατζιδάκις στον ελληνικό κινηματογράφο (κα­ σετίνα με τα σάουντρακ των ταινιών Κλωτσοσκούφι, Αλίκη, my love, Το ξύλο βγήκε απ' τον παράδεισο, Η Λίζα και η άλλη, Ραντεβού στην Κέρκυρα, Χαμένα όνειρα και άλλα σκόρπια κομμάτια), 1994 Ταξίδι του μέλιτος ■Ελεύθερη κατάδυση (μουσική για τις ομώνυμες ταινίες του Γ. Πανουσόπουλου), 1995. Τα τραγούδια της αμαρτίας, 1996.

The Piano works, με τη Δ. Καρά (εδώ για πρώτη φορά η «Ιονική Σουίτα»), 1966. Χτυποκάρδια στο θρανίο (ταινία του '63), 1997. Η άλλη αγορά, 1999.

2000 M X (ηχογραφήσεις με τη φωνή του σε γνωστά και ανέκδοτα τραγούδια, από το αρχείο του), 2000. Έργα για πιάνο με την Ντάρα Μηακοπούλου, 2000.

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ : Ε ΞΕ Λ ΙΞΕ ΙΣ, Π Ρ Ο Ο Π Τ ΙΚ Ε Σ ΚΑΙ Κ Α ΤΕ Υ Θ Υ Ν ΣΕ ΙΣ Απόσπασμα από την Έκθεση του διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος κ. Λουκά Παπαδήμου στη Γενική Συνέλευση των μετόχων Κατευθύνσεις οικονομικής πολιτικής Η ανωτέρω διερεύνηση ορισμένων σημαντικών παραγόντων που επηρεάζουν τις μακροπρόθεσμες αναπτυξιακές προοπτικές της χώ­ ρας οδηγεί στη διαπίστωση ότι η ευνοϊκή τους επίδραση θα περιορίζεται βαθμιαία και ενδεχομένως σημαντικά μετά την επόμενη πε­ νταετία Ο περιορισμός της ευνοϊκής επίδρασης ορισμένων από τους παράγοντες αυτούς μπορεί να γίνει αισθητός και νωρίτερα (π.χ. από το 2005). Η διερεύνηση αυτή οδηγεί επίσης σε χρήσιμα συμπεράσματα για την οικονομική πολιτική. Πρώτον, όπως ήδη υποδη­ λώθηκε, πρέπει η αξιοποίηση των διαθέσιμων πόρων κατά την τρέχουσα περίοδο (κατά την οποία η επίδρασή τους είναι ισχυρή) να εί­ ναι αποτελεσματική, ώστε και το μέγεθος της επίδρασης να πολλαπλασιάζετε και η διάρκειά της να παρατείνεται. Δεύτερον, η προ­ σπάθεια δημοσιονομικής εξυγίανσης θα πρέπει να συνεχιστεί όπως προβλέπεται στο ελληνικό Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανά­ πτυξης, ώστε η επίτευξη δημοσιονομικών πλεονασμάτων και η μείωση του λόγου του δημόσιου χρέους προς το ΑΕΠ στα επόμενα χρόνια να επιτρέπουν την άσκηση αντικυκλικής δημοσιονομικής πολιτικής όταν αυτό απαιτείται, χωρίς να παρεμποδίζεται η επίτευξη ισοσκελισμένων προϋπολογισμών μεσοπρόθεσμα. Τρίτον, πρέπει να διαμορφωθούν έγκαιρα συνθήκες και πολιτικές οι οποίες θα συντελέσουν στη διατήρηση υψηλού ρυθμού οικονομικής ανάπτυξης, κυρίως με τη διεύρυνση των καθαρών εξαγωγών και την αξιοποίη­ ση των ευκαιριών στην παγκόσμια αγορά. Η αποτελεσματική αντιμετώπιση του βασικού προβλήματος της κοινωνικής ασφάλισης, το οποίο είναι η εξασφάλιση πόρων σε βάση που να είναι διατηρήσιμη μακροπρόθεσμα, δεν μπορεί παρά να είναι σφαιρική. Όπως είχε τονιστεί και στην περσινή Έκθεση, ιδιαίτε­ ρη σημασία έχει η εφαρμογή πολπικών που ενθαρρύνουν την αύξηση του ποσοστού απασχόλησης, ευνοούν την άνοδο της παραγω­ γικότητας και συντελούν στη μείωση της εισφοροδιαφυγής. Για την εξασφάλιση όμως της βιωσιμότητας του ασφαλιστικού συστήμα­ τος απαιτούνται και παρεμβάσεις σε ορισμένες παραμέτρους του ισχύοντος συστήματος (όπως είναι η ηλικία συνταξιοδάτησης, η βάση υπολογισμού της σύνταξης και το ποσοστό αναπλήρωσης των αποδοχών), στα δομικά χαρακτηριστικά του (όπως είναι η οργα­ νωτική του διάρθρωση κατά κατηγορία ασφαλισμένων και κλάδο οικονομικής δραστηριότητας, καθώς και κατά επίπεδο ή «πυλώνα» ασφάλισης) και στους τρόπους αξιοποίησης των διαθεσίμων των ταμείων. Όσον αφορά τη χρηματοδότηση, δεν υπάρχει αμφιβολία ό­ τι η γήρανση του πληθυσμού και η κάλυψη του κόστους των απαραίτητων μεταβατικών ρυθμίσεων κατά την πορεία προς το νέο σύ­ στημα θα απαιτήσουν τη διάθεση πρόσθετων δημόσιων πόρων. Τα προβλεπόμενα όμως για τα επόμενα έτη δημοσιονομικά πλεονά­ σματα πρέπει να χρησιμοποιηθούν κατά προτεραιότητα, τουλάχιστον στο άμεσο μέλλον, για τη μείωση του δημόσιου χρέους, που ε­ ξακολουθεί να είναι πολύ υψηλό. Γί αυτό η πολιτική διάθεσης πόρων για τη χρηματοδότηση της κοινωνικής ασφάλισης υπόκειται στους περιορισμούς που απορρέουν από την ανάγκη μείωσης του δημόσιου χρέους. Κατά την τελευταία εικοσαετία πραγματοποιήθηκαν συχνές και εκτεταμένες μεταβολές επιμέρους διατάξεων του φορολογικού συ­ στήματος. Οι μεταβολές αυτές το κατέστησαν εξαιρετικά πολύπλοκο, ενώ παράλληλα εξασθένησαν την εσωτερική του συνοχή. Το υ­ φιστάμενο σύστημα δυσχεραίνει την ενίσχυση της διεθνούς ανταγωνισπκότητας της οικονομίας και την προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης, θέτει περιορισμούς στην άσκηση σταθεροποιητικής και αναπτυξιακής δημοσιονομικής πολιτικής, ενώ δεν εξασφαλίζει επαρκώς τη δίκαιη κατανομή του φορολογικού βάρους. Η επιδιωκόμενη φορολογική μεταρρύθμιση, επομένως, είναι απαραίτητη για να επιτύχει τους εξής βασικούς στόχους: πρώτον, να α­ πλοποιήσει και να καταστήσει διαφανέστερες - και σταθερότερες- τις φορολογικές διατάξεις, περιορίζοντας δραστικά τη γραφειο­ κρατία και ενισχύοντας την ίση μεταχείριση. Με τον τρόπο αυτό θα καλλιεργηθεί το αίσθημα κοινωνικής ευθύνης των φορολογουμένων. Δεύτερον, να ενθαρρύνει την απασχόληση και την επιχειρηματικότητα, αίροντας τα υφιστάμενα αντικίνητρα, τονώνοντας τη ζή­ τηση και την προσφορά εργασίας και διευκολύνοντας την ίδρυση και τη λειτουργία των επιχειρήσεων, ανεξάρτητα από τη νομική τους μορφή. Έτσι θα στηρίξει την ταχύτερη άνοδο του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος και την αύξηση της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας. Τρίτον, να περιορίσει τη φοροδιαφυγή, συμβάλλοντας στη βελτίωση της δημοσιονομικής θέσης και τη μείωση του δημόσιου χρέους χωρίς επιβολή πρόσθετων φορολογικών επιβαρύνσεων και δημιουργώντας περιθώρια για την αποτελεσματικότερη διαχείριση των κρατικών δαπανών. Εκτός από τη φορολογική μεταρρύθμιση και την αναμόρφωση του ασφαλιστικού συστήματος, είναι αναγκαίο να εππαχυνθούν και σε άλλους τομείς οι μεταρρυθμίσεις που έχουν εξαγγελθεί ή είναι σε εξέλιξη και να συμπληρωθούν προς τέσσερις κατευθύνσεις. Οι κα­ τευθύνσεις πρέπει να αφορούν τον εκσυγχρονισμό της δημόσιας διοίκησης, την αποτελεσματικότερη λεπουργία της αγοράς εργα­ σίας, την ενίσχυση του ανταγωνισμού στις αγορές προϊόντων και, τέλος, τη διασφάλιση της σταθερότητας και τη βελτίωση της αποτελεσματικότηταςτου τραπεζικού συστήματος. Η αποτελεσματικότερη λεπουργία της αγοράς εργασίας πρέπει να επιτευχθεί με τρόπο που θα συνδυάζει ευελιξία στην απασχόληση και ασφάλεια για τους εργαζομένους και να ενθαρρύνει τόσο τη ζήτηση όσο και την προσφορά εργασίας. Τα στοιχεία δυσκαμψίας στην ελληνική αγορά εργασίας δεν απορρέουν μόνο -ή έστω κυρίως- από το νομικό πλαίσιο που ρυθμίζει τις σχέσεις εργοδοτών και εργαζομένων όσο από αδυναμίες του συστήματος εκπαίδευσης και κατάρτισης και από δυσλεπουργίες των μηχανισμών οι οποίοι πρέπει να εξασφαλίζουν την αντιστοίχιση προσφοράς και ζήτησης εργασίας, αν και στη διάρκεια του 2001 έγιναν σημαντικά θετικά βήματα. Η περαπέρω ενίσχυση της απστελεσματικότητας του τραπεζικού συστήματος της χώρας θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη στή­ ριξη υψηλών ρυθμών μεγέθυνσης της οικονομικής δραστηριότητας και των επενδύσεων. Με την ένταξη των εγχώριων αγορών στην ενιαία ευρωπαϊκή χρηματοπιστωτική αγορά, η πίεση για βελτίωση των επιδόσεων των ελληνικών πιστωτικών ιδρυμάτων αυξάνεται α­ πό τον εντεινόμενο ανταγωνισμό, ο οποίος δεν εππρέπει εφησυχασμό ή αδράνεια, καθώς θα συνεχίσει να περιορίζει τα περιθώρια εκ­ μετάλλευσης της δεσπόζουσας θέσης των εν λόγω ιδρυμάτων σε συγκεκριμένους τομείς της αγοράς. Ηπρόκληση αυτή δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί από τις ελληνικές τράπεζες παρά με την περαιτέρω ενίσχυση της αποτελεσμαπκότητας και της ευρωστίας τους.

Αρ. 430

cm μ c A c i a : Ι Φ Η Α Π Α Κ Η

1 Απριλίου 1001 30 Απριλίου 1001 Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Ιόστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία. Το Βιβλιογραφικό Δελτίο ουπάοοεται με την πολύτιμη ουνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

Γενικά ΑΞΕΛΟΣ Κ. Η εποχή και το ύπατο διακύβευμα. Αθήνα, Νεφέλη, 2002. Σελ. 77.6,24 €. ISBN 960-211-635-8.

Θ Ρ Η ΙΚ Ε ΙΑ

ΚΟΥΤΡΑΣ Δ. Η πρακτική φιλοσοφία του Αριστοτέλους. Αθήναι, 2002. Σελ. 181.18,31 €. ISBN 960-90942-4-4.

Γενικά

ΜΑΣΕΡΕ Π. Κοντ. Μετ. Δ. Αθανασάκης. Αθήνα Πατάκης, 2002. Σελ. 171.

12,006. ISBN 960-16-0242-9.

ΚΑΡΔΑΜΑΚΗΣ Μ. Εκκλησία η ωραιωθείσα αγάπη. Αθήνα, Μαΐστρος, 2001. Σελ. 138.10,306 ISBN 960-8262-06-7.

BOUVERESSEJ. Το αίτημα της φιλοσοφίας. Μετ. Σ. Βιρβιδάκης. Αθήνα, Πόλις, 2002. Σελ. 185.

14.00 6 ISBN 960-8132-60-6.

NIELSEN Κ. Εισαγωγή στη φιλοσοφία της θρησκείας. Μετ. Β. Αδραχτάς. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 351.

16,80 6 ISBN 960-274-536-3.

HADOT Ρ. Τι είναι η αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Μετ. Α. Κλαμπατσέα. Αθήναι, Ίνδικτος, 2002. Σελ. 488.

21.00 6 ISBN 960-518-086-3.

Αποκρυφι σμοί ΛΕΟΝΑΡΔΟΥ Ε. Το μυστικό των θεών. Θεσσαλονίκη, Αρχέτυπο, 2002. Σελ. 365. ISBN 960-7928-58-Χ. ΗΣΓΟΥΑΡΑΝ Ε. Η αγάπη κερδίζει πάντα. Μετ. Δ. Κουτσούκης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 275.

ISBN 960-03-3133-2.

130

MITCHELL Ρ. Η κατανόηση του νου στην παιδική ηλικία. Μετ. Π. Μισαηλίδης - Α. Μουτσοπούλου. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2002. Σελ. 334.

ISBN 960-402-016-1.

Κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ία ΚΟΡΑΣΙΔΟΥ Μ. 'Οταν η αρρώσιεια απειλεί. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2002. Σελ. 238. ISBN 960-402-021-8.

CIDDENS Α. Κοινωνιολογία. Μετ. Δ. Γ. Τσαούσης. Αθήνα, Gutenberg, 2002. Σελ. 758.41,09 6 ISBN 960-01-0922-2.

Πολιτική Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα. Επιμ.

X. Βερναρδάκης. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 381.19,00 6 ISBN 960-14-0521-6. Η σύγχρονη Τουρκία. Επιμ. θ. Βερέμης - θ. Π. Ντόκος. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 686.30,526 ISBN 960-02-15-36-7. Ισλάμ και Ευρώπη. Επιμ. 0. Σοφρά. Αθήνα, Ο Πολίτης, 2002. Σελ. 222.

10,406 ISBN 960-7349-15-6.

Εφαρμοσμένη ψυχολογία

Περί φιλελευθερισμού. Επιμ.-εισ.

X. Ζαχόπουλος. Αθήνα, Σιδέρης, 2002. Σελ. 582.20,80 6 ISBN 960-08-0238-6.

ΡΙΖΟΣ Γ. X. Εισαγωγή στη φιλοσοφική ψυχολογία και ψυχοθεραπεία. Αθήνα, 2002. Σελ. 151.10,006 ISBN 960-430-149-7.

Τουρκία. Επιμ. Κ. Γεώρμας - Γ. Καραμπελιάς. Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2001. Σελ. 251.12,516 ISBN 960-427-050-8.

ΛΙΒΑΝΙΔΗΣ Τ. Τρομοκρατία. Αθήνα, Anubis, 2001. Σελ. 133.11,00 6.

ISBN 960-306-337-1. ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Τ. Παγκοσμιοποίηση, Αριστερά και περιεκτική δημοκρατία. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 471.19,506. ISBN 960-393-984-6. ΠΡΙΜΑΚΟΦ Ε. Η άγνωστη Ρωσία. Μετ. Α. Σιδέρης. Αθήνα, Κούριερ Εκδοτική, 2002. Σελ. 413.15,60 β.

ISBN 960-7851-31-5. ΣΑΛΑΚΙΟΥΖ Τ. Γ. Κλείνοντας διεθνείς συμφωνίες. Μετ. Δ. Α. Γεωργίου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 204.

17,28 6. ISBN 960-03-2808-0.

SELAHVARZIC. Ισλάμ και ανθρώπινα δικαιώματα. Μετ. Μ. Αντωνιάδου. Αθήνα, Δορκάς, 2002. Σελ. 90.7,00 e.

ISBN 960-8048-11-7.

Λαογραφία ΝΤΟΥΣΑΣ Δ. Rom και μουσικοχορευτικός κόσμος. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2001. Σελ. 311. ISBN 960-8041-92-3.

ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΥΑ.Α. Η γραπτή γλώσσα στο νηπιαγωγείο. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 353.

ISBN 960-03-3218-5.

ΞΕΠΑΠΑΔΑΚΟΣ Α. Γ. 590 παραδοσιακά μανιάτικα τραγούδια. Αδούλωτη Μάνη. Σελ. 248.15,26 e

ΚΑΤΣΙΚΑΣ Χ.-ΚΑΒΒΑΔΙΑΣΓ. Το «εγχειρίδιο» του καλού εκπαιδευτικού. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 255. ISBN 960-406-005-8.

ΡΟΥΝΗΣΤ. π. Λαογραφικές πινελιές. Τρίπολη, Φύλλα, 2002. Σελ. 223.

10,40 6. ISBN 960-8462-26-6.

ΜΠΡΟΥΖΟΣ Α. Μικρά σχολεία, μεγάλες προσδοκίες. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2002. Σελ. 246.14,67 €. ISBN 960-402-020-χ.

DIETRICH W. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Κουτσούφλιανη. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 2001. Σελ. 443. 24,006. ISBN 960-343-617-8.

ΟΚΑΛΙΔΟΥ Α. Βαρηκοΐα - κώφωση. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 319. ISBN 960-406-013-9.

Οικολογί α

ΠΑΠΑΔΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ν. Ε. «...KOI OUXI κολλυμβογράμματα...». Αθήνα, Gutenberg, 2002. Σελ. 386.19,956.

ISBN 960-01-0919-2.

ΚΑΤΣΙΓΙΑΝΝΗΣΦ. Δάσος Δαδιάς. Πάτρα, Έγχρωμον, 2001. Σελ. 69.

22,346. ISBN 960-86535-2-5.

Οι κονομί α ΑΛΟΓΟΣΚΟΥΦΗΣ Γ. - ΛΑΖΑΡΕΤΟΥΣ. Η δραχμή. Β' έκδοση. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 377.50,00 €.

ISBN 960-14-0514-3. ΚΑΡΑΜΕΣΙΝΗ Μ. Βιομηχανική πολιτική, ευρωπαϊκή ενοποίηση και μισθωτή εργασία. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 382.18,20 €.

ISBN 960-393-872-6.

Παι δαγωγι κή

Γινικά

ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ Κ. Δ. Η παιδαγωγική του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Αθήνα, πορεία, 2001. Σελ. 208.

11,746. ISBN 960-7043-54-5.

ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗΣ Ν. Ιστορία μιας λέξης. Τόμος Ε'. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 426.16,00 €. ISBN 960-14-0500-3.

ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ Κ. Δ. Παιδαγωγική της λογοτεχνίας. Αθήνα, Γρηγόρης, 2001. Σελ. 332.15,00 β. ISBN 960-333-284-4.

ΜΟΥΡΔΟΥΚΟΥΤΑΣ Π. Η επιχειρηματικότητα στη νέα οικονομία. Αθήνα, Σιδέρης, 2001. Σελ. 210.

12,21 6. ISBN 960-08-0239-4.

FERRO Μ. - JEAMMET Ρ. Ποιες γνώσεις και ποιες αξίες να μεταδώσουμε στα παιδιά μας; Μετ. Π. Μαρκέτου. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 240.12,00 β ISBN 960-375-311-4.

SCREPANTI Ε. - ZAMACNIS. Η ιστορία της οικονομικής σκέψης. Τόμος Α'. Μετ. Α. Σακκά. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2002. Σελ. 260. ISBN 960-402-019-6.

NIETZCHE F. Μαθήματα για την παιδεία. Γ έκδοση. Μετ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος. Αθήνα, Printa, 2002. Σελ. 224.10,506.

ISBN 960-7408-20-9.

Αίκαι ο

Εκπαίδπιοη

ΜΑΡΑΒΕΛΙΑΣ X. Ε. Ο Nietzsche περί ποινής ή το χρώμα του χαμαιλέοντος. Πειραιάς, 2001. Σελ. 43.

ISBN 960-91698-0-5.

Η γλώσσα στην προσχολική εκπαίδευση. Επιμ. Β. Δ. Αναγνωστόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 389.

19,76 € ISBN 960-03-3185-5.

ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Π. Κράτος, ποινική εξουσία και ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Αθήνα, Κριτική, 2002. Σελ. 228.

15,00 6. ISBN 960-218-248-2.

Ο Ελύτης στην εκπαίδευση. Επιμ.-εισ. θ. Πυλαρινός. Αθήνα, Ι.Μ.Π., 2002. Σελ. 333.20,006. ISBN 960-85963-5-1.

ΣΚΑΡΤΣΗΣΣ. Λ. Η προφορικότητα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 356.9,906. ISBN 960-393-927-7.

Θ Ε Τ ΙΚ Ε ! ΕΠ ΙΣΤΗ Μ Ε Σ Φυσική GUEDJ D. Το μέτρο του κόσμου. Μετ. Μ. Κουλεντιανού. Αθήνα, Τραυλός, 2002. Σελ. 367.15,006.

ISBN 960-7990-56-0.

Ζωολογία ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α. - ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ Γ. Ερπετά της Ελλάδας και της Κύπρου, Αθήνα, Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, 2002. Σελ. 275.35,006.

ISBN 960-7895-21-5.

Ιατρική ΤΟΥΤΟΥΖΑΣ Π. Χρυσή καρδιά. Αθήνα,

131

κάκτος, 2002. Σελ. 283.12,20 β.

ISBN 960-382-461-5.

Οικιακή οικονομία Ζακυνθινά φαγιά, ψωμιά και γλυκίσματα. Επιμ. Δ. Βίτσος. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 124.

20,00 €. ISBN 960-8202-17-5.

Ζωγραφι κή SYMMONSS. Γκόγια. Μετ. Π. Σταφυλά. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 351.

36,63 €. ISBN 960-03-2972-9.

Κινηυατογοάφοζ

COLAYΑ. Η δική μου δίαιτα. Μετ. Τ. Σουγιουλτζάκη. Αθήνα, Κάκτος, 2002. Σελ. 269.15,25 e ISBN 960-382-465-8.

Η μαρτυρία της κινηματογραφικής εικόνας. Επιμ. Φ. ΤομαήΚωνσταντοπούλου. Αθήνα, Αιγόκερως, 2001. Σελ. 143.9,36 €.

ISBN 960-322-166-χ.

Επιχειρήοειε

Μουσική

Τα δοκίμια του Warren Bujjett. Εισ.-επιλ. L. Cunninghan. Μετ. Δ. Ντούλος. Αθήνα, Ποταμός, 2002. Σελ. 389.27,00 β. ISBN 960-7563-77-8.

ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ Μ. «Πού να βρω την ψυχή μου...». Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 278.16,00 €. ISBN 960-14-0497-X.

D0SWELLR. Τουρισμός. Μετ. Ε. Αντώνογλου. Αθήνα, Κριτική, 2002. Σελ. 332.25,00 β. ISBN 960-218-252-0.

SITTERLY C. Η γυναίκα μάνατζερ. Μετ. Β. Σερδάρη. Αθήνα, Κριτική, 2002. Σελ. 162.10,00 € ISBN 960-218-249-0.

m

m

Γενικά ΜΙΧΕΛΗΣ Π. Α. Αισθητικά θεωρήματα. Δ' έκδοση. Τόμοι Α'+Β'. Αθήνα, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, 2001. Σελ. 499+337.20,80 € (ο κάθε τόμος).

ISBN set 960-7588-03-7. ΣΤΑΥΡΙΔΗΣ Σ. Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 417.24,95 €.

ISBN 960-393-983-8. ΓΙ0ΡΝ Α. Περί μορφής. Μετ. Γ. Δ. Ιωαννίδης - Σ. Σκούφος. Σκόπελος, Νησίδες, 2001. Σελ. 223.

ISBN 960-8480-91-4.

ESCRITT S. Αρ νουβώ. Μετ.

I. Βετσοπούλου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 447. 39,68 €.

ISBN 960-03-2973-7.

MALEKJ. Αιγυπτιακή τέχνη. Μετ. Γ. Ποταμιόνου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 447. 39,68 €.

ISBN 960-03-2925-7.

132

ΓΡΥΠΑΡΗΣ I. Ν. Σκαραβαίοι και τερρακόττες. Αθήναι, Ίνδικιος, 2002. Σελ. 216.15,00 €. ISBN 960-518-064-2. ΓΩΓΟΥ Κ. Με λένε Οδύσσεια. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 133.9,36 €.

ISBN 960-03-3227-4. ΙΣΑΑΧΙΔΗΣ θ. Διόσκουροι. Αθήνα, Εριφύλη, 2002. Σελ. 24.

ISBN 960-7633-40-7. ΚΑΛ0ΓΕΡ0Π0ΥΛ0Σ Ν. Ζώδια. 19701990. Αθήνα, Κάκτος, 2001. Σελ. 106.

6,10 € ISBN 960-382-457-7. ΚΑΡΠΟΔΙΝΗΣ Α. Κραδασμοί. Αθήνα, Οδός Πανός, 2002. Σελ. 46.

ISBN 960-7716-72-8.

Αρχαίοι ουγγραφεί ε

ΛΑΪΝΑ Μ. Ρόδινος φόβος. Γ' έκδοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 70.

ISBN 960-03-0757-1.

ΓΚΙΚΑΣΣ. Αρχαίων Ελλήνων οοβαρά και αστεία. Αθήνα, Σαββάλας, 2002. Σελ. 156.11,19€. ISBN 960-460-739-1.

ΛΟΥΚΑΚΗ Μ. Γ. Ευαισθησίες ψυχής. Πειραιάς, 2001 Σελ. 127.

ISBN 960-91692-0-1.

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ. Δημηγορίες. Μα.

I. Μπάρμπας. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2002. Σελ. 429.21,84 €.

ISBN 960-7760-72-7.

Λ0ΥΚΑΚΗΣ Μ. Η ρομάνς της μοδίστρας. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 82.

ISBN 960-03-3990-8.

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ. Γυναικολογία. Μα. Δ. Λυπουρλής. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2002. Σελ. 460.21,84 €.

ISBN 960-7760-48-4. ΤΙΜΑΡΙΩΝ. Η περί των κατ' αυτόν παθημάτων. Εισ.-μα.-σχόλ. Π. Βλαχάκος. Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2001. Σελ. 276.18,72 €. ISBN 9607760-69-7.

Γενικά ΚΑΜΠΑΣ Ν. Γ. Ποιήματα και πεζά. Αθήνα, Νεοελληνική ΒιβλιοθήκηΊδρυμα Κώστα Και Ελένης Ουράνη, 2002. Σελ. 446.19,43 €.

ISBN 960-7316-16-9.

Ποί ηση ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Ν. Ανάβαθη. Αθήνα, Κώδικας, 2002. Σελ. 62.

ISBN 960-7332-44-Χ.

ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ Β. Υπερβάσεις. Αθήνα, Παρουσία, 2002. Σελ. 44.

ISBN 960-7956-Χ. ΜΠΑΤΣΙΚΑΝΗΣ Ν. ...εξ ουρανού. Αθήνα, Βιβλιοεκδοτική, 2002. Σελ. 47. ΠΑΜΠΟΥΚΗ Λ. Καθαρή Δευτέρα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 45. ISBN 960-03-0747-4. ΠΑΝΤΑΓΙΑΣ Γ. Τα διάφανα τείχη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 145.

12,48 €. ISBN 960-03-3288-6. ΠΗΣ Β. Ν. Το τραγούδι της γης. Αθήνα, Οδός Πανός, 2002. Σελ. 50. ISBN 960-7716-71-X. ΡΙΣΣΑΚΗ Κ. Εσωτερική λατρεία. Αθήνα, Οδός Πανός, 2002. Σελ. 48. ISBN 960-7716-73-6. ΣΑΒΙΝΑ Ζ. Χαϊκού. Αθήνα, 5+6,2002. Σελ. 467. ΣΤΑΜΑΤΗΣ Α. Όσο πλησιάζω το μέλλον απομακρύνεται. Αθήνα, Το Ροδακιό,

2002. Σελ. 72.9,00 €.

ISBN 960-7360-84-2.

του Ίκαρου. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 288.13,00 €. ISBN 960-16-0325-5.

ΧΕΡΜΠΕΡΤ Ζ. - ΧΟΛΟΥΠ Μ. Δύο ευρωπαίοι ποιητές. Μετ. Γ. Ζ. Χριστοδουλίδης. Αθήνα, Παρασκήνιο, 2001. Σελ. 159. ISBN 960-7107-89-6.

ΔΟΥΚΑ Μ. - ΝΟΛΛΑΣ Δ. 2 διηγήματα. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 36.

4.00 e ISBN 960-375-321-1.

Πεζογραφία ΑΓΓΕΛΗΣ Δ. Τελευταίο καλοκαίρι. Αθήνα, Ο Μικρός Αστρολάβος, 2002. Σελ. 128.

7,63 €. ISBN 960-8150-13-2.

ΕΛΡΟΪΤ. Οι δρόμοι του δολοφόνου. Μετ. Τ. Αθανασόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 348.

ISBN 960-03-3247-9.

ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΟΥ-ΤΑΜΠΟΥΡΗ Ε. Τα πουλιά του Μάικοπ. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 278.13,00 β. ISBN 960-14-0499-6.

ELLROYJ. Οι δρόμοι του δολοφόνου. Μετ. Τ. Αθανασόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 348.18,20 e ISBN 960-03-3247-9.

ΑΚΡΙΒΟΣ Κ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. 5 διηγήματα. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 104.

8,50 €. ISBN 960-375-324-6.

ΖΕΡΒΟΠΟΥΛΟΥΤ. Τα σκληρά χρόνια της Φαίης. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 314.

12.00 €. ISBN 960-14-0504-6.

ΑΝΤΩΝΙΟΥ Μ. Χαμένες ευκαιρίες. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2002. Σελ. 104.5,00 β. ISBN 960-224-897-1.

ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗ Δ. Σε μια μόνο ημέρα! Αθήνα, Επικαιρότητα, 2001. Σελ. 255.

9,36 €. ISBN 960-205-465-4.

AUB Μ. Παραδειγματικοί φόνοι. Μετ. Α. Κυριακίδης. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 91.9,00 €. ISBN 960-325-424-χ.

ΚΑΛΑΜΒΡΕΖΟΣΔ. Μόσχα-Νέα Υόρκη. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 520.

17.00 €. ISBN 960-14-0489-9.

UPDIKE J. Γερτρούδη και Κλαύδιος. Μετ. Δ. Στεφανάκης. Αθήνα, καστανιώτης, 2002. Σελ. 228.

14,56 e. ISBN 960-03-3234-7.

KADAREI. Κρύα λουλούδια του Μάρτη. Μετ. Γ. Παναγιώτου. Αθήνα, Εκδόσεις Του Εικοστού Πρώτου, 2002. Σελ. 174.

11,44 €. ISBN 960-8219-08-6.

ΑΣΩΝΙΤΗΣ Α. Μ. Λάλον ύδωρ. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 547.22,00 e ISBN 960-16-0338-7.

ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ Μ. Περιπλάνηση στον κόσμο. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 367.

16,12 e ISBN 960-05-1013-Χ.

ΑΣΩΝΙΤΗΣ Α. Μ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. 4 διηγήματα. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 68.

6,00 e ISBN 960-375-323-8.

ΚΑΤΕΡΙΝΗΣ Ε. Στους αμμόλοφους. Αθήνα, Ιωλκός, 2001. Σελ. 502.

16.00 €. ISBN 960-426-224-6.

ΓΙΑΤΡΟΜΑΝΩΛΑΚΗΣ Γ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ.

3 διηγήματα. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 70.6,00 e. ISBN 960-375-322-x.

KAFKA F. Η δίκη. Μετ. Δ. Δήμου. Αθήνα, Ροές, 2002. Σελ. 298.13,52 e ISBN 960-283-108-1.

GIBRAN K. To όραμα. Μετ. Α. Πατσού. Αθήνα, Printa, 2002. Σελ. 145.9,36 € ISBN 960-7408-57-8.

KELLERMANJ. Το τέρας. Μετ. Β. Τράπαλη. Αθήνα, Bell, 2002. Σελ. 480.

6.50 €. ISBN 960-450-716-8.

ΓΚΟΖΗΣ Γ. 0 νυχτερινός στο βάθος. Αθήνα, Νεφέλη, 2002. Σελ. 125.

ISBN 960-211-606-4.

QUESSADA D. Γυναίκες, ο ομφαλόςτου κόσμου. Μετ. Α. Φλωροπούλου. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 112.7,50 €.

ISBN 960-274-623-8.

GRAVEL Κ. Μα τι συμβαίνει εκεί κάτω; Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 160.6,50 €.

ISBN 960-04-2075-0. ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ 0. Η πρωταπριλιό

ΚΟΥΡΗ Κ. 0 κάτοικος του καθρέφτη. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 484.

17.50 €. ISBN 960-14-0456-2.

ΛΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Ε. ΟΑρκαδικός μου κύκλος. Αθήνα, Έσοπτρον, 2002. Σελ. 423.15,00 e ISBN 960-7228-91-X. LUDLUM R. Επιχείρηση Προμηθέας. Μετ. Π. Κωνσταντέας. Αθήνα, Bell, 2002. Σελ. 640.7,30 e ISBN 960-450-715-Χ.

MANFREDIV. Μ. Παλλάδιο. Μετ. Ε. Κεφαλλονίτης. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 426.17,00 €. ISBN 960-14-0513-5. ΜΑΡΙΑΣ X. Τα λημέρια του λύκου. Μετ. Ε. Γιαννοπούλου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 290.20,80 €.

ISBN 960-03-3114-6.

MARlOTTl G. κροίσος. Μετ. θ. Δαρβίρη. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 281.

15.00 € ISBN 960-14-0507-0.

MAHFUZ Ν. Απόμεινε απότο χρόνο μια ώρα. Μετ. Π. Κουμούτση. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 207.11,70 €.

ISBN 960-274-616-5. ΜΗΛΙΩΝΗΣ X. Η φωτογένεια. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 21.2,50 e ISBN 960-375-320-3.

MICHAUX Η. Εκουαδόρ. Μετ. Μ. Ευσταθιάδη. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 258.11,50 e ISBN 960-325-417-7.

BALZAC 0. DE. Μεγαλεία και δυστυχίες των Κουρτιζάνων. Μετ. Ξ. Κομνηνός. Αθήναι, Ίνδικτος, 2001. Σελ. 884.

27,99 €. ISBN 960-518-110-Χ. ΜΠΑΛΟΔΗΜΑΣ θ. Χρυσάνθεμα στο μπαλκόνι. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 388.17,16 €. ISBN 960-8202-26-4.

BERTHELOT F. Μελυζάτ. Το πνεύμα του θεάτρου. Μετ. Μ. Ηλιάννης - Π. Φωκά. Αθήνα, Λαγουδέρα, 2001. Σελ. 267.

11.00 €. ISBN 960-7893-13-1.

BOSQUET Α. Προσωπογραφία ενός δυστυχισμένου πολυεκατομμυριούχου. Μετ. Ν. Ντουζέ - Β. Νικολοηούλου. Αθήνα, Σμίλη, 2001. Σελ. 220.8,80 €.

ISBN 960-7793-29-3.

BROADY Β. Η κολυμβήτρια. Μετ. Μ.-Ε. Παξινού. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 181.10,40 e ISBN 960-8151-47-3.

133

BRUSSOLO S. Η Πέγκι Σου και τα φαντάσματα. Μετ. Γ. Καλαμαντής. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 309.

13,49 € ISBN 960-14-0503-8. ΝΙΚΟΛΑΙΔΗΣ Β.-Μ. Άλι-Χουρσίντ μπέης. Αθήνα, Νεφέλη, 2001. Σελ. 321.

13,73 6 ISBN 960-211-620-χ. ΝΟΤΑΡΑΣ Γ. Κορίτσια μ' ελαττώματα. Αθήνα, Λιβάνης, 2002! Σελ. 348.

13,99 €. ISBN 960-14-0498-8.

DEWITT Η. Ο τελευταίος Σαμουράι. Μετ. Γ.-i. Μπαμπασάκης. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 483.19,00 6 ISBN 960-274-473-1.

Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 307.11,15 e ISBN 960-410-230-3.

της Γκρόνταρ. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 480.16,80 6 ISBN 960-04-1986-8.

ΣΑΪΑΣ-ΜΑΓΡΙΖΟΥ Β. Μοιραία ταύτιση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 143.

9,36 €. ISBN 960-03-3224-Χ.

PHILBRICKN. Στην καρδιά της θάλασσας. Μετ. Κ. Χονδροδήμα. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 367.

13,99 6 ISBN 960-410-235-4.

ΣΑΛΠΑΔΗΜΟΥ Ν. Ελένα και Ορέστης. Αθήνα, Στάχυ, 2001. Σελ. 203.8,98 6 ISBN 960-8032-70-9.

SAYLOR S. Φόνος στην Αηηία Οδό. Μετ. Τ. Σηερελάκη. Αθήνα, Ενάλιος, 2002. Σελ. 589.19,766. ISBN 960-536-104-3. ΣΚΑΡΑΓΚΑΣ Γ. Επιφάνεια. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα - Mega, 2002. Σελ. 417.17,39 6 ISBN 960-406-010-4.

0' HAGAN Α. Οι πατέρες μας. Μετ. θ. Σκάσσης. Αθήνα, Πόλις, 2002. Σελ. 380.

16.00 €. ISBN 960-8132-47-9.

ΣΠΑΝΔΩΝΗΣ Γ. Έτσι τα 'φερε η μοίρα. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 347.

12,00 6 ISBN 960-410-238-9.

ΠΑΠΑΜΙΧΑΗΛ-ΡΟΥΒΑ X. Φόρεμα με στρας. Αθήνα, θήτα. Σελ. 308.

12.00 6 ISBN 960-8155-03-7.

ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Ζ. θ. Το γκρεμισμένο αρχοντικό. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 168.14,906 ISBN 960-393-761-4.

ΠΑΠΑΣΤΑΘΗΣ Λ. Η νυχτερίδα πέταξε. Αθήνα, Νεφέλη, 2002. Σελ. 163.

7,80 6. ISBN 960-211-621-8. ΠΕΡΑΝΤΩΝΗΣ Μ. Η θυγατέρα του γιαλού. Αθήνα, Παρασκήνιο, 2002. Σελ. 94. ISBN 960-7107-88-8. ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣΑ. Μου 'πες να κουρευτώ και κουρεύτηκα. Αθήνα, πατάκης, 2002. Σελ. 304.15,50 6 ISBN 960-16-0309-3. ΠΙΖΑΝΤ-ΡΕΝΟ Κ. Ο Πλάτων ήταν άρρωστος. Μετ. Μ. Σκάρα. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 288.11,80 6 ISBN 960-274-468-5. ΡΟΓΚΟΤΗΣ Β. Ουλαμός των 75. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2002. Σελ. 164. ISBN 960-374-176-0. ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΥ Ε. Το κλείσιμο του κύκλου. Αθήνα, Έσοπτρον, 2001. Σελ. 383.14,09 6 ISBN 960-7228-87-1. ΡΟΝΤΕΝΜΠΑΚ Ζ. Μπριζ - η νεκρή πόλη. Μετ. Α. Παναγιώτου. Αθήνα, Παρασκήνιο, 2001. Σελ. 92.6,76 €.

ISBN 960-7107-87-X. PONTIGGIA G. Γεννημένοι δυο φορές. Μετ. Α. Παπασταύρου. Αθήνα,

134

F0LLETT Κ. Αντίστροφη μέτρηση. Μετ. Μ. Ζαχαριάδου. Αθήνα, Bell, 2002. Σελ. 448.6,006 ISBN 960-450-717-6. ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Δανεικιά γραβάτα. Αθήνα, Εξάντας, 2001. Σελ. 159.

ISBN 960-256-493-8. ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Δέσποινα. Από εδώ πέρασε ο Κίλροϊ. Αθήνα, Εξάντας, 2001. Σελ. 93. ISBN 960-256-494-6. ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Εναντίον του Marlboro. Αθήνα, Εξάντας, 2001. Σελ. 86. ISBN 960-256-466-0. ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Τα παιδιά της Χελιδόνας. Αθήνα, Εξάντας, 2001. Σελ. 197. ISBN 960-256-464-4.

ΣΤΑΜΑΤΗΣ Α. Σαν τον κλέφτη μες στη νύχτα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 286.16,64 6 ISBN 960-03-3232-0.

ΧΑΤΖΗΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥΤ. Οι κύκλοι του έρωτα. Αθήνα, Αγκυρα, 2002. Σελ. 2 7 3 .1 3 ,2 0 6 ISBN 960-234-864-X.

TAILLANDIER F. Ανιέλκα. Μετ. Κ. Κατσουλάρης. Αθήνα, Πόλις, 2002. Σελ. 267.13,00 6 ISBN 960-8132-55-Χ.

ΧΩΡΕΑΝΘΗ Ε. Η ερωμένη του Αλί Αμπά. Αθήνα, Αγκυρα, 2002. Σελ. 220.9,706 ISBN 960-234-834-8.

JAMIS R.-NUNEZ I. Μια μάνα εξομολογείται. Μετ. Ν. Σιδέρη. Αθήνα, Αγκυρα, 2002. Σελ. 204.11,50 6 ISBN 960-234-865-8.

HOFFMANN Ε. Το χρυσό δοχείο. Μετ. Β. Τομανάς. Αθήνα, Printa, 2002. Σελ. 180.10,92 6 ISBN 960-7408-53-5.

ΤΖΩΡΤΖΟΓΛΟΥ Ν. Νονοίσε δράση. Αθήνα, Αγκυρα, 2002. Σελ. 171.

7,63 6 ISBN 960-234-796-1.

TREICHEL H.-U. Οχαμένος αδελφός. Μετ. Β. Χωρεάνθη. Αθήνα, Περίπλους, 2001. Σελ. 117.9,886 ISBN 960-8151-71-6.

ZWEIG S. Καυτό μυστικό. Μετ. Μ. Αντωνοπούλου - 1. Στάινερ. Αθήνα, Ροές, 2002. Σελ. 155.9,366 ISBN 960-283-133-2.

ZWEIG S. Φόβος. Μετ. Κ, Κρίτσης. Αθήνα, Ροές, 2002. Σελ. 114.

7,28 6 ISBN 960-283-127-8. ΦΙΑΜΟΥ Α. Κάτω από τον ήλιο

Χρονογραφία ΦΥΤΣΙΛΗΣ Β. Διακριτικά. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2002. Σελ. 217.

10,70 6 ISBN 960-224-899-8.

Μ ιλ ίτις ΔΑΛΛΑΣ Γ. Κωνσταντίνος θεοτόκης. Αθήνα, Σοκόλης, 2001. Σελ. 325.

21,84 6 ISBN 960-8264-03-0. ΚΑΛΛΕΡΓΗΣΗ. Ε. Διαδρομές στη νεοελληνική ποίηση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 307.

ISBN 960-03-3219-3. ΚΩΣΤΙΟΥ Κ. Η ποιητική της ανατροπής. Αθήνα, Νεφέλη, 2002. Σελ. 277.

15,086 ISBN 960-211-618-8.

ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ κ. Δ. θέματα παιδικής λογοτεχνίας. Αθήνα, Πορεία, 2001 Σελ. 380.17,61 β. ISBN 960-7043-52-9.

ΜΑΡΜΑΡΙΝΟΣ Μ. Εθνικός ύμνος. Αθήνα, ΚΟΑΝ, 2002. Σελ. 335.17,61 €.

ISBN 960-7895-23-1.

Μια πόλη στη λογοτεχνία. Γιάννενα. Επιλ. κειμ. X. Μηλιώνης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 189.15,006.

ISBN 960-375-270-3.

Μα ρ τ up i t c

BOUCHARD J. Με τον Ανδρέα Εμπειρικό. Αθήνα, Άγρα, 2002. Σελ. 141.8,50 6.

ISBN 960-325-419-3.

SAID S. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας. Τόμος Α'. Μετ. Γ. Ξανθάκη-Καραμάνου κ.ά. Αθήνα, Παπαζήσης, 2001. Σελ. 397.27,47 6.

ISBN 960-02-1507-3.

STEINER G. Περί δυσκολίας. Μετ. Ν. Ρούσσος. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 284.15,4θ€. ISBN 960-274-537-1.

Δοκίμια ΓΟΥΝΕΛΑΣ X. Δ. Η τριλογία του Τσι'ρκα. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2002. Σελ. 156.

11,74 6. ISBN 960-402-022-6. Η δι-εκδίκηση της Barbie. Εηιμ. X. Λαμπρινίδη. Αθήνα, Κοχλίας, 2002. Σελ. 366.14,45 €. ISBN 960-8228-17-4. ΟΥΛΗΣ Δ. Ο έρωτας και η νεοπλατωνίνη. Αθήνα, Εξάντας, 2002. Σελ. 190.9,16 €. ISBN 960-256-467-9.

JONAS Η. Φιλοσοφικές έρευνες και μεταφυσικές εικασίες. Μετ. Λ. Αναγνώστου. Αθήναι, Ίνδικτος, 2002. Σελ. 304.18,00e ISBN 960-518-119-3.

U T O P IA ΚΟΚΟΣΟΥΛΑΣ Γ. I. Η τάξη μου και άλλες ιστορίες λογής λογής. Μεσολόγγι, 2001. Σελ. 294.8,60 €.

ISBN 960-91368-2-6. ΜΕΚΟΣ Ζ. Κ. Ριζώσαμε στην Κομοτηνή. Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2002. Σελ. 224.20,80 €. ISBN 960-8256-02-χ.

ESSER Β. Ο Κούρδος. Μετ. Ν. Giamas. Αθήνα, Προσκήνιο, 2002. Σελ. 229.

12,20 €. ISBN 960-7057-69-4. ΛΑΤΙΦΑ. Το απαγορευμένο μου πρόσωπο. Μετ. Κ. Καλαντζοπούλου. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 279.

11,74 6. ISBN 960-14-0472-4.

Β ι ο γ ρ α φ i cc ΒΑΡΕΛΑ Κ. Α. Ανδρέας Γ. Παπανδρέου.

(1919-1996). Τόμος Α'. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα - Πνευματικό Ίδρυμα Γ. Παπανδρέου, 2002. Σελ. 302.16,90 €. ISBN 960-406-012-0. ΜΩΡΑΠΉΣΚ. Ε. Εις Έλλην. Αθήναι, Νέα θέσις, 2002. Σελ. 271.15,60 €.

ISBN 960-7076-07-9.

WHEEN F. Κάρολος Μαρξ. Μετ. θ. Ξ. Τραμπούλης. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 542.15,26 β. ISBN 960-410-218-4.

DICK Ρ. Κ. Βιογραφία. Αθήνα, Ανατολικός, 2001. Σελ. 109.

12,48 6 ISBN 960-8429-28-5.

Γιώργος Μουζάκης - Βίρα τις άγκυρες. Εηιμ. I. Τριανταφυλλίδης. Αθήνα, Άγκυρα, 2002. Σελ. 176.

ISBN 960-234-863-1.

FERNANDEZ D. Δικαστήριο τιμής. Μετ. I. Ρόζου. Αθήνα, Εξάντας, 2002. Σελ. 560.25,94 €. ISBN 960-256-504-7.

Έργα

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛΙΔΗΣ Μ. Αιρετικές διαδρομές. Αθήνα, Φιλίστωρ, 2002. Σελ. 180.10,40 e ISBN 960-369-064-3.

WAGNER R. Τριστάνος και Ιζόλδη. Μετ. Α. Ίσαρης. Αθήνα, Ίκαρος, 2002. Σελ. 133.46,80 β. ISBN 960-7721-77-2. ΓΙΑΛΑΜΑΣ Α. «Το χρήμα». Αθήνα, Δωδώνη, 2002. Σελ. 98.7,28 6.

ISBN 960-385-131-0.

Ε λ λ η ν ι κ ή ι οί ο ρ ί α

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ Γ. Πολιτική και συνταγματική ιστορία της Ελλάδος, 1821-1941. Αθήνα, Σάκκουλας, 2002. Σελ. 278.23,48 e ISBN 960-301-588-1.

ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ Δ. 0 Ρήγας μεταφραστής των Ολυμπίων του Μεταστάσιο. Αθήνα, Ε.Ε.Μ. ΦερώνΒελεστίνου-Ρήγα, 2001. Σελ. 45.

ISBN 960-86387-7-1. ΛΑΜΠΡΙΝΟΣ Γ. Μορφές του Εικοοιένα. ΣΤ' έκδοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 270.16,64 β. ISBN 960-03-3267-7. ΛΕΟΝΤΑΡΙΤΗΣ Γ. Α. Ο Ηλίας Τσιριμώκος και η πορεία του σοσιαλισμού. Αθήνα, Προσκήνιο, 2002. Σελ. 130.13,74€.

ISBN 960-7057-96-1. ΜΑΥΡΟΕΙΔΗΣ Λ. Αγωνιστές. Αθήνα, Προσκήνιο, 2002. Σελ. 336.

ISBN 960-7057-89-9. ΜΠΑΡΜΠΗΣ Κ. Εθνικός διχασμός. Θεσσαλονίκη, Ερωδιός, 2002. Σελ. 476.

27,99 e ISBN 960-7942-27-2. ΜΥΛΩΝΑΣ Σ. Ο Ελληνισμός στην τρίτη χιλιετία. Λευκωσία, 2001. Σελ. 519.

25,00 β. ISBN 9963-8318-1-8. ΝΙΚΟΛΤΣΙΟΣ Β. - ΧΑΔΙΑΑ. Ρούπελ. Αθήνα, Eurobooks, 2002. Σελ. 237.

46,80 6. ISBN 960-87218-0-6. ΝΤΑΛΑΜΑΓΚΑΣ Α. θ. Ήπειρος. Αθήνα, Κουλτούρα, 2002. Σελ. 255.16,406. ΡΙΖΑΣ Σ. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, η δικτατορία των συνταγματαρχών και το Κυπριακό Ζήτημα 1967-1974. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 261.25,00 €.

ISBN 960-16-0328-Χ. ΡΟΔΑΚΗΣ Π. Καλάβρυτα 1941-1944. Β' έκδοση. Αθήνα, Παρασκήνιο, 2001. Σελ. 535. ISBN 960-7107-61-6. ΣΤΑΜΕΛΟΣ Δ. Ο θάνατος του Καραϊσκάκη. Γ' έκδοση. Αθήνα, Εστία, 2000. Σελ. 172.11,076.

ISBN 960-05-0934-4. ΣΤΑΜΕΛΟΣ Δ. Το λιοντάρι της κλεφτουριάς. Αντρούτσος ο πατέρας του Οδυοσέα. Γ' έκδοση. Αθήνα, Εστία, 2000. Σελ. 249.11,07 6.

ISBN 960-05-0944-1. ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Α. θ. Οι Γιατράκοι του 1821. Τόμοι Α'+Β'. Αθήναι, 2001. Σελ. 489+471.45,78 6 (οι δύο τόμοι). ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ Κ. Ιστορία της

135

νεώτερης Ελλάδας 1821-1941 Αθήνα, Διόρασις, 2002. Σελ. 400.24,42 e ISBN 960-8275-00-8. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣI. Μ. Η καθημερινή ζωή των Ελλήνων στην Τουρκοκρατία. Αθήνα, Παπαδήμας, 2002. Σελ. 592.

19,05 e ISBN 960-206-393-0.

Παγκόσμια ι οτορία ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ Α.Α. Η Βυζαντινή Κύπρος (965-1191). Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2002. Σελ. 224.23,92 €.

ISBN 960-7290-82-8. ΠΑΠΑΚΟΥ-ΛΑΓΟΥ Α. Ανδρόνικος Α' Κομνηνός ο «Φιλόλαος». Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2002. Σελ. 352.

15,28 e ISBN 960-224-901-3. ΤΟΦΑΛΛΗΣ Κ. Ιστορία της Κύπρου. Λονδίνο, Ελληνικό Ινστιτούτο Αγγλίας, 2002. Σελ. 388. ISBN 0905-313-23-2.

ALASOR R. Διαταγή: «Εκτελέστετους αιχμαλώτους!». Μετ. I. Νικοπολίδης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 150.

12,48 e ISBN 960-03-3260-6.

MAKHMALBAF Μ. Αφγανιστάν. Μετ. Ζ. Σιάπαντα. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 128.8,00 €. ISBN 960-375-330-0. ΤΡΟΤΣΚΙ Λ. 0 Στάλιν και η Κινέζικη Επανάσταση. Μετ. Κ. Κεφάλας - θ. θωμαδάκης. Αθήνα, Παρασκήνιο, 2001. Σελ. 79. ISBN 960-7107-74-0.

FINES Κ.- HEUSS Η.- SPARINE F. Οι Σίντι και Ρομά υπό το ναζιστικό καθεστώς. Μετ. Α. Παύλου. Αθήνα, Καστανιώτης. Σελ. 162. ISBN 960-03-3197-9.

FLOWER D. Α. Στις όχθες της σοφίας. Μετ. Ρ. Λέκκου-Δάντου. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 268.10,00 €.

ISBN 960-14-0502-X.

Χάρτεε Η Επτάνησος σε χάρτες. Επιμ. Ε. Λιβιεράτος - Η. Μπεριάτος. Αργοστόλι, 2001. Σελ. 182.

21,36 €. ISBN 960-7999-06-1.

136

Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ. Ευρετήρια τευχών 2001.

22,88 €.

Ελεύθερα αναγνώσματα

ΕΡΕΥΝΑ. Φύλλο 27.4,40 €.

ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ Β. 0 κόνδορας πάει παντού. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 60.9,00 €. ISBN 960-8151-81-3.

ΕΥΘΥΝΗ. Τεύχος 364. 5,00 €.

ΧΟΡΤΙΑΤΗ θ. Το κοκοράκι που λαλούσε τον έρωτα. Αθήνα, Άγκυρα, 2002. Σελ. 110.6,46 €. ISBN 960-234-866-6.

M00ST Ν. Αλήθεια: Εντελώς! Μετ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2002. Σελ. 16. ISBN 960-412-095-6.

PENNART 0. DE. Ο Προκοπής και ο λύκος. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2002. Σελ. 32. ISBN 960-412-096-4.

SZEGEDI Κ. Το τσίρκο των ονείρων. Μετ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2002. Σελ. 24. ISBN 960-412-101-4.

Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΙΓΎΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 75. ΘΕΣΕΙΣ. Τριμηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 79.6,00 e ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση. Τόμος 80, τεύχος 5. ΙΘΩΜΗ. Περιοδική έκδοσις. Τεύχος 46. ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑΦΩΚΙΕΣ! Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 15. ΚΑΛΕΙΔΟΣΚΟΠΙΟΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ. Τεύχος 9.0,01 e. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Τεύχος 65.7,50 €. ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ. Περιοδική έκδοση. Φύλλα 38,39.1,50 e. Η ΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Τεύχος 167.4,00 €.

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 4.

4,50 e ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Τεύχος 194.8,00 €. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 381.2,00 e ΑΝΑΠΤΥΞΗ. ΕΒΕΑ. Τεύχος 3.

ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 87.0,74 €, ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1.744.7,34 e ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ. Τρίμηνη έκδοση. Τεύχος 101.4,55 €. ΟΥΤΟΠΙΑ. Τεύχος 48.6,00 €.

ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ. Τεύχος 36. Δωρεάν.

ΠΑΝΑΙΓΥΠΤΙΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 104.0,03 €.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 82.5,86 β.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 144.3,00 e

ΑΡΧΕΙΟΝ ΕΥΒΟΪΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ. Τόμος ΛΓ', 1998-2000.18,31 €.

ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 17.4,40 €.

ΔΑΥΛΟΣ. Τεύχος 244.5,00 €.

ΠΥΡΡΟΣ. Διμηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 9.1,47 e

ΔΕΛΤΙΟ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΚΑΙ ΓΟΝΕΩΝ. Φύλλο 28.

ΡΙΖΑΑΓΡΙΝΙΩΤΩΝ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 44.7,00 €

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 429.7,34 e.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Δίμηνη επιθεώρηση. Τεύχος 123.6,10 β.

ΕΚΦΡΑΣΗ. Εφημερίδα των μαθητών του Λυκείου Λιτοχώρου. Φύλλο 2.

ΣΥΝΑΞΗ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 81.7,50 β.

ΕΛΛΟΠΙΑ. Τεύχος 59.4,40 €.

ΤΟΛΜΗ. Τεύχος 16.3,00 e

ΕΝΤΟΣ ΕΚΤΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙ ΤΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ. Τεύχος 1.15,00 €.

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τεύχος 107. 5,90 6.

Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ. Τόμος 23,2001.22,88 €.

POESIA. Νο. 160.5,00 €.

ΟΤΥΠΟΣ. Τεύχος 140.2,93 β.

Αρ. 430 1 Απριλίου 2002 ■ 30 Απριλίου 2002

[την Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμα; βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουοιάοεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο

ε πι μέ λ ε ι α : Η Α Ι Α Σ Μ Α Γ Κ Α Ι Ν Η Σ

ΙΟ Α ΙΙΓ Ο Ι -Κ Α Τ Α Λ Ο Γ Ο Ι Λούκος Χρ., Χιετάλα Τ„ Ψιλιπούλου Α.: Η βιβλιοθήκη Σταύρου I. Βαφία. Κατάλογος (Β. Καραμανώλης, Ελευθεροτυπία, 19.4.2002) Εταυρι'δης Φ., Παπαλεοντίου Λ., Παύλου Σ.: Βιβλιογραφία Κυπριακής Λογοτεχνίας (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 21.4.2002) (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Η Καθημερινή, 2.4.2002) Μπαοκόβ: Where Books fall open - A Reader's Anthology of Wit and Passion (Ν. Σιώτης, To Βήμα, 21.4.2002)

1

σχεδιασμός και φιλοσοφία της ιστορίας (θαν. Α. Βασιλείου, διαβάζω, 428) Βολταίρος: Φιλοσοφικό λεξικό (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 8.4.2002) Γιόνας X.: Φιλοσοφικές έρευνες και μεταφυσικές εικασίες (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 12.4.2002) ΜπουβερέζΖ.: Το αίτημα της φιλοσοφίας (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 12.4.2002) (Γ. Ν. Μπαοκόζος, Εξπρές, 7.4.2002) Ράσελ Μ.: Ισχύς (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 12.4.2002) Ρόρτι Ρ.: Η φιλοσοφία και ο καθρέπτης της φύσης (Δ. Καββαθάς, Το Βήμα, 21.4.2002)

Καζάζης I. Ν., Καραναστάσης T. A. (επιμ.): Επιτομή του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Ελληνικής Γραμματείας 1100-1669, τ. Α' (Γ. Γιαννουλοπούλου, Νέα Εστία, 1.743)

r

Μηαμπινιώτης Γ.: Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 19.4.2002) Σταματελάτος Μ., ΒάμβαΣταματελάτου Φ.: Επίτομο γεωγραφικό λεξικό της Ελλάδος (Σ. Ευσιαθιάδης, Το Βήμα, 7.4.2002)

Καραχάλιος Μ.: Έριδες μεταφιλοσοφίας (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 21.4.2002)

κ

Μπιτσάκης Ε.: Γονίδια του μέλλοντος (Γ. Ν. Μπαοκόζος, Εξπρές, 28.4.2002) Μπιτσάκης Ε.: Διαλεκτική και νεώτερη φυσική (Π. Γκιαγκλέ, Αυγή, 4.4.2002) Νούτσος Π.: Μακιαβέλι - Πολιτικός

Ρουσό Ζ. Ζ.: Γράμματα από το βουνό (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 27.4.2002) Σέλερ Μ.: Η θέση του ανθρώπου στον κόσμο (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 428) Σερές Μ.: Το φυσικό συμβόλαιο (Γ. Ν. Μπαοκόζος, Εξπρές, 14.4.2002)

L Ζιάκας Γ.: θρησκεία και πολιτισμός των προϊστορικών κοινωνιών και των αρχαίων λαών/Ισλάμ. θρησκεία και πολιτεία (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 12.4.2002) Καρτάνος I.: Παλαιό τε και Νέα Διαθήκη (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 30.4.2002) Κάσδαγλης Εμμ. (επιμ.): Η Καινή Διαθήκη του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού εις απλήν διάλεκτον γενομένη μετάφρασις διά Μαξίμου του Καλλιουπολύτου (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 30.4.2002) Κουμούτση Π. (επιμ.): Το Ιερό Κοράνι (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 5.4.2002)

137

\m m m 1 Φίλιοτζατ Ί.: Η νοημοσύνη της καρδιάς (Κ. Εάρρος, Ελευθεροτυπία, 7.4.2002)

m 'io m r n

~— I

Λαμπριανίδης Λ., Λυμπεράκη Α.: Αλβανοί μετανάστες στη Θεσσαλονίκη. Διαδρομές ευημερίας και παραδρομές δημόσιας εικόνας (Γ. Πετράκη, Η Καθημερινή, 2.4.2002)

Καλίνικος Α.: Ισότητα (Β. Καπετανγιάννης, Ελευθεροτυπία, 12.4.2002) Καραμπελιάς Γ.: Ο ρόλος των Ενόπλων Δυνάμεων στην πολιτική ζωή της Τουρκίας και της Ελλάδας (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 8.4.2002)

Μήλλας Η.: Εικόνες Ελλήνων και Τούρκων (Τ. Παππός, διαβάζω, 428) Τούντας Γ.: κοινωνία και υγεία (Α. Βαϊόπουλος, Ελευθεροτυπία, 12.4.2002)

Νικολακόπουλος Η.: Η καχεκτική δημοκρατία (κόμματα και εκλογές 1946-1967) (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 8.4.2002) (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 428)

Γκράχαμ Γ.: Ίντερνετ - μια κοινωνιολογική προσέγγιση (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 15.4.2002) (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 28.4.2002)

ΦωτόπουλοςΤ.: Παγκοσμιοποίηση, Αριστερά και περιεκτική δημοκρατία (Γ. Ν. Μηασκόζος, Εξπρές, 28.4.2002)

Μπουρντιέ Π.: Η διάκριση (Ν. Δασκαλοθανάσης, Το Βήμα, 28.4.2002 (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 6.4.2002)

Ι ίΝ Μ ίΓ /Ο

(X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 8.4.2002) θεοδωρόπουλος Β.: Μορφογένεση στο Διεθνές Σύστημα (Χαρ. Δημακοπούλου, Εστία, 27.5.2002) (Σ. Ευσταθιάδης, Το Βήμα, 14.4.2002)

Κάπλαν Ρ.: Warrior politics (A. Παπάρσενος, Το Βήμα, 28.4.2002)

I

Ασημακοπούλου Φ„ ΧρηστίδουΛιοναράκη Σ.: Η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 18.4.2002) (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 8.4.2002)

Τσόμσκι Ν.: Μια νέα γενιά χαράζει τα όρια ΓΑ. Καλογνωμής, διαβάζω, 428)

ιμ η γ

. Η

ΑνθόπουλοςΧ.: Προστασία κατά του ρατσισμού και ελευθερία της πληροφόρησης. Ένα συνταγματικό δίλημμα (Ξ. Κοντιάδης, Το Βήμα, 28.4.2002)

Βουρλούμηης Π.: Το ασφαλιστικό με απλά λόγια (Ν. Κεράνης, Το Βήμα, 21.4.2002)

Ρόουλς Τ.: θεωρία της δικαιοσύνης (Α. Χατζής, Η Καθημερινή, 21.4.2002)

Καστανίδης X.: Η περιπέτεια της πολιτικής (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 22.4.2002)

ΓΜΜΕ-ΗΜΙΜΜΜν I Δεμερτζής Ν.: Πολιτική επικοινωνία. Διακινδύνευσα δημοσιότητα, Διαδίκτυο (Σ. Παπαθανασόπουλος, Η Καθημερινή, 7.4.2002)

Πανταγιάς Γ.: Τα διάφανα τείχη (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 29.4.2002) Πριμακόφ Ε.: Η άγνωστη Ρωσία (X. Βλαχούτσικος, Το Βήμα, 7.4.2002)

Ιη ο Λ ίτικ ει ε μ π μ μ ε ι Βερέμης θ„ Ντόκος θ. (επιμ.): Η σύγχρονη Τουρκία (Φ. ΤομαήΚωνσταντοπούλου, αντί 19.4.2002)

138

\

\o im o m

I

Γκέους Α. ντε: Εταιρεία. Ένας ζωντανός οργανισμός (θ. Αντωνίου, Marketing Week, 1.4.2002) Κωστούλας Γ.: Επάγγελμα μάνατζερ στη ράχη του κύματος (θ. Αντωνίου, Marketing Week, 1.4.2002) Ίτγουελ Τ., Τέιλορ Λ.: Η παγκόσμια δίνη του χρήματος. Συνηγορία για μια διεθνή ρυθμιστική παρέμβαση (θαν. Α. Βασιλείου, διαβάζω, 428) Κάνινγκχαμ Λ.: Τα δοκίμια του Ουόρεν Μπάφετ. Πρακτική και στρατηγική των επιχειρήσεων (Ν. Κεράνης, Το Βήμα, 28.4.2002) ΣάλακιουζΤ.: Κλείνοντας διεθνείς συμφωνίες (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 28.4.2002) Σίλερ Ρ.: Χρηματιστηριακή χίμαιρα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 28.4.2002) (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 15.4.2002)

\ n m m m - E K fl A I A E Y I H I Γκούμα Μ.: Προανάγνωση-ΠρογραφήΠρομαθηματικά-Δραστηριότητες για τη Νηπιαγωγό (Κ. Δ. Μαλαφάντης, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 26) Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα: 8ο Συνέδριο Πανελληνίου Συλλόγου Λογοπεδικών (Κ. Σταματάκη, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 26) Κιτσαράς Γ.: Προσχολική παιδαγωγική (Κ. Δ. Μαλαφάντης, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 26) Κούρτη Ε. (επιμ.): Η έρευνα στην προσχολική εκπαίδευση, τ. Α'. Διδακτική μεθοδολογία (Κ. Δ. Μαλαφάντης, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 26) Καζέμι-Βισάρι Έ.: Ανοιχτός σχεδιασμός στο νηπιαγωγείο (Κ. Δ. Μαλαφάντης, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 26)

Πανταζόπουλος Α.: Η δημοκρατία της συγκίνησης. Ίμια-Οτσαλάν: Αντιεκσυγχρονιστικές τάσεις στο πολιτικό σύστημα (Γ. Σιακαντάρης, Ελευθεροτυπία, 26.4.2002)

\mmmm

Παπαθανασόπουλος Σ.: Η Ευρώπη των επικοινωνιών (Ν. Μπαστέα, Τα Νέα, 20.4.2002)

Λέβι-Στρος Κ.: Το ωμό και το μαγειρεμένο (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 19.4.2002)

~~1

i

\k m ? rn k Κομνηνός Μ.: Τραγούδια της χαράς. Αρραβωνιάσματα και γάμος στο Καστελόριζο (Ε. Ν. Μόσχος, Η Καθημερινή, 23.4.2002) (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 7.4.2002)

Βέλτσος Γ.: Στην εκταφή οι εραστές (Ν. Λάζαρης, Νέα Εστία, 1.743) Σιμόπουλος Κ.: Η γλώσσα και το Εικοσιένα. Λογιότατοι, φαναριώτες, κοτζαμπάσηδες, τίτλοι, αξιώματα και προσαγορεύσεις (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 7.4.2002)

Γώγου Κ.: Με λένε Οδύσσεια (Ε. Γκίκα, Έθνος 28.4.2002) (X. Ποντίδα, Τα Νέα, 13.4.2002) Καμπός Ν.: Ποιήματα και πεζά (Π. Περιστέρης, Η Καθημερινή, 9.4.2002)

Παπαγγέλου Ρ.: Το Κυπριακό ιδίωμα (Δ. Ταταράκης, Συλλογές 1.4.2002)

m um

Κοζιάς Γ.: Πεδι'ον ρίψεων (Σ. Τσαπαλίρα, Αυγή, 11.4.2002) Ανωνύμου: Τιμαρίων (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 18.4.2002)

·~ Ί

Ολάγια Π.: Μυθολογικός άτλας της Ελλάδας (Μ. Κοκκίνου, Μακεδονία, 21.4.2002)

jE M IT H M E !

Κοροπούλης Γ.: Περίτων γόμων υδραργύρου και θείου (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 26.4.2002)

ΓκριγκένηςΣ. (εηιμ.): Ανθολογία ελληνικού χιούμορ - Αρχαίοι συγγραφείς (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 2.4.2002)

|

Λασκαρίδης Π.: Στα ίχνη των UF0. Μαρτυρίες, θεωρίες και απόψεις για το πρόβλημα της ζωής στο Σύμπαν (Π. Νιάρχος, το Βήμα, 21.4.2002)

Γ »Μ /£Γ

Μαρνέλη Π.: Βλεπτέον (Φ. Καραμήτσος, Ηπειρωτικός Αγών, 4.4.2002)

I

Μαυρουδής Κ.: Επίσκεψη σε γέροντα με άνοια (Κ. Βούλγαρης, αντί, 5.4.2002)

Ακριβός Κ. (εηιμ.): Μια πόλη στη λογοτεχνία: Βόλος (Μ. Κοντολέων, Η Καθημερινή, 9.4.2002)

Μενδράκος Τ.: Τα τετράστιχα της πικρής βροχής (Κ. Βούλγαρης, αντί, 19.4.2002)

Τραχανάς Σ.: Mathematica και εφαρμογές (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 28.4.2002)

Ακριβός κ„ Μαγκλίνης Η., Σερέφας Σ., Σκιαδαρέση Μ.: Πέντε διηγήματα (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 4.4.2002)

Ναχμίας Β. (επιμ.): Μικρό απάνθισμα από την ποίηση του Ρούμι (Β. Πεσμαζόγλου, Τα Νέα, 27.4.2002)

Γιάμερ Μ.: Έννοιες του χώρου. Η ιστορία των θεωριών του χώρου στη φυσική (Π. Τζαμαλίκος, Ελευθεροτυπία, 19.4.2002)

Ζαχαριάδου Μ., Τσακνιάς Γ. (εηιμ.): Ανθολογία αμερικανικού χιουμοριστικού διηγήματος (Π. Τατσόπουλος, Τα Νέα, 6.4.2002)

Πάσχος Π. Β.: Περικάρπια φυλλώματα (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 6.4.2002)

Ε μ / μ η ι /μ

I

Βάγκνερ Φ. X.: Οι οικισμοί αγγειοπλαστών της Σίφνου. (Ν. Σηφουνάκης, Το Βήμα, 7.4.2002)

m m on/

-

Έκδοση Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών: Creek Archaeology without frontiers (Χ,Κιοσσέ, To Βήμα, 7.4.2002) Ιακωβίδης Σ.: Gla and the Kopais in the 13th century B.C. (X. Κιοσσέ, To Βήμα, 28.4.2002)

I

Λογαράς Κ. (εηιμ.): Μια πόλη στη λογοτεχνία: Πάτρα (Μ. Κοντολέων, Η Καθημερινή, 9.4.2002) Μηλιώνης Χρ. (εηιμ.): Μια πόλη στη λογοτεχνία: Γιάννενα (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 11.4.2002) (Μ. Κοντολέων, Η Καθημερινή, 9.4.2002)

Σεχάμπ Μ. (επιμ.): ΣαιντΤζων περς Γιώργος Σεφέρης (Διον. Μαγκλιβέρας, Πολιτικά Θέματα, 5.4.2002)

ΠορφύρηςΤ. (εηιμ.): Πολυφωνικόν ανθολόγιο ηπειρώτικης ποίησης (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 4.4.2002)

Αθωνίτης Α.: Λάλον ύδωρ (X. Παπαγεωργίου, Αυγή, 18.4.2002) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 13.4.2002)

I Αγγελός Δ.: Ένας ακόμη θάνατος (Γ. Βέης, Η Καθημερινή, 9.4.2002)

Εκδόσεις Καπόν: Ο γλύπτης Γεώργιος Καστριώτης (Χαρ. Δημακοπούλου, Εστία, 6.4.2002)

ΑναγνωστόπουλοςΧρ.: Η σιωπηρή αναχώρηση των εσπερινών μουσικών (Ν. Κεσμέτη, Ευθύνη, 363)

Πούλιος Λ.: Μωσαϊκό (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 23.4.2002) Σημηριώτης Α.: Μαύρα κρίνα (Η. Κεφάλας, Ευθύνη, 363)

Βλάχος Α.: Η 14η Νιζάν (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 28.4.2002) ΒουτυράςΔ.:ΟΝέος Μωυσής/Διωγμένη αγάπη (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 428) Γιαννακάκη Ε.: Περί ορέξεως και άλλων δεινών (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 428)

139

Γιαννουσοπούλου Ρ.: ΟΤζακ ταξιδεύει σε άσπρο ουρανό (Η. X. Παπαδημητρακόπουλος, Ελευθεροτυπία, 12.4.2002) Γκόζης Γ.: 0 νυχτερινός στο βάθος (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 25.4.2002) Δενδρινός Γ.: Απέραντες συνοικίες (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 21.4.2002) Δούναβη Λ.: Το βυσσινί φουστάνι (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 4.4.2002) Εξαρχοπούλου Λ.: Παρών και αμέτοχος (Σ. Βογιατζόγλου, αντί, 5.4.2002) Ευσταθιάδη Μ.: Σχεδόν... μελό (Μ. Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 20.4.2002) Ευσταθιάδης Γ.: Με γεμάτο στόμα (Γ. Μαλούχος, Η Καθημερινή, 28.4.2002) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 11.4.2002) Ιωάννου 0.: Ζει το κορίτσι του Fruit Punch? (Η. X. Παπαδημητρακόπουλος, Ελευθεροτυπία, 12.4.2002) ΚαλαμβρέζοςΔ.: Μόσχα-Νέα Υόρκη, ο ανεστραμμένος κόσμος (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 28.4.2002) Καριζώνη Κ.: Βαλς στην ομίχλη ΓΕ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 26.4.2002) Καφαντάρης Κ.: Η όμορφη περίπτερού (Μ. Γ. Μερακλής, Η Λέξη, 167) ΛεβεντάκοςΔ.: Αλαχία (Η περιπέτεια ενός αδέσποτου σημείου) (Γ. Βέης, Ελευθεροτυπία, 5.4.2002) Μανιώτης Γ.: Το γκαζόν του μπαμπά (Μ. Γ. Μερακλής, Η Λέξη, 167) ΜαράτοςΤ.: Βαρδιάνοι (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 7.4.2002) Μεγάλου-ΣεφεριάδηΛ.: Γλυκιά καλοκαιριάτικη βραδιά (Έ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 26.4.2002) Νικολαϊδου Σ.: Πλανήτης Πρέσπα (Π. Τατσόπουλος, Τα Νέα, 27.4.2002) Ξενάριος Γ.: Σμιλεύοναςτο φως (Π. Κουνενάκη, Η Καθημερινή, 21.4.2002) Παπαδούλης Δ.: Όταν τελειώνουν οι καιροί (Λ. Καζαντζάκη, αντί, 19.4.2002) Παπάκου-Λαγού Α.: Ανδρόνικος Α' Κομνηνός, ο «Φιλόλαος» (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης 25.4.2002)

140

Παπαναγιώτου Δ.: Ο τελευταίος έρωτας. Τέσσερις γυναίκες - τέσσερις ιστορίες (Π. Τζαμαλίκος, διαβάζω, 428)

(X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 7.4.2002) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 14.4.2002)

ΠαπαστάθηςΛ.: Η νυχτερίδα πέταξε (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 21.4.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 21.4.2002)

ΖορζΑ.: Ο κήπος δίχως όρια (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 7.4.2002)

Σκαμπαρδώνης Γ.: Ουζερί Τσιτσάνης (Γ. Ν. Μηασκόζος, Εξπρές 7.4.2002) (Ν.Σιώτης, Το Βήμα, 28.4.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 5.4.2002) Σταμάτης Α.: Σαν τον κλέφτη μέσα στη νύχτα (Ε. Γκίκα, Έθνος, 7.4.2002) (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 28.4.2002) (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 28.4.2002) (Γ. X. Παπαοωτηρίου, ΗΒραδυνή, 6.4.2002)

Κάρεϊ Π.: Η αληθινή ιστορία της Συμμορίας Κέλι (Γ. Βέης, Ελευθεροτυπία, 12.4.2002) (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 21.4.2002) (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 14.4.2002) Κάρεϊ Π.: Τζακ Μαγκς (Β. Αθανασόπουλος, Ελευθεροτυπία, 12.4.2002) (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 21.4.2002) Κιουρέισι X.: Το χάρισμα του Γκάμπριελ (Γ. X. Παπαοωτηρίου, ΗΒραδυνή, 15.4.2002)

Στασινού Ε.: Η Αγία Πόρνη της καρδιάς (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 28.4.2002)

Κράμεϊ'Α.: Ο κύριος Μι (Σ. Νικολαϊδου, Τα Νέα, 20.4.2002)

Σταυρακοπούλου Σ.: Οι δεξιώσεις (Π. Νάσιουτζικ, Νέα Εστία, 1.745)

Κρουτιέ Α.: Τα σπίτια των αναμνήσεων (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, 1.4.2002)

Σωτηροπούλου Έ.: Εορταστικό τριήμερο στα Γιάννενα (Τ. Δημητρούλια, διαβάζω, 428)

Μακάρθι Μ.: Η παρέα (Μ. Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 6.4.2002)

Χουλιαράς Ν.: Το εργαστήριο του ύπνου ΓΕ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 5.4.2002) Αμάντο X.: Η ντόνα Φλορ και οι δύο σύζυγοι σ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 15.4.2002) Ό. Δημητρούλια, Το Βήμα, 7.4.2002) (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 24.4.2002) ΒαλδέςΖ.: Καφενείο η νοσταλγία (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, 1.4.2002) Γκετζ Ν.: Το μέτρο του κόσμου (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 21.4.2002) (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 7.4.2002) Γκρας Γ.: Im Krebsgang (Σ. Μοσκόβου, Το Βήμα, 21.4.2002) Γκρίσαμ Τ.: Ένα βαμμένο σπίτι (Ν. Βατόπουλος, Νέα Εστία, 1.745)

Μάνκελ X.: Εκτελεστής δίχως πρόοωηο (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 18.4.2002) Μαχφούζ Ν.: Απόμεινε από το χρόνο μια ώρα (Ε. Γκίκα, Έθνος, 14.4.2002) ΜέισινγκΧ.: Το άγραφον δόγμα (Μ. Φάρος, διαβάζω, 428) Μίλερ Α.: Οξυγόνο (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 19.4.2002) Μισόν π.: Ο βίος του Ζοζέφ Ρουλέν. Κύριοι και υπηρέτες (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 12.4.2002) Μόορ Μ. ντε: πρώτα γκρίζο, μετά άσπρο, μετά μπλε (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 5.4.2002) Μούζιλ Ρ.: Οι αναστατώσεις του οικότροφου Τσίρλες (Γ. Ματζουράνης, Αυγή, 18.4.2002)

Έκο Ου.: Μπαουντολίνο (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, 1.4.2002)

Μπαλζάκ 0. ντε: Φεράγκυς. 0 αρχηγός τωναφοσιωμένων (Μ. Πιμπλής, Τα Νέα, 15.4.2002)

Ελρόι Τ.: Οι δρόμοι του δολοφόνου

ΜπαρνςΤ.: England, England (Ν.

Μπακουνάκης Marie Claire, 1.4.2002) (K. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 7.4.2002) Μπετανκούρ Ί.: Με χη φλόγα στην καρδιά (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 14.4.2002) Μποσκέ Α.: Προσωπογραφία ενός δυστυχισμένου πολυεκατομμυριούχου (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα 7.4.2002) Μπρόουντι Μ.: Η κολυμβήτρια (Α.Αδάμ, Η Βραδυνή, 6.4.2002) Νάιπολ Β. Σ.: Μισή ζωή (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 14.4.2002) Ντε Λίλο Ν.: Χρόνοι του σώματος (Κ. Μποτόπουλος, Τα Νέα, 6.4.2002) (X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 14.4.2002) Ντεόν Μ.: Μαντάμ Ροζ (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 7.4.2002) Ντοστογιέφσκι Φ.: Αναμνήσεις από το υπόγειο (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 18.4.2002) Ξενάκη Φρ.: Μαμά, δε θέλω να γίνω αυτοκράτορας (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 25.4.2002) ΌουτςΤ. Κ.: Ζόμπι (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία 19.4.2002) 0' Χάγκαν Α.: Οι πατέρες μας (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 18.4.2002) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 4.4.2002) Ουλίτσκαγια Λ.: Χαρούμενη κηδεία (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 428) Πέτρι Τ.: 0 οργή του Άνουβη (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία 19.4.2002) Πιζάντ-Ρενό Κ.: 0 Πλάτων ήταν άρρωστος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 7.4.2002) Ράικεν Φ.: Η παράξενη θάλασσα ΓΑ. Χρονάκη, διαβάζω, 428)

Ταγιαντέ Φ.: Ανιέλκα (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 5.4.2002) (Σ. Νικολαΐδου, Τα Νέα, 13.4.2002)

Κοκόλης Ξ. Α.: Άνθρωποι και μη: Τα όρια της φαντασίας στον Σκαρίμπα (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 2.4.2002)

ΤζόιςΤ.: Το πορτραίτοτου καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 26.4.2002)

Μουλλάς Παν.: Η Δέκατη Μούσα. Μελέτες για την κριτική (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 12.4.2002)

Τράιχελ X. 0.: 0 χαμένος αδελφός (Α. Αδάμ, Η Βραδυνή, 27.4.2002) Τρουαγιά Α.: Η κόρη του συγγραφέα (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 19.4.2002) (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 28.4.2002) (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 18.4.2002) Φερναντέζ Ν.: Δικαστήριο τιμής. Η ζωή και ο θάνατος του Τσάίκόφσκι (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 20.4.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 19.4.2002)

■

Βιβλιοπωλείο Κάουφμαν - Γαλλικό Ινστιτούτο: 0 Βίκτωρ Ουγκό και η Ελλάδα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 19.4.2002) Γιαννέλης-θεοδοσιόδης Γ.: Η λαϊκή πολιτική σάτιρα στο τέλος του 19ου αιώνα μέσα από τις εικόνες του νέου Αριστοφάνη (Μ. Στεφανίδης, Ελευθεροτυπία, 12.4.2002) Δάλλας Γ.: Κωνσταντίνος θεοτόκης. Κριτική σπουδή μιας πεζογραφικής πορείας (Κ. Βούλγαρης, αντί, 19.4.2002) (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 11.4.2002) Έκδοση Συλλόγου «Οι Φίλοι του Μουσείου Γ. Δροσίνη»: Γεώργιος Δροσίνης. Στοχαστικός ταξιδευτής του ελλαδικού χώρου (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 20.4.2002)

Παπακώστας Γ.: Η έρευνα και οι ερμηνευτικές της εκδοχές. Μελέτες για συγγραφείς και κείμενα (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 26.4.2002) Σταύρου Μ.: 0 υπαρξιακός Καζαντζάκης (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 22.4.2002) Χουζούρη Έ.: Η στρατιωτική ζωή στην ελληνική λογοτεχνία (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος, 28.4.2002)

Χοκΐ: Καυτή κατάσταση (Α. Παπαδοπούλου, Το Βήμα, 21.4.2002) [M fT fi

Μπαμπασόκης Γ. Ί.: Γκυ Ντεμηόρ (Τ. Δημητρούλια, Το Βήμα, 28.4.2002)

I

Έλις Τ.: Η διαχείριση των αρχείων (Β. Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 19.4.2002) Σονιέ Γ.: Εωσφόρος και Άβυσσος.

0 προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 14.4.2002) \rn \m

.

I

Καλλέργης Η.: Διαδρομές στη νεοελληνική ποίηση (Χαρ. Γ. Δημακοπούλου, Εστία, 20.4.2002) Καργάκος Σαρ.: Για μια δημοκρατία ευθύνης (Δ. Μαγκλιβέρας, Πολιτικά Θέματα, 12.4.2002) Μητσάκης Κ.: Μικρά νεοελληνικά ανάλεκτα (I. Μ. Χατζηφώτης, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 3.4.2002)

Σατλέ Ν.: Το κοράσι με τα ηλιοτρόπια (Α.Αδάμ, Η Βραδυνή, 20.4.2002)

θεοδοσοπούλου Μ.: Μετ'έρωτος και στοργής (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 7.4.2002)

Μπουμπουλίδου Φ.-Γ.: Νεοελληνική λογοτεχνία. Γραμματολογικό διάγραμμα (Χαρ. Γ. Δημακοπούλου, Εστία, 20.4.2002)

Στρίνγκερ Λ.: Ένας χειμώνας στη Νέα Υόρκη (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 14.4.2002) (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 6.4.2002)

Ιλίνσκαγια-Αλεξανδροπούλου Σ.: Η ελληνική επανάσταση του 1821 στον καθρέπτη της ρωσικής ποίησης (Νικ. Λυκ. Φορόπουλος, διαβάζω, 428)

Πελέκης Μ.: Το ιδεοδρόμιο. Επίλεκτα κείμενα και απόψεις σε σύγχρονα θέματα (Νικ. Λυκ. Φορόπουλος, διαβάζω, 428)

141

Σκαρτσής Ε.: Η προφορικότητα (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 14.4.2002) Φιοραβάντες Β.: Σύγχρονη πολιτισμική θεωρία (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 8.4.2002) Χατζηγάκης Π.: Περίοπτα και ανάδρομα. Μελετήματα (I. Μ. Χατζηφώτης, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 3.4.2002) Γκράφτον'Α.: Η υποσημείωση. Μια παράξενη ιστορία (Β. Αθανασόπουλος, ΕΤίευθεροτυπία, 26.4.2002) Έσσε Έ.: Ωριμάζοντας γινόμαστε όλο και νεότεροι (Γ. Ξενάριος, Εήευθεροτυπία, 12.4.2002)

Μανούσακας Μ. I., Πούχνερ Β.: Ανέκδοτα στιχουργήματα του θρησκευτικού θεάτρου (Χαρ. Γ. Δημακοπούλου, Εστία, 20.4.2002) Μπάρμπα Ε.: Μοναξιά, δεξιοτεχνία, εξέγερση (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 4.4.2002) Χριστόπουλος Μ.: Μυθικά θέματα με δραματικό προσωπείο (Έ. Χατζηιωάννου, Τα Νέα, 20.4.2002) Σενέκας: Μήδεια/Οιδίπους/Ιππόλυτος ή Φαίδρα (Ρ. Γρηγορίου, Εήευθεροτυπία, 26.4.2002)

Αντωνάκος Σ.: 0 Γολγοθάς ενός λαού (I. Μ. Χατζηφώτης, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 17.4.2002) Αργυρίου Α.: Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας και η πρόσληψή της στα χρόνια του Μεσοπολέμου (Χαρ. Γ. Δημακοπούλου, Εστία, 20.4.2002) Ατσαλος Β.: Η ορολογία του βυζαντινού χειρόγραφου βιβλίου (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 5.4.2002) Βούλγαρης Γ.: Η Ελλάδα της μεταπολίτευσης, 1974-1990: Σταθερή δημοκρατία σημαδεμένη από τη μεταπολεμική ιστορία (Δ. Σωτηρόπουλος, Το Βήμα, 21.4.2002)

142

Γούναρης Β., Παπαπολυβίου (επιμ.): 0 φόρος του αίματος στην κατοχική Θεσσαλονίκη (0. Καλλιανιώτης, Αυγή, 11.4.2002) Εμμανουηλίδης Μ.: Αιρετικές διαδρομές - Ο ελληνικός τροτσκισμός και ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 7.4.2002) Κωνσταντίνης Μ.: Τα ταχυδρομεία στην Ελλάδα (Γ. Σαρηγιάννης, Ριζοσπάστης, 4.4.2002) Κιτρομηλίδης Π.: Η Γαλλική Επανάσταση και η Νοτιοανατολική Ευρώπη (Μ. Κοππά, Η Καθημερινή, 9.4.2002) ΛάνδροςΧ. Ν.: Η μετεπαναστατική Σάμος σε υποτέλεια. Το πρώτο πρωτόκολλο αλληλογραφίας της ηγεμονίας 1834-1835 (Β. Καραμανωλάκης, Εήευθεροτυπία, 19.4.2002) Μητροπολίτης Καρθαγένης Χρυσόστομος Μ. Παπαδόπουλος: Το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας και πόσης Αφρικής στο χρόνο (Χαρ. Γ. Δημακοπούλου, Εστία, 6.4.2002) Μπάλτα Ν.: Η καρδιοβόρος αγωνία της κάλπης (Π. Γαλιατσάτος, Τα Νέα, 20.4.2002) Παπαγιώργης Κ.: Κανέλλος Δεληγιάννης σ. θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 13.4.2002) (Π. Τατσόπουλος, Esquire, 1.4.2002) Πλακογιαννάκης Κ.: Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο. Εθιμοτυπία, διοίκηση, στρατός (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 7.4.2002) Σφραντζής Γ.: Χρονικόν (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 5.4.2002) Τριαντάρη-Μαρά Σ.: Η γνώση και η πίστη στον Ιωάννη Φιλόπονο/0ι πολιτικές αντιλήψεις των Βυζαντινών διανοητών (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 5.4.2002) ΤριαντάφυλλοςΣ.: Εγχειρίδιο Πρωτοκόλλου - Εθιμοτυπίας (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 7.4.2002) Φουράκης Γ.: Πυραιθέριον Ελλήνων οράματα (Χρ. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 29.4.2002)

Φραγκουδάκη Ά.: Η γλώσσα και το έθνος, 1880-1980 (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 20.4.2002) Φωτόπουλος Αθ.: Οι Γιατράκοι του 1821 (Δ. Μιχαλόπουλος, Ποήιτικά Θέματα, 12.4.2002) Χαρίτος X.: Όψεις εκπαιδευτικής και τοπικής ιστορίας (Ε. Γεωρτσιγάννη, αντί, 19.4.2002) Χατζηβασιλείου Ε.: Εισαγωγή στην ιστορία του μεταπολεμικού κόσμου (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 20.4.2002) Χατζηνικολάου Λ.: Ο θαυματουργός ψίθυρος του Ερμή (X. Ποντίδα, Τα Νέα, 20.4.2002) Κιοπρουλού Μ.: Οι απαρχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 20.4.2002) Σαίντ Σ., Τρεντέ Μ., Μπουγιέκ Α.: Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας (Σ. Αποστολίδης, Εήευθεροτυπία, 12.4.2002) Τοντόροφ Τ.: Απέναντι στο ακραίο (θ. Γιαλκέτσης, Εήευθεροτυπία, 12.4.2002) Φίνκελσταϊν Ν.: Η βιομηχανία του Ολοκαυτώματος. Σκέψεις σχετικά με την εκμετάλλευση της εβραϊκής οδύνης (Κ. Σάρρος, Εήευθεροτυπία, 7.4.2002) (Φ.Τερζάκης, Εήευθεροτυπία, 19.4.2002) Φρονπζί-Ντυκρού Φ.: 0 Δαίδαλος. Η μυθολογία του βιοτέχνη στην αρχαία Ελλάδα (Α. Γκαρζίου-Ταττή, Το Βήμα, 28.4.2002) Χίκεϊ Μ.: Ιστορία της Κορέας (Χαρ. Γ. Δημακοπούλου, Εστία, 20.4.2002)

\u m m i

"Π

Αποστολίδης I : Δεκαπέντε ιστορίες και μια βόλτα με ποδήλατο (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 14.4.2002) Λουλέ Ν.: Η μνήμη κόκκινο φορεί (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 7.4.2002) Σπέρας Κ.: Η απεργία της Σερίφου. 'Ητοι αφήγησις των αιματηρών σκηνών

της 21ης Αυγούστου 1916 εις τα μεταλλωρυχεία του Μεγάλου Λειβαδιού της Σερίφου (Γ. Μπλάνας, Ελευθεροτυπία, 12.4.2002)

Τριβιζάς Ε.: Η τελευταία μαύρη γάτα (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 428)

ΑλασόρΡ.: «Σκοτώστε τους αιχμαλώτους»! (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 28.4.2002)

Πούλμαν Φ.: Το κεχριμπαρένιο τηλεσκόπιο (Γ. Γαλανοπούλου, Το Βήμα, 14.4.2002)

Αλεξίεβιτς Σ.: Οι μολυβένιοι στρατιώτες (Ε. Γκίκα, Έθνος, 21.4.2002) (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 14.4.2002)

\u m im u -n m m u

Μακλέιν Σ.: Ο δρόμος. Το ταξίδι της ψυχής (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 13.4.2002) Μιγιέ Κ.: Η σεξουαλική ζωή της Κατρίν Μ. (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 21.4.2002)

Δημάκη-Ζώρα Μ.: Σ. Ν. Βαοιλειάδης. Η ζωή και το έργο του (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 26.4.2002) Γουίν Φ.: Καρλ Μαρξ. Η ζωή του (θ. Παρασκευόπουλος, Εποχή, 14.4.2002) Σαρδελής Κ.: Κωστής Παλαμάς, ο ασάλευτος ταξιδιώτης (Β. Καραλής, διαβάζω, 428) Χαριτόπουλος Δ.: Αρης, ο αρχηγός των ατάκτων. Τόμος Β' (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 13.4.2002) Σαλντιβάρ Ν.: Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες ■Το ταξίδι στην πηγή (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 11.4.2002)

I Π Α ΙΔ ΙΚ Α

________ J

Σεργή Γ.: 40+1 έργα για θέατρο και κουκλοθέατρο στο νηπιαγωγείο (Κ. Δ. Μαλαφάντης, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 26) Σταματελόπουλος Π., Ηλιοπούλου Μ.: Ένα κουκούτσι στο στρατό του Μεγαλέξανδρου (Μ. Ντεκάστρο, ΓοΒήμα 28.4.2002) Τριβιζάς Ε.: Η τελευταία μαύρη γάτα (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 21.4.2002) Μακάρθι Μ.: Η ιστορία της Κιβωτού του Νώε (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 28.4.2002)

I ΕΦ ϋΒ ΙΚ Α

I

Ντάλχαουζ Κ.: Αισθητική της μουσικής (Μ. Τσέτσος, Μουσικολογία, 15) Σένμπεργκ Α., ΜπεργκΑ., ΒέμπερνΑ.: Η κρίση της μουσικής διά μέσου της κρίσης των μορφών (Ν. Δοντάς, Η Καθημερινή, 14.4.2002) 1 \ k ? m - i m u m u ------------ 1

Ιορδάνογλου Α.: Ανεξερεύνητη κεντρική Μακεδον/'α/Ανεξερεύνητη δυτική Μακεδονία (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 14.4.2002)

Μουρσελάς Κ.: Ασκήσεις επί χάρτου-1 (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 11.4.2002)

Καραγάτσης Μ.: Περιπλάνηση στον κόσμο (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 27.4.2002)

Εκδόσεις Αγρα: Φωτοφράκτης. Οι φωτογραφίες του Ανδρέα Εμπειρικού (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 21.4.2002)

Χαρτοκόλλης Π.: Αγιον Όρος. Ένα ταξίδι μέσα στους θρύλους και την ιστορία (Π. Λιαλιάτσης, Η Καθημερινή, 30.4.2002)

Κέντρο Διαφύλαξης Αγιορείτικης Κληρονομιάς: Οι πύργοι του Αγίου Όρους (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 28.4.2002)

Μαλρώ Α.: 0 πειρασμός της Δύσης (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 7.4.2002)

[ΜfO/lfl-M/l 7/4(7774Φ/41 Μάγγελ Α,ίεπιμ.): Γράμματα του Νίκου Καχτίτση στον Γιώργη Παυλόπουλο (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 26.4.2002)

1Κ ΙΝ ϋ Μ Α Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ο Ϊ Σολδάτος Γ.: Ένας αιώνας ελληνικός κινηματογράφος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 21.4.2002)

ΐΜ Ο ΪίΙΚ π ___________ Ζερβός Γ.: 0 Νίκος Σκαλκώτας και η ευρωπαϊκή παράδοση των αρχών του 20ού αιώνα (Ν. Δοντά, Η Καθημερινή, 14.4.2002) ΚώστιοςΑ.: Μέθοδος μουσικολογικής έρευνας (Κ. Ρωμανού, Μουσικολογία, 15) Βάγκνερ Ρ.: Ριέντσι/Ο ιπτάμενος Ολλανδός/Τριστάνος και Ιζόλδη/Λόεγκριν/Πάρσιφαλ (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία,

26.4.2002) ΓΕ. Χατζηιωάννου, Τα Νέα, 13.4.2002)

Εκδόσεις του Φοίνικα: Κασσιανή η Υμνωδός (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 28.4.2002) Κατσάγγελος Γ.: Σιωπή (Ν. Λοϊζίδη, Το Βήμα, 28.4.2002)

|

Κατσίγερας Μ.: Ελλάδα, 20ός αιώνας. Οι φωτογραφίες, τ. Β' (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 14.4.2002) Σταματόπουλος Γ.: Έρωτας ανθρώπου μύησις (Β. Μαρουλάς, αντί 5.4.2002) Τόλιας Γ.: Τα νησολόγια ΓΟ. Σελλά, Η Καθημερινή, 20.4.2002) (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 28.4.2002)

\h \k U M

Τ— 1

Μακ Φάντεν Κ., Φρανς Κ.: Σοκολάτα (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 14.4.2002)

U m m nm

~ Ί

Γκροφ Σ.: Η ψυχολογία του μέλλοντος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 28.4.2002)

7 43

ITQ TEYXOJ ΙΟΥΛΙΟΥ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΟΥΜΑΣ ΠΑΤΕΡΑΣ ( 1802-1870)

Γράφουνοι: Claude Schopp: Δύο τρία πράγματα που γνωρίζω για τον Δουμά...

Pierre Gintezburaer: Η μεταφορά της στάχτης του Δουμά στο παρισινό Panteon Θ εόδωρος Κατσικάοος: Ο Α λέξανδρος Δουμάς πα τέρα ς και η Ελλάδα Henri Tonnet: Για την επίδραση του Αλέξανδρου Δουμά πατέρα στην πρωτότυπη ελληνική λαϊκή λογοτεχνία του 19ου αιώνα. Π ρώτες εντοπίσεις. Δημήτοησ Παντελοδήμος: Ο Αλέξανδρος Δουμάς στην Αθήνα του 1859 Θ εόδωρος Κατσικάοος: Χρονολόγιο των λιγότερο γνωστών μεταφράσεων των έργω ν του Αλέξανδρου Δουμά πατρός (ΙΘ' και Κ' αιώνες)

Επίσης στο επόμενο τεύχος: Κριτικές και παρουσιάσεις 30 νέων βιβλίων. Τα best seller του μήνα. Ξένο βιβλίο. Πορτρέτα ξένων συγγραφέων, Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς. Ευκαιρίας δοθείσης. Παρεμβατικά. Βραχυγραφίες. Βιβλιογραφικά Δελτία κ.ά.

Το δ ι α β ά ζ ω σ τ ο ν κ υ β ε ρ ν ο χ ώ ρ ο : w w w . t r a n s l a t i o . g r

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝ ΙΩΤΗ

Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

Η Λήδα Λ οΐζου είναι η καλύτερη ηθοποιός της γενιάς της. Μέσα από τους ρόλους που υποδύε­ ται ξορκίζει και τα δικά της φαντάσματα. Στην πρεμιέρα του τελευταίου της έργου, έως και την πέμπτη πράξη, όλα μοιάζουν ιδανικά, ώσπου, στο κρισιμότερο σημείο, συμβαίνει κάτι αναπά­ ντεχο. Η παράσταση καταστρέφεται και η Λ ή ­ δα καταρρέει επί σκηνής. Τ ι ισχυρίζεται όμως όταν συνέρχεται; Γιατί κανείς δεν μπορεί να την πιστέψει; Τ ι έχει δει, μονάχα αυτή, που κανείς από τους θεατές της παράστασης δεν αντιλήφθηκε; Η Λ ήδα προσπαθεί μάταια να βρει κά­ ποιες απαντήσεις ως τη στιγμή που εισβάλλει στη ζωή της ένας άγνωστος άντρας, ο οποίος τη βγάζει από το αδιέξοδο προτείνοντάς της έναν διαφορετικό δρόμο, που θα τους οδηγήσει σε μια αποκαλυπτική περιπλάνηση.

ΓΡΑΦΕΙΑ: Ζαλόγγου 11, 106 78 ΑΘΗΝΑ w w w .k as ta n io tis .c o m

Τι μπορεί να λέει μια κυριακάτικη ιστορία; Με τις καμπάνες να χτυπούν από το ξημέρωμα, τα παρατεταμένα χασμουρητά, τις σκόρπιες εφημερίδες, τις ευωδιές από την κουζίνα και τη Δευτέρα να περιμέ­ νει έξω από το σπίτι μέχρι νά ’ρθει η σειρά της - τι μπορεί να λέει; Α ν ήθελε να μιλήσει για τον εαυτό της ειλικρινά και ανυστερόβουλα, θα έπρεπε να το κάνει λέγοντας την ιστορία του Σαββάτου. Έτσι εί­ ναι αυτά τα πράγματα. Όπως όταν ήμασταν παι­ διά και γράφαμε δευτεριάτικα στο σχολείο πώς πε­ ράσαμε την Κυριακή. Αυτές οι Κυριακάτικες ιστο­ ρίες γράφτηκαν σχεδόν όλες για την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία και τη Μακεδονία της Κυριακής. Και γράφτηκαν όλες Δευτέρα πρωί - τελευταία μέ­ ρα παράδοσης του κειμένου. Λες και ήμουν πάλι στο σχολείο. Ίσως γι’ αυτό πολλές μιλάνε για παι­ χνίδι, όπως τότε που ήμουν μικρός, και άλλες είναι γεμάτες με γέλιο και μελαγχολία, αφού σήμερα εί­ μαι πια μεγάλος.

ΤΗΛ.: 010-330.12.08 - FAX: 010-382.25.30 e-m ail: in fo @ k as ta n io tis .c o m

¥ t eΕ Λ ΛkΗ Ν>Ι Κ Ηz Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ 3, ΑΘΗΝΑ 106 78, ΤΗΛ. 010-38.09.712 www.kedros.gr e-mail: kedros@ otenet.gr

ΒΡΕΧΕΙ ΦΩΣ ΚΩΣΤΗΣ ΓΚΙΜΟΣΟΥΛΗΣ Κάποιος που τον ξέχασε ο χρόνος παραμιλάει ακόμα τον ανεκπλήρωτο έρωτά του - υπάρχει αληθινός έρωτας που να εκπληρώθηκε ποτέ; - για μια γυναίκα. Όμορφη γυναίκα και ποιήτρια. Το όνομά της Μαρία Πολυδούρη. Πάντα ανάμεσά τους ήταν ένας Άλλος. Κι όλα αυτά τη δεκαετία του ’20. Το τότε και το τώρα. Ή μάλλον το τότε σαν τώρα. Η μετριότητα σ’ όλες τις εποχές είναι αμείλικτη με ό,τι προεξέχει.

Μια δραματική εποχή μέσα από μια ιδιαίτερη γυναίκα: Μαρία Πολυδούρη ( 1902- 1930).

ΣΕΛΙΔΕ

ΠΛΑΝΗΤΗΣ ΠΡΕΣΠΑ ΣΟΦΙΑ ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ Το πρώτο μυθιστόρημα της Σοφίας Νικολαΐδου, γραμμένο με χιούμορ, αλλά παράλληλα με σκηνές που προκαλούν συγκίνηση και αγωνία. Ζωντανεύει η περιοχή των Πρεσπών στα χρόνια του Βυζαντίου, μέσα σε μια μυστηριώδη και περιπετειώδη ατμόσφαιρα, αλλά και η σύγχρονη Πρέσπα. Η μια εποχή φωτίζει την άλλη. Και το πιο πρωτότυπο απ’ όλα: την ιστορία μας αφηγείται ένα βακτήριο.

Ένα παράδοξο, διαχρονικό, ερωτικό ρομάντζο. ΣΕΛΙΔΕΣ: 336 ΤΙΜΗ: € 11,80