Τεύχος 431

Τα σταυροδρόμια τα$ θεατρικής παράδοσης

ΞΕΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Σέλμαν Λάγκερλεφ Μόργκαρετ Άτγουντ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΟΥΜΑΣ

Κ. ΑΓΓΕ Λ Α Κ Ο Σ · Α . ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ · X. ΚΙΟΥΡΕΪΣΙ · Α . Μ Α Ρ Α Γ Κ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ · Ρ. BOURDIEU · Α . Π Α Ν ΑΓΙΩ ΤΑΡΕ Α · Β. ΣΤΕΡΙΑΔΗΣ

ΤΕΥΧΟΣ 431 ΙΟΥΛΙΟΣ-ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2002 EURO 7.34

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

Ν ΙΚ Ο Σ Π Α Π Α N A P E ΟΥ

0 Κλεπτομνήμοον

Σκοτεινός Όδηγός

Μέσα από την ιστορία του Φρανκ, φοιτητή κλα­ σικών σπουδών στο Πρίνστον, παρακολουθού­ με την επιρροή μιας μαγικής εφεύρεσης στον ανθρώπινο νου. Η εφεύρεση τον συγκλονίζει, ανατρέπει τη ζωή του και τις σχέσεις του με τον κόσμο. Με τα πειράματα του όμως, ο ανυποψία­ στος Φρανκ βγάζει στο παζάρι της παγκόσμιας αγοράς ό,τι πιο ακριβό έχει η ανθρώπινη συνεί­ δηση. Με χιούμορ, σασπένς και πολλές λοξές ματιές στην ανθρώπινη ύπαρξη, ο συγγραφέας ξετυλί­ γει με ευρηματικό τρόπο ένα συναρπαστικό και ιδιαίτερο μυθιστόρημα.

ΓΡΑΦΕΙΑ: Ζαλόγγου 11, 106 78 ΑΘΗΝΑ w w w .k a s t a n io t is .c o m

Η Μυρτάλη (ψευδώνυμο) στα δεκαπέντε της, με ολιγόμηνη θητεία στο πορνείο της μαντάμ Πανδαισίας και με δύο φόνους που δεν άφησαν απάνω της κανένα αποτύπωμα, κατάλαβε πολ­ λά, και νωρίς, από τον κόσμο, γι’ αυτό διάλεξε να πλάσει δική της πραγματικότητα. Κατέβηκε και στον Άδη, αλλά δεν το κατάλαβε. Επιστρέφοντας, κατάλαβε πως πιο καλά να μη συνεχί­ σει ως πρόσωπο υπαρκτό, αλλά να γίνει πλάσμα μυθιστορήματος και φαντασίας. Γιατί έτσι θ ’ αποφύγει δύο ενοχλητικά προβλήματα: τον θά­ νατο και τη ζωή. Ο Σκοτεινός Οδηγός ακολου­ θεί την απολύτως προσωπική του πραγματικό­ τητα. Ό πω ς κάνει και κάθε άνθρωπος.

ΤΗΛ.: 010-330.12.08 - FAX: 010-382.25.30 e -m a il: in fo @ k a s t a n io tis .c o m

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ Γ ια

έ β δ ο μ η

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙ ΚΑ Α θ η ν ώ ν

χ ρ ο ν ι ά ΒΡΑΒΕΙ Α

( Π έ μ π τ η

3

το

ΒΡΑΒΕΙΑ δ ι α β ά ζ ω

2 0 0 2

στο

Ο κ τ ω β ρ ί ο υ ,

θα

α π ο ν ε τ μ ε ι

Γ α fi fl ι κ ό σ τ ι ς

2002 τα

Ι ν σ τ ι τ ο ύ τ ο 8 . 3 0

μ . μ . )

n fc C T E T J P A

ΣΫΐ/ύΡΟΙΜΤΗΣ

σ τ ο

Κ Λ Κ Ε Ρ ύ ίΣ Τ ε Τ Ρ ΙΑ Τ ε Υ Κ Η Γιοέναχρόνο(11 τεύχη-τοέναδιπλό) πληρώνετε

Σπουδαστική 53 € Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 91 € ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΚΥΠΡΟΥ Ετήσια: 93 € Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 126 ε ΕΤΗΣΙΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΥΡΩΠΗ: Ετήσια: 115ε Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 157 ε ΑΜΕΡΙΚΗ & ΛΟΙΠΕΣ ΧΟΡΕΣ: Ετήσια: 115 $ ΗΠΑ (124,87 ε) Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 150 $ ΗΠΑ (162,88 ε) Παλιά τεύχη: Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 7,34 ε Εμβάοματα: στη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξύ 26, 10681 Αθήνα, τηλ. 33.01.241, τηλ. & fax 33.01.315.

flEPIFXOMFMA Π . Best Seller 1 3 Βραχυγραφίες 20 Βιβλία από το μέλλον Γράφει ο Πόνος Φιλιππακόπουλος 2 2 Ψηφιακός κόσμος Μ ετα φ ρ α σ τικ έ ς λ ίσ τες Γράφει η Τιτίκα Δημητρούλια 24 Παρεμβατικά Η Κύπρος και οι

Επικοινωνίας

τύψΕίς μας. Προβλήματα και προβληματισμοί για τις ιοτορικές αγκυλώσεις μας I I ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ No 431, ΙΟΥΛΙΟΣ-ΑΥΓΟΥΣΓΟΣ2002 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 010-33.01.313 Λογιστήριο: 010-33.01.241 Διαφημίσεις: 010-33.01.313 Συνδρομές: 010-33.01.315,010-33.01.241 Fax:010-33.01.315 Ιδρυτής: Περικλής Αθαναοόπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης Κατερίνα Γρυηονηοιώτου, Βασίλης Καλαμαράς Λάμπρος Κουλιλής, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάοω Σπάθή Υπεύθυνη οικονομικών: Βάοω Σπάθή Συνδρομές: Αθανασία Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Επιμέλεια - Διόρθωση: Αένια Μαζαράκη, Δέσποινα Ράμμου Σελιδοποίηση - Διαχωρισμοί: Μαρία Ιαχαριουδάκη, τηλ. και tax: 010-38.21.700 Παραγωγή: Δ. Πρίφτης & Υιοί Of, Σωνιέρου 6, τηλ.: 010-5232323 Διανομή: Πρακτορείο διανομής τόπου Ευρώπη ΑΕ, Αμφιαράου 15-17, τηλ.: 010-5199900 Ιδιοκτησία: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ ΕΕ. Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «διαβάζω», Α. Μεταξά 26, Αθήνα 106 81, Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο t Κέντρο του βιβλίου», Λαοαάνη 9, τηλ. 010-237.463 Καλλιτεχνική επιμέλεια Σύνθεση εξωφύλλου: Μαρία Ζαχαριουδάκη

Γράφει ο Αλέξης Ζήρας 2 7 Ευκαιρίας δοθείσης Η φιλοσοφικών προβλημάτων Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής

ψ υ χ ο λ ο γ ικ ή υ φ ή τω ν

ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ

32

Το βιβλίο ατη ρωσική πρωτοπορία (με αφορμή την έκθεση «The Russian

Avant-Garde Book») Γράφει ο Χρήοτος Χρυοόπουλος

ΞΕΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΑ 4 2 Ξένο Βιβλίο Επιμέλεια Ηλίας Μαγκλίνης 44 Πορτρέτα ξένων συγγραφέων Σέλμα Λάγκερλεφ (J 858-1 94 0) Γράφει η Χρύοα Σπυροπούλου 4 6 Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς Μ άργκαρετ'Ατγουπ (1939-) Γράφει η Χρύοα Σπυροπούλου ΑΡΟΡΑ 4 ? Το Τέλος της Ιοτορίας και ο τελευταίος ουγγραφέας: Τιατί οι Αμερικανοί δε γράφουν μεγάλα, «αριοτουργηματικά» μυθιστορήματα

57

Τα σταυροδρόμια της θεατρικής παράδοσης Γράφει

Γράφει ο Νίκος Παπανδρέου η Σάνια Περδικάρη

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

61 Συνεργάστηκαν οι: Κώοτας Κ. Αγγελάκος, θανάοης Αντ. Βαοιλείου, Γιώργος Βέης, Λίλυ Εξαρχοπούλου, Σωτήρης Λιόντος, Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, Σωτήρης Ντάλης, Λίνα Πανταλέων, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Τάοος Παππάς, Χρύοα Σπυροπούλου, Φίλιππος Φιλίππου, Νικ. Λυκ. Φορόπουλος 96

ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ: Αλέξανδρος Δουμάς πατέρας (1802-1870) (επιμέλεια: Θόδωρος Κατοικάρος) 98 Claude Schopp Δυο τρία πράγματα που γνωρίζω για τον Δουμά...

105 Pierre Gintzburger Η Εταιρεία Φίλων του Αλέξανδρου Δουμά και ο εορτα­ σμός των διακοοίων χρόνων από τη γέννηοή του

107 Alexandre Pajon Άλλη μία λαμπρή γαλλική επέτειος 20 0 ετώ ν για το 2 002!

109 Θόδωρος Κατισκάρος 0 Αλέξανδρος Δουμάς πατέρας και η Ελλάδα 117 Henri Tonnet Η επίδραση του Αλέξανδρου Δουμά οτην πρωτότυπη ελληνική «λαϊκή» λογοτεχνία του 19ου αιώνα

122 Δημήτρης Ππντελοδήμος 0 Αλέξανδρος Δουμάς οτην Αθήνα του 1859 126 Θόδωρος Κατοικάρος Οι λ ιγό τε ρ ο γνω οτές μετα φ ράσ εις έργω ν του Αλέξανδρου Δουμά πατέρα (1 9ος και 20ός αιώνας)

ΔΕΛΤΙΑ 133 Βιβλιογραφικό 1 3 8 Κριτικογραφία 1 4 3 ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ

Alfred de Mussf.t

ΓΚΑΜ ΙΑΝΪ ΔΥΟ ΝΥΧΤΕΣ ΠΑΡΑΦΟΡΑΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Α Ν Α Τ Ο Λ ΙΚ Ο Σ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΠΑΠΟΥΤΣΗ

JAMES Ν. FREY

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΡΑΦΕΤΑΙ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΑ

Π Ω Ι ΝΑ ΓΡΑΨΕΤΕ ΕΝΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΚΑΛΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

διηγήματα

«Επιτέλους! Ένα πραγματικά καλό βιβλίο για το πώς να γράψ εις ένα μυθιστόρημα. Πώ5 να γράψετε Πρακτικό, απλό, με χιούμορ ένα και γνώση. Αυτό το βιβλίο εί­ πραγματικά ναι η δική μου επιλογή όταν καάό μυθιστόρημα αναζητώ κάποια συμβουλή».

Irm a Ruth W alker, συγγρα­ φέας «Δύο βιβλία έχω δίπλα στον υπολογιστή μου όταν γράφω: το λεξικό μου και αυτό το βι­ βλίο του James Ν. Frey. Αν έ­ πρεπε να επιλέξω ένα από τα δύο, θα διάλεγα το «Πώς να γράψετε ένα πραγματικά καλό μυθιστόρημα».

J. Τ. M orrow , συγγραφέας «Υπέροχο! Το βιβλίο που κάθε συγγραφέας πρέπει να έχει δί­ πλα στη γραφομηχανή του. Γραμμένο με χιούμορ, δεν είναι μόνο πολύ χρήσιμο αλλά και ευχάριστο στην ανάγνωση».

A lla Crone, συγγραφέας

«Εν τω μεταξύ, το αγόρι συνέ­ χιζε να λιώνει κοιτά ζοντα ς την. Όχι μ' εκείνο το επίμονο, γελοίο κοίταγμα των αντρών που 8έλουν να κάνουν καμάκι σε όποια γυναίκα περάσει α­ πό μπροστά τους, όχι. Το δικά του βλέμμα έκρυβε θαρρείς μιαν ιερότητα. Το τραγούδι των αισθήσεων, μια μπαλάντα γλυκιά, είχε κατακλύσει το εί­ ναι μου. Το παράδοξο ήταν πως, ενώ το τραγούδι δεν α­ πευθυνόταν σ' εμένα μα είχε δέκτη κάποια άλλη, δεν αι­ σθανόμουν ζήλια. Εκείνη τη στιγμή συνέβαινε κάτι υπέροχο, αφάνταστα Ομορ­ φο. Το αρσενικό καλουσε το θηλυκό, η κραυγή του έσχιζε τη σιω­ πή, μια κραυγή που κανείς δεν μπορούσε να σταματήσει. «Σε θέ­ λω» έλεγε. «Σ’ επιθυμώ».

9 απολαυστικά διηγήματα με πρωταγωνιστές σύγχρονους ανθρώ­ πους σε απρόβλεπτες καταστάσεις!

ΜΙΝΩΣ ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗΣ

ΕΞΟΔΟΣ

JAMIESΝ. FREY

ΧΡΗΣΤΟΣ Δ. ΛΑΖΟΣ ΓΡΑΦΗ Tore που δ εν υπήρχε το χαρτί Τότε που δεν υπήρχε το χαρ­ τί, οι άνθρωποι χρησιμοποί­ ησαν μια πληθώρα υλικών για να γράφουν «την ισ το­ ρία του κόσμου», επιδεικνύ­ οντας μοναδική εφευρετικότητα και φαντασία. Τα υλικά αυτά τα άντλησαν είτε από τη φύση, χρησιμοποιώντας τα όπως ήσαν, είτε τα επε­ ξεργάστηκαν δίνοντάς τους ανάλογη μορφή. Στα υλικά αυτά περιλα μβά νοντα ι τα ξύλα, τα φύλλα των δέντρων, τα οστά των ζώων, οι βράχοι,

μυθιστόρημα Τρεις φίλοι ενα χρέος ενα ταξίδι απροσχεδίαστο έτσι όπως κάθε πραγματικό ταξιδ' πρέπει ν' αρχίζει Στην π ορεία σ υνάντησαν γ υνα ίκες που έδ ινα ν φως γυ ν α ίκ ες που έσ β ηνα ν το φως, λουλούδια που ανοίγουν μόνο τη νύχτα μια θαλασσα γεμ ά τη χρώ ματα ενά σ ύ­ στημα χωρίς κανένα χρώμα ένα τα ξιτζή που μόλις είχε γυρίσ ει απ τον παραδε σο και μια φιγούρα που στεκόταν μόνη της μπροστά απ την πόρτα του παραδείσου Ενα πολύ ενδιαφέρον μυθιστόρημα, με απρόσμενο τέλος

οι πέτρες, και διάφορα άλλα. Πρόκειται για μια εκπληκτική ποικιλία, που δείχνει ότι προκειμένου ο άνθρωπος να επικοινωνήσει διέρχεται μύριους όσους τρόπους και μέσα. Ένα εκπληκτικό ταξίδι στον κόσμο της γραφής τότε που δεν υπήρχε το χαρτί. Ένα μοναδικό, συναρπαστικό βιβλίο.

ς ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ 1010.6775.147, e-m ail: a p tl2@ ath.forth ne t.g r

jy S ir

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ

ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 7, 106 78 Α Θ Η Ν Α , τηλ. 33 04 196 - 38 30 604, fax: 38 19 439

ΜΙΧΑΗΛ ΚΟΚΚΙΝΑΡΗ

ΜΙΧΑΗΛ ΚΟΚΚΙΝΑΡΗ

ΑΕΤΤΕΡΗ

ίϊΚΑ\?\Α

Μυθιστόρημα Καμιά γυναίκα δέν είναι δεδομένη. Πίσω ά π ’ τήν έκζήτηση ή τήν αδιαφορία γιά τήν έμφάνιση μπορεί νά κρύβεται ή μεγάλη έπιθυμία γιά άλλα γή , γιά μεταμόρφωση. Ή Μ ίνα έχει κρυφτεί στή μοναξιά της. Ή Σοφία στήν αύτοαπόρριψή της. Ή ζωή δμως προσφέρει πάντοτε μιά δεύτερη εόχαι-

ρία... Καί οί δυό γυναίκες πρέπει επιτέλους νά ξεπεράσουν τήν προηγούμενη ζωή τους καί νά κάνουν τό έπόμενο βήμα, οποίο κι αν είναι τό τίμημα... Κι αύτό γιατί δικαιούνται μιά δεύτερη εύχαιρία στή ζωή τους...

ΛΙΤΣΑ ΚΑΡΑΜΠΙΝΗ

Γεννημένη Ξανά Μυθιστόρημα Ή ’Ό λ γ α πού είναι σήμερα μιά τριανταπεντάχρονη δασκάλα, στά δέκα τρία της χρόνια έμαθε πώ ς είναι υιοθετημένη. ’Α πό τότε, στήν προσπάθείά της νά συνθέσει τήν προσωπική της ταυτότητα, κατέφευγε συχνά στόν κόσμο τής φαντασίας της, δπου έκεΤ έμαθε νά εφευρίσκει τήν εύτυχία της μέσα από τήν πλασματική αποτίμηση τού αυθεντικού. 'Ό μ ω ς ένα Σαββατοκύριακο στήν ’Ά νδρο, άνατρέπεται ξαφνικά δ ονειρικός, σακάτης κόσμος της. Γνωρίζει τόν Φραγκίσκο πού φλερτάρει, όνειροπολεΤ καί κάνει έρωτα μέ πάθος... Σ τό σπίτι τής θείας δλη ή οικογένεια ήταν εκεί. Ή θεία Φ λώρα, πού θέλει νά τή συμπεριλάβει στή διαθήκη της, άλλά υπό έναν άπαράβατο δρο... Ή ’Ασπασία πού τής τσιτώνει επικίνδυνα τά νεύρα... Τά πιτσιρίκια πού τήν άντιπαθοΰν... Ό Μ ένιος πού χαλβαδιάζει... Ό ’Ιορδάνης, εύθραυστος, μειλίχιος καί μονίμως στόν κόσμο του... Κι εκείνη πνίγεται, έγκλωβισμένη σέ μιά ιδιότυπη όμηρία, μέχρι πού επεμβαίνει ή μοίρα γιά νά ανασύρει ψιθύρους καί κραυγές, μέσα από παλιές ξεχασμένες σιωπές.

3 βιβλιοπωλεία στην καρδιά ιου Πειραιά,

e-mail: tsam-bks@otenet.gr Φροντιστηριακά - Χαρτικά Είδη Σχεδίου & ζωγραφικής I ΤΗΛ. 010 417 5814, FAX: 010 422 4255

5

Μ 0 > ο ■<

Ξενόγλωσσο Ειδικές τιμές ΤΗΛ. 010 411 3076 ΑΓ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ 11 - ΣΤΟΑ ΘΕΟΛΟΓΟΥ

Σχολικά Είδη - Φροντιστηριακά Λογοτεχνικά - Παιδικά κ.α. ΤΗΛ.: 010 413 8114 FAX: 010 413 2270 ΚΑΡΑΟΛΗ - ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ 32 & ΕΥΡΙΠΙΔΟΥ

Ό I • ο

π CD λ

Δεν είδα ποτέ ανθρώπους τόσο ξαφνιασμένους, όσο τους περαστικούς που είχαν σταματήσει εκείνο το πρω ινό της 6ης Μ αΐου στο μεγάλο δρόμο που συνδέει την Καλκούτα με το Σαντερναγκάρ: άντρες, γυναίκες, παιδιά, τόσο Ινδοί όσο και Άγγλοι, φανέρωναν τα αδιάψευστα σημάδια της έκπλη­ ξής τους. Και, μα την πίστη μου, ένα τόσο βαθύ συναίσθημα έκπληξης ήταν ολωσδιόλου φυσικό. Με την ανατολή του ήλιου, σ’ ένα από τα τελευταία προάστια της πρωτεύουσας των Ινδιών και ανάμεσα σε δύο πυκνές σειρές περίεργων, ξεπρόβαλε ένα παράξενο σύνολο - α ν βέβαια μπορεί κα­ νείς να δώσει αυτό το όνομα στην εκπληκτική εκείνη “συσκευή” που ανηφόριζε πλάι στην όχθη του Χούγκλι. Επικεφαλής αυτού του συνόλου και σαν μοναδικός του κινητήρας, ένας γιγάντιος ελέφαντας, ύψους είκοσι ποδών, μήκους τριάντα κ αι ανάλογου πλάτους, προχωρούσε ήρεμα με τον πιο μυστη­ ριώδη τρόπο. Η προβοσκίδα του, με την άκρη της στον αέρα, ήταν αρκετά κυρτή, ίδιο πελώριο κέρας αφθονίας. Οι χαβλιόδοντές του, επιχρυσωμένοι, πετάγονταν έξω α πό την πελώρια σιαγόνα του σαν απειλητικά δρεπάνια. Το βαθυπράσινο σώμα του, περίεργα διάστιχτο, ήταν σκεπασμένο...

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Λ Ε Ν Τ Η Σ Μ Α ΥΡΟ Μ ΙΧΑ ΛΗ 11 * 106 79 Α Θ ΗΝΑ Τ Η Λ . 0 1 0 3 6 .0 1 .5 5 1 , 0 1 0 3 3 .9 0 .0 2 8 · F A X 0 1 0 3 6 .2 3 .5 5 3 E -m a il: K a le n d is @ a th .fo rth n e t.g r

Α λέξανδρος

Δουμας

«Μ ύθοι και Θρύλοι τωνΜεγάλων Δρόμων» Ο ι μύθοι που σταχυολογήθηκαν από τον Αλέξανδρο Δουμά στη διάρκεια των πολυάριθμων ταξιδιών του δεν συγκεντρώθη­ καν ποτέ σε ένα ενιαίο έργο. 0 συγγραφέας του βιβλίου «Οι Τρεις Σωματοφύλακες» διέσχι­ σε την Ευρώπη, τη Μεσόγειο, τη Ρωσία, πραγματοποιώντας ταξίδια που του έδωσαν την ευκαιρία να ακούσει θαυμά­ σιες ιστορίες, τις οποίες μετέ­ γραψε και διηγήθηκε σε κεί­ μενα ταξιδιωτικού περιεχομέ­ νου, πολλά από τα οποία, δυ­ στυχώς, μεταγενέστερα, μη τυχαίνοντας ιδιαίτερης λογο­ τεχνικής εκτίμησης και προσο­ χής, αγνοήθηκαν και χάθηκαν οριστικά. Σε κάθε του βήμα, πίσω από ένα βράχο ή στις όχθες μιας λίμνης, ο Δουμάς ανα­ καλύπτει ότι η Γερμανία αποτελεί την κατ’ εξοχήν γη της επαγγελίας για όλα τα φανταστικά του πρόσωπα: νεράιδες, σειρήνες, δράκοντες, ξωτικά. Αντίθετα, στην Ιταλία, στην Προ­ βηγκία ή στην Τύνιδα υπάρχει έκδηλο παντού το ανθρώπινο στοιχείο και το πάθος των νοτιότερων περιοχών. Οι «Μύθοι και Θρύλοι των Μεγάλων Δρόμων» αποτελούν μια πρόκληση και συνάμα μια πρόσκληση στον κόσμο του θαυμαστού και της περιπέτειας.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΛΕΝΤΗΣ Μ Α Υ Ρ Ο Μ Ι Χ Α Λ Η 11 · 1 06 79 Α Θ Η Ν Α Τ Η Λ . 0 1 0 3 6 .0 1 .5 5 1 , 0 1 0 3 3 .9 0 .0 2 8 · F A X 0 1 0 3 6 .2 3 .5 5 3

E-m ail: K a le n d is @ a th .fo r th n e t.g r

Ε Γ Κ Υ Κ Λ Ο Π Α ΙΔ Ε ΙΑ

«ΤΙ

Que sais-je?

Que sais-je?

Μ

0

>

>

Δ A I Δ I. Z A X A P Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ ΞΕΡΩ;»

Que sais-je?

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ (P. Foulqui)

Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ (Jean-Jacques Maffre)

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (K. M aisonneuve)

Η ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΩΝ ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ (Jean-Jacques Maffre)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ (G. Bouthoul) Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ (D. Lagache) Ψ Υ Χ ΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΝΕΥΡΩΣΕΙΣ ΟΙ ΔΗΜ ΟΣΙΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ (J. Chaumely-D. Huisman) ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΚΑΙΟ (J. Im bert) Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ (J. Piaget-B. Inhelder) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ (Μ. Reuchlin) Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ (Cl. Mossd)

Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΡΩΜΗ (Glaude Mosse) Ο ΟΜΗΡΟΣ (Jacqueline de Romilly) Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ από τον Α λέξανδρο ως τον Ιουστινια νό (Suzanne Said) Ο ΚΥΒΙΣΜΟΣ (Pierre Cabanne) Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ (Pierre Guiraud) Η ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑ (M arius-Fransois Guyard) Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ (Henri & Pierre L6o) ΤΑ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑΤΑ (Adolfo Fernandez-Zo'fla)

ΠΑΡΑΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (Yvonne Castellan)

Η ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ (Fr. Teyssier-G. Baudier)

Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΛΥΚΕΙΟ (Jean Brun)

ΟΡΦΕΑΣ ΚΑΙ ΟΡΦΙΣΜΟΣ (Reynal Sorel)

Ο ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ (L aurent Ayache)

ΟΙ ΟΙΚ ΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΘΕΡΑΠΕΙΕΣ (J. Maisondieu-L. M etayer)

Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (Huguette Gaglar)

Η ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛΙΑ (Jacques Corraze)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ (Roger Perros)

Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ (Philippe M oreau-Defarges)

Κ Ε Ν Τ Ρ ΙΚ Η Δ ΙΑ Θ Ε Σ Η : Ά ρ σ ά κ η 6 - Τ η λ. 3233271 - F A X : 3247791 Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΟ : Π α ν ε π ισ τ η μ ίο υ 18 - Τ η λ. 3615011 - F A X : 363 8 5 3 6 w w w .d a e d a lu s-z a h a ro p o u lo s.g r e-m ail: d a e d -z a h @ o te n e t.g r

15/ 5/2002 14/ 6/2002 Το Εμπορικότερα βιβλία του μήνα, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρηοαν 30 βιβλιοπώλες, απ'όλη την Ελλάδα, δη­ λώνοντας ο καθένας τους τεοοερα βιβλία που είχαν τιςπεριοοότερεςπωλήοεις.

L

Μ. ΜΕΙΜΑΡΙΔΗ Οι μάγιοοες της Σμύρνης καςτανιοτης

2 . I.

ΓΙΑΛΟΜ Ό ταν έκλαψε ο Νίταε

Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ

αγρα

Η ανατροπή ΚΕΑΡΟΣ

3 . Ζ. ΖΑΤΕΛΗ Me το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους. Ο θάνατος ήρθε τελευταίος καςτανιοτης 4.

Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ

Η αναζήτηση ΚΕΔΡΟΣ

Α. ΠΑΠΑΑΑΚΗ 5.

Κ. ΜΙΓΙΕ

Η βαρκάριοοα της χίμαιρας καλεντης

Η σεξουαλική ζωή της Κατρίν Μ . κέδρος

6.

Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

λ

Σ. ΠΡΕΣΦΙΛΝΤ Οι πύλες της φ ω τιάς πατακης Γ. ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗΣ Ουζερί Τοιτοάνης ΚΕΔΡΟΣ

8.

A. ΚΑΚΟΥΡΗ

?.

Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ - Η. ΧΑΡΙΤΗΣ Π. ΚΑΡΕΙ

Χαρταετός εστία Τα μυοτικά αρχεία του Κίσιντζερ ΑΙΒΑΝΗΣ

Η αληθινή ιστορία της συμμορίας Κέλι ελληνικά γραμματα

Π. ΚΟΕΛΟ 10.

Φ τω χή Μάργκο ΠΑΤΑΚΗΣ

Ο διάβολος και η δεσποινίδα Πριμ λιβανης

Μ. ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ I. ΚΑΡΥΣΤΙΑΝΗ Ρ. ΠΙΛΤΣΕΡ

Περιπλάνηση στον κόσμο εστία

Κουστούμι οτο χώμα ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ

Το άγριο θυμάρι ωκεανιδα

1 1 . 1 . ΚΕΡΙΟΥ Χίτλερ. 1936-1945: Νέμεσις SCRIPTA Α. ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΙ Άρης. Ο αρχηγός των ατάκτων εξαντας 1 2 . Α.ΙΟΥΡΟΥΝΗΙ Κυριακάτικες ιστορίες ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ

Τα στοιχώ παραχώρησαν τα βιβλιοπωλεία: Αλεξανίρήφλλιθία, Αριστοτίλης-ΑΒιjva, Αρκτοάρος-Ιπάρτη, Βαγιονάχης-ΑΒήνα, θηοαιιροφυλάκιο της Γνώοης-Χως, Μλογος-Βόλος, Αιάμετρος-ΧαλκίΙο, ΕλευΒιρουίάκης-Αθήνα, Ενάοχώρα-Αθήνα, Εατία-ΑΒήνα, Ευριπίίης ατη Στοά-Χαλάνίρι, Ζαφιιρίου-Βέα Αιόοια, Ιανός-θεοοαλονίκη, Χεψ'-θεοοαλονίκη, Κ ίντο φ ρ ω πί, Λυχνάρι-Αράρα, Μ ιΒ ινίτη φ τρ α, Μιχαλάς-ΑΒήνα, Μπακάλης-Λήμνος, Μοοχονάς-Αγρίνιο, Νεοτωρ-Κατερίνη, ΠάπυροςΧίος, Παράμπρος-Χολαργός Πατάκης-Αθηνα, Πολιτεία-Αθήνα, Ρουοάπουλος-Παντελάκης-Αθήνο, Ιόκης-Νία Εμύρνη, Φακό/οςΜαρούοι, Φολόκας-Παλαιό Φάληρο, Φωτάάεντρο-Ηράκλειο

11

ΝΕΑ ΤΗΝ

ΕΠΟΧΗ ΓΙΑ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΝ

Πολλά και ενδιαφέροντα είναι τα νέα που μας έρχονται από την Εταιρεία Συγ­ γραφέων. Κατ' αρχάς, εξελέγησαν 41 νέα μέλη (29 τακτικά, 12 επίτιμα) στη Γε­ νική Συνέλευση της 7ης Απριλίου 2002, όπου, μεταξύ άλλων, συζητήθηκε και εγκρίθηκε ο νέος προσανατολισμός της Εταιρείας. Η Εταιρεία Συγγραφέων, με νέο καλαίσθητο λογότυπο, θέτει πλέον κεντρικό στόχο της την επαγγελματική κατοχύρωση και στήριξη των συγγραφέων στην Ελλάδα, ενώ παράλληλα συνε­ χίζει να προωθεί τον πολιτιστικό ρόλο της ο οποίος δεν είναι άλλος από τη διά­ δοση της «ποιοτικής», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει το σχετικό Δελτίο Τύπου, ελληνικής λογοτεχνίας, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Πεποίθηση του παρόντος Δ.Σ. είναι ότι όσο πιο αντιπροσωπευτική και πλουραλιστική είναι η Εταιρεία τόσο ισχυρότερος θα είναι ο παρεμβατικός ρόλος της και τόσο μεγαλύτερη η κοινωνική ευθύνη της και άρα η δραστηριότητα των προτά­ σεων της. Για την ιστορία, αναφέρουμε τα ονόματα τω ν δώδεκα επίτιμων μελών που εξε­ λέγησαν πρόσφατα: Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Κώστας Αξελός, Τάκης Βαρβιτσιώτης, Γιάννης Δάλλας, θάσων Δεπούντης, Έντμουντ Κίλι, Μιμικά Κρανάκη, Κλείτος Κύρου, Ρεζίς Ντεμπρέ, Ηλίας Πετρόπουλος, Τζίνα Πολίτη και Αντώνης Σαμαράκης. Ας μην κάνουμε, προς το παρόν, λόγο για τα μέλη, επίτιμα ή τακτι­ κά, που δεν εκλέχθηκαν, γεγονός που δείχνει ότι πολλά από τα μέλη της Εται­ ρείας έχουν στραμμένο το βλέμμα τους ακόμα στο παρελθόν. Μία άλλη σημαντική πρωτοβουλία της Εταιρείας Συγγραφέων είναι η δημιουρ­ γία του θαυμάσιου, κατά γενική ομολογία, ηλεκτρονικού κόμβου «Δαίδαλος» (www.dedalus.gr). 0 «Δαίδαλος» αποτελεί μια προσπάθεια εκ μέρους της Εται­ ρείας Συγγραφέων να εμφανίσει στον κυβερνοχώρο το ζωντανό πρόσωπο της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Επιθυμία του παρόντος Δ.Σ. είναι ο κόμβος αυτός να αποτελέσει μια δυναμική γέφυρα με τον κόσμο του βιβλίου και γενικά με όλους εκείνους που θέλουν να πληροφορηθούν περισσότερα στοιχεία για τους δημιουργούς της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Με αυτή την έννοια ο κόμβος στην ξενόγλωσση έκδοση θα αποτελέσει και μια γέφυρα προς το εξω ­ τερικό, τις ομόλογες Εταιρείες Συγγραφέων και τα μέλη τους, τη διεθνή ανα­ γνωστική κοινότητα, τους λογοτεχνικούς πράκτορες, τους φοιτητές και τους κα­ θηγητές στις ανά τον κόσμο έδρες Νεοελληνικών Σπουδών κ,λπ.

0 «Δαίδαλος» περιλαμβάνει, ανάμεσα στα άλλα, σελίδες με την ταυτότητα και τους στόχους της Εταιρείας, τα νέα και τις εκδηλώσεις που έχουν προγραμματι­ στεί, στοιχεία και πληροφορίες για Έλληνες συγγραφείς, links με βιβλιοθήκες, μουσεία, εφημερίδες, περιοδικά, λογοτεχνικούς πράκτορες, ακόμα και εικονογραφικό υλικό παντός είδους.

0 «Δαίδαλος» βρίσκεται «στον αέρα» αλλά θα χρειαστεί «περίοδος χάριτος» έως τις αρχές Σεπτεμβρίου προκειμένου να γίνουν οι απαραίτητες βελτιώσεις αλλά και προσθήκες. Επίσης, να σημειώσουμε ότι το Δ.Σ. της Εταιρείας Συγγραφέων αποφάσισε την απονομή δύο ετήσιων βραβείων πολιτισμού: το Βραβείο «Δαίδαλος», το οποίο θα απονέμεται κάθε χρόνο σε έργο γραπτού λόγου που προάγει τον πολιτισμό

12

στην Ελλάδα και τον κόσμο. Κριτήριο για την απονομή θα είναι η καινοτομία του έργου, η ειδική συμβολή στο χώρο της βιβλιογραφίας που ανήκει, η εμβέλειά του στον ευρύτερο χώρο της επιστήμης, τω ν ιδεών, της κριτικής σκέ­ ψης κ.λπ. Το βραβείο θα απονέμεται σε οποιονδήποτε Έλληνα συγγρα­ φέα ανεξαρτήτως αν είναι μέλος της Εταιρείας και ανεξαρτήτως αν εί­ ναι λογοτέχνης, επιστήμονας, καλλιτέχνης κ.λπ. Το Βραβείο «Δαίδαλος» θα απονέμεται με την ευθύνη, και κατά την κρίση, του Δ.Σ. της Εταιρεί­ ας Συγγραφέων και θα συνοδεύεται από χρηματικό έπαθλο ύψους 3.000 ευρώ. Το άλλο βραβείο είναι το «Διδώ Σωτηρίου», χωρίς χρηματικό έπαθλο, το οποίο θα απονέμεται σε ξένο ή Έλληνα συγγραφέα που με το έργο του αναδεικνύει την επικοινωνία τω ν λαών και τω ν πολιτισμών μέσα α­ πό την πολιτισμική διαφορετικότητα και την οικουμενικότητα τω ν ιδε­ ών. Όπως το Βραβείο «Δαίδαλος», έτσι και το Βραβείο «Διδώ Σωτηρίου» θα απονέμεται με την ευθύνη, και κατά την κρίση, του Δ.Σ. της Εταιρεί­ ας Συγγραφέων. Φαίνεται πως κάτι αρχίζει (επιτέλους!) να κινείται στην Εταιρεία Συγγραφέων. Καιρός ήταν να αναλάβει ρόλο πιο ουσιαστικό, αλλά και πρακτικό, για την προ­ ώθηση του ελληνικού βιβλίου. Ευχής έργο να συνεχιστεί αυτή η προσπάθεια προς πάσα κατεύθυνση.

ΘΕΣΗ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ΣΤΟ Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο

ΚΡΗ

Ύστερα από πενταετή προσπάθεια εκ μέρους του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη και ύστερα από τη συλ­ λογή τριακοσίων πενήντα χιλιάδων υπογραφών Κρητών (Αττικής-Κρήτης), δεκαπέντε χιλιάδων υπογραφών των Κρητών Γερμανίας και τη συ­ μπαράσταση των καθηγητών του Πανεπιστημίου Κρήτης και όλου του πολιτικού κόσμου της Κρήτης, ασχέτως κομματικής τοποθέτησης, δημιουργήθηκε θέση (ο όρος έδρα δεν υπάρχει πλέον) Καζαντζάκη-Πρεβελάκη στο Φιλολογικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Κρήτης. Την απόφαση πήρε η Γενική Συνέλευση του Τμήματος Φιλολογίας στην έκτακτη συνε­ δρία της 3ης Σεπτεμβρίου 2001. Όπως έγινε γνωστό, έχουν ήδη υποβληθεί υποψηφιότητες για τη συγκε­ κριμένη θέση, ενώ θα εκλεγεί σύντομα το μέλος Διδακτικού Ερευνητικού Προσωπικού που θα την καλύψει και θα ασχοληθεί με το έργο των δύο μεγάλων Κρητών λογοτεχνών.

13

Μ.Β.ΓΙΟΣΑ: «ΧΩΡΙΣ ΤΟΥΣ ΜΕΓΑΛΟΥΣ Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ Η ΖΩΗ ΜΟΥ ΘΑ Η Τ Α Ν Μ Ε Τ Ρ Ι Α » Αρχές Ιουνίου επισκέφτηκε τη χώρα μας ο διάσημος Περουβιανός συγγραφέας Μάριο Βάργκας Γιόσα, καλεσμένος των εκδόσεων «Καστανιώτη», με αφορμή την έκδοση του μυθιστορήματος του Η γιορτή του τράγου. Σε μια ενδιαφέ­ ρουσα συνέντευξή του στην εφημερίδα Η Καθημερινή (4 Ιουνίου 2002), στον Νίκο Βατόπουλο, ο Μ. Β. Γιόσα δήλωσε: • Για την έλλειψη δημοκρατικής παράδοσης στη Λατινική Αμερική: «Είναι κάτι νέο για μας. Οι προ-ισπανικοί πολιτισμοί ήταν πολύ προηγμένοι αλλά δεν ήταν δημοκρατικοί Η Ευρώπη, που ήρθε μετά, δεν ήταν, επίσης, δη­ μοκρατική. Ήταν η εποχή της Αντι-Μεταρρύθμισης και της Ιεράς Εξέτα­ σης. Σε όλες τις λατινοαμερικανικές χώρες υπήρξε μια δυσχέρεια στην α­ νάπτυξη των δημοκρατικών θεσμών. Η δημοκρατία είναι κάτι που το επι­ λέγεις, το εκτιμάς, το καλλιεργείς και το βελτιώνεις».

• Για την ανάμειξή του με την πολιτική και τη σχέση λογοτεχνίας και πολι­ τικής: «Η λογοτεχνία είναι το πεδίο μου. Αλλά η ιδέα του συγγραφέα απο­ μονωμένου σε ένα δωμάτιο με τις αναμνήσεις του και τα όνειρά του, σαν τον Προυστ, δεν είναι το πρότυπό μου. Χρειάζομαι να έχω τουλάχιστον το ένα πόδι έξω από το γραφείο μου, στον πραγματικό κόσμο, να είμαι μ έ­ ρος της Ιστορίας εν τω γίγνεσθαι. Η λογοτεχνία πρέπει να τροφοδοτείται απ' οτι­ δήποτε δεν ανήκει σ' αυτήν. (...) Οι καιροί αλλάζουν αλλά αυτό που πιστεύω εγώ είναι ότι η λογοτεχνία μπορεί να προκαλέσει αλλαγές στη ζωή, που δύσκολα μπο­ ρεί κανείς να μετρήσει ή να τις προκαλέσει, αλλά μπορώ με βεβαιότητα να ισχυρι­ στώ πως χωρίς τους μεγάλους συγγραφείς η ζωή μου θα ήταν μέτρια». Ανάλογο ενδιαφέρον όμως παρουσιάζουν και οι δηλώσεις του στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία (4 Ιουνίου 2002), στον Βασίλη Κ. Καλαμαρά: • Για τη λογοτεχνία ως όπλο εναντίον του αυταρχισμού: «Η λογοτεχνία, η δημι­ ουργία γενικότερα, δεν είναι αντίδοτο στον αυταρχισμό, το δεσποτισμό, τη μισαλ­ λοδοξία. Ο μεγαλύτερος φιλόσοφος του εικοστού αιώνα, ο Μάρτιν Χάιντεγκερ, ή­ ταν ναζί. Και μεγάλοι ποιητές, όπως ο Ελιάρ, ο Αραγκόν, ο Νερούδα, υπήρξαν υ ­ μνητές του Στάλιν. 0 Σαρτρ πέθανε υποστηρίζοντας την Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα. Σήμερα υπάρχουν Λατινοαμερικανοί συγγραφείς που υποστηρίζουν τον Φιντέλ Κάστρο, ο οποίος βρίσκεται στην εξουσία εδώ και σαράντα τρία χρόνια. Εί­ ναι ο μακροβιότερος δικτάτορας στην ιστορία της Λατινικής Αμερικής. Πρέπει να διαφοροποιήσουμε το συγγραφέα ως πολίτη από το συγγραφέα όταν γράφει. Οι πραγματικά μεγάλοι συγγραφείς δεν υποστήριξαν ποτέ το απάνθρωπο, την εκμετάλλευση, τον αυταρχισμό, αλλά μια ανθρωπιστική διάσταση. Οι συγγρα­ φείς είναι καλύτεροι όταν γράφουν».

• Ειδικά για τον Φιντέλ Κάστρο, ο Μ. Β. Γιόσα είπε κι άλλα πολλά: «Κάθε είδους δι­ κτατορία είναι απορριπτέα. Η δικτατορία του Πινοσέτ υπήρξε μια δικτατορία απω­ θητική, που διήρκεοε δεκαεπτά χρόνια■ή του Κάστρο, μια απαίσια δικτατορία που

14

διαρκεί σαράντα τρία χρόνια. Το ότι ο Κάστρο έχει κάποιους θαυμαστές στους κύ­ κλους των διανοουμένων, δείχνει μια τύφλωση εκ μέρους τους και είναι κάτι που συμβαίνει συχνά στον Τρίτο Κόσμο. Αυτή είναι η εξήγηση γιατί ο Τρίτος Κόσμος ε ­ ξακολουθεί να είναι... τρίτος». Με τη διαφορά, θα συμπληρώναμε εμείς, ότι η εξήγηση για την... ύπαρξη του Τρί­ του Κόσμου που μας προσφέρει ο Μ. Β. Γιόσα είναι λίγο υπεραηλουστευτική...

ΤΟ Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Φ Ε Σ Τ Ι Β Α Λ ΤΑΞΙΔΕΥΕΙ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ Το Ελληνικό Φεστιβάλ, πεπεισμένο ότι ο καλύτερος πρεσβευτής της χώρας μας στο ε­ ξωτερικό είναι ο πολιτισμός μας, βρίσκεται σε συνεχή επικοινωνία με πολιτιστικούς και τουριστικούς φορείς, οργανισμούς και ιδρύματα της χώρας και του εξωτερικού για τη διάδοση και προβολή τω ν εκδηλώσεων του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου και του Μουσικού Ιουλίου. Το πρόγραμμα των εκδηλώσεων που θα φιλοξενήσει το Ελληνικό Φεστιβάλ στο Ηρώδειο, το Αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου και το Μικρό θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου «τα­ ξιδεύει» εδώ και μήνες σε όλο τον κόσμο δίνοντας την ευκαιρία στο διεθνές κοινό να ε ­ νημερωθεί έγκυρα για τα μεγάλα καλλιτεχνικά γεγονότα που θα πραγματοποιηθούν στη χώρα μας το φετινό καλοκαίρι. Στο πλαίσιο αυτό έχουν τυπωθεί και αποσταλεί στους αρμόδιους αποδέκτες, τόσο μέσα στην Ελλάδα όσο και σε όλο τον κόσμο, έντυπα με το πρόγραμμα του Ελληνικού Φεστιβάλ 2002 και με πληροφορίες που διευκολύνουν το θεατή (τιμές εισιτηρίων, χρήσιμα τηλέφωνα, ηλεκτρονικές διευθύν­ σεις κ.λπ.). Τα έντυπα αυτά μαζί με ενημερωτικό και φωτογραφικό υλικό έχουν α­ ποσταλεί σε παραρτήματα του EOT στο εξωτερικό, σε παραρτήματα του Ιδρύματος Ελληνικού Πολιτισμού στο εξωτερικό, σε ελληνικές πρεσβείες, σε μεγάλης κυκλοφορίας ευρωπαϊκές και αμερικανικές ε ­ φημερίδες και σε έγκυρα πολιτιστικά περιοδικά. Επίσης, ανανεωμένη και εμπλουτισμένη είναι φέτος η ιστοσελίδα του Φεστιβάλ με πληροφορίες για το Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου κα­ θώς και χρήσιμες πληροφορίες. Η ηλεκτρονική διεύθυνση είναι: http://www.greekfestival.gr ή http://www.hellenicfestival.gr. Ανάμεσα στις πλούσιες εκδηλώσεις που έχει προγραμματίσει για το καλοκαίρι το Ελληνικό Φεστιβάλ ξεχωρίζουμε το αφιέρωμα στον ποιη­ τή Νίκο Γκάτσο (Κρατική Ορχήστρα Ελληνικής Μουσικής. Διεύθυνση: Σταύρος Ξαρχάκος. 2-3 Αυγούστου, Ωδείο Ηρώδου Αττικού) και τα Μελοποιημένα έργα Ελλήνων ποιητών (Μουσική εκδήλωση της Βουλής τω ν Ελλήνων για τη «Βουλή των Εφήβων». 14 Σεπτεμβρίου, Ωδείο Ηρώδου Αττικού).

15

ΠΕΡΙ

θάνος Λίποβατς

Μ AΝIXΑϊI Μ ΟΥ

Εξαιρετικά ενδιαφέρον το άρθρο του θάνου Λίποβατς, καθηγητή Πολιτικής Ψυχο­ λογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, και συνεργάτη του διαβάζω, στην ε ­ φημερίδα Ελευθεροτυπία (26 Απριλίου 2002), με τίτλο «Η αβάσταχτη α­ πλοϊκότητα του μανιχαϊκού λόγου», με θέμα τα γεγονότα στην Παλαιστί­ νη, την κάλυψη των γεγονότων από τα ελληνικά ΜΜΕ και την αντίδραση τη ς κοινής γνώμης στην Ελλάδα, η οποία, κατά τον αρθρογράφο της Ελευθεροτυπίας, χαρακτηρίζεται από «απίστευτη απλοϊκότητα, μεροληψία και εμπάθεια» («έργο» που έχουμε ξαναδεί κατά τους βομβαρδι­ σμούς του ΝΑΤΟ στη Γιουγκοσλαβία, την έλευση του προέδρου Κλίντον στην Ελλάδα κ,λπ.). Η ολέθρια πολιτική των Ισραηλινών (τόσο σε επίπεδο ηθικής όσο και τα ­ κτικής), η υποστήριξη του Ισραήλ από το ισχυρό αμερικανοεβραϊκό λό­ μπι, αλλά και οι λαϊκιστικές κορόνες στον τόπο μας έχουν οδηγήσει στην αναβίωση του αντισημιτισμού (απόδειξη οι βεβηλώσεις σε εβραϊκά μνή­ ματα στη Θεσσαλονίκη και στα Ιωάννινα). Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο 0. Λίποβατς: Υπάρχει μια νοσηρή παράδοση στην Ελλάδα, που εξυμνεί άκριτα κάθε πράξη πο­ λιτικής βίας, φτάνει να τη διαπράπουν οι «φίλοι» μας. Οι αγριότητες του ισραηλινού στρατού είναι για τους «αντι-ιμπεριαλιστές» «βαρβαρότητες», οι τρομοκρατι­ κές ενέργειες των Παλαιστίνιων καμικάζι είναι αντίθετα «ηρωική άμυνα» των κα­ ταπιεσμένων. (...) Φοβάμαι δε ότι η κατάσταση θα χειροτερέψει με τη νοοτροπία που επικρατεί, όχι επειδή ο Σαρόν ηροκαλεί συνεχώς, αλλά επειδή απλά η ε ­ γκληματική του πολιτική δίνει την αφορμή σε όλους τους αντισημίτες της Δεξιάς

ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ

ΤΟ Φ Ο Τ Ο Τ Υ Π Ε Ι Ν !

Το να φωτοτυπεί κανείς ολόκληρα βιβλία δεν είναι ό,τι καλύτερο από τη σκοπιά των πνευματικών δι­ καιωμάτων, πόσο μάλλον όταν στη συνέχεια πουλά τα φωτοτυπημένα αυτά βιβλία. ΓΓ αυτό και το τριμελές Εφετείο Λάρισας επέβαλε ποινή φυλάκισης ενός έτους και χρηματική ποινή 3.000 ευρώ στη Φ. Ν. η οποία διατηρεί επιχείρηση φωτοαντίγραφων στο Βόλο, καθώς την έκρινε ένοχη για κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας και παράβαση των διατάξεων του νόμου 2121/1993 περί πνευματικής ιδιο­ κτησίας, διότι αναπαρήγαγε με φωτοχημικά μέσα και κατείχε με σκοπό να θέσει σε κυκλοφορία βι­ βλία εκδοτικών οίκων. Πρόκειται για την πρώτη εφετειακή απόφαση για φωτοτύπηση βιβλίων σε βαθμό πλημμελήματος, ε­ νώ έχει προηγηθεί σειρά αποφάσεων των ποινικών δικαστηρίων όλης της χώρας, θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι εκδοτικοί οίκοι που έχουν δείξει ξεχωριστό ενδιαφέρον στην υπόθεση αυτή και επισημαίνουν με την πρώτη ευκαιρία τέτοιου τύπου παράνομη φωτοαντίγραφό βιβλίου είναι οι εκδόσεις «Μεταίχμιο», «Πατάκης», «Σαββάλας» και «Ζήση», που βρίσκονται σε συνεργασία για την κα­ ταπολέμηση αυτού του κακού, που θα πρέπει, επιτέλους, και στη χώρα μας να καταπολεμηθεί.

16

και της Αριστερός να εκφραστούν ελεύθερα. Εδώ διαπιστώνουμε πάλι την ανίε­ ρη συμμαχία των τριών: εθνικιστές της Δεξιάς μαζί με συντηρητικούς ορθόδο­ ξους, έχοντας συμπήξει από καιρό ένα ενιαίο αντιδυτικό, αντισημιτικό μέτωπο, συμμαχούν με «εθνικοορθόδοξους», αντι-ιμπεριαλιστές της Αριστερός. Και β έ­ βαια το λεξιλόγιο (κάθε λέξη έχει νόημα) τ ο υ ς «καλύπτει» και τους «προδίδει» συγχρόνως: μάχονται ενάντια στο «σιωνισμό» (αντί να πουν καθαρά «εβραϊσμό») και στη «γενοκτονία» ή και το «ολοκαύτωμα» των Παλαιστινίων. Πέραν του ότι ό λες οι έννοιες έχουν εξευτελιστεί, εδώ δημιουργούνται πολύ συνειδητά συγκεκριμένοι συνειρμοί. Οι ακροδεξιοί τρίβουν τα χέρια τους, γιατί έ ­ τσι βλέπουν το κύριο επιχείρημά τους να υιοθετείται από αριστερούς «αντι-ιμπεριαλιστές» (οι οποίοι αν είχαν νοημοσύνη, αυτό το γεγονός και μόνο θα τους προβλημάτιζε): ότι δηλαδή «εθνικοσοοιαλιστής ίσον Εβραίος», επομένως καλά έκαναν ό,τι έκαναν οι πρώτοι στους δεύτερους. (...) Είναι δε εκπληκτικό ότι όλη την δακρύβρεχτη υστερία (υπέρ των Παλαιστινίων) δεν την είδαμε όταν έγινε η σφαγή στη Σρεμπρένιτσα: Έγιναν ποτέ διαδηλώσεις διαμαρτυρίας για τα εγκλή­ ματα των «φίλων της Ελλάδας», Μιλόσεβιτς και Κάραζιτς; (...) Προφανώς η πολι­ τική παιδεία των Ελλήνων είναι προβληματική και φαίνεται δυστυχώς πολυτέ­ λεια να τους ζητάει κανείς το αυτονόητο: να είναι δίκαιοι και να ξεχωρίζουν αυτά που πρέπει να ξεχωρίζουν. Θεμελιακή είναι εδώ όμως η σαφής διάκριση των εν ­ νοιών, ενάντια σε κάθε ισοπεδωτικό πληθωρισμό. Ο Σαρόν μπορεί να είναι ε ­ γκληματίας πολέμου, δεν είναι όμως «φασίστας». Η αποτρόπαιη σφαγή στην Πα­ λαιστίνη δεν είναι «ολοκαύτωμα», γιατί το τελευταίο είναι ένα μοναδικό φαινόμε­ νο στην Ιστορία και κάθε σύγκριση μαζί του είναι άστοχη και το σχετικοποιεί. Από την άλλη, οι αυτοκτονίες τω ν φανατισμένων Παλαιστινίων είναι τρομοκρατία. Κάθε κατάχρηση των λέξεω ν έτσι σημαίνει εδώ μια οπισθοχώρηση στο λεξιλό­ γιο των ακροδεξιών.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΣΤΗΝ Μ Π ΟΛ Ο Ν IA Όπως κάθε χρόνο, πραγματοποιήθηκε τον περασμένο Απρίλιο η Διεθνής Έκθεση Παιδικού Βιβλί­ ου στην Μπολόνια της Ιταλίας, μία από τις σημαντικότερες εκθέσεις παιδικού βιβλίου στον κόσμο. Η ελληνική παρουσία ήταν αναβαθμισμένη, με τέσσερα περίπτερα συνολικά: ένα περίπτερο της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Εκδοτών Βιβλιοπωλών και τρία ανεξάρτητων εκδοτών («Παπαδόπουλος», «Πατάκης», «Ελληνικά Γράμματα»). Ειδικά οι εκδόσεις «Παπαδόπουλος», μολονότι συμμετείχαν για πρώτη φορά ως εκθέτες, γνώρι­ σαν ιδιαίτερα μεγάλη ανταπόκριση: περισσότεροι από εκατό τίτλοι του συγκεκριμένου εκδοτικού οίκου ζητήθηκαν και εστάλησαν προς ανάγνωση σε εκδότες από διάφορες χώρες, ενώ έχουν ή­ δη πουληθεί δικαιώματα μετάφρασης για περισσότερους από τριάντα τίτλους σε ξένες γλώσσες. Πρόκειται αναμφισβήτητα για ένα πολύ σημαντικό γεγονός, το οποίο αποδεικνύει ότι η ελληνική βιβλιοπαραγωγή μπορεί να σταθεί επάξια στην τεράστια διεθνή αγορά του βιβλίου.

17

ΕΞΑΝΤΑΣ:

ΥΠΟ

ΕΚΑΟΣΙ Ν

Τον Ιούλιο, που θα ψάχνετε για καλά βιβλία, ιδανικά για ανάγνωση στις καλοκαιρινές σας διακοπές, μη λησμονήσετε να ξεφυλλίσετε στους πάγκους των βιβλιοπωλείων τα νέα βιβλία των εκδόσεων «Εξάντας»: Αντρέι Κούρκοφ: Ο θάνατος ενός αγνώστου Μετάφραση: Αγγελίνα Κοκμάδη Σελ. 320 0 ονειροπόλος Βίκτορ ζει με μοναδική παρέα τον πιγκουΐνο του Μίσα κι ένα συρτάρι γεμάτο ημιτελή μυθιστορήματα. Ώσπου ο διευθυντής μιας μεγάλης εφημερίδας τού προτείνει να γράφει νεκρολογίες για διάφορους επώνυμους, οι οποίοι όμως βρίσκο­ νται ακόμα εν ζωή, για μελλοντική χρήση. Έπειτα από μια παράξενη συνάντηση το όνειρο του Βίκτορ να δει τα κείμενά του να δημοσιεύονται γίνεται πραγματικότητα, καθώς αυτοί που έχει νεκρολογήσει αρχίζουν να πεθαίνουν με βίαιο τρόπο. Γρήγορα ο Βίκτορ θα βρεθεί στη δίνη γεγονότων που είναι πια ανίκανος να ελέγξει. Μ. Άγκεεφ: Μυθιστόρημα με κοκαΐνη Μετάφραση: Σαπφώ Διαμάντη Σελ. 232 Το μυθιστόρημα διαδραματίζεται στη διάρκεια της εφηβείας του αφηγητή, από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο έως λίγο μετά τη Ρωσική Επανάσταση. Ωστόσο, ο έφηβος α­ φηγητής αδιαφορεί για το ιστορικό πλαίσιο της εποχής του. Πολύ σύντομα θα ανα­ καλύψει την κοκαΐνη και κάπου εκεί θα τσακιστούν όλες οι περιπέτειες της πρώτης νιότης. Όταν δημοσιεύεται για πρώτη φορά στο Παρίσι, στη δεκαετία του '30, το Μυθιστό­ ρημα με κοκαΐνη δημιουργεί σκάνδαλο στους κύκλους των Ρώσων μεταναστών. Ωστόσο, ο συγγραφέας του παραμένει μέχρι σήμερα ένας άνθρωπος-μυστήριο, α­ φού σχεδόν τίποτα δε γνωρίζουμε για τη ζωή και την προσωπικότητά του. Ρόμπερτ Μακ Λίαμ Γουίλσον: Μπέλφαστ blues Μετάφραση: Χρύσα Τσαλικίδου Σελ. 508 Μυθιστόρημα στο οποίο πρωταγωνιστεί ο καθολικός Τζέικ, που αναζητά τον έρωτα, ο προτεστάντης Τσάκι, που κυνηγάει το χρήμα, και η ίδια η πόλη, το Μπέλφαστ, που ψάχνει απελπισμένα για την ησυχία της. Παράλληλα εκτυλίσσονται και οι ιστορίες άλλων ανθρώπων, οι οποίοι προσπαθούν να επιβιώσουν και να βρουν την ευτυχία σ'

ΜΙΚΡΕΖ ΑΓΓΕΛΙΕΖ Πωλείται πλήρης σειρά βιβλιοδετημένη του περιοδικού Εποχές καθώς και το περιοδικό Καινούρια Επο­ χή (Γ. Γουδέλη) 1956-1965, επίσης βιβλιοδετημένο. Πληροφορίες: τηλ. 010-7011145, 8-11 π.μ. Ενενήντα πέντε τόμοι της σειράς «100 Αθάνατα Έργα» και εβδομήντα τόμοι των εκδόσεων «Γαλαξίας» πωλούνται μόνο όλοι μαζί. Πληροφορίες: τηλ. 010-7011145, 8-11 η.μ.

18

αυτή τη δύσκολη, σκληρή πόλη, για την οποία ο συγγραφέας τρέφει αισθήματα α­ γάπης αλλά και μίσους. Το νέο μυθιστόρημα αυτού του προικισμένου Ιρλανδού συγγραφέα, που μεταφέρ­ θηκε στην τηλεόραση από το BBC, συνδυάζει την τρυφερότητα με τη βία και την κα­ ταβύθιση σε προσωπικά, υπαρξιακά προβλήματα με μια καταιγιστική, ξεκαρδιστική σάτιρα για την πολιτική κατάσταση στη Βόρεια Ιρλανδία. Αύγουστος Κορτώ: Ανιμάλ Σελ. 620 Στο πέμπτο μυθιστόρημα του νεαρού αλλά χαρισματικού Α. Κορτώ πρωταγωνιστεί η εξηντάρα Μπεατρίς Φραγκονάρ, ιδιοκτήτρια αντικερί. Ένα πρωί λαμβάνει την πρό­ σκληση ενός συμβολαιογράφου για το άνοιγμα της διαθήκης της Κριστίν Ασμοντέ, μιας παλιάς, μακρινής φίλης. Ο πύργος της βρίσκεται σε κάποιο ορεινό χωριό. 'Οταν όμως η Μπεατρίς φτάνει εκεί, βρίσκει τους συγγενείς της αποθανούσας έτοιμους να κατασπαράξουν ο ένας τον άλλο για την κληρονομιά. Το ίδιο βράδυ ξεσπάει χιονο­ θύελλα και ο πύργος αποκλείεται. Το επόμενο πρωί αρχίζουν οι ξαφνικές, μυστηριώδεις απουσίες ατόμων. Η Μπεατρίς αρχίζει να ψάχνει για μια εξήγηση, για το δολοφόνο που κινείται ανάμεσά τους. Όμως το κακό δεν είναι πάντοτε ορατό, πόσο μάλλον όταν ο πύργος κρύβει κάποιο φρικιό μυστικό...

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

SCRIPTA

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ-ΚΡΙΤΙΚΗ · ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ-ΚΡΙΤΙΚΗ · ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ-ΚΡΙΤΙΚΗ G E O R G E S T E IN E R

ΣΤΟΝ ΠΥΡΓΟ ΤΟΥ ΚΥΑΝΟΠΩΓΩΝΑ Μετάφραση-Εισαγωγή: Σερ α φ είμ Βελέντζας IS BN 9 6 0 -7 9 0 9 -4 0 -2 «Το έργο Στον πύργο τον Κνανοπώγωνα είναι ένα εξαιρετικό βιβλίο. Είναι ένα πνευματικό tour deforce ένα βιβλίο που προκαλεί έντονη συγκίνηση και βαθιά ανησυχία . .. όπως συμβαί­ νει με τα έργα των μεγάλων πνευματικών ανθρώπων του π α ­ ρελθόντος».

NEW SOCIETY

liCRiPTAl

19

γράφει ο Π Α Ν Ο Σ Φ Ι Λ Ι Π Π Α Κ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Επιλογή-Επιμιλιια: Γιώργος Γούλας ΕΡΩΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ Η Μηχανή του σεξ Αθήνα, «Μ εδο υο αΛ έλας Εκδοτική», 2001

Ο

s ο

20

'

Όσοι συνδέουν την επιστημονική φαντασία με μία σοβαροφάνεια και με μια τεχνοκρατική αντίληψη της κοινωνίας, έχουν απλώς πλήρη άγνοια του αντι­ κειμένου και κρύβουν αυτή την άγνοια πίσω από αφορισμούς και στερεότυ­ πα. Οι συγγραφείς της επιστημονικής φαντασίας ποτέ δε δίστασαν να κατα­ πιαστούν με όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες και όλες τις πλευρές του ανθρώπινου χαρακτήρα. Η προβολή αυτών τω ν δραστηριοτήτων στο μ έλ ­ λον, σ' ένα περιβάλλον που δεν περιορίζεται πάντα στη Γη, αλλά συχνά επεκχείνεται σε όλο το σύμπαν, απλώς δίνει τη δυνατότητα για επεξεργασία και σχολιασμό περισσότερων εναλλακτικών «κατευθύνσεων» στην ανθρώπι­ νη συμπεριφορά, απελευθερώνοντας συγγραφέα και αναγνώστες από το περιορισμένο πλαίσιο της κοινωνικής πραγματικότητας της εποχής μας. Το σεξ είναι μια από τις ανθρώπινες δραστηριότητες που απασχολεί πολ­ λούς συγγραφείς και θα ήταν παράλογο να αφήσει αδιάφορους όσους απ' αυτούς κινούνται στο χώρο της επιστημονικής φαντασίας. Και δε μιλάμε για μια σκανδαλοθηρική αντιμετώπιση του θέματος, που έχει απλώς στόχο να προκαλέσει και να «πουλήσει», αλλά για έναν προβληματισμό γύρω από αν­ θρώπινες συμπεριφορές, σ' ένα θέμα φαινομενικά απλό, που το ανθρώπινο μυαλό το κάνει τόσο περίπλοκο. Η συγκεκριμένη ανθολογία διηγημάτων άλ­ λωστε αποτελεί την καλύτερη απόδειξη γι' αυτό, αφού ανάμεσα στους συγ­ γραφείς τω ν διηγημάτων συμπεριλαμβάνονται κορυφαία ονόματα, όπως του Ισαάκ Ασίμοφ, της Ούρσουλα Λε Γκεν ή του Ρόμπερτ Σίλβερμπεργκ, που μόνο για σκανδαλοθηρία δε θα μπορούσε κανείς να κατηγορήσει. Για τα υπόλοιπα είδη του ζωικού βασιλείου το σεξ είναι μια από τις απλούστερες λειτουργίες, με στόχο αποκλειστικά την αναπαραγωγή, οπότε είναι απόλυτα «τυποποιημένη», χρονικά και διαδικαστικά. Στον άνθρωπο, στο μυα­ λό του οποίου τα ένστικτα συνδυάζονται με τη λογική, τη φαντασία και τα συναισθήματα, το σεξ γίνεται μία από τις πιο πολύπλοκες λειτουργίες, που οι ψυχαναλυτές ακόμα αγωνίζονται να αποκωδικοποιήσουν. Φανταστείτε τώρα την επίδραση που μπορεί να έχουν στον ανθρώπινο ερωτισμό η εξέλι­ ξη της κοινωνικής πραγματικότητας και της τεχνολογίας και η επαφή με άλ­ λα όντα και πολιτισμούς και θα δείτε πόσο τεράστιο είναι το πεδίο που ανοί­ γεται στους συγγραφείς για τη διερεύνηση κάθε πιθανής εξέλιξής του. Η επιλογή των διηγημάτων της ανθολογίας είναι σε γενικές γραμμές πετυ­ χημένη, σε μια προσπάθεια να περιληφθούν -όσο είναι δυνατό στο πλαίσιο ενός βιβλίου 350 σελίδων- όλες οι τάσεις και όλες οι διαφορετικές προσεγ­ γίσεις του θέματος. Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι αυτή η επιλογή δεν έγινε με σκανδαλοθηρικά κριτήρια, κάτι που θα έκανε το βιβλίο ίσως πε­ ρισσότερο «μαζικό» αλλά λιγότερο ενδιαφέρον. Υπάρχουν διηγήματα αρκε­ τά «προχωρημένα» σε σύλληψη και αφήγηση, όπως το «Ημέρα εκατομμυ­ ριοστή» τον Φρέντερικ Πολ, που δίνει μια τελείως «αφαιρετική» εικόνα της ε ­ ξέλιξης του σεξ, μέχρι πιο συμβατικά σε μυθοπλασία, αλλά όχι λιγότερο εν­ διαφέροντα, όπως η «Υπόθεση Σέγκρι» της Ούρσουλα Λε Γκεν, που δίνει μια πρωτότυπη εικόνα μιας μητριαρχικής κοινωνίας. Συνολικά, είναι μια συλλογή πολύ ενδιαφέρουσα, τόσο θεματικά όσο και σε επίπεδο γραφής.

βιβλία αιχμής

α υτό το κ α λ ο κ α ίρ ι δ ια β ά ζ ο υ μ ε

Μ ΕΤΑ ΙΧΜ ΙΟ

γράφει η Τ ΙΤΙΚ Α Δ Η Μ Η Τ Ρ Ο Υ Λ Ι Α

Μεταφραστικές λίστες επικοινωνίας Π ολλές φορές ο μεταφραστής έρχεται αντιμέτωπος με προβλήματα οροI I λόγιας ή τεκμηρίωσης που δεν μπορεί να επιλύσει ούτε με μια δομημέII νη αναζήτηση στον Παγκόσμιο Ιστό. Αφού χρησιμοποιήσει δηλαδή τα λεξικά, τις βάσεις ορολογίας, τις μηχανές αναζήτησης και μετα-αναζήτησης, βρίσκεται στο ίδιο σημείο απ' όπου ξεκίνησε. Στην περίπτωση αυτή, η ανα­ ζήτηση μπορεί να συνεχιστεί με άλλους τρόπους. Ένας από αυτούς είναι η προσφυγή στις μεταφραστικές λίστες επικοινωνίας. Οι λίστες επικοινωνίας είναι ένα σύστημα ανταλλαγής ηλεκτρονικών μηνυ­ μάτων σε εγγεγραμμένους χρήστες. Κάποιος δημιουργεί δηλαδή μια λίστα σχετικά με ένα ειδικό θέμα, όπως η μετάφραση, σε ένα διακομιστή αλληλο­ γραφίας. 0 ίδιος μπορεί να ελέγχει τη λίστα, δηλαδή την εγγραφή χρηστών και την ανταλλαγή μηνυμάτων, οπότε η λίστα είναι ελεγχόμενη και/ή ιδιωτι­ κή (moderated/private)· ή να μην ανακατεύεται καθόλου, οπότε είναι ανοι­ χτή και/ή δημόσια (unmoderated/public). Μόλις κάποιος εγγράφει στη λί­ στα, αρχίζει να δέχεται όλα τα μηνύματα που στέλνουν τα υπόλοιπα μέλη, αλλά και τα δικά του μηνύματα πηγαίνουν σε όλους τους υπόλοιπους. Δημιουργείται έτσι ένας διευρυμένος χώρος επικοινωνίας, άλλες φορές με άξο­ να τη μητρική γλώσσα και άλλες φορές διεθνής, στον οποίο κυκλοφορούν πολύτιμες πληροφορίες. Αυτή τη στιγμή, στο Διαδίκτυο υπάρχουν αρκετές λίστες μεταφραστών, που αριθμούν πολλά μέλη η καθεμία. Η μεγαλύτερη και παλαιότερη είναι η διε­ θνής λίστα lantra-l, μια λίστα για τη μετάφραση και τη διερμηνεία, στην ο­ ποία συμμετέχουν μεταφραστές από όλο τον κόσμο. 0 πολυπολιτισμικός και διαγλωσσικός χαρακτήρας της συγκεκριμένης λίστας και το γεγονός ότι πολ­ λά από τα μέλη της κατέχουν εξέχουσες θέσεις στο χώρο της μεταφραστι­ κής θεωρίας και πρακτικής την έχουν καταστήσει εργαλείο ανυπολόγιστης αξίας. Δεν είναι λίγες οι φορές που την απάντηση σε κάποιο ερώτημα μπο­ ρεί να τη δώσουν γνωστοί καθηγητές πανεπιστημίου και διεθνούς φήμης με­ ταφραστές. Επίσης, ο φόρτος των μηνυμάτων της (400 περίπου την ημέρα!) δεν επιβαρύνει τον κάθε χρήστη, αφού είναι υποχρεωτική η αναγραφή του θέματος (chat, te rm +γλωσσικός συνδυασμός, admin, in fo κ.λπ.) και έτσι μπορεί να επιλέξει τα μηνύματα που θα διαβάσει και εκείνα που κατευθείαν θα πετάξει. Η βοήθεια που οι ανό τον κόσμο μεταφραστές παρέχουν στους

συναδέλφους τους που αντιμετωπίζουν πρόβλημα είναι άμεση και συνήθως πολύ αποτελεσματική. Εκτός της διεθνούς αυτής λίστας όμως, υπάρχουν και ά λλες πολλές, εθνι­ κές κατά κάποιο τρόπο, λίσ τες, που καλύπτουν τις ανάγκες επ ιμέρους γλωσσών. Έτσι έχουμε λίστες πορτογαλικές, γαλλικές, βραζιλιάνικες κ.ά. Έχουμε δε και την ελληνική λίστα μετάφρασης, με πάνω από 100 εγγεγραμ­ μένους χρήστες. Μια άλλη κατηγορία είναι οι λίστες που δημιουργούν ορι­ σμένοι κόμβοι μετάφρασης, όπως το proz, που λειτουργούν ως βάσεις με­ ταφραστών και χώροι ζήτησης και προσφοράς υπηρεσιών μετάφρασης. Το proz είναι χορηγός σε άλλη μία διεθνή λίστα, την glossopost. Τέλος, υπάρχουν ειδικές μεταφραστικές λίστες επικοινωνίας, με άξονα τη με­ ταφραστική τεχνολογία, ένα ειδικό πρόγραμμα, την ορολογία κ.λπ. Σε όλες τις περιπτώσεις, η ανταλλαγή στους ουτοπικούς αυτούς χώρους είναι πολύ γόνιμη, η συνέργεια τω ν μεταφραστών έχει αποτελέσματα πραγματικά θαυ­ μαστά και μέσα από τις λίοτες αυτές μπορεί κανείς να σχηματίσει μια πρώτη εικόνα για τον ανεπανάληπτο πλούτο της συλλογικής ευφυΐας εν δράσει. □

23

από τ ο ν Α Λ Ε Ξ Η Ζ Η Ρ Α

Η Κύπρος και οι τ ύ ψε ι ς μας. Προβλήματα και προβληματισμοί για τις ιοτορικές αγκυλώσεις μας ΜΕΡΟΣ II «Πού θάνατον μιαλλήτερον τουν το κακόν λοάται» Ο Δ. Λιπέρτπς για την απόσπαση της Κύπρου από την Ελλάδα

,τι συμβαίνει με τη μη ενσωμάτωση της κυπριακής ιστορίας στην ιστο­ ρία μας, συμβαίνει κατ' αναλογία και με τη μη ενσω μάτω ση τη ς κυπριακής λογοτεχνίας στην ελληνική. Και αν η λογοτεχνία που παράχθηκε ο ε άλλα σημεία παρουσίας του ελληνισμού, κυρίως το 18ο, 19ο και τον 2 0ό αιώ να -ό π ω ς στην Αίγυπτο, στην Κωνσταντινούπολη ή στη Σ μ ύρνησυμπλήρωσε το ν κύκλο της, εξα ρτημένη από τις πολιτικές εξελ ίξεις και τις στρατιωτικές περιπέτειες, και ακολουθώντας τη συρρίκνωση ή την εξαφάνιση των εκεί ελληνικών πληθυσμών, στην Κύπρο τα πράγματα είναι τελείω ς διαφορετικά. Γιατί όχι μόνο έχουμε εκ εί διαρκή παρουσία ομόγλωσσης λαϊκής και λόγιας έκφρασης, αδιάλειπτα, από τις τελευτα ίες δεκαετίες του 19ου αιώνα ως σήμε­ ρα, αλλά έχουμε και σχετικά παρεπόμενα φαινόμενα ηου δείχνουν ότι κάθε άλλο παρά μικρό ρόλο έπαιξε η Κύπρος και οι συγγραφείς της στη συγκρότηση του χαρακτήρα της ελληνικής λογοτεχνίας. Ας πούμε, η κυπριακή εμπειρία του Γιώργου Σεφέρη διεύρυνε και στερέωσε την ενότητα του ποιητικού μύθου που είχε αρχίσει το 1935 με το Μυθιστόρημα και προεκτάθηκε από το 1940 και έπει­ τα με τα Ημερολόγια καταστρώματος. Ενώ, από την άλλη μεριά, η υποβλητική και συνειρμική γραφή σε αρκετά από τα διηγήματά του ή στον πρώτο τόμο της τριλογίας των Ακυβέρνητων πολιτειών του Στρατή Τσίρκα προέρχεται σε σημα­ ντικό βαθμό από τη θητεία του στην πεζογραφία του Νίκου Νικολαΐδη. Και ανά­ λογα παραδείγματα είμαι βέβαιος ότι θα εντοπίζονται όλο και περισσότερα όσο αναπτύσσεται η συγκριτική έρευνα ανάμεσα στις δύο ομόκεντρες λογοτεχνίες και ταυτόχρονα θα ελαττώ νετα ι η αλαζονεία ή και -για τί ό χι;- ο ενδόμυχος φόβος των συγγραφέων του «μητροπολιτικού κέντρου» ότι προκύπτουν «αντα­ γωνιστές» στην ίδια τη γλώσσα τους! Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η άγνοια είναι κακός οδηγός, ιδίως όταν συνοδεύεται από την εμμονή μας σ' αυτήν. Νομίζω λοιπόν ότι η άγνοια περισσεύει όταν ε ξο ­ μοιώνουμε την κυπριακή λογοτεχνία με τα ιδιότυπα εκείνα ημιαυτόνομα σχήμα-

τα, όπου η καταγωγή και η διαμονή ενός ποιητή ή ενός ηεζογράφου τον εντάσ­ σουν στους λογοτέχνες της Κρήτης, των Ιωαννίνων ή του Πύργου: όταν δηλαδή χρησιμοποιούμε το ιδεολόγημα της επαρχιακής λογοτεχνίας, είτε για να δείξου­ με την απόκλιση από το δήθεν αυστηρότερο κανόνα που ισχύει στις αξιολογή­ σεις των συγγραφέων του κέντρου είτε για να υποδείξουμε πλαγίως ότι η επαρ­ χιακή λογοτεχνία λόγω της σχετικής, μεγάλης ή μικρής, απομόνωσής της πλη­ ροφορείται με ιδιαίτερα βραδείς ρυθμούς τα όσα «σημαντικά» συντελούνται και επομένως μετασχηματξεται -που κι αυτό είναι αμφίβολο- με την ίδια βραδύτη­ τα. Ιδεολογήματα όπως αυτά επηρέασαν και εξακολουθούν να επηρεάζουν τους αγωγούς της πολιτισμικής μας επικοινωνίας με την Κύπρο, συμβαίνει μάλι­ στα κατά περιόδους να εξάγονται προς τη νήσο, δημιουργώντας έτσι από την πλευρά τη ς μια σχέοη υπ οτέλειας και έλλειψ ης εμπιστοσύνης στις ίδιες τις δυνάμεις της. Το ότι οι περισσότεροι ποιητές και πεζογράφοι που ζουν και δημουργούν εκεί περιμένουν να χρισθούν άξιοι από την ελλαδική κριτική ή την ελλαδική γραμματολογία ασφαλώς δεν είναι τυχαίο. Όπως για μας δεν ήταν τυχαίοι οι συνεχείς διαγκωνισμοί στην Έκθεση της Φρανκφούρτης για το ποιος ή ποια πεζογράφος θα αποσπούσε τη ν εύνοια του εκδοτικού μηχανισμού τω ν Γερμανών! Το βασικό όμως και μόνιμο πρόβλημα δε βρίσκεται στα αγοραία ήθη των λογο­ τεχνών μας και στο κατά πόσο είναι πιο επαρχιακή η κυπριακή λογοτεχνία μπρο­ στά στη συνείδηση του επαρχιωτισμού που έχει διαμορφωθεί εδώ και πολλά χρόνια στην ελλαδική λογοτεχνία σε σχέση με την ευρωπαϊκή. Εδώ οι πολιτικές ιδεολογίες έχουν παξει το διαβρωτικό τους ρόλο και εξακολουθούν να τον παί­ ζουν. Το ερώτημα που θα έπρεπε μάλλον να μας ενδιαφέρει είναι αν μπορούμε να αφήνουμε τον επαρχιωτισμό μας να διαπρέπει σε μια εποχή ιμπεριαλιστικής εξάπλωσης της μιας και μοναδικής γλώσσας, αλλά και σε μια εποχή όπου κριτή­ ριο για την ένταξη ενός συγγραφέα σε μια εθνική λογοτεχνία δεν είναι μόνο η καταγωγή του, η φυλή του και το αίμα του, μα και το σε ποια γλώσσα γράφει. Οι πάντες γνωρίζουν ότι στη Βρετανία θεωρούν τον από τις Δυτικές Ινδίες Βίντια Νάιπουλ δικό το υ ς σ υγγρα φ έα, όπω ς και στη Σουηδία το ν Θοδω ρή Καλλιφατίδη. Και το ύ το για το ν απλούστατο λόγο ότι η γλώσσα και όλα τα παρεπόμενα συστήματά της δημιουργούν βαθύτερες και ουσιαστικότερες σχέ­ σεις επικοινωνίας μεταξύ ομόγλωσσων πληθυσμών, οι οποίες σχέσεις σε ορι­ σμένες περιπτώσεις προετοιμάζουν ή πάντως συμβάλλουν σε μεταγενέστερες πολιτικές αποκρυσταλλώσεις. Στην περίπτωση τω ν σχέσεων της κυπριακής με την ελλαδική λογοτεχνία νομίζω ότι τα πράγματα είναι ακόμα πιο ξεκάθαρα απ' όσο στα παραδείγματα που αναφέραμε. Όσοι έχουν αποκτήσει μια βαθύτερη γνώση της εισφοράς, λόγου χάρη, των σύγχρονων Κυπρίων ποιητών, τουλάχι­ στον μετά το 1930, είμαι βέβαιος πως θα έκριναν ότι έργα, εκτός του Κώστα Μόντη: δηλαδή του Μάνου Κράλλη, του Παντελή Μηχανικού, του θεοδόση Νικολά ου, το υ Φοίβου Σταυρίδη, το υ Μιχάλη Πασταρδή το υ Κυριάκου Χαραλαμπίδη δειγματοληπτικά, και για να μείνω μόνο στους πριν από την εισβο­ λή, θα μπορούσαν να συστοιχιστούν χωρίς καμία απολύτως εύνοια με τους εδώ συνομηλίκους τους και σύντεχνους της προπολεμικής ή τη ς μεταπολεμικής εποχής. Οι συγκρίσεις και οι συσχετισμοί δε βλάπτουν. Εκτός ίσως από εκείνους που έχουν γραπωθεί με νύχια και με δόντια από τις επισφαλείς «πρωτιές» τους. Ε, αυτοί ας χάσουν και λίγο τον ύπνο και τη μακαριότητά τους. □

Α. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ - Θ. ΤΣΙΜΠΟΥΚΗ (επιμέλεια)

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΕΙΣ Λ, ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ- θ. ΤΣΙΜΠΟΥΚΙ!

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Πώς διαμορφώνεται η ταυτότητα της ελληνικής πεζογραφίας μετά την «έκρη­ ξη» που σημειώθηκε στο τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα και ποια είναι η θέση της σε ένα τοπίο αυξανόμενης παγκοσμιοποίησης και ηγεμονίας του α γ­ γλόφωνου πολιτισμού; Τα κείμενα του τόμου διερευνούν τις νέες μορφολογικές και θεματικές το­ πογραφίες του ελληνικού μυθιστορήματος και επιχειρούν να το τοποθετήσουν στο λογοτεχνικό χάρτη της Δύσης με πυξίδα τις σύγχρονες τάσεις της κριτι­ κής. Νοητός άξονας του έργου είναι η γνώση του εαυτού μέσα από τη συνάντη­ ση και την αντιπαραβολή με τον (πολλαπλό) άλλο, η ανάγνωση της ελληνι­ κής πεζογραφίας μέσα από ξένες λογοτεχνίες και διεθνείς θεωρίες.

U ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΣΟΛΩΝΟΣ 133,106 77 ΑΘΗΝΑ τΐ]λ. 0103806305, 0103821813 lax 0103838173, e-mail: alexcom@otenet.gr - http://www.alexandria-publ.gr ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΤΗ ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ: ΠΕΣΜΑΖ0ΓΛ0Υ 5/ΣΤΑΔΙ0Υ 44,105 64 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 0103311719

γράφει ο Β ΑΓ Γ ΕΛ ΗΣ Π Α Ν Τ Α Ζ Η Σ

Κείμενα που γράφονται μι αφορμή (να βιβλίο

Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΥΦΗ ΤΟΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ «Με απομόνωσαν και σινά-σιγά άρχισαν να τρέφονται με την καρδιά μου» ΛήδαΜαργώνη, «Μοναξιά», Στάχτη Άμμος Άστρα, εκδόσεις «Ομπρέάα», 2002

αρά τις αντίθετες φιλότιμες προσπάθειες του υπαρξισμού, ψυχολογία και φιλοσο­ φία είναι σήμερα σχεδόν απολύτως διαχωρισμένες και στεγανές μεταξύ τους. Αντανακλά άραγε αυτό την ουσιαστική ασυνάφεια των δύο πεδίων ή μήπως τον αυστηρό κοινωνικό καταμερισμό μεταξύ εκείνων που τα καλλιεργούν, των ψυχο­ λόγων και των φιλοσόφων αντίστοιχα; Η συνήθης απάντηση κλίνει υπέρ της πρώτης εκ­ δοχής. Αντίθετα, το σημείωμα που ακολουθεί επιχειρεί μια κατάδυση μικρής αναπνοής -όση επιτρέπει ο χώρος της στήλης- στις κοινές ρίζες φιλοσοφίας και ψυχολογίας και σε μερικούς σταθμούς απ' όπου άρχισαν να παίρνουν αποφασιστικά αποκλίνουσες πορείες. Επειδή ο άνθρωπος ως φυσικό ον δεν έχει, από την αρχή τουλάχιστον της ιστορίας του μέχρι σήμερα, υποστεί κάποια ριζική βιολογική αλλαγή, είμαστε πεπεισμένοι πως και ο ψυχισμός του επίσης έχει παραμείνει αναλλοίωτος. Στην πραγματικότητα -και αυτό θα επιχειρήσουμε να δείξουμε- ο τρόπος που ο άνθρωπος βιώνει τον εαυτό του έχει ανε­ παίσθητα αλλά ριζικά αλλάξει στη διάρκεια της ιστορίας. Οι πνευματικές διαστάσεις ενυ­ πήρχαν πάντα στη σωματική ύπαρξη του είδους μας, καθώς όμως είναι δυνητικά απε­ ριόριστες, στο μεγαλύτερο ποσοστό τους ήταν και είναι ανεκδίπλωτες και ανεκδήλωτες δυνατότητες. Ένα μικρό μόνο φάσμα τους εκπραγματώνεται και εμπραγματώνεται κάθε εποχή. Πριν βγουν από μέσα μας και απλωθούν στο χώρο διεκδικώντας την υλοποίησή τους, δεν τις γνωρίζουμε (εδώ συχνά δε γνωρίζουμε τι θα πούμε πριν ανοίξουμε το στόμα μας· αυτό θα μας το πληροφορήσουν τα αφτιά μας ως εξωτερική μαρτυρία!). Κά­ θε πολιτισμός έχει μια δική του αίσθηση του ανθρώπινου ψυχισμού και πνεύματος, ο ο­ ποίος ενδέχεται να είναι μη προσεγγίσιμος και ακατανόητος σε ανθρώπους άλλων πολι­ τισμών και εποχών. Τα ψυχολογικά προβλήματα επίσης, ακολουθώντας αυτές τις μετα­ βολές, βιώνονται εντελώς διαφορετικά ή είναι ριζικά διαφορετικά από εποχή σε εποχή. Ας το κάνουμε σαφέστερο. Ας πάρουμε το παράδειγμα της αμφιταλάντευσης μπροστά σε μια κρίσιμη απόφαση. Στην Παλαιό Διαθήκη και στα ομηρικά έπη η αμφιβολία δε βιώνεται ως εσωτερικός διχασμός, ούτε ως σύγκρουση του πνεύματος με τη σάρκα. Βιώνε-

Ε

Π

21

Ε κδόσεις Π οιότητας HEINZ-GUNTHER n e s s e l r a t h

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ ΤΟ Μ ΟΣ A

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ I. Αναστασίου - 1. Βάσση Σ. Κοτζαμπάση - Θ. Κουρεμένο Π. Κυριάκου ΕΠΙΜΕΑΕΙΑ Δ. I. Ιακώβ - Α. Ρεγκάκος Καθηγητές ΑΠΘ Με 776 σελίδες 84 εικόνες, 3 χάρτες και 1 πίνακα

Ε κδόσει ς Π απαδημα Προσφορά στον Πολιτισμό m i την Παιδεία Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318 w w w .papadim asbooks.gr e-m ail: papadim as@ atp.gr

ται ως φωνή ή παρέμβαση εξωτερικών θεϊκών δυνάμεων. Την ώρα που ο Αχιλλέας αναρωτιέται αν πρέπει να βγάλει το σπαθί από το θηκάρι του και να σφάξει τον Αγαμέμνονα, το χέρι του το συγκρατεί η θεά Αθηνά, ορατή μόνο στον ίδιο. Όταν ο Αβραάμ ξεκινάει να θυσιάσει το μονάκριβο γιο του Ισαάκ, το κάνει ακολουθώντας εντολή εξωτερι­ κής ανώτερης δύναμης, ενώ ένας άγγελος σταματάει ξα­ νά το φονικό του χέρι. Θα ήταν λάθος να ερμηνεύσει κα­ νείς αυτούς τους θρύλους-πρότυπα απλώς ως επινοήσεις που πρόθεση έχουν να βγάλουν τον άνθρωπο από την ευθύνη των κρίσιμων διλημμάτων του. Στην πραγματικό­ τητα είναι απόρροια του βιώματος του ότι είναι άρρηκτα ενωμένος με το φυσικό κόσμο και τις δυνάμεις που τον κυβερνούν και πως τα αισθήματά του δεν περιορίζονται στο δικό του σώμα, αλλά διαχέονται και ανήκουν σε ολό­ κληρη τη φύση. Οι μεγάλες αποφάσεις (μας) ανήκουν συ­ νεπώς στις μεγάλες δυνάμεις που κυβερνούν εκείνη. Αυτό επίσης σημαίνει πως τα αισθήματα ευθύνης, άγχους και τύψεων που συνοδεύουν σήμερα παρόμοιες αποφάσεις δεν ανήκαν στα βιώματα εκείνων των ανθρώπων. Η συνειδητοποίηση πως οι αποφάσεις μας αποτελούν ε­ σωτερική μας πνευματική διεργασία προέκυψε σταδιακά και επίπονα. Στον Πλάτωνα βρίσκουμε ρητά και για πρώτη φορά τόσο καθαρά την ιδέα του διχασμού της επιθυμίας και του λόγου. Στο χριστιανισμό του Μεσαίωνα οι υπερφυ­ σικές δυνάμεις έχουν εισβάλει στην ατομική ψυχή και την έχουν μετατρέψει σε αρένα συγκρούσεων μέχρι τελικής πτώσεως - του ατόμου! Το άτομο τώρα βιώνει μια διφο­ ρούμενη κατάσταση: αν και προφανώς πιο αδύναμο από τις δυνάμεις που διεκδικούν τις επιλογές του, ως «οικοδε­ σπότης» φέρει την ευθύνη αυτών των επιλογών. Ο Φρόιντ προχώρησε τη διαδικασία της εσωτερίκευσης ένα βήμα α­ κόμη: τη θέση των υπερφυσικών δυνάμεων του Καλού και του Κακού την έχουν πάρει το Υπερεγώ και το Υποσυ­ νείδητο. Αν και πρόκειται πια σαφώς για τμήματα της ατο­ μικής ψυχής, στην πραγματικότητα λειτουργούν μέσα μας ως πέμπτη φάλαγγα εξωτερικών-κοινωνικών και φυσι­ κών- δυνάμεων. Παρά ταύτα, οι αποφάσεις πλέον βιώνονται ως ατομική επιλογή. Το αίσθημα της ευθύνης που συ­ νοδεύει αυτή την επιλογή με όλα της τα παραφερνάλια (αβεβαιότητα, άγχος κ,λπ.) αναδύεται ως κυρίαρχο βίωμα της εποχής. Υπάρχει άραγε κάποια σαφής κατεύθυνση σ' αυτές τις διαδοχικές διιστορικές μεταβολές του ανθρώπινου ψυχι­ σμού; Νομίζω πως ναι. Πρόκειται για την ολοένα και πιο σαφή αντιδιαστολή του υποκειμένου από το περιβάλλον του. Τη σταδιακή ανάδειξη του ατόμου στη βασική μονά­ δα του κόσμου. Ο «πρωτόγονος» άνθρωπος αισθανόταν να τον διαπερνούν όλα τα νήματα του κόσμου. Νήματα που απλώς συναντιούνταν μέσα του σχηματίζοντας το

Ε κδόσεις Π οιότητας πολύ πολύ έναν κόμβο, μα έφταναν στα άκρα όρια του κόσμου. 0 σύγχρονος άνθρωπος βιώνει τον εαυτό του ως μία μονάδα ανεξάρτητη μα και μοναχική -ανεξαρτησία και μοναχικότητα είναι οι δύο πλευρές του ίδιου νομίσματοςόχι μέσα μα απέναντι στον κόσμο. Η μεγάλη στροφή στην ιστορία του ανθρώπινου ψυχι­ σμού, η μεγάλη τομή ατόμου και κόσμου, υποκειμένου και αντικειμένου, ήταν έργο της φιλοσοφίας. Ήταν έργο κυ­ ρίως ενός φιλοσόφου, τον οποίο ασφαλώς εγκυμονούσε μια ολόκληρη εποχή: του Καρτέσιου. 0 Καρτέσιος διαχώ­ ρισε οριστικά τα όντα σε res extensa (εκτατά αντικείμενα) και res cogitans (συνειδήσεις), και αντιπαρέθεσε τα μεν στα δε. Αυτό σημάδεψε τη Μεγάλη Σχιζοφρένεια που έκχοτε διηθήθηκε από τη φιλοσοφία στη λογοτεχνία και α­ πό εκεί στην καθημερινή ζωή. Χωρίς ο φιλόσοφος να το καταλάβει, αποστειρώνοντας τον αντικειμενικό κόσμο από την ανώτερη ουσία της ζωής, άφησε το σκεπτόμενο υπο­ κείμενο απομονωμένο σε μια φαινομενικά απρόσιτη νησί­ δα συνείδησης στο κέντρο ενός νεκρού, κρύου και ξένου σύμπαντος. Του λοιπού η συνείδηση προκειμένου να συλλάβει το αντικείμενό της στην καλύτερη περίπτωση θα πρέπει -για να χρησιμοποιήσουμε μια υπέροχη φράση του Χάιντεγκερ- να εξέρχεται όπως το λιοντάρι από την τρώ­ γλη του σε αναζήτηση της λείας του. Από αυτή τη στιγμή ανοίγει η πόρτα στην παράνοια του σολιψισμού, που επίσης στη φιλοσοφία κάνει την πρώτη επίσημη εμφάνισή του; αν τις άλλες συνειδήσεις -τα άλ­ λα res cogitans- τις συλλαμβάνουμε μόνο μέσω των σω­ ματικών εκδηλώσεών τους στον εκτατό κόσμο (ως εικό­ νες, ως ήχους κ,λπ.), τότε η ύπαρξή τους δεν είναι τίποτε άλλο από ένα συμπέρασμα της δικής μας συνείδησης. Ένα συμπέρασμα που ποτέ δε θα μπορούμε να ξέρουμε αν δεν είναι τίποτε άλλο από ένα παραλήρημα, έστω ένα εσωτερικά συνεπές παραλήρημα, όπως ενδεχομένως και ολόκληρος εντέλει ο «έξω κόσμος». Παρά τον προφανή παραλογισμό του συλλογισμού αυ­ τού, το υποκείμενο που χρησιμοποιεί ως αρχιμήδειο ση­ μείο τη συνείδησή του είναι ανίκανο να τον απορρίψει. Το υποκείμενο που έχει αποστειρώσει από οποιαδήποτε μορφή συνείδησης τον «υλικό» κόσμο είναι έκτοτε καταδι­ κασμένο να ζει περιτριγυρισμένο από νεκρά αντικείμενα, από έναν κόσμο φαντασμάτων, που γίνεται ολοένα και πιο εφιαλτικός. Η μοναχική συνείδηση έχει χτίσει έναν «αερο­ στεγή» πύργο για να αποφύγει τις εισβολές, κι αφού τον τελείωσε διαπιστώνει πως έχει ανεπανόρθωτα φυλακιστεί σ' αυτόν. Πρόκειται για μια άγνωστη στο απώτερο παρελ­ θόν παθογένεια που ξεκίνησε από τη φιλοσοφία για να κα­ ταλάβει με τον καιρό όλες τις πνευματικές εκδηλώσεις, εμπνέοντας ταυτόχρονα στη λογοτεχνία μερικές από τις πιο δυνατές και σπαρακτικές στιγμές της. □

FRITZ GRAF Καθ. του Π ανεπιστημίου Π ρίνστον

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ ΤΟ Μ Ο Σ Β

ΡΩΜΗ

FRITZGRAF ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ

« U M

M V U S \C

■\ Χ Κ Ϊ 1 5Η .s a a 5 1 0 r M ;:: U

u

Lm

CAN

j \ v.

C1 N i5 ί ί Ρ Ο Π i

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δημ. Ζ. Ν ικήτας Καθηγητής Α ΠΘ Με 814 σελίδες 58 εικόνες, 2 χάρτες και 2 πίνακες

Ε κδόσει ς Π

απ αδημ α

Προσφορά στον Πολιτισμό και την Παιδεία Ιπποχράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 010 36.27.318 w w w .papadim asbooks.gr e-mail: p apadim as@ atp.gr

A

Βραβεία λογοτεχνίας 1995 · 365

Αγιον'0ρος·68

Βραβεία λογοτεχνίας 19 96 · 375

Ελληνικό παραμύθι· 130*

Αισθητισμός · 349

Βραβεία λογοτεχνίας 1997 · 386

Ένας αιώνας συγγραφείς

(μία συζήτηση)· 376

Αιώνας (ο) που φεύγα · 382

Βραβεία λογοτεχνίας 1998 · 398

Αλληλογραφία· 170

Βραβεία λογοτεχνίας 2000 ·4 1 3

Εξουσία και κοινωνία · 276

Αμερικανική πεζογραφία (σύγχρονη! · 237

Βραβεία λογοτεχνίας 2001 ·4 2 3

Εξπρεσιονισμός· 208

Αμερικανοεβραίοι συγγράφεις · 367

(1900-2000)· 403

Εξωτισμός· 314

Αμερική των μειονοτήτων · 394

Εκπαίδευσης (ψηφίδες) ·4 1 1

Αναγνώσεις και κείμενα · 234

Γαλλική επανάσταση· 216

Επιθεώρηση Τέχνης·67

Αναχρονισμός στον αιώνα μας · 283

Γαλλική ποίηση τα τελευταία

Επικοινωνιολογία·348

Ανθρωπολογία (κοινωνική) · 323

60 χρόνια· 310

Επιλεκτική βιβλιογραφία

Ανολοκλήρωτοι έρωτες · 261

Γενιά τω νΜ π ήηικ· 64*

Απίσταση και λογοτεχνία · 58*

Γερμανόφωνο θέατρο· 70

Επιλογή βιβλίων 1986-87· 172

Αρχαία λυρική ποίηση · 107*

Γέωπολπική και στρατηγικές · 331

Επιστήμες (κοινωνικές) · 222

Ασθένειες των συγγραφέων · 281

Χριστουγέννων· 253

Γλώσσα και Δημοτικό σχολείο · 345

Επιστήμες στον κόσμο μας · 220

Αστικό ελληνικό μυθιστόρημα · 338

Γλωσσολογία· 144

Επιστημονική φαπασία · 220

Αστυνομική λογοτεχνία · 86

Γνωοιακές επιστήμες · 408

Ερωτισμός και πορνογραφία · 341

Αυτοβιογραφία· 155

Γοαφές και υπογραφές γυναικών · 401

Ετερότητα (η) στην ελληνική

Αυτόχειρες (οι) στη λογοτεχνία · 284 Αφήγηση και παραμύθι· 363

Βιβλία για το καλοκαίρι · 148 Βαλκάνια (εδώ είναι)· 402

λογοτεχνία· 417

Δ Δεκαετία του '60 · 308

Η

Διακοπές και βιβλίο· 196

Ήχος (ο) της εικόνας· 329

Διακοπές. Εκδότες προτείνουν 460βιβλία· 244

Βιβλίο και στρατός· 146

Διανοούμενοι και εξουσία · 186

Βιβλία Α ' εξαμήνου 1992 ·29 2

Διηγήματα (ανέκδοτα)...

Βιβλία Β' εξαμήνου 1992 · 303

από το συρτάρι· 392

Βιβλία Α'εξαμήνου 1993 ·3 1 6

Δοκίμιο· 117

Βιβλία Β' εξαμήνου 1993 · 328

•4 0 9 Βιβλίο - η αγοραστική συμπεριφορά του κοινού · 224

θέατρο (νεοελληνικό)·89 θέατρο και παιδί· 214 θεολογία· 251 θεωρία (η) του Χάους · 409

Έγκλημα-Απόπειρες ερμηνείας · 239 Εθνικισμός· 322 Εθνικισμός (ο)σήμερα·418 20ός αιώνας. Συγγραφείς και βιβλία

Βιβλίο και εικονογράφηση · 248

(έρευνα)· 414

Βιβλίο και νέες τεχνολογίες · 188

Εκπαίδευση-Δημόσια

Βιβλίο και φυλακή · 99

θάλααοακαι ταξίδια·244

Θεσσαλονίκη· 128

Βιβλία Α'εξαμήνου 1994 · 340 Βιβλία (185) που αξίζει να διαβάζετε

Ο

και ιδ ιωτική· 247

Ιστορία νεοελληνικής λογοτεχνικής κριτικής · 419 Ιστορικό μυθιστόρημα · 291 Ιταλική λογοτεχνία· 76

Βιολογία· 203

Ελληνικά γράμματα στη Γερμανία · 368

Κ

Βυζάντιο· 129

Ελληνικά μπεστ οέλερ του 1990 · 252

Κινηματογράφος και ιστορία · 266

Βραβεία λογοτεχνίας 1995 · 364

Ελληνική πεζογραφία

Κινηματογράφος (θεωρία) ·3 1 7

Κινηματογράφου (χρόνια) · 353

Οικολογία και πολιτική · 318

Κοινωνία και κράτος· 233

Ολλανδικό γράμματα (ούμρονα) · 84

Τεχνολογίες (νέες) στην εκπαίδευση · 428

Κοινωνιολογία·119

Ολοκαύτωμα (ιστορία και μνήμη) · 400

Τηλεόραση και παιδί· 262

Κοινωνιολογία της ούγχρονης

Ομοιοπαθητική · 221

Τιμή και ντροπή· 351

Ομοφυλοφιλία · 246

Τρέλα και κοινωνία· 272

Όνειρο (το) στη λογοτεχνία· 240

Τσιγγάνοι: Ρομ, Μανούς και Σινιέ,

οικογένειας· 241 Κουλτούρα (η) της αμφισβήτησης· 352 Κόμικς· 217*

Όραμα (το) οτη λογοτεχνία · 263

Κριτική· 184 Κυπριακό γράμματα · 123*

Κ αλέ· 374

Οργισμένοι νέοι - Δεκαετία του ‘50 · 302 Όρια (τα) του μυθιστορήματος · 373 Όψεις του λαϊκού πολιτισμού · 404

A

Υπερρεαλισμός και έρωτας · 335 Υπερρεαλισμού (μορφές) ·4 1 2

Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα · 100

π

Λαϊκό τραγούδι · 362

11αραλογοτεχνία·354

Λαογραφία · 245

Παιδί και δημιουργικότητα · 361

Λατινοαμερικανική λογοτεχνία · 59*

Παιδί και περιβάλλον · 325

Λογοτεχνία της Αργεντινής · 315

Παιδική λογοτεχνία

Λογοτεχνία και ζωγραφική · 321

Υ Υπερρεαλισμός (ελληνικός) · 120

(θεωρία και κριτική )· 346

Υποτροφίες συγγραφέων · 371

Φ Φεμινιστικό έντυπο (ελληνικό) · 198 Φετίχ της γραφής· 360 Φετιχιομός·301

Λογοτεχνία (η) και το κακό · 289

Παιδικό βιβλίο· 94*

Λογοτεχνία και κινηματογράφος · 75

Παιδικά βιβλία W 8 7 · 180

Λογοτεχνία και μετανάστευση · 4 1 5

Παιχνίδι και π αιδ ί·236

Λογοτεχνία και νέο ι· 232

Περιπλάνηση στη λογοτεχνία · 282

Φιλοσοφία της ιστορίας · 344

Λογοτεχνία (Συγκριτική) · 427

Πολιτική γελοιογραφία · 268

Φιλοσοφία και φ ύσ η· 339

Λογοτεχνία και φωτογραφία · 271

Πολιτισμός και κουλτούρα · 195

Φινλανδικά γράμματα· 114

Λογοτεχνικό βιβλίο και παιδί · 242

Πράγα των συγγραφέων · 209

Φουτουρισμός· 141

Πρωτοπορίες και κινήματα · 270

Φρόιντ (επίγονοι)· 65*

Μ

Πώς να διαβάζουμε· 359

Μέοα Μαζικής Επικοινωνίας · 194

Πρωτοεμφανιζόμενοι πεζογράφοι · 420

Μεσαίωνας· 288

Πρωτοχρονιές του Μεσοπολέμου · 370

Μεσοπόλεμος και πεζογραφία ·2 7 9 Μ εταμοηέρνο·254 Μεταπολεμική ελληνική λογοτεχνία · 380

Ρ

X Χιούμορ· 124

Χιπιομός·341

Ραδιόφωνο και τηλεόραση · 2 1 5 Ρεαλισμός· 250

Μετάφραση · 156*

Ρ οκ ·21 9 Ρομαντισμός· 225

Μουσική και λογοτεχνία · 185

(σύγχρονοι αγγλόφωνοι) · 164

Χιούμορ και παιδική λογοτεχνία · 336

Μικρασιατικός ελληνισμός · 74* Μοναξιά και λογοτεχνία · 280

Φιλέλληνες

Χόλιγουπ (το) στη λογοτεχνία · 332 Χρονογράφημα· 293 Χωρισμός· 366

Ψ

I Σενάριο ( τ ο ) · 290

Ψυχανάλυση (το λυκόφως) · 264

Σημειωτική· 71 *

Ψυχανάλυση και λογοτεχνία · 163

Νέα Υόρκη (η) στη λογοτεχνία · 296

Στρουκτουραλισμός ·2 2 7 *

Ψυχανάλυση και πολιτική · 343

Νέο Μυθιστόρημα· 189

Συμβολισμός· 333

Ψυχανάλυση και ψυχοθεραπεία · 342

Σχολή της Φρανκφούρτης · 405

Ψυχιατρική και ψυχανάλυση ·2 1 0

Σώμα (το) στο λόγο και

Ψυχογλωσσολογία· 238

Ν

Ο 0ιδίπους·350

στην τέχ νη · 307

Ψυχολογία (κοινωνική) · 255

' Τα τεύχη που σημειώνονται με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί.

To βιβλίο στη ρωσική πρωτοπορία με αφορμή την έκθεση «The Russian Avant-Garde Book»

του Χ Ρ Η Σ Τ Ο Υ

HIldXOUViNV 32

ΧΡΥΣΟΠΟΥΛΟΥ

Νέα Υόρκη Το Μάιο φιλοξενήθηκε στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη η μεγαλύτερη έκθεση βιβλίων τη ς ρωσικής avant-garde που διοργανώθηκε ποτέ εκτός της ΕΣΣΔ. Επρόκειτο για μια εντυπωσιακή αναδρομή τριάντα χρόνων ρωσικής και σοβιετικής βιβλιοπαραγωγής, που για πρώτη φορά παρουσίασε με ενδελεχή τρόπο ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια στην πανκόσμια ιστορία του βιβλίου. Στη διάρκεια τω ν πρώτων δεκαετιώ ν το υ 20ού αιώνα οι Ρώσοι καλλιτέχνες της avant-garde αποτέλεσαν την εμπροσθοφυλακή που διαμόρφωσε την εξέλ ιξη του μοντερνιστικού κινήματος. Σε συνεργασία με σπουδαίους ποιητές και λογοτέχνες, οι Ρώσοι καλλιτέχνες της πρωτοπορίας θέλησαν να αποτινάξουν τον ακαδημαϊσμό που κυριαρχούσε στη ρωσική τέχνη και να δημιουργήσουν μια ρηξικέλευθη εικαστική και ποιητική γλώσσα. Οχήματα γι' αυτή τη σαρωτική αλλαγή ήταν τα πολυάριθμα (και συχνά βραχύβια) κινήματα που ανδρώθηκαν εκείνες τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα: σουπρεματισμός, κονστρουκτιβισμός, ραγιονισμός, νεοπριμιτιβισμός, ρωσικός φου­ τουρισμός κ.λπ. Η Οκτωβριανή Επανάσταση είχε θέσει νέους στόχους στη ρωσική κοινωνία και οι καλ­ λιτέχνες τη ς avant-garde αποτέλεσαν τους πλέον ένθερμους συμμέτοχους στην προσπάθεια για τη δημιουργία του νέου ανθρώπου. Αυτή η προσπάθεια χαρακτηρί­ στηκε από τη συλλογικότητα της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Τα παλιά ειδολογικά και ιδεολογικά στεγανά κατέρρευσαν. Οι γλύπτες και οι ζωγράφοι στράφηκαν στη δημι­ ουργία πρακτικών αντικειμένων (κεραμικά, υφάσματα, εμπορικές συσκευασίες), ενώ οι ποιητές έγραφαν διαφημιστικά σλόγκαν και συνθήματα για τις αφίσες της σοβιετι­ κής αγκιτάτσιας. Η ποίηση λειτουργούσε ως πολιορκητικός κριός απέναντι στο καλλι­ τεχνικό κατεστημένο και οι ποιητές συνεργάζονταν σε ισότιμη βάση με γλύπτες, ζω­ γράφους, σχεδιαστές και φωτογράφους, επιδιώκοντας να αλλάξουν το κοσμοείδωλο του μέσου ανθρώπου. Αντιστοίχως, τα βιβλία που εκδόθηκαν εκείνη την εποχή αντα­ νακλούσαν τη νεανική, αισιόδοξη ορμή του επαναστατικού κομμουνισμού των πρώ­ τω ν σοβιετικών χρόνων. Μέσα από αυτή την κοσμογονία γεννήθηκε μια παράδοση βιβλίων διάφορων ειδών (παιδικά, λογοτεχνικά, κυβερνητικά έντυπα, livres d'artiste,

«Ομιλητης-Ιτίχοι» (1929), Αλιξάντιρ Ροντοένκο

προπαγανδιστικές εκδόσεις, λευκώματα), που έγιναν γνωστά ως τα

βιβλίατηςρωσικήςπρωτοπορίας.

Τα προΐπαναστατικά φουτουριστικά ■κιράματα Τα πρώτα βιβλία που σχέδιασαν οι Ρώσοι φουτουριστές είχαν σκοπό να δώσουν ένα ράπισμα στο κοινό γούστο της εποχής’ και σατίριζαν τις ακριβές, συλλε­ κτικές εκδόσεις που προορίζονταν για τις βιβλιοθήκες τω ν μεγαλοαστικών σπιτιών (livres de luxe2). Η Ναταλία Γκοντσάροβα, ο Μιχαήλ Λαριόνοφ, ο Κάζιμιρ Μάλεβιτς και η Όλγα Ροζόνοβα, μαζί με τους ποιητές Αλεξέι Κρούτσενιχ, Βελιμίρ Χλέμπνικοφ, Βασίλι Καμένσκιι και Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι, κατασκεύασαν βιβλία στα ο­ ποία η αντίστιξη κειμένου και εικόνας επιδίωκε μια πρωτότυπη, επαναστατική συνύπαρξη. Μικρά σε μ έ­ γεθος, πολύ συχνά απλώς συρραμμένα από τυχαία χαρτιά διάφορων χρωμάτων, αυτά τα χειροποίητα βι­ βλία δεν προσπαθούσαν να μιμηθούν τις εκδόσεις του εμπορίου. Η εικονογράφηση ήταν χοντροκομμένη και σχεδόν παιδιάστικη, ακολουθώντας τις επιταγές του νεοπριμιτιβισμού. Κάποια βιβλία ήταν εικονογραφημέ­ να με αφηρημένα κυβιστικά και ραγιονιστικά σχέδια. Τούτες οι αυτοεκδόσεις είχαν σκοπό να σοκάρουν τον αναγνώστη και να καταρρίψουν τις αισθητικές συμβά­ σεις της εποχής5. Το κείμενο ήταν συνήθως χειρόγρα­ φο και τυπωνόταν με την ίδια λιθογραφική τεχνική ό­ πως και η εικονογράφηση. Πολλές φορές συγκεκριμέ­

νες λ έξεις τυπώ νονταν με λαστιχένιες σφραγίδες. Όπου υπήρχε στοιχειοθετημένο κείμενο, οι ποιητές πειραματίζονταν με διαφορετικές οικογένειες γραμμά­ τω ν και με τυπογραφικές διευθετήσεις που θυμίζουν τις εκδόσεις τω ν σουρεαλιστών και το νταντά. Αυτά τα βιβλία τυπώ νονταν σε ολιγάριθμες εκδόσεις και διανέμονταν από χέρι σε χέρι μέσα στους καλλιτεχνι­ κούς κύκλους της Μόσχας και τη ς Αγίας Πετρούπο­ λης4. Οι εκδόσεις αυτές δεν αποτελούσαν μέσο επι­ κοινωνίας με τις μάζες, αλλά λειτουργούσαν ως πλατ­ φόρμες διαλόγου ανάμεσα στους δημιουργούς. Ένα έξοχο παράδειγμα αυτών των βιβλίων είναι το του Β. Καμένσκιι. Η ποίηση του Καμένσκιι ακολουθεί τη σχολή που εισηγήθηκαν οι Κρούτσενιχ και Χλέμπνικοφ, βασίζεται σε α­ π οκομμένους φθόγγους και σπαράγματα λέξεω ν και θυμίζει την ποίηση τω ν Γάλλων λετριστώ ν. Στο τα ποιήματα είναι τυ ­ πωμένα στην πίσω όψη χαρτιού ταπετσαρίας. Με αυτό τον τρόπο, γυρνώντας τις σελίδες, ο αναγνώστης α­ ντικρίζει την πολύχρωμη ταπετσαρία στο verso και τα ποιήματα στοιχειοθετημένο μέσα σε ένα πλέγμα γεω­ μετρικών σχημάτων στο recto. Το βιβλίο εκδόθηκε το 1914 σε τριακόσια αντίτυπα. Στη Ρωσία των πρώτων χρόνων του 20ού αιώνα η συ­ νεργασία καλλιτεχνών και ποιητών ήταν πολύ στενή. Πολλοί καλλιτέχνες έγραφαν ποίηση, ενώ κάμποσοι ποιητές της πρωτοπορίας είχαν σπουδάσει σε σχολές

ανάμεσαστουςντυμένους

μνόςανάμεσαστουςντυμένους

Γυμνός

Ζάουμ

Γυ­

33

καλών τεχνών. Η ποίηση εκείνων τω ν χρόνων συνοδοιπορούσε με την τέχνη και η καλλιτεχνική δημιουρ­ γία εν γένει ταυτιζόταν με την πολιτική δράση. Οι ποι­ ητές έκαναν περιοδείες στην επαρχία προπαγανδίζο­ ντας επαναστατικές ιδέες, έδιναν διαλέξεις ή α υτο­ σχέδιαζαν παραστάσεις φορώντας φανταχτερά, προ­ κλητικά κοστούμια. Αυτή η παράδοση συνεργασίας και πολιτικής δράσης θα συνεχιστεί και θα φτάσει στο α­ πόγειό της στη διάρκεια τω ν επόμενων δεκαετιών.

g ifiM d / o m

Όλγας Ροζάνοβα σε συνεργασία με τον ποιητή Αλεξέι Κρούτσενιχ, όπου πολεμικές σκηνές συνδυάζονται με αποκόμματα εφημερίδων και ειδησεογραφικά τη λ ε ­ γραφήματα. Η έκδοση έγινε το 1916 σε εκατό αντίτυΕκτός από τη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη, σημα­ ντικές εκδόσεις γίνονταν και στη μακρινή Τυφλίδα, την πρωτεύουσα της Γεωργίας. Η Τυφλίδα αποτελούσε έ­ ναν μικρό παράδεισο για τους καλλιτέχνες που ήθε­ λαν να απομακρυνθούν από τις ταραχές τω ν πόλεων. Κέντρο τους ήταν η «Φανταστική Ταβέρνα», όπου ορ­ γανώνονταν παραστάσεις και δημόσιες αναγνώσεις και όπου στεγαζόταν και η εκδοτική επιχείρηση με την επωνυμία 41°. Τα βιβλία που εκδόθηκαν στη Γεωργία, υπό την εποπτεία των Κρούτσενιχ, Τερέντεφ και Ζντάνεβιτς, είναι ιδιαίτερα σημαντικά για το δεξιοτεχνικό συνδυασμό τυπογραφίας και χειρόγραφου κειμένου. 0 Ζντάνεβιτς ήταν έμπειρος τυπογράφος και γνώριζε σε βάθος την τέχνη του βιβλίου, ενώ ο Κρούτσενιχ πειρα­ ματιζόταν με τη χρήση καρμπόν και πολυγραφίας. Χα­ ρακτηριστικό παράδειγμα τω ν εκδόσεων της ομάδας 41° είναι η ποιητική συλλογή του Τερέντεφ με τίτλο που τυπώθηκε το 1919 στην Τυφλίδα σε δια­ κόσια πενήντα αντίτυπα.

Γεγονός,

ΟΓΗ9

Μ Ο ΛΟ A AW

r»»>A *»JW I

«Πηδούν, πιτούν» (1931), Μαρία Ιινιάκοβα

Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος Το ξέσπασμα το υ π ολέμου έδω σε νέα ώθηση στο φουτουριστικό καλλιτεχνικό όραμα. Οι καλλιτέχνες κλήθηκαν και πάλι να παίξουν ενεργό ρόλο. 0 Μαγιακόφσκι και ο Μάλεβιτς συνεισέφεραν στην πολεμική προσπάθεια σχεδιάζοντας αφίσες και κάρτες που θύ­ (φτηνές, λαϊκές εικόνες μιζαν τα δημοφιλή τυπω μένες σε μεμονω μένα φύλλα χαρτιού). Άλλοι καλλιτέχνες σχέδιασαν σειρές λιθογραφιών που συ­ νοδεύονταν από προπαγανδιστικά κείμενα. Η Γκοντσάροβα, για παράδειγμα, στο λεύκωμα ασπρόμαυρων λιθογραφιών με τίτλο συνδύασε ιστορικά και θρησκευτικά ρωσικά μοτίβα με αφηρημένες κυβοφουτουριστικές συνθέσεις. Ένα άλ­ λο παράδειγμα είναι η σειρά με τίτλ ο ης

Λούμπκι

Μυστικέςεικόνεςτουποήέμου Πόόεμοςτ

34

Judaica 0 πόλεμος δεν απείλησε το ανεκτικό, ανανεωτικό πνεύμα του φουτουρισμού. Το 1915, ενώ οι μάχες βρίσκονταν ήδη στο δεύτερο χρόνο, ήρθε η απαγό­ ρευση που είχε επιβληθεί στην έκδοση εβραϊκών ε ­ ντύπων. Το αποτέλεσμα ήταν να κυκλοφορήσει μια σειρά από έξοχα βιβλία στα γίντις. Ένα θαυμάσιο τ έ ­ τοιο παράδειγμα είναι το παιδικό βιβλίο Η έκδοση αυτού του παραμυθιού, που δια­ βάζεται στα παιδιά το εβραϊκό Πάσχα, αποτέλεσε καρ­ πό της συνεργασίας των Μαρκ Σαγκάλ και Ελ Λισίτζκι. Γι' αυτό το βιβλίο, ο Λισίτζκι ανέπ τυξε έναν κώδικα που τα ύ τιζε κάθε χαρακτήρα με ένα συγκεκριμένο χρώμα. Το βιβλίο αποτελούνταν από ελεύθερες σελί­ δες χωρίς δέσιμο και το κάλυμμα που τις φιλοξενούσε ήταν διακοσμημένο με σουπρεματιστικά σχέδια. Τυ­ πώθηκε το 1919 στο Κίεβο, σε εβδομήντα πέντε μόνο αντίτυπα.

κατσίκας.

Ηιστορίαμιας

Τα Βιβλία της Επανάστασης Στα χρόνια που επακολούθησαν τη ς Οκτωβριανής Επανάστασης, τα φουτουριστικά πειράματα διαμόρ­ φωσαν ένα στιλ γεωμετρικής αφαίρεσης, με κυριότερο εκπρόσωπο τον Κάζιμιρ Μάλεβιτς. Από το Δεκέμ­ βριο του 1915 ο Μάλεβιτς είχε παρουσιάσει το μανι-

φέσιο του σουπρεματισμού και είχε οργανώσει την ι­ στορική έκθεση με τίτλ ο «010». Οι νεω τερισμοί του σύντομα επηρέασαν και άλλα μέλη της avant-garde. Μετά την Επανάσταση, ο Μάλεβιτς είχε διοριστεί κα­ θηγητής στη σχολή τέχνης της πόλης Βιτέμπσκ. Εκεί τύπωσε και το σημαντικό βιβλίο του μια μοναδική συλλογή συνθέσεων από γε­ ωμετρικά σχήματα. Το βιβλίο εκδόθηκε το 1920 σε ά­ γνωστο αριθμό αντιτύπων. Σήμερα έχουν διασωθεί έ-

καλλιτέχνες την ανάγκη να πλησιάσουν το ευρύ κοινό.

0 Μαγιακόφσκι ήταν ο πρωταγωνιστής αυτής της εξό ­ δου. Εξέδωσε τα ποιητικά βιβλία του εικονογραφώ­ ντας τα ο ίδιος με ένα απλό, προσιτό στιλ, που θύμιζε τα λαϊκά Εκείνη την περίοδο η Ρωσική Τηλε­ γραφική Υπηρεσία (R0STA) ήταν υπεύθυνη για την προώθηση της εικόνας της Επανάστασης και παρήγγειλε μια σειρά από αφίσες που θα αναρτούνταν στις άδειες βιτρίνες τω ν καταστημάτων. Το έργο αυτό ανέ-

ντεκα αντίτυπα γνωστά στη Δύση, χωρίς να γνωρίζου­ με πόσα βιβλία ίσως υπάρχουν σε χώρες τη ς πρώην ΕΣΣΔ. Στη σχολή του Βιτέμπσκ ο Μάλεβιτς και οι μαθη­ τές του οργάνωσαν την ομάδα UN0VIS, με αποστολή την προσαρμογή τω ν σουπρεματιστικών ιδεών στις ε ­ φαρμοσμένες τέχνες, όπως ο σχεδιασμός βιβλίων. Ανάμεσα στους καλλιτέχνες που ενστερνίστηκαν τις ι­ δέες του UN0VIS ήταν και ο Ελ Λισίτζκι, που ήταν υ­ πεύθυνος για το τυπογραφείο τη ς σχολής. Στα σουπρεματιστικά βιβλία που εξέδω σε συμπεριλαμβάνεται και το σημαντικό παιδικό βιβλίο όπου η αφήγηση της ιστορίας γίνεται μέσα α­ πό α φ ηρ ημένες συνθέσεις, με πρωταγωνιστές ένα κόκκινο και ένα μαύρο τετράγωνο. Η Επανάσταση το υ 1917 είχε δημιουργήσει στους

λαβαν ο Μαγιακόφσκι και ο Λεμπέντεφ. Ο Βλαντιμίρ Λεμπέντεφ είχε προσαρμόσει τις σουπρεματιστικές ε ­ πιταγές σε ένα προσωπικό στιλ, δημιουργώντας α­ πλοϊκές παραστατικές εικόνες με γεωμετρικά σχήματα σε έντονα χρώματα. Οι αφίσες που έφ τια ξε για τη R0STA εκδόθηκαν το 1923 σε χίλια επτακόσια αντίτυ­ πα, σε ένα βιβλίο με τίτλο που κατόπιν δια νεμήθηκε στο εξω τερ ικό ως μέσο π ληροφόρησης για τα επιτεύγματα του σοβιετικού συστήματος. Οι κονστρουκτιβιστικές φ όρμες που συνδύαζαν το κόκκινο και το μαύρο άνθησαν τη δεκαετία του 1920 και οι αλλαγές που επέφεραν στην τυπογραφία είναι εμφανείς ακόμα και σήμερα. Τα τυποποιημένα γεω με­ τρικά μοτίβα και οι τεχνικές μηχανικής αναπαραγωγής

34σχέδια,

Σουπρεματισμός:

Λούμπκι.

«Γίγονός» (1919), I. Τφένπφ

γώνων,

Ηιστορίαδύοτετρα­

Ρωσικάπήακάτ: 1917-1922,

35

φ ορές στους σουπρεματιστικούς πίνακες, με τυπο­ γραφικά στοιχεία τοποθετημένα σε λευκό φόντο. Ο Λισίτζκι έδινε ιδιαίτερη σημασία στην αρχιτεκτονική κα­ τασκευή του βιβλίου. Για τη συλλογή του Μαγιακόφσκι με τίτλ ο κατασκεύασε ένα βιβλίο που μοιάζει με σημειωματάριο διευθύνσεων. Ένα ευρετή­ ριο συμβόλων στο δ εξί περιθώριο τω ν σελίδων επι­ τρέπει στον αναγνώστη να ανοίξει το βιβλίο κατευθεί­ αν στο αγαπημένο του ποίημα. Εκδόθηκε το 1923 σε δύο χιλιάδες αντίτυπα.

Γιατηφωνή,

«Πόλεμος» (1916), 0. Ροζάνοβα - Α. Κρούταενιχ

(όπως το φωτομοντάζ) σκόπευαν να αντικαταστήσουν την προσωπική ιδιοφυία του δημιουργού-καλλιτέχνη με το αποτέλεσμα της συλλογικής εργασίας. Οι νέες τεχνικές διδάσκονταν σε δύο κρατικές ακαδημίες τ έ ­ χνης που ιδρύθηκαν στη Μόσχα (Ινστιτούτο Κουλτού­ ρας της Τέχνης: INKhUK και Ανώτερα Κρατικά Καλλιτε­ χνικά & Τεχνικά Εργαστήρια: VKhUTEMAS). Αναγνωρίζο­ ντας το ρόλο τω ν βιβλίων ως οχημάτων μαζικής επι­ κοινωνίας, η κυβέρνηση έγινε ο πρωτεύων εκδότης της χώρας. Αν και η τέχνη γενικότερα δε συμπεριλαμβανόταν στις κρατικές προτεραιότητες, οι εκδόσεις πρωτοποριακής ποίησης με σουπρεματιστική εικονο­ γράφηση τυπώνονταν σε τρεις χιλιάδες αντίτυπα. Τα λαϊκά μυθιστορήματα με σουπρεματιστικά εξώ φυλλα έκαναν εκδόσεις τω ν είκοσι πέντε χιλιάδων α ντιτύ­ πων. Δύο από τους πιο σημαντικούς σχεδιαστές βιβλίων αυ­ τής της περιόδου είναι ο Αλεξάντρ Ροντσένκο και ο Ελ Λισίτζκι. Τα εξώ φ υλλα του Ροντσένκο έχουν αρχιτε­ κτονικά στοιχεία που ενοποιούν το εμπροσθόφυλλο και το οπισθόφυλλο όπως, για παράδειγμα, στο βιβλίο του Σεργκέι Τρετιάκοφ που εκδόθηκε το 1929 από τον «Κρατικό Εκδοτικό Οίκο» σε δύο χιλιά­ δες αντίτυπα. Τα εξώ φυλλα του Λισίτζκι έκαναν ανα­

Παιδικά Βιβλία Η παιδική λογοτεχνία απέκτησε πρωτεύουσα σημασία σε μια κοινωνία που σκόπευε να εκπαιδεύσει τις μά­ ζες, και τα παιδικά βιβλία που εκδόθηκαν εκείνη την περίοδο ήταν επηρεασμένα από τους νεωτερισμούς που έφ εραν οι Ρώσοι καλλιτέχνες. Δημιουργήθηκαν κολεκτίβες με σκοπό το σχεδίασμά βιβλίων που θα ή­ ταν ελκυστικά για τα παιδιά. Χρησιμοποιώντας τις αρ­ χές της αφηρημένης τέχνης, τυπώθηκαν πολύχρωμα βιβλία στα οποία οι ιστορίες περιγράφονταν με απλά σχήματα και όχι με παραδοσιακή παραστατική εικονο­ γράφηση. Σε αρμονία με το θαυμασμό που έτρ εφ ε ο μοντερνισμός για τις επιστημονικές και τεχνικές προό­ δους, τα βιβλία αυτό περνούσαν επαινετικά μηνύματα για τις προόδους της σοβιετικής βιομηχανίας, χωρίς να

Ομιήητής-Στίχοι,

36

<ί£νας εργάτης σκούπιζα τα εγκληματικά στοιχεία της Δημοκρατίας» (ρωσικά πλακάτ, 1917-1922)

«Χτίζοντας τη Μόοχα. Αρ. 11» (1930), Βλαντψίρ και Γκιόργκι Ιτίνμπφγκ

λείπουν και παραδείγματα βιβλίων που σκόπευαν στην ψυχαγωγία τω ν παιδιών. Ένα τέτοιο βιβλίο είναι και το ης Μαρίας Σινιάκοβα, στο οποίο διά­ φορα σχήματα μπορούσαν να κοπούν από τις σελίδες και να συναρμολογηθούν σε απλά παιχνίδια. Το βιβλίο αυτό τυπώθηκε στη Μόσχα το 1923 από τον οίκο «Νε­ αρή Φρουρά» σε πενήντα χιλιάδες αντίτυπα. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι παιδικές εκδόσεις στην ΕΣΣΔ ξεκίνη­ σαν με τιράζ δεκαπέντε χιλιάδων αντιτύπων το 1920 και μέχρι το 1930 μια συνηθισμένη έκδοση είχε φτάσει να τυπώνεται σε εκατό χιλιάδες αντίτυπα κάθε φορά.

Πηδούν, πετούντ

Προπαγάνδα Η κυβερνητική προπαγάνδα ήταν πηγή έξοχων εκδό­ σεων. Η α φηρημένη σουπρεματιστική προσέγγιση μπορεί να ήταν ιδεολογικά αποδεκτή, όμως δεν μπο­ ρούσε να χρησιμοποιηθεί εύκολα ως όχημα συγκεκρι­ μένων προπαγανδιστικών μηνυμάτων, γι' αυτό το λό­ γο στις κυβερνητικές εκδόσεις προτιμήθηκε η χρήση του φωτομοντάζ. 0 ρεαλισμός της φωτογραφικής κα­ ταγραφής θεωρήθηκε ότι μπορούσε να κατανοηθεί α­ μεσότερα από τις μάζες. Μια ομάδα θεωρητικών και καλλιτεχνών δημιούργησε ένα πρωτότυπο στιλ φωτο­

μοντάζ, με σκοπό τον εκθειασμό τω ν σοβιετικών επι­ τευγμάτων. Χρησιμοποιώντας αντισυμβατικές γωνίες λήψης και κοντινά πλάνα, κα λλιτέχνες όπως ο Ροντσένκο και ο Λισίτζκι σχέδιασαν βιβλία όπου οι σελί­ δες ακολουθούν η μία την άλλη σε μια συνέχεια που θέλει να προσομοιάσει την κινηματογραφική εμπειρία. Αυτές οι εκδόσεις, όπως το σημαντικό λεύκωμα ήταν πολύγλωσσες, διανέμονταν στο εξω τερικό και τυπώνονταν σε εκατοντάδες χιλιάδες αντίτυπα τη φορά5. Τα κονστρουκτιβιστικά γραφιστικά πρότυπα ήταν τόσο διαδεδομένα στη Σοβιετική Ένωση, ώστε εφαρμόζο­ νταν ακόμα και σε υποδεέστερες εκδόσεις, όπως τα κυβερνητικά έντυπα. Οι πλέον σημαντικοί καλλιτέχνες αναλάμβαναν να σχεδιάσουν τεχνικά περιοδικά, βιομη­ χανικές εκθέσεις και φόρμες εγγράφων. Τα αρχιτεκτο­ νικά περιοδικά είναι αξιοσημείωτο είδος, μια και η σο­ βιετική εξουσία της εποχής ήθελε να εκμοντερνίσει τα κρατικά κτίρια, που αποτελούσαν ορατά σύμβολα προ­ όδου. Αν και πολλά από τα φουτουριστικά αρχιτεκτονι­ κά σχέδια δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ6, τα αρχιτε­ κτονικά περιοδικά που τα προπαγάνδιζαν φ ιλοξενού­ σαν στις σελίδες τους τα πιο προωθημένα παραδείγ-

υπόκατασκευή,

ΕΣΣΔ

37

GasolineStations, VariousSmal FiresandMilk, SomeLosAngelesApartments,

1963, 1964, και 1965) και συ­ νεχίσ τηκε από το υ ς Sol LeW itt, Lawrence W einer, Joseph Kosuth και άλλους. Ακόμα και μέσα στη Ρωσία η παράδοση τω ν βιβλίων της avant-garde αποτέλεσε πεδίο έμπνευσης για την αντισυμβατική ρωσική τέχνη τω ν δεκαετιώ ν 1970-80, με παραδείγματα το ν Ilya Kabakov, τους Komar & Melamid και άλλους. Συμπερασματικά, τα βιβλία της ρωσικής πρωτοπορίας συνιστούν μια από τις μεγάλες παραδόσεις στη σύγ­ χρονη ιστορία του βιβλίου, συγγενική προς τα γερμα­ νικά και γαλλικά βιβλία του Μεσοπολέμου και τα βι­ βλία τη ς γαλλικής avant-garde τη ς δεκα ετία ς του 1890 (Pierre Bonnard, Alfred Jarry, Eugene Bataille, Appolinaire, Malarme κ.λπ.), οι κατακτήσεις της οποίας (ιδιαίτερα στη χρήση της φωτογραφικής εικόνας) πα­ ραμένουν επίκαιρες ακόμα και σήμερα.

«Η ιστορία μιας κατσίκας» (1919), Ε. Λιοίτζκι - Μ. Ιαγκάλ

ματα γραφιοτικής τέχνης εκείνων των χρόνων. Μια τ έ ­ τοια έκδοση ήταν και το περιοδικό

ΧτίζονταςτηΜόσχα: Μηνιαίαεπιθεώρησητουμοσχοβίτικουοοβιέττωνερ­ γατών, αγροτώνκαι αντιπροσώπωντουκόκκινου στρατού. Τα τεύχη που σχέδιασαν οι αδερφοί Βλαντι-

μίρ και Γκιόργκι Στένμπεργκ διατηρούν ακόμα και σήμε­ ρα τη ν πρωτοποριακή ορμή τους. Ένα τέτο ιο παρά­ δειγμα είναι το τεύχος 11, που τυπώθηκε στη Μόσχα το 1930 σε οκτώ χιλιάδες αντίτυπα. Η δ η μ ιο υ ργική ζύμω σ η τη ς ρωσικής avant-garde σταμά­ τησ ε απότομα το 1934, όταν το σταλινικό καθεστώς διακή­ ρ υ ξε το σοβιετικό ρεαλισμό ως επίσημο καλλιτεχνικό δόγ­ μα. Παρ' όλα αυτά, οι επιπτώ­ σεις τη ς ρωσικής πρω τοπ ο­ ρίας είχαν προλάβει να μπολιά σ ο υ ν το κίνημα το υ μ ο ­ ντερνισμού. Μπορούμε να ανιχνεύσουμε τις επιδράσεις των βιβλίων τη ς ρωσικής πρωτο­ πορίας στην παράδοση των α­ μερικανικών artists' books που ξεκίνησε στη δεκαετία του '60 από κ α λ λ ιτέ χ ν ε ς όπω ς ο Edward Ruscha (με τα κλασικά π λ έο ν βιβλία το υ

Twentysix

38

Η έκθεση στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης Η συλλογή βιβλίων τη ς ρωσικής πρωτοπορίας στο Museum of Modern Art στη Νέα Υόρκη αποτελείται α­ πό χίλια τετρακόσια βιβλία και θεωρείται η πλέον ολο­ κληρωμένη παγκοσμίως. Στην έκθεση που διοργανώθηκε τον περασμένο Μάιο εκτέθηκαν τριακόσια επι­ λεγμένα παραδείγματα που καλύπτουν την περίοδο 1910-1934. Τα βιβλία ήταν τοποθετημένα ανοιχτά μέ­ σα σε προθήκες, ενώ διακριτικά τοποθετημένοι κα­ θρέφ τες επέτρεπαν στον αναγνώστη να βλέπει τα ε-

«Εια τη φωνή» (1923), Ε. Λιοίτζκι

«Γυμνός υνάμτοα ατούς ντυμένους» (1914), Βυοίλι Καμένοκιι

ξώ φυλλα. Τα βιβλία μεγάλου μεγέθους ήταν τοποθε­ τημένα όρθια πάνω σε βάθρα. Σε αρκετές περιπτώ­ σεις υπήρχαν περισσότερα από ένα αντίτυπα το υ ίδιου βιβλίου που παρουσιάζονταν στη σειρά, καθένα ανοιγμένο σε διαφορετική σελίδα. Κάμποσο βιβλία εί­ χαν σαρωθεί και ο επισκέπτης είχε τη δυνατότητα να τα ξεφυλλίσει χρησιμοποιώντας οθόνες αφής, ενώ σε ά λλ ες περιπτώσεις είχαν τυπ ω θεί ακριβή αντίτυπα, που μπορούσε κανείς να εξετάσει από κοντά. 0 πολυ­ σέλιδος κατάλογος που εκδόθηκε με αφορμή την έκ­ θεση έχει τίτλο και εκδ ό θ η κ ε από το ΜοΜΑ και τις εκδ ό σ εις «Abrams». Πρόκειται για έναν τόμο αναφοράς στην τ έ ­ χνη του βιβλίου της ρωσικής πρωτοπορίας. Με εξαιρε­ τική και πλουσιότατη εικονογράφηση, πολύ ενδιαφέ­ ροντα δοκίμια και εξονυχιστική βιβλιογραφία, αξίζει σί­ γουρα τα σχεδόν εβδομήντα δολάρια που πρέπει να καταβάλει κανείς για να το ν αποκτήσει (από το site του ΜοΜΑ ή μέσω κάποιου διαδικτυακού βιβλιοπωλεί­ ου). Μια λιγότερο δαπανηρή λύση είναι η επίσκεψη στο δικτυακό τόπο του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης, με διεύθυνση www.moma.org. To site που παρουσιά­ ζει την έκθεση (ο τίτλος της ήταν: «The Russian AvantGarde Book: 1910-1934») είναι πολύ ελκυστικό, περι­ λ αμβάνει φ ω το γ ρ α φ ίες ό λω ν τω ν βιβλίων, video anim ation όπου μπορεί κανείς να «ξεφυλλίσει» τα εκ­ θέματα, ενώ μπορεί να διαβάσει και τα δοκίμια που περιέχονται στον κατάλογο.

1934

Την έκθεση «The Russian Avant-Garde Book» θα μπορεί να επισκεφθεί κανείς στη Μαδρίτη στο Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia από τις 4 Νοεμβρίου 2002 έω ς και τις 27 Ιανουάριου 2003. Κατόπιν, η ίδια έκθε­ ση θα στεγαστεί στο Museum fiir Angewandte Kunst της Φρανκφούρτης από τις 24 Σεπτεμβρίου έως και τις 25 Ιανουάριου 2004 (που συμπίπτει και με τη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου). □

TheRussianAvant-GardeBook: 1910ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

.Χπρώτα αστούρωσικά κιστοπμανιφέστα, ρόσωποτοπου υκοκυκλοφόρησε ινούνούστου.τοΈνα1912απόαπότα

1

τους Νταβίντ και Νικολάι Μπουρλιούκ, Βασίλι Καντίνσκι και Βέλιμιρ Χλέμπνικοφ.

2. Η παράδοση πολυτελών εκδόσεων, εικονογραφημένων από διάσημους καλλιτέχνες, διατηρήθηκε μέχρι και τη δεκαετία του 1950 από σημαντικούς ζωγράφους όπως ο Πικάσο, ο Ματίς και ο Σαγκάλ.

3. Το φουτουριστικό βιβλίο εκπροσωπεί μια διαρκή του καθιερωμένου ρωσικού κανόνα. Αυτή η τοποθέτηση α­ νήκει στον Νταβίντ Μπουρλιούκ που εισήγαγε τον όρο 1913.

4. Προοιωνίζοντας την παράδοση των 5. Είναι ενδιαφέρον να αναρωτηθεί κανείς αν τέτοιες εκδόσεις μπορεί να βρίσκονται αναξιοποίητες στα αρχεία του ΚΚΕ.

6. Όπως, για παράδειγμα, το περίφημο μνημείο του Βλαντιμίρ Τάτλιν για την 3η Διεθνή.

konstruktsiaxo

αποδόμηση dis-

Σάμιζντατ.

39

ΠΑΤΑΚΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ

Το Παρτάλι «Η ερωτική και πολιτική συνειδητοποίηση μιας νέας γενιάς στη Θεσσαλονίκη της μεταπολίτεοσης» Αώρη Κέζα Το ΒΗΜΑ, 01/04/2001

Θεόδωρο* Γρηγοριάδη$

Το Παρτάλι

«Ένα συγκλονιστικό ψυχογραφικό Ορίλερ τόχρονα και η ιστορία μιας πόλης και μιας γ ε ­ νιάς που ακόμα αναζητά το πρόσωπό της καθρέπτη και στον χρόνο» Ελένη Γκίκα Έθνος, 26/04/2001 «Εκείνο όμως, που δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στο έργο είναι ίσως η επιτυχημένη προσπά­ θε ια το υ σ υ γ γ ρ α φ έ α το υ ν α πρ ο χω ρ ή σει σε μ ια

r&

ανατομία στην ανάγκη της μεταμόρφωσης» Τάκης Μ ενδράκος Α υ γ ή , 05/2001 « Τ ο Π α ρ τά λι ε ίνα ι α ν α μ φ ιβ ό λ ω ς έ να ε ν δ ια -

·

£ |

φέρον και ιδιαίτερα πρωτότυπο γ ια τ α ελλη­ νικά δεδομένα βιβλίο» Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, Βιβλιοθήκη, 15/06/2001 «Τα θέματα του γένους, της ταυτότητας και της μεταμφίεσης στοιχειώνουν «Το Παρτάλι» Βαγγέλης Αθανασόπουλος Η Καθημερινή, 20/11/2001

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.3 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.3 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, ΤΗΛ. 0310.70.63.54-5

476 σελ., 15,26 <F

ΟΙ ΦΡΟΥΡΟΙ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ μυθ ιστόρημα

ΜΕ ΤΑΦΡ ΑΣ Η:

Ξ Ε Ν ΙΑ

Σ Κ Ο Υ Ρ Α

Τελευταίος επιζών μιας ξεπεσμένης οικογένειας βιομηχάνων, ο Μπιλ επιστρέφει στην πόλη του, μια μικρή επαρχιακή πόλη των ΗΠΑ, που αργοπεθαίνει από την οικονομική ύφεση. Πιάνει δουλειά στην τοπική εφημερίδα, αλλά ονειρεύεται να γράψει ένα μεγάλο έργο για το θάνατο του Αμερικάνικου ονείρου. Στην πόλη αυτή δεν συμβαίνει ποτέ τίποτα. Ως την ημέρα που ένας γέρος εξαφανίζεται και οι υποψίες πέφτουν στον γιο του. το «κακό παιδί» της πόλης. Τα Μ Μ Ε στρέφουν την προσοχή του στην ξεχασμένη πόλη που νιώθει να ξαναζεί στο ρυθμό του βί­ αιου εγκλήματος που όλοι πιστεύουν πως έχει διαπραχθεί. Ο Μπίλ ξεκινά την έρευνά του. Τι κρύ­ βεται πίσω από τις σιωπές, τα υπονοούμενα, τις φαντασιώσεις και εμμονές της τοπικής κοινωνίας; Είναι πραγματικά σημαντικό να ανακαλύψει την αλήθεια, αν υποτεθεί ότι αυτή όντως υπάρχει; Η πόλη των βιομηχανικών ερειπίων και των εγκαταλελειμμένων εργοστασίων μετατρέπεται σε σύμ­ βολο ενός έθνους που κινείται στο χείλος του μαρασμού και της παρακμής. Οι Φρουροί της Αλήθειας, βιβλίο της χρονιάς 2000 στην Ιρλανδία, ήταν στην τελική λίστα υποψηφιο­ τήτων για τα βραβεία Booker και Impac.

ε κ δόσεις

ΠΟΛΙΣ

■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■(.'Μ ΗΡΟ Υ 32ΊΗΛ.: 1010) 36 43 382· FAX: (010) 36 36 501· e-mail: polis@3th.forthnet.gr

επιμέλεια: Η Μ Α Σ Μ Α Γ Κ Α Ι Ν Η Σ

H IBM και το Ολοκαύτωμα ΗIBMκαιτοΟλοκαύτωμακαι υπότιτλο ΠώςηισχυρότερηεταιρείατηςΑμερικήςβοήθησετηναζιοτικήΓερμανίαναμετρήσει τους corporationhelpedNaziGermanycounttheJews,εκδόσεις «Time Warner», ■ ■ ε τίτλο Μ

■VI Εβραίους(IBMandtheHolocaust. HowAmerica'smostpowerful

o. 710) κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ η μελέτη του Έντουιν Μπλακ (Edwin Black), γόνου Πολωνών επιζησάντων του Ολοκαυτώματος και συγγραφέα του βρα­ βευμένου ( που είχε ως θέμα την εμπορική συνεργασία διάφορων εταιρειών με τους ναζί για την * HOW AMERICA'S MOST επίτευξη της «Τελικής Λύσης». Εγκατεστημένος στην Ουάσινγκτον, ο Μπλακ ■ POWERFUL CORPORATION θεωρείται ειδικός σε ό,τι αφορά τις χρηματοοικονομικές δραστηριότητες του l HELPEDNAZI GERMANY Γ Ράιχ, μια σχετικά άγνωστη πτυχή της ιστορίας της ναζιστικής Γερμανίας.

COUNT THE JEWS Στη συγκεκριμένη έκδοση ο Μπλακ ασχολείται αποκλειστικά με την ανάμειξη της πασίγνωστης αμερικανικής εταιρείας IBM με τη γενοκτονία των Εβραίων της Ευρώπης από τους ναζί. Μέχρι τώρα γνωρίζαμε κάποια πράγματα σχετι­ κά με τις εταιρείες που παρήγαγαν το περίφημο δηλητηριώδες αέριο Κυκλώνιο Β, το οποίο χρησιμοποιήθηκε στους θαλάμους αερίων, ή για άλλες που προμήθευσαν τα υλικά για την κατασκευή των κρεματορίων. Είναι γνω­ στό επίσης ότι κάποιες φαρμακευτικές εταιρείες υποστήριξαν οικονομικά τα «ιατρικά» πειράματα πάνω σε ανθρώπους. Στην πλειονότητά τους οι εταιρείες αυ­ τές ήταν γερμανικές. Στην προκειμένη περίπτωση όμως μιλάμε για μια αμερικανική εταιρεία-κολοσσό. Όταν οι ναζί προχώρησαν στη συστηματοποίηση και εκβιομηχάνιση του Ολοκαυτώ­ ματος, αντιμετώπισαν ένα τεράστιο πρόβλημα: την αρίθμηση και καταγραφή (όνο­ μα, διεύθυνση, μέλη οικογένειας, ιστορικό επαγγέλματος κ,λπ.) των Εβραίων κατοί­ κων κάθε χώρας που βρισκόταν υπό την κατοχή τους, εργασία που σήμερα θα γινό­ ταν μόνο με ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Τότε, φυσικά, δεν υπήρχαν ηλεκτρονικοί υπολογιστές, ωστόσο, η IBM είχε αναπτύ­ ξει ένα προχωρημένο, για την εποχή, τεχνολογικό πρόγραμμα, το Hollerith punchcard. Στο βιβλίο του ο Μπλακ αποκαλύπτει πώς με τη μεσολάβηση και την υποστή­ ριξη της IBM οι ναζί έφτασαν στον εξωφρενικό αριθμό τω ν έξι εκατομμυρίων νε­ κρών - κατόρθωμα που δε θα είχε επιτευχθεί αν η συγκεκριμένη εταιρεία δεν τους «έδινε τα φώτα της». Η έρευνα του Μπλακ ήταν εξαντλητική: συνομίλησε και συνεργάστηκε με περισσό­ τερους από εκατό ανθρώπους από επτά χώρες της Ευρώπης, με ειδικούς στη στα­ τιστική και τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, με ερευνητές και μεταφραστές, επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος, παιδιά επιζησάντων, πανεπιστημιακούς, αρχειολόγους, ιστορικούς, ακόμα και πρώην ανακριτές της δίκης της Νιρεμβέργης. Αν μη τι άλλο, η συγκεκριμένη έρευνα αποδεικνύει ότι όσο κι αν μοιάζει κορεσμένο, το θέμα του Ολοκαυτώματος έχει πολλές ακόμα άγνωστες και ξεχασμένες πτυχές που θα περάσει αρκετός καιρός για να μπορέσουμε να ερευνήσουμε εηαρκώς και, ενδεχομένως, να κατανοήσουμε. □

ΗσυμφωνίαγιατημεταφοράTheTransferAgreement!

42

Φρίκη και διαφθορά οτο Γ Ράιχ αρότι πολλοί ιστορικοί και ερ ευ ν η τές έχουν ασχοληθεί με το φ λέγον ζήτημα τη ς στάσης το υ γερμανικού λαού απέναντι στους ναζί και όσα ακολούθησαν κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν έχουν δο­ θεί ακόμα ικανοποιητικές απαντήσεις. Πώς, δηλαδή, ένα έθνος με τεράστια παράδοση πολιτισμού επ έτρεφ ε και στήριξε ένα από τα πιο ακραία και βίαια πολιτικά κινήματα στην Ιστο­ ρία. Στη δίτομη βιογραφία το υ Χίτλερ (που κυκλοφόρησε προσφάτως στα ελληνικό από τις εκδόσεις «Scripta») αλλά και στις εξαιρετικές αντα­ ποκρίσεις του Ουίλιαμ Σίρερ από το Βερολίνο τη ς δεκαετίας του '30, α­ ναπτύσσονται κάποιες απόψεις σχετικά με αυτό το ζήτημα - όπως επί­ σης στο α μφ ιλεγό μ ενο (εκδόσεις «TerzoBooks») του Ντόνιελ Γκολντχάγκεν. Στο εκ­ δόσεις «Simon & Schuster», σ. 338), οι διακεκριμένοι Βρετανοί δημοσιο­ γράφοι και συγγραφείς Άνταμ Λεμπόρ (Adam Lebor) και Ρότζερ Μπόις (Roger Boyes) ισχυρίζονται ότι ο μόνος τρόπος για να προσπαθήσει κα­ νείς να δώσει κάποιες απαντήσεις σε ένα από τα μεγαλύτερα ερω τήμα­ τα τη ς Ιστορίας το υ 20ού αιώνα δ εν είναι να ερευνήσει τη ν προσωπικότητα του Χίτλερ, τις πολιτικές ζυμώσεις υπό το ναζιστικό καθεστώς ή το Ολοκαύτω­ μα καθεαυτό, αλλά να διεισδύσει βαθιά στην καθημερινή ζωή τω ν απλών Γερ­ μανών τη ν περίοδο του Γ Ράιχ. Αντλώντας από πηγές και ντοκουμέντα που αποκαλύφθηκαν πρόσφατα, οι δύο συγγραφείς μάς δίνουν μια ανάγλυφη εικόνα τη ς καθημερινής ζωής στη ναζιστική Γερμανία φέρνοντας στο φως άγνωστες λεπτομέρειες, εξετά ζουν τον α­ ριθμό τω ν Γερμανών που γνώριζαν τι συνέβαινε στα στρατόπεδα εξόντω σης και σε ποιο βαθμό το Ολοκαύτωμα δ ιέθ ετε πράγματι ιδεολογικό υπόβαθρο. Πάνω απ' όλα μάς δείχνουν πώς «αξιοπρεπείς» και διαπρεπείς Γερμανοί συμβι­ βάστηκαν, είτε σε επίπεδο επαγγελματικό και κοινωνικό είτε σε προσωπικό, με τα δεδομένα μιας πρωτόγνωρης φρίκης. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο του βιβλί­ ου είναι πάντως η εικόνα μιας παντελώς διεφθαρμένης Γερμανίας, ενός κρά­ τους που διέπρεπε μόνο σε ό,τι αφορούσε επιχειρήσεις γενοκτονίας και εξό ­ ντωσης. Ίσως βέβαια τη ν απάντηση σε όλα αυτά να τη ν έδω σε παλαιότερα ο συγγρα­ φέας Ααρών Άπελφελντ, επιζήσας του Ολοκαυτώματος, όταν δήλω νε ότι «Αυ­ τό που ζήσαμε δεν ήταν μέρος τη ς Ιστορίας. Δεν ήταν ένα “ιστορικό" γεγονός. Αυτό που συνέβη ήταν ότι ήρθαμε σε επαφή με κάποιες αρχαϊκές δυνάμεις του ζόφου, με ένα σκοτεινό συλλογικό ασυνείδητο που αδυνατούμε μέχρι σή­ μερα να κατανοήσουμε». Αυτή η ιδιότυπη μεταφυσική του μίσους και της μαζι­ κής ανθρωποκτονίας είναι που καθιστά το Ολοκαύτωμα ένα πραγματικό μυστή­ ριο της σύγχρονης Ιστορίας. □

η

Πρόθυμοιδήμιοι ΕπιβιώνονταςτουΧίτλερ. ΔιαφθοράκαισυμβιβασμόςμέσαστοΓ Ράιχ(SurvivingHitler. CorruptionandCompromiseintheThirdReich,

Το «Ξινό Βιβλίο» ουντάσοιται μι την πολύτιμη ουνιργαοία tou βιβλιοπωλιίου

43

ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟ ΠΟ ΥΛΟ Υ

ΣΕΛΜΑ ΛΑΓ ΚΕ Ρ ΛΕ Φ ΣΟΥΗΛΙ Α (1 858-1 940)

I — 1" * d

I I σημαντική Σουηδή μυθισχοριογράφος και διηγημαιογράφος τιμήθηκε με το βραβείο Η Νόμπελ το 1909. Ήταν η πρώτη γυναίκα στη χώρα της που έλαβε μια τόση σπουI I δα ία διάκριση. Το έργο της στηρίζεται στην παράδοση και στους θρύλους της πατρί­ δας της, τους οποίους απέδωσε με μοναδικό τρόπο συνδέοντάς τους με ιστορίες αν­ θρώπινες και καθημερινές, έτσι ώστε το οικείο να μεταβάλεται σε μύθο. Αυτό φαίνεται, άλλωστε, στο πρώτο μυθιστόρημά της, (στα ελληνικά κυκλοφορεί στην εξαίρετη μετάφραση του ποιητή Νίκου Φωκά, από τις εκδόσεις «Εστία»). Ο πρωταγωνιστής, ο Γέστα Μπέρλινγκ, είναι ένας αποστάτης ιερέας με αδύνα­ μο χαρακτήρα, ο οποίος σαγηνεύει με ολέθριο τρόπο τις γυναίκες. Στην αφήγηση πα­ ρεμβάλλονται σκανδιναβικοί μύθοι, οι οποίοι στηρίζουν τις περιπέτειες των ηρώων, και οι περιγραφές είναι ποιητικές με τόνο μελαγχολικό. Παρόλο που στην παιδική της ηλικία η Σέλμα Λάγκερλεφ προσβλήθηκε από μια ασθέ­ νεια που την άφησε παράλυτη, είχε την εσωτερική δύναμη να μεταβεί στη Στοκχόλμη και να σπουδάσει παιδαγωγική αλλά και να ασχοληθεί συστηματικά με τη συγγραφή. Από την εκπαίδευση παραιτήθηκε το 1895 για να αφοσιωθεί στη λογοτεχνία. 'Οταν λίγο αργότερα ταξίδεψε στην Αίγυπτο και την Παλαιστίνη κατέγραψε τις εντυπώσεις της στο μυθιστόρημά της Μάλιστα την ίδια εποχή έγραψε και το συλλογή ιστοριών που αναφέρονται στη ζωή και τη δράση του Ιησού. είναι ένα παραμύθι για μικρούς και μεγάλους: ένα τόμτε -νάνος- μαγεύει το μικρό Νιλς, ένα πειραχτήρι, που μεταμορφώνεται σε τόμτε και αρχί­ ζει να ταξιδεύει μ' ένα κοπάδι αγριόχηνες πάνω από τη Σουηδία. Το 1894 κυκλοφόρησε η συλλογή διηγημάτων της και το 1897 το μυθι-

ΟθρύλοςτουΓέσταΜπέρλινγκ

Ιερουσαλήμ. ριπέτειεςτουΝιλςΧόλγκεροον

ΒίοτουΧριστού, Οιθαυμαστέςπε­

Αόρατοιδεσμοί

44

ΤαθαύματατουΑντίχρι­ στου. Οιιστορίεςμιαςέ­ παυλης Οαυτοκράτοραςτης Πορτογαλίας. Αναμνήσειςτηςπαιδικήςμουηλικίας ΤοδαχζυλίδιτωνΛέβενσκολντς,ΣαρλότΛέβενσκολντςκαι ΆνναΣβερντ.0 σχόρημα Σημαντικές συλλογές διηγημά­ τω ν αποτελούν και Άλλα της έργα είναι:

απλός λυρικός τρόπος γραφής της γοητεύει τον αναγνώστη. Ιτα ελληνικά κυκλοφορούν τα α­ κόλουθα βιβλία:

ΟαυτοκράτοραςτηςΠορτογαλίας,

μτφρ. Βίττης (Αρχιμανδρίτης), Ευσέ­ βιος Ν., Αθήνα, «Ακρίτας».

ΔιηγήματαγιαΧριστούγεννακαι Πρωτοχρονιά/Άρεν Π. - Λάγκερλεφ Σ., Αθήνα, «Gutenberg», 1989. Τοθαυμαστόταξίδι,μτφρ. Παύλος Βαλασάκης, Αθήνα, «Χελώνα». ΤοθαυμαστόταξίδιτουΝιλςΧόλγκερσον,μτφρ. Τασσώ Καββαδία, Αθήνα, «Ζαχαρόπουλος Σ.Ι.Α. Ε.», 1988. ΤοθαυμαστόταξίδιτουΝιλςΧόλγκερσον(τ. Α') Αθήνα, «Δωρικός», 1987. ΤοθαυμαστόταξίδιτουΝιλςΧόλγκερσον(τ. Β'), μτφρ. Μίνως Πόθος, Αθήνα, «Δωρικός». ΘρύλοιγιατοΧριστό,μτφρ. Λίζα Δ. Κοντογιάννη, Αθήνα, «Gutenberg», 1991. ΟθρύλοςτουΓαίοταΜπέρλινγκ,μτφρ. Νίκος Φωκός, Αθήνα, «Εστία», 1998. Τοτραγούδιτηςζωής:ΓκιέσταΜπίερλινγκ,μτφρ. Τασσώ Καββαδία, Αθήνα, «Ζαχαρόπουλος Σ.Ι.Α. Ε.», 1988. Τα χριστουγεννιάτικα τριαντάφυλλα, μτφρ. Λητώ Τσεκούρα, Αθήνα, «Καστανιώτη», 1989. □

45

γράφει η Χ Ρ Υ Σ Α Σ Π Υ Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ y ± _

ΜΑΡΓΚΑΡΕΤ ΑΤΓΟΥΝΤ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ

ΚΑΝΑΔΑΣ (1939-)

46

Μάργκαρετ Άτγουντ μαζί με την εξαίρετη διηγηματογράφο Άλις Μάνρο (Alice Munro) είναι οι πιο γνωστές και πολυδιαβασμένες συγγραφείς της χώρας τους. Γεννήθηκε στην Οτάβα και μεγάλωσε σε διάφορες πόλεις του Καναδά (Κεμπέκ, Οντάριο, Τορόντο). Ασχολείται με το μυθιστόρημα, την ποίηση και τη λογοτεχνική κρι­ τική. Το τελευταίο, μάλιστα, βιβλίο της, Ο τυφλός δολοφόνος, τιμήθηκε με το αγγλικό Βραβείο Μπούκερ. Η γραφή της είναι συγκρατημένη, σφικτή, χωρίς συναισθηματικές υπερβολές, ενώ ο ποιητικός ρεαλισμός ενίοτε συναντά το φανταστικό στοιχείο και τότε το αποτέλεσμα είναι πρωτότυπο. Ακόμα και οι πιο καθημερινές, κοινότοπες περιπτώσεις αναδεικνύονται από το σωστά δομημένο λόγο. Οι αναδρομές στο παρελθόν, η πυκνή αφήγηση, οι παρεμβάσεις άλλων επεισοδίων, που αρχικά δείχνουν να είναι άσχετα με τον κυ­ ρίως κορμό, είναι χαρακτηριστικά της γραφής της Άτγουντ, η οποία μετεωρίζεται ανά­ μεσα στο κλασικό και νεωτερικό είδος. Στο μυθιστόρημά της τυφλός δολοφόνος ε ­ ξιστορούνται οι περιπέτειες, οι απώλειες και οι συναισθηματικές ματαιώσεις της αφηγήτριας, η οποία καλύπτει μεγάλο χρονικό διάστημα της ζωής της. Αποσπάσματα ει­ δήσεων και άρθρων εφημερίδων στηρζουν τα γεγονότα και έτσι η πραγματικότητα, το ντοκουμέντο, εισβάλλει στον κόσμο του μύθου. Η ζωή, λοιπόν, η οποία χαρακτηρί­ ζεται ως «σκουπιδότοπος», αναδιπλούται και συμπυκνούται στις στιγμές που σημάδε­ ψαν μια ισχυρή οικογένεια βιομηχάνων, που παίζουν σημαντικό ρόλο στην οικονομική και πολιτική ζωή του Καναδά στις αρχές του 20ού αιώνα. Φανταστικές ιστορίες πα­

Ι

Ο

ρεμβάλλονται και ανατρέπουν προς στιγμήν τα δεδομένα της υπόθεσης και της πραγμα­ τικότητας, που ενώ έχουν ως αφετηρία τον εξωτερικό κόσμο, ωστόσο παραπέμπουν στο ονειρικό σάμπαν και το υποσυνείδητο. Ζτα ελληνικά κυκλοφορούν τα έργα της:

ToάλλοπρόσωποτηςΓκρέις,μτφρ. Έφπ Καλλιφατίδπ, «Ωκεανίδα», Αθήνα, 1998. Ανάδυση,μτφρ. Γιώργος Δανιήλ, «Εστία», Αθήνα, 1991. Ηιστορίατηςπορφυρήςδούλης,μτφρ. Παύλος Μάτεσις, «Εστία», Αθήνα, 1989. Ηκλέφτρακίσσα,μτφρ. Έφη Καλλιφατίδη, «Ωκεανίδα», Αθήνα, 1996. Μάτιγάτας,εισαγ.-μτφρ.: Ν. Κ., «Εστία», Αθήνα, 1996. Ηφαγώσιμηγυναίκα,μτφρ. Ρένα Χατχούτ, «Γράμματα», Αθήνα, 1984. □

47

Να ζούμε μετά... Γιατί υπάρχει συνέχεια με­ τά το τέλος... Να ζούμε μετά, με τη δύναμη της αγάπης του· που παρέμενε άθικτη,πέρα α π ’ το χρό­ νο· που μας κάνει να θέλουμε να μιλάμε, ακόμα κι αν δεν υπάρχουν λέξεις -καθένας έχει τη δική του εμπειρία- ικανές να εκφράσουν το χωρισμό, την απουσία, την έλλειψη που μας ξεσκίζει. Να ζούμε μετά, μέσα στο διάστημα που ά ­ φησε ο θάνατος, αυτός που δεν ξεχνάει ποτέ, ποτέ δεν σας αφήνει πια σε ησυχία, που βι­ άστηκε να σας ψιθυρίσει στο αυτί, με τον τρόπο του ένα Απόψε, που αντηχεί σαν α ­ πειλή. Να ζούμε μετά, όταν το πέπλο της ανη­ συχίας σκιάζει το φως της ημέρας.

«Μ αγάπησε, είναι το τέλος της αγάπης, μ αγάπησε και με λάτρεψε, είναι το τέλος της αγάπης, μ αγάπησε και μ’ έδιωξε».

Ασκληπιού 26-28, Αθήνα 10680 Τηλ.: 010 3630601 FaK : 010 3630622

Βασ. Κωνσταντίνου 175 Κορωπί 19400 T r \ \ . / F a x : 010 6624913

TOO

ΝΙΚΟΥ

ΠΑ

ΤΟΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΟΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ:

Γιατί οι Αμερικανοί δε γράφουν μεγάλα, «αριστουργηματικά» μυθιστορήματα

Ως συγγραφέας που γράφει στα αγγλικά, έχω συχνά ρωτηθεί από φίλους στην Ελλάδα ποιοι είναι οι μεγάλοι σύγχρονοι Αμερικανοί συγγραφείς - εννοώντας με αυτό ποια βιβλία να αναζητήσουν εκτός του Edgar Allan Poe, του Mark Twain, του William Faulkner ή του Ernest Hemingway. Επανειλημμένως, δεν έχω έτοιμη απάντηση. Διστάζω να παροτρύνω φίλους μου να διαβά­ σουν πιο πρόσφατους Αμερικανούς συγγραφείς όπως τον Norman Mailer, τον Kurt Vonnegut ή τον Heller, γιατί πιστεύω ότι τα βιβλία τους δεν μπο­ ρούν να συγκινήσουν το μη Αμερικανό. Όσο για τους σημερινούς, ποιον να προτείνω; Τον Updike ή τον Roth; Οι σύγχρονοι Αμερικανοί συγγραφείς δε φαίνονται ικανοί να παρουσιά­ σουν «σπουδαία» μυθιστορήματα, τύπου Τολστόι-Ντοστογιέφσκι-Μαλρό, που να αγκαλιάζουν (και να συγκλονίζουν) τον κόσμο, να γράφουν βιβλία παγκοσμίως αποδεκτά, να επικαλούνται ζητήματα παγκόσμια ή «ζωτικής σημασίας» και να περιλαμβάνουν χαρακτήρες που να απευθύνονται στον πυρήνα της ανθρωπότητας. Γιατί η Αμερική δεν έχει να επιδείξει ένα σύγχρονο Βίκτορ Ουγκό, έναν Εμίλ Ζολά, έναν Μπαλζάκ, Ντίκενς, Τολστόι ή Ντοστογιέφσκί; Μια αφελής ερώτηση, πράγματι, που ίσως μόνο ένας που άργησε να ξεκινήσει τη ζωή του συγγραφέα -όπως εγώ - θα μπορούσε να θέσει, αλλά μια ερώτηση την οποία θα προσπαθήσω εδώ να απαντήσω, ξεκινώντας από το χώρο της πολιτικής επιστήμης και κάνοντας μετά μια αναφορά στην ίδια τη λο­ γοτεχνία. Βασική μου ιδέα είναι ότι το «τέλος της ιστορίας», η έλλειψη οραμάτων, έχει επη­ ρεάσει τους συγγραφείς της Δύσης τόσο, ώστε να είναι ανίκανοι να φανταστούν το μεγάλο έργο που όλοι τους κυνηγάνε, το «Great American Novel», όπως έχει ο­ νομαστεί. Τι είναι το τέλος της ιστορίας και τι σχέοη έχει με τη λογοτεχνία; Η φράση μπήκε στην καθημερινή μας συζήτηση από τον Φράνσις Φουκουγιάμα, πολιτικό επιστή-

49

ΤοΤέλοςτης

NewLeftReview,

δότη της τον Perry Anderson (με έδρα μονά, που έγραψε το βιβλίο με τον τίτλο το Λονδίνο): Στο βιβλίο του ο Φουκουγιάμα ισχυρίζεται ότι η ανθρω­ Τολμηρά ιδεώδη, υψηλές θυσίες, ηρωικοί αγώνες θα πότητα έχει φτάσει στο έσχατο σημείο της ιδεολογικής σβήσουν μέσα στην πληκτική ρουτίνα της κατανάλωσης και της ψηφοφορίας- η τέχνη και η φιλοσοφία παραλύ­ της εξέλιξης με το θρίαμβο της δυτικής φιλελεύθερης ουν, καθώς ο πολιτισμός ανάγεται σε θεραπεία του πα­ δημοκρατίας. 0 κομμουνισμός, ο φασισμός, ο ναζισμός, ρελθόντος. Τεχνικοί υπολογισμοί αντικαθιστούν την ηθική ο σταλινισμός έχουν ηττηθεί. Οι εθνικιστικοί πόλεμοι και πολιτική φαντασία («Το Τέλος της Ιστορίας», New Left (Βαλκάνια), οι θρησκευτικοί (μουσουλμάνοι) και οι τοπι­ Review, σ. 283). κοί του σήμερα, μολονότι αληθινοί και οδυνηροί, δεν εί­ Αν ο Χέγκελ είναι εκείνος που εμπνεύστηκε τον όρο «Το ναι παρά «υπολείμματα» του ιστορικού παρελθόντος, Τέλος της Ιστορίας», τότε ο Νίτσε επινόησε τον «Τελευ­ που περιορίζονται σε συγκεκριμένες θρησκευτικές κοι­ ταίο Άνθρωπο». Η σύγχρονη βιομηχανία και δημοκρατία, νότητες και στις υποβαθμισμένες ζώνες του Τρίτου Κό­ έγραψε ο Νίτσε, θα επιφέρουν μια εποχή «όπου ο άν­ σμου’ . θρωπος δε θα εξαπολύει πια τα βέλη της επιθυμίας του Αυτό δε σημαίνει ότι όλες οι εθνικές εντάσεις ή τα φα­ πέρα από τον άνθρωπο» και «η γη θα έχει μικρύνει» χω­ τριαστικά πάθη, ο τρόμος ή η ανταρσία έχουν σβήσει. ρίς μόχθο ή κίνδυνο, ανισότητα ή μοναξιά, κανόνες ή Το τέλος της Ιστορίας δεν είναι η εξαφάνιση κάθε μετα­ πάθη: ένας κόσμος από ανθρώπινους γήινους ψύλλους, βολής ή σύγκρουσης. Έχουμε φτάσει στην εξάντληση που αντέχουν το μέγιστο χρονικό διάστημα - οι τελ ευ ­ όλων τω ν βιώσιμων εναλλακτικών τάσεων του πολιτι­ ταίοι άνθρωποι. «Γεύονται τις μι­ σμού της Δύσης, και ιδιαίτερα της κρές τους απολαύσεις την ημέρα δυτικής φιλελεύθερης δημοκρα­ και τις μικρές τους απολαύσεις τη τίας. 0 Φουκουγιάμα είχε κι άλλα νύχτα αλλά μεριμνούν και για την να πει: καμία άλλη λέξη που να υγεία τους». «Έχουμε ανακαλύψει λήγει σε δε διαφαίνεται την ευτυχία» λένε οι τελευταίοι άν­ στον ορίζοντα. Μια δυτική φ ιλε­ θρωποι και μας κλείνουν το μάτι. λεύθερη δημοκρατία είναι αυτό που όλοι λαχταρούν στον κόσμο, Ο συγγραφέας πριν και μη ά το είναι η τελική μορφή ανθρώπινης τέλος της Ιστορίας διακυβέρνησης, αυτή θα οδηγού­ θέλω να συγκρίνω δύο βιβλία, ένα σε την εξέλιξη της Ιστορίας στο που γράφτηκε μέσα στη δίνη της τέρμα. Το τέλος της Ιστορίας δεν Ιστορίας, δηλαδή λίγο μετά τη Ρω­ είναι η επίτευξη ενός τέλειου συ­ σική Επανάσταση, και ένα δεύτερο στήματος, αλλά η εξάλειψη κάθε που γρά φ τη κε τη δεκα ετία του καλύτερης εναλλακτικής λύσης.

1990, το οποίο αναφέρεται όμως Εν συντομία, κανείς δεν επιθυμεί στην ίδια περίπου χρονική περίοδο. διακοπές στη Βουλγαρία ή σε θε­ Από τη σύγκριση γίνεται αντιληπτό ραπευτήριο στην Ουγγαρία, αλλά ακριβώς πώς έχει επηρεαστεί η ικα­ όλοι θέλουν δικαίωμα ψήφου, έ ­ ipveor Χίμινγουιϊ νότητα του συγγραφέα να φαντά­ να κεραμίδι πάνω από το κεφάλι ζεται τον κόσμο και την κοινωνία. τους και, στην καλύτερη των περιπτώσεων, μια καλω­ Το πρώτο είναι του Βίκτορ Σερζ, ενός τροτσκιστή που διακή τηλεόραση με εκατό κανάλια. βίωσε τη Ρωσική Επανάσταση. Στο απουσιάζουν οι μεγάλες μάχες όπως ονομάζεται, είναι χωρισμένο σε μεταξύ οραμάτων, οι ταξικές διαμάχες, οι μεγάλοι πό­ κεφάλαια με μορφή αυτούσιων διηγημάτων, σπονδυ­ λεμοι. Η Δύση θα επιλύσει τις διαφορές της μέσω οικο­ λωτών ιστοριών. Είναι αυτοδύναμες διότι ο συγγραφέας νομικής διπλωματίας και όχι με άλλο τρόπο. Πιο σημα­ δε γνώριζε πότε θα τον συλλάμβανε και θα τον εκτεντικό απ' όλα, απουσιάζει, ίσως, μια τέχνη που να ξεπηλοόσε ο Στάλιν, κι επομένως επιθυμούσε κάθε κεφά­ δά από τέτοιου είδους αγώνες, ιδεολογίες και λανθα­ λαιο να είναι όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένο σε πε­ σμένες πεποιθήσεις. ρίπτωση θανάτου του. Δεν έγραφε ζώντας στη σχετική Παρ' όλη τη λύτρωση που επιφέρει, ωστόσο, ο επίλο­ ασφάλεια του Μανχάταν, ούτε ζούσε μέσα στην αφθο­ γος της ιστορίας για την ανθρώπινη ελευθερία έχει το νία του δυτικού τρόπου ζωής2. Μέσα από την ίδια τη τίμημά του. Σύμφωνα με έναν αριστερό στοχαστή, εκ­

ΙστορίαςκαιοΤελευταίοςΆνθρωπος.

-ισμός

ΤέλοςτηςΙστορίας

50

φουΤούλαγιεφ,

Ηυπόθεσητουσυντρό­

σκληρή ζωή, μέσα από την πάλη, κέντησε το δημιούρ­ γημά του. εκδόθηκε το 1948, όταν ο Σερζ είχε ήδη πεθάνει σε συνθήκες έσχα­ της φτώχειας. Η ιστορία διαδραματίζεται την εποχή των εκκαθαρίσεων του Στάλιν, στη δεκαετία του τριάντα. Με φόντο το πανόραμα της ιστορίας και την προοπτική ενός επικείμε­ νου θανάτου, όλες οι ατομικές ε ­ νέργειες οξύνονται, όλα τα πάθη κορυφώνονται και όλες οι αποφά­ σεις -ακόμη και οι πιο ασήμαντεςαποκτούν μια σημασία που προσ­ δίδει στο μυθιστόρημα ένταση και συγκίνηση. Ένα βιβλίο που μοιάζει επιφανεια­ κά με εκείνο το υ Σερζ είναι του Αμερικανού Μαρκ Χέλπριν

ΗυπόθεσητουσυντρόφουΤούλαγιεφ

0στρα­ τιώτηςτουΜεγάλουΠολέμου. τηςΙστο­ ρίας,

δύο συγγραφείς χρησιμοποιούν τον ουρανό και τα α­ στέρια. Μα -ακόμη και σε αυτό το μη ανθρώπινο στοι­ χείο- η έννοια της ανθρωπότητας είναι πανταχού πα­ ρούσα στον Σερζ, σχεδόν όμως ανύπαρκτη στον Χέλπριν. Σε ένα κεφάλαιο που φέρει τον τίτλο «Στο χείλος του τί­ ποτα», ένας ηλικιωμένος τροτσκιστής, ο Ρίζικ, που εκπροσωπεί μια από τις θετικές δυνάμεις στο μυθι­ στόρημα, επαναφέρεται στη Μό­ σχα από τη Σιβηρία ώστε να δικα­ στεί για συνωμοσία με στόχο τη δολοφονία ενός άντρα που ονο­ μάζεται Τούλαγιεφ - ενός Μοσχο­ βίτη, υπεύθυνου για σφαγές Ρώ­ σων. 0 για πολλά χρόνια δεσμοφύλακάς του, ο Πακόμωφ, μετα­ φέρει με έλκηθρο τον Ρίζικ για να εκδικαστεί:

Γράφτηκε μετά το Τέλος Καθώς κυλούσε το έλκηθρο, τους ότα ν δηλα δ ή ιδανικά και κατεύναζε με μια κοινή ζεστασιά. πράξεις αυτοθυσίας κάθε είδους Ένα ελαφρύ αεράκι πάγωνε τα χεί­ θεωρούνταν ύποπτα. Με αυτό το λη και τα ρουθούνια τους. Απαλ­ λαγμένοι από βάρος, από πλήξη, α­ βιβλίο ο συγγραφέας προσπάθησε πό εφιάλτες, απαλλαγμένοι από τον να γράψει το μεγάλο, «αριστουρΝόρμαν Mtikep ίδιο τους τον εαυτό, έπλεαν στο γηματικό» α φήγημα5. Με φ όντο φεγγαρόφως. Τα λιγοστά άστρα, αυτά που θεωρούσαν την Ιταλία του Α' Παγκόσμιου Πολέμου, ο Χέλπριν εξι­ σχεδόν αόρατα, ήταν τέλεια, και το καθένα από αυτά ή­ στορεί τις περιπέτειες ενός Αλεξάντρο, ενός ολοκλη­ ταν απερίγραπτα μοναδικό, μολονότι δεν είχε ούτε όνο­ ρωτικά σύγχρονου ανθρώπου. 0 Αλεξάντρο είναι καθη­ μα ούτε μορφή μες στην αχανή λάμψη. γητής αισθητικής, δηλαδή λάτρης της ομορφιάς, ερα­ - «Νιώθω σαν μεθυσμένος», ψιθύρισε ο Πακόμωφ (ο δε­ στής του κάλλους, άνθρωπος χωρίς επαναστατικές φι­ σμοφύλακας). λοδοξίες. Γι' αυτόν, η Τέχνη με κεφαλαίο Τ και ο έρως - «Εγώ είμαι νηφάλιος», αποκρίθηκε ο Ρίζικ, «αλλά νιώθω χωρίς κεφαλαίο Ε είναι η απάντηση στο θάνατο και την ακριβώς το ίδιο» (σ. 189). καταστροφή. Το βιβλίο αρχίζει και τελειώνει με αυτή την Οι δύο άντρες γεύονται από κοινού τη φύση, η φύση εί­ απάντηση στη φρίκη. 0 Σερζ, αν και ο πιο πολιτικοποιη­ ναι για όλους τους ανθρώπους, και η εμπειρία που μοι­ μένος εκ των δύο, είναι παρ' όλα αυτά πιο ασαφής και ράζονται ο δεσμοφύλακας και ο καταδικασμένος ωθεί λιγότερο απόλυτος σχετικά με το νόημα του θανάτου τον πρώτο, σε ένα διάλογο που ακολουθεί την παραπά­ και τη φρίκη του εικοστού αιώνα. Σε αντίθεση με τον νω σκηνή, να αποκαλέσει τον εχθρό «αδερφό» του. Επί­ Χέλπριν, ο Σερζ επιτρέπει στους χαρακτήρες του να σης, αξιοσημείωτη είναι η στάση απέναντι στην ανθρω­ ζουν και να αναπνέουν και όχι να κατέχουν προκαθορι­ πότητα που επιτρέπει σε κάθε άνθρωπο να υπάρχει: τα σμένη στάση απέναντι στον κόσμο. Η απάντηση στη αστέρια μπορεί να είναι ανώνυμα, όμως είναι μοναδικά φρίκη του εικοστού αιώνα -ακόμη και στον πόλεμο- δεν - ακόμη και τα πιο ασήμαντα αστέρια. Αντιπαραβάλλεται είναι ούτε η απαισιοδοξία ούτε η αισιοδοξία, αλλά ότι: η αυτό με τον Χέλπριν, όπου ο Αλεξάντρο -ο Ιταλός αφη­ ζωή συνεχίζεται4. γητής- και ένας φίλος του ανεβαίνουν σ' ένα βουνό: Η σύγχρονη προοπτική που εκπροσωπεί ο Χέλπριν είναι κατά κάποιο τρόπο αδύναμη να αιχμαλωτίσει την πίστη και την αίσθηση αλληλεγγύης που διαπνέει το μυθιστό­ ρημα του Σερζ. Και οι δύο συγγραφείς χρησιμοποιούν τη φύση προκειμένου να διευρύνουν τον καμβά των έργων τους, να τους προσδώσουν έναν επίγειο λυρισμό. Και οι

Η μόνη στιγμή που ο Ρομπέρτο και ο Αλεξάντρο διαφώ­ νησαν ήταν όταν έφτασαν σε μια μικρή λίμνη... η διαφω­ νία τους ήταν για το πώς να θωρούν το φως, μιας και ο Αλεξάντρο ήθελε να βλέπει τον κόσμο χρυσαφένιο κα­ θώς το ηλιόφως πλημμύριζε τη λίμνη, να νιώθει τη ζέστη

51

ν' αγγίζει το πρόσωπό του, να τον αγκαλιάζει η λάμψη, μα ο Ρομπέρτο επιθυμούσε να 'χει τα μάτια του καθαρά όσο ο ήλιος σκιαγραφούσε αυστηρά κάθε τέλεια λεπτο­ μέρεια των λόφων (Μαρκ Χέλπριν, σ. 333).

Η περιγραφή της πόλης και του ουρανού συμπεριλαμβά­ νει όλη τη Μόσχα και ο ήρωας που λέγεται Κόστια απο­ τελ εί κομμάτι μιας μεγαλύτερης ύπαρξης· «αντιλαμβάνε­ ται» τη μαγεία του χώρου μόνο αφού έχει παρουσιαστεί σε μας τους αναγνώστες και έτσι εμείς οι αναγνώστες Στο έργο του Χέλπριν, οι δύο άντρες δε συμμερίζονται αισθανόμαστε ότι συμμετέχουμε σε μια μεγάλη σκηνή. 0 καν την ίδια άποψη για τη φύση. 0 αφηγητής θέλει η άντρας που θα σκοτώσει ο Κόστια στην επόμενη σκηνή, φύση να σβήσει τα περασμένα και να του προσφέρει έ ­ ο Σύντροφος Τούλαγιεφ της Κεντρικής Επιτροπής, έχει να «χρυσό» κόσμο. Η συνείδησή του φαίνεται να αγνοεί σταματήσει και εκείνος να κοιτάξει την υπόλοιπη ανθρωπότητα, να υ­ προς τα πάνω, στον αστραφτερό περέχει. 0 Αλεξάντρο, ο ήρωας ουρανό, στέκοντας άναυδος για του κινείται μέσα στην τόσο χρόνο ώστε να προλάβει να ιστορία αντί να είναι μέρος τη ς τον πυροβολήσει στο στήθος ο Κόδεν παγιδεύεται μέσα σ' αυτή, η στια. Όπως στην προηγούμενη πα­ οπτική του γωνία είναι αυτή ενός ραπομπή, οι δύο αντίπαλοι (φύλα­ αισθητή. κας και φυλακιζόμενος, δολοφ ό­ Μπορεί να είναι γοητευτική η γρα­ νος και θύμα) ενώνονται από την φή του Χέλπριν, αλλά η περιγρα­ απεραντοσύνη της φύσης που ξ ε ­ φή της φύσης, σαν να ανήκει απο­ περνάει τον καθένα ξεχωριστό. κλειστικά στη συνείδηση του αφη­ Αυτές οι διαφορές στην αντιμετώ­ γητή, δεν ακτινοβολεί προς τα έ ­ πιση της φύσης δεν είναι απλώς ξω, δε μας δίνει έναν ουρανό που θέμα συγγραφικού στιλ ή αφηγη­ να απλώνεται πάνω από όλη την ματικής τεχνικής, ή ακόμη μια δια­ Ιταλία ή πάνω από την πόλη ή πά­ φορά απόψεων, διότι λειτουργούν νω από τη φυλακή, ο ύ τε θυμίζει σε ένα πολύ πιο «λεπτό» επίπεδο τη φύση στη νουβέλα του Τζέιμς και επηρεάζουν ολόκληρο το έργο Τζόις μια φύση που ε ­ κατά τρόπο που είναι δύσκολο να νώνει τους ζώντες με τους πεθα­ [ντγκαρ Άλαν Πόι εξηγηθεί μόνο διό του παραδείγ­ μένους. Η περιγραφή μοιάζει πιο ματος. Η διαφορά έχει να κάνει με την κοσμοθεώρηση πολύ με μια κάμερα που την κρατάει μόνο ο αφηγητής. της εποχής στην οποία γράφουν οι συγγραφείς.

0 προσωποποιημένος ουρανός μάλλον δείχνει την α­ 0 Βίκχορ Σερζ πίστευε ακόμη ότι θα μπορούσε να πλά­ πουσία της κοινωνίας, μας περιορίζει, και ενώ μπορεί να σει με τη φαντασία του και μόνο μια κοινωνία και τους μας αρέσει το στιλ, υποχρεώνει τον αναγνώστη να διώ­ χαρακτήρες της και, κατά συνέπεια, ο αφηγητής φαίνε­ ξει από το νου του την ύπαρξη μιας σφριγηλής και ζω­ ται να αποτελεί μέρος από κάτι ευρύτερο. Η αριστερή ντανής ανθρωπότητας. Ας κάνουμε ακόμη μια σύγκριση του ιδεολογία ήταν εκ φύσεως αλτρουιστική - κάθε ά­ με τον Σερζ στη σκηνή λίγο πριν δολοφονηθεί ο Σύντρο­ τομο αντιμετωπίζεται με αξιοπρέπεια, όπως άλλωστε φος Τούλαγιεφ από έναν ονειροπόλο νέο, τον Κόστια: και η ίδια η ζωή. Μολονότι ο Χέλπριν πραγματεύεται μια ιστορική περίοδο στην οποία άνθρωποι σαν τον Σερζ (ή Ένα βράδυ του Φεβρουάριου, γύρω στις δέκα η ώρα, το χιόνι σταμάτησε να πέφτει στη Μόσχα, και ένα λεπτό στρώ­ τον ήρωά του) υπήρχαν και αγωνίζονταν, φαίνεται ότι α­ μα πάγου τύλιξε τα πάντα σε απαστράπτοντα κρύσταλλα. δυνατεί να φανταστεί ένα περιβάλλον συνύπαρξης Τα άψυχα κλαδιά των δέντρων και των θάμνων στους κή­ που βιώνεται συλλογικά. Ή, ακόμη κι αν μπορεί να το πους έμοιαζαν μαγικά. Κρύσταλλα γεμάτα φως άνθιζαν στις φανταστεί, δεν πιστεύει πως μπορεί να μας το παρου­ πέτρες, κάλυπταν την πρόσοψη των σπιτιών, έντυναν τα σιάσει. Μερικές φορές αναρωτιέμαι εάν αυτό οφείλεται μνημεία. Περπατούσες σε αστέρια φτιαγμένα από πούδρα στη γνωστή συντηρητική αντίληψη του κόσμου που χα­ μέσα σε μια πόλη αστρική. Χιλιάδες κρύσταλλα κυμαίνο­ ρακτηρίζει τον Χέλπριν. Αδυνατούν όντως οι συντηρητι­ νταν σε γλόμπους φωτός γύρω από τα φώτα του δρόμου. κοί να «ανοιχτούν»; Μπορούν να συμπάσχουν αρκετά με Κοντά στα μεσάνυχτα ο ουρανός έγινε εκπληκτικά καθαρός. τους άλλους ώστε να πλάσουν πιστευτούς χαρακτήρες; Το μικρότερο φως εκτινασσόταν προς τον ουρανό σαν σπα­ Μήπως τελικά μεγάλα μυθιστορήματα μπορούν να γρά­ θί. Ήταν ένα καρναβάλι κρυστάλλου. Η σιγή σπινθήριζε. 0 Κόστια αντιλαμβάνεται τη μαγεία μόνο αφού είχε περπατή­ ψουν μόνο εκείνοι που αποτολμούν να αμφισβητούν το σει μέσα στη νύχτα για μερικά λεπτά... (σ. 24). κατεστημένο;

Στρατιώτη,

TheDead,

52

Πρόσθετοι λόγοι που {μποδίζουν τη συγγραφή του μπλέκονται οι άνθρωποι για άλλη μία φορά σε εμπόλε­ «μ{γάλου μυθιστορήματος» από Αμερικανούς μη κατάσταση για ό,τι εμείς στον κόσμο της δυτικής μυ­ θιστοριογραφίας θεωρούσαμε πως ήταν Ιστορία; Υπήρ­ Ρώτησα έναν Αμερικανό συγγραφέα και καθηγητή λογο­ ξαμε μάρτυρες της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας και τεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Utah, τον Φρανσουά Κατης εξέγερσης των Ινδιάνων Τσιάηας στο Μεξικό. Αλλά μόιν, αν συμφωνεί με το ότι δεν υπάρχουν μεγάλα αμε­ ρικανικά βιβλία πια. Δε διαφώνησε. Μου απάντησε, πρώ­ μάλλον ούτε και από αυτές τις εμπειρίες θα μπορέσου­ με να συνθέσουμε ένα πραγματικά βαθυστόχαστο βι­ τον, ότι ο κόσμος είναι πολύ μεγάλος για να καυχιέται βλίο με οικουμενική απήχηση. κανείς ότι μπορεί να τον γνωρίζει, δεύτερον, ότι ο συγ­ γραφέας σήμερα δεν μπορεί να εξαπατήσει το ν ανα­ Ως άτομα που ζούμε μέσα στον πλούτο της Δύσης, φαί­ γνώστη του ηαριστάνοντας ότι γνωρίζει τον κόσμο ολό­ νεται δεν έχουμε μόνο αποκλείσει από τα έργα μας ή­ κληρο και, τρίτον, ότι δε διαθέτουμε πλέον τη γοητευτι­ ρωες που είναι πρόθυμοι να «πεθάνουν» για υψηλά ιδα­ κή πίστη και το πνεύμα αισιοδοξίας του δέκατου ένατου νικά, αλλά αμφιβάλλουμε ακόμη και για το αν το σύγ­ αιώνα, πνεύμα που απαιτείται για να πιστέψουμε στη χρονο αναγνωστικό κοινό θα αποδεχόταν τέτοιου εί­ δυνατότητα συγγραφής του έξοχου, ενοποιητικού αφη­ δους ήρωες. Με αυτή την έννοια ούτε συγγραφείς υ­ γήματος. Το μεγάλο σύγχρονο αμερικανικό μυθιστόρη­ πάρχουν ούτε αναγνώστες - ο πραγματικός θάνατος. μα, πρόσθεσε, εάν ποτέ έκανε την εμφάνισή του, θα Αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης στην ικανότητά μας ως συγγραφέων να αναλάβουμε το «μεγάλο αφήγημα» α­ περιείχε εξακόσιες σελίδες μινιμαλιστικού πεζού λόγου: φαντάσου ο μινιμαλιστής Ρέιμοντ Κάρβερ να καταπια­ ντανακλά έναν πιο γενικό κυνισμό που έχει διεισδύσει σε όλους του τομείς γνώσης. στεί με τα θέματα του Τολστόι.

0 συγγραφέας Norman Mailer γράφει ότι η δυτική κοι­ Ενδεχομένως, τότε, αυτό που το Τέλος υ­ νωνία της αφθονίας δεν προκαλεί ποδηλώνει είναι ότι το ρομαντικό την έντονη συγκίνηση ούτε τα έ ­ όραμα του δέκατου ένατου αιώνα ντονα πάθη που χρειάζονται για να που τροφοδότησε όχι μόνο τη λο­ ακονίσει την πένα του ένας νέος γοτεχνία αλλά και την πολιτική έ ­ συγγραφέας6. Ας αντιπαραβάλχει πια σβήσει. Η έξαρση του καπι­ λουμε τους πόρους της Δύσης με ταλισμού και του ατομικισμού, η ι­ α υτό που ο Μάρκες ισχυρίζεται κανότητα να ταυτιστεί κανείς με τη πως είναι «η ουσία της μοναξιάς δυστυχία των άλλων έχει μειωθεί μας». Στην ομιλία του κατά την τ ε ­ σημαντικά5. λετή της παραλαβής του Νομπέλ, Πολλοί σύγχρονοι Αμερικανοί συγ­ το 1982, είπε ότι «Ποιητές και ε ­ γραφείς έχουν επιχειρήσει να συγ­ παίτες, μουσικοί και προφήτες, γράφουν το «μεγάλο αφήγημα» στρατιώτες και αχρείοι, όλοι εμείς (The Grand Narrative) μέσα από δημιουργήματα της χαώδους αυ­ κω μικο-τρα γικές καταστάσεις. τής πραγματικότητας, χρειάστηκε (Tom Robbins, Τ. C. Boyle, Kurt να ζητήσουμε λίγα από τη φαντα­ Vonnegut). Άλλοι πλάθουν «σοβα­ σία, διότι η μέγισ τη πρόκληση ρούς» ήρω ες με βαθιά ριζωμένα μπροστά μας είναι η ανάγκη συμ­ πιστεύω και ιδανικά για τα οποία βατικών πόρων που θα κάνουν τη είναι πρόθυμοι να πεθάνουν, όμως Ιούζαν Ιόνταγκ ζωή μας αξιόπιστη. Αυτή, φίλοι ο ύ τε και α υ το ί π είθουν (Ε. L. μου, είναι η ουσία της μοναξιάς μας». Μήπως έχει δίκιο Doctorow, Mark Helprin, Hansen). Δεν είναι τυχαίο ότι τα ο Alexandre Kojeve, Γάλλος φιλόσοφος του μεσοπολέ­ δικά τους μυθιστορήματα τοποθετούνται στο παρελ­ μου, όταν λέει ότι στο τέλος της Ιστορίας θα είμαστε α­ θόν, όπου τέτοιου είδους κίνητρα μοιάζουν πιο αληθο­ νίκανοι να παράγουμε οποιαδήποτε αριστουργήματα; φανή. Άτομα πρόθυμα να πεθάνουν για τις πεποιθήσεις Υπάρχει και ένα επιπλέον ζήτημα που έχει να κάνει με τους, για την αυτοεκτίμησή τους, για την αίσθηση ηθι­ την Αμερική: ότι οι Αμερικανοί φοβούνται την ανάμειξη κής εξαχρείωσης -μερικά από τα συστατικά που συνθέ­ της πολιτικής στη λογοτεχνία τους γιατί οι συγγραφείς τουν ένα μεγάλο αφήγημα- δε χαρακτηρίζουν πια τις έχουν ασυναίσθητα «μακαρθικοποιηθεί». Έχω την αίσθη­ σελίδες της σύγχρονης μυθιστοριογραφίας, ίσως επειδή ση ότι κάθε Αμερικανός έχει επηρεαστεί από ορισμένες δεν αποτελούν συστατικό της σύγχρονης νοοτροπίας. επιδράσεις του μακαρθισμού. Το υποσυνείδητο του Ωστόσο, αναρωτιέται κανείς, ακόμη και σήμερα, δεν ε ­

τηςΙστορίας

53

συγγραφέα τον εμποδίζει να τοποθετήσει ιδέες, καθώς και εκείνους που τις υποστηρίζουν, στο κέντρο του διη­ γήματος γιατί υπάρχει κάτι «κομμουνιστικό» σε αυτό. Τα περισσότερα βιβλία που ασχολούνται με την πολιτική, όταν αντιπαραβάλλονται με τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά, μοιάζουν κάπως κενά. Πάρα πολλά πολιτικώς ενεργά ά­ τομα και «υποστηρικτές» ενός βιβλίου μπορεί να συντελέσουν στο να χαρακτηριστεί ο συγγραφέας του κομ­ μουνιστής. Ακόμη και ο Ε. Λ. Ντόκτοροου, ο οποίος μπορεί να θεω­ ρηθεί ο κορυφαίος πολιτικός μυθιστοριογράφος, φαίνε­ ται να υποβιβάζει την έμφαση στα πιστεύω και τη δρά­ ση. Σε μια σκηνή στο αναγνωρισμένο μυθιστόρημά του (1975), ένας από τους χαρακτήρες του αυνανί­ ζεται πίσω από ένα καμαράκι, καθώς παρακολουθεί κρυφά την Έμα Γκόλντμαν (τη θεωρητικό της αναρχίας) να κάνει έρωτα με το σύντροφό της. Η έμφαση όμως οτη σκηνή αυτή εστιάζεται στον άντρα αυτόν που αυνα­ νίζεται παρά στην Έμα Γκόλντμαν που τελικά σκοτώνεται για τα πι­ στεύω της. Ροζ διήγημα; Ασφα­ λώς. Αριστουργηματικό αφήγημα; Όχι βεβαίως. Υπάρχουν π ολλοί περισσότεροι λόγοι πέρα από την αρχική επιρ­ ροή του Μακάρθι στο αμερικανικό υποσυνείδητο που δικαιολογούν το δισταγμό του Αμερικανού συγ­ γραφέα να δημιουργήσει αληθι­ νούς ήρωες που είναι όντως «αρι­ στεροί», που μάχονται για κάτι. Μη πολιτικά και γενικώς ανιστόρητα «ζώα» οι ίδιοι (υπό την ευρωπαϊκή έννοια της πολιτικής και της ιστο­ ρίας ως τμ ή μ α τη ς δ ο μ ή ς το υ ίδιου το υ πολιτισμού), για το υ ς Αμερικανούς συγγραφείς η επιλο­ γή των θεμάτων επηρεάζεται από εκείνη συγκεκριμένα την αμερικανική παραλλαγή της δημοκρατίας και την έμφαση στο χαμηλού επιπέδου υ­ λικό, τον περιθωριακό άνθρωπο. Μια αίσθηση ισότητας που διακατέχει κάθε Αμερικανό την οποία εντόπισε ο de Tocqueville, μια υγιής αντι-ελιτίστικη νοοτροπία. Η επιθυμία να αποφευχθούν θεωρητικά κατασκευάσμα­ τα μέσα από τα οποία θα εξετάζει κανείς τον κόσμο, ό,τι έκαναν κάποτε οι άνθρωποι πριν από το , οδηγεί στην απουσία μιας πιο ολοκληρωμένης πο­ λεμικής. Είναι ίσως αδύνατον να φανταστεί κανείς ότι οι άνθρωποι πίστευαν κάποτε σε ιδεολογίες, όπως είναι ο κομμουνισμός ή ο φασισμός, εάν ο ίδιος δε διακατεχό-

Ragtime

ρίας

54

Τέλοςτηςιστο­

ταν από ισχυρά πολιτικά πιστεύω. Χωρίς ένα σύστημα αξιών, ωστόσο, το να ανοικοδομήσει κανείς ένα ολό­ κληρο όραμα είναι ακατόρθωτο. Οι Αμερικανοί (και σιγά σιγά οι Ευρωπαίοι) φοβούνται τα πιστεύω. Υπάρχει ένας «άγραφος νόμος» ότι οι αφηρημένες ιδέες κατά κανόνα μολύνουν ένα έργο τέχνης και γι' αυτό θα πρέπει να διατηρούνται σε απόσταση ασφάλειας. Κοινωνικός ρεα­ λισμός αποκαλείται αυτό και απορρίπτεται. Εντούτοις, κανένας δημιουργός «αριστουργηματικού μυθιστορήμα­ τος», από τον Τολστόι ως τον Ντοστογιέφσκι, δεν μπο­ ρεί να κατηγορηθεί πως ανήκε στην τάξη των «σοσιαλρεαλιοτών». Οι συγγραφείς, αν δεν έχουν καν δική τους ιδεολογική στάση, θα πρέπει πραγματικά να εξετάσουν τη «στάση» αυτή και να συνειδητοποιήσουν ότι αυτή η ουδετερότη­ τα είναι από τη φύση της μια ιδεολογική στάση. Το να αρνούμαστε τη σπουδαιότητα τω ν ιδεών, ιδεών τις ο­ ποίες νιώθει και πιστεύει κανείς, δε μας επιτρέπει απαραιτήτως να παράγουμε καλύτερη τέχνη. Δεν επιχειρηματολογώ υ­ πέρ της εισαγωγής του διδακτισμού στη συγγραφή, αλλά υπέρ μιας επίγνωσης αυτού, ιδιαίτερα μιας επίγνω σης για το πότε τέτοιου είδους συστατικά στοιχεία απουσιάζουν υποθετικά, αλλά στην ουσία -για τον οξυδερκή α­ ναγνώστη- είναι παρόντα. Αυτό δε σημαίνει ότι βιβλία που χαρακτηρίζονται από ευρεία κοι­ νωνική συνείδηση δεν μπορούν να βρουν πρόσφορο έδαφος στην α­ μερικανική πραγματικότητα και στη φαντασία τω ν Αμερικανών ή ότι τέτοιου είδους ανησυχίες δεν υφίστανται. Το υλικό μοιάζει να μας κοιτά κατάματα. Οι συγγραφείς τω ν μειονοτήτω ν φαίνεται να έ ­ χουν το μονοπώλιο σε αυτό. Το χρώμα του δέρματος είναι το αμερικανικό ζήτημα -από τον Τουέιν ως τον Φόκνερ- και οτιδήποτε άλλο υστερεί σε σύγκριση με αυτό. Προσδοκά κανείς τα βιβλία μιας Τόνι Μόρισον να είναι πιο δημοφιλή σε διάφορες κοινωνίες και τάξεις απ' ό,τι του Updike ή του Roth που ασχολούνται με τη μικροκοινωνία της άρχουσας τάξης παραδείγματος χάριν. θε­ ωρώ ότι το υλικό για τέτοιου είδους μυθιστορήματα - ό ­ πως της Μόρισον- υπάρχει παντού γύρω μας (όπως η ε ­ ξέγερση στο Λος Άντζελες το 1992), αλλά επειδή πολ­ λοί από εμάς στερούνται ή δεν έχουν επίγνωση ενός βαθύτερου πιστεύω, δεν κατέχουμε μια πολεμική με ε-

σιο, περιεργάζονται το χρώμα και την ηλικία της μπο­ γιάς, εάν είναι λαδομπογιά ή νερομπογιά, εξετάζουν τα ξεφλουδίσματα της μπογιάς, τη σκόνη στις γωνίες, τις γρατοουνιές στο τζάμι του παραθύρου, το πάχος του τζαμιού και αναρωτιούνται πώς το παράθυρο κρατιέται τόσο ψηλά. Αυτή είναι η μέθοδος εργαστηρί­ ου, αυτά που μας μαθαίνουν στα μαθήματα της συγγραφής. Πόσες φ ορές δεν άκουσα την πρόταση «Αντιληφθείτε σωστά τις λεπτομέ­ ρειες και αφήστε την ιστορία να κυλήσει μέσα από α υτές τις λ ε ­ Ο δρόμος μπροοτά μας πτομέρειες». Αυτό μπορεί να οδη­ Η τέχνη δε μιμείται τη ζωή. Κατά γήσει σε δυνατά μικρά και ολοκλη­ τη γνώμη μου, η τέχνη, εκτός από ρωμένα διηγήματα, αλλά το πεδίο το γνήσιο εμπλουτισμό, διασαφη­ όρασης είναι περιορισμένο, κλει­ νίζει -έσ τω για μια ακαριαία, λα­ στό. Όταν κοιτάμε πιο μακριά, ε ­ μπρή στιγμή- ένα χρυσό αινιγματι­ μείς οι μαθητευόμενοι συγγραφείς κό ειρμό μέσα στον πολύπλοκο ξαφνικά γινόμαστε ανήσυχοι, σαν και χαώδη κόσμο που μας περι­ να πρέπει να αιτιολογήσουμε γιατί βάλλει. Ο καλλιτέχνης πρέπει να υψώσαμε το βλέμμα μας πάνω α­ είναι ευαίσθητος απέναντι σε αυτό πό το περβάζι. Οι λεπ τομέρειες τον κόσμο, όχι μόνο απέναντι στο Τζον Άπνταϊκ στο βάθος είναι λιγότερο ευδιά­ συγκεκριμένο αλλά και στο γενικό, κριτες και πρέπει να χρησιμοποιήσουμε κάτι περισσότε­ όχι μόνο σε κάθε αστέρι αλλά και στον αστερισμό και σε ρο από το συγγραφικό βλέμμα προκειμένου να «αιχμα­ ολόκληρο το γαλαξία - ακόμη και αν ο αστερισμός έχει λωτίσουμε» εκείνο τον κόσμο - πρέπει να αφήσουμε το αποτυπωθεί θαμπά, στο βαθύ φόντο. Ωστόσο, ο καλλι­ γράψιμό μας να το αγγίξει η ηθική και η φιλοσοφία. τέχνης δε θα μπορέσει να διακρίνει αυτό τον αστερισμό Αυτό που ζητώ είναι κάποιοι από μας να κοιτάξουν πέρα παρά μόνο αν έχει υιοθετήσει κάποια θεωρητική προ­ από το παράθυρο, να προσδιορίσουν πράγματα σε σχέ­ σέγγιση. ση με άλλα πράγματα, ζητάω μια ευρύτερη αίσθηση Αυτός είναι ο λόγος που θεωρώ ότι οι «καλλιτέχνες» -ας του γενικότερου πλαισίου, θα ήθελα να διεισδύσουμε μου επιτραπεί να χρησιμοποιήσω τον όρο α υτό- επιβάλ­ στην πλουσιότερη και πιο πολύπλοκη πλευρά οποιουλεται να έχουν γνώση τω ν σημαντικών εξελίξεω ν της δήποτε κόσμου επιχειρούμε να απεικονίσουμε. Το να υ­ Ιστορίας, καθώς στην ουσία αποτελούν μέρος αυτών ψώσουμε το βλέμμα μας για να ατενίσουμε τον ορίζο­ των εξελίξεων. Ενδεχομένως να μη βιώνουμε το Τέλος ντα είναι τελικά το στοιχείο που στερούνται τα περισσό­ της πιθανόν όλα αυτά να είναι απλώς ρη­ τερα από τα «σύγχρονα» συγγράμματά μας. Ταυτόχρο­ τορικό τέχνασμα. Αναμφισβήτητα, όμως, βιώνουμε το να, κατά τον παραδοσιακό αμερικανικό τρόπο, θέλω να τέλ ο ς του ρωσικού κομμουνισμού, το τέ λ ο ς του Ψυ­ αποφύγω να επιβάλω συγκεκριμένες «συνταγές». χρού Πολέμου, βιώνουμε μια τεχνολογική σύγχυση, μια Άραγε, η απουσία πολυπλοκότητας στους «φτιαχτούς» ανοικοδόμηση της αμερικανικής οικονομίας με βαθύτα­ κόσμους μας -μ ε αυτό εννοώ την απουσία ενός πληρέ­ τες επιδράσεις στην ανθρωπότητα, που φτάνει και στο στερου, πιο εκτεταμένου κοινωνικού πανοράματος- υ­ ίδιο το πνεύμα μας. Αυτά τα πράγματα θεωρείται βέβαιο ποδηλώνει ανεπάρκεια της φαντασίας; Είμαστε ανίκα­ πως θα επηρεάσουν τη ζωή μας, τον τρόπο που αντι­ νοι να φανταστούμε ταξική διαμάχη, φτώχεια και ρατσι­ λαμβανόμαστε τον κόσμο. σμό, επειδή πολλοί από εμάς δεν εμπλέκονται σε τ έ ­ Όταν οι Αμερικανοί συγγραφείς κοιτάνε έξω από το πα­ τοια ζητήματα; ράθυρο (και εδώ φταίει μάλλον η επίδραση των εκατο­ Πιστεύω ότι η πολλαπλότητα κοινωνιών που χαρακτηρί­ ντάδων σχολείων με θέμα την τέχνη της συγγραφής) δε ζει την Αμερική είναι το θέμα του «μεγάλου αφηγήμα­ φαίνεται να θέλουν να ατενίσουν την πόλη, να φαντα­ τος». Είμαι, επίσης, πεπεισμένος ότι μόνο ένας πραγμα­ στούν τους κατοίκους της και να τους εντάξουν σε ένα τικά αριστερός μπορεί να γράψει ένα τέτοιο βιβλίο. Συγ­ μεγαλύτερο σύνολο, την κοινωνία. Σταματάνε στο πλαί­ πιχειρήματα και, επομένως, είμαστε ανίκανοι να δημι­ ουργήσουμε ένα «αριστουργηματικό αφήγημα». Ακόμη πιο τρομακτική είναι η σκέψη ότι, στην ουσία, δεν πι­ στεύουμε πια σε τίποτα με αρκετή θέρμη ώστε να επι­ βιώσουμε σε ένα χαώδη κόσμο. Υποθέτω, φυσικό, πως κάποιοι συγγραφείς διαθέτουν όντως τα ­ λέντο συγγραφής. Τότε, το πρό­ βλημά δεν έγκειται στο στοιχείο του ταλέντου, αλλά σε αυτό του πνεύματος.

*

Ιστορίας,

ένα

55

γραφείς όπως ο Μαρκ Χέλπριν και ο Τομ Γουλφ που το προσπάθησαν, δε θα το επιτύχουν, μολονότι διαθέτουν και τη φιλοδοξία και το ταλέντο. Στερούνται, όμως, την ικανότητα συναισθηματικής ταύτισης. 0 Ρώσος Ναμπόκοφ που έγραψε τα αριστουργήματα του όσο ζούσε στην Αμερική (και στα αγγλικά) θα ήταν τελείω ς ανίκα­ νος να γράψει κάτι τέτοιο και μάλιστα θα περιφρονούσε μια ανάλογη προσπάθεια. Οι χαρακτήρες τω ν βιβλίων του δεν εμπνέουν, γιατί ο ίδιος δεν πιστεύει παρά στον κυνικό άνθρωπο. Είναι και αυτός ένας πολύ συντηρητι­ κός στοχαστής. Ίσως θα έπρεπε να εγκαταλείψω λιγάκι τις γενικεύσεις. Ενδεχομένως δεν πρέπει να είναι κανείς ριζοσπαστικός ή προοδευτικός για να γράψει το «Μεγάλο Μυθιστόρη­ μα». Πιθανόν το μόνο που απαιτείται είναι μεγαλύτερη συναίσθηση των δικών μας πεποιθήσεων, και όχι να θε­ ωρούμε ότι είμαστε ιδεολογικά ουδέτεροι, διότι δεν εί­ μαστε και δε θα μπορούσαμε ποτέ να είμαστε. Εάν ε ­ μείς οι ίδιοι αναγνωρίσουμε και αποδεχτούμε τα ανεί­ πωτα πάθη και πιστεύω μας για τον κόσμο, μολονότι συχνά μοιάζουν ανύπαρκτα, ίσως τό τε εμείς οι νέοι συγ­ γραφείς καταφέρουμε να γράψουμε για τον κόσμο μας με ορμή και περιεκτικά. Ίσως τό τε κατορθώσουμε να ενσαρκώσουμε κάποια έννοια Ιστορίας στους κόσμους που έχουμε πλάσει με τη φαντασία μας - ακόμη και αν οι ειδήμονες ισχυρίζονται ότι έχουμε πλησιάσει στο Τέ­ λος της Ιστορίας. □ Μετάφραση: Πασχαλιά Πατσαλά

56

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Σύμφωνα με τον Χέγκελ, Το Τε'λος της Ιστορίας άρχισε με τις νίκες του Ναπολέοντα και την ανάδυση του κράτους ως ρυθμιοτή στις υποθέσεις του ατόμου, ενώ κατά τους σύγ­ χρονους πολιτικούς επιστήμονες, το Τέλος συμπίπτει με την πτώση του κομμουνισμού.

2. Τα τρία πρώτα μυθιστορήματα του Σερζ, τα οποία έγραψε κατά την ημιαιχμαλωσία του στη Ρωσία, εξιστορούσαν το χρονικό της ανόδου του επαναστατικού κινήματος και έθε­ ταν ζητήματα ήττας στη νίκη. Το βιβλίο του Μεσάνυχτα στον αιώνα κέρδισε το βραβείο Goncourt το 1939.

3.0 Μαρκ Χέλπριν είναι γνωστός για το εξαίρετο βιβλίο διηγη­ μάτων Ellis Island. Σε συνέντευξή του στο Paris Review πριν από μερικά χρόνια, ομολογεί ότι το βιβλίο του απέτυχε - δεν κατόρθωσε να φτάσει το επίπεδο του great novel που ήλπιζε ότι θα φτάσει.

4. Στο Μετά τη Βαβέά, ο κριτικός λογοτεχνίας Τζορτζ Στάινερ υ­ ποστηρίζει ότι η μόνη σωστή αντίδραση ατο Ολοκαύτωμα θα ήταν η απόλυτη σιωπή. Πιο πρόσφατα, το περιοδικό New Yorker ζήτησε από γνωστούς λογοτέχνες να σχολιάσουν την πτώση των Δίδυμων Πύργων στην Νέα Υόρκη. Ένας τουλάχι­ στον έγκριτος κριτικός, γράφοντας στο New Republic, αντέ­ δρασε στο όλο εγχείρημα γιατί θεώρησε ότι έδινε καλλιτε­ χνική διάσταση σε ένα τερατώδες γεγονός και έμμεοα η ίδια η πράξη της «τέχνης» μετριάζει και αποδυναμώνει το αίσθη­ μα της φρίκης.

5.0 Κορνήλιος Καστοριάδης εντοπίζει το τέλος της δημιουργι­ κότητας της σύγχρονης κοινωνίας πιο νωρίς, στη δεκαετία του 1950. Αλλοι πολιτισμοί όμως φαίνεται ότι βρίσκουν αυτό το ενοποιητικό όραμα - πολιτισμοί οι οποίοι μάχονται, παρα­ δείγματος χάριν οι Λατινοαμερικανοί (ή οι μαύροι στην Αμε­ ρική), όπου η αβεβαιότητα της συγγραφής, η ισχύς των περι­ στάσεων, ο ίδιος ο αγώνας έχουν δημιουργήσει αυτό που αποκαλούμε λατινοαμερικανική λογοτεχνία.

6. Cannibals and Christians, 1966, σ. 79.

της Σ Α Ν Ι Α Σ

ΠΕΡΔΙΚΑΡΗ

ΤΑ Σ Τ Α Υ Ρ Ο Δ Ρ Ο Μ Ι Α ΤΗΣ Θ ΕΑΤΡΙΚΗ Σ ΠΑΡΑΔΟ ΣΗΣ

πνευματικός οργασμός που στιγμάτισε την αθηναϊκή κοινωνία του 5ου αι­ ώνα π.Χ. συνετέλεσ ε στην επίτευξη του θαύματος που ονομάστηκε ΘΕΑΤΡΟ. Η αρχαία τραγωδία και κωμωδία, αν και βαθιά διαποτισμένες από το κλίμα της χρυσής εποχής κατά την οποία άνθησαν, έσπασαν τα ιστορικά δε­ σμό και νίκησαν τη λήθη του χρόνου χάρη στα πανανθρώπινα και διαχρονικά μηνύματα που εκπέμπουν. Το ταξίδι και η α­ ντοχή τους στην αιωνιότητα θεμελίωσε, παραδειγμάτισε και ενέπνευσε την παγκόσμια δραματουργία. Ο καθηγητής κλασι­ κής φιλολογίας Bernhard Zimmermann επέλεξε να ασχοληθεί με την κωμωδία καταθέτοντας μια εμπεριστατωμένη μελέτη για την ακμή και την εξελικτική πορεία του είδους στο βιβλίο (εκδόσεις «Δημ. Ν. Παπαδήτου μα», μτφρ. Η. Τσιριγκάκης). Η επιστημονική όμως έρευνα απο­ τε λ ε ί μόνο το ένα σκέλος του δίπλευρου συγγραφικού στό­ χου. Η βαθύτερη ουσία της μελέτης είναι η καταπολέμηση της ανεπίσημης, αλλά σιωπηλά κυρίαρχης θεώρησης για την ανωτερότητα και την υπερτίμηση της τραγωδίας ως του υψη­ λού δείγματος μιας μεγαλοπρεπούς ποίησης και την περι­ φρόνηση αντίστοιχα της κωμωδίας ως το έλασσον θεατρικό παρακλάδι που μοιάζει να υστερεί σε σύνθεση και πνευματι­ κότητα έναντι της τραγικής τέχνης. Την άποψη αυτή, περί μειονεκτικότητας, έρχεται να αναιρέσει ο συγγραφέας υπογραμ­ μίζοντας πως η κωμική σύλληψη, λόγω της απαιτούμενης φαντασίας και πρωτοτυπίας, υπήρξε εξαιρετικά επίπονη τ έ ­ χνη, ώστε να χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης στην αρχαία κοινω­ νία. Μαζί με την τεράστια επιρροή που άσκησε ανά τους αιώ­ νες στην κατοπινή θεατρική παράδοση η κωμωδία δεν μπορεί παρά να επαναπροσδιοριστεί ως ο αντάξιος συναγωνιστής της τραγωδίας. Με­ ρικά από τα ανεξίτηλα σημάδια που διακρίνονται στη σφυρηλάτηση μετέπειτα

Ο

Ηαρχαίαελληνικήκωμωδία

57

κωμικών τύπων και έργων από την απήχηση της αρχαί­ ας κωμωδίας μπορούμε να παρακολουθήσουμε στο βι­ βλίο της Χαράς Μπακονικόλα (εκ­ δόσεις «Ελληνικά Γράμματα»). Όπως επισημαίνει η συγ­ γραφέας στην εισαγωγή, τα πρώτα σπέρματα της φάρ­ σας εντοπίζονται στη σικελική κωμωδία του 6ου αιώνα π.Χ., αλλά και στην «ατελλανή φάρσα» του 3ου αιώνα π.Χ„ που ακμάζει στην Ιταλία. Η κατεργασία ωστόσο αυ­ τού του χοντροκομμένου, λαϊκού φαρσικού στοιχείου και η ενσωμά­ τωσή του σε ένα έντεχνο είδος θεά­ τρου συντελείται με τον Αριστοφά­ νη και κορυφώνεται στα έργα του Μ ενάνδρου. Η επ ινοητικότητα , η πλεκτάνη των παγίδων, οι αναγνω­ ρίσεις και η μετα μ φ ίεσ η είναι τα γνωρίσματα τη ς δραματουργικής μενανδρικής τέχνης, τη ν οποία θα ασπαστούν και θα μιμηθούν ο Πλού­ τος και ο Τερέντιος. Οι δύο Λατίνοι συγγραφείς θα σταθούν σημείο α­ ναφοράς και πηγή έμπνευσης για ό­ λους τους μεταγενέστερους κωμω­ διογράφους. Με τα γνωρίσματα που ορίζουν το φαρσικό στοιχείο και τα οποία παρέμειναν ακέραια στο πέ­ ρασμα του χρόνου, εξακολουθώντας να είναι εμφανή και δραματουργικά εκμεταλλεύσιμα ακόμα και σε σύγ­ χρονους συγγραφείς, καταπιάνεται η συγγραφέας σε μια συνδυαστική μελέτη που περιλαμβάνει τη θεωρητι­ κή και ιστορική πορεία της φάρσας, συνοδευόμενη από τη μετάφραση έξι θεατρικών έργων όπου απαντάται το φαρσικό στοιχείο. Το σύγγραμμα της Χαράς Μπακονικό­ λα είναι παραδειγματικό εγχειρίδιο σύζευξης θεωρίας και κειμένων, προσφέροντας στον αναγνώστη τη σφαι­ ρική προσέγγιση της φάρσας ως θεατρικού είδους. Στη μελέτη του Bernhard Zimmermann αρχικά παρατί­ θεται λεπτομερής και πολύπτυχη εισαγωγή. Το πρώτο υποβαλλόμενο θέμα είναι η περιπέτεια τω ν κειμένων μέσα στους αιώνες, η οποία εμπερικλείει την εξαντλητι­ κή καταγραφή των γραπτών και αρχαιολογικών πηγών, όπως και τη ν απαρίθμηση τω ν ιστορικών προσώπων που μελέτησαν και περιέσωσαν τα κείμενα. Η αναλυτική περιγραφή των σταθερών τμημάτων που απαρτίζουν τη δομή μιας κωμωδίας, η εστίαση στη σημασία της μουσι­ κής ως στοιχείου εξελικτικής μεταμόρφωσης για την παράσταση, όπως και η σύντομη αλλά περιεκτική πα­ ρουσίαση τη ς χρήσης τω ν θεατρικών μηχανημάτων, των προσωπείων και των κοστουμιών, συνθέτουν γλα­ φ υρότατα τη ν εικόνα μιας αρχαίας παράστασης. Το

Σταόριατηςφάρσας

58

σπουδαιότερο ωστόσο εισαγωγικό κεφάλαιο ονομάζε­ ται «Κοινωνία και κωμωδία», δηλώνοντας ακριβώς την α­ έναη σχέση της τέχνης με τη ζωή της πόλης-κράτους. Ο δεσμός αυτός είναι πασιφανής στην Αρχαία Κωμωδία, ό­ που η κριτική της κοινωνίας και της πολιτικής, με την καυστική και ονομαστική διακωμώδηση επιφανών προ­ σώπων, προσδίδει ακαταμάχητη, δημαγωγική δύναμη στον κωμωδιογράφο. Αλλά και στη Μέση και Νέα Κω­ μωδία, η εγκατάλειψη της πολιτικο­ ποίησης και η στροφή στην ατομική και οικογενειακή σφαίρα δεν είναι παρά η συνέπεια των ιστορικών, πο­ λιτικών και κοινωνικών μεταλλαγών, που κατέληξαν σε μια νέα ιδεολο­ γία, όπως αποθεώθηκε στην επικού­ ρεια φιλοσοφία. Είναι πράγματι αξιέ­ παινη η προσπάθεια του συγγραφέα να μεταδώσει την αδιάκοπη εξάρτη­ ση της κωμωδίας από την περιρρέουσα κοινωνικοπολιτική ατμόσφαι­ ρα, παρεμβάλλοντας αποσπάσματα από ιστορικά, φιλοσοφικά κείμενα και λόγους πολιτικών. Η συνεχής παρουσία χωρίων από ποικίλες γρα­ πτές πηγές, με την ταυτόχρονη σύ­ γκριση στίχων από την τραγωδία, εί­ ναι η γενική τακτική που ακολουθείται, αποδεικνύοντας τις εξαιρετικές γνώσεις του Zimmermann όχι μόνο για την αρχαία κωμωδία αλλά για το σύνολο του αρχαίου πολιτισμού. Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου οι κωμωδίες του Αρι­ στοφάνη, αναλόγως του περιεχομένου τους, ομαδοποιούνται και αναλύονται δραματουργικά και θεματολογικά. Το κείμενο είναι κατάσπαρτο από σχόλια του Αριστο­ τέλη, του Πλάτωνα, του Θουκυδίδη, του Ξενοφώντα, ό­ πως και από στίχους επών και λυρικής ποίησης, ενώ προηγείται για την κάθε κωμωδία ιστορική αναδρομή του έτους κατά το οποίο συντέθηκε. Η εξέταση των δο­ μικών και θεματικών αλλαγών που εμφανίζονται στις τ ε ­ λευταίες κωμωδίες του Αριστοφάνη και επεξηγεί τη μετάβαση από την Αρχαία στη Μέση Κωμωδία. Η έκθεση των διαφοροποιημένων χα­ ρακτηριστικών της μεταγενέστερης φάσης της Μέσης Κωμωδίας, με την παράλληλη συγκέντρωση τω ν ονο­ μάτων των βασικότερων εκπροσώπων και των αποσπα­ σμάτων που σώζονται, διαμορφώνουν το δεύτερο κε­ φάλαιο. Το τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο αφιερώνεται στον εκ­ πρόσωπο της Νέας Κωμωδίας, τον Μένανδρο. Η δραματουργική επισκόπηση είναι πολυτιμότατη, αφού παρα-

Πλούτος)

(Εκκόησιάζουαες

πέμπει αδιάκοπα στις φιλοσοφικές θεωρήσεις από τις ο­ ποίες επηρεάστηκε ο κωμωδιογράφος, ενώ ο συγγρα­ φέας επιχειρεί αντιστοίχιση της κοινωνικής ιδεολογίας του Μενάνδρου με αυτή που διαπνέει τις τραγωδίες του Ευριπίδη, θεωρώντας πως ο τραγικός ποιητής προετοί­ μασε το έδαφος για τον ερχομό της Νέας Κωμωδίας. 0 επίλογος του βιβλίου περιλαμβάνει τις επιρροές που ά­ σκησαν όλες οι προαναφερθείσες φάσεις της κωμωδίας σε επιφανείς δραματουργούς ανά τον κόσμο, επιστρέφοντας στον πυρήνα της μελέτης που είναι η αναγνώρι­ ση της αξίας και της συμβολής της κωμωδίας. Στο τέλος της ανάγνωσης τα λόγια του κωμωδιογράφου Αντιφάνη χαράσσονται στη σκέψη μας: «Αχ, τα πράγματα είναι εύκολα για την τραγωδία από κάθε άποψη: το υλικό πρώτα απ' όλα είναι οικείο στους θεατές, προτού ακόμη ο ποιητής πει οτιδήποτε. Μια νύξη είναι ήδη αρκετή. Αρκεί να πω "Οιδίπους" και όλοι γνωρίζουν τα πάντα. Όταν οι ποιητές των τραγωδιών αποκάμουν εντελώς και δεν ξέρουν τι να πουν πλέον για το έργο, επιστρατεύουν την μηχανή των θεών, σαν να σηκώνουν το δάκτυλό τους - και αυτό ικανο­ ποιεί τους θεατές. Για εμάς όμως, τους κωμικούς είναι δύσκολα τα πράγματα. Όλα πρέπει να τα επινοούμε: καινούργια ονόματα, ό,τι συνέβη πριν και ό,τι συμβαίνει τώρα, το τέλος και την αρχή». Από τον επίλογο του Zimmermann, για τη ν επίδραση της αρχαίας κωμωδίας στην παγκό­ σμια δραματουργία, οδηγούμαστε στον πρόλογο του βιβλίου της Χα­ ράς Μπακονικόλα και πιο συγκεκριμένα στο εισα­ γωγικό υποκεφάλαιο «Οι μακρινοί πρόγονοι τη ς φάρσας», όπου ε ξι­ στορούνται οι καταβολές και οι ρί­ ζες του είδους για τις οποίες έχει ή­ δη γίνει λόγος. Η εισαγωγή περι­ λαμβάνει επιπλέον υποενότητες, ό ­ πως «0 πυρήνας της φάρσας». Εδώ συνοψίζονται και απαριθμούνται τα χαρακτηριστικά που ορίζο υ ν το φαρσικό στοιχείο, ενώ η ιστορική α­ ναδρομή που έπ εται καταγράφει την πορεία της φάρσας ως κωμικού είδους, παρέχοντας πληροφορίες για τον ιδιότυπο γλωσσικό χαρακτήρα του και την ετυ ­

σας

Σταόριατηςφάρ­

μολογία του όρου. 0 θεωρητικός πρόλογος κλείνει με τις «Επιβιώσεις της φάρσας». Η κατατιθέμενη συλλογή θεατρικών τίτλω ν και δραματουργών από την εποχή του Σέξπιρ έως και τις μέρες μας είναι θεαματική, αφού αποδεικνύει πως το φαρσικό στοιχείο είναι διάσπαρτο στο παγκόσμιο ρεπερτόριο, ευδιάκριτο ακόμα και σε έρ­ γα μη κωμικά, τα οποία απεναντίας διακρίθηκαν για τις τραγικές διαστάσεις τους! Τη θεωρία καλείται να επιβεβαιώσει η πράξη στο δεύτε­ ρο μέρος του βιβλίου, με τη μετάφραση έξι θεατρικών έργων. Το πρώτο έργο, ανήκει στον μετρ του είδους, Eugene Labiche, όπου ο μηχανισμός της φάρσας είναι πασιφανής και κυρίαρχος. Ακολουθούν τα έργα του Max Maurey και Henri Duvernois. Τα δύο έργα συγγενεύουν ως προς το συν­ δυασμό φαρσικότητας και σκιαγράφησης ηθών. Το παι­ χνίδι του δολώματος και της πονηριάς περιπλέκεται με τη σάτιρα ηθών και τις έμμεσες κοινωνικές νύξεις. Με το κωμικοτραγικό και τη μακάβρια, μαύρη φάρσα έρχονται αντίστοιχα αντιμέτωποι ο Fernard CrommelYnk στο έργο ή και ο Michel de Chelderode στο Αναμφισβήτητα η έκπληξη είναι το έργο του Maurice Maeterlinck, το ο­ ποίο αποτελεί τη μία από τις δύο και μοναδικές φορές που ο συγγραφέας, κυρίως διάσημος για τα μεταφυσικά και συμβολιστικά του έργα, αποφάσισε να απομακρυν­ θεί από τα ενορατικά δράματά του και να καταπιαστεί με την κωμωδία. Η πρωτοτυπία εντούτοις του έργου δε βρίσκεται μόνο στο ασυνήθιστο εγχείρημα του δραμα­ τουργού, αλλά στον τρόπο με τον οποίο κινητοποιού­ νται τα φαρσικά γρανάζια στο έργο. Πράξη και δράση παραχωρούν τη θέση τους στη θε­ ωρητική και γλωσσική εξαπάτηση ε ­ νός απατημένου συζύγου, όπου ο λεκτικός αποπροσανατολισμός δη­ μιουργεί το φαρσικό σκελετό. Με τα βιβλία τόσο το υ Bernhard Zim m erm ann όσο και τη ς Χαράς Μπακονικόλα ο αναγνώστης μπορεί να διεισδύσει στο γοητευτικό κό­ σμο την κωμωδίας, εξερευνώ ντας δύο ξεχωριστά μονοπάτια της. Σύ­ ν τομα όμω ς διαπιστώ νει κανείς πως δεν πρόκειται για παράλλη­ λους δρόμους όσο για διαδοχικά σταυροδρόμια που οδηγούν στην καταληκτική εντύπωση μιας καθο­ λικής θεατρικής παράδοσης, η ο­ ποία φαίνεται ε ν τέλ ει μά λλον να μεταμορφώνεται παρά να αλλάζει. □

ΗστάσηΣαμπωντέ,

Ροζαήία

Νουνούςτου

Ζεστόήκρύο ΗιδέατουκυρίουΝτομ Χοπ,Σινιόρ!. Μπερνικέά,

59

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα » ΑΒΛΙΧΟΣ ^ ΑΓΡΑΣ * ΑΘΑΝΑΣ λ

ΑΙΛΙΑΝΟΥ »· ΑΛΕΞΑΚΗΣ *

ΑΑΙΘΕΡΣΗΣ * ΑΡΑΝΓΓΣΗΣ » ΒΑΓΈΝΑΣ λ ΒΑΡΒΕΡΗΣ λ ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗΣ ^ ΒΕΛΤΣΟΣ λ ΒΙΖΥΗΝΟΣ ^ ΒΡΕΤΤΑΚΟΣ λ ΓΕΡΑΝΗΣ λ

*

ΓΙΟΦΥΛΛΗΣ ^ ΓΚΙΜΟΣΟΥΛΗΣ ΓΚΟΛΦΗΣ λ

ΔΑΡΑΚΗ

λ

ΔΑΦΝΗΣ » ΔΡΟΣΙΝΗΣ » ΕΓΓΟ ΝΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΛΥΤΗΣ * ΕΜΜΑ­

ΝΟΥΗΛ λ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ * ΖΑ­ ΦΕΙΡΙΟΥ * ΖΕΥΤΩΛΗ-ΓΛΕΖΟΥ ** ΖΙΊΣΑ ΙΑ λ ΖΩΤΟΣ * ΘΕΜΕΛΗΣ » ΘΕΟΤΟΚΗΣ » ΘΕΟΧΑΡΗΣ » ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ » ΚΑΚΝΑΒΑΤΟΣ * ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ » ΚΑΠΠΑΤΟΣ * ΚΑΡΑΒΠΉ ^ ΚΑΡΑΚΑΛΟΥ-ΚΑΡΑΝΙΚΟΛΑ » ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ λ ΚΑΡΟΥΖΟΣ »· ΚΑΡΥΔΗΣ * ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ ^ ΚΑΤΣΑΡΟΣ λ ΚΟΤΖΙΟΥΛΑΣ ^ΚΟΤΣΙΡΑΣ » ΚΟΥ­ ΚΟΥΛΑΣ * ΚΩΣΓΑΒΑΡΑΣ » ΛΑΠ ΟΣ λ ΛΑΔΑΣ * ΛΕΙΒΑΔΙΤΗΣ λ ΜΑΒΙΛΗΣ » ΜΑΓΓΑΝΑΡΗΣ * ΜΑΛΑΚΑΣΗΣ » ΜΑΡΚΙΔΗΣ » ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ »· ΜΑΡΤΑΛΗΣ ^ ΜΑΡΤΖΩΚΗΣ λ ΜΙΜΙΚΟΣ » ΜΙΤΖΑΛΗΣ * ΜΙΧΑΣ * ΜΟΝΤΗΣ * ΜΠΑΡΛΑΣ » ΜΠΟΥΜΗ-ΠΑΠΠΑ λ ΜΥΡΉΩΤΕΣΣΑ λ ΝΙΚΟΑΑΪΔΗΣ »■ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ λ ΠΑΛΑΜΑΣ λ ΠΑΝΑΠΩΊΌΠΟΥΛΟΣ λ ΠΑΝΑΓΟΥΛΟΠΟΥ ΛΟΣ λ ΠΑΠΑΔΙΤΣΑΣ * ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ λ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ »· ΠΑΠΠΑΣ » ΠΑΡΑΣΧΟΣ λ ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ^ΠΟΛΥΔΟΥΡΗ»·ΠΟΛΥΛΑΣ»ΠΟΡΦΥΡΑΣ λ ΠΟΥΛΙΟΣ λ ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ λ ΡΑΝΤΟΣλ ΡΙΤΣΟΣ λ ΡΟ ΖΑ Κ ΕΑΣ*ΡΩΤΑΣ^ΣΑΡΑΝΤΑΡΗΣ*ΣΑΧΤΟΥΡΙΠ>Α.Θ .ΣΗΜ ΗΡΙΩΤΗΣ^Ν.ΣΗΜ ΗΡΙΩΤΙΠ> ΣΙΓΟΥΡΟΣ Λ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ λ ΣΚΙΠΗΣ **·ΣΟΦΙΑΝΟΣ * ΣΠΑΝΙΑΣ » ΣΠΑΤΑΛΑΣ * ΣΓΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ * ΣΙΡΑΊΉΓΗΣ λ ΤΖΟΥΛΗΣ » ΤΡΑΪΑΝΟΣ **■ΤΣΙΡΟΠΟΥΛΟΣ μ-ΤΥΠΑΛΔΟΣ » ΦΙΛΥΡΑΣ » ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ » ΓΡΑ Φ Ε ΙΑ : Ζ α λόγγου 11,106 78 Α Θ Η Ν Α

www.kastaniotis.com

Τ Η Α : 010-330.12.08 - FA X : 010-382.25.30

e-mail: info@kastaniotis.com

τ α

β·Ι ΐ λ

ί

α

του μήνα I

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

___ j

Κριτικές:

ΑΛΕΞΗΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ Χαν τον κλέφτη

PIERRE B0URDIEU Η διάκριση.

μ*ς στη νύχτα................................................... 62

Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής

ΑΓΓΕΛΑ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ Εκδοχές της Πηνελόπης ......64 Παρουοίαοη:

1

ΣΑΚΗΣ ΣΕΡΕΦΑΣ Οδοντοτεχνίτης νεότατος........ 66

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

~~|

I Παρουοίαοη:

PETER MITCHELL Η κατανόηση του νου στην παιδική ηλικία...........................

. 84

1 1

Κριτική:

ΧΑΝΙΦ ΚΙΟΥΡΕΪΣΙ Το χάριομα του Γκάμπρκλ........68 Πορουοίοοη:

...................................... . Ί - . 'ΐ · 5 Κριτική:

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΤΕΡΙΑΑΗΣ Χριστούγεννα Παρουοίαοη:

70

της ισοπαλίας

ROBERT KAPLAN Η επερχόμενη αναρχία ............. 87

Πορουοίαοη:

ΓΙΑΝΝΗΣ ΖΕΡΒΑΣ Η πυξίδα της άνοιξης................72

|

ΜΕΛΕΤΕΣ

[ 1

Κριτική:

ΓΛΩΣΣΑ

j

Κριτική:

ΓΙΑΝΝΗΣ Η. ΧΑΡΗΣ Δέκα μύθοι για την Ελληνική γλώσσα

............. 88

ΑΡΗΣ ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ Ulysses. Οδηγός ανάγνωσης............................................... 73

|

ΜΑΡΤΥΡΙΑ

ΠαρουοιάοΕίς:

Κριτική:

ΗΡΑΚΛΗΣ ΕΜΜ. ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ Διαδρομές

THEA HALO Ούτε το όνομά μου

στη Νεοελληνική Ποίηση

76

ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΘΑΝΑΣΗΣ Γ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Τα παιδικά χρόνια του Γ. Ζϊψέρη στη Σμύρνη (1990-1914)......... 77

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ Το ημερολόγιο Ενός Αθηναίου δημοσιογράφου.................... 78

JiiropttjJ

1 ............. 91

Κριτική:

ΑΝΝΑ ΠΑΝΑΓΙΟΤΑΡΕΑ Κι σέν' πώς σ' λεν; Χποίλααε ΑλωαάκχΓ

■

9?

ΠΑΙΔΙΚΑ

ΠορουοιόοΕίς:

ΜΑΡΙΑ ΒΕΛΕΤΑ-ΒΑΣΙΛΕΙΑΛΟΥ Ράκης ΘΑΝΑΣΗΣ ΣΦΗΚΑΣ Π στη στρατηγική του ΚΚΕ, 1945-1949

............. 94 ΕΛΕΝΗ ΤΟΡΟΣΗ Το δέντρο pc τα κεχριμπάρια.... 95

ο σαλιγκαράκης

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Πολυπρισματική μυθιστορηματική γραφή I ΑΛΕΞΗΣ ΣΤΑΝΙΑΤΗΣ I

Χαν τον κλέφτη μες οτη νύχτα

H i Αθήνα, Καοτανιώτης, 2002 ■ 1 Σελ. 288

Αλέξης Σταμάτης, ποιητής (η πρώτη του συλ­ λογή κυκλοφόρησε το 1992) και πεζογράφος (το εκδόθηκε το 1998), έχει στο ενεργητικό του οκτώ βιβλία ποικίλων λογοτεχνικών ειδών. Το πιο πρό­ σφατο, το (η φρά­ ση είναι παρμένη από τη ν επιστολή του Απόστο­ λου Παύλου είναι ένα α­ συνήθιστο μυθιστόρημα που ξενίζει, προκαλεί α­ πορίες και αναπάντητα ερωτηματικά και ερω το ­ τροπ εί με τη λογοτεχνία του φανταστικού. Στο πρώτο κεφάλαιο, το υπό το ν τίτλ ο «Πρεμιέρα», τίας της διαφορετικής ιδιοσυγκρασίας τους: αυτή παίρνει ακαριαίες αποφάσεις σε κρίσιμες στιγμές της ζωής της, μια κι έξω , ενώ αυτός λειτουργεί μακροπρόθεσμα, βάσει σχεδίου, και δεν αφήνει τί­ ποτα στην τύχη. Η Λήδα, που υποδύεται κάποια Λίντα, προέρχεται από προβληματική οικογένεια: ο πατέρας της ή­ ταν καθηγητής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο, ενώ η μητέρα της βρίσκεται κατάκοιτη σε κλινική, πάπαρουσιάζονται όλοι οι ήρωες του μυθιστορήμα­ σχουσα από τη νόσο του Αλτσχάιμερ. Έχει μια με­ το ς επί σκηνής -κυ ριο λεκτικά -, δεδο μ ένο υ ότι γαλύτερη αδελφή και μια ανιψιό που είναι άτομο πρόκειται για επαγγελματίες ηθοποιούς που υπο­ με ειδικές ανάγκες. Η ίδια η Λήδα, που είναι σε κα­ δύονται διάφορους ρόλους σ' ένα έργο που ίσως τάσταση εγκυμοσύνης, έχει στο παθητικό της μια θυμίζει το Γ του Τενεσί Ουίλιαμς. Κε­ άλλη εγκυμοσύνη - το παιδί της γεννήθηκε νεκρό. ντρική ηρωίδα είναι η Λήδα Λοίζου, μια πρωταγω­ Ύστερα από όλες αυτές τις πληροφορίες, ο καθέ­ νίστρια, παντρεμένη με τον Βαγγέλη Ράμφο, έναν νας μπορεί να νομίσει ότι ο συγγραφέας σκοπεύει επιτυχημένο στο επάγγελμά του καρδιολόγο, λίγα να του αφηγηθεί μια συνηθισμένη ιστορία από το χρόνια μεγαλύτερο της. Πρόκειται φαινομενικά για θέατρο, εργασιακό χώρο που γνωρίζει άριστα, α­ αταίριαστο ζευγάρι (αν σκεφτούμε πως στο χώρο φού είναι γιος γνωστής πρωταγωνίστριας. Ακρι­ του θεάτρου συνηθίζεται οι ηθοποιοί να αποτε­ βώς γι' αυτό το λόγο ο αναγνώστης ξαφνιάζεται λούν ζευγάρια και εκτός σκηνής) όχι μόνο λόγω όταν η Λήδα, καθώς παίζει στη σκηνή, βλέπει κά­ του επαγγέλματος που ασκούν, αλλά ιδίως εξαιτω στην πλατεία μια σιλουέτα, έναν άντρα, έναν

Ο

Κόσμοςγωνία Έβδομοςελέφαντας Σαντονκλέφτημεςστηνύχτα ΠροςΘεσοαλονικείςΑΊ,

Μυβιοτόρημα που δεν μπορεί να καταταγεί οε κανένα συγκεκριμένο είδος

υάλινοκόσμο

άγνωστο άντρα, ο οποίος την πλησιάζει, έχει έναν αλλόκοτο διάλογο μαζί της, εκστομίζει την παρά­ ξενη λέξη «Σπιρίτια» κι ύοτερα χάνεται ξαφνικά, ό­ πως ακριβώς είχε εμφανιστεί. Το περίεργο είναι πως κανένας άλλος -ηθοποιός ή θεατής- δεν είδε αυτό τον άντρα, τον Ξένο. Ύστερα από αυτό η γυ­ ναίκα χάνει τις αισθήσεις τη ς και φυσικά η παρά­ σταση διακόπτεται. Στη συνέχεια, η αφήγηση παίρνει άλλη τροπή που ξεφ εύγει από την πεπατημένη. Ενώ όλα δείχνουν

0 Α. Σταμάτης προκαλεί το ενδιαφέρον μέσω απροσδόκητων περιστατικών και γοητεύει με τα περίεργα πλάσματα που εισάγει οτην ιστορία του πως η εμφάνιση του ξένου είναι μια παραίσθηση, η Λήδα δέχεται στο πατρικό της σπίτι την επίσκε­ ψη ενός ξένου, ενός φωτογράφου, του Κβεν Γιάρμε, ο οποίος της δηλώνει πως είναι από τη Σπιρί­ τια, μια περιοχή στη Φινλανδία. Όταν ο φωτογρά­ φος τή ς αποκαλύπτει πως είδ ε και άκουσε όσα διημείφθησαν ανάμεσα σ' αυτήν και το ν Ξένο της πλατείας, κι επιπλέον έχει φωτογραφίσει τον πα­ ράξενο θεατή, η Λήδα εγκαταλείπει το σύζυγό της και τον ακουλουθεί στο Βορρά, στη Σπιρίτια, όπου οι κάτοικοι είναι ντυμένοι αλλόκοτα και μιλάνε μια παράξενη γλώσσα, κράμα γερμανικών, δανικών και αρχαίων ελληνικών. Εκεί, στην άγνωστη χώρα, συναντάει περίεργους ανθρώπους και ζώα (έναν που έχει το δεξί του μάτι μεγαλύτερο από το αρι­ στερό, μια εγγαστρίμυθη κοπέλα, ένα νάνο, έναν τυφ λό καλόγερο, ένα ερπετό σε κλουβί).

0 και ο του Πλάτωνα, ο μύθος της καθόδου τη ς Π ερσεφόνης στον Άδη, η χαμένη Ατλαντίδα, μ ετα ξύ άλλω ν, φαίνεται πως αποτε­ λούν τις πηγές έμπνευσης του συγγραφέα, ο ο­ ποίος έχει γράψει ένα μυθιστόρημα που δεν μπο­ ρεί να καταταγεί σε κάποιο συγκεκριμένο είδος. Σίγουρα τα βιώματά του στο θεατρικό χώρο έχουν επιδράσει δυναμικά στη σύλληψη τη ς πλοκής, η οποία διανθίζεται με φράσεις του στιλ

Τίμαιος Κριιίας

περιμένειςμέσααπότογνωστόναλάμφεικάτιε­ ντελώςκαινούργιο»,«Ηχειρότερηηθοποιίαείναι ναμιμείταικανείςαυτόπουείναι», «Οάνθρωπος είναι έναζώοτηςπροσποίησης. Ποτέδενείναι περισσότεροοεαυτόςτουπαράότανπαίζειένα ρόλο». Εξάλλου μερικά ακατανόητα για τον ανα­ γνώστη στοιχεία, όπως η εικόνα με τα τρία βαλσα­ μωμένα πουλιά σε μια βιτρίνα, ένα γλάρο, μια αγριόπαπια, μια κουκουβάγια, παραπέμπουν ευ θ έ­ ως σε πασίγνωστα θεατρικά έργα και, προφανώς, η τοποθέτησή τους στο μυθιστόρημα είναι αλληγορική. Τελικά, πίσω από όλη αυτή τη μυστηριώδη υπό­ θεση κρύβεται ένα τρομερό μυστικό που έχει σχέ­ ση με την οικογένεια της Λήδας, συγκεκριμένα με τον πατέρα της, ένα γεγονός που έλαβε χώρα ό­ ταν ήταν στα δεκαοχτώ της, κάτι που τη συγκλόνι­ σε (αυτό το κάτι συνδέεται με τον έρω τα και το θάνατο, κι αυτό παρμένο από το κλασικό θέατρο, τη ν αρχαία τραγωδία, τα έργα τω ν Σκανδιναβών δραματουργών και του Ευγένιου Ο'Νιλ). Μολονότι ο Αλέξης Σταμάτης διαθέτει την ικανό­ τητα να πλάθει ιστορίες και να ανατρέπει με δεξιοτεχνία τα συμβάντα, παρόλο που γνωρίζει τον τρόπο να προκαλεί το ενδιαφέρον μέσω απροσ­ δόκητων περιστατικών και να γοητεύει με τα πε­ ρίεργα πλάσματα που εισάγει στην ιστορία του, α­ φήνει κάποια κενά στη διάρθρωση της πλοκής. 0 αναγνώστης δυσκολεύεται να ανακαλύψει τους δικούς του μυστικούς κώδικες και να βρει τα ερ ­ μηνευτικά κλειδιά τη ς αφήγησης. Ωστόσο, είναι βέβαιος πως ο συγγραφέας, εκτός από τον έρωτα και το θάνατο, την πραγματική ζωή και τη ζωή του ονείρου, την αλήθεια και το ψέμα, θέλει να μιλή­ σει και για την έννοια του χρόνου, για το παρελ­ θόν και το μέλλον. Ίσως η φράση που ενδεχομέ­ νως πλησιάζει το νόημα του έργου και συμπυκνώ­ νει εναργέστατα την ουσία του είναι η εξής:

«Ο χρόνοςκάποτεθασταματήσει, θασβήσει. Στο μυαλότωνανθρώπων. Καιθαμείνειτοκύριοσύ­ μπτωμάτου. Ηζωή». ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ

«Στοθέα­ τροόπωςκαιστονέρωταπεριμένειςτηνέκπληξη, 63

Εκδοχές απιστίας I

ΑΓΓΕΛΑ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ

I

Εκδοχές της Πην«λόπης

■ I Αθήνα, Πόλις, 2002 ■ I Σελ. 170

I I αξιέπαινη υπομονή με την οποία, επί χρόνια, Η προσδοκούσε την επιστροφή του συζύγου της, 1 1 υπομονή που ουδέποτε κάμφθηκε από κάποιο δέλεαρ, ανέδειξε την Πηνελόπη στο κατεξοχήν σύμ­ βολο της πίστης. Ορμώμενη από τον ομηρικό μύθο, η Αγγέλα Καστρινάκη επινοεί πέντε σύγχρονες εκδοχές της μυθικής Πηνελόπης και θέτει την πίστη τους υπό δοκιμασία. Η απιστία, συνεπώς, προβάλλει ως κεντρικός προβλη­ ματισμός στην τελευταία της συλλογή διηγημάτων Οι γυναικείες φωνές -στην ουσία πρόκειται περί μίας και μοναδικής-του βιβλίου

ΕκδοχέςτηςΠηνελόπης.

Η Α. Καοτρινάκη έντεχνα αφήνει ανοιχτό το ερώτημα κατά πόοο οι γυναίκες απιστούν ή επιχειρούν να θωρακίσουν την πίοτη τους μιλούν για την έλξη τους από πειρασμούς που διασα­ λεύουν, προς στιγμήν μόνο, την εσωτερική ισορροπία τους. 0 πειρασμός είναι φυσικά ένας δεύτερος ά­ ντρας που αυτόματα επιτάσσει τη σύγκριση με τη νό­ μιμη σχέση. Η σύγκριση αυτή όμως ποτέ δεν αποβαί­ νει εις βάρος του άντρα που η ηρωίδα έχει για λίγο παραμερίσει. Η γυναίκα της Α. Καστρινάκη, όπως ο­ φείλει μια σύγχρονη Πηνελόπη, παραμένει στο τέλος πιστή. Οι μνηστήρες που πολιορκούν τις γυναίκες του βιβλίου, παρά τα ισχυρά θέλγητρά τους, παρουσιάζο­ νται υποδεέστεροι του εκάστοτε Οδυσσέα. Και εδώ έ ­ γκειται η ανατροπή του κλασικού μύθου. Οι άντρες εί­ ναι εκείνοι που καλούνται να επιδείξουν μια καρτερι­ κή, και ενίοτε παθητική, στάση. Η γυναίκα των ιστο­ ριών της Καστρινάκη βρίσκεται σε συνεχή και επίμονη αναζήτηση, όχι απαραίτητα ενός εναλλακτικού συ­ ντρόφου, αλλά κυρίως μιας αφορμής που θα αναζω­ ογονήσει την προσωπική της ζωή.

64

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο, και μα­ κράν το σημαντικότερο, η συγγραφέας παραθέτει πέ­ ντε παραλλαγές πάνω στο θέμα της απιστίας. Η α­ νταλλαγή ενός βλέμματος, ένα μήνυμα που αποστέλλεται σε λάθος παραλήπτη, μια επαγγελματική συνεργασία, η πλησμονή του πόθου, η προοπτική α­ ναίρεσης της ασφαλούς απόστασης προτρέπουν τις πέντε γυναίκες να απιστήσουν. Απιστία που όλες διαπράττουν νοητικά περισσότερο, με μία εξαίρεση· ε­ ξαίρεση όμως που επαληθεύει τον κανόνα καθώς η αφηγήτρια δε βρήκε στον περιστασιακό εραστή της το κίνητρο που θα την απομάκρυνε οριστικά από τον άντρα της. Σ' αυτό το πλαίσιο, ακόμα και ο όρος της πίστης τίθεται υπό αμφισβήτηση ή, σωστότερα, διευ­ ρύνεται. Χαρακτηριστική ως προς αυτό είναι η περί­ πτωση της τέταρτης κατά σειρά «Πηνελόπης» του βι­ βλίου που μπορούσε να είναι ουσιαστικά πιστή μόνο κατά την απουσία του άντρα της. 'Οταν, ωστόσο, εκεί­ νος επέστρεψε κοντά της, οι αντιστάσεις της ατόνησαν. Ίσως από τα πιο επιτυχημένα και διεισδυτικά διη­ γήματα του βιβλίου. Αποκαλυπτική της γυναικείας ψυχοσύνθεσης είναι και η ιστορία της γυναίκας που εκλιπαρεί τον αλλοτινό ε ­ ραστή της από τον οποίο νιώθει αρρωστημένα εξαρ­ τημένη να μην παραβιάσει ποτέ την απόσταση που τους χωρίζει. Ένα κείμενο πολύ λεπτών αποχρώσεων το οποίο διατρέχει υπόγεια θλίψη. Απατηλά ανάλαφρο παρουσιάζεται το εναρκτήριο

διήγημα. Η ηρωίδα, η Πηνελόπη, όταν αναλαμβάνεται ότι προκαλεί το ενδιαφέρον του ξεναγού ενός βιομη­ χανικού μουσείου, μεταβάλλει ασυναίσθητα τη μικρή εκτίμηση που είχε για την εμφάνισή της. Έλκεται από τον άντρα επειδή ακριβώς έπλασε μια όμορφη εικόνα του εαυτού της. Διέκρινε πάνω της αυτό που εκείνη επιζητούσε να είναι. Εύστοχα η ιστορία τελειώνει σ' ένα κλίμα απίστευτης αβρότητας· αβρότητας, ωστό­ σο, αιχμηρής σαν μαχαίρι που αποκλείει κάθε πλησία­ σμα ή οικειότητα. Η «Κατασκευή της Πηνελόπης» δεί­ χνει πώς η εποχή της τεχνολογίας προσφέρεται για τη νοητική «κατασκευή» ιδανικών συντρόφων. Το ηλε­ κτρονικό μήνυμα που φτάνει σε λάθος άνθρωπο δεν πτοεί ούτε αποστολέα ούτε παραλήπτη. Ο καθένας φαντασιώνεται το ν άλλο με τέτοια ένταση, που η πραγματικότητα δεν αναιρεί τελικά την πλασματική αυτή εικόνα. Άλλωστε, γενικότερα τα ερωτικά παιχνί­ δια της Α. Καστρινάκη εκτυλίσσονται και υλοποιούνται αποκλειστικά σχεδόν στη σφαίρα της φαντασίωσης. Αξιοσημείωτο είναι πως οι ηρωίδες παραπαίουν ανά­ μεσα στην πίστη και την απιστία χωρίς να δίνονται σε

Οι ηρωίδες παραπαίουν ανάρεοα στην πίοτη και την απιστία χωρίς να δίνοπαι αε καρία ρε απόΧυτο τρόπο καμία απόλυτα. Επιπρόσθετα, θεωρούμε ευφυή την επιλογή της συγγραφέως να μην καταπιαστεί καθό­ λου με το ηθικό μέρος του ζητήματος. Οι αμφιταλα­ ντεύσεις των γυναικών αφορούν αποκλειστικά εσω­ τερικές διεργασίες και έχουν να κάνουν κυρίως με την ανάγκη αυτοεπιβεβαίωσης. Μπορούν να γίνουν ερω­ μένες αλλά επιλέγουν να μην απατήσουν το σύντρο­ φό τους, ικανοποιημένες από τον πόθο που ενέπνευ­ σαν. Πρόκειται, επομένως, για μια Πηνελόπη ελάχιστα μυθική και πολύ γήινη και για έναν Οδυσσέα που αχνοφαίνεται, επί της ουσίας αφανή. Η πίστη τους είναι επιλογή εξ ολοκλήρου προσωπική και επ' ουδενί επι­ βεβλημένη. Τα υπόλοιπα διηγήματα της συλλογής επικεντρώνουν σε ερωτικές ιστορίες που μένουν πάντα ανοιχτές, με­ τέωρες. Σε αντιδιαστολή με τις εξαιρετικές «Εκδοχές της Πηνελόπης» τα πέντε κομμάτια που ακολουθούν είναι ήσσονος σημασίας. Εδώ το υποτονικό ύφος της

συγγραφέως δεν κρύβει κάτι βαθύτερο ενώ το χιού­ μορ φαίνεται κάπως επίπεδο. Ξεχωρίζουν η «Ευφρά­ δεια στον βορρά» και ο «Ανορθόγραφος έρωτας». Στο πρώτο η ηρωίδα, υπό την απελευθερωτική επίδραση της ξένης γλώσσας και του άγνωστου τόπου, αποδεσμεύεται από τους όποιους φραγμούς της και βιώνει μια σύντομη αλλά συναρπαστική ερωτική εμπειρία. Η δεύτερη ιστορία, με αφορμή τη σχέση μιας διανοού­ μενης -κλασική φιγούρα της Α. Καστρινάκη- μ' έναν ακαλλιέργητο αγρότη, εστιάζει στις συμβάσεις που συχνά εμπλέκονται επιζήμια στην επιλογή συντρό­ φου. Σε αντίθεση με τον τίτλο, ο «Τριστάνος» εμφανί­ ζεται αρκετά επιφανειακός και υπερβολικά χαριτωμέ­ νος. Η θλίψη του δε μας πείθει ενώ η διάθεση της α­ γαπημένης του είναι παράταιρα ευχάριστη. Τα «Μικρά Διονύσια» θα μπορούσαν να εξελιχθούν σε πολύ αξιό­ λογο κείμενο αν η συγγραφέας είχε εκμεταλλευτεί δύο ενδιαφέροντα στοιχεία: τον υφέρποντα ερωτι­ σμό και την κατανυκτική ατμόσφαιρα. Δυστυχώς ό­ μως το διήγημα παραμένει μέχρι το τέλος άνευρο. Παντελώς αταίριαστη με τα υπόλοιπα κομμάτια της συλλογής φαίνεται η τελευταία ιστορία που θα ήταν προτιμότερο να μην είχε συμπεριληφθεί. Κατ' αρχάς εδώ η αφήγηση εκφέρεται στο αυτοαναφορικό δεύ­ τερο πρόσωπο του ενικού, η ηρωίδα είναι παιδικής η­ λικίας, ενώ το ερωτικό στοιχείο, συνδετικός ιστός ό­ λων των διηγημάτων, εύλογα απουσιάζει. Το αγόρι που παίζει ξέγνοιαστο στην άμμο είναι πολύ αδύνα­ μος υπαινιγμός για να στηρίξει την παραμικρή ερωτική αναστάτωση. Υπηρετώντας από το 1984 το διήγημα, η Αγγέλα Καστρινάκη έχει δώσει αρκετά καλά δείγματα μιας εσωστρεφούς, βραδυφλεγούς γραφής, δουλεμένης και λειτουργικής, που διαρκώς εξελίσσει. Τα κείμενά της εστιάζουν στις εσωτερικές μεταπτώσεις που γεννώνται από ερωτικά ερεθίσματα. Ο αναγνώστης παρακο­ λουθεί αυτή την ψυχολογική εμβάθυνση από τη σκο­ πιά μιας γυναικείας συνείδησης, ελάχιστα διατεθειμέ­ νης να παρεκτραπεί σε ολισθήματα. Ακόμα κι όταν η αφηγήτρια εμφανίζεται πρόθυμη να ξεπεράσει τις α­ ναστολές και επιφυλάξεις της -και κυρίως τότε-, σαν μ' έναν αυτόματο μηχανισμό αποτρέπει την εξωτερί­ κευση των αισθημάτων της. Από την άποψη αυτή, η Α. Καστρινάκη στο τελευταίο της βιβλίο δεν ξεφεύγει από το αφηγηματικό σύμπαν της. Η αρχέτυπη Πηνε­ λόπη, παρά τις όποιες μεταβολές που αναπόφευκτα έχει υποστεί, ανταποκρίνεται πλήρως στον τύπο της ηρωίδας που επί χρόνια σκιαγραφεί η συγγραφέας. Η Α. Καστρινάκη αναμφίβολα έχει καίρια, βαθιά σκέ­ ψη ενώ το πολύ ήπιο και χαμηλών τόνων ύφος της

65

τις περισσότερες φορές αναδεικνύει τους ενδιαφέ­ ροντες προβληματισμούς της. Μολονότι πυρήνας όλου σχεδόν του έργου της είναι οι καθημερινές, διαπροσωπικές σχέσεις, η συγγραφέας στην πα­ ρούσα συλλογή δεν αναλύει την πολυσυνθετότητα των συναισθηματικών μεταβολών, αλλά περισσότε­ ρο εξετάζει το πώς λειτουργεί ο άνθρωπος, και συ­ γκεκριμένα η γυναίκα, όταν η ερωτική σχέση οδεύει στη φθορά - με την προϋπόθεση ότι εκλαμβάνουμε την απιστία ως ένδειξη φθοράς. Η συγγραφέας έ­

ντεχνα αφήνει ανοιχτό το ερώτημα κατά πόσο οι γυναίκες απιστούν ή επιχειρούν να θωρακίσουν την πίστη τους. Παραδοξολογώντας, θα μπορούσε να υποστηριχθεί πως δε μένουν πιστές ούτε στην απι­ στία στο μέτρο που πάντοτε την αφήνουν ανολο­ κλήρωτη. Βέβαιο, όμως, είναι πως «Πηνελόπες» πια δεν υπάρχουν όχι γιατί υστερούν σε πίστη αλλά για­ τί αμφιβάλλουν για τον Οδυσσέα. ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

Διεκπεραιωτής θανάτου ZAKHZ ΣΕΡΕΦΑΣ

i

Οδοντοκχνίτης νεότατος Ιστορίες με τον Χάρο

Αθήνα, Κέδρος, 2001 Σελ. 96

πωσδήποτε η ζωή μας, η καθημερινότητά μας, οι τύχες του κόσμου, εντέήει, δε θα ήταν καθό­ λου τα ίδια αν ο Χάρος, κοινώς ο θάνατος, ήταν παρουσία υπαρκτή, με σάρκα και οστά, μια παρουσία καθ' όλα αινιγματική αλλά και εκπληκτικά ενοχλητική όταν θα μπερδευόταν, αναπάντεχα και καθοριστικά, στα πεπραγμένα ανθρώπων και ζώων. 0 Σάκης Σερέφας στο τελευταίο του βιβλίο νεότα­ τος επιχειρεί να αναπαραστήσει αυτή τη μάλλον μα­ κάβρια αλλά και αρκετά ευτράπελη εικόνα. Στις είκοσι δύο ιστορίες του βιβλίου παρακολουθού­ με το Χάρο να παρεμβαίνει με γενναίες δόσεις χαιρεκακίας στον αμέριμνο βίο γατιών, σκυλιών, μικρών κοριτσιών, ευδιάθετων παιδιών, ανέμελων νοικοκυ­ ρών, καταπιεστικών εξωγήινων, εφευρετικών καπε­ τάνιων, φοβισμένων επιβατών αεροπλάνου και ηλί­ θιων αεροπειρατών, παραγνωρισμένων πανεπιστη­ μιακών, βιαστικών διαβατών. Εν ολίγοις ο συγγραφέας βάζει το Χάρο να απολαμ­ βάνει τις τελευταίες στιγμές ποικίλων όντων που ού­ τε καν υποψιάζονται πως απέχουν ελάχιστα από τον τερματισμό της ζωής τους. Το κλίμα δεν είναι ούτε κατά διάνοια βαρύ ή καταθλιπτικό, μολονότι όλοι οι ήρωες αποβιώνουν στο τέλος, με εξαίρεση τον πρω­ ταγωνιστή της τελευταίας ιστορίας που γλιτώνει από το μένος του Χάρου, κερδίζοντας μόνο μια μικρή α­ ναβολή. Περισσότερο περιπαικτικό είναι το ύφος στο

Ο

Οδοντοτεχνίτης

66

μέτρο που τα πρόσωπα του Σερέφα δεν είναι διόλου συνηθισμένα, αλλά σχεδόν γραφικά. Δυστυχώς, ό­ μως, η παρωδία κάποτε αποβαίνει ατυχής, και ανα­ φερόμαστε κυρίως στην ιστορία που επικεντρώνεται στην αυτοκτονία του Καρυωτάκη. Αντιθέτως, ιστο­ ρίες όπως «Potato story», «Παίζουμε;», «Μια στις τό­ σες δεν είναι η μέρα του», «Γκογκούλα, πού πας;», «Άψυχος ψυχή δεν έχει, παίρνει τις ψυχές και φεύγει. Τι είναι;» αποδεικνύονται αρκετά ουσιαστικές και συ­ γκροτημένες. Με λόγο γρήγορο, έντονο, που συχνά δίνει την εντύ­ πωση έμμετρου, με φράσεις κοφτές, ενίοτε εύστο­ χες, ο Σερέφας, που έχει θητεύσει και στην ποίηση, μας δίνει θραύσματα από εικόνες παράξενες, σκηνές μιας φανταστικής, καινοφανούς πραγματικότητας,

κομμάτια μιας ζωής αλλόκοτης που η σύνθεσή τους είναι μάταιη, αν όχι ανέφικτη. Από τις ιδιότυπες, ασυ­ νήθεις, τρελές ιστορίες μάς μένει ένα μειδίαμα για τα παθήματα του Χάρου, για την παιγνιώδη διάθεσή του, για τις πάντα καλές προθέσεις του.

0 Σερέφας διατυπώνει τις ιστορίες του στο πλαίσιο του παράδοξου, του ανέφικτου, του υπερβολικού, κι­ νούμενος στις παρυφές της παράνοιας και του εξω ­ πραγματικού. Η αφήγησή του, νευρώδης και χειμαρ­ ρώδης, γνωρίζει καλές στιγμές. Αρκετά ενδιαφέρου­ σα η σκιαγράφηση του Χάρου. 0 συγγραφέας τον απεκδύει από κάθε φρικιαστικό, φοβικό χαρακτηριστι­ κό και τον παρουσιάζει με τρόπο έντονα σκωπτικό σαν μια φιγούρα που εκτελεί το επιβεβλημένο καθή­ κον της, σαν διεκπεραιωτή του θλιβερού αλλά ανα­ πότρεπτου πεπρωμένου όλων των έμψυχων όντων. Ένας ρόλος από κάθε άποψη άχαρος που δεν του χαρίζει καμία αναγνώριση. Γι' αυτό ο Χάρος νιώθει παραγκωνισμένος από την παρεμβατική του δραστη-

ΟΣ. Σερέφας διατυπώνει τις ιστορίες του οτο π\αίοιο του παράδοξου, του ανέφικτου, του υπερβο\ικοά, κινούρενος οτις παρυφές της παράνοιας και του εξωπραγρατικού ριότητα καθαυτή. Δεν ενδιαφέρει ο εκτελεστής του έργου, αλλά το ίδιο το έργο, δηλαδή ο θάνατος.

«Στιςτελευταίεςτουςχαρές,πάνωοτοτσακ,δενβρι­ σκότανούτεμιαστάλαχώροςκαιγιακείνον.Λεςκι αυτόςδενυπήρχε».Ένα από κάθε άποψη εξωφρενι­

κό παράπονο. Το μόνο που αξίζει να κρατήσει κανείς από το βιβλίο είναι η ευρηματική απεικόνιση του θανάτου, η πα­ ρουσίασή του με τρόπο έξυπνα, τολμηρά σαρκαστι­ κό. Ο θάνατος καραδοκεί παντού και πάντα. Αυτή την κοινοτοπία ο Σερέφας τη μεταγράφει κάπως έτσι:

«Ο Χάροςξανακορνάρειανυπόμονακαικρατάτημηχανή αναμμένη». ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

67

ΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Η οοφία των εφήβων ΧΑΝΙΦ ΚΙΟΥΡΕΪΣΙ

Το χάρισμα του Γκάμπρκλ Μτφρ.: Άννα Παπαοταύρου Αθήνα, Καστανιώτης, 2002 Σελ. 262

αγγλική λογοτεχνία, έχοντας πίσω της αιώνες παράδοσης, μπορεί να προσφέρει σε όλους μας, συγγραφείς και αναγνώστες, μαθήματα α­ φήγησης και επιτυχούς δόμησης ιστοριών. Ένας από τους χαρακτηριστικούς σύγχρονους εκπροσώπους της, ο Κιουρέισι, έπειτα από αρκετά χρόνια ενασχό­ λησης με τον κινηματογράφο και τη μουσική και κά­ ποια σκαμπανεβάσματα στη λογοτεχνική του πο­ ρεία, έρχεται με το τελευταίο του μυθιστόρημα, να αποδείξει ότι πατάει γερά στις βάσεις της λογοτεχνίας της χώρας του. Στο πα­ επικοινωνεί με το νεκρό αδερφό του, πως ο Άρτοι ρελθόν, τα θέματα της μυθοπλασίας του εμπνέο­ τον βοηθά να αντιμετωπίσει τα διάφορα προβλήμανταν κατά κύριο λόγο από τη διπλή του ταυτότητα. τά του και τον ενθαρρύνει να βρει λύσεις. Το μυθιστόρημα του Κιουρέισι είναι από πολλές α­ πόψεις αριστοτεχνικό. Η τριτοπρόσωπη αφήγηση α­ ντιμετωπίζει επιτυχώς τα γεγονότα από το οπτικό πεδίο του εφήβου και ελάχιστες φορές διακρίνουμε την άποψη του ενήλικου που συμπονά τον κόσμο των παιδιών και των εφήβων. Ο αφηγητής του είναι εν γένει πανόπτης αλλά πάντα παρακολουθεί με ιδι­ αίτερη ευαισθησία την πορεία και τις σκέψεις του κε­ ντρικού του ήρωα χωρίς να υποκύπτει στον πειρα­ πακιστανική και αγγλική, και τη ζωή στο Λονδίνο. σμό να κάνει κάτι αντίστοιχο με τους γονείς του ΓκάΣτο νέο του μυθιστόρημα το τοπίο, περιβαλλοντικό μπριελ. Επίσης, ενώ φαίνεται να παρουσιάζει γραμ­ και ανθρώπινο, είναι αμιγώς αγγλικό. Ένας έφηβος μικά όλα τα γεγονότα, π.χ. πολύ γρήγορα μαθαίνου­ μεγαλώνει στο Λονδίνο του σήμερα και αντιμετωπί­ με για το θάνατο του Άρτοι και τις επιπτώσεις αυτού ζει όλα τα προβλήματα της ηλικίας του και της σύγ­ του γεγονότος στη ζωή της οικογένειας, περνάει αρ­ χρονης μεγαλούπολης. Προσπαθεί να βρει το δρόμο κετός μυθιστορηματικός χρόνος μέχρι να καταλά­ πομ θα ακολουθήσει μέσα σ' ένα ομιχλώδες τοπίο βουμε ότι οι γονείς του Γκάμπριελ, που είναι ένα από δυσλειτουργικές οικογένειες, βία στους δρό­ καθ' όλα τυπικό μυθιστορηματικό ζευγάρι, δεν είναι μους και στα σχολεία, ναρκωτικά, ξεπεσμένους ροκ παντρεμένοι. σταρ και γερασμένα «παιδιά των λουλουδιών». Ταυ­ Ταυτόχρονα, ο αφηγητής και ορισμένες φορές ακό­ τόχρονα πρέπει να αντιμετωπίσει και το παιδικό μη κι ο ίδιος ο Γκάμπριελ μοιάζουν να έχουν αρκετή τραύμα του: σε νηπιακή ηλικία ο Γκάμπριελ χάνει α­ γνώση της αγγλικής λογοτεχνίας, επικαλούμενοι α­ πό μηνιγγίτιδα το δίδυμο αδερφό του, τον Άρτοι. πό τον Σέξπιρ μέχρι τον Ντίκενς και τον Μπέκετ. ΜάΣτην ταραγμένη εφηβεία του αισθάνεται συχνά ότι

Η

χάρισματουΓκάμπριελ,

Τομυθιστόρημα του X. Κιουρέισι είναι από πολλές απόψεις αριοτοτεχνικό

68

Το

Πίστα, ο πανόπτης αφηγητής μοιάζει με τις αναφο­ ρές του στον Ντίκενς από τη μια να τον θαυμάζει και από την άλλη να τον παρωδεί, μια και οι «Μεγάλες προσδοκίες» του Γκάμπριελ ευοδώνονται εκεί που ο Πιπ συνθλίβεται από την κατανόηση του ανέφικτου της ψευδαίσθησης. Τα δεδομένα βέβαια και οι χαρα­ κτήρες τω ν δύο ηρώων απέχουν παρασάγκας. Ο Γκάμπριελ, παρά το «περίεργο» περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγαλώνει, μοιάζει ένα πραγματικά προι-

Τομυθιστόρημα αξίζει να διαβαστεί για τη στερεή π\οκή και την επιδεξιότητα του συγγραφέα κισμένο παιδί, με έφεση στη ζωγραφική και αγάπη για τον κινηματογράφο, ενώ παράλληλα διαθέτει και κάποιες γνώσεις μουσικής, ποίησης και λογοτεχνίας. Η ιστορία αρχίζει ακολουθώντας κάποιους βασικούς κανόνες μυθοπλασίας, όπως το τοντοροφικό μοντέ­ λο: ηρεμία, διατάραξη της ηρεμίας, ηρεμία. 0 πατέ­ ρας του Γκάμπριελ φεύγει από το σπίτι μια και η μά­ να του Γκάμπριελ αρνείται πλέον να τον συντηρεί. 0 Γκάμπριελ, ιδιαίτερα δεμένος με τον πατέρα του, α­ νησυχεί γι' αυτόν και σύντομα, με τη στάση του, α­ ναλαμβάνει το ρόλο του ενήλικου. Μέσω της ιστο­ ρίας του πατέρα και της μητέρας του Γκάμπριελ ο συγγραφέας βρίσκει τρόπο να αφηγηθεί κάποιες α­ πόψεις για την περιπέτεια του «σεξ, ντραγκς και ροκ εν τ ρολ» τω ν '60s και 7 0 s ενώ , μέσω το υ Γκάμπριελ, προσεγγίζει τις αλλαγές που έχουν επέλθει στο λονδρέζικο, και κατά προέκταση εγγλέζικο, το ­ πίο τω ν ημερών μας, να παρατηρήσει τις αλλαγές στον πληθυσμό, στις συνοικίες, στα σχολεία. Ιδιαίτε­ ρα τα τελευ τα ία είναι ένα τοπίο ιδιαίτερα βίαιο, πράγμα που οδηγεί πολλούς γονείς να σκέφτονται:

«Πιοδύσκοήααφήνωένανέφηβομόνοτουαπ'ό,τι έναμωρόδύοχρονών! Εδώπουταλ έ μ ε σε πιο πολλούς μπελάδες μ πορείναμπήέξειέναςέφη­ βος!»Η απόρριψη του πατέρα από τη μάνα και η φυ­ γή του από το σπίτι αναστατώνει το κατ' επίφαση ή­ ρεμο κλίμα του σπιτιού και ωθεί τον Γκάμπριελ σε μια βίαιη, τρόπον τινά, ενηλικίωση. Από αυτή τη δια­ δικασία θα βγει νικητής και μάλιστα με τον τρόπο που ονειρεύονται όλα τα παιδιά τω ν χωρισμένων: καταφέρνοντας να ξανασμίξει τους γονείς του. Επι­ πλέον, στο διάστημα που παλεύει, χωρίς να το συ­

νειδητοποιεί πλήρως, για το συγκεκριμένο αποτέλε­ σμα, καταφέρνει να δράσει αυτοβούλως και να βρει τον πραγματικό δρόμο του, το πραγματικό του χάρι­ σμα, και να εκπληρώσει την προσωπική διακαή επι­ θυμία του. Στο μυθιστόρημα ωστόσο, πέρα από τον έξυπνο τρόπο δημιουργίας ενδιαφέροντος από το ένα κε­ φάλαιο στο επόμενο, διαφαίνονται πολλά σημεία στα οποία δείχνει να υστερεί σε εμβάθυνση. Ενώ ο ενήλικος αφηγητής δε διστάζει να σχολιάσει τις γ ε­ νιές που προφανώς έχουν απασχολήσει και τον ίδιο, μοιάζει πιο αμήχανος στην περιγραφή των σημερι­ νών προσφύγων από τις ανατολικές χώρες, όπως η γυναίκα που έχει ηροσλάβει ως γκουβερνάντα του γιου της η μητέρα του Γκάμπριελ. 0 μικρός στην αρ­ χή την αντιπαθεί και στη συνέχεια δένεται μαζί της αλλά η περιγραφή της, ως επί το πλείστον μέσα από τα μάτια του Γκάμπριελ, δεν ξεπερνά ποτέ το γκροτέσκο. Πάντως, το στοιχείο που μοιάζει να υπονο­ μεύει ολόκληρο το μυθιστόρημα είναι η χολιγουντιανού τύπου κινηματογραφική θέαση, ιδιαιτέρως μάλιστα στο τέλος της αφήγησης. Μόλις εξαντλη­ θούν τα κύρια ευρήματα, ο συγγραφέας επιχειρεί να ολοκληρώσει κάποια επεισόδια που έχουν μείνει στη μέση και ωθείται σε ένα μάλλον βεβιασμένο χά­ πι εντ. Ο αναγνώστης λογικά μένει με την εντύπωση ότι η ελευθερία των '60s ναι μεν οδήγησε σε νεοσυντηρητικές απόψεις, αλλά αυτό δεν είναι παρά η λο­ γική συνέπεια της απόλυτης ελευθερίας της προη­ γούμενης εποχής που, αν μη τι άλλο, πέτυχε να φ έ­ ρει στον κόσμο κάποιους δυναμικούς απογόνους. Μπορεί η κατάληξη να είναι για πολλούς απογοητευτική, αλλά νομίζω ότι το μυθιστόρημα αξίζει να διαβαστεί για τη στέρεη πλοκή και την επιδεξιότητα του συγγραφέα αφενός να θέσει και αφετέρου να παραδώσει αρκετά ενδιαφέροντα θέματα: από την τέχνη, τα ναρκωτικά και το ναρκισσισμό μέχρι τη μι­ κροαστική οικογένεια και την αναπαραγωγή του μο­ ντέλου της. Η μετάφραση κατορθώνει να βγάλει στην επιφάνεια το καυστικό χιούμορ του Κιουρέισι, και, γι' αυτούς που απορούν, στο εξώφυλλο, πράγ­ ματι, απεικονίζεται ο Τζον Λένον. ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

69

ΠΟΙΗΣΗ

Σκοτεινή ύλη ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΤΕΡΙΑΔΗΣ

Χριστούγεννα της ισοπαλίας Αθήνα, Κέδρος, 2002 Σελ. 56

Τ Γ νας από τους σημαντικότερους ποιητές της λεγόΓ μενης «Γενιάς του 70», ο Βασίλης Στεριάδης, επιL στρέφει με την έκτη ποιητική συλλογή του, κομί­ ζοντας ακέραιο το επαναστατικό πνεύμα και τη ριζο­ σπαστικότατα της ποιητικής έκφρασης που έκανε με­ γάλο μέρος αυτής της γενιάς να ξεχωρίσει κατά κύριο λόγο από την προηγούμενό της αλλά και από τις ε­ πόμενες. Περιορίζοντας τις φαντασμαγορικές εικόνες υπερρεα­ λιστικής προέλευσης και τις συχνές αναφορές στη μαζική κουλτούρα, που χαρακτήριζαν μεγάλο μέρος τω ν προηγούμενων συλλογών του, και δείχνοντας

0 Β. Στεριάδης υιοθετεί οτο βιβλίο αυτό μια εκτεινόμενη μέχρι το έπακρο εκφραοτική λιτότητα και υφολογική πυκνότητα ταυτοχρόνως να μη συμμερίζεται τις λογοτεχνικές προτιμήσεις των περισσότερων ομοτέχνων του, συ­ νεχίζει να διατηρεί μια εικονοκλαστική και «ανίερη» περιφρόνηση για ποιητικά πρότυπα του παρελθόντος, σε αντίθεση με πολλούς συνομήλικούς του ποιητές που με τον καιρό υποχώρησαν σε παραδοσιακότερες και πολλαπλά δοκιμασμένες εκφραστικές μορφές ή κατέφυγαν σε «μεταμοντέρνα» αγκυροβόλια. Αποποιούμενος κάθε προσπάθεια να μιλήσει αντιπρο­ σωπευτικά στο όνομα κάποιας ομάδας ή γενιάς, εκ­ φράζει την προσωπική εξέγερση του ασυμβίβαστου ανθρώπου που αρνείται κάθε είδους ένταξη-παγίδευση σε συλλογικά οράματα, αισθητικές σχολές και ε ­ ξουσιαστικούς κύκλους, αρνούμενος πιθανά οφέλη

70

και προνόμια και αναλαμβάνοντας να διαπραγματευθεί με τους δικούς του όρους το επακόλουθο τίμημα της απομόνωσης και της περιθωριοποίησης. Διατηρεί όμως ακέραια μια υφολογική αμεσότητα, μια εκφρα­ στική τόλμη και βιαιότητα και μια ανυποχώρητα εξεγερμένη στάση με βαρύνουσα σημασία, που ενισχυόμενη από ένα διάχυτο μποεμισμό με αντικομφορμιστικό χαρακτήρα προσδίδει στο έργο του αισθητική συγ­ γένεια με την Beat λογοτεχνία και τους ποιητές της α­ μερικανικής αντικουλτούρας. Έχοντας απορρίψει τόσο την καλλιεργημένη γλώσσα όσο και κάθε είδους εξεζητημένη ποιητική φόρμα, ο Στεριάδης υιοθετεί στο βιβλίο αυτό μια εκτεινόμενη μέχρι το έπακρο εκφραστική λιτότητα και υφολογική πυκνότητα και έναν απροσχημάτιστο λόγο αποσπα­ σματικής υφής, προϊόν αγωνιώδους υπαρξιακής ανα­ ζήτησης, που με μέσα την καταλυτική ειρωνεία και το διαβρωτικό σαρκασμό φτάνει σε βαθμό αυταπάρνη­ σης καταπνίγοντας το εγώ, στην προσπάθειά του να προσεγγίσει την αμείλικτη αλήθεια

καιρόςείτεου/θαπεθάνεις).

(Είτεπεράαειο

Η αφοριστική επεξεργασία που υφίστανται τα διά­ σπαρτα αυτοβιογραφικά στοιχεία και η φρενιτιώδης παρόρμηση με την οποία αποδίδεται η πολυφασική πολυπλοκότητα ενός μυαλού σε εγρήγορση έχει ά-

ποτέλεσμα έναν ελλειπτικό μονόλογο παραληρημα­ τικής μορφής, που βυθομετρά την ανθρώπινη υπαρ­ ξιακή δυστυχία και τον τρόμο της σωματικής θνητότη­ τα ς (Θα το

μάθειςαπότοχειρουρνείοπουθα φας./Απότοξερόισόπαλοαποτέλεσμα/πουθασου σερβίρειοάρχωνπαύλαροδέλα).Τα ασυνήθιστα λο­

γοπαίγνια, οι διφορούμενες παρατηρήσεις, τα αυτο­ σχέδια σχόλια και οι αιφνίδιες περιγραφές, που μοιά­ ζουν με συγκολλήσεις αποσπασμάτων ημερολογια­ κών σημειώσεων, ανατρέηοντας συχνά τις σημασίες

0 ποιητής συνεχίζει να διατηρεί μια εικονοκ\αοτική και «ανίερη» περιφρόνηση για ποιητικά πρότυπα του παρε\θόντος, οε αντίθεση με πολλούς ουνομή\ικούς του ποιητές τυποποιημένων εκφράσεων, εξερευνούν μια ουδέτε­ ρη ψυχική ζώνη, μια ακαθόριστη περιοχή ανάμεσα στον αναγνωρίσιμο πόνο και τη συναισθηματική πα­ ραλυσία, που υποδηλώνεται με χάσματα της συνεί­ δησης, διασώζοντας έναν αριθμό από διαταραγμένες εικόνες μιας εξίσου διασαλευμένης πραγματικότητας

(Στοπρώτοεπίπεδοέρχεταιπκαρπαζιά./Περπατάς μελαχνόστοκεφάλι).

0 τόνος των ποιημάτων είναι τώρα αιχμηρότερος, η συνειρμική ανάκληση της μνήμης -στην οποία συμ­ βάλλει και ο πολλαπλασιασμός των τοπωνυμίων και των ονομάτων- είναι πιο πιεστική και επίμονη, η λε­ κτική ωμότητα είναι εμφανέστατη, η αθυρόστομη φρασεολογία είναι συχνότατη, οι λεξιλογικές εμμονές ιδιωματικής προέλευσης που συνιστούν σχεδόν ένα προσωπικό ιδιόλεκτό έχουν σε μεγάλο βαθμό αυξη­ θεί, ενώ οι εμπρηστικές διατυπώσεις, το περιπαικτικό χιούμορ και η πλήρης έλλειψη σοβαροφάνειας και συγγραφικής αυθεντίας συμβάλλουν στη βαθύτατα κυνική άποψη του ποιητή για το ρόλο της ποίησης και της τέχνης γενικότερα

(Τόσαχρόνιαδενβαρέθηκες, κόπανε,/ναγράφειςακόμα;).

Διαλογιζόμενος το παρόν με όρους τους παρελθό­ ντος σαν περιπλανώμενος μάρτυρας, άλλοτε σαρδό­ νιος και άλλοτε σολιψιστής, μέσα από μια σειρά αντι­

φατικών προτάσεων, ασυνεχών εικονιστικών ανακο­ λουθιών και παραμορφωτικών οραμάτων μιας πραγ­ ματικότητας αποδιδόμενης με ποδοσφαιρικούς ό­ ρους, ο Στεριάδης δημιουργεί ποίηση που φαντάζει κατά διαστήματα σπασμωδική, επιδιώκοντας έναν ψυ­ χικό εξαγνισμό με ένα είδος αντεστραμμένης μαγείας. Η ζωή νοείται ως διαρκής και αδυσώπητος αγώνας ε ­ πιβίωσης με βέβαιη κατάληξη αλλά αβέβαιη διαδρο­ μή, εξέλιξη και χρονική διάρκεια. Ο αναβάτης-τζόκεϊ παίζει το ρόλο του χειριστή από την ικανότητα του ο­ ποίου εξαρτάται ή όχι η έκβαση του ιηποδρομιακού α­ γώνα, ενώ ο άρχοντας-διαιτητής, ως μεταμφιεσμένος σε δήμιο θάνατος, παίζει το ρόλο του κριτή από τη βούληση του οποίου εξαρτάται το ευτυχές ή ατυχές αποτέλεσμα του ποδοσφαιρικού αγώνα. Η ισοπαλία δεν μπορεί να γίνει εύκολα κατανοητή ως μια ισορροπία του τρόμου ή ως κατάκτηση μιας αρμο­ νίας, διότι η ισορροπία είναι αδρανής κατάσταση και η αρμονία ψευδαίσθηση. Διακινδυνεύοντας μια υποκει­ μενική ερμηνεία θα υποστήριζα ότι η λέξη ισοπαλία του τίτλου, που επανέρχεται διαρκώς στα ποιήματα, ορίζει ουσιαστικά την τύχη του υπαρξιακού παιχνιδιού της επιβίωσης, με την έννοια ότι η αρχική μας νίκη, δηλαδή ό,τι πολυτιμότερο κερδίζει ο άνθρωπος (τη ζωή), αργά ή γρήγορα και δυστυχώς αναπόφευκτα ισοφαρίζεται από το θάνατο. Η έννοια της ήττας στον αγώνα αυτό δεν υφίσταται, εφόσον το να ηττηθούμε θα σήμαινε ότι πεθάναμε πριν καν γεννηθούμε ή, ακό­ μη χειρότερα, ότι υπάρχουμε χωρίς να ζούμε, σαν να πεθάναμε πριν γεννηθούμε, βιώνοντας ως ενδομή­ τριο έναν εγκόσμιο θάνατο σε πλήρη απομόνωση και κοινωνικό αποκλεισμό. Φαίνεται λοιπόν πως τελικά η ισοπαλία δεν αποτελεί εκ των πραγμάτων ένα ευνοϊ­ κό αποτέλεσμα. Αποδεικνύεται ότι είναι σκορ απο­ κλεισμού που θα μπορούσε πιθανώς να οφείλεται σε λανθασμένη προπονητική τακτική, θα έπρεπε από την αρχή να επιδιωχθεί πόση θυσία η νίκη, εν ανάγκη ακό­ μη και με «στημένο» πέναλτι. Πώς μπορείς όμως να το κερδίσεις όταν ένας τέτοιος διαιτητής δεν επηρεά­ ζεται ούτε δωροδοκείται; (Δεν

υπάρχει έναποίημανα γαμείκαιναδέρνει./Γιατίτοάθλημαείναιβαρά).

Είναι πάντως ενδεικτική του σύγχρονου πνευματικού αποπροσανατολισμού η διαπίστωση ότι ενώ μια τ έ ­ τοια ιδιοσυγκρασιακή γραφή, είτε ως αντίδοτο στην κοινοτοπία είτε ως υπόδειγμα αντιλυρισμού στην ποί­ ηση, θα έπρεπε να συζητείται, να επιζητείται από το αναγνωστικό κοινό και να επαινείται από την κριτική, συνήθως συμβαίνει το αντίθετο. ΣΩΤΗΡΗΣ ΛΙΟΝΤΟΣ

7/

Οι παραλλαγές του κενού ΓΙΑΝΝΗΣ ΖΕΡΒΑΣ

4 Γ

Η πυξίδα της άνοιξης

Αθήνα, Άγρα, 2001 Σελ. 136

ια να ξεχωρίσει μια ποιητική συλλογή ανάμεσα σε πολλές που κυκλοφορούν στις μέρες μας, θα πρέπει να πληροί ορισμένες προϋποθέσεις, μία από τις οποίες είναι η πρωτοτυπία, κάτι δύσκο­ λο εφόσον σχεδόν όλα έχουν ειπωθεί αλλά και οι μορφές οι ποιητικές έχουν δοκιμαστεί. Τελευταία, μάλιστα, παρατηρείται επιστροφή στην ομοιοκατά­ ληκτη ποιητική έκφραση. Ο Γιάννης Ζέρβας επιχειρεί να αναδείξει το εσωτερι­ κό και εξωτερικό γίγνεσθαι ενοποιώντας το με εικό­ νες αλλόκοτες, αντικρουόμενες, όπως αυτές ανα­ δύονται από το σκοτεινό υποσυνείδητο. Το παράλοκλήρωσης και αφανισμού. Το δόσιμο άραγε συνε­ πάγεται την απομάκρυνση και την προδοσία; Σημα­ σία έχει ποιες πτυχές του ανθρώπινου ψυχισμού αναδεικνύει ή και επιλέγει η φαντασίωση, η οποία μεταπλάθεται σε τέχνη. Στις διαφορετικού τύπου εικό­ νες ενώνονται οι πολυσχιδείς πτυχές και εκφάνσεις της ύπαρξης, η οποία αποδίδεται ως όλον εφόσον επιτυγχάνει να δραπετεύσει από τα παράθυρα της πραγματικότητας και να μεταπλαστεί σε άφθαρτες, αν και εκφράζουν το στιγμιαίο, παραστάσεις της γο της ύπαρξης και της καθημερινότητας κυριαρ­ ποιητικής καθημερινότητας. Ο λόγος είναι αυθεντι­ χούν στα ονειρικά τοπία τα οποία επιμένουν για τη κός, πηγαίος αλλά και ελεγχόμενος τόσο ώστε να δική τους, την άλλη, πραγματικότητα. Οι σύντομες μη χάνεται η πρωτοτυπία του. Μάλιστα, ο λόγος ιστορίες είναι παράδοξες, ενώ οι αλλόκοτες εικόνες αυτός δεν περιορίζεται στο εγώ αλλά περικλείει κα­ συναντώνται για να παρουσιάσουν έναν κόσμο πέ­ θετί που γίνεται αισθητό από το άτομο, και άρα δεν ραν της πραγματικότητας, μετα-φυσικό. Ενίοτε, ό­ πρόκειται για ποίηση διαθέσεων μα για στοχαστική μως, το αληθινό ανθίσταται του ψευδαισθητικού, κατάθεση -«επιχείρηση»- ενοποίησης του ενός με μια πάλη ανάμεσα στο φως και το σκότος, το απτό το όλον. Ακόμα και ορισμένες αποφθεγματικές φρά­ και το άυλο: σεις φαίνεται να συνθέτουν την υπέρβαση με το λυρισμό. Η ενότητα τω ν αντιθέτων σχηματίζει ε ­ κρηκτική σχέση, το κέντρο της οποίας είναι «λευκό». Τόσο λευκό όσο και το κενό ή το άπειρο.

Λόγος αυθεηικός, πηγαίος αλλά και ελεγχόμενος τόοο ώστε ναμη χάνεται η πρωτοτυπία του

«ΣιωπηλόδάσοςmuDvolak. Βαθιάμέ­ σααπ'τηνκοιλιάτωνηχείων... Γυρίζεικαιτηνκοιτά­ ζει... Τοτσέλοζεσταίνονταςτομεταλλικόχάραμα πάνωαπ'τουςουρανοξύστες.Απλώνεταισανψίθυ­ ροςσταγυμνάτουπόδια,στοινδιάνικοχαλί, ταχύ­ μαχαρτιάστοπαλιόγραφείο» (ο. 20).

0 έρωτας διαπερνά όλα τα κείμενα, η διακριτική γυ­ ναικεία μορφή είναι παρούσα σ' ένα παιχνίδι ολο­

ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΜΕΛΕΤΕΣ

Απαραίτητο ερμηνευτικό κλειδί ΑΡΗΣ ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ U ly s se s Οβηγός ανάγνω σης Αθήνα, Κέδρος, 2001 Μ . 492

«Ο Τ ζαίημςΤζόυςαπόπλευράςλέξεων καιτεχνοτροπιώνείναιεκατομμυριούχος». Χόρχε Λουίς Μπόρχες (1925)

το βαθμό που ο Χέρμαν Μέλβιλ ανυψώνει in λογοτεχνία με τον πολυπρισματικό του (1851) σε σφαγείο, αναγκάζοντάς τη να υπερβεί ένα ανήκουστο κατώφλι, για να επιβάλει τελικά πάνω στη σελίδα αυτό που πάντα ξέραμε ότι συνέβαινε αλλά πάντα εκτός σκηνής και έξω από το λόγο, όπως διατείνεται ο Ρομπέρτο Καλάσο στη διεξοδική, παλίντροπη

ί

Μόμπι

Ντικ

Καταστροφήτου

Ένας «οδηγός μύοτη» που παρέχει μεν «οδηγίες ανάγνωοης» αλλά δεν εξασφαλίζει τη μόνη «αοφαλή ανάγνωση»

Κας

Οδυσσέας

(1985), ο αναβαθμίζει το ν κόσμο και το ονειρικό του αντίστοιχο σε μια μεγαλειώδη, ενίοτε αιρετική, διακειμενικότητα, με τη συνδρομή μάλιστα είκοσι χιλιάδων καινοφανών προσωποπα­ γών λέξεω ν, που επινόησε η δαιμόνια δημιουργι­ κή φαντασία του παράδοξου αυτού Ιησουίτη, του Τζέιμς Αυγουστίνου ΑλοΤσιου Τζόις. Η τζοϊσική ποιητική γραμματική, οι συνειδητές εξώ φθαλμες υφολογικές αποκλίσεις, που απασχο­ λούν ως έμμονες ιδέες τον Τζέιμς Τζόις εφ ' όρου ζωής, και η όλη ιδιομορφία τω ν δεκαοκτώ κεφα­ λαίων του καθιστούν την ανάγνωση άθλο/διδακτικό βάσανο. Το δικαιολογημένο αυτό

Οδυσσέα

δέος που προκαλούσε ανέκαθεν ακόμη και στους αποφασιστικότερους των αναγνωστών του το ευπώλητο, αλλά κατ' ουσίαν λιγότερο διαβασμένο σε βάθος κομβικό αυτό έργο της νεωτερικής λο­ γοτεχνίας, συμπεριλαμβανομένου ως και του καθ' όλα επαρκούς Χόρχε Λουίς Μπόρχες, ο οποίος δε δίσταζε να τονίζει συχνά πυκνά ότι δεν μπόρεσε ποτέ να το διαβάσει ε ξ ολοκλήρου, φαίνεται ότι είχε συνεχώς κατά νου ο ακαταπόνητος μ ελ ετη ­ τής και μεταφραστής του τζοϊσικού κληροδοτήμα­ το ς Αρης Μ αραγκόπουλος ότα ν σ υ ν έθ ετε τον του. Είχε ηροηγηθεί βέβαια η πειραματική έκδοση από τις εκδόσεις «Δελφίνι», το 1995. Στο βιβλίο αυτό αναδεικνύετο από τό τε τόσο το μέτρο της σοβαρότη­ τα ς το υ ό λου εγχειρήμα τος όσο και ο υψ ηλός βαθμός τω ν πολλαπλών γνωσιολογικών εφοδίων του συγγραφέα, οι οποίες αποτελούν τις αναγκαί­ ες και ικανές εκείνες προϋποθέσεις που απαιτεί ως εκ των πραγμάτων μία εξονυχιστική, παραγω­ γική διερεύνηση του Η ιδιαίτερα επιμελημένη, εμφανώς μυητική και γι' αυτό προσεκτικά τεκμηριωμένη, σημερινή εκδοχή

Οδηγό ΟδηγίεςπροςΝαυτιλλομένους: επιστρέφονταςστονΟδυσσέατουΤζαίημςΤζόυς,

Ulysses.

73

λυσιτελών αναγνώσεων και ενδελεχών, ευ ρ ύ τε­ ρων προσεγνίσεών του θυμοειδούς αυτού μεγακειμένου-ωκεανού έρχεται να καλύψει ένα ασυγ­ χώρητο εγχώριο βιβλιογραφικό κενό. Αποσκοπεί κυρίως στην προετοιμασία του φιλοπερίεργου, ε ­ λαφρώς υποψιασμένου αναγνώστη να απολαύσει στην κυριολεξία ένα υπερμυθιστόρημα, αντιμετω­ πίζοντας τα δεκαοκτώ κεφάλαιά του ως δεκαοκτώ διαφορετικά μυθιστορήματα, από πλευράς υφο-

Στη μελέτη αυτή αναόεικνύεται τόσο το μέτρο της σοβαρότητας του όλου εγχειρήματος όοο και ο υψηλός βαθμός των πολλαπλών γνωοιολογικών εφοδίων του συγγραφέα

σοβαρό κίνδυνο, που ελ λ οχεύ ει πίσω από κάθε σελίδα του κειμένου, του δια-κειμένου αλλά και του υπερ-κειμένου(Ι) του, ο συγγραφέας δρα με άλλα λόγια ως πρόμαχος και επόπτης/τριτεγγυητής μιας κατά το μάλλον ή ήττον αποδοτικής, «ορ­ θής» εξοικείωσης με τον Πιστεύοντας μάλιστα ότι Ulysses

Οδυσσέα. «ομεταφραστήςτου πουθααποπειραθείναμεταφράσει κατά γράμμα, περιγραφικά, αγνοώνταςήαδιαφορώ­ νταςγιατηνυπαινικτικότατακαιτοσυμβολισμό τουκειμένου, είναικαταδικασμένοςσεαποτυχία. ΣτιςελληνικέςμεταφράσειςτουUlysses, εδώσυ­ νήθωςεντοπίζεται ηκύριαπηγήτουκακού»(βλ. τη σημείωση 15 στη σ. 21), ο Άρης Μαραγκόπουλος παρέχει γενναιόδωρο δείγμα τω ν δικών του μεταφραστικών δοκιμών, που προσεγγίζει τις εκα­ τό περίπου σελίδες. Έτσι διαμορφώνεται ένα νέο αξιόλογο πλέγμα λεκτικών συσχετισμών και αντα­ ποκρίσεων της ελληνικής γλώσσας με τις λαλιές, τα φωνήματα, τις διαλέκτους, τις νεκρές και ολο­ ζώντανες γλώσσες, τις ιδιωματικές εκρήξεις, την πανσπερμία τω ν λόγιων και δημωδών στοιχείων, που διαστρωματώνονται με ιδιάζουσα, απρόβλε­ πτη κειμενική στρατηγική στον ηχητικό κορμό του «στον οποίο όλοι χρωστάμε κι από τον ο­ ποίο κανείς μας δεν μπορεί να ξεφύγει», όπως δή­ λωσε κατηγορηματικά ο Τ. Σ. Έλιοτ το 1923. Οι τζοϊσικοί ήρωες και οι μακρινοί τους πρόγονοι, οι ομηρικοί χαρακτήρες, συνομιλούν διαρκώς μέ­ χωρίς να επιβαρύνουν σα στον ή να επιβραδύνουν τη γενικότερη αισθητική-ερμηνευτική πρόσληψη. Στα δεκαοκτώ μέρη της μ ελ έ­ της, που αντιστοιχούν στα ισάριθμα κεφάλαια του μυθιστορήματος, φέροντας τους ανάλογους ομη­ ρικούς τίτλους που επέβαλε ο μόχθος τω ν σχο­ λιαστών του αποτυπώνεται μία ολοκλη­ ρωμένη μέθοδος ορθολογικής αντιμετώπισης των γοητευτικώ ν μυστηρίων και τω ν φαντασμαγορι­ κών πτυχών του μυθικού πλέον αυτού βιβλίου. Τα κεφάλαια, που ανοίγουν και κλείνουν με αντιπρο­ σωπευτικά αποσπάσματα από το έργο, σε απο­ κλειστική μετάφραση του Άρη Μαραγκόπουλου, συνοδεύονται από ένα μονόστιχο υπότιτλο-κλειδί, που προέρχεται από το υπό εξέταση τμήμα του αναγνώστης όχι μόνο προετοιμάζεται εγκαίρως για την περιδιάβαση που τον περιμένει, αλλά έχει ανά χείρας μια ιδανική, ολιγόλογη σύ­ νοψη, που μπορεί ανά πάσα στιγμή να ανατροφοδοτήσει, μεταξύ τω ν άλλων, το αναγνωστικό εν­ διαφέρον.

«πουόμωςταδιαπερ­ Ulysses, νούνοιίδιοιχαρακτήρες, ηίδιασυνέχειατουχρό­ νου, οίδιοςτόπος, ταίδιαθέματα, οιίδιοισυμβο­ λισμοί»(σ. 17). Γι' αυτό άλλωστε ο μελετητής δεν

λογικών πραγματώσεων,

περιορίζεται εδώ σε μια εύκολη και άχαρη μηρυκαστική αναπαραγωγή ορισμένων διάσημων χω­ ρίων της σχετικής διεθνούς κριτικογραφίας, ούτε αναλίσκεται σε παρωχημένους, ήκιστα λειτουργι­ κούς διθυράμβους για ένα μυθιστόρημα «που έβα­ λε τέρμα σε όλα τα μυθιστορήματα», σύμφωνα με τον Χάρι Λέβιν (1944). Διαφοροποιώντας επιμελώς τη θέση του, ο μελετη τή ς προτείνει ορισμέ­ νες φ ορές τη δική του ερμηνευτική απόκλιση με αιτιολογημένα επιχειρήματα, αναιρώντας έτσι κά­ ποιες παλαιότερες ή σύγχρονες αντιλήψεις επιφα­ νών ή μη τζοϊσιολόγων (βλ. ενδεικτικά τις αναφο­ ρές στις σελίδες 308 επ „ 310, 358, 359 και 447). Πίσω από τη φράση «δεν

Οδηγόανάγνωσης

στάθηκαεπιμελώςκαι στιςεργασίεςπουεξετάζουνσχολαστικάτον υπότοπρίσμακάποιαςψυχαναλυτικής, φιλολογικής, θεοσοφικής, σημειολογικήςήάλλης Οδυσσέα·. ο ερμηνευτικήςθεωρίας»(σ. 17) κρύβεται η μεγάλη Οδυσσέα

αγωνία, ο εφιάλτης του ίδιου του Άρη Μαραγκόπουλου, ο πειρασμός δηλαδή τη ς οριακής προκρούστειας παρανάγνωσης. Προφυλάσσοντας με περίσκεψη και αιδώ τον εαυτό του από έναν τόσο

Οδυσσέα,

Οι ενδιάμεσες εν ό τη τες, «Πλοκή» και «Τεχνική», συμπληρώνουν την επισκόπηση του κάθε κεφα­ λαίου. Αμφότερες διακρίνονται για την καίρια συμ­ βολή τους στην πληρέστερη, αλλά και ανετότερη ξενάγηση του αναγνώστη στο τζοϊσικό δάσος των «σκοτεινών» τοπωνυμίων, των θεματολογικών πα­ λινωδιών και τω ν συνειρμικών εκφορών. Στις δεκαοκτώ εν ό τη τες, που φέρουν το ν τίτλο «Ulysses», προωθείται κατ' ουσίαν η κατήχηση του αναγνώστη στα ενδότερα της κειμενικής μηχανής. Αφού προηγηθούν κατά συστηματικό πάντα τρόπο τα όσα αφορούν τις άμεσες ή και απλώς έμμεσες α να φ ο ρ ές το υ Τζόις σ το μ η τρικό ομ η ρικό έπος/κυριαρχικό αρχέτυπο, εδώ , στις εν ό τη τες αυτές, η μύηση θα χρησιμοποιήσει ό,τι θεω ρεί προσφορότερο από τη μείζονα βιβλιοθήκη τω ν συναφών σπουδών, για τις οποίες έχουν ήδη ξο ­ δευτεί αρκετές δεκαετίες προκειμένου ο αναγνώ­ στης να περάσει στην Εδέμ τω ν τζοϊσικών απο­ λαύσεων. Η πολυσημία τω ν επιμέρους κεφαλαίων, τα διφορούμενα/κρυπτικό σημαινόμενα, το υπόγειο, αει­ θαλές, ενίοτε ιερόσυλο χιούμορ, αυτό το καταλυ­ τικό δομικό στοιχείο τη ς τζοϊσικής ανατροπής, οι πολυώνυμες σημασιολογικές «επιφάνειες», η αρ­ χιτεκτονική του εσω τερικού μονολόγου και τη ς συνειδησιακής ροής, όπως ήρθε αντιμέτωπη με ό­ λες τις προηγούμενες σχολές λογοτεχνικής πρα­ κτικής, και τέ λ ο ς η επισήμανση του νευρώδους, λαβυρινθώδους και ασίγαστου διακειμένου που συναναγιγνώσκεται ακουσίως, όλα αυτό επανεξε­ τάζονται συνοπτικά από το ν ευρυμαθή και ευρη­ ματικό Αρη Μαραγκόπουλο, συνοδευόμενα από τα απαραίτητα διαφωτιστικά σχόλια. Βέβαια ο μ ελετη τή ς δε θα ομολογήσει ποτέ, έμ ­ μεσα ή άμεσα, ότι όπως συμβαίνει και με άλλα α­ ριστουργήματα τη ς παγκόσμιας λογοτεχνίας, ο «Οδυσσέας» έχει κι αυτός τα «παχάκια» του. Ο «Εύμαιος», π.χ., το δέκατο έκτο δηλαδή κεφάλαιο, το πλέον φλύαρο και εσωτερικά αδύναμο μέρος του θα μπορούσε και να έλειπε ή έστω να περιοριζόταν στη μισή του έκταση. Οι περισσότε­ ροι ειδικοί το είδαν μάλλον ως πλεόνασμα παρά ως αναγκαίο συστατικό της όλης αφήγησης. Το ό­ τι ο Άρης Μαραγκόπουλος ταυτίζεται στην προκει­ μένη περίπτωση με το ν Ρόμπερτ Μπελ, που είδε την τεχνική του εν λόγω επεισοδίου/κεφαλαίου ως «ένδειξη κωμικής γονιμότητας» (1991), σημαί­ νει απλώς ότι η ομολογούμενη προσήλωσή του στο πρωτότυπο δ εν επ ιδέχεται εναντιω ματικές

Οδυαοέα,

Οδυσσέας,

στάσεις. Κι αυτό είναι σεβαστό. 0 αυτό «το αμάλγαμα ονείρων και πραγματικών καταστά­ σεων που θα εύρισκε σύμφωνο έναν Καντ κι έναν Σποπενχάουερ», σύμφωνα με το ν Χόρχε Λουίς Μπόρχες, είναι ανοιχτός, όσο ποτέ ά λλ ο τε, σε ποικίλες ερμηνευτικές απόπειρες που θα σχεδιά­ σει ο κάθε μελετητής σύμφωνα πάντα με την ιδιο­ συγκρασία του. Όσο για τον όρο «Επιθυμία», που απαντά πολλές φορές στον τη ν «

Οδηγόανάγνωσης αέναηΕπιθυ­ μία,τοπρώτοκινούντηςανθρωπότηταςΜεαυτό αρχίζεικαιμεαυτόσυνεχίζεταιοκόσμος»(βλ. εν­

δεικτικά σ. 437), δε θα δίσταζα να τον αντικατα­ στήσω με τη «Βούληση», τη «Wllle» δηλαδή του Αρθούρου Σοπενχάουερ (1788-1860). Η επιθυμία ως μία έκφραση, ως μία εκδήλωση έμπρακτη της θέλησης μπορεί κάλλιστα να μας οδηγήσει εκεί που προφανώς διείδε την «απόλυτη» αλήθεια ο Σοπενχάουερ, στο κέντρο δηλαδή του όντω ς όντος, που είναι η ίδια η αρχετυπική, τυφλή, ενίοτε ολέθρια, δυσεξιχνίαστη Βούληση. Διαβάζοντας τον σε εκλεκτική συνάρτηση με το θεμε­ λιώ δες έργο του Γερμανού αυτού φιλοσόφου Ο (1818) φρονώ ότι η γενικότερη κατανόηση τω ν στοιχείων, που υπολανθάνουν στο τζοϊσικό τοπίο, μπορεί να υποστηριχθεί μ' έναν ακόμη πρόσφορο τρόπο. Άλλω στε ο ίδιος ο Άρης Μαραγκόπουλος δηλώνει από τις εισαγωγικές κιόλας σελίδες του βιβλίου του ότι ο «"

Οδυσσέα ΚόσμοςωςΒούλησηκαιωςΠαράσταση ετέρων

ΟδηγόςΑνάγνωσης"δίχωςνα είναιμυστικόςείναιωστόσοοδηγόςμύστη, παρέ­ χειμεδύοΠάγιαοδηγίες ανάγνωσης, αλλάδίχως ναεξασφαλίζειτημία,τημόνη, τηνασφαλή ανά­ γνωση»(σ. 19). Αυτή ακριβώς η καταστατική διευκρίνιση συνιστά μία επιπρόσθετη εξασφάλιση ενός είδους θα έλ ε­ γα αναγνωστικού δικαίου: η εμπιστοσύνη δηλαδή που τρέφ ει για τους αναγνώστες του ο Άρης Μαραγκόπουλος είναι εφάμιλλη της ευγενικής προθετικότητας. ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

75

Ερμηνεία και διδαοκαλία της ποίησης ΗΡΑΚΛΗΣ ΕΜΜ. ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ

Διαδρομές οτη Νιοϊλληνική Ποίηση Αθήνα, Καστανιώτης, 2002 Σελ. 312

ί Υ Ι ε to πιο δύσκολο και ίο πιο απαιτητικό είI I I δος της λογοτεχνίας, την ποίηση, την ερμη1 1 1 νεία και τη διδασκαλία της, επ έλ εξε να α­ σχοληθεί στο βιβλίο του αυτό ο Ηρακλής Καλλεργης, καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών, φιλό­ λογος πλατιάς εμβέλειας, που εκτείνεται από την αρχαιότητα, περνάει από τους βυζαντινούς αιώνες και καταλήγει στη νεοελληνική και εντελώ ς σύγ­ χρονη εποχή. Ο τόμος περιλαμβάνει δέκα μ ελέτες, στις οποίες διερευνώνται όψεις και πτυχές του έργου κορυφαί­ ων νεοελλήνων ποιητών, υπό το πρίσμα της ενό-

Τοβιβλίο του Η. Καλλέργη αποτελεί οημαπική συμβολή οτη μελέτη της νεοελληνικής ποίηοης τητας του ποιητικού φαινομένου: άσχετα αν απευ­ θύνεται σε παιδιά ή μεγάλους, η ποίηση κρίνεται πάντοτε με βάση την αισθητική της αξία, δηλαδή ως αποτέλεσμα σύζευξης μορφής και περιεχομέ­ νου. Στην πρώτη μελέτη ιχνηλατείται η κυριαρχική πα­ ρουσία της αιγαιατικής και ιόνιας θάλασσας, η ει­ κονιστική αποτύπωσή της και γενικότερα ο θαλασ­ σινός συμβολισμός στην ποίηση του Κάλβου, κα­ θώς τελικά η θάλασσα ταυτίζεται με τη γενέτειρα, την πατρίδα. Σε δύο μελέτες εξετάζεται η διαχρο­ νική επικαιρότητα του Σολωμού, και εντοπίζεται θεμελιωμένη στην αρχαία ελληνική παράδοση και γραμματεία, διευρυμένη με τη θρησκευτική του φύση και τη φιλοσοφία του, καθώς όλα αυτά, ως στοιχεία της ποίησής του, είναι αφομοιωμένα καλ­ λιτεχνικά και συζευγμένα αρμονικά, ώστε να τον

76

αναδεικνύουν αληθινό ποιητή και, συγχρόνως, «ε­ θνικό» ποιητή τω ν Ελλήνων. Εξετάζεται ακόμα το λυρικό έργο του Κ. Παλαμά, ο οποίος συγκέντρω­ σε και αφομοίωσε δημιουργικά τις αισθητικές τά ­ σεις και θεωρίες που εμφανίστηκαν στην Ευρώπη του 19ου κυρίως αλλά και του 20ού αιώνα, δημι­ ουργώντας ένα επιβλητικό έργο με έξαρση, εθνι­ κό τόνο και παλμό, αλλά και βάθος και πόνο, έργο που εκφράζει μεγάλους οραματισμούς και υψηλά ιδανικά, αλλά και συναισθηματικές αγωνίες και ι­ σχυρές διανοητικές ανησυχίες του νεότερου και σύγχρονου ανθρώπου. Σε ιδιαίτερο άρθρο εξετά ζετα ι η βαθύτερη επί­ δραση του Κ. Παλαμά στο ποιητικό έργο του Λ. Πούλιου, εκπροσώπου της ποιητικής γενιάς του 70, με αφορμή το γνωστό ποίημα του δεύτερου. Με μεθοδικότητα εισάγει ο Η. Καλλέργης τον ανα­ γνώστη στον πάντα υποσχετικό για προσεγγίσεις ποιητικό λόγο του Καβάφη, παρέχοντας και στοι­ χεία που συμβάλλουν στην κατανόηση του έργου αλλά και της προσωπικότητάς του. Ιδιαίτερα διαφωτιστική είναι και η εκτενής μελέτη που αναφέρεται στη θρησκευτικότητα του Σεφέρη, ένα θέμα ανερεύνητο, αφού άλλωστε και η ποίηση του ίδιου δεν προσφέρεται εύκολα για ανάλογες ερμηνευτι­ κές προσεγγίσεις. Ερευνάται κατά πόσο ο χριστιανι­ σμός, χωρίς να ταυτίζεται με αυτόν η κοσμοαντίλη­ ψη του ποιητή, ενσωματώθηκε στο σύνολο τω ν πνευματικών επιδράσεων που δέχτηκε ο Σεφέρης.

Οι τρεις επόμενες μ ελέτες αναφέρονται στην πε­ ριοχή της παιδικής λογοτεχνίας, αυτόνομο πλέον κλάδο της φιλολογίας. Εξετάζεται το ποιητικό έρ ­ γο του Δ. Τροβά, ενός «έμμονούς εραστή του ω­ ραίου λόγου», που διακρίθηκε για την τεχνική αρ­ τιότητα τω ν στίχων του. Γίνεται εκτενής και διεισ­ δυτική αναφορά στο έργο του Γιώργη Κρόκου, ε ­ νός χαρισματικού Χιώτη δασκάλου, που ξεχώριζε για την ευαισθησία και την ανθρωπιά του, την α­ γάπη του για τα παιδιά, αλλά και για την ποιητική του ιδιοφυία, ώστε να αναγνωρίζεται ως ο σημα­ ντικότερος ποιητής της παιδικής λογοτεχνίας μας

και ένας από το υ ς πιο α ξιόλογους ν εο έλ λ η ν ες ποιητές γενικά. Στην τελευταία μελέτη του βιβλί­ ου συνοψίζονται οι τάσεις και εξελίξεις στο χώρο της παιδικής ποίησης από έναν από τους πλέον ει­ δικούς πανεπιστημιακούς δασκάλους. Το βιβλίο του Ηρακλή Καλλέργη αποτελεί σημα­ ντική συμβολή στη μελέτη της νεοελληνικής ποί­ ησης, με πρωτότυπες προσεγγίσεις τω ν θεμάτων, γραμμένο με σαφήνεια και καθαρότητα, με άψογη βιβλιογραφική ενημέρωση και τεκμηρίωση. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

Σεφερης παιδί ΘΑΝΑΣΗΣ Γ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ

I

Τα παιδικά χρόνια του Γ. Zcipcpif στη Ζμύρνη (1900-1914)

Αθήνα, Καοτανιώτης, 2001 Σελ. 256

ι περισσότεροι μ ελ ετη τές του Σεφέρη συνή­ θως εστιάζουν την προσοχή τους στην περίο­ δο τη ς ωριμότητάς του, παρόλο που και τα παιδικά του χρόνια έχουν από τη φύση τους τη δική τους γοητεία και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέ­ ρον. Το κενό αυτό έρχεται να καλύψει η μ ελέτη του 0. Παπαθανασίου, που αναφέρεται στη ζωή του Σεφέ­ ρη από το 1900 ως το 1914, τό τε που ξεριζώθηκε από τη Σμύρνη για να ξεκινήσει στην Αθήνα μια νέα περίοδο της ζωής του, έχοντας πια κλείσει τον κύ­ κλο της παιδικής του ηλικίας.

Ο

Ο συγγραφέας έχει αξιοποιήσει σωστά τις πηγές του και έχει καταφέρει να δώσει ένα βιβλίο που δια­ βάζεται άνετα και ευχάριστα από ευρύ κύκλο ανα­ γνωστών. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

OS' 77

Αθηναϊκό πανόραμα ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ

i

Το ημΐρολόγιο ενός Αθηναίου δημοσιογράφου Αθήνα, Φιλιππότης, 2001 Σελ. 320

1 1 παρουσίαση ενός ημερολογίου και μάλιστα του Η του Γιάννη Καιροφύλα, ενός δημοI I σιογράφου τέτοιου βεληνεκούς, αποτελεί πρό­ κληση. Παρ' όλα αυτά θα επιχειρήσω κάποια προσέγ­ γιση στον κυκεώνα των ειδήσεων και των θέσεων του συγγραφέα, που επί πενήντα χρόνια υπηρέτησε με ενθουσιασμό και αυταπάρνηση τη δημοσιογραφία. Είναι η ιστορία της ζωής ενός συντάκτη, που από μι­ κρή ηλικία άρχισε να ασχολείται με τη δημοσιογραφία και μέχρι σήμερα, μαγεμένος, εξακολουθεί να ερωτο­ τροπεί μαζί της αναπολώντας το παρελθόν με τις ω­ ραίες και άσχημες ώρες που πέρασε. Παρά τα εβδο-

Ημερολογίου

Ιοτορικά ηοκουμεντα από τη ούγχρονη ζωή, νοοταλγικές αναμνήσεις της παλιάς Αθήνας και της ζωής των Αθηναίων μήντα πέντε χρόνια του, εξακολουθεί μέχρι σήμερα να προσφέρει με τη γραφίδα του ό,τι δεν μπόρεσε να συμπεριλάβει στις εφημερίδες και τα διάφορα περιο­ δικά που κατά καιρούς εργάστηκε: ιστορικά ντοκουμέ­ ντα από τη σύγχρονη ζωή, νοσταλγικές αναμνήσεις της παλιάς Αθήνας και της ζωής των Αθηναίων, με έ ­ να ιδιαίτερο αγκάλιασμα αγάπης και ανθρωπιάς. Η α­ ναφορά του στα πρόσωπα γίνεται συχνά με ιδιαίτερα συγκινητικό τρόπο, απέραντη καλοσύνη και ανθρώπι­ νη επικοινωνία. Γνώστης των γεγονότων, οριοθετεί την προσέγγισή τους με ευλάβεια, με σκοπό να αποδώσει κατά το δυ­ νατόν την αλήθεια και να οπλίσει το λόγο του με πει­ στικότητα. Παλεύοντας με πολλές αντίξοες περιστά­ σεις και μάλιστα στα πρώτα βήματα της σταδιοδρο­ μίας του, που η δημοσιογραφία ήταν ακόμη στη νηπιακή της ηλικία, κατόρθωσε να ορθοποδήσει στο

78

διάβα του χρόνου και να καθιερωθεί ως αδιαφιλονίκη­ τος μαχητής της δημοσιογραφίας. Οι επιτυχίες του στο δημοσιογραφικό στίβο τού έδωσαν την ευκαιρία να γνωριστεί με σημαίνοντα πρόσωπα αλλά και με άλλους τύπους ανθρώπων, των οποίων η παρουσία σημάδεψε την κοινωνία. Να πώς περιγράφει (σ. 13) ο συγγραφέας το γεγονός: «Γ

νώρισακαιμίλησαμεπολ­ λούς. Μεβασιλιάδεςκαιβασίλισαεςαλλάκαιμεγυ­ ναίκεςτουδρόμουκαιαλήτεςεπικίνδυνουςΠροέ­ δρουςΔημοκρατίαςκαιθλιβεράναυάγιατηςζωής, τροφίμουςψυχιατρείωνκαιφυλακισμένουςΑρχιεπι­ σκόπουςκαιΔεσποτάδεςηθοποιούςκαικαλλιτέχνες μεγάλουςεπιστήμονεςγιατρούςκαιγιατρουδάκια, τσαρλατάνουςκαιπαπατζήδεςμεγαλοεπιχειρηματίεςκαιζητιάνουςεφοπλιστέςκαιβαρκάρηδεςμεγά­ λουςζωγράφουςκαιατάλαντουςανθρώπουςψώνια καισοβαρούςερευνητέςστρατηγούςκαιστρατιωτά­ κια,πρωταθλητέςκαισκουλήκιατηςκοινωνίας, λει­ τουργούςαστέριατηςδημόσιαςδιοίκησηςκαιανθρω­ πάκιασκαρφαλωμένασεκάποιακαρέκλα». Φυλλομετρώντας τις σελίδες του Η μερολογίου,είναι

φυσικό ότι θα σταθεί κανείς αβίαστα σε σημαντικά γε­ γονότα, όπως αυτά επισημαίνονται στις επιμέρους ε­ πικεφαλίδες, που αποτελούν την πυξίδα του αναγνώ­ στη. Η Αθήνα εκσυχρονίζεται με την καθιέρωση, το 1952, της λιμουζίνας που εισέβαλε στην πρωτεύου­ σα και εκτόπισε τα παλιά ταξί, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας. Οι πιάτσες των ταξί στο κέντρο της πό­ λης αστράφτουν από τις φανταχτερές καρότσες των

αυτοκινήτων περιμένοντας τους πελάτες που θα επιλέξουν την πιο φανταχτερή για τη μετακίνησή τους. Βλέπετε, ο δημοσιογράφος έχει υποχρέωση να προ­ βάλει και τα πιο απίθανα, αφού όλα αποτελούν μέρος των παρατηρήσεων του. Σταματώ στις σελίδες 47-51 όπου εξιστορείται ένα α­ πίθανο γεγονός, που πραγματοποιήθηκε με τη φαντα­ σία και τη σύλληψη των περιγραφών του Καιροφύλα, την επίσκεψη της Μαρίας Ποιμενίδου, μεταφιεσμένης, στο Αγιον Όρος. Η επιτυχία του αναγνώσματος ήταν δεδομένη, η δε παρεμβολή του Δημητρίου Ψαθά στα στάθηκε η καλύτερη διαφήμιση για την την εφημερίδα στην οποία εργαζό­ ταν τότε ως δημοσιογράφος. Ένα σημαντικό γεγονός του 1953 ήταν οι σεισμοί των Ιονίων νήσων, κυρίως στην περιοχή της Ιθάκης και της Σάμης της Κεφαλονιάς την Κυριακή 9 Αυγούστου. Με το αρματαγωγό «Αλφειός» μαζί με άλλους εκλεκτούς συναδέλφους ταξιδεύει για να καλύψει με ρεπορτάζ τις πληγείσες περιοχές. Οι ανταποκρίσεις του ήταν αναλυτικές κα­ θώς προσπαθούσε πάντα να αποτυπώσει την πραγ­ ματικότητα και να μεταφέρει το φόβο και τον πόνο των κατοίκων, που μπροστά στην καταστροφή βρί­ σκονται σε απόγνωση. Εδώ εκτός από τις λεπτομε­ ρείς περιγραφές καλύπτει την αφήγησή του με μια φωτογραφία του μπροστά στα ερείπια γκρεμισμένου σπιτιού της Ιθάκης. Αναγκαστικά ελλείψει χώρου θα επισημάνω τις συ­ νεντεύξεις ή τις περιγραφές τις οποίες μας κάνει για πολιτικά ή άλλα σημαντικά πρόσωπα της αθηναϊκής ή της πανελλαδικής σκηνής, πρόσωπα που πολλές φορές στάθηκαν ορόσημα στην πολιτική ή πολιτι­ στική σκηνή της πατρίδας μας. 0 Μανιαδάκης και το ρετσινόλαδο (σ. 116-122) είναι το αποκαλυπτικό κείμενο που ο συγγραφέας μάς χαρίζει διασώζο­ ντας ειδήσεις που τη γνώση τους θα αγνοούσαμε, αν δεν αποφάσιζε να τις γράψει. Η επίσκεψή του στον πρώην υπουργό Δημοσίας Τάξεως της δικτα­ τορίας της 4ης Αυγούστου Κωνσταντίνο Μανιαδάκη επιφύλαξε πολλά. 0 άνθρωπος που με πάθος κυνή­ γησε τους κομμουνιστές και μάλιστα με μέσα απάν­ θρωπα παρουσιάζεται σήμερα ήρεμος, ταπεινός και αποκαλυπτικός όχι μονάχα για τους κομμουνιστές αλλά και για άλλα σημαντικά πράγματα κατά την περίοδο της παντοδυναμίας του. Με αφορμή τη δο­ λοφονία του άλλοτε στενού συνεργάτη του Σπύρου Παξινού στο Καρότσι τω ν Ινδιών, διατυπώθηκαν πολλά και διάφορα. Η βάφτιση του γιου ενός κορυ­ φαίου εκείνα τα χρόνια κομμουνιστή, του θέου, στο σπίτι του Παξινού με ανάδοχο τη γυναίκα του Τζού-

Νέα δευτικήΑλλαγή,

Προο­

λια και την παρουσία του Μανιαδάκη εξόργισε τους κομμουνιστές. Αποτέλεσμα ήταν ο θέος να θεωρη­ θεί αποδιοπομπαίος τράγος και όργανο του Μανια­ δάκη. Κατά τον Μανιαδάκη ο Παξινός έπαιξε σημα­ ντικό ρόλο στη σύλληψη των ηγετών του ΚΚΕ κατά την περίοδο 1936-1940 και μετέπειτα στην εξάρ­ θρωση των πρακτόρων που η Μόσχα έστειλε στην Ελλάδα μέσω Γαλλίας. 0 Σπύρος Παξινός, κατά τον Μανιαδάκη, παρόλο που κατόρθωσε να εξαρθρώσει κατά τη διάρκεια του πολέμου και το δίκτυο των Γερμανών πρακτόρων, ο ίδιος μπόρεσε να βοηθήσει την ελληνική κυβέρνηση με τη συλλογή πληροφο­ ριών για τις προθέσεις του Χίτλερ κατά της Ελλά­ δας. Ο Παξινός σκεφτόταν να επιστρέφει στην Αθή­ να το 1959 και να εγκατασταθεί πλέον μόνιμα, α­ φού είχε ταξιδέψει δύο φορές μέχρι τότε, το 1953 και το 1956, με σκοπό να τακτοποιήσει το πολύτιμο αρχείο που διέθετε.

0 παπα-Πυρουνάκης προβάλλεται (σ. 122-125) από το συγγραφέα για την όλη του δράση. Καύχημα για την ορθοδοξία και την Εκκλησία, ο Πυρουνάκης συ­ μπαραστεκόταν στους εργαζομένους με πάθος και α­ πό πολλούς η στάση του παρεξηγήθηκε. 0 αγώνας του για την Εκκλησία, τη δημοκρατία και τον άνθρωπο έμεινε παροιμιώδης. Ένα πορτρέτο του Κων. Καραμανλή ξετυλίγεται στις σελίδες 139-144 με υπότιτλο «Αδιάκριτες ματιές στην ιδιωτική τους ζωή», όπου ο δημοσιογράφος σκιαγρα­ φεί με αδρές γραμμές την προσωπικότητα του Καρα­ μανλή στην ιδιωτική του ζωή. Δύο φωτογραφίες -στη μία ο πρωθυπουργός το 1958 στο γραφείο του και στην άλλη το ζεύγος Καραμανλή τον Απρίλιο του 1960-, πλαισιώνουν το κείμενο. Παρακολουθώντας ο αναγνώστης το κείμενο, πιστεύω, παρά τη συντομία του, ότι θα αποκομίσει πλήρη εικόνα της προσωπικό­ τητας του ανθρώπου και πολιτικού. Η άνοδός του στην πολιτική εξουσία σήμανε για την πατρίδα μας μια νέα σελίδα ιστορίας. Άλλο ένα πολιτικό πρόσωπο που προβάλλει από τις σελίδες 144-149 του είναι ο Σπύρος Μαρκεζίνης με μια παλιά συνέντευξη, την οποία είχε πάρει ο δημοσιογράφος όταν εργαζόταν στην εφημε­ ρίδα και δημοσιεύθηκε στις 4 Οκτωβρίου 1961. Πανέξυπνος και μορφωμένος ο Μαρκεζίνης, προβάλ­ λεται με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά παρά την ασχήμια του. Στο γραφείο του δέσποζε η περίφημη βιβλιοθήκη του που αποτελούνταν από περισσότερους από δέκα χιλιάδες τόμους βιβλίων, δημιούργημα τεσσάρων γε­ νεών της οικογένειάς του, που τα περισσότερα ήταν διπλά. Αρχηγός των προοδευτικών από το 1961, πί-

Ημερολογίου

Έθνος

79

σιευε ότι ίο κόμμα του θα μπορούσε να διαδραματί­ σει πρωταρχικό ρόλο στην πολιτική. Ήδη ο Μαρκεζίνης είχε διακριθεί ως υπουργός στην κυβέρνηση Παπάγου.

0 Γ. Παπανδρέου, πρωθυπουργός το 1965, δίνο­ ντας το παρών στην Ακαδημία Αθηνών για τα εγκαί­ νια τη ς θεμελίω σης το υ νέου κτιρίου στην οδό Αναγνωστοπούλου είχε την ευκαιρία να κάνει ορι­ σμένες υπομνήσεις ως προς το συγχρονισμό του κανονισμού της Ακαδημίας με τα δεδομένα της ε ­ ποχής και υποσχέθηκε αμέριστη τη ν οικονομική βοήθεια. Με τον τίτλο «Βαρύς χειμώνας στη Βαρυμπόμπη» (σ.

180-184) ο συγγραφέας εξιστορεί τις ατέλειω τες ώ­ ρες που πέρασε το Γενάρη και το Φλεβάρη του 1964

παρακολουθώντας τα γεγονότα της ασθένειας του βασιλιά Παύλου. Η παραπληροφόρηση είχε ξεσπάσει και πολλά σενάρια ακούγονταν για την υγεία του βα­ σιλιά, χωρίς κανένας με υπευθυνότητα να δίνει κά­ ποια θετική απάντηση στα τόσα ερωτήματα που προέκυπταν. Μόλις ο Αλέξανδρος Μάνος έκανε την επέμ­ βαση στον Παύλο στο Τατόι, μετά την επιθυμία της Φρειδερίκης, διαδόθηκε ότι ο βασιλιάς είχε καρκίνο και ότι ήταν στα τελευταία του. Το μοιραίο ήρθε στις 6 Μαρτίου 1964. Και κλείνω με τη μορφή του καθηγητή Νικολάου Λού­ ρου, ο οποίος χαρακτηρίζεται από το συγγραφέα ως δεινός ομιλητής και γόης του προφορικού λόγου (σ.

202-207). ΝΙΚ. ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΓ

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ν κς εκτιμήσεις για τον Εμφύλιο |

ΘΑΝΑΣΗΣ ΣΦΗΚΑΣ

i Πόλεμος και ειρήνη fc στη στρατηγική του ΚΚΕ

■ I | HI

1945-1949 Αθήνα, Φιλίοτωρ, 2002 Σελ. 144

νωστός μελετητής της ιστορίας του Εμφύλιου Πολέμου ο συγγραφέας, εδώ καταπιάνεται με το σοβαρό ζήτημα της στρατηγικής του ΚΚΕ την περίοδο 1946-1949. Οι συνηθέστερες ερμηνείες των προθέσεων της ηγεσίας του κομμουνιστικού κινήμα­ τος είναι οι ακόλουθες: η πρώτη, η «παραδοσιακή» ό­ πως την αποκαλεί ο Σφήκας, υποστηρίζει ότι το ΚΚΕ έκανε ανταρσία με στόχο την κατάληψη της εξουσίας και την πρόσδεση της χώρας στο σοβιετικό άρμα. Η δεύτερη υπογραμμίζει το δίκαιον του αγώνα του κόμματος και εντοπίζει τις αιτίες της ήττας στα σοβα­ ρά λάθη που διέπραξε η ηγεσία του ΚΚΕ. Η τρίτη, που είναι και η επίσημη άποψη του κόμματος, θεωρεί ότι δεν υπήρχε άλλος δρόμος για τους κομμουνιστές α­ πό τον ένοπλο, λόγω των συνεχών διώξεων που υφίσταντο τα στελέχη και τα μέλη του. Κατά την προ­ σέγγιση αυτή η επιλογή του ένοπλου αγώνα ήταν α­ ναγκαστική και εν πολλοίς αμυντική.

Γ

80

0 Θανάσης Σφήκας δεν υιοθετεί καμία από τις τρεις.

Εκτιμά ότι « ηστρατηγικήτουΚΚΕστηδιάρκειατου εμφυλίουπολέμου,καιπιθανότατασεόλητηδεκαε­ τίατου'40,περιστρεφότανγύρωαπότηνεναλλαγή τωνεννοιώντουπολέμουκαιτης ειρήνηςμεσκοπό τηναποκατάστασητουκόμματοςστηθέσηπουαπο­ λάμβανεπριναπότοΔεκέμβρητου1944».Σύμφωνα με νέα στοιχεία που προσκομίζει ο θ. Σφήκας, η ηγε­

σία tou ΚΚΕ σε καμία φάση της ένοπλης αναμέτρη­ σης δεν εγκαιέλειψε την ιδέα ίο υ συμβιβασμού με τους αντιπάλους της. Μάλιστα σε κάποια περίοδο οι διαπραγματεύσεις με την κυβέρνηση των Αθηνών εί­ χαν προχωρήσει πάρα πολύ, αλλά το σχέδιο δεν ευ­

δοκίμησε γιατί παρενέβηοαν οι Αμερικανοί 0 Ψυχρός Πόλεμος είχε ξεκινήσει και η Ελλάδα ήταν το πεδίο της πρώτης αντιπαράθεσης των δύο μπλοκ. ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΠΑΣ

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

Κληρονομιά για μια μάχιμη κοινωνική επιστήμη PIERRE BOURDIEU

I

Η δ ιά κ ρ ισ η Κοινω νική κριτική της καλαισθητικής κρίσης

Μτφρ.: Κική Καψαμπέλη Πρόλ.-επιμ.: Νίκος Παναγιωτόπουλος Αθήνα, Πατάκης, 2002 Σελ. 597

Οθαήθελα,τιμγίάαθέκ,αειτοαυόντήασέκοσηακτηνδααιαινστόπεθ'ίσσαντωυοολτόενοσγηπάίαοννυτιαακαεγγιίνσώσειετηεόίχαν,τινακτιλομμινάηοωθπυεντήι.είχιοΔλωαενονς-

διαβεβαίωσητηςαξίωσης,-συχνήστουςκαλλιτέχνες γαλοπρέπειαςοιοποίεςσυνδέοντανμετησχολική καιστουςσυγγραφείς-ότιείμαιμιαπρώτηαρχή,ένας μ οχιά, αυτήντουφιλοσόφουτης'Ecole αυτοδημιούργητοςπουδενοφείλειτίποτακαισεκα- Nοoυrmτρ ale...». Αυτή είναι η κληρονομιά του Πιερ νέναν.Θέλωαπλάναπω,πωςεπωφελούμενοςδιαρ- Μπουρντιέ, ενός κλη ρονόμουπου σ' όλη του τη ζωή 0 Π. Μπουρηιε υπήρξε για τη ΓΜία ό,τι ήταν ο Σαρτρ για την προηγούρενη γενιά

κώςαπότηνεκπαίδευσήμουκαιιδιαίτερααπότηθε­ ωρητικήμουκουλτούρα,καιγιαναμπορέσωναεπω­ φεληθώπραγματικάαπ'αυτήν, όφειλαναδημιουρ­ γήσωμιαρήξημετιςαπαιτήσειςτηςθεωρητικήςμε­

την ανέτρεφε, την αμφισβήτησε και τη μόχλευσε παραδίδοντάς την εντέλει πλουσιότερη. Όπως είπε για τον Μπουρντιέ ο φίλος του και ηγέτης των Γάλλων μικροαγροτών, ο Ζοζέ Μπουβιέ, «η ζωή καθαυτή ήταν γΓ αυτόν μια διαρκής διαπραγμάτευση». Ο Μπουρντιέ υπήρξε για τη Γαλλία ό,τι ήταν ο Εαρτρ για την προηγούμενη γενιά. Τελευταία κατέστη η «θε­ ωρητική αναφορά» των κινημάτων που αναπτύχθηκαν τη δεκαετία του 1990 ενάντια στην παγκοσμιοποίηση

81

και την τυραννία των αγορών. « Ζούμεοεένανδαρβι- νικόκόσμοή,πουμιλούνγι'αυτόνμετέτοιοτρόπο νικόκόσμογεμάτοανασφάλειακαιάγχος»,τόνιζε, «ό­ πουείναισανναμημιλούν».Υποστήριζε ότι η κοινωπουησυνεχήςαπειλήτηςανεργίαςδημιουργείμια νιολογία είναι μια ενοχλητική επιστήμη γιατί αποκαλύ­ μόνιμηκατάστασηαβεβαιότητας»,δίχως να διστάζει πτει τα πράγματα που διάφορα πρόσωπα ή ομάδες έ­ να καταγγέλλει για ψευδή σοσιαλισμό τη ν εο φ ιλ ε­ λεύθερη τρόικα των Μπλερ, Ζοσπέν και Σρέντερ και τα ΜΜΕ, κυρίως την τηλεόραση, ως σερβιτόρους «cultural fast food». Αυτή η μαχητική φυσιογνωμία της γαλλικής διανόη­ σης έχασε τη μάχη με τον καρκίνο στις 23 Ιανουάριου

0 πρόωρος θάνατος του Π. Μπουρντιέ οτέρηοε τη ία\\ία και την Ευρώπη από ένα μεγάΑο μεταπο\εμικό κοινωνικό οτοχαοτή του βεΑηνεκούς του Φουκό, του Ρο\άν Μπαρτ και του Αακάν 2002, στα εβδομήντα ένα του χρόνια. Συγγραφέας περισσότερων από είκοσι πέντε σημαντικών βιβλίων και πολλών άρθρων πάνω σε θέματα της επιστήμης και της επικαιρότητας, παρήγαγε τεράστιο επιστημο­ νικό έργο που επηρέασε μεγάλο αριθμό ερευνών σε όλους τους επιστημονικούς κλάδους. Πάνω απ' όλα ο Μπουρντιέ μελέτησε όλους αυτούς που είχαν την τύ ­ χη να περάσουν τη ζωή τους, όπως ο ίδιος, αποκωδικοποιώντας την κοινωνική οργάνωση δίχως να είναι ουδέτεροι ή αδιάφοροι στις επιρροές που ασκεί η συμβολική διάσταση της κυριαρχίας στα κοινωνικά γε­ γονότα και στους μηχανισμούς κοινωνικής αναπαρα­ γωγής. Τον περασμένο χρόνο ένα ντοκιμαντέρ, με τίτλο είχε απροσδόκητη επιτυ­ χία στο Παρίσι. Έδειχνε πόσο μεγάλη σχέση είχε ανα­ πτύξει ο Μπουρντιέ με την πολιτική. Εκεί μιλούσε για το μανδύα που είχαν απλώσει στη δημόσια ζωή της Γαλλίας συγγραφείς όπως ο Εμίλ Ζολά και ο Ζαν-Πολ Σαρτρ. Αποκάλυπτε τους πολιτικούς εκείνους που στην πραγματικότητα αρνούνται τη γνώση και είναι πρόθυμοι να ως δεν

SociologyisaCombatSport,

«αναγνωρίσουν επιστημονικές,όλες τιςμορφέςτωνλόγωνπου μιλούνγιατονκοινω­

82

χουν κάθε λόγο να τα αποκρύψουν εφόσον προ­ σκρούουν στα συμφέροντά τους. Τόνιζε την ιδιαίτερη θέση της στις επιστήμες, στο βαθμό που έχει ως αντι­ κείμενό της μια πραγματικότητα μέσα στην οποία εγγράφεται και η ίδια. Το έργο του που είχε εκδοθεί το 1979 χαρακτηρί­ στηκε από τη Διεθνή Κοινωνιολογική Ένωση ως ένα από τα δέκα σημαντικότερα βιβλία του 20ού αιώνα για την κοινωνιολογία. Και η ελληνική έκδοση, καθυ­ στερημένη έστω, είναι κατάκτηση για την ελληνική κοινωνιολογία. Εδώ ο Μπουρντιέ επαναφέρει το homo aestheticus στον πυρήνα της κοινωνικής επι­ στήμης. Επιλέγει ως αντικείμενό του το γούστο, ένα αντικείμενο που στο παρελθόν είχε μονοπωληθεί από την αισθητική στη φιλοσοφία. Αποϊεροποιεί τα δεσμά που δημιουργεί, ως ιδιοτελής, η «νόμιμη κουλτούρα» και αποδεικνύει, μέσω μιας ριζοσπαστικής κριτικής της καντιανής ηθικής ότι η περί ωραίου αίσθηση και η αι­ σθητική κρίση είναι ουσιωδώς κοινωνική ικανότητα τόσο ως προς τη γέννηση, την εξέλιξη, όσο και ως προς την κοινωνική της λειτουργία. Περιγράφει τους βασικούς μηχανισμούς της κουλτούρας και της εξου­ σίας στις σύγχρονες κοινωνίες. Επεξεργάζεται, διαμέ­ σου της θεωρίας της γνώσης και της πολιτικής θεω­ ρίας, μια νέα οπτική της διαστρωμάτωσης, συνδέο­ ντας τη μαρξιστική οπτική του οικονομικού κεφαλαίου με τη βεμπεριανή αναγνώριση της ύπαρξης πολιτισμι­ κού κεφαλαίου και την ντιρκεμιανή παράδοση των τα­ ξινομήσεων, τοποθετώντας σε νέα βάση το θεωρητι­ κό και εμπειρικό πρόβλημα της γένεσης και της ύπαρ­ ξης των τάξεων. 0 Μπουρντιέ υποστήριξε ότι οι προ­ τιμήσεις μας για ακριβά αυτοκίνητα, επώνυμα ρούχα και γενικά για πολυτελή αγαθά ή έργα τέχνης διαπλάθονται, τελικά, από τις κοινωνικά διαμορφωμένες έ­ ξεις. Μια τέτοια μελέτη περί ταξικού γούστου που προτείνει ο Μπουρντιέ είχε σκοπό να καταδείξει την ι­ σχύ της κοινωνιολογικής μεθόδου σε σχέση με τη φι­ λοσοφική παράδοση. Αυτή η «βέβηλη» και «ιερόσυλη» προσέγγιση, όπως όλο το έργο του, κατασκευάστηκε ενάντια στον κοινό νου. Και, βέβαια, υπέστη την αρνη­ τική ετυμηγορία κυρίως αυτών των διανοουμένων και των επαγγελματιών της αντικειμενοποίησης που αρνούνται να αντικειμενοποιηθούν. Πρακτικά, ενεργοποιεί τη σταθερή προτροπή του Μπουρντιέ να αρνηθούμε όλες τις μεγαλειώδεις, σχεδόν μεταφυσι­

Ηδιάκριση:κοινωνικήκριτικήτηςκαλαι­ σθητικήςκρίσης

Ηδιάκριση

με αρχή το αξίωμα ότι η δράση, η δομή και η γνώση αποτελούν προϊόντα ιστορικών διεργασιών. Ας τον παρακολουθήσουμε να μιλά για τον κοινωνιο­ λόγο:

ρώπη από ένα μεγάλο μεταπολεμικό κοινωνικό στο­ χαστή του βεληνεκούς του Φουκό, του Ρολάν Μπαρτ ή του Λακάν. Η σχέση του με την Ελλάδα υπήρξε με­ γάλη. Η κατανόηση και μοναδική αξιοποίηση της κλα­ σικής φιλοσοφίας του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, των σοφιστών είναι διάσπαρτη στα κείμενα του Μπουρντιέ - στο δικό του επιστημονικό κεφάλαιο, όπως θα ήθελε ο ίδιος. Η αριστοτελική έννοια πρόσκτητη συνήθεια, εκμαθημένη άσκηση ικανότητας για συ­ γκεκριμένη δράση, υπήρξε κεντρική στη θεωρία του περί διαλεκτικής σχέσης μεταξύ προδιάθεσης-έξης (habitus) και πεδίου κοινωνικών σχέσεων (champ) ό­ που τοποθετείται η κοινωνική δράση. Πέρα, όμως, α­ πό την πρόσληψη και ανάδειξη της κλασικής πολιτι­ κής φιλοσοφίας, ο Μπουρντιέ υπήρξε άριστος γνώ­ στης της σύγχρονης Ελλάδας. Στη δεκαετία του 1960 είχε συνεργαστεί στενά με τον καθηγητή της κοινωνιολογίας Ιωάννη Περιστιάνη για την οργάνωση του Κέντρου Κοινωνικών Επιστημών της Αθήνας, του ση­ μερινού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών. Το 1996, ο Πιερ Μπουρντιέ είχε αναγορευθεί επίτιμος διδάκτωρ της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών - γε­ γονός που δεν είχε περάσει απαρατήρητο. Η Ελλάδα έχασε έναν πραγματικό φιλέλληνα.

0 θάνατός του δε στέρησε μόνο τη Γαλλία ή την Ευ­

ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

κές, φιλοδοξίες περί του νοήματος της ιστορίας ή της εξέλιξης του ανθρώπινου πνεύματος κ.λπ„ προκειμένου ν' απαντήσουμε σε ερωτήσεις πιο ταπεινές, αλλά ικανές να επιβεβαιωθούν εμπειρικά. Αποτελεί μια πρόταση για μια αληθινά ενοποιημένη επιστήμη του ανθρώπου που μπορεί εξίσου, αν όχι περισσότερο α­ πό τις άλλες επιστήμες, να επιτελέσει απελευθερωτι­ κές λειτουργίες. Όπως σημειώνει,

«ηιστορίαθαήταν μιαιστορικήκοινωνιολογίατουπαρελθόντοςκαιη κοινωνιολογίαμιακοινωνικήιστορίατουπαρόντος» «Ταεπιστημολογικάεμπόδιαπουπρέπειναυ­ περπηδήσειηκοινωνικήεπιστήμηείναιπρώτααπ'ό­ λακοινωνικάεμπόδια:ηκοινήπαράστασητηςιεραρ­ χίαςτωνσυστατικώνκαθηκόντωντουκοινωνιολογι­ κούεπαγγέλματος, γιαπαράδειγμα,πουοδηγείτό­ σουςερευνητέςνααποστρέφουντοπρόσωποαπό τιςταπεινές,εύκολεςκαιγόνιμεςδραστηριότητες,για ναστραφούνπροςασκήσειςδύσκολεςκαιταυτόχρο­ ναστείρες, ήπροςέναάνομοσύστημαανταμοιβών, που... αποθαρρύνειτο συνδυασμόμεγάληςφιλοδο­ ξίαςκαιμακρόχρονηςυπομονήςπουείναιαναγκαίος γιατηνπαραγωγήμιαςεπιστημονικήςεργασίας».

«έξις»,

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Δ Ω Δ Ω Ν Η

ΔΙΟΝ. ΚΩΣΤΙΔΗ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΜΦΥΛΙΟΥ 1948-1950

(Μαρτυρία ενός επιξήσαντος) ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΤΟ ΕΞΑΙΡΕΤΟ ΑΝΤΙΠΟΛΕΜΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ που τόσο επαινέθηκε από την Κριτική και εκτιμήθηκε από το Αναγνωστικό Κοινό

«ΔΩΔΩΝΗ», Ασκληπιού 3,106 79. Τηλ. 010-3637973

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Παιδική οκέψη PETER MITCHELL

Η κατανόηση του νου ατην παιδική ηλικία Μτφρ.: Πλούσια Μισαηλίδη - Αντ. Μουτοοπούλου Αθήνα, Τυπωθήτω-Γ. Δαρδανός, 2002 Σελ. 336

πό την προσχολική ηλικία τα παιδιά αναπτύσ­ σουν την ικανότητα να κατανοούν ότι οι άν­ θρωποι δρουν με βάση τις προθέσεις και τις ε ­ πιθυμίες που έχουν στο νου τους. Αυτή η ικανότητα δίνει νόημα στη δράση των άλλων και επιτρέπει την αρμονική αλληλεπίδραση με το κοινωνικό περιβάλ­ λον. Το βιβλίο παρουσιάζει τις σχετικές έρευνες πά­ και των παιδαγωγικών τμημάτων των ΑΕΙ, αλλά και νω στο θέμα και παράλληλα προβάλλει την άποψη οε κάθε αναγνώστη που ενδιαφέρεται να μελετήσει του συγγραφέα πως η κατανόηση του νου έχει τη την ικανότητα του ανθρώπου να κατανοεί το νου. βάση της στην επικοινωνία. Το βιβλίο απευθύνεται σε φοιτητές της ψυχολογίας ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

«

Β Ι Β Λ Ι Ο Χ Α Μ Ο Σ Ό ποιος αγαπάει το βιβλίο έχει δύο σπίτια. Αυτό που μένει και τον «Βιβλιοχαμό». Γιατί στον « Βιβλιοχαμό», τον απόλυτα δικό σας βιβλιοχώρο, θα βρείτε όλα τα βιβλία που κυκλοφορούν στην Ελλάδα στις καλύτερες τιμές της αγοράς.* * Μεγάλες ευκαιρίες σε σύγχρονα και παλαιό β ιβ λ ία από ένα ΕΥΡΟ •Ένα πολύ όμορφο δώρο συνοδεύει πάντα τις αγορές οας. Και ακόμη: Κάθε μέρα μια ιδιαίτερη προσφορά. Β Ι Β Λ Ι Ο Χ Α Μ Ο Σ Είναι άδικο τα βιβλία να γίνονται πολτός. ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ 5, δίπλα στην εκκλησία της Ζ. Πηγής. Όρες λειτουργίας, καθημερινά: 9 π.μ. - 9 μ.μ. Τηλ. - Fax: 010 38 24 629.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Πυθαγόρεια θεωρήματα ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

1

Περί του πυθαγορικού Βίου

Πρόλ.: Τερέζα Πεντζοπούλου-Βαλαλά Εισ.-μτψρ.-οχόλ.: Αλέξιος Α. Πέτρου θεοοαλονίκη, Ζητρος, 2001 Σελ.548

1 1 φιλοσοφική σκέψη πάντοτε συγκινούσε τους Η Έλληνες, είτε στην αρχική της μορφή είτε στην I I ερμηνεία της από άλλους που είχαν μελετήσει και εμβαθύνει στη σκέψη των μεγάλων φιλοσόφων, των φιλοσόφων εκείνων που οριοθέτησαν τον πυρή­ να της στοχαστικότητάς τους. Μια τέτοια προσπάθεια κάνει ο Ιάμβλιχος με την πυθαγόρεια φιλοσοφία, ύ­ στερα από οκτακόσια και πλέον χρόνια από το θάνατό του.

0 Πλούταρχος κατηγορηματικά τονίζει ότι ο Πυθαγό­ ρας δεν έγραψε τίποτα, ενώ άλλοι ισχυρίζονται ότι έ-

0 Ιάμβλιχος προτείνει ένα καινούριο πρόγραμμα φιλοσοφίας, το οποίο υποστηρίζεται από τις αρχές και τον τρόπο του βίου των πυθαγορείων γράψε, αλλά τα γραπτά του χάθηκαν. Ο Επίκτητος, ο Κλήμης, ο Ιάμβλιχος δέχονται ότι έγραψε και άφησε πολλά βιβλία, τα οποία περικλείουν τις φιλοσοφικές του σκέψεις. Το είναι το πρώτο από τα δέκα βιβλία που έγραψε ο Ιάμβλιχος σχετικά με τον πυθαγορισμό. 0 Ιάμβλιχος προτείνει έ ­ να καινούριο πρόγραμμα φιλοσοφίας, το οποίο υπο­ στηρίζεται από τις αρχές και τον τρόπο του βίου των πυθαγορείων, έτσι όπως παρουσιάζεται μέσα από τη ζωή και τη διδασκαλία του Πυθαγόρα και των μαθη­ τών του.

Περίτουπυθαγορικούβίου

Η μεγάλη σημασία του κειμένου έγκειται στο γεγονός ότι γράφεται σε μια εποχή με έντονο φιλοσοφικό και θρησκευτικό χαρακτήρα -τη ν ύστερη αρχαιότητα (4ος αιώνας μ.Χ.)- και αναφέρεται στον Πυθαγόρα και τον αρχαίο πυθαγορισμό (6ος αιώνας π.Χ.). Η προσωκρατική σκέψη, η πλατωνική και η αριστοτελική φιλο­ σοφία, η ελληνιστική περίοδος, η χριστιανική διδα­ σκαλία και ο νεοπλατωνισμός είναι το πέρασμα που συνδέει την εποχή του Πυθαγόρα με την εποχή της διδασκαλίας και του συγγραφικού έργου του Ιάμβλι­ χου. Εκτός από τις βιογραφικές πληροφορίες, ο Ιάμ­ βλιχος προχωρεί ακόμα περισσότερο ερμηνεύοντας τη σημασία της φιλοσοφικής σκέψης του Πυθαγόρα σε ό,τι αυτός δίδασκε για τη σημασία των αριθμών, των συμβόλων και της μουσικής. Πίστευε ότι διά της μουσικής ο άνθρωπος εξαγνίζεται και επανορθώνει το χαρακτήρα του δημιουργώντας έναν τρόπο ζωής πιο ήρεμο και δημιουργικό. Λέγεται ότι το πρώτο που δί­ δασκε ο Πυθαγόρας σε αυτούς που έρχονταν να φοι­ τήσουν στη σχολή του ήταν πως, αφού λυτρωθούν από κάθε έλλειψη αυτοκυριαρχίας, πρέπει να διαφυλάττουν με εχεμύθεια τα διδάγματα που θα ακού­ σουν. Παραδίδεται, όπως γράφει ο Ιάμβλιχος, ότι ο Πυθαγό­ ρας πρώτος ονόμασε τον εαυτό του φιλόσοφο, όχι

85

Το έργα του Νίτσε σε καινούργιες μεταφράσεις του Ζήση Σαρι'κα: • Γενεαλογία τη ς ηθικής • Η θέληση για δύναμη • Ετσι μίλησε ο Ζαρατούστρα • Πέρα από το καλό και το κακό • Το λυκόφω ς τω ν ειδώλω ν Ίδε ο ά νθρω πος - Αντίχριστος • Γέννηση τη ς τραγω δίας • Πωλ Βιριλιό, Η διαδ ικασ ία τ η ς σιωπής • Ζαν Μπωντριγιάρ, Σ υνθήμ α τα • Τσβετάν Τόντοροφ, Α π ένα ντι σ το ακραίο • Άσγκερ Γιόρν, Π ε ρ ί μ ο ρφ ής • Νταίηβιντ Ρήσμαν, Το μ οναχικό π λή θο ς • Καρλ Πολάνυι, Ο μεγάλος μετασχηματισμός • Λιούις Μάμφορντ, Η ιστορία τω ν ουτοπιώ ν • Χρ. Τσολάκης, Τη γ λώ σ σ α μ ού έ δ ω σ α ν ε λ λ η ν ικ ή (δύο τόμ οι) • Ν. Μουτσόπουλος, Δ ιαδ ρ ομ ή α υ το γ ν ω σ ία ς ( τρ ε ις τόμοι) • Γ. Χουρμουζιάδης, Λ ό γ ια απ ό χ ώ μ α • Θωμάς Κοροβίνης, Ο Μ άρκο ς σ το χαρέμι • Φούλα Λαμπελέ, Ίο (διηγήματα) • Μαρία Κέντρου-Αγαθοπούλου, Ε π ιλο γές και σ ύνολα (ποιήματα 1965-95)

• Αργύρης Παυλιώτης, Ο λέθρ ιος δεσμός • Στέφανος Μπαλής, Μαθηματικά και ποίηση • Χριστίνα Φλόκα, Η φ αρμακογνω σία του Ο δυσσ έα Ε λύτη

• Εντουάρ Ντυζαρντέν, Έ δρ εψ ε δ άφ νες • Ετέλ Αντνάν, Π ερ ί πόλεων και γυναικών • Ανα Νόβακ, Οι α τυ χ ίε ς τη ς ψ υχής • Λώρενς Στερν, Α ισ θη μ α τικό τα ξίδ ι • Τόμας Μπέρνχαρντ, Οι φ τηνοφ αγά δες • Γιαν Νέρουντα, Ιστορίες από την παλιά Πράγα • Πιέρ - Πάολο Παζολίνι, Μυθοπλασία • Φ. Ντοστογιέφσκι, Ο σω σίας • Μ,Μπουρλάς, Έλληνας, Εβραίοςκαι αριστερός • Ιβάν Ίλλιτς, Γισ τις ανάγκες του ανθρώπου • Τζέρυ Μπράουν, Η άλλη Α μερική • Ν. Κον, Α γ ώ νες για τη ν έλευση της χ ιλ ιετούς β ασιλείας του Θεού • Π. Μπράντλιτζερ, Ά ρ το ς και θεάμ ατα • Ζαν Μπωντριγιάρ, Η καταναλωτική κοινωνία • Πωλ Βιριλιό, Η πληροφορική βόμβα

• Μαρία Λουΐζα Μπερνέρι, Περιήγηση σ την Ουτοπία

Ταβιβλίατου Κ. Τομανά για τη Θεσσαλονίκη 37003 Σκόπελος www.nissides.gr

Τηλ. 04240-23277, 23283 0310-263363

μονάχα επινοώντας καινούριο όνομα αλλά διδάσκο­ ντας από παλαιότερα κάτι που του ήταν οικείο με πρακτικά χρήσιμο τρόπο, με πρότυπο την ίδια του τη ζωή. Άλλωστε η λέξη «φιλόσοφος» ξεπετιέται από τους πυθαγόρειους, οι οποίοι πρώτοι καθιέρωσαν τον όρο. Ελληνικός ο όρος, θα παραμείνει μέσα στους αι­ ώνες και στους περισσότερους λαούς λέξη ελληνική και αμετάφραστη. Όπως είναι γνωστό, ο Πυθαγόρας ανακάλυψε πολλούς δρόμους εκπαίδευσης και, ανά­ λογα με την ιδιαίτερη φύση του καθενός και τις δυνα­ τότητες που είχε, του παρέδιδε το επιβαλλόμενο με­ ρίδιο σοφίας, το εκπαιδευτικό του πρόγραμμα και η πολιτική του στάση, η σοφία, η δικαιοσύνη, η σωφρο­ σύνη, η ανδρεία και η φιλία, μαζί και με τους τέσσερις λόγους του Πυθαγόρα στην Κρότωνα και άλλα σημα­ ντικό της διδασκαλίας των πυθαγορείων συνθέτουν το έργο του Ιάμβλιχου. Η εισαγωγή που φέρει το γενικό τίτλο «0 Πυθαγόρας, οι Πυθαγόρειοι και ο Πυθαγορικός τρόπος του Ιάμβλι­ χου» (σ. 35-88) αποτελείται από έξι μέρη. Τα πρώτα τρία αναφέρονται στο βίο του Πυθαγόρα, στη σχολή του -το φημισμένο ομακοείο- και στον πυθαγόρειο τρόπο της θεωρίας και της πράξης, ενώ τα υπόλοιπα στο βίο και τον πυθαγορικό τρόπο του Ιάμβλιχου, τη σχέση του με το νεοπλατωνισμό και το χριστιανισμό, στο έργο του Σύριου αλλά και στα υπόλοιπα έργα του. Η μετάφραση ακολουθεί το αρχαίο κείμενο των εκδό­ σεων «Teubner» και συνοδεύεται από πλούσιες ση­ μειώσεις απαραίτητες για την ορθή κατανόηση του κειμένου. Η βιβλιογραφία αφορά μονάχα τις αρχαίες πηγές, τα βιβλία και τα άρθρα που χρησιμοποιήθηκαν για τις ανάγκες της έκδοσης αυτής. Η προσπάθεια των εκδόσεων «Ζήτρος» με την παρου­ σίαση των Αρχαίων Συγγραφέων σκοπό έχει να βοη­ θήσει στην ουσιαστική κατανόηση της σκέψης και του φιλοσοφικού στοχασμού τω ν νεοελλήνω ν και να τους κινήσει το ενδιαφέρον για τους προγονικούς θη­ σαυρούς, που σήμερα όσο ποτέ άλλοτε έχουν παρα­ μεληθεί. Μέσα από την πυθαγόρεια φιλοσοφία όσο και μέσα από τη φιλοσοφία της ύστερης αρχαιότητας μπορεί να ανοίξει ο δρόμος να πλησιάσουμε και να κατανοήσουμε καλύτερα τους μεγάλους στοχαστές της αρχαιότητας.

0 πρόλογος (σ. 9-31) της καθηγήτριας της φιλοσο­ φίας Τερέζας Πεντζοπούλου-Βαλαλά θέτει τα όρια ό­ που η αρχαία ελληνική φιλοσοφία μπορεί να σταθεί ο ιθύνους νους της εξύψωσης του ατόμου.

Περίτηςπυθαγορικόςαιρέσεως,

000 0

ΝΙΚ. ΛΥΚ. Φ Ρ Π ΥΛ Σ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Η αποτυχία της δημοκρατίας οτις φτωχές χώρες________ ROBERT KAPLAN

Η «κρχόμ«νη αναρχία Μτφρ.: Αστέρης Χουλιάρας Αθήνα, Ροές, 2001 Σ(λ. 256

Τ Ρ νας από τους πιο πολυδιαβασμένους αναλυ1 - τές , ο δημοσιογράφος Robert Kaplan, περιL γράφει με πειστικότητα συγκρούσεις και αντι­ φάσεις τις οποίες πολλοί διαμορφωτές πολιτικής και μ ελ ετη τές επιμένουν να αγνοούν. Η εργασία του Kaplan ξενικά με μια τρομακτική περιγραφή της Αφρικής, όπου μεγάλος αριθμός πολέμων βρί­ σκεται σε εξέλιξη καθώς τα σύνορα που σχεδιά­ στηκαν από τις αποικιοκρατικές δυνάμεις εξασθε­ νούν και η εγκληματοπ οίηση καθεστώ τω ν που συμμετέχουν στο ξέπλυμα χρήματος και το λα­ θρεμπόριο ναρκωτικών συνεχίζεται με γοργό ρυθ­ μό. Επειδή περιγράφει πλευρές της πραγματικότητας που αγνοούμε, ο Kaplan ενοχλεί. Αμφισβητεί «α­ διαφιλονίκητες αλήθειες» και ανατρέπει κατεστη­ μέν ες απόψεις. Οι α ιμα τηρές συγκρούσεις στη Γιουγκοσλαβία, οι πόλεμοι στον Καύκασο, η γενο­ κτονία στη Ρουάντα, οι σφαγές στη Σιέρα Λεόνε και η οικονομική κρίση στην Ανατολική Ασία, στη Ρωσία και την Αφρική απασχολούν τον Kaplan σ' αυτή τη μελέτη του. Όταν κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ του Robert Kaplan, άσκησε σημαντική επιρροή τόσο στην πολιτική επιστήμη όσο και στις διεθνείς σχέσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι το Στέιτ Ντιπάρτμεντ την έσ τειλε σε ό λες τις πρεσβείες τω ν ΗΠΑ ανά τον κόσμο, ενώ ο ΟΗΕ διοργάνωσε κλειστή συνάντη­ ση σε ανώτατο επίπεδο για να εξεταστούν τα ζη­ τήματα που θέτει. Ο Kaplan ανατρέπει τις αισιόδο­ ξες εκτιμήσεις των ιδεαλιστών μ' έναν τρόπο που

χία

συχνά φαίνεται κυνικός, όπως όταν υποστηρίζει ό­ τι: Η δημοκρατία δεν αποτελεί λύση για τα προ­ βλήματα τω ν φτωχών χωρών. Η δημοκρατία, τονί­ ζει ο Kaplan, έπεται και δεν προηγείται της οικονο­ μικής ανάπτυξης, ενώ , σε συνθήκες φτώ χειας, δρα αποσταθεροποιητικά. ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

Ηεπερχόμενηαναρ­

87

ΓΛΩΣΣΑ

Απομυθοποίηοη των γλωσσικών μύθων ΓΙΑΝΝΗΣ Η. ΧΑΡΗΣ

Δέκα μύθοι για την «λληνική γλώσσα Αθήνα, Πατάκης, 2001 Σελ. 132

«Ηθεωρίαπερίτηςευγενείας τωναρχαίωντύπωνκαιτηςευτελείας τωννέωνείναιαξιολύπητοςπλάνη» Γ. Χατζηδάκις, Τ ογλωσσικόνζήτημα

ΔΕΚΑ ΜΥΘΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

ίναι γνωστό ότι η δημιουργία μύθων γύρω από την ιστορική εξέλιξη ή τη σύγχρονη μορφή μιας γλώσσας συναντάται σε π ολλές γλώσσες. Η ιδιαιτερότητα της ελληνικής γλώσσας σ' αυτό το θέ­ μα έγκειται στην ευρεία διάδοση και εύκολη αποδοχή γλωσσικών μυθολογιών που αποδίδεται όχι μόνο στους στενούς συναισθηματικούς δεσμούς μας με τη

(

σε βιβλίο του αφιερώματος για τη γλώσσα στο ένθε­ το περιοδικό «Πρόσωπα» της εφημερίδας με επιμέλεια του Γ. Η. Χάρη. Στην έκδοση αυτή δέκα σύγ­ χρονοι επιστήμονες (φιλόλογοι και γλωσσολόγοι) επι­ χειρούν να εξετάσουν και να απομυθοποιήσουν (όπως τα ονόμασε ο Ε. ΡοΤδης)

ΤαΝέα

Με την αρθρογραφία του για τη γλώοοα ο Γ. Χάρης αοκεί οημαντικό παιδαγωγικό έργο γλώσσα αλλά κυρίως στην καλλιέργεια και αναπαρα­ γωγή γλωσσικών μύθων από κάθε λογής πρόσωπα και μηχανισμούς εξουσίας για ιδεολογικούς λόγους. Σ' αυτό το κλίμα κάθε εκδοτική ή άλλη προσπάθεια η ο­ ποία με νηφάλιο και επιστημονικά τεκμηριωμένο τρό­ πο επιχειρεί την ανατροπή τέτοιων μύθων αποτελεί σημαντική προσφορά στο ευρύτερο ελληνικό κοινό το οποίο φαίνεται να ανταποκρίνεται θετικά σε τέτοιες πρωτοβουλίες. Η εκδοτική παραγωγή του 2001, μετά την έκδοση της ου «Κέντρου Ελλη­ νικής γλώσσας» και του βιβλίου της Ά. Φραγκουδάκη, ολοκληρώθηκε με την έκδοση

Ιστορίαςτηςελληνικήςγλώσσαςτ Έθνοςκαιγλώσσα

88

«μύθους-είδωλα ταοποία στοιχειώνουντησκέψημαςγιατηγλώσσα». Στο πρώτο κείμενο ο Δ. Μαρωνίτης επισημαίνει ως «κύριαιδεολογικήπαρεξήγησηγιατηναρχαίαελληνι­ κήγλώσσατηναυθαίρετηταύτισήτηςμετηναρχαία ελληνικήγραμματεία».Αυτή η παρεξήγηση ως προϊόν

του πρώιμου και ύστερου αττικισμού όχι μόνο ισοπε­ δώνει τις διαφορετικές φάσεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας αλλά και γεννά μέχρι σήμερα μια σειρά από ιδεολογήματα «

γιατηνκαθαρότητατηςαρχαίαςελ­ ληνικήςγλώσσας, τηνπρότυπηαξίατηςέναντιόλων τωνάλλωνγλωσσών, τηναδιατάρακτησυνοχήκαι συνέχειάτης, τοαμετάφραστότης, τηναποκλειστική κληροδοσίατηςστουςΝεοέλληνες».Αυτά τα ιδεολο­

γήματα, καταλήγει ο Δ. Μαρωνίτης, υφέρηουν και σή­ μερα στην ελληνική κοινωνία και ενισχύουν μια στάση υποτίμησης της νεοελληνικής γλώσοας έναντι της αρχαίας ελληνικής σε μια εποχή που διεκδικούμε, στο

πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την ισοτιμία της νε­ οελληνικής γλώσσας απέναντι στις άλλες ευρωπαϊ­ κές γλώσσες. Στο δεύτερο κείμενο ο Ε. Πετρούνιας μέσα από το πρίσμα της ετυμολογίας διαπιστώνει ότι η αναγωγή της προέλευσης του λεξιλογίου της νέας ελληνικής αποκλειστικά στην αρχαία ελληνική γλώσσα γενικά εί­ ναι τουλάχιστον αυθαίρετη. Υπενθυμίζει στην αρχή ό­ τι οι βάσεις τόσο της λαϊκής νεοελληνικής όσο και της λόγιας γλώσσας βρίσκονται στην ελληνιστική εποχή. Στη συνέχεια, καταγράφοντας τις ιδιαιτερότητες της νέας ελληνικής γλώσσας σε σχέση με άλλες ευρω­ παϊκές γλώσσες, επισημαίνει ότι λόγω της μακραίω­ νης ιστορίας της παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές όχι μόνο στην προφορά αλλά και στη σημασία των

Ί

Συ\\ογική απόπειρα απομυθοποίησης των μύθων και των ειόώ\ων τα οποία ατοιχειώνουν τη σκέψη μας για τη γ\ώοοα λέξεων. Ειδικότερα παρατηρείται επανεισαγωγή αρ­ χαίων λέξεων που η σημασία τους συνδέεται με νεό­ τερες ευρωπαϊκές έννοιες. Παράλληλα η δημιουργία χιλιάδων λέξεω ν για την εξυπηρέτηση των σημερι­ νών αναγκών στο χώρο της επιστήμης και αλλού βα­ σίζεται στα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά αλλά

«οι λέξειςαυτές(όπωςκαιάήήεςΙέρχονταικαιστανέα ελληνικάσανδάνειααπότιςνεότερεςγλώσσες, και φυσικάτροποποιούντουςμορφοήογικούςκαιοημασιοήογικούςκανόνεςτηςεήήηνικής».

Στη συνέχεια ο Α.-Φ. Χρηστίδης συνδέει την αντίληψη για τη γνώση των αρχαίων ελληνικών ως απαραίτητη προϋπόθεση για την καλλιέργεια της νεοελληνικής γλώσσας με την κυρίαρχη αντίληψη -και στην Ευρώ­ πη ως το 19ο αιώνα- για τη γλωσσική αλλαγή και εξέ­ λιξη ως «φθορά» και «αλλοίωση». Παράλληλα η αντί­ ληψη αυτή θα χρησιμοποιηθεί στην Ελλάδα το 19ο αιώνα ως επιβεβαίωση της συνέχειας με την κλασική αρχαιότητα και ως απόδειξη της ευρωπαϊκής ταυτό­ τητας των Νεοελλήνων. Αυτή η αντίληψη μετά την ε ­ πικράτηση της δημοτικής το 1976 θα «επανέλθει» ως διαπίστωση της γλωσσικής ένδειας των Νεοελλήνων κυρίως νεαρής ηλικίας επειδή δε γνωρίζουν αρχαία

89

ελληνικά. Η θέοη αυτή, τονίζει ο Α.-Φ. Χρηστίδης, εί­ ναι άστοχη, αφού «η

γνώσητηςμητρικήςγλώσσας δενπροϋποθέτει γνώσηπρογενέστερωνσταδίων της. Ηγνώσηαυτώντωνσταδίωνπροσθέτειγνώσεις γιατημητρικήγλώσσααλλάδεναποτελείόρογνώσης-απόκτησηςτηςμητρικήςγλώσσας».

Σε ανάλογο πνεύμα η Ά. Φραγκουδάκη καταγράφει τις αναμφισβήτητες πλέον θέσεις της σύγχρονης γλωσ­ σολογίας ότι η εξέλιξη των κοινωνιών δημιουργεί νέ­ ες ιδέες, νέες ανάγκες επικοινωνίας τις οποίες καλύ­ πτει με την αλλαγή της η γλώσσα. Αυτή η αλλαγή της γλώσσας αντιμετωπίζεται συνήθως ως φθορά και υποβάθμιση σε γλώσσες που θεωρήθηκαν ιδανικές ε ­ πειδή ανήκαν σε κυρίαρχες-επεκχατικές κοινωνικά ο­ μάδες ή χώρες, όπως π.χ. η γαλλική γλώσσα. Ανάλο­ γη αντίληψη για φθορά της γλώσσας καλλιεργείται και στη χώρα μας, στάση η οποία παραπέμπει εμφανώς σε κρίση της εθνικής ταυτότητας και εκδηλώνε­ ται με την αναζήτηση μιας γλώσσας «άφθαρτης» και «ιδανικής» από το αρχαίο παρελθόν ως τεκμήριο «α­ νωτερότητας» στο σύγχρονο ευρωπαϊκό περιβάλλον. Η Δ. Θεοφανοπούλου-Κοντού προσεγγίζει το θέμα των λαθών στη χρήση της γλώσσας όχι ως μεμονω­ μένες αποκλίσεις αλλά σε σχέση με το σύστημα που ευνοεί την εμφάνιση και τη γενίκευσή τους. Γι' αυτό, καταλήγει, ότι η νηφάλια αντιμετώπιση τέτοιου εί­ δους αποκλίσεων μπορεί να οδηγήσει σε καλύτερη κατανόηση της λειτουργίας και εξέλιξης του γλωσσι­ κού συστήματος. Στη συνέχεια η Α. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη τονίζει ότι ο δανεισμός λέξεω ν από άλλες γλώσσες ή η εισβολή ξένων λέξεων δε συνεπάγεται ούτε αλλοίωση της γλώσσας μας ούτε βέβαια εθνική υποδούλωση. Επισημαίνει την τάση να ενοχλούν ά­ μεσα δάνεια κυρίως από την αγγλική, όπως παλιότερα ενοχλούσαν τα δάνεια από την τουρκική γλώσσα. Αυτή η ενόχληση για τον άμεσο δανεισμό από άλλες γλώσσες καλλιεργεί μια κινδυνολογία για ένα απόλυ­ τα φυσιολογικό φαινόμενο το οποίο δεν οφείλεται στην ανεπάρκεια της ελληνικής γλώσσας αλλά σε εξωγλωσσικούς λόγους. Αυτό που έχει σημασία, κατα­ λήγει η Α. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, είναι ότι

«ηπα­ ρουσίατωνάμεσωνδανείωνστηνεοελληνικήγλώσ­ σαούτεμαζικήείναιούτεπρόξενοςδομικώναλλα­ γών»,γι' αυτό προτείνει μια πολιτική πρόληψης μέσα

από την καλλιέργεια της νεοελληνικής κυρίως με την αναβάθμιση της γλωσσικής εκπαίδευσης. Ιδιαίτερα καυστικός αλλά απόλυτα τεκμηριωμένος στις παρατηρήσεις του ο Γ. Βελούδης προσεγγίζει το φαινόμενο της συνεχούς εκτόξευσης κατηγοριών ε ­ ναντίον των νέων για «κακοποίηση» και «φθορά» της γλώσσας. Με συγκεκριμένα παραδείγματα αηοδεικνύει ότι η γλώσσα τω ν νέων κάθε άλλο παρά άγνοια

90

«νααναγνω­ ριστείηγλωσσικήδημιουργικότητατωννέων, γιανα φανείηπροσήλωσήτουςσεκανονικότητεςπουχα­ ρακτηρίζουντηγλώσσαμαςαλλάκαιτιςγλώσσες γενικά».

της γλώσσας υποδηλώνει και προτείνει

Η Ε. Καραντζόλα μελετώντας το «απαραβίαστο» της ι­ στορικής ορθογραφίας αποδεικνύει μέσα από συγκε­ κριμένα παραδείγματα όπως η καθιέρωση του μονο­ τονικού ότι «η

ιστορικότητατηςορθογραφίαςείναι σχετική,και,απόαυτήτηνάποφη,διαπραγματεύσιμη καιπαραβιάσιμη».Στη συνέχεια ο Σπ. Μοσχονάς ανα-

φέρεται στην προτεραιότητα του προφορικού λόγου ως μια από τις βασικές αρχές της νεότερης γλωσσο­ λογίας, όχι ως υποτίμηση της σημασίας του γραπτού λόγου αλλά ως στάση αντίστασης στη γενικότερη συνήθεια της απόλυτης ταύτισης της γλώσσας με τη γραφή, συνήθεια η οποία οδηγεί τελικά στην υποτίμη­ ση ή στον παραγκωνισμό του προφορικού λόγου και των ποικίλων προφορικών ιδιωμάτων. Τέλος, η Μ. Κακριδή-Φεράρι με επιστημονική απλότητα και σαφή­ νεια επισημαίνει τη διαφορετική θέση της γλωσσολο­ γίας απέναντι στην άποψη του απλού κόσμου ότι υ­ πάρχουν πλούσιες και φτωχές γλώσσες. Η γλωσσο­ λογία απορρίπτει τη διάκριση αυτή και θεωρεί όλες τις γλώσσες καταστατικά ισότιμες, αφού καλύπτουν επαρκώς τις ανάγκες των κοινοτήτων που τις χρησι­ μοποιούν. 0 διαχωρισμός, μάλιστα, σε «κατώτερες» ή «ανώτερες» γλώσσες συνδέεται με εξωγλωσσικούς ι­ δεολογικούς λόγους οι οποίοι παραγνωρίζουν το γε­ γονός ότι κάθε «κατώτερη» γλώσσα έχει τους ίδιους αυστηρούς κανόνες με τις αποκαλούμενες «ανώτε­ ρες» γλώσσες, ενώ οι διαφορές στο λεξιλόγιο οφεί­ λονται στις διαφορετικές δραστηριότητες ή στη δια­ φορετική σχέση με το φυσικό περιβάλλον που έχει α­ ναπτύξει κάθε κοινωνία. Ολοκληρώνοντας αξίζει ειδική αναφορά στα κείμενα του Ε. ΡοΤδη από τη μελέτη του «Είδωλα» που υπάρ­ χουν στο τέλος του βιβλίου ως επίμετρο, τα οήοία πι­ στεύω ότι συνομιλούν γόνιμα με τα άλλα κείμενα α­ φού αμφισβητούν μύθους για την ελληνική γλώσσα οι οποίοι καλλιεργούνται και σήμερα. Έτσι, ο λόγος του Ε. Ροΐδη φαντάζει όχι μόνο επίκαιρος αλλά και προοδευτικότερος από αυτόν πολλών σύγχρονων «υ­ περασπιστών» της γλώσσας μας. θα ήταν παράλειψη να μη γίνει αναφορά στον επιμελητή της έκδοσης Γ. Η. Χάρη ο οποίος με την αρθρογραφία του για τη γλώσσα ασκεί σημαντικό παιδαγωγικό έργο, το οποίο είναι χρήσιμο να συνεχίσει απτόητος από τις κραυγές διαμαρτυρίας των οπαδών της κινδυνολογίας για αλ­ λοίωση της γλώσσας μας. ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΑΓΓΕΛΑΚΟΣ

ΜΑΡΤΥΡΙΑ

Αποχαιρετισμός οτη νοσταλγία THEAHALO

Ούτ€ το όνομά μου Μτφρ.: Μαρίνα Φράγκου Αθήνα, Γκοβόοτης, 2001 Σίλ. 496

ην εποχή της παγκοσμιοποίησης είναι συγκινη­ τικό να διαπιστώνει κανείς ότι υπάρχουν ακόμα συγγραφείς οι οποίοι ασχολούνται με το οικο­ γενειακό παρελθόν τους, με τις ρίζες και την ταυτό­ τητά τους. Μολονότι ο ισχυρός πολιτισμός -ακόμα πιο ισχυρός είναι ο καταναλωτικός- σβήνει τον πα­ λιό, ωστόσο με έκπληξη αναγνωρίζουμε ότι και σε κοινωνίες που τα προσφέρουν όλα -όπως οι ΗΠΑορισμένοι εμπνέονται από τις διηγήσεις των γονιών τους για τόπους μακρινούς, σχεδόν ιδανικούς, κα­ θώς το πέρασμα του χρόνου τούς έχει «αγιοποιήσει». Οι αντοχές που διαθέτουν ορισμένοι σύγχρονοι

Τ

Το ερώτημα «ποιος είμαι» ωθεί τη συγγραφέα να όώοει όχημα α\\ά και να αναβιώσει το παρε\θόν της μητέρας της συγγραφείς είναι ικανές να ανασυνθέσουν, κομμάτι κομμάτι, ζωές που χάθηκαν ή και επέζησαν εθνικών συμφορών. Η μικρασιατική καταστροφή, παρόλο που τώρα πια είναι μια μακρινή ιστορική στιγμή, την οποία άλλοι δεν επιθυμούν να θυμούνται ή άλλοι, παρασυρμένοι από τους γρήγορους ρυθμούς της πραγματικό­ τητας, έπαψαν να τη φέρνουν στο νου, συγκινεί και δίνει νόημα σε μια γυναίκα που μεγάλωσε στην α­ πέναντι πλευρά του Ατλαντικού, στη Μητρόπολη του Κόσμου, τη Νέα Υόρκη. Το ερώτημα «ποιος εί­ μαι», επιτακτικό και απαιτητικό, ωθεί τη συγγραφέα Thea Halo να δώσει σχήμα αλλά και να αναβιώσει το

παρελθόν της μητέρας της. Έτσι, αναδιηγείται τις περιπέτειές της, οι οποίες άρχισαν λίγο νωρίτερα α­ πό τη μικρασιατική καταστροφή, περίπου το 1919. Μόλις δέκα ετών η Σάνο -η μητέρα της συγγραφέω ς- γνωρίζει την πίκρα του αποχωρισμού και του θανάτου όταν βλέπει τα μέλη της οικογένειάς της να αφανίζονται είτε από τις κακουχίες του οδοιπορι­ κού τους στην άγρια Ανατολία είτε από τις εχθρικές επιθέσεις. Τη μικρή Σάνο διασώζει, εντέλει, μια οι­ κογένεια Αρμενίων και σε ηλικία δεκαπέντε ετώ ν παντρεύεται έναν Ασσύριο μετανάστη με τον οποίο εγκαθίσταται στις ΗΠΑ. Η Thea Halo στο βιβλίο-μαρτυρία καταγράφει τις ειρηνικές στιγμές της οικογέ­ νειας τη ς μητέρας της στο χωριό Άγιος Αντώνιος (Αϊντόν), το οποίο βρίσκεται κοντά στο Κοτύωρα (Ορντού) του Πόντου. Ακολουθούν ο πόλεμος με τις συμφορές, οι περιπέ­ τειες της Σάνο έως ότου παντρευτεί τον Αβραάμ και φτάσει στη Νέα Υόρκη. Και εκεί έρχονται οι πρώτες δυσκολίες της εγκατάστασης αλλά και η προσαρμο­ γή. Ενδιαφέρον, πάντως, έχουν οι περιγραφές που παρεμβάλλονται στην αφήγηση και αφορούν την ε­ πιστροφή τω ν δύο γυναικών -τη ς ώριμης πια Σάνο και της κόρης της Χόλο- στον Πόντο, όπου αναζη­ τούν το χωριό Αϊντόν. Το χθες και το σήμερα συμβα­

91

δίζουν, ενώ το παρόν παρουσιάζεται πιο άμεσο και ακόμα πιο γοητευτικό. Ο ταξιδιώ της προσπαθεί να

«Προσκύνημα» οτον ποντιακό πολιτισμό ανακαλύψει ό,τι σημάδεψε την παιδική του ηλικία, κυνηγά το όνειρο και τελικώ ς διαπιστώνει ότι όλα είναι καινούρια, πράγματα και αισθήματα. Αυτή, ό­

μως, δεν είναι η σαγήνη -και ευτυχώς όχι η μοναδι­ κ ή -τη ς ζωής; Το βιβλίο-μαρτυρία της Thea Halo υπήρξε ένα «προ­ σκύνημα» στον ποντιακό ελληνισμό, ωστόοο το α­ ποτέλεσμα θα ήταν καλύτερο αν οριομένες λεπτο­ μέρειες που αποδυναμώνουν το κείμενο παραλείπονταν, όπως επίσης αν παραλείπονταν και κάποια ιστορικά στοιχεία-πληροφορίες τα οποία θα ταίρια­ ζαν περισσότερο σε άλλο είδος βιβλίου: σε ένα ι­ στορικό μελέτημα. ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γοητευτική αφήγηση θλιβερά ουμπεράοματα ΑΝΝΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΡΕΑ

Κι σέν' πώς σ' Acv; Χαρίλαος Φλωράκης Αθήνα, Καοτανιώτης, 2001 Σελ. 316

sτα απομνημονεύματα των πολιτικών εμφα­

m

νίζεται πάντα το εξή ς πρόβλημα: λέει όλη την αλήθεια ο αυτοβιογραφούμενος ή μή ­ πως προσπαθεί να εξωραΐσει την πραγματικότητα σ' ό,τι τον αφορά; Καθαρή απάντηση δεν πρόκειται να υπάρξει. Οι αμφιβολίες θα καραδοκούν, ειδικότε­ ρα μάλιστα αν οι συμπρωταγωνιστές απουσιάζουν από τη ζωή και δεν μπορούν να επιβεβαιώσουν ή να

Ούτε και ο' αυτή την εμβληματική οτιγμή του απολογιομού ο X. Φλωράκης όεν μπορεί να οταθείπάνω από αγκυλώσεις 92

διαψεύσουν. Έτσι ο αποδέκτης της αφήγησης είναι υποχρεωμένος να κρατά αποστάσεις. Α λλω στε στην ιστορική επιστήμη οι προσωπικές μαρτυρίες έ ­ χουν μόνο σχετική αξία. Και εν πάση περιπτώσει, ό­ σοι έζησαν συγκλονιστικές στιγμές και συνέβαλαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στη διαμόρφωση της ιστορίας είναι απολύτως φυσικό και ανθρώπινο να

επιχειρούν από τη μια να αναδείξουν τη δική τους στάση και να «κρύψουν» τα λάθη τους και από την άλλη να μεταφέρουν τις ευθύνες για τις κρίσιμες α­ ποφάσεις στις πλάτες άλλων. Στην περίπτωση του βιβλίου για τον επίτιμο πρόε­ δρο του ΚΚΕ X. Φλωράκη συναντάμε όλες τις προεκτεθείσες αδυναμίες. Όχι με ευθύνη της Α. Παναγιωταρέα. Η συγγραφέας αφήνει το βετεράνο ηγέ­ τη του κομμουνιστικού κινήματος να ξεδιπλώσει αβίαστα τη μνήμη του και να παραθέσει ελεύθερα τις απόψεις του για γεγονότα και πρόσωπα. Δεν το κά­ νει από ευκολία ούτε γιατί δε διαθέτει τα στοιχειώ­ δη εφόδια να τον ανακρούσει, θεω ρεί ότι αυτό που προέχει είναι η γοητεία της αφήγησης, θέλει να δώ­ σει στον αναγνώστη την ευκαιρία να απολαύσει τον προφορικό λόγο του Χαρίλαου. Και το καταφέρνει. Το τελικό αποτέλεσμα είναι όντως εντυπωσιακό. Οι σελίδες τρέχουν με εκπληκτική ταχύτητα. Σχεδόν τίποτε δεν είναι περιττό. Ακόμη και τα συχνά πισωγυρίσματα στο χρόνο είναι αρμονικά δεμένα με το κύριο σώμα του έργου και δεν υπονομεύουν τον κεντρικό στόχο. Όταν όμως κλεί­ νεις το βιβλίο και περνάς σιγά σιγά στη φάση της απε­ ξάρτησης από τον αφηγηματικό οίστρο του επίτιμου προέδρου του ΚΚΕ και αρχίζεις να αναστοχάζεσαι πά­ νω στο πληροφοριακό υλικό και στις κρίσεις του, δεν μπορείς να μην εντοπίσεις την προκατάληψη. Τα γεγονότα και τα άτομα μπαίνουν στην προκρούστεια κλίνη της γενέθλιας ιδεολογίας. Ούτε και σ' αυτή την εμβληματική στιγμή του απολογισμού ο X.

Η Ά. Παναγιωταρέα θεωρεί ότι αυτό που προέχει είναι η γοητεία της αφήγησης. Το τε\ικό αποτέ\εομα είναι όπως εντυπωσιακό Φλωράκης δεν μπορεί να σταθεί πάνω από αγκυλώ­ σεις. Δε χαρίζεται σε κανέναν από τους εσωκομμα­ τικούς αντιπάλους του. Τους στολίζει με τους γνω­ στούς από το κομματικό οπλοστάστιο ανοίκειους χαρακτηρισμούς. Κι ας ξεκίνησαν μαζί. Κι ας πορεύ­ τηκαν στον ίδιο δρόμο για πολλά χρόνια. Κι ας βρέ­ θηκαν στις ίδιες φυλακές και στα ίδια ξερονήσια.

Για τον X. Φλωράκη αυτό που μετράει είναι η συνέ­ πεια στην εφαρμογή και στην τήρηση των αποφάσε­ ων. Όποιος διαφώνησε, όποιος εξέφρασε επιφυλά­ ξεις, όποιος εξοβελίστηκε από τις τάξεις του κόμμα­ τος είτε εθελουσίως είτε βιαίως είναι κατακριτέος. Το πιο ενοχλητικό απ' όλα είναι η απόπειρα της α­ ναδρομικής ενοχοποίησης. Για να εξηγηθεί η συμπε­ ριφορά κάποιου σε μια δεδομένη στιγμή αναμοχλεύεται και ανακατασκευάζεται το παρελθόν του για να φανεί ότι αυτός από παλιά ήταν «χαλασμέ­ νος» και ήταν μοιραίο να καταλήξει εκεί που κατέληξε. Μόνο όσοι δεν έφυγαν από το κόμμα αξίζουν τον έπαινο του X. Φλωράκη. Οι «άλλοι» δεν μπόρε­ σαν ν' αντέξουν στην πίεση του ταξικού εχθρού και στις προκλήσεις της ζωής και λύγισαν. Τα παραδείγ­ ματα πολλά: •

«ΟΜήτσοςΠαρτσαλίδηςείχετοπαρατσούκλι ΜΟΑ.ΠουπάειναπειΜήτσοςοΑδιόρθωτος. Είχε φιλελεύθερεςαπόφειςπουπήγαινανμαζίμ'έναν καιροσκοπισμό».

• «ΘλίβομαιγιατηνκατάπιατουΜάρκουΒαφειάδη.ΣτοχωριόμουλένενασεφυλάειοΘεόςαπό παλιάπουτάνακαιαπόαποστάτη».

• «ΟΜίμηςΑνδρουλάκηςαπόθεωρίακαλά.Ακόμα καιστουςΣοβιετικούςπουτονπήγαείχεκάνειεντύ­ πωση γιατησ κέψητου.Κοίταξεπώςκατάπησε».

• «Ο Γ λέζοςείχεορισμένουςεξτρεμισμούς, αλλά τουςδικαιολογούσακιέλεγαπωςήτανλόγωτου χαρακτήρατου... ΌμωςαποδείχτηκεότιοΓλέζοςεί­ χεπολλέςαδυναμίες». Με τα ίδια «φιλόφρονα» λόγια αντιμετωπίζει και άλ­ λες προσωπικότητες του αριστερού κινήματος (Σιάντος, Νεφελούδης, Δρακόπουλος, Κύρκος, Φαράκος, Δαμανάκη). Για ορισμένους μάλιστα αφήνει και δηλητηριώδεις υπαινιγμούς για «ύποπτες διασυνδέ­ σεις» και «πελώρια ερωτηματικά», ενώ δεν τσιγκουνεύεται τους αρνητικούς χαρακτηρισμούς όταν αναφέρεται στους προηγούμενους γραμματείς του ΚΚΕ (Ζαχαριάδης, Κολιγιάννης) και στους «αναθεωρητές» οι οποίοι «όλο απόψεις είχαν» και έπιναν ουίσκι στις εξορίες το 1968 «όταν εγώ το έβλεπα για πρώτη φορά στη ζωή μου». Μόνο για τους Σοβιετικούς και τους ομογάλακτούς τους είναι απλόχερος σε κολακευτικά σχόλια:

«0 Χόνεκερείναιηγετικήμορφήτουπαγκόσμιουκινή­ ματος. Υπηρέτησεμεανιδιοτέλειατιςιδέεςμαςκαι στάθηκεαρωγόςσεόλατακομμουνιστικάκόμμα­ τα...ΑνέβλεπεςτοΣουσλόφσουέδινετηνεντύπω­ ση ά γιουανθρώπου. Είχεμιαβιβλικήφυσιογνωμία. Δενείχεκαμίαυπεροψία,απίθετατονδιέκρινεμε­

γάληαπλότητα, πουήτανκαιτοχαρακτηριστικόό­ Ημίθεος. Όχιπωςδενήταναγωνιστής, αλλάσεκρί­ σιμεςστιγμέςέδειχνεαδύνατεςπλευρές». λωντωνηγετικώνστελεχών». Σε μια όμως περίπτωση ο X. Φλωράκης ξεπερνά τα εσκαμμένα. Επιχειρεί με ήκιστα κομψό τρόπο να α­ μαυρώσει την προσωπικότητα του Άρη Βελουχιώτη. Το επίμαχο σημείο που αναφέρεται στον πρωτοκα­ πετάνιο του ΕΛΑΣ είναι μνημείο εμπάθειας. Χωρίς να τον ονοματίζει λέει: «

Θυμάμαικάποιονπουόταν μπαίναμεσεχωριόχαλούσετονκόσμοναμπαίνει αυτόςπρώτος. Γιατίηπαράδοσηαπότηνεποχήτης κλεφτουριάςήθελεοκαπετάνιοςναείναιπάντα μπροστά.Ότανόμωςβγαίναμεαπότοχωριόέλεγε: Άντετώρακαικάναςάλλος. Όλοεγώμπροστά... Γιατίκαθώςβγαίναμεαπότοχωριό,υπήρχεοκίνδυ­ νοςναμαςέχουνστήσειενέδρα. Καιτοξέραμεό­ λοι.Αυτόήταντοπιοδύσκολοσημείοστηναποχώ­ ρησήμας.Αυτόνόμωςτραγούδησαν. Καιτονέκα­ νανμύθο.Θεωρούντανήρωαςμεγάλοςκαιτρανός.

Τι να υποθέσει κανείς; Ότι δεν μπορεί ο X. Φλωράκης να αντέξει τη φήμη και το κύρος του «αποσυνά­ γωγου» Άρη; Του μεγάλου αιρετικού ο οποίος ακό­ μη και σήμερα εξακολουθεί να εμπνέει, παρά τις φι­ λότιμες προσπάθειες που κατέβαλε επί πολλά χρό­ νια η κομματική νομενκλατούρα για να τον «στριμώξει» στα στερεότυπά της; Ότι δεν του έχει συγχωρέσει την έμπρακτη διαφωνία του με την «τριλογία του αίσχους» (Λίβανος, Καζέρτα, Βάρκιζα); Μα κι ο ί­ διος τώρα δηλώνει ότι οι τρεις αυτές επιλογές της ηγεσίας ήταν λανθασμένες. Τότε όμως δεν τόλμη­ σε να διαφωνήσει ανοιχτά, όμηρος της αντίληψης «αφού το λέει το κόμμα κάτι παραπάνω θα ξέρει». Και οι δύο ερμηνευτικές εκδοχές δεν τον τιμούν. ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΠΑΣ

ΠΑΙΔΙΚΑ

Ποιητικό παραμύθι |

ΜΑΡΙΑ ΒΕΛΕΤΑ-ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ

I

Ράκης ο οαλιγκαράκης

| | ί | Εικον.: Σβετλίν I Αθήνα, Μίνωας, 2001 Σελ. 30

■I

αποδοχή του εαυτού δεν αποτελεί μόνο προϋ­ πόθεση για την ψυχική και συναισθηματική ι­ σορροπία το υ ανθρώπου, ιδια ίτερα το υ παιδιού, αλλά και προϋπόθεση για την αποδοχή και την αναγνώριση της ιδιαιτερότητας του «άλλου». Εί­ μητέρα του το αναζητούσε απεγνωσμένα. Κι εδώ είναι που βοήθησε η καλή νεράιδα. Που δεν τον με­ ναι δύο πτυχές της «παιδαγωγικής» του προσώπου, απαραίτητες για τη σύγχρονη πολυπολιτισμική ταμόρφωσε βέβαια! Και το σαλιγκάρι ένιωσε υπέρο­ πραγματικότητα. Στο βιβλίο μας, ένα σαλιγκάρι, ε ­ χα στην αγκαλιά της μάνας του σαλιγκαρίνας. Μια πειδή δεν του άρεσε ο εαυτός του ούτε του άρεσε τρυφερή παραμυθική ιστορία, πολύ «οικεία» σε νοή­ που ζωγράφιζε θαυμάσια, ήθελε να γίνει πότε βρο­ ματα και συναισθήματα για τις μικρές ηλικίες. χή, πότε σποράκι, πότε να κελαηδάει! Κι έφυγε για να βρει τη νεράιδα τω ν παραμυθιών να τον μετα­ ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ μορφώσει. Ξέσπασε όμως καταιγίδα. Κινδύνεψε! Η

Η

(Γιααναγνώστες-ακροατέςαπό5ετών)

Το δέντρο της θάλαοοας

I

ΕΛΕΝΗ ΤΟΡΟΣΗ

Το δέντρο pc τα κ<χρ·μπάρια

Εικον.: Φλ. Χρηοτάκη Απόδ.: Νίκος Κουλούρης Αθήνα, Κάοτωρ, 2001 Σελ. 28

συγγραφέας, σχετικά νέα στην παιδική λογοτε­ χνία, έχει δώσει τα τελευταία χρόνια αξιόλογα δείγματα γραφής. Τα θέματά της έχουν πρω­ τοτυπία και κινείται το ίδιο άνετα είτε αφηγούμενη ρεαλιστικές ιστορίες είτε φαντασιακές, μέσα από γνώριμα μοτίβα των παραδοσιακών παραμυθιών. Σε τούτη την ιστορία ανάμεσα στη φαντασία και την πραγματικότητα αναφέρεται σε θέματα της παρά­ δοσης και του θρύλου σε συσχέτιση με τη σύγχρο­ νη ανάλγητη κοινωνική πραγματικότητα. Ένα δ έ­ ντρο που φύτρωσε στο βυθό της θάλασσας, έχο­ ντας τη μαγική δύναμη να εμφυσά έμπνευση σε ό ­ ποιον το κοιτάξει, γίνεται αντικείμενο οικονομικής

Η

εκμετάλλευσης από επιτήδειους. Όμως μια παρέα παιδιών θα το προστατεύσει και θα το σώσει. Η ει­ κονογράφηση ενδιαφέρουσα.

(Γιααναγνώστες-ακροατέςαπό5ετών)

ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

e-mail: oionosieotenet.gr

95

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΔΟΥ Μ ΑΙ ΜΕΤΑ Δ Ι Α Κ Ο Σ Ι Α ΕΤΗ... Πέρασαν κιόλας δεκαέξι χρόνια από τότε που το περιοδικό διαβάζω (αρ.

147, 2 Ιουλίου 1986, cnip. Μ. Durand) napouaiaac για πρώτη φορά στην €λλάδα ένα πολύ καλό αφιέρωμα στον πολυγραφότερο συγγραφέα του 19ου αιώνα, τον Αλέξανδρο Δουμά πατέρα. Ζήμερα επανερχόμαστε με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο στο ίδιο πρόσωπο για δύο λόγους: ο πρώτος α­ φορά την επέτειο του εορτασμού των διακοσίων χρόνων από τη γέννησή του, με αποκορύφωμα την είσοδό του στο παρισινό Πάνθεσν τον προσεχή Οκτώβριο ύστερα από την απόφαση του προέδρου της Γαλλικής Δημοκρα­ τίας, και ο δεύτερος για να παρουσιάσουμε καινούρια στοιχεία σχετικά με την τύχη και γενικότερα την απήχηση του έργου του Γάλλου συγγραφέα στο ελληνικό κοινό. Κι όλα αυτά Βεβαίως γιατί ο συγγραφέας των Τριών σωματοφυλάκων κατάφερε όπως φαίνεται να «επιβιώσει» και μετά θάνατον. Μετά την τεράστια ε­ πιτυχία των εκδόσεων και των επανεκδόσεων των Σωματοφυλάκων, του Κόμη Movrtxpiorou και δεκάδων άλλων έργων κατά το 19ο αιώνα, στις αρ­ χές του επόμενου αυτά τα ογκώδη μυθιστορήματα γνώρισαν μια δεύτερη νε­ ότητα, αφού πλειάδα λογοτεχνών τα διασκεύασε για παιδιά και δεκάδες άλ­ λοι επίδοξοι «Δουμάδες» συνέθεσαν τις λεγάμενες «συνέχειές» τους. Ο 20ός αιώνας επιφύλαξε μία ακόμη μοίρα για το κολοσσιαίο έργο του εν λόγω συγγραφέα μέσω του κινηματογράφου και άλλων παραγώγων (κινού­ μενα σχέδια, κόμικς κ.λπ.). Χτην Ελλάδα και παγκοσμίως η κυκλοφορία των Κλασσικών εικονογραφημένων και άλλων παρόμοιων εντύπων μετά το θ' Παγκόσμιο Πόλεμο ξαναζωντάνεψε τους «δουμασιανούς» χαρακτήρες.

Civai γεγονός ότι τον 20ό αιώνα όλοι αυτοί οι ήρωες έγιναν ξανά δημοφι­ λείς μέσα από τα κινηματογραφικά πλατό, όπου παρατηρείται ήδη από τα χρόνια του βωβού κινηματογράφου (Iron M ask, 1927) πληθώρα διασκευ­ ών, η οποία έφτασε στο απόγειό της τις δεκαετίες '7 0 και '8 0 . Όμως αυτή η επιτυχία δε σταμάτησε εκεί. Ζτις μέρες μας παρατηρείται και πάλι μια στρο­ φή του ενδιαφέροντος προς τις κινηματογραφικές διασκευές ιστορικών μυ­ θιστορημάτων του Δουμά και άλλων η οποία, ως φαίνεται, περιέχει τη «συ­ νταγή» της επιτυχίας. Και η συνταγή αυτή δεν είναι μυστική αλλά κλασική αφού περιλαμβάνει στην πρώτη ύλη της το συνδυασμό μιας συναρπαστικής

96

ΑΤΕΡΑΣ 1802- 18/ 0) υπόθεσης και της παρουσίας γνωστών ή λι­ γότερο γνωστών αστέρων που ενσαρκώ­ νουν τους ήρωες είτε στη Βασίλισσα Mapγκό είτε στους Τρεις σωματοφύλακες είτε στον Κόμη Μοντεχρίατο. Και όλα αυτά βε­ βαίως σε μια εποχή στην οποία ολοένα και αναβερμαίνεται το ενδιαφέρον για το πρω­ τότυπο κείμενο. Έτσι, η αυγή του 21ου αιώ­ να βρίσκει το βασικό κορμό των έργων του Αλέξανδρου Δουμά πατέρα να κυκλοφορεί ευρέως στις γαλλόφωνες αγορές και σημα­ ντικό μέρος αυτού να μεταφράζεται σε πολ­ λές γλώσσες. Με αυτές τις σκέψεις ζητήθηκε από ανθρώ­ πους που είναι κοντά στον Δουμά και το ι­ στορικό μυθιστόρημα να καλύψουν μία ιδι­ αίτερα ενδιαφέρουσα θεματολογία, η οποία εκτείνεται από τις λιγότερο

0 Λουμάς oc φωτογραφία του Nadar τα 1855

γνωστές πτυχές του βίου του Γάλλου συγγραφέα μέχρι τις δραστηριότητες της Εταιρείας Φίλων του Αλέξανδρου Δουμά και από την παρουσία του στα ελληνικά γράμματα το 19ο αιώνα μέχρι και τις μέρες μας. Κλείνοντας το εισαγωγικό σημείωμα αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστή­ σω και απ' αυτή τη θέση όλους όσοι συνέβαλαν στο παρόν αφιέρωμα και συ­ γκεκριμένα τον Claude Schopp, το μεγαλύτερο βιογράφο-ερευνητή της ζω­ ής του Δουμά και υπεύθυνο εκδόσεων δεκάδων έργων του υπό εξέταση συγ­ γραφέα, τον Alexandre Pajon, ακόλουθο συνεργασίας για τα γαλλικά από τη γαλλική πρεσβεία, τους καθηγητές Henri Tonnet, πρόεδρο του Τμήματος Νεοελληνικών Ζπουδών του I.NA.L.C.O., Εθνικό Ινστιτούτο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμών (Παρίσι), τον Δημήτρη Παντελοδήμο, πρόεδρο του Τμήματος Γαλλικών Ιπουδών της Φιλοσοφικής Ζχολής Αθηνών, όπως και τον Pierre Gintiburger, εκπρόσωπο της Εταιρείας Φίλων του Αλέξανδρου Δουμά, που ανταποκρίθηκαν αμέσως στην πρόσκλησή μας να συμμετάσχουν σ' αυτό

Επιμέλεια αφιερώματος: Θόδωρος Κατοικάρος 97

Δύο τρίαπράγματα που γ ν ω ρ ί ζ ω για τον Δο του CLAUDE SCHOPP*

/ p 1 δώ και πολύ καιρό αισθάνθηκα την ανάγκη να σας γράψω προκειμένου να σας πω όχι μένω εκστατικός απέναντι στην αJ L νεξάντλητη ιδιοφυία σας, απέναντι στον απέραντο ποταμό 11 της ευρηματικότητάς σας. Είστε κάτι παραπάνω από συγγραII φέας. Είστε μία δύναμη της Φύσης- και νιώθω για εσάς τον ίV I 3 διο βαθύ θαυμασμό που τρέφω προς Εκείνη»1. Το γράμμα αυτό του Jules Michelet προς τον Αλέξανδρο Δουμά, «τον πιο μυστηριώδη συγγραφέα του 19ου αιώνα» σύμφωνα με τον Pietro Citati, το οποίο συχνά παρατίθεται με λανθασμένο τρόπο, αποτελεί ίσως την καταπληκτικότερη προμετωπίδα για κάθε λογοτεχνικό δοκίμιο.

«

Οι ρίζες

«Γεννήθηκα στο Villers-Cotterets, μία μικρή πόλη η οποία ανήκει στο γεω­ γραφικό διαμέρισμα του Aisne στο δρόμο από το Παρίσι προς τη Laon, διακόσια βήματα από την οδό de la Noue, όπου πέθανε ο Demoustiers, δύο λεύγες από τη Fert0-Milon, όπου γεννήθηκε ο Ρακίνας, επτά λεύγες από το ChSteau-ThierY, όπου γεννήθηκε ο Λαφοντέν. Γεννήθηκα στις 24 Ιουλίου 1802, στην οδό de Lornet, σ' ένα σπίτι το οποίο σήμερα ανήκει στο φίλο μου Cartier. Εκείνος συμφωνεί να μου το πουλήσει μία μέρα προκειμένου να πεθάνω στο ίδιο δωμάτιο όπου γεννήθηκα και έτσι να ε ­ πιστρέφω στη νύχτα του μέλλοντος, στον ίδιο δρόμο από τον οποίο ξεκί­ νησα μέσα στη νύχτα του παρελθόντος»2. Ποιο ήταν όμως πραγματικά το παιδί που γεννήθηκε στις πέντε και μισή το πρωί και δηλώθηκε στο όνομα Alexandre Dumas; «Αποτελούμαι από δύο στοιχεία, ένα αριστοκρατικό και ένα λαϊκό. Αρι­ στοκρατικό από την πλευρά του πατέρα μου, λαϊκό από την πλευρά της μητέρας μου. Κανείς εκτός από μένα δε συγκεντρώνει σε μια και μόνη καρδιά το θαυμασμό για ό,τι είναι μεγαλειώδες και την τρυφερή και βα­ θιά συμπάθεια για ό,τι περικλείει μέσα του τη δυστυχία»3.

* Ο Claude Schopp είναι καθηγητής I.U.F.IΜ. Βερααήιών 98

Και πράγματι, η προέλευσή του οφείλεται σε μια κοι­ νωνική διασταύρωση, όπως κι ο ίδιος έχει αναφέρει διεκδικώντας μία διπλή ιδιότητα, από τη μια πλευρά αυτή του εκπροσώπου-πρότυπο της μετα-επαναστατημένης, αλλά και από την άλλη, της τελικά συμφιλιω­ μένης Γαλλίας. Έτσι, ο Αλέξανδρος Δουμάς συγκέ­ ντρωνε τα ουσιώδη: ήταν κατά το ένα τέταρτο μιγάς, απόγονος Ν ορμανδώ ν ιερέω ν, τω ν Davy de la Pallleterie, αλλά και εγγονός της Marie Cessete Dumas, μιας απελεύθερης μαύρης σκλάβας από τον Άγιο Δομί­ νικο.

τέρα του, όπως ήταν ο ανάδοχός του Jacques Collard, πήρε αρχικά μία θέση έκτακτου υπαλλήλου και έγινε υ­ πάλληλος του Λουδοβίκου-Φιλίππου, δούκα της Ορλε­ άνης. Αρχίζει να ανακαλύπτει το Παρίσι της Παλινόρθω­ σης και ξεκινάει μια δεύτερη προσπάθεια εκπαίδευσής του κατά την οποία καταβρόχθιζε πυρετωδώς βιβλία αλλά και τις χαρές της ζωής.

Τα παιδικά χρόνια και η εφηβα'α

Τα παιδικά του χρόνια θα μπορούσαν να ήταν χαρούμε­ να γι' αυτό το όμορφο αγόρι με το λευκό δέρμα, με τα μακριά ξανθά μαλλιά που έπεφταν στους ώμους του. Ο Αλέξανδρος δε γεννήθηκε νέγρος. Μπαίνοντας όμως στην εφηβεία τα μαλλιά του άρχισαν να σκουραίνουν και να σγουραίνουν. 0 λατρεμένος γιος του ρεπουμπλικάνου στρατηγού που ο Βοναπάρτης παραμέλησε τρο­ μοκρατήθηκε ήδη από πολύ μικρός όταν ο πατέρας του έπεσε θύμα μιας μακρόχρονης αιχμαλωσίας από το βασιλιά της Νάπολης Φερδινάνδο. Ύστερα από το χα­ μό του πατέρα του (1806), η μητέρα του τυλίγεται μέ­ σα σ' ένα αιώνιο πένθος και ο μικρός Αλέξανδρος δε θα γιατρευτεί ποτέ από αυτό «τον παλιό και αιώνιο πό­ νο του χαμού» του πατέρα του. Το σχεδόν φτωχό νεαρό ατίθασο αγόρι δε θα αποδειχθεί ιδιαίτερα δεκτικό στη μάθηση την οποία η μητέρα του αιμορραγώντας προσπαθεί να του εμφυσήσει. Υπήρξε πάντα απρόσεκτος στα μαθήματα της λατινικής του καλού αβά Gr6goire, ήταν κουφός στους ήχους του βιολιού και δεν έβρισκε ευχαρίστηση παρά στην ενα­ σχόληση με τα όπλα. Τον Αύγουστο του 1816, για να μάθει ένα επάγγελμα, προσλήφθηκε βοηθός γραμματέα σ' ένα φίλο της οικο­ γένειας, στο ρεπουμπλικάνο συμβολαιογράφο μετρ Menneson. 0 γιος του ήρωα όμως θα αρκεστεί στο ρό­ λο του επαρχιώτη γραφιά; Μάλλον όχι, γιατί ανήκει ή­ δη από τη φύση του στους λαθροθήρες, σ' αυτούς που δε συμβιβάζονται με τα κοινώς αποδεκτά· ο Αλέ­ ξανδρος δεν ανήκει στις μετριότητες. Στα νεανικά του χρόνια θα ανακαλύψει αυτό το οποίο θα αποτελέσει τους δύο πόλους της πολυτάραχης ζω­ ής του: την ακαταμάχητη έλξη του προς τις γυναίκες και το πάθος του για τη λογοτεχνία. Τα χρόνια της μαθητείας

Παίρνοντας τελικά μια θέση βοηθού γραμματέα ο Αλέ­ ξανδρος, χάρη στη στήριξη των παλιών φίλων του πα­

Το οπίτι που γεννήθηκε ο Α. Δουμάς οτο χωριό Villers-Cofferets

Τα λογοτεχνικά σαλόνια στα οποία αρχίζει να συχνάζει πρόσκεινται σε αυτοκρατορικούς και φ ιλελεύθερους κύκλους με κλασικές τάσεις. Είναι η εποχή στην οποία οι νέοι διαβάζουν με πάθος τον ου Γκέτε και τα έργα του Σίλερ, το Σκοτσέζο Βάλτερ Σκοτ, ο οποίος προτείνει έναν τύπο μυθιστορήματος που εμπνέεται α­ πό την εθνική ιστορία, τον Άγγλο λόρδο Βύρωνα όπως και τον Αμερικανό Φέριμορ Κούπερ, ο οποίος ανασταίνει το όνειρο της παρθένας φύσης. Έτσι ο Αλέξανδρος δε θ' αργήσει να γράψει έργα στρατευμένα στις ιδέες της εποχής, όπως την το διθύραμβο και δύο κωμειδύλλια, ακολουθώντας το ρεύμα του ρο­ μαντισμού και το κάλεσμα του λόρδου Βύρωνα.

Βέρθεροτ

τοθάνατοτουστρατηγούFoy,

Ελεγείαγια Κανάρης 99

Η λογοτεχνική και πολιτική επανάσταση

Πορτρέτα πάθους και αγάπης

Η δόξα θα έρθει λίγο αργότερα, χπ βραδιά της 10ης Φεβρουάριου 1829 με το δραματικό έργο όταν ήταν σχεδόν ξεχασμένος από τους λογοτεχνικούς κύκλους. Στο έργο αυτό θίγονταν πάθη αριστοκρατών και αναδεικνυόταν μία πολιτική πά-

Τα βράδια μεταμορφωνόταν σε Δον Ζουάν, σύμφωνα με τον Η. Romand5, τον πρώτο του βιογράφο, και γινό­ ταν ένας συνηθισμένος ακούραστος κυνηγός όμορφων γυναικών, γυναικών που έλκονταν από το «αφρικανικό του αίμα» και μαγεύονταν από το όμορφο παρουσιαστικό του. Και έτσι ο όμορφος Αλέξανδρος πολλαπλασίαζε τις κα­ τακτήσεις του αναζητώντας τα θηράματά του -τα ο­ ποία σχεδόν ποτέ δεν αποχωριζόταν- κυρίως στα πα­ ρασκήνια των θεάτρων. Από την Agla£ Tellier, την πρώ­ τη ερωμένη του, μέχρι τη Valentine, τη νεαρή εισηράκτορα, οι σχέσεις του με τις γυναίκες έρχονταν και πα­ ρέρχονταν στη ζωή του σαν τις γλυκές οπτασίες και διαρκούσαν μία ημέρα, ένα μήνα, ένα χρόνο, μερικές φορές πολύ περισσότερο. Τα ονόματά τους πολυάριθ­ μα σαν τα αμέτρητα φύλλα ενός ατελείωτου δέντρου: Louise Leroy, Laure Labay (ο έρωτας της μιας βραδιάς που του χάρισε το 1824 την αγάπη της ζωής του, τον Α λέξα ν δ ρ ο Δουμά υιό), Melanie W aldor, V irginie Bourbler, η πρώτη από μία σειρά ηθοποιών, Belle Kreilsamner, μια όμορφη καστανή με γαλανά μάτια, μη­ τέρα της κόρης του Marie (1831), Ida Ferier, η μόνη που θα καταλάβει τη θέση της νόμιμης συζύγου, Marie Dorval, κυρία Abel, Eug6nie Sauvage, Hyacinthe Μέηίέ, la grande cantatrice Caroline Ungher, Octavie Durand, Aimee Doze, Henriette Laurence, Anais Aubert, Eug6nie Scriwaneck, B6trix Person, Anna Bauer, Marguerite Cuidi, Isabelle Constant, Marie, η ζαχαροπλάστρια των Βρυξελλών, Emma Mannoury-Lacour, Marie de Ferand, Jenny Falcon, Emilie Cordier, Fanny Cordosa, Marie Gamier, Adah Menken και χωρίς αμφιβολία πάρα πολ­ λές άλλες που το φευγαλέο πέρασμά τους δεν άφησε ίχνη. 0 ίδιος ο συγγραφέας θα πει γι' αυτές τις σχέσεις: «Δεν έχω βίτσια, αλλά φαντασιώσεις που κοστίζουν πο­ λύ περισσότερο». Όπως ο αγαπημένος φίλος του, Charles Nodier, ο Δου­ μάς αγαπά πραγματικά τους φίλους του και αποκτά φι­ λίες πολύ πιο δυνατές και σταθερές από τους έρωτές του. Ιδίως όταν η φιλία στηριζόταν στο θαυμασμό σαν κι αυτόν που έτρ εφ ε για τον Λαμαρτίνο ή τον Βικτόρ Ουγκό. 0 τελευταίος θα του γράψει χαρακτηριστικά α­ πό την εξορία του στις 23 Ιανουάριου 1865: «Με μια ματιά αγκάλιασα τριάντα πέντε χρόνια από τη ζωή μας που κύλησαν χωρίς ούτε μια φορά να ταραχτεί η φιλία μας, χωρίς ένα σύννεφο να σκιάσει τις καρδιές μας. Όμως τα έβαλα με τον εαυτό μου που τα τελευταία δύο τρία χρόνια δεν σας έγραψα και δεν σας είπα πόσο σας αγαπώ. Αυτό με τάραξε σαν να ήταν μία τύψη, μία ολόκληρη νύχτα. Και σας γράφω μην έχοντας άλλο

Γ'καιηαυλήτου,

0Ερρίκοςο

0 4. Δουμάς ταξιδεύοντας μι τον Αύγουστο Μακί και το γιο του (Πίνακας του Pierre Giroud)

λη. Πρόκειται για μια φοβερή νίκη, πρόκειται για θρίαμ­ βο σ' ένα πεδίο μάχης όπου στο εξής κλασικοί και ρο­ μαντικοί έρχονται στα χέρια και ο Αλέξανδρος Δουμάς θα γίνει ο de facto στρατηγός μιας καινούριας γενιάς μαχητών που στο εξής θα εφορμούν στη θεατρική κο­ νίστρα της Βαστίλης.

0 Δουμάς αιφνιδιάστηκε από τη ν επανάσταση του 1830, η οποία τον βρήκε σε μια εποχή που σχεδίαζε περιηγητικά ταξίδια. Δεν έχασε όμως τον ενθουσιασμό του και ρίχτηκε στο κίνημα τρέφοντας αισθήματα αντι­ πάθειας για τους Βουρβόνους που καταπίεζαν την ε ­ λεύθερη σκέψη. Ταυτοχρόνως ήταν έκδηλη η αγάπη του για την ελευθερία, αυτή τη «μεγάλη και υπέροχη θεά, τη μοναδική βασίλισσα που αν και για λίγο παύε­ ται, τελικά όμως ποτέ δεν εκθρονίζεται»4.

100

οκοπό παρά να επιδιορθώσω αυτό το ηλεκτρικό καλώ­ διο που ενώνει τις καρδιές μας που δεν πρέπει να φθα­ ρεί, ούτε όμως και να χαλαρώσει. Ούτε λόγος βέβαια ότι μπορεί να σπάσει, γιατί δεν υπάρχει ανθρώπινη δύ­ ναμη η οποία να είναι ικανή για κάτι τέτοιο».

πό μία πανοπλία» θα φωτίσει το δρόμο των επόμενων δεκαετιών». Κινούμενος στο δρόμο της παραγωγής έργων που πε­ ριείχαν σκηνές με εγκλήματα, ο Δουμάς χρησιμοποίησε μ εγ α λο φ υ είς ηθοποιούς (Marie Dorval, George, Fr6d6rick Lemaitre, Bocage) ενθουσιάζοντας ένα πιο ευρύ και νεανικό κοινό. Λ/ελ για παρά­ δειγμα, που υπογράφεται στην αρχή με τα διακριτικά ***, θα διεγείρει τις μάζες μέχρι την ημέρα κατά την ο­ ποία θα απαγορευτεί από τη λογοκρισία. Παρ' όλα αυτά η ακαταμάχητη άνοδος του πολλά υπο­ σχόμενου νέου θα σκοντάψει στις πρώτες αποτυχίες του ( οι οποίες θα σημάνουν το τέλος της λογοτεχνικής επανάστασης.

0 δημιουργός προς στιγμή θα αποσυρθεί, δεχόμενος τη θέση του θεατρικού κριτικού στη νεοϊδρυθείσα εφη­ μερίδα (Ιούνιος 1836) διευθύνοντας έτσι κατά κάποιο τρόπο τη θεατρική κίνηση. Αλλά ως άνθρωπος της δράσης θέλησε ύστερα από λίγο να ξαναριχτεί στη μάχη. Έτσι πρότεινε στο Th63tre-Frangais την τραγωδία μα ζί με μια σειρά από ά λλα έργα XI/,

ΟΠύργοςτου

CatherineHoward,DonJuandeMarana) LaPresse

Caligula, (MademoiseledeBele-Isle, UnmanagesousLouis LesDemoiselesdeSaint-Cyr).

Παρ' όλα αυτά θα στραφεί προς το μυθιστόρημα και δε θα επιστρέφει οτο θέατρο παρά μόνο μέσω των δραματοποιημένω ν μυθιστορηματικών του έργων. Στα 1847 θα ιδρύσει το Th63tre-Historlque και στα φώτα της ράμπας του θα παρουσιάσει τους μεγάλους ήρωές του που έγιναν δημοφιλείς μέσα από τις σελίδες των εφημερίδων της εποχής. Όμως ακόμα κι αν ο Αλέξανδρος Δουμάς παρέμεινε στην Ιστορία ως μυθιστοριογράφος, ο ίδιος δεν έπαψε ποτέ να θεωρεί τον εαυτό του δραματικό συγγραφέα.

0 πατέρας tou Α. Αοιιμά ήταν ατρατηγός του Ναπο/ιέοντα Το ταξίδι σαν cva είδος φυγής Το αύριο προβάλλα ελπιδοφόρο...

Η Επανάσταση του 1850 είχε αποτέλεσμα να παραμε­ ριστεί ταχύτατα ο λαός προς χάριν των αστών. Ο Αλέ­ ξανδρος Δουμάς γνωρίζει την απογοήτευση από την πολιτική. Την ίδια όμως ώρα μπαίνει ένα τέ λ ο ς στις λογοτεχνικές του αυταπάτες. Η πίστη του στη δραμα­ τική τέχνη κλονίζεται. Είναι η εποχή κατά την οποία το δράμα του Δουμά -μ ε εμφανή τα σημάδια των πρώ­ των του συνεργασιών (

ΝαπολέωνΒοναπάρτηςήτριά­ νταχρόνιααπότηνΙστορίατηςΓαόήίας, Τερέζα, Ανζέή)-παρουσιάζει έντονα στοιχεία βίας. Το φαινόμε­ νο αυτό εκδηλώνεται ιδιαίτερα στον Α ντωνύ.Αυτό το έργο σταθμός της ρομαντικής γενιάς στο οποίο ο συγ­ γραφέας θέλει να δείξει ότι «η καρδιά χτυπά το ίδιο, είτε αυτή βρίσκεται μέσα από ένα φράκο είτε μέσα α­

Έπειτα από τις αλλεπάλληλες διαψεύσεις τω ν προσ­ δοκιών του στην πολιτική, στη λογοτεχνία, στο προσω­ πικό ή οικονομικό πεδίο ο Δουμάς προσπαθεί να ξεφύγει από το παριζιάνικο κολασμένο καζάνι. Στα 1852, ύ­ στερα από την επιδημία της χολέρας και τις εξεγέρσεις που ξέσπασαν κατά την τελετή της κηδείας του στρα­ τηγού Lamarque, φεύγει για την Ελβετία, επιμηκύνο­ ντας το ταξίδι του μέχρι τη βόρεια Ιταλία. Εξάλλου δεν είναι τυχαίο ότι για να ξεφύγει από την Ιουλιανή Μο­ ναρχία διάλεξε να μεταβεί στη μοναδική Δημοκρατία της Ευρώπης. Καρπός αυτής της πρώτης περιήγησης είναι η συγγρα­ φή των 6του με ήρωα τον ί­ διο του τον εαυτό. 0 αναγνώστης εύκολα ανακαλύπτει στο έργο αυτό έναν πεζογράφο γεμάτο έμπνευση, «έ-

Ταξιδιωτικώνεντυπώσεων

101

ναν από τους πιο διάσημους τουρίστες» όπως θα γρά­ φει αργότερα ο Νερβάλ. Στη συνέχεια θα γίνει ο «περιπλανώμενος Ιουδαίος» της λογοτεχνίας, ο αιώνιος περιηγητής της Ευρώπης: θα γράψει για τη νότια Γαλλία (1834), την Ιταλία και τη Σι­ κελία (1835), το Βέλγιο, τις όχθες του Ρήνου (1838), τη Φλωρεντία (1840-1843), τη ν Ισπανία και τη βόρεια Αφρική (1846), τη ν Ολλανδία (1849), το Λονδίνο

Παρ' όλα αυτά φαίνεται ότι οδηγήθηκε στη μυθιστορη­ ματική οδό χάρη στην τεράστια επιτυχία που είχε το έργο του Ευγένιου Σύη Αν και δίστασε προς στιγμή να διαλέξει ποιο είδος μυθι­ στορήματος να καλλιεργήσει, το κοσμικό, το φανταστι­ κό ή το μυστηριώδες, κατέληξε τελικά μια για πάντα -ύστερα από τη μεγαλειώδη επιτυχία των στο ιστορικό μυθιστόρημα, στο οποίο κατάφερε να προσδώσει μια άγνωστη μέχρι τό ­ τε αξία. Οι αναγνώστες άρχισαν να καταβροχθίζουν τη συνέχεια των μυθιστορημάτων που τους προτείνονταν στις μεγάλες εφημερίδες της εποχής ( Από την πλευρά τους οι εκδότες είχαν βρει την «κότα που έ ­ κανε τα χρυσά αβγά». Τα μεγάλα έργα κυκλο­ φορούσαν πλέον ασταμάτητα, το ένα πίσω από το άλλο: η τριλογία τω ν

ΤαμυστήριατωνΠαρισίων.

τοφυλάκων<-

Τριώνσωμα­

Journaldesd6bats, LaPresse, Le Siecle,LeConstitutionnel). Σωματοφυλά­ κων(Οιτρειςσωματοφύλακες, Μετάείκοσι έτη, ΟυποκόμηςτηςΒραζελόννης), η τετρα­ λογία των Α πομνημονευμάτωνενόςγιατρού, ΙωσήφΒάλοαμο, Τοπεριδέραιοτηςβασίλισ­ σας,ΆγγελοςΠιτού,ΗκόμησσαντεΣαρνύ).

Πλέον ο Αλέξανδρος Δουμάς έχει αρχίσει να γεύεται μια ασύγκριτη δημοτικότητα η οποία όμως σκιάζεται από την κατηγορία για «βιομηχανοποιημένη λογοτεχνία» και από λίβελους όπως αυτός του Eugene de Mirecourt,

Βιοτεχνίαμυθιστορημάτων: ΟίκοςΑλέξαν­ δρουΔουμάκαιΣία

(1845). Στην πραγματικότητα όμως ο Αλέξανδρος Δουμάς δεν έκανε τίποτα άλλο παρά να δι­ 0 Α. Δουμάς μι μια από τις πάμπολλις ερωμένες του λίγο πριν πιθάνει το 1867 ευρύνει και προς το μυθιστόρημα την πρα­ κτική των συνεργασιών που ήταν για το θέα­ τρο περισσότερο κανόνας παρά εξαίρεση. Εξάλλου οι (1857), τη Ρωσία, το ν Καύκασο, τη ν Ελλάδα (1858μηχανισμοί λειτουργίας αυτού του είδους τω ν συνερ­ 1859), τη βόρεια Ιταλία (1860), τη Σικελία και τη Νάπολη (1860-1864), την Αυστρία και την Ουγγαρία (1864γασιών ήταν γνωστοί: πάνω σε μια πρώτη ιδέα του συγγραφέα ή του συνεργάτη, ο δεύτερος επεξεργάζε­ 1865) και τέλος ξανά για την Ισπανία (1870). ται κατά τη διάρκεια μιας συνάντησης εργασίας ένα Το μυθιστόρημα και ειδικότερα το ιστορικό μυθι­ πλάνο ή μερικές φορές ένα «σκελετό πλάνου». Ακο­ στόρημα λούθως ο συνεργάτης (εν προκειμένω ο Maquet) έδι­ Η επιτυχία των «για­ νε μια πρώτη μορφή του έργου, ενώ στη συνέχεια α­ τρέψει» τον πληγωμένο εγωισμό του λογοτέχνη. Έτσι ναλάμβανε ο συγγραφέας ο οποίος, πριν παραδώσει άρχισε δειλά δειλά να εισέρχεται στο χώρο του μυθι­ τα χειρόγραφα στους διευθυντές τω ν εφημερίδων, στορήματος μέσω της ενασχόλησής του με το είδος τριπλάσιαζε ή ακόμα και τετραπλάσιαζε την έκταση τω ν οποίων η επιτυχία συνέ­ του μυθιστορήματος πάνω σε μεγάλα φ ύλλα από βαλε καθοριστικά στη συγγραφή μιας σειράς μυθιστο­ μπλε απαλό χαρτί. ρημάτων που εκτείνονταν από τη βασιλεία του Καρό­ Όπως και να 'χει το παραπάνω θέμα, στο όνομα του λου ΣΤ' ως τις μέρες του. Αλέξανδρου Δουμά δημιουργήθηκε ένα είδος: το μυθι-

Ταξιδιωτικώνεντυπώσεωνήρθενα

Ιστορικώνχρονικώντων

102

σιορηματικό δράμα το οποίο αναπτύσσεται μέσα από σκηνές με έξοχους διαλόγους. Το είδος αυτό στο οποίο ο Δουμός παραμένει αυθεντία δεν έχει άλλους κανόνες από το να ψυχαγωγεί και να προσελκύει το ενδιαφέ­ ρον. Η δυνατότητα του συγγραφέα να εφευρίσκει αγγί­ ζει τα όρια του θαύματος. Μία φράση του ήταν αρκετή για να αναστήσει με τον τρόπο του μια ιστορική περίο­ δο. Μια μέρα διαβάζοντας ένα απόσπασμα τριών σελί­ δω ν που το υ έκ α ν ε μ εγ ά λη εντύπ ω σ η από τα του Peuchet κατάφερε να το με­ τατρέψει στο γνωστό μυθιστόρημα τω ν οκτώ τόμων Όπως γίνεται φανερό, ο Δουμός για να εμπνευστεί και να συναρπάσει δεν είχε ανάγκη παρά μια μικρή αφορφή. Ίσως γι' αυτό ο Jules Michelet τού είπε μια μέρα πως έ ­ μαθε τόσο καλά την Ιστορία στο λαό που ήταν σαν να την είχαν διδάξει όλοι οι ιστορικοί μαζί.

Mdmoiresdelapolice κόρηςΜοντεχρίοτος.

του Gaspard de Cherville, τα οποία όμως δε θα ικανο­ ποιήσουν τους ανανώστες. Απ' αυτά αναμφισβήτητα ξεχωρίζουν το οποίο γρά φ τηκε με αφορμή το έργο του Charles Nodler και χωρίς τη βοήθεια συνεργατών. Η κατάσταση όμως πλέον έχει αλλάξει. 0 κόσμος μάλ­ λον αποδοκιμάζει παρά θαυμάζει το συγγραφέα. Έτσι

J6hu),

ΟιοπαδοίτουΙηού(LesCompagnonsde PortraitsdelaRdvolutionetdeI'Empire

Ο

Από το απόγαο στην παρακμή

0 συγγραφέας έχει πια φτάσει στο απόγειο της δόξας του. Τα εισοδήματά του από τις συνέχειες τω ν μυθι­ στορημάτων του και ο θρίαμβος τω ν θεατρικών δια­ σκευών των έργων του του επιτρέπουν να σηκώσει σ' ένα λόφο πάνω από το Σηκουάνα την έπαυλή του στην οποία έδωσε το όνομα του αγαπημένου ήρωά του, του Μοντεχρίστο. «Πρόκειται για μια βασιλική μπομπονιέρα, την πιο όμορφη μπομπονιέρα που υπάρχει», θα ανα­ φωνήσει γεμάτος ζήλια ο Ονορέ ντε Μπαλζάκ. Αλίμονο όμως! Η Επανάσταση του 1848 θα οδηγήσει το συγγραφέα σε μια σειρά από δυστυχίες. To Th§§treHistorique θα κλείσει, η έπαυλη θα πουληθεί για να κα­ λυφθούν τα χρέη, ενώ οι αποτυχίες στην αρένα τη ς πολιτικής διαδέχονται η μία την άλλη. Οι αναγνώστες του δε μετατρέπονται σε ψηφοφόρους, θα καταφύγει στο Βέλγιο την περίοδο που ο γιος του κατακτά το Παρίσι με την (1852). Εκεί θα συνεχίσει τη συγγραφή τω ν την οποία είχε ήδη ξεκινήσει από τό τε που κα­ τοικούσε στην έπαυλή του. Είναι πλέον ο συγγραφέας έργων του παρελθόντος, ό­ πως ο και

τωντου

Κυρίαμεταςκαμελίας Απομνημονευμά­

Αντωνύ, Οιτρειςσωματοφύλακες Οκόμης Μοντεχρίστο.

Ύστερα από την επιστροφή του στο Παρίσι θα εργα­ στεί περισσότερο ως εκδότης παρά ως συγγραφέας. Από τις 12 Νοεμβρίου 1855 ξεκινά την κυκλοφορία της καλλιτεχνικής εφημερίδας χωρίς ό ­ μως να ικανοποιηθούν οι προσδοκίες του. Το ίδιο θα σ υμβ εί και με τη α π όγονο τη ς Στην τελευταία θα δημοσιεύσει και ορι­ σμένα μυθιστορήματα που συγγράφει με το συνεργάτη

Mousquetaire.

LeMousquetaire, Monte-Cristo,

0 Α. Δουμός 25 πών (Photo: Harlingue-Viollel)

παίρνει την απόφαση να ταξιδέψει. Πηγαίνει αρχικά στο Λονδίνο για τις εκλογές του 1857 ως ανταποκριτής της εφ η μ ερ ίδ α ς και φ τά νει μέχρι τη νήσο Guernesey, εκεί όπου βρισκόταν εξόριστος ο φίλος του Ουγκό, προκειμένου να του σφίξει το χέρι για μια ακόμα φορά. Ακολουθεί το ταξίδι στη Ρωσία. Εκεί διασχίζει την τσα­ ρική αυτοκρατορία φτάνοντας μέχρι τον Καύκασο (Ιού­ νιος 1858-Μάρτιος 1859). Σύντομα, χάρη στο συμβό­ λαιο το οποίο υπογράφει με τον εκδότη του Michel ίένγ (Δεκέμβριος 1859) για την αξιοποίηση τω ν έργων που θα έφερνε επιστρέφοντας απ' αυτό το ταξίδι, απέ­ κτησε μια γολέτα με την οποία θέλησε να ξαναρχίσει την εξερεύνηση της Μεσογείου που είχε ξεκινήσει από το ταξίδι του 1834.

LaPresse

103

Ο Ναπολιτάνος Δουμάς

Φεύγοντας από τη Μασσαλία στις 9 Μαΐου 1860 με την «Έμμα», την καινούρια θαλαμηγό του, θα ακολουθήσει την εκστρατεία των Χιλίων. Η εκστρατεία αυτή έχει ως οδηγό της τον Γκαριμπάλντι, το Μεσαία της Ελευθερίας. Τον συναντά για πρώτη φορά στο απελευθερωμένο Πα­ λέρμο. Μετά τη θριαμβευτική είσοδο το υ Γκαριμπάλντι στη Νάπολη, ο συγγραφέας διο­ ρίζεται στην τιμητική θέση του διευθυ| ντή των Μουσείων και των Αρχαιοτή­ των. Στη συνέχεια ιδρύει την εφημε­ ρίδα η οποία ανα­ λαμβάνει την αποστολή να ξεριζώ­ σει τον κακό σπόρο τω ν Βουρβό- | νων. Δυστυχώς όμως! 0 δικτάτορας α­ ποχωρεί μετά το δημοψήφισμα της ενοποίησης του βασιλείου τω ν δύο Σικελιών στο βασίλειο της Ιταλίας. Μέ­ νοντας πλέον μόνος του ο Δουμάς δίνει τη μάχη του ενάντια στο αντι-επαναστατικό κίνημα και την «Καμάρα». Είναι η εποχή κατά την οποία γράφει και δημοσιεύει σε συνέχειες τη μνημειώ­ Το έργο αυτό, δη ιστορία των στο οποίο προσέδωσε από την αρχή τη μορφή μυθιστο­ ρήμα τος, κυκλοφ όρησ ε α ργότερα με το ν τίτλ ο Πρόκειται για κάτι παραπάνω από έναν αντιβουρβονικό λίβελο, πρόκειται για έναν ύμνο στη Δημο­ κρατία.

L'lndipendente

ΒουρβόνωντηςΝάπολης.

La

Sanfelice.

Πλησιάζοντας προς το τέλος...

Sanfelice,

Παίρνοντας δύναμη από την επιτυχία του ο γερο-συγγραφέας επιχειρεί να «κατακτήσει» το Παρίσι για μια τελευταία φορά. Όμως οι εκδοτικές επιχειρήσεις του δε θα διαρκέσουν πολύ. Πλέον με δυσκολία ολοκληρώ­ νει τα έργα του. Το Δεκέμβριο του 1864 η επιτυχία της «Διάλεξης για τον Ευγένιο Ντελακρουά» τον οδηγεί σε πολλά μέρη της Γαλλίας και στο εξωτερικό (Βέλγιο, Αυ­ στρία), όπου δίνει διαλέξεις με θέμα τη ζωή του (1865)7. Πρόκειται για νοσταλγικά θεάματα στα οποία ο κόσμος έρχεται να δει το «μάγο» που κάποτε γοήτευε. Μόνο που τώρα πια μοιάζει με τον παρακμασμένο αθλητή που κα­ ταντά ερωτομανής και κυλά στην αρρώστια. Η κόρη του Μαρία -που ζει στο πλευρό το υ - προσπαθεί να κρύψει την κατάπτωση του πατέρα της μαζεύοντας με δυσκολία τα άρθρα του Μεγάλου το οποίο θα εκδοθεί μετά το θάνατό του. Ύστερα από μακρά παραμονή στην Ισπανία πήγε να πεθάνει στο Puys κοντά στην Dieppe, στο εξοχικό σπίτι του

λεξικούτηςκουζίνας

104

γιου του8. Αισθανόμενος το θάνατο που ερχόταν αρχίζει να ανησυχεί για την επιβίωση του έργου του. Όμως εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα, οι αμέτρη­ τοι αναγνώστες του, που συνεχώς ανανεώνονται, έχουν σβήσει κάθε αμφιβολία και έχουν ήδη διασφαλίσει αυτό που ο Βικτόρ Ουγκό είπε κατά τη διάρκεια της μεταφοράς της σορού του από το Puys στη γενέτειρά του, το χωριό Villets-Cotteret: «Καμιά διασημότητα αυτού του αιώνα δεν ξεπέρασε αυτή του Ik Αλέξανδρου Δουμά. Τα έργα του δεν έ ­ γιναν απλώς επιτυχίες, αλλά θρίαμβοι. Το όνομά του δεν είναι μόνο γαλλικό, δεν είναι μόνο ευρωπαϊκό, είναι παι γκόσμιο. Το θεατρικό του έργο ανέi βήκε παντού, σ' όλο τον κόσμο, τα I μυθιστορήματά του μεταφράστη­ καν σε όλες τις γλώσσες (...). (...) 0 Αλέξανδρος Δουμάς σαγηνεύει, συ­ ναρπάζει, ενδιαφέρει, διασκεδάζει, μορφώνει (...). Εδώ και σαράντα χρόνια αυτό το πνεύμα εξαπλώθηκε με θάυμαστό τρόπο. Τίποτα δεν του έλειπε: ούτε οι α­ γώνες που είναι το καθήκον ούτε η νίκη που είναι η ευτυχία»9. Σε όλα αυτά προστίθεται βεβαίως και η αναγνώριση των αιώνων. Αλέξανδρε, μπορείς να κοιμάσαι ήσυχος· σε κουβαλάμε όλοι μέσα μας. □ Απόδοση: Θόδωρος Κατσικάρος ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Gustave Claudin, Le Nouvelliste de Rouen, 1n Φεβρουάριου 1854.

2. Pietro Citati, Sur le roman: Dumas, Dostoievski, Woolf, Bibliottfeque Nationale de France, 2000.

5. Le Mois, ap. 20.

4. Une Odyssde en 1860, o. 270.

5. Hippolyte Romand, «Pobtes et romanciers modernes de la France. IX. Alexandre Dumas», περ. Revue des deux mondes, 3e s6rie, A.I, o. 129-163.

6. Impressions de voyage (En Suisse), Le Midi de la France, Une annie en Florence, Le Corricolo, Le Speronare, Le Capitaine Arena, Excursions sur les bords du Rhln, La Villa Palmier!, Impressions de voyage. De Paris a Cadix, Le V0loce, ou Tanger, Alger et Tunis, Nouvelles impressions de voyage. De Paris έ Astrakhan, Le Caucase.

7. Bfl. «Alexandre Dumas, de conference en conference» (υπό τη διεύθυνση του Claude Schopp), Cahiers Alexandre Dumas, ap.

26,1999, 373 O. 8. Βλ. «Alexandre Dumas. L'entree έ ΓότόιπΙίέ» (υπό τη διεύθυν­ ση του Claude Schopp), Cahiers Alexandre Dumas, ap. 27, 2000,350 0.

9. Επιστολή προς τον Αλέξανδρο Δουμά υιό, δημοσιευμένη στην επιθεώρηση Le Rappel, ap. 782, Τετάρτη 17 Απριλίου 1872, σ.

1, col. 1.

Η Εταιρεία Φίλων του Α λέξα ν δρ ο υ και ο εορτασμός των διακοοίων χρόνων από τη γ ε ν ν η ο ή του

του PIERRE GINTZBURGER*

Soci6t£ des amis d'Alexandre Dumas, η οποία δημιουργήθηκε στα 1970, έναν αιώνα μειά το θάνατο του Γάλλου λογοτέχνη, με πρωτοβουλία του ακαδημαϊκού και σήμερα επίτιμου προέ­ δρου της Alain Decaux και έχει ως έδρα της σχεδόν από την ί­ δρυσή της την έπαυλη Monte-Cristo, συμμετέχει ενεργά στο φετινό λαμπρό εορτασμό των διακοσίων χρόνων από τη γέν­ νηση του Δουμά. Κορυφαίο γεγονός του εορτασμού θα αποτελέσει βεβαίως η μεταφο­ ρά της σορού του συγγραφέα στο παρισινό Pantheon, μεταφορά την οποία ο ίδιος ο πρόεδρος της Γαλλικής Δημοκρατίας ανακοίνωσε επισήμως τον περασμένο Απρίλιο. Εάν το γαλλικό κράτος αποφάσισε να αποδώσει στο συγγραφέα των σωματοφυλάκων αυτή την υπέρτατη τιμή είναι γιατί η φήμη του ξεπέρασε τον αιώνα του, όπως πιστοποιούν οι ατέλειω τες επανεκδόσεις τω ν έργων του, οι κινηματογραφικές και τηλεοπτικές μεταφορές τους. Αυτό το πάθος που εμπνέει ο συγγραφέας στους αναγνώστες και στους θεατές όλων των ηλικιών μεταφράζεται το έτος 2002 μέσα από μια σειρά εκδηλώσεων, όπως είναι η μετάδοση από το γαλλικό κανάλι

Τριών

* ΟPierre Gintzburger είναι εκπρόσωπος και υπεύθυνος της Βιβλιοθήκης της Εταιρείας Φίλων του Αλέξανδρου Δουμά 1 05

Η έπαυλη Nlonte-Crisfo, έδρα της ίταιρώς Φίλων του Α. Δουμά

Σωματο­

TF1 των κινηματογραφικών μεταφορών των η οργάνωση συνεδρίων, φεστιβάλ κινημα­ τογράφου, οι εκδόσεις βιβλίων κ.λπ. Η Εταιρεία Φίλων του Αλέξανδρου Δουμά οργανώνει κατά το τρίμηνο Σεπτεμβρίου-Νοεμβρίου 2002 σε κα­ τάλληλους χώρους τω ν τριών ορόφων της έπαυλης Monte-Cristo έκθεση με θέμα: «Αλέξανδρος Δουμάς. Δύο αιώνες δόξας». Σκοπός της έκθεσης είναι να αναδείξει πόσο δημοφιλής υπήρξε ο Γάλλος συγγραφέ­ ας και πόσο είναι παγκοσμίως γνωστός και αγαπητός μέχρι τις μέρες μας παρουσιάζοντας τις διαφορετικές πλευρές της δόξας του. Για την έκθεση αυτή χρησιμοποιήθηκαν λιθογραφίες τη ς επ οχής, θ εα τρικά κοστούμια τη ς ComGdie Francaise, κινηματογραφικές αφίσες, πρωτότυπες εκ­ δόσεις, αποσπάσματα από ταινίες, ενώ είναι εφικτή και η ξενάγηση σε σχετικούς δικτυακούς τόπους του Internet ή η γνωριμία με άλλα «παράγωγα προϊόντα». Οι δικτυακοί τόποι στους οποίους μπορείτε να συλλέξετε περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις παρα­ πάνω δραστηριότητες και να διαβάσετε αποσπάσμα­

φυλάκων,

106

τα από τα έργα του μεγάλου συγγραφέα είναι οι ακό­ λουθοι: www.dumaspere.com, www.pastlshesdumas.com. □

Μετάφρααπ-επιλογήκειμένων: ΘόδωροςΚατοικάρος

Άλλη μίαλαμπρή γαλλι κή ίπίταοζ ίιακοοίων γι α το 2 0 0 2 ! του ALEXANDRE PAJON*

ετά τον Βίκτωρα Ουγκό γιορτάζουμε έναν άλλο γιο στρατη­ γού του αυτοκράτορα Ναπολέοντα, πολυγραφότατο, παθια­ σμένο για ζωή και γυναίκες. Και αν ο πρώτος κηδεύτηκε το 1885 δημοσία δαπάνη και η οορός του μεταφέρθηκε στο Πάνθεον, ο Αλέξανδρος Δουμάς πατέρας, που πέθανε το 1870, δε θα εισέλθει στο ναό που η Δημοκρατία έχει αφιερώσει στους «επιφανείς άνδρες» παρά στις 5 Οκτωβρίου 20021! Όπως και ο Ουγκώ, ο Δουμάς πατέρας σφυρηλάτησε τις μυθικές λογοτε­ χνικές φιγούρες, αρχέτυπα τόσο δυνατά, που κατάφεραν να αντέξουν σε προσαρμογές σε όλες τις γλώσσες, από τα κόμιξ έως την όπερα, περνώ­ ντας από τον κινηματογράφο, και όλα αυτά χωρίς να ξεθωριάσουν. Ο συγγραφέας όμως των του και της θεωρήθηκε για καιρό ελάσσονος σημασίας συγγραφέας, πρωταθλητής μιας λαϊκής λογοτε­ χνίας που την κοιτούσαν με συγκατάβαση οι κρατούντες, μια λογοτεχνία που δίνει μικρότερη θέση στο νόμο της ευχαρίστησης. Αυτή η επέτειος μας κάνει να αναρωτηθούμε εδώ πάνω σε τρεις τομείς: γιατί αυτή η αργοπορημένη αποκατάσταση; Ποιο θα μπορούσε να είναι το ενδιαφέρον της φιγούρας του Αλέξανδρου Δουμά στην Ελλάδα; Τι σημαίνει η τελετουργία της μεταφοράς της τέφρας ενός συγγραφέα στα υψώματα του όρους της Αγίας Γενεβιέβης; Για τα δύο πρώτα ερωτήματα θα αφήσω τους ειδικούς να αποδείξουν με ποιο τρόπο, στις αρχές του 21ου αιώνα, η «ανακάλυψη» του Αλέξανδρου Δουμά πατέρα οφείλεται σε ένα κίνημα που αναβαθμίζει τη ρομαντική τέχνη χωρίς συμπλέγματα, όπου η δύναμη της αφήγησης και η επική α­ νάσα του αφηγητή νικά τις λεπτότητες της αδιάσειστης κατασκευής ή

ΚόμηΜοντεχρίστο

Τριώνσωματοφυλάκων, τουΙωσήφΒάλσαμου, ΒασίλισσαςΜαργκό

ΟAlexandre Pajon είναι ακόλουθος συνερνασίας για τα γαλλικά οτο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών 107

αρχαιότητας: φιλοξενεί τα λείψανα ηρώων, σε αντιπα­ ράθεση με τα λείψανα των βασιλέων της Γαλλίας που κείτονται στην εκκλησία Saint Denis3. Υπήρξε επίσης μια μόδα αγαλμάτων με στόχο μορφωτικό. Ο Diderot, εμπνεόμενος από την ελληνική παράδοση, υπήρξε ο υπέρμαχος αυτής της ιδέας. Αλλά τι κοινό μπορεί να έ ­ χουν ο Αλέξανδρος Δουμάς και η Γαλλική Δημοκρατία το 2002 με αυτά τα επαναστατικά σχέδια του 18ου αιώνα ή τις φιλοδοξίες του τ έ ­ λους του 19ου αιώνα; Ο Αλέξανδρος Δουμάς αδιαφόρησε για την τύχη που είχε ο Mirabeau ο οποίος γνώρι­ σε στο Πάνθεον δόξα και διαμονή πολύ σύντομες, ανάλογα με τα επαναστατικά σκαμπανεβάσματα, και δε φαίνεται να παίρνει στα σοβαρά αυτή τη λατρεία των ηρώων. Επιπλέον, δε βρισκόταν στη λίστα της εποχής ανάμεσα στους υποψηφίους για να του αποδοθεί φόρος τιμής τόσο ση­ μαντικός. Εντούτοις, ο πρόεδρος της Δη­ μοκρατίας υπέγραψε το διάταγμα που προβλέπει τη μεταφορά του Αλέξανδρου Δουμά στο Πάνθεον και με τον τρόπο αυτό ενθαρρύνει τη λαϊκή καθιέρωση. Με κά­ Η βοράς του A. Δουμά θα μεταφερθεί οτο Πάνθεον ανάμεοα οτον Β. Ουγκά (αριοτερά) ποιον άλλο, πλην του Δουμά, θα μπορού­ και τον Ε. Ζολά (ίεξιά) σε να γίνει το αντικείμενο μιας πολιτικής βούλησης με σκοπό να αναζωπυρώσει την ηθική και πέρασε από τη Σύρο για να συλλέξει πληροφορίες και κλασική παιδεία και σε μια προσπάθεια να αποδώσει σκηνές που θα χρησιμοποιήσει αργότερα στα γραπτά μία λειτουργία συλλογική στο Πάνθεον. Η φιγούρα, ό­ του. Όπως ο Λαμαρτίνος (Lamartine), η ιστορία του Αλή μως, του Δουμά αντιστέκεται σε κάθε ιδεολογικό χειρι­ Πασά τον είχε έλξει. Σ' αυτή την κατηγορία των κειμέ­ σμό. Η μόνη εξήγηση είναι ότι το Πάνθεον των Γάλλων νων τα οποία συνέβαλαν στην ανατολίτικη φαντασίωση είναι σήμερα αυτό των συγγραφέων που τους έκαναν των Γάλλων ανήκει και η μυθιστορηματική βιογραφία να ονειρεύονται και που συνεχίζουν να απασχολούν τη που προσεχώς θα εκδοθεί στα ελληνικά. φαντασία τους. Συμπτωματικά, ο Αλέξανδρος Δουμάς Όσο για το τρίτο ερώτημα, ως προς τις αναμνηστικές πατέρας ανήκει και στη μνήμη των μη γαλλόφωνων α­ τελετές στη Γαλλία, έχει ήδη χυθεί πολύ μελάνι2. Η 3η ναγνωστών του. Με τον τρόπο αυτό όχι μόνο πρόσφεΔημοκρατία οικοδομήθηκε πάνω σε μία διδασκαλία της ρε στη Γαλλία μία εικόνα της Ελλάδας, αλλά συνέτεινε ιστορίας όπου λαϊκές δημοκρατικές φιγούρες όφειλαν ώστε να πλαστεί μία συγκεκριμένη απεικόνιση της Γαλ­ να υποκαταστήσουν τους μονάρχες και τους αγίους λίας σε γενιές Ελλήνων. Με τον τίτλο αυτό είναι και έ ­ της καθολικής παράδοσης. Οι ήρωες της δημοκρατίας, να συστατικό στοιχείο των ελληνογαλλικών αναμνήσε­ πολιτικοί, στρατιώτες (πολύ συχνά στο Invalides), μου­ ων. □ σικοί, συγγραφείς ή λόγιοι, έγιναν αντικείμενο ιδιάζουσας λατρείας. Κληρονομιά της λατρείας της λογικής, η ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ λατρεία για τους ανθρώπους αυτούς που η βιογραφία, τα έργα τους όφειλαν να είναι υποδείγματα για τους 1. Στο αέτωμα του Πανθέου μπορούμε να διαβάσουμε: «Στους επιφανείς άνδρες, η πατρίς ευγνωμονούσα». πολίτες, είναι ένα παράξενο συνονθύλευμα αρχαίων 2. Υπό τη διεύθυνση του Pierre Nora, Les lieux de mdmoire, παραδόσεων και αλλοίωσης σύγχρονων θρησκευτικών «Gallimard», 1984-1992, Paris, 7 vol. Επανέκδοση του 1997, τελετώ ν. Το Πάνθεον στο Παρίσι είναι εξάλλου η πα­ στη συλλογή Quatro, «Cailimard», τρεις τόμοι. λαιό εκκλησία της Αγίας Γενεβιέβης. Κατασκευασμένη 3. Mona Ozuf, «Le Panth6on. L'Ecole normale des morts», in από τον Soufflot, σε ρυθμό νεοκλασικό, αυτό το κτίριο Les lieux de mdmoire, op. cit, edition 1977,1.1, pp. 155178. επιφορτίστηκε με μία αποστολή αντάξια ενός ναού της

ιη ς ψυχολογικής ανάλυσης. Η φιγούρα του «Ουσσάρου» (Hussard) με τον τρόπο του Roger Nimier είναι σή­ μερα εξαιρετικά απολαυστική σε ορισμένους γαλλι­ κούς κύκλους, ιδιαίτερα τους πολιτικούς, θα σημειώσουμε εδώ ότι ανάμεσα στους πολυάριθ­ μους Γάλλους ταξιδιώτες στην Ελλάδα το 19ο αιώνα, ο Αλέξανδρος Δουμάς, επιστρέφοντας από τον Καύκασο,

ΑλήΠασάς

108

Ο Αλέξανδρος Δουμάς πατέρας και η Ελλάδα

του Θ Ο Δ ΩΡ ΟΥ ΚΑΤ ΣΙΚΑ ΡΟ Υ*

ο θέμα «Αλέξανδρος Δουμάς και η Ελλάδα»' παρουσιάζει διπλό ενδιαφέρον. Από τη μια πλευρά αξίζει να προσέξει κανείς τις διαστάσεις που λαμβάνει το ελληνικό στοιχείο, είτε αφορά την αρχαία Ελλάδα είτε τη νεότερη, στο έργο του Γάλλου ρομαντι­ κού λογοτέχνη και, από την άλλη, να ασχοληθεί με την αδιάλει­ πτη παρουσία του στα ελληνικά Γράμματα και την απήχησή του στο ελληνικό κοινό. Επειδή όμως στο άρθρο αυτό δεν είναι εφικτό να παρουσιαστούν και να αναλυθούν όλα τα παραπάνω στοιχεία με εξα ­ ντλητικό τρόπο, θα εηιχειρηθεί μόνο συνοπτική και ενδεικτική αναφορά σε σημαντικά ζητήματα τα οποία μπορούν να δώσουν σφαιρική εικόνα της παραπάνω θεματολογίας. Σύμφωνα με αυτή την προοπτική, μπορούμε να χωρίσουμε σε δύο βασι­ κά μέρη τις ενδεικτικές αναφορές μας: η πρώτη αφορά το ελληνικό στοι­ χείο στο έργο του Δουμά και η δεύτερη το θέμα της παρουσίας του έρ­ γου του στους Έλληνες. Α. ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΖΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΔΟΥΜΑ I.

Η αρχαία Ελλάδα

ΤριώνΣωματοφυλά­

Ενδεικτική εικόνα ενασχόλησης του συγγραφέα των με την αρχαία Ελλάδα μπορεί κανείς να σχηματίσει εξετάζοντας μια σειρά από διαφορετικά λογοτεχνικό είδη με τα οποία ασχολήθηκε ο Δου­ μάς, όπως είναι το ιστορικό μυθιστόρημα, η ποίηση, η αρχαία τραγωδία και η φιλοσοφία.

κων

α) Το ιστορικό μυθιστόρημα Αοίέ Με το έργο (1838), οτο οποίο περιγράφεται η γνωριμία του Ρωμαί­ ου αυτοκράτορα Νέρωνα με την Ακτή στην Κόρινθο κατά τη διάρκεια των παρηκμασμένων αθλητικών αγώνων και η συνέχιση της σχέσης αυτής

Αεΐέ

0 Θόδωρος Κατοικάρος διδάσκει Ιοτορία ευρωπαϊκής λογοτεχνίας στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο I 0 9

στη Ρώμη, ο Δουμάς στρέφεται ουσιαστικά προς το μυ­ θιστόρημα, το ιστορικό μυθιστόρημα, και αρχίζει σιγά σιγά να προσθέτει στην ιδιότητα του δραματουργού με την οποία ήταν μέχρι τό τε γνωστός στους λογοτεχνι-

του κεντρικού του ήρωα, Νέρωνα, την παρακμή του ρωμαϊκού κόσμου. Ενδεικτικό παράδειγμα αυτής της σχέσης του συγγραφέα αποτελεί η σκηνή του διαλό­ γου που περιγράφει στο πρώτο κεφάλαιο του έργου μεταξύ του Ρωμαίου αυτοκράτορα και της Ακτής, όταν ο πρώτος ανακοινώνει ότι θα πάρει μαζί του στη Ρώμη ορισμένα μνημεία που τυχαία βρέθηκαν στο δρόμο του και προκάλεσαν την προσοχή του προκειμένου να κο­ σμήσει με αυτά το αίθριο του. Η άμεση και αφοπλιστική απάντηση της Ακτής παραπέ­ μπει στο ποίημα «Η κατάρα της Αθηνάς» (1811) του λόρδου Βύρωνα όπου καυτηριάζεται η συμπεριφορά του διπλωμάτη Τόμας Έλγιν να μεταφέρει πολύτιμα μνημεία από τον Παρθενώνα στην Αγγλία:

«(..)Ρωμαίε,άφηοέμαςτααπομεινάριατωνμνημείων μαςκαιμηνπροσπαθείςνααποτελειώσειςαυτόπου ξεκίνησανοιπρόγονοίσου.Αυτοίπουέρχοντανωςνι­ κητές, εσύέρχεσαιωςφίλος.Αυτόπουαπότηνπλευ­ ράτουςυπήρξεβαρβαρότητα,θαγίνειαπότηδικήσου ιεροσυλία

0 συνεργάτης του Α. Αουμά στις παρισινές εφημερίδες και στη ναπολιτάνικη Indipendente, Θεόδωρος Καοάπης

κούς κύκλους και την ιδιότητα του μυθιστοριογράφου, με την οποία καθιερώθηκε τελικά στις συνειδήσεις του αναγνωστικού κοινού. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι πίσω από την ερωτι­ κή σχέση Νέρωνα-Ακτής ουσιαστικά κρύβεται η σύ­ γκριση -και ενίοτε η σύγκρουση- των δύο πολιτισμών, του ρωμαϊκού και του ελληνικού. 0 συγγραφέας εκ­ φράζεται ευμενώς για τις ελληνικές αρετές (της ευγενούς αθλητικής άμιλλας, του σεβασμού προς το υ ς πρεσβυτέρους, τη φιλοπατρία κ.λπ.), ενώ αντιθέτως καυτηριάζει ξεκάθαρα την πολύπλευρη ρωμαϊκή δια­ φθορά. Είναι εμφανές επίσης ότι στο έργο αυτό ο Δουμάς δεν αναφέρεται απλώς στον αρχαίο κόσμο ακολουθώντας τη μόδα της εποχής, αλλά γράφει με σκοπό να αναδείξει την πολιτισμική ανωτερότητα των Ελλήνων, ακόμα και στην ελληνιστική περίοδο, και να καυτηριάσει μέσω 110

β) Η Σαπφώ Εξίσου ενδιαφέρον δείγμα επαφής του λογοτέχνη με τον αρχαίο ελληνικό κόσμο είναι και η ενασχόλησή του με τον επονομαζόμενο «Μύθο της Σαπφούς» ο ο ­ ποίος έλαβε διαστάσεις μόδας κατά τη ρομαντική πε­ ρίοδο, όχι μόνο στη λογοτεχνία αλλά και στη γλυπτική (Pradier, Clesinger κ.λπ.) και τη ζωγραφική (Ansiaux, Ducis κ.λπ.). Η προσπάθεια νέας απόδοσης ενός πολυμεταφρασμένου αποσπάσματος έργου της Σαπφούς με τίτλο (1858) από τον Δουμά μπορεί να χαρακτηριστεί ως «ποιητικό σχεδίασμα», δηλαδή μια ελεύθερη μετα­ γραφή της ωδής. Εξάλλου είναι γνωστό ότι ο Δουμάς δεν κατείχε την ελληνική γλώσσα. Εξετάζοντας το εν λόγω σχεδίασμα μπορούμε να υποθέσουμε τις πιθανές επιδράσεις του λογοτέχνη, οι οποίες μπορούν να ε ­ στιαστούν στους Boileau, Delille και Marcera. Οι ομοιό­ τητες δεν αφορούν μόνο τον τρόπο παρουσίασης των τριών τετράστιχων, αλλά κυρίως τις ομοιότητες που ε­ ντοπίζονται στις ρίμες του πρώτου. Το θέμα της Ελληνίδας ποιήτριας ο Δουμάς το χρησιμο­ ποίησε και σε άλλες περιπτώσεις στο έργο του. Αξίζει να αναφερθούν δύο ακόμη, οι οποίες απαντούν στα μυθιστορήματα (κεφ.

XXV) και (κεφ. XLII). Και στις δύο περιπτώ­ σεις η πρόθεση του συγγραφέα ήταν να προσδώσει σε ορισμένες σκηνές αρχαϊκό χρώμα, τοποθετώντας πα­ ράλληλα τον αναγνώστη του σε ένα ονειρικό ερωτικό περιβάλλον.

ΙΆίινέβ

Odea

Τοπεριδέραιοτηςβασίλισσας LaSanfelice

γ) Η αρχαία ελληνική τραγωδία Η απήχηση του ελληνικού στοιχείου στην ενασχόληση του Δουμά με τη δραματική τέχνη αποτελεί επίσης ένα τεράστιο θέμα το οποίο μπορεί να αποτελέσει αντικεί-

Ιππόδυτος.

πίδη, Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για ένα έργο το οποίο γράφτηκε πιθανότατα σε συνεργα­ σία με τον Jules De Saint-Felix και παρουσιάζει βασικές ομοιότητες, αλλά και διαφορές, με το έργο του Αισχύ­ λου. Οι ομοιότητες εντοπίζονται στη διατήρηση της πλοκής και του χειρισμού της τραγωδίας σε τρία μέρη. Στα παραπάνω πρέπει να προστεθούν και οι ομοιότητες του χαρακτήρα των προσώπων του έργου τα οποία εμ­ φανίζονται ανήμπορα μπροστά στα πάθη τους. Επίσης εντοπίζονται ομοιότητες όσον αφορά τις αντιλήψεις σχετικά με τη θεία Πρόνοια και τη διαιώνιση του κακού. Οι λιγοστές διαφορές που σημειώνονται αφορούν τη σειρά εμφάνισης των προσώπων, την κατάργηση ορι­ σμένων χορικών μερών, χωρίς όμως το αποτέλεσμα να αλλοιώνει ουσιαστικά το χαρακτήρα της πρωτότυπης τραγωδίας. Όσον αφορά την τραγωδία του Δουμά, αυτή έ ­ μεινε τελικά ανολοκλήρωτη και γι' αυτό δεν εκδόθηκε. Στο χειρόγραφο των 120 στίχων που σώζεται περιέχονται σκηνοθετικές υποδείξεις οι οποίες παραπέμπουν στις πέντε πρώτες σκηνές του έργου. Από το υπάρχον υλικό μπορούν να γίνουν ορισμένες ενδιαφέρουσες συγκρίσεις με το πρωτότυπο έργο. Συγκεκριμένα, η θεά Αφροδίτη του Δουμά είναι συγκαταβατική και αν­ θρώπινη, ενώ στον Ευριπίδη είναι σκληρή και άκαμπτη. Μία άλλη διαφορά εντοπίζεται στην πρώτη σκηνή όπου στον Δουμά δε γίνεται λόγος για τον αιμομικτικό έρωτα Φαίδρας-Ιππόλυτου, όπως στον Ευριπίδη, γεγονός το οποίο θα έδινε άλλη διάσταση στην επιθυμία για εκδί­ κηση της Αφροδίτης. Τέλος, το ζήτημα της εκδίκησης παραμένει το ίδιο εμφανές και στους δύο. Η επόμενη δραστηριότητα του Δουμά αναφορικά με το αρχαίο θέατρο αφορά την αρθρογραφία του στις εφη­ μερίδες του και Δύο μεγάλες σε έκταση κριτικές οι οποίες δημοσιεύθηκαν σε συνέχειες μπορούν να δώσουν ικανοποιητική εικόνα τω ν γνώσεων και των θέσεών του σχετικά με την αρ­ χαία ελληνική τραγωδία. Πρόκειται για την κριτική του του Βολταίρου και την κριτική μελέτη με τίτλο «Les trois Ph&Jre» (1854). Στην περίπτωση του του Βολταίρου η κριτική που δημοσιεύτηκε υπήρξε ιδιαίτερα καυστική προς το δημιουργό και προς τους υ­ πεύθυνους που έδωσαν την άδεια για να ανέβει η πα­ ράσταση στο θέατρο «0d6on». Και όλα αυτά γιατί στο έργο του Βολταίρου, σύμφωνα με τον Δουμά, λείπει η «αρχαϊκή απλότητα», στοιχείο που ο Schlegel ονόμαζε «οικογενειακή απλότητα». Στην κριτική του αυτή ο Δου­ μάς είναι φανερό ότι υιοθέτησε πλήρως τις θέσεις Schlegel, σύμφωνα με τις οποίες κάθε επέμβαση η ο ­ ποία θα μπορούσε να αλλάξει την αισθητική των τρα ­

Phedre

0 Α. Δουμάς το 1859 μτ κφκαοιανή φοριοιά in i όπως τον nepiiypaipt ο Δημήτριος Βικίλας στην αυτοβιογραφία του

μενο ειδικής μελέτης. Κι αυτό γιατί από τη μια πλευρά αυτή η επίδραση δεν είναι άμεσα ορατή (π.χ. από τον τίτλο ή το θέμα ενός έργου) και από την άλλη γιατί εί­ ναι απαραίτητο, παράλληλα με την εξέταση της πρω­ τότυπης δραματουργίας του συγγραφέα, να συνεκτιμηθεί και η αρθρογραφία του που αφορά την κριτική του θεάτρου στην οποία συναντώνται παρά πολλά στοιχεία που αφορούν την αρχαία ελληνική τραγωδία. Έτσι ξεχωρίζουμε δύο ειδών δραστηριότητες: τη μίμη­ ση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας -η οποία προϋπο­ θέτει πρωτότυπη δημιουργία- και την κριτική ή τη με­ λέτη έργων που αφορούν την αρχαιοελληνική δραμα­ τουργία. Στην πρώτη περίπτωση μπορούμε να ξεχωρίσουμε δύο έργα του: α) την (1856), κατά μίμηση της σ τε/α ς το υ Αισχύλου και β) τη ν τραγω δία (1848;), κατά μίμηση του αντίστοιχου έργου του Ευρι­

Orestie

ΟρέPhddre

LeMousquetaire LeMonte-Cristo.

Οιδίποδα δα

Οιδίπο­

I I I

γωδιών, όπως γινόταν κατά το 17ο και 18ο αιώνα, δεν έπρεπε να γίνεται δεκτή. Ένα άλλο σημαντικό δείγμα ενασχόλησης με την τρα­ γωδία συναντάται στην εφημερίδα και συγκεκριμένα στο εκτενές άρθρο με τίτλ ο «Οι τρεις

LeMonte-Cristo

μπορεί να δοθεί μέσα από την παρουσίαση της ενα­ σχόλησής του με τη φιλοσοφία του Επίκουρου. Πρέπει να τονιστεί ότι εάν η φιλοσοφία του Επίκουρου υπήρξε κατά το 19ο αιώνα ιδιαίτερα παρεξηγημένη -και ίσως είναι ακόμα-, ο Δουμάς φαίνεται ότι κατάφερε να αντλήσει απ' αυτή το ουσιώδες. Κατάφερε, με άλλα λόγια, να διαφοροποιηθεί με τα επιχειρήματα που διατύπωσε απέναντι σε όλους αυτούς που κατη­ γόρησαν τις θέσεις του Επίκουρου (γνωστές ως δοξογραφίες) για το ότι οδηγούν στη λατρεία των υλικών α­ γαθών, στην τρυφηλότητα και στο κυνήγι της ηδονής. Οι θέσεις του συγγραφέα σχετικά με όλα τα παραπάνω εμφανίζονται με συνοπτικό τρόπο σε δύο περιπτώσεις: στο κεφάλαιο με τίτλο «Οι Επικούρειοι» (κεφ. LVIII) του και σε ένα άρθρο-απάντηση το οποίο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα στις 7 Σεπτεμβρίου 1853.

ΥποκόμητηςΒραζεήόνης

II.

Η πρώτη οελίδα του χειρογράφου του έργου Το χιόνι οιο Σαχ Νταγ. Ανακαλύφθηκε ατην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας

Φαίδρες», όπου ο συγγραφέας του φαίνεται και πάλι να επηρεάζεται από μια παρόμοιου τύπου του Schlegel2. Ουσιαστικά, στη μ ελέτη του Δουμά δεν έρχεται ξανά στην επιφάνεια μόνο το ζήτημα του παραλληλισμού της αλλά και του επανακαθορισμού των ορίων της μίμησης της ελληνικής τραγωδίας. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για την ίδια περίπου προβλη­ ματική η οποία απασχόλησε τους κριτικούς και γενικό­ τερα τους λόγιους των αρχών του 19ου αιώνα ύστερα από την πολεμική του Schlegel εναντίον τω ν Γάλλων που ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με τη μίμηση τραγωδιών.

Phedre,

δ) Ο Επίκουρος Το ζήτημα της παρουσίας φιλοσοφικών εννοιών στο έργο του Δουμά και του ρόλου αυτών αποτελεί επίσης θέμα εξίσου σημαντικό που χρήζει ευρύτερης μελέτης και συνεπώς δεν μπορεί να εξαντληθεί εύκολα. Παρ' ό­ λα αυτά ξεχωριστό δείγμα ενδιαφέροντος του συγγρα­ φέα για την ελληνική φιλοσοφία, ανάμεσα σε άλλα, Π 2

LaPresse

Η vcoTcpi) Ελλάδα

1) Ο διθύραμβος Κανάρης3 Το έργο α υτό του Δουμά μπορεί να ενσω ματω θεί στην κατηγορία τω ν ποιητικών δημιουργημάτων φιλελληνικής έμπνευσης τα οποία ξεκίνησαν να κυκλο­ φορούν στην Ευρώπη και στην Αμερική κυρίως μετά το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης. Γνωρίζου­ με ότι το μοντέλο πάνω στο οποίο καλλιεργήθηκε αυ­ τή η λογοτεχνική δραστηριότητα υπήρξε το έργο του λόρδου Βύρωνα. Πρόκειται για ένα είδος ποίησης που ήρθε σε μια εποχή κατά την οποία σημαντική μερίδα του ευρωπαϊκού Τύπου είχε ξεκινήσει ν' αντιμετωπίζει αρνητικά την ελληνική εξέγερση κατά του οθωμανι­ κού ζυγού. Με το διθύραμβο αυτό, ο νεότατος Δουμάς παίρνει «το βάπτισμα του πυρός», αφού στην πραγματικότητα με τον τα έσοδα του οποίου -όπως αναφέρεται στο εξώ φ υλλο της έκδοσης- προορίζονταν για τον Αγώνα τω ν Ελλήνων, κάνει την πρώτη του εμφάνιση στους φιλελληνικούς λογοτεχνικούς κύκλους διεκδικώντας από τους ισχυρούς της γης δικαιοσύνη για τους ά­ ξιους απογόνους των αρχαίων Ελλήνων που μάχονταν για την ελευθερία τους. Ερευνώντας τα κίνητρα της σύνθεσης του εν λόγω διθύραμβου, ο οποίος περιέχει στοιχεία έντονου πολιτι­ κού φιλελληνισμού, πρέπει να λάβει κανείς υπόψη του, μεταξύ άλλων, και δύο σημαντικά γεγονότα που συνέβησαντο 1826. Κατ' αρχάς την εσφαλμένη είδηση του θανάτου του Έλληνα μπουρλοτιέρη που κυκλοφόρησε εκείνη την ά­ νοιξη και ακολούθως τα γεγονότα της πτώσης του Με-

Κανάρη,

σολογγίου τα οποία αναζωπύρωσαν το φιλελληνικό κί­ νημα σ' όλη την Ευρώπη.

στορία αυτή έμεινε ανολοκλήρωτη στην εφημερίδα, σώζεται όμως μέχρι σήμερα το χειρόγραφό της.

β) Η μυθιστορηματική βιογραφία του Αλή Πασά4 γ) Η εφημερίδα indipendente Αν και η ζωή του Αλή Πασά στην Ευρώπη άρχισε να γί­ Η άφιξη του Αλέξανδρου Δουμά στη Νάπολη την άνοι­ ξη του 1860, λίγο αργότερα δηλαδή από τη θριαμβευ­ νεται γνωστή και να απασχολεί τους λογοτεχνικούς κύ­ κλους αμέσως μετά τη ν κυκλοφορία του έργου του τική είσοδο του Γκαριμπάλντι στην πόλη, σηματοδότη­ Pouqueville (1820), ωστόσο ο σε τη ουνεργασία τω ν δύο αντρών, η οποία κορυφώθηκε με την ίδρυση της του βασικού πο­ Δουμάς δεν υπέγραψε καμία παρόμοια ιστορία τη ν ε ­ ποχή εκείνη. Το πρόσωπο βεβαίως του Αλή Πασά απα­ λιτικού οργάνου του Γκαριμπάλντι. ντάται σε δύο έργα του, στον και στις 0 συγγραφέας ό­ μως του χρησιμοποί­ ησε πολύ αργότερα, όπως φαίνε­ ται, το δικαίωμά του στη σύνθεση της δικής του ιστορίας του Αλή Πα­ σά μέσα από τις σελίδες της ναπολιτάνικης εφ η μ ερίδ ας το υ Γκαριμπάλντι που διηύθυνε. Στην απόφασή το υ να συγγράφει τη ν παραπάνω μυθιστορηματική βιογραφία είναι πολύ πιθανό ότι κα­ θοριστικό ρόλο έπαιξε η α λλ η λ ο ­ γραφία εκείνη την περίοδο με ένα πρόσωπο το οποίο του παρουσιά­ στηκε ως απόγονος του ξακουστού ήρωα Σκερδέμπεη και με τον τίτλο Καρτ-ποοτάλ των αρχών του 20ού αιώνα στην οποία εμφανίζεται ο Α. Δουμάς ανάμισα στις του πρίγκιπα. μεγάλες μορφές του Πανθέου... κατά λάθος! Έπειτα από πολύμηνη αλληλογρα­ Ο Γάλλος συγγραφέας αναλαμβάνοντας τη διεύθυνση φία αποδείχτηκε τελικά ότι όχι μόνο ο Γεώργιος Καστριώτης έφ ερε τον τίτλο του πρίγκιπα καταχρηστικό, της εφημερίδας δεν προάσπισε μόνο τα συμφέροντα του ιδρυτή της, αλλά κατάφερε να δώσει μέσα από αλλά και ότι είχε καταφέρει να του αποσπάσει οικονο­ μική βοήθεια για την «ελληνοαλβανική συμμαχία» της την πολιτική αρθρογραφία του και το δικό του πολιτικό οποίας είχε τεθ εί επικεφαλής. Είναι εμφανές ότι ο Δου­ στίγμα. Από την εξέταση αυτής της δραστηριότητας μπορεί κα­ μάς πρόσφερε τη βοήθειά του επειδή πίστεψε στους νείς να ξεχωρίσει και μια ελληνική πολιτική θεματολο­ στόχους της παραπάνω συμμαχίας που ήταν η αποτί­ γία η οποία παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον για τή ναξη του τουρκικού ζυγού από την Ήπειρο. μελέτη των φιλελεύθερων πολιτικών θέσεων του Δου­ Έτσι, όταν εκτυλίσσονταν τα παραπάνω γεγονότα ο μά. Δουμάς, χρησιμοποιώντας ως πρότυπο μια παλαιότερη Συγκεκριμένα, πρόκειται για την έκθεση και την εξέτα ­ έκδοση του ίδιου έργου από τον Mallefille5, συνέθεσε το ση μιας σειράς πολιτικών ζητημάτων τα οποία παρου­ δικό του Αλή Πασά, εστιάζοντας την προσοχή του σε σιάστηκαν στην Ελλάδα μετά την παύση της βασιλείας δραματικά γεγονότα του βίου του σατράπη της Ηπείρου. του Όθωνα στις 11 Οκτωβρίου 1862 (προσωρινή κυ­ Στα γεγονότα αυτά προσέδωσε τη δική του σφραγίδα βέρνηση των Βούλγαρη, Κανάρη και Ρούφου, γεγονότα περιγράφοντας με μοναδικό τρόπο τη βαμμένη με αίμα του Φεβρουάριου, του Ιουνίου κ,λπ., Επανάσταση των άνοδο του Αλή στην οθωμανική ιεραρχία, τις μηχανορ­ Αθηνών, ζήτημα συνένωσης τω ν Ιονίων νήσων με την ραφίες και τις ανήθικες πράξεις του, όπως ήταν η παγί­ Ελλάδα, ζήτημα κάλυψης του βασιλικού θρόνου) μέχρι δα που έστησε στους κατοίκους του Γαρδικού οδηγώ­ την άφιξη του Γεωργίου στις 17 Οκτωβρίου του επόμε­ ντας αυτούς σε σφαγή και σε ολοκληρωτική καταστρο­ νου έτους. φή το χωριό τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι τελικά η ι­

VoyagedanslaCrdce

Indipendente,

Κόμη Μοντεχρίοτο Περιπέτειες τουΤζονΝταβύς. Μοντεχρίστου

113

Β. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΔΟΥΜΑΖ ΠΑΤΕΡΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Το δεύ τερ ο μεγά λο μέρος του παρόντος θέμα τος στρέφεται γύρω από το ζήτημα τη ς υποδοχής η ο ­ ποία επιφυλάχθηκε στο έργο του Δουμά πατέρα από τους Έλληνες, η οποία άρχισε να γίνεται ιδιαίτερα αι­ σθητή σε μια εποχή κατά την οποία το ρεύμα του Ρο­ μαντισμού σημείωσε μεγάλη επιτυχία στο ελληνικό κοινό, Σ' αυτή περίπου την εποχή (1830-1880), κατά την οποία τα γαλλικά μυθιστορή­ ματα έρχονταν πρώτα στις προτι­ μήσεις το υ κοινού, οι μ ετα φ ρά ­ σεις τω ν μ υ θ ισ το ρ η μ ά τω ν το υ Δουμά ξεπέρασαν κατά πολύ τις εκδόσεις όλω ν τω ν ά λλω ν συγ­ γραφέων των οποίων τα έργα μ ε­ ταφ ράζονταν! Με άλλα λόγια, ο Δουμάς αποτελεί πραγματικό φαι­ νόμενο για την ελληνική εκδοτική ιστορία, γιατί ποτέ μια τέτοια μ ε­ ταφραστική δρα στηριότητα δ εν παρατηρήθηκε για ένα και μόνο συγγραφέα6. Αν εξετά σ ο υ μ ε λεπ τομερέσ τερα τα παραπάνω γεγονότα, θα διαπι­ στώσουμε ότι σταθμός στην επι­ λογή έργων ξένων λογοτεχνών α­ ποτελεί το έτο ς 1845 κατά το οποίο εκδόθηκαν δύο του Δουμά και τα έργα: Σύη. Κι α υτό γιατί, όπως φαίνεται, μέχρι τό τε τα κριτήρια επιλογής τω ν έργων ξένης λογοτεχνίας συνδέονταν σχεδόν πάντοτε με το ηθικοδιδακτικό περιεχόμενό τους. Στο εξής αρχίζει να σημειώνεται ένας καινούριος προσανατολισμός ο ο ­ ποίος ξέφ ευγε από τα προηγούμενα μοντέλα. Στον το μ έα τη ς α ξιολόγησης τω ν έργω ν αρχίζουν σταδιακά να παρατηρούνται αρνητικές κριτικές που γενικεύονταν και για τα έργα τω ν Ελλήνων πεζογράφων για τους οποίους υπήρχαν υποψίες ότι είχαν δ ε­ χθεί επιδράσεις από ξένους μυθιστοριογράφους. Η παρουσία του έργου του Δουμά πατέρα στα ελληνι­ κά Γράμματα αναμφισβήτητα επέδρασε ουσιαστικά στην αλλαγή τω ν επιθυμιών του αναγνωστικού κοι­ νού. Στην πραγματικότητα όμως τα μυθιστορήματα που χαρακτηρίζονταν ως «τερπνά» -τα οποία ήταν βε­ βαίως και εν μέρει ωφέλιμα- νίκησαν τα «ωφέλιμα»7. Συνεπώς, ήταν φυσικό σ' αυτό το καινούριο πλαίσιο το οποίο έπαιρνε μορφή ο Γάλλος συγγραφέας να καταλάβει εξέχουσα θέση.

ΟΚόμηςΜοντεχρίστος στήριατωνΠαριαίωντου

114

Μυ­

Είναι ακριβώς η εποχή κατά την οποία για πρώτη φο­ ρά παρουσιάζεται η επιθυμία να γίνουν μ ελ έτες και να δοθούν κίνητρα για τη συγγραφή μυθιστορημάτων με ελληνική θεματολογία που να βασίζονται όμως σε δυτικά μοντέλα και να μπορούν να χαρακτηριστούν «ωφέλιμα» και σε καμία περίπτωση τερπνά. Αυτή η ε ­ πιθυμία μπορεί να παραλληλιστεί και με το αίτημα δημιουργίας «ελληνικής Σκηνής», δηλαδή πρωτότυ­ πης ελληνικής δραματουργίας η οποία να συμβαδίζει με τα ευρωπαϊκά δεδομένα προκειμένου να προστατευ θ εί το ελληνόφωνο κοινό από τη δυτική ανηθικότητα. Ομοίως και η κριτική υπήρξε ιδιαίτερα αυστη­ ρή για το περιεχόμενο τω ν μυθι­ στορηματικώ ν δραμάτω ν, χωρίς ωστόσο ποτέ να αγγίζει σε επίπε­ δο αυστηρότητας αυτή τω ν μυθι­ στορημάτων. Μέσα σ' αυτό το κλίμα, η κριτική κατά το 19ο αιώνα ξεκίνη σ ε να χαράζει τη διαφορά ανάμεσα στα «ωφέλιμα» και τα «βλαβερά» μυθι­ στορήματα. Η διάκριση αυτή θα φ έρ ει σε α ρ κ ετές περιπτώ σ εις στο στόχαστρο τον Δουμά, παρό­ λο που πάρα π ο λ λ ο ί γνω σ τοί Έλληνες λογοτέχνες παραδέχθη­ καν ότι υπήρξε ένας από τους πιο αγαπημένους συγγραφείς τους. Αν εξετάσουμε τα σχόλια τω ν επικριτών του Δουμά, θα διαπιστώσουμε ότι δεν ήταν λίγες οι φορές που ο Γάλλος κατηγορήθηκε ως υπεύθυνος για την παρα­ λυσία των θεσμών, για τη διαφθορά των νέων, για α­ νηθικότητα κ.λπ. Επίσης, δεν ήταν λίγες οι περιπτώ­ σεις όπου η κριτική δεν είχε μόνο στόχο το ίδιο το έργο του Δουμά, αλλά τους αναγνώστες του ή τους μέλλοντες αναγνώστες, με σκοπό βεβαίως να μεταπειστούν και να διαβάσουν κάτι ωφελιμότερο. Ενδεικτική εικόνα τω ν διαστάσεων επιδημίας που έ ­ λαβε η προσκόλληση στο έργο του Δουμά δίδεται με κωμικό τρόπο μέσα από μία πολύ χαρακτηριστική σκηνή μιας πράξης της κωμωδίας του Αγγέλου Βλά­ χου (1866). Συγκεκριμένα, στη δεύτερη σκηνή του έργου, «ο πατέρας» της πρω­ ταγωνίστριας, όταν ανακαλύπτει ότι η κόρη του δια­ βάζει κρυφά το μυθιστόρημα του Δουμά 0 γίνεται έξα λλος και εξαπολύει μύ­ δρους εναντίον των μυθιστορημάτων. Βεβαίως απ' την άλλη πλευρά υπήρξαν και οι υηοστηρικτές αυτών τω ν έργων (μεταφραστές, συγγρα-

Ηκόρητουπαντοπώλου

τηςΒραζελόνης,

Υποκόμης

φείς κ.λπ.) οι οποίοι τόνισαν ο καθένας με το δικό του Στην ίδια προοπτική έρευνας πρέπει να ενταχθεί και η επίδραση την οποία άσκησε ο Αλέξανδρος Δουμάς σε τρόπο τις συγγραφικές α ρετές του Γάλλου συγγρα­ δύο Έλληνες συνεργάτες του. Γιατί ίσως δεν πρέπει να φέα, το συνδυασμό του τερπνού και του ω φέλιμου θεω ρηθεί απλή σύμπτωση ότι αμέσως μετά την επι­ που συναντάται στο έργο του και την έλλειψ η αντί­ στροφή τους από το Παρίσι, ο Θεόδωρος Κασάπης και στοιχων κολοσσών στον ελληνικό χώρο. ο Ειρηναίος Ασώπιος στράφηκαν στην έκδοση εντύπων Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα ακόμα κι αν η κακή εικό­ και διακρίθηκαν όχι μόνο για το κομψό ύφος τους, αλλά να του Δουμά είχε για καιρό παραμείνει στο στόχα­ στρο της κριτικής, αρχίζει σιγά σιγά να ανασκευάζεται. και γενικότερα στον τομέα των Γραμμάτων. Τέλος, όπως για το δραματικό έργο του Δουμά στην Στο εξής οι αναφορές στο όνομά του πραγματοποι­ Ελλάδα και στον ευρύτερ ο ελληνόφ ω νο χώρο της ούνται με διαφορετικό τρόπο και δε συνδέονται αρ­ νητικά με άλλους συγγραφείς. Για πρώτη φορά δημοσιεύονται ανέκ­ δοτα στοιχεία το υ έργου το υ , ό ­ πως π.χ. τα αποφθέγματά του τα οποία απαντώνται σε στήλες εφ η­ μερίδων και σε ποικίλες επιθεωρή­ σεις. Επίσης δημ ο σ ιεύ ετα ι για πρώτη φορά κατά τις δύο τελευ τα ίες δ ε­ καετίες του 19ου αιώνα πολύ μ ε ­ γάλο πλήθος α νεκδ ο το λο γικώ ν στοιχείω ν αναφορικά με τη ζωή το υ συγγρα φ έα. Πολλά από τα στοιχεία αυτά αντλήθηκαν από τα το υ (18521855). Π α ρά λληλα α π αντώ νται και οι προσωπικές κρίσεις τω ν αρθρο0 Ηθοποιός Κην τον Α. Δουμά οι θέατρο της Ιμύρνης από το θίαοο του Δ. Ταβουλάρη το 1899 γράφων σχετικά με το Γάλλο συγ­ (Αρχιίο θιατρικού Μουοώυ) γραφέα όπως: γονιμότατος, λαο­ Ανατολής οι επισημάνσεις του ιστορικού του θεά ­ φιλής, με κομψό ύφος, με καταπληκτική ικανότητα τρου Νικολάου Λάσκαρη υπήρξαν μεστές περιεχομέ­ στην αφήγηση. Όλη αυτή η ποικιλία άρθρων στη δύ­ νου, έτσι όπως αυτές διατυπώθηκαν στην εισαγωγή ση του 19ου αιώνα φαίνεται ότι λειτούργησε θετικά τη ς έκδοσης του δραματικού έργου (1905) στα για την εικόνα του συγγραφέα, η οποία αρχίζει να α­ ελληνικά, αντιστοίχως εξίσου σημαντικές θεωρούνται ναβαθμίζεται αισθητά. Π λέο ντα αρνητικά σχόλια ε ­ και οι επισημάνσεις του Νικολάου Πολίτη αναφορικά ντοπίζονται στις αναφορές στην άσωτη ζωή του, στα με τα μεταφρασμένα μυθιστορήματα και τις επιδρά­ αμέτρητα χρέη του, στις σχέσεις με το γιο του και όχι σεις το υ ς στην ελληνική γλώσσα. Οι επισημάνσεις στην ικανότητά του ως συγγραφέα. Σ' όλα αυτά προ­ του Πολίτη διατυπώθηκαν στην εισαγωγή της ελληνι­ στίθενται και κάποια άλλα τα οποία τον κάνουν ακόμα κής έκδοσης του έργου του Δουμά υιού πιο συμπαθητικό, όπως είναι η αγάπη του για τη μα­ (1906) ως γενικές διαπιστώσεις σχετικά με τα μετα ­ γειρική, ο παροιμιώδης φιλόξενος χαρακτήρας του, η φρασμένα λογοτεχνικά έργα του 19ου αιώνα. γενναιοδωρία του κ.λπ. Πιο συγκεκριμένα, ο Πολίτης - ο οποίος ήταν από Σε ό,τι αφορά την έρευνα τω ν «δουμασικών» επιδρά­ τους πρώτους που παρουσίασαν βιογραφικά στοιχεία σεων στην πρωτότυπη ελληνική παραγωγή αυτή θα σχετικά με τον Δουμά πατέρα-, εξετάζοντας το φαι­ παραμείνει όπως φαίνεται για πολλά χρόνια ακόμη α­ νόμενο της μετάφρασης μυθιστορημάτων, κάνει μια νοιχτή, λόγω του ευρύτατου πεδίου έργων τα οποία πρωτότυπη και σημαντική για την εποχή παρατήρηση πρέπει λεπτομερώ ς να εξεταστούν. Σύμφωνα με τα σχετικά με τη συμβολή τω ν μεταφράσεων στην ανά­ μέχρι στιγμής δεδομένα της έρευνας φαίνεται ότι η πτυξη της ελληνικής πεζογραφίας και της ελληνικής πλοκή και η τεχνική του αγαπή­ γλώσσας γενικότερα. Παρατηρεί ότι στην προσπάθηκε και επηρέασε πολλούς λογοτέχνες.

Απομνημονεύματά

Κην

Τοχρήμα

ΚόμηΜοντεχρίστου

115

θειά του να μεταφράσει το παραπάνω έργο συνειδη­ τοποίησε ότι δε συνάντησε δυσκολίες για να βρει τις λέξεις της καθομιλουμένης προκειμένου να αποδώ­ σει πιστά τη γαλλική γλώσσα. Με άλλα λόγια, δε χρειάστηκε να «ελληνοποιήσει» καμία λέξη. 0 μετα ­ φραστής αποδίδει το γεγονός αυτό στον εμπ λουτι­ σμό της ελληνικής γλώσσας δίνοντας συγκεκριμένα παραδείγματα μεταφραστικών δυσκολιών ή ελλείψ ε­ ων που είχαν παρατηρηθεί στις αρχές του 19ου αιώ­ να, τό τε που η χρήση ξένων όρων (τουρκικών, ιταλι­ κών κ.λπ.) ήταν ιδιαίτερα συνηθισμένη. Παρόλο που το γλωσσικό ζήτημα είναι αρκετά πολύ­ πλοκο θέμα, ο Πολίτης, επισημαίνοντας την πρόοδο η οποία σ υ ντελέσ τη κε στην καθομιλουμένη χάρη στις αξιοθαύμαστες προσπάθειες των μεταφραστών το υ 19ου αιώνα, φ αίνετα ι ότι γνω ρίζει καλά τη ν πραγματικότητα. Έτσι, εάν δεχθούμε τις θέσεις του αναφορικό με τη μεγάλη συμβολή των μεταφράσεων στην ανάπτυξη της ελληνικής γλώσσας το 19ο αιώ­ να, πρέπει επίσης να δεχθούμε το χρέος μας προς τον Αλέξανδρο Δουμά πατέρα, τον πιο μεταφρασμέ­ νο συγγραφέα του αιώνα αυτού. □ Π 6

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Μία εκτενέστερη παρουσίαση του θέματος αυτού μπορεί κανείς να συναντήσει στην ανέκδοτη διατριβή μου: Thiodore Katsikaros, Alexandre Dumas et la Grdce, Παρίσι, I.NA.L.C.0,2000, o. 417 (διδακτορική διατριβή).

2. August Sohlegel, Comparison entre la Phddre de Racine et celle d'Euripide, Paris, «Tourneisen fils», 1807.

3. Alexandre Dumas, Canaris, Παρίσι, «Sanson», 1826.

4. To ανέκδοτο χειρόγραφο της μυθιστορηματικής βιογρα­ φίας του Αλή Πασά πολύ σύντομα θα κυκλοφορήσει στην ελληνική αγορά από τις εκδόσεις «Εστία».

5. Mallefille, AH Pacha στη σειρά Les Crimes cdldbres, Παρίσι, «Administration de la librairie», 1840.

6. Σχετικό με το θέμα αυτό βλ. ενδεικτικά: Κωνσταντίνος Γ. Κασίνης, Διασταυρώσεις. Μελέτες για τον /θ' και K' αι., Αθήνα, «Χατζηνικολή», 1998, και Σοφία Ντενίση, «Το φαι­ νόμενο των μεταφρασμένων μυθιστορημάτων και η περί­ πτωση του αγγλικού μυθιστορήματος την περίοδο του ελληνικού ρομαντισμού (1830-1880)» οτην έκδοση Μετα­ φράσεις μυθιστορημάτων και διηγημάτων 1830-1880. Ει­ σαγωγική μελέτη και καταγραφές, Αθήνα, «Περίηλους», 1995.

7. Το ζήτημα αυτό βιβλιογραφικά καλύπτεται στη μελέτη: Th£odore Katsikaros, ό.π. «A.lll.a. Dumas et la critique», 0. 237-255.

H επίδραση του Α λ έ ξ αν δρου Αουμά οτην πρωτότυπη ελληνική «λαϊκή» λογοτεχνία του 19ου αιώνα του HENRI ΤΟΝΝΕΤ*

(7^

ίναι γνωστό πως απ' όλους τους Γάλλους μυθιστοριογράφους των οποίων τα έργα μεταφράστηκαν στα ελληνικά το 19ο αιώνα J L ο Αλέξανδρος Δουμάς κατέχει την πρώτη θέση ως προς τον αριθ] Π μό των μεταφρασμένων βιβλίων1, θα μπορούσε κανείς να υποθέ I σει πως άσκησε σημαντική επίδραση στην ελληνική μυθιστορη V ~ ] ματική παραγωγή ο συγγραφέας των κα του εκείνης της εποχής. Ωστόσο, μια πρόχειρη έρευ να που έκανα2σ' αυτό τον τομέα έδωσε μάλλον πενιχρό αποτελέσματα Αυτή η σχετική απουσία δεδομένων μπορεί να οφείλεται, εν μέρει του­ λάχιστον, στη μέχρι πρόσφατα αδιαφορία των Ελλήνων ερευνητών για τα ελληνικά μυθιστορήματα της ρομαντικής εποχής (1830-1880)5, ιδιαί­ τερα ως προς έργα προορισμένα για το πλατύ κοινό που εντάσσονται τώρα από την ελληνική κριτική στο είδος τω ν «μυθιστορημάτων των αποκρύφων»4. Αν ξέραμε περισσότερα έργα αυτού του είδους και αν ε ξε ­ τάζαμε πιο προσεκτικά τα βιβλία των οποίων ξέρουμε μόνο τον τίτλο, ί­ σως να εντοπίζαμε περισσότερες μιμήσεις από τον Δουμά. Ο δεύτερος λόγος που πρέπει να περιόρισε σημαντικά την επίδραση του Δουμά στα ελληνικά πρωτότυπα έργα συνδέεται με τις ιδιαιτερότητες της ιστορίας του ελληνικού «λαϊκού μυθιστορήματος». Οι πιο σημαντικοί συγγραφείς που καταπιάστηκαν με τη συγγραφή τέτοιων έργων το 19ο αιώνα, ο Χριστόφορος Σαμαρτσίδης στη δεκαετία του 1860 και ο Ιωάννης Κονδυλάκης στο τέλο ς του αιώνα, είχαν πρότυπα τα του Ευγένιου Σύη και τους πιθανόν γιατί αυτά

ΚόμηΜοντεχρίστου

Τριώνσωματοφυλάκων

ΠαριαίωνΑπόκρυφα ΑθλίουςτουΒικτόρΟυγκό,

Ο Henri Tonnet είναι καθηγητής στο Εθνικό Ινστιτούτο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμών I.NA.L.CO., Παρίσι 117

τα έργα κυκλοφορούσαν ευρέω ς σε καλές μεταφρά­ σεις του Ιωάννη Ισιδωρίδη Σκυλίτση5. Έτσι δημιουργήθηκε μια ελληνική παράδοση του «περιπετειώδους κοι­ νωνικού μυθιστορήματος» που κυριάρχησε στη ρομα­ ντική εποχή, καθυστερώντας ως την τελευταία δεκαε­ τία του αιώνα τη ν εμφάνιση το υ καθαρά ιστορικού «λαϊκού» μυθιστορήματος6τύπου Δουμά που κέρδισε οριστικά τις προτιμήσεις του κοινού με τις επιφυλλίδες του Παπαδιαμάντη (1851-1911)7 και την πληθωρική πα­ ραγωγή το υ Αριστείδη Κυριάκού (1864-1919), το υ «Έλληνα Αλέξανδρου Δουμά»8. Στη ρομαντική περίοδο, το είδος που άσκησε περισσό­ τερη επίδραση στους συγγραφείς λαϊκών μυθιστορη­ μάτων δεν είναι το ιστορικό, αλλά το «κοινωνικό περι­ πετειώ δες μυθιστόρημα». Αφού ο Δουμάς είχε καλ­ λιεργήσει κι αυτό το είδος, ιδιαίτερα σε δύο καλά μυθιστορήματά του που μεταφράστηκαν στα ελληνικά, 9 και θα βρούμε στα ελληνικά μυθιστορήματα της εποχής περισσότερα στοιχεία προερχόμενα από αυτά τα δύο έργα παρά από τα γνωστά ιστορικά όπως

Ο Κόμηςτου Μοντεχρίοτου ΟιΜοϊκανοί των Παρισίων'0, Οιτρειςσωματοφύλακες.

Η πρώτη αξιοσημείωτη επίδραση του Δουμά που μπο­ ρεί να εντοπιστεί σ' ένα ελληνικό περιπετειώδες μυθι­ στόρημα το υ 19ου αιώνα βρίσκεται στα (1868) του Χριστόφορου Σαμαρτσίδη (1843-1900). Ως γνωστόν, ήρωας των είναι ο παραγγελιοδόχος Σαλβατόρος (=Σωτήριος), ένας άνθρωπος του λαού, αρχηγός μιας μυστικής πολιτικής εταιρείας, που συνδέεται φιλικά με υψηλά ιστάμενα πρόσωπα, πράγμα που του δίνει τη δυνατότητα να κάνει κρυφά πολλές αγαθοεργίες. Δε φαίνεται να είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο ήρωας τω ν ονομάζεται Σωτή­ ρης· είναι ένα φτωχό παιδί το οποίο, αφού πλούτισε, κάνει το καλό δίνοντας χρήματα σε χήρες και ορφανά και αποκαθιστώντας απατημένα κορίτσια. 0 Σωτήρης Μουτζούρης γίνεται αρχηγός μιας συμμορίας κακούρ­ γων την οποία βάζει στην υπηρεσία του καλού. Έχει τις καλύτερες σχέσεις με τον υπουργό της Αστυνομίας ο οποίος τον βοηθάει στην αποκατάσταση της δικαιοσύ­ νης. Έτσι, παρά τον τίτλο του μυθιστορήματος που υ­ παινίσσεται το γνωστό έργο του Σύη, ο ήρωας του Σαμαρτσίδη οφείλει περισσότερα στον Σαλβατόρο του Δουμά παρά στον Ροδόλφο του Σύη. θα έλεγα πως ο Σωτήρης είναι, όπως ο Σαλβατόρος, μια «δημοκρατική» ποικιλία του παντοδύναμου «λυτρωτή» του λαϊκού μυ­ θιστορήματος. Μια δεύτερη εξωτερική ομοιότητα του έργου του Σαμαρτσίδη με εκείνο του Δουμά είναι η παρουσία, ανά­

Κωνσταντινουπόλεως τωνΠαρισίων

ΑπόκρυφωνΚωνσταντινουπόλεως

118

μεσα στα πρόσωπα της ιστορίας, ενός ζεύγους συγκι­ νητικά κωμικών λαϊκών τύπων με γελοία παρωνύμια. Έχουμε τους Gibelotte και Croc-en-jambe στους ν ο ύςτου Δουμά και τους Μουτζούρη και Πλουμιστό στα του Σαμαρτσίδη. Είναι πολύ σπάνιο η επίδραση του Δουμά να εντοπιστεί και στο λεκτικό επίπεδο. Εξάλλου σ' ένα πολύ τυποποι­ ημένο είδος όπως το λαϊκό μυθιστόρημα μπορεί οι ί­ διες καταστάσεις να διατυπώνονται με παρόμοιες φρά­ σεις. Ένας άντρας εγκαταλείπει ένα παιδί στα χέρια ά­ γνωστων ανθρώπων μ' ένα σημαντικό χρηματικό ποσό κι ένα σημείωμα με οδηγίες ραμμένο στις φασκιές του. Ιδού το περιεχόμενο του σημειώματος στα γαλλικά του Δουμά: «Vous trouverez douze cents francs dans la bourse. Son nom de bapteme est Mina; elle n'en dolt point porter d'autre»11 και το αντίστοιχο στα ελληνικά του Σαμαρτσίδη: «Εντός τω ν επιδέσμων του θ' ανεύρης χρήματα. Εάν το βαπτίσης, να το ονομάσεις Ελεο­ νόρα· αγαπώ πολύ αυτό το όνομα»12. Υπάρχει όμως ένα πολύ λίγο γνωστό ελληνικό λαϊκό μυθιστόρημα του τέλους του 19ου αιώνα στο οποίο η επίδραση του είναι, μαζί με άλλες επιδράσεις, όπως εκείνη του ιδιαίτε­ ρα αισθητή. Πρόκειται για ένα πολυσέλιδο (567 σελί­ δες)15 μεταγενέστερο «μυθιστόρημα των αποκρύφων» κάποιου Κωνσταντίνου Μεγαρέως με τίτλ ο 14 εν Κωνσταντινουπόλει, 1882. Οι ομοιότητες που παρουσιάζει ο με τον 15 είναι αρκετές, ιδίως ως προς τη θεματική και το χαρακτήρα του πρωταγωνι­ στή. Όλη η υπόθεση του βιβλίου, όπως κι εκείνη του βασίζεται στην τρομερή εκδίκηση του θύμα­ τος μιας μεγάλης αδικίας. Παρά τις σημαντικές διαφο­ ρές, η αρχική κατάσταση των δύο μυθιστορημάτων εί­ ναι η ίδια. Δύο άνθρωποι είναι φυλακισμένοι για πολύ μεγάλο διάστημα (ή και σε ισόβια κάθειρξη) και βρίσκο­ νται τυχαία στο ίδιο κελί. Ο φαινομενικός λόγος της φυ­ λάκισης του Νταντές και του Μαυρίνικου είναι πολιτι­ κός. Ο Νταντές κατηγορείται ότι συμμετάσχε σε μια βοναπαρτική συνωμοσία, ενώ λέγεται πως ο Μαυρόνικος βοήθησε επαναστατημένους Πολωνούς εναντίον της Ρωσίας. Ένας από τους δύο φυλακισμένους, ο αβάς Φαριά στον Δουμά και ο Μαυρόνικος στον Μεγαρέα, ξέ ­ ρει πού είναι κρυμμένος ένας παραμυθένιος θησαυρός. Ο δεύτερος ένοικος του κελιού κερδίζει την εμπιστοσύ­ νη του πρώτου, δραπετεύει και γίνεται κάτοχος του θη­ σαυρού ή ενός μέρους αυτού. Μέχρι εδώ το γενικό σχήμα τω ν δύο υποθέσεων είναι το ίδιο. Απ' αυτό το

Μοϊκα-

Απόκρυφα

ΚόμητοςτουΜοντεχρίοτου Ροκαμβόλ,

Απόκρυφα ΟΒασι­ Μοϊκανών λεύςτουΆδου. ΜυθιστορίαΠρωτότυπος, ΒασιλεύςτουΑδου ΚόμητατουΜοντεχρίοτου χρίστου,

Μοντε-

Πίνακας τον Danhauser: Φρανς Λιοτ ατο πιάνο. Γύρα του ο Λ. Δουράς, ο Β. Ουγκά, ο Παγκανίνι, ο Ροαίνι και ο Σαντ

σημείο όμως και μετά, οι δύο ιστορίες αποκλίνουν η μία από την άλλη. Στον τα ε ­ γκλήματα του Νταγκλάρ και του Βιλφόρ, που προκαλούν το φαινομενικό θάνατο του ήρωα, το θάνατο του πατέρα του και το γάμο της αρραβωνιαστικιάς του με κάποιον άλλο, τοποθετούνται χρονολογικά πριν από το επεισόδιο της φυλάκισης. Αντίθετα, στο ο Κοράνδης διαπράττει τα φρικτά εγκλήματα του μετά τη δραπέτευσή του από τη φυλακή της Οδησσού· στην Κωνσταντινούπολη βρίσκει τη γυναίκα και το γιο του Μαυρόνικου και τους σκοτώνει για να τους πάρει τον τεράστιο θησαυρό του οποίου είναι νόμιμοι κληρο­ νόμοι. Στα δύο βιβλία όμως η μεταμόρφωση του θύματος της αδικίας σε μυστηριώδη και παντοδύναμο εκδικητή γίνε­ ται μετά τη δραπέτευση και την επιστροφή στην πατρί­ δα του. Εν τω μεταξύ, ένα ταξίδι στην Ανατολή (στην Ελλάδα για τον Νταντές και στην Ινδία για τον Μαυρόνικο) προικίζει τον ήρωα με υπεράνθρωπες δυνάμεις. 0 Νταντές και ο Μαυρόνικος έχουν στη διάθεσή τους φάρμακα που προκαλούν το φαινομενικό θάνατο και την ανάσταση. 0 Μαυρόνικος θα αναστήσει την Ξανθίπ­ πη Δόβλη όπως ο Νταντές είχε αναστήσει τη Βαλεντίνο ντε Βιλφόρ. Ακριβώς όπως ο Δουμάς, ο Κωνσταντίνος Μεγαρεύς βάζει στο κέντρο τη ς υπόθεσης του βιβλίου του ένα πρόσωπο που, με τις τεράστιες δυνατότητες που δια­

ΚόμητατουΜοντεχρίοτου

Άδου,

Βαοιδέατου

θέτει, δεν ανήκει πια στην κοινή ανθρωπότητα. Αυτός ο «υπεράνθρωπος»16 ανήκει στην πλούσια κατηγορία των φιλάνθρωπων αριστοκρατών -ή δήθεν αριστοκρατώντου λαϊκού μυθιστορήματος, σαν τον ου Γερολστάιν και τον Ο Μαυρόνι­ κος τους ξεπερνάει όλους, αφού είναι «βασιλιάς». Στο υπόγειο βασίλειό του τιμωρεί αλύπητα, όπως έκανε και ο Μοντεχρίστος πριν απ' αυτόν, τους εγκληματίες που ξέφ υγα ν την καταδίκη της επίσημης δικαιοσύνης. Η μορφή του υπεράνθρωπου και ανησυχητικού εκδικητή Μαυρόνικου παρουσιάζεται έτσι στο ελληνικό μυθιστό­ ρημα:

πρίγκιπατ κόμητουΜοντεχρίοτου.

«ανήρ καταπληκτικός, φοβερός, εις του οποίου την δύναμιν υποτάσσονται τα πάντα, και αυτό ίσως το πεπρωμένον. 0 άνθρωπος ούτος θα εξουσιάσει το υποχθόνιον εκείνο βασίλειον, τον Άδην εκείνον» (τό­ μος Γ, 0.138). Συμβολικά το πέρασμα από τη φυλακή, στην οποία οι προσωπικοί τους εχθροί ήθελαν να τους θάψουν, στά­ θηκε για τον Νταντές και τον Μαυρόνικο σαν θάνατος. Με την απελευθέρωσή τους οι ήρωες ξαναβρίσκουν τη ζωή, όχι όμω ς τη ν κανονική ζωή που ζούσαν πριν. Έχουν περάσει από τον τάφο, με αποτέλεσμα να μη συμμερίζονται πια τα συνηθισμένα αισθήματα των αν­ θρώπων. Ενσαρκώνουν τώρα μια απόλυτη δικαιοσύνη που δίνει στους δίκαιους όλα όσα είχαν χάσει και τιμω­ ρεί αλύπητα τους άδικους. Δεν είναι όμως επιεικείς, όU 9

πως ο θεός, αλλά έχουν γίνει φοβερά εκδικητικοί. 0 Μαυρόνικος εκφράζει έτσι αυτές τις καινούριες διαθέ­ σεις του: «Από των νεκρών αναστάς μετά πολυχρόνιον απου­ σίαν επανέρχομαι εις τον κόσμον, εις την κοινωνίαν παντοδύναμος, εις μεν τους προσφιλείς εις εμέ να προσφέρω την ευδαιμονίαν, τους δε κακοποιήσαντές με να... και διεκόπη αναπνεύσας ηχηρώς» (τό­ μος Β', κεφ. ιδ', ο. 62).

0 Μαυρόνικος και ο Νταντές-Μοντεχρίστος παίζουν τον ίδιο ρόλο στην οικονομία τω ν δύο μυθιστορημάτων. Η ομοιότητα όμως των χαρακτήρων τους δεν περιορίζε­

ται σ' αυτό. Οι δύο τους αισθάνονται επίσης οδυνηρά τη μοναξιά τους. Έχουν χάσει τα αγαπημένα τους πρό­ σωπα, πατέρα, παιδιά, σύζυγο ή αρραβωνιαστικιά. Αυ­ τές οι απώλειες έχουν καταστρέψει στην ψυχή τους τη δυνατότητα να αγαπήσουν ξανά. Και ο ρόλος του Εκδι­ κητή και αρχηγού μιας μυστικής εταιρείας τον οποίο έ ­ χουν υποδυθεί αυξάνει ακόμα πιο πολύ αυτό το αίσθη­ μα μοναξιάς. 0 α κόλουθος διάλογος ανάμεσα στη Μερσεντές και τον Μοντεχρίστο είναι, νομίζω, χαρακτη­ ριστικός γι' αυτή την ηθική κατάσταση των ηρώων: «Ζω μοναχός. -Δεν έχετε αδελφή... γιο... πατέρα; -Δεν έχω κανέναν»17. Στο ελληνικό μυθιστόρημα η μοναξιά του Αρχηγού γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στην ακόλουθη σκη­ νή, όταν ο Μαυρόνικος εμφανίζεται μπροστά τους οπα­ δούς του, τους «Εταίρους του Εξιλασμού18»: «0 Αρχηγός! εψιθύρισε, κλίνας ευσεβάοτως την κε­ φαλήν. Η λέξις αύτη επέδρασεν επί των περιεστώτων ως μαγική ράβδος. Πόντες εξεστηκότες μετά θαυμασμού προσέβλεψαν άλαλοι, ακίνητοι, το επι­ 120

βλητικόν, το σεβάσμιον πρόσωπον του ημετέρου ήρωος» (τόμος Α', κεφ. ια', ο. 52). Αλλά η δίκαιη επιθυμία του θύματος για εκδίκηση μετατρέπεται γρήγορα στους πρωταγωνιστές τω ν δύο βι­ βλίων σ' ένα οδυνηρό πάθος που τους κατατρύχει. 0 αγνός ήρωας, το αθώο θύμα της αδικίας, διατρέχει τον κίνδυνο να γίνει, όπως στη σειρά τω ν ου Πονσόν ντι Τεράιγ, ένας ωμός βασανιστής. Αφού προκάλεσε το θάνατο της γυναίκας και του γιου του Βιλφόρ, ο Μοντεχρίστος αρχίζει να κλονίζεται στις πεποι­ θήσεις του και να αμφιβάλλει για την ηθική νομιμότητα της εκδίκησής του: «Κατάλαβε πως είχε ξεπεράσει τα δικαιώματα της εκδίκησης. Για πρώ­ τη φορά αμφ έβ αλλε πως είχε το δικαίωμα να κάνει αυτά που είχε κάνει»19. Στο ελληνικό μυθιστόρημα, ο Μαυ­ ρόνικος εκφράζει παρόμοιες τ ύ ­ ψεις: «Μετεμελήθην πολύ 6Γ όσας επέφερα σκληρός βασάνους, όσας με υπηγόρευσε το πάθος της εκδί­ κησης» (τόμος Γ', κεφ. ιζ', σ. 85). Βέβαια μια συστηματικότερη σύ­ γκριση θα έδειχνε και πολλές δια­ φ ορές ανάμεσα στον Νταντές και τον Μαυρόνικο. θα αναφέρω μόνο μία. 0 Νταντές έχει μια νεανικότητα που λείπει από τον Μαυρόνικο, ο ο­ ποίος στην πρώτη εμφάνισή του χαρακτηρίζεται ως «πολιόθριξ γ έ­ ρων». Στο τέλος του βιβλίου, ο Έλληνας ήρωας θα πεθάνει, ενώ ο «αιώνιος» Μοντεχρίστος, παρ' όλες τις συμφορές και τις τύψεις του, μπορεί να αγαπήσει τη Χαϊντέ και να ξαναρχίσει μαζί της μια καινούρια ζωή. Περιμένοντας καινούρια δεδομένα προερχόμενα από την ενδεχόμενη ανακάλυψη άγνωστων μέχρι τώρα ελ ­ ληνικών λαϊκών μυθιστορημάτων του 19ου αιώνα μπο­ ρούμε να βγάλουμε προσωρινά τα εξής συμπεράσματα. Η επίδραση του Δουμά στην πρωτότυπη ελληνική μυ­ θιστοριογραφία του 19ου αιώνα δεν ασκήθηκε κυρίως στο είδος του ιστορικού μυθιστορήματος, όπως ίσως αναμενόταν, αλλά σ' ένα μικρό αριθμό «μυθιστορημά­ τω ν τω ν αποκρύφων». Οι συγγραφείς που δέχτηκαν αυτή την επίδραση απευθύνονταν κυρίως στο ανα­ γνωστικό κοινό του περιφερειακού ελληνισμού, συ­ γκεκριμένα στους εγγράμματους και σχετικά πλούσι­ ους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρ­ νης. ΓΓ αυτό το κοινό, η πραγματική ελλαδική κατά­ σταση είχε λιγότερο ενδιαφέρον από τις φανταστικές περιπέτειες που έβρισκαν στα γαλλικά μεταφρασμένα

Ροκαμβόήτ

μυθιστορήματα του Σύη και του Δουμά. Οι Κωνσταντινουπολίτες επιφυλλιδογράφοι προτίμησαν να τοπο­ θετήσουν τη δράση τω ν έργων τους σε μια εξωπραγ­ ματική Κωνσταντινούπολη, γεμάτη υπόγεια και μυστι­ κές εταιρείες, που είχε περισσότερα κοινά σημεία με το Παρίσι τω ν παρά με την πρωτεύουσα τη ς οθωμανικής αυτοκρατορίας. Και έ ­ δωσαν στους ήρωές τους χαρακτηριστικά ηρώων του Δουμά σαν τον Σαλβατόρο ή τον Μοντεχρίστο. □

ΜοϊκανώντωνΠαρισίων

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλ. σχετικά του Κ. Γ. Κασίνη, Διασταυρώσεις. Μελέτες για τον /θ' και Κ' αι„ Αθήνα,· 1998, ιδιαίτερα τον πίνακα της ο.

61 που δείχνει πως από 1.033 δημοσιευμένους τόμους μεταφρασμένων μυθιστορημάτων οι 192 είναι του Αλέ­ ξανδρου Δουμά.

2. Όσο ξέρω, η μοναδική διεξοδική μελέτη γι' αυτό το θέμα βρίσκεται στην ανέκδοτη διδακτορική διατριβή του Θεό­ δωρου Κατσικάρου, Alexandre Dumas pdre et la Grdce, Παρίσι, 2000, σ. 256-285.

3. Σημαντικό σταθμό στην ιστορία αυτής της ανακάλυψης αποτελεί η δημοσίευση από τον Νόσο Βαγενά των πρα­ κτικών του συνεδρίου Από το ν «Λέανδρο» σ τον«Λουκή Λάρα». Μελέτες για την πεζογραφία της περιόδου 18301880, «Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης», Ηράκλειο, 1997.

4. Για το είδος αυτό, βλ. Σοφία Ντενίση: «Μυθιστόρημα των Απόκρυφων: μια μορφή κοινωνικού μυθιστορήματος το υ ' 19ου αιώνα», Περίπλους, 53,1993, σ. 38-63, Παντελή Βουτουρή, «Απόκρυφα και μυστήρια» στον τόμο Ως εις καθρέητην. Προτάσεις και υποθέσεις για την ελληνική πεζογραφία του 19ου αιώνα, Αθήνα, 1995, και Η. Tonnet, «0 Ιωάννης Κονδυλάκης και ο Eug6ne Sue (Οι Αθλιοι των Αθηνών και τα Μυστήρια των Παρισίων)»στον τόμο Πε­ πραγμένα του Α' Διεθνούς Συνεδρίου «0 Ιωάννης Κονδυλΰκης και το έργο του (1962-1920)», Έκδοση της Δημοτι­ κής Πολιτιστικής Επιχείρησης Χανιών, Χανιά, 1996, σ.

143-153, και «0 χώρος και η σημασία του οτα Απόκρυφα Κωνσταντινουπόλεως του Χριστόφορου Σαμαρτζίδη» στον τόμο Από τ ο ν «Λέανδρο» στον «Λουκή Λάρα», σ.

169-179.

5. Παρισίων Απόκρυφα, μυθιστορία Ευγενείου Σύη (Eugene Sue), μεταφρασθείσα έκτου Γαλλικού υπό I. Ισιδωρίδου Σκυλίσση, Σμύρνη, 1845, και Οι άθλιοι υπό Βίκτωρος Ούγου, μεταφρασθέντες εκ του γαλλικού υπό I. Ισιδωρίδου Σκυλίσση. Για τη μεγάλη σημασία του Σκυλίσση ο Κ. Γ. Κασίνης, ό.π., σ. 62, γράφει: «Η φυσιογνωμία που δεσπό­ ζει ανάμεσα στους μεταφραστές του Ιθ' αι. είναι ο Ιωάν­ νης Ισιδωρίδης Σκυλίσσης (1819-1890)».

6. Ως γνωστόν, το ιστορικό μυθιστόρημα, που εμφανίζεται στην Ελλάδα μετά το 1850, καλλιεργείται στην αρχή από «σοβαρούς» συγγραφείς όπως ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής (ΟΑυθέντης του Μορέως, 1850) και ο Ζαμπέλιος (Κρητικοί γάροι, 1871) που οφείλουν -ή δηλώνουν ότι ο­ φείλουν- περισσότερα στον Γουόλτερ Σκοτ παρά στον Δουμά. Για όλα αυτά βλ. Σοφία Ντενίση, Το ελληνικό ι­

στορικό μυθιστόρημα και ο Sir Walter Scott 11830-1880), Αθήνα, «Καστανιώτης», 1994.

7. Η Μετανάοτις (επιφυλλίδα στο Νεολόγο της Κωνσταντι­ νούπολης, 1879-1880), Οι Έμποροι των εθνών (επιφυλ­ λίδα στο Μη χάνεσαι, 1883) και Η Τυφτοπούλα (επιφυλ­ λίδα στην εφημερίδα Ακρόπολις, 1884).

8. 0 χαρακτηρισμός αυτός βρίσκεται σ' ένα διαφημιστικό κείμενο που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Φαντασία, το 1961. Εκτός από πολλά «ληστρικά», ο Κυριάκος έγραψε κυρίως ερωτικά ιστορικά μυθιστορήματα, με ιδιαίτερη έμφαση στη βυζαντινή και νεοελληνική ιστορία. Μερικοί τίτλοι: Η Αθηναία σουλτάνα (1904), Η Κασσιανή (1905), Η Θεοδώρα (1906), Η ορφανή της Χίου (1912), Η νύφη της Ρούμελης και ο βασιλεύς Όθων (1912). Για όλα αυτά βλ. Απόστολο Δούρβαρη, 0 Αριστείδης Ν. Κυριάκός και το λαϊκό ανάγνωσμα, Αθήνα, «Στιγμή», 1992.

9. 0 κόμης του Μοντεχρίστου, μυθιστόρημα του Αλεξάν­ δρου Δουμά μεταφρασθέν υπό I. Πατρόκλου, Κωνσταντι­ νούπολη, 1845.

10. Οι Μοϊκανοίτων Παρισίων. Μυθιστόρημα Αλεξάνδρου Δουμά. Μεταφρασθέν υπό Ν. Δεστουνιάνου, Αθήνα, 1863.

11. Mohicans, «Callimard», τόμος 1ος, σ. 135.

12. Απόκρυφα, 1868, Μέρος πρώτον, τόμος 1ος, σ. 127-128.

13. Αντίθετα με τα μυθιστορήματα του Δουμά (και μεταγενέ­ στερων Ελλήνων συγγραφέων όπως ο I. Κονδυλάκης, ο Α. Παπαδιαμάντης και ο Α. Κυριάκός), που δημοσιεύονταν πρώτα ως επιφυλλίδες στον ημερήσιο Τύπο, το βιβλίο του Κωνσταντίνου Μεγαρέως βγήκε πρώτα σε μορφή φυλλαδίων με χωριστή σελιδαρίθμηση. Δημοσιεύτηκε αργότερα σε βιβλίο, όπως το δείχνει ο κατάλογος συν­ δρομητών στο τέλος του τόμου, χωρίς όμως καμία αλ­ λαγή στη σελιδαρίθμηση των τευχών.

14. Ευχαριστώ κι από εδώ το φίλο Θεόδωρο Κατσικάρο που μου προμήθευσε μια φωτοτυπία αυτού του σπάνιου κει­ μένου.

15. Μια πρώτη πλήρης σύγκριση αυτών των δύο μυθιστορη­ μάτων έχει ήδη γίνει από τον θ. Κατσικάρο στην ανέκδο­ τη διατριβή του που ανέφερα πιο πάνω, σ. 275-278.

16. Για την πολύ σημαντική θεματική του «Σούπερμαν» στο λαϊκό ανάγνωσμα, βλ. Ουμπέρτο Έκο, 0 υπεράνθρωπος των μαζών. Ρητορική και ιδεολογία του λαϊκού μυθιστο­ ρήματος, Αθήνα, «Γνώση», 1988 (τίτλος του πρωτοτύ­ που, II Superuomo di massa, 1978).

17. 0 Κόμης του Μοντεχρίστου, κεφ. 71: «-Je vis seul. -Vous n'avez pas de soer... de fils... de p£re? -Je n'ai personne».

18. Η έννοια του εξιλασμού παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στο βιβλίο του Κωνσταντινού Μεγαρέως. Η όλη προβληματι­ κή προέρχεται από τον Κόμητα του Μοντεχρίστου- ένα α­ πό τα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου, το 111 ο -με θέμα την παραφροσύνη του Βιλφόρ-, έχει το χαρακτηριστικό τίτλο «L'expiation». Βλ. σχετικά το άρθρο μου, «Crime et expiation dans le roman populaire grec du XIXesidcle. Le cas du Roi de Γ Enter de Constantin de M6gare» που πρό­ κειται να δημοσιευτεί στο Bulletin de liaison ηέοhelienioue, 19, Παρίσι, INALCO, 2001.

19. 0 Κόμης του Μοντεχρίοτου, κεφ. 111: «ϋ comprit qu'il venait d'outrepasser les droits de la vengeance... doutant pour la premiere fois qu'il eut le droit de faire ce qu'il avait fait».

121

Ο Αλέξανδρος ο την Αθήνα του 1 8 5 9

τουΔΗΜΗΤΡΗ ΠΑΝΤΕΛΟΔΗΜΟΥ* Ί

παρουσία ενός ξένου επώνυμου περιηγητή ατην Αθήνα μετά την καθιέρωσή της ως πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους δεν αποτελεί σπάνιο φαινόμενο ώστε να θεωρείται για τους κα­ τοίκους της πόλης βαρυσήμαντο γεγονός. Η αρχαιολατρία που εκδηλώθηκε κατά την τελευταία περίοδο του αιώνα του ΔιαφωJ U τισμού στη Δύση και το διογκούμενο μετά το 1820 ρεύμα του ρομαντισμού θα οδηγήσουν στην κοιτίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού και στην Ανατολή γενικότερα αρχαιολόγους, ιστορικούς, γεωγράφους, δι­ πλωμάτες, στρατιωτικούς και, κυρίως, λογοτέχνες1 που πραγματοποιούν το όνειρο της ζωής τους: να γνωρίσουν τα λείψανα του ελληνικού πολι­ τισμού και να απολαύσουν τα θέλγητρα της Ανατολής. Στα ίχνη των ρομαντικών προσκυνητών Σατωβριάνδου (1806) και Λαμαρτίνου (1832) θα βαδίσουν πολλοί Γάλλοι λογοτέχνες, όπως ο JeanJacques Amp6re και ο Prosper ΜέΠιηέ το 1841, ο Gerand de Nerval το 1843, ο Maxlme du Eamp και o Gustave Flaubert το 1850, ο ΤήέορήίΙβ Gautier το 1852, ο Edmond About το 1854 και άλλοι, οι οποίοι θα μας δώσουν στα περιηγητικά τους κείμενα2 ενδιαφέρουσες πληροφορίες όχι μόνο για την κατάσταση των αρχαίων μνημείων αλλά και για την κοινωνι­ κή, πολιτική, οικονομική, εκπαιδευτική και πολιτιστική ζωή της πόλης κα­ τά την πρώτη πεντηκονταετία του ελεύθερου βίου του ελληνικού κρά­ τους. Η περίπτωση του Αλέξανδρου Δουμά (1802-1870), ο οποίος, επιστρέφοντας από το ταξίδι του στη Ρωσία (1858-1859) στάθμευσε για λίγο στην Αθήνα5, παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον αφού πρόκειται για το δημο­ φιλέστερο ξένο συγγραφέα στον ελληνικό χώρο σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, με βάση τα μεταφρασμένα στην ελληνική γλώσσα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνικής δημιουργίας. Επιπλέον, ενώ ο ίδιος ο Δουμάς κράτησε σημειώσεις για την εφημερίδα του στο Παρίσι α­ πό την περιήγησή του στον Καύκασο και σε άλλα μέρη της Ανατολής, δε I—*

Monte-Cristcf

* ΟΔημήτρης Παντεήοδήμος είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών

122

φρόντισε να καταγράφει με λεπτομέρεια τις εντυπώ­ σεις του από την Αθήνα, πρωτοτυπώντας και στο ση­ μείο αυτό έναντι άλλων ομοτέχνων του. 0 χρόνος, τ έ ­ λος, της επίσκεψής του στην Ελλάδα συμπίπτει με τη διεξαγωγή τη ς δίκης του Αλέξανδρου Σούτσου5, η ο ­ ποία τράβηξε, σχεδόν αποκλειστικά, το ενδιαφέρον των αθηναϊκών εφημερίδων6, περιορίζοντας στο ελάχι­ στο το χώρο που διέθεταν για την κοινωνική, πνευματι­ κή και καλλιτεχνική κίνηση της πόλης. Γι' αυτό και τα νέα στοιχεία που έρχονται να φωτίσουν άγνωστες πτυ­ χές της διαμονής του στην Αθήνα, όπως η παρουσία του στην αίθουσα του δικαστηρίου κατά τη δίκη του Σ ο ύτοου, η επίσκεψή το υ σ τον Όθωνα και στην Αμαλία7, οι κοινωνικές επαφές του και οι δοσοληψίες του με Έλληνες για τη ναυπήγηση θαλαμηγού8, αποτε­ λούν πολύτιμες πηγές για την επιστημονική έρευνα η οποία ασχολείται ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια τόσο με τον περιηγητισμό όσο και με την υποδοχή της ξένης λογοτεχνίας στην Ελλάδα. Ένα σχεδόν μήνα μετά την άφιξη του Δουμά στην Αθή­ να, η εφημερίδα Α/ών9 καταχωρίζει στο φ ύ λλο τη ς 30ής Ιανουάριου 1859 πεντάστροφη ωδή του νεαρού Νικολάου Σπάθή, «μαθητού του Γυμνασίου», η οποία α­ ποτελεί χαιρετιστήριο ποίημα προς τον επιφανή μυθιστοριογράφο και θεατρικό συγγραφέα με την ευκαιρία της διαμονής του οτην ελληνική πρωτεύουσα:

Κατέδειξας επί σκηνής τα πάθη του ανθρώπου, Και πάλιν μετ' επανωγών θελγήτρων Ηροδότου, Την Ιστορίαν έγραψας του τόπου Σου λαμπρώς! Διά των συγγραμμάτων Σου περίβλεπτος κατέστης! Μουσοτραφή Αλέξανδρε Δουμά ως ευ παρέστης. Και η Κλειώ τας βίβλους Σου ευρούσα θαυμάσιος, ΔΓ ων λαμπρώς τον Παρνασσόν του έθνους Σου τιμάς, Τας Δέλτους έλαβεν ευθύς τας της αθανασίας Κ' έγραψε γράμμασι χρυσοίς μετά επιστασίας, «Αποθανατισθήοεται Αλέξανδρος Δουμάς». Διά των συγγραμμάτων Σου αθάνατος κατέστης! Μουσοτραφή Αλέξανδρε Δουμά ως ευ παρέστης. Πλην μειδιάς τον Παρνασσόν νυν της Ελλάδος, βλέπων Δυσχέρειαν τοις Έλλησι παρέχοντα πολλήν!... Αλλά εγώ του Ιλισσού ευώδη άνθη δρέπων Αγάλλομαι κ' ερυθριώ τον στέφανόν Σου πλέκων Και ευλαβώς την ιερόν Σου στέφω κεφαλήν! Πολλώ κρειττόνων άξιος στεφάνων Συ κατέστης... Μουσοτραφή Αλέξανδρε Δουμά ως ευ παρέστης. Η ωδή αυτή εστάλη στον Αλέξανδρο Δουμά, ο οποίος

ΩΣ ΕΥ ΠΑΡΕΣΤΗΙ ΩΔΗ Επί τη ελεύσει του Κυρίου ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΔΟΥΜΑ Του και από γλώσσης μέλιτος γλυκίων ρέενωδή (Ομ. in. Α, 249). Εις της Ελλάδος τας τερπνός κατήλθες παραλίας Τους πάγους και τα κρύσταλλα της Άρκτου διελθών, Κύκνε λευκέ της Γαλλικής ευρώτου Κασταλίας, Του Ελικώνος αηδών στωμύλε της Γαλλίας, Εις της Παλλάδος θεατής το έδαφος ελθών!

- Χαίρε σοφέ! απανταχού περίβλεπτος κατέστης! Μουσοτραφή Αλέξανδρε Δουμά ως ευ παρέστης. Οίον της ευφυΐας Σου στέμμα ακτινοβόλον, Υιέ του Φοίβου, την σοφήν κοσμεί Σου κεφαλήν! Μαστούς εθήλασας ουχί κοινής θνητής των όλων. Αι Μούσαι Σε εθήλασαν, Σ' επαίδευσ' ο Απόλλων Κ' αι χάριτες Σ' ενέδυσαν της δόξης την στολήν! Της οικουμένης πανταχού περίβλεπτος κατέστης! Μουσοτραφή Αλέξανδρε Δουμά ως ευ παρέστης. Ο νους Σου δείκνυτ' εν παντί συγγράμματί Σου, όπου Πρωτότυπος ως Σοφοκλής, ως Πλούτος ανθηρός.

Πίνακας από την αναχώρηση τον Β. Ονγκό στην ιξορία, 13 ΙονΜου 1862 (όιξιά ο 4. Δουμάς) 123

με συγκίνηση ανέγνωσε τη μετάφρασή της στη γαλλι­ κή γλώσσα και προσκάλεσε το νεαρό ποιητή σε συνά­ ντηση για να του σφίξει το χέρι. Η επιστολή του Δουμά δημοσιεύθηκε στη γαλλόφωνη έκδοση της εφημερί­ δας Ελπίς'0 ((.' στο φύλλο της 31ης Μαρτί­ ου 1859, ενώ μετάφρασή της στην ελληνική καταχω­ ρίστηκε στις σ τή λες του Α /ώ νο ςτη ς 30ής Μαρτίου 1859:

Esp6rance)

Mon cher enfant, Un pofetfe de 56 ans, a bien le droit de donner ce petit nom de tendresse a un Pofete de vingt. Mille fois merci de vos vers. Je ne les ai regus que ce matin, on me les traduit et je les emporterai fe la fois sur mon coeur et dans mon cceur.

Si vous fetes tout fe fait gentil, vous viendrez demain matin me donner une poignee de main dez fourcade...

Mille et mille tendresses fraternelles.

2 mars ALEXANDRE DUMAS Τω Κυρίω Νικολάου Σπάθή Τέκνον μου φίλιατον! Ποιητής 56 ετών δικαιούται ευλόγως αποδίδων το μι­ κρόν τούτο φιλόστοργον όνομα εις ποιητήν 20. Ευγνω­ μονώ σοι χιλιάκις διά τους στίχους σου. Μόλις σήμερον την πρωίαν έλαβον αυτούς, μοι μεταφράζουσιν ήδη το ποίημά σου, και θέ­ λω φέρει αυτό ταυτοχρόνως και επί της καρδίας μου και εν τη καρδία μου. Εάν όντως ης ευγενής ελθέ αύριον εις την οικίαν του κ. Φουρκάδ ίνα σοι θλίψω την χείρα... Μυριάκις ως αδελφός σε ασπάξομαι.

πρωτοτύπου, συμπτύσσοντας μάλιστα τις δύο πρώτες στροφές σε μία, με αποτέλεσμα το γαλλικό κείμενο να είναι βραχύτερο του ελληνικού:

2 Μαρτίου ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΔΟΥΜΑΣ Σύμφωνα με πληροφορία της ίδιας εφημερίδας, ο νέ­ ος επισκεψάμενος τον κ. Δουμάν κατά την επιθυμίαν του περιεποιήθη μεγάλως υπ' αυτού σποδούς και διά ζώσης τον ανήκοντα έπαινον και τας ευχαριστίας του και προπιών δις διά καμπανιού οίνου υπέρ του αξιότι­ μου τούτου νέου. Η μετάφραση της ωδής στη γαλλική γλώσσα ο φ είλε­ ται στον κάλαμο του καθηγητή τη ς Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Ιωάννη Νικολαΐδη-Λεβαδιέα” , ο οποίος είναι γνωστός κυρίως για μεταφράσεις κειμένων της γαλλικής γραμματείας και για τη συμμε­ τοχή του στη σύνταξη Γαλλο-Ελληνικού Λεξικού12. Επισημαίνεται ότι η μετάφραση αυτή δεν είναι πιστή, αλ­ λά αποδίδει σε γενικές γραμμές το περιεχόμενο του 124

SOYEZ LE BIEN VENU ODE A MONSIEUR ALEXANDRE DUMAS SUR SON ARRIViE AATHENES (Traduit du Grec) Salut, cygne abreuvfe des ondes de Castalie, Rossignal des bosquets de i' Helicon frangais, Passfe par les frimats des contrfee, borfeales Vous fetes arrivfe aux bords riants de la Crfece.

Afin de visiter la terre de Pallas.

En fils chferi d' Apollon et nourrisson des Muses, Embelli par les Grfeces, cfelfebre dfejfe partout Sovez le bien venu!

Brillant par le gfenie dans tout ce que vous avez fait, Original comme Sophocle et jovial comme Plaute

Vous avez mis en seine les passions humaines, Tandis que par le style de I'aimable Hirodote Vous avez composi en romans une histoire Tableau fid6le du pays et du ses hommes illustres.

Ainsi par vos Merits vous ites c6l6bre partout Soyez le bien venu!

Admirant ces travaux, ornement du Parnasse Et gloire de la France, la savante Clio En lettres d'or a grave sur ses plaques iternelles «Alexandre Dumas deviendra immortel»!

Prix m iriti du talent, des vertus et des veilles Qui riunis ont fait le grand romancier, Et I' ont rendu cilibre depuis longtemps partout, Soyez le bien venu!

Mais hilas! Vous souriez peut-itre en voyant Combien aujourd' hul notre Parnasse est disert...

Au lieu de Γ escarper, sur les bords d' Missus Je me borne i cueillir quelques petites fleurs Pour composer la couronne que j'ose vous offrir, En vous priant de I'accepter.

Indulgent comme partout, Soyez le bien venu! Από το περιεχόμενο της ωδής καταφαίνεται ότι ο νεα­ ρός ποιητής γνώριζε όχι μόνο το έργο του Δουμά και την ακτινοβολία του ανά την υφήλιο αλλά και περιστα­ τικά του ταξιδιού του στην Ανατολή. Κυρίως όμως εκ­ φράζεται σ' αυτή ο θαυμασμός του Ν. Σπάθή για τη συγγραφική δημιουργία του Γάλλου μυθιστοριογράφου. 0 χαρακτηρίζει τον ποιητή της ωδής «μαθη­ τή του Γυμνασίου», ενώ η του αποδίδει την ιδιότητα του φοιτητή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Λαμβανομένου υπόψη ότι ο Δουμάς στην επιστολή του α­ πευθύνεται σε «εικοσαετή ποιητή» φαίνεται πιο πιθανή η δεύτερη εκδοχή. Μετά δύο μήνες, ο ίδιος ποιητής δημοσιεύει στον Τύπο φημολογία περί συμμετοχής του στο Ράλλειο ποιητικό διαγωνισμό15. Τα δημοσιευόμενα κείμενα μαρτυρούν το μέγεθος της απήχησης των θεατρικών έργων και των μυθιστορημά­ τω ν του Αλέξανδρου Δουμά στο ελληνικό κοινό και παρέχουν χρήσιμες πληροφορίες για τη διαμονή του οτην Ελλάδα, όπως η φ ιλοξενία του στην οικία του Fourcade και ο χρόνος αναχώρησής του από την Αθή­ να μετά την 3η Μαρτίου 1859 με προορισμό τη Μασ­ σαλία μέσω Σύρας. Έτσι, επαληθεύεται η πληροφορία της εφημερίδας Αιών14, σύμφωνα με την οποία η δια­ μονή του στην ελληνική πρωτεύουσα διήρκεσε δεκα­ πέντε περίπου ημέρες, αφού, ως γνωστόν, η άφιξή του από τη ν Κωνσταντινούπολη τοπ οθετείται γύρω στις 15 Φεβρουάριου15. □

Αιών

Esp6rance

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Για τον περιηγητισμό στην Ελλάδα, βλ. J. C. Berchet, Le voyage en Orient. Anthologie des voyageurs Francais dans le Levant au xixe sidcle, Paris, Laffont, coll. Bouquins, 1985- Maurice Lebel, Le voyage de Grice, cherbrook, Paulines, 1969· Sophie Basch, Le voyage imaginaire, les eorivains francais en Grice au xxe siecle, Paris Athines Hatier, coll. Confluences, 1991 και le Mirage guec. La Grice moderne devant Γ opinion francaise (1846-1946), Paris-Athines, Hatier, coll. Confluences, 1995- V. Berty, Les rdcits de voyage francais en Orient au XlXe siicle, Paris, 1995.

2. Παν. Μουλλάς, «Ρομαντικοί προσκυνητές: Chateaubriand (1806) και Lamartine (1832)», Περιηγήσεις στον ελληνικό χώρο, Αθήνα, 1968, ο. 65-87· Ευγενία Κεφαλληναίου, «Εντυπώσεις ξένων περιηγητών από την Αθήνα στα χρό­ νια 1830-1834», Νέο Εστία, Χριστούγεννα 1984, ο. 472482, και Δημ. Παντελοδήμος, «Η Αθήνα σε περιηγητικά κείμενα του Ιθ' αιώνα», Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία από την αρχαιότητα έως σήμερα: Η περίπτωση της Αθήνας, Αθήνα, «Αρσενίδη», 1997, ο. 134-141.

3. Βλ. Thiodore Katsikaros, Alexandre Dumas p ire et la Grice, Paris, INALCO, 2000, a. 118-130 (thise de doctorat).

4. Le Monte-Cristo, 17 louviou-28 Απριλίου 1859.

5. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Λέφας, 0 Αλέξανδρος Σούτσος και οι επιδράσεις του έργου του στους συγχρό­ νους του, Αθήνα, 1979, και Γεώργιος Βογιατζής, «Η δίκη του Αλέξανδρου Σούτοου», Εηετηρίς Ιδρύματος Νεοελ­ ληνικών Σπουδών, Αθήνα, τ. Β' (1981-1982), σ. 93-108.

6. Βλ. εφ. Ελπίς Αθηνών, έτος ΚΓ', αρ. φ. 992, 26 Φεβρουά­ ριου 1859, σ. 4.019-4.020,10 Μαρτίου 1859, σ. 4.028 και αρ. φ. 997, 31 Μαρτίου 1859, σ. 4.040.

7. Εφ. Αυγή Αθηνών, έτος Β', αρ. φ. 370,16 Φεβρουάριου 1859 και αρ. φ. 372,19 Φεβρουάριου 1859.

8. θ. Κατσικάρος, «Η συριανή θαλαμηγός του Δουμά "Μοντε-Χρήστος"», Συριανό Γράμματα, αρ. 40, Οκτώβριος 1997.

9. Έτος ΚΑ\ αρ. φ. 1.715,30 Μαρτίου 1859, σ. 4.

10. L'Espdrance, Annie XXIII, no 132 (985), 31 mars 1859, p.

2.

11. (1801-1871). Σπούδασε ιατρική στο Παρίσι, διετέλεσε κα­ θηγητής φαρμακολογίας και υγιεινής στο Οθώνειο Πανε­ πιστήμιο και υπήρξε βασικός συντελεστής της διάδοσης της γαλλικής πνευματικής ζωής στην Ελλάδα.

12. Λεξικόν Γαλλοελληνικόν, συνταχθέν μεν επί τη βάσει των λεξικών του Λαβώ και της Γαλλικής Ακαδημίας του 1835 υπό Α. Ραγκαβή, Α. Σαμουρκάση και I. Νικολαίδου Λεβαδέως, εκδοθέν δε δαπάνη Κωνσταντίνου Γκαρηόλα του Ολυμπίου, Αθήνησιν, εκ της τυπογραφίας του εκδότου Κ. Γκαρπόλα, 1842.

13. Εφ. Ελπίς, έτος ΚΓ, αρ. φ. 997,31 Μαρτίου 1859.

14. Έτος ΚΑ', αρ. φ. 1.706,26 Φεβρουάριου 1859, σ. 3.

15. Εφ. Αθηνά, έτος KH', αρ. φ. 2.743,14 Φεβρουάριου 1859, σ. 3: Ο πρώτος μυθιστοριογράφος της Γαλλίας κ. Αλέξαν­ δρος Δουμάς έφθασε χθες ενταύθα ερχόμενος εκ Καυκάσου διά Τραπεζούντος και Κωνσταντινουπόλεως, συνο­ δεύεται δε και υπό ενός εξόχου ζωγράφου, μετά του ο­ ποίου διήλθον όλην την Ρωσίαν, την Μιγγρηλίαν, Ιμερετίαν, Καυκασίαν και άλλα μέρη.

125

Οι λιγόττρο γ μ ι τ α φ ρ ά ο τ ι ς έ ρ γ ω ν τ ου Αλέξ αν δρου Δουμά πατέρα ( 1 9 ο ς κ αι 2 0 ό ς α ι ώ ν ι ς )

του Θ Ο Δ ΩΡ ΟΥ Κ ΑΤΣΙΚΑΡΟΥ

(7-3ίναι γεγονός όχι η Μαρία Ρώτα στο προηγούμενο αφιέρωμα χου περιοδικού δ ιαβάζω(αρ. 147, 2.7.86, «Εκδόσεις χου Α. Δουμά σχα J L 11 I I

ελληνικά») έδωσε μία πρώχη εικόνα χης ελληνικής εκδοχικής παραγωγής έργων χου Δουμά παχέρα σε μια εποχή καχά χην οποία χο ζήχημα χης έρευνας και χης καχαγραφής χων ελληνόφωνων εκδόσεων χων έργων χου Γάλλου συγγραφέα δεν είχε ακόμα πλήρως καλυφθεί. Όμως σήμερα έχουμε πλέον σχη διάθεσή μας πλη­ θώρα βιβλιογραφικών καχαγραφών μέσα από χις οποίες μπορούμε να ανχλήσουμε σχοιχεία για χις μεχαφρασμένες εκδόσεις χων έργων χόσο χου Δουμά παχέρα όσο και άλλων ξένω ν συγγραφέων χων παρελθόνχων αιώνων1. Η συγκένχρωση όλων χων παραπάνω δεδομένων καχαχάσσει σαφώς χον Δουμά παχέρα πρώχο και με διαφορά ανάμεσα σχους υπόλοιπους ξένους συγγραφείς οι οποίοι μεχαφράσχηκαν χο 19ο αιώνα. Η αξιολόγηση παρόμοιων δεδομένων μπορεί να οδηγήσει και σε επιμέρους συμπεράσμαχα σχεχικά με χα πιο δημοφιλή έργα χου Δουμά σχο ελληνικό κοινό, χις περιόδους σχις οποίες παραχηρείχαι η μεγαλύχερη εκδοχική παραγωγή, όπως και χις περιοχές χης Ελλάδας και χου ευρύχερου ελληνόφωνου χώρου όπου σημειώνεχαι μεγαλύχερο εκδοχικό εν­ διαφέρον για χα μυθισχορήμαχα αυχά2. Αξίζει επίσης να αναχρέξει κανείς και σχις εκδόσεις χου 20ού αιώνα προκειμένου να διαπισχώσει χη στα­ διακή μείωσή χους μέχρι χο πρώχο μισό χου, αλλά και χην επανεμφάνισή χους χα χελευχαία χρόνια. Επομένως, μία εκ νέου συγκένχρωση όλων αυχών χων πολυάριθμων χίχλων δε θα ήχαν δυναχό να χωρέσει σ' ένα 126

μικρό αφιέρωμα, ούτε βεβαίως θα είχε να προσφέρει κότι το εντελώς καινούριο3, παρά μόνο ίσως μικρές δια­ φοροποιήσεις σ' αυτά που ήδη έχουν δημοσιευθεί. Επομένως κρίθηκε χρήσιμο για τη μελέτη της παρου­ σίας του Γάλλου συγγραφέα στην Ελλάδα και στον ευ­ ρύτερο ελληνόφωνο χώρο στο παρόν χρονολόγιο να μην παρουσιαστούν τα ήδη γνωστά στοιχεία των ελλη ­ νικών εκδόσεων των έργων του Δουμά, αλλά μονάχα οι μεταφράσεις εκείνες που παρουσιάζουν για κάποιο λόγο πρωτοτυπία. Δηλαδή, πρόκειται για μία παρουσία­ ση των λιγότερο γνωστών -και σε πολλές περιπτώσεις άγνωστων- μεταφραστικών προσεγγίσεων των έργων του Δουμά πατέρα η οποία έγινε ύστερα από τη μελέ­ τη και τη σύγκριση των πρωτότυπων γαλλικών έργων. Έτσι παράλληλα με την καταγραφή των ελληνικών με­ ταφράσεων δίνονται και οι πρωτότυπες γαλλικές βι­ βλιογραφικές ενδείξεις. Επίσης, για την αρτιότερη παρουσίαση των παραπάνω μεταφραστικών προσπαθειών κρίθηκε σκόπιμο να χω­ ριστούν σε επιμέρους κατηγορίες, οι οποίες είναι οι ε ­ ξής: α) τα χειρόγραφα τω ν μεταφράσεων που συναντώνται σε ελληνικές βιβλιοθήκες, β) οι εκδόσεις των θεατρικών έργων ή θεατρικών διασκευών, γ) οι εκδό­ σεις και οι δημοσιεύσεις στον Τύπο των 19ου και 20ού αιώνων στις οποίες ο ο ελληνικός τίτλος διαφέρει αι­ σθητά από τον αντίστοιχο γαλλικό με αποτέλεσμα η ε ­ ξεύρεση του πρωτότυπου γαλλικού τίτλου να καθίστα­ ται ιδιαίτερα δύσκολη υπόθεση για το μελετητή ο οποί­ ος, για να βρει το πρωτότυπο γαλλικό κείμενο, θα πρέ­ πει να ανατρέξει στην ογκώδη δουμασιανή βιβλιογρα­ φία και δ) οι εκδόσεις που, αν και φέρουν το όνομα του Δουμά, τελικά όμως, όπως αποδεικνύεται, δεν ανήκουν σ' αυτόν. Συγκεκριμένα πρόκειται για τα έργα εκείνα που αν και ποτέ δεν υπογράφηκαν από το συγγραφέα τω ν ηθελημένα αποδόθηκαν στο συγκεκριμένο λογοτέχνη από Έλληνες εκδότες. Η πράξη αυτή δεν παραπλάνησε μόνο το αναγνωστικό κοινό της εποχής, αλλά οδήγησε και όλους όσοι αργό­ τερα ασχολήθηκαν με βιβλιογραφικές καταγραφές να περιλάβουν τα παραπάνω έργα ως έργα του Δουμά πατρός. Τέλος, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η παρουσίαση αυ­ τή σκοπό έχει να συμβάλει στη διαμόρφωση μιας αντι­ κειμενικότερης εικόνας του αριθμού των ελληνικών με­ ταφράσεων του έργου του πολυγραφότερου Γάλλου συγγραφέα και να φωτίσει πολλά σκοτεινά σημεία της. Εξάλλου, όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό και από το παρόν χρονολόγιο, η έρευνα όχι μόνο δεν τελειώ νει ποτέ, αλλά ανοίγει συνεχώς μπροστά μας καινούρια πεδία μελέτης.

ΤριώνΣωματοφυλάκων

Α. ΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ* I. Η μετάφραση του Γεωργίου Φιλάρετου

ΔιήγημαοΜυράτοςυπόΑλεξάνδρουΔυμάςμεταφρασθένυπόΓ.Ν.Φιλαρέτου1868-1869

-

(Εθνική Βι­ βλιοθήκη της Ελλάδας/Τμήμα Χειρογράφων και Ομοιοτύπων, αρ. 3.259).

• έκδοση: Παρίσι, Dumont, 1838.

Murataim LaSaled'armes(I. Pauline, I. PascalBruno,II.MuraO,

II. Τα χειρόγραφα της Βιβλιοθήκης του Μουσείου και Κέντρου Μελέτης του Ελληνικού θεάτρου

α) Οι μεταφράσεις των δραματικών έργων: drame en 5 actes et 9 tableaux, Παρί­ σι, J. N. Barba, 1832.

-

ΟΠύργοςτουΝελ,δράμαειςπέντεπράξεις, 1864.

LaTourtileNesle ΗθοποιόςΚην,δράμαειςπράξειςπέντε,μεταφρασθέν εκτουΙταλικούυπόΔ.Γεωργαντόηουλου.Αντιγραφήεν ΣύρωκατάτομήναΟκτώβριοτου1877έτους.

- ΟΗθοποιόςΚην,4πράξεις. ΚτήμαΑδελφώνΤαβουλάρη,τη3ηΜαρτίου1900.

- ΟΗθοποιόςΚην,κτήμαΓεννάδη,διασκευήΓ.Γεννάδη. Σύροςτη25ΙΟβρίου1905.ΥποβολεύςΗλίαςΒροντάς.

- ΚηνήΜεγαλοφυΤακαικραιπάλη, δράμαΑλεξάνδρου Δουμά[χ.χ.1 • K ean,Paris, J. Ν. Barba, 1836.

- Ο ιΔασοφύλακες, δράμαΑλεξ.Δουμάειςπέντεπρά­ ξεις. ΜεταφρασθένεκτουΓαλλικούυπόΠάνουΠαπαδάκη,Αθήναι1877.

• LesGardesforestiers,Παρίσι, Merchant, 1845. β) Οι θεατρικές διασκευές των μυθιστορημάτων ίχ.χ].

• Paris, P6tion, 1845-46,18 vol.

-

ΟΚόμηςΜοντεχρήστος, ειςδύοπράξεις LeComtedeMonte-Cristo, Toπεριδέραιοντηςβασιλίσσης.Δράμαειςπράξειςεξ, υπόΚαστελβεκίου1ερανισθένεκτουμυθιστορήματος τουΑλέξανδρουΔουμάκατάμετάφραοινΠιπίναςΒονασέρακαιΔημοσθένουςΑλεξιάδουίχ.χ] • L eColierdelarelne,Paris, Cadot, 1849-1850.

Β. 01 ΕΚΔΟΖΕΙΖ TON ΘΕΑΤΡΙΚΟΝ ΕΡΓΩΝ

α) Τα δραματικά έργα του Αλέξανδρου Δουμά πατρός Πάτρα, Τυπ. Π. Ευμορφόπουλου και Δ. Δημητριάδη, μτφ. (έκτου ιταλικού) Π. Μοράκη, 104 σ.

8°, 1866.

ΟΚόμηςτηςνήσουτουΜοντεχρήστουήοΝαύτης καιοΕπιστήμων, 127

ΟΚόμηςΜοντεχρήατος,

Κωνσταντινούπολη, δράμα εις έξι πράξεις, εκδ. Αρ. Βλαστός, μτφ. Π. Μοράκη, 1886.

• στην έκδοση: Παρίσι, Michel ίένγ fibres, 1863-1874 (8es§rie) Ερμούπολη, δράμα εις πέντε πρά­ ξεις, εκδ. Ιωάννη Κούγκουλη, Τυπ. «Πατρίδος», 1868.

• drame en 5 actes et 9 tableaux, Πα­ ρίσι, J. N. Barba, 1832.

- 0/ Κωνσταντινούπολη, δράμα εις πέντε πράξεις μετά προλόγου και επιλόγου, μτφ. Ν. Δ. Τελαμώνος, εκδ. Δημ. Μαυροφρύδης και Σ. Δ. Λεκατσάς, Τυπ. «Φάρος του Βοσπόρου», 224 ο., 1874.

• στην έκδοση: Παρίσι, Michel ίένγ fr6res, 1863-1874 (9e s6rle). Κωνσταντινούπολη, δράμα εις τρεις, Τυπ.

I. Παλαμάρης, μτφ. Λάμπρος Ενυάλης, 1882,100 σ. 8° Κωνσταντινούπολη, 1883, στον ένατο τό ­ μο της σειράς: θεατρική Βιβλιοθήκη, αρ. 43. Αλεξάνδρεια, μτφ. I. Ε. Ταμβάκος, 1910.

• Le M arbrier, drame 3 actes, Παρίσι, Michel Ιένγ fibres, 1854. Πειραιάς, ιστορικόν δράμα εις πέντε πράξεις, μτφ. Κιμ. Κασιμάτου, Τυπ. «θριάμβου», 1884.

• στην έκδοση: Παρίσι, Coselin, 1841 (1es6rie).

- 0 Κωνσταντινούπολη, οικογενεια­ κόν δράμα εις πέντε πράξεις μετά προλόγου, 1884.

• drame en 5 actes, Παρίσι, Marchant, 1838. Αθήνα, εκδ. Γ. Δ. Φέξης, 1905, στη σειρά: θεατρική Βιβλιοθήκη (διευθυντής Νικόλαος Λάσκαρης).

• Paris, J. Ν. Barba, 1836.

Monte-Cristo Th0Strecomplet, ΟΠύργοςτουΝελ, LaTourdeNesle ΤρειςΣωματοφύλακες,

LaJeunessedesMousquetaires complet, -0Λιθοξόος, -ΟΛιθοξόος, ΟΜαρμαρουργός,

Th0Stre

0ΕρρίκοςοΓκαιηαυλήτου, HenriIIIetsacour, ΠλοίαρχοςΠαύλος, PaulJones, ΟΗθοποιόςΚην,

Th0atrecomplet,

Kean,

β) Οι ελληνικές θεατρικές διασκευές μυθιστορημάτων του Δουμά Σμύρνη, δραματικόν δοκίμιον εις πράξεις τέσσαρας, εκδ. Ιμτφ.Ι Α. Γ. Κωνσταντινίδης, Τυπ. Μάγνητος, 56 σ., 1874.

• θεατρική διασκευή του ιστορικού μυθιστορήματος: (Παρίσι, Dumont, 1839). Ζάκυνθος, δράμα εις πέντε πράξεις εκ του μυθιστορήματος διασκευή Α. Αντωνέλλου, 92 σ., 1883.

• θεατρική διασκευή του ιστορικού μυθιστορήματος (εφ. Παρίσι, 20 Οκτω­ βρίου 1847-12 Ιανουάριου 1850).

Ακτή,

Αοίέ ΛουίζακαιΡαούλ,

Γ. ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕ! ΕΚΔΟΖΕΙΧ ΚΑΙ ΔΗΜΟΖΙΕΥΖΕΙΧ ΕΡΓΩΝ ΜΕ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟ ΤΙΤΛΟ1

α) Οι εκδόσεις (19ος και 20ός αιώνες) Σύρος, εκδ. Βιβλιοπωλείο I. Κ. Χούμη, Τυπ. Ρενιέρη-Πρίντεζη, μτφ. ***, 88 σ., 1868.

• Παρίσι, Η. Souverain, 1844. Ερμούπολη, Τυπ. Ρενιέρη Πρίντεζη, μτφ. ***, 34 σ., 1878.

• dans Παρίσι, Administration de librairie, 1840,4 vol. Αθήνα, μτφ. Εμ. Σαριδάκη, 112 σ., 1879,8° • εφ. Παρίσι, 7-13 Ιουνίου 1848. Καλαμάτα, μτφ. Δημήτρης Πουλάκης, 47 σ., 1889, 8°.

• Παρίσι, A. Cadot, 1849.

6, Αθήνα, παράρτημα «Εκλεκτών Μυθι­ στορημάτων», 566 0„ 1893 (;), 8°.

• Παρίσι, Cadot, 1857,7 vol. Αθήνα, εκδ. «Γαβριηλίδης», Τυπ. «Ακροπόλεως», μτφ. Νικόλαος Πολίτης, 122 σ., 1902 (;). Αθήνα, εκδ. «Καστανιώτης /Κλασική Βιβλιοθήκη», εισ.-μτφ.-σχόλ.-επίμ. Θόδωρος Κατσικάρος, 224 σ., 1998,8°.

• Bruxelles, Meline, 1859,2 vol. Αθήνα, εκδ. «Ν. Αλικιώτης & υιός/Το βιβλίο του παιδιού», no 7, μτφ. Ανδρέας Καραντώνης, 89 σ., 1947, 8°.

• εφ . Παρίσι, 4 Οκτωβρίου-4 Νοεμβρίου 1841. Αθήνα, μτφ.-διασκ. Λιάνα Μωραΐτη, έκδ. (;), Τυπ. Αφοί Αθανασιάδη, 519 σ., 1980 (;), 8°.

• Παρίσι, Cadot, 1846-1847,10 vol.

ΟιΔίδυμοιαδελφοί, LesFrdresCorses', ΗΠυρκαϊάτουερυθρούκαπηλειού, Vaninka Les Crimes C6lbbres, ΗΓραφίςκαιτοξίφοςήΣατωβριάνκαιΝαπολέων, Chateaubriand, LaPatrie, ΟιΔύομαθητόδες, «UndinerchezRossini», ΟιΣυνωμόται LesCompanonsdeJ6hu, ToΧιόνιστοΣαχ-Νταγ, ΤοΧιόνιστοΣαχ-Νταγ,

Bouledenelge, ΟιΠεριπέτειεςενόςιππότη,

«LesMerveileusesAventuresdeLyderlc», Le Mus0edesfamilies, Στέμμακαίλόγχη7, LesDeuxDiane,

β) Οι δημοσιεύσεις στον Τύπο (19ος και 20ός αιώνες) - «0 οίκος Μορέλου» (είναι το 50ό κεφ. του μυθιστορή­ ματος κεφ. L «La famille des Morrel») εφημ. αρ. φ. 1.194-8, Αθήνα, 14 Φε­ βρουάριου 1845.

- «0 εκ νεκρών αναστάς ή ο ανηψιός του Καλιόστρου» (απόσπασμα από το Παρίσι, Dolin, 1843,4 vol.), περ. αρ. φ. 85-86, Αθήνα, 15 Μαρτίου 1851, σ. 300-303, 327332, μτφ. Π.

- «Τα δίκτυα» (διήγημα το οποίο δημοσιεύθηκε με τον

LeComtedeMonte-Cristo: Αθηνά,

0ΥποκόμηςτηςΒραζελόννης, Corricolo, Le VicomtedeBragelonne LeSidcle, 128

έργοImpressionsdevoyage:Le Ευτέρπη,

Revuedesfeuiletons, Ευτέρπη,

τίτλο: «La PSche aux filets», Παρί­ σι, Φεβρουάριος 1845), περ. Αθήνα, τόμ. Ζ', 1854.

- «Η Λευκή Βωλιού» (κεφάλαιο με τίτλο «La Blanche de Beaulieu» το υ έργου Παρίσι, Dumont, 1835), περ. Αθήνα, 15 Αυγούστου15 Σεπτεμβρίου 1855, σ. 485-491, 509-515, 533-535, μτφ. 0. Λεονάρδος.

- «Οι Λαζαρόνοι της Νεαπόλεως και ο Άγιος Ιωσήφ» (α­ πόσπασμα από το έργο Παρίσι, Dolin, 1843, 4 vol.), περ. Αθήνα, αρ. φ. 14, Μάιος 1872, σ. 773-784.

- «0 Λαζαρόνος» (απόσπασμα από το έργο Παρίσι, Dolin, 1843, 4 vol.), περ.

AthSnes, Αθήνα, αρ. φ. 30,15 Σεπτεμ­ βρίου 1873, Ο. 224-5.

- «Η παρά το Παλέρμον μονή τω ν Καπουκίνων» (είναι το 10ο διήγημα του έργου του Δουμά το οποίο εκδόθηκε με τον τίτλο Paris, Dumont, 1842), περ. μτφ. Ελίζα Σούτσου, Αθήνα, 1882, 0. 34-35.

- «0 Οθέλος του Ροσσίνη» (διήγημα το οποίο δημοσιεύθηκε με τον τίτλο: ou Παρίσι, Le Vasseur, σ. 160-168), περ. έτος ΙΣΤ', μτφ. Αριστείδης Βάμπας, Αθήνα, Απρίλιος 1886, Ο. 232-235.

- «Υπό την λαιμητόμον» (διήγημα το οποίο εκδόθηκε με το ν τίτλ ο : Παρίσι, Cadot, 1851), περ. Αθήνα, τομ. Γ', 1884-5. Το ίδιο έργο συναντάται και στα εξής έ ­ «Υπό την μάχαιραν της λαιμητό­ ντυπα: εφ. μου», Λεμεσός, 2 Δεκεμβρίου 1898, και περ. «Στον ίσκιο τη ς λαιμητόμου», Αθήνα, αρ. 943-995, 1957.

Souvenirsd'Antony, Ευτέρπη,

Corricolo,

devoyage: LeCorricolo, Παρθένων,

Impressionsdevoyage·.Le Παρθένων, Impressions

LeSperonare, ΗμερολόγιοΠοικίληςΣτοάς,

την περίπτωση Δουμά πατέρα μπορούμε να διακρίνου­ με τρεις διαφορετικές περιπτώσεις λογοτεχνικής απά­ της: α) Η πρώτη αφορά τις εκδόσεις λογοτεχνικών έργων του Δουμά υιού στις οποίες αναφέρεται μόνο το επώ­ νυμο, χωρίς να γίνεται διάκριση αν πρόκειται για τον υιό ή τον πατέρα. Στην περίπτωση αυτή το ελληνόφωνο κοινό και αργότερα όσοι κατέγραψαν έργα της ξένης λογοτεχνίας9 έμειναν με την εντύπωση ότι πρόκειται για έργα του πατέρα και όχι του υιού10, β) Η δεύτερη χαρακτηριστική περίπτωση αφορά τη χρησιμοποίηση του ονόματος του Δουμά πατέρα στα έργα τα οποία παρουσιάζονται ως «συνέχειες» του χωρίς βεβαίως να συμπεραίνε­ τ ε πουθενά ότι πρόκειται για έργα των οποίων οι συγ­ γραφείς εμπνεύστηκαν από την υπόθεση του γνωστού μυθιστορήματος του Δουμά πατέρα. Το γεγονός αυτό παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον εάν λάβουμε υπόψη ότι πολλές ήταν οι εκδόσεις που κυκλοφόρησαν στην Αθήνα, τη Σύρο, την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και το Κάιρο οι οποίες αργότερα καταγράφηκαν ως έργα του Δουμά πατέρα στους βιβλιογραφικούς καταλό­ γους. Παρόλο που η πιο δ η μ ο φ ιλ ή ς «συνέχεια» το υ υπήρξε στη Γαλλία το έργο του Jules Lermina (ψευδ. του William Cobb), Παρίσι, 1880, στον ελληνόφωνο χώρο το έργο το οποίο γνώρισε τις περισσότερες εκδόσεις είναι ο Αξίζει να σημειω θεί ότι στην περίπτωση της ελληνικής μετάφρασης του (0 το έργο αποδίδεται ευθέω ς στον υπό εξέταση συγγραφέα και όχι στον Lermina. Όμως στις περιπτώσεις του και της η παραπλάνηση γίνεται με διαφορετικό τρόπο. Συγκεκριμέ­ να, αφήνεται να εννοηθεί ποιος είναι ο συγγραφέας των έργων. Και αυτό γιατί κάτω από τον τίτλο αναφέρεται ότι αποτελούν συνέχειες του του Αλέξανδρου Δουμά πατέρα «παγιδεύοντας» έτσι τους αναγνώστες οι οποίοι δε βλέπουν άλλο όνο­ μα συγγραφέα παρά αυτό που με έντεχνο τρόπο τούς δίνεται. γ) Η τρίτη περίπτωση αφορά τα έργα τα οποία ούτε α­ ποτελούν έργα του Δουμά υιού ούτε και κανενός εί­ δους συνέχειες. Οι μεταφράσεις οι οποίες καταγρά­ φονται στο σημείο αυτό αυθαιρέτως αποδόθηκαν στο Δύο παρα­ συγγραφέα τω ν δείγματα παρόμοιων περιπτώσεων μπορεί να δώσουν μία εικόνα αυτής της πρακτικής. Ειδικότερα, αν εξετά ­ σουμε την περίπτωση της κρητικής έκδοσης η οποία

Le

ComtedeMonte-Cristo

UndinerchezRossini Lesdeux 6tudiantsdeBologne, Le Εστία, ComtedeMonte-Cristo LeFilsde Monte-Cristo, LaFemmeaucollierdevelours, ΕκλεκτάΜυθιστορήματα, Άρχωντουκόσμου.

LeFils Αλήθεια, deMonte-Cristo ΥιόςτουΜοντεχρήοτου), Θησαυρός, Άρχοντα τουκόσμου Μνηστήςτωνεκατομμυρίων,

Δ. ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΔΕΝ ΑΝΗΚΟΥΝ ΧΤΟΝ ΔΟΥΜΑ ΠΑΤΕΡΑ

Μία άγνωστη μέχρι σήμερα πτυχή των ελληνικών εκ­ δόσεων που φέρουν το όνομα του Γάλλου συγγραφέα αφορά τα έργα εκείνα τα οποία, αν και δεν υπογράφτη­ καν ποτέ από τον Δουμά, αποδόθηκαν τελικά σ' αυτόν από τους Έλληνες εκδότες της εποχής και αργότερα από συντάκτες βιβλιογραφικών καταλόγων. Εξάλλου η πρακτική αυτή είναι πολύ πιθανό να «ακούμπησε» και άλλους ξένους δημοφιλείς συγγραφείς8. Οι λόγοι που οδήγησαν Έ λληνες εκδότες σε αυτή την πράξη της αποσιώπησης της αληθινής πατρότητας έρ­ γων και της χρησιμοποίησης του ονόματος του Δουμά είναι αναντίρρητα εμπορικοί. Ειδικότερα, όσον αφορά

οτου

ΚόμηΜοντεχρή­

ΤριώνΣωματοφυλάκων.

129

Ότιδενγνωρίζει

αποδόθηκε σιο Γάλλο συγγραφέα (Χανιά, 1882) πολύ γρήγορα θα διαπιστώσουμε ότι πρόκειται για βερθερικού τύπου επιστολικό μυθιστό­ ρημα το οποίο δεν έχει καμία σχέση με τον Αλέξαν­ δρο Δουμά πατέρα. Ομοίως, μία άλλη εμφανής περί­ πτωση παραπλάνησης του κοινού με το όνομα του Δουμά αποτελεί και το θεατρικό έργο το οποίο κυκλο­ φόρησε στη Σμύρνη με τίτλο: (1875). Από τα παραπάνω γίνεται εύ ­ κολα κατανοητό ότι για τη σκόπιμη αλλαγή της πα­ τρότητας σ' ένα έργο δεν έπαιζε ρόλο τόσο αν ταίρια­ ζε στο ύφος ή στο είδος με το οποίο ασχολείτο ο συγγραφέας στον οποίο αποδιδόταν. Όπως φαίνεται, πολλές φορές αρκούσε μόνο το όνομα ενός λαοφι­ λούς συγγραφέα για να προσελκύσει τους αναγνώ­ στες ή τους θεατές...

τις

κτόςκακούργος

ΙωσήφΒαλέριος. Οφρι-

α) Τα έργα του Αλέξανδρου Δουμά υιού Περ. , Αθήνα, αρ. φ. 95, «Η γυναίκα του Καίσαρα», 1η Μαρτίου 1854.

• C&ar, Paris, A. Cadot, 1848. Αθήνα, Imp. Ag. Kanariotis, 1866.

• Παρίσι, Souverain, 1850,4 vol. Αθήνα, μτφ. Γ. Δ. Κατσουρόπουλος, Τυπ. Δ. Σιλυβριότη, 1868. Σμύρνη, εκδ. «Γ. και Ν. Γεωργιάδης», Τυπ. Ν. Χέλμης, 1876. Σμύρνη, Τυπ. Ν. Χέλμη, μτφ. Ν. Καρηούζη, 1879, In 8° (θεατρική διασκευή της έκδοσης του 1876).

• Παρίσι, A. Cadot, 1849, 4 vol. Κωνστσντινούπολη, εκδ. «Λαζαρίδης», μτφ. Γ. Καλό­ γνωμος, τόμ. Α' 321 σ., τόμ. Β' 320 σ„ τόμ. Γ' 309 σ., τόμ. Δ' 309 σ., τόμ. Ε' 316 σ., τόμ. ΣΤ' 307 σ., 1848. Ερμούπολη, εκδ. «Γ. Δ. Μέμος», Τυπ. «Πατρίδος», μτφ. Γ. Π. Μεγκούλης, τόμ. Α' 260 σ., τόμ. Β' 224 σ., 1888.

• Paris, A. Cadot, 1846-1847, 6 vol.

Πανδώρα LaFemmede Οιτρειςισχυροί, LesHommesforts, ToμυθιστόρηματηςγυναικόςήτοιΑπόκρυφατουγυ­ ναικείουφύλου, ΤομυθιστόρηματηςγυναικόςήτοιΑπόκρυφατουγυ­ ναικείουφύλου, Απόκρυφατουγυναικείουφύλου, ΜαρίαΒρυών, LeRomand'unefemme, Συμβάντατεσσάρωνγυναικώνκαιενόςφιττακού\

Αιπεριπέτειαιτεσσάρωνγυναικών,

Aventuresdequatrefemmesetd’unperroquet,

β) Οι συνέχειες του Κόμη Μοντεχρίστου" 1 .-0 Ερμούπολη, εκδ. «I. Χούμης», Tun. I, Καλομιάτης, τόμ. Α' 191 σ., 1871, τόμ. Β' 354 σ., τόμ. Γ 218 σ„ τόμ. Δ' 224 σ„ 1874, τόμ. Ε' 230 σ„ τόμ. ΣΤ'236 σ„ 8°, 1875.

- Ο Κωνσταντινούπολη, Τυπ. Δ. και

άρχωντουκόσμου,

άρχωντουκόσμου,

130

Αθ. ΝικολαΤδη, τό μ . Β '-τόμ. Γ', Τυπ. «Μ ανζουμεΐ Εφκιαρ», 1884 (καραμανλίδικη έκδοση). Κάιρο, εκδότες-μεταφραστές Α. Πουρίδης - Α. Φώσκολος, 1887 (έξι τόμοι). Κάιρο, Τυπ. «Φωτός», 1935.

2. «Συνέχεια των μυθι­ στορημάτων του κόμητος του Μοντε-χρίστου», Ερμού­ πολη, εκδ. «I. Κ. Χούμης», μτφ. A. Κ. Χούμης, 1884 (τρεις τόμοι), 8°. Ερμούπολη, εκδ. «I. Κ. Χούμης», 1887.

3. - 0 Αθήνα, 1886.

- Ο Αθήνα, εκδ. «I. Καπνισάκης», Τυπ. «Παρνασός», τόμ. Α' 248 σ„ τόμ. Β' 249 σ„ τόμ. Γ '448 σ., 1888.

- «0 γιος του Μοντεκρίστο» περ. αρ. 566-617,1935.

0άρχωντουκόσμου, 0άρχωντουκόσμου, Ημνηστήτωνεκατομμυρίων, Ημνηστήτωνεκατομμυρίων, υιόςτουΜοντεχρήστου, υιόςτουΜοντεχρήστου,

Μπουκέτο*, Αθήνα,

γ) Οι εκδόσεις τω ν έργων «αγνώστου πατρός» Σμύρνη, δρά­ μα εις τέσσαρας πράξεις μετά προλόγου, διασκευή Ε.Π.Μ.,Τυπ. «0 Τύπος», 1875. Αλεξάνδρεια, Τυπ. Μ. Νομι­ κός, μτφ. Β. I. Αναστασιάδης, 1872. Κωνσταντινούπολη, εκδ. «Π. Σωτηριάδης», 8°, 1879. Χανιά, Τυπ. Φορτσάκη, μτφ. Γ.Ν.Σ., 336 0 „ 80,1882.

- 0 Κωνσταντινούπολη, Τυπ. Αδελφών Νομισματίδη, 568, σ., 8°, 1891. Αθήνα, εκδ. «Μπουκέ­ το» (193;)*. Αθήνα, εκδ. «Μπουκέτο», 1193;) *.

ΙωσήφΒαλέριος. 0φριχτόςκακούργος,

ΑλβέρτοςκαιΕστέλλη, ΟιΟυγενότοι, Ότιδενγνωρίζειτις, ευγενήςέρως, Δύοκαρδιέςπουαγαπήθηκαν, Πιστοίστονέρωτα,

δ) Οι δημοσιεύσεις στον Τύπο έργων «αγνώστου πατρός» - (μικρό διήγημα χωρίς τίτλο) Κωνσταντι­ νούπολη, έτος Δ', αρ. φ. 47,12 Οκτωβρίου 1868.

- «Arnus», Κωνσταντινούπολη, έτος Δ', αρ. φ. 68,12 Αυγούστου 1868, σ. 545-548.

-«Οι μαθηταί», Κωνσταντινούπολη, 1η Απριλίου 1880, μτφ. ***, σ. 82-87.

- «Το πεπρωμένον», Κωνσταντινούπο­ λη, αρ. φ. 19,15 Νοεμβρίου 1880, μτφ. Π. Γ., σ. 569-572.

- «Γάσκων και Ιωάννα», Κωνσταντι­ νούπολη, αρ. φ. 6,15 Μαΐου 1880, σ. 181-185.

- «Βαθμοί φιλοδοξίας», Πειραιάς, αρ. 37, τόμ. Δ' σ. 589-590,1886.

- «Ειδύλλιον», Αθήνα, αρ. 7, μτφ. Αγ. Παναγιωτάτου, 1891.

Επτάλοφος, Επτάλοφος, ΓραφικόςΚόσμος, ΓραφικόςΚόσμος, ΓραφικόςΚόσμος, Απόλλων, ΕκλεκτάΜυθιστορήματα,

ΕκλεκτάΜυθιστορήματα,

- «Ο Ληστής», Αθήνα, αρ. 8, 1892.

- «Ανέκδοτα του Αυτοκράτορος Αλεξάνδρου του Α'», Πειραιάς, αρ. 997,3 Ιουνίου 1898.

- «Παλαιοί αστειότητες», Πειραιάς, αρ. 1.060, 5 Αυγούστου 1898.

- «0 κίρκος του Νέρωνος»*, Κάιρο, αρ. 12, Απρίλιος 1901, μτφ. Ευστ. Καραβίας, σ. 337-342.

- «0 τολμηρός μαθητής»*, Λάρνακα, 30 Αυγούστου 1902.

- «Ανατολή επί τω ν Άλπεων»*, ΑλεξάνδρειαΚάιρο, αρ. 1, μτφ. Ε. Χαριλάου, 1η Ιανουάριου 1913.

- «Τα μυστήρια τω ν γυναικών»*, Λεμεσός, 24 Μαρτίου 1917.

- «0 κυνηγός των αετών»*, Κωνσταντινούπολη, 1924, σ. 126-128.

- «Το μυθιστόρημα ενός μοναχού»**, Αθήνα, 25 Δεκεμβρίου 1926.

-«Καινούργια αγάπη και παλιά...», Αθήνα, 1926.

-« 0 κρεμασμένος», Αθήνα, 1927.

- «Η γάτα, ο θυρωρός και ο σκελετός», Αθήνα, 1927.

- «Οσμάν και Ζαϊντά», Αθήνα, 1927.

- «0 δήμιος του δικαστηρίου», Αθήνα, 1927.

- «Αγαπάτε τους εχθρούς ημών», Αθήνα, 1927.

- «Η Άγνωστη», Αθήνα, 1930.

- «Μισέλ Παρέν σπιούνος!», Αθήνα, 1930.

- «Η εκδίκησις της Τερέζ», Αθήνα, 1930.

- «Μία φτωχή ψυχή», Αθήνα, 1931.

- «Ένας νεαρός ηθοποιός», Αθήνα, 1934.

- «Αγαπημένοι ως το θάνατο», Αθήνα, 1935, τόμ. 13.

- «Εστρελίτα», Αθήνα, 1957.

Σκριπ, κείου,

Σκριπ, ΒιβλιοθήκητουΕθνικούΛυ­

ΦωνήτηςΚύπρου, Δάφνη, Κύρηξ, ΛεύκωμαΑποφοίτωντου ΖαηηείουΠαρθεναγωγείου, Φαντάζιο, Μπουκέτο**, Μπουκέτο**, Μπουκέτο**, Μπουκέτο**, Μπουκέτο**, Μπουκέτο**, Μπουκέτο**, Μπουκέτο**, Μπουκέτο**, Μπουκέτο**, Μπουκέτο**, Διάβασέμε**, Θησαυρός**,

ΟΙ ΕΚΔΟΖΕΙΖ ΤΩΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΩΝ ΕΤΩΝ, 1994-2001 “

LaReineMargot, LaPresse, Ibid., ΗΒασίλισσαΜαργκό, LaTulipenoire, Sfecie, ibid., Ημαύρητουλίπα, LesTroismousquetaires, LeSI0cle,

• in Paris, 25 d0cembre 1844-5 avril, 1845.

Paris, «Gamier», 1845. Αθήνα, «Καστανιώτης», μτφρ. Γ. Ράικος, 861 σ., 1994, σχήμα 8°.

• in Le Paris, 4 juillet-21 aoOt, 1850.

Paris, «Baudr/», 1850. Αθήνα, «Παπαδόπουλος», μτφρ. Δ. Δημουλάς, 1996,246 σ., σχήμα 8°.

• in Paris, 14 mars-

Ibid., ΟιΤρειςΣωματοφύλακες,

11 juillet, 1844.

Paris, «Baudrv», 1844. Αθήνα, εκδ. «Παρουσία», μτφ. Γ. Κοτζιούλας, 528 σ., 1998, in 8° (επανεκτύπωση παλαιότερης έκδοσης).

• in Paris, 14 avril 1838.

Paris, «Dumont», 1839, et publication fragmentaire sous le titre: in 22 octobre-3 dicembre 1837. Αθήνα, εκδ. «Ενάλιος», μτφρ. Μ. Σκιάρα, 1998, 263 σ., σχήμα 8°.

• Bruxelles, «Μέϋηβ», 1859, 2 vol. Αθήνα, «Καστανιώτης/Κλασική Βιβλιοθήκη», μτφ.-σημ.-επίμ.: θ. Κατσικάρος, 224 σ., 1998, σχήμα 8°.

• Lisbonne, Antonio da BoaVista, 1870. Αθήνα, «Ερατώ», μτφρ. Κ. Θεοδωρίδου, 1994,172 σ. (κυκλοφόρησε ως έργο ανωνύ­ μου). Αθήνα, «Καστανιώτης/ Βιβλιο­ θήκη του έρωτα», μτφ. Αλ. Ζαγκούρογλου, εισ. θ. Κα­ τσικάρος, 1997,161 σ., 12x21.

• in Paris, 25 mars-2 juin 1859.

Paris, «Α. Cadot», 1859. «Καστανιώτης/ Κλασική Βιβλιο­ θήκη», μτφ.-σημ.-επίμ. θ. Κατσικάρος, 1998, 264 σ„ σχήμα 8°.

• in in Paris, 31 ao0t-19 d6cembre 1855. Αθήνα, «Νέα Σύνορα-Α. Α. Λιβάνης», μτφρ. Κλ. Ουγούρογλου, 1999, 542 σ., σχήμα 8°. (Η έκ­ δοση αυτή βασίστηκε στην πρόσφατη γαλλική έκδοση: Παρίσι, «Les Belles Lettres», 1997, εισ. και σημ.

Jean-Plerre N6raudau.)

• Παρίσι, «Lemerre», 1873.

UnenultdeΝέτοη<Act6) LaPresse, Ibid., Histoired'untenor Revueet gazettemusicaledePans, Ακτή, Bouledeneige, ToΧιόνιστοΣαχ-Νταγ,

LeRomandeViolette, ΗΙστορίατηςΒιολέτας, ΗΙστορίατηςΒιολέτας,

Ammalat-beg(Sultanetta) MoniteurUniverse/, Ibid., Άμμαλατμπέης,Αθήνα,

C6sar LesGrandshommesenrobedechambre LeMousquetaire, ΙούλιοςΚαίσαρας,

Cbsar, LeGranddictlonnairedelacuisine, Περίορέξεως. Μόνοοάνθρωποςτουπνεύματοςξέρει νατρώει,Αθήνα, «Περίηλους», 2000, 91 σ., 10x17. (Πρόκειται για την έκδοση ενός αποσπάσματος από την εισαγωγή του L eGranddictionnairedelacuisineτο ο­ ποίο επανακυκλοφόρησε στη Γαλλία το 1998: Μ οη Dictionnairedecuisine,έά. «10/18», 1998,674 σ.) Μύθοικαιθρύλοιτωνμεγάλωνδρόμων,Αθήνα, «Καλέντης», 2001,274 σ., σχήμα 8°. (Πρόκειται για επιλογή κειμένων από έργα του Δουμά πατρός με θέμα τις ταξιδιωτικές αναμνήσεις του.)

• 1860 (;) (ανέκδοτη μυθιστορηματική βιο­ γραφία σε χειρόγραφη μορφή). Αθήνα, «Εστία», επιμ.-μτφρ. θ. Κατσικάρος (υπό έκδοση).

AliPacha, ΑλήΠασάς,

131

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ενδεικτικά μπορούν να αναφερθούν οι βιβλιογραφικοί κατάλογοι τω ν Δ. Γκίνη-Β. Μέξα, Ευ. Μιχαηλίδη, Μ. Ρώ­ τα, Π. Πολέμη, Κ.'Ντελόπουλου, Σ. Ντενίση, Λ. Παπαλεοντίου και Κ. Γ. Κασίνη.

2. Σχετικά με το θέμα αυτό βλ. Στους πίνακες στη μ ελέτη το υ γράφοντος: Th6odore Katsikaros, Alexandre Dumas pdre e t la Crdce, Paris, Thfese de doctorat, INALCO, 2000, o. 15 3,15 6,160,170-171,179, όπως και στην πολύ εν ­ διαφέρουσα μελ έτη του Κωνσταντίνου Γ. Κασίνη, Διασταυρώσεις. Μ ελέτες νια τον /Θ' και Κ' αι„ Αθήνα, «Χατζηνικολή», 1998, 0. 59, 61.

3. Η καταγραφή των ελληνικών μεταφράσεων τω ν έργων το υ Δουμά πατρός συναντάται στο παράρτημα τη ς με­ λ έτη ς του γράφοντος όπ.π.: «Chronologie des oeuvres d'Alexandre Dumas pPre traduites en grec (1845-1999)», O. 344-377.

4. Στην παρούσα καταγραφή σημειώνονται οι σημαντικότε­ ρες ενδείξεις του πρώτου φύλλου τω ν χειρογράφων.

5. Στην ενότητα αυτή σημειώ νονται και τα αποσπάσματα τω ν έργων το υ Δουμά τα οποία δημοσιεύθηκαν με δια­ φορετικό τίτλο (από τον πρωτότυπο γαλλικό) σε περιο­ δικά και εφημερίδες.

6. Το έργο αυτό συναντάται και ο ε μία προηγούμενη έκδο­ ση στην οποία όμως αποδίδεται πιοτά ο πρωτότυπος τίτλ ο ς : Οι Οπαδοί το υ Ιησού, παράρτημα περιοδικού «Χρυσαλλίς» μτφ. *** (Επ. Σταματιάδης], 224 σ., 1865,

132

7. Εκτός από την παραπάνω έκδοση εντοπίζονται και δύο ά λλες το 19ο αιώνα στις οποίες όμως μεταφράζεται πι­ στά ο γαλλικός τίτλ ο ς : Aij Duvo & A rtevm ide, Σύρος, Tun. «Πατρίδος», μτφ. Εμ. Φραγκιά, τόμ. Α' 336 σ., τόμ. Β' 328 σ., τόμ. Γ' 304 σ„ 1871, και Aij Duvo & Artevmide, Κάιρο, «Ιάκωβος Σ. Σταύρου», Τυπ. «Η Πρόοδος», μτφρ. Εμ. Φραγκιά, τόμ. Α' 223 σ „ τόμ. Β1 224 σ., τόμ. Γ 183 σ., 1895 (14x21). Επίσης το ίδιο έργο δημοσιεύθηκε στο αθηναϊκό περιοδικό Μπουκέτο (αρ. 407-460) οε συνέχει­ ες με τον ίδιο ακριβώς τίτλο (Οι δύο Αρτέμιδες) κατά το 1931.

8. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αντίστοιχης πρακτικής με «θύμα» αυτή τη φορά τον Ουγκό αναφέρεται και στη διατριβή τη ς Δέσποινας Πρόβατά με θέμα: Victor Hugo en Grdce, Παρίσι, Paris IV, 1994, σ. 298-301. Επίσης, βλ.

Th6odore Katsikaros, όπ.π., σ. 180-183.

9. Αναφέρω ενδεικτικά τη ν πολύ ενδιαφέρουσα έκδοση του Κυριάκου Ντελόπουλου Βιβλία για παιδιά και νέους του 19ου αιώνα, Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α., 1995, στην οποία ση­ μειώνονται και οι πρωτότυποι ξένοι τίτλοι των μεταφρα­ σμένων έργων. Χαρακτηριστικό το υ πόσο εύκολο είναι να μπερδέψει κάποιος τα έργα το υ Δουμά πατέρα με του υιού είναι η περίπτωση του έργου το υ Δουμά υιού Les Hommes forts (Παρίσι, 1850), το οποίο αναφέρεται στην παραπάνω μ ελέτη και αποδίδεται ατον Δουμά πα­ τέρα. Και αυτό διότι όχι μόνο στην ελληνική έκδοση δε γίνεται σαφές οε ποιον από το υς δύο ανήκει το έργο, αλλά και γιατί πολύ εύκολα μπορεί κανείς να υποθέσει -όπ ω ς και έγ ινε - ότι πρόκειται για το έργο το υ Δουμά πατέρα Les Trois maitres (Παρίσι, «Le Vasseur», τόμ. XXIII) λόγω τη ς ομοιότητας το υ ελληνικού τίτλου (Οι τρεις ι­ σχυροί) με τον αντίστοιχο γαλλικό (Les Trois maitres).

10. Στη διατριβή της Αναστασίας Στρύφων-Κυριακίδου 0 μυθιστοριογράφος Αλέξανδρος Δουμάς πατέρας και η πα­ ρουσία το υ στα ε λλη νικά Γράμματα το υ 19ου αιώνα, Τμήμα Γαλλικών Σπουδών Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπι­ στημίου Αθηνών, 1998, συναντιόνται μία οειρά από πα­ ρόμοια σφάλματα σύγχυσης πατρότητας έργων (υιού με πατέρα ή άλλω ν αγνώστων ή γνωστών συγγραφέων). Τα σφάλματα αυτά εντοπίζονται στα έργα Η γυναίκα του Καίσαρα (βλ. σ. 47, 91, 95), Το μυθιστόρημα της γυναικός (βλ. σ. 53, 8 2 ,1 1 9 ,1 4 3 ,1 4 4 , 363, 368), Οι τρεις ι­ σχυροί (βλ. σ. 5 3 ,1 0 9 ,1 1 9 ,1 4 0 ,1 4 3 , 362). Ομοίως κα­ ταγράφονται ως έργα του Δουμά πατρός και οι «συνέχει­ ες» το υ Κόμη Μ οντεχρίστου (βλ. σ. 69, 70, 72, 77, 80, 82, 364, 367-9) και ορισμένα άλλα αννώστου «πατρός» (βλ. 0. 69,124, 367).

11. Για μια πληρέστερη εικόνα τω ν έργων που παρουσιά­ στηκαν ως συνέχειες τω ν έργων του Δουμά μπορεί κα­ νείς να επισκεφθεί οτο δικτυακό τόπο: www.pastichesdumas.com.

12. Στον κατάλογο αυτό δεν καταγράφονται οι διασκευές για παιδιά τω ν έργων του Δουμά πατρός. * Τα έργα αυτό καταγράφονται στην έκδοση του Δημήτριου Χανού Τα λαϊκά μυθιστορήματα, Αθήνα, 1989, τόμ. III. ** Το έργο αυτό καταγράφεται στην έκδοση το υ Λευτέρη Παπαλεοντίου Λογοτεχνικές μεταφράσεις στις περιοχές του μείζονος ελληνισμού, Θεσσαλονίκη, «Κέντρο Ελλη­ νικής Γλώσσας», 1998.

Αρ. 431

i n i p e h i a : ΕΦΗ Α Π Α Κ Η

1 Μοΐου 2002 31 Μοίου 2002 Η ταξινόμηση των βιβλίων

Θεσσαλονίκη, Σφακιανάκη, 2002. Σελ. 419.30,53 6 ISBN 960-87136-0-9.

γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Ιύοτημα

Γενικά

Ταξινόμησης,

ΓΕΩΡΓΙΟΥ 0. Στα υπόγεια της σκέψης και της ιστορίας. Αθήνα, Futura, 2002. Σελ. 90.8,12 € ISBN 960-7980-28-χ.

προσαρμοσμένο οτην ελληνική βιβλιογραφία. Το Βιβλιογραφικό Δελτίο

Maeterlinck. Εισ.-μετ. X. Μπακονικόλα. Αθήνα, Στιγμή, 2002. Σελ. 115.7,53 e

ουντάσοεταιμετην πολύτιμη συνεργασία

PAPINEAU D. Φιλοσοφικός νατουραλισμός. Μετ. Τ. Μπούκη. Αθήνα, Leader Books, 2002. Σελ. 289.

22,006 ISBN 960-7901-33-9.

του βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

Β _____________ [ ____________________

SERRES Μ. Το φυσικό συμβόλαιο. Μετ. Τ. Φαράκλας. Ηράκλειο, Π.Ε.Κ., 2001. Σελ. 198.11,706 ISBN 960-524-137-4. Αποκρυφιομός

ΒΕΜΠΟΣ θ. Μυστικά ταξίδια. Θεσσαλονίκη, Αρχέτυπο, 2002. Σελ. 224.10,906 ISBN 960-7928-59-8. ΓΟΥΔΕΛΗΣ Α. Οι συνέπειες του εσφαλμένου γονιδίου. Αθήνα, Ευρώτας, 2002. Σελ. 464.

21,84 6 ISBN 960-7077-02-4.

Εφαρμοομένη ψυχολογία

ΖΙΑΚΑΣ Γ. Δ. Ισλόμ. Θεσσαλονίκη, Σφακιανάκη, 2001. Σελ. 164.10,68 6 θοποκειολογία

ΦΟΥΓΙΑΣ Π. Γ. Ισλάμ. Θεσσαλονίκη, Μαλλιάρης-Παιδεία, 2002. Σελ. 327.

12,48 6 ISBN 960-239-551-6.

GIRARD R. Εθεώρουν τον σατανάν ως αστραπήν... Μετ. Ε. Γραμματικοπούλου. Αθήνα, Εξάντας, 2002. Σελ. 285.

15,26 6 ISBN 960-256-499-7. Μυθολογία

Έρανος. Πρακτικά θ' Συνεδρίου για την Οδύσσεια. Ιθάκη, Κέντρο Οδυσσειακών Σπουδών, 2001. Σελ. 511.31,206 ISBN 960-85093-4-3. ΛΙΤΣΑΣ Ν. Β. Η ιερή προϊστορία της Ελλάδος. Αθήνα, Έσοπτρον, 2002. Σελ. 391.20,016 ISBN 960-7228-93-6. ΤΣΟΤΑΚΟΥ-ΚΑΡΒΕΛΗ Α. Ερωτικά μυθικά ζευγάρια. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 500.29,12 6 ISBN 960-16-0321-2.

MCDONALD Μ. Η μυθολογία των ζωδίων. Αθήνα, Περίπλους, 2002. Σελ. 120. 50,00 6 ISBN 960-8202-22-1.

ΔΟΪΚΟΥ-ΑΥΛΙΔΟΥ Μ. Δυσλεξία. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 183.

10,906 ISBN 960-406-019-8.

FRONTISI-DUCROUX F. ΟΔαίδαλος. Μετ. X. Μεράντζας. Αθήνα, Ολκός, 2002. Σελ. 271.22,88 6 ISBN 9608154-14-6.

ΚΑΛΑΝΤΖΗ-ΑΖΙΖΗ Α; Αυτογνωσία και αυτοδιαχείριση. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 451.22,906 ISBN 960-393-944-7.

Κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ία

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕI Ε ΠΙ ΠΗΜΕ Ι

Γενικά

ΚΥΡΤΣΗΣ Α.-Α. Τεχνολογικός σχεδιασμός και κοινωνική οργάνωση της ψηφιακής επιχείρησης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 285.28,00 6 ISBN 960-375-309-2.

ΖΙΑΚΑΣ Γ. Δ. θρησκεία και πολιτισμός των προϊστορικών κοινωνιών και των αρχαίων λαών. Τεύχος Α'.

WACQUANT L. Οι φυλακές της μιζέριας. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 216.

12,00 6 ISBN 960-16-0366-2.

ΘΡΗΙΚΕΙΑ

133

BOURDIEU P. Η διάκριση. Μετ. K. Καψαμπέλη. Αθήνα, Παιάκης, 2002. Σελ. 597.56,00 € ISBN 960-16-0560-5. Πολιτική

Νέα Σοσιαλδημοκρατία. Επιμ. Η. Κατσούλης. Αθήνα, Σιδέρης, 2002. Σελ. 488.20,00 € ISBN 960-08-0244-0.

0 πολιτικός λόγος του Κώστα Καραμανλή. Αθήνα, Νεοεκδοτική, 2002. Σελ. 254.12,486 ISBN 960-87251-0-8. ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ Β. Μορφογένεση <πο διεθνές σύστημα. Αθήνα, Σιδέρης, 2002. Σελ. 151.9,506 ISBN 960-08-0246-7. ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ Α. Ευρωπαϊκή Κύπρος. Αθήνα, Σιδέρης, 2002. Σελ. 269.

18,516 ISBN 960-08-0247-5. ΜΟΥΡΤΟΣΓ. Α. Τουρκία. Αθήνα, Επικοινωνίες, 2002. Σελ. 544.

19,00 6 ISBN 960-7882-12-1. ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΤΕΦΑΝΟΥ Η. Η κοινωνική Ευρώπη. Αθήνα, Σιδέρης, 2002. Σελ. 151.12,216 ISBN 960-08-0245-2.

LEZINE-ΒΕΛΙΣΣΑΡΟΠΟΥΛΟΥΒ. Αρχιτεκτονική και πολιτική στην αρχαία Ελλάδα. Αθήνα, Ινστιτούτο Του Βιβλίου, 2002. Σελ. 204.15,60 6 ISBN 960-554-118-4.

Παπαζήσης, 2002. Σελ. 158.

8,52 6 ISBN 960-02-1546-4.

Γενικό

Η ιστορική δίνη για τις γερμανικές επανορθώσεις. Αθήνα, Ε.Σ.Δ.Γ.Ο.Ε., 2002. Σελ. 71.

MUNIN G. Τα θεωρητικά προβλήματα της μετάφρασης. Μετ. I. Παπασπυρίδου. Αθήνα, Τραυλός, 2002. Σελ. 284.16,02 6 ISBN 960-7990-57-9.

ΜΑΝΩΛΕΔΑΚΗΣI. θεσμοί και πρόσωπα. Θεσσαλονίκη, Σφακιανάκη, 2002. Σελ. 244.15,606 ISBN 960-87156-1-7.

Meoa Μ α Ιικ ή τ Επικοινωνία!

ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Η Ευρώπη των επικοινωνιών. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 152.15,606 ISBN 960-05-5505-5. Λαογραφία

ΘΑΝΟΥ Α. Γ. Η λίμνη Κάρλα φοράει τα καλά της. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 64.12,506 ISBN 960-595-575-1.

ΛΑΜΝΙΑΣ Κ. Κοινωνιολογική θεωρία και εκπαίδευση. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 576.21,006 ISBN 960-575-507-6.

ΣΤΕΡΓΙΟΥΔ. Λ. Η μεγάλη «φούσκα» της οικονομίας 1981-2001. Αθήνα, 134

Ανθρωπολογία

ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ Λ. Ανθρωπολογία στην εκπαίδευση. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 11 9.7,9 06 ISBN 960-406-004-Χ.

Ιατρική

ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ Π. Δ. Γνώμαι. Αθήνα, Στιγμή, 2002. Σελ. 60.6,246

Εκπαίόιυση

Οικονομία

ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ X. Αμερικανικό πολιτικό σύστημα και εξωτερική πολιτική: 1945-2002. Αθήνα, Ποιότητα, 2002. Σελ. 446.24,016 ISBN 960-7805-21-1.

ΑΡΤΕΜΙΑΔΗΣ Ν. Κ. Ιστορία των μαθηματικών. Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών, 2000. Σελ. 764.25,946 ISBN 960-7099-91-5.

ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ Π. Δ. Η μυθιστορία του καρκίνου στον Ιπποκράτη. Αθήνα, Στιγμή, 2002. Σελ. 76.7,28 6 ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ Β. - ΜΑΡΚΗΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥΔ. Η ορθογραφία και τα μαθηματικά στην Α' Δημοτικού. Σάμος, Ν.Α. Σάμου, 2002. Σελ. 95.

ΠΑΝΤΑΖΙΔΗΣ Σ. Ν. Μακροοικονομικές εξελίξεις και οικονομική πολιτική στην Ελλάδα. Αθήνα, Κριτική, 2002. Σελ. 149.10,00 6 ISBN 960-218-246-6.

ΦΥΣΙ ΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Μαθηματικά

Οι κ ο λ ο ν ί α

ΤΟΛΙΑΣ Γ. Τα νησολόγια. Αθήνα, Ολκός, 2002. Σελ. 189. 60,52 6 ISBN 960-8154-11-1.

ROUSSEAU J.-J. Γράμματα από το βουνό. Μετ. Κ. Κέη. Αθήνα, Στάχυ, 2002. Σελ. 446.21,99 6 ISBN 960-8052-76-8.

ΒΟΥΡΛΟΥΜΗΣ Π. Το ασφαλιστικό με απλά λόγια. Αθήνα, Ποταμός, 2002. Σελ. 159.14,006 ISBN 960-7565-78-6.

ΓΛΩΣΣΑ

Δίκαιο

ΣΜΟΚΟΒΙΤΗΣ Α. Οι «φυλές» των πανεπιστημιακών. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2002. Σελ. 172.12,016 ISBN 960-12-1055-5. ΧΟΥΡΔΑΚΗΣ Α. Η παιδεία στην Κρητική Πολιτεία (1898-1915). Αθήνα, Gutenberg, 2002. Σελ. 769.56,68 e ISBN 960-01-0917-6.

GAILLOT Β.-Α. Πλαστικές τέχνες. Μετ. Μ. Καρρά. Αθήνα, Νεφέλη, 2002. Σελ. 295.15,60 6 ISBN 960-211-594-7.

ΤΕΧΝΕΣ Χορότ

ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΥ Μ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Πολιτισμός και τέχνη. Αθήνα, Προπομπός, 2000. Σελ. 206.16,79 6 ISBN 960-7860-75-6.

Αρχαί οι ουννοαΦτ ί τ ΑΠΟΛΛΟΔΩΡΟΣ. Η ελληνική μυθολογία. Απόδ. θ. Κάίδόγλου. Θεσσαλονίκη, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, 2002. Σελ. 528.12,006 ISBN 960-7518-87-0. ΗΛΙΟΔΩΡΟΣ. Αιθιοπικά. Τόμος Β'. Αθήνα, Κάκτος, 2002. Σελ. 507.12,216 ISBN 960-552-581-2. ΣΟΛΩΝ. Νόμοι. Απόδ. Γ. Χριστοδούλου.

Θεσσαλονίκη, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, 2002. Σελ. 203.7,99 € ISBN 960-7318-84-6.

ΣΤΕΡΙΑΔΗΣ Β. Χριστούγεννα της ισοπαλίας. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 56.6,00 € ISBN 960-04-2087-4.

ΤΡΑΥΛΟΥ Π. Με μπαλαντέρ τη μοναξιά. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 351.

14.00 6 ISBN 960-274-601-7.

Μ ελέ τε c

ΤΖΟΥΔΑΣ Π. Π. Οι έρωτες πεθαίνουν τον Απρίλη. Αθήνα, Βιβλιαγορά, 2002. Σελ. 120. ISBN 960-87256-0-7.

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥΣ, Γράμμα απάτην Αλάσκα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 69.6,906 ISBN 960-406-006-6.

ΚΑΚΡΙΔΗΣ1.0. Ανθρωπιστικά. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 46.5,20 € ISBN 960-05-1017-2. ΡΑΪΟΣΔ. Κ. Η μέλισσα και ο λυκάνθρωπος. Ιωάννινα, 2001. Σελ. 355.19,766 ISBN 960-91618-1-2.

CLAUDEL Ρ. Εκατό φράσεις για βεντάλιες. Μετ. θ. Χατζόπουλος. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 139. Πεζογραφία

Γενικά

ΑΡΤΕΜΙΑΔΗΣ Ν. Κ. Λόγοι από του βήματος της Ακαδημίας Αθηνών. Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών, 2001. Σελ. 598.22,88 6 ISBN 960-7099-96-6. ΚΑΒΑΦΗΣ Κ. Π. Το πρώτο ταξίδι στην Ελλάδα. Φύλλα ημερολογίου. Β' έκδοση. Αθήνα, Ροές, 2002. Σελ. 85. ISBN 960-283-053-0. Ποίη ο η

ΚΑΣΣΙΑΝΗ ΥΜΝΩΔΟΣ. Αθήνα, Εκδόσεις Του Φοίνικα, 2002. Σελ. 97. ISBN 960-87269-1-3. ΚΑΨΑΣΚΗΣ Σ. Διαδρομή. Ποιήματα 1953-1996. Ζάκυνθος, Επτανησιακά Φύλλα, 2002. Σελ. 200. ΚΟΣΜΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Λατομείο. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 112.7,506 ISBN 960-04-2092-0. ΚΡΟΥΣΤΑΛΙΑΣ Δ. Με τα φτερά των Συμπληγάδων. Βόλος, Όμηρος, 2002. Σελ. 53. ISBN 960-85624-8-1. ΛΟΥΚΑΤΟΣ Γ. Ορίζων. Αθήνα, Εριφύλη, 2002. Σελ. 57. ISBN 960-7653-39-3. ΜΠΑΤΣΙΚΑΝΗΣ Ν. ...εξ ουρανού. Ποίηση. Αθήνα, Βιβλιοεκδοτική, 2002. Σελ. 47.

ISBN 960-87240-0-7. ΠΑΜΠΟΥΔΗ Π. Ποιήματα 1971-1993. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 176.

10,00 6 ISBN 960-04-2033-5. ΣΟΥΡΗΣ Γ. Απαντα τα καλύτερα. Επιμ. Γ. Υφαντής. Θεσσαλονίκη, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, 2002. Σελ. 191.6,006 ISBN 960-7318-86-2.

Μια πόλη στη λογοτεχνία. Θεσσαλονίκη. Επιμ. κειμ. Σ. Στρέφας. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 275.

19,006 ISBN 960-375-271-1. ΓΡΙΒΑΣ Κ. Ο πόλεμος και η σκιά. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 308.12,006 ISBN 960-14-0518-6. ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗΣ Γ. Με γεμάτο στόμα. Αθήνα, Ύψιλον, 2002. Σελ. 69.

ISBN 960-17-0074-9. ΚΑΝΕΛΛΗΣ Λ. 0 Δον Κιχώτης σε νέες περιπέτειες. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2002. Σελ. 277. ISBN 960-224-898-χ. ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ Μ. Αποφάσισα να σκοτώσω τον Ερμόλαο. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 9 6 .9 ,5 0 6 ISBN 960-16-0344-Χ. ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ Α. Τα δεδομένα της ζωής μου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 174.10,306 ISBN 960-406-007-4. ΜΩΡΑίΤΙΝΗΣ-ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΑΣ Ε. Τι έκανες στον πόλεμο γιαγιά. Αθήνα, 2002. Σελ. 207.10,406. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Γ. Μ. Τέσσερεις ενότητες και δύο άστεγα. Ιωάννινα, Ν. Α. Ιωαννίνων, 2002. Σελ. 223.

ISBN 960-87104-1-3. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ Β. ο πέτρινος κήπος. Μετ. Μ. Λυκούδης. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 120.10,006 ISBN 960-16-0310-7.

ΤΡΙΑΡΙΔΗΣ θ. Η παγωμένη καρδιά των ευτυχισμένων ανθρώπων. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 80.7,006 ISBN 960-16-0369-7. ΤΡΙΑΡΙΔΗΣ θ. Το τρυφερό μαχαίρι του Πέτρο Μπόλε. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 48.5,006 ISBN 960-16-0368-9. ΤΡΙΑΡΙΔΗΣ θ. Το χαραγμένο σιτάρι. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 120.

10.006 ISBN 960-16-0367-0. ΦΙΛΥΡΑΣ Ρ. 0 θεατρίνος της ζωής. Αθήνα, Παπαϊωάννου, 2001. Σελ. 45.

6.00 6 . ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ Λ. 0 θαυματουργός ψίθυρος του Ερμή. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 428.

ISBN 960-406-082-1.

AVEL J. Μ. Οι κοιλάδα των αλόγων. Μετ. Α. Μανωλίδης. Αθήνα, Bell, 2002. Σελ. 704.6,50 6 ISBN 960-450-100-5. ΑΜΜΑΝίτίΝ.θασεπάρω να φύγουμε. Μετ. X. Ρομηοτής. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 461.

21,84 6 ISBN 960-03-3233-9.

VAN LOON Κ. Η. Ο καρπός του πάθους. Μετ. I. Αρβανίτης - Α. Βέστερκαμπ. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 280.

14.006 ISBN 960-16-0363-8.

VICKERS S. 0 άγγελος της δεσποινίδας Γκάρνετ. Μετ. Β. Λαμπρινίδου. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2002. Σελ. 288.

13,50 6 ISBN 960-8196-69-8.

WILLETT Μ. Μια βδομάδα το χειμώνα. Μετ. Π. Μοσχοπούλου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 484.15,00 6 ISBN 960-410-243-5.

ΣΤΑΜΑΤΗΣ Α. Σκόρπιός στο συρταράκι. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 77.6,906 ISBN 960-406-008-2.

GREEN J. Τα καλύτερα χρόνια της ζωής της. Μετ. Α. Κονταξάκη. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 447.

17,506 ISBN 960-16-0315-8.

ΣΤΑΣΙΝΟΥ Ε. Η Αγία Πόρνη της καρδιάς του. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2002. Σελ. 366.14,906 ISBN 960-8196-68-χ.

GRISHAM J. Ένα βαμμένο σπίτι. Μετ. Κ. Οικονόμου. Αθήνα, Bell, 2002. Σελ. 448.6,20 6 ISBN 960-450-720-6.

135

ΓΟΥΟΛΣΤ. Π. Τα μυστικά της παλίρροιας. Μετ. Μ. Σκάρα. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 264.11,20 € ISBN 960-274-S92-1. ΙΒΑΝΟΒΙΤΣ Τ. Οι πρωτάρηδες. Μετ. Α. Κονταξάκη. Αθήνα, Καλέντης, 2002. Σελ. 266.12,506 ISBN 960-219-119-8. ΙΤΣΟ Ρ. Τα ερωτικά μυστικά της μαφίας. Μετ. Σ. Κονδύλη. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 272.9,80 6 ISBN 960-04-2019-χ.

KINSELLAS. Ψωνίζω άρα υπάρχω και στη Νέα Υόρκη. Μετ. Α. Κονταξάκη. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 572.

14.50 6 ISBN 960-16-0547-6. Κ0Σ0ΒΙΤΣ Μ. Χωρίς ενοχές. Μετ. Σ. Σουλιώτης. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 144.7,50 6 ISBN 960-04-1844-6. ΚΟΥΤΣΥΤ. Μ. Στην καρδιά της χώρας. Μετ. Α. Δημητριάδου. Αθήνα, Scripta, 2002. Σελ. 197. ISBN 960-7909-58-0.

LA METTRIE. Η τέχνη της απόλαυσης. Μετ. Γ. Δ. Ιωαννίδης. Αθήνα, Ροές, 2002. Σελ. 95. ISBN 960-285-154-0.

M0DIAN0 Ρ. Η μικρή Μπιζού. Μετ. Α. Κυριακίδης. Αθήνα, Πόλις, 2002. Σελ. 151.11,00 6 ISBN 960-81-52-61-4.

MUSSET A. D. Οι δύο ερωμένες. Μετ. Β. Χασάνδρα. Αθήνα, Printa, 2002. Σελ. 254.15,52 6 ISBN 960-7408-58-6.

BARBERIE Μ. Στην άκρη των χειλιών μου... η απόλαυση. Μετ. Μ. Χωρεάνθη. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 160.

8.50 6 ISBN 960-274-618-1.

DEON Μ. Μαντάμ Ροζ. Μετ. Γ. Στρίγκος. Αθήνα, Χατζηνικολή, 2002. Σελ. 299.

17,616 ISBN 960-264-175-8.

DIAMANT Α. Η κόκκινη σκηνή. Μετ. θ. Δαρβίρη. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 458.18,016 ISBN 960-14-0517-8.

PATTERSON J. Το μεγάλο κόλπο. Μετ. X. Σπυριδάκη. Αθήνα, Bell, 2002. Σελ. 480.6,506 ISBN 960-450-719-2.

FERNEY Α. Ερωτική συνομιλία. Μετ. Β. Κοκκίνου. Αθήνα, Καπάτος, 2002. Σελ. 295.11,44 6 ISBN 960-7255-79-5.

FORD Μ. C. Η κάθοδος των μυρίων. Μετ. Μ. Παππά. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 524.18,016 ISBN 960-14-0555-6.

FORTES S. Τρυφεροί και προδότες. Μετ. Ε. Ατσά. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 256.9,80 6 ISBN 960-04-2007-6. ΦΡΙΣΕΡ Κ. - ΣΕΦΛΕΡ Α. Επιτέλους, μόνος στο σπίτι. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 128.6,506 ISBN 960-04-1960-4. ΧΕΝΑΚΙF. Μαμά, δε θέλω να γίνω αυτοκράτορας. Μετ. Β. Δέμου. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 402.17,506 ISBN 960-16-0558-1. Αλληλογραφία

ΚΑΧΠΤΣΗΣ Ν. Τα γράμματα του Νίκου Καχτίτση στον Γιώργη Παυλόπουλο (1952-1967). Αθήνα, Σοκόλης, 2001. Σελ. 526.21,84 6 ISBN 960-8264-01-4. Ο Βίκτωρ Ουγκώ και η Ελλάδα. Επιμ. Δ. Παντελοδήμος. Αθήνα, Κάουφμαν, 2001. Σελ. 285.

18,72 6 ISBN 960-7256-77-8. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗΣ Ν. Μ. Κρητική αναγέννηση. Αθήνα, Στιγμή, 2001. Σελ. 545.27,56 6. ΡΑΙΟΥ Δ. Κ. Κ. Π. Καβάφη, μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου. Αθήνα, Παπαδήμας, 2001. Σελ. 208.

18,516 ISBN 960-91618-0-4. Δοκίμια

ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ Μ. Διαδρομή στο χρόνο. Β' έκδοση. Αθήνα, Παρουσία, 2001. Σελ. 158.8,55 6 ISBN 960-7956-75-5. ΜΑΛΕΒΙΤΣΗΣ X. Οι παράκτιοι άνθρωποι. Αθήνα, Ευθύνη, 2002. Σελ. 108.

10,686 ISBN 960-8150-14-0. ΡΟΖΑΝΗΣΣ. Ezra Pound. Αθήνα, Ροές, 2002. Σελ. 144.9,006 ISBN 960-285-151-6.

RAYNER R. Ο λαξευτής του ουρανού. Μετ. Λ. Καρατζάς. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 701.21,966 ISBN 960-410-259-7.

VIRILI0 Ρ. Η διαδικασία της σιωπής. Μετ. Β. Τομανάς. Σκόπελος, Νησίδες, 2002. Σελ. 62.6,246 ISBN 960-8480-90-6.

ΤΟΡΕΣΜ.Όσοζούμε. Μετ. Σ. Ιωαννίδης. Αθήνα, Bell, 2002. Σελ. 502. ISBN 960-620-449-9.

BAUDRILLARD J. Συνθήματα. Μετ. Β. Τομανάς. Σκόπελος, Νησίδες, 2002. Σελ. 65.6,24 6 ISBN 960-8480-81-7.

136

POE Ε. Α. Δοκίμια. Μετ. Ε. Αλεξοπούλου-Α. Δημητριάδη. Αθήνα, Ροές, 2002. Σελ. 150.

ISBN 960-285-155-9. ΤΣΒΑΪΧ Σ. Το μυστήριο της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Μετ. Α. Καρατζάς. Αθήνα, Ροές, 2002. Σελ. 91. ISBN 960-285-156-7.

Έργα

ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ θ. 0 Μάρκος στο χαρέμι. Σκόπελος, Νησίδες, 2002. Σελ. 55.

5,20 6 ISBN 960-8265-07-7.

UTOPI A Αρχαιολογία

ΡΙΊΙΩΝΗΣ Α. Σ. Στέφανος θάλλον χρυσούς. Αθήνα, 2001. Σελ. 85.

7,65 6 ISBN 960-91546-0-5. Μ αρτυρ ία

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗ-ΜΑΝΟΥΣΑΚΗ Σ. Μνήμες Καππαδοκίας. Αθήνα, Κ.Μ.Σ., 2002. Σελ. 505.15,606 ISBN 960-85976-6-8. ΒΕΤΑΜ COURT I. Με τη φλόγα στην καρδιά. Μετ. Ε. Κορόμηλά. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002. Σελ. 516.11,99 6 ISBN 960-410-246-Χ.

RAHIMI Α. Στάχτες και χώμα. Μετ. Μ. Χωρεάνθη. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 88.5,20 6 ISBN 960-274-622-χ. Βιογραφία;

Μαρία Κόλλας. Βιογραφία. Αθήνα, Ανατολικός, 2001. Σελ. 157.

15,52 6 ISBN 960-8429-27-7. ΜΙΧΑΛΟΝΑΚΟΥ Β. Στράτος Διονυσίου. Αθήνα, Κάκτος, 2002. Σελ. 554.

15,26 6 ISBN 960-582-459-5. ΤΣΟΛΑΚΙΔΗΣ Κ.-Α. Σ. Το χρονικό μιας ζωής. Αθήνα, Τροχαλία, 2001. Σελ. 474.25,47 6 ISBN 960-7022-25-4.

ANDERSON J. Κ. Ξενοφών. Μετ. Π. Μοσχοπούλου. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2002. Σελ. 251.14,67 6 ISBN 960-402-011-0.

KERSHAW Ι.Χίτλερ. 1956-1945: Νέμεσις. Μετ. Γ. Ν. Κονδύλης. Αθήνα, Scripta, 2002. Σελ. 1.067.

ISBN 960-7909-37-2.

Ελληνι κή Ι οτορί α ΑΝΑΓΤΆΣΙΑΔΗΣ Ε. Π. Αναδρομές και μαρτυρίες. 1941-1981. Αθήνα, Παπαζήσης, 2002. Σελ. 384.

15.60 € ISBN 960-8018-02-1. ΑΝΘΕΜΙΔΗΣ Α. Σ. Ο ελληνισμός στις Παρενξείνιες χώρες. Θεσσαλονίκη, Μαλλιάρης-Παιδεία, 2002. Σελ. 508.

14,98 € ISBN 960-239-552-4. ΓΕΩΡΓΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Ε. Το νεοτουρκικό κίνημα και οι επιπτώσεις του στον Ελληνισμό του Πόντου. 1908-1914. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 2001. Σελ. 284.16,14 € ISBN 960-343-597-χ. ΔΙΑΜΑΝΤΟΥΡΟΣ Ν. Οι απαρχές της συγκρότησης σύγχρονου κράτους στην Ελλάδα 1821-1828. Μετ. Κ. Κουρεμένος. Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 2002. Σελ. 472.20,49 € ISBN 960-250-227-4. ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ Δ. Ε. Λεξικό των αρχαίων ελληνικών και περί-ελλαδικών φύλων. Θεσσαλονίκη, Κυρομάνος, 2002. Σελ. 287.22,00 € ISBN 960-7812-05-0. ΚΑΛΑΪΤΖΑΚΗΣ θ. Ε. Η Ανατολική Στερεά Ελλάδα και η Βοιωτία στον ύστερο Μεσαίωνα. Αθήνα, Ηρόδοτος, 2002. Σελ. 416.36,40 € ISBN 960-7290-81-χ. ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΗΣ Κ. Από τη Βάρκιζα στον Εμφύλιο (1945). Αθήνα, Προσκήνιο, 2002. Σελ. 357.15,25 € ISBN 960-7057-88-0. ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ A. Ε. Καππαδοκία, Θεσσαλονίκη, Μαίανδρος, 2001. Σελ. 271.18,30 € ISBN 960-7434-15-3.

ΧΑΡΩΝΙΤΗΣ Γ. Ρούπελ. Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α., 2002. Σελ. 127. 30,52 € ISBN 960-201-156-4.

ΑΝΑΠΤΥΞΗ. ΕΒΕΑ. Τεύχος 4.

ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ Κ. Χιμάρα. Αθήνα, Διόρασις, 2002. Σελ. 254.

18,316 ISBN 960-8275-01-6.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Μηνιαίο ενημερωτικό φυλλάδιο. Τεύχος 21. Δωρεάν.

Παγκόσμι α Ι στ ορί α

ΑΡΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ. Τόμος 19, Τεύχος 1.

ΧΑΤ20Π0ΥΛ0Σ Δ. 0 τελευταίος Βενετοοθωμανικός πόλεμος (1714-1718). Αθήνα, Παπαδήμας, 2002. Σελ. 512.

24,42 6 ISBN 960-206-502-8. ΑΛΕΞΙΕΒΙΤΣ Σ. Οι μολυβένιοι στρατιώτες. Μετ. Γ. Κατσιφός. Αθήνα, Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2002. Σελ. 373.16,206 ISBN 960-398-031-5.

HUFH.-C. Σφίγγα. Τόμος Γ. Μετ. Β. Κοντόπουλος. Αθήνα, Κονιδάρης, 2002. Σελ. 347.

18,51 6 ISBN 960-592-024-Χ.

ΓΙΑΤΙ. Τεύχος 322.2,05 6. ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 430.7,34 6. ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ. Τεύχος 4. 2,936. ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΠΝΕΥΜΑ. Τεύχος 123-124.

9,006. ΕΜΒΟΛΙΜΟΝ. Τεύχος 45-46.6,00 6. ΕΥΘΥΝΗ. Τεύχος 363.3,506. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 44.5,00 6. ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 125.1,006.

Ελεύθερα αναγνώοματα ΑΝΤΩΝΙΑΔΗ θ. Τα ταξίδια του Δρομέα. Αθήνα, Μίνωας, 2002. Σελ. 88.4,506 ISBN 960-542-458-4. ΖΑΝΟΥ Δ. Ένα πορτοκάλι για τη μάγισσα Μυρτώ. Αθήνα, Μίνωας, 2002. Σελ. 64. 5,50 6 ISBN 960-542-476-2. ΡΩΣΣΗ-ΖΑΪΡΗ Ρ. Μια μαμά για μένα. Αθήνα, Μίνωας, 2002. Σελ. 56.

5,50 6 ISBN 960-542-477-0. ΤΡΙΒΥΖΑΣ Ε. Οι χελώνες του Βαρώνου. Αθήνα, Καλέντης, 2002. Σελ. 56.

ISBN 960-219-114-7. ΤΡΙΒΥΖΑΣ Ε. Το τηγάνι του Δήμου. Αθήνα, Καλέντης, 2002. Σελ. 50.

ISBN 960-219-111-2.

ΜΑΧΑΙΡΑΣ Ε. Διότι δεν συνεμορφώθην προς τας υποδείξεις. Αθήνα, Προσκήνιο, 2002. Σελ. 294.

18,31 € ISBN 960-7057-86-4.

DOYLE R. Τα χαχανάκια. Απόδ. Ρ. Ρώσση-Ζαΐρη. Αθήνα, Μίνωας, 2002. Σελ. 112.4,906 ISBN 960-542-475-4.

ΠΑΠΠΑΣ A. Α. Ζωγράφου-Ιλίσσια-Γουδί. Αθήνα, ΔΕΑΔΗΖ, 2002. Σελ. 303.

15.60 6 ISBN 960-7931-74-2.

ΣΙΟΥΕΛΑ. Η Μαύρη Καλλονή. Διασκ. Α. Λάλου. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 30. ISBN 960-04-2039-4.

ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση. Τόμος 80, τεύχος 6. ΙΦΙΤΟΣ. Τεύχος 2.11,75 6. Η ΛΕΞΗ. Τεύχος 168.6,006. ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 88.0,74 6. ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 15.13,50 6. ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 5-6. ΝΕΑ ΕΣΠΑ. Τεύχος 1.745.6,50 6. ΠΑΡΟΥΣΙΑ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 19.4,00 e. Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 99.4,00 6. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Τεύχος 123.

6, 106 . ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Φύλλο 28. ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχη 26,27.6,006. ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. 40ήμερη έκδοση. Τεύχος 442.3,00 6. ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 77.6,006. ΤΟΛΜΗ, τεύχος 18.3,00 6.

ΠΟΛΥΔΩΡΑΣ Β. Γ. Η μείζων Αθήνα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 712.

31,206 ISBN 960-03-3266-5. ΣΑΝΔΡΗΣ Β. Σούλι. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 323.34,906 ISBN 960-393-956-0.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Τεύχος 82.

5,866.

ΧΡΟΝΙΚΑ. Φύλλο 178. ΑΓΟΡΑ ΧΩΡΙΣ ΣΥΝΟΡΑ. Τριμηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 3.3,00 e ΑΚΤΗ. Τεύχος 50.

HISTOREIN. Vol. 3.15,26 6.

POESIA. NO. 161. 5,00 6.

UNICEF ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΣ. Τεύχος 47.

137

i f . 431 U k k iM -

i m p i i e n :

ΗΜΑΣ

ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ

31 Matou 2002

1Φ Ι Λ Ο Ι Ο Φ Ι Α Ιτ η ν Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουοιάοεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήοιο και περιοδικό Τύπο

Αξελός Κ.: Η εποχή και το ύπατο διακύβευμα (0. Γεωργίου, 10.5.2002)

Ελευθεροτυπία,

Καρασμάνης Β.: Σωκράτης. Ο σοφός που δε γνώριζε τίποτα (Ν. Ντόκας, 10.5.2002)

Ελευθεροτυπία,

Καραχάλιος Μ.: Έριδες μεταφιλοσοφίας (Χρ. Σπυροηούλου, 429)

διαβάζω,

Μανιάτης Γ. |„ Σαρκριώτης Γ., Χρυσής A. Α.: Χέρμπερτ Μαρκούζε (Χρ. Χαλαζιάς, Μήτση, 15.5.2002)

ΑδέσμευτοςΤύπος

1ο Λύκειο Κερατσινίου: Προσεγγίσεις στον Αριστοτέλη (Α. Παναγόπουλος, 14.5.2002)

ΗΚαθημερινή,

ΧαλικιάςΣ. (επιμ.): Ανάλεκτα του Κομφούκιου (Φ. Τερζάκης, 10.5.2002)

Ελευθεροτυπία,

Γκρίνμπεργκ Γ.: 101 μύθοι της Βίβλου. Πώς οι αρχαίοι γραφείς επινόησαν την ιστορία της Βίβλου (Δ. Χουλιαράκης, 26.5.2002)

ΤοΒήμα,

Ουίλς Λ.: Η αναζήτηση του ιστορικού ευαγγελίου. Ο Μάρκος, ο Ιωάννης και η γέννηση των ευαγγελίων (Δ. Χουλιαράκης, 26.5.2002)

ΤοΒήμα,

im O A O riA ΜιούρέίΛ., ΆντριουςΛ.: Τα βρέφη δεν είναι μωρά. Ο κοινωνικός κόσμος του βρέφους (Κ. Δ. Μαλαφάντης, 429)

διαβάζω,

Τζέιμς 0.: Ψυχολογία και εκπαίδευση (0. Γιαλκέτσης, 17.5.2002)

Ελευθεροτυπία,

i

ΙΚ Ο ΙΝ Ο Μ Ο Λ Ο Γ ΙΑ Παναγιωτόπουλος Ν.: Η πίστη στην τάξη. Συμβολή στην ανάλυση της διατήρησης της τάξης (Γ. Πανούσης, 429)

Ελευθεροτυπία, διαβάζω,

Αντό Π.: Τι είναι η αρχαία ελληνική φιλοσοφία (Ν. Ντόκας, 10.5.2002)

Μαρσέλ Γ.: Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια (0. Γιαλκέτσης, 17.5:2002)

Ελευθεροτυπία,

Μορέν Ε.: Η Μέθοδος 5. Η γνώση του πόνου (Σ. Μανουσέλης, 3.5.2002)

αντί,

Ελευθεροτυπία,

I

[ ΠΟ ΛΙ ΤΙ ΚΗ

Ντεριντά Ζ.: Έμβολα. Τα ύφη του ΝιΤσε (Α. Μαντόγλου, 24.5.2002)

ΓολέμηςΧ. (επιμ.): Μεταρρύθμιση των ευρωπαϊκών συνταξιοδοτικών συστημάτων - Νεοφιλελεύθερες πολιτικές και προοδευτικές εναλλακτικές λύσεις (Γ. Ν. Μπασκόζος, 19.5.2002) (I. Ν. Μπασκόζος, 25.5.2002)

Ελευθεροτυπία,

Σλότερτζουκ Π.: Κανόνες για το ανθρωποπάρκο (Σ. Ντάλης, 429)

διαβάζω,

Ζουμπουλάκης Σ.: Ο θεός στην πόλη (Δ. Κούρτοβικ, 25.5.2002)

ΤαΝέα,

κ

ToΒήμα,

Μπουρντιέ Π.: Η διάκριση. Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κριτικής (0. Γιαλκέτσης, 17.5.2002)

Μορό Π. Φ.: Χομπς: Φιλοσοφία, επιστήμη, θρησκεία (Φ. Τερζάκης, 4.5.2002)

ΗΚαθημερινή,

138

Μεντράς A.: La France queje vois (I. Λαμπίρη-Δημάκη, 19.5.2002)

Παπαθανασίου 0.: Κοινωνική δικαιοσύνη και Ορθόδοξη θεολογία (Κ. Δροσόπουλος, 5.5.2002)

αντί,

Βερέμης 0. (επιμ.): Η σύγχρονη Τουρκία (Ρ.Βρανάς,ΓαΛ/έσ, 18.5.2002)

Εξπρές, ΟικονομικόςΤαχυδρόμος,

Κασιμέρης Γ.: Η επαναστατική οργάνωση 17 Ν (Σ. Αλεξίου, 3.5.2002)

ΤαΝέα,

Ντάλης Σ. (επιμ.): Από το Άμστερνταμ στη Νίκαια. Η Ευρώπη και η Ελλάδα στη Νέα Εποχή (Β. θεοδωρόπουλος, 429)

διαβάζω,

Ντάλης Σ.: Η Γιουγκοσλαβία στη μετά Μιλόσεβιτς εποχή. Τα νέα πολιτικά και οικονομικά δεδομένα (Γ. Ν. Μπασκόζος, 26.5.2002)

Εξπρές,

|

\A IK A I0

Παπαχρήστου Ν.: Τα συνταγματικά εγχειρήματα της δικτατορίας και το συντακτικό έργο της μεταπολίτευσης (I. Γ. Μπασκόζος, 3.5.2002)

ΚάρεϊΤζ. (επιμ.): Τα μεγάλα ρεπορτάζ, Τόμος Β' (Φ. Φιλίππου, 19.5.2002)

ΤοΒήμα,

Αδέσμευτος Ταχυδρόμος, Οικονομικός

Χριστογιάννης Γ.: Ελληνική πολιτιστική διπλωματία (Χρ. Χαλαζιάς, Μήτση, 20.5.2002)

Τύπος

Λιούις Μ.: What went wrong? Western Impact and Middle Eastern Response (A. Παπαρσένος, 19.5.2002)

ToΒήμα, Μπλαν Π.: Ο διαμελισμός της Κύπρου (Ειρ. Καρανασοπούλου, Τ αΝέα,

18.5.2002) Ροφέρ Ξ„ Καρέ Σ.: Αλβανική Μαφία (Δ. Κωστίδης, 28)

ΣύγχρονηΣκέψη,

I

Μπακονίκα Αλ.: Παρακαταθήκη (Γ. Καρατζόγλου, 57)

Εντευκτήριο,

Παπαθανασόπουλος 0.: Φωνές από το Κοιμητήρι της Περίστας (Ν. Κεσμέτη, 365)

Ευθύνη,

Αδέσμευτος

Τύπος

Ελευθεροτυπία,

Φουκουγιάμα Φ.: Our Posthuman Future (Κ. Γιαννούτσου, 24.5.2002) (Μ. Πιμηλής, 18.5.2002)

ΗΚαθημερινή,

Ελευθεροτυπία, ΤαΝέα,

I

Φραγκουδάκη Ά.: Η γλώσσα και το έθνος 1880-1980. Εκατό χρόνια αγώνες για την αυθεντική ελληνική γλώσσα (Κ. Αγγελάκος, 429)

διαβάζω,

\ m i m Φ ΙΛ 0Λ 0Π Α -Λ0Γ0Μ Ν ΙΑ \ Ηρόδοτος: Βιβλίο Η' Ουρανία (Γ. Ν. Μπασκόζος, 19.5.2002)

Εξπρές, Εξπρές,

Βιντάλ-Νακέ Π.: 0 κόσμος του Ομήρου (Γ. Ν. Μπασκόζος, 26.5.2002)

Σιδέρη Ν.: Πίσω απ' τους ύπνους με ακούω καθαρά (Δ. Χριστοδούλου, 30.5.2002)

Αυγή,

Στεργιόπουλος Κ. (επιμ.): Είκοσι και ένα ποιήματα του I. Μ. Παναγιωτόπουλου (Σ. Κουτσούνης, 24.5.2002)

Ελευθεροτυπία,

I

Κοξαράκη Μ.: Η αποτελεσματικότητα της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας μέσα από αρχαία, βυζαντινά και λόγια κείμενα: Εμπειρική έρευνα αξιολόγησης (Σ. Μοσχονάς, 19.5.2002)

Ελευθεροτυπία,

Αυγή,

ΣύγχρονηΣκέψη,

I

mm

Πήττας Γ.: 0 Δύων ανατέλλων και η πανσέληνος βροχή (Ε. Μπάλιου, 9.5.2002) Πιστικός Δ.: Οι Χαιρετισμοίτης Χίου (Δ. Κωστίδης, 28)

Ρένφιου Κ„ Μπαν Π.: Τι είναι η αρχαιολογία; (Ν. Ντόκας, 10.5.2002)

Τζάκομπι Ρ.: Το τέλος της ουτοπίας. Πολίτική και κουλτούρα σε μια εποχή απάθειας (Φ. Τερζάκης, 24.5.2002)

διαβάζω,

Αυγή,

Μακντόναλντ Κ.: Η μυθολογία των ζωδίων (Κ. Κοντολέων, Μήτση, 19.5.2002)

IΑ Ρ ΧΑ ΙΟ Α Ο Π Α

Εξπρές, ΠανταζόπουλοςΑ.: Η δημοκρατία της συγκίνησης (Τ. Παππάς, δ ιαβάζω,429)

ΤοΒήμα,

Εντευκτήριο,

I

\M Y 0 0 A 0 flA

Εκδόσεις Λιβάνης (συλλογικό): Η Μαύρη Βίβλος του Καπιταλισμού (Γ. Ν. Μπασκόζος, 19.5.2002)

Λαζόνικ Ο.: Η οργάνωση των επιχειρήσεων και ο μύθος της οικονομίας της αγοράς (Σ. Ντάλης, 429)

Μενδράκος Τ.: Τα ταράστιχα της πικρής βροχής (Α. Ζήρας, 30.5.2002)

Ελευθεροτυπία,

Τσέις Ρ., Χιλ Έ„ Κένεντι Π. (επιμ.): Τα κομβικά κράτη και η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ (Σ. Ντάλης, 17.5.2002)

Στεργίου Δ.: Η μεγάλη φούσκα της οικονομίας, 1981-2001 (Ν. Κεράνης, 26.5.2002)

Κοζι'ας Γ.: Πεδίον ρίψεως (Β. Χατζηβασιλείου, 57)

Φερό Μ., Ζαμέ Φ.: Ποιες γνώσεις και ποιες αξίες να μεταδώσουμε στα παιδιά μας (0. Γιαλκέτσης, 17(5.2002)

ΟικονομικόςΤαχυδρόμος,

I Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ

Ελευθεροτυπία,

Έντουαρντς Σ., Γκαντίνι Λ., Φόρμαν Τζ. (επιμ.): Οι χίλιες γλώσσες των παιδιών προσχολικής ηλικίας (Κ. Δ. Μαλαφάντης, 429)

διαβάζω,

ΣονμέζογλουΦ. (επιμ.): Μύθος και πραγματικότητα - Ανάλυση της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής (Σ. Ντάλης, 25.5.2002)

Ελευθεροτυπία, \mnmi mimn

Βαρβέρης Γ.: Στα ξένα σ. Δημητρούλια, Α υγή,23.5.2002) ΤΑ. Σουλογιάννη, διαβάζω,429) (Μ. Φάις, Εντευκτήριο, 57)

Λεοντσίνης Γ., Ρεπούση Μ.: Η τοπική ιστορία ως πεδίο σπουδής στο πλαίσιο της σχολικής παιδείας (Γ. Κόκκινος, 24.5.2002)

Χριστοδούλου Δ.: Προς τα κάτω (Γ. Βέης, 57) (Γ. Βέης, 28.5.2002)

ΗΚαθημεΕρνιντεήυ,κτήριο,

Κλοντέλ Π.: Εκατό φράσεις για βεντάλιες (Τ. Μενδράκος, 3.5.2002)

ΤαΝέα,

ΟυγκαρέτιΤζ.: Ποιήματα (X. Φίλη, 57)

Εντευκτήριο, διαβάζω, ΧέρμπερτΖ.: Η ψυχή του κ. Cogito (Τ. Γραμμένος, Ε ντευκτήριο,57) Περς Σ.-Τ.: Amers. Απόσπασμα (θαν. Α. Βασιλείου, 429)

Ασωνίτης Αλ.: Λάλον Ύδωρ (Β. Χατζηβασιλείου, 31.5.2002)

Ελευθεροτυπία, 139

Γιαννακάκη Ε.: Περί ορέξεως και άλλων δεινών (Κ. Κοντολέων, Μήτση, 27.5.2002)

Τύπος

Αδέσμευτος

Γρίβας Κ.: Ο πόλεμος και η σκιά (Α. Μπιρμπίλη, 15.2002)

Μαρτίνίδης Π.: Δεύτερη φορά νεκρός (Φ. Φιλίππου, 26.5.2002)

ΤοΒήμα, ΤαΝέα,

Μάτεσις Π.: Σκοτεινός οδηγός (Μ. Χαρτουλάρη, 18.5.2002)

Men, Μεγάλου-ΣεφεριάδηΛ.: Γλυκιά καλοκαιριάτικη βραδιά (Λ. Πανταλέων, διαβάζω,429) ΗΚαθημερινή, Δημητρίου Π.: Ο μεγάλος λιμός Πάνου θ.: Αιφνιδίως... και μια (Μ. Τσάτσου, Η Καθημερινή,4.5.2002) επιστροφή (Λ. Πανταλέων, Εντευκτήριο,57) Ευσταθιάδη Μ.: Σχεδόν... μελό (Μ. θεοδοσοπούλου, Τ οΒήμα,26.5.2002) ΠαπαστάθηςΛ.: Η νυχτερίδα πέταξε (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή,26.5.2002) Ευσταθιάδης Γ.: Με γεμάτο στόμα (Ν. Δαββέτας, Τ οΒήμα,19.5.2002) Παπαδιαμάντης Α.: Σκοτεινά παραμύθια Μ. θεοδοσοπούλου, Ε ποχή,19.5.2002) (Σ. Κουτσούνης, Εντευκτήριο,57) (Κ. Κοντολέων, Α δέσμευτοςΤύπος ΠετρουλάκηςΆ.: Μου 'πες να Μήτση, 26.5.2002) κουρευτώ και κουρεύτηκα (Κ. Κοντολέων, Α δέσμευτοςΤύποςΜήτση, Ζατέλη Ζ.: Με το παράξενο όνομα

Δενδρινός Γ.: Απέραντες συνοικίες (Η. Μαγκλίνης, 4.5.2002)

Ραμάνθις Ερέβους. 0 θάνατος ήρθε τελευταίος (Β. Χατζηβασιλείου, 17.5.2002)

Εήευθεροτυπία,

θλιμμένος Κ. Π.: Η γιαγιά μου τα Βαλκάνια (Χρ. Παπαγεωργίου, 2.5.2002)

Αυγή,

Κανέλλης Λ.: Ο Δον Κιχώτης σε νέες περιπέτειες (Ε. Ζωγράφου, 16.5.2002)

Ριζοσπάστης, Εξπρές, ΗΒραδυνή, Καστρινάκη Α.: Εκδοχές της Πηνελόπης (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή,19.5.2002) (Μ. Χαρτουλάρη, Τ αΝέα,3.5.2002) Κεφάλας Η.: Χιόνι στα όνειρα (Λ. Πανταλέων, δ ιαβάζω,429) Καπάνταη I.: Το άλας της γης (Γ. Ν. Μπασκόζος, 26.5.2002) (Γ. X. Παπασωτηρίου, 25.5.2002)

Κοντολέων Μ.: Αποφάσισα να σκοτώσω τον Ερμόλαο (Ε. Γκίκα, 19.5.2002)

Έθνος,

Κουμανταρέας Μ.: Δυο φορές Έλληνας (Τ. Δημητρούλια, 57)

Εντευκτήριο,

Κουτσούκας Μ.: Η πύλη (Μ. Πανώριος, 4.5.2002)

ΗΚαθημερινή, Μακεδονία, Κωτσάκη I.: Η απόφαση της Μαρίας (Α. Δεληγιώργη, Ε ήευθεροτυπία,

Κωνστανπνίδου Τ.: Ανωτέρα βία (Γ. Βέης, 4.5.2002)

10.5.2002)

Λυμπεράκης Τ.: Το νήμα που δεν κόβεται (Κ. Παπαγιώργης, 23.5.2002)

αθηνόραμα,

140

27.5.2002)

Πολιτοπούλου Μ.: Οίκος ενοχής (X. Πονη'δα, 25.5.2002)

ΤαΝέα, Πρεβελάκης Π.: 0 ήλιος του θανάτου (Η. Κεφάλας, Ε υθύνη,365) Ριζιώτη Γ.: Ντραμς (Ε. Κοτζιά, ΗΚαθημερινή,26.5.2002) ΣκαμπαρδώνηςΓ.: Ουζερί Τσιτσάνης (Γ. Κορδομενίδης, Α γγελιοφόροςτης Κυριακής,5.5.2002) (Γ. Κορδομενίδης, Εντευκτήριο,57) Σουρούνης Α.: Κυριακάτικες ιστορίες (Ε. Γκίκα, Έ θνος,26.5.2002) Σπέγγος Μ.: Περί αισθημάτων (Κ. θεολόγου, Ε ντευκτήριο,57) Σταμάτης Α.: Σαν τον κλέφτη μες στη νύχτα (Δ. Κούρτοβικ, Τ αΝέα, 18.5.2002) (Δ. Ρουμπούλα, Έ θνος, 25.5.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Εήευθεροτυπία,19.5.2002) Σταμάτης Α.: Σκόρπιός στο συρταράκι (Κ. Παπαγιώργης, α θηνόραμα, 23.5.2002)

Σταύρου Τ.: Εάλω η πόλις (Σ. I. Αρτεμάκης, 25.5.2002)

Φώσκολος Ν.: Η 11η μέρα (Φ. Φιλίππου, 26.5.2002)

ΤοΒήμα, ΤοΒήμα, Χωρεάνθη Μ.: Βρείτε την Ορτανσία (Δ. Κωστίδης, Σ ύγχρονηΣκέψη,28) Ψαραύτη Λ.: Όνειρα από μετάξι (Ν. Κοκκινάκη, Η Καθημερινή,

Χουλιαράς Ν.: Το εργαστήριο του ύπνου (Α. Μήτσου, 5.5.2002)

28.5.2002)

Αουέλ Ζ.: Τα πέτρινα καταφύγια (Μ. Παπαγιανίδου, 26.5.2002)

ΤοΒήμα, ΤαΝέα, ΤοΒήμα, ΆπνταϊκΤ.: Γερτρούδη και Κλαύδιος (Β. Χατζηβασιλείου, Ε ήευθεροτυπία,

Άουμη Μ.: Παραδειγματικοί φόνοι (Β. Πεσμαζόγλου, 18.5.2002) (Φ. Φιλίππου, 5.5.2002)

4.5.2002)

Βάλζερ Μ.: Der Lebenslauf der Liebe (Σ. Μοσκόβου, 5.5.2002)

ΤοΒήμα, ΤοΒήμα, Γιαλόμ Ί.: Όταν έκλαψε ο Νίτσε (Ν. Αλμπανόπουλος, Η πειρωτικός Αγών,23.5.2002) ΓιάνοβιτςΤ.: Μιας κάποιας ηλικίας (X. Ποντίδα, Τ αΝέα,18.5.2002) Γκάντα Κ. Ε.: Η γνώση του πόνου (Γ. Κορδομενίδης, Α γγεήιοφόρος τηςΚυριακής,5.5.2002) Ζοφρέ Ρ.: Κάτι σαν έρωτας (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή,19.5.2002) Βολφ Κ.: Ενσάρκωση/Εξιστόρηση (Σ. Μοσκόβου, 26.5.2002)

Ιζζό Ζ. Κ.: Έρωτας και θάνατος στη Μασσαλία (Τ. Γουδέλης, 31.5.2002) (Γ. Ν. Μπασκόζος, 19.5.2002)

ΕήευθεροτυπΕίαξπ ,ρές,

Ίργουιν Ρ.: Εξαίσιο πτώμα (Μ. Μιχαηλίδης, 19.5.2002)

ΤοΒήμα, Εήευθεροτυπία,

Καμιλέρι Α.: Η φωνή του βιολιού (Β. Κ. Καλαμαράς, 31.5.2002)

Καρλότο Μ.: Η αλήθεια του αλιγάτορα (Β. Κ. Καλαμαράς, 31.5.2002) (Μ. Πιμπλής, 3.5.2002)

Εήευθεροτυπία, ΤαΝέα,

Ναυτεμπορική, Στεργιόπουλος Κ.: Το φτερό και το χώμα (Λ. Πανταλέων, δ ιαβάζω,429) Φάις Μ.: Το μέλι και η στάχτη του θεού (Κ. Παπαγιώργης, α θηνόραμα

Κάφκα Φ.: Η Δίκη/Η Μεταμόρφωση (Η. Μαγκλίνης, 26.5.2002)

Φακίνου Ε.: Ποιος σκότωσε τον Μόμπυ Ντικ; (Κ. Καρακώτιας, 429)

Κιουρέισι X.: Το χάρισμα του Γκάμπριελ (Β. Χατζηβασιλείου, 24.5.2002)

9.5.2002)

διαβάζω,

ΗΚαθημερινή,

Εήευθεροτυπία,

Λεντερίκ Μ.: ΟΆγγελος Γαβριήλ (Μ. Πανώριος, 24.5.2002)

Ελευθεροτυπία, Εποχή,

Λοράνς Κ.: Μέσα στην αγκαλιά του (Μ. θεοδοσοπούλου, 26.5.2002) Μαλέρμπα Λ.: Έρωτας σε κινέζικο κρεβάτι (Β. Κ. Καλαμαράς, 31.5.2002)

Ελευθεροτυπία,

Μανσέτ Ζ. Π.: Η πριγκίπισσα του αίματος (Β. Χατζηβασιλείου, 24.5.2002)

Ελευθεροτυπία, ΤοΒήμα,

Μέιλερ Ν.: Το χρονικό μιας εποχής (Ν. Τσιμπούκη, 26.5.2002) Μισέ Α. ντε: Οι δύο ερωμένες/Εμελίν/ 0 γιος του Τισιανού (Β. Χατζηβασιλείου, 24.5.2002)

ΤαΝέα,25.5.2002) (Χρ. Χαλαζιάς, ΑδέσμευτοςΤύποςΜήτση, 27.5.2002)

Χιούστον Ν.: Το αποτύπωμα του αγγέλου (Π. Τατσόπουλος, 18.5.2002)

ΤαΝέα,

Βλάχος Ά.: Η οικοδόμηση της δημοκρατίας (Α. Παναγόπουλος, 14.5.2002)

ΗΚαθημερινή,

ίΪΗΕΚΙ Κωνσταντινίδου Λ.: Γεώργιος Δροσίνης, στοχαστικός ταξιδευτής του ελλαδικού χώρου (Δ. Κωστίδης, 28)

Δημακοπούλος Γ.: Η θεμελίωσητου δημοτικού συστήματος 1833-1834 (Χρ. Χαλαζιάς, Μήτση, 20.5.2002)

Μαλαφάντης Κ. Δ.: θέματα παιδικής λογοτεχνίας (θ. καραγιάννης, 429)

Διαμαντούρος Ν.: Οι απαρχές της συγκρότησης σύγχρονου κράτους στην Ελλάδα 1821-1828 (Β. Πάγκαλος, 4.5.2002)

ΣύγχρονηΣκέφη,

διαβάζω,

ΜπαλλήςΣ.: Μαθηματικά και ποίηση. Από τον Αρχιμήδη στον Ελύτη (Α. Ζήρας, 17.5.2002)

ΑδέσμευτοςΤύπος

Μακεδονία,

Εμμανουηλίδης Μ.: Αιρετικές διαδρομές. 0 ελληνικός τροτσκισμός και ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος (Κ. Βούλγαρης, 3.5.2002)

Ελευθεροτυπία,

Ελευθεροτυπία, ΤοΒήμα, Μούλις X.: Η ανακάλυψη του ουρανού (Δ. Λυμπερόπουλος, Τ οΒήμα,

Ροζάνης Σ.: Έζρα Πάουντ, ένας νεωτερικός Οδυσσέας (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, 31.5.2002) (Β. Πάγκαλος, 12.5.2002)

ΜπεγκμπεντέΦ.: 15,99 (Τ. Γουδέλης, 24.5.2002) (Λ. Κέζα, 26.5.2002)

Ταμπακάκη Π.: «Γυμνοπαιδίες» Γιώργου Σεφέρη-ΕρίκΣατί. Στιγμιότυπα μιας πνευματικής επικοινωνίας (Μ. θεοδοσοπούλου, 19.5.2002)

Ναμπόκοφ Β.: Χλομή φωτιά (Π. Κοντογιάννης, 429)

Φέντον Τ.: The Strength of Poetry ΓΕ. Μέντελσον, 5.5.2002)

Καργάκος Σ.: Αλεξανδρούπολη, μια νέα πόλη με παλιά ιστορία (Δ. Κωστίδης, 28)

Im /IM

Λιβιεράτος Δ.: Το αόρατο εργοστάσιο της επανάστασης (1959-1962) (Φ. Φιλίππου, 26.5.2002)

Μοντιανό Π.: Η μικρή Μπιζού (Κ. Κατσουλάρης, 26.5.2002)

5.5.2002)

Ελευθεροτυπία, ΤΟΒήμα.

διαβάζω,

Όστερ Π.: Η επινόηση της μοναξιάς (Ε. Γκίκα, 5.5.2002)

Έθνος, 0' Χάγκαν Ά.: Οι πατέρες μας (Α. Μαντόγλου, Ε λευθεροτυπία, 17.5.2002) (Φ. Φιλίππου, Τ οΒήμα, 19.5.2002)

αντί,

Ελευθεροτυπία, Μακεδονία,

Ιωαννίδης θ.: Φρειδερίκος Β' Το θαύμα της οικουμένης (Π. Μπουκάλας, 21.5.2002)

ΗΚαθημερινή,

Ιωαννίδου Αιμ.: Η άλωση της Κωνσταντινούπολης (I. Μ. Χατζηφώτης, Μήτση, 15.5.2002)

ΑδέσμευτοςΤύπος

ΤοΒήμα, ΤοΒήμα,

Βαγενάς Ν.: Σημειώσεις για το τέλος του αιώνα (Α. Παναγόπουλος, 14.5.2002)

ΣύγχρονηΣκέφη, I

ΗΚαθημερινή, Μαγκλιβέρας Δ.: Ο άνθρωπος ενότητα (Δ. Κωστίδης, Σ ύνχρονη ΑδέσμευτοςΤύπος Σωςκέψ η,28) Ποντίτζια Τ.: Γεννημένοι δύο φορές (Α. Τσιρόπουλος Κ.: Ανάμεσα σε δύο Παπαδοπούλου, Τ οΒήμα,19.5.2002) αιώνες (Δ. Κ. Μαγκλιβέρας, Πολιτικά θέματα, 24.5.2002) Σολλέρς Φ.: Σταθερό πάθος (Ν. Ησαΐα, ΤοΒήμα,5.5.2002) ΣτάινερΤ.: Αξόδευτα πάθη/Περί δυσκολίας σ. θεοδωρόπουλος, Τάρες Μ.: Όσο ζούμε (Τ. Γουδέλης, ΤαΝέα,25.5.2002) Ελευθεροτυπία,10.5.2002) Ροθ Φ.: Επιχείρηση Σάυλωκ. Μια I ομολογία (Α. Χρονάκη, δ ιαβάζω,429) \\in m Φουέντες Κ.: Τα χρόνια της Λάουρα Βαρβούνης Μ. Γ.: Νεοελληνικοί εθιμοί Δίας (Φ. Φιλίππου, Ε ντευκτήριο,57) εκκλησιαστικοί ηλειστηριασμοί (Ν. Ντόκας, Ε λευθεροτυπία,24.5.2002) Χάντρα Γ.: Μοριτούρι (Λ. (Δ. Χουλιαράκης, Τ οΒήμα,19.5.2002) Εξαρχοπούλου, δ ιαβάζω,429) Βενιζέλος Κ„ Ιγνατίου Μ.: Τα μυστικά Χίλτον Τ.: Χαμένος ορίζοντας (Μ. Πανώριος, Ε λευθεροτυπία,10.5.2002) αρχεία του Κίσιντζερ (Π. Τατσόπουλος, Πάρσονς Τ.: Και τώρα, μόνος με το γιο μου (Κ. Κοντολέων, Μήτση, 26.5.2002)

ΤοΒήμα,

Νικηφόρου Α. (επιμ.): Επτάνησος Πολιτεία (1800-1807): τα μειζονα ιστορικά ζητήματα (θ. Νικολάίδης, 4.5.2002)

ΗΚαθημερινή,

Παπαδριανός I.: 0ι Έλληνες της Σερβίας (Φ. Οικονομίδης, 17.5.2002)

Ελευθεροτυπία,

Τόλιας Γ.: Τα νησολόγια. Η μοναξιά και η συντροφιά των νησιών (Ε. Λιβιεράτος, 5.5.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, 10.5.2002)

ΤολεΒυήθμεαρ,οτυπία, Ε

Τομαή-Κωνσταντοπούλου Φ. (επιμ.): Ψυχρός Πόλεμος - Δόγμα Τρούμαν Σχέδιο Μάρσαλ (Κ. Παπαγιώργης, 2.5.2002)

αθηνόραμα,

Τσοτάκου-Καρβέλη Αι.: Ερωτικά μυθικά ζευγάρια (Ν. Ντόκας, 10.5.2002)

Ελευθεροτυπία,

Χατζόπουλος Δ.: Ο τελευταίος Βενετοοθωμανικός πόλεμος (Γ. Ν. Μπασκόζος, 26.5.2002)

Εξπρές.

141

Χριστόπουλος Μ.: Δεύτερη σοφιστική. Η πνευματική παραγωγή των αυτοκρατορικών χρόνων (Γ. Ματζουράνης, 25.5.2002)

Στρατηγοπούλου (Μ. Παπαγιαννίδου, 19.5.2002)

Ασίμοφ I.: Το χρονικό του κόσμου (Ν. Ντόκας, 10.5.2002)

Τύπος

Αυγή. Εήευθεροτυπία,

ΤοΒήμα, Μακεδονία, Εήευθεροτυπία,

Μπαρμηιέρ Φ.: Ιστορία του βιβλίου (Β. Πάγκαλος, 19.5.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, 24.5.2002) Ράνσιμαν Σ.: Η άλωση της Κωνσταντινούπολης (I. Μ. Χατζηφώτης,

ΑδέσμευτοςΤύποςΜήτση, 15.5.2002) Ριστόβις Μ., Στογιάνοβιτς Ν. (επιμ.): Childhood In the Past. 19th and 20th Century (Φ. Οικονομίδης, 17.5.2002)

Εήευθεροτυπία,

Σουητώνιος: Οι βίοι των Καισάρων (Τόμος Β') (Σ. Αποστολίδης, 17.5.2002)

Εήευθεροτυπία,

Ηλιόπουλος Β.: Βάρκα στον ουρανό (Γ. Σ. Παπαδάτος, 429)

διαβάζω, ΑδέσμευτοςΤύποςΜήτση,

ι

Αναστασιάδη-Μανουσάκη Σ.: Μνήμες Καπαδοκίας (Κ. Κοντολέων, Μήτση, 26.5.2002)

ΑδέσμευτοςΤύπος

Αλεξίεβιτς Σ.: Οι Μολυβένιοι Στρατιώτες. Μαρτυρίες Σοβιετικών για τον πόλεμο στο Αφγανιστάν (Μ. Παπαγιαννίδου, 5.5.2002) (0. Τριαρίδης, 17.5.2002)

ΤοΒήμα,

ΗΚαθημερινή,

Ραμονέ I.: Μάρκος, η εξεγερμένη αξιοπρέπεια (Β. Πεσμαζόγλου, 5.5.2002)

ΤαΝέα,

[Μ ΡΑΦΙΕΕ-ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΕΪ]

Τασάκου Τ.: Η μοναχική φώκια και το παλτό της κυρίας προέδρου (Ε. Σαραντίτη, 17.5.2002)

Εήευθεροτυπία, ΑδέσμευτοςΤύπος

Κοζλόφ Σ.: 0 σκαντζόχοιρος και οι φίλοι του (Κ. Κοντολέων, Μήτση, 19.5.2002)

IΕΦϋΒΙΚΑ

~— I

Ζερβός Γ.: 0 Νίκος Σκαλκώτας και η ευρωπαϊκή παράδοση των αρχών του 20ού αιώνα .Σένμπεργκ, Μπεργκ, Βέμπερν - Η κρίση της μουσικής διαμέσου της κρίσης του θέματος των μορφών (Ν. Δοντάς, 4.5.2002)

Ηλιόπουλος Β.: 0 Φώκος (Κ. Κοντολέων, 26.5.2002)

Εήευθεροτυπία,

142

iJiiomo

διαβάζω,

Φροντισί-Ντουκρού Φ.: Δαίδαλος - Η μυθολογία του τεχνίτη στην αρχαία Ελλάδα (Ν. Ντόκας, 10.5.2002)

Μαγουλά-Γαίτάνου Π.: Δανάη: Το αηδόνι του έρωτα. Η ζωή και το έργο της ιέρειας της τέχνης Δανάης

Ανεξάρτητος, ΤαΝέα, [ΕΠlITOAEI-AAAHAOf ΡΑΦΙΑ | Κέρσο Ί.: Χίτλερ. 1956-1945. Νέμεσις (Γ. Κορδομενίδης, Α φόροςτης Μαγγέλ Α.: Τα γράμματα του Νίκου Κ υριακής,5.5.2002)γ(I.γεήΝ.ιοΜπασκόζος, στον Γιώργη Παυλόπουλο ΟικονομικόςΤαχυδρόμος,18.5.2002) Καχτίτση (Μ. θεοδοσοπούλου, Τ οΒήμα, 19.5.2002) (Η.Χ. Ράιχ-Ρανίτσκι Μ.: Η ζωή μου Παπαδημητρακόπουλος, (Λ. Πανταλέων, δ ιαβάζω,429) Εήευθεροτυπία,10.5.2002) Φεγεράμπεντ Π.: Σκοτώνοντας το χρόνο (Κ. Παπαγιώργης, α θηνόραμα, Ρουσό Ζ. Ζ.: Γράμματα από το βουνό 16.5.2002) (0. Γιαλκέτσης, Ε ήευθεροτυπία, 17.5.2002) (Χρ. Χαλαζιάς, Α δέσμευτος Φερναντέζ Ν.: Δικαστήριο τιμής. ΤύποςΜήτση, 20.5.2002) Η ζωή και ο θάνατος του Τσαϊκόφσκι (Φ. Χρονόπουλος, Ε ή εύ θ ερ ο ς Τ ύ π ο ς , Σίλλερ-Γκαίτε: Αλληλογραφία 19.5.2002) (Α. ΒιστωνΙτης, Τ οΒήμα,19.5.2002) Βασιλάκη Π.: Με τα φτερά της διάφανης νεράιδας (Γ. Παπαδάτος, 429)

Ηπειρωτικός Αγών, ΑγγεήιοφόροςτηςΚυριακής,

αντί,

Καραγάτσης Μ.: Περιπλάνηση στον κόσμο. Ταξιδιωτικές εντυπώσεις (Σ. Κακουριώτης, 9.5.2002)

Ι/ΙΜ /Ρ

Φρίλι Τ.: Κωνσταντινούπολη. Από το χριστιανισμό στο Ισλάμ (Ν. Αλμπανόπουλος, 25.5.2002) (Γ. Κορδομενίδης, 5.5.2002)

,

Εήευθεροτυπία,

Αδέσμευτος

Αρένας Ρ.: Πριν πέσει η νύχτα (Φρ. Αμπατζοπούλου, 5.5.2002)

ΓκραφΦ. (επιμ.): Εισαγωγή στην αρχαιογνωσία. Τόμος Β': Ρώμη (Β. Φυντίκογλου, 26.5.2002)

lAMmp/fi .

Καβάφης Κ. Π.: Πρώτο ταξίδι στην Ελλάδα (Β. Χατζηβασιλείου, 24.5.2002)

ΤοΒήμα,

Χιωτάκης Γ. Λ., Κορίδης Γ.: Νικηφόρος Μανδηλαράς. Η δολοφονία ενός αγωνιστή (Χρ. Χαλαζίας, Μήτση, 15.5.2002)

I

Ζαφειροπούλου Σ.: Η γυναίκα στο χρόνο (Β. Πάγκαλος, 19.5.2002)

Μακεδονία,

Μυτιληνός Γ.: Κλειδώνοντας το χρόνο της Καβάλας του χθες και του σήμερα (Β. Πάγκαλος, 26.5.2002)

Μακεδονία,

ΟυίλσονΤ.: Κακά κορίτσια/Εικονογραφημένη μαμά (Μ. Ντεκάστρο, 26.5.2002)

Γκαρσία Φ. ντι, Σολά Ό.: Τσε, εικόνες μιας ζωής (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, 10.5.2002)

Φίσερ Ρ.: Ο ιππότης με τη σκουριασμένη πανοπλία (Ε. Σαραντίτη, 10.5.2002)

Μποσόμ Ζ. Φ., Βαλτινός 0.: Σχισμή φωτός (Ε. Κοτζιά, 4.5.2002)

Εήευθεροτυπία,

ΤοΒήμα,

ΗΚαθημερινή,

Εήευθεροτυπία,

[Τ Α ΐΪΑ Ιΰ Τ ΙΚ Α -Ο ΙΟ ΙΙΙΟ Ρ ΙΚ Α Αρζόγλου Κ.: Εγώ κι ο θείος Χάρης (Λ. Χρηστίδης, 5.5.2002)

ΤοΒήμα,

I Γαλανός Δ.: Η διατροφή μας σήμερα (X. Κιοσσέ, 19.5.2002)

ΤοΒήμα,

Jo διαβάζω δημοσιεύει επιστολές (φόοον eivai ενυπόγραφες.

H σύνταξη του

ΚΑΙ ΣΤΟ ΛΗΣΤΗ ΚΑΙ ΣΤΟ ΧΟΡΟΦΥΛΑΚΑ

περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα-όταν το κρίνει οκόπιμο- να ουντομεύεπα κείμενα.

28 Απρίλη 2002 Πολυαγάπητο μου Το καιαχάρηκα το δημοσίευμά σου για μένα και την και μάλιστα σε κύριο άρθρο (του τεύχους 427). Μετά μάλιστα την έκδοση της συμπληρώνεται ο κύκλος και μαθαίνουμε τόσα γύρω από τη σεξουαλική παιδεία. Να μην είμαστε και ντιπ αγράμματοι άμα στριμώξουμε καμιά μισότριβη και εκείνη ξέρει περισσότερα από μας. Εγώ πάντως δεν το θεώρησα πως είναι εναντίον μου το κείμενο. Και μου θύμισε κάτι από το χωριό μου στα προπολεμικά χρόνια της ληστοκρατίας. Δίναμε ψωμί και στο ληστή και στο χωροφύλακα που τον κυνήγαγε. Για να τα 'χουμε καλά και με τους δυο. Σας εύχομαι Καλό Πάσχα και με την ευκαιρία σάς συγχαίρω γιατί με το προ­ σφέρετε σημαντικές υπηρεσίες στα Γράμματα.

διαβάζω,

ΚατρίνΜ.

ΠνευματικήΖωή Σεξουαλικήςζωήςτης

διαβάζω

Με φιλικούς συναδελφικούς χαιρετισμούς Μιχάλης Σταφυλάς Περιοδικό

A

r

Πνευματικήζωή

143

ITQ TEYX07 IFflTFMRPIQY

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ

Γράφουν οι: Τατιανή ΡαπατΕίκου: Μαθαίνοντας από άλλους κόσμους |ή: Επιστημονική φαντασία: η λογοτεχνία της αλλαγής Βρασίδας Καραλής: Η φαντασία είναι πάντα μεταφυσική: Γνώση και ανάμνηση στο όρμο έργο του Φίλιπ Ντικ Ουίλλιαμ Σουλτς: Η μοίρα της προσωπικότητας του ατόμου στο αμερικανικό τεχνολογικό τοπίο και οι ενδείξεις της μέσα από το Ηλεκτρικό πρόβατο του Φίλιπ Ντικ Ντέιβιντ Σιντ: Μαθαίνοντας από τα μυρμήγκια: ένα θέμα επιστημονικής φαντασίας Κυριάκος Αθανασιάδηο: Όλο το κακό (απόσπασμα) Γιώργος Ζαρκαδάκης: Τοπείραμα (απόσπασμα) Συνέντευξη: Ο Ισπανός κριτικός Άνχελ Βίβας μιλάει στον Φίλιππο Δρακονταειδή Επίσης στοεπόμενο τεύχος: Κριτικές και παρουσιάσεις 30 νέων βιβλίων. Τα best seller του μήνα. Ξένο βιβλίο. Πορτρέτα ξένων συγγραφέων. Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς. Ευκαιρίας δοθείσης. Παρεμβατικά. Βραχυγραφίες. Βιβλιογραφικά Δελτία κ.ά. Το

διαβάζω

οτον

κυβερνοχώ ρο:

w w w .tr a n s la tio .g r

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

Σε τι μπορεί να χρωστάει άραγε τα νάματά της η πα­ ράξενη αφηγηματική τέχνη την οποία υπηρετεί χρό­ νια τώρα η Ζυράννα Ζατέλη και την αναπαράγει ανά επταετία, όπως γεννούν τα ελάφια; Μόνο «ασθε­ νείς» ψυχές που ατενίζοντας το κενό είδαν τα πάντα, και μαζί το άρρητο υπόλοιπο, έχουν τη δύναμη να καταφεύγουν με τόση πειθώ στο λυκόφως των ασωμάτων για να βρουν τα μυστικά ριζώματα του κό­ σμου. Δεν μιλάμε πλέον μόνο για Λογοτεχνία, καθότι κι αυτή με τη σειρά της συνιστά εμπόδιο. Αλλά για μιαν ιερατική κλεψιγαμία που ζει μονίμως σε κατά­ σταση ταραχώδους πυρετού, ο οποίος διακόπτεται από τα σκιρτήματα μιας υπεσχημένης κάθαρσης· για ιστορίες όπου ο θάνατος, ο έρωτας και η παιδική ηλι­ κία προβάλλουν σε όλες τους τις μεταμορφώσεις, από τις πλέον αινιγματικές ή ανησυχαστικές ως τις βαθιά λυτρωτικές. Η ζατελική ανθρωπότητα ανα­ δύεται από τα άπειρα στοιχεία -τα χώματα, τα νερά και τα σκοτάδια-, ως εκ τούτου δεν ελπίζει σε κάποιον τελειωμό. ΓΡΑΦΕΙΑ: Ζαλόγγου 11, 106 78 ΑΘΗΝΑ w w w .k a s t a n io t is . c o m

Έ να μυθιστόρημα για το τέλος του αιώνα που μετέτρεψε τις συλλογικότητες σε ατομικότητα, τον πληθυντικό αριθμό των οραμάτων σε ενικό αριθμό της επιβίωσης εναντίον όλων. Έ να SOS α π ’ τα παιδιά της πόλης που επένδυσαν στην επιτυχία και έχασαν κερδίζοντας. Έ ν α χαίρε στη νέα οικογένεια, τους φίλους μας. Έ να αντίδωρο σε όσους επιμένουν να επενδύουν στην αθα νασ ία της ψ υχής και στα πάσης φύσεως θαύματα.

ΤΗΛ.: 010-330.12.08 - FAX: 010-382.25.30 e - m a il: in f o @ k a s ta n io tis .c o m

ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ 3, ΑΘΗΝΑ 106 78, ΤΗΛ. 010-38.09.712 www.kedros.gr e-mail: kedros@otenet.gr

ΠΟΙΉΜΑΤΑ W.H. AUDEN

Ο W. Η. Auden υπήρξε ο πιο ξεχωριστός εκπρόσωπος της γενιάς του στην αγγλική ποίηση, της δεύτερης δηλαδή γενιάς των Νεωτεριστών. Το βιβλίο που μόλις κυκλοφόρησε είναι μια πολύ σημαντική επιλογή από το έργο του.

[ Π Ο I ή Μ A Τ A ]

W Η. AUDEN

Μια ποίηση αποκαλυπτική για τον κόσμο των μεγάλων ανιγμάτων. Μια εντυπωσιακή αλληγορία για τον κόσμο των μεγάλων προκλήσεων.

ΕΝΑ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΑ ΑΣΤΡΑ ΝΙΚΟΛΑΣ ΚΡΙΣΤΟΦΕΡ

NUoXos Κρίστοφερ

Ενυ

I js JikrEpu-

Τα άστρα συνωμοτούσαν εκείνο το βράδυ...

1965. Σ’ ένα πλανητάριο, στην περιοχή του Μανχάταν, ένα ορφανό αγόρι, ο δεκάχρονος Λόρεν, πέφτει θύμα απαγωγής, όταν κάποιοι τον αρπάζουν μέσα από τα χέρια της νεαρής θείας του, της Μάλα. Εκείνη θα τον αναζητήσει παντού, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Ώσπου, πολλά χρόνια μετά, η ζωή αποφασίζει να ξεπληρώσει το χρέος της. Με τον πιο αναπάντεχο τρόπο... Γήινες αγωνίες, αστρικές συνωμοσίες, ήρωες με αόρατους δεσμούς, που κάποια στιγμή συναντώνται σ' ένα υπέροχο ταξίδι.