Τεύχος 441

αφιέρωμα

Κωστής Παπαγιώργης αποκλειστική συνέντευξη

μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου · 6/2003 ·

7,34 €

διαβάζω Francisco R. Adrados «Η υποτίμηση των αρχαίων ελληνικών είναι παράγων έλλειψης κουλτούρας». Μιμικά Κρανάκη Nos ancetres les Gaulois. Σώτη Τριαντάφυλλου Άλμπατρος. Νίκος θέμελης Η αναλαμπή. Τάσος Χατζητάτσης Σα σπασμένα φτερά. Ορχάν Παμούκ Μ ε λένε Κόκκινο

441

βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ Ν εες Εκδόσεις

Από χην Ελλάδα σχην Κένυα κι από χον παθιασμένο έρωχα σχην έσχαχη απελπισία, οι ήρωεε χου Χωμενίδη θυσιάζουν χο παρόν xous σχο βωμό χου μέλλονχοε. Η μοίρα xous ωσχόσο έχει γραφχεί αχόν χρόνο xns ορισχικήε απώλειαε: αχόν Υπερσυνχέλικο.

Μ ια περιπλάνηση που νοιάζεχαι για ένα μόνο πράγμα: για χη σχιγμή και χον χόπο. Φωχογραφική μαχιά γεμάχη αγάπη, που σχαμαχά σε παραγνωρισ μένεε όψ ειε χων πραγμάχων.

Η αληθινή ισχορία μιαε γυναίκαε, κόρηε και συζύγου σημανχικών πολιχικών ανδρών χου Ιονίου Κράχουε. Η ζωή χηε Κερκυραίαε Ισαβέλλαε Βούλγαρη διαπλέκεχαι με χον συναρπασχικό 19ο αιώνα σχα Επχάνησα.

Ισχορική μονογραφία και χαυχόχρονα ενχυπωσιακό λεύκωμα, αποχέλεσμα επίπονηε ερευνηχικήε προσπάθειαε. Ένα απροσπέρασχο έργο.

info@hestia. gr · www. hes ti a. gr

τι θα βρείτε πού

No 441 · ΙΟΥΝΙΟΣ 2003 · ISSN 1106-1383

στην αγορά.................................................................................. 13 ακούς εκεί....................................................................................14 χωρίς λογοκρισία Μήπως ο παλίμπαις κ. Π. Κόχουτ είναι μια κάποια λύση; αλεξης ζηρας ....................................................................... 16 αυτογραφία Nos ancetres les Gaulois 1.......................................... 18 με αφορμή ένα βιβλίο Η κρυφή ιστορία της ανθρωπότητας ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ......................................................................... 22 scriptorium 0 καθρέφτης του Μποντλέρ χρηστός χρυςοπουλος ........ 26 από το μέλλον... Philip Κ. Dick, Ασύνδετος χρόνος πανος ΦΙΛΙΠΠΑΚΟΠΟΥΛΟΣ............................................................................... 28 ξένη γραφή.................................................................................. 30 Αμερική και Ευρώπη ηλιας μαγκλινης ......................................................... 30 Η μοναξιά της υπερδύναμης ηλιας μαγκλινης ..............................................31 Λουίς Γκο'ίτιοόλο (1935-) ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ..............................................32 Τζορτζ Έλιοτ (1819-1880) ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ........................................... 33 ένα βιβλίο... μια συνέντευξη Francisco R. Adrados: «Η υποτίμηση των αρχαίων ελληνικών είναι παράγων έλλειψης κουλτούρας» ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ ΚΟΣΤΑ ΑΓΤΈΛΑΚΟ....................................................................... 36 με νωπό μελάνι... ........ ....... ............. ..... ....................................................... .42 Συνεργάστηκαν οι: θαναςης αντ . βασιλείου , ποργος βεης , κυριακη δόλια, Φ. Δ. ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗΣ, ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ, ΚΩΣΤΑΣ ΘΕΟΛΟΓΟΥ, ΑΚΗΣ ΚΑΛΟΓΝΩΜΗΣ, ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ, ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ, ΕΛΠΙΔΑ ΡΙΚΟΥ, ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ, ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, ΝΙΚ. ΛΥΚ. Φ0Ρ0Π0ΥΛ0Σ, ΞΑΝΘΗ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ, ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΡΥΣΟΠΟΥΛΟΣ αφιέρωμα Κωστής Παπαγιώργης ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ................................. 76 Εισαγωγικό................................................................................................. 77 Κωστής Παπαγιώργης: «Ο θάνατος είναι η πηγή όλων των μύθων» ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ ΗΛΙΑ ΜΑΓΚΛΙΝΗ...........................................................

78

Για το δοκιμιογράφο Κωστή Παπαγιώργη αναςταςης βιςτωνιτης................... 89 «Μεγάλου έστιν αθλητού το δέρεσθαι και νικάν» βρασίδας καραλης .............. 91 Η σοφιστική του πλαγίου λόγου. Σχόλιο για τη γραφή του Κωστή Παπαγιώργη δημητρης δ ημ ηρουλης .......................................... 94 Δέκα χρόνια Παπαγιώργης δημητρης καραμπελας ....................................... 99 Για τη γλώσσα του Κωστή Παπαγιώργη δημητρης αρμαο ς ......................... 105 Λίγα λόγια αγάπης για τον Κωστή Παπαγιώργη δημητρης νολλας .............. 108 βιβλιογραφικό δελτίο ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΦΗ ΑΠΑΚΗ......................................................110 δελτίο κριτικογραφίας ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ...........

118

στο επόμενο τεύχος...................................................................................... 128

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 1

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Π ΑΤΑΚΗ

Τ.Σ. ΕΛΙΟΤ

ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ Η ΠΟΙΗΣΗ

ΠΟΤ ΠΡΟΕΧΕΙ ΔΟΚΙΜΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΤΟΤΣ ΠΟΙΗΤΕΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ - ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΜΠΕΚΑΤΩΡΟΣ Ο παρών τόμος περιέχει μ«χν επιλογή δοκιμίων του Τ. Σ. Έλιοτ, που καλύπτουν σχεδόν μισόν αιώνα πνευματικής δημιουργίας, από το 1917 ίσαμε το 1961. Παρουσιάζονται δοκίμια που αφορούν τη θε­ ωρία του για την ποίηση και την κριτική της ποί­ ησης· περιέχονται επίσης δοκίμια ή σύντομες ανα­ φορές του για σημαντικούς ποιητές, καθώς και α ­ πόψεις του για τις θεωρίες ορισμένων εξ αυτών για την ποίηση και την κριτική: Δοκίμια και αναφορές για τον Δάντη, τον Μπλέηκ, τον Κόλεριτζ, τον Πάουντ, τον Γέητς, τον Βαλερύ και άλλους. Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζει ο Έλιοτ την ποίηση και τους ποιητές έχει μια σημαντική ιδιαιτερότητα: Ό ­ πως ο ίδιος υπογράμμισε με ημιστίχιό του από τα Τέσσερα Κουαρτέτα («Δεν είναι η ποίηση που προέχει»), η ποίηση γι* αυτόν δεν είναι αυτοσκοπός αλ­ λά οδός (με αισθητική α ξία βεβαίως) που οδηγεί στις πνευματικές αξίες. Η παρούσα έκδοση είναι σχολιασμένη και περιέχει: μιαν αρκετά ενημερωμένη βιβλιογραφία (ξένη και ελληνική) για το διάστημα 1917-2002 (με δημοσιεύ­ ματα που αφορούν το έργο εν γένει, τις πηγές και τις επιδράσεις, τις κριτικές βιογραφίες και μελέτες για την κριτική και τα θεωρητικά κείμενα), χρονο­ λογικό πίνακα, δύο εμπεριστατωμένες εισαγωγές ξένων μελετητών καθώς και έναν εκτεταμένο π ρό­ λογο του μεταφραστή, όπου περιγράφεται μεταξύ άλλων η μετά το 1970 πρόσληψη του κριτικού και θεωρητικού Έλιοτ από ποικίλες μεταμοντέρνες θε­ ωρήσεις και ιδεολογικές σχολές.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Π ΑΤΑΚ Η

'/ σ o o o O 'S a p a r t o o ρ r a o f o y / a , νεα ο ρ ε$ f ia t

tfii>

c n > (9 p (O K { p η

η ι y / o o O f/ c / r,

ε τ ζ ίκ ο i

p

w

p

ra

M U

Ί ··Ιϋ β

..

■

μ tv

ΑΙΘΟΥΣΑ «ΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΝΟΤΕΣ>

Δ. A. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ A.B.E.E. · ΑΓΚΥΡΑ-ΠΟΛΥΧΠΡΟΣ · Σόλωνος 124, Αθήνα Τηλ.: 210 3837667, 210 3837540, Fax: 210 3837066 · www.agyra.gr · email: agyra@agyra.gr

ΤΟ

ΕΣΟΠΤΡΟΝ

ME

ΥΠΕΡΗΦΑΝΕΙΑ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕΙ

το εκδοτικό χψο™5 Λ ΤΗ5

δ ε κ ^ ε τ / a s!

ο 1928, στα δεκαπέντε του χρόνια, ο Νίκος Χατζηευαγγέλου νοσηλεύθηκε στο σανατόριο «Σωτηρία». Η γνωριμία του εκεί με την Μαρία Πολυδούρη και τους σημαντικούς φίλους της που την επισκέπτονταν -όπως τον Άγγελο Σικελιανό ή τον Κώστα Καρυωτάκημαζί με την πρωτόγνωρη και καταλυτική για τον μικρό Νίκο “γνωριμία” με την ιδέα του θανάτου, έγιναν αφορμή να ανάψει μέσα του η σπίθα της αναζήτησης. Αυτό τον οδήγησε να επιδιώξει την επαφή με τον πνευματικό κόσμο της εποχής του για να αντλήσει απαντήσεις στα μεγάλα υπαρξιακά ερωτήματα της ζωής.

Τ

Από τότε ένα βιβλίο έγινε ο σκοπός της ζωής του. Ένα βιβλίο με επτά φιλοσοφικά ερωτήματα που τα απηύθυνε στους επιφανέστερους Έλληνες των Τεχνών και των Γραμμάτων του Μεσοπολέμου· αυτούς που έμελλε να σημαδέψουν πνευματικά τον εικοστό αιώνα. Η συλλογή των απαντήσεων κράτησε πέντε χρόνια (1935 - 1940) και το αποτέλεσμα αποτελεί κυριολεκτικά έναν οδηγό ζωής! Τέλλος Άγρας, Αιμίλιος Βεάκης, Ηλίας Βενέζης, Νίκος Καζαντζάκης, Γεώργιος Δροσίνης, Λιλίκα Νάκου, Κωστής Παλαμάς, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Ειρήνη Αθηναία, Φώτης Κόντογλου, Ζαχαρίας Παπαντωνίου και 45 ακόμη κορυφαίοι Έλληνες στοχαστές της εποχής, απαντούν στα επτά κρίσιμα ερωτήματα του Χατζηευαγγέλου, ο καθένας με το δικό του μοναδικό τρόπο, προσφέροντας το απόσταγμα της πείρας και της σοφίας τους παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές. Το βιβλίο παρέμενε ανέκδοτο επί δεκαετίες, ώσπου σήμερα, δεκατρία χρόνια μετά το θάνατο του συγγραφέα, το Έσοπτρον παρουσιάζει με υπερηφάνεια την υλοποίηση του έργου του Νίκου Χατζηευαγγέλου. Ένα βιβλίο που αποτελεί το εκδοτικό γεγονός της δεκαετίας και δημοσιεύεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα και παγκόσμια! ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΜΑΣ, ΣΤΟΑ ΟΡΦΕΩΣ (ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 49) κατάστημα 17, Τηλ: 210.33.11.226 ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ: Εκδόσεις ΕΣΟΠΤΡΟΝ, Αρμοδίου 14,10552 Αθήνα Τηλ.: 210.32.36.852 (4 γραμμές), fax: 210.32.10.472, e-mail: esoptron@kapatel.gr

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΦΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

David Ricks ΕΚΔΟΤΗΣ

Peter Owen Publishers M odern

Greek

W riting

Λ ο ν δ ίν ο 2 0 0 3

Ανθολογία νεοελληνικής πεζογραφίας και ποίησης (1831-2000) Έκδοση του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας με χρηματοδότηση του Υ Π Π Ο Σ τ α β ιβ λ ιο π ω λ ε ία Ε λ ευθ ερ ο υ δά κη ς, Π α π α σ ω τ η ρ ίο υ , κ α θ ώ ς κ α ι σ ε όλα τ α ξ εν ό γ λ ω σ σ α β ιβ λ ιο π ω λ εία

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

Κ Ε Ν Τ Ρ Ο Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Σ Γ Λ Ω Σ Σ Α Σ ΘΕΣΣΑΛΟ ΝΙΚ Η

ΓΡΑΦΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

Καραμαούνα 1 - Π λ. Σκρα, 551 32 Θεσσαλονίκη Τηλ.: 2310 459101, Fax: 2310 459 1 0 7 e-mail: centre@ kom vos.edu.gr

Σόλωνος 77, 106 79 Αθήνα Τηλ.: 2 1 0 3 6 3 6 5 4 9 , Fax: 210 3 6 3 6 6 7 2 e-m ail: kegathens@ the.forthnet.gr

http://www.greeklanguage.gr

ΓΙΝΕΤΕ ΤΩΡΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΕΣ ΣΤΟ

διαβάζω ΚΑΙ ΚΕΡΔΙΣΤΕ ΤΡΙΑ ΤΕΥΧΗ

Για ένα χρόνο (11 τεύχη - το ένα διπλό) πληρώνετε αντί 80,7 4 €

μόνο 58 €

Σπουδαστική: 53 € Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 91 €

ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΚΥΠΡΟΥ: Ετήσια: 9 3 €. Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 12J6 €

ΕΥΡΩΠΗ: Ετήσια: 1 15 €. Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 157 €

ΑΜΕΡΙΚΗ & ΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ: Ετήσια: 1 15 $ ΗΠΑ (1 2 4 ,8 7 €). Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 1 50 $ ΗΠΑ (1 6 2 ,8 8 €) Παλιά τεύχη: 7,34 € Εμβάσματα στη διεύθυνση:

Α. Σπάθή, Ανδρέου Μεταξά 2 6 ,1 0 6 8 1 Αθήνα, τηλ.: 2 10 3 3 .0 1 .2 4 1 , τηλ. & fax: 2 1 0 3 3 .0 1 .3 1 5

ΓΓΟ ΙΗΤ&Σ ΤΟΥ Κ Ο Σ Μ Ο Υ

Κυκλοφορούν από τ ις Εκδόσεις Ροές

e-AAH-N&r Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι!

ΟΙ ΑΥΡΙΑΝΟ!

■ 0 ψ $ : 'ϊ^ 0 : .·

ΡΟΕΣ Β ιβ λ ία

με λ ό γ ο Λομβαρδού 31-35 Αθήνα Τηλ.: 210 6429409 Fax: 210 6411597

® ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

Ν. Γεωογώδης - Τ. Ραχμχχτούλινα Ο Θόδωρος Δερβενιώτης και το μετεμφυλιακό τραγούδι

Στ. Παπαγεωργάκης Η Ικαρία στη θύελλα

Χ.Μίντλετον θέλουμε τη γη μας πίοω

Ν. Κυρίτσης Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας Βασικοί σταθμοί too αγώνα

X. Σακελλαρίου Η παιδεία στην Αντίσταση

Κ. Καραγκιαούρης Πινελιές από την Κατοχή και την Αντίσταση

Ε. Βαγενάς Για μια άλλη προσέγγιση της παιδικής επιθετικότητας

Α. Λάμπρου Στη γροθιά του Σούπερμαν (μελέτη)

Γ. Πριόβολος Όσο βαστοόσαν τα μελτέμια

Β.Αιόγκαρης Τι είδε η Γιασμίν;

Μ. Αλειφεροπούλου-Χαλβατζή Μάνααα...

Κ. Θεοχάρους Αογοόστα θεοδώρα (ιστορικό μυθιστόρημα)

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕΒΕ Σόλωνος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ.: 2103820835,2103823649, Fax: 2103813354, http:/www.sep.gr, e-mail: info@sep.gr Κεντρική διάθεση: Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 2103829835,2103808132, Fax: 2103829814 Βιβλιοπωλεία: 1. Αθήνα, Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 2103829835,2103808132 2. Θεσσαλονίκη, Μπακατσέλου 3 & Εγνατία 65, Τηλ.: 2310283810. 3. Γιάννενα, 28ης Οκτωβρίου 19, Τηλ.: 2651038090

Αναμνήσεις από μια εκπληκτική εποχή καταφέρνουν να συνθέσουν | να “κλασσικό έργο”, και μας μεταφέρουν στο μικρόκοσμο ενός παιδιού. Ένα βιβλίο που έχει βραβευτεί με το Winifred Holtby Memorial 2003 και το Book Sense Book of the year 2003.

u'vo, Ανατολή... Ασιαντέ, Βερολίν ο μετά το 1928, η Ασιαται-ερωτεύεται, ά ακόμη. Αποφάις ανάμεσα στο πρέ:ο θέλω.

Ταξιδέψτε στα ξεχασμένα ί μονοπάτια της καρδιάς, | l συναντήστε τον αληθινό σας % εαυτό, θυμηθείτε πως είστε ένας μικρός θεός.

ατί οι άντρες δεν μπορούν να <άνουν παρά μόνο ένα πράγμα τη s φορά; Γιατί οι γυναίκες μιλάνε ί τόσο πολύ; Σχέσεις και διαφοI ρές μεταξύ των δύο φύλων. % Είναι οι άντρες και οι γυναίκες \ ακριβώς ίδιοι; Πως θα γεφυ‘ % ρώσετε τις διαφορές σας.

να μοναδικό δώρο για μια καλύτερη ζωή. Περπατήστε το δρόμο του Χάμφιντ και ϊ ικανοποιήστε την επιθυμία L σας για επιτυχία.

Το υπέρτατο μυστήριο της ζωι Ο Θεός, εσύ και το σύμπαν. Μάχη και Φυγή. Τα 7 στάδιτ % που βιώνουμε τον Θεό. Από τον Ντίπακ Τσόπρα.

ϊ

Ένα επικό μυθιστόρημα για ζωή των μαύρων γυναικών

χορδές κάθε αναγνώστη.

Β ιβλία με θ έ α τ η ζωη! .d io p t r a .g r

Ε

Λ

Λ

Η

Ν

Ι

Κ

Η

ΟΛΑ Η ΤΙΠΟΤΑ ΠΑΝΟΣ ΚΑΖΟΛΗΣ Επαγγελματίας τυχοδιώκτης ο καπετάν Άρης άκουγε το φίλο και συνεργάτη του Μπλακ Πιτ να φιλοσοφεί και χασμουριόταν αδιάφορος. Ήταν ζήτημα τζόγου, καριέρας, τιμής, ζωής, ελευθερίας; Μόνο όταν γνώρισε τη Ναντίν, την κόρη του σεΐχη, κατάλαβε ότι πάνω απ' όλα ήταν ζήτημα

ΤΟ ΣΧΕΛΙΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΥΤΣΟΥΚΟΣ Η ήρεμη ζωή του 24χρονου Παύλου αναποδογυρίζεται όταν μπαίνουν στη ζωή του η Μόρα, η καινούρια του γειτόνισσα και η Άννα, μία όμορφη πόρνη. Ο Παύλος αρχίζει να χάνει και νιώθει πως ένα μυστηριώδες Σχέδιο του έχει επιβληθεί.

ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΓΕΡΑΚΑΡΗ ΛΙΜΠΕΡΑΚΗ ΛΙΛΗ ΜΑΥΡΟΚΕΦΑΛΟΥ Ο πολυκύμαντος βίος του Μανιάτη Γερακάρη Λιμπεράκη που από αδυσώπητος εκδικητής και διαβόητος πειρατής του Ι7ου αιώνα, καταλήγει άθλιος υπόδικος στις βενετικές φυλακές.

ΚΙ ΑΝ ΕΙΜΑΙ... ΡΟΖ, ΜΗ ΜΕ ΦΟΒΑΣΑΙ! ΖΕΦΗ ΚΟΛΙΑ Πρώην τροτσκίστρια και σπουδάστρια στη Σχολή Καλών Τεχνών, τώρα είναι σάραντα ετών, σύζυγος κυβερνητικού στελέχους, μητέρα εικοσάχρονων παιδιών και ξαναρχίζει την επανάσταση που άφησε στη μέση.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

♦

Κ

Ε

Δ

Ρ

0

Σ

Π

Ε

Ζ

ΜΑΡΝΥ ΠΑΠΑΜΑΤΘΑ10Υ

Ο ourlrleKins

των ψυχών

Γ ΕΩ ΡΓ ΙΟ Σ W U T Q N 1 A H L J

'^ 5 j j j r ~

αώψΨ-ήσεις JL&Twfyi m\co<jujuL· μα ρ τ υ ρ ί α

Γ

Ρ

Α

Φ

A

Ο ΣΥΛΛΕΚΤΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΩΝ ΜΑΡΝΥ ΠΑΠΑΜΑΤΘΑΙΟΥ Ο Νίκος Καββαθάς γεννήθηκε χωρίς ψυχή. Συνέλαβε την ιδέα της μεγαλειώδους εκδίκησής του, όταν συνάντησε την Άννα, μια γυναίκα εμπνευσμένη, έμπλεη συναισθημάτων, μια ψυχή τόσο πλούσια, που σπέρνει μέσα του το πρώτο συναίσθημα που ένιωσε ποτέ· εκείνο της αγωνίας.

% ·

& -

Ο

*

k y 'ttp' i'oy a i x m a a c t o y

ΥΠΟΒΡΥΧΙΟΣ ΕΡΩΤΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΟΛΔΑΤΟΣ Ένα ερωτικό τρίγωνο διαγράφει την πορεία του στα όρια του ρεαλισμού και του υπερρεαλισμού, σε χρόνο και χώρο φανταστικό που, όμως, είναι η χώρα μας στο σήμερα. Ένας άνδρας και δυο γυναίκες αλληλοσπαράσσονται σε μια κυκλική σχέση.

ΑΣΧΗΜΕΣ... ΚΑΙ ΜΟΝΕΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Τρεις συνομήλικες γυναίκες: η ερωτική τους ζωή ένα μπάχαλο. Παγιδεύτηκαν με το γάμο, αλλά ευελπιστούν με τη χηρεία να δουν καλύτερες μέρες... Ένα σύγχρονο μυθιστόρημα, έντονα ανθρωποκεντρικό, με συνεχείς ανατροπές και εκπλήξεις. ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΜΕ ΠΟΛΛΑ ΚΟΥΚΟΥΤΣΙΑ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΡΙΤΩΝΙΔΗΣ Οι περιπέτειες ενός φαντάρου από τη μέρα που κατατάχτηκε να υπηρετήσει μέχρι τη μέρα που αφέθηκε ελεύθερος από τις φυλακές της Τουρκίας, όπου κρατούνταν αιχμάλωτος πολέμου. Μια αληθινή ιστορία.

ΒΑΣΙΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

'ήόχιψΜ.,. m M&m

8 % i

Γ. ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ 3, 106 78 ΑΘΗΝΑ, τηλ.: 2103809712, 2103802007 / www.kedros.gr | books@kedros.gr

Ο κόσμος του Μπάρνεϋ

Mordecai IRichler

μυθιστόρημα Μετάφραση: Γιώργος

Ίκα ρος Μπαμπασάκης

Δεύτερο μυθιστόρημα του μεγάλου Καναδού συγγραφέα που εκδίδεται στα Ελληνικά μετά το Ο Σόλομον Γκάρσκυ ήταν εδώ (που κυκλο­ φορεί επίσης από τις εκδόσεις ΠΟΛΙΣ). Ένας γέρος εικονοκλάστης Εβραίος παραγωγός του κινηματογράφου, λίγο πριν βυθιστεί στην άνοια λόγω της νόσου του Αλτσχάϊμερ, σπεύδει να γράψει την αυτο­ βιογραφία του. Περιγράφει τις φιλίες του, τα μεθύσια του, τις σεξου­ αλικές του εμμονές. Τρεις γυναίκες, τρία παιδιά, έντονα νεανικά χρόνια στο Παρίσι, θλιβερή μοναξιά στα γεράματα. Μ ε γενναιοδωρία, χιούμορ και επιδεξιότητα ο Ρίχλερ συνθέτει έναν ύμνο στη ζωή.

εκδόσεις

ΠΟΛΙΣ ■

S

M

I I ·

στην αγορα

ΤΑ ΕΜΠΟΡΙΚΟΤΕΡΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

15.04-14.05 2003

ΝΙΚΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ

Η αναλαμπή κέδρος

2

Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

Άλμπατρος πατακης

3

1

Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

Στον ίσκιο των πουλιών καλεντης

4

1. ΓΙΑΛΟΜ

Στο ντιβάνι ΑΓΡΑ

5

1. ΓΙΑΛΟΜ

Όταν έκλαψε ο Νίτσε αγρα

6

Γ. ΚΥΡΤΣΟΣ

0 μυστικός πόλεμος των εξουσιών κα

ΓΚ. ΓΚ. ΜΑΡΚΕΣ

Ζω για να τη διηγούμαι λιβανης

Σ. ΠΡΕΣΦΙΛΝΤ

Οι πύλες της φωτιάς πατακης

7

Μ. ΜΕΪΜΑΡΙΔΗ

Οι μάγισσες της Σμύρνης καςτανιωτης

8

Δ. ΚΑΜΠΟΥΡΑΚΗΣ

Μια σταγόνα ιστορία πατακης

Γ. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ

0 λαβύρινθος καςτανιωτης

9

10

Κ. ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗΣ

Τα καπάκια καςτανιωτης

X. ΧΟΜΕΝΙΔΗΣ

Υπερσυντέλικος εστία

Ρ. ΓΑΛΑΝΑΚΗ

0 αιώνας των λαβυρίνθων καςτανιωτης

ΤΖ. ΕΥΓΕΝΙΔΗΣ

Middlesex libro

Τα στοιχεία παραχώρησαν τα βιβλιοπωλεία: Αθηνά-Κορυδαλλός, Αρκτούρος-Σπάρτη, Βαγιονάκης-Αθήνα, ΔιάλογοςΒόλος, Διάμετρος-Χαλκίδα, Δωδώνη-Γιάννινα, Ειρμός-Δράμα, Ελευθερουδάκης-Αθήνα, Ενδοχώρα-Αθήνα, Εστία-Αθήνα, Ευριπίδης στη Στοά-Χαλάνδρι, Ζαφειρίου-Νέα Λιόσια, θεωρία-Ζάκυνθος, Ιανός-θεσσαλονίκη, Κουκίδα-Κόρινθος, Κεντρί-θεσσαλονίκη, Κίντος-Κορωπί, Κρομμύδας-Χίος, Λαμπρινού-Ρέθυμνο, Λέσχη του Βιβλίου-Αθήνα, Λοξίας-θεσσαλονίκη, Μαθέ-Καλλιθέα, Μιχαλάς-Αθήνα, Μπεθάνης-Μέγαρα, Μυλωνάς-Πειραιάς, Παράμετρος-Χολαργός, Πατάκης-Αθήνα, Το Δέντρο-Ρόδος, Φολόκας-Παλαιό Φάληρο.

διαβάζω ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Γραμματεία σύνταξης: Λίνα Πανταλέων (210-33.01.239) Λογιστήριο: 210-33.01.241 Διαφημίσεις: 210-33.01.313 Συνδρομές: 210-33.01.315, 210-33.01.241 Fax: 210-33.01.315 e-mail: diavazo@ath.forthnet.gr http: www.translatio.gr./diavazo Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βασίλης Καλαμαράς, Λάμπρος Κουλελής, Ηρακλής Πα­ παλέξης, Βάσω Σπάθή Υπεύθυνη οικονομικών: Βάσω Σπάθή

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Συνδρομές: Αθανασία Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Καλλιτεχνική επιμέλεια-dtp: Μαρία Ζαχαριουδάκη (210-38.21.700, nnz-dtp@otenet.gr) Επιμέλεια-διόρθωση: Λένια Μαζαράκη, Δέσποινα Ράμμου Φωτοστοιχειοθεσία: Έλλη Χατζόγλου Φιλμ-μοντάζ-εκτύπωση: Δ. Πρίφτης & Υιοί ΟΕ, Σωνιέρου 6 (210-52.32.323) Διανομή: Πρακτορείο διανομής τύπου Ευρώπη ΑΕ, Αμφιαράου 15-17 (210-51.99.900) Ιδιοκτησία: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ Ε.Ε. Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «διαβάζω», Α. Μεταξά 26, Αθήνα 106 81, Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου», Λασσάνη 9 (2310-237.463) Φωτογραφία εξωφύλλου: Δημήτρης Τσουμπλέκας

ΔΙΑΒΑΖΩ 13

ακούς εκεί...

ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΑ

© Το ότι ο εκδότης μου συνεχίζει να εκδίδει ανελλιπώς τα βιβλία μου οφείλεται μόνο στη λογοτεχνική τους αξία ή και στην παρατετα-

μένη φήμη μου, η οποία μου εξασφαλίζει ένα είδο ς ασυλίας; Α ξίζω οτο ακέραιο την αποδοχή που εισπράττω από τον εκδότη μου, την κριτική και το αναγνωστικό κοινό που τα διαβάζει; Π ώ ς θα υποδε­ χτούν ένα βιβλίο μου οι κριτικοί λογοτεχνίας αν δεν εμφανίζομαι ε­ γώ ω ς ο συγγραφέας του, αλλά ένας άγνωστος πρωτοεμφανιζόμενος; θα το διαβάσει το αναγνωστικό κοινό όπως έκανε στο παρελ­ θόν ή μπροστά στο ανέγνωρο όνομα του εξωφύλλου θα το προσπεράοει;

Αυτά τα ερωτήματα βασάνιζαν γνωστό συγγραφέα με αρκετά και κα­ λά βιβλία στο ενεργητικό του (το πρώτο σε νεοσύστατο τότε εκδοτι­ κό οίκο, τα άλλα σε μεγάλο εκδοτικό μαγαζί). Το τελευταίο ήταν ήδη έτοιμο και σύμφωνα με δική του ομολογία δεν ήταν ούτε ανώτερο ούτε κατώτερο από τα προηγούμενα. Εμπιστευόμαστε την κρίση του διότι έχει επίγνωση της πραγματικής αξίας του. Ποτέ δεν υπαινίχθηκε δημοσίως ή ιδιω τικώς ότι είναι μεγάλος συγγραφέας. Και η σπάνια για συγγραφείς αυτογνωσία του τον οδήγησε στην απόφαση να βάλει σε εφαρμογή το παράτολμο σχέδιό του. Έστειλε με ψευδώνυμο σε πέντε φαμόζους εκδοτικούς οίκους, ε­ κτός του δικού του, τα χειρόγραφα του νέου βιβλίου του —του πρώ­ του υποτίθεται- τη συνοδεία επιστολής στην οποία εξηγούσε μεταξύ άλλων πόσο ευ­ τυχής θα ήταν εάν εξέδιδ αν σε βιβλίο την πρώτη λογοτεχνική του προσπάθεια. Στο τέλος της επιστολής έγραψε όνομα, το τηλέφωνο και τη διεύθυνσή του -στην πραγ­ ματικότητα ενός έμπιστου φίλου- σε περίπτωση που θα ήθελαν να επικοινωνήσουν μαζί του. Και περίμενε τις ετυμηγορίες. Έζησα ξανά, ομολογεί, υπό διαφ ορετικές φυσικά συνθήκες, την αγωνία των νέων συγγραφέων, θα το απορρίψουν, πριν καν το διαβάσουν, δεδομένου ότι δε μ ' έχει συστήσει κάποιος επιφανής; θα διαβάσουν τα χειρόγραφα ή μόνο την αρχή και το τέλος, όπως έχω ακούσει ότι κάνουν; θα περάσω τις προκαταρκτικές εξετάσεις για να διαβάσουν και το υπόλοιπο βιβλίο; θα μου ζητήσουν τάχα να πληρώσω την έκδο­ σή του διότι αυτή είναι η πολιτική του εκδοτικού οίκου; Αυτά και άλλα πολλά σκεφτό­ μουν μέχρι που ήρθε -ύστερα από μή νες- η πρώτη απάντηση ταχυδρομικώς.

Αγαπητέ κύριε τάδε, δυστυχώς το εκδοτικό μας πρόγραμμα είναι πλήρες για ενάμιση χρόνο από σήμερα και ω ς εκ τούτου δεν είμαστε σε θέση να προχωρήσουμε στην έκ­ δοση του βιβλίου σας κ.τ,λ. Ακολούθησε κι άλλη αρνητική επιστολή με το ίδιο περί­ που περιεχόμενο. Στις τηλεφωνικές συνομιλίες του με τους άλλους δύο εκδοτικούς οίκους οι απαντήσεις ήταν ήξεις αφήξεις, δηλαδή με ευγενικό τρόπο: παράτα μας, έ­ χουμε κι άλλες δουλειές. Από τον πέμπτο σιγή ιχθύος... Εκείνο που κατάλαβε ο γνωστός λογοτέχνης ήταν ότι: α) τα περισσότερα υποβαλλόμε­ να βιβλία δε διαβάζονται καν από το αρμόδιο επιτελείο -α ν διαθέτει- του εκδοτικού οίκου, β) η λογοτεχνική αξία ενός υποψήφιου προς έκδοση βιβλίου δε λαμβάνεται

14 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

σοβαρά υπόψη, γ) αν η υπόθεοη του βιβλίου δεν είναι καρυκευμένη με έρωτες, προ­ δοσίες, σεξ, μεταφυσικές ανησυχίες, εξωτισμό και περιπλανήσεις των ηρώων ανά τις πόλεις του κόσμου, δεν έχεις πολλές ελπίδες και δ) αν δεν έχεις μπάρμπα στην Κο­ ρώνη... μαύρο φίδι που σ' έφαγε. Γιο να λέμε και του στραβού το δίκιο, ισχυρίζεται ο απορριφθείς πλην όμως γνωστός

και καταξιωμένος συγγραφέας, στο πρώτο βιβλίο μου δεν ταλαιπωρήθηκα διόλου. Το υπέβαλα και σε έξι μήνες, χωρίς να πληρώσω, τότε, ούτε δραχμή, ήταν στους πά­ γκους των βιβλιοπωλείων. Όσο για το τελευταίο, μόλις ανακοίνωσα στον εκδοτικό μου οίκο ότι θα τους παραδώ­ σω τα χειρόγραφα, η απάντηση, χωρίς να το διαβάσουν, ήταν: Το συντομότερο δυνα­ τόν για να προλάβουμε να κυκλοφορήσει προς το τέλος του 2003.

Όπως αντιλαμβάνεστε, δε θα αποκαλύψουμε το όνομα του συγγραφέα. Δεσμευόμα­ στε από την υπόσχεση που μας απέσπασε. Κάποτε, δε γνωρίζουμε πότε, θα το κάνει ο ίδιος δίνοντας συνέντευξη Τύπου. Και τότε θα ακούσουμε κι άλλες γαργαλιστικές λεπτομέρειες. © Μ ε αφορμή την πρόσφατη τεσσαρακοστή επέτειο της δολοφονίας του Γρηγόρη Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη παραθέτουμε ένα απόσπασμα από παλιά συνέντευξη του Ντίνου Χριστιανόπουλου στον Γιώργο Χρονά, η οποία κυκλοφόρησε πρόσφατα σε βι­ βλίο από τον εκδοτικό οίκο «Οδός Πανός». Σας συγκίνησε η δολοφονία της πριγκίπισσας Νταϊάνας;

Όχι, δεν ξέρω ποια είναι αυτή. Δεν μ’ ενδιαφέρει η περίπτωση καθόλου. Εκείνο που με συγκίνησε, βέβαια, είναι η δολοφονία του Λαμπράκη. Το 1 96 3 στη Θεσσαλονίκη, και για την οποία έγραψα ένα ποίημα που το θεωρώ από τα σημαντικότερα. Αλλά κυ­ ρίως μου έθεσε θέμα τιμής και συνειδήσεως. Δηλαδή όταν ένας ιδεολόγος σκοτώνε­ ται για την ιδεολογία του και γω τρέχω από δω κι από κει, αισθάνθηκα πάρα πολύ ά­ σχημα. Αυτή η δολοφονία με επηρέασε πολύ στη ζωή μου και χαίρομαι που αποτυπώ­ θηκε σε ένα από τα ποιήματά μου. Και μάλιστα, μια παρένθεση, είχα ένα θείο αρκετά πλούσιο, που με σπούδασε κιόλας, γιατί εγώ ήμουν πάμφτωχος. Αυτός ήταν ξενοδό­ χος, είχε ένα ξενοδοχείο ακριβώς στο σημείο που δολοφόνησαν τον Λαμπράκη και ό­ ταν επέπεσαν όλοι εκείνοι οι μπράβοι και τον πατούσαν, μισοπεθαμένο πια, κατέβηκε ο θείος μου από το ξενοδοχείο και τον πήρε στην αγκαλιά του και τον έσωσε από τα αλλεπάλληλα κλωτσοπατήματα που δεχόταν ο άνθρωπος. Τον πήρε μέσα στο ξενοδο­ χείο και από κει ήρθε ο Ερυθρός Σταυρός και τον μετέφερε μισοπεθαμένο... W

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 15

χωρίς λογοκρισία

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΛΕΞΗ ΖΗΡΑ

Ο πρόσφατος πόλεμος στο Ιράκ ή, κατά τους ζηλωτάς της υπερατλαντικής αυτο­ κρατορίας, η αναμορφωτική χειρουργική επέμβαση που της ανέθεσε να φέρει εις πέρας ο θ εός της χριστιανοσύνης αναθέρμανε και ενεργοποίησε και στα καθ' ημάς ένα πανάρχαιο ζήτημα που πολλοί νόμιζαν ότι είχε οριστικά και αμετάκλητα εκπνεύσει. Εννοώ το ζήτημα των σχέσεων που μπορεί να έχει σήμερα η τέχνη με την πολι­ τική. Και μάλιστα όχι τόσο την πολιτική και τις ανάλογες ιδ έες ως θέμα και υλικό της τέχνης, αλλά κυρίω ς την πολιτική ω ς έκφραση μιας ορισμένης ηθικής στάσης

Μήπως ο παλίμπαις κ. Π. Κόχουτ είναι μια κάποια λύση; των καλλιτεχνών, λογοτεχνών και λογιών απέναντι στα γεγονότα που συντελούνται γύρω τους - τι σόι «παγκόσμιο χωριό» είμαστε διαφορετικά; Το αστείο είναι ότι τη σχέση αυτή οι περισσότεροι νεο-σκεπτικισ τές και επω φ ελώ ς εκσυγχρονιζόμενοι «πνευματικοί ηγέτες μας» την είχαν ήδη εξορίσει από την επικράτεια της τρέχουσας λογοτεχνικής ζω ής, θεωρώντας πως πρόκειται για φαινόμενο κατά κάποιο τρόπο δηλωτικό ενός περιορισμένου ιδεολογικού ορίζοντα, μιας ορισμένης χρονικά στιγ­ μής αλλά και μιας στενής αντίληψης αναφορικά με τα θέματα και τους τρόπους διαπόρευσης της τέχνης, εν τω συνόλω!1 Στο σχόλιο του Φεβρουάριου στο διαβάζω είχα διατυπώσει την άποψη, την οποία και εξακολουθώ να υποστηρίζω, ότι «από τη στιγμή που ο συγγραφέας γίνεται, κα­ λώ ς ή κακώς, δημόσιο πρόσωπο και μετράει η γνώμη του, είναι αδύνατο να οχυρώ­ νεται πίσω από μια ανύπαρκτη αθωότητα. Είναι υπεύθυνος ακόμα και για τη σιωπή του». Αυτό προφανώς δε σημαίνει ότι οι συγγραφείς είναι ταγμένοι να υπερασπίζο­

νται ή να καταδικάζουν μια πολιτική υπόθεση, κάνοντάς τη μέρος του έργου τους. Αλλά είναι υπεύθυνοι για την όποια επιλογή τους, ω ς οντότητες που ζουν εντός τό­ που και χρόνου- ω ς ενεργοί πολίτες τελικά και όχι ω ς παθητικά χειραγωγούμενα.2 Έτσι, ομολογώ πως με αιφνιδίασε η κατακλείδα της επιφυλλίδας του φίλου Βαγγέλη Χατζηβασιλείου στη «Βιβλιοθήκη» της Ελευθεροτυπίας (τχ. 253, 25 Απριλίου) όπου, διαπιστώνοντας την έκλειψη της πολιτικής και του πολιτικώς στοχάζεσθαι από τη νε­ ότερη πεζογραφική παραγωγή -κάτι που νομίζω ότι δεν ισχύει ως απαράβατος κα­ νόνα ς- καταλήγει λέγοντας ότι οι συγγραφείς δεν είναι υποχρεωμένοι να προβαί­ νουν σε πολιτικές δηλώσεις, παίρνοντας θέση «σε οποιοδήποτε (σημαντικό ή όχι) πολιτικό θέμα ανακύπτει». Υποχρεωμένοι δεν είναι, συμφωνώ, αλλά τη νοικοκυρίστικη και ολίγον χατζηαβάτικη

16 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

τακτική να μη λέμε τη γνώμη μας, σκυμμένοι με προσποιητό καλογερίστικο πάθος στο έργο μας και ουσιαστικά φοβούμενοι ότι κάτι τέτοιο θα χαλάσει την επικοινωνιακή μας εικόνα - ε, αυτή την τακτική δεν μπορώ να μην την υπογραμμίσω, θα έλεγα, λοιπόν, πως όσοι μπορούν να μιλούν και να λένε ουσιώδη πράγματα, ανάμεσα στα οποία και πράγματα που αφορούν την πολιτική, ας μιλούν. Ακόμα και αν υποστηρί­ ζουν θέσεις φιλοπόλεμες όπως αυτές με τις οποίες μας φιλοδώρησε στην πρόσφα­ τη επίσκεψή του ο παλίμπαις κ. Πάβελ Κόχουτ, ισχυριζόμενος ότι ο αμερικανοβρετανικός αρμαγεδδώνας ενέσκηψε στο Ιράκ για να προσφέρει στους εμπλουτισμέ­ νους με... ουράνιο κατοίκους του τη δυνατότητα να διαχειριστούν την ελευθερία τους!3 Απαντήσεις σε όλα δεν υπάρχουν όμως και οι ερωτήσεις δεν έχει νόημα να γίνονται εν κρυπτώ, μπροστά στο ναρκισσιστικό μας καθρέφτη... m ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Κυκλοφορεί γενικώς μια βλακώδης αντίληψη ότι η λογοτεχνία που υπηρετεί κάποιες ιδέες είναι κακή λογοτεχνία. Κι αυτό λόγω του ότι οι ιδέες, υποτίθεται, δεσμεύουν την ελευθερία της φαντασίας! Νομίζω πως δε χρειάζεται να επανέλθω στο αυτονόητο ότι κανένα σημαντικό έργο δεν παράχθηκε από το πουθενά, κι ότι ακόμα κι αυτοί οι περίφημοι αυτοματισμοί της φαντασίας έχουν κάποιες ιδεολογικές συντεταγμένες. Εννοείται, η στράτευση και η απαξίωσή της δε συνιστούν από μόνες τους επαρκές στοιχείο αξιολόγησης ενός έργου. Συνιοτούν όμως ένα τεκμήριο εκτίμησης της προσωπικής στάσης ενός συγγραφέα. Για να μην τα ισοπεδώνου­ με όλα...

2. «Πρέπει οι καλλιτέχνες σήμερα να πάρουν θέση;» ρωτά ο Ν. Φ. Μικελίδης το γνωστό σκη­ νοθέτη Σπάικ Λι. «Φυσικά. Γm i ζούμε μια συγκλονιστική, τρομακτική θα έλεγα περίοδο. Ο υ­ πόλοιπος κόσμος πρέπει να γνωρίζει ότι δεν συμφωνούν όλοι οι Αμερικανοί με τον Μπους» (περ. Ξ, τχ. 629, 26-27 Απριλίου 2003, σ. 58). Υποθέτω ότι αν γινόταν μια παρεμφερής ε­ ρώτηση προς τον κ. Δ. Ν. Μαρωνίτη, θα απαντούσε με τη μεσοβέζικη εκσυγχρονιστική φρά­ ση: «Οι ποιητές και η ποίηση δεν τα πάνε και τόσο καλά με την τρέχουσα πολιτική και τους τρέχοντες πολέμους» [Το Βήμα, 6 Απριλίου 2003).

3. Δε διάβασα τη συνέντευξη που έδωσε στην εφ. Ελευθεροτυπία, αλλά έχω υπόψη μου αυτή της εφ. Η Κυριακάτικη Αυγή (26 Απριλίου 2003) με την Πόλυ Κρημνιώτη, όπου ο πάλαι ποτέ συντάκτης της «Χάρτας 77» αποδέχεται τη βία, αν αυτή είναι για το καλό ενός λαού. Δηλαδή, λίγο απέχουμε από ένα καινούριο θεολογικό δόγμα, για το ποιος εγγυάται το καλό και ποιος το κακό...

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 17

ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΜΙΚΑ ΚΡΑΝΑΚΗ

...avaient I’oeil bleu... Κι ο Ρεμπό, πατριώτης κι επιμελής μαθητής, επαναλαμβά­ νει το μάθημα: «Απ’ τους γαλατικούς μου προγόνους πήρα τη γαλανόλευκη ματιά... Το ντύσιμό τους το βρίσκω εξίσου βάρβαρο με το δικό μου. Ό μως τα μαλλιά μου, δεν τα πασαλείβω βούτυρο» (Εποχή στην Κόλαση). Στους ίδ ιους χρόνους περίπου, μα σ' άλλους τόπους και σ' άλλη κόλαση, τα μαύρα μαθητούδια των μαύρων της αποικιο κρατούμενης Αφρικής διάβ αζα νσ το σχολείο

Nos ancetres les Gaulois... την Ιστορία της Γαλλίας και τη δική τους και μάθαιναν πως «οι-πρόγονοί-τους-οι-Γαλάτες-είχανε-μάτια-γαλανά». Αφού το 'γράφε το βιβλίο, θα ’ταν αλήθεια. Τώρα: πώς αυτά τα στίφη των γαλατικών προγόνων μας άραξαν στην Ελλάδα και μπήκαν και στο σπίτι της Σουρμελή; Τους έφ ερε ο θείος μου, ο μπαρμπα-Μήτσος. Εκτός απ’ το χιούμορ, την ευγένεια που είχε και τη μεγάλη του αδυναμία σε μένα, αν και δεν ήμουνα παιδί του, ήταν γαλλόφιλος φανατικός, Γαλλία iiber a lles, αντι­ πρόσωπος μιας μεγάλης γαλλικής χαλυβουργίας, της εταιρ εία ς Schneider, όπως ο­ νομάστηκε από δυο αδερφούς που ανέπτυξαν σε βιομηχανία μεγάλη, το 19ο αιώ­ να, μια παλιά φάμπρικα του Creusot. Σ ’ έναν τοίχο του γραφείου του υπήρχαν πλάι πλάι δυο τεράστιοι πίνακες με χρυσή κορνίζα. Ο ένας θυμόταν το γνωστό Εσπερινό του Μ ιγιέ και παρίστανε ένα ζευγάρι γεωργών μπροστά στα άροτρα της δουλειάς τους. Από κάτω έγραφε: «Η δουλειά για την ειρήνη». Ο άλλος έδειχνε φαντάρους του 1 91 4 -18 να γεμίζουν τα κανόνια με οβ ίδες κι από κάτω διάβαζες: «Ο αγώνας για τη νίκη». Δώρα, πιθανόν, της εταιρ εία ς προς τον αντιπρόσωπό της. Ήταν συνδρομητής στην Illustration που είχε ένθετο τη μικρή Illustration με τις θε­ ατρικές και λογοτεχνικές επιτυχίες του Παρισιού - S a ch a Guitry, Paul Bourget, Pierre Benoit κ.ά. Για τις δουλειές του, πηγαινοερχόταν δυο τρεις φορές το χρόνο στο Παρίσι κι έφ ερνε πλάκες φωνογράφου με τα τραγούδια της Ζοζεφίνας Μπέκερ και βιβλία πολυτελέστατα δεμένα. Μολιέρο, Άπαντα Ανατόλ Φρανς, σ ’ έκδοση κομ­ ψότατη, όπως ταίρια ζε στον Προυστ και στον Μπεργκότ. Εμένα μου ’φερνε φορέ­ ματα. Είχα εγκατασταθεί στο σπίτι πολύ μετά τις δυο πιανόλες, τη μια με τα πεντάλ, στο πρώτο πάτωμα, και την άλλη, στο δεύτερο, που έπα ιζε μόνη της με ηλεκτρική πρί­ ζα. Προτιμούσα, βέβαια, την πρώτη: έβαζα τα δάχτυλα πάνω στα τάστα κι είχα την ψευδαίσθηση πως έπαιζα εγώ. Στο κάτω μέρος υπήρχαν δυο μεγάλα πεντάλ, όπως στο ποδήλατο του κύκλωπα Πολύφημου, φαντάζομαι. Τα πατούσες, ο κύλινδρος που είχες βάλει γύρ ιζε και σου ’ π αίζε ό,τι είχε ς διαλέξει, όχι μόνο κομμάτια για

18 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

πιάνο, τη μεγάλη Πολωνέζα του Σοπέν, τη Δωδέκατη Ραψωδία του Λιστ, αλλά και ό­ π ερ ες διασ κευα σμ ένες για πιάνο - Γουλιέλμο Τέλο, Σεμίραμ ι, Λ ακμέ, Κάρμεν. Μπροστά, κάτω κάτω στην πιανόλα, είχε δυο ποδαράκια χάλκινα, σαν της πάπιας. Όταν τελείωνε το κονσέρτο, τους φορούσα κάτι τσουράπια από κόκκινη τσόχα για να μη σκονίζονται. Άκουγα, άκουγα με τις ώ ρες, γινόμουν ένα με τον ήχο, άλλη, άυλη, αλλού, ο θεός γινόταν ένα με τη μουσική, ευτυχία του ανθρώπου. Α, φονιάδες όλου του κόσμου, πώς μπορείτε, πώς Ντάμπλουγιου. Πολλά κομμάτια απ' το ρεπερτόριο της πιανόλας είχαν εξελληνιστεί. Η Γκέισσα, μια γαλλική οπερέτα, είχε εξελληνιστεί, φαίνεται, ω ς εξής στην επιθεώρηση «Παναθήναια» του 1913: «Κατηγορούν τον υπουργό των ναυτικών αδίκω ς ότι δεν είναι έμπειρος, αλλ' είναι Εμπειρικός».

Δεν μπορώ να το τραγουδήσω τώρα, στο χαρτί, είχα μάθει όμως πολλά τέτοια ελληνο-γαλλικά νούμερα. Η μεγαλύτερη επιτυχία μου είναι η γαλλική M a rseilla ise που τραγούδησα με... ελληνικά λόγια κάποιου Έλληνα εκ Ρωσίας. Δοκιμάστε, θα δείτε: «Ω-παιδιά-μου ορ-φα-νάαα-μου σκο-ρπισμέ-να-δω-και κει. Υ-βρισμέ-να-δι-ι-ωγμένα Α π ' τα έ-θνη-πα-α-νοικεί»

Το τραγούδησα για τη ραδιοφωνική διασκευή που εί­ χα κάνει στους Φιλέλληνες. Συνεργαζόμουν τότε ω ς παραγωγός στη χάση και στη φέξη σ' ένα πρωτοπο­ ρια κό πρόγραμμα της Fra nce-C u ltu re «A telier de CrSation Radiophonique» (ACR). To ελληνο-γαλλικό τραγούδι ακουγόταν στο τέλος του ταξιδιού, στην άφι­ ξή μας στο Παρίσι, στο «θάλαττα, θάλαττα» των μυρίων εκείνων υποτρόφων του 194 5 . Ακόμα ακούω τα γέλια των τεχνικών στη μετάδοση. Ο γα λ λ ό φ ιλ ο ς θ ε ίο ς μου έφ ε ρ ε στο σ πίτι και τη m ademoiselle Elise Dufaux, με τη διαφορά πως δεν ήταν γαλατικής, μα γαλακτικής καταγωγής, γέννημα και θρέμμα μιας γειτονικής επαρχίας, της Ελβετίας, φημισμένης για τα «γαλακτικά» της προϊόντα. Είχε κά­ τασπρα μαλλιά και κόκκινα μάγουλα και κυκλοφορού­ σε πάντα μ' ένα ροζ ομπρελίνο γιατί στην Ελλάδα έχει πάντα θερμοκρασία 40 βαθμών. Την αγάπησα με το πρώτο και αμοιβαίως. Μου 'λεγε ιστορίες, μου μάθαινε τραγούδια και διάφορα παιχνί­ δια, με πήγαινε περίπατο στο Πολύγωνο, άρχισα να διαβάζω, να γράφω και να μιλάω, κατ' ανάγκην, γαλ­ λικά, γιατί εκείνη ναι μεν καταλάβαινε λίγα ελληνικά, αφού τ' άκουγε απ' όλους όλη μέρα, αλλά δεν τα μι­ λούσε. Σιγά σιγά, περάσαμε σ' ανώτερες μορφές πά­ λης, σε μαθήματα στιλ, πώ ς να γράφουμε όχι μόνο

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 19

σωστά, σύμφωνα με τη γραμματική, αλλά και ωραία. Φερ' ειπείν, στο κεφάλαιο «Ει-

κόνες-και-Μεταφορές», το Cours de Style έλεγε πως μου απαγορεύεται να γράφω «το-άρμα-του-κράτους-πλέει-πάνω-σε-ηφαίστειο» γιατί ένα άρμα δεν είναι πλεούμε­ νο, κι αν έπλεε δε θα 'ταν πάνω σε ηφαίστειο. Γι' αυτό κι εγώ δεν έγραψα ποτέ

μου για ηφαίστεια. Τα λογοτεχνικά μου πρότυπα, λοιπόν, ήταν και είναι γαλλικά. Πού να βρω κάτι αντί­ στοιχο στα Νεοελληνικά Αναγνώσματα του σχολείου, μια ώρα τη βδομάδα, σε παγε­ ρά καθαρεύουσα. Ακόμα και στη Διάπλαση των Παίδων, τα μυθιστορήματα -Ιούλιος Βερν, Αλφόνς Ντοντέ, Μαρκ Τουέιν, Ντίκενς κ.λπ.- ήταν μεταφρασμένα -αριστοτε­ χνικά- απ' τον Ξενόπουλο που η αγγλόφωνη κυρία Δέλτα Πηνελόπη κατηγορούσε δριμύτατα για... ξενομανία. Αργότερα ξενιτεύτηκα. Εδώ, τώρα, αρχίζει το «Υποτροφίας», υπότιτλος «Η Παρισίων Άλωσης», μέγα ηρωικόν έπος που άρχισες να μου άδεις, Μούσα, θεά, Δεκέμ­ βρη του '45. «Ξενιτεύομαι» άλλοτε λεγόταν και «μισεύω», δηλαδή γίνομαι μισός, μι­ σός εδώ, μισός εκεί, αλλού. Όμως αυτά τα δυο «μισά» ούτε ίσα κι όμοια είναι ούτε αντίθετα. Είναι διαφορετικά, αλληλοσυμπληρώνονται, σαν τα κομμάτια από κείνο το παιδικό παιχνίδι των «κύβων», το λεγόμενο αγγλοελληνιστί «παζλ», όπου πρέπει να ταιριά ζεις διάφορα κομμάτια για να σχηματίσεις την εικόνα στο σύνολό της. Όπως κάθε μετανάστης, έφυγα χωρίς να ξέρω αν και πότε θα γύριζα πίσω. Ή μάλ­ λον, νόμιζα την ξενιτιά προσωρινή. Ωστόσο, γρήγορα άρχισα να γράφω και να δη­ μοσιεύω γαλλικά. Το 1 9 4 9 με προ σέλα βε το Κέντρο Ε π ισ τημονικής Έ ρευνα ς (CNRS) όπου έμεινα επτά χρόνια. Παντρεύτηκα Γάλλο. Το 1 96 7 διορίστηκα στο νε­ οσύστατο τότε Πανεπιστήμιο της Ναντέρ, τομή κι επανάσταση όχι μόνο στην ακαδη­ μαϊκή παράδοση της Γαλλίας, αλλά και στην κοινωνία της, όπ ω ς φάνηκε το Μάη του '6 8. Πώς να γυρίσω στην Ελλάδα; Το «νόστιμον ήμαρ» το 'βρισκα λιγότερο νό­ στιμο. Αφήνω τις χουντικές και άλλες περιπέτειες. Συμπέρασμα: «Μόνο το προσω­ ρινό διαρκεί», λέει μια γαλλική παροιμία. Στην Ελλάδα πέρασα τα παιδικά κι εφηβι­ κά μου χρόνια. Την έζησα σε πρώτο πρόσωπο, μ' ένα εγώ πρώτο και πρωταρχικό. Τη Γαλλία, εκτός απ ' τη γλώσσα, την έζησα μ' ένα δεύτερο, με την αρχή της πραγ­ ματικότητας, τα λεγάμενα «αντικειμενικά» κριτήρια. Κι ίσως γι' αυτό τα θεωρητικά κείμενα τα γράφω γαλλικά, ενώ λογοτεχνία προτιμώ να γράφω ελληνικά. Κι η περι­ βόητη «ελληνικότητα» του σχετικού καβγά είναι απ' τη φύση της ατομική. Άλλη η «ελληνικότητα» του πιανίστα, λ.χ. του Βασιλάκη, κι άλλη του υποψήφιου βουλευτή (βάλτε όποιο όνομα θέλετε). Άλλη του Μακαρέζου κι άλλη η δίκιά μου. Ου, μεγάλη ιστορία, θα την πω άλλη φορά. Σήμερα, θέλω να βγάλω μόνο απ' τη βαλίτσα κάτι μικρο-ενθύμια απ' το ταξίδι μου στη χώρα των Γαλατών. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ... Hi

ΤΟ

διαβάζω

στον κυβερνοχώρο

www.translatio.gr/diavazo e-mail: diavazo@ath.forthnet.gr

20 ΔΙΑΒΑΖΟ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΠΑΝΟΣ ΚΑΡΝΕΖΗΣ Μικρές

ατιμίες

«Η ατμόσφαιρα που πλάθει ο Καρνέζης έχει κάτι από Μάρκες, κάτι από Φελίνι, κάτι από Μπλίξεν. Κάτι μαγι­ κό, φευγάτο και εξωπραγματικό, μπουφόνικο ή γοτθικό, κάτι ασεβές που καθόλου δεν θυμίζει greek folklore. Υπάρχουν μάλιστα στιγμές που φέρνει στον νου εικόνες που έχουμε δει στον ανεξάρτητο αμερικανικό κινηματο­ γράφο ή στα cult σίριαλ όπως τα Twin Peaks. Αυτό είναι το επίτευγμά του: ότι το βιβλίο του έχει χρώμα χωρίς να είναι γραφικό». ΜικέλαΧαρτουλάρη- ΤαΝέα

«Ήρωες στέρεοι οι κάτοικοι ενός ελληνικού χωριού που ο κ. Καρνέζης γνωρίζει και επινοεί με χαρισματικές συντε­ ταγμένες μεγάλου παραμυθά Για πρώτη φορά ύστερα από πολύ καιρό Βιαζόμουν ν’ ανοίξω τα βράδια νεοελλη­ νικό βιβλίο για να καταποντιστώ ηδονικά στα εξαίσια βά­ ραθρα του Πάνου Καρνέζη». Γιάννης Ηανθούλης - Ελευθεροτυπία

«Ο Πάνος Καρνέζης θέλει να αναδείξει τη σιωπή και την ψεύτικη αθωότητα. Δεν καταγγέλλει. Με ένα ύφος μαγι­ κού ρεαλισμού, που ανατρέπεται από το ρεαλισμό, παρα­ τηρεί τους ήρωές του, τους διερευνά και τους φέρεται με­ γαλόψυχα, χωρίς να τους υποτιμά Τους αντιμετωπίζει σαν ένα μικρόκοσμο, ο οποίος αγνοεί τον υπόλοιπο, έξω απ’ αυτόν, κόσμο, που η σκληρή πραγματικότητα νικά τη μαγεία του». Δήμητρα Ρουμπούλα - Έθνος «Ο Πάνος Καρνέζης έρχεται στην ελληνική εκδοτική παραγωγή από τη Βρετανία Ο τύπος επεφύλαξε εκεί ενθουσιώδη υποδοχή στο βιβλίο του - και όπως αποδεικνύεται δεν είχε διόλου άδικο. [...] Κι αν η αφηγηματική στρατηγική του Καρνέζη ενισχύεται κατά διαστήματα από μιαν ιδιαίτερα διακριτική και πολύ έμμεση ειρωνεία, σε ένα κλίμα ελέγχου και συνάμα κατανόησης και του πλέον δύστροπου ή επι­ κίνδυνου πάθους, τούτο ασφαλώς μόνο θετικούς πόντους έχει να προσθέσει στο βιβλίο του, που σίγου­ ρα θα ερεθίσει, πέραν της διεθνούς του πορείας, και τον έλληνα αναγνώστη». Βαγγέλης Χατζηβασιλείου - Ελευθεροτυπία «Πρωτοεμφανιζόμενος ο Πάνος Καρνέζης με το βιβλίο του Μικρές ατιμίες. Η παρουσία του πρώτου βι­ βλίου ενός άγνωστου συγγραφέα έγινε αισθητή με τον τρόπο που γίνονται -ή θα έπρεπε να γίνονταιγνωστές όλες οι προσπάθειες που αξίζει να προσεχθούν: από στόμα σε στόμα». Όλγα Σελλά - Καθημερινή

|Ελληνικά] γρ ά μ μ α τα

www.elllnikagrammata.gr

ΣΕ

ΟΛΑ

ΤΑ

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

με αφορμή ένα βιβλίο

ΑΠΟ ΤΟΝ ΒΑΓΓΕΛΗ ΠΑΝΤΑΖΗ

«Τα δε πρόσωπα αυτών πολύ ωμοίαζον με παλίμψηστα μοναστηριακά χειρόγραφα, εν οις υπό τα ευσεβή τροπάρια του μεσαιώνος διαφαίνονται εισέτι ερωτικοί στίχοι του Ανακρέοντος και της Σαπφούς»

(Εμμ. Ροΐδης, Η πάπισσα Ιωάννα)

Ένα από τα μεγάλα μυστήρια της ιστορίας των πολιτισμών είναι η απουσία σχεδόν οιασδήποτε αναφοράς π ερ ί χρισ τια νισμού στα σύγχρονα της γέννησής του συγ­ γράμματα των «εθνικών». Άσχετα από το αν ο Χριστός ήταν υπαρκτό ή όχι πρόσω­ πο, άσχετα από το πόσο ακούστηκε στην εποχή του το όνομά του, η θρησκεία που φέρει το όνομά του υπήρξε ένα ευρύτατο θρησκευτικοκοινωνικό κίνημα, που κά­ ποια στιγμή κατέκλυσε τον ελληνορω μαϊκό κόσμο και έγινε η επίσημη θρησκεία

Η κρυφή ιστορία της ανθρωπότητας του. Κι όμως, οι αναφορές των συγχρόνων του Χριστού και των πρώτων χριστιανι­ κών ομάδων στα ιστορικά κείμενα της εποχής τους είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Ένα άλλο συναφές μυστήριο είναι εκείνο της επανεμφάνισης και της κυριαρχία ς πανάρχαιων κοσμολογικών αντιλήψεων την εποχή του Μεσαίω να, αιώ νες δηλαδή μετά το ξεπέρασμά τους από τους αρχαίους Έλληνες κοσμολόγους, φυσικούς και αστρονόμους. Την υπόθεση πως η Γη είναι ένας ακίνητος επίπεδος δίσκος στο κέ­ ντρο του σύμπαντος δεν την υποστηρίζει κανείς σε κανένα σύγγραμμα μετά την ε­ ποχή των Ιώνων φιλοσόφων, οι οποίοι την είχαν ήδη σε μεγάλο βαθμό αφήσει πί­ σω τους. Πώς μπορεί να εξηγήσει κανείς αυτά τα φαινόμενα; Το μίτο για την απάντηση μας τον δίνει ο Ηρόδοτος (4.36): «γελώ δε όταν βλέπω ότι πολλοί έκαναν περιγραφ ές της γης που δεν εξηγούν τίπο­ τε λογικά, καθώ ς παριστάνουν τη γη ολοστρόγγυλη λ ες κι έχει περάσει από τόρνο, και γύρω της να ρ έ ει ο ποταμός Ωκεανός ».

Πέρα απ' αυτή την ειρω νική αναφορά, οι κοσμολογικές απόψεις αυτών των «Γης Περιόδων» κρίνονται ανάξιες για σοβαρή ενασχόληση. Συμπέρασμα: σε εποχές και χώρες που η γραφή αποτελούσε σχεδόν αποκλειστικό προνόμιο μιας τάξης μορφω­ μένων, την κρησάρα της επίσημης ιστορίας διαπερνούσαν μόνο οι ιδ έες που έκρι­ νε αξιόλογες αυτή η τάξη. Αυτό συνέβη και με το χριστιανικό κίνημα. Οι θρύλοι του φτωχού, αμόρφωτου και βασανισμένου λαού για σωτήρες και θαυματοποιούς κυ­ κ λοφορούσαν από στόμα σε στόμα, θεωρούνταν όμ ω ς ανάξιοι για την πολύτιμη

22 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

γραφική ύλη και για το μόχθο της καταγραφής. Το πολύβουο μουρμουρητό, ακόμη και οι φωνές των λαϊκών στρωμάτων σπάνια περνούσαν τα τείχη των μορφωμένων γραφέων και σχεδόν ποτέ δεν αξιώνονταν της μεταφοράς τους στο γραπτό λόγο. Μ έχρις ότου τα αγνοημένα ρυάκια έγιναν ποτάμι που φούσκωσε, ξεχείλισε, κατέκλυσε ολόκληρη την κοινωνία και παρέσυρε συθέμελα στεγανά γραφεία, γραφείς, συγγραφείς και συγγράμματα. Τα δύο παραδείγματα που αναφέραμε μας δείχνουν πόσο εσφαλμένη είναι η εικ ό­ να της μονόπλευρης κοινωνίας, μια εικόνα που συχνά διαμορφώνουμε υπό το κρά­ τος των μαρτυρημένων και «επισήμων» πηγών. Σε κάθε κοινωνία εντέλει υπάρχει έ ­ να υπέργειο και ένα υπόγειο ρεύμα. Σε κάθε κυρίαρχη άποψη αντιστοιχεί κάθε φο­ ρά η άρνησή της. Για την ακρίβεια μάλιστα τη γεννάει η ίδια η κυριαρχία ω ς αντί­ δραση στην καταστολή της. Σε άλλες περιπτώσεις η εξουσία γεννάει το αντεξουσιαστικό κίνημα με έναν περισσότερο πρωτογενή τρόπο: αποκόπτει και μεταθέτει στην περιοχή του αμαρτωλού και του απαγορευμένου ένα μεγάλο τμήμα του φυσιολογι­ κού και αναπόφευκτου, π.χ. ένα μεγάλο φάσμα της ερωτικής επιθυμία ς. Όταν κα­ ταδικάζεις σε εξαφάνιση εκείνο που δεν μπορείς εκ των πραγμάτων να εξαλείψ εις, καθώς αποτελεί μέρος της ανθρώπινης φύσης, αναπόφευκτα δημιουργείς μια πλα­ σματική αφάνεια. Καθώς όμως η αρνητική πλευρά παραμένει κρυφή, σπάνια της α­ ναγνωρίζεται το δικαίω μα του λόγου, και προπάντων του γραπτού λόγου, ο οποίο ς άλλωστε μπορεί πιο εύκολα να ελεγχθεί. Βουβή καθώς μένει, δε μας προειδοποιεί για την ύπαρξή της. Γ ι’ αυτό εκπλησσόμαστε όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια πλήρη ανατροπή ή και αντιστροφή μιας κατάστασης που ω ς τότε εμφανιζόταν μονα­ δική και αδιαμφισβήτητη. Η λογοκρισία της ανεπίσ ημης ιστορίας παίρνει δύο μορφές: της σιω πής και της κα­ ταστολής. Η πρώτη είναι ταυτόχρονα και πιο αποτελεσματική και λιγότερο αιματη­ ρή, δεν είναι όμω ς πάντοτε δυνατή. Η καταστολή είναι η πιο συνηθισμένη. Προδίδεται όμως όχι τόσο από τις διαμαρτυρίες εκείνου που καταστέλλει, όσο από τις δι­ κές της απειλές σ' αυτόν που καταστέλλει. Προνομιακός πληροφοριοδότης μας ε ί­ ναι σε τέτοιες περ ιπ τώ σ εις το ποινικό δίκαιο. Δεν έχουμε παρά να δούμε τι και πώς μια κοινωνία τιμωρεί, για να ξέρουμε την άλλη, τη σκοτεινή πλευρά της. Αν κρίνουμε από τη ζωγραφική της, η κοινωνία του Βυζαντίου ήταν μια κοινωνία α­ γίων, απαλλαγμένη από σ αρκικές επ ιθυ μίες και απολαύσεις. Η ζω γραφική όμω ς αυτή, καμωμένη για εκκλη σίες, θρησκευτικά βιβλία και τέμπλα ευσεβών, η μόνη που άξιζε να διαφυλαχτεί για τις επόμενες γενεές, δε μας λέει άμεσα τίποτε για το άλλο, το πιο διαδεδομένο και λαϊκό είδο ς ζω γραφικής που εκδηλώνεται συνήθως στα δημόσια ουρητήρια και επιχρωματίζεται άρον άρον. Αντίθετα, τα νομοθετήματα του Βυζαντίου είναι εντυπωσιακά εύγλωττα. Εγκύπτοντας κανείς σ' αυτά έχει την αίσθηση πως μισοανοίγει το καπάκι μιας καυτής χύτρας ή την καταπακτή ενός με­ σαιωνικού φρουρίου φυλακής, απ' όπου φτάνουν στην επιφάνεια βλασφημίες, οιμωγές, κατάρες και κροτάλισμα οδόντων και αλυσίδων. Ένα βιβλίο που κυκλοφό­ ρησε πρόσφατα, το Βυζάντιο - τα ερ ω τικά εγκλήματα κ α ι οι τιμω ρίες τους του πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα Γιώργου Δ. Καούρα1, ανασηκώνει το άμωμο πέ­ πλο ενός κόσμου «θεϊκού και αγγελικά πλασμένου», για να δούμε τους δαίμονες που βασάνιζαν το σώμα και το πνεύμα του. Κάτω από την επιφάνειά του θα βρει κανείς εξαγριωμένο και άναρθρο το κομμάτι εκείνο της ανθρώπινης ύπαρξης που δε χωρούσε στην έναρθρη εξαγνισμένη επιφάνεια. Οι πάμπολλες απαγορεύσεις και τιμωρίες για τη συμμετοχή σε άσεμνα θεάματα και σε κοινά λουτρά, για τη μοιχεία,

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 23

την παρθενοφθορία, την αρπαγή και το βιασμό, για την πορνεία, την αιμομιξία, την ομοφυλοφιλία και την παιδεραστία, ακόμη και για τον αυνανισμό και την κτηνοβα­ σία, με ιδιαίτερες αναφορές στους μοναχούς και τους ιερω μένους, δείχνει πόσο η κοινωνία κατατρυχόταν στο βάθος της απ' αυτό που είχε εξοστρακίσ ει από την επιφάνειά της. Προπάντων, οι ποινικές διατάξεις του Βυζαντίου, καθώ ς βρίσκονται στο σημείο της αναγκαστικής άμεσης επαφής της κρυφής με τη φανερή πλευρά της κοινωνίας, κά­ νουν σαφές αυτό που επισημάναμε από την αρχή: πως πέρα από το κυρίαρχο ρεύ­ μα η κάθε κοινωνία διατρέχεται και από ένα υπόγειο που συνήθω ς είναι το αντί­ στροφό του. Η μελέτη του παρελθόντος, αν θέλει να είναι πραγματικά διαφωτιστική και ιδίω ς αν πρόκειται να είναι απελευθερωτική για το μέλλον, θα πρέπει παράλλη­ λα με την εξέταση της επιφάνειας να καταδύεται και στα βάθη που αυτή σκεπάζει και ως εκ τούτου καθιστά σκοτεινά. Μ<

ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1. Αθήνα, εκδόσεις «Περίπλους», 2003, σ. 303.

Ε κδόσεις Π οιότητας E D U A R D SCHW YZER Καθηγητής Πανεπιστημίου

Η ΣΥΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Μετάφραση Γεώργιος Παπατσίμπας Δρ. Φιλολογίας Παύλος Χαιρόπουλος, Φιλόλογος Σχ. 8ο, δεμένο, σελ. 950 α είναι πρωταρχικός στόχος του συγγραφέα είνο να ερμηνεύσει _ , εξέλιξη _ _η της σύνταξης της Αρχαίας Ελληνικής. ’ ιστορική Αρχ· ■ Ρ Κατά κύριο λόγο ασχολείται με τη γλώσσα της κλασικής εποχής και τα πιο πολλά από τα παραδείγματα που δίνει προέρχονται από τους κλασικούς συγγραφείς. Ωστόσο πραγματεύεται εν συντομία, με παραδείγματα από τη λογοτεχνία και από άλλες πηγές, και ορισμένα α πο τα ύστερα στάδια της καθομιλουμένης, ακόμη και μέχρι τη σημερινή της εξέλιξη».

W. L. Lorimer, Classical Review

«Η Σύνταξη της Αρχαίας Ελληνικής του Ε. Schwyzer είναι από τα πιο σπουδαία αντιπροσωπευτικά έργα στο τέρμα μιας εποχής της Ευρωπαϊκής γλωσσολογίας».

J. Lohmann, Gnomon

Ε κδόσεις Π απαδημ α

24 ΔΙΑΒΑΖΩ

Προσφορά στον Πολιτισμό και την Παιδεία Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 210 36.27.318 www.papadimasbooks.gr e-mail: papadimas@atp.gr

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΚΑΤΙΑ

ΚΙΣΣΟΝΕΡΓΗ

ποι Μια κωνούργια πρόταση στην Ελληνική λογοτεχνία "... Ξυπνάω τώρα τις μνήμες με τα αρώματα τους, τα χρώματα και τις εικόνες, τις φωνές και τα γέλια στις αυγουστιάτικες φεγγαράδες, τότε που ανταλλάζαμε τις ματιές που μας έλειπαν. Οι σωστές, οι ντόμπρες, οι πέρα για πέρα αληθινές κουβέντες μας ήταν εκείνες που έκαναν οι ματιές μας. Μια ελεύθερη κατάδυση στα υγρά μας πέλαγα χωρίς αναπνευστήρα. Ό λο και πιο βαθιά στα νερά της, κόντρα στην άνωση, μετρώντας τα ανυπολόγιστα βάθη. Για μια τέτοια κατάδυση στα μάτια της, μπορούσα να κρατάω την ανάσα μου για μήνες και για χρόνια. Ό λα για χάρη αυτής της ματιάς...”

B jr

Διαβάζοντας αυτό το βιβλίο, γοητεύτηκα. Μετά c ώρες, με έπιασα να σημειώνω φράσεις τον. Κόστιζε να λες αλήθειες και η συγγραφέας τις λέει απροκάλνη και σε παρασύρει. Τελικά, η απλά ειπωμένη, αλλά ψαγ, αλήθεια είναι η πιο περίτεχνη. Και η Κιασονέργη απ’ τις καλύτερες της γενιάς της. Κέρδος το ξενύχτι, αν διαβάζεις τέτοια βιβλία. Σας το προτείνω.

Σύσση Καπλάνη, Μελωδία FM

Η σ υ ν έ χ ε ι α στα β ι β λ ι ο π ω λ ε ί α . . .

ΕΜΠΕΙΡΙΑ

ΕΚΔΟΤΙΚΗ

ΚΕΝΤΡΙΚΟ: Μεσογείων 74, 115 27 Αθήνα, τηλ. 210 7777788, fax: 210 7757757, e-m ail: empiria@otenet.gr ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑ: Ζωοδ. Πηγής & Μεταξά A. 1, 106 81 Αθήνα, τηλ. Ifax: 210 3303760

scriptorium

ΑΠΟ TON ΧΡΗΣΤΟ ΧΡΥΣΟΠΟΥΛΟ

«Αυτό δεν είναι βίωμα, αυτό είναι μια ιδέα» Γκέτε

Η ενασχόληοη με τη γραφή οδηγεί αναπόφευκτα στο ερώτημα για τη σχέση της λογοτεχνίας με τη βιωματική εμπειρία. Πέρα από τη διάκριση μυθοπλασίας και αναπαράστασης (ακόμα και για κείμενα που βασίζονται αποκλειστικά σε μια επινοημένη ιδέα) εγείρεται η απορία για το πώς, και σε ποιο βαθμό, εμπλέκεται η ζωή (ειδικότερα η εμπειρία του συγγραφέα) στη διαδικασία της δημιουργίας. Δε με απασχολεί εδώ η αυτοβιογραφία (ως επιδίωξη ή ακόμα και ως αναπόδραστη συνθή­ κη), αλλά το καθρέφτισμα του βιώματος στο έργο, επειδή έχει αξία για την αυτοσυνείδηση του ίδιου του δημιουργού. Εντέλει, το ουσιαστικό ερώτημα είναι τι μπορώ να μάθω για τον εαυτό μου και για το πώς ζω μέσα από αυτά που γράφω. Αν το λογοτεχνικό έργο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κλειδί για την κατανόηση εκφάνσεων της προσωπικότητας του συγγρα­ φέα (κάτι που συμβαίνει κατεξοχήν σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως π.χ. του Δανιήλ Χαρμς,1 που μέσα από τα γραπτά του προβάλλει μια παραδειγματική έννοια του δημιουρ-

Ο καθρέφτης του Μποντλέρ γού), τότε μήπως είναι δυνατόν κάθε συγγραφέας να στρέψει τη λογοτεχνία στον εαυτό του και να τη μεταχειριστεί σαν ένα αποτελεσματικό εργαλείο ενδοσκόπησης και αυτογνωσίας; Με αυτό το ερώτημα επιστρέφω σε όσα γράφω από μια νέα κατεύθυνση, όχι για να θέσω εαυτώ υποχρεώσεις στον τρόπο γραφής (όπως έκανε ο Μποντλέρ αξιώνοντας από τον εαυτό του: «Να ζεις και να πεθαίνεις μπροστά σε έναν καθρέφτη»), αλλά με την περιέργεια ενός α­ πείθαρχου αναγνώστη που αρνείται να τοποθετηθεί απέναντι στο λογοτεχνικό έργο, όπως α­ πέναντι σε ένα Liber Conformitatum. Αποδέχομαι, κατ' αρχάς, ότι έχει νόημα να αναζητήσω a posteriori το είδωλό μου μέσα σε ό,τι γράφω. Συνεπώς, πρέπει επίσης να παραδεχτώ ότι (παρά την όποια επιδίωξη του δημι­ ουργού) τα γραπτά όντως μορφοποιούνται μέσα από μια μυστηριώδη, άδηλη σχέση με την αποθησαυρισμένη εμπειρία του συγγραφέα, ο οποίος (έστω και ως αποτέλεσμα κρυπτομνησίας) καταλήγει να απευθύνεται στον εαυτό του (ως συνομιλητή) και να γράφει για τον εαυτό του (ως θέμα). Αυτό είναι και το νόημα της αυτιστικής μεταφοράς του Καμί, που σημειώνει στο ημερολόγιό του ότι ο δημιουργός στήνει μια θεατρική σκηνή για να ανεβεί ο ίδιος επά­ νω της υποδυόμενος τον εαυτό του, όντας παράλληλα και ο μοναδικός θεατής: - θεατή.

-Ε !

-Ε !

- Είσαι σπάνιος, θεατή.

- Πώς σπάνιος; -Σπάνιος, ναι. Δεν είσαι πολλοί. Είσαι λίγοι.

- Το κατά δύναμιν!

26 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

- Βέβαια. Έτσι όπως είσαι, μας κάνεις.2 Παρ' όλα αυτά, τι αξία μπορεί να έχει μια τέτοια επιδίωξη αυτεπίγνωσης με πεδίο τη λογοτε­ χνία; Πόσο αξιόπιστη μπορεί να είναι η μυθοπλασία ως μάρτυρας απέναντι στη ζωή; Τι ση­ μαίνει το «Έτσι όπως είσαι, μας κάνεις» του Καμί; Όταν αναρωτιόμαστε μήπως ο συγγραφέ­ ας γράφοντας ερμηνεύει ένα ρόλο, θα πρέπει (ακολουθώντας τη μεταφορά του Καμί) να αναλογιστούμε αν ένας ηθοποιός, ερμηνεύοντας επί σκηνής, μιλάει πραγματικά. Στην ουσία, το ζήτημα που τίθεται είναι πιο απλό: μάλλον έχουμε κυριευτεί πλήρως από το αίνιγμα της πλοκής. Το εμπόδιο που υψώνεται εμπρός μας δε συνίσταται στο ότι η μυθοπλασία «προ­ σφέρει στον συγγραφέα τη δυνατότητα να πει ψέματα στον εαυτό του εν όσω γράφει», ό­ πως ισχυρίζεται ο Χούλιο Γιαμαθάρες,3 αλλά στο ότι, όπως γράφει ο Τζον Μπέργκερ, η πλο­ κή είναι αδύνατον να παραλειφθεί: «Αν ήταν δυνατό να δοθεί ένα όνομα σε ό,τι συμβαίνει, οι ιστορίες θα ήταν περιττές. Αλλά, έτσι όπως έχουν τα πράγματα, η ζωή συνήθως ξεπερνά­ ει το λεξιλόγιό μας. Μας λείπουν οι λέξεις και τότε βρισκόμαστε στην ανάγκη να διηγηθούμε μια ιστορία».4 Να, λοιπόν, ποια είναι η αναγκαία συνθήκη στη σχέση του έργου με το βίωμα: το έργο τέ­ χνης δεν περιέχει όλη την εμπειρία. Κάνοντας έναν παραλληλισμό λογοτεχνίας-ζωγραφικής, επιλέγω την παρακάτω σκέψη του Γκόγια: «Ολόκληρη η ζωγραφική αηοτελείται μόνο από πράγματα που παραλείπονται και από πράγ­ ματα που τονίζονται». Μποντλέρ

Αυτός είναι ένας κανόνας που ξεπερνά τα όρια της τέχνης και στο τέλος γίνεται κανόνας συ­ μπεριφοράς και ζωής («ζω», εδώ, σημαίνει και διαλογίζομαι γύρω α­ πό το βίωμα - σημαίνει ακόμα και τη λεπτή σχέση ανάμεσα στην ε­ μπειρία και στην ερμηνεία της). Αυτή η τεθλασμένη σκέψη οδηγεί στην κατανόηση ότι το έργο τέχνης είναι ένα θραύσμα. Το λογοτεχνι­ κό έργο, ειδικότερα, δεν είναι ποτέ μια αφ' εαυτού εμπειρία (κάτι που ίσως μπορεί να ισχυριστεί κανείς μόνο για την «καθαρή» μουσι­ κή), αλλά μια κατάθεση από την οποία ο δημιουργός αποσύρεται διαρκώς. Το λογοτεχνικό έργο παραμένει ένα ατελές τοπίο με χαρα­ κτηριστικά ασαφή. Ο συγγραφέας δεν είναι σίγουρος αν προσεγγίζει κάτι που υπήρξε (ή θα υπάρξει) ποτέ οριστικά μορφοποιημένο ως τέ­ τοιο, ακόμα και τη στιγμή της σύλληψής του. Ο καθρέφτης του Μποντλέρ είναι ένα κρύσταλλο θολό. Και αν επάνω του διακρίνεται η αποσπασματική αντανάκλαση κάποιου προσώπου, τότε αυτό θα πρέπει να είναι το είδωλο του συγγραφέα, που, όμως, διαγράφεται σαν σκιά νομοτελειακώς φασματικό και ομιχλώδες. W ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Δανιήλ Ιβάνοβιτς Χαρμς [Γιουβατσόφ] (1905-1941). Ένας από τους σημα­ ντικότερους συγγραφείς της ρωσικής πρωτοπορίας. Μέλος της ομάδας OBERIU, πέθανε το χειμώνα του 1941 φυλακισμένος σε νοσοκομείο του Λένινγκραντ. Τα σύντομα, εφιαλτικά έργα του Χαρμς άρχισαν να έρχονται στην ε­ πιφάνεια τη δεκαετία του '70 αποκαλύπτοντας έναν παράλογο κόσμο με στοκ χεία από τον Κάφκα και τον Μπέκετ. Κείμενα του Χαρμς έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά από τη Μαρία Τσαντσάνογλου.

2. Αλμηέρ Καμί, Σημειωματάρια, μτφρ. Λήδα Παλαντίου, «Εξάντας», 1987.

3. Χούλιο Γιαμαθάρες, Η τέχνη του ψευδεσθαι, Ινστιντούτο θερβάντες, χωρίς χρονολογία έκδοσης.

4. John Berger, Selected Essays, «Vintage books», 2003.

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 27

από το μέλλον...

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΝΟ ΦΙΛΙΠΠΑΚΟΠΟΥΛΟ

0 Φίλιπ Ντικ δεν ήταν βέβαια άγνωστος στην Ελλάδα, αφού έργα του έ ­ χουν εκδοθεί στο παρελθόν στα ελληνικά, αλλά η μεταφορά ορισμένων διηγημάτων του στον κινηματογράφο είχε ω ς αποτέλεσμα έναν πραγματι­ κό καταιγισμό εκδόσεων βιβλίων του τα τελευταία χρόνια, παρά το γεγο­ νός ότι η επιστημονική φαντασία δεν είναι και από τα πιο εμπορικά είδη στην ελληνική αγορά του βιβλίου. Αν και η αιτία, πάντως, αυτής της υπερπροβολής βρίσκεται εκτός του χώρου του βιβλίου, θα πρέπει να δε­ χτούμε αυτό τον εκδοτικό οργασμό ως κάτι θετικό, γιατί μιλάμε για έναν από τους κορυφαίους συγγραφείς του είδους, τα βιβλία του οποίου έ­ χουν πάντα ενδιαφέρον. Βασικό στοιχείο της φιλοσοφίας του, που το συναντάει κανείς πολύ συχνά στο έργο του, είναι η άποψη πως η πραγματικότητα δεν είναι απόλυτη αλλά σχετική και το πώς την αισθανόμαστε εξαρτάται από εμάς τους ίδιους και τις συνθήκες κάτω από τις οποί­ ες βρισκόμαστε. Αυτό το στοιχείο αποτελεί και τη βάση της υπόθεσης του συγκεκριμέ­ νου βιβλίου, αν και δεν αναπτύσσεται από την πρώτη στιγμή, αλλά αρχίζει σιγά σιγά να διαφαίνεται όσο προχωρεί η ιστορία και να γίνεται όλο και πιο έντονο όσο πλησιάζει προς το τέλος. Ένας Αμερικανός, που ζει μια ήσυχη, ρουτινιάρικη ζωή σε μια μικρή PHILIP Κ. DICK, Α σ ύ ν δ ε τ ο ς χ ρ ό ν ο ς ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΑΛΗΜΕΡΗ. ΑΘΗΝΑ, PARSEC, 2002. Σελ. 304 κωμόπολη, αποκτώντας εισόδημα χάρη στην ικανότητά του να κερδίζει στο διαγωνι­ σμό μιας εφημερίδας, αρχίζει να συνειδητοποιεί παράξενες ανακολουθίες στα όσα συμβαίνουν γύρω του, σαν να υπάρχουν κενά στο χρόνο. Η προσπάθειά του να κατα­ λάβει τι γίνεται θα τον οδηγήσει στην ανακάλυψη ότι η πραγματικότητα δεν είναι πάντα όπως φαίνεται. Παράλληλα όμως, αν και μελλοντολογικό (για την εποχή που εκδόθηκε, το 1959), το μυθιστόρημα αποτελεί για τον Φ. Ντικ μια πολύ καλή ευκαιρία για να περιγράφει την α­ μερικανική πραγματικότητα κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Μια περιγραφή που γίνεται με κριτική ματιά απέναντι στην πολιτική του τότε στρατοβιομηχανικού κατε­ στημένου, αλλά και στον καταναλωτικό ευδαιμονισμό και την «αφασία» της αμερικανι­ κής κοινωνίας της εποχής. Αν και γενικά μάλλον απαισιόδοξος (η προσωπική του ζωή άλλωστε ευνοούσε ιδιαίτερα μια τέτοια στάση), ο Φ. Ντικ δε διακατέχεται από γενικό «αρνητισμό», αλλά προωθεί εδώ την ιδέα ότι τελικά ο καθένας μας μπορεί να επηρεά­ σει τα πράγματα με τη στάση του. Αρκεί να μην παρακολουθεί με απάθεια τις εξελίξεις γύρω του, να μην είναι παθητικός δέκτης των πληροφοριών που του διοχετεύει το πε­ ριβάλλον του (και δεν αποτελούν πάντα την πλήρη αλήθεια) και να μην αρκείται στις «φιλικές συμβουλές» όσων βρίσκονται γύρω του και «θέλουν το καλό του». Στην πραγ­ ματικότητα πρόκειται για μια πρότασή κάθε άλλο παρά απαισιόδοξη, παρά το σκοτεινό περιβάλλον όπου αναπτύσσεται βαθμιαία η ιστορία, που δείχνει ότι ο Φ. Ντικ (τουλάχι­ στον στη συγκεκριμένη εποχή της ζωής του), όσο κι αν αισθανόταν την αδυναμία του απέναντι στη δύναμη των γεγονότων και στην πραγματικότητα που τον περιέβαλλε, πί­ στευε ότι το παιχνίδι δεν είναι χαμένο για όποιον προσπαθεί, m

28 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Δύο νέες, επιτυχημένες προτάσεις στο ιστορικό μυθιστόρημα

Ένα εκρηκτικό ιστορικό μυθιστόρημα, που ιας μεταφέρει στην καρδιά των πολιτικών και ΐρησκευτικών δολοπλοκιών των μεγάλων αυών της Δυτικής Ευρώπης, ενώ παράλληλα ιυεί τον αναγνώστη στη μουσική μπαρόκ, στην ιστρολογία και τις επιστήμες της εποχής.

Διασταυρώνοντας τις δύο θεματικές γραμ­ μές του, της αστυνομικής έρευνας και της πνευματικής “κρίσης” του πρωταγωνιστή, ο Rino Cammilleri βύθισε στο Μεσαίωνα, τον ο­ ποίο αναπαριστά με ιστορική ακρίβεια, μια πε­ ριπέτεια με μοναδική μοντέρνα ψυχολογική προσέγγιση.

Ασκληπιού 26-28, Αθήνα 106 80, τηλ.: 210.36.30.601, fax: 210.36.30.622 e-mail: info@diigisi.gr

ξένη γραφή

ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Αμερική και Ευρώπη Κατά τον Αμερικανό πολιτικό αναλυτή Ρόμπερτ Κέιγκαν, συγγραφέα του βιβλίου Παρά­ δεισος και εξουσία: Η Αμερική και η Ευρώπη στη Νέα Τάξη Πραγμάτων, η ιστορία με­

τά το 1 945 ήταν μια αντιστροφή της προ του Β' Παγκόσμιου Πολέμου διεθνούς συν­ θήκης. Οι παραδοσιακές «μεγάλες δυνάμεις», η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλ­ λία, η Γερμανία, έχασαν την κυριαρχία τους στον πλανήτη. Η ένθερμη στή­ P A R A D IS E &

POW ER

ριξη της Αμερικής προς τους αποικιοκρατούμενους λαούς δεν ήταν παρά ένα ακόμα μέσο για να αποδυναμωθούν περισσότερο οι παλαιές «αυτο­ κρατορίες» της Γηραιός Ηπείρου (θυμίζουμε την αντίδραση της κυβέρνη­ σης Αϊζενχάουερ όταν το 1 956 οι Γαλλοβρετανοί επενέβησαν στην κρίση του Σουέζ). Μετά το 1945 η Αμερική είχε πάψει να είναι μια ανερχόμενη αλλά απομο­ νωμένη στην άλλη μεριά του Ατλαντικού δύναμη. Είχε γίνει ο κομβικός πα­ ράγοντας στο παιχνίδι της εξουσίας σε διεθνές επίπεδο. Η Αμερική ήταν μια χώρα χωρίς ιστορία, αποφασισμένη όμως να γράψει ιστορία.

Σε αυτό βοήθησε φυσικά και η παρουσία των Σοβιετικών στην ανατολική Ευρώπη. Η «σκληρή» εξωτερική πολιτική της κυβέρνησης Τρούμαν δεν αποσκοπούσε μόνο στο να παραδειγματιστούν οι ηγέτες του Κρεμλίνου αλλά και να καταλάβουν οι ηγέτες της δυ­ τικής Ευρώπης πόσο πολύ χρειάζονται την Αμερική. Το «παιχνίδι» αυτό συνεχίστηκε ακόμα πιο έντονο στη δεύτερη φάση του Ψυχρού ΠοROBERT KAGAN, P a r a d is e & Po w e r. America and Europe in the New World Order ATLANTIC BOOKS», 2002. 112 p.p. λέμου, επί προεδρίας Ρέιγκαν: η κούρσα των εξοπλισμών στην οποία παρέσυρε η Αμε­ ρική την ΕΣΣΔ οδήγησε σταδιακά στην κατάρρευσή της. Η Αμερική αηέμεινε μόνη της ως παγκόσμια υπερδύναμη. Για να συνεχίσει να παίζει σε αυτό το τερέν, έπρεπε να ε­ πινοήσει ένα νέο αντίπαλο. Επειδή όποιος ψάχνει βρίσκει, η έξαρση του θρησκευτικού φονταμενταλισμού στις μουσουλμανικές χώρες έδωσε το ιδανικό έναυσμα για να επιλέξουν οι ιθύνοντες της Ουάσινγκτον το νέο, τρομερό εχθρό. Ξαφνικά, οι Αμερικανοί ανακάλυψαν ότι οι λαοί του Ισλάμ καταδυναστεύονταν από αυταρχικούς ηγέτες - τους οποίους, βέβαια, οι ίδι­ οι είχαν στηρίξει σε παλαιότερες εποχές. Κατά τον Κέιγκαν, αυτή η συνέχιση μιας καθαρά στρατιωτικής, επεκτατικής πολιτικής εκ μέρους των Η ΠΑ δείχνει τις μεγάλες διαφορές ανάμεσα στους δύο κόσμους που χωρί­ ζει ο Ατλαντικός: διαφορές που έχουν να κάνουν τόσο με την ανάλυση της πρόσφατης ι­ στορίας από τους Ευρωπαίους όσο και με την αντίληψη του ρόλου του κράτους. Ως προς το πρώτο, ύστερα από τους δύο καταστροφικούς πολέμους, οι Ευρωπαίοι (με ε­ ξαίρεση τη Μεγάλη Βρετανία) πλέον εμπιστεύονται πολύ λιγότερο τα όπλα. Μπορεί να συμμετείχαν ενεργά στον Κόλπο το 1991 ή στο Κόσοβο το 1999, ο ρόλος τους όμως ήταν δευτερεύουσας σημασίας και οι ίδ ιες οι στρατιωτικές επιχειρήσεις όχι μεγάλης κλίμακας (όπως τώρα στο Ιράκ). Οι Αμερικανοί, παρά το πάθημα στην Κορέα και το

30 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Βιετνάμ, ουδέποτε εγκατέλειψαν τη λογική των όπλων. Απλώς, αποφάσισαν να την τρο­ ποποιήσουν αναλόγως με την περίσταση, και προς αποφυγή μεγάλων απωλειών. Ωστόσο, οι πολιτικές κουλτούρες που χωρίζουν την Ευρώπη και την Αμερική αντανα­ κλούν ακόμα καλύτερα το χάσμα μεταξύ τους: η θετικιστική, εμπειρική φιλοσοφία ε­ νός Λοκ, η ορθολογιστική, με έμφαση σε οικουμενικές ηθικές αξίες, φιλοσοφία ενός Καντ αποτελούν το υπόβαθρο της ευρωπαϊκής πολιτικής κουλτούρας. Οι Ευρωπαίοι, παρά τις παραδοσιακές αντιπαλότητες (π.χ., Γαλλία-Γερμανία), έχουν αναπτύξει μια πο­ λιτική άμεσης συνεργασίας μεταξύ των κρατών. Αντίθετα, το αμερικανικό μοντέλο, απηχώντας και τη θρησκευτική, πουριτανική καταγωγή του, έχει θεμελιωθεί πάνω στην κοσμοθεωρία του Τόμας Χομπς και του «Λεβιάθαν» του: ζώντας σε έναν κόσμο όπου το κακό είναι ο κυρίαρχος της ανθρώπινης φύσης, το κράτος, με ή χωρίς συνεργάτες, δεν έχει άλλο ρόλο από το να είναι ο φυσικός αντίπαλος αυτού του κακού (δεν είναι τυχαίο το λεξιλόγιο του προέδρου Μπους περί «Άξονα του Κακού», «θα επικρατήσου­ με» κ.τ.λ. ή η λαοφιλής θανατική ποινή στις ΗΠΑ). Όχι πως οι Ευρωπαίοι είναι αθώοι, άσπιλοι- ούτε οι Αμερικανοί μακιαβελικοί ηγεμόνες. Ωστόσο, αυτό, θα έλεγα, πως εί­ ναι το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο πορεύονται Αμερική και Ευρώπη. Ο Κέιγκαν αντιμετωπίζει με απαισιοδοξία τη μιλιταριστική αμερικανική στάση αλλά και τη χασμωδία μεταξύ των Ευρωπαίω ν εταίρων. Αλλά για το συγγραφέα, όπως και για οποιονδήποτε σκεπτόμενο άνθρωπο, δεν υπάρχει άλλη οδός από την ειρη­ νική συνύπαρξη Ευρώπης και Αμερικής, τη στενή συνεργασία και την αλληλοϋποστήριξη. Ακούγεται όμως πολύ καλό για να είναι αληθινό, στο φως των πρόσφατων εξελίξεων... ηλιας μαγκλινης

Η μοναξιά της υπερδύναμης Το βιβλίο Το παράδοξο της αμερικανικής εξουσίας: Γ<ατί η μοναδική υπερδύναμη στον κόσμο δεν μπ ορεί να πορευτεί μόνη της του Τζόζεφ Νάι είναι μια ακόμα συστηματική

προσπάθεια να δοθούν κάποιες ερμηνείες πάνω στο φαινόμενο της αμερικανικής πα­ ντοδυναμίας και κυρίως του έντονα στρατιωτικού, ανοιχτά επεκτατικού χα­ ρακτήρα που έχει προσλάβει. Συνάμα, αποτελεί και μια ανάλυση αυτής της ιδιάζουσας κατάστασης, και μια υπενθύμιση προς τους αξιωματούχους του Λευκού Οίκου ότι τα όπλα δεν ήταν ποτέ η λύση στα διάφορα προβλήματα

AMERICAN

POWER

παρά μόνο προσωρινά και κάτω από προϋποθέσεις. Σύμφωνα με τον Νάι, τα σύγχρονα τεχνολογικά επιτεύγματα στις επικοινω­ νίες (η εξάπλωση του Διαδικτύου κ.τ.λ.) ίσως αποτελέσουν κάποια στιγμή τη μόνη πραγματική απειλή της αμερικανικής υπερ-εξουσίας, σε πολιτικό, οικο­ νομικό αλλά και πολιτιστικό επίπεδο. Ο Νάι δεν είναι βέβαιος ότι η αμερικα­ νική κουλτούρα θα συνεχίσει να «εξάγεται» με τόση επιτυχία στις άλλες κοι­ νωνίες του πλανήτη, ειδικά ύστερα από το αυξανόμενο αντιαμερικανικό αί­

σθημα που επικρατεί. Ένα άλλο ερώτημα είναι για πόσο ακόμα θα είναι σε θέση οι ίδιοι οι Αμερικανοί πολίτες να ζουν μέσα σε καθεστώς φόβου. Υποτίθεται ότι μετά την 11η Σεπτεμβρίου η κυβέρνησή τους θα έκανε το παν για να εξαλείψει μια ανάλογη απειλή. Μέχρι στιγμής τίποτα δεν έχει συμβεί, αλλά ο τρόμος υπάρχει και καλλιεργείται και από την ίδια την κυβέρνηση διότι είναι το πιο γερό θεμέλιο στα στρατιωτικά της σχέδια.

JOSEPH S. NYE JR., The P a ra d o x o f A m e ric a n P o w er. Why the World's Only Superpower Can't Go It Alone. «OXFORD UNIVERSITY PRESS·, 2002. 240 p.p.

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 31

Για τον Νάι υπάρχει ένα παράδοξο οτη δύναμη που κατέχει αυτή τη στιγμή η Αμερική κι αυτό έγκειται στον εύθραυστο χαρακτήρα της, ο οποίος δε φαίνεται βεβαίως ύστε­ ρα από τη μεγαλοπρεπή επίδειξη (ουσιαστικά επρόκειτο περί μεγάλης διεθνούς έκθε­ σης όπλων) στον πρόσφατο πόλεμο στο Ιράκ. Η αχίλλειος πτέρνα των ΗΠΑ ίσως απο­ δειχτεί ο τομέας της τεχνολογίας, η επικοινωνία (οι πιο ευφάνταστοι βλέπουν ήδη ένα πιο πεζό σενάριο αλά «Μάτριξ» να παίζει έντονα...), οι πολιτισμικές και ιστορικές πα­ ράμετροι που οι Αμερικανοί ηγέτες αγνοούν επιδεικτικά καθώς λαδώνουν τα περίστρο­ φά τους. Το μεγάλο ερώτημα είναι: Όντως θα καταρρεύσει κάποια στιγμή αυτή η αμερικανική υ­ περεξουσία: Κι αν ναι, πώς; θα γίνει ένας «ερυθρός γίγας» και μετά ένας «λευκός νάνος», όπως η ΕΣΣΔ, δηλαδή θα φύγει αθόρυβα, διακριτικά για τη διεθνή σκηνή (αλλά με τερά­ στιο τίμημα γι’ αυτούς που ζουν στο εσωτερικό της) ή θα καταστραφεί σαν ένας «υπερκαι­ νοφανής αστέρας», παρασύροντας και άλλους στην άβυσσο; ηλιας μαγκλινης w

Λουίς Γκοϊτισόλο

1935-, ιςπ α ν ια

Ο Λουίς Γκοϊτισόλο γεννήθηκε στη Βαρκελώνη και ασχολήθηκε από νωρίς με την πεζογραφία. Μάλιστα το πρώτο του βιβλίο, Las afueras, τιμήθηκε με βραβείο και έκτοτε έχει κερδίσει κι άλλα βραβεία λογοτεχνίας και κριτικής. Το πρόσφατο μυθιστό­ ρημά του Ημερολόγιο 360? είναι μια σύνθεση στιγμών, ιδεών, η απεικόνιση σκηνών της καθημερινότητας σε συνδυασμό με την ανάλυση χαρακτηριστικών του μυστηρί­ ου της ζωής. Μ ε ποιητικότητα και λυρισμό μερικές φο­ ρές ο συγγραφέας αποκαλύπτει σκοτεινές πλευρές της ύπαρξης, τις οποίες συνδέει με τη φύση. Στο ημερολό­ γιό του ξεχωρίζει την κάθε ημέρα, που αντιπροσωπεύει και κάτι. Έτσι, η Κυριακή περιλαμβάνει καθημερινές ει­ κόνες των ηρώων, κυρίως της Νατάλια, ενώ η Δευτέρα είναι η διήγηση χωρίς πρόσωπα. Την Τρίτη αναπτύσσο­ νται οι απόψεις για την παγκόσμια λογοτεχνία και η Τε­ τάρτη περιέχει γενικές παρατηρήσεις για την ανθρώπι­ νη πορεία. Η Πέμπτη είναι η πιο προσωπική στιγμή του συγγραφέα καθώς η αφήγηση γίνεται σε πρώτο πρόσω­ πο και αποκαλύπτονται ιδιωτικές στιγμές και σκέψεις. Η Παρασκευή αποτελεί το δοκιμιακό τμήμα του ημερολο­ γίου, ενώ το Σάββατο είναι αφ ιερω μένο στην αστική ζωή και καθημερινότητα. Ο λόγος είναι ζω ντανός και ρέει αβίαστα. Οι εικόνες και σκέψεις αποκαλύπτουν αθέατες πλευρές της ζω ής και αναδεικνύουν λ επτομέρειες που περνούν απαρατή­ ρητες από το άτομο. Η πολυμέρεια και η πολυπλοκότητα της φύσης συνθέτουν κόσμους γοητευτικούς, οι οποίοι αναδύονται εκ του μηδενός. Ακόμα και στην πιο απλή περιγραφή ή σκέψη υπολανθάνει φιλοσοφική διάθεση και ενδοσκόπηση. Τα χρονικά σημεία εναλλάσσονται σε γρήγορους ρυθμούς και οι διαφορετικές οπτικές γωνίες αποδίδουν την ιδιαιτερότητα της κάθε μονάδας και α­ νασυνθέτουν το διαφορετικό. Ένα πολυεπίπεδο μυθιστόρημα στο οποίο συνυπάρ­ χουν πολλά είδη: οι ημερολογιακές σημειώσεις, το δοκίμιο, το ποιητικό πεζογράφη­ μα. Το έργο αρχίζει από την Τετάρτη με σκέψεις γι' αυτό που ονομάζουμε εφήμερο

32 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

και ζωή: «Ν' ανακαλύπτεις ότι δεν είσαι αθάνατος, ότι υπάρχουν κι άλλοι θεοί, που μήτε και αυτών η ζωή είναι αιώνια... Ώσπου μια νοσοκόμα άρχισε να ξαγρυπνά δίπλα του και να τον ψυχαγωγεί, τραγουδώντας του παιδικά τρα­ γούδια, όπως εκείνο το ένα, δύο, τρία, η ζωή είναι μια ανάσα που μου το 'σκάσε. Μια ανάσα ή κάτι παρόμοιο». Αυτή η ανάσα αναδιπλούται σε εικόνες που έρχονται και παρέρχονται, και σβήνουν στο κενό... Το πρω­ τότυπο εγχείρημα του Ισπανού συγγραφέα υπήρξε επιτυχές καθώς με τις ημερολογιακές του σελίδες ανανεούται η μορφή του σύγχρονου μυθιστορήματος. Στα ελληνικά κυκλοφορεί το έργο Ημερολόγιο 360" σε μετάφραση της Χριστίνας θεοδωροπούλου, Αθήνα, «Scripta», 2003.

Τζορτζ Έ λ ί Ο Τ

|

χρυσά ςπυροπουλου

1819-1880, ΜΕΓΑΛΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ

Η Τζορτζ Έλιοτ, ψευδώνυμο της Μαίρη Αν Έβανς, είναι μεταξύ των πιο σημαντικών συγγραφέων της βικτωριανής περιόδου και όχι μόνο, αφού στα έργα της χρησιμο­ ποίησε τη μέθοδο της «ψυχολογικής ανάλυσης», χαρακτηριστικό του σύγχρονου μυ­ θιστορήματος. Όταν στα δεκατρία της χρόνια πήγε εσωτερική σε σχολείο του Νάνιτον, επηρεάστηκε από τη διευθύντριά της, η οποία ήταν πιστή της Ευαγγελικής εκ­ κλησίας. Στα πρώτα μαθητικά της χρόνια έμαθε ιταλικά και γαλλικά, ενώ αργότερα, όταν επέστρεψε στο σπίτι της μετά το θάνατο της μητέρας της, παρακολούθησε μα­ θήματα λατινικών και γερμανικών. Στο Κόβεντρι όπου εγκαταστάθηκε γνώρισε τις οικογένειες Μπρέι και Χένελ και δέχτηκε την επίδραση των απόψεών τους για θέ­ ματα θρησκευτικά και φιλοσοφικά. Έτσι, η ανήσυχη και οξύνους Μαίρη Αν απομα­ κρύνθηκε από την Εκκλησία, κάτι που ήδη είχε αρχίσει να διαφαίνεται από την επο­ χή που διάβαζε με πάθος τα μυθιστορήματα του Γουόλτερ Σκοτ. Άλλωστε, μελετήματα που αφορούσαν τη σχέση της θρησκεία ς και της επιστήμης τής είχαν εμφυ­ τεύσει την αμφιβολία και αμφισβήτηση. Μετά το θάνατο του ευσεβούς πατέρα της μετέφρασε από τα γερμανικά το βιβλίο του Ντ. Στράους Ο β ίο ς του Ιησού (Das Leben Je s u K ritisc h bearbeitet), το οπ οίο κυ­

κλοφόρησε στην Αγγλία ανώνυμα και επέδρασε στον αγγλικό ρασιοναλισμό. Στο Λονδίνο πια αρ­ χίζει να αρθρογραφεί και γνωρίζει το γνωστό δη­ μοσιογράφο Τζορτζ Χένρι Λιούις, ο οποίο ς μόλις έχει απομακρυνθεί από την ήδη διαλυμένη οικογένειά του. Συζεί μαζί του και αφού κυκλοφορεί η μετάφρασή της του βιβλίου του Φόιερμπαχ Η ο υ σ ία του χ ρ ισ τ ια ν ισ μ ο ύ ( D a s W e se n d e s Christiantum um s) επισκέπτονται τη Γερμανία.

Είναι ταιριαστό ζευγάρι και τους χωρίζει μόνο ο θάνατος του Λιούις, το 187 8 . Στη Γερμανία μεταφράζει τα Ηθικά του Σπινόζα. Το πρώτο της μυθιστόρημα είναι ο Άνταμ Μπιντ (Adam Bede, 1859), στο οποίο α­ πεικονίζεται η καθημερινότητα και η μικρή λεπτομέρεια και, όπως είχε πει γι' αυτό η συγγραφέας, «είναι γεμάτο χνώτο αγελάδων και μυρωδιά αχύρου». 0 ρεαλισμός και το χιούμορ είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του βιβλίου. Στο μυθιστόρημα Ο μύ­ λ ος στο ποτάμι Φλος (The M ill on the Floss) η Τζορτζ Έλιοτ αναπλάθει τη χαμένη παιδική ηλικία της. Ακολουθούν τα έργα Σίλας Μάρνερ (Silas M arne ή, το πιο γνω­

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΟ 33

στό της βιβλίο, το Romola, το οποίο έχει θέμα του την προσωπικότητα του Σαβοναρόλα. Σημαντικά είναι και τα επόμενα μυθιστορήματά της που αναφέρονται στην ε­ ποχή κατά την οποία είχαν ξεσπάσει αναταραχές σχετικά με την ψήφιοη του νόμου περί μεταρρύθμισης των εκλογικών περιφερειών. Πρόκειται για το Φίλιξ Χολτ, ο ρ ι­ ζο σ π ά σ τ η ς (F e lix H o lt, th e R a d ic a l) και το αρ ισ τ ο ύ ρ γ η μ ά της Μ ιν τλ μ ά ρ τς (M iddlem arch , 1 8 7 1 -1 8 7 2 ). Το έργο της Ντάνιελ Ντερόντα (D a n iel Deronda,

1 876) έχει χαρακτήρες που βρίσκονται κοντά στην εποχή της και μάλιστα σπου­ δαία είναι η ψυχολογική ανάλυση μιας ηρωίδας, η παρουσίαση της οποία ς θεω ρεί­ ται ένα από τα επιτεύγματα της Έλιοτ. Μετά το θάνατο του Λιούις αφοσιώθηκε στην ολοκλήρωση του έργου της Προβλήματα ζω ή ς και πνεύματος (P rob lem s o f Life and Mind). Στα εξήντα ένα της χρόνια παντρεύτηκε έναν τραπεζίτη ηλικίας μόλις

σαράντα ετών! Έργα της στα ελληνικά: Ανασηκώνοντας το πέπλο, μτφρ. Αλίνα Πασχαλίδη, Αθήνα, «Εστία», 1 99 8 Το πέπλο, μτφρ. Αργυρώ Μαντόγλου, Αθήνα, «Πατάκης», 1 997

Παλαιότερα από τις εκδόσ εις «Οδυσσέας» είχε κυκλοφορήσει το μυθιστόρημα Σίλας Μάρνερ, το οποίο εδώ και πολλά χρόνια είναι εξαντλημένο. Περισσότερα στοιχεία

γι' αυτό το βιβλίο δε βρέθηκαν ούτε και στον εκδοτικό οίκο, χρυσά ςπυροπουλου Μ4

Ε κδόσεις Π οιότητας ER N ST BALTRUSCH Καθηγητής Πανεπιστημίου

ΣΠΑΡΤΗ Η Ιστορία η Κοινωνία και ο Π ολιτισμός της Α ρχαίας Λακωνικής Πόλης Μετάφραση: Χρηστός Π. Μπαλόγλου Επιμέλεια: Αγγελική Δεληκάρη Αιμίλιος Δημ. Μαυρουδής «Μια μέρα σκέφτηκα, ότι η Σπάρτη παρ’ όλη την ολιγανθρωπία της, απέβη η ισχυρότερη και η πιο ονομαστή πόλη της Ελλάδας και απόρησα πώς άραγε συνέβη αυτό. Τότε ανακά­ λεσα στη μνήμη μου τη ζωή των Σπαρτιατών και έπαυσα πλέον να απορώ» (Ξενοφών). Όποιος λοιπόν επιθυμεί όπως ο αρ­ χαίος συγγραφέας, να λύσει τον γρίφο που περιβάλλει την γεμάτη μυστικοπάθεια Σπάρτη, μέσα από το βιβλίο αυτό παίρνει μια σαφή και πλήρως κατανοητή απάντηση. Ο Ernst Baltrusch προσπάθησε να περιγράφει σύντομα αλλά πειστικά, με βάση τις σωζόμενες μαρτυρίες, την ιστορία, την κοινωνία και τον πολιτισμό της Σπάρτης.

Προσφορά στον Πολιτισμό και την Παιδεία Ε κ δ ό σ ε ις

Π απ αδη μ α

34 ΔΙΑΒΑΖΩ

Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 210 36.27.318 www.papadimasbooks.gr e-mail: papadimas@atp.gr

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΦΙΟΝΤΟΡ Μ. ΝΤΟΧΤΟΓΙΕΦΧΚΙ Π άνω τής

Χημυώσεις από τό

ΥΠΟΓΕΙΟ Μετάφραση: Έλέι/η Λαδιά

σέ

μιά

άντιστροφή

Δ ε λ φ ικ ή ς

π ρ ο σ τα ­

«γνω θι

σ αυ τόν»,

κ τ ικ ή ς

σ τη ρ ίχτη κε

τό

διανοητικό

οικοδόμημα ενός ανθρώπου μυστικόπαθου καί τα λαιπ ω ­ ρημένου,

τοΰ

οποίου

δλό-

κ ληρ η ή ζωή σ π α τ α λ ή θ η κ ε στους χώρους τοΰ πνευματικοΰ του «υπογείου». Π ρό­ κειται γιά άνώ νυμο

τόν

υποχθόνιο,

ντο στο γιεφ σ κ ικ ό

ήρωα, δ δποϊος όρύεται από τά

βάθη

τή ς

συνείδησής

του: όχι, δέν είναι κ α λ ό νά γνωρίζει

δ

άνθρωπος

τόν

έαυτό του. Ό

άνθρωπος αυτός φαί­

νεται πώς ένστερνίσθηκε τό ά ρχα ιο ελλ η νικό

ρητό,

π ρ α γ μ α τ ο π ο ίη σ ε

τό καί

τελικω ς άποδεικνύοντας τό λ ά θ ο ς του τό άπέρριψε.

ΦΙΟΝΤΟΡ Μ. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ

ΥΠΟΓΕΙΟ Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Α Ρ Μ Ο Σ Μαυροκορδάτου 7, 106 78 Αθήνα, Τηλ.: 2 10 33 04 196

ένα βιβλίο... μια συνέντευξη

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ ΚΟΣΤΑ ΑΓΓΕΜΚΟ

Francisco R. Adrados Η σύντομη παρουσίαση της έκδοσης αυτής μα ς προσφέ­ ρ ε ι πρώτα πρώτα την ευ κ α ιρ ία να αναφ ερθούμε στην προσωπικότητα και το έργο ενός πολύ σημαντικού ελλη­ νιστή. Η προσωπικότητα και το έργο του καθηγητή του Πανεπιστημίου Com plutense της Μ αδρίτης F. Adrados καθιστά ενδιαφέρουσα κάθε συνάντηση με το έργο του ή συνομιλία μ α ζί του. Πρόκειται για σημαντικό μελετητή της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού, ο οπ οίος έχει συγγράφει και έχει δημοσιεύσει περισσότε­ ρα από τριάντα βιβλία για την αρχαία ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία, την Ινδοευρωπαϊκή Γλωσσολογία και τη Γενική Γλωσσολογία. Παράλληλα έχ ει δημοσιεύσει πε­ ρισσότερα από τριακόσια άρθρα για τα θέματα αυτά ενώ έχ ε ι μεταφράσει πολλά κείμενα αρχαίω ν συγγραφέων (Αισχύλος, Θ ουκυδίδης, Αριστοφάνης κ.ά.). Είναι ένας από τους διευθυντές του μεγάλου Ελληνο-Ισπανικού λε­

ξικού, έργο για το οποίο έχει τιμηθεί με το βραβείο του Ιδρύματος Ωνάση. Είναι αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδη­ μ ίας Αθηνών από το 1 991. Διευθύνει αξιόλογα φιλολογι­ κά περιοδικά στην Ισπανία και είναι διευθυντής της Συλ-

«Η υποτίμηση των αρχαίων ελληνικών είναι παράγων έλλειψης κουλτούρας» λογής Alm a M ate r Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων, στην οποία έχουν ε κ δ ο θ εί μέχρι σήμερα περισσότεροι από εξήντα τόμοι ελληνικών και λατινικών κειμένω ν με ισπανική μετάφραση. Στην Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας ο F. Adrados επιχ ειρ εί μια περιδιάβαση στην περιπετειώ δη πορεία της ελληνικής γλώσσας από τις στέπες της Ασίας (ως μια από τις διάφορες γλώσσες της τελευταίας φάσης της ινδοευρωπαϊκής) έω ς την Ελλάδα του 20ο ύ αιώνα. Αρχικά (στο A ' μέρος) υποστηρίζει ότι η ελληνική «είναι ένα παράγωγο μιας ομάδας λαών που μ α ζί με τη φρυγική, την αρμενική και τις ινδοϊρανικές γλώσσες, κατέβηκε στην Ελλάδα, τη Μ. Ασία, το Ιράν και την Ινδία». Ένας πρώτος πυρήνας της ελληνικής εγκαταστάθηκε σε κάποιο σημείο των Βαλκανίων. Στη συνέ­ χεια δύο ομάδες κατέβηκαν προς τα νότια. Η μία γύρω στο 2 0 0 0 π.Χ., η οποία επι­ βλήθηκε σε μέρη με νεολιθικούς πολιτισμούς από τους οποίο υς αφομοίωσε πολλά γλωσσικά στοιχεία, ενώ η δεύτερη γύρω στο 1 2 0 0 π.Χ. (Δωριείς) οδήγησε σε εσω ­ τερική διάσπαση, η οποία ίσω ς ξεκίνησε νωρίτερα με την ανάδειξη της αιολικής,

36 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

της ιω ν ικ ή ς και της αρ κα δοκυ π ρια κής διαλέκτου. Ο F. A drado s επ ιση μα ίνει ότι «στη δεύτερη χιλιετία π.Χ. δημιουργήθηκαν δύο ειδ ικ έ ς γλώσσες: Η μυκηναϊκή, η γλώσσα της γραφ ειοκρατίας των μυκηνα ϊκώ ν βασιλείω ν, κ α ι η επ ικ ή αχαϊκή, η γλώσσα του έπους, που ήταν προφορική». Στη διάρκεια της πρώτης χιλιετία ς εξα­ φανίζεται η μυκηναϊκή και δημιουργούνται πάρα πολλές διάλεκτοι σε τοπικό επίπε­ δο. Πρόκειται για μια πορεία συνεχούς διάσπασης και διαφοροποίησης έ ω ς το 1 0 0 0 π.Χ. κ α ι αργότερα. Η εισα γω γή της αλφ αβήτου που προήλθε από τη φ οινικική (9ο ς αιώνας) δεν εμ πόδισ ε τη συνεχή διά­ σπαση. «Η πρωτοτυπία της ελληνικής γλώσσας», κατά το συγγραφέα, «έγκειται στο ότι η ενότητά της επιτεύχθηκε μέσω των λογοτεχνικών γλωσσών». Πράγματι η γλώσσα των ομηρικώ ν επ ώ ν μ ε την αφομοίω ση αιολικώ ν και ιω νικώ ν στοιχείων λειτούργησε ενοποιητικά καθώ ς «τραγουδιόταν» σε πολλά μέρη ενώ επηρέασε σημαντικά και τα επόμενα λογοτεχνικά ε ί­ δη την αρχαϊκή εποχή (ελεγεία, ία μ β ος κ.ά.). Ο συγγραφ έας τονίζει π ω ς όταν άρχισε να αναπτύσσεται ο π εζός λόγος (6ος αιώνας π.Χ.) ήδη η ιωνική γινόταν κατανοητή από πολλούς σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Τότε αναδεικνύεται σιγά σιγά η Αθήνα τόσο σε κέντρο εξουσίας όσο και σε πνευματικό χώρο. Η αττική διάλεκτος, η τελευταία από τις λογοτεχνικές γλώσσες, συνέβαλε, όπ ω ς ε ­ πισημαίνει μ ε έμφαση ο F. Adrados, στην πρώτη ενοποίηση της ελληνικής. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίο υ ο συγγραφέας παρακολουθεί και εξετάζει την πο­ ρ ε ία της κοινής από την ελληνιστική εποχή στα χρόνια της Ρω μ αϊκή ς Αυτοκρατο­ ρία ς και από τη βυζαντινή περίοδο έω ς την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους και φτάνει έω ς σήμερα. Διαπιστώνει την έντονη διαφοροποίηση ανάμεσα στη δημώδη και τη λόγια ελληνική, η οποία θα διατηρηθεί μέχρι τον 2 0 ό αιώνα, όπου για άλλη μια φορά η Αθήνα θα αποτελέσει, κυρίω ς μέσα από τη λογοτεχνία, ενοποιητικά χώ­ ρο για την ελληνική γλώσσα.

FRANCISCO R. ADRADOS Ιστορία της ε λ λ η ν ικ ή ς γ λ ώ σ σ α ς (Από τις απαρχές ω ς τις μέρες μας) ΜΤΦΡ.: ALICIA VILLAR LECUMBERRI. ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Γ. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ - X. ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ. ΑΘΗΝΑ, «ΠΑΠΑΔΗΜΑΣ», 2003. ΣΕΛ. 568 Α ξίζει να τονιστεί ιδιαίτερα η σημασία που δίνει στο βιβλίο ο F. Adrados στην τερά­ στια επίδραση που άσκησε η ελληνική γλώσσα τόσο στη λατινική όσο και στις σύγ­ χρονες ευρω παϊκές γλώσσες. Παράλληλα δίνει έμφαση στη δημιουργία και στη διά­ δοση της ελληνικής ω ς επιστημονικής γλώσσας. Τέλος, είναι σημαντικό, κατά τη γνώμη μας, να εκδίδονται στην ελληνική γλώσσα τέτοια βιβλία τα οποία μέσα από την οπτική ενός Ευρωπαίου-ελληνιστή συγγραφέα παρουσιά ζουν γόνιμο προβληματισμό, ανοιχτό βέβα ια σε κριτική, για τη γέννηση και την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας.

Μ πορείτε να μας περιγράφετε την πρώτη σας επαφή με την ελληνική γλώσσα; Άρχισα να σπουδάζω αρχαία ελληνικά στο Πανεπιστήμιο της Σαλαμάνκα το 194 1 , και συνέχισα αυτές τις σπουδές, στις οπ οίες έχω αφιερώσει πολλές δημοσιεύσεις από τότε.

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 37

Ποια ήταν η συνέχεια; Πώ ς φτάσατε να μιλάτε και κυρ ίω ς να γράφετε για την «ι­ στορία » της ελληνικής γλώσσας; Είμ αι οε επαφή με τη νέα ελληνική γλώσσα χάρη στα συνεχή ταξίδια μου στην Ελλάδα από τη δεκαετία του '5 0 , τη συνεργασία μου με ελληνικούς οργανισμούς και μέσω της μελέτης της ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας. θα ρωτούσε κάποιος: γιατί μία ακόμα «ιστορία της ελλη νικής γλώσσας»; Τι δια­ φορετικό θέλετε να παρουσιάσετε με αυτό το βιβλίο; Μέχρι τώρα γράφονταν είτε «ιστορίες» της αρχαίας ελληνικής γλώσσας είτε της βυ­ ζαντινής και νέας. Και περιορίζονταν στην παρουσία των ελληνικών στην Ελλάδα, ό­ χι στην επιρροή τους έξω. Στο καθένα από αυτά τα θέματα νομίζω ότι έχω συνει­ σφέρει καινούρια πράγματα και, πάνω απ' όλα, τα έχω ενώσει όλα αυτά. Έ χ ει διαφορά να γράφεται η «ιστορία της ελ λη νικής γλώσσας» από μη Έλληνα συγγραφέα; Ένας Έλληνας μιλάει, βεβαίως, καλύτερα τα ελληνικά από εμάς και γνωρίζει τις δυ­ νατότητες χρήσης τους. Αλλά η γλωσσολογική μελέτη μπορεί να γίνει από ένα μελε­ τητή οποιοσδήποτε εθνικότητας και έτσι έχει γίνει έω ς τώρα. Τελικά οι ρίζες της ελληνικής γλώ σσας ω ς μιας από τις μορφές που πήρε η ινδοευρωηαίκή γλώσσα αναζητούνται στις στέπες της Ασίας; Ναι, βεβαίω ς, έχω γράψει πολλά σχετικά μ' αυτό. Η λογοτεχνία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ενοποίηση της ελληνικής γλώσ­ σας τόσο στην αρχαιότητα όσο και στα νεότερα χρόνια; Αντίστοιχα η Αθήνα ήταν το κέντρο της ενοποίη σης της ελληνικής γλώ σσας στην αρχαιότητα και στη σύγ­ χρονη εποχή; Είναι αυτό που υποστηρίζω στο βιβλίο. Ο Όμηρος και η ποίηση ήταν κατανοητά πα­ ντού, ουνεισέφεραν στο να ετοιμάσουν το πεδίο για την ενοποίηση της ελληνικής γλώσσας από την Αθήνα, δηλαδή στη δημιουργία και μετάδοση της «κοινής». Και έ­ πειτα, όταν η Αθήνα έγινε η πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους, συνεισέφερε στη νέα ενοποίηση. Γράφετε ότι η επίδραση και η πορεία «των ελληνικών» μέσα και έξω από τον ελλαδικό χώρο εξηγείται από τον πολιτιστικό τους ρόλο. Τι εννοείτε; Α ρκ εί αυτή η εξήγηση χω ρ ίς τη σύνδεσή της με τις κοινω νικοπολιτικές συνθήκες στις οπ οίες η ελληνική γλώσσα ήταν η κυρίαρχη γλώσσα της εξουσίας; Ναι, το ουσιαστικό ήταν η πολιτιστική αξία της, αναγνωρισμένη παντού. Αλλά και η συνέχεια της λογοτεχνικής δημιουργίας στην ελληνική γλώσσα στην Ανατολική Ρω­ μαϊκή Αυτοκρατορία, στο Βυζάντιο και στην εποχή μας.

38 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

Π ώ ς συνέβη και δ ιείσ δ υ σ ε τόσο πολύ η αρ χα ία ελ λη νική γλώ σσα σ τις ά λλες γλώσσες; Η διείσ δυση αυτή αφορά μόνο την ποσότητα των λέξεω ν ή συνδέεται και με τη μεταφορά τρόπου σκέψης και θεώρησης της ζω ή ς και του κόσμου; Η ελληνική γλώσσα ανέπτυξε ένα καινούριο πολιτιστικό και επιστημονικό λεξιλόγιο που οι υπόλοιπες γλώσσες υιοθέτησαν αργότερα, σε μεγαλύτερη ή μικρότερη έκτα­ ση, γιατί το είχαν ανάγκη.

U

όλες οι γλώσσες πρέπει να προσαρμόζονται στο περιβάλλον των ημερών μας, χωρίς να πάψουν να είναι αυτό που είναι

Πολλοί σύγχρονοι γλω σσολόγοι δε δέχονται π ω ς υπάρχουν πλούσιες και φτω­ χ ές γλώσσες. Δηλώσατε ήδη ότι έχετε διαφορετική άποψη. Γιατί; Υπάρχουν πολλά στερεότυπα, βεβαίω ς, αλλά από πολιτιστική άποψη δεν είναι ίδιες όλες οι γλώσσες. Η μορφολογία και το συντακτικό της ελληνικής και, πάνω απ' ό­ λα, το λεξιλόγιό της έχουν διευκολύνει την ανάπτυξη της ορθολογικής σκέψης και την περιγραφή της. Πολύ λίγα γνωρίζουμε στην Ελλάδα για την ιστορία της γλώσσας μας. Αυτό «επι­ τρέπει» να κυκλοφορούν διάφοροι μύθοι και στρεβλώσεις. Το έχετε διαπιστώσει; Ναι, βεβαίως. Προσπαθώ, λοιπόν, να παρουσιάζω την προσωπική μου άποψη. Διάβασα την άποψή σας ότι «αν συγκρίνουμε τις διάφ ορες “ ελ λ η ν ικ ές” από τη μυκηναϊκή και την ομηρική ω ς τη σημερινή νεοελληνική γλώσσα, οι διαφ ορές δεν είναι και τόσο ουσιαστικές». Πού βασίζετε αυτή τη θέση σας και γιατί σήμερα δυσκολευόμαστε πολύ να διδάξουμε αρχαία ελληνικά στο σχολείο; Είναι αυτό που εξηγώ στο βιβλίο. Υπάρχουν εξελίξεις, βέβαια. Αλλά στη μορφολο­ γία, στο συντακτικό και στο λεξιλόγιο υπάρχει συνέχεια. Για παράδειγμα, στα ουσια­ στικά μπορεί να γραφτεί ένα βιβλίο όπως το δικό μου, ένα σχετικά με τα λατινικά και τα ισπανικά ή με τα λατινικά και τα ιταλικά είναι αδύνατο. Η υποτίμηση των αρχαίων ελληνικών, στην Ελλάδα και εκτός Ελλάδας, είναι λυπη­ ρή, ένας παράγων έλλειψης κουλτούρας. Βλέπετε ότι η νεοελληνική γλώσσα διανύει περίοδο δημιουργικής ανανέω σης ή συμμερίζεστε την άποψη ότι συρρικνώνεται και «φτωχαίνει»; Δε νομίζω ότι γίνεται φτωχή. Όλες οι γλώσσες πρέπει να κινούνται στο περιβάλλον των ημερών μας, να προσαρμόζονται σ' αυτό χω ρίς να πάψουν να είναι αυτό που είναι. m

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 39

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

ΑΡΤΟΣ

ΖΩΗΣ

Μπουμπουλίνας 28, 106 82 Αθήνα-Τηλ.: 210 8 8 24547-Fax: 210 8228791 - email: artos@otenet.gr

Τα εσσαϊκά κείμενα τον Κουμράν σε νεοελληνική απόδοση

ΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΗΣ ΝΕΚΡΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

Τα κείμενα της Νεκρής Θάλασσας ανακαλύφθηκαν εντελώς συμπτωματικά και απρόσμενα στην περιοχή του Κουμράν, στο νότιο τμήμα της Παλαι­ στίνης, το 1947. Μας αποκαλύφθηκε έτσι η μεγάλη βιβλιοθήκη της αίρεσης των Εσσαίων και μάθαμε, με τη δημοσίευση των κειμένων αυτών, πολλά νέα πράγματα για την εποχή κατά την οποία γεννήθηκε ο χριστιανισμός. Αμέσως άρχισε ένας μεγάλος θεολογικός διάλογος και στα «μυστήρια» των Εσσαίων χύθηκε άπλετο φως με τη βοήθεια της επιστημονικής κριτικής. Οι Εκδόσεις Άρτος Ζωής προσφέρουν τα κείμενα αυτά σε έγκυρη μετάφραση, προκειμένου ο σύγχρονος αναγνώστης να διαμορφώσει ιδίαν άποψη και να αποδεσμευθεί από ποικίλες «ερασιτεχνικές» και αντιεπιστημονικές ερμηνείες. Κ εντρική Διάθεση: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ Μαυροκορδάτου 7, 106 78 Αθήνα-Τηλ.: 210 3304196. 210 3830604-Fax: 210 3819439

με νωπό μελάνι

ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ I

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Π ΕΖ Ο ΓΡ ΑΦ Ι Α

ΕΚΔΟΣΕΩΝ

Η μοναξιά του δρομέα μεγάλων αποστάσεων

Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να

περιγράφει κανείς την αποκορύφωση ενός έρωτα και η Σώτη Τριαντάφυλλου διαλέγει αυτόν της κωμικής ανάπαυλας, αυτών των ευχάριστων διαλειμμάτων που συναντάμε ακόμη και στις «βαριές» οεξπιρικές τραγωδίες. Μ ' αυτό τον τρόπο καταφέρ­ νει να ελαφρύνει το βαρύ κλίμα του Άλμπατρος που εκτυλίσσε­ ται σε μια ζοφερή εποχή: τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα. Το τέλος της βικτωριανής εποχής στοιχειώνεται από γεγονότα τόσο τρανταχτά όσο ο άνθρωπος-ελέφαντας, ο Τζακ ο αντερο­ βγάλτης, ο πόλεμος των Μπόερς, αλλά και τόσο υπόγεια όσο ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Ά λμπα τρο ς αθηνα , π ατακη ς , 2003. ς ε λ . 546

η εξαθλίωση των φτωχών, η αγραμματοσύνη, οι πρώτες διεκδικάσεις της γυναικείας ψήφου. Το μυθιστόρημα της Σ. Τριανταφύλλου ξεκινά με την περιγραφή της ζωής σε μια φτωχοσυ-

νοικία του Λονδίνου που αποδίδεται με την εξαιρετικά επιτυχη­ μένη αναπαραγωγή του ντικενικού χρωστήρα. Εστιάζει στην πολύτεκνη οικογένεια ε­ νός ταβερνιάρη και στις προσπάθειες των μελών της να επιβιώσουν. Στη συνέχεια μας μεταφέρει σ' ένα αρχοντικό του Νόρφολκ της ίδιας εποχής και η ειρωνεία διατρέχει το κείμενο με ωστενική ακρίβεια. Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε δύο παιδιά εξαιρέ­ σεις: η μικρή Μόλλυ ξεφεύγει από το πλαίσιο της αμορφωσιάς και κατορθώνει ετσιθελικά να πάει στο σχολείο, ενώ ο νεαρός Έντμουντ, έπειτα από περιορισμένη θητεία στο Κέιμπριτζ, απορρίπτει τις αποστειρωμένες πανεπιστημιακές σπουδές και το στείρο οικογενειακό περιβάλλον. Κατά έναν τρόπο γίνονται αμφότεροι αποστάτες της τάξης τους και, όπως περιμένει κάθε αναγνώστης/στρια μυθιστορημάτων, σύντομα οι δρό­ μοι τους θα διασταυρωθούν. Μέσα από τους ήρωες αυτούς και τον κύκλο εκάστου, η συγγραφέας επιτυγχάνει να ιχνογραφήσει τις αντιλήψεις και τις παρανοήσεις που τρέ­ φει η μία τάξη για την άλλη. Ωστόοο το Άλμπατρος είναι αποφασισμένο να εστιάσει αλλού το κέντρο βάρους του: στα πολλά «παράξενα» νεωτερικά ζητήματα που εμφανίζονται στη συγκεκριμένη επο­ χή, στην πνοή της εηερχόμενης αλλαγής στον πολιτικό και κοινωνικό χάρτη καθώς και στις σκέψεις και τα συναισθήματα που έχουν κληροδοτήσει οι ρομαντικοί ποιητές της παλαιότερης γενιάς και τα οποία διαπερνούν τους ήρωες. Η Βρετανία είναι η Βρετανία της Ιστορίας των δύο πόλεων, του Μπάρναμπι Ρατζ και της «μικρής Ντορίτ», είναι ό­ μως και η Βρετανία των Μπλέικ, Μπάιρον και Σέλεϊ, Γουέρντσγουερθ, Κόουλριτζ και Κιτς. Οι ήρωες του μυθιστορήματος (Έντμουντ, Νέλσον), που αποστατούν από τη μεγα­ λοαστική τάξη, η οποία αισθάνεται να κλυδωνίζεται από το σημαντικό περιορισμό των προνομίων της, είναι φυσικό να προσπαθούν να βρουν ατομικές λύσεις που θα δικαι­ ώσουν τις καινούριες τους αντιλήψεις. Σύντομα όμως θα κατανοήσουν τη ματαιότητα του φιλελευθερισμού.

42 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

Παράλληλα, η Βρετανία είναι η χώρα που, κατά τον Μαρξ, θα ήταν η πρώτη που θα γι­ νόταν σοσιαλιστική -λόγω του εκβιομηχανισμού της, της δυναμικής συγκέντρωσης ερ­ γατικών μαζών στις πόλεις, του έντονου ταξικού αγώνα των εργατικών σωματείων της-, καθώς και η χώρα που προσπαθεί απεγνωσμένα να κρατήσει την πρωτοκαθε­ δρία της στο διεθνές στερέωμα, τις κτήσεις της αυτοκρατορίας (Ν. Αφρική, Ιρλανδία), η χώρα που καταδικάζει τους «αιρετικούς» τύπου Όσκαρ Ουάιλντ και επιδεικνύει ανε­ κτικότητα σε επαναστατικότερες αλλά και «κομψότερα» διατυπωμένες αμφισβητήσεις όπως αυτές του Μπέρναρντ Σο. Ζώντας σ' αυτό τον ανεμοστρόβιλο, ο οποίος εντείνεται από τις προσδοκίες για τον 20ό αιώνα, οι ήρωες επιλέγουν απεγνωσμένες λύσεις

επιτυχημένη η παιγνιώδης διάθεση της συγγραφέως και η συνομιλία της με άλλα μυθιστορήματα και ακραίες συμπεριφορές που ουχνά θα τους φέρουν αντιμέτωπους με κάθε μορφή εξουσίας (πατρική, εκκλησιαστική, πολιτική) και αντιστέκονται στις προσπάθειες απο­ βολής τους από το κοινωνικό σώμα. Η Μόλλυ συνεχίζει τις σπουδές με όποιον τρόπο μπορεί (δε δίνονταν πτυχία στις γυναί­ κες παρότι φοιτούσαν στα πανεπιστήμια) και, έχοντας την υποστήριξη της οικογένειάς της, γίνεται δασκάλα στις φτωχογειτονιές του Λονδίνου. 0 Έντμουντ, που ο πατέρας του τον έχει αποκληρώσει -σ ε μια μυστική αντιστοιχία με τον ομώνυμο νόμιμο γιο του Γκλόστερ στον Βασιλιά Λιρ-, παρότι διακόπτει τις σπουδές του στο Κέιμπριτζ, συνεχί­ ζει εντέλει την οικογενειακή πολιτική παράδοση αλλά από την αντιπολιτευτική έπαλξη. Αρνείται πεισματικά να ενταχθεί σε κάποιο χώρο και φλερτάρει έντονα με τους σοσια­ λιστές, τους αναρχικούς και τους εργατικούς. Εκλέγεται αρχικά δημοτικός σύμβουλος υποβαθμισμένης γειτονιάς και, στη συνέχεια, βουλευτής του νεοεισελθέντος στη βου­ λή εργατικού κόμματος, παραμένοντας στην εσωτερική αντιπολίτευσή του. Στο προσω­ πικό επίπεδο αποδεικνύεται πιο επαναστάτης: υπερασπίζεται τον ομοφυλόφιλο φίλο του, παντρεύεται τη Μόλλυ και παίρνει το επίθετό της, αντιτάσσεται στις επιλογές της Βρετανίας τόσο στους ιμπεριαλιστικούς πολέμους όσο και στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, υπερασπίζεται αντιρρησίες συνείδησης. Η Μόλλυ παρουσιάζεται πιο μονολιθική, αν και αντιστοίχως ευφάνταστη: συμμετέχει στις γυναικείες οργανώσεις της εποχής, αντι­ λαμβάνεται τις αλλαγές που συμβαίνουν μέοα στους κόλπους του γυναικείου κινήμα­ τος, επιλέγει να ακολουθήσει σφαιρικότερες πολιτικές, είναι ειρηνίστρια και παθιασμέ­ νη οπαδός της πρόσβασης όλων στη μόρφωση. Η επιλογή της Μόλλυ είναι συγκρου­ σιακό και μέσα από αυτήν κατορθώνει να διατηρήσει την ελπίδα για το αύριο. Η αντί­ στοιχη προσδοκία του Έντμουντ είναι να αφήσει μια «τρυφερή ανάμνηση» σε έναν κό­ σμο που, όσο κι αν τον πολεμά, εξακολουθεί να αντιστέκεται. 0 Έντμουντ είναι ένας ρομαντικός του πνεύματος που έχει διαποτιστεί από την αρρώστια του αιώνα (mal du siecle), ένας άνθρωπος που έχει παλέψει πολύ διατηρώντας τις αμφιβολίες του για τα πάντα. Η ρομαντική φύση της Μόλλυ εμφορείται από μια αισιόδοξη διάθεση για βελ­ τίωση των συνθηκών μέοα από σκληρούς αγώνες. Η Μόλλυ καθοδηγείται από ένα δυ­ νατό ορμέμφυτο επιβίωσης ενώ ο Έντμουντ από το αντίστοιχο του θανάτου. Ο άρτιος χειρισμός του λόγου από τη Σ. Τριανταφύλλου και η ευρηματική οικονομία του έργου δεν υπολείπονται ούτε στις αναλογίες εκείνης της εποχής με τη σημερινή (Ολυμπιακοί Αγώνες Λονδίνου, επιχειρηματολογία για τον πόλεμο, τρομοκρατικές ή

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 43

πολιτικές ενέργειες, Ζέπελιν και Έσελον). Οι διακειμενικές αναφορές στην αγγλική λο­ γοτεχνική παράδοση ξεκινούν από τον Σέξπιρ και διαμέσου των ρομαντικών και των βι­ κτωριανών φτάνουν στον Κόνραντ και στη Γουλφ. Το άλμπατρος του «γέρου ναυτικού» εμφανίζεται στην αρχή ως αναφορά στο γνωστό ποίημα του Κόουλριτζ, ακολούθως ως στίγμα αντίστασης βουλευτή, στη συνέχεια σε αντιστοιχία με το Ζέπελιν, για να καταλήξει -ό πω ς ήδη έχει καταλάβει ο/η αναγνώστης/στρια- στην αναλογία του τεράστιου πουλιού με τον ήρωα Έντμουντ, ο οποίος, όπως το θαλασσοπούλι, διένυσε μεγάλες α­ ποστάσεις ακούραστα και δε βγήκε ποτέ στη στεριά. Επιτυχημένη είναι επίσης η παι­ γνιώ δης διάθεση της συγγραφέως, είτε εκφ ράζεται μέσω της Μόλλυ είτε μέσω κάποιων αναφορών στην Ελλάδα (Μπάιρον, Κάλβος, «ιδανικό» ταξίδι), καθώς και η συ­ νομιλία της με άλλα μυθιστορήματα που αναπλάθουν τη συγκεκριμένη εποχή όπως το G. Το ταξίδι του Τζον Μπέργκερ με το οποίο έχει τόσες συγγένειες που θα δικαιολο­

γούσαν μια μακροσκελή συγκριτική μελέτη. Όπως και στο Εργοστάσιο των μολυβιών, η συγγραφέας εμφανίζει σε κάποια επεισόδια του μυθιστορήματος διάφορα ιστορικά πρόσωπα -από την Αλεξάντρα Κολοντάι ω ς τον Γουίνστον Τσόρτσιλ- σε δευτερεύοντες ρόλους, που ωστόσο αρκούν για να αχνοδιαγράψουν μια πρώτη αποτίμηση της πορεί­ ας τους. Οι παιδικές ασθένειες του γυναικείου κινήματος παρουσιάζονται εν τη γενέσει τους, ενώ οι τολμηρές απόψεις δε λείπουν, π.χ. στο ζήτημα «δυο εκατομμύρια ε­ θελοντές [για τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο] δεν μπορούν να έχουν τόσο άδικο», η Μόλλυ

δε διστάζει να απαντήσει «κι όμως έχουν». Μ πορεί η ουσιαστική, αν και όχι τυπική, διάλυση του ζεύγους Μόλλυ-Έντμουντ να αφή­ νει πικρή γεύση σε μια απολαυστική ανάγνωση, αλλά και μόνο η σκέψη της έκφρασης του Βρετανού πρωθυπουργού κυρίου Μπλερ στην ανάγνωση του συγκεκριμένου μυθι­ στορήματος νομίζω πως είναι ικανή να μας επαναφέρει το χαμόγελο. Αξίζει να τονιστεί και η συνολικά προσεγμένη εμφάνιση του μυθιστορήματος,

Η διάψευση μιας προαναγγελθείσας υπόσχεσης

λιλυ εξαρχοπουλου

Ο Νίκος θέμελης εισέβαλε

στη νεοελληνική λογοτεχνία των ημερών μας προ πενταετίας και σύντριψε τη ραστώνη της, όπου παλαιότεροι και νεότεροι επιδεικνύονται στο αχανές πεδίο της πνευματικής περιπλοκής, της χαριτωμένης επιπολαιότητας και ενός προσωπικού ύφους περιορισμένης εμβέλειας και αντοχής, που επιβάλλεται ως νε­ ωτερισμός και ω ς πρόσκληση ανοίγματος του αναγνώστη σε σύγχρονα θέματα και τρόπους παρουσίασής τους. Κόμισε αρε­ τές που αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία της έννοιας του λο­ γοτεχνικού έργου, όπως τον προσεκτικό χειρισμό της γλώσ­ σας, την αίσθηση του μέτρου, την τεκμηρίωση του λόγου, την ΝΙΚΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ Η αν αλαμπή ΑΘΗΝΑ, ΚΕΔΡΟΣ, 2003. ΣΕΛ. 736

ισορροπία των θεμάτων, την καθαρή αφήγηση, την ολοκληρω­ μένη αποτύπωση των χαρακτήρων, το αποτύπωμα της προσω­ πικής σφραγίδας, που δίνει το ιδιαίτερο άρωμα του συγγρα­ φέα. Αυτές οι αρετές ανέδειξαν επιπλέον μια παιδεία, πάει να

πει μια καλλιέργεια (culture, προς διευκρίνιση), που χρησιμοποιήθηκε ω ς θεμέλιο προς ενίσχυση της πραγματικότητας της αφήγησης, την οποία και κατέστησε μοναδι­ κή, δηλαδή απολύτως πιστευτή στον αναγνώστη και μακράν της εύκολης και καταστρο­ φικής «ταύτισής» του με τους ήρωες του συγγραφέα, αλλά σε απόλυτη συνάφεια με το

44 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

δίκαιο της εμμονής του να μάθει τι «γίνεται πιο κάτω». Επιπλέον, ο Ν. θέμελης αποσα­ φήνισε ευθύς εξαρχής πως έγραφε προσχεδιασμένα και πως οψίμως είχε εμφανιστεί στα γράμματα (ενώ προ πολλού είχε επιδοθεί στη ζωγραφική), αφού είχαν ωριμάσει οι συνθήκες που του επέτρεπαν να γράψει αυτό που κατά τη γνώμη του θα έπρεπε να γράψει. Το προσχεδιασμένο του πράγματος φαίνεται πια ξεκάθαρα, αφενός στους τίτ­ λους των βιβλίων του {Η ανατροπή, Η αναζήτηση, Η αναλαμπή) και αφετέρου στο γε­ γονός ότι το ένα βιβλίο αποτελεί συνέχεια του άλλου, καλύπτοντας την ιστορική, κοι­ νωνική, πολιτική, εθνική περίοδο της Ελλάδας από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του

ο Ν. θέμελης προσχεδίασε και παρουσίασε μια «μετά τον Προυστ» αναφορά στο χαμένο χρόνο της πατρίδας του 20ού αιώνα σε εύρος που δεν έχει καλύψει κανένας άλλος νεοέλληνας συγγραφέας και με αναφορές που προσπαθούν να δείξουν την εξέλιξη αυτού του τόπου μέσα από τρεις φάσεις, όπου (πάντα όπως δηλώνουν οι τίτλοι των βιβλίων) υπήρξαν προσπάθει­ ες αλλαγής, αγωνίες σταθερότητας, πρόσκαιρες και χαμένες επιτυχίες. Τηρουμένων των αναλογιών, ο Ν. θέμελης προσχεδίασε και παρουσίασε μια «μετά τον Προυστ» α­ ναφορά στο χαμένο χρόνο της πατρίδας του. Αυτή η αναφορά είναι τόσο ελληνική, δη­ λαδή τόσο έντονη στο χρώμα και το περιβάλλον της, ώστε δεν αίρεται στο ύψος του Ίβο Άντριτς, που με το Γέφύρι του Δρίνου τοποθέτησε τη Βοσνία στον πίνακα της πα­ γκόσμιας λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Έχοντας αυτή την αναφορά ω ς πρόθεση, ο Ν. θέμελης ακολούθησε μια ηθική που είναι αξιοπρόσεκτη: δεν έχει αναλωθεί στις γλοι­ ώδεις δημόσιες σχέσεις που εξευτελίζουν τη λογοτεχνία, δεν αποκαλεί τον εαυτό του δόκιμο συγγραφέα, δε ζαλίστηκε από κάποιους λιβανωτούς που του προσφέρθηκαν επειδή είναι συνεργάτης του πρωθυπουργού. Η επιτυχία του, που ξεπερνάει σε πραγ­ ματικούς αριθμούς κάθε άλλον ευπώλητο συγγραφέα του τόπου μας από γενέσεως ελ­ ληνικού κράτους, φαίνεται γνήσια, χάρη, πλην των άλλων, σ’ αυτή την έντιμη στάση. Επιπλέον, η επιτυχία του ενισχύθηκε από τη βελτίωση της ποιότητας του έργου του α­ πό το πρώτο στο δεύτερο βιβλίο του. Ήταν συνεπώς πολύ φυσική η αναμονή του τρίτου βιβλίου του. Η αναλαμπή είναι συνε­ πής στις υποσχέσεις που τα δύο προηγούμενα βιβλία έχουν δώσει: μια υπόθεση που ελέγχεται απολύτως, μια γλώσσα που αίρεται στο ύψος των περιστάσεων, μια ανεπίλη­ πτη τεκμηρίωση συνηθειών, τόπων, απόψεων, που αποτυπώνουν με ευκρίνεια την Αθήνα, το Βερολίνο, τον κόσμο του μακρού (κατά Χομπσμπάουμ) 19ου αιώνα, που εί­ ναι ο κόσμος των αστών, αυτής της κατά Μπαλζάκ ανθρώπινης κωμωδίας, η οποία ε­ κτείνεται στην Ελλάδα από το 190 0 περίπου ω ς τις παραμονές της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου του Ιωάννη Μεταξά. 0 Ν. θέμελης πετυχαίνει να αποδώσει την αναδυόμενη εκείνη την*περίοδο εγχώρια αστική τάξη, από τους έκπτωτους σταφιδέμπορους της Πάτρας ως τους βενιζελικούς και βασιλικούς εμπόρους, δικηγόρους και βιομήχανους της Αθήνας, ως τους Μικρασιάτες πρόσφυγες, αλλά και ως τις σχέσεις των φύλων και τις πρώτες εκφάνσεις του σοσιαλισμού, αποδεικνύοντας πως καθεμία περί­ πτωση υπήρξε μια αναλαμπή, μια ξαφνική λάμψη, που έσβησε μέσα στην αμαρτία της. Ίσως για να διακρίνεται αυτή η αμαρτία, ο Ν. θέμελης αφήνει τους ήρωές του να δια­ πλάθουν το παρόν και το μέλλον τους χωρίς καμία προεξάρχουσα ισχύ που θα τους καθιστούσε παροιμιώδεις, όπως (πάλι χρησιμοποιώντας το παράδειγμα του Μπαλζάκ)

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 45

ήταν ο Ρασινιάκ ή ο μπαρμπα-Γκοριό. Αυτό σημαίνει πως από το στόμα αυτών των η­ ρώων δε βγαίνει καμία φράση που θα ήταν δική τους, οπότε οι απόψεις τους, οι πολι­ τικές διαμάχες τους, οι σκέψεις τους σέρνονται στο χώμα της επιπολαιότητας τους. Αν η πρόθεοη του συγγραφέα είναι να εμφανίσει την ακαταλληλότητα των παππούδων μας και των πατεράδων μας για κάτι περιοσότερο από το επιφανειακό, κάτι περισσότε­ ρο από το «δήθεν», τότε μπορούμε να εννοήσουμε πως το σημερινό κατάντημα της χώρας μας (βλέπε τη μελέτη του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών - Ε Κ Κ Ε - με τίτλο Το κοινωνικό πορτρέτο της Ελλάδας 200 1 , έκδοση 2003) έχει πίσω του μισό τουλάχιστον αιώνα προετοιμασίας. Αυτά λέγονται για να βρεθεί μια εξήγηση της αποτυχίας της Αναλαμπής, που η σπουδαι­ ότερη παράμετρός της είναι η βεβαιότητα πως ο συγγραφέας γράφει για να γράψει, παραμένοντας έξω από το βιβλίο του, αδύναμος να καθοδηγήσει τους ήρωές του, να τους καταστήσει διακριτούς, να τους μαζέψει σε λιγότερες από τις 729 σελίδες του βιβλίου ώστε να μην ξεχειλώνουν, να μην είναι προβλέψιμοι και εντέλει βαρετοί, οπότε τίποτα δε χάνεται αν το βιβλίο διαβαστεί «διαγωνίως». Τα τεχνάσματα του συγγραφέα, όπως η ικανότητά του να περιγράψει με μαεστρία ένα ταξίδι με το Οριάν (και όχι Όριεντ) Εξπρές από την Αθήνα στο Βερολίνο, χάνουν το βάρος τους μέσα στα μικροεπεισόδια, στις σχοινοτενείς περιγραφές που στηρίζονται σε ονόματα δρόμων και σταθμών, τα οποία δε σημαίνουν τίποτα για τον αναγνώστη, αφού δε συμμετέχουν στα τεκταινόμενα, πράγ­ μα που ο Ανδρέας Συγγρός απέφυγε στα Απομνημονεύματά του μαζεύοντας σε πέντε μόλις σελίδες το ολονύκτιο γλέντι του στο σιδηρόδρομο Τορίνου-Παρισίων με δύο νοστι­ μότατες Ουγγαρέζες από τη Βιένη (τόμος Β', ο. 220-224). Από την άλλη πλευρά, θέμα­ τα όπως το γλωσσικό ζήτημα, ο Διχασμός, η καταστροφή της Μικρασίας εμφανίζονται ως αφορμές για συζητήσεις, πάντα με τη μορφή ακραίας αντιπαλότητας, χωρίς ωστόσο να έχουν κάποια δεδομένη αιτία που θα αιτιολογούσε τέτοιο φανατισμό (μέχρι αποπλη­ ξίας και θανάτου) που υποτίθεται ότι τις διακρίνει, χωρίς να περιέχουν κάποια επιχειρή­ ματα που θα τους έδιναν κύρος. Αν πάλι αυτά είναι τα απαραίτητα για το συγγραφέα οτοιχεία της επιπολαιότητας εκπροσώπων της ελληνικής αστικής τάξης, του παραοτρατήματός τους (παρουσία νόθου παιδιού, σεξουαλικές υπερβολές σε ορισμένες περιπτώ­ σεις, αυτοκτονίες σε άλλες), μπορούμε να ανατρέξουμε στο έργο της Λιλίκας Νάκου με τον ευφυή τίτλο Οι παραστρατημένοι, που στα χρόνια του δικαίως εντυπώσιασε και που αδίκως έχει οήμερα πέσει στην αφάνεια. Αν από την άλλη πλευρά ξανά κάποιοι ήρωες θα μπορούσαν να είναι αρεστοί και άλλοι όχι, το επιχείρημα της κυρίας Αριστέας να μη

ο συγγραφέας γράφει για να γράψει, παραμένοντας έξω από το βιβλίο του, αδύναμος να καθοδηγήσει τους ήρωές του θέλει να στείλει το νόθο Στέφανο, «τον γιο της» (που έχει Γερμανίδα γκουβερνάντα), σε παράσταση Καραγκιόζη επειδή το θέατρο σκιών δεν ήταν έκφραση των αστών, δεν αποκτάει καμία αξία, επειδή η μητέρα της Πελαγία, που είχε γνωρίσει στον καιρό της τα πλούτη, είναι διαρκώς έτοιμη να οδηγήσει τον Στέφανο στον Καραγκιόζη. Τέλος, αν ζούσαμε στην εποχή των επιφυλλίδων, αυτές οι αδυναμίες δε θα ήταν διακριτές, πράγ­ μα που ήξερε ο Ευγένιος Σύη όταν έγραφε Τα μυστήρια των Παριοίων ή ο Ντοστογιέφοκι που, όπως λέγεται, δεν προλάβαινε να διαβάσει δεύτερη φορά το χειρόγραφό του πριν το παραδώσει για δημοσίευση στην εφημερίδα. Ο Ν. θέμελης υποσχέθηκε εμμέ­

46ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

σως πλην σαφώς διά των δύο πρώτων βιβλίων του την αναμονή μιας κορύφωσης, την αναμονή μιας αναλαμπής, που το παρελθόν του προδίκαζε ωφέλιμη για τον επαρκή επι­ τέλους αναγνώστη, αλλά και για την ελληνική λογοτεχνία γενικότερα. Η μη τήρηση αυ­ τής της υπόσχεσης επιβαρύνεται και από μερικά δευτερεύοντα στοιχεία, όπως η συνε­ χής χρήση του νεότευκτου ρήματος «βιώνω» (σαν να πρόκειται για το γερμανικό erleben), της λέξης «ίδρος» (ιδρώτας), των διαφορετικών αποδόσεων των ρημάτων («ήτανε» και «ήταν», «επίστευε» και «πίστευε», «ξετυλιγότανε» και «εξασφαλίζουνε», αλλά «αντιδρούσαν» και «κατεδίκασε», κ.λπ.). Η αναλαμπή θα έχει καλές πωλήσεις δεδομένης της δύναμης αδράνειας που δημι­

ούργησαν Η ανατροπή και Η αναζήτηση. Ένας λόγος παραπάνω για τον Νίκο θέμελη να συνεχίσει να γράφει, γιατί επιτέλους (όπως συνηθίζουν να λένε οι κριτικοί) έ­ χει δικαίωμα στην αστοχία, επειδή errare humanum est (το σφάλλειν είναι ανθρώ­ πινο).

Φ. Δ. ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗΣ

Η μνήμη στοιχειώνει

Ο Τάσος Χατζητάτσης (Θεσσαλονίκη, 1945) εξέδωσε το πρώτο του βιβλίο, τη συλλογή με πεζά Έντεκα σ ικελικοί εσ περ ινοί («Εντευκτήριο») το 1997, οπότε και απέσπασε το Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Πεζογράφου του διαβάζω. Ακολούθησε μια α­ κόμα συλλογή με πεζά, με τίτλο Στη σφενδόνη («Εντευκτήριο», 2000). Και στα δύο βιβλία φάνηκε η ικανότητα του συγγραφέα να διεισδύει στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων του, τοποθετώ­ ντας όμως τις ιστορίες τους, κατά κανόνα, σε σαφές ιστορικοπολιτικό πλαίσιο, που συχνά είναι κάτι περισσότερο από απλό σκηνι­ κό. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο είναι η γλωσσική δεξιοτεχνία του Τ. Χατζητάτση, που παραπέμπει περισσότερο στην ποίηση και λιγότερο στην πεζογραφία. 0 θεσσαλονικιός συγγραφέας κα-

Σ α σ πασ μένα φ τερά αθηνα , πό λις , 2003. ς ε λ . 216

τόρθωσε να κάνει πεζογραφία γράφοντας ποιητικά, δίχως όμως να πέσει στην παγίδα της ανώδυνης και ποζάτης ποιητικής πρό­ ζας, αποφεύγοντας τους κουραστικούς βερμπαλισμούς ή τις ευ­

κολίες ενός κακώς εννοούμενου λυρισμού. Είναι φανερό ότι ο οργανισμός του Τ. Χατζητά­ τση ως συγγραφέα απορρόφησε με επιτυχία τον εσωτερικό μονόλογο που καλλιεργήθηκε τόσο στη Θεσσαλονίκη. Είναι επίσης φανερό ότι ήταν κάτι περισσότερο από επιρροή- ήταν αφομοίωση και συνάμα ανακάλυψη του προσωπικού του ύφους. Φέτος ο Τ. Χατζητάτσης δοκίμασε να κάνει την υπέρβαση με ένα μυθιστορηματικής πνοής πεζό με τίτλο Σα σπασμένα φτερά. Μολονότι το κείμενο απαρτίζεται από μια σειρά σύντο­ μων επεισοδίων και σκηνών (αφηγήσεις ονείρων, αποκόμματα εφημερίδων, ημερολόγια κών σημειώσεων, ταχυδρομικών καρτών, αλληλογραφίας, απομαγνητοφωνημένα κείμενα, έγγραφα δημόσιων υπηρεσιών κ.ά.), υπάρχει ένας βασικός άξονας που συνδέει τα διάφα ρα πρόσωπα (που δεν είναι λίγα, με δεδομένη την όχι και τόσο μεγάλη έκταση του κειμέ­ νου) και τις ενότητες που τα αφορούν. 0 άξονας αυτός είναι ο κεντρικός χαρακτήρας, η Λίτσα, μια νέα γυναίκα που κρύβεται, με ή χωρίς μάσκες, πίσω από αυτή την πανσπερμία των αφηγήσεων που συνθέτουν το κείμενο. Πολύ σχηματικά, σε ό,τι αφορά την πλοκή του βιβλίου, θα λέγαμε το εξής: η Λίτσα βιώνει μια αδιέξοδη σχέση που καταλήγει στο χωρισμό. Όπως συμβαίνει συνήθως, το προσωπι­ κό αυτό στραπάτσο την οδηγεί στην -όχι και τόσο ειδυλλιακή- αναπόληση των περασμέ­

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 47

νων, στα ερειπωμένα σπίτια και στα μισοσκότεινα, σκονισμένα δωμάτια της παιδικής ηλι­ κίας, ζώντας, για κάποιο αόριστο διάστημα, παρέα με τα οικογενειακά της φαντάσματα. Η Λίτσα προσπαθεί να αποτινάξει ένα συναισθηματικό φορτίο χρόνων μέσα από το λόγο, μέ­ σα από τη γραφή. Δανείζεται τη φωνή και τις μνήμες των σκιών που την περιστοιχίζουν, α­ ναβιώνοντας τα περασμένα μέσα από διαδοχικές και πολλαπλές νεκραναστάσεις οικείων προσώπων. Αφήνει τον εαυτό της να γίνει ένα ιδιότυπο μέντιουμ, μέσα από το οποίο μι­ λούν οι νεκροί της, εκκρίνοντας από το σώμα της το εκτόπλασμα της μνήμης τους. Μέσα από τρυφερές, άλλοτε όμως τραυματικές, ενίοτε εφιαλτικές (τα στοιχεία του ονεί­ ρου και μιας πραγματικότητας που βρίσκεται διαρκώς σε εμβρυακή μορφή, που πλάθεται ακόμα, είναι έντονα σε όλο το βιβλίο, αποτελώντας και το θεμέλιο λίθο της ποιητικότητάς του) σκηνές από τη ζωή των γονιών της, της θείας της Αμαλίας (ένα από τα βασικά πρό-

ο Τ. Χατζητάτσης μπορεί και αρθρώνει το δικό του συγγραφικό και προσωπικό λόγο σωπα στο βιβλίο), η ηρωίδα έρχεται αντιμέτωπη με ένα κακοφορμισμένο παρελθόν από το οποίο όμως είναι εξαρτημένη. Αν στο τέλος του βιβλίου επέρχεται κάποια κάθαρση ή ό­ χι, ελάχιστα φαίνεται να ενδιαφέρει το συγγραφέα, αλλά ακόμα και τον αναγνώστη, καθώς όλο το «ζουμί» βρίσκεται στη διαδρομή και όχι στον τελικό προορισμό. Η υποβλητική ατμόσφαιρα και κυρίως ένας λεπτοδουλεμένος ιστός που πάλλεται από τις δονήσεις ενός ξαφνικού αέρα ή από τα δειλά αγγίγματα του αναγνώστη, αλλά που δε δ ια λύεται ούτε στιγμή, κάνει το κείμενο να είναι ένας ζωντανός οργανισμός: το Σα σπασμένα φτερά δεν έχει μόνο γερή φόρμα και ρέουσα αφήγηση - έχει και αίμα. Οι ιστορίες των η­

ρώων του Τ. Χατζητάτση είναι τόσο προσωπικές που ανήκουν μόνο σε αυτούς, και συνε­ πώς είναι κάτι αυτόνομο, ζωντανό- την ίδια στιγμή όμως, ο συγγραφέας κατορθώνει να μας τις κοινωνήσει με αξιοθαύμαστο τρόπο, τις κάνει και δικές μας ιστορίες. Το Σα σπασμένα φτερά θυμίζει, τηρουμένων των αναλογιών φυσικά, κινηματογραφικές ταινίες όπως το Κραυγές και ψίθυροι του Μπέργκμαν ή τον Καθρέφτη του Ταρκόφσκι. Ει­ δικά η τελευταία ταινία ξεκινά με ένα εκ πρώτης όψεως άσχετο επεισόδιο με το υπόλοιπο φιλμ: την ντοκιμενταρισμένη καταγραφή ενός βραδύγλωσσου που προσπαθεί να αρθρώ­ σει λόγο μέσα από την ψυχολογική υποστήριξη και την αυθυποβολή. Στο βιβλίο του Τ. Χα­ τζητάτση υπάρχει κάτι ανάλογο: το εγκεφαλικό που παθαίνει ο πατέρας της Λίτσας τού αφαιρεί προσωρινά την ικανότητα της ομιλίας καθώς μπορεί να γράφει μόνο με σύμφωνα. Πρώτα χάνονται τα φωνήεντα και τελευταία επανέρχονται, λένε οι γιατροί. Το στοιχείο αυ­ τό δίνει το έναυσμα στο συγγραφέα να κάνει έναν ενδιαφέροντα και, κατά τη γνώμη μου, επιτυχημένο παραλληλισμό: ανάμεσα στο πραγματικό εγκεφαλικό του πατέρα της Λίτσας και στο μεταφορικό (συναισθηματικό, ψυχολογικό) «εγκεφαλικό» της ίδιας. Έτσι, καθώς προσπαθεί να αρθρώσει το δικό της λόγο, σε πολλά (και καίρια) σημεία του βιβλίου, και με πολύ διακριτικό τρόπο, η Λίτσα μιλά χωρίς σύμφωνα ή μόνο με το όμικρον [που είναι το πρώτο φωνήεν που επανέρχεται, όπως λένε οι γιατροί. 0 πατέρας της καταφέρνει να αρθρώσει τη λέξη «ποθόνο» (πεθαίνω), πριν αφήσει την τελευταία του πνοή], υπογραμμί­ ζοντας έτσι το αίσθημα ασφυξίας που αισθάνεται, που της προκαλεί η ίδια η γλώσσα, αντί να την αφήσει να αναπνεύσει, και το παράλογο των λέξεων, η απουσία νοήματος. Η ίδια η Λίτσα γράφει για τους «κατοικίδιους νεκρούς» ότι ήταν έτοιμοι «να περπατήσουν γυμνοί πάνω στα αναμμένα κάρβουνα και εγώ να μην μπορώ να καλύψω με λόγια το γυμνό τους σώμα, να τους δώσω το δίκιο, τη χαρά, λέξεις γεμάτες φωνήεντα»(ο. 206), ενώ χαρακτη­

48 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

ρίζει τη γραφή σαν έναν τρομαγμένο λαγό «που έμενε ακίνητος, τυφλωμένος από το φέγ­ γος της οθόνης [του υπολογιστή], τρέχει να κρυφτεί μέσα στις μαύρες φτέρες της λήθης»

(ο. 206). Παρά τις επιρροές από τη λογοτεχνική σχολή της Θεσσαλονίκης ή από την τεχνοτροπία ε­ νός πεζογράφου όπως είναι ο Θανάσης Βαλτινός, ο Τ. Χατζητάτσης μπορεί και αρθρώνει το δικό του συγγραφικό και προσωπικό λόγο συνδέοντας δύο φαινομενικά αντίθετα στοι­ χεία: την εσωστρεφή αλλά και γεμάτη λυρισμό ποίηση που συχνά έχει ο εσωτερικός μονό­ λογος με την ξερή, στακάτη, δωρική ποιητικότητα που διακρίνει τη βαλτινική σχολή. Μάλι­ στα, η χρήση μιας πρώτης και μιας δεύτερης φωνής στα δύο τελευταία μέρη του βιβλίου, τοποθετημένες πλάι πλάι, σαν η μία να επρόκειτο για σειρά υποσημειώσεων στο κυρίως κείμενο (οπτικά θυμίζει λίγο τον Ερωτικό λόγο του Ρ. Μπαρτ, ως ιδέα όμως, τουλάχιστον σ’ εμένα, θυμίζει κάπως το Ομόνοια 198 0 του Γ. Ιωάννου), πέρα από το ότι δημιουργεί μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα αντιστικτική πολυφωνία, είναι πολύ ευρηματική. Κείμενα σαν αυτό του Τ. Χατζητάτση έχουν τον εξής κίνδυνο: ο τόνος, ο εσωτερικός ρυθ­ μός, η χροιά και το ψυχολογικό βάθος της φωνής του κάθε προσώπου από αυτά που μι­ λούν να μη διαφέρουν μεταξύ τους όσο πρέπει. Είναι και το πιο δύσκολο κομμάτι για το συγγραφέα. Γι' αυτό και το κατόρθωμα ενός Φόκνερ μνημονεύεται πάντα. Και εδώ οι λε­ πτές αυτές διαφορές δε φαίνονται πάντα. Αλλά, είπαμε, στο Σα σπασμένα φτερά ο αφηγη­ τής είναι ένας και μόνο ένας, που διαρκώς μεταμφιέζεται. Ίσως μερικές φορές η αμφίε­ ση να μην είναι αρκούντως πετυχημένη. Το μελανό αυτό σημείο όμως δεν αρκεί για να κηλιδώσει αυτό το άκρως γοητευτικό, δυνατό ανάγνωσμα, ηλιας μαγκλινης

ΞΕΝΗ

ΠΕ Ζ Ο ΓΡ ΑΦ Ι Α η Δύση είναι του θεού»

Ορχάν Παμούκ Η διαλεκτική της υψηλής τέχνης

Με το παρόν βιβλίο του, ο Ορχάν Παμούκ παρέχει

ένα ακόμα ιδιαιτέρως ενδιαφέρον τεκμήριο ισορροπίας επάνω στη λεπτή γραμμή μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Κυρίως όμως το παρόν βιβλίο είναι ένα εντυπωσιακό με τον τρόπο του 0. Παμούκ τεκμήριο του διαλόγου τον οποίο διατηρεί η Ανατολή με την εγ­ γύς κυρίως Δύση από τον 4ο π.Χ. αιώνα του Δαρείου και του Με­ γάλου Αλεξάνδρου μέχρι τις μέρες μας (και με εστίαση στην πτώ­ ση της Κωνσταντινούπολης), άλλοτε (το συνηθέστερο) ως διάλο­ γο αντεγκλήσεων, ενίοτε ως ανταλλαγή πολιτισμικών δεδομένων (ας μην ξεχνούμε π.χ. ότι ο Μωάμεθ ο Πορθητής ανέθεσε στον ζωγράφο Μπελίνι να φιλοτεχνήσει το πορτρέτο του), και στο ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ Μ ε λ έ ν ε Κ ό κ κ ιν ο ΜΤΦΡ.: ΠΕΛΛΑ ΒΡΕΤΟΥ ΑΘΗΝΑ, ΟΚΕΑΝΙΔΑ, 2002. ΣΕΛ. 672

πλαίσιο του οποίου προβάλλονται ζητήματα ανατολικο-ανατολικών σχέσεων, όπως είναι π.χ. αυτές μεταξύ των Μογγόλων, των Περσών και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αυτό το διάλογο ως κεντρικό θέμα του βιβλίου ο 0. Παμούκ αποδίδει παραστατικά στην κυριολεξία με τις προσωπικές-κοι-

νωνικές-υφολογικές διελκυστίνδες και τάσεις που αναπτύχθηκαν μέσα στον κόσμο των μικρογράφων κατά το 16ο αιώνα της ανάπτυξης της μικρογραφίας υπό την προ­ στασία και την ενίσχυση του σουλτάνου Μουράτ Γ', γνωστού τόσο για τους Οθωμανο-

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 49

περσικούς πολέμους (1578-1590) όσο και για την αγάπη του για τα βιβλία και τη μι­ κρογραφία. Το βιβλίο είναι οργανωμένο επάνω στην κειμενική συμπεριφορά (α) πέντε νέων, ιδιαιτέ­ ρως ταλαντούχων μικρογράφων που κυκλοφορούν με ψευδώνυμα: Κομψός, Μαύρος, Πε­ ταλούδας, Πελαργός και Ελιάς, (β) δύο σεβαστών δασκάλων μικρογραφίας (ή αρχιμικρογράφων) που εμφανίζονται με πραγματικά ονόματα: Οσμάν και Ενιστέ, (γ) του απαραίτη­ του κεντρικού γυναικείου χαρακτήρα που εμφανίζεται με το πραγματικό όνομα: Σεκιουρέ και (δ) του επίσης απαραίτητου διαγγελέα που αντιπροσωπεύει η Εβραία Εστέρ (είναι γνω-

ο κειμενικός κόσμος του βιβλίου είναι η τοπογραφία και η τοπιογραφία της Κωνσταντινούπολης από το 1591 μέχρι το 1603

στό ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία υποδέχθηκε τους Εβραίους που εξόρισε το 16ο αιώ­ να η Ισπανία του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας με απόφαση της Ιερός Εξέτασης). Οι κειμενικοί χαρακτήρες αποτελούν συνδυασμό πραγματικών/ιστορικών προσώπων και επινοήσεων του συγγραφέα. Με αυτές τις παραμέτρους ο Ο. Παμούκ αναπτύσσει τα βασικά θέματα του βιβλίου, όπως ο έρωτας, η αγάπη, το Εγώ και το Εσύ, η ευτυχία, η ζήλια και ο φθόνος, η ματαιοδοξία και ο ανταγωνισμός, ο θεός και ο Διάβολος, η ζωή και ο θάνατος και το μεταξύ τους διά­ στημα με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει για την ισορροπία του ανθρώπου (από τον έρωτα μέχρι τη φιλοσοφία και την ιδεολογία), όπως αυτά διαθλώνται μέσα από την Τέχνη, η ο­ ποία τελικά αναδεικνύεται ως ο κύριος άξονας στη δομή του βιβλίου. Με τον τρόπο αυτό, το παρόν βιβλίο του Ο. Παμούκ είναι ένα πεδίο παραδειγματικής εφαρμογής του όρου γραμματική εικόνα με την πλήρη αντιστοιχία μεταξύ λόγου και παράστασης.

Το σημασιολογικό-δεοντολογικό-αισθητικό περιεχόμενο της Τέχνης για την Ανατολή και για τη Δύση (κυρίως η Βενετία), το Εγώ του καλλιτέχνη σ' αυτό το πλαίσιο και επομένως το προσωπικό ύφος του καλλιτέχνη, η διάκριση μεταξύ προσωπογραφίας και μικρογραφίας, η σχέση μικρογραφίας και καλλιγραφίας, η υποκειμενική διάσταση της Τέχνης («ζωγραφί­ ζω σημαίνει θυμάμαι»), η τεχνοτροπία, τα χρώματα και ιδίως η προοπτική ως δημιουργικό

στοιχείο σύγκλισης της Ανατολικής και της Δυτικής Τέχνης αλλά και ως μοιραία υπόνοια υ­ ποταγής της Ανατολικής Τέχνης στη Δυτική, και περαιτέρω: η αντιστοιχία Ποίησης και Ζω­ γραφικής, η αντιστοιχία λέξης και χρώματος ως σημαινόντων/εργαλείων διατύπωσης και διεκπεραίωσης του μηνύματος. Όλα αυτά αποτελούν λογοτεχνικό υλικό στο βιβλίο του Ο. Παμούκ, και προσδιορίζουν την παρουσία και συμπεριφορά των κειμενικών χαρακτήρων του, μέχρι την πλέον ακραία έκφραση που αντιπροσωπεύει ο φόνος (έστω και αν οι αφορ­ μές φαίνεται ενίοτε να αντιπροσωπεύουν παράπλευρα ζητήματα, όπως είναι π.χ. η αντιζη­ λία ή η ματαιοδοξία). Τον κειμενικό κόσμο του βιβλίου σκιάζουν οι αιτιοκρατικοί φόνοι του μικρογράφου Κομψού και του δασκάλου Ενιστέ από το μικρογράφο Ελιά, αλλά και ο τυχαί­ ος και από παράπλευρη αιτία φόνος του ίδιου του μικρογράφου Ελιά. Με βάση τα σχετικά ουμφραζόμενα, οι φόνοι αυτοί (όπως και ο ιδεολογικός φόνος ενός γέρου παραμυθά) φαίνεται να σχολιάζουν ή να σηματοδοτούν τις διαδικασίες σύγκλισης, απόκλισης, αλλά και κυριαρχίας μεταξύ πολιτισμικών ταυτοτήτων. Ο κειμενικός κόσμος του βιβλίου είναι η τοπογραφία και η τοπιογραφία της Κωνσταντινού­ πολης από το 1591 μέχρι το 1603, όπως αποδίδεται με τα δεδομένα του περιεχομένου του προσωπικού χωρόχρονου του 0. Παμούκ. Αυτός ο χωρόχρονος αντιπροσωπεύει την

50 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

υποκειμενική πρόσληψη (με τη συνδρομή όλων των αισθήσεων), αλλά και το γνωστικό φορτίο του συγγραφέα ως προς τα ιστορικά δεδομένα που αποτελούν την πραγματική βά­ ση (pragmatics) του βιβλίου και καλύπτουν με πυκνότατες αναδρομικές αναφορές μια ε­ κτενέστατη επιφάνεια γεγονότων από τον 4ο αιώνα π.Χ. και τη βασιλεία του Δαρείου στην Περσία μέχρι το 1 603 και το σουλτάνο Αχμέτ Α' που επέλεξε με επιθετική τακτική να ε­ φαρμόσει τη σαφή διάκριση μεταξύ Ανατολής και Δύσης, σπάζοντας συμβολικά, και υπό την καθ' ύπνους εντολή του Μωάμεθ, το μεγάλο μουσικό ρολόι με τις ανάγλυφες απεικο­ νίσεις, δώρο της βασίλισσας της Αγγλίας Ελισάβετ Α' προς την Υψηλή Πύλη. Τα πραγματικά δεδομένα, συνεκτιμώμενα με τη λεπτομερέστατη θεματική οργάνωση του βιβλίου, είναι τεκμήρια της γνωστής υψηλής πληροφορητικότητας των κειμένων του 0. Παμούκ, και περαιτέρω: βασικό στοιχείο για τη δομή του ύφους του συγγραφέα. Στο παρόν βιβλίο, το ύφος του 0. Παμούκ «αναπαράγει» καταρχήν (και με «διακειμενική» συμπεριφορά) την οικονομία των μικρογραφιών, με το πλήθος των στοιχείων που αφο­ ρούν πρωτίστως τους κειμενικούς χαρακτήρες ως εστίαση παραστάσεων, και την οπτική αυτών που αποδίδει την πρισματικότητα στη διάρθρωση της πρωτοπρόσωπης αφήγησης κατά τη διαδοχή των πενήντα εννέα κειμενικών ενοτήτων, με τη συνδρομή και των ανα­ τροπών ω ς παραβίαση του κατά προσδοκίαν στοιχείου, ενώ παράλληλα αποτυπώνει τον αλγόριθμο του συγγραφέα. Εκτός των κειμενικών χαρακτήρων, λειτουργία αφηγητού έχει ανατεθεί και σε άλλα στοι­ χεία των παραστάσεων, όπως είναι π.χ. ένα δέντρο, ένα άλογο, ένα νόμισμα, αλλά και σε ολόκληρες παραστάσεις ως σημασιολογικά σύνολα και ως κειμενικές μονάδες. Λειτουργία αφηγητού έχει επίσης αναλάβει το κόκκινο χρώμα, μέσα στο μπρούντζινο με­ λανοδοχείο από τη Μογγολία, στην περίπου κεντρική (31η) ενότητα του βιβλίου, ως πρυτανεύον στοιχείο της μικρογραφίας και ως συνδηλωτικό των φόνων των μικρογράφων. Υπ' αυτή την έννοια, το κόκκινο χρώμα κατέχει κατά το νοούμενο τον τίτλο του βιβλίου. Η χρήση της μεταφοράς αναγνωρίζεται και στο παρόν βιβλίο (όπως π.χ. στο Μαύρο βι­ βλίο, σε ελληνική μετάφραση 1997, ή στην Καινούργια ζωή, σε ελληνική μετάφραση

1999) ως κυρίαρχο στοιχείο του ύφους του Ο. Παμούκ. Ειδικότερα, το ζήτημα των αφη­ γητών εδώ έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όχι μόνο για την πολυσήμαντη, έως και εξωδιηγητική, συμπεριφορά αυτών, αλλά και για το μεταγλωσσικό χαρακτήρα που εξασφαλίζουν στο κείμενο, και εδώ εντάσσεται και η χρήση της ίδιας της αφηγηματικής λειτουργίας ως συ-

ο Ο. Παμούκ παρέχει ένα ιδιαιτέρως ενδιαφέρον τεκμήριο ισορροπίας επάνω στη λεπτή γραμμή μεταξύ Ανατολής και Δύσης νειδητού αφηγητού, κατά μία οριακή υπέρβαση του 0. Παμούκ που δηλώνει την ποιότητά του ω ς δημιουργού λόγου. Στο κλίμα του μεταγλωσσικού χαρακτήρα του κειμένου εντάσσεται και η αυτο-αναφορικότητα τόσο της γραφής καθ' αυτήν, όσο και του συγγραφέα (σαν ένα κλείσιμο ματιού του 0 . Παμούκ προς τον αποδέκτη στο πνεύμα της ρήσης «ο νοών νοείτω», δεδομένου ότι π.χ. δεν πείθομαι για το τυχαίο της επιλογής των ονομάτων Ορχάν και Σεβκέτ που προσ­ διορίζουν τα παιδιά της Σεκιουρέ, ειρήσθω δε εν παρόδω ότι ο Σεβκέτ Παμούκ, αδελφός του συγγραφέα, είναι ανπηρύτανης στο Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου). Παράλληλα, η εκτενής, σχεδόν συνεχής κριτική παράθεση παραστάσεων ως γραμματι­ κών εικόνων, με την ηθική του horror vacui, συνυπολογιζομένης και της παρασημαντι-

IOYNIOI 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 51

κής αυτών, και η ομόλογη αναφορά σε ζητήματα τεχνοτροπίας, κυρίως ω ς προς τη χρήοη αφενός των χρωμάτων ως σημαινόντων και αφετέρου της προοπτικής ω ς παρα­ βίασης της προβολικής απεικόνισης και ως τεκμηρίου της υποκειμενικής οπτικής του καλλιτέχνη, στοιχειοθετούν την άμεση σχέση του 0. Παμούκ με το λεγόμενο «ακαδη­ μαϊκό μυθιστόρημα», και δηλώνουν το διδακτικό χαρακτήρα του βιβλίου, αλλά και τη ρητορική του συγγραφέα. Σ' αυτό το πλαίσιο εντάσσονται και οι συχνές πνευματώδεις διατυπώσεις, καθώς και το χρονολόγιο που συμπληρώνει ως παρακείμενο το βιβλίο. Το συμπέρασμα είναι αυτονόητο: Ένα ακόμα έργο του Ο. Παμούκ ήρθε να ενισχύσει τη νεοελληνική αγορά του βιβλίου, ως τεκμήριο υψηλής τέχνης του δημιουργικού λόγου, έ­ στω με τη συνδρομή της μετάφρασης, η οποία πάντως προβάλλει σαφώς (και χωρίς εκ των πραγμάτων την ανάγκη ελέγχου) τον έντιμο χαρακτήρα της απέναντι στο (εννοούμενο) πρωτότυπο. Αυτό άλλωστε ισχύει όποτε έχουμε την ευκαιρία να υποδεχόμαστε τον 0. Παμούκ στη γλώσσα μας. αλκηςτις ςουλογιαννη

Ερεβώδες, άναρχο σόμπαν

Το άγριο παρελθόν της Αμερικής παραπέμπει συνή­

θω ς στο οιονεί επικό μεγαλείο του Φαρ Ουέστ ή έστω στο θρυλικό -κ α ι π αρ οιμ ιώ δες- Σικάγο της ποτοαπαγόρευσης. Ωστόσο, το κείμενο του Αμερικανού δημοσιογράφου X. Άζμπερι, γραμμένο το 192 8 και ενισχυμένο προσφάτως από τη μυ­ θοπλαστική κινηματογραφική εκδοχή του, μας εξοικειώνει με μια άλλη πτυχή της ιστορίας του Νέου Κόσμου. Οι συμμορίες της Νέας Υόρκης είναι μια χρονογραφική εξιστόρηση του βρό­

μικου παρελθόντος της υπερατλαντικής μητρόπολης, η οποία καλύπτει το ευρύτερο χρονικό περιβάλλον του Αμερικανικού Εμφυλίου με κορύφωση τα αιματηρά έκτροπα που προκάλεσε ΧΕΡΜΠΕΡΤ ΑΖΜΠΕΡΙ Οι σ υ μ μ ο ρ ίες της Ν έ α ς Υόρκης ΜΤΦΡ.: ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΖΗΜΑΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ: XOPXE ΛΟΥΙΣ ΜΠΟΡΧΕΣ ΑΘΗΝΑ, ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, 2002. ΣΕΛ. 552

στα 1 863 το Διάταγμα Επιστράτευσης. Στη Νέα Υόρκη αυτής της περιόδου συγκροτούνται, αναπτύσσο­ νται, δρουν και παρακμάζουν ή διαλύονται διάφορες συμμο­ ρίες που άλλοτε συγκρούονται λυσσαλέα μεταξύ τους και άλλο­ τε συμμαχούν απέναντι σε έναν κοινό εχθρό (άλλες συμμορίες

ή τις κρατικές δυνάμεις καταστολής). Σημείο αναφοράς για τα μέλη αυτών των συνομαδώσεων, που επιδίδονται σε κάθε είδους παράνομες και εγκλη­ ματικές πράξεις, είναι η καταγωγή (γηγενείς εναντίον Ιρλανδών) σε συνδυασμό μάλιστα με τη θρησκεία (προτεστάντες εναντίον καθολικών), η συνοικία, η ηλικιακή ομάδα (συμ­ μορίες ανηλίκων) αλλά και η φυλή (Κινέζοι της Τσάινα Τάουν). Κοινό στοιχείο όλων αυ­ τών των ανθρώπων είναι η ηθική πώρωση, η έμφυτη ροπή προς τη βία, οι συνθήκες α­ πόλυτης εξαθλίωσης μέσα στις οποίες διαβιούν αλλά που δεν αποκλείουν ωστόσο, για ορισμένους από αυτούς, την απόκτηση μεγάλων περιουσιών χάρη σε μια εγκληματική δράση παντός τύπου: πειρατεία, χαρτοπαιξία, ληστείες και κλοπές, λαθρεμπορία, τραμπουκισμοί, τυμβωρυχίες και τόσα άλλα. Η δυσοσμία αυτής της άνευ ορίων διαφθοράς δεν αφήνει ανέγγιχτες ούτε την αστυνομία ούτε την πολιτική ηγεσία, που συχνά κωλυ­ σιεργούν ή και ενθαρρύνουν τις παραπάνω συμπεριφορές -αν δε συμμετέχουν ενεργά με τον τρόπο τους- προς ικανοποίηση του ίδιου συμφέροντος φυσικά.

52 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Ο συγγραφέας ξεκινά την εξιστόρησή του από τη συνοικία του Φάιβ Πόιντς, «το λίκνο των συμμοριών», και εκείνο που εξαρχής εντυπωσιάζει είναι η αθλιότητα των συνθη­ κών διαβίωσης στα κτίρια της περιοχής αυτής, με αντιπροσωπευτικό, κεντρικό δείγμα το Ολντ Μπρούερι, ένα παλιό ζυθοποιείο που είχε μετατραπεί σε συγκρότημα κατοι­ κιών. Ο Κ. Ντίκενς, το κείμενο του οποίου παρατίθεται στο βιβλίο, περιγράφει μια λε­ πτομέρεια από το εσωτερικό του: «δεν υπάρχει κρεβάτι στο δωμάτιο, ούτε καρέκλα

Το βιβλίο, πέρα από το ιστορικό του ενδιαφέρον, βοηθά στην κατανόηση της σύγχρονης Αμερικής ούτε τίποτε, παρά μόνο κουρέλια, βρομιά και παράσιτα, αλλά και εκφυλισμένα από το ποτό ανθρώπινα όντα». Τα όντα αυτά σπανίως έβγαιναν έξω «παρά μόνο έστηναν καρ­ τέρι στην πόρτα περιμένοντας να περάσει κάποιος πιο τυχερός ένοικος κουβαλώντας τρόφιμα». Τότε, «του έριχναν ένα χτύπημα στο κεφάλι και του έκλεβαν τις προμήθει­ ες». Εδώ αναφαίνεται το δεύτερο στοιχείο που συχνά θα αφήσει άφωνο τον αναγνώ­

στη: η απίστευτη βαναυσότητα της συμπεριφ οράς των ανθρώπων για τους οποίους μας μιλάει ο X. Άζμπερι. Η απάνθρωπη αυτή αγριότητα θα βρει την κορυφαία, εμβληματική εκδήλωσή της όταν ο εξαθλιωμένος και εξαγριωμένος όχλος θα βγει στους δρόμους σφάζοντας και λεη­ λατώντας σε αντίδραση προς το Διάταγμα Επιστράτευσης με το οποίο η Ένωση καλούσε τους πολίτες της στα όπλα εναντίον του επαναστατημένου Νότου. Στους δρόμους της Νέας Υόρκης διεξάγεται τότε ένας άλλος, άγνωστος εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στον αποχαλινωμένο όχλο και την αστυνομία μαζί με το στρατό που θα επιβάλουν την τάξη μόνο ύστερα από τεράστιο κόπο και πολλές θυσίες. Ωστόσο, τα αιματηρά γεγονότα δε θα είναι η μόνη περίπτωση που η αστυνομία θα χρει­ αστεί τη συνδρομή του στρατού για να επιβάλει την τάξη, καθώς μικρότερης έκτασης ταραχές ξεσπούν σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που καλύπτει το κείμενο του X. Άζμπερι. Σε κάθε περίπτωση το έργο της πάταξης της εγκληματικότητας δυσχεραίνεται από τη διαφθορά που εμποτίζει σε βάθος αστυνομία και πολιτική ηγεσία ενώ αμφιλεγό­ μενος μένει πάντα ο ρόλος της πυροσβεστικής υπηρεσίας που, συγκροτημένη εν πολλοίς σε εθελοντική βάση, αποτελείται από ομάδες ανταγωνιστικές μεταξύ τους και όχι εντελώς απαλλαγμένες από κάποια ώσμωση με τις αλληλοσπαρασσόμενες συμμορίες. Κατά τα άλλα η δράση των συμμοριών εκτυλίσσεται σε μία Νέα Υόρκη που συνεχώς αλλάζει πρόσωπο μένοντας τελικά πάντα ίδια. Έτσι, παρακολουθούμε πώς κατοικίες, θέατρα, λέσχες και συνοικίες ολόκληρες ξεκινούν την ιστορία τους με αξιοπρέπεια και αξιώσεις υψηλής αισθητικής για να κατρακυλήσουν αργότερα στο βόρβορο της χαμη­ λότερης υποστάθμης. Ο συγγραφέας αναπαριστά, σε επιτάχυνση, τη φθορά που επι­ φέρει ο χρόνος σε προσόψεις και εσωτερικά κτιρίων, ιδίως μάλιστα όταν με τον τελευ­ ταίο συμμαχούν ο εκφυλισμός και τα έκλυτα ήθη των ανθρώπων. Περιγράφει ακόμη με σκηνογραφική λεπτομέρεια τα φυσικά και ενδυματολογικά χαρακτηριστικά των πρωταγωνιστών αυτής της κοινωνίας του ηθικού εκπεσμού. Πίσω όμως από την κινηματογραφική ζωντάνια της περιγραφής προσώπων και γεγονό­ των αναδύονται οι σχέσεις και οι δομές που συγκροτούν το ερεβώδες σύμπαν του νεοϋορκέζικου υπόκοσμου. Κατ’ αρχάς, διαφαίνεται το πνεύμα του κοινοτισμού που συ­ νέχει αυτή την υπό διαμόρφωση αμερικανική κοινωνία στις νόμιμες όσο και στις έκνο-

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 53

μες εκδηλώσεις της. Πρόκειται για μία αντίληψη και πρακτική που χαρακτηρίζει και τη σύγχρονη Αμερική και αποκτά περιεχόμενο τόσο στις αυθόρμητες κινήσεις αυτοπρο­ στασίας των νομοταγών πολιτών απέναντι σε μια εγκληματικότητα χωρίς τέλος όσο και στους κώδικες συμπεριφοράς που ατύπως οργανώνουν τις συμμορίες οι οποίες παρά­ γουν την εν λόγω εγκληματικότητα: αλληλεγγύη μεταξύ ομοίων απέναντι σε αντιπάλους και αλληλεγγύη στο εσωτερικό του υποκόσμου γενικώς απέναντι στις κρατικές Αρχές. Οι Αρχές αυτές χρειάζονται -και συχνότατα έχουν- την εθελοντική αρωγή των πολιτών σε μια κοινωνία που η δυναμική της πηγάζει από τη βάση μάλλον παρά από την ηγεσία και όπου η σχέση κράτους-έθνους και ο πατριωτισμός τείνουν να ορίζονται διαφορετι­ κά από ό,τι στην Ευρώπη. Είναι χαρακτηριστικός ο ηρωισμός που θα επιδείξουν στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο πολλά από τα διαβόητα μέλη των συμμοριών ή η υπερηφάνεια του αρχηγού μίας από αυτές, του Μπιλ δε Μπούτσερ, ο οποίος, έπειτα από μια συ­ μπλοκή, αναφωνεί: «Πεθαίνω σαν γνήσιος Αμερικανός ». Το περιορισμένο κράτος επι­ τρέπει επίσης ευρεία ανάπτυξη του ρόλου της θρησκείας: αφενός είναι παράγοντας συσπείρωσης και αυτοπροσδιορισμού με αφετηρία την αντίθεση προς τους ετερόδο­ ξους στη βάση του διπόλου καθολικών και προτεσταντών, αφετέρου δε διστάζει να κυ­ λιστεί και η ίδια στη λάσπη κομίζοντας το άγγελμα της σωτηρίας χωρίς αυτό να σημαί­ νει πως οι εκπρόσωποί της μένουν πάντα άσπιλοι έπειτα από ένα τέτοιο εγχείρημα. Συνολικά, πρόκειται για ένα κείμενο που, πέρα από το ιστορικό ενδιαφέρον του, βοη­ θά στην κατανόηση της σύγχρονης Αμερικής, καθώς στις σελίδες του διαφαίνονται τά­ σεις που τη χαρακτηρίζουν μέχρι σήμερα. Η εξιστόρηση τεκμηριώνεται από αποσπά­ σματα εφημερίδων, επίσημων αναφορών αλλά και σκίτσα και φωτογραφίες της επο­ χής ενώ η ρέουσα μετάφραση με τις υποσημειώσεις βοηθά σημαντικά τον Έλληνα α­ ναγνώστη. ΑΚΗΣ ΚΑΛΟΓΝΩΜΗΣ

«Οι Ιάπωνες είχαν επιλέξει να δοξαστούν στη δράση και οι Κινέζοι στο θάνατο»

(από το βιβλίο, ο. 48) Γραφή αξιώσεων από την Κίνα

Η Σαν Σα, που γεννήθηκε στο Πεκίνο το 1972, ζει

στο Παρίσι από το 1990, γράφει στα γαλλικά, εργάζεται για έ­ να διάστημα με το ζωγράφο Balthus, στοχάζεται το βίαιο πα­ ρελθόν, αλλά και τη σημερινή ειρηνική συνύπαρξη δύο γειτονι­ κών λαών, του κινεζικού και του ιαπωνικού, και γενικότερα βιώνει ό,τι χαρακτηρίζει συνήθως τη δημιουργική στάση των συμπατριωτών της που ζουν τώρα στην Εσπερία. Επιλέγοντας τη στρωτή, ιστορικά τεκμηριωμένη και ψυχογραφικά αιτιολογη­ μένη αναπαράσταση των συνθηκών που διαμόρφωσαν οι συ­ γκρούσεις του -ιδιαίτερα σκληρού- Σινο-ιαπωνικού πολέμου, η συγγραφέας με το τρίτο της αυτό μυθιστόρημα αποδεικνύει στην πράξη τόσο τη γενικότερη συνθετική της ικανότητα όσο Η πό λη τω ν χ ιλ ίω ν α ν έ μ ω ν μτφρ .: βανα χ α τζα κη αθηνα , κ ρ ιτικ ή , 2002. ς ε λ . 356

και Τ|ζ ειδικότερες κειμενικές της αρετές, όπως είναι φέρ’ ειπείν η αμεσότητα των περιγραφών, η ευθύτητα των καίριων, λιτών πάντα διαλογικών μερών και η εκδίπλωση του μύθου με αξιοπρόσεκτη αφηγηματική συνέπεια και ταχύτητα.

Σχεδόν κινηματογραφικός, κυριολεκτικός και έτοιμος να αναδείξει την ουσία των δρώ-

54 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

μενών, ο λόγος συμπαρασύρει τους αναγνώστες στα πεδία των ουρράξεων, στις πλα­ τείες των πολιορκημένων πόλεων, αλλά και στα ενδότερα ενός ολόκληρου έθνους εν διωγμώ. Η δεκαεξάχρονη μαθήτρια, απερίσπαστη και σ' ένα βαθμό απερίσκεπτη, παί­ ζοντας με τις ώρες το αρχαϊκό, επιτραπέζιο γκο, ένα είδος σκακιού, που απαιτεί αυτο­ συγκέντρωση, υπομονή και στρατηγική δεξιοτεχνία, ανάγεται σε σύμβολο: συμπυκνώ­ νει δηλαδή τις ιδιότητες εκείνες της κινεζικής ιδιοπροσωπίας που έχει μάθει μέσα στο χρόνο να εντοπίζει το απώτερο νόημα του βίου στα τετριμμένα, οτα δήθεν ουτιδανά και ελάσσονα. Στοχαστική, ήδη ώριμη παρά την ηλικία της, που συνήθως υπαγορεύει άλλη συμπερι­ φορά, αποφασιστική και «σαν έτοιμη από καιρό» συνδιαλέγεται σε ισότιμη βάση με τον

η Σ. Σα αποδεικνύει στην πράξη τη συνθετική της ικανότητα και τις κειμενικές της αρετές περίπου συνομήλικό της αξιωματικό του ιαπωνικού στρατού. Όργανο της ιμπεριαλιστι­ κής εμμονής της Χώρας του Ανατέλλοντος Ηλιου, ο στρατός των Ιαπώνων κατακτητών δεν έχει καταφέρει να διαβρώσει τελείως το νεαρό αξιωματικό, ο οποίος δε θα αργή­ σει να ερωτευτεί τη χαρακτηριστική αυτή εκπρόσωπο του αντίπαλου δέους, την Κινέζα συμπαίκτριά του. Καθώς η χώρα του Κουμφούκιου και του Λάο Τσε υποκύπτει στη βία των εισβολέων, το «παράνομο» ζευγάρι θυσιάζεται: η διαπολιτισμική συναντίληψη πνί-

ΕΚΔΟ ΣΕΙΣ SCRIPTA ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ · ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ · ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

ΛΟΥΙΣ ΓΚΟΫΤΙΣΟΛΟ

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 360° Το Η μ ερολόγιο 360°, ένα μυθιστόρημα με τη συμβατική εμφάνιση ενός ημερολογίου, είναι το πιο φιλόδοξο έργο του Λουίς Γκοϋτισόλο μετά την A ntagonia. Μαζί με δυο παράλληλα αναπτυσσόμενες πλοκές, ιστορίες μέσα σε άλλες ιστορίες, ο συγγραφέας παρουσιάζει ένα αυτοβιογραφικό κομμάτι καθώς και στοχασμούς πάνω στη λογοτεχνία, τον ερωτισμό, τον κόσμο, σ' ένα δυνατό βιβλίο που δεν ξεπερνά τις τριακόσιες σελίδες.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

Μ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 55

γεται άλλη μία φορά στο αίμα. Το παράλογο των πολεμικών αναμετρήσεων άχρι θανά­ του καταγγέλλεται ανενδοίαστα με αντίστοιχη οικονομία των εκφραστικών μέσων. Η ό­ λη σκηνοθετική δομή συμβάλλει αποφασιστικά στην προβολή του πρωταρχικού μηνύ­ ματος χωρίς υφολογικές υπερβολές ή θεματολογικές επιβαρύνσεις. Μέσα από το απλούστατο, κοινότοπο αυτό μικροεπεισόδιο, η Σαν Σα εκθέτει όλη σχε­ δόν την αμφιθυμία που διακρίνει την προσέγγιση των δύο θανάσιμων αυτών ετεροτή­ των: αν «η ευτυχία είναι μία μάχη κυκλωτική», απείκασμα της οποίας συνιστά η περιπέ­ τεια, η μέθεξη καλύτερα ενός απαιτητικού, πολύωρου παιχνιδιού γκο, τότε οι Κινέζοι και οι Ιάπωνες είναι ιστορικά καταδικασμένοι να έλκουν ο ένας τον άλλο, με καταστρε­ πτικές, τις περισσότερες φορές, συνέπειες. Η Πόλη των χιλίων ανέμων δε διεκδικεί ασφαλώς τις δάφνες ενός έπους. Παραιτούμε­ νη από κάθε φιλοδοξία να αναμετρηθεί με ηαλαιότερα μεγέθη, όπως είναι π.χ. το μεγα-μυθιστόρημα Πόλεμος και ειρήνη, η ανάπτυξη εστιάζεται κυρίως στις λεπτομέρειες, στο περιθώριο των συγκρούσεων, στις υποσελίδιες σημειώσεις του εφιάλτη, που ονο­ μάστηκε καταχρηστικά Ιστορία. Φυλετικά πάθη, εθνικιστικές εξάρσεις, αυτοκτονικές ε­ πιθέσεις - όλα αυτά αποδίδονται μέσα σε 9 2 ισόποσες δόσεις, όσα είναι δηλαδή τα σύντομα κεφάλαια του βιβλίου. ΓΓ αυτό και η εισπραττόμενη αναγνωστική ευχαρίστη­ ση είναι τόσο απρόσκοπτη όσο και αμείωτη, γιοργος βεης

ΔΟΚΙΜΙΑ

πνευματικές παρουσίες Με το γνώριμο ύφος του ο ακαδημαϊκός και συγγραφέας της Α ίθουσας του θρόνου, των Φρουρών της Αχαΐας και των Παιδιών της Νιόβης αναβιώνει στα κείμενά του

αυτά το έργο και τη μορφή των δημιουργών που σημάδεψαν την εποχή τους οτο χώρο των γραμμάτων και των επιστημών. Πρόσωπα που η παρουσία τους οριοθέτησε την εποχή τους, όπως ο Περικλής Γιαννόπουλος, ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ο Λ. Τολστόι, ο Φ. Ντοστογιέφσκι, ο Β. Ουγκό, ο Μ. Προυστ, ο Ροστάν, ο Κ. Γιουνγκ, ο Ρ. Οπενχάιμερ, ο Διονύσιος Σολωμός, ο Κωστής Παλαμάς, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος κ.ά. παρελαύνουν στις σελίδες του βιβλίου. Με τα ΤΑΣΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ Κ υ ρ ίε ς κ α ι κ ύ ρ ιο ι σ α ς ευ χ α ρ ισ τώ ΑΘΗΝΑ, ΕΣΤΙΑ, 2002. ΣΕΛ. 228

θέματα με τα οποία ασχολείται ο συγγραφέας κατορθώνει να ε­ νώσει τον πολιτισμό δύο αιώνων και να προβάλει με τον καλύτε­ ρο τρόπο πνευματικούς ηγέτες που σημάδεψαν την εποχή τους και εξακολουθούν να παίζουν οδηγητικό ρόλο και σήμερα,

θα σταθώ για λίγο σε ορισμένα θέματα που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όπως η περίπτωση του Περικλή Γιαννόπουλου και το κήρυγμά του για έ­ ναν ελληνικό τρόπο ζωής, όπως αυτός τον οραματιζόταν. Φανατισμένος αναμορφω­ τής, πίστεψε ότι θα μπορούσε να ποδηγετήσει τον Έλληνα να σταθεί μακριά από τον κατήφορο του ισοπεδωτισμού απορρίπτοντας τις ξενικές συνήθειες που είχαν εισβάλει στην πατρίδα μας. Πίστευε ότι η ιστορική κληρονομιά θα μπορούσε να σταθμίσει τις α­ ποφάσεις και τις συνήθειες εκείνων που αγαπούσαν την Ελλάδα, των νεοελλήνων, να

56 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

διατηρήσουν με την προσαρμογή τους στις νέες συνήθειες την ελληνικότητά τους. Πο­ τισμένος με τα νάματα της κλασικής παιδείας, την οποία θεωρούσε θρησκεία του, α­ φιερώθηκε στη διατήρηση των αξιών που πηγάζουν αποκλειστικά και μόνο από τον ελ­ ληνισμό. Χωρίς να απορρίπτει την ευρωπαϊκή κουλτούρα, που ο ίδιος είχε γευθεί με την παραμονή του στο Λονδίνο, αγκάλιασε το μεγαλόπνοο σχέδιο του Παλαμά, που κα­ ταξίωνε την παράδοση του νέου ελληνισμού, τη μουσικότητα των στίχων του Γρυπάρη, του Μαλακάση, του Χατζόπουλου, του Πορφύρα κ.ά., αλλά και τη μελωδικότητα των

ο συγγραφέας προβάλλει με τον καλύτερο τρόπο πνευματικούς ηγέτες που σημάδεψαν την εποχή τους στίχων του δημοτικού μας τραγουδιού. Ο Παπαδιαμάντης, ο Καρκαβίτοας, ο Ξενόπουλος κ.ά. ήταν για τον Περικλή Γιαννόπουλο εκείνοι που με τη γραφίδα τους ζωντάνευ­ αν την ύπαιθρο και συνέδεαν την παλαιό με τη νέα γενιά. Παντού έβλεπε ερημιά, α­ φού οι προσπάθειες των ανθρώπων του πνεύματος και της τέχνης δεν κατόρθωσαν να ποδηγετήσουν αποφασιστικά τα βήματα των νεοελλήνων. Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος προβάλλει -και μάλιστα μέσα από την Ιστορία του Ευ­ ρωπαϊκού Πνεύματος- και αγκαλιάζει όλες τις σημαντικές πνευματικές δυνάμεις. Χω­

ρίς να σταθεί πεισματικά μόνο στο ελληνικό θαύμα, προεκτείνει την έρευνά του στο ευρωπαϊκό πνεύμα και τους εκπροσώπους του, γιατί πιστεύει ότι το ευρωπαϊκό οικο­ δόμημα στηρίζει τις ρίζες του στον ελληνικό πολιτισμό.

0 δημιουργός της Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος κατόρθωσε να μιλήσει για όλα με αξιοθαύμαστη ενημερότητα, μεθοδικότητα και οαφήνεια, αφήνοντας να διαφαίνεται ανάμεσα στις σελίδες της ανεπιτήδευτο το ηθικό είδωλό του. Είναι ο γνήσιος ορθόδο­ ξος χριστιανός, με μεταφυσικές αγωνίες, ιδεαλιστής και αισθηματίας, εθνικόφρων, δη­ μοκράτης, υπέρμαχος της ελευθερίας και φίλος των πονεμένων και των αδυνάτων. Γαλουχημένος με την κλασική παιδεία, τη σκέψη της αρχαίας Αθήνας, τη νομοθετική πα­ ράδοση της Ρώμης, το μυστικισμό του Βυζαντίου, τη γνώση της πατερικής διδασκα­ λίας, τους αγώνες του '2 1 και του 1912, το θαύμα του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, τις σπουδές στην κοινωνιολογία και τη φιλοσοφία, τις γνώσεις του στην ιστορία και στην ι­ στορία της τέχνης, κατόρθωσε να οικοδομήσει όχι μόνο την Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, αλλά και όλο το συγγραφικό του έργο, με ιδιαίτερη παρουσία στην Ελλάδα

και έξω από αυτή. θα «κλείσω» τις σκέψεις μου με τον Καρλ Γιουνγκ, «έναν χαρτογράφο της ψυχής», ό­ πως τον χαρακτηρίζει ο συγγραφέας. Η εκλογή της ψυχιατρικής από τον Γιουνγκ συμ­ βιβαζόταν με την έμφυτη τάση του να αναφέρεται σε μία υπερβατική πραγματικότητα συσχετίζοντας το υλικό με το πνευματικό. Μ ε ψυχραιμία μελετούσε τους εσωτερικούς μετασχηματισμούς και προσπαθούσε να ξεδιαλύνει το φαινόμενο μιας άρρωστης ψυ­ χής με την ψυχή του γιατρού της, που συμβατικά θεωρείται υγιής. Πίστευε ότι η ψυχή είναι πιο πολύπλοκη και απρόσιτη από το σώμα. Δεν είναι μονάχα κάποιο ατομικό πρό­ βλημα, αλλά πρόβλημα ολόκληρου του κόσμου, και ο ψυχίατρος πρέπει να ενεργήσει με αυτό το πνεύμα. Οι σχέσεις του με το δάσκαλό του Φρόιντ δεν υπήρξαν πάντα ομα­ λές. Πολλές φορές έφερνε σε δύσκολη θέση το δάσκαλό του, ο οποίος τον προόριζε και για διάδοχό του, με την ερμηνεία των ονείρων του, επειδή εκείνος του έδινε ανε­ παρκείς εξηγήσεις. Ωστόσο ο Γιουνγκ, στα γηρατειά του, λυτρωμένος από τα πάθη

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 57

του, θα δώσει στον Φρόιντ το πρωτείο στον αγώνα τους για την κατάκτηση των μυστι­ κών της ψυχής. Η ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του Γιουνγκ αρχίζει το 1905, οπότε γίνεται διευθυντής της ψυχιατρικής κλινικής του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης και υφηγητής. Από τη θέση αυτή είχε τη δυνατότητα και πρακτικά να παρακολουθήσει ότι πολλές από τις νευρώ­ σεις δεν είναι απόρροια της ερωτικής απογοήτευσης, αλλά και άλλων παραγόντων, ό­ πως το πρόβλημα της κοινωνικής προσαρμογής με τα πολλαπλά βιοτικά προβλήματα, τα οποία τσαλακώνουν το γόητρο του ανθρώπου. Από το 1 935 έω ς το 1 942 δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης και από το 1 94 4 έω ς το 1 94 6 στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας. Το 1 948 ιδρύει το «Ίδρυμα Καρλ Γιουνγκ» στη Ζυρίχη. Ταξίδεψε στη Βό­ ρεια Αφρική, στις Ηνωμένες Πολιτείες, σε περιοχές των Ινδιάνων, στην Κένια, στην Ουγκάντα και την Ινδία, όπου τα πνευματικά κέντρα τον τίμησαν ιδιαίτερα. Από την πα­ ραμονή του σε πρωτόγονες φυλές συγκέντρωσε άφθονο υλικό για παρατηρήσεις. Το 1961, σε ηλικία ογδόντα έξι χρόνων, έφευγε με το αίσθημα ότι αποδημούσε σε έναν καλύτερο κόσμο. Χωρίς να υποτιμώ τα άλλα θέματα, λόγω έλλειψης χώρου, περιορίζομαι σε αυτά που κατά τη γνώμη μου είναι ενδιαφέροντα για πολλούς,

νικ. λυκ . φοροπουλος

ΠΟ ΙΗ ΣΗ-ΠΕ ΖΟ ΓΡ ΑΦ ΙΑ

Γυάλινος, ρευστός κόσμος

Το εκρηκτικό έργο της Σίλβια Πλαθ (Βοστόνη 1932-

Λονδίνο 1963) συνέβαλε στην ανανέωση της αμερικανικής ποίησης -όπω ς και εκείνο του Λόουελ και του Γκίνζμπεργκ- καθώς κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '5 0 για πρώτη φορά παρουσιάζεται η τάση αποδέσμευσης α­ πό τις εγκεφαλικές κατασκευές και τον ακαδη­ μαϊσμό που κυριαρχούσαν στη λογοτεχνική πα­ ραγωγή. Οι ποιητικές φωνές αυτής της περιό­ δου αλλά και αργότερα, τη δεκαετία του '6 0 και στις αρχές του '70, αποδεικνύονται αυθε­ ντικές και στενά συνδεδεμένες με την προσω­ πική περιπέτεια των δημιουργών. Το έργο τους ΣΥΛΒΙΑ ΠΛΑΘ

είναι το αποτέλεσμα εσωτερικών διεργασιών και τολμηρής ενδοσκοπικής συνομιλίας, που σε ορισμένους ποιητές, όπως τον Ρόμπερτ Λό­ ουελ αλλά και τη Σίλβια Πλαθ, μετατρέπεται οε

ΣΥΛΒΙΑ ΠΛΑΘ Ο Γερο -Π ανικός κ α ι η β ίβ λ ο ς τω ν ον ε ίρ ω ν ΜΤΦΡ.: ΓΙΑΝΝΗΣ ΖΕΡΒΑΣ ΑΘΗΝΑ, ΑΓΡΑ, 2002. ΣΕΛ. 66

τάση εξομολογητική. Οι «εξομολογητικοί» ποιη­ τές πότε με χιούμορ πότε με σαρκασμό εκφρά­ ζουν το διαταραγμένο ψυχικό τους κόσμο κι έ­ τσι η ποίησή τους είναι καθαρά προσωπική και υποκειμενική. Ο Ρόμπερτ Λόουελ δημοσίευσε

το 1959 το έργο του Life Studies και ένα χρόνο αργότερα εκδίδονται τα πρώτα βιβλία της Σίλβια Πλαθ και της Αν Σέξτον, οι οποίες είχαν επηρεαστεί από την ποίησή του. Η

58 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

πρώτη δίνει τέλος στη ζωή της το 196 3 και η δεύτερη το 1974, και έτσι προκαλούν, όχι μόνο λεκτικά πια, στη σύντομη ζωή τους, εκείνον ο οποίος τους δημιουργούσε πα­ νικό, το θάνατο. Άλλωστε, ο αφανισμός και η αυτοκαταστροφή είναι οι πυλώνες της ποιητικής της Πλαθ. Η καταστροφή κυριαρχεί σε καθετί, σε κάθε φυσικό στοιχείο. Πε­ ρισσότερο, ωστόσο, εξομολογητική γίνεται στην ποιητική της συλλογή Ariel, που κυ­ κλοφόρησε μεταθανάτια, καθώς σ' αυτήν η ίδια η ποιήτρια αποτελεί το κέντρο του ποι­ ητικού της σύμπαντος. Μ ε τόνο ειρωνικό, σαρκαστικό, στο ποίημα «Λαίδη Λάζαρος» της παραπάνω συλλογής η Πλαθ αναφέρεται στον εαυτό της, οτην οικογένειά της, στην αυτοκαταστροφή της, στις στάχτες του τίποτα αλλά και στην αναγέννησή της, που κι αυτή, όμως, δεν είναι παρά μια απειλή, αφού θα ανασηκωθεί η ίδια από τον τάφο για να «καταβροχθίσει τους άντρες». Η «εξομολογητική ποίηση» αναδεικνύει, μέσω αντιφατικών «αιρετικών» εικόνων, το φόβο του ατόμου για την κατάρρευση και την παράνοια, την απόγνωση και την απελπι­ σία. Έτσι, κάθε φυσικό και πραγματικό στοιχείο απειλείται από την ψευδαίσθηση και

ο αφανισμός και η αυτοκαταστροφή είναι οι πυλώνες της ποιητικής της Σ. Πλαθ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες οι δύο αυτές καταστάσεις εμπλέκονται αξεδιάλυτα. Οι παράδοξες ονειρικές εικόνες μεταβάλλονται και οι εσωτερικές τους α­ ντιθέσεις δημιουργούν ένα γοητευτικό κόσμο που τείνει προς την τελική του πτώση, την αυτοαναίρεσή του. Όλα είναι ρευστά, ακόμα και ο συναισθηματικός κόσμος της ποιήτριας, ενώ μερικές φορές αναισθητοποιείται και μοιάζει τόσο άδειος όσο το «κορ­ μί κούκλας» («Το κάψιμο της μάγισσας», συλλογή Crossin g the Watef). Οι καθρέφτες, τα νερά, οι απουσίες που μετατρέπονται σε παρουσίες οι οποίες πονούν, όπως εκείνη του πατέρα στο «σκληρό» ποίημα «Daddy», συνθέτουν τον τρόμο της ποιήτριας, που εί­ ναι το κέντρο του έργου της αλλά και η αφετηρία του προσωπικού της αφανισμού. Ο Ρόμπερτ Λόουελ είχε γράψει στον Ρόζενθαλ, που είχε αοχοληθεί με το έργο της, όταν μετά το θάνατό της εκδόθηκε η συλλογή Ariel: «Ίσως, είναι ένα άσχετο ατύχημα, που ουσιαστικά πραγματοποίησε το θάνατο που προφήτεψε... οπωσδήποτε, όμως, ο θάνα­ τός της είναι μέρος του ευφάνταστου κινδύνου. Στα καλύτερό της ποιήματα μπορείς να διαμελιστείς λέγοντας πως τούτο είναι τόσο αληθινό και βιωμένο, ώστε η περισσό­ τερη από την υπόλοιπη ποίηση μοιάζει με άσκηση, κι έπειτα μπορείς να γυρίσεις πίσω το κεφάλι και να θαυμάσεις τη θαμπωτική τεχνική και εφευρετικότητα. Τέλειος έλεγ­ χος, σαν τον έλεγχο ενός σκιέρ που αποφεύγει κάθε παγίδα θανάτου ώσπου να φτά­ σει οτην τελική πτώση». Η επιλογή ποιημάτων από συλλογές της Σίλβια Πλαθ, έστω και αν σ' αυτή δεν περιλαμ­ βάνονται κι άλλα σημαντικά της ποιήματα, είναι επιτυχής, καθώς ο Έλληνας αναγνώοτης μπορεί να γνωρίσει το εκρηκτικό ταλέντο της δημιουργού. Η απόδοση οτα ελληνι­ κά, παρ' όλες τις δυσκολίες που παρουσιάζει το κείμενο, είναι καλή. Οι μεταφρά­ στριες φρόντισαν να παραμείνουν κοντά στο λόγο της Σ. Πλαθ, αν και αυτό έχει τον κίνδυνο της κατά λέξη μετάφρασης. Κάτι που εντέλει αποφεύχθηκε. Ωστόσο, δεν κα­ ταλαβαίνω γιατί στο ποίημα «Ερωτικό γράμμα» δε μεταφράστηκε η λατινική λέξη hiatus, που χρησιμοποιείται στη λόγια αγγλική και γαλλική, ενώ στα ελληνικά δε συναντάται. Οι λέξεις κενό ή χάσμα θα ταίριαζαν στην περίπτωση, αφού η λέξη «υατός», η

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 59

οποία αποδίδει το hiatus του κειμένου, για τον Έλληνα αναγνώστη είναι άγνωστη, κε­ νή περιεχομένου. Επίοης η φράση «να εκρεύσω απ' τον εαυτό μου, οαν υγρό» είναι α­ νεπιτυχής κατά λέξη μετάφραση. Η Σ. Πλαθ, όμως, υπήρξε πολύπλευρο ταλέντο και παράλληλα με την ποίηση ασχολή­ θηκε με το διήγημα, το δοκίμιο και με ένα αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα, το Bell Jar (Γυάλινος κώδων, μτφρ. Γιάννα Νικολίτοα, Αθήνα «Αίολος» 1984), ενώ από τα άλλα δύο μυθιστορήματα που επιχείρησε να γράψει το ένα έχει χαθεί και από το άλλο σώζο­ νται ορισμένες σελίδες του. Ο Γζρο-Πανικός και η βίβλος των ονείρων είναι ένα σημαντικό διήγημα της Πλαθ, το ο­

ποίο έδωσε τον τίτλο οε συλλογή διηγημάτων αλλά και άλλων πεζών κειμένων της, συλλογή που εκδόθηκε με τη φροντίδα του συζύγου της, του ποιητή Τεντ Χιουζ, μετά το θάνατό της. Ο Γερο-Πανικός είναι ο φόβος για την παράνοια, και μάλιστα σ' αυτό το διήγημα περιλαμβάνονται, όπως μας πληροφορεί ο μεταφραοτής οτην ειοαγωγή του, σημειώσεις που κρατούσε η Σ. Πλαθ και αφορούσαν ασθενείς, όταν εργάοτηκε για έ­ να διάστημα, το 1958, ως γραμματέας στην Ψυχιατρική Κλινική Ενηλίκων στο Γενικό Νοσοκομείο της Μασαχουσέτης. Έτσι, με κλιμακώσεις η αφήγηση μετεωρίζεται ανά­ μεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα, την αλήθεια και την ψευδαίσθηση. Από την πρώτη στιγμή, η συγγραφέας επιχειρεί να ορίσει τι είναι πανικός εκ των ένδον: «Αλλά εγώ, από εδώ που κάθομαι, συμπεραίνω πω ς τον κόσμο τον ορίζει ένα πράγμα και μόνο: ο πανικός μ ε μορφή σκύλου, μορφή διαβόλου, μορφή μάγισσας, μορφή πόρ­ νης, ο πανικός με κεφαλαία και χωρίς καμιά μορφή - ο ίδ ιος ο Γ tpo-Πανικός, στον ύ­

βο ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

πνο και στον ξύπνιο» (σ. 22). Πανικός είναι αυτή η δύναμη η ανεξέλεγκτη από το άτο­

μο, η οποία το τρελαίνει, το οδηγεί σε μια άλλη πραγματικότητα, που έχει κοινά χαρα­ κτηριστικά με τα όνειρα. Και η αφηγήτρια ομολογεί ότι γνωρίζει τα όνειρα των ασθε­ νών, τα οποία περιγράφει, κι έτσι οι γρήγορες μεταβάσεις και αναφορές στο εξωτερι­ κό και εσωτερικό τοπίο είναι συγκεχυμένες και αξεδιάλυτες. Τα όνειρα, οι τολμηρές ποιητικές εικόνες συνθέτουν μια αλλόκοτη «ζωή», τα όνειρα των ασθενών συναντούν τα όνειρα της αφηγήτριας σ' ένα παράδοξο παιχνίδι ψευδαισθήσεων, σε μια σύνθεση σκηνών που εκτυλίσσονται πίσω από τον καθρέφτη, καθώς το συναίσθημα εκρήγνυται, απορυθμίζεται, και τότε όλα μπορούν να συμβούν. Η μετάφραση είναι επιτυχής, ο λόγος κυλά αβίαστα, και η εισαγωγή βοηθά τον ανα­ γνώστη να γνωρίσ ει τον πολύπλοκο, ταραγμένο και αντιφατικό κόσμο της Σίλβια Πλαθ. ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

Α Λ Λ Η Λ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Ο λαβύρινθος της αλληλογραφίας

Η αλληλογραφία ανάμεσα στους δύο συγγρα­

φείς που αποτέλεσαν εμβληματικές μορφές για τη γερμανική λογοτεχνία του 20ού αιώνα συνιστά μια συγκλονιστική πνευμα­ τική συνομιλία. Ο Έρμ ανΈ σ ε (1877-1962) και ο Τόμας Μαν (1875-1955) διατήρησαν για παραπάνω από μισό αιώνα μια ι­ διότυπη φιλία που βασιζόταν στην αλληλοεκτίμηση, αλλά και 1910-1955

στην εκατέρωθεν αναγνώριση (και αποδοχή) των εντελώς δια­ φορετικών ιδιοσυγκρασιών τους, θυμίζοντας τη φιλία του Γκέτε και του Σίλερ, που τόσο διεισδυτικά προσέγγισε ο Τόμας Μαν στο κύκνειο άσμα του, τη Διάλεξη για τον Σίλερ [Versuch liber Schiller (1955)]1.

ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ - ΤΟΜΑΣ MAN Α λ λ η λ ο γρ α φ ία 191 0 -19 5 5 μ τφρ .: π ο τά λαγο υδακο υ αθηνα , κ α ςταν ιπ τη ς , 2003. ς ε λ . 224

Δε Υνω Ρ 'ξ ° υΜε πότε ξεκίνη σε η αλληλογραφία των δύο αντρών. Η πρώτη σωζόμενη επιστολή γράφτηκε στο Μόναχο την 1η Απριλίου 1 92 0 και ανήκει στον Τόμας Μαν. Η ύστατη απάντηση συντάχθηκε από τον Έρμαν Έ σε και απεστάλη τη 13η Αυγούστου 1 955 στη Νέα Εφημερίδα της Ζυρίχης, ω ς α­

νοιχτή επιστολή αποχαιρετισμού προς το νεκρό Τόμας Μαν. Στην παρούσα έκδοση πε­ ριλαμβάνονται εβδομήντα επιστολές που ανταλλάχτηκαν στα σαράντα πέντε χρόνια που μεσολάβησαν, καθώς και αριθμός κειμένων (κριτικές, δημόσιες επιστολές, ευχαριστή­ ρια) που δημοσίευσαν οι δύο επιστολογράφοι σε διάφορα έντυπα και συνδέονται άμε­ σα με τη μεταξύ τους αλληλογραφία. Η ανάγνωση αυτών των κειμένων συνθέτει μια ε­ ξαιρετικά ενδιαφέρουσα ιστορική διαδρομή, πολυδιάστατη, εμπλουτισμένη από τη σκέψη δύο μεγάλων πνευμάτων και, γ ι’ αυτό το λόγο, άκρως διδακτική. Η αλληλογρα­ φία του Έ. Έσε. και του Τ. Μαν θα μπορούσε να παρομοιαστεί με ένα πασπαρτού που παραδίδεται στα χέρια του αναγνώστη, προσφέροντάς του τη δυνατότητα να εισέλθει σε μια σειρά από μαγικές κάμαρες. Πίσω από την πρώτη πόρτα Ξεκλειδώνοντας την πρώτη πόρτα, ο αναγνώστης ανακαλύπτει τη φύση της σχέσης

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 61

των δύο αντρών. Η φιλία ανάμεσα στους δύο συγγραφείς δεν εδραζόταν σε βάση εξο­ μολόγησης. Καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής τους απευθύνονταν ο ένας στον άλλο στον πληθυντικό, ενώ η πλέον συνηθιομένη προσφώνηση είναι -και για τους δύο- το «αγα­ πητέ κύριε» ή το «αξιότιμε κύριε». Οι δύο φίλοι παραμένουν αμετακίνητα τυπικοί ακό­ μη και όταν τολμούν να θίξουν βαθιά προσωπικά ζητήματα, όπως η αρρώστια και η σκέψη του θανάτου. 0 συγκρατημένος χαρακτήρας των επιστολών (που, ας μην ξεχνά­ με, γράφτηκαν πολύ συχνά κατά τη διάρκεια ιδιαιτέρως δραματικών ιστορικών συγκυ­ ριών) δε θα πρέπει να εκληφθεί ως δείγμα επιφανειακότητας της σχέσης των δύο φί-

οι δύο φίλοι παραμένουν αμετακίνητα τυπικοί ακόμη και όταν τολμούν να θίξουν προσωπικά ζητήματα λων, αλλά μάλλον αντανακλά το αριστοκρατικό, υψηλό πνευματικό ιδεώδες που ήθε­ λαν να ενσαρκώνουν στη ζωή και στην τέχνη τους. Η διανοητικότητα και η βαθιά πνευ­ ματικότητα επανέρχονται ως μοτίφ κάθε φορά που η λογοτεχνική δημιουργία ανακύ­ πτει στη μεταξύ τους συνομιλία. 0 Τ. Μαν γράφει, τον Ιούλιο του 1935, για το συνολι­ κό ως τότε έργο του Έ. Έσε ότι «εξυψώνει το οικείο σε μια καινούργια, πνευματική βαθμίδα», ενώ ο Έ. Έσε, σε επιστολή του 1955, υπογραμμίζει τις «αστικές και χανσεατικές αρετές» του Τ. Μαν. Αυτή η βαθιά εκτίμηση και η αναγνώριση της αξίας του άλ­

λου -ένα είδος cam araderie- κάνει τους δύο λογοτέχνες να αρκεστούν σε μια συ­ γκρατημένη οικειότητα, που μάλιστα φτάνει στο σημείο να τους κάνει να μην ανταλλά­ ξουν ποτέ αδημοσίευτα κείμενα. Δεν επιζητούν ούτε μια φορά τη φιλική γνώμη του άλ­ λου. Εκφράζονται μόνο μέσα από δημοσιευμένες κριτικές και όσες φορές αναφέρονται στα εκατέρωθεν βιβλία τους το κάνουν με τόσο συγκρατημένο και γενικόλογο τρό­ πο, που θαρρείς ότι δεν έχουν μπει καν στον κόπο να τα διαβάσουν. Είναι χαρακτηρι­ στικό ότι -πολύ συχνά- αποφεύγουν μέχρι και να ανταλλάξουν τα βιβλία τους αφού έ­ χουν εκδοθεί, αφήνοντας αυτή την ευθύνη στα γραφεία των εκδοτών τους. Γράφει, για παράδειγμα, ο Τ. Μαν στις 1 7.10.1936 με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του Ο Ιωσήφ και οι αδερφοί του - Ο Ιωσήφ στην Αίγυπτο: «Δεν μπορώ να πάρω την απόφα­ ση και να σας στείλω στο σπίτι σας και τον Ιωσήφ III. Δεν είμαι διόλου βέβαιος αν έχε­ τε το χρόνο και τη διάθεση για τέτοια αστεία, ώστε να σας επιβαρύνω από πλευράς μου και με το βιβλίο τούτο».

Την ίδια στιγμή εκείνο που εντυπωσιάζει τον αναγνώστη των επιστολών είναι ότι και οι δύο άντρες παραμένουν ως το τέλος ταγμένοι στις επάλξεις της τέχνης. Η λογοτεχνία είναι για αμφότερους όχι μόνο επιλογή ζωής, αλλά αναπόδραστη συνθήκη ύπαρξης. Υπάρχουν μόνο ως συγγραφείς και ο τρόπος του ζην είναι και για τους δύο η επιμονή στη συγγραφή. Γράφει ο Τ. Μαν το 1942, εξόριστος στην Καλιφόρνια, σε μια από τις χειρότερες χρονιές του πολέμου: «θα ξαναϊδωθούμε άραγε, αγαπητέ Έρμαν'Εσσε; θα ξαναδώ την Ευρώπη; Και σε ποια κατάσταση θα την ξαναβλέπαμε μετά από αυτόν τον πόλεμο του οποίου το τέλος είναι κατά τη γνώμη μου εντελώς απρόβλεπτο, παράλογο και ανέφικτο; Εν τω μεταξύ ολοκληρώνουμε με παράξενη επιμονή ό,τι μας αφορά, έ ­ τσι δεν είναι; - ενώ είναι πιθανό ότι το δημιούργημα στην ακτή ξεβρασμένο, σαν ναυά­ γιο θρυμματισμένο θα κείται κι απ' τους αμμόλοφους των ωρών θα σκεπαστεί».

Η καλλιτεχνική εντιμότητα, η εμμονή στη δημιουργία λογοτεχνίας φτάνει πολλές φορές στην υπερβολή. Να τι γράφει ο Έ. Έσε στο φίλο του, σε μια τραγική στιγμή, για να τον συλλυπηθεί όταν αυτοκτόνησε ο μεγαλύτερος γιος του, ο επίσης συγγραφέας Κλάους

62 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Μαν: «Γ νωρίζω πολύ λίγα πράγματα για τη σχέση σας με τον Κλάους. Εγώ προσωπικά παρακολούθησα τις πρώτες του απόπειρες με προσοχή και συμπάθεια, ενοχλήθηκα αργότερα κάποιες φορές με πολλά ανεπαρκή σημεία των λογοτεχνικών του εγχειρημά­ των εξαιτίας σας». Εν ολίγοις, γράφει με κάθε ειλικρίνεια στο συντετριμμένο πατέρα ό­

τι ο γιος του υπήρξε «ανάξιο τέκνο ενδόξου πατρός» και ότι αισθάνεται άσχημα, επει­ δή δεν υπήρξε τόσο καλός όσο θα ήθελε ο ίδιος ο Τ. Μαν. Πώς απαντά όμως ο ίδιος ο Τ. Μαν; Γράφει έπειτα από δύο εβδομάδες στον Έ. Έσε.: «Η σχέση μου μ α ζί του ή­ ταν δύσκολη και όχι απαλλαγμένη αισθημάτων ενοχής, αφού η ύπαρξή μου ευθύς ε ­ ξαρχής επίσκιαζε τη δική του. [...] Στην εξορία έγινε πολύ πιο σοβαρός και ηθικός και πραγματικά επιμελής, εργαζόταν όμως με ευκολία και βιασύνη, πράγμα που εξηγεί τα διαφόρων λογιών μελανά σημεία και τις παραλείψεις στα βιβλία του. [...] Α ς μου επιτραπεί να πω ότι πάντα τον επαινούσα και τον ενθάρρυνα ». Το πάθος των δύο αντρών

ήταν η λογοτεχνία, ο ρόλος που ενστερνίστηκαν ήταν εκείνος του συγγραφέα, που πολλές φορές μοιάζει να προηγείται του ρόλου του πατέρα, του συζύγου ή του πα­ τριώτη. Νεκρολογώντας τον Τ. Μαν, ο Έ. Έσε αποχαιρετά τον «Τόμας Μαν, τον αγαπημένο φί­ λο και σπουδαίο συνάδελφο, τον δάσκαλο της γερμανικής πεζογραφίας». Να λοιπόν

που σε αυτή την έσχατη επιστολή αποκαλύπτονται οι πυλώνες της φιλίας τους: η συναδελφοσύνη και η στράτευση στη λογοτεχνία. Πίσω από τη δεύτερη πόρτα Η δεύτερη πόρτα που ανοίγει με κλειδί αυτό το βιβλίο αποκαλύπτει τις διαφορές, τους κρυφούς ανταγωνισμούς και τις συνάφειες που υπήρχαν (ή που αναγνώριζαν οι ίδιοι) στη φιλία τους. Αυτό που ο Έ. Έσε ονόμασε σε επιστολή του το Μ άιο του 1955: Coincidentia Oppositorum. Ο Τ. Μαν πίστευε ότι ο Έ. Έσε (όντας περισσότερο δηκτι­ κός και πολιτικά οξύς) έφτανε συχνά στην αυστηρότητα: «[...] Αποφυγή του ευγενικού στοιχείου που θα εύρισκε κανείς σ' εμένα. Μ ια κάποια αυστηρότητα στη συναναστρο­ φή του με τον κόσμο». Την ίδια στιγμή ο Έ. Έσε αναγνωρίζει στον Τ. Μαν την αντιφατι-

κότητα του ανθρώπου που αποφασίζει -όπ ω ς εύστοχα αναφέρει σε πρόσφατο άρθρο

ενδιαφέρουσα ιστορική διαδρομή, εμπλουτισμένη από τη σκέψη δύο μεγάλων συγγραφέων του ο Β. Αθανασόπουλος- να «καταπιέσει κάθε συναίσθημα στη σκοπιμότητα της κο­ σμιότητας και της εικόνας του αξιοοέβαστου συγγραφέα».2 Μια αντιφατικότητα, όμως, που ο Έ. Έσε αποδίδει και στον ίδιο τον εαυτό του. Γράφει σε ανοιχτή επιστολή προς τον Τ. Μαν, με αφορμή την επέτειο των γενεθλίων του: «Γνωρίζετε ότι ανέκαθεν ή­ μουν λάτρης της διπολικότητας κάθε έμψυχου όντος και πως, σε ό,τι αγαπούσα και έ­ νιωθα γοητευμένος, αυτό που πάντοτε με γοήτευε και με κέρδιζε ήταν η αντιφατικότητα και η διπή του φύση. Το ίδιο συμβαίνει και με εσάς». Όπως μάλιστα αναφέρει και

στη νεκρολογία του για τον Τ. Μαν: «Τα αποθέματα καρδιάς, πίστης, υπευθυνότητας και ικανότητας να αγαπά, που τα έκρυβε τόσο καλά πίσω από την ειρωνεία και τη μαε­ στρία του, αρετές που για χρόνια ολόκληρα το ευρύ γερμανικό κοινό δεν αντελήφθη, θα κρατήσουν το έργο και τη μνήμη του ζωντανά πολύ πέρα από τους άστατους και­ ρούς μας».

Πίσω από την τρίτη πόρτα Εξίσου συναρπαστική αποδεικνύεται και η διάνοιξη της πόρτας που οδηγεί στην ανά-

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 63

γνώση της αλληλογραφίας ω ς ιστορικής διαδρομής. Εκτεινόμενη σε τέσσερις δεκαε­ τίες και μέσα από τους δύο μεγάλους πολέμους, η συνομιλία των δύο άντρων παρου­ σιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ειδικότερα για όσα φανερώνει γύρω από τη γέννηση του ναζισμού. Γράφει το 1 933 ο Έ. Έσε για την άνοδο των εθνικοσοσιαλιστών: «θα κοστί­ σει πολύ αίμα και διάφορα άλλα, στην ατμόσφαιρα μυρίζει κάθε λογής κακό. Ωστόσο με συγκινεί πότε πότε αυτός ο αφελής ενθουσιασμός και ο αλτρουισμός που διακρίνει κανείς σε πολλούς». Απαντά στην ακριβώς επόμενη επιστολή του ο Τ. Μαν: «Ο αφελής ενθουσιασμός για τον οποίο μου γράφετε δεν μπ ορεί ούτε κι αυτός πλέον να με συγκινήσει. Βρίσκω πως τόση πολλή ανοησία δεν επιτρέπεται πια. Ένας τρομερός εμφύλιος πόλεμος μου φαίνεται αναπόφευκτος».

Κατά τη διάρκεια του πολέμου οι δύο άντρες εξακολουθούν να συνομιλούν από την ε-

η λογοτεχνία για τον Έ. Έσε και τον Τ. Μαν είναι όχι μόνο εαιλογή ζωής, αλλά αναπόδραστη συνθήκη ύπαρξης ξορία -ο Έ. Έσε παρέμεινε στην Ελβετία, ενώ ο Τ. Μαν ταξίδεψε σε διάφορες χώρες παραμένοντας για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στις ΗΠΑ- αναλογιζόμενοι την τύχη της ανθρωπότητας. Γράφει ο Τ. Μαν: «Αν ο γερμανικός εθνικοσοσιαλισμός και ρατσι­ σμός, που εδώ και ενάμιση τουλάχιστον αιώνα δηλητηριάζει τη γερμανική διανόηση, καυτηριαστεί με αυτόν τον τρόπο ολοκληρωτικά, τότε άξιζε τον κόπο. Κατά βάθος εί­ μαι αισιόδοξος σε ό,τι αφορά την έκβαση τούτου του παγκόσμιου εμφύλιου πολέμου. Εξάλλου, το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας είναι με το μέρος του καλού». Με­

τά το τέλος του πολέμου, αρχίζουν να διαβλέπουν την -πολύ επίκαιρη σήμερα- πολι­ τισμική διαπάλη ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, εκφράζοντας την ευχή για έναν ξανακερδισμένο ευρωπαϊσμό. Γράφει αυτή τη φορά ο Έ. Έσε: «Στη Γερμανία, οι ε­ γκληματίες και οι κερδοσκόποι, οι σαδιστές και οι γκάνγκστερ δεν είναι πια ναζιστές και δεν μιλούν γερμανικά, αλλά είναι Αμερικανοί. [...] Για τη γερμανική αισχρότητα νιώθαμε αναγκαστικά κατά κάποιον τρόπο όλοι συνυπεύθυνοι, γι' αυτήν την καινούρ­ για δεν το κάνω, και ανακαλύπτω για πρώτη φορά μετά από δεκαετίες ολόκληρες σκιρτήματα εθνικισμού στο στήθος μου, που βεβαίω ς δεν είναι γερμανικός, αλλά ευ­ ρωπαϊκός ».

Πίσω από την τελευταία πόρτα Τέλος, μια εξόχως ενδιαφέρουσα δίοδος που ανοίγεται με αυτό το βιβλίο είναι εκείνη που οδηγεί στην ανακάλυψη των στιλιστικών αρετών της γραφής των δύο αντρών και υποδεικνύει τις ποικίλες κατευθύνσεις από τις οποίες είναι δυνατόν να προσεγγιστεί η αλληλογραφία ως είδος λογοτεχνίας. Η διαρκής περιπλοκή του προσωπικού με το ι­ στορικό στοιχείο, η νομοτελειακά γραμμική ανάπτυξη των γεγονότων, καθώς και η συ­ νακόλουθη μεταβολή του γράφοντος προσώπου μέσα στο χρόνο -ό πω ς εκφράζεται με την ένταση της επιστολικής επιταγής για πρωτοπρόσωπη γραφή- είναι ιδιαιτέρως γοητευτικές. Σε αυτό το πεδίο, η παρούσα αλληλογραφία είναι σχεδόν παραδειγματι­ κή, επειδή είναι μια «κλειστή» αλληλογραφία. Οι δύο άντρες δε χρησιμοποιούσαν άλλα μέσα επικοινωνίας, όπως το τηλέφωνο ή το τηλεγράφημα, και δεν εμπιστεύονταν επι­ στολές σε τρίτους, συνεπώς δεν υπάρχουν «διαφυγόντα στοιχεία» στη συνομιλία τους, που αναγιγνώσκεται ως ένα αύταρκες, κλειστό σύμπαν. Η εύστοχη, απόλυτα ισορροπημένη μετάφραση της Γιώτας Λαγουδάκου επιστεγάζει τούτη την εξαιρετική εκδοτική επιλογή, χρηστός χρυςοπουλος

64 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Μτφρ. Θανάση Λάμπρου, Αθήνα, «Ίνδικτος», 2002.

2. Β. Αθανασόπουλος, «Ο ήρωας της αρρώστιας και της δημιουργικότητας», ένθετο «Βιβλιοθή­ κη», αρ. 250, Ελευθεροτυπία, 4.4.2003.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙ Α

Η υγεία στις κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας

Στις κοινωνίες μας, «άρ­

ρωστες από πρόοδο» (όπως θα έλεγε ο Μ. Ferro), η υγεία είναι κυρίαρχη αξία. Ποιος από μας δε θα τη συμπεριλάμβανε στον ορισμό της «ευτυχίας»; Καθημερινά προσπαθούμε να φροντί­ ζουμε την «εικόνα» του εαυτού μας και κυρίως την καλή σωμα­ τική μας κατάσταση που μας επιτρέπει να κινούμαστε με άνεση και να «προοδεύουμε» στις ερωτικές, εργασιακές, κοινωνικές σχέσεις μας. Όταν το «κακό» χτυπήσει, παραδινόμαστε στους «ειδικούς» για θεραπεία, υπάκουοι στις προτροπές των θε­ σμών, ένοχοι γιατί δεν κόψαμε τις κακές μας συνήθειες. Άρρω­

SARAH NETTLETON Κ ο ιν ω ν ιο λ ο γ ία της υ γ ε ία ς κ α ι της α σ θ έ ν ε ια ς ΕΠΙΜ.-ΠΡΟΛΟΓΟΣ: Δ. ΑΓΡΑΦΙΩΤΗΣ ΜΤΦΡ.: Α. ΒΑΚΑΚΗΣ ΑΘΗΝΑ, ΤΥΠΩΘΗΤΩ-ΔΑΡΔΑΝΟΣ, 2002. ΣΕΛ. 376

στοι, ανησυχούμε για τις ψυχικές και κοινωνικές «κυρώσεις» της έλλειψης αυτονομίας, της αποχής από την εργασία, της εν­ δεχόμενης περιθωριοποίησής μας σ' έναν κόσμο ταχύτατων μεταβολών. «Έγκλειστοι» κατ' οίκον ή σε κάποιο νοσοκομειακό ίδρυμα, παραπονιόμαστε γιατί μετατρεπόμαστε ξαφνικά σε «πε­ ρίπτωση» στα χέρια των γιατρών και ψάχνουμε ενίοτε παρηγο­ ριά σε «εναλλακτικές» θεραπείες. Χωρίς νόημα, στις κοινωνίες

μας, ο πόνος, άχρηστος κόπος τα γηρατειά, αδιανόητος ο θά­ νατος... Ποιος δεν ελπίζει σήμερα πως -π α ρ ’ όλη τη μόλυνση, τη μοναξιά και τις εύ­ θραυστες παγκόσμιες ισορροπίες- ο ίδιος τελικά θα τα καταφέρει να επιζήσει, τουλάχι­ στον μέχρι τα ογδόντα, «νέος», κομψός και επιτυχημένος, δηλαδή «υγιής»; Το βιβλίο της Sarah Nettleton Κοινωνιολογία της υγείας και της ασθένειας, που πρό­ σφατα κυκλοφόρησε στη γλώσσα μας, έρχεται να μας ανησυχήσει -μια και μιλά για θέ­ ματα που προτιμούμε να αγνοούμε- αλλά και να μας βοηθήσει να θέσουμε ερωτήματα και να διεκδικήσουμε απαντήσεις που αφορούν άμεσα τη διαχείριση της ζωής μας σε ατομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Πρόκειται για εγχειρίδιο το οποίο απευθύνε­ ται, κατά κύριο λόγο, σε προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς σπουδαστές της κοινωνιολογίας και συναφών κλάδων (ανθρωπολογίας και κοινωνικής πολιτικής, πολιτιστικών σπουδών, επιστημών της υγείας), καθώς και στους επαγγελματίες της υγείας (για­ τρούς, βιολόγους, διευθύνοντες υπηρεσιών υγείας κ.ά.) που επιθυμούν να εξοικειω­ θούν με την οπτική των κοινωνικών επιστημών στο αντικείμενό τους. Η συγγραφέας, ωστόσο, κατορθώνει να μιλήσει απλά για ζητήματα σύνθετα και να παραθέσει διάφο­ ρες θεωρητικές απόψεις, τεκμηριωμένες με παραδείγματα. Εγχειρίδιο, λοιπόν, αλλά «πολυδιάσταστο», «σύγχρονο», «επιστημολογικά επαρκές και ερεθιστικό» -ό πω ς υπο­ στηρίζει στο εισαγωγικό του σημείωμα ο επιμελητής της έκδοσης κ. Δ. Αγραφιώτης, καθηγητής της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας, ο οποίος το επέλεξε για να εγκαινιά­

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 65

σει τη σειρά «Υγείας Κοινωνία»- το βιβλίο αυτό κατορθώνει να μας υπενθυμίσει ότι η κοινωνιολογία, όταν ασκείται κριτικά και αποφεύγει τα διανοητικά παιχνίδια, μπορεί να γίνει έναυσμα και εργαλείο στοχασμού στα χέρια των «ειδικών» αλλά και του «κοινού». Στο ενδιαφέρον αποτέλεσμα συντελούν ακόμα και οι δυσκολίες της μετάφρασης στις ο­ ποίες κατόρθωσε να αντεπεξέλθει η ψυχολόγος Ανθή Βακάκη, όσο και το «γλωσσάρι» που παρατίθεται στο τέλος του βιβλίου με τη σύμπραξη του επιμελητή. Το μεταφραστικό αυτό εγχείρημα, αν και αφορά πρωτίστως τη νεοσύστατη για τα ελληνικά δεδομένα Κοινωνιολογία της Υγείας, προδιαθέτει για συνολικότερη συζήτηση σχετικά με τα μεταφρα­ στικά προβλήματα και τη χρήση των όρων των κοινωνικών επιστημών στη χώρα μας. Η S. Nettleton, επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Κοινωνικής Πολιτικής και Κοινωνι­ κής Εργασίας του Πανεπιστημίου του York, στηρίζεται κατά κύριο λόγο στις προσεγγί­ σεις των Giddens, Beck και άλλων, ώστε να εντάξει σε ένα γενικότερο πλαίσιο ανάλυ­ σης των κοινωνιών της «ύστερης νεωτερικότητας» το πρόβλημα της υγείας και της α­ σθένειας, συνδέοντάς το με τους παράγοντες «επικινδυνότητας» που πηγάζουν από το σύγχρονο τρόπο ζωής. Επιπλέον, τονίζει τη σημασία του θεωρητικού υποδείγματος της «κοινωνικής μορφοποίησης» (μετάφραση του όρου «social constructionism») που επι­ κρατεί στην κοινωνιολογία της υγείας, σε αντίθεση με τον εμπειρισμό της ιατρικής επι­ στήμης. Υποστηρίζοντας ότι η πραγματικότητα «κατασκευάζεται», μορφοποιείται δηλα­ δή μέσω των τρόπων που την αντιλαμβανόμαστε ανάλογα με τις κοινωνικές ομάδες στις οποίες ανήκουμε, η κοινωνιολογική προσέγγιση μπορεί να λειτουργήσει κριτικά απένα­ ντι στο «βιοϊατρικό» μοντέλο ηου θεωρεί δεδομένη την «αντικειμενική» πραγματικότητα της «βιολογίας» του ανθρώπου και τη διακρίνει από την ψυχική και κοινωνική του υπό­ σταση. Κατ' αυτό τον τρόπο, όμως, η αντίληψη περί «κοινωνικής μορφοποίησης» αμφι­ σβητεί τη μία και μόνη αλήθεια όσον αφορά το σώμα και τη «νόσο» (που διακρίνεται α­ πό την «αρρώστια» ως εμπειρία των απλών ανθρώπων) και εισάγει, όπως αναφέρεται, τη «μεταμοντέρνα» οπτική στην επιστημονική προσέγγιση της υγείας και της ασθένειας. Πώς τοποθετείται η συγγραφέας απέναντι στα πολύπλοκα αυτά ζητήματα που αφορούν

χωρίς νόημα, στις κοινωνίες μας, ο πόνος, άχρηστος κόπος τα γηρατειά, αδιανόητος ο θάνατος... το χαρακτήρα των σύγχρονων κοινωνιών μας και τα οποία η ίδια καταδεικνύει ως άμε­ σα συνδεδεμένα με την κοινωνιολογία της υγείας; Πόσο αποτελεσματική μπορεί να εί­ ναι η απλή παράθεση θεωριών όταν θίγονται ερωτήματα τέτοιας εμβέλειας; Κι ακόμα, κατά πόσο η έλλειψη ενός «μίτου» που να οδηγεί οργανικά από το ένα θέμα του βιβλί­ ου στο επόμενο εκφράζει τον ανομοιογενή και συγκριτικό χαρακτήρα του ίδιου του «α­ ντικειμένου» της κοινωνιολογίας της υγείας, όπως διαμορφώνεται ιστορικά εν μέσω ε­ πιστημονικών και επαγγελματικών αντιπαραθέσεων; Η S. Nettleton δεν ενδιαφέρεται να απαντήσει σε τέτοια ερωτήματα, όχι όμως γιατί α­ ποκρύπτει δυσκολίες - το αντίθετο. 0 στόχος της δεν είναι να αναπτύξει μια συνεκτική θεωρία αλλά να ενημερώσει κατά το δυνατόν πληρέστερα τους αναγνώστες της για τις σύγχρονες εξελίξεις. Και το καταφέρνει. Κινείται με σχετική άνεση σε διαφορετικά ε­ πίπεδα ανάλυσης και διάφορες θεματικές, επιτυγχάνοντας τελικά την οργανική συ­ γκρότηση μιας προβληματικής γύρω από συγκεκριμένους τομείς έρευνας. Αντλεί τις αναφορές της κυρίως από την αγγλοσαξονική βιβλιογραφία, αλλά δεν παρα­ λείπει να αναφερθεί στη συμβολή της «γαλλικής» διανόησης (ειδικά στις θεωρίες των

66 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Foucault και Bourdieu), ιδιαίτερα όσον αφορά το αυξανόμενο ενδιαφέρον για το σώμα που παρατηρείται από τη δεκαετία του '80 και μετά στις κοινωνικές επιστήμες. Το σχε­ τικό κεφάλαιο του βιβλίου αποτελεί συμβολή στην περιορισμένη προς το παρόν ελληνι­ κή βιβλιογραφία στο θέμα της «σωματικής» κοινωνίας (Turner, 1992), γιατί κατορθώνει μια σύντομη και κατανοητή επισκόπηση της θεωρίας, εισάγει ζητήματα φεμινιστικής κριτικής και τα συνδέει άμεσα με παραδείγματα από το πεδίο της κοινωνιολογίας της υ­ γείας, όπως είναι η νοσηλευτική φροντίδα και οι νέες τεχνολογίες αναπαραγωγής. Η διεξοδική αναφορά σε παρεμφερή ζητήματα από το χώρο της υγείας και ασθένειας συνιστά και το κεντρικό ενδιαφέρον του βιβλίου. Το βίωμα της χρόνιας ασθένειας και

τα συμπεράσματα της S. Nettleton δημιουργούν έναυσμα για περαιτέρω αναζήτηση, κριτική και δράση ανικανότητας αναλύεται με ευαισθησία και με έμφαση στο νόημα που αποδίδουν οι ί­ διοι οι πάσχοντες στην ασθένειά τους, καθώς και στις στρατηγικές αντιμετώπισής της που υιοθετούν, μεταξύ των οποίων και τη συγκρότηση ομάδων αυτοβοήθειας. Η ερευ­ νητική εμπειρία της συγγραφέως στη Μεγάλη Βρετανία (η διατριβή της αφορά κοινω­ νιολογική προσέγγιση της οδοντιατρικής με όρους εξουσίας/γνώσης), η προσωπική ε­ νασχόλησή της με τις αλληλοδράσεις «κοινού» και «επαγγελματιών» και με τις κοινωνι­ κές ανισότητες στο χώρο της υγείας διαφαίνεται στα σχετικά κεφάλαια του βιβλίου και τα καθιστά ζωντανό ανάγνωσμα. Οι εμπεριστατωμένες γνώσεις της γύρω από τη σύγ­ χρονη πολιτική για την υγεία στο Ηνωμένο Βασίλειο την οδηγούν να υπογραμμίσει τη σπουδαιότητα της κοινοτικής φροντίδας, βασισμένης σ' ένα ευρύτερο πλαίσιο ανεπί­ σημων εναλλακτικών δράσεων, σε αντίθεση με την ιδρυματική-θεσμική φροντίδα. Επι­ πλέον, συνδέει άμεσα τη μεταστροφή που παρατηρείται στη σύγχρονη πολιτική της υ­ γείας προς ενα νέο καθεστώς «συνολικής υγείας», με την ανάπτυξη του κλάδου της κοινωνιολογίας της υγείας ο οποίος έχει να αναλύσει αλλά και να συμβάλει σ' αυτές τις αλλαγές, καταδεικνύοντας τη σημασία τόσο της «νόσου» και της «ασθένειας» όσο και της «υγείας» ως αξίας και τρόπου ζωής. Τα συμπεράσματά της δημιουργούν έναυ­ σμα για περαιτέρω αναζήτηση, κριτική και δράση όσον αφορά τις επιλογές, πολιτικές και προσωπικές, στο πλαίσιο του ελληνικού συστήματος υγείας. Εξαρχής, η συγγραφέας υπογραμμίζει ότι δεν πρέπει να υποτιμώνται ως «ανεπαρκείς» οι γνώσεις του «κοινού» από τους γιατρούς και τους άλλους επαγγελματίες της υγείας. Το θέμα των «πεποιθήσεων του πληθυσμού» αναπτύσσεται ο' ένα από τα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου και επανέρχεται διαρκώς για να μας θυμίσει ότι υγεία και ασθένεια είναι δε­ δομένα βαθύτατα κοινωνικά, αφορούν δηλαδή τους ιστορικά προσδιορισμένους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι, ως μέλη κοινωνικών ομάδων, αντιλαμβάνονται, ερμηνεύ­ ουν τον κόσμο και πράττουν στην καθημερινή τους ζωή. Εδώ η συγγραφέας μιλά για «ι­ δεολογίες», αλλά δε συζητά την ευρύτερη έννοια της «κοινωνικής αναπαράστασης», πα­ ρόλο που αναφέρεται σε σχετικές έρευνες-οδηγούς για την κοινωνιολογία της υγείας που βασίζονται σ' αυτήν (Herzlich, 1969). Τονίζοντας την κοινωνική συνιστώσα, δεν υπσ τιμάται σε καμία περίπτωση -αντίθετα μάλιστα- η συνολική θεώρηση του ασθενή ως ατό­ μου, η σημασία της βιωμένης εμπειρίας και της ερμηνείας που δίνει ο καθένας από μας σε γεγονότα και καταστάοεις που αφορούν κυριολεκτικά τη ζωή και το θάνατό του. «Αμύητο» κοινό ή μέλη της ισχυρής κατά γενική ομολογία επαγγελματικής ομάδας των γιατρών, θα πάρουμε όλοι κάποια στιγμή στη ζωή μας το ρόλο του ασθενή. Στο πλαί-

IOYNIOI 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 67

σιο του ισχύοντος συστήματος υγείας, που βασίζεται κατά κύριο λόγο στο «βιοϊατρικό» μοντέλο, θα υποστούμε, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, την αναγωγή μας σε «πα­ θητικά» υποκείμενα, χωρίς λόγο πάνω στην τύχη του σώματός μας και του εαυτού μας ως ολότητας. Ίσως από τη θέση του πάσχοντος να επαναξιολογήσουμε «παραδοσια­ κούς», όπως θεωρούνται, και πάντως ολικότερους τρόπους ερμηνείας του «κακού» ως προϊόντος κοινωνικών σχέσεων που επιδρούν στο άτομο, αλλά και του ρόλου του «θεραπευτή» ως μεσολαβητή μεταξύ του ασθενή και των πόσης φύσεως «δυνάμεων» που τον υπερβαίνουν. Στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες μας, η κοινωνιολογία, σε συνεργασία με την ανθρωπολογία, μπορεί να υποδείξει ότι η αφελής «καθω­ σπρέπει» δυσπιστία σε ό,τι δεν είναι «ορθολογικά» -δυτικοκεντρικά- οωστό δεν προω­ θεί σε καμία περίπτωση την κατανόηση των πολλαπλών ή διαφορετικών ατομικών επι­ λογών και των σύνθετων κοινωνικών διαδικασιώ ν που σηματοδοτεί ο πολλαπλασια­ σμός «εναλλακτικών» ή άλλων ετερόκλητων και διαφορετικών «θεραπειών». Κάτι πρέπει ν' αλλάξει, κάτι ήδη αλλάζει, όπως μας δείχνει η S. Nettleton. Όλες οι ε­ μπλεκόμενες ομάδες -πολιτικοί, γιατροί και επαγγελματίες της υγείας, βιολόγοι και κοινωνικοί επιστήμονες, ασθενείς κάθε τύπου ή «στιγματισμένες» μειονότητες-, ο κα­ θένας από μας δηλαδή, οδηγείται σήμερα να επαναπροσδιορίσει τους τρόπους με τους οποίους αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, το σώμα του, τη ζωή και το θάνατό του. Στις κοινωνίες της «ύστερης νεωτερικότητας» είναι γνωστό πως η «ανάπτυξη» της οικο­ νομίας ή η «πρόοδος» της τεχνολογίας φαινομενικά και μόνο απαντούν στους φόβους που πληθαίνουν, στην αγωνία μήπως μείνει κανείς άνεργος, μήπως αρρωστήσει. Ίσως τελικά η υγεία να αποτελεί σήμερα το κατεξοχήν πεδίο άσκησης κοινωνικού ελέγχου αλλά και αντίστασης, πεδίο όπου όχι η «διαχείριση» αλλά η ίδια η πολιτική μπορεί να α­ ποκτήσει και πάλι το νόημα που έχει στερηθεί,

ελπίδα ρικου

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Ιαματική αισιοδοξία

0 καθηγητής συμβουλευτικής και ψυχοθεραπείας του Πανεπι­ στημίου East London, Τόνι Μερι, μας προσκαλεί με το βιβλίο αυτό σε μία περιδιάβαση στο χώρο της προσωηοκεντρικής ψυ­ χολογίας. Αυτή αναπτύχθηκε από τον Carl Rogers και αποτελεί μια περιοχή της ανθρωπιστικής ψυχολογίας, ρεύμα που δημιουργήθηκε στην Αμερική τη δεκαετία του '60 και εστιάζει το εν­ διαφέρον της «στην ποιότητα ζωής, πώς εξελίσσονται οι άνθρω­ ποι, πώς αναπτύσσονται και γίνονται αυτό που είναι. Προτείνει ο­ ρισμένους τρόπους ώστε να βοηθηθούν όσοι βρίσκονται σε δύ­ σκολη θέση και να γίνει πιο ικανοποιητική η καθημερινή ζωή».

0 C. Rogers (1902-1987), θεμελιωτής της προσωηοκεντρικής TONY ΜΕΡΥ Π ρό σκλησ η σ την προσω ποκ εν τρ ικ ή π ρο σ έγγ ισ η ΜΤΦΡ.: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΙΠΛΑΣ ΑΘΗΝΑ, ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ, 2002. ΣΕΛ. 304

68 ΔΙΑΒΑΖΩ

προσέγγισης, γεννήθηκε στο Oak Park στο Σικάγο σε μια θρη­ σκευόμενη οικογένεια. Στα νιάτα του αναγνώρισε την κλίση του να προσχωρήσει στον κληρικό βίο. Στη συνέχεια, όμως, το εν­ διαφέρον του μετατοπίστηκε στην ψυχολογία. Ωστόσο, η θρη­ σκευτική αχλύ περιβάλλει όλο το ψυχολογικό του οικοδόμημα.

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Εργάστηκε ως ψυχολόγος στην εταιρεία Ρότσεστερ για την πρόληψη της κακοποίησης του παιδιού και στο ομώνυμο κέντρο για τη μελέτη του παιδιού στη Νέα Υόρκη. Βασικές έννοιες της ροτζεριανής θεωρίας αποτελούν: η αυτοπραγμάτωση, η προσωποκεντρική προσέγγιση, η ενσυναίσθηση, η ανάπτυξη εαυτού. Ο συγγραφέας στο βιβλίο αυτό επιχειρεί μια παρουσίαση του ροτζεριανού έργου. Στην ηροσπάθειά του να οριοθετήσει τη θεωρία αυτή ανάμεσα σε τόσο διαφορετικές προ­ σεγγίσεις όπως της ψυχανάλυσης και του μπεχαβιορισμού, καταφεύγει σε γενικότητες και αοριστολογίες, όπως για παράδειγμα «το πώς γινόμαστε αυτό που είμαστε εξαρτάται από πολλά περίπλοκα πράγματα, που ίσως περιλαμβάνουν τη γενετική μας προδιά-

η προσωποκρατική προσέγγιση προσιδιάζει περισσότερο σε μια ιδεολογία παρά σε μια επιστημονική θεωρία θέση, αλλά σίγουρα περιλαμβάνουν τις εμπειρίες που έχουμε από το περιβάλλον που ζούμε» (ο. 81). Η διαπίστωση του αυτονόητου!

θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι ο ιδρυτής της προσωποκεντρικής ψυχολογίας προξένησε μία τομή στην αμερικανική σχολή της ψυχολογίας και ιδιαίτερα στον μπεχα­ βιορισμό, γιατί επικεντρώνεται στη συναισθηματική σχέση του ειδικού με τον πελάτη. Φαίνεται ότι τα ιδεολογικά ρεύματα της δεκαετίας του '60 στην Αμερική, τα παιδιά των λουλουδιών, η επιστροφή στη φύση, η αγνότητα έρχονται να συνηχήσουν με την εσω­ τερική θρησκευτικότητα του C. Rogers. Διαγράφεται έτσι από το σύστημα σκέψης του ό,τι θεωρεί κακό, όπως η εξάρτηση, η καταστροφικότητα, το μίσος, η αρρώστια, η ψυ­ χοπαθολογία κ.λπ. Μια θέση στην οποία βρίσκουμε πρώιμα τα σημάδια του πολιτιστι­ κού φαινομένου του πολιτικώς ορθού. Ό,τι δεν εμφανίζεται στη γλώσσα δεν υπάρχει. Ίσως τη στάση αυτή θα μπορούσαμε να την κατανοήσουμε αν αντιμετωπίσουμε την προσωποκρατική θεωρία ως «τρόπο ύπαρξης» παρά ως ψυχολογική θεωρία και σχο­ λή. Τη διαπίστωση αυτή ενισχύει και το κομμάτι του βιβλίου που αναφέρεται στις πολι­ τικές ή και θρησκευτικές συγκρούσεις- παραφράζοντας τον ποιητή, θα αναρωτηθούμε αν συνάδουν πολιτική και καλά συναισθήματα όπως κατανόηση, θετική σχέση, επικοι­ νωνία κ.λπ. (σ. 269). Η ροτζεριανή θεωρία όπως παρουσιάζεται από τον Τ. Μέρι ε­ φαρμόζεται στο άτομο, στις μικρές ομάδες, στο σχολείο, στις ευρύτερες κοινωνικές ο­ μάδες, δηλαδή μια θεωρία passe partout όπου τα καλά συναισθήματα θριαμβεύουν στον εχθρικό και κακό κόσμο. Μια τέτοια θέση ταιριάζει γάντι στην απλοϊκή και παιδι­ κή μορφή της αγγλοσαξονικής σκέψης «Η αγάπη σώζει» και επιτέλους μας δίνει απα­ ντήσεις στο ερώτημα «Μπορώ να αγαπώ κάποιον και να παραμένω ο εαυτός μου;» Όπως αναφέρει ο συγγραφέας, «η προσωποκρατική προσέγγιση περιλαμβάνει θεωρη­ τικές και φιλοσοφικές έννοιες όπως επίσης και πρακτικές ιδ έες που χρησιμοποιούνται στην εφαρμογή της θεωρίας και της φιλοσοφίας στα γεγονότα της πραγματικής ζωής»,

προσφέρει δηλαδή έναν οδηγό ζωής, προσιδιάζοντας περισσότερο σε μια ιδεολογία παρά σε μια επιστημονική θεωρία. Προτείνει μοντέλα ζωής, όπως για παράδειγμα το ι­ δανικό ζευγάρι, σ’ αυτή την «ιδανική κατάσταση... οι δύο σύντροφοι είναι σε θέση να αναπτύσσονται και να αλλάζουν, ο καθένας με τον δικό του προσωπικό τρόπο, και ό­ ταν και οι δύο υποδέχονται με χαρά και τιμούν την ανάπτυξη του άλλου».

0 συγγραφέας προσπαθεί σε κάθε ευκαιρία και με δόλιους ρητορικούς τρόπους να καταβαραθρώσει τη φροϊδική σκέψη και κλινική καταφεύγοντας σε επιστημονικές ανα­ κρίβειες και σε αξιολογήσεις ηθικοκοινωνικού τύπου όπου η σκέψη οφείλει να λει­

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 69

τουργεί στο διχαστικό δίπολο αισιόδοξο=καλό, απαισιόδοξο=κακό. Η ψυχαναλυτική θε­ ωρία απορρίπτεται ως απαισιόδοξη, σε αντίθεση με τη ροτζεριανή, η οποία θεωρείται αισιόδοξη, και αυτός είναι ο κατεξοχήν λόγος για τον οποίο θα πρέπει κάποιος να την ακολουθήσει. Περνάμε δηλαδή από τον ορθολογισμό στη θρησκεία. Στην προσπάθειά του να μας πείσει ο συγγραφέας για τη σπουδαιότητα της προσέγγισης αυτής παραθέτει ένα ετερογενές υλικό: θεωρητικό, κλινικό, συνεντεύξεις με πελάτες, θέματα παιδαγωγικά, αποσπάσματα από εργαστήρια σε διάφορα μέρη της υδρογείου. Η μεταφραστική εργασία είναι πολύ καλή. Ίσως όταν οι ειδικοί εργάζονται με άτομα ή ομάδες η έννοια της εργασίας θα ήταν καλύτερα να αντικαταστήσει την έννοια της δουλειάς, π.χ. αντί «δουλειά με ομάδες» θεωρώ ότι εννοιολογικά αποδίδεται καλύτερα «εργασία με ομάδες». Το βιβλίο αυτό αποτελεί καλή εισαγωγή για όποιον βρίσκεται σε μια δύσκολη στιγμή της προσωπικής του ζωής και αναζητά έναν παρηγορητικό λόγο, εύκολες και αγαθές λύσεις, ξανθή χαραλαμπους

ΠΟΛΙ Τ Ι ΚΗ

Επίκαιρο μανιφέστο για τα νέα οράματα

Ο Michael Hardt, καθηγητής στο Πρό­

γραμμα Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου Duke, και ο γνωστότε­ ρος στο ελληνικό κοινό Antonio Negri, ανεξάρτητος ερευνητής και τρόφιμος των φυλακών Rebibbia της Ρώμης, διαγράφουν ευθύς εξαρχής το σκοπό τους: ήθελαν ένα θεωρητικό πλαίσιο και μια συλλογή εννοιολογικών εργαλείων για την κατανόηση της Αυτοκρατορίας, αλλά και την ανάληψη δράσης εντός της και εναντίον της. Το βιβλίο τους άρχισε να γράφεται στη δεκα­ ετία του '9 0, πολύ μετά το τέλος του Πολέμου του Κόλπου, και ολοκληρώθηκε πριν από την έναρξη του πολέμου στο Κοσ­ συφοπέδιο. Έτσι, η επιχειρηματολογία της έρευνάς τους τοπο­ MICHAEL HARDT ANTONIO NEGRI Α υτοκρα τορ ία ΜΤΦΡ.: ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΚΑΛΑΪΤΖΗΣ ΑΘΗΝΑ, SCRIPTA, 2002. ΣΕΛ. 630

θετείται σε αυτό ακριβώς το χρονικό διάστημα. Υποδείγματα για τη μελέτη τους υπήρξαν Το Κεφάλαιο του Κ. Marx και το A Thousand Plateaus των Deleuze και Guattari. Πρόκειται για

μια διεπιστημονική προσέγγιση της «Αυτοκρατορίας», η οποία επιβλήθηκε από το ίδιο της το αντικείμενο. Έτσι, τα όρια της

φιλοσοφίας, της ιστορίας, της οικονομικής, της πολιτικής, της κοινωνιολογίας και της πολιτισμικής ανθρωπολογίας είναι δυσδιάκριτα. Ενδεχομένως, ο αναγνώστης να φα­ ντάζεται ότι ο τίτλος προκύπτει από μια επικαιρική μεταφορά και προσαρμογή της δρά­ σης των ΗΠΑ στο φόντο της παγκοσμιοποίησης. Ωστόσο, οι συγγραφείς αποσαφηνί­ ζουν: η έννοια της Αυτοκρατορίας δεν έχει όρια. Περικλείει τη χωρική ολότητα-τρόπαιο όλων των κοσμοκρατόρων. Παρουσιάζεται ως τάξη πραγμάτων που κατ' ουσίαν αναστέλλει την ιστορία ή το τέλος της και με αυτό τον τρόπο παγιώνει εσαεί την υφι­ στάμενη κατάσταση. Το αντικείμενο της εξουσίας της είναι ο κοινωνικός βίος στο σύ­ νολό του και γι’ αυτό η Αυτοκρατορία αποτελεί υποδειγματική μορφή της βιοεξουσίας. Μολονότι η πρακτική της βαφτίζεται στο αίμα, η Αυτοκρατορία είναι αφιερωμένη στην

70 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ειρήνη - μια α-ιστορική, διηνεκή και καθολική ειρήνη, πέραν του κοινωνικού και του πολιτικού, θα πρέπει, άραγε, να νοσταλγήσουμε τις παλαιότερες, παραδοσιακές μορ­ φές εξουσίας και τα εναντίον τους αρχέτυπα των επαναστατών; Επ' ουδενί, απαντούν οι Hardt και Negri. Γιατί στο βαθμό που η νέα κατάσταση δεν είναι μονοσήμαντη επι­ τρέπει οργάνωση, ανακατευθύνσεις και μια συνολική στάση που θα είναι κάτι περισσό­ τερο από αναζήτηση εναλλακτικών μορφών οικονομικής οργάνωσης και σχέσεων στο εποικοδόμημα. Στα βασικά μέρη του βιβλίου τους περιγράφουν τη μετάβαση από τη νεωτερικότητα στη μετανεωτερικότητα ή, καλύτερα, τη μετάβαση από τον ιμπεριαλι­ σμό στην Αυτοκρατορία από τη σκοπιά της ιστορίας των ιδεών και της κουλτούρας. Όπως ο Marx στο Κεφάλαιο, έτσι και εδώ, κάποια στιγμή, οι συγγραφείς καλούν τον α­ ναγνώστη ν’ αφήσει τη θορυβώδη σφαίρα της ανταλλαγής πραγμάτων και ιδεών και να κατέλθει στο κρυφό ενδιαίτημα της παραγωγής, η οποία καλύπτει ένα ευρύ φάσμα α­ πό την οικονομική παραγωγή έω ς την παραγωγή της υποκειμενικότητας, μέσω της ο­ ποίας διαγράφονται τα όρια του κόσμου και εισάγεται η διάκριση του καλού και του κακού. Προς το παρόν, διαπιστώνουν ένα χάσμα ανάμεσα στη δυνητικότητα του πλή­ θους που αντιστέκεται και στην εξακολουθητική δύναμη των αυτοκρατορικών παρανο­ μιών. Το μαγεμένο πλήθος, κάτω από τις αρνητικές επενδύσεις της Αυτοκρατορίας, εί­ ναι όντως αναποτελεσματικό. Αυτή, όμως, η αντίφαση είναι πράγματι στατική στην τυ­ πική λογική, αλλά όχι και στην πολιτική, ιστορική και οντολογική λογική. Για να το εκφράσουμε αλλιώς χύδην, η επίκαιρη συνύπαρξη Αυτοκρατορίας και αντι-αυτοκρατορικού πλήθους είναι σχέση του στιλ «μίλα μου βρόμικα, μωρό μου, για να σε ξεσκίσω». Ωστόσο, όσο η Αυτοκρατορία διατηρεί την παρασιτική της φύση απομυζώντας κάθε ικ­ μάδα του ξενιστή της θέτει σε κίνδυνο την ίδια την ύπαρξή της. Ούτως ή άλλως, η Αυ­ τοκρατορία, όπως ιστορικά συνέβη με όλες τις ομόλογές της, θρέφει μέσα της το σπό­ ρο της παρακμής της. Ενδιαφέρουσες απόψεις, εκφρασμένες από δυναμικούς συνομι­ λητές και έγκυρους στοχαστικούς, και όχι μόνο, «ταραξίες».

θαναςης αντ . βασιλείου

ΧΙ ΟΥΜΟΡ

Το άγ ρ ιο χ ιο ύ μ ο ρ

To humour λένε πω ς σημαίνει επακριβ ώ ς «υγρασία» και είναι εγγλέζικη εφ εύρεση, επ ειδ ή οι Άγγλοι φαίνεται διαθέτουν εκ ε ίν η τη θαυμαστή δεξιότητα να υ­

... Τ Α

ΚΑΛΥΤΕΡΑ

γραίνουν το λόγο τους στην ομίχλη του τοπίου τους. Ευτυχώς όμ ω ς υπάρχουν και αντιρρήσεις

Ύ “ '·

για την καταγωγή του χιούμορ. Το χιούμορ είναι συγχρόνως η κω μω δία που δεν έγινε ακόμη τρα­ γωδία και η τραγωδία που δεν έγινε ακόμη κωμω­ δία. Εδώ έγκειται και ο ερμαφροδιτισμός του· γι'

ΚΩΣΤΑΣ Μ ΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ...Τα κ α λ ύ τερ α Α ΓΡΙΑ Μ Ω ΡΑ ΑΘΗΝΑ, ΚΕΔΡΟΣ, 2002. ΣΕΛ. 112

αυτό και είναι δύσκολο να το εντοπίσ εις και να το ανακαλύψεις, αν δεν το έχεις ο ίδ ιος (Βασίλης Ραφαηλίδης, 1985).

Το χιούμορ είναι κάτι πολύ σοβαρό για να το πά­ ρουμε στ' αστεία. Έτσι και ένα βιβλίο με γελοιογραφίες έχει ισάξια οοβαρότητα με

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΟ 71

ένα «κανονικό» βιβλίο, π.χ. λογοτεχνίας. Ο «ουγγραφέας» αυτού του βιβλίου, ο Κώ­ στας Μητρόπουλος, γεννήθηκε στην Αθήνα το 1925. Τα πρώτα του σκίτσα δημοσι­ εύτηκαν στην Αθλητική Ηχώ το 1955. Για πρώτη φορά ως πολιτικός γελοιογράφος εμφανίστηκε στο Βήμα το 1960. Το 196 7 ξεκίνησε τη συνεργασία του με τα Νέα. Έχουν κυκλοφορήσει περισσότερα από 18 άλμπουμ με γελοιογραφίες και σκίτσα του, και ανθολογίες σχεδίων του έχουν εκδοθεί στην Ιταλία και στη Γερμανία. Μολονότι λοιπόν ο Κ. Μητρόπουλος έγινε γνωστός ω ς πολιτικός γελοιογράφος, ε­ ντούτοις αυτή η ανθολογία της σειράς σκίτσων Άγρια μωρά δεν είναι πολιτική γε­ λοιογραφία. Εδώ ο σκιτσογράφος ασκεί κοινωνική κριτική είτε στο ίδιο το σκίτσο (εννοώ τους κεντρικούς χαρακτήρες, που παίζουν τον κεντρικό ρόλο στις ιστορίες, που αφηγείται σε 2 ή 3 καρέ) είτε στη βεβαιότητα της κοινής λογικής, όπως εκ ­ φράζεται από κάποιον κοινωνικό τύπο (διανοούμενος, αριστερός, μισθωτός). Το γελοίο σκοτώνει, διότι, χωρίς να είναι απολύτως δίκαιο ούτε απολύτως καλό, έχει

το χιούμορ είναι πολύ σοβαρό για να το πάρουμε στ' αστεία ως σκοπό να τρομοκρατήσει ταπεινώνοντας τον αποδέκτη του (Henri Bergson, 1899). 0 Κ. Μητρόπουλος αποσπά το πενάκι του από την κοινή λογική (και ενίοτε από την πραγματικότητα), το οποίο, αυτονομημένο πλέον, σκιτσάρει και διατυπώνει συλλογισμούς. Το κωμικό στοιχείο του λόγου συνιστά την προβολή των καταστάσε-

ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Μιχάλη Τσώλη: «Μικρές ιστορίες - Μεγάλα διδάγματα» Παιδικό βιβλίο με 42 μικρές, ευχάριστες και διδακτικές ιστορίες από τους μύθους του Αισώπου σε ελεύθερη λογοτεχνική απόδοση και με θαυμάσια, έγ­ χρωμη εικονογράφηση της Ράνιας Καπελιάρη. Απολαυστικά παιδικά αναγνώ­ σματα που προσφέρουν πάντα χρήσιμη συντροφιά και ψυχική τέρψη στους μικρούς αναγνώστες, ειδικότερα στις όμορφες ημέρες των θερινών διακοπών... Κάθε μια από τις ιστορίες αυτές, στις οποίες πρωταγωνιστούν κυρίως ζώα, καταλήγει με φυσικό τρόπο σε ωφέλιμο παιδαγωγικό δίδαγμα.

Γιάννη Μαθέ: «Η γη, το σπίτι των παιδιών, φωνάζει S.O.S.» Ένα ελκυστικό παιδικό βιβλίο γραμμένο με αγωνία και ευαισθησία για τον πλανήτη μας που κινδυνεύει από την κακοποίηση και τη ρύπανση. Βιβλίο που καλλιεργεί στις παιδικές ψυχές την αγάπη για το φυσικό παριβάλλον που κιν­ δυνεύει από την αλλοίωση και την μόλυνση. Η μοναδική ελπίδα σωτηρίας της γης είναι τα παιδιά που έχουν καθαρές και ευαίσθητες κεραίες. Αυτές τις αγνές κεραίες αγγίζουν τα θέματα και οι εικόνες του βιβλίου τούτου και τα προτρέπουν να προστατέψουν τη φύση: «Παιδιά, δική σας είναι η Γη και η Φύση που φωνάζουν S.O.S...»

f 72 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Νόηση

Βουλγαροκι

>υ 40, ’Αθήνα 114 72 · ΤηΛ. 210 64.29.961 - inh./fax: 210 64.61.660

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ων στο επίπεδο των λέξεών του. Ο σκιτσογράφος επιτυγχάνει την κωμική λεκτική διατύπωση με τα Άγρια μωρά του, επειδή εισήγαγε μια σχεδόν παράλογη κεντρική ιδέα (το ιδιόρρυθμο concept χαρακτήρα, που διαβιώ νει εν πολλοίς σε καροτσάκι μωρού και σχολιάζει το κοινωνικό περιβάλλον του τρώγοντας μπουγάτσες) στο κα­ λαπόδι ενός κοινώς αποδεκτού προτάγματος και το εμπλούτισε με τρέχοντα εκφρα­ στικά εργαλεία. Τα Άγρια μωρά είναι κωμικοί τύποι, εφόσον στη διάρθρωση του χαρακτήρα τους ε­ μπεριέχουν στοιχεία οργανωμένα (ή απλώς παραθεμένα) με τρόπο παρασιτικό. Το κω μικό στοιχείο των Ά γριω ν μ ω ρώ ν αποτελεί ασυνείδητο συστατικό του τύπου τους. Ωστόσο, παραμένει επ ιεικές για τον εαυτό του, αλλά ενοχλητικό έω ς οδυνη­ ρά αφόρητο για την κοινωνία, την οποία αποσκοπεί όχι απλώς να σχολιάσει, αλλά να τη διορθώσει (=γελοιοποιήσει) με ανελέητο γέλιο. Ο γελοιογράφος γεννιέται, δε γίνεται, υποστήριζε ο αείμνηστος Αρχέλαος, που είχε χαρακτηρίσει τον Κώστα Μητρόπουλο «σεμνό, αλλά τσουχτερό». Αν είχα χώρο θα παρέθετα ατάκες από τα Άγρια μωρά, αλλά στη γελοιογραφία τα λόγια συνοδεύουν το σκίτσο, οπότε αναζητήστε καλύτερα το βιβλίο,

κώστας θεολογου

ΠΑΙ ΔΙ ΚΑ

Παραμύθι νοσταλγίας και αναπόλησης

Το αληθινό παραμύθι της Νένας Κοκκι-

νάκη, που τιτλοφορείται από το όνομα της αδερφ ής της Η Ζωίτσα, διαφέρει από τα συνηθισμένα παραμύθια ακριβώ ς

γιατί είναι αληθινό και εμπνέεται από τον παιδικό κόσμο μιας εποχής που σήμερα φαντάζει παραμυθένια. Στο σημείο αυτό έγκειται και η πρωτοτυπία αυτού του παραμυθιού, που κατορθώνει να διατηρεί το ύφος και το ήθος του παιδιού της δεκαετίας του '6 0. Δύο μεγάλα παιδικά μάτια γεμάτα ε­ ρωτηματικά στην ασπρόμαυρη φωτογραφία του εξωφύλλου. Η αθωότητα με την παλιά γοητεία της. Το παραμύθι της Νένας Κοκκινάκη, γραμμένο σε ρέουσα ΝΕΝΑ ΚΟΚΚΙΝΑΚΗ Η Ζ ω ίτσ α ΑΘΗΝΑ, ΕΣΤΙΑ, 2002. ΣΕΛ. 108

και αβίαστη πρωτοπρόσωπη γραφή, δεν ακολουθεί τη γνω­ στή φόρμα με την απλή, παρατακτική σύνταξη. Η συγγραφέ­ ας προτιμά τον υποταγμένο λόγο που διακόπτεται συχνά α­ πό παρεμβολές διαλόγων, ενώ τα θεματικά μοτίβα διαπλέ-

κονται στην αφηγηματική ροή προσδίδοντας ζωντάνια και αμεσότητα. Κύριο πρό­ σωπο είναι η μικρή αδερφή, βασική ηρωίδα, γύρω από το οποίο η αφηγήτρια, επί­ σης πρωταγωνιστικό πρόσωπο, διαπλέκει την ιστορία της. Η δυναμική της αφήγη­ σης τροφοδοτείται θετικά κυρίω ς από τη σχέση μεταξύ των δύο κοριτσιών, σχέση στοργής και κάποτε εξάρτησης. Στο αφήγημα αυτό, που δεν είναι παρά μια εκδοχή διαπλαστικού σύγχρονου μυθι­ στορήματος, κυριαρχεί η μνήμη που ανασύρει επιλεγμένες οτιγμές μιας εποχής, ό­ που λειτουργούσε η γειτονιά και κυριαρχούσε το παιδικό παιχνίδι. Τότε που οι συγ­ γενικοί δεσμοί ήταν ακόμα ισχυροί, η οικογένεια δεμένη, οι σπιτικές γιορτές γεγο­

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 73

νός καθοριστικό και το καρναβάλι χαρά και όχι κερδοφόρο προς κατανάλωση εί­ δος. Τότε που η οικιακή βοηθός ήταν ακόμη η «ψυχοκόρη» του σπιτιού, μέλος της οικογένειας, και τότε που η σχολική ζωή σφραγιζόταν με το κολλαριστό γιακαδάκι της μπλε ποδιάς και τις αξέχαστες μαθητικές εκδρομές που αναβάλλονταν μπροστά

στο αφήγημα κυριαρχεί η μνήμη που ανασύρει επιλεγμένες στιγμές μιας εποχής σε φοβερά γεγονότα, όπως εκείνο της επιβολής της δικτατορίας των συνταγματαρ­ χών. Ένα γεγονός που σημάδεψε το πέρασμα της συγγραφέως προς την εφηβεία, αφού κάπου εκ εί «πήρε οριστικά την απόφαση να μεγαλώσει». Η ανάγνωση του βιβλίου μάς μεταφέρει συνειρμικά στο Μ ικρό Σεριόζα της δεκαε­ τίας του '6 0 των εκδόσεων «θεμέλιο». Όπως και εκεί, το αυτοβιογραφικό στοιχείο του έργου αποτελεί ουσιαστικά αφήγηση μαθητείας, αφού μέσα από το κείμενο α­ ναδύονται μηνύματα σχετικά με τη διαπαιδαγώγηση και, περισσότερο, η διαδικασία αυτοπροσδιορισμού και αναζήτησης ταυτότητας. Κι όλα αυτά σαν σε παραμύθι, στο σύντομο χρόνο του ονείρου της παιδικότητας, όσο κρατά ίσως μια άνοιξη, για να θυμηθούμε τον Ζεράρ ντε Νερβάλ. Η Ζωίτσα αποτελεί μετωνυμία των παιδικών χρόνων της ξεγνοια σιάς και της ομορφιάς που χάθηκαν οριστικά, για τους τυχε­ ρούς που ύφαναν τη ζωή τους με στέρεα και δοκιμασμένα νήματα. Για τα σύγχρο­ να όμως παιδιά δεν αποτελούν πια παραμύθι, αλλά ένα νοσταλγικό σύντομο ταξίδι στο παρελθόν των γονιών τους που για κείνα είναι πολύ μακρινό,

ιστορία για... αριστερούς

κ υ ρ ια κ η δ ό λ ια

Πάει πολύς καιρός από τότε που οι απανταχού...

αριστερόχειρες υπέφεραν τα πάνδεινα, αρχής γενομένης α­ πό το σχολείο. Ψυχολογικά προβλήματα, εμπόδια και καθυ­ στέρηση στη μάθηση κι ω ς ένα βαθμό ένας ιδιότυπος κοι­ ΜΕ ΤΟ ΑΡΙΣΤΕΡΟ ^ ΦΥΣΙΚΑ!

νωνικός αποκλεισμός ήταν τα αποτελέσματα της αντίληψης που ήθελε τον αριστερόχειρα προβληματικό. Σήμερα, με την ενημέρωση και την αλλαγή της στάσης των εκπαιδευτι­ κών, η οποία είναι απότοκη της επιστημονικής προόδου, οι αριστερόχειρες, τουλάχιστον στα θεωρούμενα προηγμένα κράτη, απολαμβάνουν την... ίδια ελευθερία με τους δεξιόχειρες. Το γεγονός όμως αυτό δε σημαίνει ότι το «πρόβλη­

ΚΛΑΙΡΗ ΛΙΟΝΑΚΗ Μ ε το α ρ ιστερό φ υ σ ικ ά !

EIKON.: Δ. ΛΑΜΠΡΙΝ0Π0ΥΛ0Υ ΑΘΗΝΑ, ΜΕΛΑΝΙ, 2002. ΣΕΛ. 32

μα» έχει εξαλειφ θεί παντελώς. Και κυρίω ς από τις μικρές κοινωνίες όπου εξακολουθεί να επικρατεί μια τέτοια αντίλη­ ψη, ενταγμένη ακόμη και στο αξιακό τους πλαίσιο. Το βιβλίο που παρουσιάζουμε αναφέρεται σ' αυτό το θέμα. Η συγγρα­ φέας πλάθει με χιούμορ μια απλή και συνάμα έξυπνη ιστο­

ρία για έναν αριστερόχειρα μικρό, που μόνος του έδειξε στους άλλους ότι είναι α­ πολύτως φυσιολογικός. Η εικονογράφηση είναι μέσα στο κλίμα του κειμένου, παραστατική και ενδιαφέρου­ σα. (Γ ισ αναγνώστες από 4 ετών) γ ια ν ν η ς ς . π α π α δ α τ ο ς \«

74 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Ε Υ Γ Ε Ν Ι Ο Σ Τ ΡΙ ΒΙ Ζ ΑΣ

Τα 33 ροζ ρουμπίνια

Α υ τ ό το παράξενο και σπάνιο βιβλίο δεν διαβάζεται από την αρχή ω ς το τέλο ς όπω ς τα συνηθισμένα βιβλία. Αν προσπαθήσεις μ’ αυτόν τον τρόπο, θα μπερδευτείς και δεν θα καταλάβεις τίποτα. Σ το βιβλίο αυτό, εσύ αποφασίζεις τι θα γίνει σε όλα τα κρίσιμα σημεία! Εσύ αποφασίζεις πώ ς συνεχίζεται και πώ ς τελειώ νει η ιστορία! Εσύ αποφασίζεις, δηλαδή, αν ο ιππότης θα συναντήσει τον ρινόκερο που κατάπιε το ουράνιο τόξο, αν θα κόψει τη μαργαρίτα που λέει πάντα «σ’ αγα­ πώ!» ή αν θα βάλει το χέρι του στο κοφίνι με τα φαρμακερά φίδια. Εσύ αποφασίζεις αν ο βασανιστής θα τον βασανίσει με το μαρτύριο τη ς καυτής πιπεριάς ή με το βασανιστήριο τη ς αποτρόπαιος γαργάρας, αν η βασίλισσα θα ξεκαρδιστεί στα γέλια, αν θα ξυπνήσει ο δράκος με τα ασημένια λέπια ή αν τα ροζ γουρουνάκια θα ταξιδέψουν στον Ωκεανό με τις χίλιες εκατό ρου­ φήχτρες. Καλό διάβασμα! Τ ο ταξίδι σου αρχίζει...

Ε Κ ΔΟ ΣΕΙΣ Κ Α Λ Ε Ν Τ Η Σ

ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 11, 106 79 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ.: 210 3601.551, 210 3390.028 - FAX: 210 3623.553 e-mail: Kalendis@ath.forthnet.gr - www.kalendis.gr

αφιέρωμα

76 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

Έχοντας ζήσει κάμποσο χρόνια στο Παρίσι, όπου προσπάθησε να πάρει πτυ­ χίο αλλά τελικώς κατόρθωσε να «καταβροχθίσει» τόμους λογοτεχνίας και φι­ λοσοφίας και να επιβιώσει πουλώντας κλεμμένα βιβλία, ο Κω στής Παπαγιώργης ήρθε στην Αθήνα με αρκετή από την τρέλα του σοβαρά υποψιασμένου αν­ θρώπου ότι ο εαυτός σου μπ ορ εί να είναι ο μεγαλύτερος σου εχθ ρός και η

Κωστής Παπαγιώργης ζω ή ένα «φίδι κολοβό». Ακολούθησαν τα πρώτα γραψίματα, οι πρώτες μετα­ φράσεις (που άφησαν εποχή), τα αλλεπάλληλα ξενύχτια στην οδό Καλλιδρομίου και στα σκυλάδικα. Μ αζί με τα νυχτοπερπατήματα άρχισαν να ρέουν και οι ποταμοί του οινοπνεύματος. Φιλίες, μίση, πάθη και παράλληλα το διάβασμα να μη σταματάει. Το κέρδος μεγάλο - όπω ς μεγάλο ήταν και το κόστος. Εύθραυστο πράγμα η υγεία του ανθρώπου, κάποια στιγμή χτύπησε το «καμπανάκι». Μ αζί με την «απόσυρση» άρχισαν να έρχονται και τα βιβλία που θα σφραγίσουν τον ίδιο καθώς και ένα κοινό που τον παρακολουθεί πιστά μέχρι σήμερα: Περί μέθης, Ντοστογιέφσκι, Ζώντες και τεθνεώτες, Γεια σου, Ασημάκη, Ίμερος και κλινοπάλη, Η ομη­ ρική μάχη κ.ά., ώσπου ήρθε και η επιβράβευση (με αρκετή καθυστέρηση) α­ πό το κράτος: το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου-Μαρτυρίας για το Κανέλλος Δεληγιάννης. Με το αφιέρωμα που ακολουθεί το διαβάζω προσπαθεί να θέσει επ ί τάπητος τις β ασικές από τις πτυχές του πολύπτυχου έργου και της προσωπικότητας αυτού του ιδιότυπου στοχαστή και συγγραφέα «μυθιστορημάτων χω ρίς χαρα­ κτήρες», όπω ς έχει χαρακτηρίσει τα δοκίμιά του. Παράλληλα, μέσα από εκτε­ νή συνέντευξη, ο ίδιος ο Κ. Παπαγιώργης απαντά σε σειρά ερωτημάτων θίγο­ ντας όχι μόνο τις ουσιαστικές συνιστώσες του προβληματισμού του αλλά και διαχρονικά ζητήματα γύρω από την ελληνική κουλτούρα μέσα στον κόσμο, κα­ θώ ς και επίκαιρα θέματα από τη διεθνή και εγχώρια ειδησεογραφία.

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 77

αφιέρωμα σ υ ν έ ν τ ε υ ξ η ςτ ο ν η λ ια μ α γκ λ ιν η

Όσο περισσότερο διαβάζει κανείς τα βιβλία του Κω-

στή Παπαγιώργη τόσο περισσότερο οδηγείται σε βασανιστικά ερωτήματα και προβλη­ ματισμούς, που αν είχε την πολυτέλεια να ρωτήσει τον ίδιο, θα το έκανε χωρίς δισταγ­ μό. Η συνέντευξη που ακολουθεί είναι μια αφορμή για τέτοιου τύπου πολυτέλειες - με τη διαφορά ότι, τελικώς, οι διευκρινίσεις και οι ερεθιστικές απαντήσεις του Κ. Παπαγιώργη φέρνουν νέα ερωτήματα. Εν ολίγοις, η παρούσα συνέντευξη θα μπορούσε να τραβήξει επ ' άπειρον. Όπως και να 'χει, το διαβάζω την προσπάθεια την έκανε, διαπιστώνοντας, αν μη τι άλ­ λο, ότι μια συνομιλία με το συγγραφέα του Ζώντες και τεθνεώτες είναι μία σχεδόν ισά­ ξια απόλαυση με την ανάγνωση των βιβλίων του...

Κωστής Παπαγιώργης:

«0 θάνατος είναι η πηγή όλων των μύθων» Έχω την αίσθηση ότι κυρίω ς η γαλλική παιδεία (το ελεύθερο πνεύμα και η α­ στραφ τερή λ ο γ ικ ή τω ν Γά λ λ ω ν του 1 8ου αιώνα) και οι «καταραμένοι» ρο­ μαντικοί του 19ου αιώνα μάς κλείνουν το μάτι πίσω από τα γραπτά σας. Μ ε άλ­ λα λόγ ια , δύο δ ια μ ετρ ικ ά α ν τίθετες σ χο λ ές γραφ ής και σ κέψ ης, θα συμ­ φωνούσατε με μια τέτοια διαπίστωση; Ωραία μου τα λες, συνοψίζοντας ταχυδα­ κτυλουργικά τριάντα πέντε χρόνια προ­ σπαθειών και βάλε. Αλλά δεν έχουν έτσι τα πράγματα. Πριν απ' όλα πρέπει να σου θυμίσω ότι εγώ δεν ήμουνα κανένας φοιτηταράς, κανένας αριστούχος που πήγαινε στην ξένη για να συμπληρώσει το πολύ μυαλό που διέθετε. Είχα μπει βέβαια στη Νομι­ κή θεσοαλονίκης, παρακολουθούσα επί διετία μαθήματα φιλοσοφίας στο Βενσέν, αλλά δεν είχα καμιά σχέση με καθηγητές και τα ρέστα. Πάντα θεωρούσα τον εαυ­ τό μου κακό απόφοιτο Γυμνασίου που είχε ροπή στην αυτομάθεια. Εξάλλου δεν είχα καμιά κλίση στο γράψιμο. Διάβαζα μόνο. Κυρίως Γερμανούς φιλοσό­ φους. Από τα είκοσι ίσαμε τα τριάντα περίπου κατέγινα στην ανάγνωση του Είναι και χρόνος και όσων άλλων προϋπέθετε: Καντ, Χούσερλ, Κίρκεγκορ, Μπερξόν, Πλάτωνα,

Λάιμπνιτς και τα ρέστα. Όλη αυτή η διανοητική παθητικότητα απονέκρωσε κάθε αυθορμησία. Πώς να με θέλξουν οι πνευματώδεις Γάλλοι και οι «καταραμένοι» ρομαντι-

78 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

κοί όταν καθημερινό άρτο είχα σχολαστικά διαβάσματα που μου έβγαζαν την ψυχή και δε μου άφηναν κανένα περιθώριο για προσωπική έκφραση; Απόδειξη ότι στην αρχή, γράφοντας για τον Σωκράτη και για τον Χάιντεγκερ, δεν είχα καμιά ειδική σχέση με τη γραφή. Πίστευα ότι το νόημα είναι πάνω από τη φράση που το λέει, κατά συνέπεια μπορούσα να επικοινωνώ απευθείας με το πνεύμα του βιβλίου -ό πω ς παίρνουμε φωτιά από το κερί ή το τσιγάρο του διπλανού- χωρίς να πληρώνω νοίκι για τη σύνταξη της φράσης. Παιδικές ασθένειες βέβαια, αλλά πρέπει να τις περά-

U

ίσως να είμαι ηθικά ανάπηρος, αλλά η μεγαλοψυχία δε με πείθει

σεις. Για να φτάσω στην πεποίθηση ότι η φράση υπερτερεί του νοήματος και ότι μια ψυχή δεν μπορεί να είναι άσχετη με το σώμα, χρειάστηκα ειδικό φροντιστήριο στη με­ γάλη σχολή της σούρας. Αν η φιλοσοφίζουσα σχολιογραφία μας είναι άπνοη, ευθύνεται ο στείρος διανοητισμός ανθρώπων που μαθήτευσαν, παπαγάλισαν, αλλά δε μίσησαν αυτή τη δουλική κατάστα­ ση. Προσωπικά, όταν έκλεισα αυτό το μαγαζί, άρχισα να υποψιάζομαι τι περίπου μπο­ ρούσα να κάνω. Συγκρατώ τη φράση στείρος διανοητισμός». Δε νομίζετε ότι στην Ελλάδα πάσχουμε από την ακριβώ ς αντίθετη ασθένεια; Την έλλειψη αυτού που λέμε «διανόηση»; Δε μας ενοχλεί το διανοητικό και μας έλκει το βιωματικό, το αυθόρμητο κ.ο.κ.; Αφότου οι κοινωνίες της Ανατολής όπως η δική μας στράφηκαν προς τη Δύση, τέθη­ κε ένα μέγιστο «μεταφραστικό» πρόβλημα. Όλα έπρεπε να «μεταφραστούν» ή, όπως έλεγε ο Κοραής, να «μετακενωθούν» από τη Δύση. Δε μιλάω μόνο για βιβλία. Από τότε ίσαμε τώρα μεταφράζουμε. Κυρίω ς πρέπει να δούμε κοσμοϊστορικά γεγονότα όπως η «ρωσική» ή η «ελληνική» επανάσταση σαν μεταφραστικά προβλήματα. Σε α­ τομικό πεδίο τώρα, δε σου κάνει εντύπωση ότι όλοι οι ξενοσπουδασμένοι θυμίζουν «μεταφρασμένους» ανθρώπους; Άμα καλομάθεις, δύσκολα ξεμαθαίνεις. Πώς ένας νέος του εξωτερικού να μην υποτιμά τη χώρα του; Ο μακαρίτης ο Κονδύλης (που πί­ στευε ότι ξεκίνησα καλά, αλλά μετά έγραφα ποιητικές σαχλαμάρες...) θυμάμαι που μου έλεγε κατ' ιδίαν: «Τι είναι η Ελλάδα; Ένας χεσμένος τόπος». Είχε τους λόγους του φυσικά, αλλά για μας εδώ, αν δε σηκώσουμε κεφάλι και δεν εκτιμήσουμε τι έ­ χει απομείνει, πάπαλα. Σε λίγο πρώτα θα γράφονται τα βιβλία στα αγγλικά και κατό­ πιν κάποιος θα τα γυρίζει στα νεοελληνικά. Ο Ντοστογιέφσκι έλεγε: «Πήγε στη Δύση για ν' αγοράσει μυαλό!» κι από κει πήρε τη φράση ο Παπαδιαμάντης. Όντως έτσι γί­ νεται. Μυαλό εισήχθη με τη σέσουλα. Όσο για τον αν πάσχουμε από έλλειψη διανόη­ σης, μου φαίνεται ότι μας λείπει το ντόπιο, το αναγνωρίσιμο ω ς γηγενές. Διόλου πε­ ρίεργο λοιπόν που έχουμε αδυναμία στη βιωματική αυθορμησία. Πιστεύω ότι η καλή ζύμη, όταν επιστρέφει από το εξωτερικό, αφήνει τα μασκαριλίκια και μιλάει αλλιώς. Πάρε τον Βιζυηνό. Τι θα έκανε εδώ αν συνέχιζε να μιλάει και να γράφει σαν γερμανοσπουδασμένος; Κάποτε χαρακτηρίσατε τα δοκίμιά σας ω ς «μυθιστορήματα χω ρίς χαρακτήρες», θα ήθελα ένα σχόλιο πάνω σ' αυτό το σχόλιο. Επίσης: Πώ ς αποφύγατε το σκόπελο του

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 79

«ακαδημαϊκού» γραψίματος ή, από την άλλη, του ναρκισσισμού που, συχνά, ελλο­ χεύει στον ατόφιο πεζογράφο; Επειδή ήμουνα πάντα απτόητος αναγνώστης μυθιστορημάτων, είχα εγκολπωθεί την α­ φήγηση περίπου σαν μυστικό της ζωής. Κάθε κείμενο πρέπει να έχει δραματική οικο­ νομία, αρχή, κορύφωση, λύση. Η απλή έκθεση ιδεών και απόψεων δε μου πήγαινε. Εξάλλου φιλόσοφοι όπως ο Ρουσό, ο Κίρκεγκορ, ο Νίτσε, ο Σαρτρ έγραφαν πιο ελεύ­ θερα, σαν λογοτέχνες που θέλουν να απελευθερώσουν το λυρισμό τους. Δεν υπάρχει κάποιο πνευματικό ζήτημα που να μην μπορεί να εκτεθεί δραματικά - α­ κόμα και ένα πρόβλημα γεωμετρίας. Μιλώντας για πάθη, είχα πάντα υπόψη μου αν­ θρώπους, όχι έννοιες. Στο τέλος της Αναζήτησης του χαμένου χρόνου διαβάζουμε πά­ λι και πάλι ότι οι άλλοι γύρω μας ποζάρουν ακούσια και αναμένουν το πορτρέτο τους. Λίγο πολύ όλοι αυτό κάνουμε, σε κάθε συνάντηση με έναν άνθρωπο παρακολουθούμε μαθήματα π οιητικής και ανθρω πογνω σίας. Οι πάντες ζουν μέσα στα ράκη ενός κάποιου ρόλου, κατά συνέπεια ο συγγραφέας μπορεί να ασκείται στο επιτήδευμα του ρακοσυλλέκτη, επιτήδευμα που για μένα αποτελεί χόμπι. Όσο για το ακαδημαϊκό γράψιμο, δεν το απέφυγα. Έγραψα για τον Χάιντεγκερ όπως πάνω κάτω έγραψαν παλιά στις Εποχές. Αλλά όταν διάβασα το βιβλίο και κατάλαβα ότι εγώ απούσιαζα, πήρα όρκο ότι θα μετανοήσω. Διαβάζω στο Π ερ ί μέθης: «Ατύχησε και γι' αυτό κύλησε στα ναρκωτικά ή το ποτό. Δεν ατύχησε επειδή ζει -που είναι η ξεκάθαρη αλήθεια, παρά τις μουντζούρες της-, αλλά ατύχησε επειδή κάτι τον βρήκε. Έτσι η ζωή αθωώνεται πανηγυρικά, τα σκοτά­ δια διαλύονται κι όλα τα φίδια γυρνάνε στις τρύπες τους». Γιατί λίγοι άνθρωποι δυ­ σκολεύονται να παραδεχτούν κάτι τέτοιο, ενώ άλλοι το κάνουν από «πόζα», μέσα α­ πό το ναρκισσισμό του «καταραμένου», του «απελπισμένου»; Δεκαπέντε χρόνια τώρα μου τα έχουν κάνει τσουρέκια με το «καταραμένος» και το «α­ πελπισμένος». Έ χεις πιει ποτέ μέχρι αποκτηνώσεως; Αν ναι, δεν πρέπει να σου φαίνε­ ται περίεργο ότι η σούρα πάει χέρι χέρι με πολλές γελοίες σκέψεις αλλά και με σκοτει­ νές προαισθήσεις. Είναι απλό- όταν χάνεις τα μυαλά σου καθημερινά, ευνόητο είναι ό­ τι φοβάσαι πως θα χάσεις και τη ζωή σου. Αλλά το ζήτημα της πτώσης έχει άλλη βαθύτητα. 0 θάνατος, όπως ξέρουμε, είναι πηγή όλων των μύθων. Αν φανταστούμε μια ανθρωπότητα χωρίς νεκρούς, θα είναι ένα φτω­ χό, τιποτένιο πράγμα. Όπως θα ήταν και ασύλληπτη τερατωδία αν εξακολουθούσαν να

καλός γίνεται κανείς - δε γεννιέται. Αν είσαι άγγελος εκ γενετής, δεν είσαι τίποτα ζουν γύρω μας άνθρωποι με ηλικία δύο ή και τριών χιλιάδων χρόνων... Μόνο οι νε­ κροί δίνουν βάθος στις ψυχές των ζωντανών. Ενώ λοιπόν ο θάνατος είναι μια φριχτή κοινοτοπία - ο χαμός των άλλων εννοείται-, ο προσωπικός μας χαμός δεν μπορεί να φθαρεί από την επανάληψη διότι συμβαίνει μόνο μία φορά (και ουσιαστικά καμία). Ζούμε επειδή οι άλλοι πεθαίνουν όταν όμως έρχεται η στιγμή να ενταχθούμε κι εμείς στις αναρίθμητες σκιές των «άλλων», αρχίζουν οι διαμαρτυρίες... Αυτό περίπου ήθελα να δραματοποιήσω σε φράσεις όπως αυτή που ανέφερες.

80 ΔΙΑΒΑΖΟ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Ουσιαστικά παρόμοιες σκέψεις αποτελούν το προστάδιο, την παιδαγωγική θα λέγαμε, για να φτάσει κανείς στις αξίες. Σου ομολογώ ότι διακατεχόμουνα πάντα από μια χαώ­ δη παιδικότητα, η οποία δεν εξαιρούσε καμιά από τις μορφές της πρωτογενούς ηλι­ θιότητας. Δεν είχα γεννηθεί έξυπνος, κι αυτό με έσωσε... Μαθαίνω δύσκολα από το βίωμα και εύκολα από τα βιβλία. Κατά μία έννοια περιέγραφα πάντα το δύσκολο πέρα­ σμα από την ανάγνωση στη ζωή και τανάπαλιν σήμερα μάλιστα λυπάμαι που δεν είχα το σθένος να τα περιγράφω όλα αυτά κωμικά.

Η

δεν είχα γεννηθεί έξυπνος, κι αυτό με έσωσε...

Δηλαδή, χωρούσε το χιούμορ, η κωμωδία στην περιγραφή του δύσκολου περάσμα­ τος από την ανάγνωση στη ζωή; Κι από αυτή τη σκοπιά , πιστεύετε ότι έλειψ ε το χιούμορ από τα γραπτά σας; Επίσης, θεωρείτε ότι έχουμε χιούμορ ω ς λαός ή απλώς ξέρουμε να κάνουμε καλή πλάκα; Νομίζω ότι οι συνειδησιακές κρίσεις μπορούν να αποδοθούν κωμικά. Αλλά πρέπει να υπάρχει τάλαντο και ωριμότητα. Οι πρωτογενείς κοινωνίες δεν έχουν ροπή προς το κωμικό. Το «αστείο», όπως ξέρεις, και το «χωρατό» θέλουν άστυ και χώρα, ήτοι ελεύ­ θερο χρόνο και υψηλό βιοτικό επίπεδο. Γι’ αυτό δεν μπορούμε να μιλάμε για ντόπιο χιούμορ. Τη λέξη την έθεσαν σε κυκλοφορία οι Εγγλέζοι γιατί έπιναν τσάι (δηλαδή δεν έχαναν τα μυαλά τους) και είχαν χρόνο για να οξύνουν την ανία τους - όταν η άμεση α­ νάγκη απομακρύνεται, αρχίζουν τα ευφυολογήματα. Εμείς βρήκαμε διέξοδο στη φάρ­ σα με τον Λογοθετίδη, τον Σταυρίδη και τον Χατζηχρήστο. Αλλά από κει και πέρα τίπο­ τα. Το αληθινό χιούμορ γεννιέται όταν παύει το χοντρό γέλιο. Η πιο χιουμοριστική φρά­ ση που ξέρω ανήκει στον Παπαδιαμάντη ο οποίος χαρακτηρίζει κάποιον «πλέον του δέοντος αγράμματο...» και φυσικά ατόφιος χιουμορίστας ήταν ο Βακαλόπουλος όταν έγραφε «είμαστε σε ένα νοσοκομείο απ' όπου έχουν φύγει οι γιατροί...» Ωστόσο, η ζωή είναι πάντα μια εξορία στα βιβλία του Κ. Παπαγιώργη (εξορία άραγε από τι;) εξαιτία ς της γέννησης. Συνεπώς, ο θάνατος είναι μια επιστροφή (μια ανα­ γέννηση) ή μια τρανή επιβεβαίωση (το κερασάκι στην τούρτα, που λένε) σε αυτή τη συνεχιζόμενη πτώση; Όταν χάνεις αγαπημένα πρόσωπα επέρχεται ένα προσωρινό ξεθεμελίωμα που σε ανα­ γκάζει να δεις τα ριζώματα της οικοδομής. Είναι τυχαίο ότι όταν ο άλλος πεθαίνει η ζωή μοιάζει ασήμαντη και ο ντουνιάς ψεύτης; Από δω αρχίζει και η θρησκευτική διά­ θεση και ένας κάποιος πλατωνισμός. Γιατί η ζωή να είναι τόσο λειψή; Γιατί να κρεμό­ μαστε όλοι από μια κλωστή; Επειδή δεν είμαι ιδεολόγος και απεχθάνομαι τις παχυλές απαντήσεις, προτίμησα να οξύνω την εμπειρία αυτής της γύμνιας -της ξεφτίλας που λέγαμε παλαιότερα- που είναι το μεγαλύτερο φιλοσοφικό φροντιστήριο. Όσο για το αν η ζωή είναι εξορία, ισχύει, μόνο που ακόμα και στην εξορία βρίσκουμε τρόπους να α­ πολαμβάνουμε. θα έχεις ακούσει για παλουκωμένους του '2 1 που κάπνιζαν πάνω στο παλούκι ωσότου χάσουν και την τελευταία σταγόνα αίμα... Εδώ υπερισχύει το μαύρο χιούμορ... Πάντως, ο κόσμος που πραγματεύεται ο Κ. Πα-

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 81

παγιώργης στα βιβλία του είναι, για τους περισσότερους, δυσάρεστος, θυμάμαι μια άλλη φράση σας, ότι ζούμε σε έναν κόσμο όπου επικρατεί η «σκευωρία της επιβε­ βλημένης ευτυχίας»... Εδώ έχω την εντύπωση ότι με αδικείς. Από κανέναν δεν έχω ακούσει ότι περιγράφω δυσάρεστα πράγματα. Αρνητικά ναι. Αλλά δεν είναι το ίδιο, θυμάσαι πολλά ντόπια δο­ κίμια που να πραγματεύονται ανάλογα ζητήματα; Ψάξε στις Δοκιμές του Σεφέρη ή στις μελέτες του Λορεντζάτου να βρεις μια βάναυση κουβέντα ή την περιγραφή μιας ατό­ φιας αρνητικής κατάστασης... Το δοκίμιο το ήθελαν πάντα ακαδημαϊκό, σαν εισήγηση σε σεμινάριο και όχι σαν ψυχική έκφραση. Αυτά όλα ανήκαν στη λογοτεχνία. Αλλά γιατί το δοκίμιο να μη μιλάει για πάθη, πτοημένους ψυχισμούς και τα παρόμοια; Όσο για τη «σκευωρία της επιβεβλημένης ευτυχίας», είναι πανάρχαιο θέμα και σχετίζεται με το απλό γεγονός ότι η ζωή είναι λειψή. Το κοφίνι δε γεμίζει νερό, όλοι χάνουμε από παντού. Τι πιο ερεθιστικό ζήτημα για ένα γραφιά χωρίς θέμα; Γενικά οι θετικές καταστά­ σεις δε μου πάνε, μου αρέσει βέβαια να τις ζω αλλά όχι να τις περιγράφω. Σε όλα τα μυ­ θιστορήματα του 19ου αιώνα, τα μόνα που διαβάζω, «ευτυχισμένο» ήρωα δε θυμάμαι. Παρ' όλα αυτά, ορμώμενος από το βιβλίο σας Η κόκκινη αλεπού - οι ξυλοδαρμοί, ο Δημοσθένης Κούρτοβικ έκανε λόγο για «απαισιόδοξη αντίληψη γύρω από την αν­ θρώπινη φύση» και ότι απηχεί τη ρήση του Πασκάλ ότι οι άνθρωποι «αλληλομισιούνται ενστικτωδώς», κι ακόμα ότι στη γραφή του Κ. Παπαγιώργη μπορεί να διακρίνει κανείς «έναν κάποιο κυνισμό και μια αφ' υψηλού αντιμετώπιση της ανθρώπινης α­ γωνίας»... Ο Δημοσθένης έχει δίκιο, αλλά ποιος είναι αισιόδοξος για τη διαβόητη και ανύπαρκτη πια «ανθρώπινη φύση»; Υπάρχει ένα κείμενο που έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη ζωή μου. Είναι το κεφάλαιο του Πασκάλ που τιτλοφορείται «Ο άνθρωπος χωρίς θεό». Αν αυτοπροσώπως ο Πασχάλης ερχόταν και μου έλεγε: «Τι παιδεύεσαι, παιδί μου; Δεν έχεις να προσθέσεις ούτε μια αράδα σε όλα αυτά», θα συμφωνούσα απολύτως. Δε μιλάω για προφανή πράγμα­ τα, ότι οι άνθρωποι είναι στραβόξυλα και σκατόμουτρα. Αυτό είναι γνωστό. Εννοώ ότι σε κάθε κατάσταση όπου προεξάρχει η ανθρώπινη επιθυμία γεννιούνται αστερισμοί

αναρωτιέμαι καμιά φορά: είχα όντως κλίση στο πνεύμα ή παρασύρθηκα και την πάτησα; Μάλλον την έχω πατήσει... και φρικιάσεις όπου το πρόστυχο υλικό προδίδει την τελική προσδοκία, όσο αγαθή κι αν είναι. Ο άνθρωπος με ένα λόγο επιθυμεί τα πάντα και δεν είναι ικανός για τίποτα από υψηλή ηθική σκοπιά πάντα. Εδώ μιλάμε πια για τις αξίες που υπήρξαν πάντα άλυτο αίνιγμα για μένα. Τις αξίες δεν τις καταλάβαινα. Έβλεπα διαρκώς πρωτογενείς συγκρούσεις, δόλιες αναδιπλώσεις της συνείδησης, καραγκιοζιλίκια ρητορικά, αλλά ποτέ την ψυχική ανωτερότητα που δύναται -όχι εν ονόματι του εγώ, παρά εν ονόματι μιας ψυχοσωτήριας αρετής- να αρθεί πάνω από το λάκκο των φαύλων και να δώσει το παράδειγμα. Ίσως να είμαι ηθικά α­ νάπηρος, αλλά η μεγαλοψυχία δε με πείθει.

82 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Επειδή η ζωή μου τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει ριζικά, μπορώ να σου πω ότι χρει­ άστηκα περίπου μισό αιώνα για να υποψιαστώ τι τέλος πάντων σημαίνει αρετή και ανυ­ στερόβουλη αφοσίωση σε κάτι. Ίσως για όλα αυτά να «φταίει» το γεγονός ότι κάνω πια «καλές» παρέες... Τώρα πια κάνετε «καλές» παρέες, αλλά στο παρελθόν η έννοια του μίσους σάς απα­ σχόλησε σε πολλά βιβλία. Το αναζητήσατε όμω ς όχι στις σ χέσεις μεταξύ εχθρών, αλλά μεταξύ φίλων και αγαπημένων. Έχετε κάνει λόγο για την «πληγωμένη μνήμη

υποψιάζομαι ότι οι θάνατοι με πειράζουν κατάκαρδα γιατί δεν ξέρω να τιμήσω τους ανθρώπους όσο ζούνε και τον ασίγαστο πόλεμο που υποβόσκουν σε κάθε φιλία». Ολόκληρο το έργο σας χαρακτηρίζεται από έναν ανασκολοπισμό του «αγαπάτε αλλήλους»... Μεταξύ μας, το μίσος δε με «τίμησε», δεν έχω νιώσει μίσος για κάποιον, αλλά οι ριπές της εμπάθεια ς μου είναι οικείες. Πιθανώς φταίνε και οι συγγραφείς που αγάπησα. Όπως ξέρεις, η ρωσική λογοτεχνία βρίθει από εμπαθή πρόσωπα. Ο Γκόγκολ και ο Ντοστογιέφσκι ήταν ψυχικά διεφθαρμένοι, γι' αυτό έγραψαν όπως έγραψαν. Αλλά πά­ νω στο ζήτημα της διαφθοράς πρέπει να είμαστε ακριβείς. Καλός γίνεται κανείς - δε γεννιέται. Αν είσαι άγγελος εκ γενετής, δεν είσαι τίποτα. Κατά συνέπεια, μόνο σπουδά­ ζοντας το κακό μπορεί να ανατείλει μέσα σου η καλοσύνη, έστω ως απόσταση και χιούμορ απέναντι σε κάτι μάταιο. Ένα άλλο πάλι που πάντα με αφήνει σύξυλο είναι πόσο ευφυείς είναι οι κακοί, ενώ η αγαθότητα μοιάζει αφυής και άχρωμη... Τέρμα όμως η ηθική γιατί το παραχέσαμε, δε νομίζεις; Επιτρέψτε μου μόνο μία ερώτηση ακόμα πάνω σε αυτό το θέμα, κάπω ς διαφορετική όμως: Παρότι, λοιπόν, έχετε γράψει για «αρνητικές καταστάσεις» και «αρνητικούς ήρωες», για μίση και πολέμους, εντούτοις έχετε γράψει και ένα βιβλίο που είναι θε­ μελιωμένο στη φιλία και την τρυφερότητα - χω ρίς όμω ς να αφήσετε απέξω τις εμ­ μονές σας και το γενικότερο ύφος. Μ ιλώ για το Γ εια σου, Ασημάκη. Το βιβλίο αυτό ήταν κάτι παραπάνω από ένα φόρο τιμής σε έναν αγαπημένο φίλο που έφυγε; Δεν είναι το μικρό αδερφάκι του Ζώ ντες κα ι τεθνεώτες; Ακόμα δεν έχω καταλάβει γιατί ο θάνατος του Χρήστου μού στοίχισε τόσο πολύ - κι ό­ χι μόνο σε μένα, αλλά και σε όλη την αλλοτινή παρέα του «Ένοικου»· στον Ευγένιο, στον Λάγιο, στον Μπρουντζάκη, στον Ίκαρο. Ήτανε χοντρό καψόνι - ο χτεσινός ζωντα­ νός έγινε ο σημερινός νεκρός. Πήγα και βρήκα τους γονείς του, κάναμε παρέα - ο πα­ τέρας του ήτανε απίθανος τύπος- και προσπάθησα να καταλάβω καρέ καρέ όλα του τα φερσίματα και τα λεγόμενό του. Δε νομίζω ότι κατάλαβα τίποτα, θυμάμαι ότι η Μήτσορα -που ως γυναίκα έχει κάτι από Χρήστο- μου είχε πει στυφά: «Για τα χρόνια που τον έκανες παρέα, δεν τα πήγες κι άσχημα...» Μ ε τα χρόνια βέβαια, καθώς φεύγουν πολλοί φίλοι και ερημώνει ο τόπος ένα γύρο, αντιλαμβάνομαι ότι ένας ώριμος άνθρω­ πος δεν πρέπει να μιλά για τους νεκρούς. Φτάνει να τους σκέφτεται. Το παιχνίδι είναι

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 83

σκληρό και η λοταρία δεν αστειεύεται, σήμερα εσύ, αύριο εγώ... Τα λόγια περιττεύ­ ουν. Υποψιάζομαι ότι οι θάνατοι με πειράζουν κατάκαρδα γιατί δεν ξέρω να τιμήσω τους ανθρώπους όσο ζούνε. Ίσως γι' αυτό η επίκληση των σκιών σε μένα υποκαθιστά την προσευχή. Περνάω σε ένα άλλο «λεπτό» θέμα τώρα. Φαίνεται ότι προτιμάτε σαφώς το διηγηματογράφο Παπαδιαμάντη από το μυθιστοριογράφο, που προτιμά ο Λάκης Προγκίδης και τον οποίο θεωρεί ότι κινείται στους κόλπους του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος. Γενικά, υποστηρίχτηκε ότι περάσατε και εσείς από το τούνελ της ορθοδοξίας... Αυτό περί «τούνελ ορθοδοξίας» είναι παραμύθι φούρναρης. Το λες βέβαια επειδή έ­ γραψα για τον Παπαδιαμάντη. Προσωπικά ποτέ μου δεν έχω προσευχηθεί, δεν πι­ στεύω στην Ανάσταση των νεκρών, οπότε τέρμα. Έχω όμως μια άλλη σχέση με το θρη­ σκευόμενο κόσμο. Πιστεύω απολύτως στη λατρεία των προγόνων και των νεκρών, σε όλα αυτά τα δισεκατομμύρια σκιών που κυκλώνουν τον πλανήτη. Αυτό με έκανε να στραφώ τελικά προς τα ντόπια ζητήματα, που άλλοτε μου ήταν ξένα, γιατί ένας τόπος πριν απ' όλα είναι η αθέατη πλευρά του - δηλαδή τα πεθαμένα του. Στον Σκιαθίτη δε με τράβηξε ο χριστιανισμός του, αλλά η μικρή κοινότητα, που βέβαια είναι θρησκευόμενη. Την έχω ζήοει αυτή την κοινότητα, και μάλιστα σε μέρη κοντινά στη Σκιάθο. Αυτός ο άνθρωπος είναι καθοδηγητική φιγούρα για τον τρόπο που έγραψε αλλά και έζησε. Με το έργο του ασκεί μια κριτική μεγάλης κλίμακας στα όσα προηγήθηκαν και σε όσα ακολούθησαν. Ο ελληνισμός χωρίς εθνισμό που υποστήριζε ουσια­ στικά συνοψίζει το όλο δράμα του νεοπαγούς κρατιδίου και πολλά από αυτά που συμ­ βαίνουν σήμερα. Μ ε τον Παπαδιαμάντη καταλαβαίνεις ότι η ζύμη του τόπου ήταν οι πληθυσμοί και όχι το κράτος που ήρθε και έπνιξε τις ζωτικές δυνάμεις που υπήρχαν. Συγκρατώ αυτό το «λατρεία προγόνων και νεκρών», το «δισεκατομμύρια σκιών». Τελικώ ς, πίσω από τα περισσότερα δοκίμιά σας για τα ανθρώπινα πάθη, πίσω από το Ίμερος και κλινοπάλη ή τα Μ υστικά της συμπάθειας, αλλά και τον Παπαδιαμάντη τε­

λικά, κρύβεται το Ζώ ντες κα ι τεθνεώτες; Αυτό είναι το εμβληματικό σας βιβλίο ή το Π ερί μέθης, όπως γενικά πιστεύεται; Κάπου είχα βρει την εικόνα ενός σκυλιού που έχει δαγκώσει μια μαγκούρα και μάταια προσπαθεί να περάσει από μια στενή πόρτα. Σε κάθε κείμενο που φτιάχνω αυτό περί-

μόνο σπουδάζοντας το κακό μπορεί να ανατείλει μέσα σου η καλοσύνη που παθαίνω. Το Ζώντες και τεθνεώτες το σκάρωσα μέσα σε βαρύ πένθος - η μα­ γκούρα ήταν τεράστια και η πύλη πολύ στενή... Αλήθεια, τι ήταν αυτό που, μετά το θάνατο, την αγοραφοβία και τον Χέγκελ, θέματα των πιο πρόσφατων βιβλίω ν σας, σας έστρεψε στην Ελληνική Επανάσταση; Έχω την υποψία ότι δεν είναι μόνο ιστοριογραφικό το ενδιαφέρον σας αλλά κυρίω ς ερ­ μηνευτικό: ότι το '2 1 λέει πολλά για τη σημερινή Ελλάδα, περισσότερα απ' ό,τι το '22 ή η τραυματική περίοδος 1944-50...

84 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Νομίζω ότι η Φαινομενολογία του πνεύματος που συνέγραψε ο Χέγκελ έδωσε το μετα­ φυσικό επιστέγασμα στη γερμανική ενοποίηση, όπως, τηρουμένων των αναλογιών, προσπάθησε να κάνει και ο Κοραής για την Ελλάδα... Λακωνική απάντηση αλλά υπαινικτική, θα προσπαθήσω να θέσω το ίδιο ερώτημα διαφορετικά: Δε φοβηθήκατε με αυτά τα δύο τελευταία σας βιβλία πάνω στην Επα­ νάσταση ότι μπαίνετε σε «ξένα χωράφια», ότι θα γκρινιάξουν οι Έλληνες ιστορικοί; Ό,τι και να γράφει κανείς «μπαίνει σε ξένα χωράφια», οπότε πάντα ακούγονται γκρί­ νιες. Αλλά δεν πήγα να κλέψω το ψωμί των ιστορικών. Μεγαλώνοντας και βάζοντας

Η

μαθαίνω δύσκολα από το βίωμα και εύκολα από τα βιβλία

χρόνο σε έναν τόπο αργά ή γρήγορα αναρωτιέσαι για πολλά πράγματα. Λόγου χάρη τι λογής σκαρίφημα είναι ο «νεοέλληνας» και ποιος τον επινόησε; Αν ρωτούσαμε τον Παπαδιαμάντη, θα μας έλεγε ότι είναι ένα κακόζηλο προϊόν με κεφάλι εισαγωγής και καρδιά ντόπια, αν ρωτούσαμε τον Κοραή, θα μας έλεγε ότι είναι ένας αναγκαστικός αυτοσχεδιασμός, αν ρωτούσαμε τον Οικονόμου εξ Οικονόμων, τον Φαρμακίδη, τον Μαυροκορδάτο, τον Ιγνάτιο, τον Πολυχρονιάδη, τον Καποδίστρια, τον Σπηλιάδη, τον Φιλήμονα, τον Φίνλεϊ, τον Ζαμπέλιο, τον Παπαρρηγόπουλο κ.τ.λ., θα παίρναμε ανάλο­ γες απαντήσεις. Τέλος πάντων, κάτι πολύ σοβαρό ετεκτήνατο κατά τον εθνικοαπελευθερωτικό πόλεμο για να φτάσουμε στη σημερινή κατάσταση. Αν κοιτάξει κανείς τις άλλες πατρίδες της Ανατολικής Μεσογείου, θα δει ότι ελευθε­ ρώθηκαν έπειτα από μας και με λιγότερες απώλειες. Ποιοι ήταν λοιπόν οι μοιραίοι άν­ θρωποι που πήραν τη μεγάλη απόφαση να ρίξουν τους πληθυσμούς στη σφαγή προπα­ γανδίζοντας ψεύδη επί ψευδών τόσο στο εξωτερικό όσο και στην ενδοχώρα; Είναι τυ­ χαίο ότι οι κεφαλές της εποχής -Κοραής, Καποδίστριας, Ιγνάτιος, Μαυροκορδάτος, κοτζαμπάσηδες, έμποροι, ανατολικοί πληθυσμοί- θεωρούσαν πρόωρη την Επανάστα­ ση; Η Ελλάδα ήταν πολύ μεγάλη, διάσπαρτη -και οικονομικά πανίσχυρη- για να μπορέσει να ελευθερωθεί. Οι μισοί πληθυσμοί ζούσαν στην Ανατολή. Είναι τυχαίο ότι εμείς δια­ τηρούμε ένα πολιτικό μίσος 1 70 χρόνων με την Τουρκία ενώ οι υπόλοιπες χώρες έ­ χουν χωρίσει προ πολλού τα τσανάκια τους; Έστω και μια επταετία αν έκαναν υπομονή οι διαβόητοι Φιλικοί, ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος θα έδινε άλλη προοπτική στη χώρα. Πολλές περιοχές -ακόμα και στα μικρασιατικά εδάφ η- τελούσαν υπό καθεστώς οιονεί αυτονομίας. Αυτό λοιπόν που αποκαλούμε «Επανάσταση» μπορεί να είναι και ένας αχα­ ρακτήριστος τυχοδιωκτισμός. Αφού ελευθερώθηκε μόνο το ένα τέταρτο των πληθυ­ σμών, η Μεγάλη Ιδέα ήρθε ως φυσικό επακόλουθο, θέλω να πω ότι οι ιδεολόγοι έπαι­ ξαν μιαρό ρόλο στις τύχες αυτού που αποκάλεσαν Ελλάδα. Από κει και μπρος Ελλάδα χωρίς ιδεολογήματα δε νοείται. Το ιδεολόγημα ότι είμαστε απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων το πληρώσαμε ακριβά. Το ιδεολόγημα της Ελλάδας των τόσων ηπείρων και άλλων τόσων θαλασσών ακριβότε­ ρα. Το ίδιο έγινε και με τον Εμφύλιο. Τώρα, περνώντας μισό αιώνα χωρίς πόλεμο, η χώρα πήρε βαθιά ανάσα, αλλά χωρίς ιδεολογήματα δεν μπορεί να επιβιώσει. Σιχαίνομαι τους ιδεολόγους και τους ινστρούκτορες γιατί αβρόχοις ποσί μπορούν να

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 85

σπέρνουν ανέμους, και φυσικά να αλλάζουν γνώμη σαν κοιλόγνωμα μωρά χωρίς να α­ νοίγει η μύτη τους... Αντί να αποκαλέσουν τη χώρα Γραικία, όπως ήθελε ο Κοραής, και να αναγνωρίσουν τους πληθυσμούς σε όλη την πολυσπερμία τους, θυσίασαν τα πά­ ντα σε ανύπαρκτα πράγματα: φυλετικό και αρχαιοελληνικό ιδεώδες. Προσφάτως, ένα από τα κορυφαία μέλη της 17Ν σύγκρινε τον εαυτό του και τους συντρόφους του με τους ήρωες του '2 1 και τους κομμουνιστές του Εμφυλίου. Μ ε δεδομένη την ενασχόλησή σας με τους Ρώσους αναρχικούς του 19ου αιώνα (στον Ντοστογιέφσκι) και, βεβαίω ς, με το '2 1 στον Κανέλλο Δεληγιάννη και στο τελευ­

ταίο, Τα καπάκια, πώς κρίνετε αυτή τη δήλωση; Υπάρχει η οποιαδήποτε σύνδεση; Ο Κουφοντίνας μού έχει κάνει μεγάλη εντύπωση. Μια σωστή «πολιτική» δίκη θα είχε ψωμί και θα αποκάλυπτε μερικές πτυχές του νεοελληνικού βίου που τις αντιπαρερχό-

μιλώντας για πάθη είχα πάντα υπόψη μου ανθρώπους, όχι έννοιες μαστέ άδικα. Αλλά από κει και πέρα η σύνδεση με το παρελθόν τείνει να γίνει παρω­ δία. Αντίθετα, τα όσα διαβάζουμε στους Δαιμονισμένους θυμίζουν, τηρουμένων των α­ ναλογιών, τα εσωτερικά της 17Ν. Ο πρόσφατος πόλεμος στο Ιράκ μού έφερε στο νου την Ομηρική μάχη. Πόσο κοντά ή πόσο μακριά βρίσκεται αυτός ο πόλεμος με εκείνον που αναλύετε στο συγκεκριμέ­ νο βιβλίο; Υποτίθεται ότι ο σύγχρονος άνθρωπος, όσον αφορά τον πόλεμο τουλάχι­ στον, βρίσκεται στον αντίποδα του ομηρικού, τα πολεμικά ήθη όμως μοιάζουν να τα ενστερνίζονται οι Αμερικανοί «γέρακες»... Ο πόλεμος είναι μια από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις του homo sapiens. Οι πολιτι­ σμοί άντλησαν τη δύναμή τους από το αρειμάνιο πνεύμα, ό,τι κι αν λέει η ειρηνοφιλία. Αλλά σύγκριση ανάμεσα στον ομηρικό ήρωα και στο Βορειοαμερικανό που εκστρατεύ­ ει στο Ιράκ δε στέκει. Τότε μάχονταν άνθρωποι, τώρα πρωταγωνιστούν τα όπλα. Άνθρωποι μάχονταν ακόμα και στην Αμερικανική Επανάσταση, έκτοτε όμως η λογική της ισχύος έκανε πελώρια βήματα. Το ζήτημα είναι γιατί οι Αμερικανοί κατάφεραν μέ­ σα σε μικρό ιστορικό διάστημα να κυριαρχήσουν στον πλανήτη... Αναγκάζομαι να επανέλθω για λίγο στο θέμα του μίσους για να ρωτήσω το εξής: νο­ μίζετε ότι το μίσος του Μπους προς τον Σαντάμ ήταν που τους έφερε τόσο κοντά ώ­ στε να δυσκολευόμαστε πια να διακρίνουμε ποιος είναι ο χειρότερος απ' τους δύο; Δε νομίζω ότι υπάρχει κανένα μίσος του Μπους προς τον Σαντάμ -όλα αυτά είναι προ­ παγανδιστικά σκέρτσα-, αντίθετα, ως ντόπιοι που μας ενδιαφέρει η χώρα μας, πρέπει να ξέρουμε μερικά πράγματα για την εκτίναξη της Αμερικής. Έγραψα ένα βιβλιαράκι για τον Χέγκελ για να τονίσω ότι ο προτεσταντισμός ήταν η με­ γάλη επανάσταση που έγινε στην Ευρώπη, ανυπολόγιστα μεγαλύτερη από τη γαλλική. Αν συγκρίνουμε μια θρησκεία που καταργεί το μοναχισμό, στρέφει τον άνθρωπο προς την εργασία και του χαρίζει ένα αχανές αυτεξούσιο, αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε για­

86 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

τί οι προτεστάντες πρόκοψαν τόσο πολύ, ενώ οι ορθόδοξοι της Ανατολής -στη Ρωσία για παράδειγμα- παγιδεύτηκαν. Σε μια χώρα όπως η Αμερική, όπου δεν υπήρχε ιστο­ ρικό παρελθόν, Μεσαίωνας, φεουδαρχία και τα ρέστα, οι προτεστάντες συνειδητοποί­ ησαν ότι τους είχε χαριστεί το ιστορικό μέλλον. Σήμερα δύο είναι τα λόμπι που ελέγ­ χουν τα βορειοαμερικανικά επιτελεία: το προτεσταντικό και το εβραϊκό... Ύστερα από τόσες αναγνώσεις, γραψίματα και μεταφράσεις, αλλά και καταχρήσεις, και τώρα απομόνωση, μπορεί σήμερα ο Κωστής Παπαγιώργης να κάνει ένα είδος α­ πολογισμού; Είστε αυτό που περιγράφετε στο Π ερ ί μέθης; «Απόστρατος των μεγά­ λων ερωτημάτων, στο μόνο που καταγίνεται είναι να ξηλώ νει μεθοδικά τους δε­ σμούς του με τη ζωή»; Παρότι ένιωθα πάντα υπεράριθμος, σκασιάρχης, φτωχοδιάβολος που ασκείται στην καβαλαμάντρα, με τα χρόνια συνειδητοποίησα ότι τα βιβλία μού έκαναν κάποιο καλό. Ίσαμε την ηλικία των σαράντα έξι ετών, να φανταστείς, δεν είχα πάρει ποτέ μισθό. Έβλεπα τα λεφτά των άλλων και τα ζήλευα. Εντούτοις έζησα χάρη στα βιβλία. Στο Πα­ ρίσι πουλώντας τα και διαβάζοντάς τα, στο Χαλάνδρι μεταφράζοντας και γράφοντας, τώρα χάρη στο αθηνόραμα, τον Επενδυτή και βέβαια τον Θανάση Καστανιώτη. Αναρωτιέμαι καμιά φορά: είχα όντως κλίση στο πνεύμα ή παρασύρθηκα και την πάτη­ σα; Μάλλον την έχω πατήσει, αλλά τώρα δεν μπορεί να γίνει τίποτα. Πιάστηκα από τη μύτη κι έμεινα εκεί. Τρέφω πάντως την αυταπάτη ότι ένας νέος που θα διαβάσει τα κείμενά μου ίσως να βρει κάποια βοηθήματα για να νοικοκυρέψει καλύτερα το εγώ του και να συμμαζέψει τα ασυμμάζευτα, m ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗ ΜΕΙΩΜ Α Γιος δημοδιδάσκαλου, ο Κωστής Παπαγιώργης γεννήθηκε το 1 9 4 7 στο Νεοχώριο Υπάτης του νομού Φθιώτιδας και έω ς το 1 9 6 0 ακολούθησε την οικογένειά του στις διαδοχικές υπηρεσιακές μεταθέσεις του πατέρα του: Αμαλότα, Κάρυστο και από κει στην Παραλία της Κύμης όπου πέρασε ουσιαστικά τα παιδικά του χρόνια. Στο γυμνάσιο της Κύμης μαθήτευσε στον καθηγητή Ιωάννη Τρίμη, ενώ με τον ερχομό του στο Χα­ λάνδρι μαθήτευσε στους καθηγητές Ιωάννη Νοτάρη και Μάρκο Καλεόδη. Χωρίς να έχει ουδεμία κλίση προς τα γράμματα, σε όλη του την εφηβεία ασχολήθηκε αποκλειστικά με το ποδόσφαιρο. Το 1 97 7 εισήχθη στη Νομική Σχολή Θεσσαλονίκης όπου παρακολούθησε μαθήματα μόνο για ένα χρόνο και κατόπιν μετέβη στο Παρίσι για σπουδές φιλοσοφίας. Παρακο­ λούθησε επί διετία μαθήματα φιλοσοφίας στο Βενσέν (Ντελέζ, Λιοτάρ, Σατελέ), το ο­ ποίο και εγκατέλειψε για να αφοσιωθεί στην αυτοδιδαχή. Κατά την επταετή παραμονή του στο Παρίσι ψωμιζόταν παρέχοντας φτηνά βιβλία στην ελληνική φοιτητική παροικία. Μετά την επιστροφή του στην Αθήνα κατέγινε στη μετάφραση Γάλλων φιλοσόφων για βιοποριστικούς σκοπούς και συστηματικά στη συγγραφή δοκιμίων με θέματα που ε­ μπνεύστηκε από την ντόπια πραγματικότητα, υποστηρίζοντας πάντα την ιδιότητα του α­ νεπάγγελτου γραφιά. Συνεργάζεται με την εφημερίδα Επενδυτής και το περιοδικό Αθηνόραμα. ΕΡΓΟΓΡΑΦ ΙΑ Π ερ ί μέθης (Εξιστόρηση και βίωση της μέθης), Αθήνα, «Ροές», 1987, Αθήνα, «Καστανιώτης», 1990, Der Rausch, «Klett-Cotta», 1 99 3

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 87

Σιαμαία και ετεροθαλή (Εξομολογητικά και άλλα κείμενα), Αθήνα, «Ροές», 1987, Αθή­

να, «Καστανιώτης», 1990 Ίμερος και κλινοπάλη (Το πάθος της ζηλοτυπίας), Αθήνα, «Ροές», 1988, Αθήνα, «Κα­

στανιώτης», 1992 Η κόκκινη αλεπού - Οι ξυλοδαρμοί (Μισανθρωπίας ηρολεγόμενα, ξυλοδαρμοί), Αθή­

να, «Ροές», 1989, Αθήνα, «Καστανιώτης», 1992 Ντοστογιέφοκι (Βίος και συγγραφή), Αθήνα, «Καστανιώτης», 1990 Ζώντες και τεθνεώτες (0 νεκρός), Αθήνα, «Καστανιώτης», 1991 Η ομηρική μάχη (Πόλεμος και ήθη στην ΙλιάδαΛ Αθήνα, «Καστανιώτης», 1993 Γεια σου, Ασημάκη (Σκίτσο του X. Βακαλόπουλου), Αθήνα, «Καστανιώτης», 1993 Μυστικά της συμπάθειας (Φιλαλληλία και άρνηση), Αθήνα, «Καστανιώτης», 1994 Σωκράτης - 0 νομοθέτης που αυτοκτονεί (Μια πολιτική ανάγνωση του πλατωνικού έρ­ γου), Αθήνα, «Χώρα», 1978, Αθήνα, «Νεφέλη», 1980, Αθήνα, «Εξάντας», 1988,

Αθήνα, «Καστανιώτης», 1995 Λάδια ξίδια (Το νόημα της μεταφοράς), Αθήνα, «Καστανιώτης», 1996 Αλέξανδρος Αδαμάντιου Εμμανουήλ (Βίος και συγγραφή Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη),

Αθήνα, «Καστανιώτης», 1997 Σύνδρομο αγοραφοβίας, Αθήνα, «Καστανιώτης», 1999 ΟΧέγκελ και η Γερμανική Επανάσταση, Αθήνα, «Καστανιώτης», 2 000 Κανέλλος Δεληγιάννης, Αθήνα, «Καστανιώτης», 2001 Τα καπάκια (Βαρνακιώτης, Καραϊσκάκης, Ανδρούτσος), Αθήνα, «Καστανιώτης», 2003

2003: Έτος Κ.Π Καβάφη ΕΚΑΤΟΝ ΣΑΡΑΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΙ ΕΒΔΟΜΗΝΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ

Ανατρέξτε στα εκτενή αφιέρωματα του «διαβάζω» Γράφουν οι: Αλέξανδρος Αργυρίου ; Γιάννης Δάλλας Δημήτρης Δασκαλόηουλος Αλέξης Ζήρας Γιώργος Ιωάννοϋ' Ξ. Α. Κοκόλης Renata Lavagnini Κώοτας Παπαγεωργίου Μιχάλης Πιερής .. Γ.Π. Σαββίδης

XT'

Mm

Φίλιπ Σέρραντ Μαρία Στασινοπούλου θύμιος Σουλογιάννης Ρίτσα Φράγκου-Κικίλια Diana Haas Νάνος Βαλαωρίτης Φίλιππος Δρακονταειδής Βρασίδας Καραλής Ντέιβιντ Κόνολι Φερεϋντούν Φαριάντ

rHk ■ 88 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

αφιέρωμα το υ

ΑΝΑΣΤΑΣΗ β ις τ ο ν ιτ η Ελάχιστοι συγγραφείς, τόσο εν Ελλάδι όσο και διεθνώ ς,

γράφουν μόνο δοκίμια. Επιπλέον, πολλοί, για να θυμηθώ τη Σούζαν Σόνταγκ, θεω­ ρούν τους δοκιμιογράφους λαθρεπιβάτες στο όχημα της κριτικής. Η διάκριση ανάμε­ σα στη -ρομαντικών καταβολών- δημιουργική φαντασία και τη σκέψη γενικά ή την ε­ πιχειρηματολογία ειδικότερα είναι από τους δημοφιλέστερους κοινούς τόπους, οι ο­ ποίοι ή επιστρέφουν κάθε τόσο παρενδεδυμένοι ή επιπολάζουν στα ρηχά νερά της σχολιογραφίας και των στερεοτύπων που παρελαύνουν στις λογοτεχνικές συζητήσεις. Το γεγονός ότι ο Κωστής Παπαγιώργης γράφει μόνο δοκίμια τον καθιστά μοναδική και μοναχική περίπτωση στα ελληνικά γράμματα. Επιπλέον, το εννοιολογικό του ο­ πλοστάσιο το αντλεί ευθέω ς από τη φιλοσοφία. Η σκέψη, βέβαια, που εφαρμόζεται

Για το δοκιμιογράφο ΚωστΑ Παπαγιώργη στην ανάλυση και την ερμηνεία των κειμένων, αφού πρώτα έχει θεμελιω θεί σε πε­ δία εξωλογοτεχνικά, δεν ήταν ποτέ της μόδας στη χώρα μας. Οι όποιες εξαιρέσεις επομένως επιβεβαιώνουν, κατά το κοινώς λεγόμενο, τον κανόνα. Αν μάλιστα σκεφτεί κανείς ότι ο Κ. Παπαγιώργης δεν προσφεύγει στην ευκολία των κοινωνιολογι­ κών αναλύσεων αλλά διαπραγματεύεται όλα τα θέματά του επί της ουσίας, που στα κείμενά του αναδύεται μέσα από τη σύγκριση και τη διαφορά, αντιλαμβάνεται γιατί τα βιβλία του φαντάζουν -κ α ι κατά κανόνα είν α ι- ριζοσπαστικά και ανατρεπτικά. Η εκκεντρικότητα των θεμάτων, όπως και της διαπραγμάτευσης, είναι από τα βασι­ κότερα γνωρίσματα του δοκιμιογράφου - και σε ό,τι αφορά τα καθ' ημάς ο Κ. Παπαγιώ ργης αποτελεί το κατεξοχήν παράδειγμα. Αν στα παραπάνω προσθέσει κανείς την ακριβή διατύπωση, τη σύνθεση των επιχειρημάτων και των αντεπιχειρημάτων στο πεδίο του καθ' ημέραν βίου και τη θέρμη που αναδύεται από μια γραφή, η αυ­ θεντικότητα της οποίας προκύπτει από την ίδια της την περιεκτικότητα, συλλαμβάνει και το κυριότερο μυστικό της συγγραφικής γοητείας του Κ. Παπαγιώργη: η πρωτοτυ­ πία του οφείλεται στην αιχμηρή οικειότητα με την οποία συνομιλεί με τον αναγνώστη του. Είναι ο δημόσιος λόγος που έχει γίνει ιδιωτικός και οικείος - μια γοητευτική α­ ντιστροφή, ένα άδραγμα, η οικειοποίηση των εκτός και η μεταφορά τους στα εντός. Ας προσθέσω εδώ τις αρετές που διαθέτουν όλοι οι σημαντικοί δοκιμιογράφοι. Την απευθεία ς διαπραγμάτευση, την αφοριστική ακρίβεια, την ανάδειξη των περιπτώσε­ ων, την ανάδυση αφανών ευαισθησιών, την παντοδυναμία του πρώτου προσώπου, που, ενώ δε δηλώνει ως εγώ την παρουσία του, κυριαρχεί και αίρεται πάνω από τα επιχειρήματα. Ποτέ στα κείμενα του Κ. Παπανιώργη δεν τίθεται το ερώτημα αν η σκέψη τρέφεται από την εμπειρία, από τον εαυτό της ή από τη σκέψη των άλλων. Η σκέψη αναδεικνύεται από την εμπειρία και την αναδεικνύει την ίδια στιγμή που την περιγράφει. Αλλά εδώ, όπως και σε όλους τους ικανούς δοκιμιογράφους, η εμπει­ ρία είναι στη βάση της αρνητική, συχνά μελαγχολική, άλλοτε τραυματική και πάντως φαινομενικά δευτερεύουσα. Η σκέψη που διαχέεται στο καθημερινό γίγνεσθαι συλ-

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 89

λέγεται εκ νέου μέσα από τις εκφ ράσεις ή τις παραθλάσεις αυτού του γίγνεσθαι. Όλα μπορούν να γίνουν κατανοητά, να βιωθούν επομένως, και για το συγγραφέα η περιπέτεια της γραφής αρχίζει και τελειώνει στο ερώτημα ως πού και με ποια μέσα προεκτείνεται η εμπειρία. Επομένως, καμιά διείσδυση στο όποιο υπόστρωμα δεν ε ί­ ναι εφικτή χωρίς την προσεκτική παρατήρηση της συμπεριφοράς, ατομικής και συλ­ λογικής, του πώς δηλαδή ο καθένας μας εισπράττει το πραγματικό, την κατάσταση που το εκφράζει και τους περιορισμούς που περιέχει - κυρίως όμως που μας επι­ βάλλονται. Ένα επιπλέον γνώρισμα της γοητείας του Κ. Παπαγιώργη είναι η δύναμη με την ο­ ποία οικειοποιείται το πραγματικό χωρίς να σου δίνει την αίσθηση της συμμετοχής. Νομίζεις ότι μιλά για τους άλλους, ενώ στην ουσία μιλά για τον εαυτό του αναστρέφοντας την ετερονομία των μέσων. Ανήκουμε και ταυτοχρόνως βρισκόμαστε αντιμέ­ τωποι στα φαινόμενα. Απέναντι στο σταθερό γνώρισμα στεκόμαστε συνήθως αμήχα­ νοι. Η σκέψη επιστρατεύει κάθε διαθέσιμο τέχνασμα της απόστασης προκειμένου να αναγνωρίσει τον εαυτό της, να μην καταστεί αναλώσιμη και να αποφύγει τις παγί­ δες της ταυτολογίας. Έτσι, τα εκκεντρικά, τα επεισ οδιακά ή τα θεωρητικώς δευτερεύοντα θέματα έρχο­ νται στο προσκήνιο όχι ω ς κρυμμένες ή δευτερογενείς ουνέπειες αλλά ως ουσία της ζωής που ο κανονιστικός ή συστηματικός βίος την ω θεί στο περιθώριο. Αυτό το αλλού του δοκιμιογράφου είναι το δημιουργικό άλλο των ρομαντικών, αξιοποιημένο τώρα από μια εκ φύσεως αντιρομαντική ευαισθησία, όπως είναι χωρίς αμφιβολία

αυτή του Παπαγιώργη. Ευαιοθησία που την ενεργοποιούν οι καβγάδες, οι ξυλοδαρ­ μοί, η δυσθυμία, η συμπάθεια ή η αντιπάθεια, η αντιπαλότητα, η σύγκρουση, τα μαύρα πρόβατα της κοινωνίας, οι μισάνθρωποι, η τοξική κοινωνία, ένας κόσμος τό­ σο οικείος όσο και περίπλοκος, τόσο κοντινός όσο και απόμακρος, το μισό χαμόγε­ λο, ο σαρκασμός στα όρια της αυτοδιάψευσης, η μελαγχολία - αναπόφευκτη σε όλα τα κείμενα που γράφονται με σκοπό να αναδείξουν την ουσία κάτω από το επίχρι­ σμα των κοινών τόπων. Γιατί η μελαγχολία υπάρχει πάντοτε στο βάθος και στο βά­ θος ελλοχεύει κατά κανόνα η επίγνωση της ματαιότητας. θέλω εδώ να τονίσω ότι η ευχαρίστηση που νιώ θει ο μέσος αναγνώστης διαβάζο­ ντας τον Κ. Παπαγιώργη δεν οφείλεται τόσο στην αδιαμφισβήτητη αφηγηματική του γοητεία όσο στην ικανότητά του να συναρπάζει και να συναρπάζεται από το ανεξε­ ρεύνητο βάθος των κοινών τόπων. Αυτό είναι ίσως και το μόνο προσόν που διαθέτει ο δοκιμιογράφος έναντι, ας πούμε, του μυθιστοριογράφου. Αρκεί μόνο να διαβάσει κανείς όχι «προσεκτικά», καθώς λέγεται, αλλά αφημένος στη ροή των κειμένων αυ­ τά που έχει γράψει ο Κ. Παπαγιώργης για τον Παπαδιαμάντη και για την Ιλιάδα ή το θαυμάσιο κείμενό του για τον Εξάδελφο Πονς του Μπαλζάκ. Κι όσον αφορά αυτό το τελευταίο, νομίζω ότι κανείς δε μίλησε καλύτερα από τον Κ. Παπαγιώργη όχι μόνο για το τι σημαίνει να είσαι φίλος με κάποιον, αλλά και για το τι σημαίνει να είσαι γεροντοπαλίκαρο. Καταλήγοντας, δεν είναι περιττό να τονίσω ότι η δοκιμιογραφία του Κ. Παπαγιώργη στρέφει, μιλώντας πάντα για τα καθ' ημάς, ξανά το είδος στις πηγές: στον Μοντέν, τον Έμερσον, τον Χάζλιτ, τον Λαμπ. Σαν να λέμε: στη λογοτεχνία. Κάποτε μου είπε έ­ νας φίλος ότι ο Κ. Παπαγιώργης δοκιμιογράφε! λογοτεχνίζων. Συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Τα δοκίμια του Κ. Παπαγιώργη επιβεβαιώνουν το αυτονόητο: το δοκίμιο εί­ ναι λογοτεχνία. Δεν είναι ούτε παρείσακτος της φιλοσοφίας και του ακαδημαϊκού λό­ γου ούτε μεταμφιεσμένη κριτική ούτε η μεταφυσική της πεζογραφίας, m

90 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

αφιέρωμα τ ο υ β ρ α σ ίδ α

ΚΑΡΑΛΗ Η δοκιμιογραφ ία του Κωστή Παπαγιώ ργη έκ α νε τη γενιά

μου σύγχρονη και την έφ ερε στη στιγμή του 20ού αιώνα που της ανήκε. Κατά τη χαμένη άνοιξη της μεταπολίτευσης και τη μεγάλη διαστροφή του 1 9 8 1 ο μόνος τρόπος όπου η ελληνική γλώσσα δοκιμαζόταν, πονούσε και ευδοκιμούσε ήταν η δοκιμιογρα φ ία του Κ. Π απαγιώ ργη- μέσα ε κ ε ί διαμορφ ώ νονταν τύποι σκέψης και συλλογιστικών που τοποθετούσαν τον έλληνα λόγο σε μια στιγμή του πολιτι­ σμικού προβληματισμού όπ ω ς διεξαγόταν και διεξάγεται από τους σκεπτόμενους ανθρώπους. Κάθε δοκίμιο του Κ. Παπαγιώργη μεταμόρφωνε τον ιστορικισμό σε συνείδηση του ενεστώτος χρόνου, μετασχημάτιζε τον αφ αιρετικό στοχα­ σμό σε δυναμική εμ π ειρία του παρόντος, μετουσίω νε τις εξιδ ανικευμένες μορ-

«Μεγάλου έστιν αθλητού το δέρεσθαι και νικάν» φ έ ς του π α ρ ελ θ ό ν το ς σ ε παλλό μενους και αμφ ίθυμους εραστές του α­ ναγνώστη. Γιατί χρειάζεται δύναμη και γενναιότη­ τα, να μην πω μεγαλοψυχία, για να μι­ λήσ ει κ α ν είς γ ι’ αυτό που τον κ α ίε ιγια τη μέθη, για τον έρωτα, για τη φι­ λία, και να αφ ήσει τα δάκρυά του να τρέξουν, σαν να εξομ ολο γείται στον πρώτο τυχόντα την ανακαινιστική δύ­ ναμη των αμαρτημάτω ν του. Αυτό έ­ πραττε και πράττει ο Κ. Παπαγιώ ργης ήδη από μια εποχή μεγάλων δο κιμιο­ γράφ ω ν, ό π ω ς ο Ζ ή σ ιμ ος Λορεντζάτος και ο Χρήστος Μαλεβίτσης. Αμφότεροι όμω ς είχαν την τάση να ξεχνούν ότι μ ιλού σαν σ ε ζω ν τα ν ο ύ ς α νθ ρώ ­ π ους και φυσικά ξεχνούσαν ότι ήταν οι ίδ ιοι ζωντανοί άνθρωποι. Έπαιρναν τον εαυτό τους πολύ σοβαρά και δεν μπορούσαν να χαμογελάσουν ούτε α­ κόμα και με τις αρετές τους, πολύ δε π ερ ισ σ ό τ ερ ο να κλάψουν γ ι' αυ τές. Τ ου ς έ λ ε ιπ ε η α υ το ειρ ω ν εία , το κυρ ιό τε ρ ο χ α ρ α κ τη ρ ισ τ ικ ό της πο λιτι­ σμένης σ υνείδη ση ς- τους έλ ειπ ε επ ί­ σ ης κάτι σημαντικότερο, η αμφιβολία

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 91

γ ι’ αυτά που πίστευαν, η ευγενική αποδοχή μιας πιθανής αστοχίας. Αμφότεροι γνώριζαν και αποφθέγγονταν και ετημυγορούσαν ακόμα και όταν ταξίδευαν ε ί­ χαν μα ζί τους όλες τις βεβαιότητες της εν Αθήναις βιβλιοθήκης τους. Αυτά που συναντούσαν στο δρόμο τους ήταν υ π οσ ημ ειώ σ εις των θεω ριώ ν τους, απτές α­ πο δ είξεις της ο ξυ δέρ κειά ς τους για όσα γνώ ριζαν περ ί της ανθρωπότητας, προ­ τού ακόμα συναντήσουν τους ανθρώπους. Μ ε τον Κ. Παπαγιώργη όλα αυτά παραμερίζονται. Η εξισ τόρηση και η βίωση της μέθης, η εξομολόγηση, η ζήλια, η συμπάθεια, η φιλία παίρνουν στα κείμενά του μια απίστευτα γήινη και χοϊκή πραγματικότητα- ακούμ ε τον άνθρω πο πίσω τους να ανασαίνει, εξομ ολο γο ύμ ενο ς σε κάθ ε αναγνώστη. Αυτό θέλει μεγάλη αξιο­ πρ έπ εια και απίστευτη αφ ιλ ο κ έρ δ εια γιατί ελάχιστοι μιλούν για τους καη μούς τους χ ω ρ ίς έστω και την αμυδρή προ σδ οκία μ ια ς σ υνενοχής ή ακόμη και συ­ μπαιγνία ς. Εδώ ακούμε όχι μόνο μια ψυχή ξεγυμνω μένη, αφού, ω ς γνωστόν, η ψυχή μας γεννιέται μόνο αφού μεθύσουμε με όσ ους αγαπάμε, αλλά ένα σώμα χω ρίς άμυνα να εκθέτει την ιστορία των παθών του. Α λήθ ειες μ ικρές που φυσι­ κά θα αποκτήσουν τη φιλοσοφική τους δύναμη όταν όλα αυτά που τις διαμόρφ ω ­ σαν σβήσουν και χαθούν και όταν σε εκατό ή διακόσια χρόνια φιλοπερίεργοι και ριψ οκίνδυνοι αναγνώστες θα επιχειρήσουν να ανασυγκροτήσουν πώ ς αισθανόταν ένας άνθρωπος, δηλαδή μια ολόκληρη εποχή. Αυτή τη σημασία του μέλλοντος έχει το έργο του Κ. Π απαγιώ ργη- μιλάει με την αλήθεια και την επικαιρικότητα όλων των θνησιγενών αισθημάτων και τα περιχα­ ράσσει μέσα σε προβληματικές και αναφορές που λαμβάνουν όλο και μεγαλύτε­ ρη σημασία όταν η ανθρώ πινη συνείδηση αποκόπτεται από τους εθ ισ μού ς της κ οινω νίας που τη διαμ όρφ ω σε και συναντά τον εαυτό της σαν ένα μελλοντικό πρόταγμα. Δε νομ ίζω ότι υπάρχει αναγνώστης που να μην έχει συγκλονισ τεί με το Γεια σου, Ασημάκη όχι για κανέναν άλλο λόγο, αλλά για την απλούστατη αιτία ότι έ δ ειξε πώ ς μια ιδ ιόμορφ η ύπαρξη μπ ορεί να μετατραπεί σε έναν κοινω νικό μύθο αναζήτησης προσώπου και προσανατολισμού. Δ ε νομ ίζω επ ίση ς να υπάρ­ χει άνθρω πος που να μην κλονίσ τηκε από την τόσο απομυθευτική παρουσία ση του Ντοστογιέφ σκι ω ς δα ιμ ονισ μένο υ μεθύστακα ή του Π απαδιαμάντη ω ς αν­ θρώπου που μέσα από τα πάθη του δημιουργούσε τη λογοτεχνική του ζωή. Ο Κ. Παπαγιώ ργης ξεκινάει από τη βαθύτατα χριστιανική προϋπόθεση ότι η σω­ τηρία της ψυχής γεννιέται από μια κατάχρηση των παθών, από τη βύθιση στην α­ μαρτία, από την εξαγιαστική κατάδυση στο στρόβιλο των αποτυχιών μας. Και δεν υπάρχει αποκαλυπτικότερο πάθος από αυτή την ακρότητα. «Δεν πολεμάμε τα πά­ θη μας με την αναιμική νηφάλια αρετή αλλά με άλλα σφοδρότερα πάθη», όπ ω ς έλεγε ο Δάσκαλος. Γιατί το θέμα είναι να έχει κανείς πάθη, να δονείται και να υ­ ποφ έρει από αυτά, να δο κιμά ζει και να π ειράζει καθημερινά την ανθρω πιά και τη συνείδησή του όχι μέσα από το γαλήνιο ετασμό των φιλοσοφιών ή το άλλοθι της εκπορεύ σεω ς του Αγίου Πνεύματος από τον Πατέρα ή τον Υιό , αλλά μέσα α­ πό τη θλιβερή και πολλάκις εξαθλιω τική αδυναμία του, από την ίδ ια του την αν­ θρώπινη εφημερότητα. Μ ε τον Κ. Παπαγιώργη η ελληνική γλώσσα συνέθεσε επ ι­ τέλους μια ανθρωπολογία. Τ ελικώ ς αυτό είναι δοκίμιο: η έκφ ραση αποριώ ν μπροστά στην αδυναμία μας, μια αναγνώριση της ανικανότητας να γίνουμε ο ιδανικός μας εαυτός, μια επώδυνη διερεύνηση των διανοητικώ ν και συναισθηματικώ ν περιορισμώ ν μας. Διάβα­ σα εν γη αλλοτρία το Σύνδρομο αγοραφ οβίας■ έμεινα ενεός από την εξομολογη-

92 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

τική οξύτητα των σελίδω ν του- διάβασα ε κ ε ί πάλι τον Κανέλλο Δεληγιάννη■ και α­ ναρωτήθηκα γιατί ο Κ. Π απαγιώ ργης δίστασε να πει ότι τελικά δεν έγινε καμιά ε ­ πανάσταση ελληνική και ότι έν α ς εμ φ ύ λιος κοτζαμπάσηδω ν μετατράπηκε από μια ευφάνταστη διανόηση σε εθνικοαπελευθερω τικό αγώνα. Και γ ι' αυτό λοιπόν προτιμώ το έργο του- γιατί συναντιέσαι μέσα του με έναν άνθρωπο που ψάχνεται και κατά το κοινώ ς λεγόμενο την ψάχνει, δεν αφήνεται στους εθισμούς μιας αγο­ ράς και τους ψυχαναγκασμούς μιας κοινω νίας που αδυνατεί να αυτοαμφισβητηθ ε ί και κάθε φορά που κάπ ο ιος την αμφισβητεί επιστρέφ ει έντρομη στην οιδιπ ό­ δεια ενότητα μιας αδιαφ οροποίητης ανιστορικότητας. Ο Κ. Παπαγιώ ργης είναι ένα ς puer eternu s που διαρκ ώ ς μετεξελίσσεται χω ρίς να καταλαγιά ζει στην ασφάλεια και τη φιλησυχία μιας ζω ή ς γύρω από την εστία. Κατά τούτο είναι λοιπ όν ο εκφ ραστής της ανεστιότητας σήμερα στην ελληνική γλώσσα, μια γλώσσα εξουθενω μένη από τις βεβαιότητες των γιαγιάδω ν και του παραγωνιού. Ψάχνεται και για τούτο βρ ίσ κ ει- είναι φ ερέο ικ ος και όχι οικόσιτος: το σπίτι του είναι το σώμα του και όχι η συγκυρία των κατασκευών που διαμόρ­ φωσαν τους τοίχους του εγκλεισμού του. Δεν έχει εξουσ ία ε π ί του εαυτού του και αφ ήνεται στη χάρη των πραγμάτων. Είναι πά ρ ο ικ ο ς και μ έτο ικ ος μέσα σε κ οινωνία ψ ευδαισθήσεω ν- είναι κατειλημμένος από χαρισματική απιστία και φέρελπι σκεπτικισμό, δώρα πνεύματος και υποσχέσεις πνευματικότητας. Δεν τεμα­ χίζεται από τη λαγνεία μιας πίστης, δε διαλύεται από την ευστάθεια εκκλησιώ νω ς κάλαμος υπό ανέμου σ αλευόμενος πιά νει τα σήματα των μεγάλων κινημάτων της ανθρώπινης ψυχής και ταξιδεύει μ α ζί τους. Μ ε άλλα λόγια, είναι ένας άνθρω πος που αντέχει ολόκληρη την πραγματικότητα στην πληρότητά της. Δεν την τεμαχίζει για να την παρουσιάσει ω ς αισθητικό γεγο­ νός, δεν τη μετατοπίζει ψυχολογικά στο απυρόβλητο ενός καλαισθητικού πιστεύω, δεν τη μεταφέρει στον υπερουράνιο τόπο των προφητικών αποκαλύψεων. Δ ιαβ άζω συχνά πυκνά τα βιβλία του εν γη αλλοτρία- όχι μόνο γιατί μου δίνουν μια χυμώδη επικοινω νία με την προφορική λαλιά της μητρίδας, αλλά γιατί με το­ ποθετούν στον κόσμο και δείχνουν τη σημασία των φόβων που με διακατέχουν. Τα πάθη χαριτώνουν τις αισθήσ εις και ζω οποιούν τη συνείδηση. Μ όνο οι χλιαροί βλέπουν τη ζω ή αδιάφ ορη ή κακή - οι ζεστοί και οι ψυχροί τη βλέπουν σαν ένα συνεχές μαρτύριο και μια ακατάπαυστη μαρτυρία. Μ όνο όσοι καταλαμβάνουν τη γυμνότητά τους μπορούν να πιστεύουν ή να μην πισ τεύουν- μόνο μια τέτοια γνώ­ ση υπαρξιακής ανασφ άλειας μπ ορεί να οδηγήσει σε ενεργοποίηση των δυνάμε­ ων της συνείδησης, να ξυπνήσει κάθε υπόγεια δυνατότητά μας και να την εξαγνί­ σει από τη βιολογική οξύτητα της καταγωγής της. Ο Κ. Παπαγιώ ργης είναι ο σημαντικότερος αποφατικός ανθρω πολόγος του 20ού αιώνα, για λόγους που είναι π ροφ ανείς σε όλους όσοι έχουν κατορθώσει να α­ ποκοπούν από τα ψυχαναγκαστικά δεσμά της π αιδικ ή ς τους η λικίας και επ ο μέ­ νω ς από την ασφάλεια του μαντριού που επιβάλλει την ετερονομία και τον ετεροκαθορισ μό ω ς συνθήκες αυτοπροσδιορισμού. Και μόνο ένα ς άνθρω πος που έχει βιώ σει τον αποφατισμό ω ς μια επώ δυνη απογύμνωση της ύπαρξης από τις βεβαιότητές της μπ ορεί να αντικρίσ ει το μυστήριο της ζω ή ς και να ψιθυρίσει με συντριβή το όνομά του, γνω ρίζοντας ταυτόχρονα ότι παρ αποιεί τον εαυτό του. Ο Κ. Παπα γιώ ργη ς είν αι ο σημ αντικό τερ ος απ ο φ α τικό ς θ εολ ό γο ς της επ ο χ ή ς μας γιατί, ενώ μιλάει για τον εαυτό του, διαισ θανόμαστε ότι μιλάει και για κάποι­ ον άλλο. m

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 93

αφιέρωμα τ ο υ δ η μ η τρ η δ η μ η ρ ο υ λ η

Τι σημαίνει για ένα συγγραφέα να είναι «ανορθογράφος»; Τι

γραφή είναι αυτή που εμφανίζεται να υπερασπίζεται την «ανορθογραφία» της σε κάθε περίσταση και με κάθε τρόπο; Πώς τίθεται κανείς έναντι της «ορθογραφίας» όταν την πα­ ραβαίνει χωρίς να την απορρίπτει πλήρως; Μπορεί ένας ανορθογράφος να γίνει αποδε­ κτός από το κοινό και τους ειδήμονες με την πεποίθηση ότι εκπροσωπεί μια καινούρια και ενδιαφέρουσα ορθογραφία; Πότε ένας ανορθογράφος συγγραφέας εντάσσεται στην κρατούσα ορθονραφία, γίνεται θεμιτή παρέκκλιση και φιλοξενείται από τη συγκαταβατική αποδοχή της ορθότητας; Η ανορθογραφία είναι σύστημα, φιλοσοφία, ιδεολογία, αισθητι­ κή ή τίποτε από όλα αυτά, παρά μια, φαινομενικά, απλή στάση διαφοράς και εμμονής α­ πέναντι στην τρέχουσα πολιτισμική πραγματικότητα;

Η σοφιστική του πλαγίου λόγου Σχόλιο για τη γραφή του Κωστή Παπαγιώργη Η «διαφορά» και η «εμμονή» είναι ενεργή­ ματα μιας αμυντικής αντίδρασης ή στρα­ τηγήματα ενός επιθετικού σχεδιασμού; Το φαινόμενο απορρέει από ψυχολογι­ κούς αυτοματισμούς (και τη συνακόλουθη ειρωνική ανατροπή τους) ή συντίθεται α­ πό τη βούληση για θεσμική κατίσχυση (και την ταυτόχρονη μηδενιστική αμφισβή­ τησή της); Τι κόστος έχει το στοίχημα της ανορθογραφίας, η αναζήτηση δηλαδή, κάθε φορά, των χασμάτων στον πυρήνα της ορθότητας, εκεί όπου το «εγώ» απο­ πειράται να εγκαταστήσει την αλήθεια της βιογραφίας του; Τι σημαίνει άραγε για έναν ανορθογράφο συγγραφέα αν αναγνωριστεί και τιμηθεί ακριβώς για την ορθότητα της άρνησής του; Τελικά: έναντι ποιου και γιατί γί­ νεται κανείς παραβάτης; Ποιο είναι το αίτημα της σατανικής του παρέγκλισης; Το ζήτημα της ορθογραφίας και της ανορθογραφίας στο λόγο φέρνει αυτομάτως στο προσκήνιο την περίφημη έννοια της «γραφής». Έχουν περάσει περίπου τριάντα σαράντα χρόνια από τότε που η «γραφή» έγινε το πεδίο σύγκρουσης θεωριών για το «έργο», το «συγγραφέα», τον «αναγνώστη» και, γενικά, για τη θεσμική σημασία της ειδολογίας. Η α­ καδημαϊκή παράδοση υπεράσπιζε, και εν πολλοίς συνεχίζει να υπερασπίζεται, την καθα­ ρότητα των διακρίσεων, την επιστημονική αυτονομία των γνωστικών πεδίων και τον ορ­ θολογικό συσχετισμό των όρων που προσδιορίζουν τα είδη του λόγου. Στην αντίπερα ό­ χθη μια ομάδα αιρετικών στοχαστών (γαλλικής κυρίως προέλευσης) κατάφερε, με εκπλη­ κτική ταχύτητα, να σπείρει τα ζιζάνια της αμφιβολίας και να υπονομεύσει όρους και όρια σε μια προσπάθεια να απελευθερώσει τη γραφή από τα δεσμό του ψυχολογισμού και του εμπειρισμού. Αυτή είναι μια σύνθετη και περιπετειώδης ιστορία που ανήκει βέβαια

94 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

στο παρελθόν, αλλά εξακολουθεί να επηρεάζει με εναυσματικό τρόπο (όπως κάθε σημαίνουσα παράδοση) το λόγο του εκάστοτε «σήμερα». Δεν είναι της ώρας να μιλήσουμε λεπτομερώς για τις συνέπειες. Ενδιαφέρει εδώ μόνον η έννοια της «γραφής», μέσα στην οποία έλιωσαν πολλές παλιές διακρίσεις των ειδών και πίσω από την οποία οχυρώθηκαν πολλοί γραφιάδες που δεν ήθελαν να ακολουθήσουν κά­ ποια ορθόδοξη νραμμή, αλλά να αφεθούν ελεύθεροι να αλωνίσουν ανάμεσα σε φιλοσο­ φία και λογοτεχνία, κοινωνιολογία και ιστορία, ανθρωπολογία και πολιτική επιστήμη, ρητο­ ρική και κριτική, στοχασμό και φαντασία. Η «γραφή» πρόσφερε μια εύκολη και κατανοητή συνεκδοχή για την υπέρβαση των ορίων και για την άρνηση υποταγής σε τυπολογίες που ήθελε να επιβάλει το -πανεπιστημιακό κυρίως- κατεστημένο του πνεύματος· έγινε η χοά­ νη μέσα στην οποία ο λόγος διυλίστηκε για να ξαναπλαστεί ιδιοφυώς από εκείνους (τους λίγους) που είχαν την έμπνευση και την οξύνοια να μην ξεμείνουν στην πολεμική αλλά να προχωρήσουν τολμηρά στον καινούριο δρόμο και να αποδείξουν πόσο ευεργετική υπήρ­ ξε, για τις πρωτοποριακές μορφές λόγου, η έννοια της γραφής, η έννοια, με άλλα λόγια, που τους απελευθέρωσε από τις αγκυλώσεις της θεσμικής συμμόρφωσης. Στην Ελλάδα κάπου η προσπάθεια ξέμεινε μεσοστρατίς και η συζήτηση ή δεν έγινε ή ό­ ταν έγινε πήρε στραβό δρόμο, χωρίς καμιά ουσιαστική συνέπεια για το θεσμό και τους γραφιάδες. Αν έτσι είναι τα πράγματα, τότε πώς διαβάζει κανείς ένα συγγραφέα που υ­ περασπίζεται στην πράξη μια διευρυμένη έννοια της γραφής η οποία, ακόμη και παρά τη θέλησή του, επικυρώνει τη θεωρητική προϊστορία της και υπερασπίζεται τον αυθαίρετο προσανατολισμό της; Πού εντάσσει και πώς εξετάζει κανείς ένα έργο το οποίο τίθεται έ­ ναντι της κρίσεως ως «γραφή» και όχι ως «επιστήμη», «φιλοσοφία», «κριτική» ή «λογοτε­ χνία»; Τι είδους γραφιάς είναι αυτός ο συγγραφέας; Αυτός ο «αυτοδάπανος άνθρωπος», κατά τη σοφή ρήση του Γιάννη Σκαρίμπα; Πράγματι οι Φιλισταίοι του πολιτισμού δεν τρέφουν ιδιαίτερη εκτίμηση για τους γραφιά­ δες, για τους χειρώνακτες του λόγου, που αποφεύγουν τις εντάξεις και σιχαίνονται τις εξειδικεύσεις, για εκείνους τους εραστές της γραφής που δε θέλουν να επιλέξουν ανάμε­ σα σε επιστήμη, στοχασμό και τέχνη, για τους σοφιστές που επιμένουν να αρνούνται την ορθολογική αυστηρότητα ή το θετικιστικό εμπειρισμό ή την εξεζητημένη ωραιογραφία των λογοτεχνιζόντων. Πρόκειται για μια αντίσταση στους απόλυτους διαχωρισμούς, για μια άρνηση της ορθογραφίας και της ορθοδοξίας, για μια προσωπική αίρεση που τραβά το δικό της δρόμο, πεισματικά, μονόχνοτα, καβουρηδόν. Αίρεση που, για να θυμηθούμε τον Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο, αρνείται «την απαραλλαξίαν, το αμετάθετον, το μονόμορφον, το στερεότυπον». Ο γραφιάς δεν είναι συγγραφέας αλλά μανιακός της αιρετικής πορεί­ ας, καραβοτσακισμένος πιστός του λόγου, λοξός ρήτορας, περιπλανώμενος, αναζητώ­ ντας ένα αραξοβόλι ακατανόητο και αγεωγράφητο, είναι αυτός που ξέρει καλά τη γραφή, μέσα έξω, αλλά κάθε φορά θέλει να την ανακαλύψει και να την κατακτήσει εκ νέου, σαν μια καινούρια ήπειρο. Στο βάθος των γραμμάτων δεν περιμένει τίποτε, ακόμη και η α­ πόρριψή του από τους ειδικούς ξέρει ότι δεν ανοίγει την οδό της σωτηρίας. Δε φοβάται και δεν ελπίζει. Προτιμά να μάχεται σαν παράσιτο παρά σαν κύριος, να κηρύττει σαν παρείσακτος και όχι σαν οικοδεσπότης. Ο γραφιάς είναι καχύποπτος με τις μορφές, τα εί­ δη, τις διακρίσεις, τις ταξινομήσεις, γι' αυτό και η μορφή που του ταιριάζει καλύτερα, για να θυμηθούμε τον Αντόρνο, είναι το «δοκίμιο». Ιδού λοιπόν τι μπορεί να είναι ένας γραφιάς. Αιρετικός της γραφής, γοητευμένος με τις παραλλάξεις του λόγου που στεγάζει η υβριδική μορφή, το μπάσταρδο είδος του δοκιμί­ ου. Εκεί ενδιαιτώνται οι απολαύσεις της σκέψης και του ύφους, αλλά ελλοχεύουν και οι ύπουλοι κίνδυνοι της αυτοπάθειας και της κυνικής σοφιστείας. Τι είναι όμως το «δοκΓ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 95

μιο», αυτή η παράδοξη γραφή που δεν ανήκει πουθενά και όμως θυμίζει τα πάντα; Οι α­ παντήσεις πολλές, καμιά ωστόσο δε συναγωνίζεται, σε οξύνοια και πρωτοτυπία, το κλα­ σικό κείμενο του Αντόρνο Το δοκίμιο ως φόρμα (Der Essay als Form, 1958). Ας μαζέ­ ψουμε λίγα ψιχία από αυτό το πλούσιο τραπέζι λεπτού στοχασμού για την παρούσα χρεία. Το δοκίμιο, κατά την αντόρνειο θεώρηση, υπερασπίζεται την ασυνέχεια, την αποσπασμα­ τικότητα και την παρέκκλιση με προγραμματικό τρόπο, γιατί αντιτίθεται σε κρατούσες νόρμες, ευρείας αποδοχής, που εμπεδώνουν μεθοδικά στο συλλογικό υποσυνείδητο, μέσω του θεσμικού εμποτισμού, το εννοιολογικό σύστημα που αναπτύσσεται με το πρόταγμα της ολότητας, της συνέχειας και της κανονικότητας. Βέβαια, αυτή η «έκθεση» στα σταυροδρόμια της αφρούρητης γραφής και η πνευματική εμπειρία της διαθεσιμότητας του στοχασμού και της ετοιμότητας του κριτικού λόγου καθιστά το δοκιμιακό γραφιά ευά­ λωτο σε κάθε είδους επίθεση και υπονόμευση. Αφού δε διαθέτει την ασφάλεια της συ­ ντεχνίας και τη στήριξη της νόρμας, κινδυνεύει κάθε στιγμή να βρεθεί στο σημείο μηδέν, εκεί όπου όλα μπορούν να συμβούν, από την προσωρινή αποθέωση έως την αδόκητη καταβαράθρωση. Με το δοκίμιο μπορείς να αναγνωριστείς από όλους, αλλά δεν ανήκεις πουθενά, κανείς δε γνωρίζει τι είναι αυτό που κάνεις: λογοτεχνία, κριτική, φιλοσοφία, επιστήμη, ιστοριο­ γραφία, αυτοβιογραφία, όλα είναι πιθανά, κάθε σύμμειξη και κάθε μπόλιασμα. Συνεπώς κανένα καταφύγιο δε σε καλοδέχεται ανέφελα, καμιά υποστήριξη δεν είναι άνευ όρων. Ανήκεις οτη στοά του ενός, στην ενορία του ψωριάρη. Όταν οι άλλοι διαλέγουν την ασφά­ λεια της μεθόδου, εσύ βολοδέρνεις με μαγικά και πειράματα, όταν τα τσογλάνια της κουλτουρεπικοινωνίας ταλαιπωρούν τη γραφή, εσύ πολιορκείς την κριτική σκέψη σαν δαρμένο σκυλί. Το δοκίμιο αποφεύγει τις προκείμενες και τις επαγωγές, έχει πάντα έτοι­ μη τη δυσπιστία για τα καθιερωμένα, θάλλει στο περιβάλλον της γόνιμης θεωρίας και στην ατμόσφαιρα της εμμεσότητας που τροφοδοτεί τις μαγγανείες της σοφιστικής. Δεν προτείνει περιποιημένες ερμηνείες, αφηγείται τις λειψές απόπειρες για κατανόηση και σκηνοθετεί, με σοφιστική πανουργία, επικοινωνιακές καταστάσεις που αποσκοπούν στην πειθώ, στη γοητεία, στην αποπλάνηση. Το δοκίμιο προωθεί την αμφισημία, το συνειρμό, την αλληλουχία, την εκτροπή. Είναι μια δοκιμή στον πλάγιο λόγο. Μια άσκηση στην πα­ ραλλαγή και στον υπαινιγμό. Ο Αντόρνο έχει δίκιο. Ο γραφιάς του δοκιμίου ανήκει στο εκλεκτό είδος του homme des lettres, είδος που σήμερα είναι πια υπό εξαφάνιση και χρήζει ιδιαίτερης και επείγουσας προστασίας. Το ερώτημα είναι: από ποιους; Από εκείνους που τον αποκλείουν και τον περιφρονούν ως παραδοξολόγο και ελαφρογράφο; Από τη σοβαρή περιωπή της σκέψης και της επιστήμης που θεωρεί το ανορθόγραφο δοκίμιο γύμνασμα του περιθωρίου, που ενδιαφέρει μόνο τους κοσμικούς και τους πληβείους της κουλτούρας, μια causerie που απευθύνεται στους ντιλετάντηδες της γραφής και της ανάγνωσης; Σε λίγα χρόνια είναι μάλλον βέβαιο ότι το είδος που παλαιά ονομαζόταν «άνθρωπος των γραμμάτων» θα είναι εξωτικό φαινόμενο. Ο αφανισμός του θα στερήσει από το δημόσιο λόγο μια εμπειρία σκέψης και μια συμπεριφορά λόγου που συνδύαζε την άρνηση της μεθόδου, την απρο­ σχημάτιστη οικειοποίηση του έργου των άλλων για να υφανθεί μια ριζικά διαφορετική γραφή, την περιπέτεια της τυχαίας αναζήτησης και το παιχνίδι του λόγου, στο οποίο συ­ μπράττουν η στιγμιαία έκλαμψη, το απροσδόκητο επιχείρημα και η απολαυστική τροπή της σκέψης. Ο γραφιάς για τον οποίο μιλάμε αγαπά να ψάχνει στο λαβύρινθο της γραφής, να χάνεται σε απάτητα μονοπάτια, σε ένα ταξίδι που δε θέλει να ολοκληρώσει μια πορεία, αλλά να ξεχωρίσει μια μοναδική, πολύτιμη στιγμή. Ο ανορθογράφος γραφιάς, ακόμη περισσότερο,

96 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

έχει ματιά μακρινή και μυστήρια, προσηλωμένη στη δύσκολη αναγνώριση της άλλης πλευ­ ράς των πραγμάτων, της πλευράς που ξεπερνά την προσδοκία του αναγνώστη και τις συμ­ βάσεις της κοινωνικής συνήθειας. Μανιακός καθώς είναι με το παιχνίδι της γραφής και της σκέψης (σε αδιαχώριστη συνύπαρξη και συνέργεια) έχει μάθει καλά πότε να κρύβεται και πότε να φανερώνεται, πότε να επιτίθεται και πότε να αποσύρεται, πώς να στήνει παγί­ δες, πού να παρουσιάζεται δίβουλος και δίγνωμος, πώς να μπλοφάρει και πότε να εξομο­ λογείται, με άλλα λόγια ξέρει καλά τις σοφιστικές στρατηγικές, κατέχει επαρκώς τη θυμο­ σοφία του πλαγίου λόγου, δηλαδή της γραφής που πάντα ξεγλιστρά και λέει τα πιο σήμα ντικά πράγματα με έναν ανεπαίσθητο τρόπο, αφήνοντας αφορμές που, αν τις πιάσει κα­ νείς, ανακαλύπτει ότι αυτό που λέγεται είναι πολύ λιγότερο από αυτό που εννοείται. Δίνεται, με τις σκόρπιες αυτές σκέψεις, αδρά, το σχήμα ενός λόγου που κινείται στο πε­ δίο του δοκιμίου και προσπορίζει, από την άξια παράδοσή του, υλικό για τη μορφή της φράσης του. Η γνώση που αποκτιέται από τη διαδικασία του διαλόγου με τα κορυφαία κείμενα, πέρα από το δισάκι της πολυμάθειας, γεμίζει και τον μπαξέ της γραφής με όλα τα παράξενα και τα άγνωστα του πολιτισμού. Γίνεται έμπειρη στην καλή ισορροπία του ε­ πιχειρήματος, οτην ευφυολόγο παράκαμψη και στον καίριο αφορισμό. Έτσι το δοκίμιο, δένοντας λόγο και γνώση, οτο βάδισμα της γραφής, γίνεται, με τη σειρά του, αιχμηρό και ευφάνταστο, προσκαλώντας τον αναγνώστη σε μια διαδρομή που δεν πρόκειται να τον αφήσει ποτέ αλώβητο. Σε αυτές τις συνθήκες η επιδίωξη του ύφους δεν είναι αυτο­ σκοπός, γίνεται στημόνι στο υφάδι της πνευματικής εμπειρίας που υποστυλώνει την ανά­ δειξη του στοχασμού κατά την πολιορκία των υπό εξέταση ζητημάτων η μορφή αναδεικνύεται από την ανάγκη της σκέψης να αποτυπώσει τα ίχνη της περιπλάνησής της στον κόσμο της βιο-θεωρίας. Ο γραφιάς, βέβαια, που φουρνίζει τέτοια γραφή σπάνια μένει πιστός σε έτοιμα καλούπια ή πρότυπα. Ο δοκιμιακός του λόγος συχνά εκτρέπεται ή παρεκτρέπεται, άλλοτε γέρνει προς τη λογοτεχνία ή τη γραφική αυτοβιογραφία. Σε ορισμένες περιπτώσεις εξοκέλλει στον αυτοσαρκασμό ή στην αυτοεκμηδένιση, αραιά και πού ενδίδει και στις σειρήνες της δημοσιογραφίας. Συνήθως όμως, αν ανήκει στους καλούς μάστορες του είδους, ξέρει να κρατά σωστό λογαριασμό και να φέρνει το δοκίμιο στα μέτρα του. Ακόμη και στις δύ­ σκολες στιγμές τον σώζει το μεράκι και η πείρα του. Έχει μάθει καλά να τα φέρνει βόλτα με τη γραφή. Οι εξαιρετικές στιγμές ωστόοο, εκεί που αποδεικνύεται η τέχνη και η γνώ­ ση του, είναι εκείνες που παίρνει το ρίσκο της ανορθογραφίας του και, παρά τις εναντιώ­ σεις των πάσης φύσεως ορθοδόξων, προκαλεί με έναν τρόπο ταυτόχρονα ήπιο και υπο­ νομευτικό. Η μοναξιά αυτής της ανορθογραφίας είναι το μεγάλο στοίχημα με το κοινό του: να βρει πρόθυμα αφτιά που θα μπορέσουν να κατανοήσουν τη διαφορά της γρα­ φής, το αλλότριο της σκέψης, την αντικανονικότητα της θεώρησης. Επειδή ένας τέτοιος γραφιάς φοβάται μήπως και εκπέσει στο κοινότοπο, καταφεύγει συνήθως στον πλάγιο λόγο, στη σοφιστική των θολών νερών, για να υπερασπιστεί, με το πάθος της ετερότη­ τας, την ισχύ του επιχειρήματός του. Σε όλα αυτά παραμένει πάντα έκθετος και χωρίς παρέα. Ο γραφιάς γράφει. Έχει αποφασίσει όμως να γράφει σε ένα είδος λόγου που του επιτρέ­ πει κάθε στιγμή να ισχυρίζεται ότι επιδιώκει κάτι διαφορετικό από αυτό που νομίζει ο α­ ναγνώστης. Έχει απόλυτη ανάγκη την ελευθερία της προσωπικής άρνησης. Το δοκίμιο του προσφέρει τη δυνατότητα να αντιτίθεται στο ίδιο το είδος που υπηρετεί, του επιτρέ­ πει ένα δημιουργικό χαμαιλεοντισμό. Ο γραφιάς γράφει έναντι όλων των άλλων ειδών, τα απομυζά και τα αποφεύγει, τα απολαμβάνει αλλά τα εγκαταλείπει. Δε διαθέτει μόνιμη στέγη, είναι πάντα εν κινήσει, ενδιαφέρεται κάθε φορά για τη μοναδικότητα του στιγμιαί­

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 97

ου, για την αποκαλυπτική δύναμη του επιμέρους. Ανάλογα με τις συνθήκες μπορεί να ακρνιδιάοει ή να παρηγορήσει, να γίνει παραβάτης ή ψυχαγωγός, θα ήθελε να είναι πιο διεισδυτικός από το φιλόσοφο χωρίς να κάνει φιλοσοφία, πιο γοητευτικός από το λογοτέ­ χνη χωρίς να γράψει λογοτεχνία, και πιο ενδιαφέρων από τον επιστήμονα χωρίς να αφοσιωθεί στην επιστήμη. Όταν το πείραμα επιτύχει, έχουμε εκείνες τις κορυφώσεις λόγου που μοιάζουν με μικρές πολύτιμες οάσεις στην απέραντη έρημο της γραφής, αν αποτύχει, χάνει από παντού, το κείμενο παραπαίει χωρίς προσανατολισμό, η ρητορική της γρα­ φής ναρκισσεύεται και η ευκολία αντικαθιστά την επινοηματικότητα. Ο γραφιάς γράφει. Δε θέλει όμως απλώς τη χρήση της γραφής. Ούτε αρκείται στο καλό ύφος. Αυτό που επιδιώκει ξεπερνά την ορθότητα και την καλλιέπεια, θέλει να κατακτή­ σει το δικό του λόγο και να συνάψει μια ιερή συμμαχία ανάμεσα στη σκέψη και την εκφο­ ρά της. Δεν μπορεί να διαχωρίσει το νόημα από τη μορφή, δεν πιστεύει στο ένα χωρίς το άλλο. Γι' αυτό καταλήγει στην ανορθογραφία. Είναι ο μόνος τρόπος να διασφαλίσει το λό­ γο της ετερότητας, το λόγο δηλαδή που θέλει να ξεπερνά και τον ίδιο του τον εαυτό. Αναγκάζεται τότε εκ των πραγμάτων να βυθιστεί στο δάσος της γλώσσας, να παλέψει με τα φαντάσματά της και να αναζητήσει, επίμονα, βασανιστικά, ανυποχώρητα, όχι την «τέ­ λεια» αλλά την «αδύνατη» μορφή. Η αναγκαία ουτοπία του γραφιά κρύβεται στις αποζη­ μιώσεις του ανέφικτου: στα δίφορα αποσπάσματα (ωραία και προκλητικά συνάμα) που μπορεί να αφήσει η μάχη για την κατοχύρωση της ματιάς του στους λειμώνες του λόγου.

0 γραφιάς είναι ο ηδονικός της ρητορικής που αντιλαμβάνεται την πορεία του στη γλώσ­ σα πότε σαν ιχνευτής, πότε σαν κυνηγός και πότε σαν ποιμένας. Στην υπόθεση εργασίας που βασίζεται στο αδύνατο της γλώσσας θεμελιώνει τις τροπές της σκέψης του και στη­ ρίζει τις σκαλωσιές της γνώσης του. Το αδύνατο της γλώσσας ορίζει το ημιτελές του έρ­ γου. Τα αποκόμματα αυτής της ανορθόγραφης γραφής υποδεικνύουν ότι κανένα νόημα δεν είναι οριστικό και καμιά γνώση δεν έχει τέλος. Η σκέψη αυτής της ανορθόδοξης πο­ ρείας προτείνει μικρές αλλά οδυνηρές αμφισβητήσεις: της αλήθειας, της βεβαιότητας, της κρίσης, του ορθού λόγου. Είναι αλεπού, γι' αυτό και διατρέχει μεγάλους κινδύνους. Όπως έλεγε ο Αρχίλοχος, η αλε­ πού ξέρει πολλά αλλά ο σκαντζόχοιρος ένα και σημαντικό. Η αλεπού πάει ακόμη και στο παζάρι, κυρίως στο παζάρι, γιατί εκεί την περιμένει η μεγάλη απόλαυση της παράβασης αλλά και ο κίνδυνος του αφανισμού. Κινδυνεύει επίσης και από κάτι άλλο: να μετατρέψει την αδυσώπητη, μολονότι συνήθως έμμεση, κριτική των άλλων σε δική της εύκολη δικαί­ ωση- να προσφύγει στην επιδέξια ελαφρότητα, να ενδώσει στον εντυπωσιασμό της ταχυ­ δακτυλουργικής σοφιστικής, για να εγείρει υποψίες έναντι της συμβατικής γνώσης και της πλαστής σκέψης. Ο πλάγιος λόγος τότε, από σοφή στρατηγική, μπορεί να μετατραπεί σε εκκωφαντικό κατήφορο, όπου η επίδειξη είναι πιο σημαντική από την ανάδειξη. Οπότε και το επιχείρημα αποσιωπά τα περσινά ξινά σταφύλια. Εντούτοις, χωρίς κίνδυνο δεν προχω­ ρεί κανείς, δεν μπορεί, όπως ισχυρίζεται ο Αλεξανδρινός, να «αναπτυχθή ενάρετα στην γνώσι». Μόνο εκεί ο γραφιάς βρίσκει, αν γλιτώσει τελικά, την καλή του ώρα. Ο φιλομαθής αναγνώστης πιθανώς να αναρωτιέται, καθώς διαβάζει τούτο το κατεβατό για τη σοφιστική του πλαγίου λόγου, αν υπάρχει ένα παράδειγμα ή έστω αν θα μπορούσε το κείμενο αυτό να απευθυνθεί κάπου ή σε κάποιον. Δεν είναι βέβαιο ότι θα βοηθούσε κάτι τέτοιο. Είναι καλύτερα τα κείμενα να μη χάνουν τη γενικότερη διαθεσιμότητά τους. Ένα πάντως είναι βέβαιο: ότι δε θα γραφόταν, αν δεν ήθελε να διαβαστεί, πρωτίστως, ως μικρό σχόλιο για την αφθονία της δοκιμιακής γραφής του Κωστή Παπαγιώργη, του ανορθογράφου γραφιά που επιμένει, με κορυφώσεις και κατακρημνίσεις, ακόμη κι αν δεν έχει εντέλει νόημα, να ψάχνει «την πέμπτη πλευρά του τετραγώνου», m

98 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

αφιέρωμα του δημητρη

ΚΑΡΑΜΠΕΛΑ Εικοσάχρονοι ονειροπόλοι ενός νεύματος που θα μας χά­

ριζε -ίσ ω ς κάποτε...- την υπέρτατη ποιητική ευδαιμονία- μελλόνυμφοι μιας ανοιξιάτι­ κης Μούσας που προς το παρόν οργάνωνε απλώς τη βιβλιοθήκη και τη δισκοθήκη μας- νεοσύλλεκτοι μιας ουτοπικής πατρίδας που αντιστεκόταν στο χαρωπό μεταμο­ ντέρνο κυνισμό, ενώ οι συνομήλικοί μας απολάμβαναν γεμάτοι έξαψη την αισθητικοποίηση της βίας στα χέρια του Ταραντίνο ή του Χάνιμπαλ Λέκτερ - ήταν αδύνατον, τα φθινοπωρινά εκείνα απογεύματα του 1 99 3 , κατεβαίνοντας ο καθένας χωριστά τα σκαλοπάτια της «Πολιτείας» και παρατηρώντας πάνω στον πάγκο με τις καινούριες εκδόσεις ένα λεπτό, παραλληλόγραμμο τόμο με μια παρισινή φωτογραφία του Χρή­ στου Βακαλόπουλου στο εξώφυλλο - ήταν αδύνατον να φανταστούμε πως με τον α­ ποστολέα του τρυφερού αποχαιρετισμού του τίτλου -Γεια σου, Ασημάκη- θα συνά­ πταμε -μέσω του έργου του- ιδιότυπους δεσμούς πατρικής πνευματικής χειραγώγη-

Δέκα χρόνια Παπαγιώργης σης σ' έναν κόσμο που θα έθετε εν κινδύνω όλες τις αφοσιώσεις της ύστερης εφηβείας μας. Δύο ώρες αργότερα, μέ­ σα σε λεωφορεία ή στον ηλεκτρικό, α­ π οκομμ ένοι απ' τον υπόλοιπο κόσμο που στριμωχνόταν γύρω μας, ο καθένας μας σε διαφορετικό βαγόνι και προς α­ ντίθετη κατεύθυνση, αλλά όλοι μαζί στο ίδιο βιβλίο, στον ίδ ιο πνευματικό τόπο όπου ξαναζωντάνευαν κομμάτια απ' τη ζωή και τα βιβλία του Χρήστου, καθηλω­ νόμασταν από ένα απαράμιλλο ύφος που μετέτρεπε τις πιο καθημερινές σκέ­ ψεις σε πολύπειρες εστίες νοήματος και κατέγραφε με μια πυκνή θλίψη την αναμέ­ τρηση της εσωτερικής ζω ής με το φάσμα της απώλειας. Σε μια εποχή που μπορού­ σαμε ακόμα να καταπίνουμε χιλιά δες σελίδες ανούσιας, κουφιοκέφαλης πεζογρα­ φίας, κρίνοντας, επιδοκιμάζοντας ή αποδοκιμάζοντας, διυλίζοντας με οξύνοια όλο αυτό τον κενό αέρα, βρισκόμασταν άθελά μας κυριευμένοι από μια δεινή συγγραφική φωνή που φαινόταν ν' απευθύνεται σε ό,τι ουσιωδέστερο αγνοούσαμε. Έτσι, την επόμενη δεκαετία τα βιβλία του Κ. Παπαγιώργη θα γίνονταν ένας απ' τους ελάχιστους τόπους συνάντησής μας, και μάλιστα σε περιοχές τόσο απομακρυσμένες μεταξύ τους όσο ο Νίτσε, ο Παπαδιαμάντης κι ο Όμηρος, ο Χέγκελ κι ο Κανέλλος Δεληγιάννης. Ήδη, τα Χριστούγεννα του 1993, το Περί μέθης, το Σιαμαία κι ετεροθαλή, το Ίμερος και κλινοπάλη και το Κόκκινη αλεπού είχαν εγκατασταθεί πάνω στα γρα­ φεία μας, αλλά η πρώτη ανάγνωσή τους, αποσπασματική κι ανερμάτιστη, εξακολου­ θούσε ν' αναζητά, στα πρώτα σποραδικά της ξεφυλλίσματα, τον κόσμο που μας είχε γοητεύσει πίσω απ' τις γραμμές του Γεια σου, Ασημάκη. Διατρέχαμε τα κείμενα ως α­

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 99

κούσιο χρονικό μιας μυθικής αθηναϊκής ζωής που ανθούσε οτα στενά των Εξαρχείων και τα μπαρ της Καλλιδρομίου, διεκδικώντας μας απ' τις μέχρι τότε πνευματικές μας λογοδοσίες. Οι ακατανόητοι φιλοσοφικοί γόρδιοι δεσμοί, οι βαθιές ανθρωπολογικές παρατηρήσεις που υπερέβαιναν τόσο τη φαινομενολογία όσο και την ψυχαναλυτική ερμηνευτική, οι εγκάρδιες συνομιλίες με τα ήθη λογοτεχνικών ηρώων δεν ήταν παρά η μουσική υπόκρουση μιας δικής μας προσωπικής ανάγνωσης, που μας φαινόταν πλήρης, οριστική και αδιαπραγμάτευτη. Ασφαλώς, υπάρχουν πολλών ειδών μυθοποιήσεις. Η δική μας δεν είχε να κάνει τόσο με την τρέχουσα αντίληψη που είχε αρχίσει ν' αποδίδει στον Κ. Παπαγιώργη τα χαρα­ κτηριστικά μιας οιονεί «μυθικής» μορφής της λογοτεχνικής συντεχνίας, στο βαθμό που η ζωή του ερέθιζε εξίσου το ενδιαφέρον με το έργο του, χάρη σε μια εξομολογητική απογύμνωση, στην τρυφερή απολογία της παραβατικής συμπεριφοράς, στην ψυχή τε και σώματι περιδιάβαση σε χώρους της αγοράς -μπαρ, ταβέρνες, γήπεδα και σκυλάδικα- που ο κόσμος των γραμμάτων απέφευγε ή περιφρονούσε. Ενώ όμως (θα κατανοούσαμε αργότερα) τα βιβλία του Κ. Παπαγιώργη είναι διεργασίες αποχαι­ ρετισμών κι αποχωρισμών, πολλοί αναγνώστες του, μαζί με τη συνήθη δημοσιογρα­ φία των κυριακάτικων πολιτιστικών ενθέτων, εγκλωβίστηκαν σύντομα στην εξύμνηση της συναίρεσης αλκόολ και φιλοσοφίας, ενός «ήρεμου μηδενισμού», και μιας «κυνι-

κής», «αφ1υψηλού αντιμετώπισης της ανθρώπινης αγωνίας», αισθητικοποιώντας για λογαριασμό τους τη ζωή που εκείνος άφηνε κάθε φορά πίσω του χάρη στην ομοιοπα­ θητική βάσανο της γραφής. Ούτως ή άλλως, εμείς δεν μπορούσαμε να προσποιηθούμε για πολύ ότι πιστεύουμε στη μέθη, στα βίαια γλέντια και στην παράδοση στην πυρά των παθών. Δεν αντέχουμε και πολύ το ποτό, αποφεύγουμε τις πρόσωπο με πρόσωπο ρήξεις και προκλήσεις και τα ξενύχτια μας είναι συνήθως προγραμματισμένα, μπροστά στο βίντεο ή σε σπίτια, ό­ που παίζουμε επίμονα, μέχρι τελικής πτώσεως, παραλλαγές παιχνιδιών της Άπω Ανα­ τολής με ερωταποκρίσεις, προσπαθώντας να μαντέψουμε ο καθένας την ταυτότητα του άλλου, και τη δική του. Γι’ αυτό και πολύ γρήγορα γιατρευτήκαμε απ' την παιδική ασθένεια της ταύτισης και της συνακόλουθης μίμησης, και γίναμε η πρώτη ηλικιακά γενιά που αναγνώρισε στον Κ. Παπαγιώργη μια πατρική μορφή τόσο ισχυρή, ώστε ν' αγαπηθεί και να διαβαστεί ως επίλεκτο κομμάτι του σύγχρονου λογοτεχνικού κανόνα, ανεξάρτητα απ' το πνευματικό, ψυχικό και συντροφικό υπέδαφος που τη γέννησε. Το πρώτο μας βήμα προς αυτή την κατεύθυνση ήρθε με την υποψία πως τα δοκίμιά του δεν μπορούν ν' αναχθούν εύκολα στα στερεότυπα ούτε της εγχώριας ή εισαγόμενης λο­ γοτεχνικής ζωής ούτε του πνευματικού κλίματος των Παρισίων και της μεταδικτατορικής Αθήνας. Μπαίνοντας σήμερα σ' ένα οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο και βλέποντας τη σειρά των βιβλίων του -δεκαέξι παραλληλόγραμμους τόμους (εξαιρώντας τις πρωτόλειες μελέτες για τον Χάιντεγκερ, τη Βίβλο και τον Καστοριάδη) εκτεινόμενους ήδη σε πε­ ρίπου τρεισήμισι χιλιάδες σελίδες— να στέκονται στα ράφια, υποψιάζεσαι την αναστάτω­ ση που προξενούν στις βιβλιοθηκονομικές ταξινομήσεις. Πού κατατάσσονται άραγε; Στη φιλοσοφία, τις μελέτες ή την πεζογραφία; Όλα μαζί, ως έργα του ίδιου ανθρώπου ή α­ νάλογα με το θέμα τους - ένα στις ομηρικές, άλλο στις παπαδιαμαντικές, ένα τρίτο στις ιστορικές σπουδές; Αισθάνεσαι την αμηχανία να δένει τα χέρια των βιβλιοπωλών και διαπιστώνεις πως ο καθένας τους ακολούθησε διαφορετική λύση. Αυτή η αμηχανία ό­ μως είναι η ταυτότητά τους: η αδυναμία τους να ενσωματωθούν στον ομογενοηοιημένο λόγο που τα περικυκλώνει, τον κόσμο των ιδεολογιών και των βεβαιοτήτων, και το ισό­ βιο ρίγος τους μπροστά στη συντριπτική εμπειρία της πραγματικότητας. Αμηχανία των

100 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

βιβλίων, που μοιάζει με την ανησυχία που τελικά νιώσαμε κι οι ίδιοι, όταν πια σκύψαμε πραγματικά πάνω τους. Ήδη, οι πρώτες σελίδες του Γεια σου, Ασημάκη -μεταφερμέ­ νες, σαν από κάποιο άλλο, υποψήφιο γραπτό εν είδει προλόγου στον αποχαιρετισμό του Βακαλόπουλου- είναι ένας θερμός στοχαομός πάνω στην απουσία: η μοίρα ξεγνέθει το υφαντό της καθημερινότητας, των συζητήσεων και των συγκινήσεων που είχαν ζήσει μαζί. Στο Περί μέθης, πλέον, το ύφος κλυδωνίζεται στο ρυθμό της πτώσης και του θανάτου. Το κύμα μιας αμετάκλητης ματαίωσης που πλημμυρίζει τις σελίδες του βι­ βλίου αντανακλά, άραγε, τον εμποτισμό του με το χαϊντεγκεριανό στοχασμό - ή μήπως είναι απότοκος της δυσοίωνης υποψίας του συγγραφέα πως οι τίτλοι του τέλους της ζω­ ής του έχουν αρχίσει να πέφτουν; Η επαφή με την επίγνωση του θανάτου είναι τόσο ι­ σχυρή, κυριολεκτική κι αμεταρσίωτη, που σου μεταδίδει μια ανατριχίλα στη σπονδυλική στήλη, φόβο, κι ακόμα στιγμιαία αποκοπή απ' το σώμα της γλώσσας και της γραφής. Αλλά η ριζικότητα αυτής της επίγνωσης συνιστά και το βαθύτερο επιχείρημα του βιβλί­ ου. 0 μεθυσμένος του Κ. Παπαγιώργη δεν πίνει επειδή σπαράσσεται από σκοτεινές ψυ­ χικές συγκρούσεις - ούτε, εξάλλου, το βαθύτερο νόημα της μέθης ανάγεται στη βακχι­ κή παραφορά, τη μαιναδική μανία και την εκστατική σύνδεση με το υπερβατικό. Ο οί­ νος είναι τα διαπιστευτήρια του ανθρώπου που δεν έχει, σήμερα πια, καμιά μεταφυσική παρηγοριά, που αρνείται κάθε υπερβατικότητα. Το Περί μέθης είναι δοκίμιο μεταφυσι­ κό, και η μέθη μετωνυμία της αθεΐας, της πνευματικής ορφάνιας, της θνητότητας. Πρό­ κειται ακριβώς για την κατάσταση του φθαρτού, ρημαγμένου και θνητού ανθρώπου που δεν μπορεί ν' ανεχτεί ο πλατωνισμός, γι' αυτό και της επιφυλάσσει μια κάθετη καταδί­ κη. Βροτός που τριγυρίζει «ισόβια σκυμμένος» προς το χώμα και τη γη, σ' έναν κόσμο «σαν το δικό μας, από τον οποίο έχουν αποχωρήσει οριστικά πια οι θεοί», ο μεθυσμέ­ νος καταγγέλλει άθελά του μια κοινωνία που ζει σε μια κατασκευασμένη συλλογική «ευ­ τυχία», στη λήθη του είναι και του θανάτου - κι ο συγγραφέας φέρνει το δυτικό πολιτι­ σμό αντιμέτωπο με το έσχατο όλων των ανθρώπινων ερωτημάτων, προς το οποίο κλιμα­ κώνεται, συνοψίζοντας προσωπικό και καθολικό δράμα, και χωρίς ίχνος θανατοληψίας, το τελευταίο κεφάλαιο, με μια ανάσα μείζονος πνοής που διαχέεται σ' ολόκληρο το βι­ βλίο: «Πας ώσπερ άρτι γεγονώς εκ του ζην απέρχεται. Καθένας -μωρό ή υηέργηρο μω­

ρ ό- πεθαίνει σα να γεννήθηκε χτες. Μέσα στις ρυτίδες του είναι χθεσινό αυγό. Και σαν αυγό θα σπάσει πάνω στην πέτρα του χρόνου...» Η αντιπαράθεση, ακριβώς, με τα πλατωνικά θεμέλια της δυτικής μεταφυσικής είναι ο ρυθμός που συνέχει τα επόμενα δοκίμιά του. Διατρέχοντας όλους τους «πολυθρύλη­

τους χωρισμούς» (αισθητό-νοητό, έλλογο-άλογο, εντεύθεν-επέκεινα), θα μιλήσει πά­ ντοτε απ' τη σκοπιά του ενθάδε, όχι του επέκεινα- του σώματος, όχι της ψυχής- των παθών, όχι της διάνοιας- της θνητότητας, όχι της αθανασίας- της ιστορίας, όχι του θεού. Στο Ίμερος και κλινοπάλη ο έρωτας βιώνεται ω ς πάθος ζηλοτυπίας, σέρνεται στο χώμα, δαγκώνει την ουρά του και δηλητηριάζεται μόνος του, μακριά από κάθε εξιδανίκευση και μεταρσίωση, από κάθε πλατωνισμό ο οποίος, αποστρεφόμενος τη φθαρτότητα και την υποκειμενικότητα της ομορφιάς, της στερεί το σώμα κι αναλαμ­ βάνει τη σωτηρία της. Γράφοντας απ' την πλευρά της ζωής, δηλαδή των παθών και των συναισθημάτων, στην Κόκκινη αλεπού ο άνθρωπος δε θυμίζει τίποτα από «φυτόν

ουράνιον» που κινείται προς το Αγαθό. Οι ανθρώπινες σχέσεις δεν είναι παρά ένα θέ­ ατρο πολέμου όπου μαίνονται ο φθόνος, ο ανταγωνισμός, οι λυκοφιλίες, οι κολακεί­ ες, οι συκοφαντίες και οι εκδικήσεις, και διόλου ένας τόπος αγάπης κι ανιδιοτέλειας. Η αγάπη μοιάζει, εξάλλου, υπεράνθρωπη αρετή, ενώ μόνο η συμπάθεια είναι εκείνη που «καλλιεργεί αυθορμήτως τη συνύπαρξη και την ομοίωση ή τη διαφορά με τους

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 101

άλλους» (Μυστικά της συμπάθειας). Στο Ζώντες και τεθνεώτες η θρησκεία δεν επι­ τρέπει στον άνθρωπο να πεθάνει, εηιφυλλάσσοντάς του μάλιστα τον τρόμο της κρίσεως και τη διαιώνιση της εξουσίας της και μετά θάνατον, κι όχι τη σωτηρία. Στην Ομη­

ρική μάχη αντικείμενο της αναζήτησης είναι η επαφή με το αρχέγονο, το μη εκπολιτι­ σμένο, το μη χαλιναγωγημένο απ' το ηθικό υπερεγώ. Η αρχαϊκή ψυχή ζούσε την ενό­ τητα πέραν των δεσμών της νοησιοκρατίας, και κυρίως πέραν των διχασμών ανάμεσα στα πάθη και το Λόγο, στη συνείδηση και το σκοτάδι των ενστίκτων - «όλες», επιμέ­ νει ο συγγραφέας, «ηλατωνικο-χριστιανικές διακρίσεις». Στον ομηρικό κόσμο, τον τό­ σο ξένο προς το νεότερο ανθρωπισμό, δεν υπάρχουν μεταφυσικοί χωρισμοί, αλλά δεν υπάρχει ούτε μεταφυσική παρηγοριά: μόλις φτάσει η στιγμή του θανάτου, οι θεοί αποσύρονται κι ο ήρωας μένει μόνος, αντιμέτωπος με τη μοίρα του. Η Ομηρική μάχη εμφορείται άραγε από κάποιο είδος νοσταλγίας για μια παρωχημένη εποχή, όπου κυ­ ριαρχούσαν οι αξίες του γένους, του αίματος και της φυλής -η «τιμή» των «πολιτι­ σμών εντροπής» (Ε. R. Dodds)- προτού συντελεστεί η εσωτερίκευση της ηθικής συ­ νείδησης και το άνοιγμα προς το Αγαθό- ή στο βάθος εικονογραφεί την παπαγιωργική αντίληψη για την ανθρώπινη φύση: φύση εξόριστη απ' την πλατωνική Πολιτεία, γε­ μάτη τραύματα και ισόβιες εντάσεις, «φυτόν έγγειον» που μάχεται τους συνανθρώ­ πους του και καθορίζεται κατεξοχήν απ' την ελευθερία της άρνησης, της διάλυσης, του διχασμού, του ανταγωνισμού και της βίας; Για το δοκιμιογράφο, το νόημα της αν­ θρώπινης ελευθερίας υφαίνεται μέσ' απ' την πάλη με τη σκοτεινή προοπτική, την άρ­ νηση και τη διάλυση - τη σχέση της, δηλαδή, με το κακό. Το κακό είναι, ακριβώς, η μόνη πηγή εξανθρωπισμού, γι' αυτό και δε θεραπεύεται απ' την ενοποιό οπτική του κοινού ήθους - εξού και το σημείο διαφοροποίησης των ηρώων του Ντοστογιέφσκι και του Παπαδιαμάντη, στους οποίους ο Κ. Παπαγιώργης θα αφιερώσει δύο απ' τα σημαντικότερα βιβλία του. Αυτός ο κόσμος δε μοιάζει σε τίποτα με τα όνειρα που τρέφουν εν εγρηγόρσει ηθικά κανονιστικά συστήματα, ποιητικές εσχατολογίες και φιλοσοφικοί δυϊσμοί. Πρόκειται για τον κόσμο του Πραγματικού, στον οποίο η σκέψη του δοκιμιογράφου είναι αφιε­ ρωμένη ολόψυχα. Η παπαγιωργική πνευματικότητα αναζητά την ιερότητα και την αξία της ζωής στο έδαφος της εμμένειας και της ιστορίας - προσωπικής και συλλογικής. Ο πνευματικός ασπασμός με τον οποίο κλείνει το Γ ζια σου, Ασημάκη δεν αφορά ένα μεταφυσικό εικονιζόμενο αλλά την ίδια τη νεοελληνική πραγματικότητα. «Ο Χρήστος

δεν μίλησε για απαγωγή εις Κύριον, δεν φιλοδόξησε να διακρίνει πάνω στο γυαλί του κόσμου το χνότο του θεού. Είρωνας ως τα τελευταία του, κυνικός, ρεαλιστής, ασπάστηκε πνευματικά -με τα χείλη που 'χε- την πραγματικότητά του: τον τόπο όπου έζησε». Η τελευταία φράση παραπέμπει υπόρρητα στην αρχετυπική ντοστογιέφσκική σκηνή, όπου ο Ρασκόλνικοφ πέφτει με τα γόνατα στη μέση μιας πλατείας της Πετρού­ πολης και φιλάει με πάθος το λιθόστρωτο: κίνηση μετάνοιας της διάνοιας, η οποία αποτίει φόρο τιμής στην πραγματικότητα του τόπου της, της σχέσης της με τη γη και με τους αδερφούς της. Αυτό το μόνο «άθεο» ή «πνευματικά ορφανό» σύγχρονο νεο­ ελληνικό έργο αποδεικνυόταν και εκείνο που έσκυβε κι ασπαζόταν «με τα χείλη που ’χε/», και με τη μεγαλύτερη θέρμη, το ζωντανό σώμα μας, την ιερότητα των δεσμών μας με τον κόσμο. Τα δοκίμια του Κ. Παπαγιώργη, για όλους όσοι είχαμε γαλουχηθεί με τη ναρκισσιστι­ κή νοσταλγία μιας «πνευματικής» ή «ουτοπικής» Ελλάδας, υπήρξαν ένα απ' τα σημα­ ντικότερα μετεφηβικά μας μαθήματα. Στις σελίδες τους ξηλώνονται όλοι οι πάλαι πο­ τέ κραταιοί νεοελληνικοί μύθοι, ο αφηρημένος ανθρωπισμός, η συστηματική έλλειψη

102 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

φιλοσοφικής αυτοσυνειδησίας και η πνευματική πρωτοκαθεδρία της ποίησης που καλλιέργησε η γενιά του 1 93 0 - αξίες που κυριαρχούν και σήμερα ακόμα στο νεοελ­ ληνικό παιδευτικό σύστημα αξιών, θα άξιζε, εν προκειμένω, να σταθούμε ενδεικτικά στον τρόπο με τον οποίο ο Κ. Παπαγιώργης δεξιώνεται το ομηρικό έπος, ακριβώς στους αντίποδες της σεφερικής στάσης που προσεγγίζει την «ποιητική ουσία» {«στον

Όμηρο, οι περισσότεροι, δε γυρεύουμε την ποίηση, γυρεύουμε το “θυμό του ξακου­ στού Αχιλλέα", και οι λιγότεροι βρίσκουμε την ποίηση, επειδή η υπόθεση της Ιλιάδας απορροφά τις λογοκρατικές ροπές μας, τις ροπές εκείνες που μας εμποδίζουν να λειτουργούμε ποιητικά, δημιουργώντας μας δυσκολίες», «από την Ιλιάδα δεν πρέπει να γυρεύουμε [...] το μύθο, την ιστορία, το μέρος εκείνο της Ιλιάδος που μπορεί να μεταφραστεί σε πρόζα, αλλά την ποίηση»: Δοκιμές Α', ο. 8 8 και 148). 0 Κ. Παπαγιώργης ακριβώς «γυρεύει τον θυμό του ξακουστού Αχιλλέα», πιστεύει ότι «έπος ση­ μαίνει πόλεμος» κι αφιερώνει ένα ολόκληρο βιβλίο πάνω στη μήνι, ξετυλίγοντας με επιδεξιότητα το νήμα της ομηρικής ανθρωπολογίας. Απομυστικοποιεί την οιονεί υπερ­ βατική ποιητική «ουσία», αρνείται την ταύτιση αισθαντικότητας και πνευματικότητας κι επιλέγει ν' αναγνώσει το έπος ω ς πνευματικό χάρτη του αρχαϊκού κόσμου, αντιδιαστέλλοντάς το με τη δική μας πλατωνικο-χριστιανική πνευματική συνθήκη. Αλλά η πιο ευεργετική για μας αρετή του παπαγιωργικού έργου υπήρξε η θεμελιώ­ δης αντινομία του: εκείνος που έθυε στον Διόνυσο, ο είρων αρνητής της θεολογίας της έμπνευσης και του ταλέντου, ο πιστός μόνο των παθών, ήταν, τη στιγμή που απο­ καθήλωνε τόσο την παραδοσιακή όσο και τη νεωτερική μυθολογία, ένας απ' τους ε­ λάχιστους ευνοούμενους του Απόλλωνα. Σπάζοντας μάλιστα την αλυσιδωτή παράδο­ ση που θέλει τους σημαντικότερους δοκιμιογράφους, αλλοδαπούς και ημεδαπούς, να προέρχονται είτε απ' τις τάξεις της ποίησης και της πεζογραφίας είτε απ' τις τά­ ξεις της φιλοσοφίας, ο Κ. Παπαγιώργης αφιερώθηκε αποκλειστικά στην καλλιέργεια του δοκιμίου, ανανεώνοντας ριζικά τη γλώσσα του κι αποδεικνυόμενος πιο «λογοτε­ χνικός» ή «μυθοπλαστικός» από κάθε ομότεχνό του. Παρά τα θρυλούμενα, οι μείζονες δοκιμιογράφοι της νεοελληνικής λογοτεχνίας, στους δύο αιώ νες εξατομικευμένης ζωής της, είχαν υπάρξει ή μείζονες κριτικοί (με ισχυρό ή όχι προσωπικό ύφος) -ό π ω ς ο Παλαμάς, ο Σεφέρης κι ο Ά γ ρας- ή στοχαστές που αποτόλμησαν ρ ιζικές πνευματικές και ηθικές τομές, όπως ο Λορεντζάτος. 0 Κ. Παπαγιώργης είναι ο πρώ­ τος που καλλιέργησε το δοκίμιο σαν λογοτεχνία. Τα δοκίμιά του ανελλίσσονται σαν πεζογραφήματα ή μυθιστορήματα, ενώ οι χαρακτήρες του, έστω κι αν δεν ενσαρκώ­ νονται μέσα σε μια πλοκή, είναι περισσότερο ζωντανοί απ' οποιονδήποτε σημερινό πεζογραφικό ήρωα· ενώ, στην αφηγηματική ζυγαριά, οι έντεκα σελίδες των Βιβλιολα­

τρών, όπως κι αν αναγνωστούν -κω μική αυτοβιογραφική εξομολόγηση, παρωδία φοι­ τητικής ζωής, λαθραία πνευματική χαρτογράφηση των Παρισίων- ζυγίζουν όσο δεκά­ δες χιλιάδες σελίδες σύγχρονων μυθιστορημάτων. Αλλά η σημαντικότερη δωρεά του Λοξία είναι το παπαγιωργικό ύφος, που αναδεικνύει το συγγραφέα του στο μόνο, ί­ σως, αληθινά πρωτότυπο στιλίστα της σύγχρονης γλώσσας μας. Χτισμένα φράση φράση -αλλά με έναν τρόπο αδιόρατο, με τους αρμούς τους πλήρως χωνεμένους μέσα στο κείμενο- τα δοκίμιά του υπακούουν σε ένα ύφος το οποίο εγκαλεί όλο το αρχαίο ρητορικό εκφραστικό οπλοστάσιο: μεταφορές, παρομοιώσεις, συνεκδοχές, μετωνυμίες, αλληγορίες και συγκρίσεις, παροιμίες, θυμόσοφες ανακε­ φαλαιώσεις και λαϊκά αποφθέγματα, αφορισμούς, γνωμικά - υλικό που κανείς σύγ­ χρονος συγγραφέας δε θα τολμούσε ποτέ να πλησιάσει. Η συμπλοκή της λαϊκότρο­ πης γλώσσας με τις στοχαστικές συμπυκνώσεις ψυχικών και πνευματικών εμπειριών

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 103

συγκλίνει σε μία εξαιρετικά ισορροπημένη γραφή και παίρνει εντέλει μια χροιά κλασι­ κή, όπου αίρεται, χάρη στην ψυχική ενότητα του συγγραφέα, κάθε διάκριση σε ακα­ δημαϊκό και λαϊκό, έτσι ώστε κανείς πια δεν μπορεί να γράφει αυτάρεσκα το «καθα­ ρό» θεωρητικό του ιδίωμα χωρίς ν' ακούγεται ως παρωδία. Μετά την πρώτη τετραλογία των «εξομολογητικών» δοκιμίων, όπου η γραφή φλέγεται μέσα σε μια καλπάζουσα έξαρση, η γλωσσική παραφορά καταλαγιάζει- το ύφος πάλλεται από έναν πιο ήρεμο και μεστό ρυθμό, το κείμενο διδάσκει εμάς, και μαζί και τον εαυτό του, εξηγεί, διακρίνει, εστιάζει ή μεγεθύνει, δε φοβάται το παιδαγωγικό του χάρισμα, την ικανότητά του να συνοψίζει και να συνθέτει την προσωπογραφία ο­ λόκληρων ιστορικών περιόδων κρίσεων και μεταλλαγών - κανείς δεν έχει επιχειρήσει επιτυχέστερες συνόψεις των πνευματικών προβλημάτων που θέτουν, τόσο ο εξευρωπαϊσμός της Ρωσίας όσο κι οι απαρχές της ελληνικής ηθογραφίας, όπως ο Κ. Παπαγιώργης στα εισαγωγικά κεφάλαια των Ντοστογιέφκσι και Αλέξανδρος Αδαμάντιου

Εμμανουήλ. Τέλος, το παπαγιωργικό ύφος διαθέτει εκείνο το φάρμακο και δηλητήριο μαζί, που σε ποτίζει σιγά σιγά με την ανάγνωση, μπαίνει μέσα σου και σε κάνει να πιστέψεις -χω ρίς να έχει αυτό το ίδιο τίποτα το απόλυτο ή το καταναγκαστικό- πώς, εφόσον τα πράγματα λέγονται έτσι, έτσι και είναι. 0 πραγματικός κόσμος ταυτίζεται με τον κό­ σμο του ύφους - δεν μπορείς ν' αντιπαρατεθείς ή να τον αρνηθείς: έχεις πολιτογραφηθεί υπήκοός του, υπόκεισαι στους δικούς του νόμους και στη δική του δωσιδικία. Δεν είσαι πια αναγνώστης, αλλά ένας φαρμακωμένος, που ζεις και πεθαίνεις όπως το επιθυμεί ο συγγραφέας. Σήμερα πια, απ' την αυτοκρατορική μας απομόνωση, κυβερνώντας, στην πρωτεύου­ σα του σαλονιού μας, παλιά και καινούρια βιβλία, ψηφιακούς δίσκους και θελκτικές ι­ στοσελίδες, συντάσσουμε σιγά σιγά το νοερό κατάλογο των δικών μας εις εαυτόν, προσπαθώντας να συμπεριλάβουμε όλα «τα αγαθά χαρακτηριστικά που λάβαμε από τους προγόνους ή τους δασκάλους μας» την τελευταία αυτή δεκαετία. Παρά του Κ. Παπαγιώργη, λοιπόν, διδαχτήκαμε πως το μόνο που έχει πραγματική σημασία είναι η απελευθέρωση του καθενός μας απ' τα ψεύτικα προσωπεία του και η εμπιστοσύνη του στο δικό του σώμα, είτε πρόκειται για την προσωπική είτε για την ιστορική εντοπιότητα. Παρά του Κ. Παπαγιώργη διαβάσαμε βιβλία που δεν έχουν τίποτα το κοινό με τα θέματά τους. Δεν έχουν, κατ' αρχάς, τίποτα το μεθυσμένο ή το συσκοτισμένο ακόμα και μέσα στην παραφορά του ύφους διατηρούν μια νηφαλιότητα που κρατά γε­ ρά τους δεσμούς με την πραγματικότητα. Δεν άσκησαν ποτέ βία στα κείμενα στα ο­ ποία ανέτρεξαν - ο σεβασμός στο γράμμα είναι ο πολυτιμότερος συνήγορός τους, ο αληθινός τους παράκλητος, το πνεύμα που υπηρετεί τη ζωή, αποτάσσοντας τόσο τα έξωθεν θεωρητικά σχήματα όσο και την αναγωγή σ' ένα υπερβατικό ή ιδεολογικό έ­ ρεισμα. Η ευρυμάθειά τους δεν κατοχυρώνει καμιά εξουσία ούτε σκηνοθετεί καμιά ψευδή αυτάρκεια. Δεν έχουν τίποτα το ζηλότυπο: ο Παπαγιώργης, στα σύντομα σημειώματά του στο Αθηνόραμα, είναι ο περισσότερο γενναιόδωρος Έλληνας κριτικός, ο μόνος που αδιαφορεί για την ex officio εξουσία του, αναδεικνύοντας και την παραμι­ κρή αρετή βιβλίων γραμμένων από οποιονδήποτε αισθάνθηκε την επιθυμία ν' αφοσιωθεί στο γράψιμο. Δεν έχουν, τέλος, τίποτα το μισάνθρωπο: η φωνή τους, πάντοτε ζεστή, ακόμα κι όταν μιλάει για αβυσσαλέες αδυναμίες, είναι δεμένη με κάθε ζωντα­ νή ανθρώπινη ανάγκη - αλλά κι επειδή κι εμείς τα αγαπήσαμε και μας αγάπησαν, απ' το πρώτο εκείνο απόγευμα που η θερμή ανάμνηση του Βακαλόπουλου οδηγούσε τα βήματά μας. κ<

104 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

αφιέρωμα του δημητρη

ΑΡΜΑΟΥ Έχει πολλαπλώς επισημανθεί η ελκυστικότητα του λόγου οτα γρα­

πτά του Κωστή Παπαγιώργη: «τραβάνε», ομολογούν οι κριτικοί και οι αναγνώστες. Πρόκει­ ται για αρετή που τιμάται πάντοτε και που αποδίδεται, στην προκειμένη περίπτωση, ως επι το πλείστον στα ίδια τα θέματα, στο χειρισμό τους (στην οπτική τους γωνία, ας πούμε) και στο είδος των προσκομιζόμενων πληροφοριών, ενώ για τη γλώσσα η έκφραση που έρχε­ ται αμέσως στην άκρη της γραφίδας ή οτα χείλη είναι «καλά/καλογραμμένα ελληνικά», αν όχι και «στρωτή» - χαρακτηρισμοί που η δημοκρατική τους διασπορά έχει σχεδόν ουδετεροποιήσει. Πράγματι ισχύοντες μολαταύτα, και πρόσφοροι σε κάποιες εξηγήσεις, αν διερευνηθούν οι προσφιλέστεροι τρόποι διατύπωσης του συγγραφέα, ξεκινώντας με την ανα­ γωγή -για μια ακόμη φορά- οτον κοινό τόπο ότι μήτε το είδος των πληροφοριών μήτε ο χειρισμός των θεμάτων μήτε τα ίδια τα θέματα είναι (ποτέ) ανεξάρτητα από τη γλώσσα κα­ ταγραφής τους - τ.έ. το ύφος. Μια κανονική έρευνα θα προαπαιτούσε το λεξικό των κετ

Για τη γλώσσα του Κωστή Παπαγιώργη μένων, περιγραφές του τυπικού και της σύνταξης κ,λπ., και ίσως κάποτε τέτοιες εργασίες να γίνουν πολύ εύκολες με τη βοήθεια των ηλεκτρονικών μέσων. Επί του παρόντος όμως, μια πολύ ανορθόδοξη εμπειρική προσέγγιση ωθεί το σημείωμα τούτο σε κάτι που φαίνε­ ται να συνοψίζει την κυριότερη μέριμνα του Παπαγιώργη όσον αφορά τη γραφή: τις συ­ μπάθειες και τις αντιπάθειές του σε επίπεδο λέξεων. Περιγραφικά και εν συντομία. Και τα παραδείγματα τεκμηρίωσης αυτών των συμπερασμάτων (που τις περισσότερες φορές πρόκειται για γειτνιάσεις σε έκταση μεγαλύτερη μιας απλής φράσης ή περιόδου) μπορούν να περιμένουν πληρέστερη παρακολούθηση κι ευθετότερο χρόνο. Από μια τέτοια θεώρη­ ση ισοπεδώνονται οπωσδήποτε πολλές πτυχές ποικιλότητας του εν λόγω έργου, αρχής γενομένης από τις μείζονες θεματικές του συνιστώσες: φιλοσοφία, λογοτεχνία, ιστορία... Άλλο τόσο, εντούτοις, αληθεύει ότι ένα μέρος της δραστικότητας του λόγου του, επίκοινο όλων, έχει να κάνει πρωτίστως με αυτό ακριβώς το ζήτημα.

1. Στα βιβλία του Κ. Παπαγιώργη (αλλά και στα δημοσιογραφικά του δημοσιεύματα, με μι­ κρές διαφοροποιήσεις) η βασική δομή του λόγου είναι λόγια: σέβεται, πάει να πει, τον κώδικα της τρέχουσας αναφορικότητας (είναι «επικοινωνιακή»), αλλά με εξαιρετικά περιο­ ρισμένη υποχωρητικότητα απέναντι στα παγιωμένα «σφάλματα» της ομιλούμενης και γρα­ φόμενης κοινής (σημασίες, συντάξεις κ.λπ.) - πράγμα του οποίου ο έλεγχος εξαρτάται βε­ βαίως από την παιδεία και την ευαισθησία του κάθε γραφιά. Μέσα σ' ένα τέτοιο συγκείμε­ νο ακόμα και μεμονωμένες λέξεις ή εκφράσεις μιας λογιότερης φάσης της γλωσσικής μας παρακαταθήκης λειτουργούν ως αποκλίσεις. Αλλά δεν είναι διόλου εύκολο να αηομο νωθούν, καθώς τα ίδια τα θέματα συγχέουν την ορολογία τους με τη φυσική αναπνοή του συγγραφέα. Εντοπίζονται κάποια ανάμεσα οτα άκλιτα ή τα επίθετα, πολύ αραιά (και πάλι ό­ χι ξένα προς τα πιο διαδεδομένα σήμερα), πιο πολύ όμως θα έλεγε κανείς ότι εντοπίζσ νται στην ίδια τη ροπή προς τη χρήση επιρρημάτων και επιρρηματικών εν γένει εκφράσε2. Πολλοί πιο χαρακτηριστικοί -δεσπόζοντες- είναι οι εμβολιασμοί που επιχειρούνται συ­ στηματικά από τη λαϊκή παράδοση, μέχρι και την αργκοτική. Ο Κ. Παπαγιώργης προτιμάει

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 105

λέξεις και εκφράοεις που ουνδέονται με ευρεία κλίμακα της ζωής κοινωνικών συνηθειών και ομάδων, κατεξοχήν όμως από τους κύκλους του πολέμου και του αθλητισμού, του α­ νταγωνισμού και της εξουσιαστικής αναμέτρησης, των ελαττωμάτων και της υποκρισίας, των τυχερών παιγνίων και του τυχοδιωκτισμού κ.λπ. - λίγο πολύ από εκείνους που διακρί­ νουν και τη θεματολογία του. Ελάχιστα δάνεια διατηρεί από την περίοδο του μαχόμενου δημοτικισμού, και πάλι στα άκλιτα ή σε τύπους ρημάτων που χρησιμοποιεί εναλλακτικά. Η λειτουργία των λόγιων εμβολιασμάτων αναπτύσσεται σε κατεύθυνση ανάλογη εκείνης της αποστασιοποίησης: το κείμενο παρέχει έτσι στιγμές αισθητικές που ελκύουν ορισμέ­ νες πλευρές της αναγνωστικής συνείδησης και ολόκληρες κατηγορίες αναγνωστών. Παρα­ πληρωματικά ενεργούν τα εμβόλιμα λαϊκά στοιχεία: ως παλινδρομήσεις προς την οικειότη­ τα. 0 συγγραφέας πλησιάζει κι απομακρύνεται. Γιατί το δοκίμιο έχει συγγραφέα: αυτός εί­ ναι κι ο ήρωάς του, και για να πάρει κίνηση δεν έχει άλλο μέσο από τη γλώσσα. Τη μείξη αυτή η δοκιμιακή μας γραφή την έμαθε ιδίως από τον Ζήσιμο Λορεντζάτο, αλλά είναι σίγουρο πως ο κάθε συγγραφέας την προσανατολίζει και τη μορφοποιεί σύμφωνα με την ιδιοσυγκρασία του. Το πεδίο της μεταφοράς, όπου ο Κ. Παπαγιώργης δίνει τις πε­ ρισσότερες σχετικές άδειες, είναι χαρακτηριστικό του συγκεκριμένου ύφους.

3. Στους επιδιωκόμενους εμβολιασμούς περιλαμβάνονται και οι παραθέσεις εντός και ε­ κτός κειμένου - και τέτοιες ευκαιρίες προσφέρουν οι αναφορές σε άλλα κείμενα (π.χ. ό­ λα τα βιβλία λογοτεχνικής κριτικής ή αυτά που βασίζονται σε ελληνικές πηγές). Η τεχνική των παραθέσεων εντός κειμένου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «διανθισμός», και επιτυγ­ χάνεται με διάφορους τρόπους: με ένθεση στη ροή του λόγου, παρενθετικά ύστερα από πιστή απόδοση ή απλή ειδοποίηση κ.λπ., λαμβάνοντας υπόψη γενικά το γνωστικό ορίζοντα του κοινού όπου απευθύνονται τα κείμενα. Όχι όμως με απόλυτη συνέπεια: η τάξη διαταράσσεται κατά περίπτωση από τις προθέσεις (τονισμός, διασάφηση, υπογράμμιση κ,λπ.). Εκτός κειμένου τα παραθέματα εισάγονται πιο συμβατικά. Στόχος, έτσι κι αλλιώς, είναι η ανάδειξη ουσιαστικών σημείων του εκάστοτε σχολίου, που μερικές φορές μάλιστα αφήνσ νται στο εσωτερικό του αδιατύπωτα. Πρόκειται για ένα από τα πιο πολύπλοκα και σύνθετα παιχνίδια με τις κειμενικές λειτουργίες, καθώς μάλιστα συμβαίνει να επιδεινώνει συχνά τις δοκιμασίες της αποδεκτότητας στα δοκίμια του Κ. Παπαγιώργη.

4. Πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αποκλεισμοί: ο Κ. Παπαγιώργης απαγσ ρεύει σε γενικές γραμμές (και ιδίως στα παλαιότερα γραπτά του) λέξεις, εκφράσεις, δια­ τυπώσεις που, οιασδήποτε καταγωγής κι αν ήταν (και λόγιας δηλαδή), γίνονταν «της μό­ δας», προπάντων μέσ' από το δίαυλο της δημοσιογραφίας, θέλοντας και μη γνωρίζει κά­ ποιες από αυτές τις απαγορεύσεις όποιος εργάστηκε στην επιμέλεια δικών του κειμένων, αλλά η πιο ακριβής περιγραφή τους θα φάνταζε ως στιγματισμός δυνατοτήτων της γλώσ­ σας μας, που δεν είναι λογικό ν' αποκοπούν. Σε περιπτώσεις πάντως που ο συγγραφέας υποχωρεί στη χρήση «τόπων» του συρμού, ο πειρασμός του προκύπτει από την εμφάνισή τους άπαξ στο έργο του, από την εξαιρετική συνεισφορά τους στο «χρώμα» του λόγου ή α­ πό την ευκαιρία να αποκατασταθεί η λαθεμένη χρήση τους.

5. Στους αποκλεισμούς δεν υπάγονται μόνο τα κοινόχρηστα, μα κι αρκετές συνήθειες της λογιότερης παράδοσης (κοινόχρηστες ίσως μεταξύ κλειστών ομάδων). Για παράδειγμα, ο Κ. Παπαγιώργης απεχθάνεται την ορολογία της θεωρίας με τις αφηρημένες προοπτικές της. Υποχωρεί στιγμιαία κάποτε ή με πολύ μεγάλη συμπύκνωση, όταν το καλεί το αντικεί­ μενό του. Ομοίως αποφεύγει και όρους του χρηματιστηρίου ή της αγοράς, εφόσον δε βρκ σκεται η συναλλαγή στο στόχαστρο. Βαθύτατες, κριτικά επεξεργασμένες συμπάθειες, που κανοναρχούν τις επιλογές του γενικά, αντιστοιχούν σε αντιπάθειες που παροπλίζουν τις γλωσσικές υπομνήσεις τους.

106 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

6.

Ανάλογη εξήγηση έχει και η ασυμβατότητα των βιβλιογραφικών παραπομπών του, όπου

επιδεικνύεται μια εσκεμμένη αμέλεια - άρρητη κρίση επί της ακαδημαϊκότητας. Δε θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο Κ. Παπαγιώργης δεν παρέχει όλες τις απαραίτητες πληρο­ φορίες για τον εντοπισμό κάποιου δημοσιεύματος, αλλά είναι αρκετά εύγλωττο τι σημαίνει σ' ένα φιλολογικό μελέτημα να αμελείται ο τόπος ή ο χρόνος έκδοσης στη βιβλιογραφική αναγραφή, να διασαλεύεται η σειρά κ.τ.π. Κι άλλα σημάδια αμέλειας ως προς την τεκμη­ ρίωση δε λείπουν, πλην όμως αυτά συνδέονται κατά βάση με ελευθερίες της δοκιμιακής γραφής, όπου μολαταύτα δεν είναι πάντοτε ξεκάθαρο πόσο ανταποκρίνεται στο είδος λό­ γου που καλλιεργεί ο Κ. Παπαγιώργης. Ότι, εν πάση περιπτώσει, η αδιαφορία αυτή δεν α­ ποτελεί προκάλυμμα πραγματικής (αρχικά, έστω) αδυναμίας το γνωρίζουν επίσης όσοι ερ­ γάστηκαν μαζί του στις εκδοτικές ετοιμασίες των βιβλίων του. Παρατηρήσεις όπως οι παραπάνω δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι φυσικά δεν εξαντλούν καθόλου μήτε την έρευνα για τους γλωσσικούς πόρους των συγκεκριμένων έργων, μια και καταρχήν δε σκύβουν πάνω στο πλέγμα των υπαινιγμών, των κρυπτομνησιών, των α­ πρόοπτων και των συμπαραδηλώσεων εν γένει. Πολύ περισσότερο, λοιπόν, δεν αγγίζουν την ουσία του ύφους, αφού δεν εξηγούν μηχανισμούς εντάσεων, συσσωρεύσεων, εναλλα­ γών αφήγησης-σχολίου κι ερωταποκρίσεων, ρυθμών - κοντολογίς, καλλιλογίας, όπου μάλ­ λον συνοψίζεται, παραμένοντας περίπου στο απυρόβλητο, ό,τι αποκαλούμε «ταλέντο» ή «δεξιοτεχνία». Η διεξοδική όμως διερεύνηση ενός λόγου δραστικού και σε αυτό το επίπε­ δο έχει κάθε νόημα ν' απασχολήσει σοβαρά στο μέλλον ανθρώπους με μεγαλύτερη αρμο­ διότητα και με επιστημονικά ερεθίσματα, m

2003·

ΕΤ0 Σ

ΚΑΒΑΦΗ

(1863-1933)

! 4° χ ρ ό ν ια α π ό τη γέν ν η σ η - ηο α π ό τ ο ν θ ά ν α τ ό τ ο υ

1

0k '

mL W-

as-

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

174

\

Ξ α ν α κ υ κ λ ο φ ο ρ εί το μ νη μ ειώ δ ες α φ ιέρ ω μ α τ ο υ π ε ρ ιο δ ικ ο ύ ‘Ή Λ Ε Ξ Η ” σ το ν Κ . Π. Κ Α Β Α Φ Η

ΔΙΑΒΑΖΩ 107

αφιέρωμα του δημητρη νολλα

Η παιγνιώδης διάθεση. Η διεισδυτική ματιά και η φλογερά ψυχρή

διατύπωση, με τον τρόπο που γλιστράει εκείνο το παγόβουνο στα σκοτεινά νερά του Ατλαντικού για να συναντήσει τον «Τιτανικό». Αλλά και με το συναίσθημα να κλείνει πο­ νηρά το μάτι. Και πάντα, στα κείμενα όπως και στην καθημερινότητά του, να εισβάλλει στην περιοχή του αντιπάλου όχι με τριπλές, παρά με έφοδο, με «γιούργια». Διατηρώ­ ντας συνάμα τη λοξή ματιά και το μισό χαμόγελο, με εκείνο τον αέρα που δηλώνει «Αυτό που λέω είναι πολύ σοβαρό, πάρα πολύ σοβαρό, αλλά μην κάνετε κι έτσι... Δεν βλέπετε εμένα;» Ο Κωστής Παπαγιώργης πριν εκδόσει το πρώτο του κείμενο (πρώτο σε μια μεγάλη σειρά πονημάτων που εύχομαι να αργήσει να εξαντληθεί) υπήρξε ερωτευμένος με τη

Λίγα λόγια αγάπης για τον Κωστή Παπαγιώργη ζωή τόσο πολύ, που κάποια στιγμή εκείνο το επικίνδυνο πάθος του γι' αυτή θα τον ο­ δηγούσε μοιραία στην ποίηση. Γιατί τι άλλο από εισαγωγή στην ποίηση ήταν η παρισινή εποχή της βιβλιοφαγίας: ποίηση του vivere pericolosamente, η οποία τον έμαθε πολ­ λά και καλά γράμματα καλλιεργώντας του εκ παραλλήλου μια βελούδινη ματιά πάνω στα πράγματα. Γι’ αυτό και ο προσωπικός του μύθος προπορεύτηκε της εμφάνισής του στα γράμματα. Ο Παπαγιώργης είναι στιλ, με τον ίδιο τρόπο που λέμε «το πρόσω­ πο είναι σπαθί». Μ

108 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

διαβαζω α φ ιερ ώ μα τα σ ε σ υ γγ ρ α φ είς θ

A Άγρας, Τ. · 104 Αίσωπος · 167 Αλεξάνδρου, Α. · 212 Αξιώτη, Μ. · 311 Απολλιναίρ, Γκ. · 231 Αραγκόν, Λ. · 168 Αριστοτέλης · 135 Αριστοφάνης · 72 Αρτώ, Α. · 151

θεοτοκάς, Γ. · 137 θεοτόκης, Κ. · 92 θερβάντες, Μ. ντε · 176 Θουκυδίδης · 191

Ιονέσκο, Ε. · 122 Ίψεν, Ε. · 181

Βαλερί, Π. · 183 Βάρναλης, Κ. · 88* Βελενστινλής, Ρ. · 235 Βενέζης, Η. · 337 Βερλαίν, Π. · 378 Βερν, I. · 105 Βιάν, Μ. · 85 Βιζυηνός, Γ. · 278 Βολταίρος · 177 Βουτυράς, Δ. · 298 Βρεττάκος, Ν. · 425

Γέιτς, Ου. Μπάτλερ · 391 Γιουρσενάρ, Μ. · 81 Γκαίτε, Γ. Β. · 154 Γκράμσι, Α. · 295 Γκρην, Γκ. · 267 Γληνός, Δ. · 61* Γουλφ, Β. · 153

Δάντης · 230 Δέλτα, Π. · 300 Δημουλά, Κ. · 435 Δουμάς, Α. · 147, 431

Εγγονόπουλος, Ν. · 381 Έκο, Ο. · 145 Έλιοτ, Τ. Σ. · 133 Ελυάρ, Π. · 201 Ελύτης, Οδ. · 362, 372 Εμπειρικός, Α. · 358, 421 Εξυπερύ, Α. ντε Σ. · 330 Έσσε, Ε. · 109

Ζενέ, Ζ. · 66 Ζιντ, Α. · 206 Ζολά, Ε. · 97

Κ Καβάψης, Κ. Π. · 78, 389 Καββαδίας, Ν. · 437 Καζαντζάκης, Ν. · 190, 377 Καΐρης, θ. · 106 Κόλας, Ν. · 387 Κάλβος, Α. · 140 Καμύ, Α. · 110 Καποδίστριας, I. · 275 Καραγάτσης, Μ. · 258 Καρκαβίτσας, Α. · 306 Καρούζος, Ν. · 393 Καρυωτάκης, Κ. · 157 Καστοριάδης, Κ. · 385 Κενώ, Ρ. · 320 Κέρουακ, Τζ. · 249 Κοκτώ, Ζ. · 160 Κολέτ · 313 Κονδύλης, Π. · 384 Κόντογλου, Φ. · 113 Κοραής, Α. · 82 Κούντερα, Μ. · 80* Κρίστι, Α. · 149 Κρυστάλλης, Κ. · 326 Λ Λακάν, Ζ. · 126 Λαπαθιώτης, Ν. · 95 ΛεβίΣτρως, Κ. · 158 Λειβαδίτης, Τ. · 228 Λεκατσάς, Π. · 166 Λιοτάρ, Ζ. Φ. · 388 Λόρκα, Φ. Γ. · 192 Λουκιανός · 102 Λουπέν, Α. · 218 Λώρενς, Ντ. X. · 132 Λωτρεαμόν · 355 Μ Μαγιακόφσκι, Β. · 121 Μαίηλερ, Ν. · 286 Μακρυγιάννης · 101 Μαλακάσης · 357

Τα τεύχη

Β

Μαν, Τ. · 90 Μαρής, Γ. · 356 Μαριβό · 257 Μάρκες, Γκ. Γκ. · 223 Μαρξ, Κ. · 83* Μίλλερ, Α. · 259 Μίλλερ, X. · 273 Μισίμα, Γ. · 253 Μολιέρος · 179 Μονταίν, Μ. ντε · 304 Μοράβια, Αλ. · 256 Μόρισον, Τ. · 406 Μούζιλ, Ρ. · 199 Μπαλζάκ, 0. ντε · 60*, 416 Μπάροουζ, 0. · 383 Μπαρτ, Ρ. · 93 Μπατάιγ, Ζ. · 187 Μπέκετ, Σ. · 115 Μπόρχες, X. Λ. · 79 Μπρετόν, Α. · 207 Μπρεχτ, Μ. · 211 Μπωβουάρ, Σ. ντε · 136 Μυριβήλης, Σ. · 309 Μωπαοάν, Γκ. ντε · 204 Ν Ναμπόκοφ, Β. · 162 Νέοι λογοτέχνες · 69, 87 Νικολαΐδης, Α. · 379 Νίτσε, Φ. · 91 Ντεκάρτ, Ρ. · 369 Ντίκενς, Κ. · 229 Ντεριντά, Ζ. · 397 Ντιντερό · 103 Ντοστογιέφσκυ, Φ. · 131 Ντυράς, Μ. · 134

Πλαθ, Σ. · 396 Πόε, Ε. Ά. · 112 Πολίτης, Κ. · 116 Πρεβέρ, Ζ. · 73

Ράιχ, Β. · 197 Ράμφος, Σ. · 438 Ρεμπώ, Α. · 305 Ρίλκε, Ρ. Μ. · 274 Ρήσος, Γ. · 205 Ροΐδης, Ε. · 96 Ρουσό, Ζ. Ζ. · 395 Ρώτας, Β. · 434 Σάνδη, Γ. · 327 Σαντ, Μ. ντε · 77 Σαρτρ, Ζ. Πωλ · 127 Σαχτούρης, Μ. · 436 Σεφέρης, Γ. · 142, 410 Σικελιανός, Α. · 424 Σιμενόν, Ζ. · 202 Σκαρίμπας, Γ. · 269 Σολωμός, Δ. · 213 Σοφοκλής · 243 Στάινμπεκ, Τ. · 173 Σταντάλ · 98

Τζέημς, X. · 260 Τζόις, Τ. · 62* Τολστόι, Λ. · 200 Τουαίν, Μ. · 252 Τουρνιέ, Μ. · 287 Τσάντλερ, Ρ. · 193 Τσέχωφ, Α. · 169 Τσίρκας, Σ. · 171

-ενόπουλος, Γ. · 265 Ο Όμηρος · 174 Όργουελ, Τζ. · 226 Ουάιλντ, 0. · 152 Ουγκό, Β. · 111 Ουίλιαμς, Τ. · 139

Φιτζέραλντ, Φ. Σ. · 138 Φόρστερ, Ε. Μ. · 312 Φουκώ, Μ. · 125 Φλωμπέρ, Γ. · 143 Φραγκιάς Α. · 426 Φρόιντ, Σ. · 150

Π Παλαμάς, Κ. · 334 Πάλλης, Α. · 118 Πεντζίκης, Ν. Γ. · 407 Πάουντ, Ε. · 178 Παπαγιώργης, Κ. · 441 Παπαδιαμάντης, Α. · 165,422 Παπαντωνίου, Ζ. · 285 Παραμυθάδες · 108* Πεσσόα, Φ. · 390 Πίνδαρος · 294

X Χάιντεγκερ, Μ. · 161 & 399 Χάκκας, Μ. · 297 Χάμμετ, Ν. · 182 Χάρντυ, Τ. · 324 Χατζηαργύρης, Κ. · 63 Χατζής, Δ. · 180 Χατζιδάκις, Μ. · 430 Χατζόηουλος, Κ. · 319 Χέμινγουεΐ, Ε. · 159 Χιουζ, Τ. · 396

σημειώνονται με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί.

βιβλιογραφικό δελτίο

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΦΗ ΑΠΑΚΗ

Τεύχος 441 · 1 -30 Απριλίου 2003

ΓΕΝ ΙΚΑ ΕΡ ΓΑ

Ψ Υ Χ Ο Λ Ο ΓΙΑ

Λεξικά Βυζαντινό λεξικό Σουίδα. Θεσσαλονίκη, θύραθεν Εκδόσεις, 2002. Σελ. 1.253. 49,40 €. ISBN 9608097-11-8. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ X. Γενικό λεξικό. Αθήνα, Νόηση, 2003. Σελ. 575. ISBN 960-8294-05-3.

Εφαρμοσμένη ψυχολογία ΒΑΝΕΣΑ. Μετ. Λ. Κοντογεωργοπούλου. Αθήνα, θυ­ μάρι, 2 00 3 . Σελ. 197. 9 ,0 1 €. ISBN 960-349079-2. ΒΑΣΙΛΙΑΣ Α. Ενορμητική διαδικασία. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 3 3 0 .1 6 ,6 4 €. ΣΑΜΑΡΤΖΗ Σ. Αντίληψη, κατανόηση και κατασκευή του χρόνου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2 0 0 3 . Σελ.

270. ISBN 960-03-3457-9.

ANAND Μ. Η τέχνη της καθημερινής έκστασης. Μετ. Α. Ζώτος. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 375.

16,01 €. ISBN 960-04-2077-7.

GERSIE Α. Και η ζωή συνεχίζεται. Μετ. Β. Λαμπρινίδου. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 402. 16,50 €.

ISBN 960-04-2054-8.

BERECZ J. Οι φυλές των εραστών. Μετ. Σ. Φερρό. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 367. 16,01 €. ISBN 960-04-2000-9.

BLASZCZYNSKI Α. Τζόγος. Μετ. Ν. Βουλαλάς. Αθή­ να, Ελληνικά Γράμματα, 2003. Σελ. 2 9 3 .1 6 ,9 0 €.

ISBN 960-406-295-6.

SORGI Ρ. Τα 7 συστήματα ισορροπίας του οργανι­ σμού. Μετ. Α. Παναγοπούλου. Αθήνα, Ενάλιος, 2003. Σελ. 3 4 2 .1 4 ,8 7 €. ISBN 960-536-136-7. Παραψυχολογία VERISCHAGIN D. θωρακίστε την υγεία σας. Μετ. Ε. Λυγαρά. Αθήνα, Διόπτρα, 2002. Σελ. 2 52 .1 4 ,00 €.

ISBN 960-364-2134.

Φ ΙΛΟ ΣΟ Φ ΙΑ ΚΕΣΣΙΔΗΣ θ. Φιλοσοφικά και ηθικά προβλήματα της γενετικής του ανθρώπου. Μετ. Β. Ζούνης. Αθήνα, Παρασκήνιο, 2 0 0 2 . Σελ. 1 91 . 1 2 ,4 8 €. ISBN 960-8342-00-7. ΜΠΑΚΑΟΥΚΑΣ Μ. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι. Αθή­ να, Μπαρτζουλιάνος, 2 002. Σελ. 111. 15,00 €.

ISBN 960-87255-0-χ.

EDELSTEIN L. Ο στωικός σοφός. Μετ. Ρ. Μπέρκνερ. Θεσσαλονίκη, θύραθεν Εκδόσεις, 2 00 2 . Σελ. 135. 11,96 €. ISBN 960-8097-12-6.

DREYFUS Η. Το διαδίκτυο. Μετ. Π. Μπουρλάκης. Αθήνα, Κριτική, 2003. Σελ. 189. 14,50 €. ISBN 960-218-286-5. Αρχαία φιλοσοφία ΚΙΚΕΡΩΝ. Όταν σκέφτομαι τον θάνατο. Μετ. Ο. Παπακώστα. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2 0 0 3 . Σελ. 1 56 .

10,00 €. ISBN 960-410-289-3. ΠΛΑΤΩΝ. Ρεόντων έλεγχος. Εισ.-μετ.-σχόλ. Α. Παπανικολάου. Αθήνα, Εξάντας, 2002. Σελ. 130. 9,20 €.

ISBN 960-256-505-5. Αποκρυφισμός ΓΚΡΕΚΑΣ Β. Γεγονότα που έγραψαν τη δική τους ι­ στορία. Αθήνα, Κορφή, 2002. Σελ. 2 0 7 .1 4 ,7 0 €.

ISBN 960-339-326-6.

ARYA R. Βαάστου. Μετ. Β. Σαρρής. Αθήνα, Κυβέλη, 2002. Σελ. 149. 14,26 €. ISBN 960-8321-07-7.

YOGANANDA Ρ. Εκεί όπου υπάρχει φως. Μετ. Δ. Κουτσούκης. Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 2003. Σελ.

2 0 5 .1 2 ,5 0 €. ISBN 960-430-190-χ.

MEADOWS Κ. Ο δρόμος της ιατρικής. Μετ. Δ. Σταθοπούλου. Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 200 3 . Σελ.

335. 20,00 €. ISBN 960-430-187-χ.

SITCHIN Ζ. 0 12ος πλανήτης. Μετ. θ. Βέμπος. Θεσ­ σαλονίκη, Αρχέτυπο, 200 3 . Σελ. 469. 2 3,60 €.

ISBN 960-7928-96-2.

110 ΔΙΑΒΑΖΩ

Θ ΡΗ Σ Κ ΕΙΑ Γενικά Περί τριών απατεώνων. Μωυσής, Ιησούς Χριστός, Μωάμεθ. Μετ. Λ. Βουτσοπούλου. Αθήνα, Αλεξάν­ δρεια, 2003. Σελ. 139. 11,44 €. ISBN 960-221250-0. ΜΑΡΑΣ Α. Το πρόσωπο του Χριστού σε φιλοσόφους και απολογητές. Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2003. Σελ. 99. 15,60 €. ISBN 960-8256-32-1. ΣΙΕΤΤΟΣ Γ. Ή ρω ες και άγιοι στην αρχαιοελληνική και χριστιανική λατρεία. Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 2002. Σελ. 334. 19,00 €. ISBN 960-430-169-1. ΤΕΡΤΥΛΛΙΑΝΟΣ. Μαρτύριον. Περπέτονας και των συν αυτή. Μετ. θ. Γεωργιάδης. Αθήνα, Σύγχρονοι

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Ορίζοντες, 2 00 2 . Σελ. 105. 7 ,5 0 €. ISBN 960398-027-7. ΤΣΑΤΣΑΡΗΣ I. Το επόμενο βήμα της δημιουργίας. Αθήνα, Έπισθος, 2002. Σελ. 443. 2 2,00 €. ISBN 960-90834-2-0. θρησκειολογία TOLSTOI L. Τι είναι θρησκεία. Μετ. Μ. Βελούδος Ν. Στασινόπουλος. Αθήνα, Printa, 2 0 0 3 . Σελ.

302. 15,60 €. ISBN 960-7408-40-3. Μυθολογία ΓΟΛΟΣΟΒΚΕΡ I. Μύθοι και θρύλοι για τους Τιτάνες. Μετ. 0. Τσυμπένκο. Αθήνα, Εκάτη, 2002. Σελ. 384.

15.60 €. ISBN 960-7437-84-5. Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ ΕΣ ΕΠ ΙΣ ΤΗ Μ Ε Σ Δημογραφία CORVISIER J.-N. - SUDER W. Ο πληθυσμός στην κλα­ σική αρχαιότητα. Μετ. Μ. Λεβεντοπούλου. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 2 00 3 . Σελ. 1 58 . 8 ,0 0 €. ISBN 960-227-316-χ. Κοινωνιολογία NETTLETON S. Κοινωνιολογία της υγείας και της α­ σθένειας. Μετ. Α. Βακάκη. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2002. Σελ. 372. 2 2,00 €. ISBN 960-402-068-4. Πολιτική Εβραίοι εναντίον του Σιωνισμού. Επιμ. Γ. Καραμπελιάς. Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις. Σελ. 238.

1 5.60 €. ISBN 960-427-072-9. ΑΙΜΙΛΙΑΝΙΔΗΣ Α. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Το σχέδιο Ανάν. Αθή­ να, Ύψιλον/Αιγαίον, 2 00 3 . Σελ. 2 29 . 1 7 ,6 8 €.

ISBN 960-17-0098-6. ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ X. Ο τροτσκισμός και η εποχή μας. Αθήνα, Πρωτοποριακή Βιβλιοθήκη, 2 0 0 3 . Σελ.

379+φωτ. 15,60 €. ISBN 960-85531-1-3. ΑΝΔΡΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Α. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Νέες μορφές τρο­ μοκρατίας. Αθήνα, Παπαζήσης, 2 003. Σελ. 104.

ISBN 960-02-1635-5. ΒΕΝΙΕΡΗΣ Δ. Ευρωπαϊκός κοινωνικός χάρτης. Αθή­ να, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 439. 24,20 €.

ISBN 960-406-200-χ. ΓΑΛΑΝΗΣ Γ. - ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΟΥ-ΓΑΛΑΝΗ Σ. Τρομο­ κρατία. Αθήνα, Παπαζήσης, 2 0 0 3 . Σελ. 3 0 4 .

15,00 €. ISBN 960-02-1637-1. ΚΟΛΟΒΟΣ A. Κ. Διάστημα και εθνική ασφάλεια. Αθήνα, Ποιότητα, 2003. Σελ. 535. 2 9,12 €. ISBN 960-7803-26-4. ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ Β. Γ. Πάτμου και Δαμάρεως γω­ νία. Αθήνα, Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2003. Σελ. 253.

ISBN 960-398-081-1. ΜΟΥΣΗΣ Ν. Η κοινωνική πολιτική της Ευρωπαϊκής

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

Ένω σης. Αθήνα, Παπαζήσης, 2 0 0 2 . Σελ. 5 10 .

2 4,96 €. ISBN 96002-1610-2. Μ Π Α ΡΚ Α Σ Π. Α λβανία 1 9 9 7 . Α θήνα, Λιβάνης, 2003. Σελ. 428. 15,00 €. ISBN 960-14-0708-1. ΑΜΑΝΙΤΙ Ν. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Ο ύπνος της λογικής. Μετ. Ν. Α λιβιζάτος. Αθήνα, Νάρκισσος, 2 0 0 2 . Σελ.

117. 6 ,76 €. ISBN 960-8239-08-7.

ICKE D. Αποκαλύπτοντας τη μεγάλη συνωμοσία. Μετ. Ν. Τσώλη. Αθήνα, Έσοπτρον, 2 0 0 2 . Σελ. 1 98 .

11,50 €. ISBN 960-831708-8. ΛΕΝΙΝ Β. - ΛΟΥΞΕΝΜΠΟΥΡΓΚ Ρ. - ΤΡΟΤΣΚΥ Λ. Για την ατομική τρομοκρατία, τη βία και την επανάστα­ ση. Μετ. Κ. Μιλτιάδης. Αθήνα, Κοροντζής, 2003. Σελ. 77. 6,2 4 €. ISBN 960-8031-09-5.

OSTERHOLM Μ. - SCHWARTZ J. Ζωντανός τρόμος. Μετ. Α. Βέλη. Πειραιάς, Ελάτη, 2 003. Σελ. 304.

14,98 €. ISBN 960-86784-4-7.

HABERMAS J. 0 μεταεθνικός αστερισμός. Μετ. Λ. Αναγνώστου. Αθήνα, Πόλις, 2 0 0 3 . Σελ. 2 4 9 .

18,60 €. ISBN 960-8132-78-9. Οικονομία LUTTWAK Ε. Αχαλίνωτος καπιταλισμός. Μετ. Δ.-Μ. Βουβ άλη. Αθήνα, Λιβάνης, 2003. Σελ. 563.

2 0.00 €. ISBN 960-14Ό722-7. Δίκαιο ΚΡΕΜΛΗΣ Γ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Ερμηνεία κατ' άρθρο της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τόμος Α'. Αθήνα, Σάκκουλας, 2 0 0 3 . Σελ. 3 01 . 3 5 ,0 0 €.

ISBN 960-15-0855-4. ΒΟΥΔΟΥΡΗ Δ. Κράτος και μουσεία. Αθήνα, Σάκκου­ λας, 2 00 3 . Σελ. 5 16 . 5 2 ,0 0 €. ISBN 960-301715-4. ΤΣΟΥΝΤΑΣ Κ. Εισαγωγή στο ελληνικό σύστημα δικαί­ ου. Αθήνα, Παπαζήσης, 2003. Σελ. 1 9 2 .1 0 ,0 0 €.

ISBN 960-02-1633-9. Εθνολογία ΜΥΤΙΛΗΝΑΙΟΣ Σ. Έλληνες αυτόχθονες και όχι ινδοευρωπαίοι. Αθήναι, Νέα θέσις, 200 2 . Σελ. 148.

10,40 €. ISBN 960-7076-15-χ. ΕΚ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η Γλώσσα και πολιτισμός. Επιμ. A. Egan - D. Bloome. Μετ. Μ. Καράλη. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2 00 3 . Σελ.

401. 2 6,00 €. ISBN 960-375-391-2. ΒΑΡΝΑΒΑ-ΣΚΟΥΡΑ Τ. - ΒΕΡΓΙΔΗΣ Δ. Προγράμματα για τη σ χολική επ ιτυ χία. Αθήνα, Παπαζήσης, 2003. Σελ. 328. 3 0,00 €. ISBN 960-02-1628-2. ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΥ Μ. ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ. Εξερευνώ την πόλη μου. Αθήνα, Καλειδοσκόπιο, 2 0 0 3 . Σελ. 6 9 .

1 2.00 €. ISBN 960-7846-34-6.

ΔΙΑΒΑΖΩ 111

ΚΥΡΙΔΗΣ Α. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Η πληροφοριακή-επικοινωνιακή τεχνολογία στην προσχολική και πρωτοσχολι­ κή εκπαίδευση. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2 0 0 3 . Σελ.

2 6 9 .1 3 .0 0 €. ISBN 960-402-074-9. ΚΥΡΙΔΗΣ Α. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Ποιος φοβάται τις νέες τε­ χνολογίες; Αθήνα, Τυπωθήτω, 2 00 3 . Σελ. 169.

10.00 €. ISBN 960-402-073-0. ΜΙΣΑΗΛΙΔΗ Π. Η θεωρία των παιδιών για το νου. Αθή­ να, Τυπωθήτω, 2003. Σελ. 191. 8,50 €. ISBN 9 6 0 402-079-χ. ΤΣΙΛΙΜΕΝΗ Τ. Δ. Οι μικρές ιστορίες κατά την εικο­ σαετία 1970-1990. Αθήνα, Καστανιώτης, 2003. Σελ. 267. ISBN 960-03-3436-6. ΤΣΙΩΤΣΟΣ Ν. Επιπεδία. Αθήνα, Κέδρος, 2003. Σελ.

96. 8,50 €. ISBN 960-04-2154-4. ΧΑΤΖΗ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Γ. Πρόταση για ένα σύγχρονο αναλυ­ τικό πρόγραμμα. Αθήνα, Ατραπός, 2003. Σελ. 182.

12.00 €. ISBN 960-8325-16-1.

GOEHLICH Μ. Παιδοκεντρική διάσταση στη μάθη­ ση. Μετ. Ε. Νούσια. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2 00 3 . Σελ. 454. 20,00 €. ISBN 960402-078-1.

ΚΑΡΑΒΑΤΟΣ θ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Eupmorica phantastica. Αθήνα, Εξάντας, 200 3 . Σελ. 101. 6 ,5 0 €. ISBN 960-256-534-9. ΚΑΡΑΒΑΤΟΣ θ. Internet και ιατρική. Αθήνα, Εξάντας, 2003. Σελ. 152. 7,00 €. ISBN 960256-535-7. ΣΤΑΥΡΑΚΗΣ Τ. 1902-2002 ένας αιώνας «Σωτηρία», Αθήνα, 2002. Σελ. 2 9 2 .1 7 ,6 8 €. ΤΟΥΤΟΥΖΑΣ Π. Γεια σου, καρδούλα μου. Αθήνα, Κά­ κτος, 2003. Σελ. 205. 1 2,48 €. ISBN 9 6 0 3 8 2 497-6.

ALEXANDER J. Ο θεραπευτής του σαββατοκύρια­ κου. Μετ. Τ. Καραβανίδου. Αθήνα, Κυβέλη, 2002. Σελ. 159. 12,58 €. ISBN 960-8321-10-7.

ALEXANDER J. Ο θεραπευτής των πέντε λεπτών. Μετ. I. Βαγενά. Αθήνα, Κυβέλη, 2002. Σελ. 159.

12,58 €. ISBN 9608321-08-5. Τεχνολογία ΚΟΜΝΗΝΟΣ θ. - ΣΠΥΡΑΚΗΣ Π. Ασφάλεια δικτύων και υπολογιστικών συστημάτων. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 369. ISBN 9 60 4 00 2 25 -5 .

DREYFUS Η. Το διαδίκτυο. Μετ. Π. Μπουρλάκης. Αθήνα, Κριτική, 2 00 3 . Σελ. 121. 8 ,9 0 €. ISBN 9 6 0 2 1 8 -2 8 0 5 .

ΓΛΩΣΣΑ ΤΕΧΝ ΕΣ Ελληνική γλώσσα Η ελληνική γλώσσα και η ιστορία της. Αθήνα, 2003. Σελ. 133. 10,00 €. ISBN 960-87140-1-χ. Φ Υ Σ ΙΚ Ε Σ ΕΠ ΙΣΤΗ Μ ΕΣ Μαθηματικά Χριστιανίδης Γ. θέματα από την ιστορία των μαθηματι­ κών. Ηράκλειο, Π.Ε.Κ., 2003. Σελ. 194. 17,00 €.

ISBN 960-524-163-3. Φυσική PRIGOGINE I. Οι νόμοι του χάους. Μετ. Π. Χριστοδού­ λου. Αθήνα, Τραυλός, 2003. Σελ. 143. 15,00 €.

ISBN 960-799064-1. Ζωολογία ΜΑΣΤΑΚΟΥΡΗΣ θ. Κρυπτοζωολογία. Αθήνα, ΐσ οπτρον, 2003. Σελ. 2 1 2 .1 3 ,5 0 €. ISBN 9 608317ΙΟ χ. Ε Φ Α Ρ Μ Ο Σ Μ Ε Ν Ε Σ ΕΠ ΙΣΤΗ Μ Ε Σ Ιατρική ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ I. - ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ I. Αγωγή της σεξου­ αλικής συμπεριφ οράς. Αθήνα, Πατάκης, 2 00 2 . Σελ. 398. 22,00 €. ISBN 96016-0618-1.

112 ΔΙΑΒΑΖΩ

Αρχιτεκτονική ΑΙΤΕΛΟΠΟΥΛΟΣ Α. Μέτρον άριστον. Αθήνα, Ατροπός, 2003. Σελ. 275. 28,08 €. ISBN 9 6 0 8 2 8 0 0 0 9 . ΜΙΧΕΛΗΣ Π. Η αρχιτεκτονική ως τέχνη. Ζ' έκδοση. Αθήνα, Ίδρυμα Π. & Ε. Μιχελή, 2002. Σελ. 525.

26,00 €. ISBN 9 60 7 5 8 8 -1 0 9 . Ζωγραφική ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ Φ. Για να πάρουμε μια ιδέα περί ζωγρα­ φικής. Αθήνα, Αρμός, 2002. Σελ. 161. 1 0,00 €.

ISBN 960527-243-1. Μουσική ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΧΑΛΙΚΙΟΠΟΥΛΟΣ. Μάντζαρος. Επιμ. X. Ξανθουδάκης - Κ. Καρδάμης. Κέρκυρα, Εκδόσεις του Μουσικού Λόγου, 2003. Σελ. 204. 2 0,00 €.

ISBN 96086801-2-3. ΚΛ Α Σ ΙΚ Η Φ ΙΛ Ο Λ Ο ΓΙΑ Ανθολογία ελληνική. Άπαντα. Τόμος Α'. Αθήνα, Κά­ κτος, 2003. Σελ. 206. 1 0,40 €. ISBN 960-352907-9. Τρία και ένα αναθηματικά επιγράμματα της Παλατινής ανθολογίας. Μετ. Π. Χριστόφιλος. Αθήναι, Εριφύλη, 2002. Σελ. 21. 6,24 €. ISBN 9607643-24-χ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΕΥΣ. Άπαντα. Τόμος 17. Αθή­

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

να, Κάκτος, 2003. Σελ. 2 3 6 .1 2 ,4 8 €. ISBN 960352-946-1. ΞΕΝΟΦΩΝ. Περί ιππικής. Μετ. Ν. Καβρουλάκης. Αθή­ να, Ζαχαρόπουλος, 2003. Σελ. 1 56 .1 2 ,0 0 €. ISBN 960-227-310-0. Λ Ο ΓΟ ΤΕ Χ Ν ΙΑ Γενικά Γρικώντας την άπλαστη αρμονία των ουρανών. Επιμ. Γ. Κεντρωτής. Αθήνα, Ύψιλον, 2 00 2 . Σελ. 217.

14,04 €. ISBN 960-17-0089-7. Ποίηση ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ Σ. Δήλος. Αθήνα, Δωδώνη, 2002. Σελ.

62. 9,36 €. ISBN 960-385-150-7. ΑΡΤΕΜΙΔΗΣ X. Από το ψαλτήρι. Λευκωσία, 200 3 . Σελ. 24. ISBN 9963-7561-3-1. ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ Ν. Ο αγεφύρωτος χρόνος. Αθήνα, Μελάνι, 2003. Σελ. 41. ISBN 960-8309-09-3. ΔΗΜΗΤΡΟΚΑΛΛΗΣ Β. Λυγμοί. Αθήνα, Οδός Πανός, 2003. Σελ. 39. ISBN 960-7716-83-3. ΖΑΦΕΙΡΗΣ X. Επισκευαστής αναμνήσεων. Θεσσαλο­ νίκη, Παρατηρητής, 2002. Σελ. 99. 8,32 €. ISBN 960-374-244-9. ΚΑΠΛΑΝΤΖΗΣ Λ. Γ. Λυρικά ιδιόμελα. Ποίηση. Αθή­ να, 2003. Σελ. 47. ΚΡΗΤΙΚΟΣ Π. Πριν όλα χαθούν. Αθήνα, Προσκήνιο, 2002. Σελ. 62. 7,63 €. ISBN 960-7057-98-8. ΜΠΑΛΟΥΡΔΟΣ Γ. Μυρτιώτισσα. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 91. 8,32 €. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ-ΠΑΠΑΟΝΙΣΗΦΟΡΟΥ Μ. Τα φκιόρα της π ικ ρ α θ α σ ιά ς. Κ ύ προς, 2 0 0 3 . Σελ. 7 6. ISBN 9963-7874-5-2. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ X. Μόνιμο ρεπό. Αθήνα, Ύψιλον, 2002. Σελ. 28. 6,24 €. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ο. Των αισθήσεων οι μνήμες. Αθήνα, Πατάκης, 2 00 3 . Σελ. 72. 5 ,0 0 €. ISBN 960-16-0673-4. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Π. Εραστές... Αθήνα, Οδυσσέας, 2002. Σελ. 45. 5,20 €. ISBN 960-210-449-χ. ΦΩΣΤΙΕΡΗΣ Α. Πολύτιμοι λίθοι. Αθήνα, Καστανιώτης, 2003. Σελ. 49. ISBN 960-03-3448-χ.

WEI W. Κείμενα περί ζωγραφικής. Μετ. Συμεών. Αθήνα, Άγρα, 2002. Σελ. 37. 8 ,00 €. ISBN 960325-444-4. Πεζογραφία Φανταστικοί κόομοι. Επιμ. Λ. Καβακόηουλος. Θεσ­ σαλονίκη, Αρχέτυπο, 2 00 3 . Σελ. 269. 10,90 €.

ISBN 960-421-003-3. ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ Κ. Ο πειρατής. Αθήνα, Κέδρος, 2003. Σελ. 248. 12,00 €. ISBN 960-04-2217-6.

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΒΑΛΑΣΙΑΔΗΣ Γ. Και στα Ταταύλα χιόνι. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 156. 7,28 €. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Ο αλειτούργητος. Αθήνα, Δωδώνη, 2002. Σελ. 133. 8,32 €. ISBN 960-385-130-2. ΘΕΟΤΟΚΗ-ΑΛΥΦΑΝΤΗ Δ. Αγάπες στη σιωπή. Αθήνα, Δωδώνη, 2002. Σελ. 238 €. ISBN 960-385-133-7. ΚΑΡΚΑΒΙΤΣΑΣ Α. Τα ξωτικά της θάλασσας. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2 0 0 3 . Σελ. 3 0. 9 ,5 0 €. ISBN 960-412-200-2. Κ Ο ΥΡΗ Σ Β. Μ ό ρ σ ιμ ο ν ήμαρ. Αθήνα, Κοχλίας, 2002. Σελ. 522. 18,90 €. ISBN 960-8228-38-7. ΚΩΣΤΟΥΡΟΥ-ΝIΚΟΛΑΟΥ Μ. Ιστορίες. Πάτρα, Περί Τεχνών, 2002. Σελ. 61. 6 ,24 €. ISBN 960-826014-0. ΚΩΤΣΙΑΣ Τ. Τα εφτά παράθυρα. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 346. 15,00 €. ISBN 960-04-2173-0. ΛΑΖΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Π. Τα πρόσωπα του φεγγαριού. Αθήνα, Μπουζάλας, 2 0 0 2 . Σελ. 1 27 . 8 ,3 2 €.

ISBN 960-86438-3-χ. ΛΟΥΝΤΖΗΣ Ν. Στο Ιόνιο Λιμπερτά. Τόμος Δ'. Αθήνα, Περίπλους, 2003. Σελ. 3 2 6 .1 9 ,9 0 €. ISBN 9608202-38-8. ΛΥΡΗ Ν. Οι εθελοντές. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2003. Σελ. 177. 10,90 €. ISBN 960-406-303-0. ΜΑΣΣΑΒΕΤΑΣ Γ. Γυναικείες ιστορίες. Αθήνα, Ελληνι­ κά Γράμματα, 2 0 0 3 . Σελ. 1 72 . 1 0 ,9 0 €. ISBN 960-406-302-2. φ ΜΕΛΕΤΛΙΔΟΥ Σ. Τελικά τον νίκησα. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2 00 2 . Σελ. 3 18 . 1 2 ,4 8 €. ISBN 960-374-227-9. ΜΙ ΧΑΛΩ Π ΟΥΛΟΥ Α. Γιατί σκότωσα την καλύτερό μου φίλη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2003. Σελ. 338.

15,60 €. ISBN 960-03-3349-1. ΜΟΥΛΙΟΣ Φ. Λίγο πριν τη στροφή. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2 00 3 . Σελ. 132. 8 ,3 0 €. ISBN 960406-156-9. ΝΕΖΗΣ Γ. Καφές με δάκρυα. Αθήνα, Παρασκήνιο, 2002. Σελ. 172. 10,40 €. ISBN 960-7107-99-3. ΠΑΪΠΕΤΗΣ Σ. Μ ικρές καθημερινές ιστορίες. Πάτρα, Περί Τεχνών, 2002. Σελ. 84. 8,32 €. ISBN 9608260-18-3. ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ Α. Ο κουτσός άγγελος. Αθήνα, Κέ­ δρος, 2 00 2 . Σελ. 4 54 . 1 5,60 €. ISBN 960-042269-9. ΠΑΝΤΑΖΗΣ Α. Ανατολικά του ήλιου. Αθήνα, Ίδμων, 2003. Σελ. 65. 5,20 €. ISBN 960-7547-54-3. ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΣ Δ. Ο άλλος Κεμάλ. Β' έκδοση. Αθή­ να, Καστανιώτης, 2003. Σελ. 1 1 8 .1 0 ,4 0 €. ISBN 960-03-3474-9. ΣΑΛΕΧ A. Α. Το μάτι της λίμ νη ς. Αθήνα, Εστία, 2003. Σελ. 92. 7,80 €. ISBN 960-05-1065-2.

ΔΙΑΒΑΖΩ 113

ΣΚΟΡΔΑΛΑ-ΚΑΚΑΤΣΑΚΗ Ε. Μ ε λένε Ελπίδα. Αθήνα, Αγκυρα, 2003. Σελ. 87. ISBN 960-234-983-2. ΤΑΝΤΣΗ Ν. 7 θανάσιμες πεθερές. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2003. Σελ. 240. 1 3,40 €. ISBN 960417-016-3. ΤΣΙΡΩΝΑ Μ. Η μεγαλύτερη νύχτα. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 435. 17,00 €. ISBN 960-14-0661-1. ΥΦΑΝΤΗΣ Γ. Το ιδεόγραμμα του φιδιού. Αθήνα, Πατάκης, 200 3 . Σελ. 479. 25,00 €. ISBN 960-160630-0. ΦΑΝΤΕΜΗΣ Φ. Όσα πήραν τα κύματα. Αθήνα, Δω­ δώνη, 2002. Σελ. 349. 15,60 €. ISBN 960-385157-4. ΦΙΛΙΠΠΟΥ Φ. Οι τελευταίες ημέρες του Κωνσταντί­ νου Καβάφη. Αθήνα, Πατάκης, 200 3 . Σελ. 266.

ISBN 960-16-0683-1. ΦΟΥΡΟΥΚΛΑΣ Λ. Μίρα, το λουλούδι του πολέμου. Αθήνα, Διόπτρα, 2003. Σελ. 147. 12,00 €. ISBN 960-364-208-8. Ιστορίες φαντασίας με δράκους. Μετ. Α. Πανδή. Αθήνα, Anubis, 2003. Σελ. 283. 16,01 €. ISBN 960-306-386-χ. ΑΜΜΑΝΙΤΙ Ν. Εγώ δεν φοβάμαι. Μετ. X. Ρομπότης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2003. Σελ. 214. ISBN 96003-3481-1.

YOURCENAR Μ. Ο οβολός του ονείρου. Μετ. Τ. Παναγιώτου. Αθήνα, Χατζηνικολή, 2002. Σελ. 202.

15.00 €. ISBN 960-264-181-9.

GEM M ELL D. Ντρας ο θρύλος. Μετ. Δ. ΚυριανίδηΝ ικολαΐδ η . Αθήνα, Anubis, 2 0 0 3 . Σελ. 4 1 5 .

17,50 €. ISBN 960-306-385-1. ΖΟΛΑ Ε. Για μια νύχτα αγάπης. Μετ. Η. Ηλιού. Αθή­ να, Ηριδανός, 2002. Σελ. 94. 9,88 €. ISBN 960335-014-1.

KELLERMAN J. Δόκτωρ θάνατος. Μετ. Π. Κωνσταντέας. Αθήνα, Bell, 2 0 0 3 . Σελ. 5 1 2 . 6 ,9 0 €.

ISBN 960-450-749-4. ΚΡΟΝΙΝ Α. Τα ώριμα χρόνια. Μετ. Σ. Σκουλικάρη. Αθήνα, Πατάκης, 2003. Σελ. 3 6 0 .1 6 ,0 0 €. ISBN 960-600-840-1. ΛΑΜΠΡΕΣ Μ.-Σ. Στα όρια. Μετ. Ε. Βαγγελάτου. Αθή­ να, Διήγηση, 2 0 0 2 . Σελ. 1 48 . 1 4 ,0 0 €. ISBN 960-7951-16-6.

LATOUR J. Ο απόκληρος. Μετ. Ρ. Χάτχουτ. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 2003. Σελ. 336. ISBN 960-03-3467-6.

MANN Τ. Συγκεχυμένα ανέρχονται τα λησμονημένα. Μετ. Α. Κυπριώτης. Αθήναι, Ίνδικτος, 2002. Σελ.

370. 18,00 €. ISBN 960-518-131-2.

MARQUEZ G. G. Ζω για να τη διηγούμαι. Μετ. Κ. Σωτηριάδου. Αθήνα, Λιβάνης, 2 00 3 . Σελ. 568.

2 0.00 €. ISBN 960-14-0694-8.

114 ΔΙΑΒΑΖΩ

MULISCH Η. Ζίγκφριντ, ο γιος του κτήνους. Μετ. I. Βαν Ντάικ-Μπαλτά. Αθήνα, Καστανιώτης, 2 00 3 . Σελ. 177. 12,48 €. ISBN 960-03-3465-χ.

BARRY S. Η Οδύσσεια του Ινίας Μακνάλτυ. Μετ. θ. Τ σα π ακίδ ης. Αθήνα, Π όλις, 2 0 0 3 . Σελ. 3 4 4 .

16,30 €. ISBN 960-8132-93-2.

BER NIERES L. Κ όκκινο ς σκύλος, ο ταξιδευτής. Μετ. Ρ. Τουρκολιά-Κυδωνιέως. Αθήνα, Ψυχογιός, 2003. Σελ. 135. 6,0 0 €. ISBN 960-274-667-χ.

NOOTEBOOM C. Το Σάββατο των ψυχών. Μετ. I. Βαν Ντάικ-Μπαλτά. Αθήνα, Καστανιώτης, 200 3 . Σελ. 3 5 2 .1 8 ,7 2 €. ISBN 960-03-3367-χ. ΟΜΠΕΡ Μ. Τρόμος στο λιμάνι. Μετ. Μ. Χωρεάνθη. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2 0 0 3 . Σελ. 2 5 6 . 1 4 ,0 0 €.

ISBN 960-375-5338. ΠΑΡΚΣ Τ. Πεπρωμένο. Μετ. Ν. Κουμπαρέλη. Αθή­ να, Ελληνικά Γράμματα, 2 00 3 . Σελ. 3 06 . ISBN 960-406-335-9.

PLATH S. Ο Γερο-Πανικός και η βίβλος των ονείρων. Μετ. Γ. Ζ έρβας. Αθήνα, Άγρα, 2 0 0 2 . Σελ. 6 0.

8,50 €. ISBN 960-325-454-1.

P0 U R R I0 L Ο. Μεφίστο βαλς. Μετ. Μ. Φιλίππου. Αθήνα, Κέδρος, 2003. Σελ. 213. 1 0,00 €. ISBN 960-04-2169-2.

R0DIK Β. Το συμπόσιο του Τριμαλχίωνα. Μετ. X. Ντρέκου. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2 003. Σελ.

394. 14,90 €. ISBN 960-417-010-4.

SIMON C. Η ακακία. Μετ. θ. Σκάσσης. Αθήνα, Εστία, 2002. Σελ. 3 4 4 .1 8 ,7 2 €. ISBN 960-05-1054-7.

SINOUE G. Λαίδη Χάμιλτον. Μετ. Β. Χατζάκη. Αθή­ να, Σμίλη, 2002. Σελ. 420. 1 6,71 €. ISBN 9607793-43-9.

SKARMETA Α. Ο γάμος του ποιητή. Μετ. Ε. Τσόκα Δ. Φέρρη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2003. Σελ. 278.

ISBN 960-03-3471-4. ΣΟ ΥΜ Π ΕΡΤ Μ. Clu b κ υλ ικείο. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 2 5 3 .1 2 ,0 0 €. ISBN 960-04-2207-9. ΤΣΕΧΩΒ Α. Τέσσαρα διηγήματα. Μετ. Α. Παπαδιαμάντης. Αθήνα, Δόμος, 2 0 0 2 . Σελ. 5 9. 1 0 ,4 0 €.

ISBN 960-353-110-3.

FEIST R. Ο μάγος. Μετ. Κ. Παντελίδου. Θεσσαλονί­ κη, Η Άγνωστη Καντάθ, 2002. Σελ. 3 1 9 .1 8 ,0 0 €.

ISBN 960-8112-028.

FORTES S. Σύνορα στην άμμο. Μετ. Β. Κνήτου. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 308. 12,50 €. ISBN 960-04-2148-χ.

HAUFF W. Η παγερή καρδιά. Μετ. Μ. Σταμιλιώτη. Αθήνα, Μαΐστρος, 2002. Σελ. 138. 8,90 €. ISBN 960-8252-09-1.

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

HICYILMAZ C. Μ ε μπλουτζίν και φερετζέ. Μετ. Σ. Κουτσούκαλη. Αθήνα, Κέδρος, 2 00 2 . Σελ. 391.

12.00 €. ISBN 960-04-1979-5.

HITCHCOCK J. S. Απατηλή λάμψη. Μετ. Μ. Ευθυμί­ ου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 200 3 . Σελ. 525. 20,00 €.

ISBN 960-410-289-9.

HOPKINS J. Τα ημερολόγια της Ταγγέρης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2003. Σελ. 344. 16,00 €. ISBN 960375-452-8.

HVI W. Το κορίτσι από τη Σαγκάη. Μετ. Π. Κωνσταντέας. Αθήνα, Φυτράκης, 2002. Σελ. 396. 1 3,00 €.

ISBN 960-535-269-9. Αλληλογραφία HESSE Η. - MANN Τ. Αλληλογραφία. Μετ. Γ. Λαγουδάκου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2 0 0 3 . Σελ. 2 18 .

15,60 €. ISBN 960-03-3373-4. Μελέτες Η ποίηση της Θεσσαλονίκης στον 20ό αιώνα. Θεσ­ σαλονίκη, Δημοτική Βιβλιοθήκη, 2003. Σελ. 472.

ISBN 960-87568-0-4. Κουβεντιάζοντας για... τα παραμύθια. Επιμ. Δ. Προύσαλης. Αθήνα, Μολύβιος Νιάου, 2002. Σελ. 139.

10.00 €. Πρακτικά Β' Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Αθήνα, Δόμος, 2 00 2 . Σελ. 687.

ISBN 960-353-105-7. ΔΑΛΛΑΣ Γ. Σκαπτή ύλη από τα Σολωμικά μεταλλεία. Αθήνα, Άγρα, 2 0 0 2 . Σελ. 3 3 2 . 2 0 ,0 0 €. ISBN 960-325-456-8. ΚΑΛΟΣΠΥΡΟΣ Ν. Η αρχαιογνωσία του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη. Αθήνα, Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Σπουδών, 200 2 . Σελ. 218. 14,56 €. ISBN 960353-108-1. ΚΑΜΠΕΡΙΔΗΣ Λ. Οι γάμοι του ουρανού και της γης. Αθήνα, Αρμός, 2 0 0 3 . Σελ. 8 1. ISBN 960 -5 27 253-9. ΚΕΦΑΛΑΣ Η. Νίκος Παππάς. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 101. 8,32 €. ΛΥΧΝΑΡΑ Λ. Το μεσογειακό τοπίο. Β' έκδοση. Αθή­ να, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 303. ΜΑΥΡΕΛΟΣ Ν. Νικόλαος Επισκοπόηουλος. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 1 5 0 .1 0 ,4 0 €.

GODWIN G. Στους ρυθμούς της καρδιάς. Μετ. Κ. Οικονόμου. Αθήνα, Φυτράκης, 2003. Σελ. 395.

16.00 €. ISBN 960-535-288-5.

G0WARD Β. Αφήγηση και τραγωδία. Μετ. Ν. Μπεζαντάκος. Αθήνα, Ι.Τ.Β., 2002. Σελ. 369. 2 9,12 €.

ISBN 960-354-129-6.

COMPAGNON Α. Ο δαίμων της θεωρίας. Μετ. Α. Λαμπρόπουλος. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2003. Σελ. 464.

28.00 €. ISBN 960 -3 75 4 42 -0 .

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

SHANKMAN S. - DURRANT S. Η σειρήνα και ο σο­ φός. Μετ. Μ. Σκούρα. Αθήνα, Κονιδάρης, 2002. Σελ. 423. 22,00 €. ISBN 960-392-032-0. Δοκίμια Madame! Αθήνα, Opera, 2003. Σελ. 1 6 6 .1 0 ,4 0 €.

ISBN 960-7073-85-1.

BORGES J. L. Εννέα δοκίμια για τον Δάντη. Μετ. Φ. Γ κικόπουλος. Θ εσσαλονίκη, University Studio Press, 200 3 . Σελ. 137. 1 3,00 €. ISBN 960-121147-0. ΚΑΛΛΙΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Η παράσταση ενός δασκά­ λου. Αθήνα, Διηνεκές, 2 0 0 2 . Σελ. 1 11+ 2CD .

16,00 €. ISBN 960-87462-0-5. ΚΑΡΑΛΗΣ Β. Αναγνώσεις σολωμικών κειμένων. Αθήναι, Ιδεόγραμμα, 2002. Σελ. 1 8 8 .1 5 ,6 0 €. ISBN 960-7158-22-9. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ Γ. 1922. Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδό­ σεις, 2 00 2 . Σελ. 221. 12,48 €. ISBN 960-427071-0. ΚΙΟΥΡΤΣΑΚΗΣ Γ. Το πρόβλημα της παράδοσης. Αθήνα, Νεφέλη, 2 0 0 3 . Σελ. 6 4. 6 ,0 0 €. ISBN 960-211-661-7. ΛΑΟΣ Ν. Άνθρω πος. Αθήνα, Παρασκήνιο, 2 00 2 . Σελ. 154. 10,40 €. ISBN 960-7107-98-5. ΛΥΚΙΑΡΔΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Ο Κάντιος και τα Βαλκάνια. Αθήνα, Ύψιλον, 2 0 0 2 . Σελ. 5 6. 7 ,4 9 €. ISBN 960-17-0082-χ. Θ ΕΑ Τ Ρ Ο Έργα ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ θ. - ΡΕΠΠΑΣ Μ. Τα μωρά τα φέρ­ νει ο πελαργός. Αθήνα, Μοντέρνοι Καιροί, 2002. Σελ. 117+φωτ. 13,00 €. ISBN 960-397-530-3. ΡΗΓΑΣ Α. - ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Δ. Το δώρο. Αθήνα, Μο­ ντέρνοι Καιροί, 2 00 2 . Σελ. 145+φωτ. 15,00 €.

ISBN 960-397-531-1. ΙΣΤΟΡΙΑ Αρχαιολογία FINKELSTEIN I. - SILBERMAN Ν. Βίβλος. Μετ. Σ. Κωνσταντινέα. Αθήνα, Κάκτος, 2 00 3 . Σελ. 490.

23,92 €. ISBN 960-382-492-5. Μαρτυρίες ΛΙΑΝΟΣ Κ. Η ζωή μου κατά τον Ιταλοελληνικόν Πό­ λεμον. Πάτρα, Περί Τεχνών, 2 0 0 2 . Σελ. 1 39 .

1 0,40 €. ISBN 960-8260-16-7. ΠΑΪΖΗΣ Ν. Η γενιά της ηπατίτιδας. Β' έκδοση. Αθή­ να, Βιβλιοπέλαγος, 2002. Σελ. 67. 4 ,68 €. ISBN 960-7280-18-0.

ΔΙΑΒΑΖΩ 115

ΡΟΥΦΟΓΑΛΗ-ΡΟΥΝΙΚ Ν. Να γιατί... Αθήνα, Φερενίκη, 2002. Σελ. 3 1 2 .1 6 ,6 4 €. ISBN 960-7952-17-0. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ Β. Ιωάννου Δ. Κονδυλάκη άγνωστα α­ πομνημονεύματα (1905). Αθήνα, Καρδαμίτσας, 2002. Σελ. 356. 2 0,80 €. ISBN 960-354-130-3. Βιογραφίες ΓΚΑΓΚΑΚΗΣ Μ. Νικόλαος Κρήτσκης. Βόλος, Επικοι­ νωνία, 2003. Σελ. 40. ISBN 960-92143-0-4. ΡΑΓΚΟΥΣΗ-ΚΟΝΤΟΓΙΟΡΓΟΥ Κ. Ζαχαρίας Στέλλας. Π άρος, Ανθέμιον, 2 0 0 2 . Σελ. 1 5 7 . 1 0 ,4 0 €.

ISBN 960-86402-4-5. Ελληνική ιστορία ΓΕΔΕΩΝ Μ. Μ ουσικοί διαχύσεις οικιακοί. Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 2002. Σελ. 45. 7,0 0 €. ISBN 960-250256-8. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ Β. Πελοποννησιακός Πόλεμος. Αθήνα, Κυριακίδης, 2003. Σελ. 157. 8 ,22 €. ISBN 9607854-05-5. ΛΑΖΑΚΗΣ X. Η πορεία της Ελλάδας. Αθήνα, Κορφή, 2002. Σελ. 2 1 3 .1 5 ,0 0 €. ISBN 960-339-331-2. ΜΑΡΤΕΛΗΣ Α. «Εις την Πόλιν». Πάτρα, Περί Τεχνών, 2002. Σελ. 134. 1 0,40 €. ISBN 960-8260-22-1. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ Α. Το αρχείο του Νικολάου Χαντέλη. Αθήνα, Δωδώνη, 2 00 2 . Σελ. 247. 2 0 ,8 0 €.

ISBN 960-385-155-8. ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Χαίδάρι, 8 Σεπτεμβρίου 1944. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 1 2 5 .1 2 ,0 0 €. ISBN 960-16-0626-2. Παγκόσμια ιστορία Η Μεγάλη Ιστορική Εγκυκλοπαίδεια. Αθήνα, Μο­ ντέρνοι Καιροί, 2 00 3 . Σελ. 95. ISBN 960-397542-7. ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Ακολουθώντας τα βήματα του Μ εγαλέξανδρου. Αθήνα, Μίλητος, 2 0 0 3 . Σελ.

365. 9 1,52 €. ISBN 960-8013-09-8. ΚΑΤΣΑΡΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Η προγραμματική βάση της Σερβικής εθνικής πολιτικής. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2003. Σελ. 302. 12,21 €. ISBN 960-288-098-8. ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ Κ. Η μάζα και η ιστορία. Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2003. Σελ. 2 4 0 .1 5 ,6 0 €.

ISBN 960427-073-7. ΧΟΝΔΡΙΔΟΥ Σ. Ο Κωνσταντίνος θ ' Μονομάχος και η εποχή του. Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2 00 2 . Σελ.

504. 46,80 €. ISBN 960-8256-03-8.

EDBURY Ρ. Το βασίλειο της Κύπρου και οι Σταυρο­ φορίες 119 1 -13 7 4. Μετ. Α. Νικολάου-Κουνάρη. Αθήνα, Παπαδήμας, 2 00 3 . Σελ. 5 33 . 2 6 ,0 0 €.

ISBN 960-206-477-3.

LEWIS Β. Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας. Τό­ μος Β'. Μετ. Σ. Παπαγεωργίου. Αθήνα, Παπαζήσης, 2003. Σελ. 3 6 0 .1 7 ,6 8 €. ISBN 960-02-1595-2.

116 ΔΙΑΒΑΖΩ

LEWIS Β. Τι πήγε στραβά; Μετ. Σ. Παπαγεωργίου. Αθήνα, Παπαζήσης, 2 0 0 3 . Σελ. 3 04 . 2 8 ,0 0 €.

ISBN 960-02-1589-3.

RISTELHUEBER R. Ιστορία των Βαλκανικών λαών. Γ' έκδοση. Μετ. Α. Μεθενίτη. Αθήνα, Παπαδήμας, 2003. Σελ. 537. 27,47 €. ISBN 960-206-307-6.

THADDEN W. Άλλο κόρη... άλλο γιος! Μετ. Μ. Κόφφα. Αθήνα, Φυτράκης, 2002. Σελ. 245. 15,00 €.

ISBN 960-535-259-1. ΤΑ ΞΙΔΙΑ Κόσμος ΜΑΡΜΑΡΑΣ Μ. Ταξίδια στη Μεσόγειο. Αθήνα, Ανά­ βαση, 2002. Σελ. 312. 18,00 €. ISBN 960-819537-3. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Β. Στην Άπω Ανατολή. Αθήνα, Περίπλους, 2 00 3 . Σελ. 2 20 . 1 2 ,4 8 €. ISBN 9608202-56-6.

NORGAY J. - COBURN Β. Αγγίζοντας την ψυχή του πατέρα μου. Μετ. Γ. Σπανδωνής. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2003. Σελ. 4 1 0 .1 8 ,0 0 €. ISBN 960-410-282-6. Π Α ΙΔΙΚΑ Ελεύθερα αναγνώσματα Η κοκκινοσκουφίτσα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2003. Σελ. 22. 3,90 €. ISBN 960-406-340-5. Μ ύθ οι του κόσμου. Αθήνα, Μοντέρνοι Καιροί, 2003. Σελ. 68. 11,50 €. ISBN 960-397-576-1. ΒΑΛΑΣΗΣ Ζ. Ο βασιλιάς και το αηδόνι. Αθήνα, Ελλη­ νικά Γράμματα, 2 0 0 3 . Σελ. 2 2. 9 ,9 0 €. ISBN 960-393-572-7. ΘΑΛΕΙΑ. Ένα αντράκι κι ένα δρακάκι. Αθήνα, Ελληνι­ κά Γράμματα, 2003. Σελ. 24. 9,90 €. ISBN 960406-336-7. ΛΑΜΠΡΟΥ I. Αγαπημένο μου κασετοφωνάκι. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2003. Σελ. 35. 5,90 €. ISBN 960-406-333-2. ΝΙΚΟΛΑΟΥ θ. Οι κύκνοι. Αθήνα, Ελληνικά Γράμμα­ τα, 2003. Σελ. 32. 9,9 0 €. ISBN 960-406-339-1. ΠΟΥΛΟΣ Κ. 0 ζωγράφος Θεόφιλος. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2 0 0 3 . Σελ. 3 2. 9 ,5 0 €. ISBN 960412-199-5. ΧΑΤΖΟΥΔΗ-ΤΟΥΝΤΑ Ε. Οι Καρυάτιδ ες μετράνε τα φεγγάρια. Αθήνα, Άγκυρα, 2 00 3 . Σελ. 44. ISBN 960-234-974-3. Χάνσελ και Γκρέτελ. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2003. Σελ. 22. 3,9 0 €. ISBN 960-406-341-3.

ALBAUT C. Ποιηματάκια για τα Χριστούγεννα. Απόδ. Κ. Κύρδη - Β. Δαμόφλη. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002.

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Σελ. 59. 6,00 €. ISBN 960-375-152-9. ΑΝΤΕΡΣΕΝ X. Κ. Η μικρή γοργόνα. Μετ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2 0 0 3 . Σελ. 4 8.

10.00 €. ISBN 960-412-189-8.

WILSON J. Μια βαλίτσα ψάχνει σπίτι. Μετ. Ρ. Τουρκολιά-Κυδωνιέως. Αθήνα, Ψυχογιός, 2003. Σελ. 149.

ISBN 960-274-710-2.

WILSON J. Το μωρό της Π ρω ταπριλιάς. Μετ. Ρ. Τουρκολιά-Κυδωνιέως. Αθήνα, Ψυχογιός, 2 00 3 . Σελ. 184. 8 ,00 €. ISBN 960-274-684-χ.

MOOST Ν. Μια μέρα μαζί σου είναι πάντα ωραία. Μετ. Α. Γιαννοπούλου. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2003. Σελ. 24. 8,50 €. ISBN 960-412-173-1.

NAU MANN-VILLEMIΝ C. Η πιπίλα της Νίνας. Μετ. Β. Τσιώρου. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2003. Σελ. 32.

9.00 €. ISBN 960-412-187-1.

PLATH S. Η κουζίνα της κυρίας Τσέρι. Μετ. Γ. Φωτιάδης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2003. Σελ. 48. 8,00 €.

ISBN 960-375-451-χ. ΤΣΑΪΚΟΦΣΚΙ Π. Η λίμνη των κύκνων. Μετ. Λ. Παπα­ δόπουλος. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2003. Σελ. 32.

9,50 €. ISBN 960-412-203-7. ΠΕΡ ΙΟ Δ ΙΚ Α Α Ν ΑΓΕΝΝ ΗΣΗ. Μ ηνια ία επ ιθεώ ρησ η. Αρ. 3 8 8 .

2.00 €. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΒΕΑ. Αρ. 3. ΑΝΕΥ. Αρ. 7. 6,00 €. ΑΝΟΙΧΤΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ. Αρ. 1.002. 1,00 €. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Αρ. 86. 6,00 €. ΔΑΙΔΑΛΟΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Αρ. 2. 3,00 €. ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου. Αρ. 440.

7,34 €.

ΕΚ ΤΩΝ ΥΣΤΕΡΩΝ. Αρ. 8. 1 7,00 €. ΕΜΒΟΛΙΜΟΝ. Αρ. 47-48. 6,00 €. ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ. Αρ. 60. 7,00 €. ΕΠΙΓΝΩΣΗ. Αρ. 84. 0,0 1 €. ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΑ ΦΥΛΛΑ. Αρ. 1-2. ΕΡΕΙΣΜΑ. Αρ. 30-31. 10,00 €. Ο ΕΡΜΗΣ ΤΟΥ ΞΩΒΟΥΝΙΟΥ. Τριμηνιαία εφημερίδα. Αρ. 9. 2,00 €. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΙΓΎΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 86. ΘΕΑΤΡΟΓΡΑΦΙΕΣ. Αρ. 10. 7,00 €. ΘΗΣΑΥΡΙΣΜΑΤΑ. Τόμος 31. 3 1,20 €. ΘΗΤΕΙΑ. Αρ. 96. Κ. Αρ. 1. 10,40 €. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Αρ. 69. 7,50 €. Η ΛΕΞΗ. Αρ. 174. 15,00 €. ΛΥΧΝΑΡΙ. Τριμηνιαία έκδοση. Αρ. 10. ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΑ Τόμος ΙΒ'. 2001. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Αρ. 1.755. 8 ,00 €. ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ. Αρ. 105. 4,5 5 €. ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ. Αρ. 120. 8 ,00 €. ΟΥΤΟΠΙΑ. Αρ. 53. 6,00 €. ΠΑΝΑΙΓΥΠΤΙΑ. Περιοδική έκδοση. Αρ. 110. Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία επιθεώρηση. Αρ. 109. 4,00 €. ΠΟΣΙΜΟΝ ΥΔΩΡ. Αρ. 7. 2,00 €. ΠΡΟΘΗΚΗ. Μηνιαίο περιοδικό. Αρ. 4. Δωρεάν. ΡΙΖΑ ΑΓΡΙΝΙΩΤΩΝ. Αρ. 48. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Αρ. 1 2 9 .1 4 ,5 6 €. ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ. Τριμηνιαία έκδοση. Αρ.

81. 6,0 0 €. ΤΕΧΝΟΠΑΙΓΝΙΟΝ. Αρ. 1. 2 5,00 €. ΤΟΛΜΗ. Αρ. 28. 3,00 €. ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Αρ. 111. 5 ,00 €.

HIGHLIGHTS. Διμηνιαία έκδοση. Αρ. 4. Μ

Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης Dewey, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία. · Το δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας».

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 117

δελτίο κριτικογραφίας

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

Τεύχος 441 · 1 -30 Απριλίου 2003

Οδηνοί Έκδοση του υπουργείου Αιγαίου: Άτλαντας των γεω­ λογικών μνημείων του Αιγαίου (Λ. Λέζα, Το Βήμα, 13.4.2003) Ζαμπούνης X.: Σαβουάρ βιβρ (X. Δημακοπούλου, Εστία, 19.4.2003) ΛεΕικά Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Ά.: Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής (Κ. Αγγελάκος, διαβάζω, 439) Καίσης Α.: Γερμανοελληνικό Λεξικό Νομικής Ορολο­ γίας (Δ. Καββαθάς, Το Βήμα, 6.4.2003) Κουρμούλης Γ.: Αντίστροφον Λ εξικόν της Ν έας Ελληνικής (Κ. Αγγελάκος, διαβάζω, 439) Φιλοσοωία Νικολαΐδης θ.: Είδωλα του Μακιαβέλλι (X. Δημακο­ πούλου, Εστία, 24.4.2003) Έγελος: Η αισθητική της μουσικής (X. Δημακοπού­ λου, Εστία, 24.4.2003) Λεφέβρ Π. Ζ., Μασερέ Π.: Ο Έγελος και η κοινωνία (X. Δημακοπούλου, Εστία, 24.4.2003) Παράκελσος, Ο λαβύρινθος των πλανημένων για­ τρών (X. Δημακοπούλου, Εστία, 24.4.2003) Σοπενχάουερ Α.: Εριστική διαλεκτική (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 19.4.2003) Χάρις Φ., Λοκ Ά., Ριζ Π.: Ο Machiavelli στο σύγχρο­ νο Marketing & Management (Κ. Κοντολέων, Αδέ­ σμευτος Τύπος Μήτση, 1 3.4.2 0 03 ) (X. Δημακο­ πούλου, Εστία, 24.4.2003) Θρησκεία Εκδόσεις Ergo: Ακολουθίαι Αγίων συλλεγείσαι και επιμ ελώς διορθωθείσαι παρά Γεωργίου Α. Ρήγα, Οικονόμου και Αρχιερατικού Επιτρόπου Σκιάθου (Γ. Ανδρειωμένος, Το Βήμα, 20.4.2003) Κορναράκης I.: Ο Ιούδας ως ομαδικός ενοχικός αρ­ χέτυπος (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 20.4.2003) Λουκέρης Π.: Ιούδας ο Ισκαριώτης και η θέοις του εις το μυστήριον της «θείας Οικονομίας» (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 20.4.2003) Ελιάντ Μ.: Το ιερό και το βέβηλο (Φ. Τερζάκης, Η Ελευθεροτυπία, 25.4.2003) Τολστόι Λ.: Τι είναι θρησκεία (θ. Γιαλκέτσης, Η Ελευ­ θεροτυπία, 25.4.2003)

118 ΔΙΑΒΑΖΩ

Λιάπας Γ.: Χασίς, ο άγνωστος της διπλανής πόρτας (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 24.4.2003) Τσιγώνια-Ευλογιά Α.: Η αισθητική επιστήμη αρωγός στην ψυχική υγεία (X. Δ ημακοπούλου, Εστία, 3.4.2003) Καρπ Μ., Χολμς Π., Τάιβον Κ.: Το ψυχόδραμα, θεω­ ρία και πρακτική (Ξ. Χαραλάμπους, διαβάζω, 439) Ολανιέ Π.: Η βία της ερμηνείας. Από το εικονόγραμμα στο εκφερόμενο (Φ. Τερζάκης, Η Ελευθεροτυ­ πία, 11.4.2003) Κοινωνιολογία Παπαϊωάννου Κ.: Μάζα και ιστορία (Σ. Ροζάνης, Η Αυγή, 17.4.2003) (θ. Γιαλκέτσης, Η Ελευθεροτυ­ πία, 18.4.2003) Πετράκη Γ.: Από το χωράφι στο εργοστάσιο. Η δια­ μόρφωση του βιομηχανικού προλεταριάτου στο σύγχρονο Λαύριο (I. Λαμπίρη-Δημάκη, Το Βήμα, 20.4.2003) Σακκάς Γ.: Οι Άραβες (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 13.4.2003) Γκέλνερ Ε.: Εθνικισμός, πολιτισμός, πίστη και εξου­ σία (Φ. Μπαρούτσος, Η Καθημερινή, 6.4.2003) Φουκώ Μ.: Για την υπεράσπιση της κοινωνίας (Π. Κοντός, Νέα Εστία, 1.754) Φουκώ Μ.: Εγώ, ο Πιερ Ριβιέρ, που έσφαξα τη μη­ τέρα μου, την αδερφή μου και τον αδερφό μου... (Ρ. Μπενβενίστε, Η Αυγή, 6.4.2003) (θ. Βασιλεί­ ου, διαβάζω, 439) Ιατρική Γιακουμεττής Α.: Σύγχρονη αισθητική χειρουργική (X. Δημακοπούλου, Εστία, 3.4.2003) Αντωνίου Σ., Σκρεπέτης Κ.: Η πρακτική αντιμετώπι­ ση των ουρολογικών προβλημάτων στην κύηση και στον τοκετό (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 20.4.2003) Κουμαντάκη-Μαθιουδάκη Ε.: Μυκητιασικές λοιμώ­ ξεις του δέρματος (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύ­ πος Μήτση, 20.4.2003) Πολιτική - Πολιτικές Επιστήμες Γάγγας Δ.: Εισαγωγή στο διεθνές δίκαιο των ενό-

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

πλων συγκρούσεων (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 6.4.2003) Γαλήνης Γ., Τριανταφυλλίδου-Γαλάνη Σ.: Τρομοκρα­ τία. Νέα μορφή πολέμου; (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 6.4.2003) Δελαστίκ Γ.: Αποκάλυψη τώρα. 0 δρόμος προς τη μονοκρατορία. Μέση Ανατολή, Πετρέλαια, Ισλάμ (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 6.4.2003) Καραμπελιάς Γ.: Ο ρόλος των ενόπλων δυνάμεων στην πολιτική ζωή της Τουρκίας και της Ελλάδας. Συγκριτική ανάλυση των πολεμικών στρατιωτικών επεμβάσεων, 1945-1980 (θ. Α. Κουλουμπής, Το Βήμα, 20.4.2003) Κουβελιώτης Κ.: Χημικός και βιολογικός πόλεμος. Η νέα α π ε ιλ ή (Μ. Π α π α γ ια ν ν ίδ ο υ , Το Βήμα, 6.4.2003) Κώνστας Δ.: Διπλωματία και πολιτική (Π. Τσάκωνας, Το Βήμα, 6.4.2003) Λάζαρης Α.: Στην αυγή του νέου αιώνα (Α. Χατζής, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 12.4.2003) Μανουσάκης Γ.: Χημικός και βιολογικός πόλεμος. Από τις Πλαταιές στο Τόκιο και τη Βαγδάτη (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 6.4.2003) Βιντάλ Γκ.: Διαρκής πόλεμος για διαρκή ειρήνη. Πώς καταφέραμε να γίνουμε τόσο μισητοί (Ε. Μπέλλα, Η Βραδυνή, 5 .4 .2003) (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 6 .4.2003) (Π. Μπουκάλας, Η Κα­ θημερινή, 8.4.2003) (Κ. Παπαγιώργης. Αθηνόραμα, 17.4.2003) (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 2 0.4.2 0 03 ) (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 24.4.2003) Βιριλιό Π.: Καθαρός πόλεμος (θ. Γιαλκέτσης, Η Ελευθεροτυπία, 18.4.2003) (Μ. Ανδριωτάκης, Η Ελευθεροτυπία, 22.4.2003) Ζακαρία Φ.: The Future of Freedom (Σ. Λούκα, Η Βραδυνή, 19.4.2003) Κεπέλ Ζ.: Τζιχάντ. 0 ιερός πόλεμος (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 6.4.2003) Κίσιντζερ X.: ΗΠΑ: Αυτοκρατορία ή ηγετική δύναμη; Για μια διπλωματία του 21ου αιώνα (Π. Τζαμαλίκος, Η Ελευθεροτυπία, 11.4.2003) Μεινό Ζ.: Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα (Η. Νικολακόπουλος, Τα Νέα, 25.4.2003) Μίλερ Τζ., Ένγκελμπεργκ Σ., Μπρόουντ Γ.: Μπρο­ στά στη βιολογική απειλή. Τα βιολογικά όπλα και ο μυστικός πόλεμος της Αμερικής (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 6.4.2003) Μπλαμ Ο.: Το κράτος του κακού (Π. Κρημνιώτη, Η Αυγή, 10.4.2003)

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Ραμονέ I.: Πόλεμοι του 21ου αιώνα (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 6 .4 .20 0 3) (Β. Πεσπαζόγλου, Τα Νέα, 12.4.2003) Τσόμσκυ Ν.: Μ οιρ αίο τρίγωνο (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 6.4.2003) Φαλάτσι Ο.: Η οργή και η περηφάνια (Τ. θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 19.4.2003) (Κ. Κουνινιώτη, Πε­ λοπόννησος Πατρών, 20.4.2003) (Γ. Ν. Μπασκό­ ζος, Εξπρές, 20.4.2003) (Ε. Πασαμιχάλη, Ελεύθε­ ρος Τύπος, 2 4 . 4 .2 0 0 3 ) (Ντ. Π ετροπ ο ύλο υ, Exodos, 24.4.2003) Φόα Β., Μαφάι Μ., Ράιχλιν Α.: Η σιωπή των κομμου­ νιστών (Τ. Παππάς, διαβάζω, 439) Χάμπερμας Γ.: 0 Μεταεθνικός Αστερισμός (Ν. Α. Κεράνης, Το Βήμα, 20.4.2003)

Γεσίου-Φαλτσή Π., Τέλλης Ν., Αρβανιτάκης Π.: 0 ΚπολΔ μετά τον Ν. 2 9 1 5 /2 0 0 1 (X. Δημακοπούλου, Εστία, 17.4.2003) Δακορώνια Ε., Ερκρυλλίδης Γ.: Ερμηνεία διαθήκης. Συλλογή νομολογίας 1 970-2000 (X. Δημακοπούλου, Εστία, 17.4.2003) Κοσμάτος Κ.: Το θεσμικό πλαίσιο για τα άτομα με ει­ δικές ανάγκες στην Ελλάδα. Συλλογή βασικής νο­ μοθεσίας (X. Δημακοπούλου, Εστία, 17.4.2003) Παναγιωτίδου Ε.: Δίπλωμα ευρεσιτεχνίας σε πρό­ γραμμα Η/Υ (X. Δημακοπούλου, Εστία, 17.4.2003) Τσούντας Κ.: Εισαγωγή στο ελληνικό σύστημα δικαί­ ου (X. Δημακοπούλου, Εστία, 17.4.2003) Οικονοιιία Λεβεντάκης I.: Διεθνής μακροοικονομική και χρημα­ τοοικονομική (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Τα­ χυδρόμος, 24.4.2003) Ρέπ πας Π.: Ο ικονομική ανάπτυξη, θ ε ω ρ ίε ς και στρατηγικές (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυ­ δρόμος, 5.4.2003) Αρτουσέ Λ., Μπαλιμπάρ Ε., Εσταμπλέ Ρ., Μασερέ Ρ., Ρανσιέρ Ζ.: Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 24.4.2003) Πρέχτερ Ρ.: Jr. Conquer the Crash: You can sur­ vive and prosper in a deflationary depression (N. Κεράνης, To Βήμα, 6.4.2003)

Γιαννουλόπουλος Γ.: Ο λαμπερός κόσμος των ΜΜΕ. Εικόνα, μόδα, διαφήμιση (Α. Φ. Χριστίδης, Η Αυ­ γή, 10.4.2003)

ΔΙΑΒΑΖΩ 119

Λαονοαωία Ρουσουνέλος Δ.: Τα χοιροσφάγια στη Μύκονο (Γ. Λεμονή, Δίφωνο, 1.4.2003) Σούλας Ν., Μπεδρελίδου-Κυριακοπούλου Μ.: Μνή­ μ ες Θ εσ σαλο νίκης (Γ. Γκα τζίκ ος, Η Αυριανή, 29.4.2003) Τζερμπίνος Σ.: Αρέκιες και γιούλια ολόμπλαβα (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 12.4.2003) Τρίτση-Μούλχαουεζ Σ.: Μεσολόγγι: Ο τόπος και οι άνθρωποι (Γ. Κορδομενίδ ης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 6.4.2003) (Π. Μανταίος, Η Ελευθερο­ τυπία, 30.4.2003) Επιστήιιεε Ντρέιφους X.: Το διαδίκτυο (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οι­ κονομικός Ταχυδρόμος, 5.4.2003) (Σ. Βανδώρος, Το Βήμα, 27.4.2003) Σαλομόν Ζ. Ζ.: Επιβιώνοντας της επιστήμης (Σ. Βαν­ δώρος, Το Βήμα, 13.4.2003) Τέχνεε Private: Fotografia e scritura in bianco e nero (inter­ national review of black and white photographs and texts) (αφιέρωμα: Η εξέλιξη της σύγχρονης ελληνικής φωτογραφίας) (Γ. Κορδομενίδης, Αγγε­ λιοφόρος της Κυριακής, 27.4.2003) Αρχιτεκτονική Βατόπουλος Ν.: Το πρόσωπο της Αθήνας (Α. Δεληβοριάς, Το Βήμα, 13.4.2003) Εκδόσεις Τεχνοτροπία: Κατοικίες με χώρους εργα­ σίας. Κατοικώ και εργάζομαι (Τ. Μακρά, Το Βήμα, 13.4.2003) Κάχιλ Ν.: Household and city organization at Olynthus (E. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 27.4.2003) Γλώσσα Αντράντος Φ.: Ιστορία της ελληνικής γλώσσας (Ε. Πασαμιχάλη, Ελεύθερος Τύπος, 23.4.2003) Βαρδιάμπασης Ν.: Ιστορία μιας λέξης (Α. Παναγόπουλος, Η Καθημερινή, 8.4.2003) Λάιονς Τζ.: Εισαγωγή στη θεωρητική Γλωσσολογία (Σ. Μοσχονάς, Η Καθημερινή, 13.4.2003) Κλασική Φιλολογία - Λογοτεχνία Αμιλήτου Ε. (επιμ.): Γρηγόριος Ξενόπουλος, Νικόλας Σιγαλός. Αθηναϊκή μυθιστορία (Α. Ζήρας, Η Αυγή, 20.4.2003) Αρμάος Δ. (επιμ.): Ομήρου Ιλιάδα. Μεταγραφή σε πεζό λόγο (Κ. Δόλια, Η Καθημερινή, 20.4.2003)

120 ΔΙΑΒΑΖΩ

Γκιργκένης Σ. (εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια): Φί­ λων ο Αλεξανδρεύς (X. Μαυρομάτης, Απογευματι­ νή, 26.4.2003) Εκδόσεις Ζήτρος: Τιμαρίων (Γ. Κατσιαμπούρα, 0 Πολίτης, 107) Μενάνδρου: Γνώμαι Μονόστιχοι (Κ. Αποστολάκης, Η Καθημερινή, 6.4.2003) Μολιέρος: Η ζηλοτυπία του Μουντζούρη (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 27.4.2003) Μολιέρος: 0 απερίγραπτος (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 27.4.2003) Μολιέρος: 0 ιπτάμενος γιατρός (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 27.4.2003) Ανθολονίεε Μηλιώνης X.: Αποταμίευμα ποιητικής ύλης (Ε. Κο­ τζιά, Η Καθημερινή, 6.4.2003) Παπαγεωργίου Γ. Κ.: Η ελληνική ποίηση. Η δεύτερη μεταπολεμική γενιά (Σ. Κουτσούνης, Νέα Εστία, 1.754) Φαρίνου-Μαλαματάρη Γ. (επιμ.): Γρηγόριος Ξενό­ πουλος. Επιλογή κριτικών κειμένων (Γ. Πεφάνης, Η Καθημερινή, 6 .4 .2 0 0 3 ) (Α. Ζήρας, Η Αυγή, 26.4.2003) Ποίηση Αγγελάκη-Ρουκ Κ.: Μεταφράζοντας σε έρωτα της ζω ής το τέλος (Β. Καλαμαράς, Η Ελευθεροτυπία, 25.4.2003) Αγγελός Δ.: Ένας ακόμη θάνατος (Ε. Χωρεάνθη, Περίπλους, 51) Ανδρικόπουλος Γ.: Πολεμώ με τις λέξεις (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Μάρτιος-Απρίλιος 2003) Αρανίτσης Ε.: Καλοκαίρι στον σκληρό δίσκο (Ν. Σιώτης, Το Βήμα, 13.4.2003) Βαζαίος Γ.: Πνοή του Γιαν!... (Τ. Νατσούλης, Ελεύ­ θερος, 22.4.2003) Βαλαωρίτης Ν.: Η κάθοδος των Μ (Β. Καλαμαράς, Η Ελευθεροτυπία, 25.4.2003) Βασιλάκος Ν.: Επτά βήματα προς τον Ερνέστο (Π. Κρημνιώτη, Η Αυγή, 17.4.2003) Βλαβιανός X.: Μετά το τέλος της ομορφιάς (Γ. Παπασωτηρίου, Η Βραδυνή, 12.4.2003) Γκανάς Μ.: Στίχοι (Μ. Φάις, Εντευκτήριο, 60) Καβάφης Π. Κ.: Ποιήματα 1882-1932 (Μ. Πιμπλής, Τα Νέα, 25.4.2003) Καλογερόπουλος Α.: Αργά μαθήματα. Το κοινόν των Ωραίων Τεχνών (Ν. Κεσμέτη, Νέα Εστία, 1.754) Κατράκης Π.: 100 ποιήματα σε στίχους για τραγού­ δια (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 22.4.2003)

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Κοσμόπουλος Δ.: Λατομείο (Ν. Κεσμέτη, Ευθύνη, 376) Λάσκαρης X.: Δωμάτιο για έναν (Β. Χατζηβασιλείου, Εντευκτήριο, 60) Μπούμη-Παππά Ρ.: Καινούρια χλόη (Η. Κεφάλας, Ευθύνη, 376) Παπαγεωργίου X.: Μόνιμο ρεπό (Η. Κεφάλας, Η Αυ­ γή, 26.4.2003) Παστάκας Σ.: Νήσος Χίος (Γ. Βέης, διαβάζω, 439) Πασχάλης Σ.: Κοιτάζοντας δάση (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 20.4.2003) (Τ. Δημητρούλια, Εντευκτή­ ριο, 60) (Ν. Λάζαρης, Νέα Εστία, 1.754) Πλαχούρης Γ.: Σεπτέμβριος άνεμος (Ν. Μ ακρής, Περίπλους, 51) Σουλιώτης Μ.: Παλιές ηλικίες (Π. θεοδω ρίδης, Το Βήμα, 13.4.2003) Φραντζή Ά.: Τελετή στο κύμα (Δ. Κοκόρης, διαβά­ ζω, 439) Φρέρης Γ.: Ιριδισμοί υπομονής (Ν. Κοκκινάκη, Η Καθημερινή, 22.4.2003) Φωστιέρης Α.: Πολύτιμη λήθη (Κ. Βούλγαρης, Η Αυ­ γή, 13.4.2003) (Β. Χατζηβασιλείου, Η Ελευθερο­ τυπία, 18.4.2003) Χέλμος Κ.: Φώτα πορείας (Τ. Νατσούλης, Ελεύθε­ ρος, 22.4.2003) Χρονάς Γ.: Κίτρινη όχθη Β' (Δ. Ν. Μουσμούτης, Πε­ ρίπλους, 51) Κόλεριτζ Σ.: Παγωνιά τα μεσάνυχτα (X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 1.4.2003) Πλαθ Σ.: Ποιήματα (Ε. Γκίκα, Το Έθνος, 20.4.2003) Πόε Ά. Έ.: Τα ποιήματα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 6.4.2003) Πε£ονοαωία Αθανασιάδης Τ.: Γραφές της αθωότητας (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Μάρτιος-Απρίλιος 2003) Ακριβός Κ.: Κίτρινο ρώσικο κερί (Λ. Εξαρχοπούλου, Εντευκτήριο, 60) Αρκουδέας Κ.: 0 πειρατής (Γ. Αργυροπούλου, Τηλέραμα, 26.4.2003) Αυδίκος Β.: Το βλέμμα στον τοίχο με τη μαντανία (Α. Μπενάτσης, Η Καθημερινή, 22.4.2003) Βαλασιάδης Γ.: Και οτα Ταυτάλα χιόνι (Ε. Τορόση, Τα Νέα, 19.4.2003) Βαλαωρίτης Ν.: Τα σπασμένα χέρια της Αφροδίτης της Μήλου (Λ. Καζαντζάκη, Η Αυγή, 20.4.2003) Βενάρδος Π.: Το φλογόδεντρο (Φ. Φιλίππου, Το Βή­ μα, 20.4.2003) Γαλανάκη Ρ.: 0 αιώνας των λαβυρίνθων (Ν. Δ. Βαρμάζης, Εντευκτήριο, 60)

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

Γιαννακάκη Ε.: Περί ορέξεως και άλλων δεινών (Ν. Αϊντενάιερ, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 13.4.2003) Γκίκα Ε.: Μετεβλήθη εντός μου ο ρυθμός του κό­ σμου (X. Σπυροπούλου, Περίπλους, 51) Γκουρογιάννης Β.: Βέβηλη πτήση (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 3 .4 .2 0 0 3 ) (Β. Χατζηβασιλείου, Η Ελευθεροτυπία, 6 .4 .20 0 3) (Μ. Μπραουδάκη, Η Βραδυνή, 1 2 .4 .2 0 0 3 ) (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 2 0.4.2 0 03 ) (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερι­ νή, 2 2 . 4 .2 0 0 3 ) (Δ. Ρ ο υ μ π ο ύ λα , Το Έθνος, 25.4.2003) Γουδέλης Τ.: Η γυναίκα που μιλά (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 3.4.2003) (Έ. Χουζούρη, Η Ελευθε­ ροτυπία, 11.4.2003) Δαββέτας Δ.: Ο ιδ ανικός έρω τας (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 439) Δημητρακάκη Α.: Αντιθάλασσα (Κ. Καρακώτιας, Η Ελευθεροτυπία, 18.4.2003) Δημητρίου Σ.: Τους τα λέει ο θ εός (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 20.4.2003) (Λ. Παντα­ λέων, Εντευκτήριο, 60) Ζαούση Μ.: Τα πορτοκάλια (Ά. Δαμιανίδου, Περί­ πλους, 51) Ζαρκαδάκης Γ.: Η μέρα που η Αμερική εξαφανίστη­ κε (Γ. Ξενάριος, Η Ελευθεροτυπία, 25.4.2003) θέμελης Ν.: Η αναλαμπή (Δ. Μητρόπουλος, Τα Νέα, 5.4.2003) (Σ. Παπασπύρου, Η Ελευθεροτυπία, 6.4.2003) (Ε. Γκίκα, Το Έθνος, 26.4.2003) Ιωακείμ Β.: Αιγαίο (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύ­ πος Μήτση, 13.4.2 0 03 ) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 20.4.2003) Καραπάνου Μ.: Lee και Lou (Β. Χατζηβασιλείου, Η Ελευθεροτυπία, 20.4.2003) Κ αρ νέζη ς Π.: Μ ικ ρ ές α τιμίες (Β. Καλαμαράς, Η Ελευθεροτυπία, 22.4.2003) Καρτέρης Γ.: Έρωτες στην άκρη (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 20.4.2003) Κόλλια Ζ.: Κι αν είμαι... ροζ, μη με φοβάσαι! (X. Δημακοπούλου, Εστία, 25.4.2003) Κούλογλου Σ.: Μην πας ποτέ μόνος στο ταχυδρο­ μείο (Ε. Κριτσέφσκαγια, Η Αυγή, 6.4.2003) Κυριαζής Ν.: Μαρία των γλάρων (Δ. I. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 10.4.2003) Κωνσταντάρας Δ.: Το μαύρο κουτί (Κ. Κουνινιώτη, Πελοπόννησος Πατρών, 20.4.2003) Κωσταδήμας Φ.: Φρα (Α. Μπομπούλα, Η Βραδυνή, 12.4.2003) Κώτσιας Τ.: Τα εφτά παράθυρα (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 3.4.2003) Λαδιά Ε.: Ποταμίσιοι έρωτες (Ρεπάπη Τ., διαβάζω, 439)

ΔΙΑΒΑΖΩ 121

Λούντζης Ν.: Στο Ιόνιο Λιμπερτά. Το μπλόκο του Μόντε (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 13.4.2003) Μ ακρή Λ., Τωμαδάκη Κ.: Από δεύτερο χέρι (θ. Σκρούμπελος, Περίπλους, 51) ΜαραγκόπουλοςΆ.: Αγάπη. Κήποι. Αχαριστία (Α. Δεληγιώργη, Εντευκτήριο, 60) Ματζουράνης Ξ. Γ.: Όπου κι αν είμαι ξένος (X. Παπαγεωργίου, Περίπλους, 51) Μερίκα Λ.: Νόστος γ ι’ αλλού... (Ε. Σολωμού, Περί­ πλους, 51) Μητσιάλη Α.: Οδός Αθώων, θάλαμος 17 (Φ. Φιλίπ­ που, Το Βήμα, 20.4.2003) Μιχαηλίδης Μ.: Η σκύλα και το κουτάβι (Ε. Χουζούρη, Η Ελευθεροτυπία, 25.4.2003) Μιχαλοπούλου Α.: Γιατί σκότωσα την καλύτερό μου φίλη (Δ. Ρουμπούλα, Το Έθνος, 5.4.2003) Νόλλας Δ.: Από τη μία εικόνα στην άλλη (Β. Χατζηβασιλείου, Η Ελευθεροτυπία, 1 1 .4 .2 0 0 3 ) (Μ. Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 19.4.2003) Παμπούδη Π.: Χάρτινη ζωή (Κ. Κοντολέων, Αδέ­ σμευτος Τύπος Μήτση, 20.4.2003) Πανσέληνος Α.: Ο κουτσός Άγγελος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 13.4.2003) Παπασωτηρίου Γ.: Κάπου να δω το πρόσωπό μου (Ε. Μ πέλλα, Η Βραδυνή, 1 9 .4 .2 0 0 3 ) (Π. Κρημνιώτη, Η Αυγή, 24.4.2003) Πιτένης Μ.: Τα υγρά ίχνη της μνήμης (Κ. Κοντολέ­ ων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 20.4.2003) Πλασκοβίτης Σ.: Διηγήματα (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερι­ νή, 20.4.2003) Σάλεχ Α.: Το μάτι της λίμ νης (X. Δημακοπούλου, Εστία, 25.4.2003) Σκιαδαρέση Μ.: Μ ε το φεγγάρι στην πλάτη (X. Δη­ μακοπούλου, Εστία, 25.4.2003) Σούμπερτ Μ.: Club Κυλικείο (Π. Κρημνιώτη, Η Αυ­ γή, 24.4.2003) Σταθόπουλος θ.: Playback (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 17.4.2003) (Β. Καλαμαράς, Η Ελευθερο­ τυπία, 25.4.2003) Στεργιόπουλος Κ.: Η κλειστή ζωή (Κ. Δασκαλά, Νέα Εστία, 1.754) Συλλογική έκδοση του γραφείου Τύπου της Ο.Ε. Αθή­ να 2004: Κότινοι και στέφανοι (X. Ποντίδα, Τα Νέα, 19.4.2003) (Δ. Ρουμπούλα, Το Έθνος, 22.4.2003) (Ε. Μπιστικά, Η Καθημερινή, 23.4.2003) Σφ υρίδης Π.: Εσωτερική υπόθεση (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 1 3.4.2 0 03 ) (Μ. Ξεξάκης, δια­ βάζω, 439)

122 ΔΙΑΒΑΖΩ

Σωτήρχος Μ. Π.: Χίλιες μέρες δίχως ήλιο (X. Μαυ­ ρομάτης, Απογευματινή, 26.4.2003) Τριανταφύλλου Σ.: Άλμπατρος (Δ. Ρουμπούλα, Το Έθνος, 19.4.2003) Τσιφόρος Ν.: 0 Σατανάς ινκόγκνιτο (I. Τριανταφυλλίδης, Αδέσμευτος Τύπος Ρίζου, 30.4.2003) Τσιφόρος Ν.: Τζιμ κακής ποιότητος (I. Τριανταφυλλίδης, Αδέσμευτος Τύπος Ρίζου, 30.4.2003) Τωμαδάκη Κ.: Λεκέδες σε μετάξι (Π. Κρημνιώτη, Η Αυγή, 24.4.2003) Φάις Μ.: Aegypius m onachus (X. Παπαγεωργίου, Περίπλους, 51) Φάις Μ.: Το μέλι και η στάχτη του θεού (Βρασίδας Καραλής, διαβάζω, 439) Φιλίππου Φ.: Οι τελευταίες ημέρες του Κωνσταντί­ νου Καβάφη (Δ. Κόκορης, Αντί, 4.4.2003) Φραγκούδης Ε.: Ο θέρσανδρος και άλλα αφηγήμα­ τα (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 27.4.2003) Χαριτωνίδης Γ.: Αναμνήσεις με πολλά κουκούτσια (X. Μαυρομάτης, Απογευματινή, 26.4.2003) Χατζητάτσης Τ.: Σα σπασμένα φτερά (Μ. Μπραουδάκη, Η Βραδυνή, 19.4.2 0 03 ) (Β. Χατζηβασιλείου, Η Ελευθεροτυπία, 26.4.2003) Χειμωνάς θ.: Ανεξιχνίαστη ψυχή (Μ. θεοδοσοπού­ λου, Η Εποχή, 13.4.2003) (Ε. Κοτζιά, Η Καθημε­ ρινή, 1 3 .4 .2 0 0 3 ) (Γ. Ν. Μ π ασ κό ζο ς, Εξπρές, 1 3 .4 .2 0 0 3 ) (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 2 0.4.2 0 03 ) (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 26.4.2003) Χωμενίδης X.: Υπερσυντέλικος (Μ. Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 12.4.2003) Αλαμεντίν Ρ.: Εγώ, η θεά (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευ­ τος Τύπος Μήτση, 20.4.2003) Αμανίτι Ν.: Εγώ δεν φοβάμαι (Α. Δήμου, Ραδιοτηλε­ όραση, 5.4.2003) Άμποτ Γ. Ν.: Γη και νερό (Κ. Γεωργουσόπουλος, Τα Νέα, 1 2 .4 .2 0 0 3 ) (Δ. Χ ο υ λιαράκη ς, Το Βήμα, 13.4.2003) Άντριτς 1.: Ταραγμένοι καιροί (Φ. Δ. Δρακονταειδής, Η Ελευθεροτυπία, 25.4.2003) Απντάικ Τζ.: Γερτρούδη και Κλαύδιος (Τ. Γουδέλης, Η Ελευθεροτυπία, 18.4.2003) Β ιλιέ Ζ.: 0 νόμ ος της 17Ν (Π. Σπυρόπουλος, Η Βραδυνή, 5.4.2003) Γιάλομ 1.: Όταν έκλαψε ο Νίτσε (Α. Μπομπούλα, Η Βραδυνή, 5.4.2003) Γιόσα Μ.: Πότε πήραμε την κάτω βόλτα; (Κ. Κοντο­ λέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 13.4.2003) Γιουρσενάρ Μ.: Ο οβολός του ονείρου (X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 27.4.2003)

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Γκοϋτισόλο Λ.: Ημερολόγιο 360° (Α. Δήμου, Ραδιο­ τηλεόραση, 5 .4 .20 0 3) (I. Κολοβού, Η Βραδυνή, 19.4.2003) Γκρην Γ.: Μπορείς να μας δανείσεις τον άντρα σου; (Μ. Μπραουδάκη, Η Βραδυνή, 5 .4 .2003) (Π. Τατσόπουλος, Τα Νέα, 25.4.2003) Γουάλλας Λ.: ΜπενΧουρ (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 20.4.2003) Γουέλς'Ι.: Porno (Σ. Λούκα, Η Βραδυνή, 12.4.2003) Ευγενίδης Τζ.: M iddlesex - Ανάμεσα στα δύο φύλα (Σ. Παπασπύρου, Η Ελευθεροτυπία, 6 .4 .2 0 0 3 ) (Μ. Σιάνη-Davies, Τα Νέα, 12.4.2003) Ζενεβουά Μ.: 0 δολοφόνος (Γ. Λεμονή, Δίφωνο, 1.4.2003) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 13.4.2003) Ιζζό Ζ. Κ.: 0 ήλιος των μελλοθανάτων (Γ. Ν. Μπα­ σκόζος, Εξπρές, 6.4.2003) Κόλινς Μ.: Οι φρουροί της αλήθειας (Φ. Φιλίππου, Η Αυγή, 24.4.2003) Κόνραντ Τζ.: Το πανδοχείο των δύο μαγισσών (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 439) Κόου Τζ.: Οι νάνοι του θανάτου (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 17.4.2003) Κρόσλεϊ-Χόλαντ Κ.: Αρθούρος. 0 ιππότης της φω­ τιάς (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 20.4.2003)

γή, 3.4.2003) (Κ. Μ ελισ σόπουλος, Η Βραδυνή, 19.4.2003) Μ όσες Κ.: Wintering: A novel of Sylvia Plath (Ντ. Σιώτης, Το Βήμα, 27.4.2003) Μπαρθ Τζ.: Χίμαιρα (Ν. Μπακουνάκης, Marie Clai­ re, 1.4.2003) (Β. Αθανασόπουλος, Η Ελευθεροτυ­ πία, 18.4.2003) Μ παρνς Τζ.: Ο παπαγάλος του Φλωμπέρ (Σ. Νικολαΐδου, Τα Νέα, 1 9 .4.2 0 03 ) (X. Δημακοπούλου, Εστία, 25.4.2003) (Α. Μαντόγλου, Η Ελευθεροτυ­ πία, 25.4.2003) Μπάρυ Σ.: Η Οδύσσεια του Ινίας Μακνάλτυ (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 6.4.2003) Μ πάσεβιτς Σίνγκερ Ί.: Στο δικαστήριο του πατέρα μου (X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 13.4.2003) Μ πέγκλεϊ Λ.: Σχετικά με τον Σμιντ (Τ. Γουδέλης, Η Ελευθεροτυπία, 4.4.2003) Μπερνιέρ Λ.: Κόκκινος κύκλος. 0 ταξιδευτής (Κ. Κο­ ντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 13.4.2003) Μ π λ ίξ ε ν Κ.: Ά ννα (Σ. Ν ικ ο λ α ΐδ ο υ , Τα Νέα, 12.4.2003) Μπομάν Π.: Αρσενικό και λεπτό κορδόνι στην Ινδία (Γ. Αργυροπούλου, Τηλέραμα, 26.4.2003) Μπράουν Ν.: The Da Vinci Code (Σ. Λούκα, Η Βρα­ δυνή, 12.4.2003)

Λατούρ X.: 0 απόκληρος (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 27.4.2003)

Ναμιόκα Λ.: Μ ε κιμονό και ψηλά τακούνια (X. Δημα­ κοπούλου, Εστία, 25.4.2003)

Λ έσ ινγκ Ντ.: Μ άρα και Νταν (Ν. Μ πακου νάκη ς, Marie Claire, 1 .4 .2 0 0 3 ) (Ε. Γκίκα, Το Έθνος, 6.4.2003)

Ναμπόκοφ Β.: Λολίτα (Φ. Φιλίππου, Εντευκτήριο, 60) Νοότεμποομ Σ.: Το Σάββατο των ψυχών (Α. Μαντό­ γλου, Η Ελευθεροτυπία, 4.4.2003)

Λιγκότσκα Ρ.: Το κορίτσι με το κόκκινο παλτό (Φ. Πανταζής, Αδέσμευτος Τύπος Ρίζου, 6.4.2003) Λιτλ Μ.: Οι αγνοημένοι (Μ. Πανώριος, Η Ελευθερο­ τυπία, 11.4.2003) Λοτζ Ντ.: Μ ικρές, πικρές αλήθειες (Α. Δήμου, Ρα­ διοτηλεόραση, 26.4.2003) Μ ακΓκρέκορ Τ.: Δουλειές με φούντες (Κ. Κοντολέ­ ων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 20.4.2003) Μαν Τ.: Δόκτωρ Φάουστους (Γ. Λεμονή, Δίφωνο, 1.4.2003) (Β. Αθανασόπουλος, Η Ελευθεροτυπία, 4.4.2003) (Γ. Βέης, Η Ελευθεροτυπία, 4.4.2003) Μαν Τ.: Συγκεχυμένα ανέρχονται τα λησμονημένα. Δεκατρία πρώιμα διηγήματα και νουβέλες (Β. Χατζηβασιλείου, Η Ελευθεροτυπία, 4.4.2003) Μάουερ Σ.: Το ευαγγέλιο του Ιούδα (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 20.4.2003) Μεϊνάρ Ντ.: Στο ρύγχος του ανέμου (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 20.4.2003) Μονταλμπάν Μ.: Το βραβείο (Π. Κρημνιώτη, Η Αυ­

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Ντυτέρτρ Μπ.: Το ταξίδι στη Γαλλία (X. Δημακοπού­ λου, Εστία, 25.4.2003) Πάβιτς Μ.: Το λεξικό των Χαζάρων (Γ. Ξενάριος, Η Ελευθεροτυπία, 11.4.2003) Π έιν X.: Η νεα ρή υφάντρα (X. Δ η μ ακοπο ύλο υ, Εστία, 25.4.2003) Πέρεθ-Ρεβέρτε Α.: Ο ναυτικός χάρτης (Γ. Ν. Μπα­ σκόζος, Εξπρές, 6.4.2003) Ράφαελ Φ.: A S p o ilt Boy (Σ. Λούκα, Η Βραδυνή, 5.4.2003) Ρόμπερτς Κ.: Ηλιοβασίλεμα στην Κεϋλάνη (Κ. Κο­ ντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 20.4.2003) Ρόουλαντ Λ.: Το τατουάζ της παλλακίδας (Π. Κρη­ μνιώτη, Η Αυγή, 3.4.2003) Σεμπρούν X.: Τα σανδάλια (Γ. Παπασωτηρίου, Η Βραδυνή, 5 .4 .2003) (Σ. Παπασπύρου, Η Ελευθε­ ροτυπία, 26.4.2003) Σέντλεϊ Κ.: Αθώο αίμα στο Ντέβον (Π. Κρημνιώτη, Η Αυγή, 3.4.2003)

ΔΙΑΒΑΖΩ 123

Σίνγκερ Μπ. I.: Ο σκλάβος (X. Μαυρομάτης, Απο­ γευματινή, 26.4.2003) Σκαρμέτα Α.: Ο γάμος του ποιητή (X. Δημακοπούλου, Εστία, 25.4.2003) (Γ. Αργυροπούλου, Τηλέραμα, 26.4.2003) Στόουν Ρ.: Bay of S o u ls (Σ. Λούκα, Η Βραδυνή, 5.4.2003) Τόμσον Ρ.: Το βιβλίο των αποκαλύψεων (Σ. Παπασπύρου, Η Ελευθεροτυπία, 6.4.2003) Τράπιντο Μπ.: Frankie and Stankie (Σ. Λούκα, Η Βραδυνή, 19.4.2003) Τσαβαρία Ντ.: Το κόκκινο φτερό του παπαγάλου (Μ. Τσάτσου, Η Καθημερινή, 2 0.4.2 0 03 ) (Φ. Φιλίπ­ που, Το Βήμα, 27.4.2003) Τσάριν Τζ.: Ομπλόμοβα ή Οι κακοί πεθαίνουν νέοι (Σ. Νικολαΐδου, Τα Νέα, 25.4.2003) Φερούτσι Φ.: Η ζωή του θεού. Όπως την αφηγήθηκε ο ίδιος (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 1.4.2003) Χάντρα Γ.: Ο σχιζοφρενής με το νυστέρι (Γ. Παπασωτηρίου, Η Βραδυνή, 1 9.4.2 0 03 ) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 20.4.2003) Χάουφ Β.: Η παγερή καρδιά (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 24.4.2003) Χόρνμπυ Ν.: Πώς να είσαι καλός (Κ. Σάρρος, Η Ελευθεροτυπία, 27.4.2003) MeXeiec Αθανασάτου Γ., Ρήγος Ά., Σεφεριάδης Σ. (επιμ.): Η δικτατορία, 1967-1974. Πολιτικές πρακτικές-Ιδεολογικός λόγος-Αντίσταση (Σ. Μπουρνάζος, Η Ελευ­ θεροτυπία, 18.4.2003) Βαρβούνης Γ. Μ.: Νεοελληνικοί εθιμικοί εκκλησια­ στικοί πλειστηριασμοί (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Μάρτιος-Απρίλιος 2003) Βλάχος X.: Οι ένοχοι της τρομο-κρατορίας (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 24.4.2003) Βούλγαρης Κ.: Όψεις της σύγχρονης ποίησης (Π. Κρημνιώτη, Η Αυγή, 17.4.2003) Γκρέκου Α.: Η καθαρή ποίηση στην Ελλάδα. Από τον Σολωμό ως τον Σεφέρη: 1833-1933 (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Η Αυγή, 13.4.2003) Δασκαλόπουλος Δ., Στασινοπούλου Μ.: Ο βίος και το έργο του Κ. Π. Καβάφη (Σ. Κουτσούνης, Η Κα­ θημερινή, 15.4.2003) Δημηρούλης Δ.: Παραλλάξ. Σύμμεικτα για τη λογοτε­ χνία και τη γλώσσα (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 6.4.2003) Ζήρας Α.: Από το προσωπικό στο οντολογικό (Π. Κρημνιώτη, Η Αυγή, 17.4.2003) θέμελη ς Κ.: Η ανάποδη των ανθρώπων. Η μανία

124 ΔΙΑΒΑΖΟ

του Κωστή Παπαγιώργη (Ν. Ντόκας, Η Ελευθερο­ τυπία, 4.4.2003) Καούρας Δ. Γ.: Βυζάντιο. Τα ερωτικά εγκλήματα και οι τιμωρίες τους (I. Τριανταφυλλίδης, Αδέσμευτος Τύπος Ρίζου, 21.4.2003) Κεφαλληναίου Ε.: Τα Μάρμαρα του Παρθενώνα και το κατηγορώ του Μπάυρον (X. Δημακοπούλου, Εστία, 5 .4 .2 0 0 3 ) (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 12.4.2003) (Γ. Γκατζίκος, Η Αυριανή, 29.4.2003) Κυρτάτας Δ.: Κατακτώντας την αρχαιότητα. Ιστοριο­ γραφικές διαδρομές (Μ. Τριανταφύλλου, Η Καθη­ μερινή, 15.4.2003) Λιβάιν Π., Τσιμπούκη Ντ.: Αμερικανικές ταυτότητες: Η λογοτεχνική ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών 1603-2000 (θ. Δούβρης, Το Βήμα, 20.4.2003) Λουκίδης Μ., Παπαδοπούλου Β „ Ραβδάς Π.: Οι δίκες του λόγου (Κ. Παπαγεωργίου, Το Βήμα, 6.4.2003) Μπαγιόνας A. Κ.: Ελευθερία και δουλεία στον Αρι­ στοτέλη (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 5.4.2003) Παπαχελάς Α., Τέλογλου Τ.: Φάκελος 17 Νοέμβρη (θ. Παπαθεοδώρου, Η Αυγή, 20.4.2003) Πρετεντέρης Γ.: Η αναμέτρηση (θ. Παπαθεοδώρου, Η Αυγή, 20.4.2003) Πρωτόπαπα Ε.: Η αισθητική επιστήμη στη δεκαετία 200 0 (X. Δημακοπούλου, Εστία, 3.4.2003) Στάικος Κ.: Η ιστορία της βιβλιοθήκης στον δυτικό πολιτισμό (Γ. Σταματόπουλος, Η Ελευθεροτυπία, 11.4.2003) Τζέμος Γ.: Τα τουρκικής προέλευσης ελληνικά επώ­ νυμα (Τ. Ρέτζιος, Αγγελιοφόρος, 26.4.2003) Τσαρούχας Κ.: Το χρώμα του χρήματος (Κ. Παπαπαναγιώτου, Ελεύθερη Ώρα, 27.4.2003) Φράγκου-Κικίλια Ρ.: Άγγελος Σικελιανός. Βαθμίδες μύησης (Τ. Δημητρούλια, διαβάζω, 439) Φυλακτού Α.: Ο μύθος και η λύρα. 0 αρχαιοελληνικός μύθος στο «Λυρικό βίο». Συμβολή στη μελέτη των πηγών και της ποιητικής του 'Αγγέλου Σικελιανού (Β. Χατζηβασιλείου, Η Ελευθεροτυπία, 11.4.2003) Χατζηνικολάου Ν.: Από τον Μ ολιέρο στον Γκόγια (Μ. Τόλια, Ο Πολίτης 107) Χατζηφώτης Μ. I.: Η καθημερινή ζωή των Ελλήνων στην Τ ουρκοκρατία (Σ. Κακουριώ της, Η Αυγή, 24.4.2003) Κλογκ Ρ.: Συνοπτική ιστορία της Ελλάδας (17702000) (Β. Κρεμμυδάς, Τα Νέα, 12.4.2003) Κομπανιόν Α.: Ο δαίμων της θεωρίας. Λογοτεχνία και κοινή λογική (Λ. Τσιριμώκου, Το Βήμα, 27.4.2003) Λορό Ν.: Βίαιοι θάνατοι γυναικών στην τραγωδία (Α. Γκάρτζιου-Τάττη, Το Βήμα, 27.4.2003) Λορό Ν.: Οι εμπειρίες του Τειρεσία. Το θηλυκό στοι-

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

χείο και ο άνδρας στην αρχαία Ελλάδα (Α. Γκάρτζιου-Τάπη, Το Βήμα, 27.4.2003) Λορό Ν.: Τα τέκνα της Αθήνας (Α. Γκάρτζιου-Τάπη, Το Βήμα, 27.4.2003) Μηένγιαμιν Β.: Σαρλ Μπωντλαίρ. Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού (Λ. Κωνσταντέλλου, Σύγ­ χρονη Σκέψη, Μάρτιος-Απρίλιος 2003) Ντάικ Β. Κ.: Η Κασσάνδρα και οι λογοκριτές στην ελληνική ποίηση 1 96 7 -19 9 0 (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 6.4.2003) Ομάδα Βορειοαμερικανικών Μελετών και Έρευνας (GRENA): Αντια μερικανισ μός. Ο δηγίες χρήσεω ς (Ε. Βενάρδου, Η Ελευθεροτυπία, 6 .4 .20 0 3) (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 6.4.2003) (Π. Κρημνιώτη, Η Αυγή, 1 0.4.2 0 03 ) (Γ. Κορδομενίδης, Αγγε­ λιοφόρος της Κυριακής, 20.4.2003) Ρεμ Ρ.: The play of space (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερι­ νή, 27.4.2003) Σίγκαλ Τ.: Οιδίπους τύραννος. Τραγικός ηρωισμός και τα όρια της γνώσης (Δ. Μαλακάσης-Τσέκος, Αντί, 4.4.2003) Σόνταγκ Σ.: Σχετικά με τον πόνο των άλλων (Ντ. Σιώτης, Το Βήμα, 27.4.2003)

Αθανασιάδης Τ.: Κυρίες και κύριοι, σας ευχαριστώ (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Μάρτιος-Απρίλιος 2003) Βαροπούλου Ε.: Το ζωντανό θέατρο (X. Δημακοπούλου, Εστία, 25.4.2003) Μπαλτάς Α.: Αντικείμενα και όψεις εαυτού (Ε. Περδικούρη, Ο Πολίτης, 107) Ροζάνης Σ.: Ο αδιανόητος θάνατος (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Η Ελευθεροτυπία, 11.4.2003) Χατζόπουλος θ.: Αναγραμματισμοί στη σιωπή (Τ. Δημητρούλια, Η Αυγή, 20.4.2003) Έκδοση Joan Ockman: Out of Ground Zero. Case Studies in Urban Reinvention (Γ. Μ. Χατζηστεργίou, To Βήμα, 20.4.2003) Κομπανιόν A.: Ο δαίμων της θεω ρία ς. Λογοτεχνία και κοινή λογική (Β. Χατζηβασιλείου, Η Ελευθερο­ τυπία, 11.4.2003) Κουίν Γ., Ουλιάν Τζ.: Ο ιστός της πεποίθ ησης (Π. Ούλης, Η Ελευθεροτυπία, 4.4.2003) Τοντ Ε.: Μετά την αυτοκρατορία. Δοκίμιο για την α­ ποσύνθεση του αμερικανικού συστήματος (Π. Κρημνιώτη, Η Αυγή, 1 0.4.2 0 03 ) (X. Δημακοπούλου, Εστία, 1 2 . 4 .2 0 0 3 ) (Ε. Μ π έλλα, Η Βραδυνή, 12.4.2003) (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

Κυριακής, 2 0.4.2 0 03 ) (Γ. Τζιρτζιλάκης, Τα Νέα, 25.4.2003) Φρέι Τζ.: Πώς να γράψετε ένα πραγματικά καλό μυ­ θιστόρημα (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 439) Ιστορία Βερνίκος Γ.: Όταν θέλαμε να αλλάξουμε την Ελλάδα (Κ. Κορνέτης, Η Ελευθεροτυπία, 18.4.2003) Γαβριηλίδης Α.: Η μαύρη εθνική συμφορά του Πό­ ντου, 1 9 1 4 - 1 9 2 2 (X. Δ η μ ακοπο ύλο υ, Εστία, 25.4.2003) Γάτος Γ.: Πολυτεχνείο ’73. Ρεπορτάζ με την Ιστορία (Κ. Κορνέτης, Η Ελευθεροτυπία, 18.4.2003) Δαρβέρης Τ.: Μια ιστορία της νύχτας 1967-1974 (Β. Καραμανωλάκης, Η Ελευθεροτυπία, 18.4.2003) Εκδόσεις Περισκόπιο: Στάλινγκραντ. Η αρχή του τέ­ λους για το Γ Ράιχ (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 27.4.2003) Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδώ ν Βενετίας: Οι αναφ ορές των Βενετών Προβλεπτών της Ζακύνθου (Π. ΚοριατοπούλουΑγγελή, Περίπλους, 51) Ζαφειροπούλου Σ.: Ακολουθώντας τα βήματα του Μ εγαλέξανδρου 2 .3 0 0 χρόνια μετά (X. Δημακο­ πούλου, Εστία, 25.4.2003) Κουλουμπής θ.: ’71 - '74: Σημειώ σεις ενός πανε­ π ισ τη μ ια κ ο ύ (Λ. Κ ύ ρ κ ο ς, Η Ελευθεροτυπία, 18.4.2003) Κούνουπας Μ.: Μισαλλοδοξία. Η μάστιγα της ανθρω­ πότητας (X. Δημακοπούλου, Εστία, 25.4.2003) Λεονταρίτης Γ.: Ο Παπάγος, το Στέμμα και οι Άγγλοι (Γ. Καραγιάννης, Το Βήμα, 27.4.2003) Παπαγιώργης Κ.: Τα καπάκια. Βαρνακιώτης, Καρα'ίσ κά κης, Ανδρούτσος (Τ. θε ο δ ω ρ ό π ο υ λ ο ς, Τα Νέα, 5 .4 .2 0 0 3 ) (Μ. Π απαγιαννίδ ου, Το Βήμα, 13.4.2003) Πολυμέρης Β.: Becoming a subject: Political Priso­ ners during the Greek Civil War (Δ. Σωτηρόπουλος, To Βήμα, 13.4.2003) ΑντερλίνΣ.: Μεσανατολικό: 1995-2002. Οι ισραηλινο-παλαιστινιακές διαπραγματεύσεις (X. Δημακο­ πούλου, Εστία, 25.4.2003) Ίρβινγκ Ντ.: 0 πόλεμος του Χίτλερ (θ. Γιαλκέτσης, Η Ελευθεροτυπία, 4 .4 .2 0 0 3 ) (Τ. Βασιλειάδου, Η Ημερησία, 5 .4 .20 0 3) (X. Δημακοπούλου, Εστία, 5 .4 .2 0 0 3 ) (Κ. Κουνινιώ τη, Πελοπόννησος Πατρών, 2 0.4.2 0 03 ) (Φ. Πανταζής, Αδέσμευτος Τύ­ πος Ρίζου, 20.4.2003) Μάγερ I. I.: Ημερολόγιον της Πολιορκίας του Μ ε­ σ ο λ ο γ γ ίο υ (X. Μ α υ ρ ο μ ά τη ς, Απογευματινή, 20.4.2003)

ΔΙΑΒΑΖΩ 125

Πολάν Ζ.: Επιστολή στους ηγέτες της αντίστασης (Γ. Στεφανάκης, Απογευματινή, 20.4.2003) Ριστελιεμπέρ Ρ.: Ιστορία των Βαλκανικών λαών (X. Δημακοπούλου, Εστία, 25.4.2003) Σμιθ Μ.: Το όραμα της Ιωνίας (X. Δημακοπούλου, Εστία, 1 9 .4 .2 0 0 3 ) (Π. Τατσόπουλος, Τα Νέα, 19.4.2003) MaoTuoiec Λιβεριάδης θ.: Προχωρώντας στο διάδρομο (Γ. Κοροπούλης, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 20.4.2003) Παπαχρήστου Δ.: Αναδρομή στα γεγονότα 19312 00 0 και στον ρόλο του ΚΚΕ (Π. Γεραμάνης, Τα Νέα, 12.4.2003) Σωτηριάδης Τ.: Οι Έλληνες κρατούμενοι στο Νταχάου (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 17.4.2003) Αντρέγιεφ Λ.: Αναμνήσεις ενός φυλακισμένου (Β. Χατζηβασιλείου, Η Ελευθεροτυπία, 11.4.2003) Γιασγκούρ Σ. Μη.: Πίσω από την μπούρκα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 20.4.2003) Εκδόσεις Gay Lienau: Leben in Griechenland 1834 bis 1 8 3 5 . Bettina S ch in a s, geb. von Savigny.

Briefe und Berichte an ihre Eltern in Berlin (Σ. Μοσκόβου, To Βήμα, 20.4.2003) Καπισίνσκι Ρ.: Ο πόλεμος του ποδοσφαίρου (Η. Μαγκλίνης, διαβάζω, 439) Μονταλμπάν Μ.: Μάρκος. Η επανάσταση και οι κα­ θρέφτες (Μ. Πιμπλής, Τα Νέα, 1 2 .4 .2 0 0 3 ) (Κ. Μελισσόπουλος, Η Βραδυνή, 19.4.2003) Βιογραφίες - Αυτοβιογραφίες Αλεξανδρόπουλος Μ.: Σκηνές από το βίο του Μάξιμου του Γραικού (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύ­ πος Μήτση, 13.4.2003) (Γ. Κορδομενίδης, Αγγε­ λιοφόρος της Κυριακής, 13.4.2003) Δουμάς Α.: Αλή Πασάς (θ. Βασιλείου, Η Καθημερι­ νή, 20.4.2003) Σαρδέλης Κ.: Ο ασάλευτος ταξιδιώτης (Σ. Καργάκος, Απόφαση, 25.4.2003)

Παιδικά - ΕωηΒικά Αγγελοπούλου Α.: Σαρακατσάνικα παραμύθια (Κ. Σχινά, Η Ελευθεροτυπία, 4.4.2003) Αυτζής Μ.: Η μαμά πάει σχολείο (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 27.4.2003) Βαρβαρούση Λ.: Ένα φίδι... τρομερό! (Κ. Κοντολέ­ ων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 6.4.2003) Βαρβαρούση Λ.: Ένας καλόκαρδος... καρχαρίας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 6.4.2003) Βαρβαρούση Λ.: Ένας πολύ γλυκός... λύκος (Κ. Κο­ ντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 6.4.2003) Βαρβαρούση Λ.: Μια αράχνη μόνη... ψάχνει (Κ. Κο­ ντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 6.4.2003) Βαρβαρούση Λ.: Προσοχή! Το πρόβατο... δαγκώνει (Κ. Κον τολ έω ν , Αδέσμευτος Τύπος Μ ήτση, 6.4.2003) Βαρελλά Α.: 0 θεός αγαπά τα πουλιά (Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Περίπλους, 51) Εκδόσεις Μεταίχμιο: Η πρώτη μου εγκυκλοπαίδεια Larousse (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μή­ τση, 13.4.2003) Εκδόσεις Μεταίχμιο: Ο πρώτος μου Άτλας Larousse (Κ. Κον τολ έω ν , Αδέσμευτος Τύπος Μ ήτση, 13.4.2003) Εκδόσεις Πατάκη: θαυμαστός κόσμος (Κ. Κοντολέ­ ων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 20.4.2003) Ζέη Ά.: Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της (Ε. Σαραντίτη, Η Ελευθεροτυπία, 25.4.2003) Λοίζου Μ.: 0 αθάνατος γαϊδαράκος (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 439) Μυρογιάννη Έ.: 10 μικροί διάλογοι για ένα μουσείο (Κ. Σχινά, Η Ελευθεροτυπία, 4 .4.2003) (Μπ. Βέμη, Η Καθημερινή, 20.4.2003) Πατεράκη Γ.: Βίλμα, το κορίτσι-αίνιγμα (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, Μάρτιος-Απρίλιος 2003) Βέμπερ X.: Μιλώντας στα παιδιά μου για την Αριστε­ ρά (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 13.4.2003)

Φασιανός Α.: 0 μύθος της γειτονιάς μου (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, 1.4.2003) Κρίστεβα Τζ.: Le Genie Feminin. Colette (τρίτος τό­ μος) (Λ. Λυχναρά, Το Βήμα, 6.4.2003) Μαρί Ζ. Ζ.: Στάλιν (θ. Γιαλκέτσης, Η Ελευθεροτυ­ πία, 18.4.2003)

Κλεμάν Ζ.: Συζητώντας με την κόρη μου για τον πο­ λιτισμό (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 13.4.2003) Μπασαράν Ν., Σιμονέ Ντ.: Συζητώντας με τα παιδιά μας για τον έρω τα (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 13.4.2003) Ντίλνερ Λ.: Το ανθρώπινο σώμα (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 13.4.2003) Ουίλσον Τζ.: Η Τερατοπαραμυθού (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 6.4.2003)

Μ άρκες Γκ. Γκ.: Ζω για να τη διηγούμαι (Ε. Γκίκα, Το Έθνος, 1 3.4.2003) (Κ. Σάρρος, Η Ελευθερο­ τυπία, 20.4.2003)

Ουίλσον Τζ.: Μια βαλίτσα ψάχνει σπίτι (Κ. Κοντολέ­ ων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 6.4.2003) Ουίλσον Τζ.: Ούτε γάτα ούτε ζημιά! (Κ. Κοντολέων,

126 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 6.4.2003) (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 27.4.2003) Ουίλσον Τζ.: Το μωρό της Πρωταπριλιάς (Κ. Κοντο­ λέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 6.4.2003) Πλαθ Σ.: Η κουζίνα της κυρίας Τσέρι (Κ. Σχινά, Η Ελευθεροτυπία, 4.4.2003) Ταξιδιωτικά - Οδοιπορικά Ουράνης Κ.: Ταξίδια. Ελλάδα (Σ. I. Αρτεμάκης, Η Ναυτεμπορική, 5.4.2003) Παπαδόπουλος Β.: Στην Άπω Ανατολή (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 1 2 .4 .2 0 0 3 ) (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 20.4.2003)

Παπαδανιήλ Α.: Ελληνική πολιτική γελοιογραφία. Η σοβαρή πλευρά μιας «αστείας» τέχνης (Ε. Αρβανί­ τη, Αδέσμευτος Τύπος Ρίζου, 24.4.2003) Παπανικολάου-Κρίστενσεν Α.: Το Παναθηναϊκόν Στάδιον - Η ιστορία του μέσα στους αιώνες (Ε. Πασαμιχάλη, Ελεύθερος Τύπος, 24.4.2003) Ρόμβος Τ.: Ίχνη (Η. X. Παπαδημητρακόπουλος, Η Ελευθεροτυπία, 18.4.2003) Τόπης Α.: Αλεξάνδρεια (Φ. Πανταζής, Αδέσμευτος Τύπος Ρίζου, 26.4.2003) Τσουνάκος Ό.: Πάμε σαν άλλοτε... (θ. Βασιλείου, διαβάζω, 439) Ριντγουέη Μπ.: H ellenistic Sculpture 3 30-31 BC (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 27.4.2003)

Συνεντεύξεις ■ Συνουιλίες Μπαστιάς Κ.: Φιλολογικοί περίπατοι. Δεύτερος κύ­ κλος (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 6.4.2003) Χρονάς Γ.: Μ ια συνομιλία με τον Ντίνο Χριστιανόπουλο (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 26.4.2003) Επιστολές - Αλληλογραφία Κριαράς Ε.: Γράμματα του Ψυχάρη στο Χρυσόστομο Γανιάρη (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, ΜάρτιοςΑπρίλιος 2003) Λεακώιιατα Αντωνάτου Ε., Μόζι Μ., Τσαγκάρης Μ.: Φωτογραφι­ κά πανοράματα της Ελλάδας (Β. Τσοκόπουλος, Το Βήμα, 6 .4 .2 0 0 3 ) (X. Δ ημ ακ οπ ο ύλ ο υ, Εστία, 12.4.2003) Βάθης Ε.: Τα φυτά του Πάρκου της Αρχαίας Αγοράς (X. Δημακοπούλου, Εστία, 25.4.2003) (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 26.4.2003) Γεω ργουσόπουλος Κ., Γώγος Σ.: Επίδ αυ ρος (X. Μαυρομάτης, Απογευματινή, 6.4.2003) Γκίνης Ά.: Ζωγραφική 45 χρόνια (Ρ. Πράπα, Η Βραδυνή, 19.4.2003) Δεπόλλας Γ.: Στην παραλία (Ν. Κασσιανού, Το Βήμα, 20.4.2003) Δημητρακόπουλος Φ.: 0 μοναχός Ανδρόνικος. Λεύ­ κωμα Μ ω ραϊτίδη (Γ. Α ν δρειω μένος, Το Βήμα, 20.4.2003) Οικονομόπουλος Ν.: Οικονομόπουλος, φωτογράφος (Ρ. Πράπα, Η Βραδυνή, 5.4.2003)

Μουσική Λεωτσάκος Γ.: Παύλος Καρρέρ. Απομνημονεύματα και ερ γ ο γ ρ α φ ία (Ν. Δ ό ντα ς, Η Καθημερινή, 27.4.2003) Μπακουνάκης Ν.: Ιταλικές νύχτες, ένα μουσικό ημε­ ρολόγιο (Δ. Ν. Μουσμούτης, Περίπλους, 51) Ξανθουδάκης X., Καρδάμης Κ. (επιμ.): Νικόλαος Χ α λ ικιό που λο ς-Μ άντζαρο ς (Ν. Μ π ακου νάκη ς, Echo and Artis, 1.4.2003) (Ν. Δόντας, Η Καθημε­ ρινή, 27.4.2003) Πετρίδης Γ.: Τα τραγούδια του αιώνα (Γ. Αργυροπούλου, Τηλέραμα, 26.4.2003) Διατοοωή Καβάφη X.: Συνταγές (Σ. Παπασηύρου, Η Ελευθερο­ τυπία, 2 6 . 4 .2 0 0 3 ) (Μ . Π ιμ π λ ή ς , Τα Νέα, 25.4.2 0 03 ) (I. Τριανταφυλλίδης, Αδέσμευτος Τύ­ πος Ρίζου, 30.4.2003) Διάωοοα Τάντση Ν.: Επτά θανάσιμες πεθερές (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 13.4.2003) Άκερμαν Ντ.: Η ιστορία των αισθήσεων (X. Δημακο­ πούλου, Εστία, 3.4.2003) Γκρανβίλ: Σκηνές από τον ιδιωτικό και δημόσιο βίο των ζώ ω ν (Μ. Παπαγιαννίδ ου, Το Βήμα, 1 3.4.

2003) θέρμπερ Τζ., Ουάιτ Ε.: Είναι αναγκαίο το σεξ; (Α. Παπαδοπούλου, Το Βήμα, 6.4.2003) m

Στο δελτίο κριτικογραφίας περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάσεις των εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο.

ΙΟΥΝΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 127

στο επόμενο τεύχος ► ►

ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2003

αφιέρωμα

Παρουσίαση 200 βιβλίων προτάσεις 20 συνεργατών του διαβ άζω

ένα βιβλίο... μια συνέντευξη

Κωνσταντίνος Τσουκαλάς «Νοσταλγώ την εποχή που ήμουν κι εγώ ψώνιο»

επίσης θα βρείτε: αυτογραφία Νος a n c e tre s le s G a u lo is II. Στιγμές που πέρασα μ α ζί τους. Ανθολόγιο ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΜΙΚΑ ΚΡΑΝΑΚΗ χωρίς λογοκρισία Υπ έρ της π ο ιήσ εω ς φωνή απ ο τον αλ εξ η ζη ρα με αφορμή ένα βιβλίο Μ ίμηση και τέχνη απ ο τ ο ν Βαγγέλη πανταζη scriptorium Το εμ π όδ ιο της καινοτομίας απ ο τον χρηστό χρυςο πο υλο ξένη γραφή Κέιτ Σοπέν-Τζέφρυ Ευγενίδης απ ο την χ ρυ σά ς π υρο π ο υλο υ βιβλία από το μέλλον Dune: 0 ο ίκ ο ς των Χ α ρκόνεν - Ο ο ίκ ο ς των Καρρίνο ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΝΟ ΦΙΛΙΠΠΑΚΟΠΟΥΛΟ Τα εμπορικότερα βιβλία του μήνα. Βιβλιογραφικό δελτίο. Κριτικογραφία κ.ά.

128 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

ΠΕΡΣΑ

ΚΟΥΜΟΥΤΣΗ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ

ΣΤΟ

ΔΡΟ Μ Ο

ΤΩ Ν

ΞΕΝ Ω Ν

Το μ υθιστόρημ α μ ια ς ά λλ η ς Ε λλά δ α ς CIV1I Ι Ε Ι Π Μ

ΕΚΔΟΤΙΚΗ

ΚΕΝΤΡΙΚΟ Μεσογείων 74, 115 27 Αθήνα, τηλ. 210 7777788, fax: 210 7757757, e-mail: empiria@otenet.gr ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑ: Ζωοδ. Πηγής & Μεταξά Α. 1, 106 81 Αθήνα, τηλ./fax: 210 3303760

ελλ η νικ ή π ε ζ ο γ ρ α φ ία Κ.ΑΡΖΟΓΛΟΥ E fp ΚΙ ΘΕΙΟΣ ΧΑΡΙΣ (Διάβασα το βιβλίο χου Κλέονα Αρζόγλου και ενθουσιάστηκα, είναι η δική μου χώρα.» Διονύσης Σαββόπουλος

:Κι εμένα είναι η δική μου χώρα... Είναι μια σύγχρονη Οδύσσεια...» Βασίλης Βασιλικός

«Το Εγώ κι ο θείος Χάρις είναι μια απολαυστική Ροκ Οδύσσεια...» Νίκος Πορτοκόλογλου

Β. ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΣ K ΓΕΝΙΑ ΜΟΥ ΚΟ Μ Μ ΑΤΑΚΙΑ/Δ ΙΟ ΔίΑ/ΤΑΤΖΙΤΖΙΚ ΙΑ

Στιγμιότυπα από τη ζωή εφήβων αληθινά όσο κι ένα ντοκιμαντέρ. Έρωτες, φιλίες, υποψήφιοι φοιτητές, και μια ερασιτεχνική απόπειρα

Β Α Γ Γ Ε Λ Η Σ ΡΑΠΤΟΠΟ ΥΛΟΣ

Η ΓΕΝΙΑ ΜΟΥ

ληστείας. Αθήνα,Δυτικές συνοικίες, δεκαετία του ’ 80. Η τριλογία μιας γενιάς στο ξεκίνημά της.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Φ Κ Ε Δ Ρ Ο Σ . Γ Ε Ν Ν Α Δ Ι Ο Υ 3, Α Θ Η Ν Α

1 06 7 8 , Τ Η Λ . 2 1 0 - 3 8 . 0 9 . 7 1 2

w w w .ked ro s.gr e-m ail: b o o k s @ k e d ro s .g r

2 10 -3 8 .0 2 .0 0 7