Τεύχος 39

Γραφ τείτε σ υ νδ ρ ο μ η τές Ε σ ω τ ε ρ ικ ο ύ 'Απλή (6 τευχών): 550 δρχ. » (12 τευχών): 1000 δρχ.

Σπουδαστική* (6 τευχών): 500 δρχ. » (12 τευχών): 900 δρχ.

’Οργανισμών, Τραπεζών, 'Ιδρυμάτων (12 τευχών): 1500 δρχ.

Ε ξ ω τ ε ρ ικ ο ύ 'Απλή (6 τευχών): Δολ. » (12 τευχών): Σπουδαστική* (6 τευχών): Δολ » (12 τευχών): Σχολών Βιβλιοθηκών Ιδρυμάτω ν (12 τευχών): * ΟΙ σπουδαστές μέσης, άνώτερης καί άνώτατης έκπαίδευσης γράφονται συνδρομητές μέ τήν έπίδειξη ή τήν άποστολή φωτοτυπίας τής σπουδαστι­ κής τους ταυτότητας ή τής άστυνομικής (άν είναι μαθητές).

ΗΠΑ

Ά σ ία Κύπρος Εύρώπη ’Αφρική ’Αμερική Αύστραλία 17 21 23 24 28

32 ΗΠΑ

30

39 20 37

43 22 41

46 23 43

54 27 51

38

45

49

52

60

16

’Εμβάσματα στή διεύθυνση: Βάσω Σπάθή περιοδικό «Διαβάζω» Ομήρου 34 Αθήνα (135)

Συμπληρώ στε τη σειρά Τιμή άπλών τευχών: 100 δρχ. Τιμή διπλών τευχών: 150 δρχ. Τά παλιά τεύχη τού «Διαβάζω» μπορείτε ή νά τά άγοράσετε άπό τά γραφεία τού περιοδικού ή, άν μένετε στήν έπαρχία, νά ζητήσετε νά σάς τά στείλουμε μέ άντικαταβολή.

Τώρα καί σε τό μ ο υ ς Κ υ κ λ ο φ ο ρ ο ύ ν ο ί τόμοι: 1/1976-77 (τεύχη 1-9): 1050 δρχ.* 2/1978 (τεύχη 10-15): 800 δρχ.* 3/1979Α (τεύχη 16-21): 800 δρχ. * 4/1979Β (τεύχη 22-26): 700 δρχ.* 5/1980Α (τεύχη 27-32): 800 δρχ.*

'Σέ σπουδαστές έκπτωση 15%

Ζητείστε τούς τόμους τού «Διαβάζω» άπό τά γραφεία τού περιοδικού ή, άν μένετε στήν έπαρχία, ζητείστε νά σάς τούς στείλουμε μέ άντικαταβολή. Μπορείτε ακόμα νά ανταλλάξετε τά τεύχη πού έχετε μέ δεμένους τόμους, πληρώνοντας μόνο τή βιβλιοδεσία (250 δρχ. γιά τόν α' τόμο, 200 δρχ. γιά τόν β').

U A E M ff ΕΠΙΒΕΒΡΗΣΗ TOE ΒΙΒΛΙΟΥ

Γραφεία: 'Ομήρου 34, ‘Α θήνα (135), τηλ. 360-3011. Διεύθυνση: Περ. Άθανασόπουλος. Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Αημήτρης Δεληπέτρος, Ειρήνη Παπαγεωργίον, Άρτεμις Συμβονλάκη, Βασίλης Τσάμης. Γραμματεία: Βάσω Σπάθή. Διαχείριση: 'Ηρακλής Παπαλέξης. Διορθώσεις: Πέτρος Στεφανάκης. Σελιδο­ ποίηση: Φούλη Καρύδα-Στασινάκη. Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμητ­ τού 219, τηλ. 751-6333. ‘Εκτύπωση: Βαλααάκης- Άγγελής Ο.Ε., Ταύρου 21, τηλ. 346-6927. Διαχωρισμός διαφανείων: Δ. Π. Άγγελής, Πειραιώς 1, τηλ.

324-4325. Βιβλιοδεσία: Νικόλαος Κατριβάνος & Σία Ο.Ε., Στυλιανόν Γόνατά 48, τηλ. 574-9951. Διανομή: Νέον Πρακτορείου Τύπου.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Τεύχος 39 Φ εβρουάριος 1981

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

3

ΔΙΑΛΟΓΟΙ Γράφουν οί Β. Κρεμμυδάς, Σ. Καφαντάρης, Γ. Φαρίνου καί θ . Φραγκόπουλος

ΧΡΟΝΙΚΑ Τιμή: Δρχ. 100

’Εξώ φυλλο Γιώργου Γαλάντη

ΕΚΔΟΤΙΚΑ: Οί προσεχείς έκδόσεις ΜΕ ΠΛΑΓΙΑ...: Γράφει ό Α. Φραγκιάς Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΓΕΓΟΝΟΤΑ: Ή 9η Πανελλήνια Έκθεση Βιβλίου-Ό Ε. Παπανούτσος στην Ά καδημία-'Η πορεία ένός άγώνα ΕΚΔΟΤΕΣ: Gutenberg ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ: Γρηγόρης ΑΠ’ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: ’Ανταπόκριση τού Β. Σαμπανόπουλου γιά τήν έκδοτική κίνηση στήν Κοζάνη

7 7 9 ίο 13

16 18

ΑΡΘΡΑ Γιώργος Κουμάντος: 'Υποσχέσεις καί άπειλές γιά τήν πνευματική ιδιοκτησία Μάρθα Καρπόζηλου: Τά «άφιερώματα» τών περιοδικών

24 28

ΟΔΗΓΟΙ Έ λίζα-Ά ννα Δελβεροΰδη: Ελληνικά θεατρικά έργα (1901-1920) Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζωχ 'Ομήρου 34 Τηλ. 360-3011 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά & Σία Τσιμισκή 78 Τηλ. 279-720, 268-940 Κύπρος: Πρακτορείο βιβλίου Χρ. Άνόρέου & Σία Ρηγαίνης 64

34

ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ: Γράφει ό Γιώργος Παπαγοΰνος ΘΕΟΛΟΓΙΑ: Γράφει ό Κώστας Γεωργουσόπουλος ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Γράφει ό Ά λκης Ρήγος ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ: Γράφει δ Θανάσης Βαλαβανίδης ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: Γράφει δ Νίκος Γρηγοριάδης ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν οί Άντώνης Φωστιέρης καί Γιώργος Μαρκόπουλος ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ό Τάσος Κόρφης

43 47 49 52 55 56 62

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

65

ΚΡΓΓΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

77

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

81

Εκδόσεις Γλάρος Σ ΙΜ Ο Ν Ν Τ Ε Μ Π Ω Β Ο Υ Α Ρ

ΤΑ ΓΗΡΑΤΕΙΑ

'Έ να από τά μεγαλύτερα πνεύματα τής εποχής μας ρωτά:

«Είναι οί γέροι ανθρώπινα πλάσματα;» «Κρίνοντας από τόν τρόπο πού ή κοινωνία μας τούς μεταχειρίζεται, τό έρώτημα παραμένει α­ ν ο ιχ τό στην άμφιβολία. ’Από τή στιγμή πού ή κοινωνία τούς άρνεΐται αύτό πού θεωρείται σάν έλάχιστα αναγκαίο, καί άπό τή στιγμή πού σκόπιμα τούς καταδικάζει στή φτώχεια, τή μοναξιά καί τήν άπελπισία, δείχνει μέ τή στάση της αυτή ότι οί γέροι δέν έχουν ούτε τίς ίδιες άνάγκες ούτε τά ίδια δικαιώματα μέ τά άλλα μέλη τής άνθρώπινης κοινότητας... Ναί, τά γηρατειά κατάντησαν νά γίνουν ένα ντροπιαστικό μυστι­ κό, ένα άπαγορευμένο θέμα».

Μιά άνοιχτή, ανελέητη καταγγελία κατά τής αδιαφορίας καί τής βαναυσότητας τής κοινωνίας απέναντι στά γηρατειά.

Εκδόσεις Γλάρος Κεντρική διάθεση - παραγγελίες: ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 31*. ΑΘΗΝΑ 141. ΤΗΛ. 36.18.457

2

n s J lli

προ λεγό μ ενα Στό προηγούμενο τεύχος άσχοληθήκαμε μέ ορισμένα ειδικά προβλήματα στήν δλη λειτουργία τού «Διαβάζω», μέ τήν εύκαιρία μιάς καλόπιστης καί νηφάλιας κριτικής τών «Σύγχρονων Θε­ μάτων». Σήμερα θά περάσουμε στό πιό ούσιαστικό πρόβλημα πού έθιξε ή κριτική, δηλαδή τήν πολιτική τού περιοδικού μας στό θέμα τής ισορρόπησης τής κριτικής λειτουργίας μέ τήν καθαρά ένημερωτική. Γύρω άπ’ τό σημείο αύτό έχουν άναπτυχθεϊ κατά καιρούς ατούς κόλπους τού περιοδικού διάφορες άπόψεις. Εφό­ σον στοχεύουμε τόσο στήν προσέλκυση τού άπληροφόρητου δυνητικού άναγνώστη άπό τό καλό βιβλίο όσο καί στήν άνάπτυξη καί διεύρυνση τών κριτηρίων έπιλογής του καί, πέρα άπ’ αύτά, στήν προώθηση ένός διαλόγου στό χώρο τών ιδεών, είναι έπόμενο νά συνυπάρχουν στίς σελίδες τού «Διαβάζω» ή πληροφό­ ρηση καί ό κριτικός λόγος, καί μάλιστα νά λειτουργούν συμπλη­ ρωματικά κι όχι άνταγωνιστικά. Ή ένημερωτική λειτουργία, πού καλύπτει βασικά τόν πρώτο στόχο, πιστεύουμε ότι έπιτελεϊται κυρίως άπό τό «Παράρτημα» καί γι’ αύτό διευρύναμε τόν κύκλο τών άξιόλογων βιβλίων πού παρουσιάζονται στίς σελίδες του. Γιά νά είναι μάλιστα πληρέ­ στερη ή πληροφόρηση, οί συνεργάτες μας συχνά διανθίζουν τά κείμενά τους μέ θιογραφικές καί βιβλιογραφικές άναφορές στούς συγγραφείς. Ή παροχή, μέσα άπό μιά συγκεκριμένη κρι­ τική άποψη, έρεθισμάτων στήν κρίση τού άναγνώστη, σέ συν­ δυασμό πάντα μέ μιά άναλυτικότερη παρουσίαση τού κρινόμενου βιβλίου, είναι βέβαια άντικείμενο τής «’Επιλογής». Όσο γιά τήν προώθηση τού διαλόγου στό χώρο τών ιδεών, δέ θά πρέπει νά παραγνωρίζεται ή σημασία τών βημάτων πού έγιναν καί πρός αύτή τήν κατεύθυνση μέ τίς άπαντήσεις τών κρινόμενων ή άλλων διανοουμένων σέ βιβλιοκρισίες μας ε’ίτε άπό τίς στήλες τών «Διαλόγων» ε’ίτε καί μέ άρθρα σέ άλλα άξιόλογα περιοδικά. 'Οπωσδήποτε όμως πιστεύουμε ότι ούσιαστικότερο βήμα θ’ άποτελούσε ή καθιέρωση πολυκριτικής γιά τό σημαντι­ κότερο βιβλίο τής έπικαιρότητας. ’Έτσι ή άντιπαράθεση άπόψεων καί ό διάλογος θά περνούσαν μέσα άπό τίς στήλες τού ίδιου τού «Διαβάζω» μέ κριτικές ύψηλού θεωρητικού έπιπέδου καί μεγά­ λου βαθμού άφαίρεσης. 'Η πολυκριτική θ’ άπευθυνόταν βασικά στόν ήδη ένήμερο καί προβληματισμένο άναγνώστη, πλουτίζον­ τας τόν θεωρητικό του έξοπλισμό καί βοηθώντας τον νά αιτιολο­ γήσει τήν κρίση του. Τό έγχείρημα είναι άπό τά δυσκολότερα καί, άς είμαστε ειλι­ κρινείς, κινδυνεύει νά έκφυλιστει σέ στείρο διάλογο σχετικά μέ τά κίνητρα μιάς τυχόν άρνητικής κριτικής, πράγμα πού τόσο συ­ χνά έχει συμβεϊ στό παρελθόν. ’Εδώ όμως φτάνουμε στήν ούσία τής κριτικής λειτουργίας καθώς καί στούς όρους καί τίς προϋπο­ θέσεις γιά νά είναι μιά κριτική πραγματικά δημιουργική. Καί θά μάς έπιτραπεΐ νά όλοκληρώσουμε τίς σκέψεις μας σχετικά μέ τό θέμα αύτό στό έπόμενο τεύχος, οπότε καί θά καταδειχτοϋν οί δυσκολίες πού παρουσιάζει ή σωστή ύλοποίηση τής ιδέας τής πολυκριτικής.

3

διάλογοι Όλα τά γράμματα, πού παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο ένδιαφέρον, δημοσιεύονται είτε όλόκληρα (έφόσον είναι σύντομα) είτε άποσπασματικά (έάν είναι έκτενή). Γιά τό λόγο αστό, παρακαλοϋνται οΐ άναγνώστες πού μάς γράφουν, νά είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν καί νά σημειώνουν τό πλήρες όνοματεπώνυμο καί τήν άκριβή διεύθυνσή τους. 'Υπενθυμίζουμε ότι γιά νά δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά 'χει φτάσει στά γραφεία του περιοδικού τουλάχιστον έξι έβδομάδες πριν άπό τήν ήμερα κυκλοφορίας τού τεύχους.

«Άντιδιαφήμιση» ενός έκδοτη Αγαπητοί φίλοι, Ή «διαφήμιση» πού κάνατε στον έκδοτικό οίκο «Εξάντας» (Διαβάζω, 36-Νοέμ. 1980, ο. 15-16) προκαλεϊ σέ «άντιδιαφήμιση»· τό άπαιτεΐ στοιχειώδης σεβασμός μιας, στοιχειώδους έπίσης, άξιοπρέπειας. "Αλλωστε, τό ότι ή «άντιδιαφήμιση» δέν έχει άκόμη γίνει στοιχείο τής κοινωνικής έκφρασης, καλείται καί πάλι ή Ιδιωτική πρωτοβουλία... ’Ιδού τί θέλω νά πω: α. Τό Φεβρουάριο 1976 κυκλοφόρησε άπό τίς έκδόσεις «Εξάντας» τό βιβλίο μου «Εισαγωγή στήν ιστορία τής νεοελληνικής κοινωνίας 1700-1821» σέ 2.000 άντίτυπα. β. Τό βιβλίο μου έχει έξαντληθεί -δέν γνωρίζω άκριβώς άπό πότε-, ύπολογίζω έδώ καί ένα χρόνο. γ. Ό υπεύθυνος τού «’Εξάντα», πού μιλάει στό «Διαβάζω», λέει ότι «πληρώνει» -πιό κάτω θά έννοήσετε τά είσαγωγικά- ώς συγγραφικά δικαιώματα 13%-25%· άσφαλώς πρέπει νά ύποθέσω δτι άνήκω ατούς πολύ κακούς συγγραφείς, άφοϋ τό συμβόλαιό μου προβλέπει 10%. Σημασία όμως δέν έχει τόσο τό ύψος του ποσο­ στού, δσο τό άν καταβάλλεται στούς συγγραφείς τό άντίστοιχο ποσό -Ιδού ή έξήγηση τών εισαγωγικών-, στήν περίπτωσή μου: 1. Ό «Εξάντας» δέν έχει άκόμη έξοφλήσει τίς οίκονομικές του ύποχρεώσεις άπέναντί μου. 2. Ό «Εξάντας», άντί γιά τήν άνά δίμηνο έκκαθάριση, πού προβλέπεται άπό τό συμβό­ λαιο, ούδέποτε έκανε έκκαθάριση. 3. Ό «Εξάντας», σέ κάποια άγνωστη σέ μένα στιγμή, αύξησε τήν τιμή τού βιβλίου μου, χωρίς βέβαια νά έχει προηγουμένως γίνει έκκαθάριση, καί έτσι έγώ δέν μπορώ νά ξέρω πόσα άντίτυπα πουλήθηκαν μέ τήν πρώτη καί πόσα μέ τή δεύτερη τιμή. ε. Γιά δλους αύτούς τούς λόγους άφαίρεσα, μέ έξώδικη πρόσκληση, άπό τόν «Εξάντα» τό δικαίωμα γιά δεύτερη έκδοση καί έχω προσφύγει στά δικαστή­ ριο ζητώντας τήν έξόφληση τών συγγραφικών μου δικαιωμάτων. στ. Στήν ίδια ή σέ άνάλογη μέ μένα θέση, στίς σχέσεις τους μέ τόν «Εξάντα», βρίσκονται άσφαλώς καί άλλοι συγγραφείς. ζ. Παραπονεϊται ό «Εξάντας» γιά τό ύψηλό κόστος τών έκδόσεων, γιά τά ϋψηλά ποσοστά συγγραφικών δικαιωμάτων, γιά τό άσθενές τιράζ κλπ. Παρόλο πού τό βιβλίο μου είχε ύψηλό κόστος κατασκευής (μονο­ τυπία σέ άκριβό τυπογραφείο), είχαμε ύπολογίσει, άκριβώς μέ τόν κ. Β. Καλλιπολίτη, δτι ή άπόσθεση τού κόστους γινόταν μέ 1.000 άντίτυπα- τού έμειναν λοιπόν τά ύπόλοιπα 1.000 άντίτυπα ώς κέρδος. Πόσα θέλει, δταν μάλιστα ή άμοιβή τού συγγραφέα «κατα­

4

βάλλεται» μέ τόν τρόπο πού περιέγραψα πιό πάνω; Φιλικά Βασίλης Κρεμμυδάς Ξιφίου 16 ’Αθήνα (708)

Τά μυστήρια τών ’Αθλίων Αγαπητό «Διαβάζω», 1. Τίνος είναι τέλος πάντων ή μετάφραση τών « Αθλίων» πού κυκλοφορεί χωρίς ένδείξεις; (Εισ­ αγωγή στά άποσπάσματα τών Αθλίων, Δ32). [,..]

2. Γιατί δέν έγινε κάποια ύποτυπώδης έρευνα άπό τόν Φ. Δ. Δρακονταειδή, πού είναι συνήθως άκρως διεξοδικός, άκόμα καί σέ ζητήματα πολύ έξειδικευμένα; 3. Ή όμολογία τού Φ. Δ. Δ. δτι δέν κατάφερε νά βρει τή μετάφραση τού Κοτζιούλα θά μπορούσε νά χρησιμεύσει σάν ένδειξη τής μικρότερης κυκλοφο­ ρίας της σέ σύγκριση μέ τού Τσουκαλά. [...]

6. Ή υπόθεση πού κάνει ό κ. Δρακονταειδής γιά τίς δεκάδες χιλιάδες τόμων τών «’Αθλίων» κατά Τσουκαλά είναι δύσκολο νά στηριχτεί στή συγκυρία κουπονιών γιά τήν προτομή τού Βενιζέλου, έστω καί άν δίνονταν τήν ίδια έποχή στήν ίδια έφημερίδα. "Αλ­ λωστε πάντα άπομένει ή ύποχρέωση νά μετρήσει κα­ νείς τίς προτομές τού Βενιζέλου.

7. Ίσως ή μέτρηση τής κυκλοφορίας τών διαφόρων « Αθλίων» θά όριστικοποιοϋσε τήν κάπως ρατσιστική θεωρία δτι οί γυναίκες τό 1955 δέν συγκέντρωναν τά τεύχη τών «’Αθλίων» «μέ τήν ίδια προσοχή πού λίγα χρόνια άργότερα συγκέντρωναν τά τεύχη τού “Πι­ κρή, μικρή μου, άγάπη”». Στέλιος Καφαντάρης Βασ. Κωνσταντίνου 33 Αθήνα (138)

Διόρθωση ’Αγαπητό «Διαβάζω», Διαβάζοντας τήν εισαγωγή τού καθηγητή Π. Μουλλά στά «Νεοελληνικά Διηγήματα» τού Βιζυηνοϋ, 'Ερμής 1980, σ. πε’ καί σημ., συνειδητοποίησα δτι ή συγγραφή τού «Μοσκώβ Σελήμ» τοποθετείται σχε­ δόν μιά δεκαετία πριν άπό τή δημοσίευσή του (1886-1895). Ή παρατήρησή μου λοιπόν γιά τή συσχέτιση «Μοσκώβ Σελήμ» τού Βιζυηνοϋ καί «Ξεπε­ σμένου δερβίση» τού Παπαδιαμάντη είναι άστοχη. Θά μπορούσε ίσως νά ιδωθεί μόνο ώς έπίδραση τού

πρώτου στον δεύτερο. 'Εξάλλου τό 1896 θεωρήθηκε δριο έρευνας τού καθηγητή Vitti έξαιτίας καί των περίπου σύγχρονων δημοσιευμάτων τού Ξενόπουλου γιά τούς διηγηματογράφους καί του Παλαμά γιά τό διήγημα, πράγμα πού δέ φαίνεται στήν κριτική μου γιά τήν «'Ιδεολο­ γική λειτουργία τής έλληνικής ήθογραφίας» τού κα­ θηγητή Mario Vitti. Γεωργία Φαρίνου King’s College, London

Χρήσιμες διευκρινίσεις Αγαπητό «Διαβάζω», Έδιάθασα, δχι χωρίς μειδίαμα οίκτου γιά τόν συν­ τάκτη της, τήν έπιστολή ένός γυμνασιόπαιδος, πού δημοσιεύσατε στή στήλη άλληλογραφίας τού περι­ οδικού σας, καί πού άναφερότανε στήν κριτική μου γιά τό βιβλίο τού Σπύρου Πλασκοβίτη «Ή Πόλη», πού δημοσιεύσατε στό τεύχος σας άρ. 31. Έάν τό έπίπεδο ύφους, συμπεριφοράς καί ήθους αύτής τής επιστολής είναι άντιπροσωπευτικό καί τών λοιπών άναγνωστών σας, τότε, δέν μοϋ μένει παρά νά σάς συλλυπηθώ. Θά θυμάστε ίσως δτι τήν κριτική αυτή τήν έγραψα ύστερα άπό έπιστολή σας, μέ τήν όποια μέ παρακαλούσατε νά τή γράψω, καί πού τήν έλαβα στή Νέα Ύόρκη, όπου, μέ τήν ϋγεία μου βαρύτατα κλονι­ σμένη άπό καρδιακό έπεισόδιο, ήμουν έπιπλέον έπιφορτισμένος μέ βαριά καθήκοντα διδασκαλίας σέ έκεί πανεπιστήμιο. "Αν καί είχα δηλώσει -βλ. έφημ. Καθημερινή, 26 'Ιουλίου 1979- πώς ήμουν υποχρεω­ μένος νά άναστείλω κάθε μου δραστηριότητα σάν κριτικός, μέ χαρά άνταποκρίθηκα στήν παράκλησή σας. Τήν τόσο άπαρέσκουσα σέ γυμνασιόπαιδα άναγνώστη σας κριτική μου αύτή τή δημοσιεύσατε, πράγμα πού σημαίνει πώς καί τήν είχατε θέσει υπό τήν κρίση σας καί θετικά τήν είχατε άποτιμήσει. Ή δημοσίευση, ύστερα άπό αύτό, μιάς καταλυτικής τών πάντων κρι­

τικής όργισμένου μαθητοΰ λυκείου, μέ τήν όποια έπιχειρεϊται ή άμφισβήτηση τής προσωπικότητάς μου, τί άλλο νόημα μπορεί νά έχει έκτος άπό τό δτι άναιρεΐτε τήν 'ίδια σας τήν κρίση σχετικά μέ τό κείΆντιλαμβάνομαι δτι ύπάρχει καί σύγχυση κριτη­ ρίων, καί παρεοκρατική διάθεση, καί οίηση, μέσα στό συντακτικό προσωπικό τού περιοδικού σας -συστα­ τικά, καί τά τρία, άλλά καί παρεπόμενα, τής άξιοθαύμαστης εκδοτικής έπιτυχίας τού περιοδικού σας. Τή σύγχυση κριτηρίων τή διαπιστώνει κανείς καί άπό τή δημοσίευση ένός κειμένου μου πού θά μπορούσατε νά είχατε άπορρίψει -καί μιάς όργίλης άπόπειρας κα­ τεδάφισής του- τήν όποια, μέ τή δημοσίευσή της, υίοθετείτε. Καί γιά αύτή τή σύγχυση, δυστυχώς, πολλά δέν μπορώ νά κάνω, γιά νά σάς βοηθήσω. Γιά τά άλλα δυό δμως άμαρτήματα, κάτι, έλάχιστο βέ­ βαια, μπορώ: νά διακόψω τή συνδρομή μου (είμαι συνδρομητής σας άπό τό πρώτο πρώτο τεύχος σας). Πληρώνω περιοδικό γιά νά διαβάζω πράγματα ένδιαφέροντα, καί δχι φληναφήματα αύνάνων. Παρακαλώ γιά τή δημοσίευση τού παρόντος. Μέ τιμή θ. Δ. Φραγκόπουλος Σκουφά 32 Αθήνα (136) Μή μπορώντας νά άκολουθήαουμε τόν κ. Φραγκόπουλο στόν κατήψορό του, θά περι­ οριστούμε νά πληροφορήσουμε καί αύτόν καί τούς άναγνώστες μας ότι: 1. Ή δημοσίευση στό περιοδικό μιάς έπώνυμης βιβλιοκριτικής δέν σημαίνει ποτέ ότι θά άρνηθούμε στόν όποιονδήποτε έπώνυμο άναγνώστη νά τήν άντικρούσει.

2. Γιά τό περιεχόμενο τών έπιστολών πού δημοσιεύονται σ’ αυτήν έδώ τή στήλη εύθύνονται άποκλειστικά καί μόνο οι συντάκτες 3. Δέν έλέγχουμε ποτέ τήν ήλικία, τό φύλο, τήν έθνικότητα, τά φρονήματα ή άλλες Ιδιότη­ τες τών έπιστολογράφων μας.

Διαβάστε το -v Ή καινούρια χρονιά πού ξεκίνησε δέν θά 'ναι, σύμφωνα μέ τις προβλέψεις τών περισσότερων, καθόλου ρόδινη γιά τήν οικονομία μας. Ήδη μιά κάποια στενότητα τήν αισθανόμαστε όλοι μας... Τό «Διαβάζω», συμπιεσμένο άνάμεσα στήν προσπάθεια νά κρατήσει τήν ύλη καί τήν έμφάνισή του σέ άξιόλογα έπίπεδα καί στή μόνιμη οι­ κονομική καχεξία του, έχει ένα λόγο παραπάνω νά φοβάται τό μέλλον. ΟΙ αύξητικές τάσεις κατά τό 1980 στό χαρτί, στά τυπογραφικά έξοδα, στά φιλμ κλπ. έφεραν ήδη τό έκδοτικό κόστος τού περιοδικού σέ δυσβάσταχτα μεγέθη. Αν καί πολλά άλλα μέτρα περιστολής τών έξόδων μας έχουμε πάρει, παρ' άλα αυτά είμαστε υποχρεωμένοι νά προχωρήσουμε σύντομα καί σέ

μιά μικρή αύξηση τής τιμής τού περιοδικού. Συγ­ κεκριμένα, άπό τό τεύχος Μαρτίου ή τιμή τού «Διαβάζω» θά είναι 120 δραχμές. Σημειώστε ότι ή αύξηση αύτή καλύπτει μόνο ένα μέρος τού πληθωριστικού πιά κόστους τής έκδοσης. Τό μεγαλύτερο βάρος θά τό καλύψει καί πάλι ή έκδοτική όμάδα τού περιοδικού. Πιστεύουμε ότι θά κατανοήσετε τήν αύξηση αύτή καί θά συνεχίσετε, έστω καί μέ οικονομική δυσκολία, νά υποστηρίξετε τή μή κερδοσκοπική προσπάθειά μας. Τό «Διαβάζω», μόνο καί άνεξάρτητο άπό δεσμεύσεις καί κάθε είδους σκοπιμότη­ τες, σάς έχει άνάγκη τώρα περισσότερο άπό κάθε άλλη φορά...

5

6

ΧΡΟΝΙΚΑ ’Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

ΕΚΔΟ ΤΙΚΑ ! Επειδή ή στήλη συναντά δυσκολίες ώς πρός τή συλλογή πληροφοριών γιά τις προσ­ εχείς εκδόσεις, παρακαλοϋμε όλους τούς έκδοτες νά μήν παραλείπουν νά μάς εν­ ημερώνουν ταχτικά καί προπαντός ύπεύθυνα γιά τό τί πρόκειται νά έκδώσουν. Πλούσια όπως πάντα ή έκδοτική παραγωγή γιά τούς φίλους τής λογοτεχνίας. Επισημαί­ νουμε τά μυθιστορήματα: «'Ο δερβίσης καί ό θάνατος» τού γιουγκοσλάβου συγγραφέα Μίσα Σελίμοβιτς (Όδυσσέας), «Τό μικρό καλο­ καίρι τής άναρχίας» τού Γερμανού Έντζες Μπέργκερ (Όδυσσέας), «Οί καλές συνοικίες» τού Λουί Άραγκόν (Όδυσσέας), «Ό γιός τού άνθρώπου» τού Άουγκούστο Ρόα Μπάστος (Όδυσσέας), «Ή αισθηματική άγωγή» τού Γκυστάθ Φλωμπέρ σέ μετάφραση ξαναδουλεμένη άπό τόν Παναγιώτη Μουλλά (Όδυσσέας), «Ή γυάλινη σφαίρα» τής Σύλβια Πλάθ (Όδυσ­ σέας), «Ή τελευταία στάση στό Μπρούκλιν» τού Τζών Σέλμπυ (Όδυσσέας), «Ό διχοτομη­

μένος ύποκόμης» τού Ίταλο Καλβίνο (Όδυσ­ σέας), τό «ΤΕΤ ή γιδοβοσκός» τού πολυβρα­ βευμένου λατινοαμερικανού συγγραφέα Χόρχε Άμάντο (Νέα Σύνορα), τό «Save me the waltz» τής Τζέλντα Φιτζέραλντ (Όδυσσέας), «"Ενας άντικοινωνικός σοσιαλιστής» τού Μπέρναρ Σώου (Γλάρος), τά «Νησιά τής Καραϊβικής» τού ’Έρνεστ Χεμινγουαίη (Ζαχαρόπουλος), «Οί έργάτες τής θάλασσας» τού Βίκτωρα Ούγκώ (Ζαχαρόπουλος), «Τό αίμα τών άδελφών μου» τής πρωτοεμφανιζόμενης συγ­ γραφέα Δήμητρας Δούκα, πού άναφέρεται στίς έμπειρίες της άπό τά «Δεκεμβριανά» (Κάλβος), τό «Όπιο» τού Ζάν Κοκτώ (Αίγόκερως), τό «Ύπεραρσενικό» τού Άλφρέ Ζαρρύ

Μ Ε Π Λ Α Γ ΙΑ ...

Ή μεγάλη δυσκολία Πολλές προσπάθειες γίνονται γιά νά πε­ ράσει, μέ τήν καλύτερη δυνατή μορφή της, ή δημοτική στή γλώσσα τής διοίκησης, στά δικόγραφα, στίς άποφάσεις τών δικαστη­ ρίων, στίς έγκυκλίους καί στά ποικίλα έγ­ γραφα τής καθημερινής γραφτής διατύπω­ σης πού κυλάει άδιάκοπα καί μέ τήν πλημ­ μύρα της καθορίζει τή στάθμη καί τήν ποιό­ τητα τής γλώσσας. Ή καθαρότητα καί ή γο­ νιμότητά της διακρίνεται στήν ίλύ πού μεταφέρει ό ποταμός έξω άπό τά όρια τής έμπρόθετης λογοτεχνικής γραφής. Ή άλληλεπίδραση τών δύο κλάδων καί τό κοινό τους ύπόβαθρο είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο καί πεδίο. Μόνο τό σχολικό βιβλίο, τό πιό πολυχρησιμοποιημένο έντυπο, αύτό πού λιώνει άπό τήν καθημερινή βασανιστική τριβή στά χέ­ ρια τού παιδιού καί τού έφηβου, μένει έξω άπό τό περιθώριο τών φροντίδων. Τό έν­ τυπο πού άν θά γίνει άποκρουστικό ή άγαπημένο, θά όρίσει θετικά ή άρνητικά τή στάση τών νέων άνθρώπων στή μάθηση άλλά καί στό συγκεκριμένο τομέα τής γνώ­ σης, μένει γλωσσικά άδούλευτο καί μορφολογικά παραμελημένο. Σχολικό βιβλίο δέν είναι μόνο τά Νεοελληνικά, ή 'Ιστορία ή τά Αρχαία. Τά πολλά, άλλά καί τά κρί­ σιμα, είναι ή 'Αριθμητική, ή Αλγεβρα, ή

Γεωμετρία, ή Φυσική, ή Χημεία καί πολλά άλλα πού ή άποδοχή τους ή ή άπόρριψη άνοίγει ή κλείνει Ισόβιους δρόμους καί προσανατολισμούς. Καί σ' αύτά τά βιβλία βρίσκεται ή μεγάλη δυσκολία. Διακρίνονται έλάχιστες τιμητικές έξαιρέσεις, πού οί συγγραφείς τους αίσθάνθηκαν τήν άνάγκη νά καλλιεργήσουν τή δημοτική διατύπωση καί νά προσφέρουν στή νεοελληνική γλώσσα μιά σωστά γραμμένη "Αλγεβρα, μιά Γεωμετρία ή μιά Φυσική. Σάν τά άντικείμενα αύτά νά είναι άνάξια προσοχής, σάν νά μήν άνήκουν σέ κανένα πεδίο λόγου ή λογι­ σμού, σάν νά βρίσκονται καταδικασμένα γιά πάντα στό τέλμα, στή γλωσσική καί νοηματική ξηρασία τής τυποποιημένης γραφής. ’Αφόρητα πληκτικά, άνούσια, συ­ χνά έπιτηδευμένα καί θεληματικά στεγνά ή άκατάληπτα, μοιάζουν μέ άπολιθώματα πού παίζουν φιλάρεσκα τό ρόλο τής όπισθοφυλακής ένός άναγεννημένου σχολαστικι­ σμού. Δέν χρειάζεται νά τονιστεί ή άξια τους, παραμένει όμως ή μελαγχολική άπορία γιά τήν έγκατάλειψή τους, ένώ ή φρον­ τίδα γι' αύτά θά είναι άθλημα πνευματικής άναγέννησης. Α. ΦΡΑΓΚΙΑΣ

7

Ε Κ Δ Ο Τ ΙΚ Α (Αίγόκερως) καί τόν δέκατο τόμο τού έργου « Αναζητώντας τό χαμένο χρόνο» τοϋ Μαρσέλ Προύστ, πρώτο τής ένότητας «Σόδομα καί Γό­ μορα» (Ήριδανός). 'Επίσης τις ποιητικές συλ­ λογές « Εκλάμψεις» τοϋ Αρθούρου Ρεμπώ (Ήριδανός), «Ποιητικά "Απαντα» τοϋ Βλαδίμη­ ρου Μαγιακόφσκι (Όδυσσέας), «Ποιητική συλ­ λογή» τοϋ νέου ποιητή Σωκράτη Ζερβού (Κάλβος) καί ένα δίτομο βιβλίο μέ τή ζωή καί τό έργο τοϋ 'Αριστοτέλη Βαλαωρίτη σέ έπιμέλεια τοϋ καθηγητή Γιώργου Σαββίδη (Ίκαρος). 'Επισημαίνουμε άκόμα τίς συλλογές διηγη­ μάτων «Ό προδότης τοϋ πεζού λόγου» τοϋ Νάνου Βαλαωρίτη ("Ικαρος), «Διηγήματα» τοϋ Ζεράρ ντέ Νερβάλ (Αίγόκερως) καί έναν τόμο μέ τίς νουβέλες «Χρυσή Όφηλία» καί «Οί άδιάφοροι» τοϋ Βράντ Ρούσλινγκ (Ζαχαρόπουλος). 'Ετοιμάζονται έπίσης τά δοκίμια: «Ή μεταλογική των πραγμάτων: Όδυσσέας Έλύτης» τής Λίνας Λυχναρά (Ίκαρος), «Τρόποι τοϋ βλέπειν» τοϋ Τζών Μπέρτζερ (Όδυσσέας) καί ό έκτος τόμος τών ήμερολογίων τοϋ Γιώργου Σεφέρη μέ τίτλο «Μέρες 1951-1956» ("Ικαρος). Στόν τομέα τής οίκονομίας πρόκειται νά κυ­ κλοφορήσουν: τό βιβλίο «Ό καπιταλισμός σέ αύτορύθμιση» τοϋ Κώστα Χατζηαργύρη (Νέα Σύνορα), τό συλλογικό έργο «ΟΙ πολυεθνικές στήν Ελλάδα» σέ έπιμέλεια Μάριου Νικολινάκου (Νέα Σύνορα), τό βιβλίο «Διεθνείς άμεσες έπενδύσεις καί μεταφορά παραγωγής: Ή έλληνική πείρα» τοϋ Κώστα Γιακουμάτου (Νέα Σύνορα) καί ένας τόμος μέ τρεις μελέτες τοϋ γνωστού άμερικανοϋ οικονομολόγου Πώλ Μπάραν πού τιτλοφορείται «Ή πολιτική οίκονομία τής σχεδιασμένης οίκονομίας» (Κάλβος). Γιά δσους ένδιαφέρονται γιά τίς έξελίξεις τής σύγχρονης ψυχολογίας πρόκειται νά έκδοθοϋν τά έργα: «Τί είπε πραγματικά ό Γιούνγκ» τής Φρίντα Φόρνταμ (Γλάρος), «Ή όλοκλήρωση στόν έρωτα» τοϋ «J» (Γλάρος) καί «Οί περιοχές τών σφαλμάτων σας» τοϋ Γουάιν Ντάιερ (Γλάρος). Επίσης έτοιμάζονται γιά τούς φίλους τοϋ είδους δύο άκόμα παιδα­ γωγικά βιβλία: τό «Σχολείο καί κοινωνία» καί τό «Δημοκρατία καί έκπαίδευση» τοϋ Τζών Ντιούι (Γλάρος). Γιά τούς πολυπληθείς άναγνώστες βιβλίων κοινωνικοπολιτικοϋ προβληματισμού έτοιμάζονται έξάλλου τά παρακάτω έργα: «Τό δι­ καίωμα στήν τεμπελιά καί στην αύτομόρφωση»

τοϋ Ταντέους Γκόλας (Γλάρος), «Ό πατέρας: ό νέος του ρόλος στήν οικογένεια» τοϋ Φ. Κάσνιτς (Νότος), «Ή λεηλασία ένός πλανήτη» τοϋ Χέρμπερτ Γκρούλ, πού άναφέρεται στήν οικολογική καί οικονομική καταστροφή τής γής (Νότος), «Ή μοναχική κοινωνία» δοκίμιο γιά τή μοναξιά στή σύγχρονη κοινωνία τοϋ ίταλοϋ κοινωνιολόγου Άλμπέρτο Όλιβέριο (Όδυσσέας), «Τό σύγχρονο συνδικαλιστικό κί­ νημα στήν Ελλάδα» τοϋ Θόδωρου Κατσανέβα (Νέα Σύνορα), «Ή θεωρία τής άργόσχολης τά­ ξης», πού είναι τό σημαντικότερο έργο τοϋ άμερικανοϋ κοινωνιολόγου Θορστάιν Βέμπλεν (Κάλβος), καθώς καί τρεις άκόμα τόμοι τής σειράς «’Απελευθερωτικά κινήματα» τών παραπάνω έκδόσεων, πού άναφέρονται άντίστοιχα στό «Κίνημα τής 13ης Ιουλίου» τής Κούβας, στό «Κίνημα τών ένοπλων δυνάμεων» τής Πορτογαλίας καί στό «'Εργατικό κίνημα» τής Πολωνίας. Ή βιβλιογραφία πού άφορά θέματα τέχνης πρόκειται νά έμπλουτιστεΐ σύντομα μέ τά παρακάτω έργα: «Τά γραφτά τοϋ Ματίς», κρι­ τικά κείμενα γιά τήν τέχνη καί γράμματα τοϋ γνωστού ζωγράφου (Όδυσσέας), «Γράμματα στόν Έμίλ Μπερνάρ» τοϋ Πώλ Γκωγκέν (Όδυσσέας), τό γνωστό θεατρικό έργο τοϋ Μάριου Ποντικά «Ό γάμος», πού άναφέρεται στό θέμα τής βίας καί πού άνεβάστηκε πρόσ­ φατα άπό τό «Θέατρο Τέχνης» (Κάλβος), ό δεύτερος τόμος τής «Μορφής τοϋ φίλμ» τοϋ Σεργκέι Άιζενστάιν (Αίγόκερως) καί τό θεα­ τρικό έργο «Ό γάμος» τοϋ Αύγουστου Στρίντμπεργκ (Ήριδανός). Τέλος, πρόκειται νά κυκλοφορήσουν αύτό τό μήνα: τό βιβλίο « Αρνητική διαλεκτική» τοϋ Τοντόρ Άντόρνο, στό όποιο συμπυκνώνεται όλη ή θεωρητική έργασία τής κριτικής σχολής τής Φρανκφούρτης καί άνιχνεύονται τά δρια καί οί όρίζοντες τής διαλεχτικής (Κάλβος), τά «Απομνημονεύματα» τοϋ στρατάρχη Τίτο σέ πρώτη παγκόσμια έκδοση στήν Ελλάδα καί τή Γιουγκοσλαβία (Νέα Σύνορα), μιά συλλογή διαφόρων κειμένων τοϋ ιδρυτή τοϋ Living Theater, Τζούλιαν Μπέκ, πού τιτλοφορείται «Τά γραφτά» (Όδυσσέας), τό δοκίμιο «Φορμα­ λισμός: γλώσσα, λογοτεχνία, κινηματογρά­ φος» τοϋ Δήμου Θέου (Αίγόκερως) καί ό γ' τό­ μος τής « Ανθολογίας τοϋ μαύρου χιούμορ» τοϋ Άντρέ Μπρετόν (Αίγόκερως).

Στό πλαίσια τών έκδηλώσεων τοϋ Ελεύθερου 'Ανοιχτού Πανεπιστημίου τοϋ Δήμου 'Αθηναίων, τήν Παρασκευή 6 Μαρτίου, στις 8 μ.μ., θά μιλήσουν στό Πνευματικό Κέντρο τοϋ Δήμου (Ακαδημίας 50), οί Περ. Άθανάσόπουλος, Γίώργος Γαλάντης καί Δημήτρης Δεληπέτρος, μέ θέμα: ΟΙ περιπέτειες τοϋ βι­ βλίου στήν Ελλάδα.

Η Α Γ Ο Ρ Α Τ Ο Υ ΒΙΒΛΙΟ Υ] Τό Δεκέμβριο αγοράστηκαν περισσότερο τά έξης βιβλία: Κ ΕΝ ΤΡ Ο 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Τσάρλς Μπουκόφσκι: Ερωτικές ιστορίες καθημερινής τρέλας (Όδυσσέας) Γούντυ Άλλεν: Χωρίς φτερά (Όδυσσέας) Μάρως Δούκα: Ή άρχαία σκουριά (Κέδρος) Πότη Παρασκευόπουλου: Ό άνθρωπος μέ τό γαρύφαλο (Κάκτος) Μαρί Καρντινάλ: Εγώ καί «αύτό» (Κέδρος) Μαρκήσιου ντέ Σάντ: Οί 120 μέρες τών Σοδόμων ( Εξάντας) Γιάννη Νεγρεπόντη: Ένας μπόμπος πολύ άριστερός (’Αστέρι) Διδώς Σωτηρίου: Εντολή (Κέδρος) Μίλαν Κούντερα: Ή ζωή είναι άλλου (Όδυσσέας) Μάνου Χατζιδάκι: Τά σχόλια τού Τρίτου (Εξάντας) Νίκου Χουλιαρά: Ό Λούσιας (Κέδρος) Κατερίνας Γώγου: Ιδιώνυμο (Καστανιώτης)

Ό πίνακας αυτός καταρτίστηκε μέ βάση τά στοιχεία πού μάς παραχώρησαν τά έξης 20 βιβλιοπωλεία άπό τήν ’Αθήνα, τή Θεσσαλονίκη καί τόν Πειραιά: ’Αστέρι, Σόλωνος 121, 'Αθήνα · Α-Ω, ’Ακαδημίας 57, ’Αθήνα • βέγας. Ίπποκράτους 4, Αθήνα · Γρηγόρη, Σόλωνος 71, ’Αθήνα · Μ. Δήμου, Κάνιγγος 2, ’Αθήνα • Δωδώνη, ’Ασκληπιού 3, ’Αθήνα · Εκδοτική 'Ομάδα, Πλάτωνος 4, Θεσσαλονίκη · Έλπήνωρ, Μηλιώνη 4, ’Αθήνα · Θητεία, Σπ. Μερκούρη 33, 'Αθήνα · Γ. Καλούδης, Φίλωνος 31, Πειραιάς · Δ. Καραμπέτσας, ΈγνατΙας 29, Θεσσαλονίκη · Κέδρος, Γενναδίου 6, ’Αθήνα · Μ. Κιρκέταου, Θεμιστοκλέους 47, ’Αθήνα · Libro, Πατριάρχου ’Ιωακείμ 8, ’Αθήνα · Ε. Μπαρμπουνάκης, Άριστοτέλους 4, Θεσσαλονίκη · Πρωτοπορεία, Κωλέττη 21, ’Αθήνα · Τ. Ραγιάς, Τσιμισκή 41, Θεσσαλονίκη · X. Δ. Τάκας, Βαο. Σοφίας 38, Θεσσαλο­ νίκη · 'Υάκινθος, Κυψέλης 61, ’Αθήνα · Φωλιά τού βιβλίου, Πανεπιστημίου 25, 'Αθήνα.

Π ΕΡΙΦ ΕΡΕΙΑ 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Μενέλαου Λουντέμη: Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα (Δωρικός) Νίκου Καζαντζάκη: Ό Χριστός ξανασταυρώνεται (Καζαντζάκη) Μαρίας Ίορδανίδου: Λωξάντρα (Εστία) Ίούλιου Βέρν: Ό γύρος τού κόσμου σέ 80 ήμέρες (Άστήρ) Ί. Μ. Παναγιωτόπουλου: ’Αστροφεγγιά (Άστήρ) Σπύρου Καρατζαφέρη: Ό Άγιος Πρεβέζης (Κάκτος) Πότη Παρασκευόπουλου: Ό άνθρωπος μέ τό γαρύφαλο (Κάκτος) ’Ιωάννη Κονδυλάκη: Οί άθλιοι τών Αθηνών (Κάκτος) Στρατή Τσίρκα: Ή χαμένη άνοιξη (Κέδρος) Άντώνη Σαμαράκη: Τό λάθος (Έλευθερουδάκης) Διδώς Σωτηρίου: Εντολή (Κέδρος) Όδυσσέα Έλύτη: Τό Άξιον Έστί (Ίκαρος)

Ό πίνακας αυτός καταρτίστηκε μέ βάση τά στοιχεία πού μάς παραχώρησαν τά έξης 20 βιβλιοπωλεία άπό ισάριθμες πόλεις όλης τής χώρας: Α. Άβραμίδης, Βασ. Παύλου 45, Γιαννιταά · ’Αφοί Άγγελή, Σκουφά 30, Άρτα · X. Άθανασόπουλος, Ν. Μπουφίδου 25, Λιβαδιά · Π. Άνδρούταος καί Σία, Κλεισθένους 14, Κιάτο • Π. Άντωνακόπουλος, Έρμού 12, Πύργος · Ν. Βαγουρδής, Π. Μελά 119, Φλώρινα · Α. Βασιλικός, Βασ. Κων/νου 10, Κομοτηνή · Σ. Βαφείδης καί Υιοί, Μητροπόλεως 45, Βέροια · Μ. Διαλυνάς, Ρούσσου Κούνδουρου 8, "Αγιος Νικόλαος Κρήτης · Γ. Δίβρης, Βασ. Κων/νου 2, "Αργος · Κ. Εύαγγελόπουλος, 'Αλμυρού 1, Φάρσαλα · Μ. Καλατζής, Λυκούργου Λογοθέτου 22, Σάμος · Β. Καμπάνας, 'Αμφιλοχία · Καράλης Ο.Ε., ’Αλιβέρι · Γ. Κουρμούλης - Δ. Ε. Κατάκης, Λεωφ. Κυδωνιάς 64, Χανιά · Μ. Λιβιτσάνης, Ιθάκη · Ν. Παππάς, Τοπάλη 21α, Βόλος · Ε. Ριζοπούλου, Βασ. Γεωργίου 1., ’Αταλάντη · Α. Σπανός, Έρμού 25, Αίγιο · I. Τσατσαγιάννης, 25ης Μαρτίου 46, Πτολεμαΐδα.

Γ Ε ΓΟ Ν Ο ΤΑ

Ή 9η Πανελλήνια ’Έκθεση τοϋ Βιβλίου τού βιβλίου». Ή σύσταση βέβαια αυτής τής έπιτροπής (τής όποιας τά μέλη δχι μόνο διορίστηκαν χω­ ρίς νά ρωτηθούν άλλά καί ύποχρεώθηκαν νά ψηφίσουν έπώνυμα) καθόλου δέν μάς πείθει δτι «άντιπροσώπευε δλο τό φάσμα τών ένδια­ φερομένων γιά τήν ύπόθεση τού βιβλίου», γιατί άλίμονο άν αύτό τό φάσμα περιοριζόταν ατούς δημοσιογράφους, τούς βιβλιοκριτικούς, τούς ζωγράφους, τούς σκιτσογράφους, τούς βιβλιοδέτες καί τούς προέδρους τής ΟΛΜΕ, τής "Ενωσης 'Ελλήνων Βιβλιοθηκάριων καί τής Διδασκαλικής 'Ομοσπονδίας. Δέν ξέρουμε βέ­ βαια πώς ή ίδια ή έπιτροπή είδε τό έργο της, γεγονός είναι πάντως δτι ψήφισαν οί μισοί, Άπό τά έγκαίνια τής 9ης Πανελλήνιας "Εκθεσης Βιβλίου ένώ ϋπήρξαν καί κριτές πού θέλησαν νά ψηφί­ σουν άλλά δέν τά κατάφεραν, άν καί πήγαν έγκαιρα. Μέ τή συμμετοχή 110 περίπου έκδοτων, καί Μέ πολλά λοιπόν έρωτήματα κι άπορίες τήν άπουσία περίπου 45, έγινε τόν περασμένο παραθέτουμε τά βιβλία πού βραβεύτηκαν: Δεκέμβρη στό Ζάππειο ή 9η Πανελλήνια "Εκ­ Τό α' βραβείο πήρε τό βιβλίο «'Ελληνικά θεση τού Βιβλίου. Στή φετινή έκθεση, πού παραδοσιακά κοσμήματα» (Μέλισσα), τό θ' διοργανώθηκε, δπως πάντα, άπό τήν Πανελλή­ βραβείο τό μοιράστηκαν τά βιβλία «Φασιανός» νια 'Ομοσπονδία Έκδοτών-Βιθλιοχαρτοπωλών, (Κέδρος) καί «Φίλιππος, Βασιλεύς Μακεδόέκτέθηκαν 15.000 περίπου τίτλοι βιβλίων, οί νων» (’Εκδοτική ’Αθηνών), ένώ τό γ' τό μοιρά­ όποιοι άντιπροσώπευαν ένα μεγάλο μέρος τής στηκαν τά βιβλία «Οί ’Αγελάδες» τοϋ Ε. X. Γοέκδοτικής παραγωγής τής χώρας μας τά τε­ λευταία χρόνια. νατά (Κείμενα) καί «Καστοριά» τού Νίκου Μουτσόπουλου (Γρηγόρης). Τά ιδιαίτερο ένδιαφέρον των έπισκεπτών ’Επαίνους πήραν τά βιβλία «Βίος καί παίσυγκέντρωσαν τά περίπτερα τών κυπριακών γνιον» τοϋ ’Αλέξη Σολομού (Δωδώνη), ή καί θεσσαλονικιώτικων έκδόσεων, γιά τίς « Ιστορία τού έλληνικοϋ έθνους» (’Εκδοτική όποιες τόσα λίγα γνωρίζουμε. Όμως, ούτε κι ’Αθηνών) καί τά «’Ανέκδοτα γράμματα» (Κεί­ αύτή τή φορά καταφέραμε νά μάθουμε πολλά, μενα). γιατί δσο κι άν ρωτούσαμε, οί ύπεύθυνοι τών Στά έγκαίνια τής έκθεσης παραβρέθηκαν περιπτέρων δέν μπορούσαν νά λύσουν τίς άπορίες μας. πλήθος έπισήμων, δυστυχώς όμως ή πολυδιατυμπανισμένη συμπαράσταση τοϋ Υπουργείου Μιά καινοτομία τής φετινής, έκθεσης ήταν Πολιτισμού κι ’Επιστημών, πού έκφράστηκε σέ τά βραβεία τέχνης καί τεχνικής τού βιβλίου, 800.000 δρχ., δέν ήταν άρκετή νά καλύψει πού άποσκοποϋσαν στήν έπιλογή καί τή βρά­ ούτε τό ένοίκιο τοϋ Ζαππείου, τό όποιο ξεπερβευση τών καλύτερων άπό τυποτεχνική έμφάνούσε τίς 950.000. Αποτέλεσμα ήταν νά μή νιση καί φροντίδα έλληνικών βιβλίων παραγω­ συμμετέχουν στήν έκθεση 43 έκδοτικοί οίκοι γής 1980. Δόθηκαν 3 βραβεία, τών 70.000, τών 50.000 καί τών 30.000, πού χρηματοδοτήθηκαν άπό τούς πιό γνωστούς, γιατί τό ένοίκιο κάθε περιπτέρου κόστιζε 22.000, τίς όποιες είναι άντίστοιχα άπό τό Υπουργείο Πολιτισμού κι δύσκολο νά διαθέσουν οί έκδοτες, καί μάλιστα ’Επιστημών, τό Υπουργείο Προεδρίας Κυβερσέ περίοδο κρίσης τοϋ βιβλίου. νήσεως καί τήν Πανελλήνια 'Ομοσπονδία ΈκΚατά τά άλλα ή κρατική συμπαράσταση έκ­ δοτών-Βιβλιοχαρτοπωλών. Τό έργο τής έπιλοφράστηκε μέ μερικές διαφημίσεις τής έκθεσης γής καί τής βράβευσης άνατέθηκε σέ μιά βΟμελή έπιτροπή, ή όποια, κατά τή γνώμη τής στήν τηλεόραση καθώς καί μέ μερικά τηλεο­ Πανελλήνιας 'Ομοσπονδίας Έκδοτών-Βιβλιοπτικά spots άπό τά όποια ένα μάς παρακινούσε χαρτοπωλών, «άντιπροσώπευε δλο σχεδόν τό «όταν δ έ ν βλέπουμε τηλεόραση νά διαβά­ φάσμα τών ένδιαφερομένων γιά τήν ϋπόθεση ζουμε ένα βιβλίο»!!!

10

ΓΕΓΟ Ν Ο ΤΑ Είναι βέβαια εύνόητο ότι ή έκθεση δέν θά μεταφερθεϊ στά επαρχιακά κέντρα, γιατί οί οι­ κονομικές καί οργανωτικές δυσκολίες είναι μεγάλες καί ή ΠΟΕΒ, παρ’ δτι κάνει φιλότιμες προσπάθειες νά βελτιώνει τήν έκθεση χρόνο μέ τό χρόνο, δέν έχει τή δυνατότητα νά άναλάβει τήν εύθύνη τής μεταφοράς της. Στήν έκθεση, πού τήν έπισκέφθηκαν 65.000

άτομα περίπου -ποσοστό άπελπιστικα χαμηλό σέ σχέση μέ τά 3.000.000 κατοίκους τής υδρο­ κέφαλης πρωτεύουσας- ό έκδοτικός κόσμος έξέθεσε γιά άλλη μιά φορά τά προβλήματα τού κλάδου καί έπεσήμανε τήν άνάγκη τής πολύ­ πλευρης βοήθειάς του άπό τούς άρμόδιους κυβερνητικούς φορείς.

Ό Ε. Παπανοϋτσος στήν ’Ακαδημία Στήν έδρα τών 'Ηθικών καί Πολιτικών ’Επι­ στημών τής ’Ακαδημίας ’Αθηνών έκλέχτηκε τόν περασμένο Νοέμβρη, συγκεντρώνοντας 22 άπό τούς 33 ψήφους τών παρόντων άκαδημαϊκών, ό φιλόσοφος, κριτικός, έκπαιδευτικός καί συγγραφέας Εύάγγελος Παπανοϋτσος. Ή είδηση τής έκλογής του προκάλεσε έκ­ πληξη, γιατί, ώς γνωστόν, τό άνώτερο πνευμα­ τικό ίδρυμα τής χώρας είναι ένας βαθύτατα συντηρητικός όργανισμός κλειστός στά φιλε­ λεύθερα ρεύματα καί στά πρόσωπα-φορεϊς αύτών τών ρευμάτων. Κι είναι έπίσης γνωστό δτι προσωπικότητες τού κύρους τού Βάρναλη, τοΰ Σικελιανοϋ, τού Καζαντζάκη, τού Σεφέρη, τού Έλύτη καί τόσων άλλων έμειναν έξω άπό τίς πύλες του. "Εκπληξη γιά τό γεγονός τής έκλογής του έξέφρασε κι ό ίδιος ό Εύάγγελος Παπανοϋ­ τσος, στις άπορίες δμως πού τού έκφράστηκαν γιά τό άν ή συντηρητική ’Ακαδημία θά τοϋ έπιτρέψει νά έργαστεί έλεύθερα δήλωσε τήν αισιοδοξία του. Καί πρόσθεσε δτι ή 'Ακαδημία είναι σήμερα ένας ζωντανός οργανισμός «πού κοιτάζει νά φαίνεται άνοιχτή στά νέα ρεύ­ ματα» καί δτι τά τελευταία χρόνια έχουν προστεθεί στό δυναμικό της πολλοί φωτισμέ­ νοι πνευματικοί άνθρωποι. Τόνισε έπίσης δτι άν τοποθετηθεί έπικεφαλής κάποιου έρευνητικοϋ κέντρου (όπως γίνεται μέ όλους τούς άκαδημαϊκούς) θά βοηθήσει γιά νά γίνουν πολλά πράγματα στούς τομείς τής ψυχολο­ γίας, τών παιδαγωγικών καί τής φιλοσοφίας. Μέσα στά σχέδιά του είναι έξάλλου ή προώ­ θηση τής έρευνας καί ή δημιουργία μιάς ζωη­ ρής έπιστημονικής κίνησης. Ό νέος άκαδημαϊκός γεννήθηκε στόν Πει­ ραιά τό 1900 καί σπούδασε θεολογία, φιλοσο­ φία, φιλολογία καί παιδαγωγικά στά πανεπι­ στήμια τών ’Αθηνών, τοϋ Βερολίνου, τοϋ Πα­ ρισιού καί τοϋ Τύμπινγκεν. Σάν έκπαιδευτικός πέρασε όλες τίς βαθμίδες τής ιεραρχίας γιά νά γίνει τρεις φορές γενικός διευθυντής της, άλ­ λες τρεις γενικός γραμματέας τοϋ ύπουργείου

Ευάγγελος Παπανοϋτσος

Παιδείας, άπ’ δπου άπολύθηκε ισάριθμες φο­ ρές άπό τίς έκάστοτε συντηρητικές κυβερνή­ σεις. Οί δραστηριότητές του συνδέθηκαν στενά μέ τούς άγώνες πού όδήγησαν στήν έκπαιδευτική μεταρρύθμιση τοϋ 1964 καί στά έκπαιδευτικά μέτρα πού θέσπισε ή πρώτη μεταδικτατορική Βουλή, στήν όποια έκλέχτηκε καί βουλευτής έπικρατείας. Παράλληλα μέ τό κυρίως έκπαιδευτικά του έργο ό νέος άκαδημαϊκός έξέδωσε καί διεύθυνε γιά 15 χρόνια τό παιδαγωγικό περιοδικό «Παιδεία», δίδαξε φιλοσοφία, ψυχολογία καί παιδαγωγική κι έγραψε πλήθος βιβλία, άπό τά όποια παραθέτουμε τά πιό γνωστά: «Αισθη­ τική», «’Ηθική», «Γνωσιολογία», «Φιλοσοφία καί παιδεία», «Φιλοσοφικά προβλήματα», «'Αγώνες κι άγωνία γιά τήν παιδεία», «Ό Λό­ γος καί ό άνθρωπος», «Ψυχολογία», «Λογική», «Πρακτική φιλοσοφία», «Ό νόμος καί ή 11

ΓΕΓΟ Ν Ο ΤΑ άρετή», «Τό δίκαιο τής πυγμής», «Ή παιδεία, τό μεγάλο μας πρόβλημα», «Δοκίμια τού Κάντ», «Πολιτεία καί δικαιοσύνη», «Ή κρίση

του πολιτισμού μας», «Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός», «Δοκίμια τού Hume», «Ά. Δελμοϋζος» κ.ΰ.

Ή πορεία ένός αγώνα Άπό τίς 18 Νοεμβρίου τού περασμένου χρό­ νου μέχρι πρίν άπό λίγο καιρό, στήν αίθουσα τής 'Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτι­ σμού καί Γενικής Παιδείας, στό γνωστό πιά πνευματικό στέκι τής όδοϋ Σίνα, πού έχει ιδρύσει ό Α. Μωραΐτης καί διευθύνει ό Κ. Σκαλιόρας, λειτούργησε μιά άπό τίς πιό ένδιαφέρουσες έκθέσεις τών τελευταίων χρόνων. Κάτω άπό τό γενικό τίτλο «Ή πορεία ένός άγώνα» συγκεντρώθηκαν δεκάδες βιβλία, χει­ ρόγραφα, έντυπα, φωτογραφίες καί άλλα τε­ κμήρια άπό τήν Ιστορία τού δημοτικισμού, μέ σκοπό νά έπισημανθούν οί άντιπροσωπευτικότεροι σταθμοί τού κινήματος πού σφράγισε τήν πνευματική (καί πολιτική) ζωή τού τόπου ως τίς μέρες μας. Πραγματικά, χάρη στίς ένότητες στις όποιες χωρίστηκαν τά έκθέματα, ό έπισκέπτης τής έκθεσης μπορούσε νά παρακολουθήσει άνετα τήν έξέλιξη καί τή δράση τού κινήματος, δχι δμως κατά χρονολογική σειρά, άλλά κατά το­ μείς. Ή πρώτη ένότητα ήταν άφιερωμένη στούς πρωτοπόρους τού κινήματος, τόν Καταρτζή, τόν Ψαλίδα, τό Σολωμό κ.ά. Μάλιστα τό πρώτο πρώτο έκθεμα ήταν ή «Καινή Διαθήκη τού Κυ­ ρίου ήμών Ιησού Χριστού - δίγλωττος» τού Μάξιμου τού Καλλιουπολίτου, πρώτο βιβλίο γραμμένο στή δημοτική (Γενεύη, 1638). Ή δεύτερη καί ή τρίτη ένότητα ήταν οί έπεισοδιακές: άναφορά στά περίφημα «Εύαγγελικά» καί «Όρεστειακά» μέ τίς αίματηρές καταλήξεις τους. Ή τέταρτη ήταν άφιερωμένη στούς καθαρευουσιάνους, μέ κορυφαία φυ­ σιογνωμία τό Γ. Μιστριώτη, ό όποιος, ούτε λίγο ούτε πολύ, πρότεινε νά μεταφραστεί στ’ άρχαία τό... δημοτικό μας τραγούδι. Ή πέμπτη ένότητα περιλάμβανε τίς διάφορες γραμματι­ κές τής δημοτικής, ένώ στήν έπόμενη, πού είχε τίτλο «Δημοτική καί έκπαίδευση», κυ­ ριαρχούσαν οί μορφές τού Άλ. Δελμούζου, τού Μ. Τριανταφυλλίδη καί τού Δ. Γληνοϋ. 'Ακολουθούσαν ένότητες άφιερωμένες στούς πρωτεργάτες τού δημοτικισμού: Γ. Ψυχάρη, Α. Πάλλη, Π. Βλαστό, Α. Έφταλιώτη κ.ά. (Σέ μιά γωνιά βρίσκονταν άκόμη καί τό παλιό ξύλινο τραπέζι πάνω στό όποιο ό Ψυχάρης έγραψε τό 12

«Ταξίδι μου».) Στίς έπόμενες ένότητες ό έπισκέπτης τής έκθεσης μπορούσε νά δει τά μαχητικά περι­ οδικά «Ή Τέχνη», «Ό Νουμάς», «Ό Διόνυσος» κλπ., καθώς καί Ιστορικά ντοκουμέντα γύρω άπό τήν έξέλιξη τών σχέσεων δημοτικής καί έπιστήμης, λογοτεχνίας καί κοινωνικής πρά­ ξης. Έδώ, άνάμεσα στ’ άλλα σπάνια έκθέματα, βρίσκονταν καί ή πρώτη μετάφραση τού «Κοινωνιστικοϋ μανιφέστου» τών Μάρξ - Ένγκελς άπό τόν Κ. Χατζόπουλο (1913)· έπίσης, ένα φυλλαδιάκι, πού τό ’βγαλαν τέσσερις δημοτι­ κιστές τής Μυτιλήνης τό 1917 καί δπου διαβά­ σαμε τά έξής καταπληκτικά: «Όποιος τό θέλει, νά τό γυρέψει άμ’ τούς έκδοτες. Οί μαλλιαροί είναι καλομίλιτοι άθρωποι καί δέν τρώνε τόν κόσμο»! Ή τελευταία ένότητα, μέ τίτλο «Γλώσσα καί πολιτεία», συνόψιζε κατά κάποιον τρόπο τή δύσκολη πορεία τού δημοτικισμού, καταδείχνοντας τίς τόσες καί τόσες άπόπειρες νά μπολιαστεί ή γλώσσα τού λαού μας στήν κρα­ τική μηχανή, άλλά καί τίς άπειρες διώξεις πού ύπέστη ή δημοτική καί οί ύποστηριχτές της. φυσικά ή έκθεση έκλεινε μέ τή γνωστή έγκύκλιο τού ύπουργείου Προεδρίας Κυβερνήσεως (8/12/1976), μέ τήν όποια ή δημοτική άναγνωρίζονταν καί τυπικά άπό τήν πολιτεία. Ας σημειωθεί ότι στούς έπισκέπτες τής έκ­ θεσης, μαζί μέ τόν κατάλογο τών έκθεμάτων, μοιράζονταν καί ένα μικρό φυλλάδιο μέ διαφωτιστικά γιά τό θέμα κείμενα, έπιλεγμένα άπό τόν Άλέξη Δημαρά. Τέλος, γιά τήν οργά­ νωση τής έκθεσης καί τή σύνταξη τού καταλό­ γου συνεργάστηκαν, έκτος άπό τόν Άλ. Δη­ μαρά, οί Δημήτρης Πόρτολος, Κωστής Σκαλιόρας, Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου καί Μάνος Χαριτάτος. Πάντως σέ όλους όσους συμβάλανε στήν παρουσίαση αύτής τής έκθεσης (όργανωτές, άλλά καί κατόχους τών τεκμηρίων) άξίζουν θερμά συγχαρητήρια- μιά καί σπάνια συναντούμε άψογη όργάνωση συνδυασμένη μέ τόση γνώση τού θέματος. Καί μιά άπορία: άραγε πόσοι μαθητές καί μαθήτριες όδηγήθηκαν άπό τούς δασκάλους τους στήν αίθουσα τής έκθεσης;

ΕΚΔΟΤΕΣ

Oi έκδόσεις Gutenberg Ή μικρή ιστορία τών έκδόσεων Gutenberg άρχισε τό 1963, δταν δύο άπό τούς σημερι­ νούς ιδιοκτήτες τής επιχείρησης, ό Γιώργος Δαρδανός κι ό Χαράλαμπος Καρακατσάνης, ίδρυσαν μιά έταιρεία γραφικών τεχνών πού στήν περίοδο τής δικτατορίας μετεξελίχτηκε σέ εκδοτικό οίκο. Στό ξεκίνημά τους οί δυό ίδιοχτήτες είχαν σάν κεφάλαιο μονάχα «τή σύμπνοιά τους καί 250 δραχμές», πράγμα πού τούς άνάγκασε νά άπασχολοϋνται παράλληλα καί σέ άλλες δου­ λειές γιά ν’ άνταπεξέλθουν. Στά 12 χρόνια πού πέρασαν άπό τότε οί έκδόσεις Gutenberg κατάφεραν νά κατανικήσουν τά έντονα οικο­ νομικά προβλήματα τής πρώτης περιόδου, άπόχτησαν έναν άκόμα έτα'ιρο, τό Χρήστο Δαρδανό, καί έκδώσανε 500 περίπου βιβλία, άπό τά όποια τά 320 είναι έκπαιδευτικά μ’ εύρεία χρήση σ’ όλες τρις βαθμίδες τής έκπαίδευσης, ένώ τά ύπόλοιπα καλύπτουν τούς το­ μείς τής οικονομίας, τής ιστορίας, τής έρευ­ νας, τής φιλοσοφίας, τού χιούμορ καί τού παι­ δικού βιβλίου. Ά π ’ αύτά τά βιβλία έμπορική έπιτυχία ση­ μείωσαν τά «Πολυεθνικά ύπερμονοπώλια» τών Η. Ήλιοϋ, Κ. Χατζηαργύρη, Σ. Πανούση καί Γ. Γιάνναρου, ή «Γερμανική ιδεολογία» τών Κ. Μάρξ καί Φ. Ένγκελς, οί «"Ελληνες έργάτες στή Δυτική Γερμανία» τού Γ. Ματζουράνη, ό «Μονοπωλιακός καπιταλισμός» τών Π. Μπάραν καί Π. Σουήζυ καί τό «Ό Μακάριος καί οί σύμ­ μαχοί του» τών Κ. Λιναρδάτου, Α. Ξύδη καί Κ. Χατζηαργύρη. Αντίθετα, έμπορική άποτυχία ήταν τά βιβλία «Πληθωρισμός καί συνδικάτα» τού Δ. Γερμίδη καί «Έπαναστατημένο Μεξικό» τού Τ. Ρήντ. Πέρα όμως άπ’ αύτά τά βιβλία, έπισημαίνουμε μερικούς άκόμα τίτλους, δπως τή «Δημόσια οίκονομική» τών J. Due καί Α.

Friedlaender, τήν πεντάτομη «Πολιτική οικο­ νομία» τού πανεπιστημίου Λομονόσωφ τής ΕΣΣΔ, τήν «Κοινωνιολογία» τού Τ. Μπότομορ, τό δίτομο «Χρονικό τής έλληνικής τυπογρα­ φίας» τού Ν. Σκιαδά, τά «Θεμέλια τών έπιστημών» τής "Ενωσης 'Ελλήνων Φυσικών, τό «Γε­ νικό άσμα» τού Πάμπλο Νερούντα, τήν «Εύρωπαϊκή οίκονομική Ιστορία» τού Ε. Tume, τή «Θεωρία τής καπιταλιστικής άνάπτυξης» τού Π. Σουήζυ, τό «Συνεταιρισμός στις συνθήκες τού καπιταλισμού» τού Π. Άβδελίδη, τή δίτομη «Θεωρία χρήματος» τού Θ. Μπένου, τόν « Ύστερο καπιταλισμό» τού Ε. Μαντέλ, τό «Κα­ λειδοσκόπιο» τού Μπόστ, τά «Σεξουαλικά» καί

Τό σήμα τών έκδόσεων «Gutenberg»

τούς «Σπόρους» τού Κ. Μητρόπουλου, τήν τε­ τράτομη «Νεοελληνική λογοτεχνία» τού Π. Καλοδίκη, τήν «Εισαγωγή στή μεθοδολογία καί τις τεχνικές τών Κοινωνικών ’Επιστημών» τού Β. Φίλια, τις «Θεωρίες τής άξίας καί τής διανο­ μής» τού Μ. Dobb, τήν «'Ιστορία κοινωνιολογι­ κών θεωριών» τών Ν. Timasheff καί G. Theodorson, κ.ά. Ας σημειωθεί έδώ δτι οί έκδόσεις Guten­ berg δωρίζουν βιβλία σέ βιβλιοθήκες καί πολι­ τιστικούς φορείς (σ’ άπομακρυσμένες περι­ οχές Ιδιαίτερα), άν καί πιστεύουν δτι δέν θά έπρεπε, γιατί «χρειάζεται όλοι ν’ άντιληφθοϋν δτι τό βιβλίο έχει κάποιο κόστος καί οί άνθρω­ ποι πού τό δουλεύουν πρέπει νά ζήσουν. Μόνο ή δημιουργία δανειστικών βιβλιοθηκών οί όποιες θ’ άγόραζαν τά βιβλία τους σέ τιμή κό­ στους άπό τούς έκδοτες, θά έλυνε τό πρό­ βλημα. Ό δήμος τής ’Αθήνας, γιά παράδειγμα, στήν προσπάθειά του νά έξοπλίσει τις βιβλιο­ θήκες του ζήτησε άπό τούς έκδότες νά τού κάνουν δωρεές, ένώ είχε τή δυνατότητα νά άγοράσει τά βιβλία πού χρειαζόταν. Γ Γ αύτό κι έμεϊς δέν τού δώσαμε. Όλα αύτά πρέπει νά σταματήσουν κάποτε. Ό έκδοτικός οίκος δέν είναι φιλανθρωπικό ίδρυμα». Ό Gutenberg είναι, δπως πληροφορούμα­ στε, άπό τούς λίγους έκδοτικούς οίκους πού χρησιμοποιούν έπιστημονικούς συνεργάτες, εισηγητές έκδόσεων καί μεταφραστές είδι13

Ε Κ Δ Ο ΤΕΣ

κευμένους ατό θέμα τους. ΟΙ άμοιβές των τε­ λευταίων κυμαίνονται (άνάλογα μέ τό σχήμα καί τις δυσκολίες τού βιβλίου) μεταξύ 3.000 καί 6.000 τό τυπογραφικό, οί δέ μεταφράσεις είναι πάντοτε επώνυμες. Ό σο γιά τόν τρόπο έπιλογής τών βιβλίων πού έκδίδονται, ό Γιώργος Δαρδανός μάς λέει: «Στίς άποφάσεις μας βαραίνει πολύ ή γνώμη τών εισηγητών (Κώστα Χατζηαργύρη, Δημήτρη Τσαούση, Εύτύχη Μπιτσάκη, Μιχάλη Χατζηπροκόπίου, Γεράσιμου Λεγάτου καί Τριαντά­ φυλλου Δελή) καθώς καί ή κοινωνική προσ­ φορά τού βιβλίου. Υπολογίζουμε έπίσης κατά πόσο είναι δυνατό νά καλύψει τό βιβλίο τά έξ­ οδά του, άν καί πολλές φορές έκδίδουμε τά βιβλία πού μάς εκφράζουν, άσχετα μέ τήν έμπορική τους έπιτυχία. Δέ δεχόμαστε ποτέ τή συμμετοχή τού συγγραφέα στό κόστος παρα­ γωγής τού βιβλίου του καί φροντίζουμε οί έκδόσεις μας νά είναι άρτιες ώς πρός τήν έκτύπωση καί τήν έμφάνισή τους. Γιά μάς τό βιβλίο σημαίνει πολύπλευρη ένημέρωση, γι’ αύτό καί στήν περίοδο τής δικτατορίας πού ή πληρο­ φόρηση ήταν μονόπλευρη άναγκαστήκαμε νά τοποθετηθούμε πολιτικά. Σήμερα βέβαια τά πράγματα έχουν άλλάξει καί τό ρόλο τής ένημέρωσης τόν παίζουν τά κόμματα κι οί έφημερίδες. 'Αλλά άκόμα καί τώρα, άφοϋ γίνεται έπίσημη προπαγάνδα μιάς συγκεκριμένης ιδεολογίας άπό τήν πολιτεία, έμεϊς νιώθουμε τήν άνάγκη νά προβάλλουμε μέ τά βιβλία μας τήν 'ιδεολογία έκείνη πού μένει άπέξω. Πάντως δέ θά βγάλουμε ποτέ βιβλία ρατσιστικά, έθνικιστικά, κι άπό έκεΐνα πού άποπροσανατολίζουν τούς νέους, μέ τό πορνογραφικό περι­ εχόμενο ή τούς πορνογραφικούς τους τί­ τλους. Δυστυχώς δμως κυκλοφορούν πολλά τέτοια, πού οί έκδοτες τους τά βγάζουν γιά νά κερδίσουν κι ό εισαγγελέας τά διαφημίζει άπαγορεύοντάς τα. Βέβαια ή λύση τού προ­ βλήματος δέν συνδέεται μ’ όποιαδήποτε μορφή λογοκρισίας, τήν όποια καί άπορρίπτουμε κατηγορηματικά». Οί ιδιοκτήτες τών έκδόσεων Gutenberg δια­ κινούν οί ίδιοι τά βιβλία τους στήν έπαρχία, πράγμα πού «συνεπάγεται τεράστιο κόστος», άλλά δέν τά δίνουν σέ «πάγκους» ή μέ τό κιλό. Πιστεύουν δτι ό μόνος φυσικός φορέας τού βιβλίου είναι τό βιβλιοπωλείο καί «ή διακίνηση τού βιβλίου άπό έξωβιβλιοπωλειακά κέντρα θίγει καί τά συμφέροντα τών βιβλιοπωλών, πού ζοϋνε άπ’ αύτή τή δουλειά άλλά καί τού κοινού, πού δέν έχει έτσι τή δυνατότητα νά ένημερώνεται πλήρως. «Τά βιβλιοπωλεία» μάς έξηγοϋν «άπογυμνώθηκαν στή δικτατορία άπό τή στα­ θερή τους πελατεία, γιατί τούς άφαιρέθηκαν 14

τά σχολικά καί πανεπιστημιακά βιβλία καί τούς κατασχέθηκαν τά δημοκρατικά-προοδευτικά. Αύτό άνάγκασε τούς βιβλιοπώλες νά διακινούν κι άλλα είδη γιά νά μπορέσουν νά έπιβιώσουν. Μόλις τά τελευταία χρόνια άρχισαν νά δημιουργοϋνται άμιγή βιβλιοπωλεία, τά όποια πρέπει όμως νά συγχρονιστούν γιά νά μπορέ­ σουν νά παίξουν τό ρόλο τους». «Πώς διαμορφώνεται ή τιμή τών βιβλίων σας;» ρωτάμε τόν κ. Γ. Δαρδανό' «καί είναι άλήθεια ότι ή αύξημένη τιμή τού βιβλίου όφείλεται στά ύπερκέρδη τών έκδοτών;» «Θά σάς κάνω μιά άνάλυση τού κόστους ένός βιβλίου γιά νά καταλάβετε ότι οί έκδοτες μικρών βιβλίων κυριολεκτικά φυτοζωούν καί ότι ή τιμή τού βιβλίου μέ τά σημερινά δεδο­ μένα κυκλοφορίας του δέν είναι ύψηλή. Τό βι­ βλίο είναι άκριβό μόνο σέ σχέση μέ τό εισ­ όδημα αύτών πού τό διαβάζουν (κυρίως νέοι) καί ή τιμή του έχει άπόλυτη σχέση μέ τό τιράζ, τό όποιο στή χώρα μας είναι πολύ χαμηλό. Γ ιά 2.000 άντίτυπα (πού είναι καί τό συνηθισμένο τιράζ) τό κόστος παραγωγής άνέρχεται σέ 25%, τά συγγραφικά δικαιώματα σέ 13% περί­ που, ή έκπτωση στούς βιβλιοπώλες σέ 35% καί τό άκαθάριστο κέρδος τού έκδοτη -σέ περί­ πτωση βέβαια πού έξαντληθοϋν όλα τά άντί­ τυπα- είναι 23%. "Αν ύπολογίσει κανείς ότι ό έκδοτης άπ’ αύτά τά 2.000 άντίτυπα θά δωρί­ σει τά 250 περίπου καί θά χάσει ένα 15% λόγω πληθωρισμού, τό ποσοστό κέρδους του φτάνει στό 10%. Αλλά άκόμα κι άν τό βιβλίο σημειώ­ σει έμπορική έπιτυχία, πάλι δέν άποδίδει κέρ­ δος, γιατί συνήθως γίνεται άντικείμενο κλεψιτυπίας». Γ ιά τά γενικότερα προβλήματα τού βιβλίου ό κ. Γ ιώργος Δαρδανός πιστεύει ότι οφείλονται στήν άδιαφορία τής πολιτείας, τής όποιας ή πολιτική γιά τόν τομέα τού βιβλίου είναι σκό­ πιμα άνύπαρκτη. Πιστεύει έπίσης ότι οί έκδο­ τες πρέπει νά δημιουργήσουν συνεταιριστι­ κούς φορείς πού νά καλύπτουν όλες τους τίς δραστηριότητες: άπ’ τήν προβολή καί τή δια­ κίνηση τού βιβλίου μέχρι τήν προμήθεια πρώ­ των ύλών. Πρέπει έπίσης νά μελετήσουν τούς νόμους τής ΕΟΚ πού άφοροϋν τήν πνευματική ιδιοκτησία καί τά δικαιώματά τους, γιά νά μπο­ ρέσουν ν’ άνταπεξέλθουν στίς συνθήκες τής ένταξης. «Φταίει άραγε μόνο τό κράτος γιά τήν κακο­ δαιμονία στόν τομέα τού βιβλίου;» ρωτάμε τόν κ. Δαρδανό. «Οί έκδοτες δέν έχουν καμιά εύθύνη;» «Βασικά τά προβλήματα οφείλονται στήν άδιαφορία τής πολιτείας», μάς άπαντά. «Υπάρχει βέβαια ένας ύπερεπαγγελματισμός

Ε Κ Δ Ο ΤΕΣ στον κλάδο μας, πού παράλληλα μέ τήν έλ­ λειψη κινήτρων έχει άσχημα άποτελέσματα. ’Αλλά άν τό κράτος προωθούσε τά καλά βιβλία καί θέσπιζε βραβεία γιά τις καλύτερες εκδό­ σεις, άναγκαστικά θά λιγόστευαν καί τά κακά βιβλία». «Ό,τι άφορά τίς δικές σας έκδόσεις», ρω­ τάμε τόν κ. Δαρδανό κλείνοντας τή συζήτηση, «πιστεύετε» άτι στά 12 χρόνια λειτουργίας σας ήσασταν συνεπείς άπέναντι στό άναγνωστικό κοινό;» «’Εμείς τό μεγαλύτερο μέρος τού χρέους μας στό κοινό τό έπιτελέσαμε μέ τίς έκδόσεις μας στά χρόνια τής δικτατορίας» μάς άπαντά. «Μετά στραφήκαμε στό σχολικό καί τό πανε­ πιστημιακό βιβλίο γιά νά δημιουργήσουμε τήν κατάλληλη οικονομική ύποδομή πού έλπίζουμε γρήγορα νά μάς έπιτρέψει ν’ άσχοληθοϋμε μέ τήν έκδοση νέων έλλήνων λογοτεχνών καί γε­ νικότερα ποιοτικών καί άντιεμπορικών βι­ βλίων». (Οί πληροφορίες πού άναφέρονται στήν παραπάνω παρουσίαση καί οί όποιες άφοροϋν τίς δραστηριότη­ τες τού έκδοτικοϋ ο’ίκου είναι αύτές πού μάς έδωσαν

το καθημερινό

θριΛερ ΔΙΟΝΥΣΗ ΓΡΗΓΟΡΑΤΟΥ

ΣΥ Ν Α Ν ΤΗ ΣΑ ΤΟ ΔΡΑΚΟ ΤΗ Σ Ζ Ω Η Σ Μ ΟΥ ΚΕΔΡΟΣ

Α φοί

ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ

Τ ά π λ η ρ έσ τερ α β ιβ λ ιο π ω λ ε ία σ τό ν Π ε ιρ α ιά Λογοτεχνία Ψυχολογία Περιοδικά Ποίηση Παιδικά βιβλία 'Ιστορία Ναυτικά Πολιτική Τεχνικά Φιλοσοφία Σχολικά Μελέτες Κοινωνιολογία Βοηθήματα ’Εγκυκλοπαίδειες σέ τιμές προσφοράς 1° Κολοκοτρώνη 92 τηλ. 4112258 2° Νοταρά 59 τηλ. 4123234 15

Β ΙΒΛ ΙΟ Π Ω ΛΕΙΑ

Τό βιβλιοπωλείο «Γρηγόρη»

Εξωτερική Άποψη του βιβλιοπωλείου «Γρηγόρη»

"Ενα άπό τά πολλά βιβλιοπωλεία πού συνθέ­ τουν γιά τό διαβάτη τής όδοϋ Σόλωνος τήν επίπλαστη εικόνα μιας πνευματικής πανδαι­ σίας, είναι κι αυτό τού «Γρηγόρη», γνωστό στούς μελετητές τής κλασικής φιλολογίας, τής θεολογίας, των παιδαγωγικών καί τού βυ­ ζαντινού πολιτισμού γιά τή σημαντική κάλυψη πού παρέχει σέ σχετικά βοηθήματα. Τό βιβλιοπωλείο λειτούργησε γιά πρώτη φορά τό 1958 σ’ ένα ύπόγειο τής όδοϋ Ίπποκράτους καί στή συνέχεια μεταφέρθηκε στήν όδό Σόλωνος 73, δπου σήμερα στεγάζεται μόνο ένα τμήμα του. Πρόκειται γιά τό τμήμα περιοδικών, πού περιλαμβάνει 100 τίτλους περιοδικών καί στό όποιο γίνονται προσπά­ θειες νά συγκεντρωθούν όσο τό δυνατόν περισσότερες περιοδικές έκδόσεις άπό διά­ φορες περιοχές τής χώρας. Τά ύπόλοιπα τμή­ ματα τού βιβλιοπωλείου καθώς καί οί ομώνυ­ μες έκδόσεις στεγάζονται σέ διπλανό τριώ­ ροφο χώρο στοϋ όποιου τά ράφια φιλοξενούν­ ται διαταγμένοι βιβλιοθηκονομικά 50.000 περίπου τίτλοι βιβλίων πού καλύπτουν όλους σχεδόν τούς τομείς. Στό κατάστημα είσάγονται, όπως πληροφο­ ρούμαστε άπό τόν ιδιοκτήτη του κ. Μιχάλη Γρηγόρη, χωρίς έπιλογή, όλα τά βιβλία, «άκόμα κι αύτά τών νέων ποιητών πού είναι γνωστό ότι δέ θά ’χουν μεγάλη κίνηση». Στό ύπόγειό του βρίσκονται συγκεντρωμέ­ νες οί έκδόσεις διαφόρων ιδρυμάτων (κυρίως έπαρχιακών), οί όποιες θεματολογικά καλύ­ πτουν τούς τομείς τής λαογραφίας, τής βυ­ 16

ζαντινής τέχνης καί τής Ιστορίας. 'Επίσης, έκεΐ βρίσκονται τά σχολικά καί πανεπιστημιακά βοηθήματα καθώς καί βιβλία φυσικής καί μα­ θηματικών. Στόν τρίτο όροφο ύπάρχει μόνιμη αίθουσα έκθέσεων όπου στό παρελθόν έχουν όργανωθεΐ πολλές εκθέσεις βιβλίου όπως αύτή τού άντιστασιακοϋ, τού βυζαντινού καί τών έκδόσεων τού «'Ινστιτούτου Μελετών τής Χερσο­ νήσου τού Αίμου». ' Στόν ίδιο χώρο λειτουργεί καί ή έτήσια έκ­ θεση έκπαιδευτικοϋ βιβλίου πού τό βιβλιοπω­ λείο «Γρηγόρη» διοργανώνει κάθε χρόνο τό Δεκέμβρη καί ή όποια συγκεντρώνει έκπαιδευτικούς άπ’ όλη τή χώρα. Πρέπει νά σημειώσουμε έδώ ότι τό βιβλιο­ πωλείο «Γρηγόρη», άν καί διακινεί όλων τών ειδών τά βιβλία, εξειδικεύεται σ’ αύτά μέ θέμα τήν κλασική φιλολογία, τό βυζαντινό πολιτισμό καί τή θεολογία, παρέχοντας στό κοινό του σημαντική κάλυψη όχι μόνο τής έλληνικής άλλά καί τής ξένης βιβλιογραφίας. Στά ράφια του μπορεί νά βρει κανείς έπίσης κι όλα τά έπιστημονικά περιοδικά πού κυκλοφορούν. Τά βιβλία πού κινούνται περισσότερο είναι τά ποικίλα βοηθήματα γιά έκπαιδευτικούς κα­ θώς καί αύτά στά όποια έξειδικεύεται τό βι­ βλιοπωλείο. Είναι δέ εύνόητο ότι τό κοινό του άποτελοϋν κυρίως οί έκπαιδευτικοί καί οί με­ λετητές τής θεολογίας, τής κλασικής παιδείας καί τού βυζαντινού πολιτισμού. Γιά τήν έξυπηρέτηση αύτοϋ τού κοινού έχουν επιστρατευτεί έννέα ύπάλληλοι, άπό τούς όποιους μόνο ό ένας είναι καλά ένημερωμένος καί μέ μακρόχρονη θητεία στό θιθλιοπωλειακό χώρο. «Αύτό τό τελευταίο είναι καί τό μεγάλο πρόβλημα τών βιβλιοπωλείων», μάς λέει ό κ. Μ. Γρηγόρης. «Οί ύπάλληλοι πού άπασχολοϋνται σ’ αύτά δέν παραμένουν συν­ ήθως, άλλά μεταπηδούν σ’ άλλα έπαγγέλματα γιατί ή δουλειά είναι δύσκολη καί άπαιτεΐ ύψηλό επίπεδο ένημέρωσης». «Μήπως γι’ αύτή τή μεταπήδηση φταίνε οί συνθήκες δουλειάς καί ή κακή άμοιβή;» ρω­ τάμε. «Όχι σ’ εμάς τουλάχιστον. ’Εκτός όμως άπό τό λόγο πού σάς προανέφερα, ύπάρχει καί κά­ ποιος άλλος. Συχνά οί ύπάλληλοι τών βιβλιο­ πωλείων, μετά άπό ένα χρονικό διάστημα έργασίας, άνοίγουν δικό τους μαγαζί καί συν­ ήθως άποτυχαίνουν λόγω τού χαμηλού έπιπέδου ένημέρωσής τους καί τού άνταγωνισμοϋ

Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΑ

τής άγοράς. Πάντως είναι άλήθεια ότι ύπάρχουν έλάχιστοι βιβλιοπώλες πού μπορούν πραγματικά νά δώσουν πληροφορίες ατό κοινό γιά τό βιβλίο. Όσον άφορά τώρα τό δικό μας βιβλιοπωλείο, ή συνεχής μου παρουσία σ’ αύτό μπορεί νά λύσει όποιαδήποτε προβλήματα ένημέρωσης τών πελατών πού τυχόν θά έμφανιζόντουσαν». Παράλληλη μέ τήν Ιστορία τού βιβλιοπω­ λείου είναι καί ή Ιστορία τών έκδόσεων «Γρή­ γορή», πού έπίσης Ιδρύθηκαν τό 1958. Καί δπως μαθαίνουμε, τό βιβλιοπωλείο στηρίζει οίκονομικά τίς έκδόσεις, γι’ αύτό καί ύπάρχει ή δυνατότητα νά έκδίδουν όποιο βιβλίο θέλουν, χωρίς νά ύπολογίζουν τόν παράγοντα τής έμπορικής έπιτυχίας. Οί έκδόσεις «Γρηγόρη» έκδώσανε τό 1965 μιά σειρά σχολικών βιβλίων βασισμένων στό πρόγραμμα τής έκπαιδευτικής μεταρρύθμισης ή όποια μόλις είχε καθιερωθεί. Τά βιβλία αύτά κυκλοφόρησαν εύρύτατα στά σχολεία, άφοϋ τό κράτος δέν είχε έκδώσει δικά του, άλλά τό 1967, μέ τήν κατάργηση τής μεταρρύθμισης άπό τή δικτατορία, έγιναν αίτια μεγάλης οικο­ νομικής καταστροφής γιά τόν έκδοτη τους. Σχολικά βοηθήματα οί έκδόσεις «Γρηγόρη» έκδίδουν καί τώρα, πολλά δέ άπό τά βιβλία τους χρησιμοποιούνται ώς έκπαιδευτικά έγχειρίδια στά πανεπιστήμια. Στή συνέχεια τής συζήτησης ρωτήσαμε τόν κ. Μ. Γρηγόρη τί, κατά τή γνώμη του, θά μπο­ ρούσε νά βελτιώσει τήν κατάσταση στό χώρο τού βιβλίου, καί μάς έξέφρασε τήν άποψη ότι πρέπει νά συγκροτηθεί άπό πλευράς κράτους κάποιο άρμόδιο όργανο γιά τά θέματα τού βι­ βλίου, γιατί αύτή τή στιγμή πολλές κρατικές ύπηρεσίες άσχολοϋνται μαζί του χωρίς καμιά νά είναι πραγματικά ύπεύθυνη. Οί έκδοτες, άπό τήν άλλη πλευρά, θά πρεπε νά δημιουρ­

γήσουν συνεργατικές έκδοτικές μονάδες καί νά φροντίσουν γιά τήν ίδρυση πρακτορείου διακίνησης τού βιβλίου, στό όποιο κάθε έκδο­ της θά έχει ίση μερίδα συμμετοχής μέ όλους τούς άλλους. «Δυστυχώς όμως», μάς έξηγεΐ, «ύπάρχει πρόβλημα νά παραδεχτούν οί έκδοτες τήν ίση συμμετοχή. Κάποιοι πού τά βιβλία τους κι­ νούνται περισσότερο άπαιτούν καί μεγαλύτε­ ρες μερίδες συμμετοχής». Γιά τό μεγάλο θέμα τής ένταξης στήν ΕΟΚ σέ σχέση μέ τό έλληνικό βιβλιεμπόριο, 6 κ. Μ. Γρηγόρης μάς πληροφόρησε ότι τό κράτος προωθεί νομοσχέδιο γιά τή συνένωση τών μικρομεσαίων έπιχειρήσεων, καί πρέπει νά γί­ νουν προσπάθειες νά συμπεριληφθούν σ’ αύτό οί έκδοτες καί οί βιβλιοπώλες. «Τό θέμα τής συνένωσης έχει βέβαια ωριμάσει στούς μικρομεσαίους έκδότες καί βιβλιοπώλες, καί θά γί­ νει έστω κι άν δέν ύπάρχουν κίνητρα. Είναι ό μόνος τρόπος γιά νά διατηρήσουν τήν έλληνικότητά τους καί νά έπιβιώσουν οίκονομικά, γιατί ή είσδοχή ξένων κεφαλαίων θά τούς άφανίσει κι άπό τήν άλλη θά συντελέσει καθο­ ριστικά στή θεσμοθέτηση κατευθυνόμενου ιδεολογικού προσανατολισμού μέσω τού βι­ βλίου». Τέλος, ή πώληση βιβλίων σέ άλλα σημεία έκτός τών βιβλιοπωλείων βρίσκει ριζικά άντίθετο τόν κ. Μ. Γρηγόρη, γιατί «όταν τό βιβλίο που­ λιέται όπουδήποτε δημιουργείται ή έντύπωση τής άπαξίας του. Μόνο τά βιβλία καί τά φρούτα πουλιούνται μ’ αύτό τόν τρόπο, πρά­ γμα πού δημιουργεί τήν έντύπωση ότι είναι γιά πέταμα». (ΟΙ πληροφορίες πού άναφέρονται στήν παραπάνω παρουσίαση καί οί όποιες άφοροϋν τίς δραστηριότη­ τες τού βιβλιοπωλείου είναι αύτές πού μάς έδωσε ό Ιδιοκτήτης του.)

U EE M B Στό έπόμενο τεύχος Κυκλοφορεί τό Μάρτιο

• Τό έλληνικό παιδικό περιοδικό •

Ξαναδιαβάζοντας τήν «'Ελληνική Νομαρχία»

•

Βιβλία γιά τήν τζάζ

•

Ή ζωή τών περιοδικών τό 1980 17

ΑΠ' ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

'Η έκδοτική κίνηση στήν Κοζάνη ΚΟΖΑΝΗ, ’Ιανουάριος. Όταν λέμε έκδοτική κί­ νηση σ’ έναν τόπο, έννοοϋμε τήν έντυπη παραγωγή του, δηλαδή τά κάθε είδους βιβλία, φυλλάδια, περιοδικά κι έφημερίδες πού έκδίδονται καί κυκλοφορούν στον τόπο αύτό άπό τούς άνθρώπους του. Μ’ αύτή τήν έννοια, ή έκδοτική κίνηση στήν Κοζάνη, άν όχι ούσιαστικά άνύπαρκτη, θά ήταν τουλάχιστο πολύ περιορισμένη καί δέν θά δι­ καιολογούσε κανένα ιδιαίτερο δημοσίευμα. Γιατί καί στήν Κοζάνη, όπως καί στήν ύπόλοιπη σχεδόν έπαρχιακή Ελλάδα, τόσο τά φυσικά πρόσωπα (οί συγγραφείς) όσο καί οί διάφοροι συλλογικοί φορείς πού άσχολοϋνται μέ έκδόσεις, προτιμούν τά τυπογραφεία των μεγάλων άστικών κέντρων (’Αθήνα καί Θεσσαλονίκη) γιά τήν ποιοτικά άρτιότερη παρουσίαση των έκδοτικών προσπαθειών τους. “Ετσι, άναγκαστικά, στόν κατάλογο πού δη­ μοσιεύεται στή συνέχεια περιέλαβα τίς έκδόσεις πού έγιναν άπό Κοζανίτες (κατοίκους τής Κοζάνης καί τής περιοχής της ή καταγόμενους άπό τό Ν. Κοζάνης) τά δύο τελευταία χρόνια (1979-1980) όπουδήποτε, μέ όση πληρότητα παρέχει άφενός ή άνεπαρκής βιβλιογραφική ένημέρωση στήν Ελλάδα καί άφετέρου ή έλλιπής τήρηση τού Ν. 880/1943 γιά τήν ύποχρεωτική κατάθεση τών έντύπων άπό τούς έκ­ δοτες καί τούς τυπογράφους στίς βιβλιοθήκες τών πόλεων όπου έκδίδονται. ’Επίσης περι­ έλαβα, μέ γνώμονα τή ρήση «καλύτερα κάτι νά περισσεύει, παρά νά λείπει», καί μερικές πολυγραφημένες έργασίες. Τόν κατάλογο τόν χώρισα σέ τρία μέρη: τό πρώτο περιέχει τίς έκδόσεις τού 1979, τό δεύ­ τερο τού 1980 καί τό τρίτο τά περιοδικά καί τίς έφημερίδες. Εκτός άπό τήν κύρια βιβλιογρα­ φική άναγραφή, περιέλαβα καί τή φυσική περιγραφή, καθώς καί άλλες χρήσιμες πληρο­ φορίες καί στό τέλος πρόσθεσα δύο πίνακες: α) τόπων έκδόσεων καί β) συγγραφέων, έμπλουτισμένο μέ τήν ένδειξη τού βιοποριστικού έπαγγέλματος καί τού τόπου καταγωγής τους. Καί έπειδή στήν άρχή άναφέρθηκα γιά συλ­ λογικούς φορείς πού άσχολοϋνται μέ έκδόσεις, σημειώνω ότι στήν Κοζάνη σημαντικότε­ ροι τέτοιοι φορείς είναι: α) ή Δημοτική Βιβλιο­ θήκη, πού άπό τό 1948 μέχρι τό 1977 δημο­ 18

σίευσε 5 έργα, β) ή Ί. Μητρόπολη Σερβίων καί Κοζάνης, μέ Ικανό άριθμό δημοσιευμάτων άπό τό 1958 μέχρι σήμερα, καί γ) ό Σύνδεσμος Γραμμάτων καί Τεχνών Ν. Κοζάνης μέ 14 έργα, τυπωμένα άπό τό 1970 μέχρι τό 1978.

Α. ’Εκδόσεις 1979 1. Άδαμίδης Άλέκος Κ. Ιστορικά Λικνάδων Βοΐου. Γνωριμία μέ μιά άρχαία νεκρούπολη τής Δυτικής Μακεδονίας. Θεσσαλονίκη, 1979.

24X16,5 έκ., 127 σ.

2. ’Αλευράς Νάσης. Μ’ είπιν ή μάνα μ’. Ιστορίες στήν παλιά κοζανίτικη διάλεκτο. 2η έκδ. Κοζάνη 1979. ’Έκδ. Έλλην. Περιηγ. Λέ­ σχης - Παράρτημα Κοζάνης. 20X14 έκ., 94 σ. (Στήν πραγματικότητα τυπώθηκε στή Θεσσα­ λονίκη. Τό έξώφ. διακοσμήθηκε άπό τή Χρι­ στίνα Φανού. Ή πρώτη έκδοση: Κοζάνη, 1964, τυπ. Άφών X. Σακαλή.)

3. Βέλκος Γρηγόριος. Ή έξαγορά τής Σέλιτσας (’Εράτυρας)· (1846-1865). ”Εκδ. «Περραι­ βίας», 1979. 23,5X17 έκ., 25 σ. (Ή έκτύπωση στή Θεσσαλονίκη.)

4. Βέλκος Γρηγόριος. Γεωργάκης Ολύμπιος (1772-1821). Κατερίνη, 1979. 24X17 έκ., 19 σ.

5. Δουγαλή Καλλιόπη. La famille Sakellarios de la ville de Kozani et ses activit6s commerciales en Europe centrale. (D’apr6s des registres et autres documents du dix-huitifcme siecle.) Dipl6me k l’E.H.E.S.S.,1979. 30X22 έκ., διπλωματική έργασία πολυγραφημένη. Τόμ.

1ος, 136 φ., 2ος 217 φ.

6. Ένωσις Γονέων Κοζάνης., 1979: Διεθνές έτος παιδιού. Κοζάνη 1979, τυπ. X. Γαλανίδη.

24X16,5 έκ., 16 σ. (Περιέχεται άπολογισμός δραστηριοτήτων.)

7. Κανατσούλης Δημ. Ή Θράκη κατά τούς ρωμαϊκούς χρόνους. Θεσσαλονίκη, 1979. Έκδ. Έταιρ. Μακεδ. Σπουδών - Εθνική Βιβλιοθήκη 40. 20,5X14 έκ., 19 σ.

8. Καραγκούνης Ιωάννης. Βουκέλλωσις ώς ζωονόσος. Ο μελιταϊος πυρετός στόν άν­ θρωπο καί στά ζώα. Κοινωνική καί οικονομική σημασία τής νόσου. Κοζάνη, 1979. 27X19 έκ., 77 σ., έργασία πολυγραφημένη.

9. Κοντογούνης Ζήσης. Τό σύστημα τών νοητικών καί συναισθηματικών προβολών είς

Α Π ’ ΟΛΗ ΤΗΝ Ε Λ Λ Α Δ Α

τό μέλλον καί τό ένστικτο τής άντίληψης-άντίδρασης. Ή σημασία τους γιά τήν κατανόηση καί θεραπεία τών ψυχικών νόσων. Θεσσαλο­ νίκη, 1979. 24X17 έκ„ 19 σ.

10. Λεοντάρης Άντρέας. 'Απορία. Ποιήματα σέ στίχους, μέ ρυθμό, μέτρο καί ρίμα. Αθήνα, 1979. 21X15 έκ., 37 σ.

11. Μηλιόπουλος Παρασκευάς. Αφιέρομα στον Αλέξανδρο Παναγούλι. Melbourne, 1979.

21X15 έκ., 16 σ. χωρ. άρίθμ. (Στίχοι σέ άπλοποιημένο σύστημα ορθογραφίας.)

12. Ντόμαλης Στέλιος. Άλντεμπαράν. Διη­ γήματα, άφηγήματα, ποιήματα. Λάρισα, 1979.

24X17 έκ., 51 σ.

13. Παπαϊωάννου Λάζαρος Άθ. Ό ξεσηκω­ μός τών Δυτικομακεδόνων γιά τήν άποτίναξη τού τουρκικού ζυγού. Διάλεξη. Κοζάνη, 1979.

21X16 έκ., 24 σ. (Τό έξώφ. καί ό τίτλος τυπω­ μένα- τό κείμ. πολυγραφημένο.)

14. Παπανικολάου Άθαν. Η. 'Οργάνωση καί λειτουργία συνεργείου αύτοκινήτων. Κοζάνη 1979. Tun. X. Άθανασιάδη. 21X14 έκ., 64 σ.

15. Παραστατίδης Γιάννης. Ή δυστυχισμένη εύτυχία τού Έλληνα. Θεσσαλονίκη, 1979.

20,5X14 έκ., 27 σ. (Στήν πραγματικότητα ή έκτύπωση έγινε στήν Πτολεμαΐδα, τυπ. Λαζ. Άκριτίδη.)

16. Παραστατίδης Γιάννης. «Παραδοσιακές φωτοσκιές». 'Ελληνική ποντιακή ποίηση. Θεσ­ σαλονίκη, 1979. 20,5X14 έκ., 38 σ. (Στήν πρα­ γματικότητα: Πτολεμαΐδα, τυπ. Λαζ. Άκριτίδη. Περιέχονται 32 ποιήματα σέ ποντιακή διάλε­ κτο.)

17. Παραστατίδης Γιάννης. Ό Καλαϊτσής. Ποντιακή ήθογραφία. Θεσσαλονίκη, 1979.

20,5X14 έκ., 42 σ. (Στήν πραγματικότητα: Πτο­ λεμαΐδα, τυπ. Λαζ. Άκριτίδη. Πρόκειται γιά θεατρικό έργο σέ ποντιακή διάλεκτο.)

18. Πάσχος Π. Β. Ό ούρανός ένδον. Ένα χειρόγραφο μεταβυζαντινό τετράδιο μέ ποιη­ τικά κείμενα. Άθήναι, Άστήρ, 1979, 29X22 έκ., 77 σ.

19. Σιούγγαρης Σπύρος. Γνωρίζοντας τό σκί. Πτολεμαΐδα 1979. Τυπ. Λαζ. Άκριτίδη. 24X17 έκ., 48 σ.

20. Σύλλογος Γυναικών Νομού Κοζάνης. Καταστατικόν. Κοζάνη, 1979. Tun. X. Άθανα­ σιάδη. 16X12 έκ., 16 σ.

21. Τζινίκου-Κακούλη Άθηνά. Λαογραφικοί άντίλαλοι τού Βελβεντοϋ. Θεσσαλονίκη, 1979.

24X17 έκ., 509 σ.

22. Τζώρτζης Βασίλειος. Μόρφη, τό χωριό μου. Θεσσαλονίκη, χ.χ., άλλά 1979. 20,5X14 έκ., 152 σ.

23. Τσιγαρίδας Εύθ. - Λοβέρδου-Τσιγαρίδα Κάτια. Κατάλογος χριστιανικών έπιγραφών στά

μουσεία τής Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη, 1979. Έκδ. Έταιρ. Μακεδ. Σπουδών-Μακεδ. Βιβλιοθήκη 52. 24X16,5 έκ., 126 σ.

24. Τσιούμης Κωντ. Ιστορία τής Αντίστασης στή Δυτική Μακεδονία. Χωρίς τοπ., χρον., άλλά Τσοτύλι, 1979. 24X17 έκ., 59 σ. (Τό έξώφ. καί ό τίτλος τυπωμένα- τό κείμ. πολυγραφημένο.)

25. Β' Συμπόσιο Ιστορίας, Λαογραφίας, Γλωσσολογίας, Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής Δυτικομακεδονικού Χώρου. Θεσσαλονίκη, 1979. Έκδ. Βοϊακής Εστίας Θεσσαλονίκης.

24X16,5 έκ., 206 σ. (Περιέχονται οί παρακάτω άνακοινώσεις: Δ. Κανατσούλη, Πολιτικοί καί πολιτιστικοί σχέσεις Μακεδονίας - Αθηνών κατά τόν δον π.Χ. αίώνα, Φ. Πέτσα, Βοϊακές άρχαιότητες, Θ. Σαράντη, Αρχαία Άνω Μακε­ δονία - Δυτική Μακεδονία, Γιάννη Μπουροζίκα, Ό Κολοκοτρώνης στόν "Ολυμπο άνάμεσα στήν Ιστορία καί τήν παράδοση, I. Λ. Παπαδριανού, Ο Ζουπανιώτης δάσκαλος Γεώργιος Αύξεντιάδης στή γιουγκοσλαβική πόλη τού Σεμλίνου, Λουΐζας Λαούρδα, Μονογραφίες γιά τά χωριά τού Βοΐου, Βικτ. Νέτα, Δυτικομακεδόνες πολιτικοί καί ή άγνωστη δράση τους, Χρ. Καζαρίδη, Ιστορικά στοιχεία γιά τήν όργάνωση καί άνάπτυξη τού Πενταλόφου, Δημ. Τσιγκάλου, Τά παλιοχώρια τού Έπταχωρίου, Άλ. Άδαμίδη, Ό μουσουλμανικός αίρετικός τεκές Δραγασιάς Βοΐου, Γιάννη Νασιόπουλου, Ή οι­ κονομική άκμή τής Έράτυρας στά χρόνια τής Τουρκοκρατίας, Θ. Παπαδόπουλου, Οί Βαλαάδες σέ νέα θεώρηση γιά τή σύνθεση καί τήν καταγωγή τους, Άρη Πουλιανού, Οί κυνηγοί στή Μακεδονία κατά τόν Μέσο Πλειστόκαινο, Άλκης Κυριακίδου-Νέστορος, Σκέψεις γιά ένα τοπικό λαογραφικό μουσείο: τί άντιπροσωπεύει καί σέ τί χρησιμεύει, Νικ. Παπαστεργίου, Γαμικό καί περιουσιακό δίκαιο πού ’ίσχυε στήν έπαρχία Βοΐου στά χρόνια τής Τουρκοκρατίας, Άλ. Μπακαΐμη, Μαγικές ένέργειες άπό τήν έπαρχία Βοΐου, Άρη Μπακαΐμη, Άπό τήν περιάρωση στό σταύρωμα, Κων. · Παπαγεωργίου, Ήθη καί έθιμα τού λαού μας στήν άναχώρηση καί έπιστροφή τών ξενιτεμένων μας, Άνδρ. Τακαλιοϋ, Αρχαϊσμοί στό ιδίωμα τού Πεντα­ λόφου, Λαζ. Παπαϊωάννου, Παρατηρήσεις πάνω στό άνασελιτσιώτικο γλωσσικό Ιδίωμα, Νικ. Κατσάνη, Άνθρωπωνυμικό Πενταλόφου Βοΐου, Εύανθίας Φωτοπούλου, Ή παραδοσιακή άρχιτεκτονική στό Βόιο, Εύθ. Λαζόγκα, Συνθη­ ματικό γλωσσάριο τών μαστόρων (κουδαρίτικα), Γιώργη Θεοδοσάκη, Τ’ Άγιονέρια στό Βόιο. Τό Λ ' Συμπόσιο δημοσιεύτηκε τό 1976.)

26. Χρονικά τής Μακεδονικής Φιλεκπαιδευ­ τικής ’Αδελφότητος 1871-1979. Θεσσαλονίκη, 1979. 24X17 έκ., τόμ. 1ος, 226 σ. (Περιέχονται, 19

Α Π ’ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛ Λ Α Δ Α

έκτος άπό τόν πρόλογο τοϋ Δ. Σ., τά έξης μελετήματα: Ίωάν. Βασδραβέλλη, 01 Μακεδόνες άπόδημοι στά χρόνια της Τουρκοκρατίας, Άθαν. Γιομπλάκη, Ή ληστροκρατία εις τήν Δυτική Μακεδονία κατά τό έτος 1879 καί ή Μ.Φ.Α., Τάκη Γκοσιόπουλου, Τρεις Δυτικομακεδόνες λόγιοι καί συγγραφείς (Ζαβίρας Δάρβαρης - Κυριαζής), Π. Γυιόκα, Ή έθνική άγωγή τών νέων είς τήν σύγχρονον κοινωνίαν, Ίφιγ. Διδασκάλου, Ή ’Ιτιά (Καστοριανή ήθογραφία), ’Ελεγείο στόν πατέρα (ποίημα), Ή Νούσια καί ό ήλιος (διήγημα), Δ. Κανατσούλη, Δύο μεγάλοι Έλιμιώται κατά τόν 4ον π,Χ. αίώνα (Δέρδας Β' καί Κοΐνος), Ν. Λούστα, Ή άπελευθέρωση τής Φλώρινας (1912), Λαζ. Μέλλιου, Νά ιδωθούμε (άφήγημα), Άλ. Μπακαίμη, ’Ιωάννης Άγακίδης, "Αρη Μπακαΐμη, Τό Τρυποπέρασμα στό Δρέπανο Κοζάνης, Γ. Μπόντα, Ό Γάμος στή Σιάτιστα, Γιάννη Μπουροζίκα, Ή τελευταία τουφεκιά στήν έπανάσταση τοϋ ’78, Κλ. Οίκονομόπουλου, Τό «μα­ τωμένο ράσο», ό έπίσκοπος Καστοριάς Γερμα­ νός Καραβαγγέλης, Παντ. Οικονόμου, Κολιντάρηδες μέ... γένεια, Γ. Παναγιωτίδη, Θουκυ­ δίδης - Πλάτων: κλασσικοί ρεαλιστικοί καί Ιδεολογικοί άντιλήψεις περί πολιτείας, Λαζ. Παπαίωάννου, Ό Καπετάν Κώττας, Γ. Σημαν­ τήρα, Ιστορικοί περίπατοι στό Νομό Φλωρίνης, Χρυσάνθης Τσιούμη, Οί τοιχογραφίες τοϋ κα­ θολικού τής Μονής Σπηλαίου - Αγίου Ήλία Δαμασκηνιάς Βοΐου, Κων. Χανιώτη, Ή ιστορική μας κληρονομιά καί ή έθνική μας έπιταγή, Κώ­ στα Χασιώτη, ’Επιδρομή Γκέκιδων στήν Έράτυρα τό 1877, Δημ. Χατζή, Βασσάραι- Μπουμπουσσιάρια.)

Β. Εκδόσεις 1980 27. Άδαμίδης ’Αλέκος Κ. Ιστορικά Δάφνης Βοΐου. Γνωριμία μέ τή γενέτειρα τοϋ Στέφα­ νου Νούκα. Θεσσαλονίκη, 1980. 24X16,5 έκ„ 126 σ.

28. Βέικος Θεόφιλος. Φιλοσοφία καί έπιστήμη. ’Αθήνα, Γρηγόρης, 1980. 24X17 έκ., 160 29. Βέλκος Γρηγόριος. Ή Επισκοπή Δομενίκου καί Έλασσώνος. ’Ελασσόνα, 1980. Έκδ. Ί. Μητροπόλεως. 24X17 έκ., 256 σ. (Στήν πρα­ γματικότητα ή έκτύπωση έγινε στή Θεσσαλο­ νίκη.)

30. Διονύσιος Λ. Ψαρριανός. Κοινωνικά καί Πολιτικά. Κείμενα έκ τής «Οικοδομής» είς κοι­ νωνικά καί πολιτικά θέματα τοϋ καιρού μας καί τοϋ τόπου μας. Κοζάνη, 1980. 22X15 έκ., 218 σ. (Τυπώθηκε στήν Αθήνα.)

31. Κουκουλιάτας Γιάννης. Θέατρο έμμετρο 20

καί δραματικό: Ή καρδιά τοϋ ζητιάνου. Θεσ­ σαλονίκη, 1980. 24X17 έκ., 55 σ. (Τό έξώφ. καί ό τίτλος τυπωμένα· τό κείμ. πολυγραφημένο.)

32. Μπόντας Γεώργιος. Γιά τόν έπισκέπτη: Αξιοθέατα τής Σιάτιστας. Κοζάνη 1980. Τυπ. Π. Τζώνου. 22X17 έκ., δίφ.

33. Μπόντας Γεώργιος. Ή Σιάτιστα. Κοζάνη, 1980. Τυπ. Κ. Ε. Καλημέρη. 22X16,5 έκ., δίφ.

34. Μπόντας Γεώργιος. Ό «τρανός χορός» τής Σιάτιστας. Κοζάνη, 1980. Tgn. Κ. Ε. Καλη­ μέρη. 21X14 έκ., δίφ.

35. Ντόμαλης Στέλιος. Ανθρωποκεντρι­ σμός. Ποιήματα. Λάρισα, Πήγασος, 1980.

24,5X17 έκ., 45 σ.

36. Παπαίωάννου Λάζαρος Άθ. Άνασελιτσιώτικα. Πρόλ. ’Ιφιγένειας Διδασκάλου. Κο­ ζάνη, 1980. Tun. X. Άθανασιάδη. 24X17 έκ., 47 σ. Έκδ. Συλλόγου Βοϊωτών Κοζάνης 1.

37. Παπακυρίλλου Μηνάς Κ. Στοιχεία γενι­ κής χειρουργικής παθολογίας. Βοήθημα άπαραίτητο στις σπουδάστριες τών ’Αδελφών Νο­ σοκόμων καί σέ κάθε ένδιαφερόμενο γιά γενι­ κές γνώσεις χειρουργικής. Κοζάνη 1980. Τυπ.

X. Άθανασιάδη. 24X16,5 έκ., 166 σ.

38. Παπασιώπης Παύλος. Τά διηγήματα. Θεσσαλονίκη, Νέα Πορεία, 1980. 21X13 έκ., 230 σ.

39. Ταχμαζίδης Παναγιώτης. Ό κρόκος τής Κοζάνης. Κοζάνη, 1980. Tun. X. Γαλανίδη.

24X17 έκ., 56 σ. (Μελέτη γιά τήν καλλιέργεια καί τήν έπεξεργασία τοϋ φυτού κρόκος.)

40. Τζινίκου-Κακούλη Άθηνά. Ηλιαχτίδες. Θεσσαλονίκη, 1980. 20,5X14 έκ., 62 σ. (Συλ­ λογή 32 ποιημάτων ή διακόσμηση άπό τή συγ­ γραφέα.)

41. Τιτέλης Χριστόφορος. «Γκράτς». Θεσ­ σαλονίκη, 1980. 20,5X14 έκ., 32 σ. (Ταξιδιωτικόπεριγραφικό.)

Γ. Περιοδικά καί έφημερίδες 42. «Ή Αίανή», μην. έφημ. πολιτιστικού συλλόγου «Ή Πρόοδος» Αίανής.

43. «Τό Βελβεντό», μην. έφημ. συλλόγου «Πίερος» Βελθεντοϋ.

44. «Βοϊακή Ζωή», διμήν. περιοδ. Βοϊακής Εστίας Θεσσαλονίκης.

45. «Δελτίο», τής Ν.Ε. Κοζάνης τοϋ Κ.Κ.Ε. έσωτ., διμην., πολυγρ.

46. «Δυτική Μακεδονία», έβδ. έφημ. Έκδ.Δ/ντής: Ίω. Ζηκόπουλος.

47. «’Επαρχιακή φωνή», έβδ. έφημ. Έκδ.Δ/ντής: Άλ. Πιπιλιαγκόπουλος.

48. «Έορδαϊκή», έβδ. έφημ. Έκδ.-Δ/ντής: Λάζ. Άκριτίδης.

49. «Ήμερολόγιον Κοζάνης», έτήσιο περιοδ.

Α Π ’ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Έκδ. A. Ζ. Μπέλλος.

50. «θάρρος», ήμερήσια έφημ. Έκδ.-Δ/ντής Χρ. Παπαστεριάδης.

51. «Λόγος ΟΙκοδομής», έβδ. κήρυγμα Ί. Μητροπόλεως Σερβιών καί Κοζάνης.

52. «’Ορθόδοξοι Νεανικοί Παλμοί», μην. περιοδ. όμάδας χριστιανών νέων.

53. «Πτολεμαΐδα», έβδ. έφημ. Έκδ-Δ/ντής Π. Κ. Τόττης.

54. «Ό Στόχος», μην. έφημ. μορφωτικού συλλόγου "Ανω Κώμης Κοζάνης.

55. «Τσοτύλι 77», διμην. έφημ. έκπολ. καί μορφωτ. συλλόγου νέων Τσοτυλίου.

56. «Τό Φανάρι», διμην. περιοδ. πολιτιστι­ κού συλλόγου «Ή Ανατολή» Ανατολικού

Έορδαίας (άπό τό 7ο τεϋχ. συνέκδοση πολιτι­ στικών συλλόγων ’Ανατολικού, Πύργων καί Πτολεμαΐδας).

57. «Τό χνάρια», τριμην. περιοδ. τού συλλό­ γου «Έρατυραϊκός» Έρατύρας.

58. «Ό Χρόνος», έβδ. έφημ. Δ/ντής: Νικ. Κωσταρέλλας. ΒΑΣ. Γ. ΣΑΜΠΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Σημείωση: Είχε ήδη δακτυλογραφηθεί τό παρόν, δταν πληροφορήθηκα γιά δυό άκόμα δημοσιεύματα, πού τά άναφέρω συμπληρωματικά: 1. "Αρη Μπακαΐμη, "Οντρια, τό βουνό μας, καί 2. Άλ. Μπακαΐμη, ’Ιωάννης Τάρης (διάλεξη). "Αλλες λεπτομέρειες δέ γνωρίζω, γιατί μό­ λις κυκλοφόρησαν.

Πίνακας τόπων έκδοσης Αθήνα: 10, 18, 28, 30 Θεσσαλονίκη: 1, 2, 4, 7, 9, 21-23, 25-27, 29, 31, 38, 40,41,44,54-57 Κατερίνη: 3 Κοζάνη: 6, 8, 13, 14, 20, 32-34, 36, 37, 39, 42, 43, 45, 49-52, 58 Λάρισα: 12, 35, 46 Μελβούρνη: 11 Παρίσι: 5 Πτολεμαΐδα: 15-17, 19, 48, 53 Τσοτύλι: 24

Πίνακας συγγραφέων Άδαμίδης Άλ. (δάσκαλος - Δαμασκηνιά Βοίου): 1, 25, 27 Άκριτίδης Λάζ. (έκδότης έφημ. - Πτολεμαΐδα): 48 Αλευράς Νάσης (1918-1967 Κοζάνη): 2 Βασδραβέλλης Ίωάν. (Πρόεδρος Έταιρ. Μακεδ. Σπουδών - Βλάστη): 26 Βέικος Θεόφιλος (καθηγητής Πανεπιστ. Ίωαννίνων - Βελβεντό): 28 Βέλκος Γρηγόριος (δάσκαλος - Έράτυρα Botou): 3, 4, 29 Γίομπλάκης Άθαν. (λυκειάρχης - Έράτυρα Botou): 26 Γκοαιόπουλος Τάκης (λογοτέχνης - Λέχοβο φλώρινας): 26 Γυιόκας Παναγ. (έπίτ. δικηγόρος καί τ. βουλευ­ τής - Καστοριά): 26 Διδασκάλου Ιφιγένεια (λογοτέχνις - Καστοριά): 26 Διονύσιος Λ. Ψαρριανός (μητροπολίτης Σερβίων & Κοζάνης - Άνδρος): 30 Δουγαλή Καλλιόπη (φιλόλογος - Λευκοπηγή Κο­ ζάνης): 5 Ζηκόπουλος Ίωάν. (έκδότης έφημ. - Ανθούσα Botou): 46 Θεοδοσάκης Γιώργης (ύπάλλ. ΟΤΕ - Κρήτη): 25 Καζαρίδης Χρ. (συντ. γεωπόνος - Πεντάλοφος Botou): 25 Καναταούλης Δημ. (όμότιμ. καθηγητής Πανεπιστ.

Θεα/νίκης - Σιάτιστα): 7, 25, 26 Καραγκούνης Ίωάν. (κτηνίατρος - Κοζάνη): 8 Κατσάνης Νικ. ( ): 25 Κοντογούνης Ζήσης (νευρολόγος-ψυχίατρος Κοζάνη): 9 Κουκουλιάτας Γιάννης ( - Βελβεντό): 31 Κυριακίδου-Νέστορος "Αλκή (καθηγήτρια Πανεπ. Θεσ/νίκης): 25 Κωσταρέλλας Νίκος (δημοσιογράφος - Κοζάνη): 58 Λαζόγκας Εϋθ. (συνταξ. δάσκαλος - Γαλατινή Botou): 25 Λαούρδα Λουΐζα (φιλόλογος ΙΜΧΑ - Θεσσαλο­ νίκη): 25 Λεοντάρης Άντρέας (οικονομολόγος - Σιάτιστα): 10 Λούστας Νικ. (ζωγράφος - Φλώρινα): 26 Μέλλιος Λάζ (δάσκαλος - Φλώρινα): 26 Μηλιόπουλος Παρασκευάς (λαογράφος, λογοτέ­ χνης - Βουχωρίνα Botou): 11 Μπακαίμης Άλέξ. (φιλόλογος - Δαμασκηνιά Botou): 25, 26 Μπακαίμης Άρης (δάσκαλος - Δαμασκηνιά Botou): 25, 26 Μπέλλος Αναστάσιος (δάσκαλος - Γαλατινή Botou): 49 Μπόντας Γεώργιος (δ/ντής βιβλιοθήκης - Σιάτι­ στα): 26, 32, 33, 34 ΜπουροζΙκας Γιάννης (συνταξ. έπιθ/τής δημοτ. σχολείων - Κοκκινοπηλός ’Ελασσόνας): 25, 26 Νασιόπουλος Γιάννης (δάσκαλος - Λικνάδες Botou): 25 Νέτας Βίκτωρ (δημοσιογράφος - Νεάπολη Botou): 25 Ντόμαλης Στέλιος (λογοτέχνης - Κοζάνη): 12, 35 ΟΙκονομόπουλος Κλ. (νομάρχης Καστοριάς): 26 ΟΙκονόμου Παντ. (δάσκαλος - Λέχοβο Φλώρινας): 26 Παναγιωτίδης Γ. (1883-1975, φιλόλογος - Δαμα­ σκηνιά Botou): 26 ΠαπαγεωργΙου Κων. (λυκειάρχης - Δαμασκηνιά Botou): 25

21

Α Π ’ ΟΛΗ ΤΗΝ Ε Λ Λ Α Δ Α

Παπαδόπουλος Θεόδ. (πολιτικός μηχανικός - Πολυκάστανο ΒοΤου): 25 Παπαδριανός Ίωάν. (φιλόλογος ΙΜΧΑ - Πελοπόν­ νησος): 25 Παπαϊωάννου Λάζαρος (δάσκαλος - Κορυφή Botou): 13, 25, 36 ΠαπακυρΙλλου Μηνάς (χειρουργός - Καστοριά): 37 Παπανικολάου Άθαν. (δ/ντής Σχολής Μαθητείας Κοζάνης - Καρυδίτσα Κοζάνης): 14 Παπασιώπης Παύλος (1906-1977, λογοτέχνης Κοζάνη): 38 Παπαστεργίου Νικ. (καθ. θεολογίας - Νάματα Botou): 25 Παπαστεριάδης Χρ. (έκδότης έφημ. - Τρίκαλα): 50 Παραστατίδης Γιάννης (λαογράφος - Μεσόβουνο Έορδαίας): 15, 16, 17 Πάσχος Π. Β. (ύφηγ. θεολογίας Πανεπιστ. 'Αθη­ νών - Λευκοπηγή Κοζάνης): 18 Πέτσας Φ. (άρχαιολόγος - Ήπειρος): 25 Πιπιλιαγκόπουλος 'Αλ. (έκδότης έφημ. - Βλάστη Έορδαίας): 47 Πουλιανός "Αρης (άνθρωπολόγος - ’Ικαρία): 25 Σαράντης Θεόδ. (τ. βουλευτής - Περιβόλι Γρεβενών): 25 Σημαντήρας Γ. (δ/ντής νοσοκομείου - Φλώρινα): 26

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Σιοΰγγαρης Σπόρος (καθηγ. φυσικής άγωγής Νάουσα): 19 Τακαλιός Άνδρέας (φιλόλογος - Πεντάλοφος): 25 Ταχμαζίδης Παναγ. (γεωπόνος - Κοζάνη): 39 Τζινίκου-Κακούλη Άθηνα (φιλόλογος - Βελβεντό): 21, 40 Τζώρτζης Βασ. ( - Μόρφη Botou): 22 Τιτέλης Χριστόφορος (συνταξ. μαθηματικός - Κο­ ζάνη): 41 Τόττης Π. Κ. (έκδότης έφημ. - Πτολεμαΐδα): 53 Τσιγαρίδας Εύθ. (άρχαιολόγος - Βλάστη Έορδαίας): 23 Ταίγκαλος Δημ. (συνταξ. έπιθ/τής δημοτ. σχο­ λείων - Έπταχώρι Καστοριάς): 25 Ταιοΰμη Χρυσάνθη (άρχαιολόγος-Τσοτύλι Botou): 26 Τσιούμης Κων. (συνταξ. δάσκαλος-Τσοτύλι Botou): 24 Φωτοπούλου Ευανθία (άρχιτέκτων-Μόρφη Botou): 25 Χανιώτης Κων. (έπιθ/τής δημοτ. σχολείων - Καλ­ λιθέα Γρεβενών): 26 Χασιώτης Κώστας (συνταξ. γεωπόνος ΑΤΕ - Έράτυρα Botou): 26 Χατζής Δημ. (τ. έκπαιδευτικός σύμβουλος - Σιά­ τιστα): 26

υάκινθος

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 44 - 1oc όροφος ΤΗΛ. 3607951 ΕΡΝΕΣΤΟΣ ΧΟΦΜΑΝ

φιλμ νουάρ

οί άνήλικοι

ΤΑ ΠΑΡΑΜ ΥΘΙΑ

’Ε το ιμ ά ζο ντα ι: Μπέρτολτ Μπρέχτ: Ιστορίες του ημερολογίου Ντάνιελ Ντύ Φόε: Μόλλ Φλάντερς Ιούλιος Βέρν: Δόκτευρ Ό ξ 22

BASIL DAVIDSON ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΦΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Δημοσθένη Κούρτοβικ

9

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΜΠΑΤΡΟΣ

Γεωργία Κουνιάδου Καραθεοδωρή 28. Ν. Ψυχικό Τπλ. 6716.145 - 5230.053

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΑΝΤΩΝΗ ΜΑΡΤΑΛΗ Ή άλλη Κοκκινοσκουφίτσα καί άλλα ποιήματα γιά π αιδ ιά γιά μαμάδες κάί μπαμπάδες • Τά βιβλία τών εκ­ δόσεων μας άποστέλλονται στην επαρχία αντικατα­ βολή. Τά έξοδα α π ο ­ στολής δικά μας.

Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Α Λ Α IN

ΡΟΜ Π

Γ Κ Ρ ΙΓ ΙΕ

τ ό σ π ίτ ι τώ ν ρα ντεβού

ΙΒ Α Ν Μ Π Ο Υ Ν ΙΝ

δ ιη γ ή μ α τ α

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ Μ ετάφραση

ΝΟΡΛ ΑΝΑΓΝΟΣΤΑΚΗ

W 0·

Μετάφραση ΑΝΤΩΝΗΣ ΒΟΓ1ΑΖΟΣ

m

ΝΕΑ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: Μαυρομιχάλη 9 τηλ. 3607744, 3604793

23

Γιώργος Κουμάντος

Υποσχέσεις καί απειλές γιά την πνευματική ιδιοκτησία Ευχή κάθε πνευματικού δημιουργού είναι τό νά μπορεί νά άπευθύνεται σέ ένα άπεριόριστο αριθμό προσώπων, τό νά βρίσκει όσο τό δυνατό μεγαλύτερη άπήχηση. Ή επιθυμία γιά έπικοινωνία βρίσκεται πραγματικά στή ρίζα κάθε δημιουρ­ γικής πράξης. Ό πνευματικός δημιουργός άπευθύνεται πάντα στούς άλλους, άκόμη καί όταν μοιάζει νά περιχαρακώνεται στην άπομάκρυνση καί τή μοναξιά. Ή πραγματοποίηση, καί μάλιστα σέ πολύ υψηλό βαθμό, αυτής τής κοινής σέ κάθε πνευματικό δημιουργό επιθυμίας γίνεται δυνατή άπό τήν έξέλιξη τής τεχνικής, πού δημιούργησε τά μέσα μαζικής έπικοινωνίας. 'Η μεγάλη συμβολή τής τεχνικής αύτής στήν πνευματική δημιουργία συνίσταται άκριβώς στή διεύρυνση τών δυνατοτήτων γιά άπήχηση τού πνευματικού έργου ■ έχοντας ήδη φτάσει σέ ένα έπίπεδο άδιανόητο άκόμη καί γιά τόν περασμένο αιώνα, ή τεχνική τών μέ­ σων μαζικής επικοινωνίας υπόσχεται νά ξεπεράσει, στό άμεσο μέλλον, κάθε όριο σχε­ τικά μέ τόν άριθμό, τό χώρο ή τό χρόνο, άγγίζοντας έτσι τό άπειρο. Αυτή είναι ή με­ γάλη υπόσχεση τής τεχνικής, όσο άφορά τήν πνευματική δημιουργία. ’Αλλά ή υπόσχεση αύτή συνοδεύεται άπό άπειλές, άπό κινδύνους πού μπορούν νά άποβούν μοιραίοι γιά τήν ίδια τήν ύπαρξη τού δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας. Νά γιατί οί κίνδυνοι πού συνεπάγεται γιά τούς πνευματικούς δημιουργούς ή έξέλιξη τής τεχνικής άξίζουν τελικά πολύ μεγαλύ­ τερη προσοχή άπό δ,τι οί ύποσχέσεις πού δίνει. Φαίνεται πραγματικά ότι άπό όρισμένο σημείο καί πέρα οί νέες τεχνικές άρχίζουν νά άπειλούν τά οικονομικά συμφέ­ ροντα τών πνευματικών δημιουργών, έστω καί άν παράλληλα διευρύνουν τήν άπήχηση τού έργου τους. Μία άξιοπερίεργη διαλε­ 24

κτική άναπτύσσεται, πού έχει σάν συνέπεια νά διευρύνεται ή άπήχηση τού έργου, ένώ άπό τό άλλο μέρος συρρικνώνεται ή βάση πάνω στήν όποια υπολογίζεται ή άμοιβή τών δημιουργών. Ή έξέλιξη τής τεχνικής μοιάζει έτσι νά ευνοεί μία χρησιμοποίηση τού έργου πού θά μπορούσε κανείς νά τή χαρακτηρίσει σάν αύτόνομη, σάν άνεξάρτητη άπό κάθε άναφορά στό δημιουργό καί στά δικαιώματά του. Ποιές όμως είναι οί νέες αυτές τεχνικές καί ποιούς κινδύνους, γιά τό δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας, συνεπάγεται ή έξέλιξή τους; 1. Μπορεί κανείς νά άρχίσει αύτή τήν παρουσίαση τών νέων τεχνικών μέ τήν άνα­ φορά στίς καινούριες μεθόδους άναπαραγωγής κειμένων καί εικόνων. ’Α ν τό δι­ καίωμα τού πνευματικού δημιουργού γεν­ νήθηκε μέ τήν έμφάνιση τής τυπογραφίας, πού έκανε δυνατή τή μαζική άναπαραγωγή καί δημιούργησε τό πρώτο μέσο μαζικής έπικοινωνίας, μία μεγαλύτερη ευκολία στήν άναπαραγωγή μπορεί νά υποσκάψει τά θε­ μέλια καί τήν άποτελεσματικότητα τών νο­ μικών κανόνων πού προστατεύουν αυτό τό δικαίωμα. 'Η τυπογραφική άναπαραγωγή άπαιτεί τέτοιες έγκαταστάσεις, ώστε είναι δυνατός ό εντοπισμός έκείνου πού τήν πρα­ γματοποιεί· ή έπιχείρηση παραμένει έτσι κάτω άπό τόν έλεγχο τού δημιουργού, πού

μπορεί νά διεκδικήσει τά δικαιώματά του. Μέ τή μέθοδο τοΰ όφσετ, δ έλεγχος αυτός έγινε ήδη πολύ πιό δύσκολος. Α λ λ ά μέ τή φωτοτυπική μέθοδο, ή άναπαραγωγή γίνε­ ται πιά προσιτή στόν καθένα, χωρίς μεγάλα έξοδα καί χωρίς όγκώδεις εγκαταστάσεις · ή άγορά τυπωμένων άντιτύπων, συγκεκριμένα βιβλίων καί περιοδικών, καταλήγει νά είναι άσκοπη, όταν ένα μόνο άντίτυπο, πού άγοράξεται καί άναπαράγεται ιδιωτικά, μπορεί νά ικανοποιήσει τίς άνάγκες ένός άπεριόριστου άριθμοΰ άναγνωστών, πού άπαλλάσσονται έτσι άπό κάθε υποχρέωση, σχετική μέ τά συγγραφικά δικαιώματα.

2. Τό ίδιο συμβαίνει καί μέ τίς ταινίες καί τίς κασέτες μαγνητικής έγγραφης (όπτικής ή άκουστικής ή όπτικοακουστικής). Ή έφεύρεση τών δίσκων καί τών φίλμς, καί πιό γενικά τών φωνογραφημάτων καί τού βίν­ τεο, συνετέλεσε τεράστια στή διάδοση τών έργων τέχνης, πού μπορούν νά εγγράφουν σ’ αύτά. Αύτό ώφελοΰσε οικονομικά τούς δη­ μιουργούς, γιά όσο όμως διάστημα ή άνα­ παραγωγή τών ύλικών υποστρωμάτων, πού άπαιτοϋσε σημαντικά τεχνικά μέσα, μπο­ ρούσε νά έλέγχεται άπό αυτούς. Σήμερα ή άντιγραφή μουσικής ή εικόνων σέ ταινία ή κασέτα έχει καταντήσει παιδικό παιχνίδι. Γιατί λοιπόν νά άγοράσει κανείς τό υλικό ύπόστρωμα πού επιβαρύνεται άπό δικαιώ­ ματα πνευματικής ιδιοκτησίας (καθώς καί άπό τά έξοδα γιά τήν άπόσβεση τών δαπα­ νών τής πρώτης παραγωγής), όταν μπορεί νά τό άναπαραγάγει μόνος του μέ βάση ένα υλικό ύπόστρωμα πού δανείζεται δωρεάν άπό τό γείτονα; 3. Κανείς δέν θά μπορούσε νά υποτιμήσει τή σημασία τής ραδιοφωνίας καί τής τηλεό­ ρασης γιά τή διάδοση ορισμένων κατηγο­ ριών πνευματικών έργων. Στίς μέρες μας έχουν γίνει τά κατεξοχήν μέσα μαζικής επι­ κοινωνίας. Μέχρι μία έποχή, σχετικά πρόσ­ φατη, άκόμη καί ή χρήση τών έρτζιανών κυμάτων βρισκότανε κάτω άπό τόν έλεγχο τών δημιουργών: Χάρη στό συνδυασμό τών συμβάσεων πού κατήρτιζαν μέ τούς όργανισμούς ραδιοφωνίας καί τών μέτρων δημο­ σίου δικαίου πού έπαιρναν τά διάφορα κράτη, ήταν σέ θέση νά περιορίζουν τή μετάδοση τών έργων τους σέ ορισμένη περι­ οχή, γεγονός πού τούς έπέτρεπε νά συν­ άπτουν νέες συμβάσεις -πετυχαίνοντας έτσι νέες άμοιβές- γιά τή μετάδοση σέ άλλες γεωγραφικές περιοχές, άκόμη καί γειτονι­ κές. Ή μεταφορά τού «σήματος», φορέα τού

έργου, μέ καλώδιο καθιστά άνενεργούς τούς περιορισμούς αυτούς καί στερεί τούς δη­ μιουργούς άπό τή δυνατότητα νά πετυχαί­ νουν νέα άμοιβή γιά κάθε νέα έκμετάλλευση τού έργου τους (νέα γεωγραφική περιοχή, νέο κοινό ή άνώτερη ποιότητα λήψης).

4. Ή κατάσταση γίνεται άκόμη πιό σο­ βαρή μέ τήν έμφάνιση καί διάδοση τών έκπομπών άπό δορυφόρους. Τό θαμπωτικό θέαμα μιας μετάδοσης πού άψηφά τίς άποστάσεις καί τά σύνορα δέν θά πρέπει νά κρύβει τό γεγονός ότι μέ τόν τρόπο αύτό γί­ νεται άδύνατος κάθε έλεγχος ώς πρός τόν άριθμό τών άκροατών καί τών θεατών πού έχουν τή δυνατότητα νά παρακολουθήσουν τήν έκπομπή. Ή δέσμη τού κατερχόμενου σήματος μπορεί, σχεδόν πάντοτε, νά λαμβάνεται άπό πρόσωπα ή άπό όργανισμούς διανομής πού χρησιμοποιούν τό μεταδιδό­ μενο έργο χωρίς νά έχουν ρυθμίσει τό θέμα τής άμοιβής τού δημιουργού. Ή δυνατότητα νά περιορίζονται οί ζώνες τής λήψης δέν προσφέρει παρά μιά άνεπαρκή προστασία, άφοΰ έτσι ή άλλιώς, τουλάχιστο στήν Ευ­ ρώπη, οί περιορισμένες αύτές ζώνες δέν μπορούν νά συμπέσουν μέ τά σύνορα τού κράτους ή τού γεωγραφικού τμήματος γιά τά όποια έχει δοθεί ή άδεια τού δημιουρ­ γού. Οί δημιουργοί βρίσκονται έτσι στερη­ μένοι άπό τά δικαιώματά τους γιά περιοχές

25

πού ωφελούνται, χωρίς άδεια, άπό τή δο­ τουλάχιστο δημοσίευση αύτών τών έργων. ρυφορική μετάδοση. Καί φυσικά θά συναν­ ’Αλλά γιά τήν επιδίωξη αύτών τών δραστη­ τούσαν την κατηγορηματική άρνηση τών ριοτήτων χρειάζονται κίνητρα· καί στό κί­ οργανισμών ραδιοφωνικής μετάδοσης, άν νητρο τής πνευματικής ικανοποίησης ή καί άπαιτούσαν κάποια άμοιβή πού θά οφείλε τής δόξας, χρειάζεται νά προστίθεται τό πιό νά καλύπτει όλόκληρη τή Γή. πεζό κίνητρο τού οικονομικού κέρδους. Νά 5. ’Αλλά άς άφήσουμε τούς αιθέρες καίτί άπειλεΐται άπό τήν εξέλιξη τής τεχνικής. Καί οί προσπάθειες νά βρεθούν άλλα συ­ τούς δορυφόρους γιά νά ξαναγυρίσουμε στή στήματα πού νά έξασφαλίζουν τήν ύπαρξη Γή. Γιά νά εκτιμήσουμε τή συμβολή τών τών δημιουργών καί τή δημοσίευση τών έρ­ ήλεκτρονικών υπολογιστών στή διάδοση τής γων τους, κινδυνεύουν νά οδηγήσουν σέ γνώσης, άρκεϊ νά σκεφτούμε δτι δλες οί βι­ κάποιον κρατικό μαικηνισμό μοιραίο γιά βλιοθήκες τού κόσμου θά μπορούσαν νά τήν πνευματική έλευθερία αλλά καί γιά τήν χωρέσουν στή μνήμη ένός ύπολογιστή, έτσι έλευθερία γενικά. ώστε νά είναι προσιτές στόν καθένα σέ τα­ χύτητες φανταστικές, μέσα άπό τερματικούς • σταθμούς (terminals), συνδεδεμένες μέ τόν υπολογιστή, μέ σύρμα, μέ καλώδιο, μέ έρΤό ερώτημα πού προβάλλει μετά τήν πα­ τζιανά κύματα ή μέ δορυφόρους. Έ να τε­ ρουσίαση τών νέων αύτών τεχνικών καί τών λείως καινούριο μέσο μαζικής έπικοινωνίας κινδύνων πού συνεπάγονται, είναι άν οί έχει άρχίσει νά γεννιέται. Μ όνο πού, μέ τόν κίνδυνοι αύτοί μπορούν νά συγκρατηθούν τρόπο αύτό, βιβλία καί περιοδικά γίνονται μέ νομικές ρυθμίσεις. Πραγματικά, όλοι αύ­ πιά μία άναχρονιστική καί ενοχλητική πο­ τοί οί κίνδυνοι πού άναφέρθηκαν παρα­ λυτέλεια, άφού ένα μόνο άντίτυπο -κ ατάλ­ πάνω, έχουν άπό χρόνια έπισημανθεΐ καί ληλα γραμμένο στή μνήμη τού ύπολογιστήέχουν προσελκύσει τήν προσοχή τών ένδιαάρκεΐ γιά τήν παγκόσμια διάδοση τού περι­ φερομένων, τών ειδικών καί τών άρμόδιων εχομένου τους. ’Αλλά ποιά θά είναι τότε ή οργανισμών. 'Η προσπάθεια νά άντιμετωπιμοίρα τών συγγραφέων καί τών έκδοτών στούν γίνεται μέ μέτρα πού λαμβάνονται σέ τους; διάφορα επίπεδα, όπως στό έπίπεδο ιδιωτι­ Θά πρέπει νά γίνει συνείδηση ότι έκεϊνο κών συμβάσεων, στό έπίπεδο τής έσωτεριπού άπειλεΐται άπό τίς καινούριες αυτές τε­ κής νομοθεσίας καί, άκόμη, στό έπίπεδο τών χνικές δέν είναι ή οικονομική κατάσταση διεθνών συμβάσεων. 'Ωστόσο όλα αύτά τά βρισμένων επαγγελματικών όμάδων. Τό μέτρα παρουσιάζουν ελλείψεις καί έχουν παιχνίδι πού παίζεται έχει στήν πραγματι­ συγκεκριμένα όρια. 'Η έξέλιξη μάλιστα τών κότητα πολύ μεγαλύτερη σημασία. Ό λ ό ­ μέτρων αύτών έπιτρέπει κάποιες διαπιστώ­ κληρη ή πολιτιστική μας ύπαρξη, ολόκληρο σεις, σχετικά μέ τά δικαιώματα τού δη­ τό μέλλον μας -κ α ί, περίεργα, άκόμη καί ή μιουργού πνευματικού έργου, όπως ή μετα­ δυνατότητα προσβολών στό δικαίωμα τού τόπιση τής προστασίας άπό τό άτομο (τό δημιουργού- έξαρτώνται άπό τή δημιουρ­ δημιουργό) σέ οργανισμούς, ή συνθηκολό­ γική δραστηριότητα ορισμένων προσώπων, γηση τοΰ δικαίου μπροστά σέ παράνομα γε­ πού παράγουν τά έργα τού πνεύματος, καί γονότα καί, κυρίως, ή τάση γιά μία μετα­ άπό τήν εμπορική δραστηριότητα άλλων τροπή τής δομής τού δικαιώματος πνευμα­ προσώπων πού εξασφαλίζουν τήν πρώτη τικής ιδιοκτησίας πού άπό ένα άπόλυτο καί άποκλειστικό δικαίωμα τείνει νά μετατραπεΐ σέ μιά άπλή ένοχική άξίωση. Πίσω άπό τίς έξελίξεις αύτές μπορεί νά διακρίνει κανείς τρεις πρωταρχικούς παρά­ γοντες. Ό πρώτος είναι ιδεολογικού χαρα­ κτήρα. Τά άποκλειστικό δικαιώματα καί κυρίως τό δικαίωμα τής άτομικής ιδιοκτη­ σίας άποτελούν τό άντικείμενο κριτικών, κάτω άπό τήν επίδραση τών συγχρόνων τά­ σεων γιά συλλογική διαμόρφωση τών οικο­ νομικών διαδικασιών. Οί κριτικές αύτές παίρνουν μία ιδιαίτερη όψη, όταν άπευθύ-

Τό βιβλιοπωλείο «'Ορίζοντες» τοΰ ’Άρη Γαζώνη μεταφέρθηκε στή στοά τής ’Όπερας ’Ακαδημίας 57

26

νονται κατά τοΰ άποκλειστικού δικαιώμα­ τος τών δημιουργών. Γίνεται έτσι επίκληση τής σύμφυτης μέ κάθε πνευματική δημιουρ­ γία τάσης γιά δημοσιότητα, τών πνευματι­ κών άναγκών τών μαζών κλπ. ’Α λλά ανε­ ξάρτητα άπό κάθε εκτίμηση ώς πρός τό σο­ σιαλιστικό μοντέλο, μπορεί κανείς νά άμφιβάλλει άν ή συλλογική διαχείριση συμβιβά­ ζεται μέ τήν πνευματική δημιουργία, πού δέν μπορεί νά γίνει παρά κάτω άπό συνθή­ κες ελευθερίας καί άτομικής πρωτοβουλίας, χωρίς ό δημιουργός νά πρέπει νά ύποκύπτει σέ προκαθορισμένους κανόνες, σέ διοικητι­ κές δουλείες, σέ λογοκρισία. Ό δεύτερος παράγοντας έχει οικονομικό χαρακτήρα: Τά μέσα μαζικής έπικοινωνίας έχουν καταστεί ισχυρές οικονομικές μονά­ δες καί έχουν, άπό τό ίδιο αύτό γεγονός, μία σημαντική δύναμη. Είναι έτσι σέ θέση νά έξασκοϋν πιέσεις στά κράτη καί νά επηρεά­ ζουν τίς άποφάσεις τους. Συγχρόνως, μέ τή λειτουργία τους έπηρεάζουν τήν κοινή γνώμη. Θά πρέπει μάλιστα νά σημειωθεί ότι, συγκριτικά, ή δυνατότητα έπιρροής τών πνευματικών δημιουργών έχει υποχωρήσει. Αυτός είναι καί ό λόγος πού τά πιό πρόσ­ φατα μέτρα τείνουν νά προστατεύσουν περισσότερο έκείνους πού διαδίδουν τά πνευματικά έργα παρά τούς δημιουργούς τους, έστω καί άν, άπό τά ίδια τά πράγματα, ό ρόλος τους είναι δευτερεύουσας σημασίας σέ σχέση μέ τό ρόλο τών δημιουργών. Τέλος, οί τάσεις πού σημειώθηκαν έχουν προκληθεί καί άπό ένα παράγοντα πολιτι­ κού χαρακτήρα, τή δύναμη τού άριθμοϋ τών καταναλωτών. Είτε πρόκειται γιά τό εσωτε­ ρικό κάθε κράτους, είτε γιά διακρατικές σχέσεις, είναι προφανές δτι ό άριθμός τών καταναλωτών πνευματικών έργων είναι άπείρως μεγαλύτερος άπό τόν αριθμό τών δημιουργών τους. Α ύτό έξηγεί τό γεγονός δτι όλοι οί περιορισμοί πού έπιβάλλσνται στό δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας πρός δφελος τών ύπό άνάπτυξη χωρών, θεωρούν­ ται συχνά σάν νίκες ένός δημοκρατικού καί άνθρωπιστικού πνεύματος. Τό γεγονός δτι οί περιορισμοί αύτοί, όταν ξεπερνούν όρισμένο μέτρο, μπορούν νά στερέψουν τήν πηγή τής πνευματικής δημιουργίας δέν φαί­ νεται νά λαμβάνεται υπόψη, κυρίως δταν τά επιχειρήματα ύπέρ τών περιορισμών ένισχύονται άπό άποτελεσματικές πιέσεις. Μπροστά στούς κινδύνους πού συνεπάγε­ ται ή εισαγωγή καί έξάπλωση νέων τεχνι­ κών, καθώς καί στίς τάσεις πού διαγράφον­

ται σχετικά μέ τό δικαίωμα τής πνευματικής ιδιοκτησίας, οί δημιουργοί, γιά νά έπωφεληθούν τών υποσχέσεων πού δίνουν οί νέες τεχνικές καί νά άποτρέψουν τούς κινδύνους πού συνδέονται μέ αύτές, όφείλουν νά συν­ ειδητοποιήσουν τό ρόλο τους στήν κοινωνία καί νά μεταδώσουν τή συνείδηση αυτή στήν κοινή γνώμη. Γιατί αύτοί είναι πού δη­ μιουργούν τήν πρόοδο καί πού διαφυλάττουν τήν έλευθερία στούς χώρους τούς πιό κρίσιμους γιά τήν άνθρώπινη ύπαρξη. Αύτό πού ονομάζουμε δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας είναι στήν πραγματικότητα ένα δικαίωμα κάθε κοινωνίας στήν πρόοδο καί στήν έλευθερία. Είναι άδιανόητο νά αισθά­ νονται οί πνευματικοί δημιουργοί σάν παράσιτα πολυτελείας καί νά ζητούν κά­ ποια ψίχουλα άνταμοιβής · μιας άνταμοιβής πού θά ονομαζόταν δίκαιη, άλλά πού θά έξαρτιόταν άπό τήν καλή θέληση κάποιου τρίτου, έστω (καί κυρίως) άν ό τρίτος αύτός θά ήταν τό κράτος. ”Αν ό πνευματικός δη­ μιουργός αισθάνεται σάν παράσιτο, θά καταλήξει καί νά είναι -προτού έξαφανιστεϊ όριστικά.

•27

Μάρθα Καρπόζηλου

Τά «αφιερώματα» των περιοδικών Τό τεύχος-άφιέρωμα είναι είδος πού πρόσφατα καλλιεργείται συστηματικά από τον έλληνικό περιοδικό τύπο. Τό φαινόμενο, πέρα άπό τή σίγουρη έδραίωσή του, άπαντά όλοένα καί συχνότερα, μέ άποτέλεσμα νά έχουμε περιοδικά πού σχεδόν κάθε τεύχος τους άποτελεΐ ή περιέχει ενα άφιέρωμα. Ό άριθμός τών άφιερωμάτων καί μόνο, πιά, δικαιολογεί τήν καταγραφή τους· ό λόγος δμως πού κάνει μιά τέτοια εργασία άπαραίτητη είναι ή ουσιαστική αδυναμία βιβλιογραφικού ελέγχου -άναδρομικού καί σύγχρονου- μιά πού τά άφιερώματα, έκτος άπό τό κοινό μορφολογικό χαρακτηριστικό τους, ότι δηλ. είναι τεύχη περιοδικών, βρίσκονται σκορπισμένα ειδολογικά καί χρονικά. Ειδολογικά καλύπτουν σχεδόν δλο τό φάσμα τών περιοδικών έκδόσεων καί χρο­ νικά άπλώνονται μέ διαφορετική, είναι άλήθεια, πυκνότητα περίπου έναν αιώνα (1880-1980). ’Ακόμα, ή ελάχιστη τυπική άναγνώριση τοΰ είδους συμβάλλει άρνητικά σε μιά ουσιαστική βιβλιογραφική προσέγ­ γιση είτε τοϋ συνόλου είτε μέρους του. ’Ανύπαρκτη είναι ή κατηγορία «τεύχη καί φύλλα άφιερωμένα» στίς ειδικές βιβλιογρα­ φίες καί σπάνια ή ξεχωριστή καταγραφή τους στά έτήσια περιεχόμενα, ή, άκόμη χει­ ρότερα, στά ευρετήρια -ό τά ν ύπάρχου ντών ίδιων τών περιοδικών.1 Ή πολλαπλή άγνόηση τοΰ είδους συνοδεύεται, ίσως δχι τυχαία, άπό ένα πλήθος τρόπων πού χρησι­ μοποιούν έκδοτες καί μελετητές γιά τή σή­ μανση τοΰ ίδιου πράγματος. Γιά νά περι­ οριστώ στίς κοινότερες: άφιέρωμα, άφιερωματικό τεύχος, άφιερωτικό τεΰχος, τεύ­ χος άφιερωμένο, τεύχος-άφιέρωμα, τιμητικό τεύχος, τιμητική έκδοση, είδικό τεύχος, τεύ­ χος Καβάφη, Καβαφικό, πανηγυρικό τεΰ­ χος, άναμνηστικό τεύχος, έκτακτο τεύχος, λεύκωμα, έπιμνημόσυνο τεύχος.

Ε ίδ η Τά τεύχη-άφιερώματα, σχετικά μέ τό άντικείμενό τους, μπορούν.χοντρικά νά χω­ 28

ριστούν σέ τρεις κατηγορίες: 1. Αύτά πού πραγματεύονται τή ζωή ή καί τό έργο ένός άτόμου.

2. Αύτά πού άναφέρονται σέ μιά γεω­ γραφική περιοχή ή πόλη.

3. ’Εκείνα πού συγκροτούνται γύρω άπό ένα θέμα, πρόβλημα, ζήτημα, θεωρία, κί­ νηση, γεγονός κλπ. Οί έξαιρέσεις είναι σπά­ νιες· συνήθως συνδυασμοί 1+ 2, 1+ 3 ή 2+3.

Μ ο ρ φ ές Οί μορφές τών άφιερωμάτων είναι δύο. Τά όλικά καί τά μερικά -πά ντοτε σέ σχέση μέ τό τεύχος. 'Ορισμένα περιοδικά δείχνουν σταθερή προτίμηση στόν ένα ή στόν άλλο τύπο, άλλά πολλά είναι έκεϊνα πού χρησι­ μοποιούν καί τίς δύο μορφές έναλλακτικά, άνάλογα μέ τήν έκταση καί τήν έμφαση πού θέλουν νά δώσουν στήν προσωπικότητα πού τιμούν ή στό θέμα πού τούς άπασχολεΐ.2 Τά όλικά άφιερώματα, αύτά δηλ. πού πιάνουν άπό ξώφυλλο σέ ξώφυλλο, διαφοροποιούν­ ται άπό ένα βιβλίο παρόμοιας ύλης, όπως, λ.χ., Γιά τό Σεφέρη. Τιμητικό άφιέρωμα στά τριάντα χρόνια τής Στροφής. ’Αθήνα, 1961, μόνο καί μόνο γιατί οργανικά είναι ένταγμένα στή σειρά περιοδικού. Τά μερικά άφιερώματα, αύτά δηλ. πού καταλαμβάνουν

ένα μικρότερο f| μεγαλύτερο μέρος τού φύλ­ λου καί πού συνήθως άποκαλοϋνται «μικρά άφιερώματα», είναι καί τά περισσότερα. Κάποτε, όχι πολύ συχνά, συνυπάρχουν δύο ή τρία μαζί στό ίδιο τεύχος: πρόσωπα ή καί θέματα συνδεδεμένα έσωτερικά μεταξύ τους ή απλά άπό κάποιο παιχνίδι των άριθμών καί έμπνευση τού εκδότη.3 Τά συντομότερα αύτά άφιερώματα, σέ άντίθεση μέ τά όλικά, παρουσιάζουν ή μάλλον δημιουργούν τό πρόβλημα τού ελάχιστου γιά νά θεωρηθεί ένα τεύχος ότι περιέχει άφιέρωμα. Σέ ορι­ σμένες περιπτώσεις δίχως νά γίνεται άναφορά στή λέξη άφιέρωμα ή σέ συνώνυμό της, ξεφυλλίζοντας τό περιοδικό διαπιστώ­ νουμε ότι στην πραγματικότητα έχουμε άρκετό υλικό, ώστε νά δικαιολογείται ή συμπερίληψη τού τεύχους στό είδος. "Αλλοτε πάλι όδηγούμαστε άπό ένδειξη πού ύπονοεί ή δηλώνει «άφιέρωμα» σέ άσκοπες άναζητήσεις. ’Εδώ δέ γίνεται βέβαια λόγος γιά τήν ποιότητα τών περιεχομένων ή τή δομή τού ύλικού, άλλά ξερά καί μόνο γιά τήν ύπαρξη άρκετών συνεργασιών πού νά δι­ καιολογούν τό χαρακτηρισμό ενός τεύχους ώς «άφιέρωμα».

Μιά σύντομη άναδρομή στά παλιότερα περιοδικά, άπό τόν περασμένο αιώνα ώς τά χρόνια τού μεσοπολέμου, άποδείχνει οικο­ νομία στή χρήση τού δρου καί φειδώ στήν παρουσίαση τευχών-άφιερωμάτων, σέ έν­ τονη άντίθεση μέ τήν κατάσταση πού έπικρατεϊ σήμερα. 'Οπωσδήποτε οί προσωπι­ κότητες τιμώνταν, οί θάνατοι καί οί έπέτειοι μνημονεύονταν άλλά σπάνια έδιναν άφορμή γιά τόν τέλειο παραμερισμό τής τρέχουσας ύλης τού περιοδικού, τουλάχιστο στόν 19ο αιώνα. ’Αρχίζοντας μέ τήν Ευτέρπη (’Αθήνα: 1847-1855), συστηματικά έρευνήθηκαν τά παρακάτω: Πανδώρα (’Αθήνα: 1850-1872), Χ ρυσαλλίς (’Αθήνα: 18631866),77αρθενών (’Αθήνα: 1871-1873, 18781879), °Έσπερος (Λιψία, ’Αθήνα: 18811889), 1Αττικόν Μ ονσεΐον (’Αθήνα: Περ. Α' 1883-1885), Έ βδομάς (’Αθήνα: 18841892), Κλειώ (Λιψία: 1885-1891). Κοντά σέ αύτά, εξετάστηκαν καί πλήθος άλλα μέ άρνητικό άποτέλεσμα, γεγονός πού όδηγεΐ στή διαπίστωση ότι τό τεύχος-άφιέρωμα πρωτοφαίνεται στήν 'Εστία ( ’Αθήνα: 1876- 1895). Δίχως καμιά έξήγηση, πρόλογο ή δικαιο­

λογία, τά τρία τέταρτα τού φύλλου τής 2 Σε­ πτεμβρίου 1879 (άρ. 192) άναφέρονται στόν πιστό της συνεργάτη ’Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (Ε. Δ. Ροίδης: ’Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Σπυρίδων Λάμπρος: Ό ’Αριστοτέλης Βα­ λαωρίτης ώς ιστορικός, Τιμολέων Φιλήμων: Ό ’Αριστοτέλης Βαλαωρίτης ώς πολιτευόμε­ νος). Μέ τήν έστίαση τού ένδιαφέροντος πάνω σέ μιά προσωπικότητα, ή Ε στία φαίνε­ ται νά διαισθάνεται τήν άνάγκη, άλλά συγ­ χρόνως νά νιώθει τή σιγουριά καί τήν άνεση πού προϋποθέτει μιά τέτοια παρουσίαση. "Αλλωστε καί τό πρώτο της ολικό, πραγμα­ τικό τεύχος-άφιέρωμα δέ θά άργήσει νά φα­ νεί. Μέ τόν άρ. 231(1 ’Ιουνίου 1880) ή *Εστία εγκαινιάζει τό τεύχος-άφιέρωμα στόν έλληνικό περιοδικό τύπο. Είναι καί αύτό δοσμένο στόν Βαλαωρίτη. Ή πρωτοσέλιδη προσωπο­ γραφία τού ποιητή, φιλοτεχνημένη άπό τόν Σ. Προσαλέντο, άκολουθεϊται άπό πανομοιό­ τυπο χειρόγραφο τής Κνρά Φροσύνης. Τό τεύχος περιέχει άκόμη άρθρο τού Κ. Σάθα γιά τή Μαδουρή, μιά ξυλογραφία τής Μαδουρής άπό τόν Λάντσα, καθώς καί μιά μικρή έπιλογή άπό τό ποιητικό έργο τού Βαλαωρίτη. Ά π ό τά κατοπινά άφιερώματα τής 'Εστίας ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει τό Δ ελτίο τής Εστίας, τής 22 Α πριλίου 1884 (άρ. 382), πού είναι καί τό μοναδικό άφιέρωμα τής σειράς. ’Εδώ, άντί γιά τή 29

συνηθισμένη βιβλιογραφική ένημέρωση, ει­ δήσεις, άγγελίες κλπ., έχουμε ένα ολικό άφιέρωμα στά άνθη καί φυτά με ευκαιρία τήν έκθεση άνθέων καί φυτών πού όργάνωσε τό τμήμα καλών τεχνών τοϋ Συλλόγου Παρνασσού. Μετά άπό μιά σύντομη περι­ γραφή τού χώρου τής έκθεσης καί τών έκθεμάτων, ή διεύθυνση τής Ε σ τία ς πληροφορεί τούς συνδρομητές της ότι «τής φαιδράς τών άνθέων εορτής καί ή Ε σ τία μετέχουσα καταλείπει ές άλλοτε τά σπουδαία, καί περιερχομένη τούς κήπους τών ποιητών, τών βοτανικών τούς άνθώνας, καί τούς χλοερούς λειμώνας τών άγροτών, συλλέγει πλουσίαν δέσμην άνθέων, καί εν στεφάνιο πλέκουσα προσφέρει τοίς άναγνώσταις αυ­ τής, ώσεί ευώδη χαιρετισμόν έπί τή τερπνή καί μυροβόλφ ’Ανοίξει».4 Μετά τήν ’Εστία, πού πρωτοεμφανίξει τό είδος, τό έπόμενο, χρονολογικά, περιοδικό πού θά συμπεριλάβει άφιερώματα στίς σε­ λίδες του είναι τό Π αναθήναια (’Αθήνα: 1900-1915). Ά π ό αυτή τήν άποψη, δικαιώ­ νεται ή γνώμη τού Γ. Ξενόπουλου, πώς «άνάμεσα στά λογής-λογής περιοδικά πού έβγαιναν στήν ’Αθήνα ένα μόνο ήταν, νά πούμε τό επίσημο, τό άνώτερο, τό καλύ­ τερο... ή 'Εστία (κι όχι ή Έ βδομός ή ό Β ύ­ ρων) καί τελευταία τά Π αναθήναια (κι όχι ό Διόνυσος ή ό Καλλιτέχνης)... ή 'Εστία καί μετά τήν ’Εστία τά Π αναθήναια...».5 Τά Παναθήναια, λοιπόν, άκολουθώντας τό παράδειγμα τής ’Εστίας παρουσιάζουν στίς άρχές τού 1902 δύο μερικά άφιερώματα. Τό πρώτο (31 ’Ιανουάριου 1902) άσχολεϊται μέ τάν Jean Moreas, μέ τήν εύκαιρία τής βρά­ βευσής του στή Γαλλία, καί τό δεύτερο (15 Φεβρουάριου 1902) είναι δοσμένο στόν Victor Hugo, μέ άφορμή τά 100 χρόνια άπό τή γέννησή του. Λ ίγους μήνες αργότερα έμφανίζεται ένα ξεχωριστό τεύχος -μ έ ιδιαί­ τερο έξώφυλλο καί προσεγμένη τυπογρα φική εμφάνιση- μέ όλα τά σημάδια τού έξαιρετικού, άνάλογου άλλωστε καί τού ποιητή πού τιμά. Είναι τό φύλλο τής 30 Μαΐου 1902, άφιερωμένο στό Διονύσιο Σο­ λωμό. Γιά άρκετά χρόνια τά Παναθήναια δέν ξαναπαρουσιάζουν τεύχη-άφιερώματα, δίχως βέβαια αύτό νά σημαίνει ότι λείπουν οί περισσότερες άπό μία συνεργασίες ή καί μελέτες γύρω άπό μία προσωπικότητα στό ίδιο φύλλο (π.χ. ’Ιανουάριος 1908 γιά τό Λόρδο Βύρωνα, Α ύγουστος 1908 γιά τό Δημήτριο Βικέλα κλπ.). Μ όνο ό θάνατος τού Jean Moreas (17 Μαρτίου 1910) στέκε­ 30

ται άφορμή γιά ένα επιμνημόσυνο όλικό τεύχος-άφιέρωμα (Άπρίλιος-Σεπτέμβριος 1910). Τά δυό λοιπόν «έπίσημα», σύμφωνα πάντα μέ τόν Ξενόπουλο, περιοδικά έγκαινιάξουν καί πρωτοκαλλιεργούν τό τεύχοςάφιέρωμα, δίχως όμως νά τό προωθούν μέ τό ζήλο καί τόν ένθουσιασμό πού έδειξε γιά τό είδος ό διάδοχός τους, τό έπόμενο «έπίσημο» (σύμφωνα πάλι μέ τόν ιδρυτή καί διευθυντή του Ξενόπουλο) περιοδικό, ή Νέα ’Εστία. ’Απόδειξη τής περιορισμένης έπίδρασης καί πιθανής μέτριας άπήχησης τών άφιερωμάτων τής 'Εστίας καί τών Παναθηναίων, μπορεί νά θεωρηθεί ή παντελής άγνόηση τού είδους άπό τά σύγχρονό τους καί τά άμέσως κατοπινά περιοδικά. Γιά νά άπαριθμήσουμε ενδεικτικά μόνο μερικά: Ή Τέχνη (’Αθήνα: 1898-1899), Ο Δ ιόνυσος (’Αθήνα: 1901-1902), Τό Π εριοδικόν μας (Πειραιάς: 1900-1902), ή Πινακοθήκη (’Αθήνα: 1901-1926), ό ’Ακρίτας (’Αθήνα: 1904-1906), Ή Ήγησώ (’Αθήνα: 19071908), ή ’Ελληνική Έπιθεώρησις (’Αθήνα: 1907-1946) κ.ά. δέν παραχωρούν σέ κανένα καί σέ τίποτα τήν τρέχουσα ύλη τους. Δέν είναι παρά στή δεκαετία τού 1930 πού τό τεύχος-άφιέρωμα γνωρίζει μιά καινούρια άνθιση. Ούσιαστικά, θά μπορούσε νά πει κα­ νείς τήν πρώτη του άνθιση. Ή Τόνιος ’Α νθο­ λογία (’Αθήνα, Ζάκυνθος: 1927-1940), ή Νέα ’Εστία (’Αθήνα: 1927), ή Πρωτο­ πορία (’Αθήνα: 1929-1931), ό Κύκλος (’Αθήνα: 1931-1933), ό Ρυθμός (Πειραιάς: 1932-1934), τά Νέα Γράμματα (’Αθήνα: 1935-1945), τά Ν εοελληνικά Γράμματα (’Αθήνα: 1935-1941), οί Κρητικές Σ ελίδες (Ηράκλειο: 1936-1937) κ.ά. όλα έχουν στό ενεργητικό τους πολυσέλιδα σημαντικά άφιερώματα. Ή καλλιέργεια τού είδους συν­ εχίζεται μέ συνέπεια καί στήν έπόμενη δεκαε­ τία, όπου στό τέλος της (1948) έμφανίζεται ή ’Ελληνική Δημιουργία. Τό περιοδικό αύτό, τού Σπύρου Μελά, μέ τά άλλεπάλληλα άφιερώματά του, διαστρεβλώνει καί τήν προοδευ­ τική άνοδική πορεία πού θά παρουσίαζε μία πρόχειρη άριθμητική άπεικόνιση τού συν­ όλου τών άφιερωμάτων κατά δεκαετίες. Ση­ μειώνω μόνο πώς άπό τά 153 τεύχη πού κυ­ κλοφόρησε ή ’Ελληνική Δημιουργία (Φε­ βρουάριος 1948- ’Ιούλιος 1954) 122 είναι άφιερώματα. Πέρα άπό τίς τυχόν έρωτήσεις, πού γεννά αύτή ή βιομηχανική παραγωγή, καί τίς όποιες ποιοτικές άντιρρήσεις / επι­ κρίσεις δημιουργεί ή εξέτασή τους, γεγονός

ΑΧΑΪΚΑ ΠΑΤΡΑ, ΙΟΥΜΙΟϊ 1945

ΤΕΥΧΟΣ

ΚΟΣΤΗ

ΠΑΛΑΜΑ

παραμένει ή άλλαγή πού ύφίσταται τό τεϋχος-άιέρωμα ώς είδος. ’Α πό κάτι τό ώς τότε έξαιρετικό καί σποραδικό, τό τεύχοςάφιέρωμα, με τίς σελίδες τής Ε λληνικ ής Δ η ­ μιουργίας, γίνεται κάτι καθημερινό καί συν­ ηθισμένο. Μέ τή διακοπή τής έκδοσής της -π ο ύ όπως μάς πληροφορεί ή διεύθυνσή της είχε άκόμη άρκετά έτοιμα άφιερώματα στά συρτάρια6- ή ισορροπία έπανέρχεται, τουλά­ χιστο στούς άριθμούς. Ή Νέα Ε στία, πιστή στήν παράδοση πού ή ίδια δημιούργησε άπό τή δεκαετία τού 1930, συνεχίζει νά προσφέ­ ρει 4 ώς 8 άφιερώματα κάθε χρόνο, δίχως βέβαια νά παραλείπει τό χριστουγεννιάτικο άφιέρωμα, πού μετά τό 1938 γίνεται πλέον θεσμός.

• Παραδοσιακά, τά άφιερώματα, στήν πλειονότητά τους, ξεκινάν καί άκουμπάν πάνω σέ κάποια σημαδιακή επέτειο: γέννη­ σης," θανάτου, συγγραφής, έκδοσης, βρά­ βευσης, διάκρισης -άδιάφ ορο. Λιγότερα, άλλά μέ τάση άνόδου καί μελλοντικής έπικράτησης, είναι εκείνα πού ξεφυτρώνουν δίχως κανένα χρονολογικό έρεισμα. Στά πρώτα συγκαταλέγονται σχεδόν όλα τά άφιερώματα τής Ν έας 'Εστίας. Ή προσ­ ήλωση μάλιστα στη συμπλήρωση ενός

στρογγυλού άριθμού, άπό τή γέννηση ή τό θάνατο όλων όσους θεωρούσε υποχρέωση νά συμπεριλάβει στά άφιερώματά της, δη­ μιουργούσε καί προβληματικές καταστάσεις στή διεύθυνση τού περιοδικού. Πρός τό τέ­ λος τού 1961, στό προλογικό του σημείωμα στό τεύχος-άφιέρωμα γιά τόν Παντελή Χόρν καί τό Μ. Καραγάτση ό Πέτρος Χάρης, κά­ πως στενόχωρα δηλώνει: «'Όμως σιγά-σιγά καί μέ τίς πολλές έπετείους... ή συνήθεια [τά άφιερώματα] έγινε δυσχέρεια. Ε φ έτος λ.χ., ούτε τόν Λασκαράτο [150 χρόνια άπό τή γέννησή του καί 60 άπό τό θάνατό του], ούτε τόν Κονδυλάκη [100 χρόνια άπό τή γέννησή του -τελικά όμως ό Κονδυλάκης άναγκάστηκε νά περιμένει άκόμη ένα χρόνο ώς τά Χριστούγεννα τού 1962], ούτε τόν Χρηστομάνο [30 χρόνια άπό τό θάνατό του], μπορούμε νά ξεχάσουμε, μά ούτε καί τόν Καραγάτση [πρώτη έπέτειος τού θανά­ του του]... πώς θά γίνουν όλ’ αυτά, δηλαδή πώς θά χωρέσουν στά λίγα τεύχη τού 1961 πού μάς μένουν;... Έ να ς μόνος τρόπος υπάρχει: νά δώσουμε δύο-δύο τά άφιερώ­ ματα».7 Καί τό άναγκαστικό αυτό στρίμω­ γμα άφηνε άπέξω κι άλλες παρόμοιες έπε­ τείους: 10 χρόνια άπό τό θάνατο τού Δροσίνη καί τού Σικελιανού, 30 άπό τό θάνατο τού Καμπά καί τού Π. Ταγκόπουλου, 40 άπό τό θάνατο τού Ν. Γ. Πολίτη, 50 άπό τό θάνατο τού Παπαδιαμάντη καί τού Μαρ31

κόρά, γιά νά αναφέρουμε μόνο μερικούς. Μέ τό πέρασμα, λοιπόν, τού χρόνου, φυ­ σικά, πληθαίνουν οί επέτειοι καί συγχρόνως καί τά άφιερώματα τών περιοδικών πού τίς παρακολουθούν. Δίπλα σέ αύτά, όπως άναφέρθηκε παραπάνω, συγκροτούνται καί άλλα δίχως καμιά τυπική άφορμή. Πρόσ­ φατα μάλιστα, τά τελευταία πολλαπλασιάζονται καί άντιπροσωπεύουν μιά καινούρια κατεύθυνση στην έξέλιξη τού είδους. Δείγμα τέτοιου άφιερώματος, όπου συγκεκριμένα γίνεται λόγος γιά τήν έλλειψη λόγου, είναι τό τεύχος τού Α ν τ ί τό άφιερωμένο στό Σεφέρη (άρ. 64, 5 Φεβρ. 1977): «Στήν περί­ πτωση αυτού έδώ τού άφιερώματος -δ έν ξέρω άν θά ήταν υπερβολή νά έλεγα ευτυ­ χώ ς- δέ συντρέχει κανένας άπολύτως από τούς παραπάνω έπιφανειακούς λόγους [έπετείους] πού νά τό υπαγορεύει. Ή ιδέα... γεννήθηκε άπλά κι από μιάν έσωτερική, θά έλεγα, άνάγκη, ν ’ αγγίξουμε πρώτοι εμείς τόν ποιητή καί νά τόν γνωρίσουμε καλύ­ τερα, κι όχι περιστασιακά, ύστερα άπό μιά τυχαία δική του επέμβαση στή μνήμη μας, υπαγορευμένη ήμερ'ολογιάκά, σάν σήμερα νά είχε γεννηθεί ή πεθάνει, άς πούμε».8 Πέρα όμως άπό τήν εξόφθαλμη άφορμή ή έλλειψή της, τά κριτήρια πού έφαρμόζονται στήν επιλογή τών τιμωμένων, όπως καί οί σκοποί καί οί στόχοι τών περιοδικών, είναι λίγο πολύ κοινοί. Τό «χρέος» καί ή «οφειλή» λειτουργούν πρός δύο κατευθύν­ σεις (τιμώμενους καί άναγνώστες) καί είναι τό μοτίβο πού επαναλαμβάνεται σέ όλες τίς δυνατές παραλλαγές, στούς μάλλον μονότο­ νους προλόγους τών άφιερωμάτων. Ά λλη προσφιλής αιτία πού συνυπάρχει μέ τό χρέος νά τιμηθούν οί, κατά τήν κρίση τών εκδοτών, σημαντικότερες προσωπικότητες καί τήν υποχρέωση νά ένημερωθούν οί άνα­ γνώστες γύρω άπό αυτές, είναι ή υποχρέωση νά παρουσιαστεί, προβληθεί καί έξεταστεϊ τό πρόσφατο καί τό μακρινό παρελθόν, έχοντας σκοπό τή γνωριμία τών άναγνωστών μέ τήν πνευματική καί καλλιτεχνική μας παράδοση. Τά όρια άνάμεσα στήν ύποχρέωση καί τήν' προσφορά είναι κάπως άσαφή · σταθερά όμως μεταξύ τους παρεμ­ βάλλεται ή δυσκολία καί ή μεγάλη προσπά­ θεια πού άπαιτεί ή σύνθεση τών τευχώνάφιερωμάτων. Σχηματικά θά μπορούσαμε νά δούμε τό άφιέρωμα σάν: ύποχρέωση —> προσπάθεια-δυσκολία —> προσφορά. Ή πρόσφατη εκδοτική επιτυχία τών τευχών-άφιερωμάτων, μέ τή συνεχή αριθμητική 32

άνοδο πού τήν πιστοποιεί στή δεκαετία τού 1970, θά πρέπει βέβαια νά έξεταστεϊ στά πλαίσια καί σέ συνάρτηση τής άλλαγής πού έχει έπέλθει στό ρόλο καί στή θέση τού περιοδικού εντύπου άνάμεσα στά άλλα μέσα μαζικής ένημέρωσης. 'Οπωσδήποτε όμως, μέσα στή φτώχεια πού διακρίνει τά έλληνικά πληροφοριακά βιβλία, τά τεύχη-άφιερώματα έχουν σταθερά, άν καί κάπως ασύμμετρα, δημιουργήσει μιά άξιόλογη σειρά, πού, παρ’ όλες τίς προκρίσεις ή καί παραλείψεις, άποτελεϊ σημαντικό βοήθημα. Δίχως ή παρουσία τους νά άντισταθμίζει τήν άπουσία βιογραφιών, βιβλιογραφιών καί μονογραφιών, ωστόσο μπορεί νά χρησι­ μοποιηθεί ώς πρώτο βήμα γιά τή σύνταξη καί συγγραφή τους.

Σημειώσεις: 1. Φωτεινές εξαιρέσεις: Γ. Κ. Κατσίμπαλης: «Σχεδίασμα Καβαφικής Βιβλιογραφίας», Κύκλος άρ. 15, σ.

138-139, όπου κάτω άπό τόν τίτλο «Τεύχη άφιερω­ μένα στον ποιητή» άναφέρονται τά άφιερώματα τον περιοδικού La Semaine Egyptienne καί τής Νέας Τέ­ χνης μέ κατάλογο τών συνεργατών τους. 6) Ό εξαμη­ νιαίος πίνακας περιεχομένων τού περιοδικού ’Αντί έχει πρώτη πρώτη τήν κατηγορία «άφιερώματα». γ) Τό Ευρετήριο τής 'Ελληνικής Δημιουργίας περιέχει παράρτημα μέ κατάλογο τών άφιερωμάτων. ’Αδαμάν­ τιος Στ. Άνεστίδης: 'Ελληνική Δημιουργία. Εύρετήριον τόμων Α'-ΙΓ' (1948-1954), ’Αθήνα 1974, σ.

315-316.

2. Βλ. λόγον χάρη τό προλογικό σημείωμα τού Πέτρον Χάρη στό τεύχος- άφ ιέρωμα γιά τόν Κώστα Ονράνη, δπον εξηγείται ή θέση τής Νέας 'Εστίας γύρω άπό τό ζήτημα τών ολικών άφιερωμάτων: «Πότε όφείλει νά άφιερώνει ολόκληρο τεύχος; Καί πότε μπορεί νά περιορίζεται σ’ ένα μεγάλο άρθρο ή καί σέ μιά σύν­ τομη νεκρολογία;... ”Έχουμε στή λογοτεχνία, όπως καί στή ζωή, τούς πολλούς καί τούς λίγους». Νέα 'Εστία 54 (1. XI. 1953), άρ. 632, σ. 1499.

3. II.χ. Σολωμός καί Φώσκολος, Αιολικά Γράμματα 8 (ΙΧ-ΧΙΙ. 1978), άρ. 47-48, καί Δ. Βουτυράς, Γ. Ζαλο­ κώστας, Άνθη Ενλαβείας, Νέα 'Εστία 64 (Χριστ.

1958), άρ. 755. Τό 1958 πέθανε ό Δ. Βουτυράς, συμ­ πληρώθηκαν 100 χρόνια άπό τό θάνατο τού Ζαλοκώ­ στα καί 250 άπό τήν εμφάνιση τής συλλογής Άνθη Ενλαβείας.

4. Δελτίον τής 'Εστίας (22. IV. 1884), άρ. 382, σ. 1.

5. Νέα 'Εστία 39 (1.1.1946), άρ. 444, σ. 3.

6. 'Ελληνική Δημιουργία 13 (15.V.1954), άρ. 151, σ.

629.

7. Νέα 'Εστία 70 (15.Χ.1961), άρ. 823, σ. 1331.

8. ’Α ντί περ. Β' (Σάββατο 5.11.1977), άρ. 64, σ. 17.

ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΑΡΑΝΙΤΣΗΣ ΤΟ Σ Υ Μ Π Λ Ε Γ Μ Α ΤΟΥ ΚΑΤΝ

ΑΚΜΩΝ ΑΘΗΝΑ! ΜΑΥΡΟΜΗΧΑΛΗ 3 ΤΗΛ. 360.3558-3638688 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ε. ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ 4 ΤΗΛ. 228.682

33

Έ λ ίζ α -’Ά νν α Δελβερούδη

Ελληνικά θεατρικά έργα 1901-1920 (δημοσιευμένα σέ περιοδικά) Σ’ όλο τάν 19ο αί., όπως άλλωστε καί παλιότερα, τό βιβλίο ήταν στην Ελλάδα τό κύριο μέσο γιά τή διάδοση των θεατρικών έργων, καί πάρα πολλά από αυτά, τής λόγιας παραγωγής κυρίως, γράφονταν με τήν έκ των προτέρων πεποίθηση καί παραδοχή πώς πρόκειται νά διαβαστούν άποκλειστικά καί πώς δέν είναι άνάγκη νά παρουσιαστούν άπό σκηνής γιά νά φανεί ή άξια τους. Σ’ αυτή τήν ίδιάζουσα γιά τά σημερινά δεδομένα νοοτροπία περί θεάτρου, όπου ό συγγραφέας συνειδητά άγνοούσε τόν παράγοντα «παράσταση», συνέβαλλε ή άνυπαρξία οργανωμένης θεατρικής ζωής, πού συνεπαγόταν πενιχρά κτίρια, έλλειψη τεχνικών μέσων, περιστασιακές εμφανίσεις τών θιάσων, προχειρότητα στό στήσιμο τής παράστασης. Σ’ αυτή τήν ήμιερασιτεχνική κατάσταση πρέπει νά προστεθεί ή γενική άπροθυμία τών θιασαρχών στό οίκονομικώς άσύμφορο άνέβασμα τής ελληνικής παραγωγής, περι­ ορισμένης, σύμφωνα μέ τίς ύπάρχουσες ένδείξεις, σέ ιαμβικές τραγωδίες καί ιστορικά δράματα, πού συχνά τύχαινε ν ’ άφήνουν άδιάφορο τό κοινό. Τό κράτος άπ’ τή μεριά του δέν έδειχνε κανένα ένδιαφέρον γιά τά θεατρικά πράγματα, δέν παρείχε ούτε διευ­ κολύνσεις ούτε έπιχορηγήσεις, κι έτσι ή θεατρική ύπόθεση εξελισσόταν άργά, στηρι­ γμένη άποκλειστικά στήν Ιδιωτική πρωτο­ βουλία. Μόνη ενθάρρυνση άπέμεναν γιά τούς δραματογράφους οί ποιητικοί διαγω­ νισμοί: Ράλλειος (1851-1861), Βουτσιναίος (1862-1877) καί ιδιαίτερα ό Λασσάνειος (1889-1910), πού δμως περιορίζονταν νά θεωρούν τά θεατρικά κείμενα ως καλλιτεχνικώς αύτόνομα. Ό πω ςι φαίνεται άπό τούς κανονισμούς τών διαγωνισμών, ή παράσταση τού έργου δέν είχε γιά τόν άγωνοθέτη καμιά σημασία, 34

άφού δέν τήν περιλάμβανε στούς ορούς τού άγώνα· είναι χαρακτηριστικό δτι ως έπα­ θλο οριζόταν ή χρηματοδότηση τής έκδοσης τού έργου καί όχι τό άνέβασμά του στή σκηνή. “Ετσι, άν έξαιρέσουμε τά λαοφιλή κωμειδύλλια, πού έκαναν τήν έλληνική σκηνή νά γνωρίσει τίς πρώτες της δόξες (1889 κ.έ.), τά υπόλοιπα θεατρικά είδη απευθύνονταν σέ κοινό άναγνωστικό καί όχι θεατρικό, μέ άποτέλεσμα οί εκδόσεις θεατρικών κειμένων τόν 19ο αί. νά είναι, κατά τά φαινόμενα, ευάριθμες. Μιά μελέτη σχετικά μέ τήν έκδοση θεατρικών κειμένων στήν Ελλά δα καί τά άκμάζοντα κέντρα τού ελληνισμού τόν 19ο αί. θά έφερνε ίσως συγ­ κεκριμένα στοιχεία γιά τή διάσταση άνάμεσα στό θεατρικό κείμενο καί τήν παρά­ σταση καί, συγκριτικά μέ τήν κατάσταση πού επικράτησε στίς άρχές τού 20ού αί., θά διέγραφε τήν έξελικτική διαδικασία πού οδήγησε στή δημιουργία μιάς καινούριας νοοτροπίας, ή όποία παραδέχεται τό θέατρο ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης καί συν-

δέει άναπόσπαστα την τύχη τού κειμένου μέ τήν παράστασή του. Στήν προώθηση αυτών τών άπόψεων είχε συμβάλει ή ίδρυση τού Βασιλικού Θεάτρου (1901-1908) καί Ιδιαίτερα τής Νέας Σκηνής ΐΐοϋ Κωνσταντίνου Χρηστομάνου (19011905). Ό Χρηστομάνος, στήν προκήρυξη τής ίδρυσης τής Νέας Σκηνής, είχε έκφράσει τήν πεποίθηση ότι σύντομα θά έξασφαλίζονταν οί προϋποθέσεις πού θά βοηθούσαν τούς συγγραφείς νά εκφραστούν μέ τό θεα­ τρικό λόγο, νά βελτιώσουν τήν τεχνική τους καί νά σχηματίσουν τόν πρώτο πυρήνα γνή­ σιου έλληνικού δραματολογίου. Έ τσι άπό τό 1901 καί ύστερα άναζωπυρώθηκε τό εν­ διαφέρον γιά τό θέατρο, όλοι περίμεναν μέ άνυπομονησία τήν έμφάνιση τών νεοελλή­ νων «κλασικών» καί πολλοί λογοτέχνες, μέσα στό ένθαρρυντικό κλίμα πού είχε δημιουργηθεϊ, άποφάσιζαν νά δοκιμάσουν τό ταλέντο τους στό θέατρο. 'Ωστόσο οί δυνα­ τότητες γιά νά παρασταθοϋν τά έργα παρέμειναν περιορισμένες, εφόσον, παρά τίς ευοίωνες εξαγγελίες, τό «Βασιλικόν» δέν έκρινε τά έργα, όσα υποβλήθηκαν, άξια τής σοβαρότητας τού Ιδρύματος, ένώ ό Χρηστο­ μάνος καί οί υπόλοιποι ιδιωτικοί θίασοι δέν μπορούσαν νά άναλαμβάνουν πέρα άπό όρισμένα όρια τούς οικονομικούς κινδύνους πού συνακολουθούσαν τό άνέβασμα έλληνικών έργων, πρός τά όποια τό κοινό δειχνό­ ταν δύσπιστο καί φειδωλό. 'Ως σημαντική διέξοδος λοιπόν γιά τό λογοτέχνη πού ήθελε νά κάνει γνωστό τό έργο του στον κόσμο, παρουσιαζόταν καί πάλι τό έντυπο, βιβλίο καί περιοδικό. Ω στόσο ή έκδοση βιβλίων ήταν δαπανηρή γιά τό συγγραφέα, άφού τίς περισσότερες φορές γινόταν μέ δικά του έξ­ οδα. Οί εκδοτικοί οίκοι ήταν άκόμη μετρη­ μένοι στά δάχτυλα, καί τίς σπάνιες φορές πού μερικοί άπό αύτούς, όπως τού Φέξη (ή Θεατρική του Βιβλιοθήκη άρχίζει ca. 1901) καί τού Σαλίβερου (ca. 1907), άναλαμβάνανε έκδόσεις θεατρικών κειμένων, προτι­ μούσαν νά εκδίδουν συγγραφείς κάπως γνωστούς, πού έξασφάλιζαν κατά κάποιο τρόπο έμπορικά τήν έκδοση. Έ τσι, πρόσ­ φορη λύση γιά τούς συγγραφείς θεατρικών έργων ήταν τά περιοδικά.

• Στίς άρχές τού αίώνα κυκλοφόρησαν στήν ’Αθήνα πολλά φιλολογικά περιοδικά, όπως «Τό Περιοδικόν μας» τού Γεράσιμου Βώκου

(1901-1903), τά «Παναθήναια» τού Κίμωνα Μιχαηλίδη (1900-1915), ό «Διόνυσος» τού Μήτσου · Χατζόπουλου (1901-1902), ό «Νουμάς» τού Δ. Ταγκόπουλου (19031931), ή «Πινακοθήκη» τού Δ. Καλογερόπουλου (1901-1926). Τό καθένα τους είχε τούς προσανατολισμούς του καί φιλοδο­ ξούσε νά καλύπτει λιγότερους ή περισσότε­ ρους τομείς τής λογοτεχνίας καί τής τέχνης. Τό θέατρο έβρισκε τή θέση του στίς σελίδες τους όχι μόνο μέ είδησεογραφία άπό τήν άθηναϊκή καί διεθνή θεατρική κίνηση, κρι­ τική τού παρόντος τού έλληνικού θεάτρου, προτάσεις γιά τήν άναδιοργάνωσή του πάνω σέ εύρωπαϊκά πρότυπα, άλλά καί μέ τή δημοσίευση όλόκληρων θεατρικών έργων ή άποσπασμάτων, συνήθως έλλήνων συγ­ γραφέων καί σπανιότερα ξένων. ’Α πό τούς ξένους συγγραφείς είχαν τό προβάδισμα οί «κλασικοί» στό είδος τους, Μαίτερλινγκ, Ντ’ Ά ννούντσιο, Χόφμανσταλ, Ούάιλδ, ένώ γιά τούς έλληνες τά κριτήρια ήταν όπωσδήποτε διαφορετικά καί έλαστικότερα. Τίς περισσότερες φορές οί συγγραφείς συνεργά­ ζονταν μονιμότερα μέ τό περιοδικό ώς άρθρογράφοι, όπως ό Νιρβάνας, ό Χόρν στά «Παναθήναια», ό Γκόλφης στό «Νουμά», ή Π. Ψηλορείτη (Γαλάτεια Καζαντζάκη) στή «Νέα Ζωή», ή ήταν έκδοτες ή διευθυντές 35

του, όπως ό Ταγκόπουλος τοΰ «Νουμά», ό Βώκος τοϋ «Καλλιτέχνη». Οί περισσότεροι, αν όχι όλοι, ήταν ποιητές ή πεζογράφοι πριν άσχοληθοΰν μέ τό θέατρο. Ή άνίχνευση τών θεατρικών έργων στά περιοδικά είναι έπίπονη· άφενός, έξαιτίας τής έλλειψης εθνικής βιβλιογραφίας, είναι δύσκολο νά εντοπίσουμε τά περιοδικά πού πιθανόν δημοσιεύουν θεατρικά έργα καθώς καί τή διάρκεια ζωής τους,1 αφετέρου, συν­ ήθως οί βιβλιοθήκες δέν διατηρούν πλήρες σώμα τών περιοδικών. Μέχρι τώρα έντοπίστηκαν 27 περιοδικά. Γιά περιοδικά τά όποια δέν είναι δυσεύρετα, όπως τά «Παναθήναια», ό «Νουμάς», ή «Πινακοθήκη», τό«Μ ηνιαΐον Παράρτημα» τών «’Αθηνών», τό «Ε θνικόν Ή μερολόγιον» τοΰ Σκόκου, ή άποδελτίωση ολοκληρώθηκε καί μπορούμε νά πούμε μέ αρκετή βεβαιότητα ότι παρατί­ θεται έδώ τό σύνολο τών δημοσιευμένων έρ­ γων. Γιά τά υπόλοιπα ή έρευνα συνεχίζεται. Θεώρήσαμε ωστόσο ότι τά στοιχεία πού έχουν συλλεγεϊ ώς τώρα άξίζει νά άνακοινωθούν, εφόσον μπορούν νά δώσουν μία ικανοποιητική εικόνα τών διαστάσεων τού θέματος. Τήν περίοδο 1901-1920 δημοσιεύτηκαν: στό «Νουμά» 24 έργα, στό «Μηνιαίον Παράρτημα» τών «’Αθηνών» 17, στό «’Εθνικόν Ήμερολόγιον» τού Κ. Φ. Σκόκου 15, στά «Παναθήναια» 10, στή «Νέα Ζωή» 6, στήν «Πινακοθήκη» καί τό «Μικρασιατι­ κόν Ήμερολόγιον» 4, στήν «Κρητική Στοά», τήν «Ελληνική ’Επιθεώρηση», τόν «Ελληνισμό» καί τό «Σεράπειον» 3, στόν «Καλλιτέχνη» καί τήν «’Εφημερίδα τών Κυριών» 2, καί στή «Μελέτη», «Ή μερολό­ γιον Λέσβου», «Στοά», «Κοινωνισμό», «Γράμματα», «Εικονογραφημένη», «Ή με­ ρολόγιον Κ. Χατζηαράπη», «’Ιδέα», «Ή με­ ρολόγιον Α ιγαίου», «Ή μερολόγιον Ή λιακοπούλου», «Ή μερολόγιον Σερουΐου», «Χαραυγή», «’Αρκαδική Επιθεώρηση» καί τόν «Πάνα» άπό 1. Χρονικά οί δημοσιεύσεις παρουσιάζονται ιδιαίτερα πυκνές τά χρόνια 1907-1910, καί επειδή νέα περιοδικά μπαίνουν σέ κυκλο­ φορία («Μηνιαίο Παράρτημα» «’Αθηνών», «Σεράπειον», «Καλλιτέχνης»), αλλά καί έπειδή πολλά άπό αυτά πού ήδη κυκλοφο­ ρούν περιλαμβάνουν τότε μόλις καί μόνο γι’ αυτή τήν περίοδο θεατρικά έργα στήν ύλη τους («Νέα Ζωή») ή αυξάνουν τόν αριθμό πού συνήθως δημοσιεύουν (Σκόκος, «Παναθήναια»). Ή νέα αυτή στροφή τού ένδια36

φέροντος πρός τό θέατρο -ή προηγούμενη έγινε, όπως είδαμε, στίς άρχές τού αιώ να-, πού είναι κι ή πιό σημαντική τής περιόδου 1901-1920, συνδέεται άσφαλώς μέ τόν πνευματικό άναβρασμό καί τίς άστικές ανα­ ζητήσεις πού οδήγησαν στήν έπανάσταση τοΰ 1909. Ή άθηναϊκή σκηνή έχει άποκτήσει, σέ σχέση μέ τό παρελθόν, περισσότερες ύλικές προϋποθέσεις, οί όποιες τής επιτρέ­ πουν νά οργανωθεί σέ μόνιμη, άν καί πάντα θερινή βάση. Τό άμεσο κίνητρο γιά τήν εν­ ασχόληση μέ τή συγγραφή θεατρικών έργων ήταν πάντως ή προκήρυξη γιά τό 1910 τού Α' Άβερώφειου Διαγωνισμού,2 μέ τό χιλιόδραχμο έπαθλο. Ό Άβερώ φειος ήταν ή αιτία γιά νά γραφτούν πολλά «κοινωνικά» δράματα, τά όποια, ώς άντιπρόσωποι τοΰ «σοβαρού», τού «λογίου» θεάτρου, διεκδικούσαν τήν άποδοχή τής κριτικής καί τού κοινού. ’Από τό 1916 καί ύστερα ό άριθμός τών έλληνικών έργων πού παρουσιάζονται άπό σκηνής μειώνεται σταδιακά, ενώ πέφτει κατακόρυφα ό άριθμός τών έκδόσεων, πρά­ γμα πού οφείλεται στήν εμπόλεμη κατά­ σταση καί τίς πρακτικές της συνέπειες, όπως ή έλλειψη καί ή φοβερή άνατίμηση τοΰ χαρτιού. Ά π ό τά περιοδικά πού προαναφέραμε πολλά έχουν κλείσει καί άλλα παύουν νά δημοσιεύουν θεατρικά έργα. Μετά τό 1918 καί ώς τό τέλος τής περιόδου πού μάς απασχολεί, δέν γίνεται ουσιαστικά δημο­ σίευση ελληνικού έργου σέ περιοδικό.

Οί περιοδικές έκδόσεις πού δημοσιεύουν θεατρικά έργα μπορούν νά διαιρεθούν σέ τρεις ομάδες: στά φιλολογικά περιοδικά, στά ήμερολόγια καί στά παραρτήματα έφημερίδων καί περιοδικών. "Οπως είναι φυσικό, ό χαρακτήρας τοϋ εντύπου επηρέαζε τήν έπιλογή τών έργων. Έ τσι τά «Παναθήναια», ώς «σοβαρό» περιοδικό, δέν δημοσίευσαν καμιά κωμω­ δία, άφού τό είδος δέν έχαιρε ιδιαίτερης λο­ γοτεχνικής υπόληψης. Περιορίστηκαν στά δράματα καί τά «δραμάτια», μονόπρα­ κτα μέ δραματική ύπόθεση κι εύτυχισμένο τέλος. Δέχτηκαν πρόθυμα τά έργα πού ήταν επηρεασμένα άπό τίς νεοφερμένες ιδεολο­ γίες καί προβληματισμούς τής Δύσης. Δη­ μοσίευσαν τοΰ Π. Νιρβάνα τόν «’Αρχιτέ­ κτονα Μάρθα» καί τό «Χελιδόνι», τοϋ Μελά τό «Κόκκινο πουκάμισο», έργα πού

άποτελούσαν προσπάθειες μιας διερεύνησης τών σχέσεων τών δύο φύλων σε συνάρτηση μέ τούς κοινωνικούς ήθικούς κανόνες. Φρόντιζαν νά πλαισιώνουν τά έργα δημο­ σιεύοντας συχνά άρθρα περί Ηψεν καί Τολστόι, γερμανικού θεάτρου, γαλλικού συμβο­ λισμού. Ε πίσης συμπαθούσαν ιδιαιτέρως έργα έμπνευσμένα από τή δημοτική παρά­ δοση καί φιλοξένησαν τόν «Πρωτομά­ στορα» τού Καζαντζάκη, τό «Γιό τού ίσκιου» τού Μελά, στηριγμένο σέ μιά παρά­ δοση τών Κυκλάδων καί επεξεργασμένο πάνω στίς νιτσεϊκές θεωρίες, καί τή «φολ­ κλορική» «Μελάχρα» τού Π. Χόρν. Στό «Νουμά», πού κύρια πάλευε γιά τήν επικράτηση τής δημοτικής καί είχε έντονο αγωνιστικό χαρακτήρα, δημοσιεύτηκαν τά έργα τού έκδοτη του Δ. Ταγκόπουλου, κα­ θώς καί ό «Γήταυρος» τού Ρ. Γκόλφη, τά «Σημερινά τά χρόνια» τού Ζ. Μακρή, έργα πού οπωσδήποτε στοχεύανε σέ κριτική τής άστικής ■νοοτροπίας καί τών κοινωνικών κακώς κειμένων. ’Ακόμα στό «Νουμά» πα­ ρουσιάστηκαν καί σύντομοι διάλογοι, όπως οί «Χορτοφάγοι» τού Γ. Ζουφρέ, οί «Νε­ κρικοί διάλογοι» τού Κ. Τεφαρίκη, τό «Κα­ θαρτήριο» τού Πικραγκάθη, δπου πρωτα­ γωνιστούν λόγιοι τής εποχής, τούς όποιους ό συγγραφέας τού διαλόγου ήθελε νά σατι-

ρίσει. Οί φιλολογικοί σύλλογοι τής ’Αλεξάν­ δρειας «Νέα Ζωή» καί «Σεράπειον» εξέδι­ δαν τά ομώνυμα περιοδικά, τών οποίων οι καλλιτεχνικοί στόχοι ήταν άνάλογοι ·τών άθηναϊκών φιλολογικών περιοδικών, άπό δπου προέρχονταν καί πολλοί άπό τούς συνεργάτες τους. Ή «Νέα Ζωή» δημοσίευσε δύο έργα τού Π. Νιρβάνα, τή «Μαρία Πενταγιώτισσα», έμπνευσμένη άπό τό δημοτικό τραγούδι, καί τό κοινωνικό δράμα «'Όταν σπάσει τά δεσμά του»· τό «Τίμιο σπίτι» τού Π. Χαρλή -ψευδώνυμο πού χρησιμοποίησε γιά ένα διάστημα ό Π. Χ όρν-, συμβολικό έργο-καταγγελία τής κοινωνικής αποσύνθε­ σης πού καταδικάζει στήν άπώλεια άκόμα καί τά ύγιά μέλη τής οίκογένειας-κοινωνίας- τόν «Τσιμισκή» τού Φώτου Πολίτη, τραγωδία έμμετρη κατά τό άρχαίο πρότυπο. Τό βραχύβιο «Σεράπειον» δημοσίευσε τό «Στήν όξώπορτα», τού Δ. Ταγκόπουλου, μονόπρακτο κοινωνικό δράμα μέ θέμα τήν εγκατάλειψη άνύπαντρης μητέρας άπό τόν εραστή της γιά χάρη μιας μεγάλης προίκας· καί τό μονόπρακτο δράμα τού Καζαντζάκη «Κωμωδία». Τά έτήσια ημερολόγια, πού δημοσίευαν ποικίλη ύλη άλλά καί λογοτεχνικά κείμενα, προώθησαν έπίσης τή δημοσίευση θεατρι(συνεχίζεται στή σελ. 40)

37

Χ ρονολ ο γ ία Π ερ ιο δ ικ ό 4

1901

Π αναθήναια Π αναθήναια Πινακοθήκη Πινακοθήκη

Σ υγγρ α φ έα ς

Έ πισ κοπόπ ουλος Λάσκαρης Ν. Κ απετανάκης Η. Δημητρακόπουλος Λ άσκαρης Ν. Ά ν ν ιν ο ς Μπ. Δημητρακόπουλος Λάσκαρης Ν. Μαλακάσης Μ. Καμπύσης Γ. Τ εφαρίκης Κ. Λάσκαρης Ν. Ο ίκονομίδης Λ. Καλοστύπης I.

Τ ίτλ ο ς

Έ ρη μ ες ψυχές Ν ά μέ ζηλεύεις! Τ ό γεύμα τού Π απή

Τ ό μαυσωλεΐον Ή έπιστολή Π ά ντ’ έσπάνι Α κό μ η δέν τόν είδαμε 1904 Ή κυρά τού πύργου Ο ί Λ εκαπηνοί Ν εκρικοί διάλογοι Ο ί έντιμοι 1905 Ό μποναμάς Βασίλειος Β' ό Βουλγαροκτόνος Ή λιακοπούλου Λ άσκαρης Ν. Σάκρα φαμίλια Ν ουμάς Τ αγκόπουλος Δ. Ό άσωτος Νουμάς Φ ραγκούδης Μ. Νετζιμπέ Νουμάς Φ υτίλης Ζ. Στό γραφείο Σερσυΐου Σ κόκος Κ. Τό λαχεϊον Σκόκος Τσοκόπουλος Γ. Τ ό πα ιδί 1906 Νουμάς Ά ρ τώ Π ρόγγα Ο ί έλιές Νουμάς Β ουτιερίδης Η. Ό ίσκιος τού πεθαμένου Νουμάς Γεω ργιάδης Λ. Κάτου ά π ’ τήν όψη Ν ουμάς Ζουφρές Γ. Ο ί χορτοφάγοι Ά ρνα Νουμάς Π ασαγιάννης Σ. Νουμάς Χόρν Π. Ό ξένος Χατζηαράπη Χ ατζηαράπης Θ. Φρύνη καί Πραξιτέλης 1907 Ά θ ή ν α ι Βασίλισσα Σ αββά Τ σοκόπουλος Γ. Ε λλη νική Έ π ιθ . Ζωγράφου Ε. Ή μοναχή Ε λληνισμός Στρατήγης Γ. Ν ικηφόρος Φωκάς ’Ιδέα* Μ ίχας Ε ις μάτην! Νουμάς Π ασαγιάννης Σ. Α η τό ς Ν ουμάς Τ αγκόπουλος Δ. Α λ υσ ίδ ες Π αναθήναια Μελάς Σ. Ό γιό ς τού ίσκιου Π αναθήναια Ν ιρβάνας Π. Ό άρχιτέκτων Μ άρθας Δεληκατερίνης I. Σ τό ράφι Σκόκος 1908 Ά θ ή να ι Ά γγελόπουλος Κ. Α ύτοκρατορικοί έρωτες Ά θήναι Θ ωμάς Θ. Α ρσινόη Ά θήναι ’Ιωσήφ Μ. Κόσμος κα ί ήμίκοσμος Ά θ ή να ι Κολοκοτρωνης Β. Ιπ τά μ ε νο ς παναμάς Ά θήναι Λ άσκαρης Ν. Γιαννουκάκης Μ. Σ τά Π αραπήγματα Έ φ η μερ ίς τών Κυριών* Π αρρέν Κ. Ή νέα γυναίκα Μ ικρασιατικόν Δεληκατερίνης I. Ό π ο ιο ς κυνηγά πολλούς λαγούς Νέα Ζωή Χόρν Π. Τό τίμιο σπίτι Ν ουμάς Γκόλφης Ό Γήταυρος Ν ουμάς Μ ακρής Τ ά σημερνά τά χρόνια Π αναθήναια Ν ιρβάνας Π. Τό χελιδόνι 1909 Ά θ ή ν α ι Ά μ π ε λ ά ς Τ. Ό χορός τή ς Μ ιχαλούς Ά θ ή να ι Δημητρακόπουλος Διδώ Ά θ ή να ι Δημητρακόπουλος Ό κουρσάρος

1903

38

Σκόκος Πινακοθήκη Σκόκος Π αναθήναια Νουμάς Ν ουμάς Σκόκος Ή μ . Α ιγαίου Ε λληνισμός

Ε ί δ ο ς / Π ρ ά ξ ε ις

Ό νειρ ό δρ . Δραμάτ. Κωμ. Δρ. Κωμ. Κωμ. Κωμ. Δρ. έμμ. Δρ. Σκηνή Δραμάτ. Π αίγνιο

(1)

(1) (1) (1) (1) (1) (1) (1) (4) (1)

(1)

Έ θν. τραγ. Δρ. Δρ. Σκηνή Κωμ. Δρ. Σκηνή Δρ. Δρ. Σκηνή Σκηνή Δρ. Κωμ. Δρ. Δρ. Τραγ. Δρ. Σκηνή Δρ. Δρ. Δρ. Κωμ. Τραγ. Τρ. έμμ. Δρ. Κωμ. Κωμ.

(3) (3) (1)

(1) (3)

(1) (2)

(1) (4) (1)

(1) (3) (3) (3)

(1) (5) (5) (3) (D (3)

Δρ.

(3)

Κωμ. Δρ. Δρ. Δρ.

(1) (1)

Δρ. Κωμ. Τραγ. Δρ. ειδ.

(1)

(1) (3)

(1) (4) (3)

Άθήναι Άθήναι Άθήναι Άθήναι Άθήναι Κρητική Στοά* Νέα Ζωή Νέα Ζωή Πάν* Παναθήναια Παναθήναια Σκόκος 1910 Άθήναι Άθήναι Είκονογραφημένη* 'Ελληνική Έπιθ Ελληνισμός Έφημεοίς τών Κυριών* Καλλιτέχνης Κοινωνισμός* Μικρασιατικόν Νέα Ζωή

Κολοκοτρώνης Β. Τά άπρόοπτα τής άπογραφής Ή σύζυγος Άλλου χτυπάει τό νερό...

Λάσκαρης Ν. Λάσκαρης Ν. Κολοκοτρώνης Λάσκαρης Ν. Γιαννουκάκης Μ. Τσοκόπουλος Γ. Καζαντζάκής Ν. Νιρβάνας Π. Χόρν Π. Χρηστομάνος Μελάς Σ. Χόρν Π. Δεληκατερίνης I. Άμπελάς Τ. Άννινος Μπ. κ.ά.

(1) (1)

Κωμ.

(1)

Ή άντιπεθερίνη Θεοδώρα Κωμωδία5 Μαρία ή Πενταγιώτισσα Πετροχάρηδες Τά τρία φιλιά Τό κόκκινο πουκάμισο Μελάχρα Ό τυφλοσούρτης Πώς μυϊγιάζονται Ό κος έπιθεωρητής

Κωμ. Δρ. Δρ. Δρ. Δρ. Δρ. Δρ. Δρ. Κωμ. Κωμ. Κωμ.

(3) (3)

Δάφνης Σ. Ιωσήφ Μ. Δεληκατερίνης I.

Τά καρφιά6 Ή φιλάρεσκος Διά τό χρήμα

Δρ. Δραμάτ. Δρ.

Σακελλαρίου Λ. Βώκος Γ.

Ή θυσία Ύπεράνω τού κόσμου τούτου Οί άπόκληροι Τό μήλον τής έριδος "Οταν σπάσει τά δεσμά του

Δρ.

(1)

Δρ. Δρ. Κωμ.

(3) (3)

(1)

Δρ.

(3)

Δρ. Δρ. Δρ. Δρ. Δρ. Δρ. Δρ. Δραμάτ. Δρ. Δρ. Δρ. Δρ. Δρ. Κωμ.

(1) (1)

Μακρής Ζ. Δεληκατερίνης I. Νιρβάνας,Π.

ΔημητρακοπούΠαναθήναια λου Είρ. Καζαντζάκής Ν.7 Παναθήναια Σκίπης Σ. Σεράπεισν* Ταγκόπουλος Δ. Σεράπειον* Δεληκατερίνης I. Σκόκος Λαδόπουλος Κ. Σκόκος Ρόδάς Μ.

1911 Γράμματα Ελληνική Έπιθ. Ιωσήφ Μ. Νικολόπουλος Σ. Καλλιτέχνης Κρητική Στοά* Καζαντζάκη Γ.7 Κρητική Στοά* Καζαντζάκη Γ. Καμπύσης Γ. Νουμάς Ταγκόπουλος Δ. Νουμάς Κολοκοτρώνης Β.

1912 Άθήναι Πολέμης I. Εστία (έφ.) Κολοκοτρώνης Β.

1912 Μελέτη Καμπύσης Γ. Νουμάς Νουμάς 1913 Μικρασιατικόν Πινακοθήκη Σκόκος 1914 Λέσβου Μικρασιατικόν Νέα Ζωή

Κωμ. Δρ.

Τό σφυρί Ό πρωτομάστορας Νύχτα τής πρωτομαγιάς Στήν όξώπορτα Στό στόμα τού λύκου Ή ήχώ τής λίμνης Τόπο στή ζώή Τδζλάλ Οί σκλάβοι Μέσα στούς τίμιους Μέ κάθε θυσία Ό Άρήγιαννος Τό μαύρο χέρι Τό άεροπλάνσν Φρύνη Λολίτα Τό δαχτυλίδι τής μάνας Κουντουράς Μ. Τό μπαλσαμωμένο άγόρι Δεληκατερίνης Ή μίς Τζάκσων Δικ. Ό έρανος Κολοκοτρώνης Β. Οί έρασιτέχναι Νέης Α. Μαντώ Δεληκατερίνης Ό κοντόφθαλμος Καζαντζάκη Γ. Ό άρχοντας καί ή μικρή γυναίκα του

(1) (3) (3) (3) (3) (3)

(1) (1) (1) (1) (1) (3)

(3)

(1) (1) (1) (2) (1) (3) (3) (3)

Δραμάτ.

(1) (1) (1) (1) (1)

Δρ. Δρ. Κωμ. Κωμ. Κωμ. Δρ. Κωμ.

(1) (1) (1) (1) (1) (1)

Δρ.

(1) 39

1915

1916 1917 1918 1919 1921

Νουμάς Σκόκος Στοά* Νέα Ζωή Νουμάς Σκόκος Σκόκος Σκόκος Άθήναι (έφ.)* Λογοτέχνης Σκόκος Σκόκος Νουμάς Νουμάς Νουμάς Νουμάς Νουμάς

Άλέκος Φωτιάδης Τσοκόπουλος Γ. Δημητρακόπουλος Πολίτης Φ. Πανάγος Δ. Τσοκόπουλος Γ. Ξενόπουλος Γ. Δάφνη Αίμ. Μαρής Μ.8 Καμπύσης Γ. Δάφνης Σ. Κολοκοτ ρώνης Πικραγκάθης Πικραγκάθης Επιθεωρητής Πικραγκάθης Πικραγκάθης

’Αμαρυλλίς Παλιές άγάπες Ή κουκουβάγια Τσιμισκής Στό κελλί Ή κυρία Λώτ Στήν παγίδα Gloria Victis Ή πρώτη ’Ιουνίου Ή γιορτή του Τό πατρικό σπίτι Ό μακαρίτης ’Ακαδημαϊκός πόλεμος Τό καθαρτήριο Είς τήν πυράν Ή συνταγματική καθαρεύουσα Ή έκθεση τής έπιντροπής

Δραμάτ. Δρ. Τραγ. Δραμάτ. Κωμ. Δρ. Κωμ. Δρ. Δρ. Κωμ. Σκηνή Σκηνή Σκηνή Σκηνή Σκηνή

(1) (1) (1) (1) (1) (Π (1) (1) (1) (1)

κών κειμένων. ’Ιδιαίτερα τό «Ε θνικόν ’Ακόμα τό «Παράρτημα» δημοσίευσε τρεις Ή μερολόγιον» τοϋ Κ. Φ. Σκόκου, ώς τό τραγωδίες, άν καί πλέον τό είδος βρισκόταν 1918 πού έπαψε νά κυκλοφορεί, δημοσίευε στό στάδιο τής παρακμής, τή «Διδώ» τού κάθε χρόνο ένα fj δύο έργα, μονόπρακτα Πολ. Δημητρακόπουλου, τούς «Αύτοκρατοπάντα, γιά νά διατηρεί την ισορροπία τής ρικούς έρωτες» τού Κ. Ά γγελόπουλου καί, «ποικίλης ύλης» του. Τά μισά έργα άπ’ όσα όπως είδαμε, τήν «’Αρσινόη». 'Ως παραρτήματα περιοδικού θεωρώ τά δημοσίευσε είναι κωμωδίες καί τά υπόλοιπα δραματάκια, πού συγκινοϋν χωρίς Υά προ­ έργα πού δέν έχουν τυπωθεί στό σώμα τού βληματίζουν. Οί συνεργάτες του ήταν άπό περιοδικού άλλά κυκλοφορούν ένθετα, τούς πιό δραστήριους τοϋ θεατρικού χώρου: όπως συμβαίνει μέ τό «Βασίλειο Β' ΒουλΤσοκόπουλος, Λάσκαρης, Δεληκατερίνης, γαροκτόνο» τού I. Καλοστύπη καί τό «Νι­ Ξενόπουλος. Τό έργο τού τελευταίου «Στήν κηφόρο Φωκά» τού Γ. Στρατήγη, πού κυ­ κλοφόρησαν ένθετα σέ συνέχειες στό περι­ παγίδα» είναι, άπ’ όσο γνωρίζω, ή μόνη δη­ οδικό «Ελληνισμός». μοσίευση θεατρικού του έργου σέ περι­ οδικό, άν καί συνεργαζόταν σέ άρκετίά άπό Πολλές φορές τό περιοδικό έπαιζε τό αύτά ώς κριτικός καί άρθρογράφος. ρόλο τού εκδότη γιά έργα πού είχαν ή δέν Τό «Μηνιαίον Παράρτημα» τής εφημερί­ είχαν δημοσιευτεί σ’ αύτό. Έ τσι, οκτώ άπό τά έργα πού δημοσιεύτηκαν στά «Παναθήδας «Ά θήναι», πού κυκλοφόρησε ά π’ τό ναια» κυκλοφόρησαν καί σέ άνάτυπα, ενώ 1907 ώς τό 1912, δημοσίευε σχεδόν σέ κάθε τό «Μαυσωλείον» τού Πολ. Δημητρακό­ τεύχος του ένα έργο, μέ αποτέλεσμα στό πουλου, χωρίς νά έχει τυπωθεί στό σώμα βραχύ διάστημα τής κυκλοφορίας του νά φιλοξενήσει σχετικά μεγάλο άριθμό έργων. τού περιοδικού, τυπώθηκε άπό αύτό σέ άνεΔημοσίευσε έργα «έγκυρα», βραβευμένα σέ > ξάρτητη έκδοση. Ε πίσης ό «Νουμάς» έξδιαγωνισμούς, τόν «Κουρσάρο» τού Πολ. έδωσε τόν «Ξένο» μαζί μέ τό «Άνεχτίμητο» Δημητρακόπουλου, πρώτο βραβείο Λασσατού Χόρν, καθώς καί τά έργα τού Ταγκόνείου 1905, τήν «’Αρσινόη» τοϋ Θ. Θωμά, πουλου «Ζωντανοί καί πεθαμένοι» (1905), πρώτο βραβείο Παντελιδείου 1908, καί τόν « Ό άσωτος» (1906), «'Αλυσίδες» (1908), «Κ όσμοκαί ήμίκοσμο» τού Μ. ’Ιωσήφ, επί­ « Ό άρχισυντάκτης» (1913). Σέ άνάτυπα σης βραβευμένο στον ίδιο διαγωνισμό. Δέν κυκλοφόρησαν τά δημοσιευμένα στό «Μηάπέκλειε τίς κωμωδίες, καί δύο άπό αυτές νιαϊον Παράρτημα», «'Ο κουρσάρος», ό πού δημοσίευσε ήταν τρίπρακτες: «Ή άντι«Χορός τής Μιχαλούς» τού Ά μπελά καί ή πεθερίνη» καί «Στά Παραπήγματα», πρώτο «Σύζυγος» τού Αάσκαρη. έργο διακωμώδησης τής στρατιωτικής θη­ Τά έργα πού δημοσιεύονται σέ περιοδικά τείας, όπως διαφημιζόταν στόν τύπο τής είναι κοινωνικά δράματα, κωμωδίες ή μο­ έποχής. Καί τών δύο συγγραφείς ήταν οί Ν. νόπρακτα δραμάτια. Δέν δημοσιεύονται I. Λάσκαρης καί Μιχ. Γιαννουκάκης. καθόλου μουσικά έργα, κωμειδύλλια, όπε40

ρέτες, επιθεωρήσεις, παρ’ δλη τή δημοτικό­ τητα τους, επειδή οί συγγραφείς δεν ένδιαφέρονταν γιά τήν επιβίωση κειμένων τά όποια θεωρούσαν δτι δέν είχαν καμία λογο­ τεχνική αξία. Τά περιοδικά δέν ' διακυβεύανε συνήθως τή φιλολογική τους φήμη μέ έργα πού ικανοποιούσαν μέν τό θεατρικό κοινό, αλλά κινδύνευαν ν ’ άπορριφθοΰν ώς αναγνώσματα. Τό πατριωτικό δράμα επί­ σης, πού μέ τό Μακεδονικό ’Αγώνα (1904 κ.έ.) καί τήν ’Επανάσταση τού Γουδί καθώς καί στή διάρκεια τών Βαλκανικών Πολέμων είχε έντονη παρουσία στήν άθηναϊκή σκηνή, λείπει άπό τίς σελίδες τών περιοδικών. Στήν ορολογία τής εποχής ό όρος «κοινω­ νικόν δράμα» άναφέρεται κυρίως σέ έργα τών όποιων ή υπόθεση βασίζεται σέ οικογε­ νειακά ή αισθηματικά προβλήματα, καί δπου οί σχετικές έλληνικές αξίες άμφισβητούνται ένώ ό συγγραφέας προσπαθεί νά ευθυγραμμιστεί μέ τίς άντίστοιχες δυτικές· στό τέλος ή πατροπαράδοτη άρετή θριαμ­ βεύει μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο. Τά νοσηρά οικογενειακά περιβάλλοντα, οί συμβατικοί γάμοι, ή τιμή τής γυναίκας, τά παγιδευμένα πρόσωπα πού παλεύουν ανάμεσα στό καθήκον καί τήν έλεύθερη αυ­ τοδιάθεση, έγιναν θέματα πολύ άγαπητά στούς συγγραφείς άφότου πέρασε τό πρώτο

ΝΕΑ ΖΩ Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ

ξάφνιασμα πού προκάλεσε ή παρουσίαση τού ’Ίψεν στήν Ε λλά δα καί ό ίδιος καθιε­ ρώθηκε παρ’ δλες τίς άντιρρήσεις γιά τήν επίδραση πού μπορούσαν νά έχουν τά έργα του στήν έλληνική ηθική. Βέβαια τά έργα τών έλλήνων μιμητών τού "Ιψεν διαπνέονταν αυστηρά άπό αύτή τήν ήθική, ένώ συγγρα­ φείς πού είχαν καί τολμούσαν νά έμφανίσουν ριζοσπαστικότερες άπόψεις κινδύ­ νευαν νά άπορριφθούν άπό τήν κριτική, άνεξάρτητα αν τό έργο τους είχε σκηνικά ή συγγραφικά χαρίσματα.3 Κι άν οί παρα­ πάνω πηγές προβληματισμού θεωρηθούν ώς πρόσφοροι τόποι γιά κοινωνική άναζήτηση, τά δρια ήταν άπολύτως καθορισμένα κι οί συγγραφείς δέν άποφάσιζαν νά τά ξεπεράσουν. Έ τσι, άπό τήν παραγωγή αυτής τής εποχής δημιουργεΐται μιά εικόνα στείρας εμμονής καί επανάληψης. Φτωχές σέ έμπνευση καί θεματογραφία είναι καί οί φαρσοκωμωδίες, έπηρεασμένες άπό τίς γαλλικές φάρσες πού κατακλύζανε τότε τήν άθηναϊκή σκηνή. ’Εδώ κυριαρχεί ό τύπος τού πολυγαμικού άντρα, πού μέ τήν έξυπνάδα του κατορθώνει νά ξεφύγει τίς άναποδιές ή τίς άπροσεξίες του καί νά πεί­ σει τή γυναίκα του καί τήν πεθερά του γιά τήν άθωότητά του. Πρόκειται γιά κωμωδίες πλοκής, πού στηρίζονται στίς παρανοήσεις

THΙΙΕΙΉΙΙΙΚΙΙΝ ΜΑ!

AlKjilimSSMIPOiS SHI82&PEE12

f *

ΠΕΡΙΟΔΟΣ IV - ΤΟΜΟΣ XIV , Απύ τά τραγίύδ.α τορΤοταοοδ Kft?

τβ α*·ν*»?ξΙ« 9ft?

Τ4

. “ “°.

Λ. Δη^ητρ.άδοΐΛ . » «90 >>**· ***·ν » *·*

,8Μ 0"Λ* 7 . . » 19* ^ - · .............* j”

7 Τέ φύλλβν λ*«τ. 50

'·**<

την »λα««*αν

41

Ο NO ΥΜ ΑΣ

XUEIUI

........................................ -

καί τίς παρεξηγήσεις καί όπου γίνεται κατάχρηση τού λογοπαιγνίου, μόδας τής εποχής πού τό θέατρο υιοθετεί. Ό συγγραφέας μέ τά περισσότερα δημο­ σιευμένα σέ περιοδικά έργα είναι ό δ). Λάσκαρης (9 έργα) καί άκολουθοϋν ό I. Δεληκατερίνης (8), ό Β. Κολοκοτρώνης (6), ό Γ. Τσοκόπουλος (5), ό Πολ. Δημητρακόπουλος (5), ό Δ. Ταγκόπουλος (5), ό Π. Νιρβάνας (4), δ Π. Χόρν (4). Πρόκειται, θά λέγαμε, γιά τόν άντιπροσωπευτικό έλληνα θεατρικό συγγραφέα τής έποχής: έπαγγελματίες δη­ μοσιογράφοι, άρχισυντάκτες, έπιφυλλιδογράφοι, κριτικοί, συνεργάτες μεγάλου άριθμού έντυπων. Είτε ώς συγγραφείς είτε ώς κριτικοί, δέσποζαν στήν άθηναϊκή θεατρική ζωή. Οί προσβάσεις τους στόν τύπο διευκό­ λυναν όπωσδήποτε τή δημοσίευση τών θεα­ τρικών τους έργων, καί παράλληλα τό όνομά τους μπορούσε νά προσελκύσει άναγνώστες. Τά θεατρικά έργα πού έχουν δημοσιευτεί σέ περιοδικά άποτελούν ένα άντιπροσωπευτικό δείγμα τών κατευθύνσεων τού συνόλου τής έλληνικής παραγωγής, ή ποιότητα τής όποιας δέν είναι άνεξάρτητη άπό τίς πολι­ τικές ή εύρύτερα κοινωνικές καί ιστορικές συνθήκες. Σέ παράλληλη έρευνα πού έγινε γιά τίς έκδόσεις έργων σέ βιβλία κατά τήν ίδια χρονική περίοδο, παρατηρούμε ότι τά 42

δημοσιευμένα σέ περιοδικά έλληνικά θεα­ τρικά έργα άποτελούν περίπου τό 1/3 τού συνόλου τών εκδόσεων -έ π ί 304 δημοσιευ­ μένων έργων τά 110 έχουν δημοσιευτεί σέ περιοδικά. Ό σημαντικός ρόλος τών περι­ οδικών στή διαφύλαξη τής έλληνικής θεα­ τρικής παραγωγής φαίνεται έπίσης άπό τό γεγονός ότι τό 70% περίπου τών δημοσιευ­ μένων σέ περιοδικά έργων δέν έχει κάνει άνεξάρτητη έκδοση ή έπανέκδοση.

■ Σημειώσεις: 1. Ή «’Ελληνική Βιβλιογραφία» τον Ν. Γ. Πολίτη δέν καλύπτει όλη τήν περίοδο που μάς άπασχολεί, παρά μόνο τό διάστημα 1907-1920. ’Αναφέρει 21 περι­ οδικά τά οποία δημοσιεύουν έλληνικά θεατρικά έργα ■ωστόσο άπό τήν αυτοψία προκύπτει Άτι ή Απο­ δελτίωσή τους δέν είναι εξαντλητική.

2. Κάτω άπό τήν πίεση τής κριτικής πού είχε &ς τότε ασκηθεί σ’ αυτό τό θέμα, επιβαλλόταν ώς πρώτος όρος συμμετοχής στόν Άβερώφειο ή παράσταση τοϋ όιαγωνιζόμενου έργου.

3. Γιά παράδειγμα, τό «Ξημερώνει» τοϋ Ν. Καζαντζάκη, πού υποβλήθηκε στόν Β' Παντελίδειο (1907), αν καί επαινέθηκε άπό τούς κριτές, ώστόσο δέν βρα­ βεύτηκε «επειδή ή βάσις τον τοίς έφάνη ανήθικος» (Παναθήναια 1Δ\ σ. 222-223, Γ. Ξενόπονλος).

4. Στά σημειωμένα μέ Αστερίσκο δέν έγινε αυτοψία.

5. Δημοσιεύεται καί στό «Σεράπειον» τήν ίδια χρονιά.

6. Δημοσιεύεται καί στή «Χαραυγή».* 7. Ό Ν. Καζαντζάκης κάί ή Γαλάτεια Καζαντζάκη δη­ μοσιεύουν τά έργα τους μέ τά ψευδώνυμα Πέτρος Ψηλορείτης καί Πετρούλα Ψηλορείτη.

8. Φιλολογικό ψευδώνυμο τοϋ πρίγκιπα Νικολάου.

επιλογή Στίς σελίδες πού άκολουθοϋν ο ί συνεργάτες τού «Διαβάζω» παρουσιάζουν κ α ί κρίνουν μερικά άπό τά πιό ενδιαφέροντα βιβλία πού κυκλοφόρησαν τούς τελευταίους μήνες. Τά βιβλία επιλέγει ή Σύνταξη τού περιοδικού.

ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ

προβλήματα τής φιλοσοφίας τής επιστήμης /. Ε. ΜΑΝΩΛΕΔΑΚΗ: Εισαγωγή ατήν έπιστήμη. Β' έκδοση Ανανεωμένη μέ Ιδιαίτερη Ανα­ φορά στίς κοινωνικές έπιατήμες. Παράρτημα: Εισαγωγή στην έπιστήμη τοϋ δικαίου. Δίκαιο καί Πολιτική, άριθ. 2. Παρατηρητής, Θεσσαλο­ νίκη, 1980. Σελ. 192.

Η Εισαγωγή στην έπιστήμη τού I. Μ. είναι £να Εγχειρίδιο πού γράφτηκε κυρίως γιά νά καλύψει τίς διδακτικές άνάγκες τού μαθήματος «Εισ­ αγωγή στήν έπιστήμη» τοϋ 1ου έτους τής Νομικής Σχολής τού Πανεπιστημίου Θράκης. Τόσο ή άξία τού μαθήματος «Εισαγωγή στήν έπιστήμη», δσο καί τοϋ έγχειριδίου, είναι άναμφισβήτητη. Τό κύριο χαρακτηριστικό τοϋ βιβλίου είναι δτι έπιτυγχάνεται, μέ συντομία, μέ σαφήνεια καί μέ τή σχετική άκρίβεια, ή έκθεση τών κυριότερων προβλημάτων τής φιλοσοφίας τής έπιστήμης. Παράλληλα, διατυπώνονται συγκεκριμένες γνωσιολογικές καί μεθοδολογικές θέσεις καί άναφέρονται τά κυριότερα ρεύματα καί άπάψεις γιά τά προβλήματα τής έπιστήμης. Εκθέτοντας μέ συντομία τό περιεχόμενο τοϋ έγχειριδίου, θά σταθώ σέ μερικά σημεία τά όποια θεωρώ προβληματικά κυρίως έξαιτίας τής προ­ σπάθειας τοϋ I. Μ. νά έκθέσει τά πράγματα μέ άπλότητα καί σαφήνεια, άναγκαΐες προϋποθέσεις γιά τήν έπιτυχία μιάς εισαγωγής. Τό έγχειρίδιο χωρίζεται σέ τέσσερα μέρη ('Ορισμός τής έπιστήμης - Οί έπιμέρους έπιστήμες - Οί βασικές μέθοδοι τών έπιστημών - Έπι­ στήμη καί άνθρωπος) καί άκολουθεϊ μιά σύντομη εισαγωγή στήν έπιστήμη τού δικαίου. Τά θέματα πού έξετάζονται στό πρώτο μέρος

είναι γνωσιολογικά. Θέλω νά σταθώ γιά λίγο στόν πρώτο δρισμό τής έπιστήμης πού δίνει δ I. Μ. στή σ. 17: «Ή έπιστήμη είναι λοιπόν ή τέλεια, ή άκριβής γνώση». Ό δρισμός αύτός, πού σκοπό έχει νά συνδέσει τά θεωρητικά προβλήματα τής έπιστήμης μέ τή γνωσιολογία καί μέ τή φιλοσοφία γενικότερα, δέν συντελεί στό ξεκαθάρισμα τών έννοιών ούτε συμφωνεί μέ τό πνεύμα τοϋ βιβλίου. Ή «τέλεια καί άκριβής γνώση» προϋποθέτει πε­ περασμένο άντικείμενο γνωστικής διαδικασίας ή πεπερασμένες ιδιότητες τών άντικειμένων τής γνωστικής διαδικασίας ή πεπερασμένες δυνατό­ τητες αύτής τής διαδικασίας, πράγματα άσυμβίβαστα μέ τή διαλεκτική θεώρηση τόσο τών γνω­ στικών διαδικασιών δσο καί τού έξωτερικού κό­ σμου τόν όποιο άντανακλοϋν (σ. 21, 25). Ά πό τήν άλλη μεριά, σύμφωνα μέ τόν όρισμό αυτό, «έπιστήμη» θά μπορούσαν νά θεωρηθούν μόνο μερικές προτάσεις τής φυσικής, τής χημείας καί τής βιολογίας, οί όποιες περιγράφουν «τέλεια καί μέ άκρίβεια» είτε όρισμένους γενικούς νόμους καί φαινόμενα (λ.χ. τό φαινόμενο τής κυκλοφορίας τού αίματος) είτε πολύ συγκεκριμένα φαινόμενα (λ.χ. τήν άναπαραγωγή όρισμένων όργανισμών), ένώ άντίθετα δέν θεωρείται έπιστήμη τό σύνολο τών προτάσεων, τών ύποθέσεων καί τών θεωριών οί όποιες άποδείχτηκαν λάθος καί οί όποιες άντικαταστάθηκαν άπό άλλες προτάσεις, ύποθέσεις καί θεωρίες, τών όποίων ή άλήθεια κρίνεται στά πλαίσια τής προόδου τής έπιστήμης. Νομίζω δτι βρίσκεται πλησιέστερα στό πνεύμα τού I. Μ. ένας δρισμός τής έπιστήμης δπου αύτή θεωρείται ώς μιά γνωστική διαδικασία, ώς ό λογικός καί συ­ στηματικός τρόπος έξέτασης τών φυσικών καί κοινωνικών φαινομένων, ή άνακάλυψη τών Ιδιο­ τήτων τους καί τών συνθηκών διαμόρφωσής τους, καθώς καί τού χαρακτήρα αύτής τής ίδιας τής διαδικασίας. Ή περιγραφή τής γνωστικής διαδικασίας ή όποία άκολουθεϊ, καθώς καί ή άναφορά στά κυ­ ριότερα ρεύματα, τόν Ιδεαλισμό καί τό ρεαλισμό, παρά τίς δρισμένες άβλεψίες (λ.χ. τήν ιδιαίτερη άναφορά στό ντεϊστικό P ensees philosophiques τού Diderot άντί στά κλασικά του ύλιστικά κεί­ μενα, Reve de d ’Alem bert, P ensees sur L ’interpretation de la nature, ή έν τέλει σέ δποιοδήποτε άλλο, σ. 175, σημ. 11, ή τόν προβληματικό χαρα­ κτηρισμό τού Όστβαλντ, σ. 20, ώς ύλιστή), είναι Ιδιαίτερα χρήσιμη έφόσον πρόκειται γιά εισαγω­ γικό έγχειρίδιο καί έφόσον ό διαχωρισμός αύτός 43

βοηθάει στήν κατανόηση χών βασικών παραμέ­ τρων στις όποιες κινούνται συγκεκριμένοι φιλό­ σοφοι ή επιστήμονες. Θά σταθώ σέ δύο διατυπώ­ σεις οί όποιες είναι προβληματικές. Ό I. Μ. γρά­ φει: «οι έννοιες είναι ό συνδετικός κρίκος ύποκειμένου-άντικειμένου» (σ. 18) καί «ή συνείδησή μας δέν είναι τίποτε άλλο, παρά κομμάτι τού υλι­ κού εξωτερικού κόσμου, πού σέ μιά εξελικτική πορεία γίνεται ανώτερη μορφή ύλης, ικανή νά άντανακλά τόν έαυτό της, νά σκέπτεται καί νά τόν μεταβάλλει» (σ. 20). Συνδετικό κρίκο ύποκειμένου-άντικειμένου δέν είναι δυνατόν νά άποτελούν οί έννοιες οί όποιες, δπως ό ίδιος ό I. Μ. άναφέρει πιό κάτω (σ. 29 κ.έ.), άποτελούν προϊόντα μιάς σειράς νοητικών διεργασιών, καί τών όποιων ή έγκυρότητα δέν θεωρείται δεδο­ μένη. Κρίκος μεταξύ ύποκειμένου καί άντικειμένου θά μπορούσε νά θεωρηθεί ή πρακτική. Όσον άφορά τή δεύτερη διατύπωση, τό πρόβλημα βρί­ σκεται στήν ταύτιση έγκεφάλου καί συνείδησης. Συνείδηση είναι τό προϊόν τών διεργασιών τής «ανώτερης μορφής ύλης» πού δέν είναι άλλη άπό τόν εγκέφαλο. Ή ταύτιση συνείδησης καί έγκε­ φάλου, χαρακτηριστική σήμερα ατούς Αύστραλούς φυσικαλιστές (Smart, Armstrong, κ.ά.), προϋποθέτει είτε τήν ταύτιση ένός άντικειμένου ή οργανισμού μέ τό προϊόν τής λειτουργίας του, είτε τή δυνατότητα άναγωγής άπό τίς λειτουργίες στό άντικείμενο. Οί προϋποθέσεις αυτές, μέ τά σημερινά τουλάχιστον δεδομένα, δέν ύφίστανται, μέ άποτέλεσμα οί άναγωγές αύτές νά μήν μπο­ ρούν νά θεωρηθούν έγκυρες. Ή άνάλυση τής διαλεκτικής τής γνωστικής διαδικασίας πού άκολουθεΐ είναι ιδιαίτερα χρή­ σιμη, παρά τόν άναγκαστικά σχηματικό της χα­ ρακτήρα, στόν όποιο μάλλον οφείλεται ή έλλειψη έμφασης στήν ιστορική διάσταση (παρά, τήν άναφορά στήν ιστορία τής παράστασης, σ. 31, 35). Οί διαδικασίες πού όδηγούν στή γνώση γίνονται άπό συγκεκριμένους άνθρώπους, σέ συγκεκριμένες ιστορικές στιγμές καί σέ συγκεκριμένα κοινωνικά πλαίσια. ’Ακόμη, τό πέρασμα άπό τό συγκεκρι­ μένο στό άφηρημένο, άλλά, άκόμη περισσότερο, ή συγκεκριμενοποίηση τής άφήρημένης έννοιας (ή όποια δέν ταυτίζεται μέ τή σύνθεση) συνιστά τήν τελική φάση διαμόρφωσής της. Έτσι, έκφράζεται τό σύνολο τών σχέσεων τής έννοιας μέ τρόπο ώστε νά χρησιμοποιείται γιά τήν άνάλυση συγκε­ κριμένων περιστάσεων, νά έφαρμόζεται, νά έλέγχεται, νά τροποποιείται. Ή διαδικασία αύτή καί ιδιαίτερα ή συγκεκριμενοποίηση τής άφηρημένης έννοιας έπηρεάζεται άπό τά κοινωνικά καί ιστο­ ρικά πλαίσια. Ό ιστορικός χαρακτήρας τής γνώ­ σης είναι πρόδηλος δταν έξετάζονται προβλή­ ματα πού έχουν σχέση μέ τήν πρακτική, τήν «άνθρώπινη πράξη» (σ. 39). Οί άλληλεπιδράσεις άνάγκης, γνώσης, διαμόρφωσης πρακτικής, αύ­ ξησης γνώσης κ.ο.κ., δταν διερευνώνται μέσα στά ιστορικά καί κοινωνικά τους πλαίσια, έπιτρέπουν τήν ερμηνεία συγκεκριμένων ένεργειών. Έτσι, τό πλέγμα τών ένεργειών πού θά μπορούσε νά θεω­ ρηθεί άποτέλεσμα μιάς «βούλησης» δέν είναι τί­ 44

ποτε άλλο άπό τό άποτέλεσμα τής άλληλεπίδρασης τού ύποκειμένου μέ τό περιβάλλον του (χωρίς φυσικά νά υποστηρίζεται έτσι ή άποψη πού πρωτοδιατυπώθηκε άπό τόν Bonnet, ότι είναι δυνατή ή απόλυτη πρόβλεψη τών τρόπων άλληλεπίδρασης καί τών σχετικών άποτελεσμάτων). Έτσι, άποφεύγεται ή άναφορά στή «βούληση» (σ. 39 κ.έ., σ. 132 κ.έ.), ή όποια τελικά δέν είναι τίποτε άλλο άπό μιά άπροσδιόριστη ιδιότητα άπό τήν όποια «έκπορεύτηκε ή δεδομένη πράξη» (σ. 40) καί ή όποια άντικαθιστά τήν άγνωστη συνθήκη ή συνθήκες κάτω άπό τίς όποιες έγινε ή πράξη. Αυ­ τοί οί λόγοι οδήγησαν στήν έγκατάλειψη τής έν­ νοιας άπό τήν ψυχολογία καί τή φιλοσοφία καί στήν άναζήτηση τών συγκεκριμένων αιτίων γιά τήν έρμηνεία μιάς πράξης ή τού συνόλου τής συμπεριφοράς. Ή εξέταση τού προβλήματος τής άλήθειας μιάς γνωσιακής πρότασης είναι ιδιαίτερα άκανθώδης τόσο γιά τίς κοινωνικές δσο καί γιά τίς φυσικές επιστήμες. Τό πρόβλημα παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες προκειμένου νά παρουσιαστεί άπλά στά πλαίσια ένός έγχειριδίου. Γενικά, οί άπόψεις γιά τήν άλήθεια θά έπρεπε νά χωριστούν σέ δυό μεγάλες κατηγορίες. Ή πρώτη κατηγορία περι­ λαμβάνει τίς άντιλήψεις οί όποιες στηρίζονται στό έπιχείρημα δτι ή άλήθεια είναι άντικειμενική μόνο «ως πρός» ένα πλαίσιο άναφοράς, είτε έννοιολογικά είτε κοινωνικά καί ιστορικά καθορι­ σμένο. Μιά άντικειμενική άλήθεια σήμερα γιά τούς Έλληνες δέν ήταν άντικειμενική άλήθεια γιά τούς ’Αθηναίους τού 5ου αί. π.Χ. Ή άντικειμενικότητα τής άλήθειας είναι σχετική. Τό πρόβλημα μέ τή ρελατιβιστική αύτή άντίληψη έγκειται στήν άπολυτοποίηση είτε τών έννοιολογικών είτε τών ιστορικών καί κοινωνικών πλαισίων, μέ συνέπεια τήν άρνηση τής ύπαρξης άνεξάρτητων κριτηρίων γιά τόν καθορισμό τής άλήθειας μιάς πρότασης τής έπιστήμης. Ή άναγνώριση τής ύπαρξης άληθειών τών όποίων ή άντικειμενικότητα δέν είναι συμβατική, καί οί όποιες δέν τροποποιούνται άνάλογα μέ τήν αύξηση τών γνώσεων ή τίς κοινωνικοϊστορικές μεταβολές, άποτελεΐ τό έπιχείρημα στό όποιο στηρίζονται οί άπόψεις τής δεύτερης κατηγορίας. Οί άπόψεις αύτές έκφράζονται καί ύποστηρίζονται κυρίως άπό τούς ρεαλιστές καί τούς ύλιστές, καί δχι τό άντίθετο, δπως υποστη­ ρίζει ό I. Μ. (σ. 47 κ.έ.), καί θεωρούν τά προ­ ϊόντα τής γνωστικής διαδικασίας, δπως αύτά ένσωματώνονται σέ θεωρίες καί έλέγχονται άπό τήν πρακτική, σταδιακές προσεγγίσεις -Αντικειμενι­ κές άλήθειες- τής άκριβοΰς περιγραφής τού άντικειμένου ή τού φαινομένου, ή όποία καί είναι έν τέλει δυνατή. Ξενίζει τόν άναγνώστη, ξεφεύγει άπό τόν εύρύτερο χαρακτήρα τού βιβλίου καί γενικά δέν συνιστά έπιχειρηματολογία ό χαρακτηρισμός τών ιδεαλιστών έπιστημόνων ώς ύποκριτών, υστερό­ βουλων, καιροσκόπων, θεσιθήρων, κ.ο.κ. (σ. 49). ’Ανάλογοι χαρακτηρισμοί χρησιμοποιούνται καί στή σελίδα 84 γιά τούς νομικούς. Στό δεύτερο μέρος τού έγχειριδίου ό I. Μ. πα­

ρουσιάζει χό πρόβλημα τού διαχωρισμού τών επιστημών, τήν κατάταξή τους καί τίς προσπά­ θειες γιά τήν ένοποίησή τους. Ιδιαίτερο ενδιαφέ­ ρον έχει ή συλλογή καί έκθεση τών διαφόρων προσπαθειών γιά τήν ένιαία θεώρηση τής έπιστήμης. Οί άναφορές στά κριτήρια κατάταξης, οί περιγραφές τών κατατάξεων καί οί σχετικοί πί­ νακες τούς όποιους έπισυνάπτει ό I. Μ. κατοχυ­ ρώνουν τή χρησιμότητα τοϋ κεφαλαίου πέρα άπό τά στενά όρια τοϋ έγχειριδίου (σ. 53-71). ’Εξίσου σημαντική είναι ή διερεύνηση τού αι­ τήματος τού καθορισμού κοινών γνωστικών δια­ δικασιών, κοινών θεμελίων τών έπιστημών, μέ σκοπό, άν όχι τήν ένοποίησή τους, τουλάχιστον τήν προσπάθεια τής σύνδεσης τής μιας επιστήμης μέ τήν άλλη καί τήν έγκατάλειψη τής θεωρίας τής ύπεροχής μιάς έπιστήμης. Σέ άντίθεση μέ τον I. Μ., νομίζω ότι ή ένότητα τών έπιστημών δέν πρέ­ πει νά άναζητηθεΐ στή «δομή τού κυττάρου γνω­ στικής λειτουργίας [...] δηλαδή στή δομή τής Έ ν ­ νοιας» (σ. 72), άλλά στήν ένότητα πού παρουσιά­ ζει ό έξωτερικός κόσμος στά βασικά του χαρα­ κτηριστικά. ’Ακόμη, ή ένότητα αύτή άποτελεϊ συνάρτηση τής αύξησης τής γνώσης τής σχετικής μέ τόν έξωτερικό κόσμο, άποτέλεσμα τής όποιας είναι ή διαπίστωση κοινών άρχών καί χαρακτη­ ριστικών πίσω άπό τήν πολυμορφία τών φαινομέΉ επισκόπηση τής ιστορίας τής άνθρώπινης γνώσης, είτε αύτή είναι έπιστήμη είτε φιλοσοφία, χρησιμοποιώντας κοντιανή περιοδοποίηση (σ.

76), δέν είναι γενικά άποδεκτή. 'Οπωσδήποτε όμως υπάρχουν πάρα πολλά παραδείγματα άπό τήν ιστορία τής έπιστήμης τά όποια στηρίζουν τή βασική θέση τού I. Μ. γιά τόν κοινωνικό χαρα­ κτήρα τής γνώσης (σ. 76-77). Χαρακτηριστικά

μπορούμε ν’ άναφερθούμε στόν Λιναίο καί στή σύγκριση πού έκανε μεταξύ βασιλείου τής Φύσης καί βασιλείου τής Σουηδίας, βρίσκοντάς τα καί τά δυό άπόλυτα έναρμονισμένα μέ τή βούληση τής Θείας Πρόνοιας, καί στήν άναγνωρισμένη (καί όμολογημένη) έπίδραση τού Malthus στόν Δαρβίνο καί, στή συνέχεια, στήν εμφάνιση τού κοινωνικού δαρβινισμού. Τό χάσμα πού έμφανίζεται καί πού καλλιεργεί­ ται άνάμεσα στις κοινωνικές καί τίς φυσικές έπιστήμες μέ άμφίβολης «έπιστημονικότητας» έπιχειρήματα, άντιμετωπίζεται μέ επιτυχία άπό τόν I. Μ. ’Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στά προβλήματα τών κοινωνικών έπιστημών καί τήν πλασματική τους διάκριση σέ όντολογικές καί δεοντολογικές. Ή κριτική πού άσκείται στήν άποψη ότι ή νομική καί ή κοινωνιολογία είναι ριζικά διάφορες, ή στήν «έχθρική στάση τής νομικής άπέναντι στήν κοινωνιολογία» (σ. 83), συντελεί στήν πληρέ­ στερη άντίληψη καί τοϋ χαρακτήρα τής νομικής άλλά καί τής κοινωνιολογίας καί αποτελεί ιδιαί­ τερη προσφορά στή διερεύνηση τού κοινωνικού χαρακτήρα τής έπιστήμης. Τό τρίτο μέρος άναφέρεται στή μεθοδολογία τής έπιστήμης. Ή προσπάθεια τού I. Μ. νά δια­ τηρήσει τρ τρίπτυχο «έμπειρία-άφαίρεση-σύνθεση» (σ, 88) γιά τή διερεύνηση τού χαρακτήρα τής μεθόδου, καταλήγει σέ μιά σημαντική παρά­ θεση τών διαδικασιών αύτών καί συχνά περιπλέ­ κει τά πράγματα μέ τήν ένταξη, λ.χ., τού πειράμα­ τος στό επίπεδο τής έμπειρίας (σ. 88), ένώ είναι γνωστό ότι τό πείραμα γίνεται πάντα στά πλαίσια μιάς θεωρίας, ή άκόμη καί τήν άποψη ότι έπιστήμες όπως ή λογική έχουν έμπειρικό στάδιο, ούτως ώστε «Τήν πρώτη φορά πού θά άντικρύσει [κα­ νείς] σύμβολα δέν θά καταλάβει τίποτα. Ό σο

Μαριάνα Αίνου-Κουτού ζη ΖΑΧΑΡΟΚΑΛΑΜΑ Π α ρελθόν π ο ύ μιλάει στό Μ έλλον (ένα βιβλίο άλμπουμ μέ 26 σχέδια)

ΕΚΔΟ ΣΕΙΣ

ΑΛΕΤΡΙ ΑΑΚΡΥΓΟΝΑ

3636026.3638461 45

περισσότερο βλέπει τέτοια σύμβολα, καί άν βλέ­ πει συνέχεια, θά άρχίσει σιγά-σιγά νά καταλα­ βαίνει» (σ. 88). Ή εξέταση τών έπιστημονικών μεθόδων δπως ή έπαγωγή, ή μέθοδος τών μοντέλων, τών ροτύπων, ή τυποποίηση, ή άνάλυση καί ή ένταξη τους στό στάδιο τής άφαίρεσης (σ. 89-99) καί, παράλ­ ληλα, ή ένταξη τής παραγωγής, τής Αναγωγής καί τής σύνθεσης στό στάδιο τής σύνθεσης (σ.

100-108) δημιουργούν τήν έντύπωση στόν άναγνώστη δτι είναι δυνατή καί ουσιαστική ή άπομόνωση αύτών τών μεθόδων. Τό πρόβλημα τής δια­ μόρφωσης μιάς θεωρίας, τής διατύπωσης ή τής άνακάλυψης νόμων στη φύση καί τής σχέσης τους μέ τά συγκεκριμένα φαινόμενα στά όποια άναφέρονται, ό χαρακτήρας καί ό ρόλος τών ύποθέσεων, δέν έρευνώνται διεξοδικά. ’Αντίθετα, ή συλλήβδην ένταξή τους στό έπίπεδο τής «άφαίρε­ σης» (σ. 92) είναι τουλάχιστον προβληματική. Βέβαια, ύπάρχουν διαφορές άνάμεσα στήν παρα­ γωγή καί τήν έπαγωγή, άλλά ή διαφορετική χρη­ σιμοποίησή τους, ή όποια προκύπτει άπό διαφο­ ρετικές γνωσιολογικές Αντιλήψεις καί όντολογι­ κές παραδοχές, περιορίζεται στά πλαίσια αύτά. Τελικά, δπως παρατηρεί καί ό ίδιος ό I. Μ. (σ.

107), οί διάφορες μέθοδοι τής επιστήμης πρέπει νά άντιμετωπίξονται σάν παραλλαγές τού τρόπου γενίκευσης τής γνώσης. Ή έξέταση τής διαλεκτικής μεθόδου (σ. 108 κ. έ.), στήν ιστορική της εξέλιξη άπό τόν Ηράκλειτο ώς τούς σύγχρονους μαρξιστές, ή άναγνώριση τής Ιστορικότητας τών άντικειμένων τής γνωστικής διαδικασίας άλλά καί τής ίδιας τής διαδικασίας καί τής άντικειμενικότητας τών προτάσεων τής διαλεκτικής συντελούν στή διαμόρφωση μιάς έπιστημονικής μεθοδολογίας ή όποια νά έκφράζει τό δυναμικό χαρακτήρα τών φαινομένων. Παράλ­ ληλα, ό I. Μ., έντοπίζοντας τίς συγκεκριμένες Αδυναμίες τής τυπικής λογικής (σ. 113-114), θά μπορούσε ίσως νά άναφερθεϊ στό πρόβλημα τών σχέσεών της μέ τή διαλεκτική λογική καί στήν άναγκαιότητα τής συνύπαρξης καί τών δύο μέσα στά πλαίσια μιάς εύρύτερης γνωστικής διαδικα­ σίας δπου καί Απομονώνονται τά συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ένός Αντικειμένου ή φαινομένου άλλά καί περιγράφεται ή δυναμική του εξέλιξη. Τά σφάλματα τής έπιστήμης δέν είναι μόνο με­ θοδολογικά, δηλ. τής σύνθεσης καί τής άφαίρεσης (σ. 117), έφόσον Αναγνωρίζεται άφενός ό γνωσιολογικός χαρακτήρας τής μεθοδολογίας καί Αφετέρου ό κοινωνικός καί ιστορικός χαρακτή­ ρας τής γνώσης. Προϋπόθεση γιά τήν Αποφυγή σφαλμάτων άποτελεΐ ό καθορισμός ένός κριτη­ ρίου Αλήθειας γιά τίς όποιεσδήποτε προτάσεις. Οί κοινωνικές καί Ιστορικές συνθήκες δμως είναι έκείνες πού συντελούν στή διαμόρφωση ένός κρι­ τηρίου Αλήθειας, μέ τήν έννοια δτι έπιβάλλουν τίς γενικότερες παραμέτρους μέσα στίς όποιες κινεί­ ται ή γνωστική διαδικασία καί έλέγχεται ή άποτελεσματικότητά της Αναφορικά μέ τίς προτε­ ραιότητες πού ύπάρχουν ή πού διαμορφώνονται. Έτσι, ή ιδεολογία δέν είναι πάντα «παραμορφω­ 46

μένη γνώση» (σ. 123). Οί διαστρεβλώσεις στό χώρο τής ιδεολογίας Αποτελούν συνάρτηση τής Αντικειμενικότητας πού Απαιτεί έκ μέρους τών γνωσιακών της προτάσεων ή όμάδα έκείνη ή οποία διαμορφώνει τήν ιδεολογία της, δπως πολύ σωστά παρατηρεί ό I. Μ. (σ. 123). Γιά νά δε­ χτούμε δτι ή ίδεολογία παραμένει πάντα άφηρημένη, πρέπει νά δεχτούμε δτι δλες οί κοινωνικές όμάδες σέ δλες τίς φάσεις τής έξέλιξής τους παραμένουν στό έπίπεδο τής άφαίρεσης Αναφο­ ρικά μέ τή γνώση τους τών συγκεκριμένων κοινω­ νικών συνθηκών μέσα στίς όποιες ζοΰν, ή έστω δτι ή «σύνθεση» τής γνώσης αυτής δέν έπηρεάζει τήν ίδεολογία - παραδοχές οί όποιες δέν στηρί­ ζονται άπό τήν Ιδια τήν έξέλιξη τών κοινωνιών, πράγμα πού έπισημαίνει καί ό I. Μ. (σ. 128). Τό πρόβλημα τής ήθικής ευθύνης τού Ανθρώ­ που γενικά καί τού έπιστήμονα ειδικότερα, πού έξετάζεται στό τέταρτο μέρος, παρέχει μιά συν­ οπτική εικόνα τού θέματος καί δέν έπιχειρεϊ νά διερευνήσει τίς πτυχές του. Ή προσπάθεια νά άποκοπεΐ ή έπιστήμη άπό τά κοινωνικά της πλαί­ σια, πού όδηγεϊ στήν Απαλλαγή τού έπιστήμονα άπό τήν δποια ήθική του ευθύνη, άντικρούεται άπό τόν I. Μ. (σ. 137-142). Θά μπορούσε κανείς νά άναφερθεϊ σέ σειρά παραδειγμάτων άπό τήν ιστορία τής έπιστήμης, δπου τό πρόβλημα τής ήθικής ευθύνης τών έπιστημόνων καί τής σχέσης της μέ τήν ευθύνη τους ώς μελών μιάς κοινωνίας άποτέλεσε Αντικείμενο Ιδιαίτερης σύγκρουσης. Τό παράρτημα τού έγχειριδίου, τό όποιο άναφέρεται στήν έπιστήμη τού δικαίου, νομίζω δτι άποτελεΐ τό σημαντικότερο μέρος τού βιβλίου. Ή άνάλυση τών Αντικειμενικών χαρακτηριστικών τών κοινωνικών σχηματισμών, ή έξέταση τής έν­ νοιας τού δικαίου στά πλαίσια τών ειδικών χα­ ρακτηριστικών τού όποιουδήποτε σχηματισμού καί ή συνάρτηση τών «δικαιικών έπιταγών» μέ τίς ύλικές συνθήκες πού έπικρατοϋν, συντελούν στή συγκεκριμενοποίηση τής έννοιας τού δικαίου, Απαραίτητη προϋπόθεση τής έπιστημονικής του διερεύνησης. Παράλληλα, άφαιρεϊται έτσι άπό τήν έννοια ό ύπερκοινωνικός της χαρακτήρας. Ή ιστορική έξέλιξη τού δικαίου έρευνάται διεξο­ δικά, καθώς καί ή διαρκής του προσαρμογή στίς έκάστοτε Απαιτήσεις τών κοινωνικών πλαισίων καί τών κυρίαρχων όμάδων μέσα σ’ αύτά. Τελικά, θέλω νά παρατηρήσω δτι ή χρησιμό­ τητα τού" παραρτήματος είναι ευρύτερη άπό τά στενά πλαίσια ένός έγχειριδίου πού προορίζεται γιά φοιτητές, πράγμα πού δικαιώνει καί τό συγ­ γραφέα καί τό έγχειρίδιο γιά τόν μή ειδικό. ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΠΑΓΟΥΝΟΣ

ΘΕΟΛΟΓΙΑ

ή άλλη λύση ΧΡΗΣΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΡΑ: Ή ελευθερία τού ήθους. Β' έκδοση Αναθεωρημένη. Γρηγόρης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 368.

ΠΡΕΠΕΙ νά ξεκαθαρίσω άπό τήν άρχή · δεν είμαι θεολόγος ούτε, βέβαια, θεολογών. "Οσα θά άκολουθήσουν άποτελοΰν τήν έκ-πληξη, θά ’λεγα τήν ταραχή ένός συγκεκριμένου άνθρώπου αυτή τή σημαδιακή έποχή μπροστά σέ μιά πρό-κληση, κα­ λύτερα σέ μιά κλήση, άκόμη καλύτερα σέ μιά έκ­ κληση. Γιατί τό βιβλίο τού Χρήστου Γιανναρά «Ή ελευθερία τού ήθους» δέν είναι βέβαια μιά σύνοψη χριστιανικής ήθικής, δέν είναι όπωσδήποτε κανένα «σύστημα» ηθικών κανόνων, ούτε κωδικοποίηση μιας πραξιολογίας. Είναι μιά πρό­ ταση ζωής, ένας τρόπος ύπάρξεως. Κι άν άκόμη δέν είναι δ μοναδικός τρόπος ζωής, δπως έκεΐνος ισχυρίζεται, καί είναι ένας άπό τούς δυνατούς τρόπους, τό βιβλίο αύτό μάς άφορά, θά ’λεγα μάς υποχρεώνει νά άναλάβουμε τήν εύθύνη μας ώς άντί-κλητοι ή παρά-κλητοι. Γιατί ό Γιανναράς μάς κλητεύει ώς μάρτυρες καί έπι-καλεϊται τήν ομολογία μας. Τό βιβλίο δέν είναι ούτε διακή­ ρυξη άρχών ούτε κατήχηση. Είναι ή άγωνιώδης άπόπειρα νά οριστεί τό άπεριόριστο ήθος τού άν­ θρώπου ώς τρόπος έλευθερίας καί ταυτόχρονα νά βριστεί ή έλευθερία ώς θείο ένδιαίτημα. Πρέπει νά ομολογήσω πώς διαβάζοντας τήν «’Ελευθερία τού ήθους» χρειάστηκε πολλές φορές νά έκ-δυθώ τό «χριστιανισμό» μου, αύτό τό άνοίκειο καί ξένο φορτίο πού κουβαλώ· προλήψεις, προκαταλήψεις, έκλογικεύσεις, συνήθειες, γραφι­ κότητες, κομφορμισμοί, άπλουστεύσεις, θεωρητι­ κές κατασκευές έπρεπε συχνά νά ύποστοϋν μιά έξευτελιστική άπογύμνωση. Σάν τόν άλλον έκεϊνο Μύρη τού Καβάφη ένιωθα νά ’μαι Αλλοιωμένος άπό τή χριστιανοσύνη μου, πού άποδείχνονταν συχνά μιά πλαστή λεοντή, μιά φενάκη. Τό βιβλίο τού Γιανναρά μοϋ άποκάλυπτε έναν ά-συν-ήθη τόπο, δπου φαινόμενος ό χριστιανισμός μας φάν­ ταζε άν-οίκειος, «ξένος πολύ». Ό Γιανναράς φέρει στό φώς ένα ύφος καί ένα ήθος ζωής πού στηρίζεται στήν προσωπική μαρ­ τυρία, στήν έν-βίωση, στήν εγκαυστική πείρα τών άνθρώπων τής άνατολής. Γι’ αύτόν, δπως καί γιά τήν αύθεντική όρθοδοξία, ό χριστιανισμός είναι μιά ιστορική κατά-θεση, ένα γεγονός, δέν είναι μία περί θεού ιδεολογία. Είναι ό Λόγος τού κό­ σμου πρός τό θεό. Καί αύτός ό λόγος δέν είναι άποδεικτικός, είναι ύπαρκτικός· δέν κατηγορεί ούτε κατηγορεΐται, Είναι. "Αλλο ένα δόγμα; Θά ρωτήσουν οί άφελεΐς. "Αλλος ένας σπόρος, θά

’λεγα. Ό κόσμος είναι γεμάτος δόγματα άπό τά όποια άπουσιάζει ό σπόρος. Τό βιβλίο τού Γιανναρά είναι μιά σπορά σέ χέρσο χωράφι. Είχα συχνά τήν αίσθηση διαβά­ ζοντας πώς άνακάλυπτα γιά πρώτη φορά τόν κό­ σμο, πώς τόν έβλεπα στήν πρώτη του αυγή. Ένιωθα όλόκληρο τόν πολιτισμό μας σέ διαθεσι­ μότητα, άνέστιο, άρριζο καί έκκρεμή. ’Από τό πρώτο μόλις κεφάλαιο ή συμβατική ήθική διαστέλλεται άπό τήν αύθεντική ήθική, ή ατομική συμπεριφορά καί ή χαρακτηρολογική άξιολόγηση, ό καθωσπρεπισμός, ό όπτιμιστικός νομικισμός διαστέλλεται άπό τήν όντολογική ύπόσταση τού προσώπου. Οί βιολογικές, ιστορι­ κές, ψυχολογικές συνθήκες πού προσδιορίζουν τήν άτομικότητα ώς χρονούμενη καί χωρούσα «συνείδηση». ’Αφού ό Γιανναράς άπορρίψει τήν αύθεντική καί τή συμβατική ήθική προχωρεί στό έρώτημα περί τής έλευθερίας τού ήθους ώς άπεριόριστης καί κατ' άλήθειαν δυνατότητας τής ύπαρξης- ό τρόπος μέ τόν όποιο καθορίζει τό θεό ώς πρόσωπο, μέ τή συμβολή τών μεγάλων γνωστι­ κών, είναι άπό τίς ώριμότερες σελίδες τής θεολο­ γίας μας. Ό θεός είναι προσωπική ύπαρξη, έτερότητα καί έλευθερία· δέν είναι άπρόσωπη ούσία, έννοια, διανόημα ή συναισθηματική κατα­ φυγή, ούτε τυχαία ή τυφλή ένέργεια, ούτε τό «πρώτον κινούν άκίνητον», ούτε λογική άναγωγή, ούτε, βέβαια, άπόλυτη εικόνα τού κόσμου, ούτε έν πυκνώ συμπερίληψη τών άνθρωπίνων άναγκών. Ό θεός δέν είναι φύση, είναι Πρόσωπο πού ή μόνη του όντολογική κατηγορία είναι ή ’Αγάπη,

'V

Michel Field Jean-Manee Brohm Β ’Ο —

I&

ΝΕΟΛΑΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ • οικογένεια • σχολείο 9 σεξουαλική καταστολή I στρατός

47

τό πλήρωμα τής προσωπικής κοινωνίας. Ή άγάπη ύποστασιάζει τό είναι καί μ’ αυτή τήν έν­ νοια ό άνθρωπος άπό περίσσεια άγάπης είναι ει­ κόνα τού θεοϋ. Έτσι ό τρόπος μέ τόν όποιο είναι ό άνθρωπος είναι ή προσωπική σχέση μέ τό θεό. Ή άγνοια τής άλήθειας τού προσώπου όδηγεϊ στή συμμόρφωση σέ κανόνες αρετής, στήν παρά­ δοση στά συμβεβηκότα καί στήν ταύτιση μέ τήν κτιστή φύση, δηλαδή στόν ποσοτικό θάνατο. Ό ατομικός άνθρωπος είναι δέσμιος τοϋ Νόμου καί ύποχείριος σέ αντικειμενικές «υποχρεώσεις» υ­ παρκτικά άδικαίωτες. Στό δεύτερο κεφάλαιο ό Γιανναράς εξετάζει τήν αμαρτία ώς ύπαρκτική άποτυχία καί αστο­ χία · μέ μιά άφοπλιστική σαφήνεια τό ήθος όρίζεται ώς αύτό πού είναι καί αύτό πού γίνεται ό άν­ θρωπος. Ή αντιδιαστολή τής κατ’ εικόνα καί τής καθ’ δμοίωσιν τοϋ θεοϋ φανέρωσης τής ύπαρκτικής περιπέτειας τοϋ άνθρώπου τεκμηριώνει άπό τή μιά τήν όντολογική του δίψα καί άπό τήν άλλη τήν άλλοτριωτική του φορά. Ή άνώπιον ένωπίφ σχέση μέ τό θεό γίνεται στάση άντιμέτωπη, άπόπειρα αύτοτέλειας καί αυ­ τονομίας. Έτσι ή άμαρτία γίνεται ή συνεχής καί πεισματική θεομαχία, ή άποξένωση άπό τήν άλήθεια τοϋ προσώπου καί ή άπελπισία τοϋ άτομικοϋ θανάτου. Εύστοχα ό Γιανναράς άποσυνδέει τήν έννοια τής άμαρτίας άπό τά συμπλεγματικά άδιέξοδα τής ένοχής, άπό τή νομική περιγραφή τής παράβασης καί τήν άφηρημένη άξιολογική δεοντολογία. Άποσυνδέει τήν άτομική έξιλέωση άπό τή μετάνοια, πού τήν ορίζει ώς άλλαγή τρό­ που ύπάρξεως, άπόρριψη τής άτομικότητας, έπιστροφή στόν άγαπητικό χώρο. Ή άμαρτία είναι ή στέρηση τής δυνατότητας νά άνταποκριθεϊ ό άν­ θρωπος στήν άγάπη. Καί ό φόβος αύτής τής στέ­ ρησης είναι ή άφετηρία γιά τήν έπιστροφή. Ή επίγνωση τής άμαρτίας είναι σπουδή έλευθερίας καί ή άγνοια τού κακού δέν προϋποθέτει ήθική καθαρότητα, ένώ μπορεί νά περικλείει τά σπέρ­ ματα μιάς ϊδεαλιστικής κτηνωδίας. Έτσι τό μή­ νυμα τής προσωπικής σωτηρίας περνάει μέσα άπό τήν επίγνωση τής άβύσσου, είναι έπίκληση ελπί­ δας. Στό τρίτο κε<ι άλαιο ό συγγραφέας άναλύει τήν εύαγγελική άρνηση τής άτομικής ήθικής καί βλέ­ πει τήν Εκκλησία ώς καινή κτίση · τό γεγονός τής σάρκωσης τοϋ θεού είναι ή άναγέννηση τοϋ άν­ θρώπου. Είναι ή κλήση τού θεοϋ πού προϋποθέ­ τει τήν έμπρακτη άπάντηση τού άνθρώπου, ώστε νά συντελεστεί τό μέγα μυστήριο τής προσωπικής κοινωνίας διά τής άγάπης. Τό τέταρτο κεφάλαιο άφιερώνεται στό ιστορικό παράδειγμα τών «διά Χριστόν σαλών». Είναι άπό τά ώραιότερα κείμενα πού διάβασα ποτέ. Μιλάει γιά τούς σαλούς, τούς κουζουλούς, τούς τρελούς πού κατεβαίνουν στόν κόσμο καί άναλαμβάνουν τήν ένοχή τών άλλων, συμφύρονται μέ τήν άμαρ­ τία, προκαλοΰν, έμπαίζουν τόν κόσμο, «παριστά­ νουν» τόν κόσμο γιά νά τόν εκθέσουν άνεπανόρθωτα. Ή ελευθερία τους είναι δίχως δρια, γιά νά 48

φανερώσουν άπροκάλυπτα τήν άνθρώπινη πτώση καί νά προσβάλουν τή συμβατική ευπρέπεια. Στά ύπόλοιπα οκτώ κεφάλαια ό Γιανναράς έξετάζει τό λειτουργικό ήθος τής έκκλησίας, τήν εύχαριστηριακή χρήση τοϋ κόσμου, τόν άσκητισμό ώς άρνηση τής άτομικότητας, τόν πιετισμό, ώς αίρεση πού άλλοτριώνει ήθικά τή σωτηρία, τόν ήθικό χαρακτήρα τών μυστηρίων, τήν όριοθέτηση τής ζωής, διαστέλλοντας τή φυσική διαιώνιση άπό τήν προσωπική άναγέννηση, τήν ίστορικήκοινωνική διάσταση τού ήθους τής Έκκλησίας, διαστέλλοντας τόν άτομική άρετή, τήν άντικειμενική άρετή καί τά οράματα τής «γενικής ευτυ­ χίας» άπό τό όντολογικό γεγονός καί τήν ύπαρ­ κτική πραγμάτωση τής κοινωνίας, γιά νά καταλήξει στό ήθος τής λειτουργικής τέχνης. Σ’ αύτό τό τελευταίο κεφάλαιο άποκαλύπτεται ή άνικανότητα τής «αισθητικής» νά συλλάβει τό όντολογικό πρόβλημα, παραπλανημένη στίς άτραπούς τής τε­ χνικής καί τής χρησιμοθηρίας. Τό βιβλίο τοϋ Χρ. Γιανναρά ούτε παρουσιάζε­ ται ούτε έξαντλεΐται μέ ένα μικρό σημείωμα. Σκοπός μου ήταν νά μεταφέρω έδώ τήν έκ-πληξή μου άπό τήν προσέγγισή του καί νά διαμαρτυρηθώ πού σέ μιά έποχή πού οί άνθρωποι τυπώ­ νουν χιλιάδες βιβλία καί χιλιάδες καταβροχθί­ ζουν δέ βρέθηκε κανείς νά ερεθιστεί άπό μιά τόσο ξεκάθαρη καί άλλιώτικη θέση. Τό βιβλίο τοϋ Γιανναρά είναι έπαναστατικό, σχεδόν άναρχικό. Εύαγγελίζεται ένα ήθος ζωής άναπάντεχα νέο, δσο κι άν θεωρείται παλιό. "Οσο τέτοιες προκλήσεις μένουν άναπάντητες, περνούν άπαρατήρητες καί μένουν άσχολίαστες, δικαιού­ ται κανείς νά πιστεύει πώς ό τόπος πνευματικά λιμνάζει στά ρηχά. «Ή ελευθερία τού ήθους» είναι μιά βόμβα· ίσως βραδυφλεγής, άλλά κάποτε θά έκραγεΐ. Χι­ λιάδες νέοι έχουν μείνει χωρίς δραμα · κινούνται στήν άβυσσο καί «άβυσσος άβυσσον επικαλεί­ ται». Οί πρώτοι «σαλοί» άρχισαν νά κάνουν τίς έμφανίσεις τους. Οί δρόμοι τοϋ Κίρκεγκωρ, τού Ντοστογιέφσκι, τού Μαρκησίου ντέ Σάντ, τού Λωτρεαμόν καί τού Ρεμπώ, τού Ίβάν Γκόλ καί τού Άρτώ, τοϋ Σαρκόφσκι, τού Άραμπάλ καί τού Παζολίνι, τού Μάο, τού Καντάφι καί τού Χομεϊνί όδηγοΰν στό βιβλίο τού Γιανναρά μ’ ένα μικρό σταθμό στόν Κορνήλιο Καστοριάδη. Ή έλευθερία τού ήθους είναι ή άλλη λύση. ΚΩΣΤΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

μήνυμα ελπίδας γιά τό μέλλον PIERRE ROSANVALLON: Αυτοδιαχείριση: Τό μέλλον τον σοσιαλισμού. Μετ. Λώρας Τζελέπογλον - Δημήτρη Βεργίδη. Πρόλογος Θόδωρου Πάγκαλου. Αυτοδιαχείριση καί Σοσιαλισμός, άριθ. 2. 'Ανδρομέδα, Αθήνα, 1980. Σελ. 184.

ΣΕ μιά κοινωνία κατανάλωσης καί αύταρχικότητας, σέ μιά κοινωνία πού ή άνθρώπινη Αλλοτρίωση καθημερινά αυξάνει, στη σημερινή μετα­ βιομηχανική κοινωνία —καπιταλιστικής ή σοσια­ λιστικής εκδοχής- μέ τήν ορθολογική τυποποίηση καί τήν ύποδουλωτικά ιεραρχημένη συνεχή πρόοδο, ή αύτοδιαχειριστική πρόταση ήχει σάν μήνυμα ελπίδας, σάν φυσική Αντίσταση καί σάν πρόκληση γιά νά ξαναβροϋμε τόν χαμένο Ανθρω­ πισμό μας, τήν αυθυπαρξία μας σάν πολίτες. Σ’ αυτό τό πλαίσιο κάθε μελέτη γύρω Απ’ αύτήν καί γι’ αύτήν Αποκτά ολοένα καί μεγαλύτερο ένδιαφέρον. Ή «’Ανδρομέδα» μέ τήν έκδοση τού βιβλίου τού Ροζανβαλόν -τίτλος πρωτοτύπου: L ’age de l’autogestion— συνεχίζει τή σειρά «Αύτοδιαχείριση καί Σοσιαλισμός».1 Ό Ροζανβαλόν -δπως καί οί συγγραφείς τής πρώτης έκδοσης αύτής τής σειράς- είναι στέλεχος τής Γαλλικής Δη­ μοκρατικής Συνομοσπονδίας Εργασίας, CFDT, τού τμήματος έκείνου δηλαδή τών εργαζομένων πού Ακολουθεί τίς έπιλογές τού Γαλλικού Σοσια­ λιστικού Κόμματος. Ό προσδιορισμός αύτός δεί­ χνει καί τά όρια τής μελέτης Αλλά καί τούς στό­ χους τού έκδοτη: Νά μάς φέρει σέ επαφή μέ τή συγκεκριμένη Αντίληψη περί αύτοδιαχείρισης τού συγκεκριμένου πολιτικού χώρου. Κάτω Απ’ αύτό τό πρίσμα τό βιβλίο είναι χρήσιμο καί Αναγκαίο στόν έλληνα Αναγνώστη. ’Εφόσον όμως γνωρίζει τήν κατάσταση καί τήν ιστορία τής γαλλικής Αρι­ στερός, τίς τραυματικές έμπειρίες πού έφερε ή διάλυση τής συμμαχίας σοσιαλιστών καί κομμου­ νιστών, τό χάσιμο τής ελπίδας γιά πραγμάτωση, μέσω τού Κοινού Προγράμματος, μιάς Αριστερής διαχείρισης ένός δυτικοευρωπαϊκού Αναπτυγμέ­ νου κοινωνικού σχηματισμού. Δυστυχώς, καμιά Ανάλυση αύτής τής μορφής δέν προτάσσεται ενημερωτικά τής έκδοσης. Ό συγγραφέας μάλιστα τού προλόγου δίνει Ακριτα μιά περίληψη καί μόνο τού βιβλίου, Αποδεχόμε­ νος a priori μιά Αποψη πού κάτω Από τέτοιου εί­ δους πλέγματα καί έμπειρίες δέν μπορεί νά δεί τό μαρξισμό έξω Από τή σταλινική ή νεοσταλινική, άντιμαρξιστική έκδοχή του, καί οδηγείται στούς

ίδιους μέ τόν Ροζανβαλόν δογματικούς άφορισμούς, στις ίδιες Αντιεπιστημονικές σχηματο­ ποιήσεις καί ιστορικές παραποιήσεις. Έ να παρά­ δειγμα νομίζω ότι Αρκεί: «Σημαδεμένος Από τόν θετικισμό -γράφει ό Θ. Πάγκαλος στή σελ. 9- ό ιστορικός ύλισμός παραγνώρισε τήν πολιτική σάν μιά αύτόνομη κοινωνική δραστηριότητα πού δια­ θέτει τό δικό της χωριστό κοινωνικό χώρο πέρα Από τήν παραγωγή καί τίς τάξεις πού δημιουργεί. ΓΡ αύτό καί όσοι προσπάθησαν σάν τόν δικό μας Νίκο Πουλαντζά νά Αναπτύξουν μιά προβλημα­ τική τού “πολιτικού” σάν “σχετικά αύτόνομου πεδίου”, μέσα όμως στά πλαίσια τού ιστορικού ύλισμοΰ, ήταν μοιραίο νά έξαντληθούν μπροστά στά Ανυπέρβλητα έμπόδια πού τούς έθετε ή Αρ­ χική μεθοδολογική τους έπιλογή.»! Έτσι ό Αναγνώστης βρίσκεται Από τήν Αρχή Αντιμέτωπος μέ μιά μελέτη πού θέλει νά βλέπει στήν έννοια τής αύτοδιαχείρισης, Ακόμη καί στήν ίδια τή λέξη, μιά νέα πρόταση τής Αριστερός, πέρα τού μαρξιστικού παρελθόντος της. Διαβάζει κιόλας στήν άρχή Αρχή ότι ή αύτοδιαχείριση «έκανε τήν έμφάνισή της στήν γλώσσα μας καί έπιβλήθηκε πραγματικά μετά τό 1968» (σελ. 17), κι Ας είναι γνωστό ότι ή ιδέα γεννήθηκε σχεδόν έκατό χρόνια νωρίτερα (!) μέσα στις διαδικασίες μιάς Αλλης μεγάλης έπαναστατικής πράξης-όρόσημου, τής παρισινής Κομμούνας τού 1871,2 είχε μιά δεύτερη ένδιαφέρουσα προσπάθεια έφαρμογής Από τούς Αναρχοσυνδικαλιστές τής δημοκρα­ τικής ’Ισπανίας τού 1936-39 στά ταραγμένα έκεϊνα χρόνια τού Εμφύλιου,3 γιά νά κάνει καί πάλι τήν έμφάνισή της μετά τό Β' Παγκόσμιο Πό­ λεμο, στίς 26.6.1950, μέ τόν βασικό νόμο τής Λαϊκής Βουλής τής Γιουγκοσλαβίας. Ό πότε «όκτώ δεκαετίες μετά Από τήν Κομ­ μούνα τού Παρισιού καί τήν Ανάλυσή της Από τόν Μάρξ, τό σοσιαλιστικό κίνημα ξαναθυμήθήκε τήν ξεχασμένη ιδέα τής αύτοδιαχείρισης» παρατηρεί ό καθηγητής Μάρκοβιτς, τής όμάδας Praxis,4 καί συνεχίζει: «Έτσι ή ιδέα αύτή ξαναπόχτησε τήν βαθιά Ανθρωπιστική Αξία της, τήν παγκόσμια ιστορική σημασία της, καί μάλιστα σέ μιά στιγμή πού φαίνονταν σάν στή Δύση νά είχε πιά περάσει ή έποχή γιά τόν σοσιαλισμό, σάν ό σοσιαλισμός νά ήταν κυρίως πράξη καί θεωρία ένός ειδικού δρόμου τού έκβιομηχανισμού ύποανάπτυκτων χωρών». Ή έπαναφορά τής αύτοδιαχειριστικής ιδέας στή Γιουγκοσλαβία καί Αργότερα στήν ’Αλ­ γερία —μέ τό διάταγμα τής 22.3.1963 τού Μπέν Μπελλά- σήμαινε καί τήν πρώτη μακρόπνοη προσπάθεια έφαρμογής της. «Έπαναφορά πού συνάντησε λυσσαλέα Αντίσταση πολλών, πού θεωρούνται Απόγονοι τού Μάρξ καί οικοδόμοι τού σοσιαλισμού».5 Κανείς ούτε θέλει ούτε μπο­ ρεί νά τό Αρνηθεί αύτό. ’Από έδώ δμως μέχρι αύθαίρετα συμπεράσματα δπως: «Οί μεγάλοι βιομήχανοι... βρήκαν τόν ιδεολογικό τους έκπρόσωπο στόν Σαίν Σιμόν» (σελ. 32) ή «ό Λένιν ήταν θαυμαστής τού Τέυλορ καί ό Μάρξ τού Σαίν Σιμόν. Αύτοί οί “μαρξιστές” δπως δλοι οί τεχνοκράτες τού κόσμου μάς έπιβάλλουν τόν ίδιο 49

σκοπό στην πολιτική, διαφωνώντας μόνο στό πότε» (σελ. 34), νομίζω ότι μεσολαβεί τό χάος. Ή κριτική άλλωστε τοϋ κόμματος νέου τύπου πού είσηγεϊται καί επιβάλλει ό Λένιν στό κομ­ μουνιστικό κίνημα καί οί επιπτώσεις πού έχει αυτό στήν οικοδόμηση τής σοσιαλιστικής κοινω­ νίας, δέν γίνεται γιά πρώτη φορά στη δεκαετία τοϋ 1960, ούτε βέβαια ό Ροζανβαλόν είναι ό θεω­ ρητικός της· ήδη είχε άσκηθεϊ προφητικά, τήν πρώτη δεκαετία τού αιώνα μας, από τόν προεπα­ ναστατικό Λ. Τρότσκι καί κύρια τή Ρόζα Λούξεμπουργκ.6 Ό «οίκονομισμός» έχει κι αύτός πολεμηθεί μέ καταπληκτική διαύγεια κιόλας τόν Μεσοπόλεμο άπό τόν Ά . Γκράμσι, τό μαρξιστή πολιτικό καί φιλόσοφο πού άποκατέστησε τή μελέτη τοϋ πολι­ τικού φαινομένου μέσα στό κοινωνικό γίγνε­ σθαι.7 Τό νά άγνοούμε όλα αύτά, τό νά ύποβιβάζουμε τό έργο τού Γκράμσι σέ μιά προσπάθεια τεχνητού συνταιριάσματος τής φιλελεύθερης θεω­ ρίας μέ τό μαρξισμό (σελ. 49) ή νά συγκρίνουμε τό Νίκο Πουλαντζά μέ τούς μεσαιωνικούς θεολό­ γους (σελ. 40), γιατί δέν έπαψε νά ’ναι μαρξιστής, μάς στερεί άπό κάθε, έστω καί στοιχειώδη, επι­ στημοσύνη καί άντικειμενικότητα. Επίσης, τό νά θεωρούμε στή δεκαετία μας σάν «κυρίαρχη... πολιτική έπιστήμη» τήν ’Αμερικά­ νικη σχολή καί τόν Gaston (σελ. 35) είναι όπωσ-

δήποτε άφορισμός. Μιά πού, ειδικά στήν Ευ­ ρώπη, ή ’Αμερικάνικη σχολή ουδέποτε επικρά­ τησε, σήμερα δέ άμφισβητεΐται καί στήν κοιτίδα της. Ό λ α αύτά καθόλου δέν πείθουν τόν άναγνώστη ότι έχει μπροστά του μιά συστηματική προσ­ πάθεια μελέτης ένός τρόπου άμεσης κοινωνικής οργάνωσης, πολύ περισσότερο ότι ή αύτοδιαχειριστική πρόταση «δέν είναι παιδί τού 19ου αιώνα» (σελ. 35). ’Αντίθετα, μπορούν νά Εξαναγ­ κάσουν τόν κριτικά σκεπτόμενο άναγνώστη, πού βρίσκεται στήν άλλη άριστερή όχθη, στό κλείσιμο τού βιβλίου άπό τίς πρώτες κιόλας του σελίδες, ένώ ό συγγραφέας θέλει άκριβώς σ’ αύτό τόν άναγνώστη νά άπευθυνθεϊ, άφού σκοπεύει στό «... νά άνοίξουμε έναν ένδοσοσιαλιστικό διάλογο, γιά νά παραμερίσουμε τά προβλήματα πού μάς φαίνονται ψεύτικα κυρίως όσο άφορά τή λαϊκή δημοκρατία καί τήν άμεση δημοκρατία» (σελ.

66).

Γι’ αύτό τόν άναγκαίο όμως διάλογο, είναι καιρός νά συνειδητοποιήσουμε όλοι, σοσιαλιστές, άριστεροί δημοκράτες καί κομμουνιστές, ότι πέρα άπό τίς μηχανιστικές προσεγγίσεις τοϋ μαρξισμού καί τόν «οίκονομισμό» τού σταλινισμού καί τού σημερινού νεοσταλινισμού τών χωρών τού λεγά­ μενου «υπαρκτού» σοσιαλισμού καί τών δογματι­ κών Κ.Κ. ύπάρχει αύτός καθεαυτός δ μαρξισμός

ΖΕΤΗ ΞΑΝΘΑΚΗ - ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ:

STUDIES IN FOURTH-CENTURY TRAGEDY

Μ Ο Ν Ο ΓΡΑΦ ΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΡΑΓΩ­ ΔΙΑ ΤΟΥ 4ου π.Χ. Α ΙΩ Ν Α μέ μετάφραση καί σχολιασμό τών άποσπασμάταίν. Μ ιά πραιτότυπη και πολύ επιμε­ λημένη φιλολογική εργασία. Αγγλικά μέ εύρεία περίληψη ελ­ ληνικά

ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗ Μ ΙΑΣ Α Θ Η Ν Ω Ν 50

-όχι μόνο σάν ιστορικός υλισμός- μέ όλη τή δυ­ ναμική καί πολυσύνθετη άντίληψη τού κοινωνι­ κού γίγνεσθαι σάν όλότητας βασισμένης στις κοι­ νωνικές άντιθέσεις. "Οτι υπάρχουν καί κομμουνι­ στικά κόμματα καί άνένταχτοι μαρξιστές πού χρησιμοποιούν τή διαλεκτική σάν μέθοδο προσ­ έγγισης ζωντανών κοινωνικών φαινομένων. Είναι καιρός νά δούμε τίς νέες έπαναστατικές προοπτι­ κές γιά μιά πλουραλιστική σοσιαλιστική κοινω­ νία, καί νά τίς δέσουμε μέ δλη τή γόνιμη παρά­ δοση τού άριστερού εύρωπαϊκού κινήματος, πού όπωσδήποτε άρχίζει πρίν τόν Μάρξ καί τόν Έ νγκελς. Ή Ευρώπη έχει άνάγκη όχι νά ξαναανακαλύψει μιά ’Αμερική, άλλά άπό τό δέσιμο, τό έπανένωμα τού εργατικού της κινήματος, πού νά σταθεί κριτικά, χωρίς ταμπού μά καί χωρίς άπλοποιήσεις, άπέναντι στούς πάντες καί τά πάντα -τού χτές καί τού σήμερα- γιά νά δημιουργήσει δρους άνατροπής τής ύπάρχουσας κατάστασης πραγμά­ των, πιστευτούς, ρεαλιστικούς, σεβαστούς. Καί πρός αυτή τήν κατεύθυνση ή μελέτη τού Ροζανβαλόν, δταν άπομακρύνεται άπό τίς άρνητικές σχηματοποιήσεις πού προαναφέραμε -άκριβώς γι’ αυτό κάπως έντονα- γίνεται ουσιαστική, ένδιαφέρουσα, πραγματικά πρωτότυπη καί διεισ­ δυτική. Γίνεται ποιητική, ώρες ώρες ρομαντική, μά ταυτόχρονα παραμένει ρεαλιστική. «Γιατί στήν πολιτική έχουμε πάντοτε άνάγκη άπό λέξεις πού νά έκφράζουν τίς επιθυμίες μας, πού νά θρέ­ φουν τά όνειρά μας. Έχουμε πάντα άνάγκη νά δίνουμε ένα όνομα στά πράγματα, πρίν άκόμη τά άποκτήσουμε... καί είναι γεγονός δτι ή γλώσσα τής πολιτικής δέν είναι συχνά τίποτα άλλο άπό (Λΐά ποίηση τής δράσης πού προσπαθεί νά μήν ξεπεραστεί άπό τήν πραγματικότητα καί νά μήν παραιτηθεί μπροστά στήν άγνωμοσύνη τής ιστο­ ρίας. Ή πολιτική γλώσσα είναι ή λιγότερο λει­ τουργική άπό κάθε άλλη... Δέν άπορρίπτουμε αύτό τό ρόλο τής πολιτικής γλώσσας, άλλά νομί­ ζουμε δτι ή αυτοδιαχείριση δέν θά είχε κανένα ενδιαφέρον άν περιορίζονταν μόνο σ’ αύτή τήν λειτουργία...» (σελ. 24). Ό πολιτικός στόχος δέν είναι πιά μόνο τά μέσα παραγωγής άλλά τά μέσα άσκησης τής εξουσίας. Δέν φτάνει λοιπόν ή άντικατάσταση τού ιδιώτη Ιδιοκτήτη άπ’ τόν συλλογικό ίδιοκτήτη-κράτος. Τό βασικό πρόβλημα τής επαναστατικής άλλαγής γίνεται ή συμμετοχή τών εργαζόμενων, καθολικά καί κάτω άπ’ τόν δικό τους έλεγχο, μέσα άπό ένα σύνολο συμπληρωματικών δικαιωμάτων, στή νέα κοινωνική οργάνωση τής εργασίας. «Πρωταρχι­ κές προϋποθέσεις γιά τήν ισότητα στις πολιτικές καί όργανωτικές άποφάσεις είναι ή Ισότητα στήν πληροφόρηση, ή κριτική τής ιδεολογίας τής ειδι­ κότητας» (σελ. 80). ’Εδώ άνακύπτουν τά προβλή­ ματα τής «δημοκρατικής έντροπίας», δπως ονο­ μάζει ό Ροζανβαλόν τήν έλάττωση τής δημοκρα­ τικής συμμετοχής μέσα στις δομές, τή διαδικασία τυποποίησης τής ζωντανής δημοκρατίας -πού παρατηρούνται μετά άπό τήν πρώτη περίοδο

έπαναστατικής έξαρσης (σελ. 59 έπ.). Σημαντικό κεφάλαιο, συμβολή στό ξεπέρασμα τέτοιου είδους προβλημάτων είναι εκείνο πού «άπ’ τήν άνάλυση τών δομών στήν κριτική τών θεσμών» (σελ. 93 έπ.) βοηθά τόν άναγνώστη νά κατανοήσει τή ση­ μαντική καί δυναμική τής θεσμικής άνάλυσης, τό πώς δηλαδή μέσα στούς θεσμούς ξεπερνιέται ή άκινησία τών δομών, άνοίγεται ή διαχρονική επαναστατική διαδικασία. ’Επίσης σημαντικό εί­ ναι δλο τό δεύτερο μέρος τού βιβλίου, «Πολιτική τής οικονομίας» (σελ. 111 έπ.), πού έρχεται νά συγκεκριμενοποιήσει προτάσεις εφαρμογής σέ μιά σύγχρονη πολυδιάστατη κοινωνική όργάνωση τής αυτοδιαχείρισης. Τελικά, άπ’ δλη τή μελέτη ή πολιτική άνάγεται στόν κύριο συντελεστή τής αύτοδιαχειριστικής προοπτικής, ή ποιότητα τής ζωής κυριαρχεί τής ποσότητας τής παραγωγής. «Ή επανάσταση έκθρονίζεται» -δπως σημειώ­ νει ό Θ. Πάγκαλος στόν πρόλογό του- «άπό τό βάθρο τής μοναδικής μεταφυσικής πράξης πού χωρίζει ένα σήμερα άναμονής άπό τό αύριο τής ελπίδας. ’Εδώ καί τώρα ή άλλαγή μπορεί νά γίνει καθημερινή ύπόθεση τού λαϊκού κινήματος». ΑΛΚΗΣ ΡΗΓΟΣ Σημειώσεις: 1. Πρώτη έκδοση: Μέρ Έντμόντ - Περινιόν Κλώνε: Ό δρόμος γιά τήν αυτοδιαχείριση, Μετ. Ρ. Σκούρα, 'Αθήνα, 1976.

2. Μάρξ Κ.: Ό έμψύλιος πόλεμος στή Γαλλία. Ελληνική έκδοση στό συλλογικό τόμο «Σχετικά μέ τήν Κομ­ μούνα τον Παρισιού». Έκδ. «Γή», ’Αθήνα, 1975, σελ.

36 έπ. καί 65 έπ.

3. Κατατοπιστικό ιδιαίτερα γιά τόν έλληνα άναγνώστη τό βιβλίο τον Σούχν Άουγκονστίν: Κολεκτιβισμός καί αυτοδιαχείριση στήν Ισπανία 1936-39, Μετ. Γ. Βαμβάλη. ’Επίκουρος, ’Αθήνα, 1975.

4. Μάρκοβιτς Μιχαήλο: Αυτοδιαχείριση. Μετ. Γ. Βαμ­ βάλη, ’Επίκουρος, Αθήνα, 1975, σελ. 7.

5. "Οπ. παρ., σελ. 7.

6. Λούξεμπονργκ Ρόζα: Ρώσικη επανάσταση. Μετ.-σχό­ λια Α. Στίνα, Ανδρομέδα, Αθήνα, 1978.

7. Γκράμσι Α.: Γιά τόν Μακιαβέλη, γιά τήν πολιτική καί γιά τό σύγχρονο κράτος. Μετ. Φ. Κ., Ήριδανός, ’Αθήνα, αχρονολόγητο, ιδιαίτερα σελ. 55 έπ., καί Βλάχου Γ.: Πολιτική, Αθήνα, 1977, τόμ. Α \ δπον άναψέρεται χαρακτηριστικά: «Ή κριτική αυτή, προερχόμενη άπό τούς ίδιους τούς κόλπους τής μαρ­ ξιστικής Σχολής... ύποκαθιστά στή στενά οικονομική άνάλυση μιά ευρύτατη ιστορική καί κοινωνιολογική έρευνα καί θεωρεί... τήν πολιτική κοινωνιολογία σάν τόν σημαντικότερο κλάδο τής κοινωνιολογίας» (σελ.

191).

# 51

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

πώ ς καί γιατί φτάσαμε στη σημερινή κρίση Ε. Φ. ΣΟΥΜΑΧΕΡ: Τό μικρό είναι όμορφο. Μετ. Φαράνχον Χοΐόά - 'Ολγας Τρέμη. Γλάρος, 'Αθήνα, 1980. Σελ. 269.

ΤΟ βιβλίο τού Σουμάχερ κατέχει μιά ξεχωριστή θέση άνάμεσα στά βιβλία γιά την οικολογική κρίση τοϋ πλανήτη μας στή δεκαετία τοϋ ’70. Συγχρόνως δέν θά ήταν υπερβολή νά κατατά­ ξουμε τον Σ. άνάμεσα στίς προσωπικότητες, δπως ή R. Carson, ό Β. Commoner, ό R. Dumont, ό Ε.

Goldsmith, ό R. Nader, ό Ρ. Samuel, κ.ά., πού έκρουσαν τόν «κώδωνα κινδύνου» γιά τήν άμετάκλητη οικολογική καταστροφή τής φύσης καί τούς κινδύνους γιά τόν άνθρώπινο πολιτισμό άπό τή μοντέρνα τεχνολογία. «Τό μικρό είναι όμορφο» (Small is beautiful: A Study of Economics as if People Mattered) βγήκε τό 1973, ένα χρόνο μετά άπό τά βιβλία τού Β.

Commoner: The Closing Circle, τοϋ P: Ehrlich: The Population Bomb, τού Ecologist: A Blueprint for Survival, τών B. Ward καί R. Dubos: Only one Earth, τού P. Samuel: Ecologie: Detente ou cycle infernal, καί τή διάσημη μελέτη πού προκάλεσε μεγάλες άντιρρήσεις, The Limits to Growth, τών D. H. Meadows καί συνεργατών στό ΜΓΓ, κατά παραγγελία τοϋ Club of Rome, ώστόσο ξε­ χωρίζει καί προεκτείνει τήν άνθρώπινη σκέψη πάνω στήν οίκονομίστικη λογική πού μάς δδήγησε στήν οικολογική κρίση τής έποχής μας. Ό Σ. δέν παράμεινε ένας θεωρητικός στοχα­ στής, άλλά έχει στό ενεργητικό του μιά σειρά άπό επαναστατικές, &ν καί περιορισμένες, πρωτοβου­ λίες μέ άλλους επιστήμονες. Ή οργάνωση τού συνεταιρισμού γιά όργανική καλλιέργεια άπό τό 1943, ή δημιουργία τής έταιρείας γιά τήν «ένδιάμεση τεχνολογία» τό 1965 καί ή συμμετοχή του στήν πρωτότυπη συνεργατική οργάνωση τής έπιχείρησης Scott Bader τόν δίδαξαν άρκετά πρά­ γματα τίς τελευταίες δεκαετίες (οί έμπειρίες του περιγράφονται στό βιβλίο). Επίσης, ή θέση του ώς οικονομικού συμβούλου στήν Εθνική Ε τα ι­ ρεία "Ανθρακος στήν ’Αγγλία (1950-70) καί στήν κυβέρνηση τής ’Ινδίας σέ θέματα οικονομικής άνάπτυξης τού έδωσαν τήν εύκαιρία νά γνωρίσει άπό τά «μέσα» τά προβλήματα τής ένεργειακής κρίσης καί τήν επίδραση τής νεότερης τεχνολο52

Ε. Φ. Σουμάχερ

γίας στήν άνάπτυξη τών χωρών τού Τρίτον ΚόΔιαβάζοντας τό βιβλίο τοϋ Σ., άν καί έχει κα­ θιερωθεί σάν κλασικό πλέον, βρίσκεις ένα νήμα άπό ερωτηματικά πού παράμειναν κρυμμένα άπό τήν καθημερινή μυθολογία τής οίκονομίστικης λογικής γιά τήν άνάπτυξη · μιά άνάπτυξη πού με­ τριέται καθημερινά άπό τούς οικονομολόγους καί τά μέσα ένημέρωσης μέ ποσοτικούς δείκτες αύξη­ σης τού εθνικού εισοδήματος καί τής παραγωγής, τό γιγαντισμό τών έπιχειρήσεων, τή μαζική αύτοματοποιημένη παραγωγή, τά έπιτεύγματα τών ηλεκτρονικών υπολογιστών κλπ. Ή καθιέρωση τού τίτλου «Τό μικρό είναι όμορφο» είναι μιά καινούρια άντίληψη τοϋ κό­ σμου μας, γιά τό πώς καί γιατί φτάσαμε στή ση­ μερινή οικολογική κρίση. Είναι ή κριτική τής επι­ στήμης καί τής νεότερης τεχνολογίας πού, ξεκι­ νώντας άπό τίς βιομηχανικές χώρες τής Δύσης, οδήγησε στήν κατάχρηση τών μή άνανεούμενων πλουτοπαραγωγικών πηγών, στή ρύπανση τοϋ περιβάλλοντος καί στήν εξαθλίωση τής άνθρώπινης έργασίας. Ό Σ. προτείνει μιά νέα οικονομική λογική, όπου ή τεχνολογία μικρής κλίμακας, ή ήπια χρήση τών φυσικών πόρων, ή κοινοτική ιδιοκτησία καί οί άνθρώπινες συνθήκες δουλειάς θά παίζουν πρωτεύοντα ρόλο. Ό Σ., θά μπορούσαμε νά ΐσχυρισθούμε, συν­ εχίζει τήν παράδοση τών κοινωνιολόγων καί ιστορικών τής Δύσης, όπως οί Webb, W. Morris, R. Owen, R. Tawney, Cole κ.ά., πού άνάπτυξαν ένα είδος «ήθικής κριτικής» τού καπιταλιστικού

συστήματος παραγωγής καί ιδιοκτησίας. Ή έπίδραση τών προπαγανδ ιστών τού «χριστιανικού σοσιαλισμού» καί τών ούμανιστών τής προτεστάντικης παράδοσης γιά ήπια τεχνολογία, συν­ εταιριστικές μορφές διαχείρισης τών βιομηχανιών καί άνθρώπινες συνθήκες δουλειάς είναι προφα­ νής στό βιβλίο του. Τό ίδιο φαίνεται κι άπό τή γλώσσα τού βιβλίου του, πού έχει έντονη άπόχρωση τής θρησκευτικής προσήλωσης στήν ομορ­ φιά τού φυσικού κόσμου (έργο τής δημιουργίας) καί τίς ηθικές άρετές τής άνθρώπινης ύπόστασης. Έτσι, είναι χαρακτηριστικό πόσο συχνά χρησι­ μοποιεί φράσεις ή κομμάτια άπό βιβλία τών Gan­ dhi, Tolstoy, Tawney, Confucius, Rabinowitch καί πόσο κριτικός είναι γιά τούς Galbraith, Key­ nes, Marx, Mansholt κλπ. Ό διδακτικός χαρακτήρας τών προτάσεών του γιά πρακτική λύση τών προβλημάτων τής οικολο­ γικής κρίσης, άνεξάρτητα άπό πολιτικές θέσεις γιά τό πώς κατανέμεται ή εξουσία μεταξύ τών τά­ ξεων καί τον κυρίαρχο ρόλο βρισμένων χωρών πάνω σέ άλλες, κάνει τά σχέδιά του νά φαίνονται άρκετά ουτοπικά ή, σέ άλλους, άφελή. Ή ουδέ­ τερη («όργανική») άνάπτυξη πού προτείνει μέ τήν «ενδιάμεση τεχνολογία», παρά τίς άρχικές έπιτυχίες της σέ υπανάπτυκτες χώρες, έχει άρχίσει νά χάνει τόν πρωτοποριακό της ρόλο, περισ­ σότερο δέ μέ τήν είσοδο τών πολυεθνικών καί τής Διεθνούς Τράπεζας, πού δέν εμπνέουν τήν έμπιστοσύνη τών χωρών τού Τρίτου Κόσμου. 'Ωστόσο οΐ Ιδέες τού Σ. άποκτούν δλοένα καί μεγαλύτερη σημασία καθώς ή οικολογική κρίση, μέ ιδιαίτερη έμφαση στό ένεργειακό, όξύνεται στή Δύση, ένώ άρχίζουν νά έμφανίζονται τά πρώτα δείγματα έντονης άναταραχής καί άμφισβήτησης στις χώρες τού «ύπαρκτού σοσιαλισμού» σέ θέ­ ματα διαχείρισης τών επιχειρήσεων, κρατικών συνδικάτων, ρύπανσης, βιομηχανικής άνάπτυξης Τό βιβλίο χωρίζεται σέ τέσσερα μέρη: ό σύγ­ χρονος κόσμος, πηγές, ό τρίτος κόσμος καί οργά­ νωση καί ιδιοκτησία, μέ 19 άρθρα οργανικά δε­ μένα μεταξύ τους. Πολλά άπό αυτά είναι διαλέ­ ξεις πού δόθηκαν κυρίως σέ συνέδρια, ένώ με­ ρικά γράφτηκάν γιά οικολογικά περιοδικά. Στό πρώτο μέρος ό Σ. άναλύει τό σημερινό σύ­ στημα παραγωγής στή βιομηχανική κοινωνία, πού άναπτύχθηκε μέ σκοπό τήν κυριαρχία τού άνθρώπου πάνω στή φύση, χωρίς διακρίσεις τού κεφαλαίου πού χρησιμοποιεί. Έτσι τό κεφάλαιο, πού είναι οί πλουτοπαραγωγικές πηγές (όρυκτά, καύσιμα, μέταλλα κλπ), καταναλώνεται άλόγιστα όδηγώντας στήν έξαφάνισή τους καί τή ρύπανση τού περιβάλλοντος. Συγχρόνως, τό συνεχές κυνη­ γητό τής οικονομικής άνάπτυξης διευρύνει τό χά­ σμα πλούσιων καί φτωχών χωρών τού πλανήτη μας, ένώ γιά τά προβλήματα τής οικολογικής κρί­ σης ό κόσμος πιστεύει ότι σύντομα θά λυθούν άπό τή θριαμβεύουσα έπιστήμη καί τεχνολογία. ’Αντίθετα, έκεϊνο πού χρειάζεται ή έποχή μας εί­ ναι νέες άνανεούμενες πηγές ένέργειας, φθηνό­

τερα έργαλεΐα, μικρής κλίμακας έπιχειρήσεις καί έργασίες πού διευρύνουν τήν άνθρώπινη δη­ μιουργικότητα. Ό ρόλος τής οικονομικής επιστήμης είναι, κατά τόν Σ., σφαλερός, γιατί έφαρμόζει τά ίδια οικονομικά κριτήρια στά πρωτογενή άγαθά πού βγαίνουν άπό τή φύση καί τά δευτερογενή ή βιο­ μηχανικά, ξεχνώντας έτσι τήν έξάρτηση τού άνθρώπου άπό τή φύση (άέρας, νερό, καλλιεργή­ σιμη γή, δάση κλπ.). Προστρέχει λοιπόν σέ μιά άνάλυση τής βουδιστικής οικονομικής (άντιπροσωπευτικής τών θρησκειών μέ άντιυλιστικές άρχές καί τρόπο ζωής τού άνθρώπου), πού χωρίς νά φτωχαίνει τόν άνθρωπο δημιουργεί τίς κατάλλη­ λες προϋποθέσεις γιά μιά ειρηνική συμβίωσή του μέ τό φυσικό περιβάλλον. Ή εισαγωγή τής έννοιας τού μεγέθους είναι καί ή πιό σημαντική συμβολή τού βιβλίου τού Σ. Ό γιγαντισμός τών έπιχειρήσεων, ή λατρεία τού «μεγάλου» στήν τεχνολογία, ό ύπερπληθυσμός τών πόλεων κλπ., είναι μερικές άπό τίς παράλο­ γες τάσεις τής σημερινής άνθρώπινης κοινωνίας πού πρέπει νά άποφευχθούν. ’Αντίθετα, τό μικρό μέγεθος δημιουργεί ευνοϊκούς δρους γιά δημο­ κρατία, άνθρώπινη άξιοπρέπεια, καλύτερο έπίπεδο ζωής, ευημερία. Στίς «πηγές» (δεύτερο μέρος), ή έκπαίδευση εί­ ναι ένα άπό τά πιό σημαντικά άποθέματα πλού­ του γιά τήν άνθρώπινη ύπαρξη. Τό κεφάλαιο άν­ θρώπινη δημιουργικότητα καί εύφυία μπορεί νά άποδώσει μόνον όταν δημιουργεί τόν «όλοκληρωμένο άνθρωπο».

Dr ANDRE ROUVEIX

n

η λ ικ ία

π ω ς να μη γ ερ α ο ετε

53

Στην «κατάλληλη χρήση τής γης» ό Σ. έπιτίθεται μέ δριμύτητα κατά τής έκμετάλλευσης τής καλλιεργήσιμης γής μέ λιπάσματα, ζιζανιοκτόνα, έντομοκτόνα καί μονοκαλλιέργειες πού έξασθενίζουν τήν ποιότητα τού χώματος καί ύποδουλώνουν τή γεωργία στή βιομηχανία. Ή πίστη του στήν οργανική καλλιέργεια, τήν άποκέντρωση καί τήν ποικιλία καλλιεργειών, μετά μάλιστα άπό τήν περιορισμένη έπιτυχία τής «πράσινης επανάστα­ σης», έχει άρκετή σημασία γιά τή σημερινή κρίση τής γεωργίας. Παράλληλα, γιά τίς «πηγές τής βιομηχανίας» έπισημαίνει τήν αυξανόμενη κατα­ νάλωση τών μή άνανεούμενων πηγών γιά μέταλλα καί ενέργεια, πού θά δημιουργήσουν ελλείψεις σέ 100 χρόνια άπό τώρα. ’Επίσης, έπικρίνεται ή άπόφαση τής περασμένης δεκαετίας γιά στροφή στό πετρέλαιο καί άχρήστευση πολλών άνθρακωρυχείων ώς άντιοικονομικών, πράγμα πού σήμερα έπιβεβαιώνεται στή Δ. Γερμανία μέ τό ξανάνοιγμα παρατημένων άνθρακωρυχείων. Μέ όλα τά παραπάνω είναι φυσικό νά περιμέ­ νει κανένας τήν άποστροφή τού Σ. πρός τήν πυ­ ρηνική ένέργεια καί τούς κινδύνους πού περι­ κλείει ή χρησιμοποίησή της γιά τόν άνθρωπο καί τό περιβάλλον. Τέλος, στήν «τεχνολογία μέ άνθρώπινο πρόσωπο» άναλύονται οί κρίσεις πού προκάλεσε ή μοντέρνα τεχνολογία καί προτείνει τήν «ενδιάμεση τεχνολογία», πού πρώτος καθιέ­ ρωσε σάν δρο, μέ τή χρήση φθηνών καί τεχνολο­ γικά άπλών εργαλείων καί μηχανών, τοπικές καί άνανεούμενες πρώτες ύλες καί πλήρη συμμετοχή τού έργαζόμενου στήν παραγωγή. Στό τρίτο μέρος γίνεται ή άνάλυση τής άνισης άνάπτυξης άγροτικών καί άστικών περιοχών καί τό χάσμα πλούσιων καί φτωχών χωρών στόν πλα­ νήτη μας. Ή «ενδιάμεση τεχνολογία» άναπτύσσεται μέ περισσότερες λεπτομέρειες καί μέ συγκε­ κριμένα παραδείγματα άπό χώρες τού Τρίτου Κόσμου (’Ινδία) καί τίς ιδιαιτερότητες τών άγρο­ τικών περιοχών δπου ζεϊ τό 80% τού πληθυσμού τους (τό πρόβλημα τών 2 έκατομμυρίων χωριών μέ τά 2 δισεκατομμύρια κατοίκους, όπως έχει τυ­ ποποιηθεί). Τέλος, στό τέταρτο μέρος, «όργάνωση καί ιδιο­ κτησία», ό Σ. ξεκινάει μέ τίς τεχνολογικές δυνα­ τότητες τών ήλεκτρονικών ύπολαγιστών, πού ύποτίθεται δτι μπορούν νά λύσουν τά μελλοντικά προβλήματα άνάπτυξης τής άνθρώπινης κοινω­ νίας, πράγμα πού ό Σ. τό βρίσκει άδύνατο καί σέ άντίφαση μέ τήν άνθρώπινη έλευθερία. Ό γιγαντισμός τών έπιχειρήσεων σέ Δύση καί ’Ανατολή, μέ τή γραφειοκρατία καί τήν άπάνθρωπη οργάνωσή τους, θυμίζει, κατά τόν Σ., τόν «Πύργο» τού Κάφκα. Κατά τή γνώμη του, θά προτιμούσε ένα είδος έλεύθερων μπαλσνιών πού συγκροτούνται άπό ένα κεντρικό νήμα, παρά ένα χριστουγεννιάτικο δέντρο μέ τό άστέρι στήν κο­ ρυφή καί τά κλαδιά σέ κατώτερες θέσεις. Στό «σοσιαλισμό», πού κατά τήν άποψή του εί­ ναι άντίθετος μέ τήν καπιταλιστική λατρεία τού πλουτισμού, κάνει τήν άντιδιαστολή τής έθνικο54

ποίησης καί τής δημόσιας ιδιοκτησίας, πού μέ συχνές άναφορές στόν Tawney στό κεφάλαιο «ιδιοκτησία» παρουσιάζει καθαρά τήν πηγή τής παράδοσης πού συνεχίζει. 'Ωστόσο, παραμένει θιασώτης τής ιδιωτικής ιδιοκτησίας γιά μικρής κλίμακας επιχειρήσεις (κάτι πού μάς θυμίζει τήν άνάστροφη μέτρηση πού άρχισε τά τελευταία χρόνια στίς σοσιαλιστικές χώρες, μέ τήν άπελευθέρωση τού μικροεμπόριου, τών έλεύθερων έπαγγελματιών-τεχνιτών καί τής μικροκαλλιέργειας). Τέλος, άναφέρεται στίς νέες μορφές ιδιοκτησίας μέ τή συμμετοχή δλων τών έργαζομένων καί ιδιαίτερα στή συνεργατική Scott Bader (ένός χρι­ στιανού μέ ριζοσπαστικές αντιλήψεις), πού βοή­ θησε στή σύλληψη τού καταστατικού της. Ό επίλογός του είναι άκόμη μιά φορά ή βαθιά του πίστη γιά μιά κοινωνία τού άνθρώπου άλληλοεξαρτούμενη άπό τή φύση καί όχι ένάντιά της, καθώς καί ή προσήλωσή του στήν παραδοσιακή σοφία τής άνθρωπότητας. Ή μετάφραση τού βιβλίου τού Σουμάχερ είναι ζωντανή καί προσεγμένη, καθώς καί ή παρου­ σίαση τού βιβλίου, παρά τίς άντιρρήσεις μου γιά τή μετάφραση μερικών δρων καί τή σύνταξη τού κειμένου. Εκείνο όμως πού έχω νά παρατηρήσω είναι δτι δέν μπήκε δ δεύτερος, επεξηγηματικός, τίτλος «Α Study of Economics as if People Matte­ red», καί στίς βιβλιογραφικές άναφορές έχουν παραλειφθεί άρκετές ή δλες οί άναφορές γιά τίς διαλέξεις καί άρθρα σέ περιοδικά γιά μερικά άπό τά κεφάλαια τού βιβλίου. ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΛΑΒΑΝΙΔΗΣ

Μανόλης Ξεξάκης Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΙΠΠΙΚΟΥ άφηγήματα εικονογράφηση: Α. Φασιανού

Μανόλης Ξεξάκης ’Ασκήσεις Μ αθηματικών

ποιήματα

Μανόλης Ξεξάκης ΠΛΟΕΣ ΕΡΩ ΤΙΚ Ο Ι

© Ε κδόσεις Μπαρμπουνάκης Βασ. 'Ηρακλείου 26 Τηλ. 236.555 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

γιά μιά ζωντανή διδασκαλία τής λογοτεχνίας μας Νεοελληνικά κείμενα γιά τό γυμνάσιο, άπό ομάδα εργασίας. Τόμος Β'. Άριατοτέλειο Πανε­ πιστήμιο Θεσσαλονίκης / Ινστιτούτο Νεοελλη­ νικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ. 404.

ΣΤΗΝ ομάδα εργασίας (Μαρία Βογιατζόγλου, ’Αλίκη Γαλλοπούλου, Μαρία-Δώρα Δρακοπού­ λου, Λουΐζα Καζολέα, Δέσποινα Καμπάνη-Δετζώρτζη, Ά γλαία Κάσδαγλη κ.ά.) πού παρου­ σίασε τά «Νεοελληνικά κείμενα» (τόμος πρώτος, 1977· τόμος δεύτερος, 1980) οφείλουμε τήν πρώτη σοβαρή άνανεωτική προσπάθεια στόν το­ μέα τής διδασκαλίας τών νέων ελληνικών. Ή προσπάθεια αυτή άποκτά μεγαλύτερη σημασία, αν λάβουμε υπόψη δτι άρχισε μέσα στά δύσκολα χρόνια τής έπταετίας μέ τή μυωπική έκπαιδευτική πολιτική καί τά άναχρονιστικά άναλυτικά προ­ γράμματα. Ό προγραμματισμός καί ή έκπόνηση τών βιβλίων αύτών σέ χρόνο πού δέν είχε άκόμη σχεδιαστεί μιά έκπαιδευτική άλλαγή μέ νέα άνα­ λυτικά προγράμματα, στάθηκε εμπόδιο βασικό γιά τή μή αξιοποίησή τους άμεσα στό σχολικό χώρο. Αυτό δμως δέν άφαιρεϊ τίποτε άπό τήν άξια τους, δπως έκθέτουμε παρακάτω. Ή δουλειά καί στό δεύτερο τόμο πού έχουμε τώρα μπροστά μας είναι πολύ προσεγμένη. ’Αρχί­ ζει τό βιβλίο μέ μιά σύντομη άλλά περιεκτικότατη εισαγωγή γιά τήν περίοδο 1900-1930 (πού ύποδιαιρεΐται σέ δυό ύποπεριόδους: 1897-1922 καί 1922-1930), μέσα στήν όποια εξετάζεται ή λογο­ τεχνική παραγωγή σέ συνάρτηση μέ τίς κοινωνι­ κές, οικονομικές καί πολιτικές εξελίξεις. Καί πολύ εύστοχα, γιατί μέ τόν τρόπο αυτό συνειδη­ τοποιούν οί μαθητές τή σχέση τής λογοτεχνίας μέ τίς άλλες μορφές τής άνθρώπινης δραστηριότητας καί τή διαλεκτική πού λειτουργεί άνάμεσά τους. Ή συσχέτιση αυτή έπεκτείνεται πιό πέρα (μέ τό χρονολογικό πίνακα πού άκολουθεί) καί συνδέε­ ται μέ τά σπουδαιότερα παγκόσμια γεγονότα. ’Ακολουθεί μιά χρονολογική παρουσίαση τών συγγραφέων μέ παράθεση κειμένων, αυτογραφίαν καί φωτογραφιών τους. Τό λεξιλόγιο, οί έρωτήσεις (μελέτη καί γενική μελέτη), καθώς καί ή βι­

βλιογραφία, πού περιλαμβάνει έργα καί βοηθή­ ματα, μπαίνουν στό τέλος κάθε ένότητας πού πραγματεύεται έργα ένός συγγραφέα. Τό βιβλίο κλείνει μέ μιά γενική βιβλιογραφία καί όδηγίες γιά τό δάσκαλο. ’Από τή μεθοδολογία τού βιβλίου, πού έχει σαφή γραμματολογικό χαρακτήρα, φαίνεται ό στόχος τών συνεργατών: νά δώσουν μιά γενική εικόνα γιά τήν πορεία τής Νέας Ελληνικής Λογο­ τεχνίας μέσα άπό τό έργο τών σπουδαιότερων εκ­ προσώπων της. Ή μέθοδος αυτή, πολύ διαδομένη καί σέ χώρες μέ μεγαλύτερη άπό μάς παράδοση στή συγγραφή τέτοιου είδους βιβλίων, δέν είναι βέβαια ή μόνη · υπάρχουν έξίσου πετυχημένα βι­ βλία πού τό ύλικό τους δέν κατατάσσεται γραμ­ ματολογικά άλλά μέ μόνο ή κύριο κριτήριο τή μύηση τών μαθητών στή λογοτεχνία. Πάντως, τά βιβλία τής 'Ομάδας, δπως είναι γραμμένα καί άναφορικά μέ τό στόχο τους, είναι άρτια, καλοδουλεμένα καί σύμφωνα μέ τό άνανεωτικό πνεύμα πού επιβάλλει ή διδασκαλία τής λογοτεχνίας. ΝΙΚΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ

Εκδόσεις ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ ’Ακαδημίας 52&’Ασκληττιοϋ ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΙ Στέφανος Σταμάτης ΙΑΣΟΝΑΣ Ο ΞΕΝΟΣ μυθιστόρημα

Ένα βιβλίο βγαλμένο απο τις προσωπικές εμπειρίες του συγγραφέα στις ελληνι­ κές θάλασσες και τα νησιά μας εμπειρίες ενός επαγγελματία. Στις σελίδες του παρου­ σιάζεται η σημερινή αναίμαχτη ξενική εισβολή, με μάρ­ τυρες τα θύματα της ωμής ξενοκρατίας του 46-50. Ένας κόσμος που φεύγει τσακισμένος εκφράζει την πίκρα του και προσπαθεί να βρει κοινά σημεία με ξεμο­ ναχιασμένα κι ανερμάτιστα πρόσωπα του καιρού μας. Ο «Ιάσονας ο Ξένος» είναι κείμενο γνήσιας σύγχρονης πεζογραφίας, με τολμηρη τεχνική και γερες ρίζες στην παράδοση.

55

ΠΟΙΗΣΗ

συρρεαλισμός, ή επανάσταση πού εγινε καθεστώς ΝΑΝΟΥ ΒΑΛΑΩΡΙΤΗ: Ό ήρωας τον τυχαίου. Τράμ/Λογοτεχνία, άριθ. 34. Έγνατία, Θεσσαλο­ νίκη, 1979. Σελ. 32.

ΜΑΣ μένουν βέβαια είκοσι χρόνια άκόμα, μπο­ ρούμε όμως άπό τώρα νά τολμήσουμε τήν πρό­ βλεψη πώς ό συρρεαλισμός θά μείνει στήν ιστορία σάν τό τελευταίο μεγάλο (μεγάλο σέ σύλληψη, συμμετοχή, έπίδραση καί διάρκεια) λογοτεχνικό καί καλλιτεχνικό κίνημα τού αιώνα. (Λέω συρρεαλισμός κι όχι σονρρεαλισμός ή υπερρεαλι­ σμός, όπως έχει επικρατήσει νά λέγεται, γιατί: α) ό όρος σονρρεαλισμός δέν άποδίδει ήχητικά -καί νοηματικά μάλιστα άντιστρέφει- τόν γαλλικό surrealisme ■ 6) δ μεταγλωττισμένος όρος υπερ­ ρεαλισμός δημιουργεί μεγάλους κινδύνους νά μπερδέψουμε τόν surrealisme μέ δύο άλλα σύγ­ χρονα ρεύματα: μέ τόν hyperrialismus, πού έμφανίστηκε στή ζωγραφική καί είναι ένας τρόπος έντονης, σχεδόν φωτογραφικής, αναπαράστασης τού εξωτερικού κόσμου -ό Νταλί τόν ορίζει σάν «ύπερφωτογραφικό ρεαλισμό»— καί, άφετέρου, μέ τόν hyperrealisme, πού σάν έννοια τόν είσήγαγε στή λογοτεχνία ό Emile Henriot, καί πού ό Herve Bazin τόν όρίζει σάν ένα «είδος πού δέν έχει καμιά πρόθεση αναπαραγωγής τού πραγμα­ τικού γιά νά ικανοποιήσει κάποια άφελή άντίληψη τής τέχνης, αλλά πού τό χρησιμοποιεί περισσότερο σά στοιχείο άναφοράς γιά άρνηση καί σάτιρα».) Ό Νάνος Βαλαωρίτης -πού κοντεύει πιά νά συμπληρώσει μιά 35ετία «εύδόκιμης ύπηρεσίας» στήν ποίηση- μπορεί νά μήν είναι άπό τούς πρώ­ τους πού προσχώρησαν στή συρρεαλιστική επα­ νάσταση (στήν Ελλάδα έμφανίστηκε, σάν είσαγόμενο είδος, άπαλλαγμένο άπό φόρους καί δα­ σμούς, στή δεκαετία τού ’30), είναι όμως άπό τούς τελευταίους πού κρατάνε άκόμα τή σημαία της ψηλά, διατηρώντας μάλιστα ένα ένθουσιασμό εφηβικό, ανάλογο μέ τό όργιαστικό κέφι τών συρρεαλιστών τής περιόδου ’20-’40. Ή σημερινή φυσιογνωμία τού Βαλαωρίτη ελά­ χιστα θυμίζει τό νεανικό του πρόσωπο, καθώς πρωτοεμφανιζόταν (σέ ήλικία 26 χρόνων) μέ τήν «Τιμωρία τών μάγων» (1947), καί καθώς φαινό­ ταν νά διαμορφώνεται μέ τό δεύτερο βιβλίο του 56

Νάνος Βαλαωρίτης

«Κεντρική στοά» (πού έκδόθηκε τό 1958, άλλά είχε γραφτεί άνάμεσα στά 1944 καί στά 1954): ποιήματα σφραγισμένα άπό τίς έντονες επιρροές τής έλληνικής καί τής άγγλοσαξονικής παράδο­ σης, επιρροές όμοιες μέ κείνες πού δέχτηκε δ Σεφέρης, καί πού χωνεύονται σ’ έναν τρόπο γραφής πολύ συγγενικό μέ τό δικό του. Τό 1954 είναι ή χρονιά πού σημαδεύει τήν άποφασιστική στροφή: δ ποιητής γνωρίζει τόν Andre Breton, έρχεται σέ στενή επαφή μέ τήν δμάδα του, «προσηλυτίζεται» καί, μέ τό πάθος τής συνειδητής εκλογής, άποφασίζει νά μεταγγίσει τό αίμα του στό συρρεαλιστικό κίνημα, πού έχει έπικρατήσει πιά, έχει γίνει καθεστώς καί -ώ ς έκ τούτου- έχει άρχίσει σιγά σιγά νά φθείρεται. (Ή συμμετοχή του δέν περι­ ορίζεται στό γράψιμο τών ποιημάτων του. Τό 1963 έκδίδει μαζί μέ άλλους τό «Πάλι», τό μονα­ δικό ελληνικό περιοδικό μέ σαφή συρρεαλιστικό προσανατολισμό, μεταφράζει καί ταυτόχρονα επιδίδεται σέ «είκονοκολλήσεις» κατά τό άπαράμιλλο πρότυπο τού Max Ernst.) Ζώντας άπό τό 1968 στό Σάν Φραντσίσκο (όπου διδάσκει συγκριτική λογοτεχνία), ό Βα­ λαωρίτης είναι ένα κεφάλαιο σημαντικό, άλλά λίγο πολύ άγνωστο στήν Ελλάδα. Τό βιβλίο πού γνώρισε (νομίζω) τή μεγαλύτερη άπήχηση έδώ εί­ ναι τό «’Ανώνυμο ποίημα τού Φωτεινού 'ΑιΓιάννη», πού γράφτηκε τό ’73, πρωτοεκδόθηκε τό ’74 στήν ’Αμερική καί σέ δεύτερη έκδοση κυκλο­ φόρησε άπό τόν «"Ικαρο» τό ’77. Δέν πιστεύω ώστόσο πώς είναι καί τό πιό σημαντικό του: ένα παραλήρημα δπου συμφύρονται λογικά καί άλογα σχήματα, τό παρελθόν καί τό μέλλον ρι­ γμένα σ’ ένα έφιαλτικό παρόν, πολλές φορές έκλάμψεις σπάνιας ομορφιάς καί άλλοτε άδικαιολόγητες «κοιλιές» νά σέρνονται στό χώμα τής έμ­ πνευσης. (Καί πώς τό ποίημα είναι ανώνυμο, όταν διεκδικοΰν τήν πατρότητά του ένα όνομα κι ένα ψευδώνυμο στό εξώφυλλο; Ή μήπως θέλει νά πει άτιτλο; ”Ας είναι...) Οί «Εστίες μικροβίων», πού κι αύτές τυπώθη­

καν στό Σάν Φραντσίσκο (τό 1977, άλλά γράφτη­ καν άπό τό ’61 ώςτό ’67), φοβάμαι πώς δέ διοχε­ τεύτηκαν ποτέ στήν έλληνική «άγορά». Κι δμως είναι τό πιό ώριμο, τό πιό άπολαυστικό -όπω ς θά έλεγε ό Μπάρτ- καί τό πιό γνήσια συρρεαλιστικό βιβλίο του. Έστω καί σά γιά νά «άποδώσω τό φόρο τιμής» σ’ αυτό τό πεσόν (πεσόν σάν άστρο, πεσόν σά στρατιώτης πού έμεινε άγνωστος) βι­ βλίο (καί μολονότι ξέρω πώς συνεχίζω νά βρί­ σκομαι «εκτός θέματος») θά αντιγράψω ένα χα­ ρακτηριστικό του ποίημα, τό «’Ονειροκρίτης»: ΟΙ δρόμοι είναι επιθυμίες πού φτάνουν "Ως τόν αριθμό τής πόρτας τού σπιτιού πού μένω Είναι τό στόμα τού θηρίου τής φυλακής πού Νά καταπιεί τό φταίχτη τής καλής συνείδησής ΟΙ ανήφοροι είναι ανήθικες προτάσεις Τά δέντρα είναι συνήθειες τά φύλλα απροσεξίες ΟΙ κήποι είναι παρακάλια ΟΙ καταρράχτες είναι περιπέτειες V αυτοκίνητα υποσχέσεις Τά σταυροδρόμια αμφιβολίες ΟΙ γέφυρες είναι μοναχές Πού προσεύχονται γονατιστές Γιά νά τίς σπλαχνιστεί ό Κύριος Πού περνάει επάνω τους σάν σιδηρόδρομος Τά σπίρτα είναι μεγαλομανίες Τά φέρετρα αναχώρηση χωρίς επιστροφή Τά βλέμματα είναι λαχεία μέ Αγκαλιές γιά δώρα Τά μάτια είναι σωτήρες Πού μέ γλιτώνουν άπό βέβαιο θάνατο

Κάτοχος σπάνιας παιδείας καί συγκρότησης, είναι ταυτόχρονα μιά άπό τίς σπάνιες περιπτώ­ σεις άνθρώπων πού μπόρεσαν νά γράψουν πρω­ τότυπο έργο σέ πολλές γλώσσες (έλληνικά, άγγλικά, γαλλικά), μέ τήν ίδια πάντα επιτυχία. (Μάς φέρνει στό νοΰ τά παραδείγματα τού Rilke, τού Beckett, τού Henry Miller, κι άπό τούς δι­ κούς μας: τοϋ Σολωμού, τού Σαραντάρη, τού "Αρη ’Αλεξάνδρου, τού Κάλας, τής Μάτσης Χατζηλαξάρου, καί τών νεότερων Στρατή Χαβιαρά καί Ντίνου Σιώτη.) Ό «Ήρωαςτού τυχαίου», πού κυκλοφόρησε τό ’79, έμφανίζεται κι αύτός μέ μεγάλη χρονική άπόσταση άπό τό χρόνο τής γραφής του (1966-68). Τοποθετείται στήν ίδια περίπου περί­ οδο μέ τίς «Εστίες μικροβίων» καί συναγωνίζε­ ται τό ποιοτικό τους ύψος. Πρόκειται στήν πρα­ γματικότητα γιά ένα (συνθετικό) ποίημα, χωρι­ σμένο σέ έντεκα (αυτόνομα ύποτίθεται) άριθμημένα μέρη, πού δλα βαδίζουν παράλληλα, άλληλοσυμπληρώνονται καί χύνονται σ’ ένα μεγάλο ποτάμι, πού παρασύρει μέ δρμή τά σκουπίδια καί τά σκύβαλα τής έσωτερικής καί εξωτερικής ζωής, περνάει άπό θεαματικούς καταρράχτες εικόνων, έκβάλλοντας τελικά στόν ώκεανό τής ΰψιστης διάψευσης. Τό έκσύσιο κομμάτιασμα τού ποιήμα­ τος καί τής νοηματικής άλληλουχίας άντιστοιχοΰν

δομικά στό κομμάτιασμα τής έμπειρίας καί τής σύγχρονης σκέψης· δ φαινομενικά άκατανόητος πλουραλισμός τών παραστάσεων παραπέμπει σέ (καί προέρχεται άπό) μιά άντίληψη τής άπόλυτης σύγχυσης, θέση κατά βάθος άγνωστικιστική · τό σπάσιμο, ή περιφρόνηση τού «θέματος» άποτελεϊ τό ίδιο τό θέμα του: ένας άνηλεής βομβαρδισμός πραγματικών καί ονειρικών instantanes, ή συνειδητοποίηση τής άλλοτρίωσης καί τής φθοράς πού προστατεύει άπό τήν άλλοίωση καί τή φθορά, ένα βλέμμα στά άνθρώπινα «έκ τών ένδον» καί «άφ’ υψηλού», άγκαλιάζοντας μέ άγάπη, τρόμο καί άποστροφή αυτή τή φριχτή μάζα πού ματωμένη σφαδάζει στά νύχια τής μοίρας της. Ό ταν ό συρρεαλισμός, δ άδικαιολόγητος παραλογισμός γίνε­ ται ζωή, τότε ή ποίηση συσπειρώνεται στή δίκιά της λογική, τά παιχνίδια της γίνονται «παιδαγω­ γικά», ή φωνή της βαθιά σάν τού παπά πού ξορ­ κίζει: Μόνη πιά δυνατή καί τελευταία λύση Στά γήινα προβλήματά μας Τό γκρέμισμα τής βαρβαρότητας πού χασμουριέΠού γυρίζει τό κεφάλι της άλλου γιά νά μή δεί ’Εκείνο πού τήν ενοχλεί εκείνο πού Αποτελεί Μόνιμη παρεξήγηση Ανάμεσα Στόν οπαδό καί στόν Αντίπαλο σκοπό της Πάσχοντας Από διπλοπροσωπία Ανίατη. "Ηρωας τοϋ τυχαίου είναι ό άντιήρωας τής κα­ θημερινότητας. Μιά ύπαρξη πού τήν ορίζει ή τυχαιότητα τής γέννησης καί τού θανάτου της, πού περιστρέφεται στή δίνη άπειρων «περιστατικών» καί βλέπει νά γράφεται έρήμην της, καί νά τής άποδίδεται μετά σάν καρπός ελεύθερης βούλη­ σης, ή ίδια ή βιογραφία της: Ό δίσκος ό ήλιακός τό πέντε τής ρουλέτας Τύχη βουνό κι δμως τό λάθος πάντα κάπου γίνεΚάπου σκοντάφτει καί σωριάζεται ό υπολογισμός Κ ι εκεί πού δλα έδειχναν πώς θά Ισοφαρίσει "Ολα διά μιας τά έχασε σάν ήρθε τό μηδέν Κι ό πιό γερός εγκέφαλος έχει τίς χειροπέδες του Τά ρήγματα τών περιστάσεών του Ά π ’ όπου μπαίνουν ρεύματα πού προκαλονν ζα­ λάδες Πού κάνουνε κακό στά μάτια καί στά δόντια Κ ι ας ήταν Ασυννέφιαστος θαυμάσιος ό καιρός.

Ό Βαλαωρίτης φτάνει έδώ στή σύνθεση δλων τών στοιχείων πού φάνηκαν κατά καιρούς νά δε­ σπόζουν, μεμονωμένα, στό έργο του. Ό πω ς, άπό άποψη θεματική, τό βιβλίο συνδυάζει τήν εύρύτητα τής καταγραφής έξωτερικών μορφών μέ τή βαθύτητα τών ένδοσκοπικών καταδύσεων, τήν έπαναστατικότητα τής beat generation μέ τίς όνταλογικές άναζητήσεις τής «ουσιαστικής» ποίη­ σης, ή τίς αύθαίρετες συρρεαλιστικές συλλήψεις μέ συμβολισμούς εύδιάκριτους, έτσι καί, άπό άποψη μορφική, παντρεύει τά πιό χαλαρά, έλεύ57

θερα εκφραστικά σχήματα μέ κλασικούς εσωτερι­ κούς ρυθμούς, πού συχνά μάλιστα τούς άκοϋμε νά πυκνώνουν καί νά υποτάσσονται στά αυστηρά μέτρα τού παραδοσιακού δεκαπεντασύλλαβου:

ΠΟΙΗΣΗ

Δέν τό ’πε ή χεφαλόβρνση όέν τό 'παν τά τρία κοράκια Στην ντάλα τον μεσημεριού απάνω άπ’ την κρε­ μάλα Στους δρόμους τούς εξοχικούς τής μητριάς σου Σπάρτης Στό βράχο τον Λυκαβηττού όπου τελούνται άνήμερα Τής γέννησης τής βλάστησης τού γάμον τά μυστή-

τοΰ ενστίκτου

Γιά νά σωθεί ό τραγέλαφος εχτρός τού εαυτού

στη «φυσιολογ ικότητα»

Κ αί νά πλαγιάσει ή αγιότητα πάνω στη σημασία Πού ήταν ή σώστρα τής ψυχής των έργων τής ζωής του.

των σκοπιμοτήτων

ή άρνηση

νά υποταχτεί

ΑΝΤΩΝΗΣ ΦΩΣΤΙΕΡΗΣ

ΕΠΙΤΕΛΟΥΣ Ο 3ος ΤΟΜΟΣ ΤΉΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΜΟΥ­ ΣΙΚΗΣ ΣΕ ΕΓΧΡΩΜΑ ΣΧΕ­ ΔΙΑ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΑΛΕΡ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

ΛΟΓΟΘΕΤΟΥ 1, 427129 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΑΘΗΝΑ: «ΕΞΑΝΤΑΣ» ΤΗΛ. 3604885 ΘΕΣ/ΝΙΚΗ: ΚΕΝΤΡΟ ΔΙΑΘΕΣΗΣ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΗΛ. 212610 58

ΜΑΝΩΛΗ ΠΡΑΤ1ΚΑΚΗ: Ή παραλοϊσμένη. Λογοτεχνία, άριθ. 7. “Ακμών, ’Αθήνα, 1980. Σελ.

Ο Μ. Πρατικάκης πρωτοπαρουσιάστηκε στά γράμματα μέ τή συλλογή του «Ποίηση 71-74» καί έφερνε τότε καί αύτός δλα τά γνωστά χαρακτηρι­ στικά τής γραφής εκείνης τής έποχής: Μιά διά­ θεση γιά πάλη υπέρ τής ελευθερίας, μιά διάθεση γιά σκύψιμο πάνω στίς ρίζες τοΰ πολιτισμού καί τής ιστορίας πού καθόρισαν τήν άξιοπρέπεια τής φυλής μας, μιά διάθεση γιά άρνηση τού νέου βιο­ μηχανικού τρόπου ζωής, πού βρισκόταν στά πρώτα του βήματα επιβολής, τότε. Στή συνέχεια, τά πράγματα αλλάζουν. Ό Μ. Πρατικάκης παρουσιάζει (1976) τή δεύτερη ποιητική συλλογή του μέ τόν τίτλο «Οί παραχα­ ράκτες». Μιά έντονη διάθεση γιά «εσωτερικό­ τητα» σέ πρώτο πλάνο. Μετά τήν πρώτη του αυτή «είσοδο» στό «χώρο τού άνθρώπου» μέ τήν πιό πάνω συλλογή, έρχεται ή επόμενη («Λιβιδώ») γιά νά καθορίσει πιά καί νά σταθεροποιήσει τουλάχιστο τόν προσανατολι­ σμό τού ποιητή σέ θέματα εσωτερικότερης άναζήτησης. Λυπούμαι πού θά παραβιάσω τήν ύποχρέωσή μου άπέναντι στό περιοδικό νά γράψω καί δυό λόγια περισσότερα γιά τήν πρό τής «Παραλοϊσμένης» περίοδο τοΰ ποιητή, άλλά ή έκταση καί ή βαρύτητα πού άπαιτεϊ αύτή (ή «Παραλοϊσμένη») νά τής δώσουμε, μού τό έπιτρέπει. Θά άρκεστώ μόνο νά τονίσω, έτσι γιά τή σύνδεση, ότι ή «Παραλοϊσμένη» άποτελεΐ συν­ έχεια τής «Λιβιδώ» καί προέκτασή της, τόσο θεματολογικά, όσο καί άπό τήν άποψη τού μεγάλου συνθετικού ποιήματος. Τί είναι όμως ή «Παραλοϊσμένη»; Είναι ή εγ­ κόσμια ψυχή, μορφοποιημένη σέ μιά ύπαρξη γυ­ ναίκας άρχέγονης άλλά μέ ένστικτο βαθύ καί άναλλοίωτο, πού τή βοηθά καί τή σπρώχνει νά άποτολμά άκατάπαυστα μιά άπελπισμένη άπό-

δράση άπό τις κάθε είδους, ορατές καί αόρατες, φυλακές, δπου τίς περισσότερες φορές έν άγνοια μας είμαστε τρόφιμοι. Δημιουργεΐται έτσι ένα κλίμα δομημένο μέσα άπό τήν ίδια τή σκέψη καί τόν προορισμό τών άνθρώπων, σάν αυτό νά ήταν τό αυθεντικό καί άπαραβίαστο περιβάλλον. Έτσι οί άνθρώπινες υπάρξεις έγκλιματίζονται σιγά σιγά μέσα σέ αυτό τό αυτοματοποιημένο σύστημα άξιων καί εξαντλούν, μέσα στά δρια πού έκεΐνο καθορίζει, τήν τυφλή καί φυλακισμένη τους ύπαρξη. Ά π ό κάποια στιγμή καί πέρα ό μηχανι­ σμός αύτός λειτουργεί άπό μόνος του, γιατί οί ίδιοι οί άνθρωποι είναι φορείς καί φερέφωνα ενός τερατώδους κέντρου, πού νομίζουν πώς βρί­ σκεται πηγαία μέσα τους καί τούς εκφράζει. Πώς λοιπόν νά ξεφύγει κανείς άπό μιά σκλαβιά πού άγνοεί, άπό μιά καταδίκη πού νομίζει πώς είναι ή ελευθερία του; "Οταν ή «Παραλοϊσμένη» άρχίζει νά «βλέπει» καί μέσα άπ’ αυτή τήν δράση πρα­ γματοποιεί τήν άπόδρασή της, θά μάς πει: «’Εκείνη βλέπει καί τούς λυπάται στην άπόκρημνη όχθη σάν φυλακισμένοι άπό άλλη ουσία φυλακής. Μοιάζει νά είναι σέ άσυλα. Μιά ολό­ κληρη ζωή κλεισμένοι καί σά μόνοι τους νά ζήτη­ σαν εκείνη τή βουβή ασυλία... Τά χαρακτηριστικά τους έχουν πάρει εκείνη τήν ιδιότητα καί βουβή θλίψη τών τροφίμων εκείνη τήν τριβή. Τά ρούχα τους φαρδιά καί τριμμένα έχουν ένα σχήμα αιώ­ νιας ασυλίας...»

Καί παρακάτω θά μάς άποκαλύψει: «Κανείς ποτέ δέν ζήτησε χάρη άπό εκείνη τήν φυλακή. Εχουν ένα ύφος ενόχων. Μοιάζει μέ ανάγκη ενοχής κι υποχθόνιος εξιλασμός. Σάν ένα πελώριο καταφύγιο σέ καιρό πολέμου σκοτεινή κρύπτη άπό άγνωστους διωγμούς».

Τό σύστημα μέσα στό όποιο είμαστε παγιδευμένοι έχει δημιουργήσει τίς άσφαλιστικές του δι­ κλείδες. Καί ένας άπό τούς πρωτογενείς άξονές του είναι τό κυρίαρχο καί άπροσπέλαστο αί­ σθημα τής ενοχής. Μιας ένοχης πού λειτουργεί σάν υποχθόνιο καί σχεδόν ενστικτώδες φρένο στά μεγάλα κύματα τών άνθρώπινων επιθυμιών. Ή ένοχή αύτή, σάν κατευθύνουσα δύναμη, δπως καί δλο τό κλίμα τής έκδοχής XI (ή έξοδος), πού είναι άπό τίς σημαντικότερες τού βιβλίου, έχει ένα στοιχείο καφκικό. 'Υπάρχει μιά άόρατη καί ισό­ βια καταδίκη πού τά άτομα άποδέχονται άδιαμαρτύρητα «σάν ένοχα μιάς έμφυτης ένοχης». Ενοχής γιά τίς επιθυμίες τους, τίς «άσυνέπειές» τους, τούς «φόβους» τους, τήν ίδια τους τήν ύπαρξη, πού γιά νά άπαλλαγούν άπό τό άβάσταχτο βάρος της ζητούν ένδόμυχα άπό μόνα τους νά πληρώσουν. Τιμωρία λοιπόν χωρίς έγκλημα καί άνάγκη έξιλασμού καί αιώνια επιστροφή στό ση­ μείο πριν τήν άμαρτία. Στό σημείο τής αιώνιας υποταγής σέ έναν κόσμο μυθικών ένδελεχειών καί σκοπιμοτήτων: «Μέ τυφλή αφοσίωση έχτελοϋν τίς εντολές. Μέ έτοιμες κινήσεις σάν στερεοτυπίες κατατονικών ιδανικοί κρατούμενοι καί υπήκοοι αυτές οί μορ­ φές άπορροφήθηκαν άπό μιά εκτυφλωτική συν­ ήθεια ή επιδημία. 'Όταν οί δεσμοφύλακες κοι-

Μανώλης Πρατικάκης μοϋνται αυτοί ξαγρυπνοϋν. Τούς ύποκαθιστοΰν καί τότε πλάι τους χτίζεται μιά φυλή δεσμοφυλά-

Καί παρακάτω: «Κάποτε γίνονται ταραχές κι εξεγέρσεις άλλά γιά αιτίες πού άνανεώνουν τούς τριμμένους κα­ νόνες τού παιχνιδιού. Πίσω άπ’ τίς μάχες παρα­ μένουν ένωμένοι καί δαμασμένοι. Τούς ένώνουν κοινοί φόβοι σάν θύελλες λευτεριάς. Τούς δένουν επαγγέλματα συμπληρωματικά σά ζευγάρια επαγγελμάτων ταξιδιώτες καί θαλαμηπόλοι...»

Ό φόβος μπροστά στήν ελευθερία τούς άναγκάζει νά ζούν μέσα σέ μιά πολυτελή καί σίγουρη (μέ τήν έννοια τής άσφάλειας) σκλαβιά. Ή άνασφάλεια άπό τό μή ιεραρχημένο, άπό τό μή άποδεκτό καί τίς άπηχήσεις του, τούς άναγκάζει νά άποδέχονται «συνειδητά» αύτή τήν άνίατη άρρώστια, πού μέ τόση πλάνη άποκαλοΰν φυσιολογικότητα: «Ή άρρώστια αύτή είναι άδιάγνωστη καί πρω­ τάκουστη. Σάν αύτή νά είναι ή φυσιολογική κατάσταση τών άνθρώπων. Μοιάζει μέ κληρονο­ μική άρρώστια χρωματοσωμάτων καί άνοαία άπό άρρώστιες. / Μοιάζει μέ άρρώστια πολιτισμού. / Αυτοί πού έχουν προσβληθεί δέν παραπονιούνται γιά κανένα ενόχλημα. / Γιατί τά συμπτώματα εί­ ναι τά φυσιολογικά γνωρίσματα τών άνθρώ-

Έτσι ή συλλογική καί συμβολική ήρωίδα άρνείται αύτή τήν «υγεία» καί τή «φυσιολογικότητα» καί κατά συνέπεια άπό τή στιγμή έκείνη άρχίζει, γιά τούς άλλους, νά παραλογίζεται. Ά πό τήν άρχή τού βιβλίου ύποσημαίνεται ή βαθύτερη στάση της: 59

«Τής λέγανε μην πίνεις από εκείνο τό πηγάδι τό νερό άλλ’ Αυτή σά νά γύρευε τή μοίρα της. Κι ό τύφος τότε άναρριχήθηκε έξανθηματικός άπ’ την κοιλιά της ατό κεφάλι. Οί σαράντα μέρες παραμι­ λητό ό πάγος τον βουνού φωνές καί λόγια ασυ­

νάρτητα...» (’Εκδοχή I). Καί στην έκδοχή V θά άκουστεϊ: «Κείνο τό μόλεμα τή γέννησε. 'Εκείνο τό πη­ γάδι αάν ένας / γήινος κόλπος τήν Ανέβασε ως εδώ πού υπάρχει μόλις / τώρα γεννημένη καί έγ­ κυος από ένα σκοτεινό θεό / Ή παράκρονση / είναι μιά πράξη έλευθερίας πού γίνεται στά εγ-

Ά πό τή στιγμή πού Απελευθερώνεται άπό δλες τίς νοητικές καί ήθικές δεσμεύσεις είναι σάν νά γεννιέται γιά δεύτερη φορά. Στήν έκδοχή V άκούγονται μερικοί ήχοι άπό τόν Οΐδίποδα Τύ­ ραννο. Ό ταν στήν Απελπισμένη του προσπάθεια ό Οίδίποδας προσπαθεί νά εξιχνιάσει τήν κατα­ γωγή του (όμοκρέβατος τής μάνας του) θά ρωτή­ σει τόν τυφλό μάντη Τειρεσία:. Ποιανού θνητού είμαι γέννα; Καί έκεϊνος θά εκστομίσει τή φοβερή φράση: «ή δ’ ημέρα φύσει σε καί διαφθαρεϊ» (πού είναι καί τό μότο τής «Παραλοϊσμένης»). Έ τσι ή Παραλοϊσμένη θά γίνει παρανάλωμα τών δραμάτων της: «Μέ μιά μόνη δρασκελιά κατεβαίνει ατούς αιώνες μπαίνοντας τρυφερό κλωνάρι ατών Αν­ θρώπων τήν προέλευση... Μόλις μόλις τώρα ή τυ­ φλή της ύπαρξη./Μόλις μόλις τώρα οί τυφλοί βολβοί τών οφθαλμών της γνώρισαν τήν όραση. Τό φώς πού βλέπει είναι κλάματα παιδιών μέσα στά αίματα... Σήμερα σήμερα ή παντοτινή της ύπαρξη θά γεννηθεί καί θά πεθάνει.»

Εκείνη θά τολμήσει νά άποδράσει, Αλλά τό Αμείλικτο καί φοβισμένο πλήθος θά προσπαθήσει (δπως καί οί Αντίρροπες μέσα της δυνάμεις) νά τή γυρίσει πίσω, νά τήν πνίξει, νά άποκαταστήσει τή διασαλεμένη τάξη:

θανάτου, καί θά έπικαλεστεϊ τόν δικό της έκστατικό θεό, γιά νά τούς Απαλλάξει άπό τήν Ανυπό­ φορη αίσθηση τής συντελεσμένης πράξης. Οί έκδοχές II καί III έχουν άμεση καταγωγή, θεματολογική-γλωσσική, μέ τή «γυναίκα τής Ζά­ κυνθος» καί κατά δεύτερο λόγο μέ τό «Λάμπρο». Είναι χαρακτηριστικές έπίσης στό βιβλίο οί Ανα­ φορές στήν παράδοση τής φυλής καί τής ιστορι­ κής μνήμης (πνευματικά-ποιητικά). Ά πό τόν Ηράκλειτο (έκδοχή X) στό Σοφοκλή, άπό τόν Εύριπίδη (IV, Χΐ) στήν Αποκάλυψη τού ’Ιωάννη (πέντε τελευταίοι στίχοι τής VII). Ά πό τό Με­ σαίωνα (Αναφορά στό Θεοτοκόπουλο-Τολέδο), καί τέλος άπό τό Σολωμό ώς τούς σύγχρονους ποιητές μας. Στήν έκδοχή IV ή Παραλοϊσμένη είναι τό σύμ­ βολο τής αιώνιας παραμορφωμένης γυναίκας πού μέσα στήν έσχατη Απελπισία της παίρνει πίσω τά «γεννήματά της» μέ μιά συμβολική πράξη -σάν ένας Αντίστροφος τοκετός. Έτσι τά γεννητικά όρ­ γανα, τά όργανα τής ήδονής καί τής δημιουργίας γίνονται ταυτόχρονα ή μεγάλη πληγή τού δντος, πού σάν μοίρα περικλείει καί διαιωνίξει τίς όδύνες. Ό λη ή έκδοχή πιθανόν νά άναφέρεται στή Μήδεια τού Εύριπίδη, μιας πού Ανακαλεί συγκι­ νησιακά παρόμοια τραγικά συναισθήματα μητρο­ κτονίας. Έδώ όμως'δ φόνος τών παιδιών δέν γί­ νεται γιά νά έκδικηθεΐ τόν άντρα, Αλλά σάν μιά άρνηση ή μετάνοια τού ίδιου τού δικαιώματος τής δημιουργίας, σάν μιά Αξεπέραστη ένοχή τού Ατό­ μου γιά τό δτι φέρνει στόν κόσμο νέους Ανθρώ­ πους, ένώ έχει φτάσει μέσα άπό έπάλληλους κύ­ κλους συνειδητοποίησης στή βεβαιότητα (καί ύπαιτιότητα) γιά τήν τραγική της μοίρα. Ή έκδοχή VI είναι ή μεγάλη γνωριμία τού Αν­ θρώπου μέ τό σώμα του. Απαγορευμένες έπιθυμίες Αναδύονται μέσα άπό τά πυκνά ύποσυνείδητα σκοτάδια, Αφού καταργηθούν τά πολλαπλά πλέγματα πού κρατούν νεκρές τίς αύθεντικότερες λειτουργίες τών Ανθρώπων. Έτσι, ή Παραλοϊσμένη, Αφού γνωρίσει καί Αγαπήσει τό σώμα της, Αφού Απαλλαγεί Από δλες τίς παγίδες καί τά σκο­ τεινά ρούχα τής σεμνοτυφίας, θά λάμψει στό φώς τής ζωής: «Κι έμεινε γυμνή χωρίς φωνή σάν ένα

«Λές ένα πλήθος θυμωμένων χεριών κι Απελπι­ σμένων τήν τραβούσε σά σκυλιά τήν έσερναν άπό παντού... ή μηχανή τού τραίνου οί τροχοί ολοένα γύριζε ό έλεγχος έτσι μουγκά παραβιααμένη σά μιά έξωση καί περισσότερο μιά άμβλωση εκεί πού στέκονταν δ μαύρος Μαιευτήρ δ μέγας σκοτεινός Σταθμάρχης έστεκε Αμίλητος.»

φάρι. Τήν ώρα πού τρυπά τά δίχτυα τού κόσμου καί ξεφεύγει». Στό τέλος τής ίδιας έκδοχής ή

Έτσι γεννιούνται οί έκδοχές, Ανάλογα μέ τό Αποτέλεσμα τής σύγκρουσης τών φωτεινών καί τών σκοτεινών δυνάμεων. Οί έκδοχές μοιάζουν σάν σπόνδυλοι πού δένονται μεταξύ τους μέ πολ­ λές συνδέσεις. Έτσι π.χ. τό νόημα τής έκδοχής V έπανέρχεται μέσα στήν κοσμογονική στιγμή τής συν-ούσίας καί τής τραγικής στό βάθος πράξης τού έρωτα στήν έκδοχή XIII, δπου, έκτος άπό τά πολλαπλά νοήματα πού άπηχούν έδώ οί στίχοι, αύτό πού μάς ένδιαφέρει έδώ, σέ σχέση μέ τήν V, είναι δτι, δπως δ χορός στήν τραγωδία τού Σοφο­ κλή θά έπικαλεστεϊ τόν ’Απόλλωνα, γιά νά τούς Απαλλάξει άπό τό θανατικό, έτσι καί ή ύπαρξη, Αφού φτάσει στόν ολοκληρωτικό έρωτα, θά αίστανθεϊ τή συντέλεια, τό τέλος τών συναισθημά­ των, τήν Αδιάσπαστη ένότητα τού έρωτα καί τού

συμβολική γυναίκα θά γυρίσει μέ «τό μεγάλο σκοτεινό καράβι» «θεραπευμένη» άπό τήν «Αρ­ ρώστια» πού έχει καταντήσει στίς μέρες μας ή πιό γνήσια έλευθερία. Στίς έπόμενες έκδοχές ή Παραλοϊσμένη θά έρωτευτεϊ (VII) καί θά προσκαλέσει μέ πάθος νά τήν Ακολουθήσει «δ Αρχάγγελος τής ήδονής», θά γνωρίσει τόν έρωτα πάνω στά παρθένα βουνά καί θά τόν κρατήσει στό Απαραβίαστο ύψος του (XIII). Στήν XI (ή έξοδος) θά πραγματοποιήσει Ακόμη μιά φορά τήν Απόδρασή της άπό έκείνους τούς σκοτεινούς καί Ασυνείδητους τόπους. Μέ τή βοή­ θεια τού Αδελφού της θά δραπετεύσει πάνω σέ μιά σχεδία, Αφού έχει σκίσει καί φτιάξει μέ τό φόρεμά της σχοινί. Τό πλήθος θά τήν κυνηγήσει.

60

Μέσα σέ αυτό τό πλήθος θά ξεχωρίσει τή μορφή τοϋ πατέρα της πού «οργισμένος καί μέ λύσσα προστάζει τά πληρώματα τών καραβιών του» νά τήν κυνηγήσουν. Έ τσι ξαφνικά γίνεται πάλι Μή­ δεια, πού άφοϋ είχε εκπληρώσει τόν προορισμό της στό όνομα τής δίκης θά προδώσει τόν πατέρα της καί θά θυσιάσει τόν άδελφό της (πού άργότερα στην XIII [τό θαλασσοπούλι τής φωτιάς]) θά παρουσιαστούν σάν φαντάσματα: «Τά βράχια κλείσανε πίσω της, ποιος κλαίει; Ποιος ζυγώνει σέ τούτο τό ακρογιάλι ματωμένος μέ τό σώμα τον κομμάτια; ’Αδερφέ μου! ’Αδερφέ μέ τό χρυσό ρολόγι! Σκοτεινέ πατέρα μου! "Ωστε λοιπόν εσείς; Ποιας σκοτεινής νύχτας μωρά...» Θά τούς λυπη­

θεί άλλά ήδη μέσα της έχει ώριμάσει ή μεγάλη πράξη. Είναι έτοιμη γιά τό φόνο. Στις τελευταίες τρεις εκδοχές γίνεται ή συνάν­ τηση τής οικογένειας τών άνθρώπων. Τών διαφο­ ρετικών ρόλων καί τών εσωτερικών τους συγ­ κρούσεων. Ό πατέρας, π.χ., «πού περισσότερο μοιάζει μέ πλάστη καί άδερφό τών άλλων, λέει “υπάρχει γιατί ή ψυχή κρυώνει” τούτο τό προσωρινό ρούχο...». Έ τσι ή άντίστασή του στην κατοχή, τό χτίσιμο τού σπιτιού, μέ κίνδυνο τής ζωής του, γιατί τά ύλικά ήταν «σάν κλεμμένα άπό τόν εχθρό», είναι γι’ αύτόν άρκετά, είναι τό προσωρινό ρούχο γιά νά ντύσει τήν άνθρώπινη γύμνια του καί νά νιώσει τήν άπαραίτητη αύτοεπιβεβαίωση καί αύτοκατάφαση, έτσι ώστε νά μπορεί νά δικαιώσει στόν έαυτό του καί στούς άλλους τήν ύπαρξή του. Ξαφνικά έκεϊ πού μιλάει

ξεπετάγεται «κάτω άπό τό ισκιωμένο χέρι του» ένα μικρό παιδί, 6 άνιψιός. Μέ τό λόγο του μοιά­ ζει σάν νά είναι αύτός προορισμένος νά έκφράσει άπό μέσα τήν οικογένεια, τά μίση καί τά σκοτεινά κίνητρα τών μελών της. Είναι λοιπόν μαζεμένοι στό στόμιο τού πηγα­ διού. "Ολες οί μορφές τής οικογένειας καταλή­ γουν σέ εκείνο τόν άναπάντεχο άνιψιό... «Ακουμποϋν στην πελαγίσια μεριά τών συναντή­ σεων...». Μέ τρόπο ύπαινικτικό περιγράφεται ένα

τοπίο κατοχικό δπου οί οικογένειες πού τούς έκαψε τά σπίτια ό εχθρός φεύγουν πρόσφυγες. Μέσα σέ έκείνη τήν καταστροφή ενός κόσμου, ένα βρέφος κλαίει, κλαίει, γεννημένο σάν ή άρχή ένός άλλου πού έρχεται. Μιά γυναίκα προτείνει νά πετάξουν τό βρέφος στό ποτάμι. Ή «αιώνια μάνα» θά τό νανουρίσει καί θά τό σώσει, γιά νά μάς πεί, σέ πρώτο πρόσωπο, ό ποιητής: «"Ετσι ήτανε φαί­ νεται γραμμένο καί γραφτό έγώ νά ζήσω καί νά καταγράφω εγώ ένας άνθρωπος που ολοένα πνί­ γεται που ολοένα σώζεται άπό πνιγμό».

Στό κεφάλαιο Γ τής ίδιας εκδοχής (XV) κατα­ γράφεται ή τραγική άντίφαση τών άνθρώπων, πού ένώ τούς ένώνουν κοινοί φόβοι, κοινή μονα­ ξιά, παραμένουν στό βάθος ξένοι καί άνεπικοινώνητοι. Καθένας έχει όχι έναν έαυτό, άλλά ένα ρόλο εγωκεντρικό καί παραμορφωμένο άπό τά κοινωνικά ήθη, πού τόν χρησιμοποιεί εναντίον τού άλλου σάν νά είναι εχθρός, σάν νά θέλει νά κυριαρχήσει μέ τήν ύπεροχή του πάνω στή συν­ τριβή τού άλλου. Άλλά αύτό είναι, τουλάχιστο

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ

τριμηνιαία έκδοση επιλογής άπό τήν παγκόσμια σύγχρονη λογοτεχνία

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΑΤΖΗΣ

τό πρίσμα

2

τζου - Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ - Γιάννης Μπαχάρας - Χριστίνα Ντουνιά Ezio Peraro - Δημήτρης Ραυτόπουλος - Γιώργος Ρούθαλης - Giancarlo SiIvastro - Αμαλία Τσακνιά - Σπόρος Τσακνιάς - Jacques Fremontier - Καίτη

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ ΑΘΗΝΑ 1980

61

γιά τή φανερωμένη ζωή, μιά νομοτέλεια πού μέσα της είναι παγιδευμένα τά άνθρώπινα όντα. ’Εκεί­ νος πού νιώθει νά υπερέχει, υποτιμά καί εγκατα­ λείπει. ’Εκείνος πού νιώθει νά υστερεί, νιώθει έξάρτηση άπό τόν άλλο καί συγχρόνως τόν φθονεί. "Ετσι, έκεϊνος ή εκείνη πού περιμένουμε νά άγαπήσουμε δέν υπάρχει, γιατί ήδη τόν έχουμε μέσα μας καταστρέψει καί συνάμα είμαστε καί εμείς ξένοι καί έκμηδενισμένοι μέσα του: «’Εγώ είμαι είπε ό πικρός νυμφίος μέ τά μαύρα τριαντάφυλλα ατό χέρι γιατί έρχεται ή 'Άλλη πάντα καί εγώ εί­ μαι πάντα ό Άλλος ατό νεφρό της πλάι εγώ ό Ξέ­ νος μέ τήν ξένη ό Μόνος μέ τήν Μόνη...». Έτσι,

μέσα στην εκκόλαψη τών δραμάτων της καί στό φευγιό της ή Παραλοϊσμένη θά βιώσει τήν άπόλυτη μοναξιά, γιατί δέν ύπάρχει στήν όύράνια έρημο άλλος παρόμοιος δραπέτης. Όμως, στό τέ­ λος τής περιπέτειάς της καί τής εξορίας θά συντελεστεί ή κάθαρση. Θά γυρίσει ώριμασμένη πρός τούς άνθρώπους καί προετοιμασμένη βαθιά νά τούς άγαπήσει. Παρακολουθούμε στήν τελευταία έκδοχή (XVII) τήν εσωτερική άνέλιξη καί τελείωση τού άνθρώπινου όντος, πού είναι πιά ώριμο καί έτοιμο νά δημιουργήσει γνήσιες καί αύθεντικές σχέσεις μέ τούς άλλους άνθρώπους καί καινούρια ποιότητα έκφρασης καί ζωής. Συνειδητοποιούμε πώς δέν υπάρχει άλλος δρόμος, πέρα άπό τή βα­ θύτερη επικοινωνία, πού νά μπορούν οί άνθρω­ ποι νά έλαττώσουν τή μοναξιά καί νά άντιμετωπίσουν ήρεμα, σάν κάτι φυσικό, τό φαινόμενο τού θανάτου. Έτσι, άρχίζουν τά όντα νά άποφυλακίζονται, νά άποκτούν οί υπάρξεις καινούριο περι­ εχόμενο. Ό άνθρωπος μόνο μέσα στούς άνθρώ­ πους μπορεί νά τελειωθεΐ. Νά πάρει «εκδίκηση» γιά τούς αιώνες τού σκότους: «Μιά φυλή φαίνεται άπό μακριά ν’ άνοίγει τήν έρημο σάν γαστέρα σπάει κι έρχεται άπ’ τά βάθη τής ερήμου. ’Απ' τά βάθη τής μέρας έρχεται σά φυλακισμένο πλήθος ένας ματωμένος αιώνας αι­ χμαλώτων μέ χρώματα καί λόγχες νά εκδικηθεί.»

Ή «Παραλοϊσμένη» είναι ένα πάρα πολύ δύσ­ κολο βιβλίο, καί πολύ φοβούμαι ότι θά άργήσει νά πάρει τή θέση πού τού άρμόζει. ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

έξομολογητικοί μονόλογοι μιας πάσχουσας ευαισθησίας DYLAN THOMAS: Πεζογραφήματα. Έπιλογήμετάφραση Βένιας Δενόρινον - Γιώργον Ρωμα­ νόν. Πρόσπερος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. XVIII +80.

ΕΠΡΕΠΕ νά περάσουν τριάντα, σχεδόν, χρόνια άπό τό θάνατο τού Dylan Thomas γιά νά πάρουμε μιά μικρή γεύση στή γλώσσα μας άπό τό πεζογραφικό έργο του. Κάποιες σπάνιες μεταφράσεις ποιημάτων του, σκόρπιες σέ περιοδικά ή συλλο­ γικές παρουσιάσεις μεταφράσεων, καί τό ραδιο­ φωνικό έργο του «Κάτω άπό τό Γαλατόδασος» πολύ λίγο μπόρεσαν νά μάς φωτίσουν αύτό τό άτίθασο άλλά καί ντροπαλό παιδί πού έκρυβε μέσα του «ένα κτήνος, ένα άγγελο κι ένα τρελό» καί πού, χωρίς νά ξέρει καί τόσο καλά τή μητρική του γλώσσα, έμεινε Κέλτης, Ούαλός έως τό κό­ καλο σ’ ένα άγγλοσαξονικό χώρο καί σ’ ένα ρα­ σιοναλιστικό κόσμο. Τά ψηλά βουνά κι οί λόφοι τής πατρίδας του, τά πυκνά δάση κι ή θάλασσα (πού υπάρχει σχε­ δόν παντού στό έργο του, σάν ένα πολυαγαπημένο καί τραγικό παρόν), οί άνθρωποί του, άπροσάρμοστοι καί γελοίοι γιά τά κοινά μέτρα, ύποταγμένοι δμως κι αύτοί στή φύση καί στή μεταφυσική (τήν άτομική τους ελευθερία κι άξιοπρέπεια, τόν έρωτα, τό θάνατο) είναι ό καμβάς πού κέντησε (μιά καί γιά εργόχειρα μοναξιάς πρόκειται) τήν κάθε σελίδα του, τήν κάθε γραμμή ό Thomas. Κι δλες αύτές οί σκιές τού υποκόσμου προπάντων (έκεΐ πού κυριαρχούν γυμνά ή κατα­ πιεσμένα τά ένστικτα), πού μπερδεύονται μεταξύ τους καί δέν μπορείς νά ξεχωρίσεις άν πρόκειται γιά πολλούς ή γιά τόν ίδιο άνθρωπο, μέ τήν τρα­ γική τους πάντα ειρωνεία γιά τόν κοινωνικό περίγυρο καί τούς ισχυρούς, πάσχουν, λές, παράλληλα καί προσπαθούν άπελπισμένα νά βροΰν μιάν άνθρώπινη έπαφή καί λίγη τρυφερόΆ πό τή μακρινή του παιδική έποχή, πού ή μάνα του τόν σκέπαζε μέ μιά κουβέρτα καί τού έδινε τό μπουκάλι μέ τό γάλα του (κάτι πού συν­ ήθιζε νά κάνει καί μόνος του πολύ άργότερα), ό Dylan ύπέφερε άπό αύτή τήν έλλειψη τής τρυφε-

φράση, μέ δημιουργία ό χρόνος πού φεύγει. Καί οξεία καταγραφή τής πραγματικότητας πού μέ τήν άκρίβειά της μάς συγκλονίζει, ύπογραμμίζοντας άκόμα μιά φορά τήν άγεφύρωτη μοναξιά του. Ακούστε τον;

Πορτραϊτο τού Ντύλαν Τόμας άπό τόν Augustus John (’Εθνικό Μουσείο τής Ούαλλίας)

ρότηχας σ’ ένα αδιάφορο γιά την υπερευαισθησία του περιβάλλον. Ά τυχοι έρωτες κι άκαρπες φι­ λίες, άπώλειες άγαπημένων του προσώπων, οί δαίμονες τής φαντασίας του κι ή τριβή μέ τήν κα­ θημερινότητα, τόν τσάκιζαν. Περιχαρακωμένος στή μοναξιά του άρχισε, πίνοντας, τούς μακρούς του μονολόγους. Πού, μερικούς άπό αυτούς, αύτοβιογραφικούς, άλλά μέ τό δικό του προσωπικό τρόπο, περιλαμβάνει καί στό «πορτραϊτο» του.* Γιατί, βέβαια, όλες αύτές οί άφηγήσεις σέ πρώτο συνήθως πρόσωπο, μέ τίς άπρόοπτες εναλ­ λαγές πρός τό δεύτερο καί τό τρίτο (σάν καί πάλι νά μιλούσε ό ίδιος γι’ αύτά) καί τίς άτέλειωτες προτάσεις πού εξουθενώνουν τόν άναγνώστη καί πού νομίζεις πώς γράφτηκαν μονορούφι (παρά τήν έξαντλητική τους κατοπινή επεξεργασία), αύ­ τές οί συνεχείς μετατοπίσεις, τά «πηδήματα» άπό τόν έξω πληχτικό καί τρομαχτικό κόσμο τών συν­ εχών βιασμών στις φαντασιώσεις του (οάσεις άλλά καί άβύσσους συγχρόνως), τί άλλο μπορεί νά είναι παρά έξομολογητικοί μονόλογοι μιάς πάντα πάσχουσας εύαισθησίας πού προσωρινά τήν ξεκουράζουν; Ζωντανός διάλογος, άρπαγμένος έκ τού φυσι­ κού, φραστικά παιγνίδια καί κουραστική επιλογή λέξεων καί παρηχήσεων, αισθήσεις άπανωτές πού διαδέχεται ή μία, πού άκόμα δέν τέλειωσε, τήν άλλη, πού άρχισε. Σχηματική ποίηση σέ μερικά ποιήματά του. Τερτίπια γιά νά γεμίσει μ’ έκ* Ό τίτλος είναι ό ίδιος μέ τό βιβλίο τοϋ Joyce: «Τό πορτραϊτο ενός καλλιτέχνη». Έκεϊνο όμως τό «as a young dog» πού πρόσθεσε ό Thomas δίδει στόν κάπως αδιάφορο (ίσως καί πομπώδη) τίτλο, ενα πιό φυσικό, πιό ανθρώπινο, μέσα στην ταπεινότητα άλλά ίσως καί. τήν αύτοειρωνεία τον, τόνο.

«Τό πλήθος μουσκεμένο, ξάπλωνε νωχελικά κάτω άπ’ τόν καυτό ήλιο, οί μαμάδες μέ τά παι­ διά τους -όλο φασαρία- νά κάνουν πίκ-νίκ πάνω σέ χάρτινες τσάντες, νά χτίζουν κάστρα -που άμέσως χαλούσαν άπ’ τό άπρόσεχτο βάδισμα άλ­ λων παραθεριστών πού πήγαιναν στην άντίθετη μεριά τής παραλίας- κι άπό γύρω φωνές παγωτατζήόων, χαρούμενους καβγάδες άγοριών πού παίζαν μπάλα, στριγγλιές κοριτσιών μόλις ή θά­ λασσα σήκωνε κύμα ως τή μέση τους κι ό νεαρός νά κάθεται ολομόναχος μέ μιά σκιά όλο θλίψη στό πλάι. Ο ί σύζυγοι άμίλητοι -άνασηκωμένα παντελό­ νια, χαλαρές οί τιράντες- νά τσαλαβουτοϋν άργά άργά στά ρηχά, οί γυναίκες τους φορώντας χον­ τρά φορέματα τής εκδρομής νά πλατσουρίζουν κοροϊδεύοντας ή μιά τά πόδια τής άλλης, τά σκυ­ λιά νά κυνηγάν τίς πέτρες κι έν’ άγοράκι, όλο κα­ μάρι, νά επιπλέει πάνω στό νερό μέ μιά λαστιχέ­ νια φώκια. Ό νεαρός μές στή μαυρίλα του έβλεπε αυτό τό χαρούμενο Σάββατο πού κυλούσε μέ μιά ψεύτικη γοητεία -σάν μιά άδιάφορη εικόνα κάτω άπό ’να πρόστυχο ήλιο».

Πήρα στήν τύχη αύτό τό κείμενο (πού θά μπο­ ρούσε, βέβαια, νά ήταν κι ένα αυτοτελές ποίημα) όχι τόσο γιά νά ύποστηρίξω τήν άποψή μου γιά τόν έξομολογητικό μονόλογο τής πεζογραφίας τού Thomas καί τά στοιχεία του (κάτι σάν τίς άτέλειωτες κουβέντες μας στό τηλέφωνο πού, έξαφανίζονχν;ς τό συνομιλητή μας, συζητάμε κατά βάθος μέ τόν εαυτό μας) όσο γιά νά δώσω ένα κλειδί στόν άναγνώστη γιά νά προχωρήσει σ’ ένα χώρο πού, όσο κι άν στήν πρώτη ματιά φαίνεται δύσκολος, είναι γεμάτος ειλικρίνεια, συγκίνηση κι άνθρωπιά. Νά άποδείξω, δηλαδή, πώς σ’ αύτό τό παράξενο «σισ-κεμπάπ» πού προσφέρει ό συγ­ γραφέας (ό χαρακτηρισμός άνήκει σέ σύγχρονο άγγλο ποιητή), μέ τά κομματιάστά τονισμένα (σκιερά σημεία τών ιστοριών του καί τό άπρόβλεπτο, συνήθως, τέλος ή γεύση είναι πάντα άπολαυστική. Γιατί ό Thomas, πέρα άπό τό «άμεσο καί ζωντανό» παρόν τών πειστικών περιγραφών του, ευλύγιστα κινείται άπό τήν κωμωδία στό δράμα μ’ αισθήσεις πολλαπλών εννοιών καί «τε­ χνάσματα» εικόνων ή λέξεων πού λειτουργούν πολυεδρικά μέ άξονα, σχεδόν πάντα, τήν άνθρώπινη μοίρα καί τό θάνατο. Πέρα άπό κάθε τί άλλο στή ζωή του υπήρξε ένας έκπληκτικός ποιητής πού πάσχιζε γιά τήν έλευθερία καί δέν ύποτάχτηκε ποτέ σέ κανένα συμβιβασμό ή επανάληψη. ’Εάν όμως τά πεζογραφήματα τού Dylan Tho­ mas παρουσιάζουν δυσκολίες γιά τόν άναγνώστη, ή μετάφρασή τους (πού άρκετές φορές φαίνεται άκατόρθωτη) είναι ένα πραγματικά σοβαρό επί­ τευγμα. Έκεϊνο πού χαρακτηρίζει αύτά τά κεί­ μενα δέν είναι ή άφήγηση (εύκολη ή δύσκολη) μιάς ιστορίας ή ένός μύθου άλλά ή «δομή» τής 63

άφήγησης, πού, παρά τά φαινομενικά της πεζογραφικά στοιχεία (περιγραφικότητα, διαλόγους κ.ά.) περιλαμβάνει καί πάρα πολλά ποιητικά, στην πιό προωθημένη τους μάλιστα μορφή. Γιατί, δπως ήδη σημειώσαμε, ό Thomas, δντας κατά βά­ θος ποιητής καί μέ υψηλή αίσθηση τής σύνθεσης, προσπαθεί, εξομολογούμενος πεζογραφικά, νά στηρίζεται προπάντων στίς αισθήσεις, αλλά καί στά παιγνίδια τού λόγου. Αύτές τίς δυσκολίες τίς παρακάμψανε, μπορώ νά πώ, ή Βένια Δενδρινοϋ καί ό Γιώργος Ρωμα­ νός μέ τή βαθιά άγάπη άλλά καί τή συστηματική μελέτη κάθε φράσης, καί κάθε λέξης άκόμα, τού «πορτραίτου». Ό άδρός λόγος τού Ρωμανού (γε­ μάτος πάντα δμως από ευαίσθητες μεταπτώσεις), πού χαρήκαμε στόν «’Αλέξανδρό» του, βρίσκει έδώ καρποφόρο έδαφος νά άσκηθεΐ επάνω στίς «σκολιές άτραπούς» τού μεγάλου δασκάλου. Καί ή διεισδυτικότητα, οί άμφιβολίες καί ή έμμονή τής Βένιας Δενδρινοϋ σέ κάποιες γλωσσικές ή καί έννοιολογικές άσάφειες (παιγνίδια τού κειμένου) τόν βοήθησαν πολύ. Χρέιάστηκαν πέντε όλόκληρα χρόνια συλλογής στοιχείων, συνεχών διορ­ θώσεων καί άντιγραφών γιά νά παρουσιαστεί αύτή ή τόσο καλαίσθητη έκδοση. Πέντε χρόνια άφοσίωσης καί καθημερινού μόχθου.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ Κυκλοφόρησε Ζάν Πιαζέ

ΤΑΣΟΣ ΚΟΡΦΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ 3ης Σεπτεμβρίου 22 - τηλ. 5234790 εκδόσεις

ΠΥΛΗ

σχέδια & γραφική επιμελεια Δημητρης Αρβανίτης

Εκδόσεις ΤΑΜΑΣΟΣ ΚΥΚΛΟ Φ Ο ΡΗ ΣΕ

I. ΚΟ ΥΤ ΣΑ ΚΟ Υ Η Α Π Ο ΞΕΝΩ ΣΗ ΣΤΗΝ Ε ΥΡΩ ΠΑ ΪΚΗ ΣΚΕΨ Η (Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ Ψ ΥΧΙΑΤΡΙΚΗ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ) ΕΠΑ ΝΑ ΚΥΚΛ Ο Φ Ο ΡΗ ΣΕ τής ΚΑ ΡΕΝ Χ Ο Ρ Ν Ε Ϋ ΟΙ Σ Υ ΓΚ ΡΟ Υ Σ Ε ΙΣ ΤΟΥ Ε Σ Ω Τ ΕΡΙΚΟ Υ Μ ΑΣ ΚΟ ΣΜ Ο Υ ΣΠΥΡΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ

Ά π ο γ ρ α φ ή μενόντω ν

Εκδόσεις ΤΑΜΑΣΟΣ Χαρ. Τρικούπη 13 - 4ος όροφος τηλ. 3625464

64

παράρτημα Στις σελίδες τον «Παραρτήματος» σχολιάζονται δσα ενδιαφέροντα βιβλία δεν παρουσιά­ ζονται στην « ’Επιλογή». Τά βιβλία επιλέγει ή Σύνταξη τοϋ περιοδικού. Γράφουν ο ί Κώστας Καλημέρης, Ελένη Κοροντζή, Χαρά Λονκάκον, Γλύκα Μ αρκοπονλιώτον καί Κατερίνα Ρούφου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Συστήματα βιβλιογραφίας

Βουδισμός

ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΑ χρήσιμο καί κατατοπιστικό τό καινούριο βιβλίο τού Κυρ. Ντελόπουλου «Συστή­ ματα βιβλιογραφίας» (Ελληνικό Λογοτεχνικό καί 'Ιστορικό ’Αρχείο, σελ. 213), άναλύει συστη­ ματικά τά μυστικά τής σωστής βιβλιογραφίας, έπιδιώκοντας «...νά αναπτύξει τίς έμφυτες άρετές τού καλού βιβλιογράφου: τήν ικανότητα προ­ γραμματισμού καί σχεδιασμοΰ, τήν αίσθηση τής μεθόδου καί τής τάξης, τήν αυξημένη ικανότητα άνίχνευσης, τή σχολαστική τήρηση κανόνων, τήν προσοχή στή λεπτομέρεια καί τόν πρακτικό τρόπο σκέψης». Περνώντας άπό τή λεπτομερή καταγραφή τών στοιχείων-μερών πού —ή πρέπει νά- συνθέτουν ένα βιβλίο, ό συγγραφέας άναφέρεται στή συν­ έχεια, πιό συγκεκριμένα, στά είδη τής βιβλιογρα­ φίας. Έτσι εξετάζονται, σέ ξεχωριστά τμήματα, ή γενική, ή ειδική, ή ενδεικτική, ή άναλυτική, ή κρι­ τική, ή εξαντλητική, ή άναδρομική κλπ. βιβλιο­ γραφία. Στό τρίτο μέρος τού βιβλίου δίνονται πρακτικές μέθοδοι σύνταξής της. Οί μέθοδοι αυ­ τές ξεκινούν άπό τήν όργάνωση καί τό μέτρημα, περνούν στή σωστή δημιουργία λημμάτων καί καταλήγουν στά λειτουργικά εύρετήρια. Γιά τό βιβλίο τό μέρος αύτό φαίνεται νά άποτελεϊ (καί άποτελεϊ) τό ουσιωδέστερο μέρος. Έτσι βρί­ σκουμε στό κεφάλαιο «Ή δομή τού λήμματος» υποδειγματικές βιβλιογραφήσεις πραγματικών εκδόσεων σχολιασμένες καί άναλυμένες λεπτομε­ ρώς· Ό συγγραφέας προσεγγίζει άκόμα, στό τέταρτο καί στό τελευταίο μέρος τού βιβλίου του, όρισμένα ειδικά θέματα, έλληνικά καί μή, δπως τή στίξη, τό φύλο τού συγγραφέα, τήν καταλογογράφηση κλπ. συμπληρώνοντας τή συνολικότητα τού έργου του καί καλύπτοντας έτσι πλήρως ένα εύρύ φάσμα ειδικών, άλλά άπαραίτητων, τεχνι­ κών γνώσεων.

«ΒΟΥΔΙΣΜΟΣ: βιοθεωρία καί κοσμοθεωρία» (Δωδώνη, σελ. 160) είναι τό θέμα καί τό περιεχό­ μενο τού βιβλίου, πού τήν είσαγωγή, τά σχόλια καί τήν παρουσίαση κειμένων έκανε ό Γιώργος Ζωγραφάκης, γνωστός άπό τά έργα «Βέδες», «Μπακαβάτ Γκίκα», «Ό Βούδας είπε». Ή ζωή στήν καταναλωτική κοινωνία, τό τυ­ ραννικό κυνήγι ύλικών καταναλωτικών άγαθών, τό άγχος κι ή άνταγωνιστικότητα, ό φόβος τού θανάτου, είναι στοιχεία πού άρνητικά ή θετικά

Γ. Μ.

65

όδηγουν άλλους στην αναζήτηση τής πνευματικό­ τητας στό γνωστό θρησκευτικό σχήμα τοϋ χρι­ στιανισμού μ’ όλα τά παρακλάδια καί έπιμέρους αιρέσεις κι άλλους σέ άδοκίμαστα σχήματα, ή έστω πιό «άγνά» καί άντίθετα μέ τον σύγχρονο τρόπο ζωής, ιδιαίτερα τόν ευρωπαϊκό. Ό Γιώργος Ζωγραφάκης παρουσιάζει ιστο­ ρικά, λειτουργικά στοιχεία τής βουδιστικής θεώ­ ρησης, τά διάφορα κινήματα μέσα κι έξω άπ’ τήν ’Ινδία, ώστε ό άναγνώστης νά μπορεί νά ενημε­ ρωθεί γιά μιά θρησκεία πού έχει διαφορετική αντίληψη γιά τήν ψυχοσύνθεση καί τά προβλή­ ματα τοϋ άτόμου καί τοϋ συνόλου. Παράλληλα δμως προσπαθεί νά δείξει, μέσα άπ’ τήν άναθεωρητική συγκριτική χριστιανισμού καί βουδισμού, τήν ταυτότητα τής πνευματικότητας πού λείπει στό σημερινό Ευρωπαίο, έλπίζοντας σέ μιά ανα­ νεωτική άλληλοσυμπλήρωση. Κ. Κ.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

’Ιδεολογία καί κριτική ΕΠΙΚΑΙΡΙΚΕΣ καταγραφές χαρακτηρίζει ό Σταύρος Πάνου τά κείμενά του πού στόχο έχουν τόν προβληματισμό καί τήν άνάπτυξη διαλόγου. Διάλογο, συμπληρώνουμε, πού ή χώρα μας τόσο στερήθηκε, ώστε σήμερα, λειψή σ’ αυτό τόν το­ μέα, νά υποφέρει ώστόσο άπ’ τά σύγχρονα χαρα­ κτηριστικά τού «διαλογικού» κορεσμού. Βλέπε: συζήτηση προκάτ άφηρημένη, επίσημη κι άνεπίσημη χαρτούρα, λέξεις χωρίς νόημα, στερημένο λεξιλόγιο πού μέσα του άσφυκτιά άνέκφραστο τό νοηματικό περιεχόμενο τής σύγχρονης πραγματι­ κότητας. Τό βιβλίο ώστόσο τού Σταύρου Πάνου «’Ιδεο­ λογία καί κριτική» (σελ. 89) διαφέρει. Διακρίνεται άπό μιά εκπαιδευτική άπλότητα καί σαφήνεια δπου συνδυάζει τήν ενημέρωση μέ τήν προσωπική γνώμη. ’Αλλού, δπως στις «Θεωρητικές προϋπο­ θέσεις τοϋ σοσιαλισμού» ή τό «Χέρμπερτ Μαρκούζε καί τό τέλος τής ουτοπίας», οί ένότητες εί­ ναι σχετικά αυθύπαρκτες άπό φιλοσοφική άποψη. ’Αλλού άρκούνται σέ έπίπεδο έπιφυλλιδικών σημειώσεων, πού, σύντομες, θίγοντας κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις τής σύγχρονης έλλαδικής ζωής, προκαλούν καί προβληματίζουν. Κάτω άπ’ τόν θεματικό τίτλο «’Ιδεολογία καί κριτική» ό Πάνου, διδάκτωρ τού Πανεπιστημίου τού Μονάχου καί άλλων πανεπιστημίων, άναφέρεται στις ιδεολογικές τάσεις τής εποχής μας, άνιχνεύει τό άληθινό νόημα τής δημοκρατίας καί κριτικάρει τίς επιφάσεις καί διαστρεβλώσεις της. Κ. Κ.

66

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Τά «Δοκίμια» τού Μονταίνι ΓΙΑ τόν 16ο αίώνα στή Γαλλία -έποχή έρανιστών, άνθόλόγων τών βιβλίων τής άρχαιότητας καί συγγραφέων τής «μικρής» ιστορίας τοϋ κον­ τινού ή απώτερου παρελθόντος- τό συγγραφικό έργο τοϋ Μισέλ ντέ Μονταίνι άποτελεϊ ένα άπό τά σπουδαιότερα μνημεία τής γαλλικής γλώσσας, σκέψης καί λογοτεχνίας. Μέ τή συμπλήρωση τετρακοσίων έτών άπό τήν πρώτη τους έκδοση, συμπίπτει καί ή πρόσφατη πρώτη, στά ελληνικά, όλοκληρωμένη μετάφραση άπό τό Φίλιππο Δρακσνταειδή τού πρώτου βι­ βλίου, άπό τά τρία πού άπαρτίζουν τά «Δοκίμια» (Έγνατία, 2 τόμοι, σελ. 453), Είναι πιά, άκόμα καί στόν έλληνικό χώρο, γνωστή ή προσφορά τού Μονταίνι. Σέ μιά έποχή μεταβατική, κοινωνικών μετασχηματισμών, άλλαγών καί άνακαλύψεων, ή καθαρότητα τής σκέψης του, ή πληρότητα τής λογικής του καί ή πολυση­ μία τής γλώσσας του βοήθησαν στό ξεκαθάρισμα μιάς σειράς πραγμάτων τής εποχής του, άποτέλεσαν τό έναυσμα καί τό στήριγμα πολλών μεταγε­ νέστερων φιλοσοφικών ρευμάτων, κυριάρχησαν -αφού εγκαινίασαν- σάν είδος γραφής (δοκίμιο) στό χώρο τής γλωσσικής έκφρασης: «Ό Δημάόης ό 'Αθηναίος καταδίκασε εναν άν­ θρωπο τής πόλης του... μέ τό αίτιολογικό δτι ζη-

Μισέλ ντέ Μονταίνι

τοϋσε υπέρμετρο κέρδος... Φαίνεται πώς ή κρίση αυτή είναι στραβή δεδομένου δτι δέν βγαίνει ωφέλεια παρά άπό τή βλάβη τού άλλου... Ό έμ­ πορος δέν κάνει καλές δουλειές παρά άπό τήν άσωτεία των νέων ό γεωργός άπό τήν άκρίβεια των σπαρτών ■ δ άρχιτέκτονας άπό τό γκρέμισμα των σπιτιών... καί τό χειρότερο, άν ψάξει κανείς βαθιά μέσα τον, θά βρει πώς οι εσώτερες επιθυ­ μίες μας κατά τό μεγαλύτερο μέρος τους γεν­ νιούνται καί τρέφονται σέ βάρος τον άλλον... Ή φύση δέν άπαρνιέται έτσι διόλου τή γενική της τάξη γιατί... ή τροφή κι άνάπτυξη κάθε πράγμα­ τος είναι ή αλλοίωση κι ή φθορά κάποιον άλλον».

Τέλος, θά πρέπει νά τονίσουμε τή θαυμάσια -χρηστική, όπως τή χαρακτηρίζει ό ίδιος- μετα­ φραστική δουλειά τοϋ Φ. Δρακονταειδή σέ τρε­ χούμενη γνήσια έλληνική γλώσσα καθώς καί τή συνειδητή του προσφορά σ’ δ,τι αφορά, άπό τή μιά, στήν εισαγωγική τοποθέτηση τοϋ άναγνώστη μπροστά στά κείμενα πού άκολουθοΰν καί, άπό τήν άλλη, στήν πλήρη σχολιαστική ένημέρωση των κειμένων των «Δοκιμίων». Γ. Μ.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

Τό παιδί, τό παιχνίδι καί ή πραγματικότητα «ΤΟ παιδί, τό παιχνίδι καί ή πραγματικότητα» (Καστανιώτης, σελ. 253), σέ μετάφραση Γ. Κωστόπουλου, δέν είναι τό πρώτο βιβλίο τού Ντόναλντ Βίννικοτ πού έκδίδεται στά έλληνικά. Εί­ ναι δμως ένα άπό τά σημαντικότερα τού μεγάλου ψυχαναλυτή: άποτελεΐ τό άπόσταγμα τής παιδια­ τρικής καί ψυχαναλυτικής του εμπειρίας. Θέμα του, δπως πάντα, τό παιδί. Στόχος του ή δη­ μιουργική πλευρά τοϋ άτόμου, δπως διαμορφώ­ νεται άπό μιά σειρά καθοριστικών έμπειριών, άπό τό πιπίλισμα τοϋ δαχτύλου μέχρι τήν εφηβεία καί τήν τελική του ώρίμανση. Μέ έκπληκτική οξυδέρκεια καί γλαφυρότητα, δ Βίννικοτ παρου­ σιάζει τήν άποφασιστική επίδραση πού άσκεϊ τό «παιχνίδι», τό παίξιμο καί ή περιοχή τών μετα­ βατικών φαινομένων στήν άνάπτυξη τοϋ έαυτοϋ. Στήν άρχή ό Ντ. Βίννικοτ είχε ρίξει δλο τό βά­ ρος στή σχέση μητέρας-νηπίου καί στήν οικογέ­ νεια. Πρός τό τέλος δμως είδε δτι ύπήρχε καί κάτι πλατύτερο άπό τά τρία αύτά στοιχεία, αύτό πού ονομάζουμε κουλτούρα καί πολιτισμό. Ό τίτλος τού βιβλίου του, «Παιχνίδι καί πραγματικότητα», δέν είναι τυχαίος, άπορρέει άπό τήν κλινική πείρα του, πού τόν δίδαξε δτι μόνο τό παιχνίδι κάνει τήν πραγματικότητα ούσιαστικό κεφάλαιο τής ύπαρξης. Ε κείνοι πού δέν μπορούν νά παί­

ξουν, δέν μπορούν νά χρησιμοποιήσουν τήν πρα­ γματικότητα καί παραμένουν εγκλωβισμένοι σέ αύτό τό μακάβριο χώρο πού είναι ή διαμόρφωση ψυχοπαθολογικών συμπτωμάτων ή ή παραφροΕίναι ένα σημαντικό βιβλίο, τόσο γιά τούς ει­ δικούς δσο καί γιά τό πλατύτερο άναγνωστικό Γ. Μ.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

'Οδηγός στή μέθοδο τής Μοντεσσόρι ΕΝΑ ενδιαφέρον βιβλίο, «Πρακτικός οδηγός στή μέθοδό μου» (σελ. 133), μέ άνάλυση καί περι­ γραφή τής εφαρμογής τών θεωριών τής παιδαγω­ γού Μ. Μοντεσσόρι κυκλοφόρησαν πρόσφατα οί εκδόσεις «Γλάρος». Τό βιβλίο αύτό παρουσιάζει καταρχήν, μέ πλούσια εικονογράφηση, τό χώρο καί τά ύλικά πού είναι «έκ τών ούκ άνευ» -σύμφωνα μέ τό μοντεσσοριανό σύστημα- γιά τή σωστή διανοη­ τική καί σωματική άνάπτυξη τού παιδιού. Κατό­ πιν άναλύει τή μέθοδο τής κινητικής έκπαίδευσης, δηλαδή τόν τρόπο μέ τόν όποιο θά μπεί σέ «τάξη» ή κινητικότητα τού παιδιού, τή μέθοδο εκπαίδευσης τών αισθήσεων, τόν τρόπο άσκησης στή γραφή, στό διάβασμα τής μουσικής, στις άριθμητικές έννοιες. ”Αν καί πρόκειται γιά πρακτικό οδηγό, οΐ έννοιες τής έλευθερίας καί τού σεβα­ σμού πρός τό παιδί -έννοιες βασικότατες στό μοντεσσοριανό σύστημα- είναι παντού διάχυτες. Ό «Πρακτικός όδηγός» είναι ή άπλοποιημένη μορφή τού μεγάλου έργου τής ίταλίδας παιδαγω­ γού «Ή μέθοδός μου». Μ’ αυτή τή μορφή γίνεται

Παιδί χρησιμοποιεί τό μουσικό πεντάγραμμο. (Άπό τό βιβλίο τής Μ. Μοντεσσόρι)

67

προσιτό δχι μόνο στόν έκπαιδευτικό κόσμο άλλά καί σέ όσους γονείς ένδιαφέρονται νά μελετήσουν σοβαρότερα τίς παιδαγωγικές άντιλήψεις τής Μ. Μοντεσσόρι. Κ. Ρ.

ΓΛΩΣΣΑ

Λεξικό όρων επικοινωνίας καί σημειωτικής άνάλυσης ΤΕΛΙΚΑ, όσα είμαστε σέ θέση νά μιλήσουμε, πρέπει καί νά τά διερευνήσουμε. Γιατί γιά νά συνεννοηθοΰμε πρέπει νά τυποποιηθούμε, νά άναγάγουμε τά πάντα σέ «έννοια», όρο, σύμβολο, φετίχ, σέ όριοθετημένο σημείο στήν ψηλή κλίμακα τής ειδικής γνώσης. Σ’ έναν κατακερματισμένο κόσμο, κατακερμα­ τισμένο άπό ’να καταμερισμό παράλογο πού εμ­ ποδίζει τήν έκφραση, τήν επικοινωνία, δέν μπο­ ρεί παρά νά ’ναι κι ή γνώση έτσι. Χάνουμε λοιπόν λογαριασμό. Γιατί ή γλώσσα, γιά παράδειγμα, νομίζουμε ότι έκφράζει, αντίθετα ύπσνομεύει τή ζωή καί τή σημασία της. Μιλάμε γιά τό βιβλίο τού Σωτήρη Δημητρίοη «Λεξικό επικοινωνίας καί σημειωτικής άνάλυσης» (τόμος β', Καστανιώτης, σελ. 280). Τό θέμα είναι τεράστιο καί, χωρίς νά κρύβουμε τήν άξία τού βιβλίου, δέν ξέρουμε &ν έτσι όπως παρουσιάζεται άνοίγει τήν αυλαία γιά πολύ κό­ σμο ή άπευθύνεται σέ ειδικούς πού ήδη έχουν τή δυνατότητα πλούσιας ξένης βιβλιογραφίας. Παρ’ όλα αύτά ό Σωτήρης Δημητρίου προσφέ­ ρει σημαντικά, σέ μιά κοινωνία πού ή έπιθετικότητά της καί ό βίαιος «εκσυγχρονισμός» της κάνει τίς σημασίες νά ντύνονται τέρατα καί σημεία. Έτσι, άναρωτιέται κανείς, αύτά πού άκούμε ή λέμε, έχουν σχέση μέ τή σημασία πού τούς άποδίδουμε ή μέ τί τέλος πάντων; «Τό μεγαλύτερο μέ­ ρος τής αισθητής εμπειρίας μας» λέει ό Σωτήρης Δημητρίου «νομίζουμε πώς όφείλεται σέ φυσι­ κούς ερεθισμούς, άποτελείται όμως στό βάθος άπό “εκπομπές” τής κοινωνικής ζωής (φώτα, όμιλίες, κλάξον, έπιγραφές, μουσική, άφίσες...) ή άπό ερεθισμούς πού τούς έχουμε κοινωνικοποιήΌ Σωτήρης Δημητρίου άπαντά, άναλύει, χωρίς νά κλείνει τό πρόβλημα στή σφαίρα τής άτομικής σκέψης, κρύβει τό πρόβλημα τής πολιτικής εξου­ σίας. Κ. Κ.

68

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Έρμου πόλη ΣΤΗ σειρά τών λαμπρών καλλιτεχνικών εκδό­ σεων τής Εμπορικής Τράπεζας τής Ελλάδος, στήν όποια περιλαμβάνονται ό «Θεόφιλος» τού Γ. Τσαρούχη, τό «Ναύπλιο» τής Σ. Καρούζου, οί «Έλληνες ζωγράφοι τού 19ου αίώνος» κ.ά., προστέθηκε πρόσφατα καί τό έργο τού άρχιτέκτονα Ί. Τραυλού καί τής άρχαιολόγου ’Αγγ. Κόκκου «Έρμούπολη» (σελ. 400). Στόν ιδιαίτερα καλαίσθητο τόμο, προϊόν πολύ­ χρονης καί συστηματικής ερευνητικής έργασίας τών δημιουργών του, άναλύεται τό ιστορικό τής ίδρυσης καί εξέλιξης τής Έρμούπολης, ή οικονο­ μική, κοινωνική καί πολιτιστική δομή της, ή πο­ λεοδομία καί ή άρχιτεκτονική της, καθώς καί τά έργα γλυπτικής καί ζωγραφικής πού υπάρχουν σ’

Έρμούπολη. Τοιχογραφία άπό τό άρχοντικό Χρ. Νιχολαΐδη, 1860-61

"Οπως είναι γνωστό ή Έρμούπολη δημιουργήθηκε στά χρόνια τής Επανάστασης τού ’21, άπό πρόσφυγες πού προέρχονταν άπό τή Μικρά Άσία, τή Χίο, τά Ψαρά καί τήν ύπόλοιπη Ε λ ­ λάδα, έξελίχτηκε σέ πολυάνθρωπο έμπορικό κέν­ τρο καί πρώτο λιμάνι τής χώρας, άναπτύχθηκε πνευματικά καί άπέκτησε πολλά νεοκλασικά άρχοντικά καί δημόσια κτίρια. Αύτό άκριβώς τό μοναδικό μνημειακό άρχιτεκτσνικό σύνολο, πού διατηρείται σχεδόν άκέραιο, μάς παρουσιάζουν επιστημονικά οί δυό συγγραφείς συμπληρώνον­ τας τήν ύποδειγματική εργασία τους μέ δεκάδες σχέδια, καθώς καί μέ 160 σελίδες γεμάτες λαμ­ πρές φωτογραφίες δημοσίων καί ιδιωτικών κτι­ ρίων, μνημείων καί τάφων. ”Ας σημειωθεί έδώ ότι οί εισπράξεις άπό τήν πώληση άντιτύπων τού βιβλίου θά διατεθούν γιά τήν ενίσχυση τής Εταιρίας Προστασίας Σπαστι­ κών, τού 'Ιδρύματος ’Απροσάρμοστων Παιδιών «Ή Θεοτόκος» καί τού Γηροκομείου τής Έρμού­ πολης.

- γιά τ’ ανεκπλήρωτο.)

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

Πρακτική καί ιδεολογία ΤΑ βιβλία τά σχετικά με τόν κινηματογράφο εί­ ναι λιγοστά στή γλώσσα μας. Έτσι πρέπει νά χαι­ ρετηθεί μέ χαρά ή προσπάθεια τού Θανάση Ρεντζή νά συγκεντρώσει μιά σειρά κείμενα γιά τόν κινηματογράφο στήν έκδοση τής «Πύλης» μέ τόν τίτλο «Κινηματογράφος: πρακτική καί ίδεολοΤά κείμενα πού συνθέτουν τό έργο είναι γραμ­ μένα άπό δημιουργούς τού κινηματογράφου πα­ λιούς καί νεότερους κι άνάφέρονται στήν κινημα­ τογραφική πρακτική καί ιδεολογία. Βιβλίο μάλλον ειδικό -μιλάει έκτενώς γιά μον­ τάζ, ντεκουπάζ, διάφορα τεχνικά θέματα- άλλά πού θά ενδιαφέρει καί πολλούς κινηματογραφό­ φιλους, μιά πού άκόμα καί τά πιό πρακτικά κεί­ μενα διαπνέσνται άπό μιά φιλοσοφική, αισθητική ή πολιτική θεώρηση. 'Οπωσδήποτε ξεχωρίζει τό θαυμάσιο ποιητικό κομμάτι τού Άιζενστάιν «Τό πρώτο πλάνο», πού μετάφρασε μέ ευαισθησία καί φραστική λιτότητα ό Ν. Παναγιωτόπουλος (τό άναφέρουμε γιατί ύπάρχει μιά μεγάλη ποιοτική άνισότητα στίς μεταφράσεις), χωρίς νά υστερούν σέ ένδιαφέρσν καί τά κείμενα άλλων όπως τού Melies, τού Barbaro, τού Richter, τού Rocha. Θά ’πρεπε ίσως νά ρωτήσουμε σέ ποιούς άπευθύνεται δ Θ. Ρεντζής κι άκόμα κι ό Δ. Κολιοδήμος. Γιατί μέ τήν άφάνταστα εξεζητημένη, γεμάτη νεολογισμούς ή καί λάθη γλώσσα (αύτό άφορά κυρίως τόν δεύτερο) πού χρησιμοποιούν, άμφιβάλλουμε άν άκόμα καί ένας ειδικευμένος καί καλοπροαίρετος άναγνώστης θά ’χει τό κουράγιο νά φτάσει ώς τό τέλος τού κειμένου τους. Καί ίσως θά ταίριαζε σ’ αυτή τήν περίπτωση τό ύπό τού Κοκτώ ρηθέν (μιά καί μιλάμε μάλιστα γιά κι­ νηματογράφο): «”Αν θέλεις νά γράφεις πρωτό­ τυπα, γράφε όπως όλος ό κόσμος». Ε. Κ.

ΠΟΙΗΣΗ Ή «ΤΟ αϋριο δεν είναι παρά ή διάψευση. Τό επόμενο σκαλί. Ίδιο μέ τό προηγούμενο - μόνο πιό πάνω ή πιό κάτω όλο καί πιό βαθειά μες τή σιγή

χοι

’Απόσπασμα άπό τήν τελευταία δουλειά τού κύπριου ποιητή Ρόη Παπαγγέλου, «Ήχοι», πού κυκλοφόρησε άπό τίς εκδόσεις «Διογένης» (σελ. 40). Ό Ρόης Παπαγγέλου, πού ζεΐ στό Λονδίνο, έχει τυπώσει άπό τό 1974 άλλες 14 ποιητικές συλλογές. Οί «Ήχοι» περιλαμβάνουν 4 ένότητες καί ή κάθε μία άπό αύτές 6 ποιήματα. Ό ίδιος δ συγ­ γραφέας γράφει γιά τίς 24 συνθέσεις του: «Οί “Ή χοι” είναι γεμάτοι σιγανή συγκίνηση (Ήπιοι), συναισθηματικά χρώματα (Χρωστικοί), τονισμέ­ νες μεταπτώσεις (’Οξύτονοι), σφηνωμένοι στό πίσω τού κρανίου (’Ινιακοί)». ’Εμείς θά συμπληρώναμε: "Ηπιοι: Εικόνες μουσικές, φορτισμένες μέ έν­ τονο συναίσθημα τού άνέφικτου, τού άνεκπλήρωτου, τής μοναξιάς, μέ επίφαση στό στοιχείο τού νερού: θάλασσα ή ποταμοί. Χρωστικοί: Καθημερινές στιγμές, σχεδόν πεζές, Ιδωμένες μέσα άπό συναισθηματικά χρώματα, πού τονίζουν τή γυμνή καί όμως σχεδόν άκατα­ νόητη πραγματικότητα. ‘Οξύτονοι: Σκέψεις πού προκαλούν τά πρόσωπα, οί κενές ώρες, τά ρούχα, τά κτίρια, δ έρωτας. ’Ινιακοί: Τό πρόβλημα παύει νά ’ναι τού ένός καί γίνεται τών πολλών, ό ρυθμός άλλάζει, άπό άπαλός γίνεται έντονος, ό ψίθυρος γίνεται κραυγή, ή θλίψη γίνεται τραγικότητα. Μελετώντας κανείς τήν ποίηση τού Παπαγγέ­ λου καί άπό τίς άλλες του συλλογές παρατηρεί μιά βαθιά γνώση τών έλληνικών καί ξένων ποιη­ τικών κινημάτων πού άναπλάθεται μέσα άπ’ τό δικό του ποιητικό έργο καί καταλήγει σέ μιά δου­ λειά μέ έντονη προσωπική σφραγίδα. Στούς «Ήχους» δ στίχος είναι έλεύθερος, γραμμένος μέ άνεση, γεμάτος λεκτικό πλούτο. Οί εικόνες, οί λέξεις, δ ρυθμός μαρτυρούν τήν άναπλαστική ικανότητα τού ποιητή. Καί δ πλάγιος τρόπος πού φωτίζει τά συναισθήματα χαρίζουν στήν ποίηση τού Παπαγγέλου μιά βαθιά εύαισθησία άπαλλαγμένη άπό δλα τά στοιχεία τού μελο­ δραματικού.

X. Λ.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Τό ψωμί καί τό βιβλίο «ΜΙΑ άπό τίς μεγαλύτερες δυσκολίες πού συνάν­ τησα» λέει δ πεζογράφος Μ. Άλεξανδρόπουλος, γράφοντας τή βιογραφία τού Γκόρκι «ήταν τό ξεχώρισμα τών πραγματικών περιστατικών άπό 69

Ή Έρση Λάγκε, πού γεννήθηκε στήν ’Αθήνα καί σπούδασε ζωγραφική στή Γερμανία, έχει έκδώσει ώς σήμερα τήν ποιητική συλλογή «Σπάλαθρα» 1972 καί «Εκλειπτική» 1977, τά πεζά «Οί τελευταίοι» 1974, «Ραγιάδες» 1976, «Οί κληρο­ νόμοι» 1979, καθώς επίσης έχει λάβει μέρος στίς συλλογικές εκδόσεις «Έλληνίδες πεζογράφοι» 1975 καί «Κρίκος». Τά διηγήματα τής νέας συλλογής της, γραμμένα μέ ένιαίο ύφος, παρουσιάζουν μιά εσωτερική συνοχή, παρ’ δλη τή θεματική πολυμορφία τους. Καταγράφοντας τή σημερινή πραγματικότητα, μέσα άπό υπερβατικά καί ονειρικά στοιχεία, ή Έρση Λάγκε έκπέμπει ένα μήνυμα άπαισιοδοξίας. Χαρακτηριστικό δείγμα γραφής:

Μαξίμ Γκόρκι

τούς πολλούς θρύλους πού συνοδεύουν τή ζωή τού ρώσσυ συγγραφέα». Στό δίτομο βιβλίο του «Τό ψωμί καί τό βιβλίο» (Σύγχρονη Εποχή, σελ.

696) προσπάθησε, δπως λέει, νά φτιάξει ένα άφήγημα γιά τή ζωή τού Γκόρκι καί όχι τόν ήρωα ενός δικού του μυθιστορήματος. Ή δουλειά του λοιπόν στηρίζεται σέ έγγραφες μαρτυρίες τής εποχής έκείνης, άστυνομικές έκθέσεις, γράμματα πρός καί άπό τόν Γκόρκι. Μέσα από τίς μαρτυ­ ρίες αύτές χαράζεται σιγά σιγά καί ή συγγραφική πορεία μιάς προσωπικότητας τόσο πληθωρικής ώστε νά ειπωθεί κάποτε δτι μπορεί τά βιβλία τού Γκόρκι νά ξεχαστοϋν, αυτός δμως ποτέ. Παράλληλα μέ τήν άνοδική πορεία τού ρώσου συγγραφέα ό Μ. Α. ξαναζωντανεύει μέ επιτυχία τό πολυτάραχα χρόνια τής προεπαναστατικής Ρωσίας καί κατόπιν τής Σοβιετικής Ένωσης προσφέροντας έτσι καί νέα έρεθίσματα στόν άναγνώστη. ’Ιδιαίτερη έμφαση έχει δοθεί, δπως άλ­ λωστε δηλώνει καί ό τίτλος τής βιογραφίας, στήν έπίδραση πού είχε τό βιβλίο στή ζωή τού Γκόρκι. Ό ,τ ι ήταν γιά τούς άλλους τό ψωμί, ήταν γιά τόν Γκόρκι τό βιβλίο. Στό σύνθημα τού Λένιν «Κομ­ μουνισμός ίσον ή σοβιετική εξουσία σύν ό εξηλε­ κτρισμός τής χώρας» ό ρώσος συγγραφέας θά προσθέσει «σύν ό εκπολιτισμός τής χώρας». Κ. Ρ.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Στά γεγονότα πολίτη ΑΠΟ τής έκδόσεις «Σίσυφος» κυκλοφόρησε ή νέα σειρά διηγημάτων τής Έρση Λάγκε «Στά γε­ γονότα πολίτη». Ή συλλογή αύτή περιλαμβάνει 18 διηγήματα γραμμένα δλα μέ τό έλλειπτικό ύφος καί τήν άποσπασματική γραφή πού συναντά κανείς καί στά προηγούμενα κείμενα τής συγγρα70

«Σέ δέντρα καί αέ λουλούδια ύποατατικά τήν είδηση κοινωνάω. ’Έπεσα κάτω κι ολόλυζα καί κάλυψα μέ φύλλα νεκρά καί ροκανίδι τίς τρίχες τής κεφαλής μου. ’Εγώ ό βασιλιάς τής γής τόν άόελφό μου θρηνώ, στηλίτη χωρίς κολόνα πού όριοθετεϊται άπό λάθος σκοτάδι».

Πρέπει νά έξαρθεϊ ή ιδιαίτερα φροντισμένη έκ­ δοση τού «Σίσυφου», καθώς καί ή έπιλογή γιά τό έξώφυλλο τού βιβλίου, πού είναι μιά παρτιτούρα άπό τό έργο τού Γιάννη Χρίστου «Έπίκυκλο».

X Λ.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

θερμά θαλάσσια λουτρά ΠΑΙΔΙ τής Κατοχής ό Ήλίας Παπαδημητρακόπουλος, ώστόσο μοντέρνος διηγηματογράφος. Τά «Θερμά θαλάσσια λουτρά» (Έγνατία, σελ. 93) είναι όμορφα διηγήματα πού τά διαβάζεις καί τε­ λειώνουν τόσο γρήγορα... ’Ηθογραφικός, όχι δμως γλυκανάλατος, γίνεται ειρωνικός διατηρών­ τας τούς καλούς τρόπους. “Ισως γιατί ξέρει καλά αύτό πού λέει κι ϊσως τό νοσταλγεί, μ’ δσες άντιφάσεις καί πικρίες. Τό χιούμορ του καί ή έπιφανειακή άφέλειά του σέ περνούν χωρίς κόπο άπό τήν άνυποψίαστη κατάσταση στό κωμικοτραγικό, άνάλογα. Τά «Θερμά θαλάσσια λουτρά» είναι 12 διηγή­ ματα, καί άπστελοΰν συνέχεια τής προσφοράς του πού περιλαμβάνει διηγήματα, κείμενα γιά τόν κι­ νηματογράφο, γιά έλληνες πεζογράφους καί ποιητές κλπ. Τό «Θερμά θαλάσσια λουτρά» είναι διήγημα πού δάνεισε καί τόν τίτλο δλης τής σει­ ράς. Ό Ήλίας Παπαδημητρακόπουλος άρκεϊται σέ λίγες λέξεις, γιατί αύτό πού θέλει νά πεϊ είναι τόσο λίγο, άπλό καί δμορφο καί, δπως ήδη εί-

δύει πέρα άπό τήν επίφαση των γεγονότων ό Λ. Μ. Σ. διασχίζει σέ μήκος καί σέ πλάτος, μέσα άπ’ τήν ιστορία ένός νεαρού γιατροϋ-έρευνητή, δλο τό φάσμα τών κοινωνικών τάξεων τής Μαδρίτης τοϋ Φράνκο, άπ’ τά κατώτερα ώς τά άνώτερα στρώματα. Ό επίδοξος λυτρωτής τής άνθρωπότητας άπό τή μάστιγα τού καρκίνου, άναζητώντας υλικό γιά τή δουλειά του, έρχεται άναγκαστικά σέ έπαφή μέ τήν έξαθλίωση τών λούμπεν στρωμάτων τής χώ­ ρας του. Ή γνωριμία του μέ τόν άνθρωπο πού εκτρέφει λαθραία πειραματόζωα θά τόν μπλέξει άθελά του σέ μιά περιπέτεια τό ίδιο βρώμικη δσο καί θλιβερή. Ό κόσμος δμως πού ζεϊ ό ίδιος ό νεαρός γιατρός -ό μικροαστικός δσο καί ό μεγα­ λοαστικός- μοιάζει μέσα άπό τίς γραμμές τοϋ συγγραφέα τό ίδιο σκοτεινός καί καταπνικτικός. Τά διάφορα σέ κοινωνική, οικονομική καί πνευματική δομή στρώματα ένώνονται, δσο κι άν ζοΰν πάντα παράλληλα, σέ μιά κοινή συνισταμένη: τήν άναζήτηση τού έρωτα καί τήν άγωνία τοϋ θανάτου. 'Ο θάνατος πού είναι πανταχοΰ παρών σάν συνέχεια τοϋ εμφύλιου πολέμου, πού γιά τόν Λουίς Μαρτίν Σάντος δέν φαίνεται νά τε­ λείωσε ποτέ, ή τουλάχιστον οί πληγές του μένουν πάντα άνοιχτές.

X. Λ.

λάσσια Χοντρά»

πάμε, τό γνωρίζει, τό νοσταλγεί καί τό ζητάει. Έτσι περνάει άθόρυβα τό πρώτο επίπεδο καί τήν εντύπωση τής ηθογραφίας γιά νά σ’ άφήσει ή μέ άνοιχτό στόμα, θέλοντας νά διαβάσεις κι άλλο, ή μ’ ένα γέλιο ή, όπως στην «ισπανική κιθάρα», μέ μιά συγκίνηση πού τή βρίσκεις άνάλογη στό «Θερμά θαλάσσια λουτρά», έκτο κατά σειρά διήγημα. Κ. Κ.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Ή εποχή τής σιωπής Ο Λουίς Μαρτίν Σάντος γεννήθηκε στό ’Ισπανικό Μαρόκο τό 1924. Σπούδασε ψυχιατρική στή Μα­ δρίτη καί στή Χαϊδελβέργη κι έγινε περισσότερο γνωστός άπ’ τά δοκίμιά του. Δημοκράτης-άντιφασίστας, πλήρωσε μέ άλλεπάλληλες φυλακίσεις καί διώξεις τό τίμημα γιά τίς προοδευτικές του ιδέες άπό τό καθεστώς τού Φράνκο. Τό 1964 πέθανε σέ αύτοκινητιστικό δυστύχημα. 'Η «Εποχή τής σιωπής», τό μοναδικό του μυ­ θιστόρημα, πού γράφτηκε τό 1962 καί μεταφρά­ στηκε αμέσως σέ πολλές γλώσσες, κυκλοφόρησε τούς τελευταίους μήνες τοϋ ’80 άπό τίς εκδόσεις «Όδυσσέας» σέ μετάφραση Τ. Καραϊσκάκη (σελ.

300). ’Ιδιαίτερα ευαίσθητος καί μέ δράση πού διεισ­

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Ό Δρ. Τζέκυλ καί ό κ. Χάιντ ΓΙΑ χρόνια δ μύθος τοϋ δόκτορα Τζέκυλ καί τού κυρίου Χάιντ άποτελούσε τόν πυρήνα γιά μιά πληθώρα κινηματογραφικών έργων καί δια­ σκευών. Αύτό τό δαιμόνιο, φανταστικό μυθιστόρημα πού έγινε πασίγνωστο καί συγκίνησε δσο λίγα, τό «Δόκτωρ Τζέκυλ καί Κύριος Χάιντ», κυκλοφορεί τώρα ό «Αίολος» (σελ. 166). Ό συγγραφέας του, Ρόμπερτ Λιούις Στήβενσον, υπήρξε ένας άπό τούς μεγαλύτερους μυθιστοριογράφους, ποιητές καί δοκιμιογράφους τού 19ου αί. Γνωστά του μυθιστορήματα ύπήρξαν τό «Νέες άραβικές νύχτες», «Τό νησί τών θησαυ­ ρών», «Τό μαύρο βέλος» κλπ. Ό Στήβενσον είναι ένας συγγραφέας μέ σπάνια προσωπική γοητεία πού άντανακλά ή κάθε του σελίδα καί πού συν­ δύασε ένα λαμπερό κι άκριβές ύφος μέ μεγαλο­ φυή άπλότητα. Ή ίδια καθαρότητα χαρακτηρίζει καί τά λιγοστά ποιητικά του έργα («Χαμόκλαδα» καί «Ένας παιδικός κήπος σέ στίχους»). «Ή παράξενη ύπόθεση τού Δρος Τζέκυλ καί τοϋ Κου Χάιντ» είναι λίγο πολύ γνωστή στούς περισσότερους. Ένας άξιοσέβαστος κι εύυπόλη71

Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον

πτος γιατρός κατασκευάζει ένα φάρμακο πού άπελευθερώνει τη δεύτερη φύση του, «τήν κακιά του φύση», πού μέ τήν έμφάνιση τού Χάιντ είναι έλεύθερη νά ενεργεί άνενόχλητα καί ή όποια τε­ λικά, πιό εύρωστη, κυριαρχεί καί τόν όδηγεϊ στό θάνατο. Ό συμβολισμός τής νουβέλας έχει βαθύτατες μεταφυσικές, ήθικές, ψυχολογικές προεκτάσεις -ό συμβολισμός είναι καθαρός-, ή άρχιτεκτονική της είναι θαυμαστή καί τό γράψιμο συγκεντρώνει δλα τά προσόντα πού χαρακτηρίζουν τό συγγραφέα της. Στον τόμο υπάρχει ένα άκόμα μικρό άξιόλογο τρομακτικό διήγημα τού Στήβενσον, «Ή Τζάνετ ή σβερκοτσακισμένη ». Τελειώνοντας θά ’πρεπε νά άναφέρουμε καί τήν καθαρή, λιτή μετάφραση τού Θόδωρου Καλοπίση καθώς καί τήν έξαιρετικά ένδιαφέρουσα άνάλυση πού κάνει στό έργο. Ε. Κ.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Ό δημιουργός ΓΙΑ τόν άργεντινό συγγραφέα Χόρχε Λούις Μπόρχες ό μύθος καί ή ζωή είναι ένα καί τό αύτό. Τήν έντονη άνάγκη του νά γράφει ιστορίες, μύθους, παραβολές (ποτέ μυθιστορήματα ή θεα­ τρικά έργα) τήν άποκαλεϊ ό ίδιος «μυστηριώδη ικανοποίηση» καί τά άφηγήματά του «νομίσματα, 12

άντικείμενα μικρά, σκληρά καί λαμπερά, θυμητά­ ρια κάτι άλλου». Δεκαέξι άπό αύτά τά «νομί­ σματα» κυκλοφόρησαν οί εκδόσεις «Ύψιλον» σέ ένα τομίδιο μέ τίτλο «Ό δημιουργός» καί σέ έξαίρετες μεταφράσεις τών Ν. Δ. Καρούζου καί Δ. Καλοκύρη (σελ. 83). Πέρα άπό τή λογοτεχνική άξια τών διηγημάτων καί τά προσωπικά ερεθίσματα πού δέχεται ό κα­ θένας, θά ήθελα νά έπισημάνω δτι ή ούσία τών κειμένων τού Μπόρχες στηρίζεται σέ μιά βαθύ­ τατη καί πολύ πλατιά γνώση καί τής φιλοσοφίας καί τής διεθνούς λογοτεχνίας. Ά πό τά θέματα πού τόν άπασχολοΰν περισσότερο καί τά όποια ό αναγνώστης θά συναντήσει στά 16 αύτά κείμενα, είναι ή έννοια τής πραγματικότητας, τής μαγείας, τής κόλασης, τής μνήμης, τής ταυτότητας, τού χώ­ ρου καί τού χρόνου. Ό Μπόρχες επιμένει ιδιαί­ τερα στίς δύο τελευταίες αύτές έννοιες. «Τό νά συσσωρεύεις χώρο» είπε κάποτε «δέν είναι άντίθετο μέ τό νά συσσωρεύεις χρόνο. Ό χώρος είναι ένα συμβάν στόν χρόνο καί όχι μία μορφή παγκό­ σμιας ενόρασης δπως ισχυριζόταν ό Κάντ». Στό τέλος τού βιβλίου υπάρχει χρονολόγιο τής ζωής τού συγγραφέα. Τέσσερα άπό τά διηγήματα αύτά έχουν ήδη κυκλοφορήσει άπό τίς έκδόσεις «Ερμής» στόν τόμο «Ιστορίες», πού περιλαμβά­ νει, εκτός άπό ένα εκτεταμένο βισγραφικό ση­ μείωμα, καί σχόλια τού ίδιου τού συγγραφέα πάνω σέ κείμενά του. Κ. Ρ.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Ό Πιέρ Έ μμανυέλ ΑΦΙΕΡΩΜΑ σ’ ένα μεγάλο ποιητή καί στοχαστή είναι ή έκδοση τής «Ευθύνης», «Τετράδιο Πιέρ Έμμανυέλ». Σχεδόν άγνωστος στήν Ελλάδα ό Πιέρ Έμμα­ νυέλ έχει στό ένεργητικό του ένα έξαιρετικά ση­ μαντικό ποιητικό καί φιλοσοφικό έργο. Έκανε τήν πρώτη του έμφάνιση στήν ποίηση τά χρόνια τού Β' Παγκόσμιου Πολέμου μέ τό «Τάφος τού Όρφέα» καί συνέχισε μετά τήν άπελευθέρωση μέ τά έργα «Μέρες όργής», «Ή ελευθερία όδηγεϊ τά βήματά μας» κλπ. Επηρεασμένος στά πρώτα του βήματα άπό τόν Pierre Jean Jouve ό Π. Ε. φέρνει στήν ποίηση μιά καινούρια, πλατιά πνοή, μιά φωνή ζωντανή, ρω­ μαλέα, πού διαπνέεται άπό ένα τραγικό χριστια­ νισμό, άπό ένα μυστικισμό σπαρακτικό: «Τό άνάθεμα θά έκστομισθεϊ άπ’ τό ΑϊμαΙ άπ’ τίς πληγές πού σκούζουν καί σπαράζουν τό αίμα τους/ άπό τά αίμάτινα φεγγάρια πού περπα­ τούν πάνω σέ πτώματα/ άπό τό αίμα τού πηλού καί τόν πηλό τού αίματος/ άπ’ τήν ολόκληρη νύ­ χτα πού λιπαίνει τό Αίμα! άπό τό Στόμα τού αϊ-

ματος σχισμένου ως τ’ Άστρα».

Ό όρμητικός λυρισμός του, τό θρησκευτικό πάθος πού χαρακτηρίζει τήν ποίηση του -ο ί στί­ χοι του είναι πραγματικά βιβλικές σκηνές- υπάρ­ χει καί στά δοκίμιά του: «Ποιος είναι αυτός ό άνθρωπος», « Ό εργάτης τής 11ης ώρας», «Ή γεύση τού ένός», «Ή γήινη ζωή» κλπ. Τό «Τετράδιο Πιέρ Έμμανυέλ» περιλαμβάνει μιά έπιλογή άπό άποσπάσματα μεγάλων ποιητι­ κών έργων κι άπό μικρά φιλοσοφικά ή αισθητικά δοκίμια σέ μεταφράσεις γνωστών ποιητών καί πνευματικών άνθρώπων. Είναι μιά δουλειά πού φέρνει στήν Ελλάδα μιά νέα λυρική φωνή, ίσως δύσκολη καί πυκνή άλλά ζωντανή κι αύθόρμητη καί πληθωρική: «’Εγώ είναι ή φωτιά τοϋ χειμώνα Κ αί τό λάλον ύδωρ καί ή ενκλασία των άνεμων... Τό ψύχος πού φιλεί τή φλόγα καί πού τό σφρίγος Χαρίζει στόν νιογέννητον ήλιο τή όριμεία γεύση τον μελιού...»

Ε. Κ.

" Α γ ρ α ΕΚΔΟΣΕΙΣ

δρχ·

ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΤΧΗ

Ποιήματα, σχέδια καί ύδατογραφίες, 1934-1937

320

ΑΝΔΡΕΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΥ

Γ ραπτά ή Προσω πική Μυθολογία

240

'Υψικάμινος

120

Έ νδοχώρα

150

ΔΗΜΗΤΡΗ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗ

Πεθαίνω σά χώρα

80

Κ ατάλογοι 1 -4

140

ΣΤΡΑΤΗ ΔΟΥΚΑ

ΜΕΛΕΤΕΣ

Σ χέδια, 1926-1936

700

ΔΙΟΝΥΣΗ ΚΑΨΑΛΗ

Ό «Ζητιάνος» τού Καρκαβίτσα ΕΝΑΣ άπό τούς πιό δυνατούς «τύπους» τής νεό­ τερης πεζογραφίας μας μαζί μέ τή «Φόνισσα» τού Παπαδιαμάντη, σύμφωνα μέ τήν κρίση πολλών μελετητών, είναι ό «Ζητιάνος» τού Άνδρέα Καρ­ καβίτσα. Τώρα οί έκδόσεις «Καρδαμίτσα» μάς δίνουν μιά άξιόλογη δουλειά τού Π. Δ. Μαστροδημήτρη (γνωστού κι άπό άλλες φιλολογικές εργασίες του) μέ τίτλο « Ό Ζητιάνος τού Καρκαβίτσα» (σελ.

285). Γιά τον Ά νδρέα Καρκαβίτσα, πού υπήρξε ένας άπό τούς μεγαλύτερους ήθογράφους μας, νατουραλιστής μέ «έπαναστατημένη ματιά», περιττό νά μιλήσουμε, μιά κι οί περισσότεροι ξέρουμε γι’ αύτόν κάτι άπό τ’ άναγνωστικά τοϋ σχολείου άκόμα. ’Αλλά τί είναι ό «Ζητιάνος», ένα άπό τά πιό συ ζητημένα έργα του, πού δταν πρωτοεκδόθηκε προκάλεσε άντιμαχόμενες κριτικές, μεταφρά­ στηκε σέ ξένες γλώσσες κι ώς σήμερα άποτελεϊ άντικείμενο μελέτης έλλήνων καί ξένων κριτικών; Σ’ ένα πρωτόγονο χωριό τής Θεσσαλίας, πού μόλις ελευθερώθηκε καί δέν ελευθερώθηκε άπό τούς Τούρκους, πού ζεΐ μέσα σέ παντελή έγκατάλειψη κρατική, διοικητική, έκπαιδευτική, φτάνει ένας πονηρός κι έπιτήδειος κραβαρίτης ζητιάνος, ό Τζιριτόκωστας. Αύτός μέ φρικιαστική πανουρ­ γία εκμεταλλεύεται τά αισθήματα, τή φτώχεια, τή

Μέ μιά τρελή σοδειά

έξ.

ΑΛΟΗ ΣΙΔΕΡΗ

Πλήρης ήμερων

50

ΠΑΝΤΕΛΗ ΜΠΟΥΚΑΛΑ

Ά λγόρυθμ ος

60

ΠΑΜΠΛΟ ΠΙΚΑΣΣΟ

Τ ά τέσσερα κοριτσάκια (μετάφραση Άνδρέα ’Εμπειρικόν)

130

GEORGES BATAILLE

'Η ιστορία του ματιού ( είσαγωγή καί μετάφραση Δημήτρη Δημητριάδη)

170

ΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΙ:

ΦΕΝΤΕΡΙΚΟ ΓΚΑΡΘΙΑ ΛΟΡΚΑ

Τό κοινό — Κωμωδία χωρίς τίτλο (μετάφραση Κοσμά Ξενάκη) GEORGES BATAILLE

Ό νεκρός (μετάφραση ’Αγγελικής Πέτρα) Πλατεία Σταδίου 5, ’Αθήνα 501, τηλ. 728.263

73

δεισιδαιμονία, χίς προλήψεις, τούς πόθους καί τίς ανάγκες τών χωρικών, γιά νά προκαλέσει πλήθος δραματικά έπεισόδια καί νά φύγει τέλος θριαμ­ βευτής με τίς τσέπες γεμάτες. Πρόκειται γιά ένα άριστουργηματικό έργο πού πέρα άπό τήν ήθογραφία παίρνει κοινωνικές καί πολιτικές προεκτάσεις. Ή σατανική μορφή τού ζητιάνου πού μέ τήν εγκληματική άναλγησία του «άποτελεΐ τερατόμορφη άνωμαλία μέσ’ στον κα­ νόνα τής φύσης», κατά τόν νεοελληνιστή Mario Vitti, συμβολίζει τόν έλληνα εκμεταλλευτή πού ζεϊ παρασιτικά είς βάρος τών άλλων. Ή εκτενής εισαγωγή τού Π. Δ. Μαστροδημήτρη γιά τό συγγραφέα, ή άνάλυσή του, τά σχόλια, ή παράθεση κρίσεων σύγχρονων καί παλιότερων καί τό γλωσσάριο βοηθούν κάθε άναγνώστη νά πλησιάσει καί νά καταλάβει αύτό τό σημαντικό έργο τής νεότερης λογοτεχνίας μας. Ε. Κ.

ΘΕΑΤΡΟ

Τό προξενιό τής Α ντιγόνης Ή κωμωδία τής μύγας ΤΟ «Προξενιό τής ’Αντιγόνης» παίχτηκε στήν ’Αθήνα τό 1960 καί ή «Κωμωδία τής μύγας» τό 1977. Καί τά δυό αύτά μονόπρακτα τού Β. Ζιώγα, πού θεωρείται ένας άπό τούς σημαντικό­ τερους συγγραφείς τής γενιάς τού ’60, έκδόθηκαν στή γνωστή θεατρική σειρά τού «Ερμή» (σελ.

79). Τό παράλογο είναι παρόν καί στά δύο έργα. Στό «Προξενιό τής ’Αντιγόνης» ή νύφη είναι άπό καιρό νεκρή. Ή οΐκογένειά της δμως άρνείται νά τό παραδεχτεί καί έχει πλάσει μιά άλλη κατά­ σταση δπου υπάρχει δυνατότητα άκόμη καί γιά παντρολογήματα. «Ή κωμωδία τής μύγας» πλέ­ κεται γύρω άπό μιά τρελή παρεξήγηση. Ένας «δολοφόνος» άνακρίνεται βάναυσα γιά τόν υπο­ τιθέμενο φόνο θηλυκής ύπαρξης όνόματι Ζιζής πού, δπως άποκαλύπτεται, δέν είναι παρά μία μύγα. "Οταν δ άνακριτής άναπαριστάνει τή σκηνή τού φόνου, δ δολοφόνος τόν διακόπτει: Δολοφόνος: ’Εξάλλου τό έγκλημα δέν εγινε μέ μαχαίρι. ’Ανακριτής: ’Αλλά μέ τί; Δολοφόνος: Μέ μία διπλωμένη εφημερίδα. Δολοφόνος (μιμούμενος τήν κίνηση, σάν νά χτυ­ πάει κάποιον κατακέφαλα μέ μιά διπλωμένη εφη­ μερίδα): "Ετσι... Πάφ καί κάτω!

Οί χαρακτήρες, δπως ταιριάζει σ’ αύτό τό θεα­ τρικό είδος, είναι μονοδιάστατοι καί τά θέματα κλασικά (παντελής έλλειψη έπικοινωνίας, συναι­ σθηματική άπονέκρωση, τέλεια μοναξιά). Ό συγ­ γραφέας δμως καταφέρνει μέ τήν εύρηματικότητα καί τό δηκτικό του χιούμορ ν’ άποδώσει σωστά τήν ουσία τού θεάτρου τού παράλογου, πού είναι 74

Βασίλης Ζιώγας

ή διακωμώδηση μιας κατάστασης κατά βάθος πολύ τραγικής. Ό Β. Ζιώγας, έκτος άπό τά δύο αύτά έργα καί άπό λίγα άκόμη πού έχουν δεί τό φώς τής σκηνής τόσο στήν Ελλάδα δσο καί στό έξωτερικό, έχει γράψει καί πολλά άλλα μέ τόν ίδιο εντελώς προσωπικό του τρόπο γραφής, πού παραμένουν δμως άπαιχτα.

X. Α.

ΘΕΑΤΡΟ

Τό κωμειδύλλιο ΤΗΝ τελευταία εικοσαετία τού περασμένου αιώνα ή Ελλάδα γνωρίζει τούς πρώτους ταξι­ κούς της άγώνες, ένώ νέα ρεύματα Ιδεών διατρέ­ χουν τήν κοινωνία τής έποχής. 'Ιδρύονται τά πρώτα εργατικά σωματεία, ξεσπάνε οί πρώτες άπεργίες, γιορτάζεται γιά πρώτη φορά ή έργατική Πρωτομαγιά. Σοσιαλιστικοί δμιλοι ιδρύονται γιά πρώτη φορά, καί στήν περίοδο 1877-1896 κυ­ κλοφορούν τουλάχιστον είκοσι σοσιαλιστικά φύλλα στήν ’Αθήνα, Πάτρα, Σύρο καί Βόλο. Στόν πνευματικό χώρο ή «γενιά τού 80», σάν πνευματική άντιστοιχία τής πολιτικής τού Τρικούπη, έχει νά έπιδείξει τό ριζοσπαστισμό τού Ροΐδη, τού Τριανταφύλλου, τού Γαβριηλίδη καί κυρίως τό κίνημα τού δημοτικισμού. Στά χρόνια λοιπόν αύτά, χρόνια κοινωνικής, πνευματικής καί πολιτικής άναταραχής, ξεπρό­ βαλε στά θέατρα τής ’Αθήνας τό κωμειδύλλιο, πού μέ τά τραγούδια καί τό κωμικό στοιχείο γέ­ μιζε άσφυκτικά τίς αίθουσες τών θεάτρων, δίνον­ τας στό κοινό τής ’Αθήνας μία έξιδανικευμένη σχέση άφέντη-δούλου. Έ να ξανακοίταγμα αύτού τού θεατρικού φαι­

νομένου, πού ξαναζωντάνεψαν στίς μέρες μας πολλές ιδιωτικές καί κρατικές σκηνές, έπιχειρεΐ ό θεατρικός κριτικός Σ. I. Δρομάζος στό μικρό βι­ βλίο του «Ίο κωμειδύλλιο» πού κυκλοφόρησε άπό τίς εκδόσεις «Κέδρος» (σελ. 60). Ό συγγραφέας δέν δείχνει νά έχει άμφιβολίες γιά τούς σκοπούς καί τά μέσα αύτού τού θεατρι­ κού είδους: «7ο κωμειδύλλιο... υπήρξε δ απολογη­ τής τον ξεπεσμένου άρχοντολογιοϋ καί τής “ρο­ μαντικής” καθυστέρησης. Λ αϊκίζοντας παραμόρ­ φωνε τό λαό, ίόανικοποιονσε τή φυγή άπό τό πα­ ρόν καί μάχονταν τόν αστισμό. Τό κωμειδύλλιο υπήρξε ένα θέατρο “κατήχησης”, Αποπροσανατο­ λισμού καί διαδονκόλησης».

Τό βιβλίο, έκτός άπό τήν εισαγωγή, χωρίζεται σέ 4 μέρη. Στά δυό πρώτα κεφάλαια, πού παρου­ σιάζουν τά άντιπροσωπευτικότερα έργα καί τούς συγγραφείς τού κωμειδύλλιου καί τού δραματι­ κού είδύλλιου (πού άκολούθησε αμέσως μετά), έπιχειρεϊται μιά άνάλυση τών στόχων καί τής φι­ λοσοφίας πού άπέρρεε άπ’ αύτά. Στό τρίτο κεφάλαιο τοποθετείται τό κωμειδύλλιο στην εποχή του. Ό Σ. Δ. περιγράφει τά κοι­ νωνικά καί πνευματικά ρεύματα τού τέλους τού 19ου αιώνα γιά νά άναρωτηθεί: «Πώς λοιπόν ισχυριζόμαστε δτι τό κωμειδύλλιο είναι γνήσιο λαϊκό θέατρο, άνανεωτής καί ρίζα τού θεάτρου μας, όταν πάει κόντρα στήν έποχή του;» Στό τελευταίο μέρος, καί ίσως τό πιό ένδιαφέρον, ό συγγραφέας, θέλοντας νά καταρρίψει τά επιχειρήματα γιά «έλληνικότητα», «άνανέωση», «νατουραλισμό» τού θεατρικού αυτού είδους, παραθέτει αύτούσια άποσπάσματα άπό κριτι­ κούς, συγγραφείς, λόγιους, άκόμα καί καλλιτέ­ χνες τής εποχής έκείνης, πιστεύοντας δτι: «οί σύγχρονοι τού κωμειδυλλίου είναι άντικειμενικότεροι άπό μάς». Παρά τήν παρακινδυνευμένη άποψη τού Σ. Δρομάζου, δτι οί δημιουργοί καθώς καί δσοι ξαναθυμήθηκαν σήμερα τό κωμειδύλλιο έπιζητούν «φυγή κι αισθητική ύποβάθμιση», τό βιβλίο του είναι μία πρόκληση γιά διάλογο άνάμεσα στούς ύποστηρικτές καί μή αύτού τού θεατρικού φαινοX. Λ.

ΘΕΑΤΡΟ

Πέρα απ’ τό παράλογο ΕΝΑΣ άπό τούς πιό γνωστούς κριτικούς τής έποχής μας, πού ιδιαίτερα άσχολήθηκε μέ τό πρωτο­ ποριακό θέατρο, είναι ό Μάρτιν Έσσλιν. Ό Μ. Έσλιν γεννήθηκε στή Βουδαπέστη, σπούδασε φιλοσοφία στή Βιέννη καί σκηνοθεσία στή θεατρική άκαδημία τού Ράινχαρτ. Έδώ καί χρόνια δουλεύει στό BBC (διευθυντής θεατρικών εκπομπών), ένώ παράλληλα γράφει δοκίμια σχε­ τικά μέ τό θέατρο.

Ή «Έγνατία», πού έχει έκδώσει καί άλλα έργα του, δπως «Μπρέχτ: ό άνθρωπος καί τό έργο του», «Τό θέατρο τού παράλογου», κυκλοφορεί τώρα μιά σειρά «χρονικά» μέ τίτλο «Πέρα άπ’ τό παράλογο» (σελ. 297). Σ’ αύτό τό έργο περιλαμβάνονται δοκίμια πού άναλύουν τίς νέες φόρμες στό θέατρο, τούς συγ­ γραφείς ή τά ρεύματα πού διέσπασαν τίς παλιές μορφές γιά νά πούν κάτι καινούριο. Ξεκινάει άπό τό νατουραλισμό, ένα ιδιαίτερα έπαναστατικό (δσο κι άν αύτό σήμερα φαίνεται περίεργο) κίνημα καί πού ή «παρόρμησή του εί­ ναι άκόμα πολύ ζωντανή, πολύ εφαρμόσιμη στή δική μας έποχή», γιά νά εξετάσει τίς πιό σπου­ δαίες πτυχές τού νεότερου θεάτρου, πού πολλές τάσεις του άρχισαν σάν άντίδραση στό νατουρα­ λισμό χωρίς δμως νά άπαλλαγούν άπό τό βαθύ­ τερο νόημά του, πού καί αύτές συνέχισαν. Ό συγγραφέας ρίχνει τή διαπεραστική του μα­ τιά στούς Ίσνέσκο, Μπέκετ, Φρίς, Μρόγεκ καί πολλούς άκόμα γιά νά φτάσει στή γύμνια, τή βία, τό χάπενινγκ πού χαρακτηρίζουν ιδιαίτερα τό σύγχρονο θέατρο καί νά τελειώσει μέ λίγα λόγια γιά τήν κριτική. "Ισως, δπως λέει ό Έσσλιν, άπό τήν άνάγνωση αύτού τού βιβλίου νά μήν «άποκτήσουμε έναν άντικειμενικό γνώμονα άπστίμησης τής άξίας», άλλά θά κερδίσουμε «μία πλούσια άνθρώπινη πείρα» άπό έναν κριτικό εύαίσθητο καί δημιουρ­ γικό. Ε. Κ.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Οί κοινοτικοί θεσμοί στίς Κυκλάδες Η μελέτη τής Ελένης Κούκκου «Οί κοινοτικοί θεσμοί στίς Κυκλάδες κατά τήν Τουρκοκρατία» (σελ. 276) είναι καρπός πεντάχρονης συστηματι­ κής άρχειακής καί βιβλιογραφικής έρευνας πάνω στήν ύπαρξη καί λειτουργία τού θεσμού τής αύτοδιοίκησης στήν Τουρκοκρατία. Κι έχει μεγάλη σημασία γιατί εξηγεί τό φαινόμενο πώς ό ύπόδουλος έλληνισμός τών νησιών άξιοποίησε τίς παραχωρήσεις καί τά κατά τόπους προνόμια γιά νά φτάσει νά δημιουργήσει ήμιελεύθερες αύτοδιοικούμενες νησίδες. Ή μελέτη τής Κούκκου στηρίχτηκε στή βιβλιο­ γραφία τών άνέκδοτων άλλά καί τυπωμένων πη­ γών, έλληνικών καί ξενόγλωσσων. Ή άγνοια, γράφει στήν εισαγωγή της ή Ελένη Κούκκου, τού περιεχομένου τού υλικού αύτού, δέν έδινε τή δυνατότητα ώστε νά γίνει ύπεύθυνη σφαιρική περιγραφή τού συστήματος αύτοδιοίκησης καί τής λειτουργίας τού κοινοτικού θε­ σμού. Κι αύτό παρόλο πού στίς Κυκλάδες ιδιαί­ τερα διασώθηκαν οί πιό πλούσιες πηγές. Τό βιβλίο χωρίζεται σέ τέσσερα κεφάλαια δπου 75

εξετάζονται: ή διοίκηση, τό περιεχόμενο των προνομιακών ορισμών, ή μορφή καί ή έκταση τών παραχωρήσεων τού κατακτητή, δ τρόπος σύγκλη­ σης τών γενικών συνελεύσεων τών κοινών, πρα­ κτικά τους, ό τρόπος έκλογής, οι διασπαστικές τάσεις καθολικών καί ορθόδοξων κατοίκων γιά οικονομικούς καί (λιγότερο) θρησκευτικούς λό­ γους καί άλλες λεπτομέρειες πού φέρνει στό φώς ή χρήσιμη αυτή μελέτη. Κ. Κ.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Κατάλοιπα Φοριέλ ΚΑΤΑ τόν 19ο αιώνα ή λαϊκή παραγωγή δλων τών εθνών βρίσκεται στό προσκήνιο τού εύρωπαϊκοΰ ενδιαφέροντος. Έτσι άρχίζει καί μιά κί­ νηση καταγραφής καί συγκέντρωσης έλληνικών τραγουδιών άπό δυτικοευρωπαίους λόγιους, πού τά συλλέγουν, κυρίως, άπό έλληνες κατοίκους τών χωρών αυτών. Στόχος τών ένεργειών αύτών είναι ή προσπάθεια νά καταδειχτεϊ ή συνέχιση τού άρχαίου κόσμου στό νεότερο έλληνισμό καί ή πεποίθηση ότι ή γνωριμία μέ τήν πνευματική παραγωγή τού έλληνικού λαού θά συντελέσει στήν ήθική του άποκατάσταση. Μέσα στό πλαίσιο τών ιδεών αύτών ό Claude Fauriel έξέδωσε μιά συλλογή έλληνικών τραγου­ διών στά 1824-25. Μετά δέ τή συγκομιδή ένός πλούσιου υλικού τραγουδιών καί πληροφοριών, ό Φοριέλ έτοιμαζόταν γιά μιά δεύτερη έκδοση, ή όποια όμως γιά λόγους άσαφεΐς δέν πραγματο­ ποιήθηκε. Ό Φοριέλ χρησιμοποίησε τό ύλικό αυτό στά μαθήματά του στή Σορβόννη καί λίγο πρίν άπό τό θάνατό του τό παρέδωσε στό φίλο καί μαθητή του Brunet de Presle, πού καί αυτός έπίσης δέν κατόρθωσε νά τό έκδώσει. Στόν ’Αναλυτικό Κατάλογο «κατάλοιπα Fau­ riel καί Brunet de Presle» (Κέντρο Νεοελληνι­ κών ’Ερευνών, σελ. 106) τού ’Αλέξη Πολίτη, μέ προλεγόμενα τής Λουκίας Δρούλια, βρίσκουμε έπεξεργασμένο καί ταξινομημένο τό ύλικό τών «νεοελληνικών» τού Φοριέλ καί τά τραγούδια πού είχε συλλέξει ό Presle. Τά περιεχόμενα τών «νεοελληνικών» περιλαμβάνουν τό ύλικό τής συλλογής τού 1824-25, τό γνωστό άπό άλλες εκ­ δόσεις καί τό άνέκδοτο. Ειδικότερα: δημοτικά τραγούδια, άποσπάσματα άπό κείμενα τής παλαιότερης νεοελληνικής ποίησης, καθώς καί κομ­ μάτια άπό τόν ’Ερωτόκριτο. Όσον άφορά τόν Brunet de Presle, ό κατάλογος περιλαμβάνει τή συλλογή τών τραγουδιών του. Τό βιβλίο αύτό, άποτέλεσμα μιάς θαυμάσιας έρευνητικής δουλειάς, άπευθύνεται κυρίως στό πολύ συγκεκριμένο κοινό τών ειδικών. Γ. Μ.

76

κριτικογραφία Στην κριτικογραφία αύτοΰ τον τεύχους περιλαμβάνονται βιβλιοκριτικές πού δημοσιεύτηκαν τόν 'Οκτώβριο στον ήμερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, καί κριτικές δημοσιευμένες στόν περιοδικό καί επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φρόντισαν νά μάς στείλονν οί συντάκτες τους. (Επιμέλεια: Κατερίνα Παπαλιβερίον)

Φιλοσοφία-Ψυχολογία

Έκπαίδευση-Παιδαγωγική

Γιανναράς X.: Σχεδίασμα είσαγωγής στη φιλοσοφία (ΔΙ, 35) Δεσποτόπουλος Κ. I.: Μελετήματα φιλοσοφίας (θ. Δ. Φραγκόπουλος, ΚΑ, 30; Κανελλόπουλος Π.: Πέντε άθηναϊκοί διάλογοι (ΔΙ, 35) Λιούνγκμαν Κ.: Ό μύθος τής εύφυίας (ΔΙ, 35) Σόντακ Σ.: Ή αισθητική τής σιωπής (Μ. Μαχαιροπούλου, ΔΙ, 35), (Γ. Καμπασάκαλης, ΕΟ, 50)

Άγγελής I.: Οί μαθητικές βιβλιοθήκες στό δημοτικό σχολείο (X. Σακελλαρίου, ΚΑ, 9) Άγγελίδου Β.: Πώς κατασκευάζεται ένας έγκληματίας (ΚΤ, ΕΛ, 30) Α' Συνέδριο ΟΙΕΛΕ / Προβλήματα τής έλληνικής έκπαίδευσης (Μ. Νούτσος, ΠΟ, 37), (Α. Άνδρέου, ΠΟ, 37) Βώρος Φ. Κ.: Σπουδή καί διδασκαλία τής ίστορίας (ΔΙ, 35) Γέρου θ.: Παιδεία καί νεοέλληνες διανοητές (ΔΙ, 35), (ΤΜ, ΙΣ, 148), (Β. Χατζηβασιλείου, ΤΟ, 64-65) Γεωργίου-Νίλσεν Μ.: Ή οίκογένεια στά άναγνωστικά τού δημοτι­ κού (ΚΤ, ΕΛ, 30) Γιάκος Δ.: Παιδική ποίηση - παιδικό διήγημα - παιδικό θέατρο έκθέσεις (X. Σακελλαρίου, ΚΑ, 9) ’Εμπερλάιν Γκ.: Φοβίες καί άγχη στά παιδιά (ΚΤ, ΕΛ, 30) Κατσιμάνης Κ. Σ.: Φιλοσοφικά κείμενα στό γυμνάσιο (ΣΤ, ΕΛ, 9) Λαίνγκ Ρ. Ντ.: Συνομιλίες μέ παιδιά (ΔΙ, 35) Λαμπρόπουλος Β. Λ.: 100 παιγνίδια γιά μικρά καί μεγάλα παιδιά (ΔΣ, ΒΡ, 7) Μάλλοου Τ.: Ή Μοντεσσόρι καί τό παιδί σας (ΚΤ, ΕΛ, 30) Μοντεσσόρι Μ.: Ό δεκτικός νούς (ΚΤ, ΕΛ, 30) Νεοελληνικά κείμενα (ΚΤ, ΕΛ, 16) Ντέρινγκ Γκ. - Χέλλμπρυκε: Τό παιδί άπό 0 έως 6 (ΚΤ, ΕΛ, 30) Πιαζέ Ζ.: Ψυχολογία καί παιδαγωγική (ΚΤ, ΕΛ, 30) Φάρσον Ρ.: Γιά την άπελευθέρωση τών παιδιών (ΚΤ, ΕΛ, 30) Ψαλτόπουλος Γ.: Τό έγκόλπιο τών έκθέσεων (Ν. Στερεό., ΟΤ, 43/1384)

θρησκεία Λεξικό Βιβλικής θεολογίας (Σ. ’Αλεξίου, ΚΑ, 16)

Κοινωνικές επιστήμες Άλεξόπουλος X.: Έλληνες! Greece ή Ελλάς; (ΚΤ, ΕΛ, 9) Βέλτοος Γ.: Κοινωνιολογία χών θεσμών (Σ. Χαϊκάλης, ΟΤ, 42/1380) ΒουχυράςΣ. Α.: Κοινωνική πολιχική (Θ.Κ., ΟΤ, 42/1380) Green F. — Nore Ρ.: Τά οικονομικά χωρίς προσωπεία (Μ. Νικολινάκος, ΟΚ, 14) Δερτιλής Γ.: Τό ζήτημα τών Τραπεζών (Δ. Στεργίου, ΟΤ, 43/1381) Ζάχος Έμμ.: Ή πιάτσα (ΚΤ, ΕΛ, 16) Κανελλόπουλος Α.: Ή οικονομία άνάμεσα στό χθές καί στό αύριο (ΚΤ, ΕΛ, 2) Καρατζαφέρης Σ.: Ό Άγιος Πρεβέζης (ΚΤ, ΕΛ, 2) Κλάρας Μ. Δ.: Ή κρίση τού πολιτισμού καί ή άνάπλαση τής ζωής (Δ. Ζαδές, Τριφυλλιακή 'Εστία, 35) Clough S. Β. — Rapp R. Τ.: Εύρωπαϊκή οίκονομική Ιστορία (Κ. Μ. Σοφούλης, ΔΙ, 35) Λεφέβρ Άνρί: Ή καθημερινή ζωή στό σύγχρονο κόσμο (Β. Ραφαηλίδης, ΔΙ, 35) Μάνεσης Α.: Ατομικές έλευθερίες (Μ. Β., Συμβολή, 10) Μαντέλ Ε.: Φοιτητές, διανοούμενοι καί πάλη τών τάξεων (ΔΙ, 35) Μίχας Π.: Ή παρεμβολή τών Γάλλων «νέων φιλοσόφων» (Α. Δροσόπουλος, ΚΑ, 16) Μουσούρος Ν.: Ή θεωρία τού Λένιν γιά τό δημοκρατικό συγκεν­ τρωτισμό (Γ. Κ., ΠΟ, 37) Μπετελέμ - Λινάρ: Ή Ιστορικότητα καί έπικαιρότητα τού μαρξι­ σμού (ΔΙ, 35) Μπόννετ Τ.: Γυναίκες τής Καρπάθου (Ν. Ήλιοπούλου-Ρογκάν, ΚΑ, 23) Μπριλλάκης Α.: Τό έλληνικό κομμουνιστικό κίνημα (ΚΣ, ΝΕ, 18) Νικήτας Κ.: Οί τέσσαρες καθιερωμένοι τρόποι πλουτισμού (ΚΤ, ΕΛ, 2) Παζιωτόπουλος Κ.: ’Ανθρώπινες σχέσεις στόν τραπεζικό χώρο (Δ. Στεργίου, ΟΤ, 43/1381) P.A.I.G.C. (ΔΙ, 35) Παπαγεωργίου θ.: Ό πυρηνικός Φάουστ (ΑΠ, ΑΥ, 23) ΠΑΣΟΚ καί έξουσία (ΔΙ, 35) Πολισάριο (ΔΙ, 35) Ρισάρ Λ.: Ναζισμός καί κουλτούρα (ΤΜ, ΕΠ, 638) Ροζανβαλόν Π.: Αυτοδιαχείριση (ΣΤ, ΕΛ, 2) Ρουμελιώτης Π.: Ή οίκονομική κρίση καί ή ένταξη τής 'Ελλάδας στήν ΕΟΚ (ΔΙ, 35) Ρώτης Ν. Μ.: Ή διάλυση τής Βουλής (ΚΤ, ΕΛ, 2) Σιούμπουρας Φ.: Πεζοδρόμιο (ΚΤ, ΕΛ, 2) Σπυρόπουλος Γ.: Πολυεθνικές καί διεθνείς έργασιακές σχέσεις στόν ευρωπαϊκό χώρο (Θ.Κ., ΟΤ, 43/1381) Τσαούσης Δ.: Στοιχεία κοινωνιολογίας (ΔΙ, 35) Τσούκαλης Λ.: Εύρωπαϊκή νομισματική ένωση (ΔΙ, 35) Χίος - Μανιατόπουλος θ.: Τά έλαττώματα τής δηλώσεως βουλήσεως είς τάς διεθνείς συνθήκας (Α.Δ.Π., ΟΤ, 43/1381)

Λαογραφία Γιαννούλης Ν. I.: Κώδικας Τρίκκης (ΣΤ, ΕΛ, 23) Εύβοια 1980 (ΣΤ, ΕΛ, 16) Καμαράδος-Βυζάντιος Γ.: Τά έλληνικά Ταταύλα (ΤΜ, ΙΣ, 148) Κασελούρης Λ. X.: 'Ιστορικά λαογραφικά τής Άρτας (ΚΤ, ΕΛ, 2) Λουκάτος Δ.: Πασχαλινά καί τής Άνοιξης (Κ. Χατζηιωάννου, Πνευματική Κύπρος, 239-240) Μαγιόπουλος Σ.: Ό Νασρεντίν Χότζας (ΕΖ, ΡΙ, 22) Μάρκου Δ. Σ.: Τά μουσικά όργανάκια τού Αγίου Πέτρου (Κ.Π., Συμβολή, 10)

Φυσικές επιστήμες Smith Ι.-Μ.: Ή θεωρία τής έξέλιξης (I. Άγγελογιώργος, ΔΙ, 35)

Κλασική παιδεία Κάτουλλος (ΤΜ, ΕΠ, 635) Όράτιος: Ποιητική τέχνη (ΔΙ, 35) Πλατής Ε. Ν.: Οί κατήγοροι τού

Κ. Βώρος, Νέα Παιδεία, 14)

Σεφέρης Γ.: Μεταγραφές (ΔΙ, 35)

Τέχνες Albera F.: Γιά ένα διαλεκτικό κινηματογράφο (ΔΙ, 35) Άνδρικοπούλου-Καυκαλά Ε. - Καυκαλάς Γ. - Λαγόπουλος Α. Φ.: Θεσσαλονίκη, πολεοδομική διερεύνηση (ΔΙ, 35) θεοδωρίδης Μ.: Ανθολογία κλασικής μουσικής (ΚΤ, ΕΛ, 9), (ΤΜ, ΕΠ, 637) Κόπλαντ Α.: Μουσική καί φαντασία (ΤΜ, ΕΠ, 638) Κράους Ρ.: 'Ιστορία τού χορού (ΚΤ, ΕΛ, 9), (ΤΜ, ΕΠ, 637) Χόλστ Γ.: Μίκης θεοδωράκης (ΚΤ, ΕΛ, 2), (ΤΜ, ΕΠ, 637)

77

Ποίηση Άγγελάκης Α.: Ή όδός Θρασυβούλου (Μ. Γ. Μερακλής, ΔΙ, 35) Άλιφέρη-Μακροπούλου Κ.: α) Βοριάδες πού σαρώνουν τά φύλλα 6) Καταιγίδες. (Δ. Ζαδές, Τριφυλλιακή Εστία, 35) Βέης Γ.: Όλοι κοιμούνται στό καράβι (ΤΑ, ΑΥ, 5) Γαλανάκη Ρ.: Τό κέικ (ΤΑ, ΑΥ, 26), (ΔΙ, 35), (ΤΜ, ΕΠ, 637) Γκόρπας θ.: Στάσεις στό μέλλον (Σ. Τσακνιάς, Δ, 35) Δέλφης Φ.: Οί στιγματισμένοι (ΔΣ, ΒΡ, 14), (Α. Λοταρίδου, Πνευματική Κύπρος, 239-240) Έδεν Γ. Α.: Ταξιδεύοντας (ΤΑ, ΑΥ, 26) Ζούμπος Ν.: Ήλιόβολο (ΘΠ, ΕΣ, 5) Καππάτος Ρ.: 16 Λατινοαμερικανοί ποιητές (ΑΦ, ΑΚ, 1) Κατάλογος άπό μιά έκθεση πού δέν έγινε ποτέ (ΚΤ, ΕΛ, 2) Κεφάλας Η.: Τά μαστίγια (Β. Χατζηβασιλείου, Τομές, 64-65) Κολυβάς Α.: Πέτρινα φύλλα (ΑΦ, ΑΚ, 1) Μαγγανάρης Α.: Οί θυρεοί (Δ. Ζαδές, Τριφυλλιακή 'Εστία, 35) Μάντης Κ.: Καί τότ’ έν είναλίη Κύπρω (Δ. Ζαδές, Τριφυλλιακή Εστία, 35) Παπαδήμα Εύη: 14 φωνές γιά τήν είρήνη (ΣΤ, ΕΛ, 2) Ροδίνης Α.: ’Απ’ τήν καλή κι άπ’ τήν άνάποδη (ΔΣ, ΒΡ, 14) Ροζάνης Σ.: Είκόνες άπό μιά πεζοπορία (ΤΜ, ΕΠ, 638) Σαββίδου Μ.: Ένεστίαση (Δ. Σ. Λουκάτος, ΚΑ, 30) Σύγχρονη άνθολογία γυναικείας ποίησης 1900-1980 (ΣΤ, ΕΛ, 23) Τσιάμης X.: Πολύτροπο (ΤΑ, ΑΥ, 5) Χρυσάνθης Κ.: Τό φώς δέν χάνεται άπό τήν Κύπρο - Άροδαφνούσα - Τό φυλάκιο X / Γραμμή θανάτου (Ν. Παναγιώτου, Πνευματική Κύπρος, 239-240)

Πεζογραφία Άλεξανδρόπουλος Μ.: Νύχτες καί αύγές (ΚΣ, ΝΕ, 25) Άξιώτη Μ.: Χρονικά (ΔΙ, 35) Άρήνης Δ.: Τό πεπρωμένο (ΑΦ, ΑΚ, 7) Βασιλικός Β.: Ό τρομερός μήνας Αύγουστος - Τό τελευταίο άντίο - Foco d’amor - Τό γράμμα τής άγάπης - Τό βραχιόλι (Μ. Μή­ τρας, ΔΙ, 35) Βισίνσκι Μ.: Χιονοστιβάδα (ΚΤ, ΕΑ, 23) Βιτορίνι Ε.: Σικελικοί διάλογοι (ΤΜ, ΕΠ, 635) Γαζής Κ.: Οί πόρτες δέν άνοιξαν (ΚΤ, ΕΛ, 23), (ΚΣ, ΝΕ, 25) Γκρίτση-Μιλλιέξ Τ.: ... καί Ιδού ίππος χλωρός (Μ. Στασινοπούλου, ΔΙ, 35)

Δούκα Μάρω: Ή άρχαία σκουριά (ΚΣ, ΝΕ, 18) Εύελπίδης X.: Δίπλα άπό τίς Γραφές (Δ. Ζαδές, Τριφυλλιακή Εστία, 35) Cardinal Μ.: Έγώ κι «Αύτό» (Ο.,ΚΑ, 23) Κατηφόρης Ν.: Ό καρχαρίας καί τά 9 κύματα (ΔΙ, 35) Κονδυλάκης I.: Οί άθλιοι των ’Αθηνών (ΚΤ, ΕΛ, 2) Κωνσταντινέα Ν.: Οικογένεια (ΕΖ, ΡΙ, 15) Λέος Μ. Δ.: Ό τελευταίος μετανάστης (ΔΣ, ΒΡ, 14) Μαγκλής Γ.: Τά παιδιά τού άρχοντα (ΔΙ, 35) Malraux Α.: Οί κατακτητές (ΤΜ, ΔΙ, 35) Μανιατάκος Γ.: Τό σύννεφο δέν έφερε βροχή (ΚΤ, ΕΛ, 9), (ΤΜ, ΕΠ, 638) Μάρτιν-Σάντος Λ.: Ή έποχή τής σιωπής (ΤΜ, ΕΠ, 638) Μητσάκος A. Α.: Κύκλοι άπό τόν παράδεισο τού αύτοκινήτου (ΑΦ, ΑΚ, 7) Μπροντέ Ε.: ’Ανεμοδαρμένα ύψη (ΚΤ, ΕΛ, 2) Μύλλερ Χένρυ: Sexus (ΚΤ, ΕΛ, 2), (ΜΠ, ΝΕ, 18) Νικολαίδης Α.: Στήν κίτρινη ώρα (ΑΦ, ΑΚ, 7) Πανταζής Π.: ’Εθελοντές τής κακουχίας (ΚΣ, ΝΕ, 25) Παρασκευαίδης θ.: Βόρειο μέτωπο (ΑΦ, ΑΚ, 7) Πάρης: ’Αναπνοές (ΔΣ, ΒΡ, 21) Πλασσαρά Κ.: Ή τελευταία ’Ιθάκη (ΚΤ, ΕΑ, 23) Ραπτόπουλος Β.: Κομματάκια (Γ. ’Εμίρης, ΤΟ, 64-65) Ρέππας θ.: Γιά λόγους συνειδήσεως (ΑΦ, ΑΚ, 7) Στασινοπούλου Μ.: ’Επανάσταση (ΔΣ, ΒΡ, 21) Τατσόπουλος Δ.: Οί άνήλικοι (ΔΙ, 35) Τοπάλοβ Κ.: ’Ανύπαντρη μητέρα νά είσαι εύλογημένη (ΓΜ, ΑΥ, 19) Φερούσης Δ.: Ό Θανάσης καί τό καρότσι του (ΔΣ, ΒΡ, 21)

Λοκίμια-Μελέτες ’Αφιέρωμα στόν καθηγητή Λίνο Πολίτη (ΚΠ, ΚΑ, 2) Βαγενάς Ν.: Ό ποιητής κι ό χορευτής (Α. Ζήρας, ΔΙ, 35) Δημόπουλος Τ.: Λόγος καί τέχνη (Δ. Ζαδές, Τριφυλλιακή 'Εστία, 35)· Δήμου Ν.: Προσεγγίσεις (Ν., ΟΤ, 43/1381) Κανελλόπουλος Α. Π.: Διαλογισμοί γιά τόν Ελληνισμό καί τήν ’Ορθοδοξία (ΑΦ, ΑΚ, 1) Κοκκίνης Σ.: Βιβλιοθήκες καί βιβλία ή σκοτάδια μέ άριθμούς (ΤΜ, ΙΣ, 148)

Υ πόμνημα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΑ: Α. ’Αργυρίου ΑΚ: Α. Καλογεροποΰλου ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Άγγελοπούλου ΓΜ: Γ. Ματζσυράνης ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΡ: Ε. Ρόζος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: θ . Μ. Πολίτης ΚΑ: Κ. Άνδρσνίκας ΚΔ: Κ. θ . Δημαράς ΚΣ: Κ. Σταματίσυ ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΟΠ: Ό Παρατηρητής ΣΑ: Σ. Άρτεμάχης ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΜ: Τ. Μενδράκος ΦΜ: Φ. Μπουμπουλίδης XX: X. Χειμώνας

78

ΕΝΤΥΠΑ ΑΚ: Άκρόπολις ΑΝ: ’Αντί ΑΠ: ’Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΗ: Τό Βήμα ΒΡ: Ή Βραδυνή ΔΕ: Τό Δέντρο ΔΙ: Διαβάζω ΕΛ: ’Ελευθεροτυπία ΕΟ: Έποπτεία ΕΠ: ’Επίκαιρα ΕΣ: ’Ελεύθερος (Στερ. Έλλ.) ΙΣ: 'Ιστορία ΚΑ: Καθημερινή ΚΑ: Κυπριακός Λόγος ΚΟ: ’Ελεύθερος Κόσμος ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τά Νέα ΟΚ: Οικονομία καί Κοινωνία ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΟ: Ό Πολίτης ΡΑ: Ραδιοτηλεόραση ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΚ: Σκιάθος ΤΟ: Τομές

Liddell R.: Καβάφης (ΔΙ, 35) Μπρετόν Α.: ’Ανθολογία μαύρου χιούμορ (ΔΙ, 35) Νεωτερικοί ποιητές τού μεσοπολέμου (Α. Ζήρας, ΚΑ, 16) Παναγιωτόπουλος I. Μ.: Τά πρόσωπα καί τά κείμενα (ΣΤ, ΕΛ, 9) Παπαχρίστου-Πάνου Ε.: Μορφές αίθριας (ΑΦ, ΑΚ, 1) Στάμάτης Κ. Μ. - Ρητορείδης θ.: Ό ποιητής κι ό κόρακας (ΑΦ, ΑΚ, 1) Σταφυλάς Μ.: Ό έπαναστάτης χριστιανός Παπαδιαμάντης (ΣΤ, ΕΛ, 30)

Παιδικά Αύγερινοΰ-Βαμβακά Μ.: Κατερίνα ή άντιοταχτοπούτα (ΚΤ, ΕΛ, 16) Βαλαβάνη Ε.: Σάν τόν άνεμο (ΑΠ, ΑΥ, 24) Βοίσκου Ε.: Είσαι καί σύ μές στό βιβλίο (ZB, ΡΙ, 3) Γουέιρ Φ.: Ή ιστορία τής ένυδρίδας Λούτρα (BA, ΚΑ 2) Ή τέχνη γιά τά παιδιά (ΚΤ, ΕΛ, 16) Κρούς Τ.: Γράμματα στήν Παυλίνα (ΔΙ, 35) Μπαρτζής Γ* - Στίκα Δ.: Ή μυρμηγκούπολη (ΒΑ, ΚΑ, 2) Μπούντ Μ.: Ένα άρκουδάκι πού τό λένε Πάντιγκτσν (ΚΤ, ΕΛ, 9) Παϊδούση Μ. Γ.: Τά παιδιά τής σπηλιάς (Α. Φλέμινγκ, ΑΝ, 136) Πάπ καί Πίπ.: Κι ό ’Αρχιμήδης (ΑΠ, ΑΥ, 24) Σακκά-Νικολακοπούλου Ν.: Ή Γιόλα μέ τό μπαλόνι (ZB, ΡΙ, 3) Σαμπέ-Γκοσινύ: Ό μικρός Νικόλας (ΖΒ, ΡΙ, 17) Σταθάτου Φ.: Τό θαύμα τής Ρόδου (ΔΙ, 35) Τά παιδιά διαβάζουν ίστορίες-παραμύθια (ΖΒ, ΡΙ, 31) Τέιλορ Γ.: Ή Ιστορία ένός γκρίζου σκίουρου (ΒΑ, ΚΑ, 2) Τελόγλου Α.: Παραμύθια τής άγάπης (ΤΜ, ΕΠ, 638) Τσιμικάλη Π.: Οί πονηριές τής άλεποΰς (ΑΠ, ΑΥ, 24), (ΒΑ, ΚΑ, 2) Φακίνου Ε.: Ό κύριος Ούλτραμέρ (ΜΠ, ΝΕ, 11), (ΚΤ, ΕΛ, 16)

θέατρο Άγνωστος Χίος ποιητής: Δαβίδ (Κ. Παναγιώτου, ΚΑ, 2) Βάις Π.: Ή δολοφονία τού Μαρά (ΣΤ, ΕΛ, 30) Κωτσόπουλος θ.: θεατρικά έργα (ΣΤ, ΕΛ, 9) Λαμπαδαρίδου-Πόθου Μ.: Ή έμπειρία τής υπαρξιακής όδύνης (ΔΙ, 35) Λυγίζος Μ.: Τό έλληνικό πλάι στό παγκόσμιο θέατρο (ΦΜ, ΚΟ, Σωτηρίου X.: Τό δικαστήριο (ΕΖ, PI, 1) Φό Ν.: Ή μεγάλη παντομίμα (ΣΤ, ΕΛ, 30) Χιωτάκης Κ.: ’Αναποδιές (ΕΖ, PI, 1) Χρυσάνθης Κ.: Τρία μονόπρακτα - 'Υγεία καί χαρά (Ν. Παναγιώ­ του, Πνευματική Κύπρος, 239-240)

Ίστορία-Βιογραφίες-Μαρτυρίες ’Απομνημονεύματα περί Κολοκοτρωναίων (ΣΤ, ΕΛ, 23) Βαλιούλης Σ.: Πολίτης β' κατηγορίας (ΔΙ, 35) Veremis Th.: Greek Security Considerations (Β. Καπετανγιάννης, KA, 23) Γεωργούλας Μ.: Βιδάλης (ΚΣ, NE, 25) Δεσποτόπουλος A. I.: Πολιτική ιστορία τής νεωτέρας Ελλάδος 1821-1832 τ. A (ΤΜ, ΙΣ, 148) Διαμαντίδης Δ. I.: Πικρές μέρες - Biblis (ΑΦ, ΑΚ, 15) 28 ’Οκτωβρίου 1940 (ΣΤ, ΕΛ, 16) Ζάννα Β.: Ημερολόγιο πολέμου 1940-41 (ΑΦ, ΑΚ, 15), (ΚΠ, ΚΑ, 2) Ζώρας Γ.: Έγγραφα τού άρχείου τού Βατικανού περί μιας έλληνικής έπαναστάσεως (ΔΣ, ΒΡ, 7) Καγιάς Π. X.: Χωρίς φόβο καί πάθος τό 1821 (ΤΜ, ΙΣ, 148) Καρβέλας Γ. Δ.: Άντίδωρο στήν άρκαδική γή (ΚΤ, ΕΛ, 23) Κονοφάγος Κ. Η.: Τό άρχαίο Λαύριο (ΚΤ, ΕΛ, 9) Κουρτιάν Α.: Τά τετράδια (Τ. Βουρνάς, ΔΙ, 35) Μάλαμας Λ.: Ή μάννα τού Βορρά (ΑΦ, ΑΚ, 15) Μπαλέρμας Ε.: Τό ήμερολόγιο ένός βαρυποινίτη (Ε. Γαλάνη, ΚΑ, 9), (ΤΜ, ΕΠ, 635) Μπαρτζιώτας Β. Γ.: Εθνική ’Αντίσταση καί Δεκέμβρης 1944 (Γ. Τσαπόγας, ΡΙ, 2) Bjornstaahl J. J.: Τό όδοιπορικό τής Θεσσαλίας (ΔΙ, 35) Νικήτας-Ντελάς Χρ. Γ. Δ.: Στά βουνά τής ’Αλβανίας (ΚΣ, ΝΕ, 25) Παξιμαδοπούλου-Σταυρινού Μ.: Οί έξεγέρσεις τής Κεφαλληνίας κατά τά έτη 1848-1849 (ΣΤ, ΕΛ, 16) Πάντζας Σ.: Ή Ιστορία μας συνεχίζεται (ΚΣ, ΝΕ, 23) Προβατάς Α.: Πολιτική 'Ιστορία τής Ελλάδος (Σ. Κατσίμης, ΚΑ, 9), (ΚΣ, ΝΕ, 11) Σαράφης Σ.: Μετά τή Βάρκιζα (ΤΜ, ΙΣ, 148) Σεφέρης Γ.: Πολιτικό ήμερολόγιο (Π. Παπαστράτης, ΚΑ, 2) Σπηλιωτάκης Κ. Κ.: Ό ’Αναγνώστης Σπηλιωτάκης (Ο., ΚΑ, 23) Στανισλάβσκι Κ.: Ή ζωή μου στήν τέχνη (ΔΙ, 35) Στολίγκας Κ.: Ό πόλεμος 40-41 κι ή γενιά του (ΚΤ, ΕΛ, 23) Σχινάς Γ.: ’Αντίσταση κι άντιστασιακός τύπος (ΚΣ, ΝΕ, 25) Τσιμπουκίδης Δ.: ’Αρχαία Ελλάδα καί ’Ανατολή (I. Πριλούτσκαγ«*, pi , ιΐ) Φλώρος Π.: Αίμος, σταυροδρόμι λαών (ΑΦ, ΑΚ, 15) Φουρναράκης X.: Κωνσταντίνος Μπρουμίδης (Δ. Ζαδές, Τριφυλλιακή 'Εστία, 35)

Ταξίδια Λακαριέρ Ζ.: Τό έλληνικό καλοκαίρι (ΚΣ, ΝΕ, 4), (ΚΤ, ΕΛ, 16) Πουκεβίλ: Ταξίδι στό Μόριά (Θ.Τ., ΑΥ, 28)

79

πρόσφατες εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης Β ιβ λ ιο θ ή κ η Γ ε ν ικ ή ς Π αιδ ε ία ς Δ.Ρ. Θεοχάρη, Νεολιθικός Πολιτισμός (17x24), σσ. Βάσου Καραγιώργη, Αρχαία Κύπρος - Από τή Νεολιθική εποχή ώς τό τέλος τής Ρωμαϊκής (17x24), σσ. 151 + πίν.,' είκ. έγχρ. 21, Α/Μ 250 Δρχ. 250 Wolfgang Schadewaldt, Από τόν κόσμο καί τό έργο τού 'Ομήρου Α' Τό όμηρικό ζήτημα Μετ. Φάνης I. Κακριδής (14x21), σσ. 284 + 28 Α/Μ είκ. Δρχ. 300 C. Μ. Bowra, Αρχαία έλληνική λυρική ποίηση Α' 'Αλκμάν, Στησίχορος, 'Αλκαίος, Σαπφώ Μετ. Γιάννης Καζάζης (14x21), σσ. 408 Δρχ.400 Paul Lemerle, Ό πρώτος βυζαντινός ούμανισμός Μετ. Μ. Νυσταζοπούλου - Πελεκίδου «Fncyelopedie de la PI6iade», Ιστορία καί μέθοδοί της: - Γενικά προβλήματα Μετ. Ελένη Στεφανάκη (14x21), σσ. 475 Δρχ.450 - ΟΙ μαρτυρίες καί ή κριτική τους άξιοποίηση Μετ. Χρίστος Παπάζογλου (14x21), σσ. 354 Δρχ.350 - Παραδοσιακές βοηθητικές έπιστήμες. Γραπτές μαρτυρίες Μετ. Ελένη Στεφανάκη «Encyclop6die de la PI6iade», Ιστορία τής Φιλοσοφίας: Α' Ή Καντιανή Επανάσταση Μετ. Κυριάκος Σ. Κατσιμάνης (14x21), σσ. 305 Δρχ.200 Β’ 19ος αιώνας: Ρομαντικοί - Κοινωνιολόγοι Μετ. Τίτος Πατρίκιος Παύλος Χριστοδουλίδης (14x21), σσ. 379 Δρχ.300 Γ ?9ος-20ός αιώνας: Ή Εξελικτική Φιλοσοφία. Εθνικές Φιλοσοφικές Σχολές Μετ. Μαριλίζα Μητσοϋ - Παππά (14x21), σσ. 334 Δρχ.300

W. Windelband & Η. Helmsoeth, Εγχειρίδιο Ιστορίας τής Φιλοσοφίας: Α' Ή φιλοσοφία τών άρχαίων Ελλήνων. Ή φιλοσοφία τών ελληνιστικών καί ρωμαϊκών χρόνων Μετ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος (14x21), σσ. 342 Δρχ. 350 Μ ε λ έ τ ε ς Ο ικ ο ν ο μ ικ ή ς Ισ τ ο ρ ία ς Γιώργου Δερτιλή, Τό ζήτημα τών τραπεζών (1871-1873). Οικονομική καί πολιτική διαμάχη στήν Ελλάδα τού /Θ' αιώνα (14χ 21), σσ. κα' + 355 + 37 είκ. Δρχ. 350 Ι.Α. Βαλαωρίτου, Ιστορία τής Εθνικής Τραπέζης τής Ελλάδος (1842-1902) (20x28), σσ. 10 + 352 + η' + πίν. Δρχ. 600 Εύρετήριο τού Γενικού Αρχείου τής Εθνικής Τραπέζης (17x24), σσ. 224 + είκ. Α/Μ 33 Δρχ. 250 Ν ε ο ε λ λ η ν ικ ή Π ρ ο σ ω π ο γ ρ α φ ία Ε.Π. Παπανούτοου, Α. Δελμούζος (Ή ζωή του Επιλογή άπό τό έργο του) (14x21), σσ. 299+ είκ. Α/Μ 6 Δρχ. 250 Λ ευκώ ματα Κάρλ Κρατσάιζεν, Προσωπογραφίες Ελλήνων καί φιλελλήνων άγωνιστών (Προλεγόμενα Π. Πρεβελάκη) (33x44), σσ. 16+ 14, σχέδια 16, λιθογραφίες 28 Δρχ. 1.200 Πινακοθήκη καί Γλυπτοθήκη τού Μορφωτικού Ιδρύματος τής Εθνικής Τραπέζης στή Θεσσαλονίκη 31 έγχρωμοι πίν. 35x39 έκ. Δρχ. 400 Χρίστου καί Σέμνης Καρούζου, Θησαυροί τού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών (25 X 30), σσ. Σημείωση: Τά βιβλιοδετημένα άντίτυπα έπιβαρύνονται μέ 150 δραχμές

Πωλοϋνται σέ όλα τά βιβλιοπωλεία Κεντρική Διάθεση: Πλατεία Μητροπόλεως 3, 2ος όροφος (τηλ. 32.21.337) Πρατήριο: Εθνική Τράπεζα, Καραγεώργη Σερβίας 2 (Πλατεία Συντάγματος)

Τά έσοδα άπό τις πωλήσεις διατίθενται γιά πολιτιστικούς σκοπούς

80

UEEEIB

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΑΡΙΘ. 39

Τσιλιγκιρογλου

Σνντάσσεται μ έ την πολύτιμη συνεργασία τού βιβλιοπω λείου τής «Εστίας»

# Ή ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται μέ βάση τό γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία.

ΓΕΓΚΟΡΟΦ Α. Προβλήματα αισθητικής. Μετ. Έπαμ. Μουρούζη. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 388. Δρχ. 400.

• Σέ κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβη­ τικά οί έλληνες συγγραφείς καί Ακολουθούν οί ξέ-

CHAIX-RUY JULES. Γιά νά γνωρίσετε τή σκέψη τού Πλάτωνα, άριθ. 11. Μετ. ’Απόστολου Ά ρσένη. Άπειρον, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 448. Δρχ.

600.

• Ή κατάταξη τών ξένων συγγραφέων γίνεται σύμ­ φωνα μέ τό ελληνικό Αλφάβητο.

• Στην κατηγορία τών περιοδικών δέν περιλαμβά­ νονται έντυπα πού εκόίόονται δύο ή περισσότερες φορές τό μήνα.

• Τά εκδοτικά στοιχεία κάθε βιβλίου Αναγράφονται όπως τά παραδίνει ό έκδότης.

• Γιά τήν Ακόμη μεγαλύτερη πληρότητα τού Δελτίου κάθε έκδότης άς μάς στέλνει τά πλήρη βιβλιογρα­ φικά στοιχεία τών καινούριων εκδόσεων του. θά καταχωρηθοϋν οπωσδήποτε.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΝΤΖΑΚΑ ΣΟΦΙΑ Ζ. Ή θέση τού άνθρωπίνου έγώ στήν κλίμακα τής δημιουργίας. Άντινέα, Αθήνα, 1980. Σελ. 232. Δρχ. 250. ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ-ΚΟΤΖΙΑ ΓΕΩΡΓΙΑ. Σχέσεις τε­ χνολογικού καί ψυχοπνευματικού πολιτισμού. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 102. Δρχ. 350.

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ, 1981. Πρακτορείο Ε λ ­ ληνικού Τύπου, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 847. ΧΡΟΝΙΚΟ ’80. ’Ετήσια έκδοση τού Καλλιτεχνι­ κού Πνευματικού Κέντρου «'Ώρα». ’Αθήνα, 1980. Σελ. 239.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΜΟΣ ΚΟΛΛΙΝ ΡΟΝΤΝΕΫ. Ή θεωρία τής αιώνιας ζωής. Μετ. Σοφίας Άντζακα. Άντινέα, Αθήνα, 1980. Σελ. 176. Δρχ. 300.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

ΜΕΡΑΝΑΙΟΣ ΚΩΣΤΗΣ. Ή γέννηση τής φιλο­ σοφίας. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 280. Δρχ. 300.

ΑΛΕΞΙΟΥ ΣΠΥΡζ)Σ. Ή έκκλησία στήν έποχή μας. Καθημερινή, Αθήνα, 1980. Σελ. 160. Δρχ.

250.

ΠΑΝΟΥ ΣΤΑΥΡΟΣ. ’Ανθρωποκεντρικά. Φιλο­ σοφικά μελετήματα. Πατάκης, ’Αθήνα, 1980. Σελ.

113.

ΣΤΑΝΙΛΟΑΕ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ (Πρωτοπρεσβ.) Προσευχή-έλευθερία-άγιότητα. Λειμών, Αθήνα. Σελ. 112. Δρχ. 120.

ΤΣΑΤΣΟΜΟΙΡΟΣ ΗΛΙΑΣ Λ. Περί τής φύσεως τού άνθρώπου. Φιλιππότης, ’Αθήνα, 1980. Σελ.

112. Δρχ. 200.

PESCH OTTO-HERMANN. Σέ τί πιστεύω. Σύν­ τομη Καθολική κατήχηση. Μετάφραση άπό τά γερμανικά Ά θ. Άρμάου. Πορεία Πνευματική, 81

’Αθήνα, 1980. Σελ. 168.

ΧΟΑΡ ΚΟΥΙΝΤΙΝ - ΣΜΙΘ ΤΖΕΦΡΙ ΝΟΟΥΕΛ. Γιά τάν Γκράμσι. Μετ. Δήμου Βεργή. Στοχαστής, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 160. Δρχ. 160.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΓΚΙΝΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Φάκελος ναρκωτικά. Βασδέκης, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 24. Δρχ. 300.

AMENDT GtJNTER. Τό βιβλίο τού σέξ. Κρόνος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 224. Δρχ. 300.

ΚΑΡΑΒΙΔΑΣ Κ. Δ. Γεωοικονομία καί κοινοτι­ σμός. Συλλογή κειμένων. Πρόλογος Ά δ. Πεπελάση. Εισαγωγή Β. Καραποστόλη. ’Αγροτική Τράπεζα τής Ελλάδος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 216. Δρχ. 250.

ΓΟΥΕΜΠΕΡ ΕΡΙΚ. Πώς νά κάνετε γνωριμίες. Μετ. Μίνας Δαλαμάγκα. Άναστασιάδης, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 152. Δρχ. 400.

ΔΙΚΑΙΟ FIELD MICHEL- BROHM JEAN-MARIE. Νεο­ λαία καί επανάσταση. Μετ. Δημήτρη Παναγιωτάτου - ’Ιουλίας Ραλλίδη. Λάππα, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 192. Δρχ. 180.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΡΑΓΓΑΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Τό λέει ό ίδιος ό Λένιν γιά τό Στάλιν. Ντοκουμέντα. Σωκράτης, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 64. ΦΩΤΙΑΔΗΣ ΕΜΜΑΝ. ΙΩΑΝ. Τό «άριστον» πο­ λίτευμα. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 296. Δρχ. 400.

ARMITAGE PAUL. Ή Κοινή ’Αγορά. Χελώνα, ’Αθήνα, 1980. Δελ. 62. Δρχ. 300. ΑΡΟΝ ΡΑΙΗΜΟΝ. Συνηγορία γιά τήν Ευρώπη πού παρακμάζει. Τόμος Α. Μετ. Πέτρου Ρούσου. Σιδέρης, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 336. Δρχ. 180. ’Ελεύθερο συνδικάτο στή Σοβιετική Ένωση. Φά­ κελος πού σχηματίσθηκε άπό τή Διεθνή ’Επι­ τροπή έναντίον τής Καταπίεσης. Μετ. Μαρίας Δαρδανοπούλου. ’Επιμέλεια μετάφρασης Θα­ νάση Θ. Νιάρχου. Σιδέρης, ’Αθήνα, 1980. Σελ.

152. Δρχ. 100.

ΒΑΑΒΙΑΝΟΣ ΒΑΣΟΣ. Δύο πρωτοποριακές με­ λέτες. Ή δημοτική στή νομική επιστήμη. Βιβλιο­ θήκη Γενικής Παιδείας, άριθ. 11. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας, ’Αθήνα. Σελ. 28. Δρχ. 120. ΤΡΑΥΛΟΣ-ΤΖΑΝΕΤΑΤΟΣ ΔΗΜ. Κίνδυνος λειτουργίας τής έκμετάλλευσης. Συμβολή στήν έρευνα τής θεωρίας τών σφαιρών στό ’Εργατικό Δίκαιο. Σάκκουλας, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 380.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΟΥΙΝΝ MAPI - ΠΟΡΤΣΕΡ ΜΑΙΡΥ-ΑΝΝ. Ένας παιδότοπος στό σπίτι σας. Πώς νά άπασχολήσετε δημιουργικά μιά παιδική συντροφιά. Μετ. Ρένας Παπαθανασιάδη. Μετόπη, ’Αθήνα, 1980. Σελ.

240.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΪΔΟΥΣΗ ΓΙΟΝΑ MIKE. Τά Βίλια τού Κιθαιρώνα καί τά άρβανίτικα τραγούδια τους. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 160. Δρχ. 350.

ΙΓΚΝΑΤΙΕΦ ΟΛΕΓΚ - ΜΠΟΡΟΒΙΚ ΓΚΕΝΡΙΧ. Νικαράγουα, ή άγωνία μιας δικτατορίας. Σύγ­ χρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 168.

ΓΕΩΡΓΙΑ RUBIN JERRY. Do it. Μετ. Άλέκου Μακρή. Πρόλογος Eldridge Cleaver. Διεθνής Βιβλιοθήκη, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 320. Δρχ. 300.

82

JEAN-PROST PIERRE. Μελισσοκομία. Συστη-

ματικός όδηγός μελισσοκομίας - γιά νά γνωρίσετε τή μέλισσα. Προσαρμογή καί έπιμέλεια ύλης Θα­ νάση Μπίκου. Ψίχαλού, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 458. Δρχ. 600.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΔΗΣ Ν. Οί πύργοι τής Νάξου. ’Αρχαίοι - ένετικοί, πύργοι - μοναστήρια. ’Ανά­ τυπο άπό τήν έφημερίδα «Ναξιακόν Μέλλον». ’Αθήνα, 1980. Σελ. 48. Δρχ. 150.

ΙΑΤΡΙΚΗ ΔΕΓΛΕΡΗΣ ΝΙΚΟΣ Ε. Συμβολή στή μελέτη τού έλληνικοΰ ιατρικού τύπου τού ΙΘ' αίώνα. Διδα­ κτορική διατριβή. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 176. Δρχ.

350.

SNEDDON RUSSEL J. 'Υψηλή πίεση. Πρόληψη - θεραπεία, χωρίς φάρμακα. Μετ. Κ. Παπαδόπουλου. Διόπτρα, ’Αθήνα, 1980.

Grece: Espace - architecture - urbanisme. Travaux d’etudiants en architecture et en urbanisme executes en France. Memoires et projets. Annees 1970-1980. Editions de la Villette, Paris, 1980. Σελ. 180.

ΜΟΥΣΙΚΗ Flyin’ high. Rock ποίηση. ’Απόπειρα, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 96. Δρχ. 100.

ΥΓΙΕΙΝΗ Μέσα στό παλιό τετράδιο τής γιαγιάς. Τά μυ­ στικά τού προσώπου. Άκιδαλία, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 40. Δρχ. 60.

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ Πολύχρωμες χάντρες. Ευχάριστες ’Ασχολίες, άριθ. 5. Κύκλος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 32. Δρχ. 100.

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ Γ. Ά γγλοελληνικό λεξικό όρολογίας ηλεκτρολόγων ήλεκτρονικών. Παπαζήσης, ’Αθήνα. Σελ. 332. Δρχ. 450. ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ ΗΛΙΑΣ ΕΥΣΤ. Φρένα αυτοκι­ νήτου. Όδηγός, ’Αθήνα. Σελ. 72. Δρχ. 100.

ΧΙΟΥΜΟΡ ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΦΡΕΝΤΥ. «Εύρω-λεξικό». Eurovocabulaire. Κάκτος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 192. Δρχ. 250. ΚΥΡ. νΑν, Κάκτος, ’Αθήνα, 1980. Δρχ. 250.

ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ ΗΛΙΑΣ ΕΥΣ. Μηχανές diesel. Συγκρότηση - λειτουργία - συντήρηση - έλεγχος έπισκευές. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 272. Δρχ. 400. Τεχνικό ήμερολόγιο αυτοκινήτου. ’Αθήνα. Σελ. 288. Δρχ. 400.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ

Όδηγός,

ΟΙΚΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΛΕΞΙΑΔΟΥ ΒΕΡΑ. Πρόσκληση σέ γεύμα. ’Αθήνα. Σελ. 162.

ΠΟΛΥΒΙΟΣ. Ιστορία. Τόμος Α'. Εισαγωγή μετάφραση - σχόλια Στ. Τξουμελέα - Δ. Μάνου. ’Επιμέλεια έκδοσης Ευάγγελου Παπανούτσοί'. Βιβλιοθήκη ’Αρχαίων Συγγραφέων, άριθ. 104. Ζαχαροπούλου, ’Αθήνα. Σελ. 224. Δρχ. 150. ΣΤΡΑΒΩΝ. Γεωγραφικά. Εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια Π. Βαλάκη. ’Επιμέλεια έκδοσης: Τόμος Α': Γιάννης Κορδάτος. Β' + Γ': Ευάγγελος Πα83

πανοϋτσος. Βιβλιοθήκη ’Αρχαίων Συγγραφέων, άριθ. 103. Ζαχαροπούλου, ’Αθήνα. Σελ. Α' + Β' + Γ': 830. Δρχ. 150 + 150 + 150.

ΕΛΙΟΤ Τ. Σ. Δέκα χορικά άπ’ τό «Βράχο». Είσαγωγικό δοκίμιο, μετάφραση, σχόλια Ε. Ν. Μό­ σχου. Β' έκδοση. "Ικαρος, 1980. Σελ. 112. Δρχ.

200 .

ΠΟΙΗΣΗ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΔΑΡΑΚΗ ΖΕΦΗ. Τά άόριστα γεγονότα. Κέδρος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 72.

ΒΑΛΣΑΜΗ ΑΝΝΑ. Άβησσυνέζικα καί σομαλικά διηγήματα. Δίφρος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 144. Δρχ. 250.

ΔΑΝΙΗΛ ΓΙΩΡΓΟΣ. Τά άδιέξοδα καί τά τερπνά. Τράμ / Λογοτεχνία, άρ.ιθ. 101. Έγνατία, Θεσσα­ λονίκη, 1980. Σελ. 40. Δρχ. 40.

ΓΕΡΩΝΥΜΑΚΗ ΠΟΠΗ. Δέ βγαίνει τίποτα. Εξάντας, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 152. Δρχ. 150.

Ή έλληνική ποίηση. ’Ανθολογία - Γραμματολο­ γία. Τόμος Δ'. ’Επιμέλεια Κώστα Στεργιόπουλου. Σοκόλης, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 639.

ΔΕΛΗΓΙΩΡΓΉ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ. Άνδρόγυς. ’Ιδεολογικό ρομάντζο. Κέδρος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 148.

ΚΑΡΟΥΣΟΥ ΔΕΣΠΩ. Τά μικρά ποιήματα, τού έρωτα καί τής ζωής. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 68. Δρχ.

140.

ΔΟΥΚΑΣ ΣΤΡΑΤΗΣ. Ιστορία ένός αιχμαλώτου Ζ' έκδοση. Κέδρος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 68.

ΚΟΡΟΒΕΣΗΣ ΠΕΡΙΚΛΗΣ. Περιγραφή, AGCTTGA + TCGAACT. Δεκατρείς ζωγραφιές τοϋ Χρόνη Μπότσογλου. ’Ιθάκη, ’Αθήνα, 1980. Σελ.

52. Δρχ. 350. ΛΟΥΚΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Η. Γαλάζιοι ταξιδευτές. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 64. Δρχ. 400. ΜΑΡΝΕΡΟΣ ΑΡΓΥΡΗΣ. Χειροκροτήστε. Ποιη­ τική τριλογία, 1972-1980. Ή άντίσταση τής πέ­ τρας άκονίζει τό μαχαίρι. Ή Μικρή Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ. 152. Δρχ. 120. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΟΥ ΜΑΡΩ. Ρευστός καθρέφτης. Σχέδια Λυδίας Σαρρή. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 45. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥΝΗΣ ΠΑΝΟΣ Ν. Διόνυσος πάσχων. Ποιητική σύνθεση. Δωδεκάτη "Ωρα, ’Αθήνα. Σελ. 60. Δρχ. 300. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ ΑΝΤΡΕΑΣ. Χαρτιά. "Ικαρος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 35. ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ποιήματα, 19341937. Συνοδευόμενα άπό τρεις υδατογραφίες, δε­ καεννέα σχέδια τής ίδιας έποχής καί τρεις παντο­ μίμες - μπαλέτα. "Αγρα, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 120. Δρχ. 320.

84

ΔΡΟΣΟΥ ΜΑΓΙΑ. Χρυσή βροχή. Διηγήματα. Τό Ελληνικό Βιβλίο, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 136. Δρχ.

200. ΘΕΟΦΙΛΟΥ ΝΑΣΟΣ. ’Ιστορίες τού Καζαμία. ’Ύψιλον, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 128. Δρχ. 160. ΙΩΑΝΝΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ. Επιτάφιος θρήνος. Πεζο­ γραφήματα. Κέδρος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 162. ΚΑΡΑΒΙΑΣ ΠΑΝΟΣ. Χρώμα άπό σμαράγδι. Τρεις νουβέλες. "Ικαρος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 112. Δρχ. 200. ΚΑΡΓΓΑ ΕΛΕΝΗ. Μιά ζωγραφιά τοϋ παραδεί­ σου. Μυθιστόρημα. Τήνος, ’Αθήνα. Σελ. 208. Δρχ. 200. ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΔΟΥ-ΠΟΘΟΥ ΜΑΡΙΑ. Έβρεχε στό σταθμό. Γκρίζα πολιτεία. Δωρικός, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 176. Δρχ. 170. ΜΗΤΡΑΣ ΜΙΧΑΗΛ. Ή φανταστική νουβέλα. Β' έκδοση. Τράμ / Λογοτεχνία, άριθ. 92. Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ. 64. Δρχ. 60. ΞΕΝΟΣ ΠΑΝΟΣ Β. Θαλασσινοί πυράκανθοι. Νουβέλα. Μαυρίδης, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 80. Δρχ.

130.

ΠΑΤΡΙΚΑΛΑΚΗΣ ΦΑΙΔΩΝ. Ή πέτρα τής σφεντόνας. Τράμ / Λογοτεχνία, άριθ. 103. Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ. 40. Δρχ. 40.

ΟΥΣΠΕΝΣΚΥ ΠΗΤΕΡ. Ή παράξενη ζωή τού Ίβάν Όσοκίν. Μετ. Σοφίας ’Άντζακα. Άντινέα, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 224. Δρχ. 300.

ΠΛΑΣΣΑΡΑ ΚΑΤΕΡΙΝΑ. Ή μάγισσα. Διηγή­ ματα. Β' έκδοση. Κέδρος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 94. Δρχ. 100.

ΣΟΛΟΒΙΩΦ ΛΕΩΝΙΔΑΣ. Ό Ναστρεντίν Χό­ τζας. ’Απόδοση άπό τή γαλλική μετάφραση Δημήτρη Φωτιάδη. Γ' έκδοση. Δωρικός, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 272. Δρχ. 240.

ΠΛΙΑΤΣΙΚΑ - ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΥ ΕΦΗ. Ό τελευ­ ταίος τρύγος. Μυθιστόρημα. Σύγχρονη Εποχή, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 224. ΣΑΜΟΥΗΛΙΔΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Καραμανίτες. Μυθιστόρημα. Β' έκδοση, βελτιωμένη. Νεοελλη­ νική Λογοτεχνία, άριθ. 242. Εστία, ’Αθήνα. Σελ.

450. Δρχ. 400.

ΣΤΑΝΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΣ. Ξυπόλυτος. Μυθιστό­ ρημα. Μετ. Γιώργη Ζωίδη. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 592. Δρχ. 400. ΣΤ AM ΑΪΤΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Ιάσονας ο ξένος. Έλληνες Πεζογράφοι, άριθ. 14. Φιλιππότης, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 168. Δρχ. 250. ΣΦΥΡΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΗΣ. Χωρίς άντίκρισμα. Διηγήματα. Διαγώνιος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 67. Δρχ. 100. ΤΣΑΜΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ’Ιωσήφ Καλοθέτου συγγράμματα. Θεσσαλονικεϊς Βυζαντινοί Συγ­ γραφείς, άριθ. 1. Κέντρον Βυζαντινών ’Ερευνών, Θεσσαλονίκη, 1980.

ΣΤΑΛ Π. I. Οί κόρες τού γιατρού Μάρτς. Μετά­ φραση - επιμέλεια Μίλτου Παπαδάτου. Δρούγκα, ’Αθήνα. Σελ. 264. Δρχ. 250. ΦΡΑΝΣ ΑΝΑΤΟΛ. Οί θεοί διψούν. Μετάφραση - εισαγωγή - σημειώσεις Πηνελόπη Μαξίμου. Αίολος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 256. Δρχ. 250. ΦΩΚΝΕΡ ΓΟΥΙΛΙΑΜ. Ή βουή καί τό πάθος. Μετ. Νίκου Μπακόλα. Εξάντας, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 400. Δρχ. 300.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΓΡΑΣ ΤΕΛΛΟΣ. Κριτικά. Τόμος Α': Καβάφης - Παλαμάς. Φιλολογική έπιμέλεια: Κώστας Στεργιόπουλος. Φιλολογική Βιβλιοθήκη, άριθ. 4. Έ ρ ­ μης, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 221. ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΙΓΝΑΤΙΟΣ. Γιάννης Ρίτσος, τά ποιήματα τού στρατοπέδου 1948-52. Εκδόσεις μή "Αμεσης Επανάστασης. Σελ. 30. Δρχ. 40.

ΤΣΑΡΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Γκρόμποβα, 1940. Σύγ­ χρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 120. Δρχ. 120.

ΚΑΚΡΙΔΗΣ I. Θ. Ό ποιητής καί ή μυθική παρά­ δοση. Γ' έκδοση. Ή Βιβλιοθήκη τού Φιλόλογου, άριθ. 3. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 84. Δρχ. 150.

ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ ΜΙΜΗΣ. Όμηρος τών ’Εγγλέ­ ζων. Έλ Ντάμπα. Χρονικό. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 112.

Λογοτεχνικά κείμενα καί θεωρία, άριθ. 1: Σάντ. Σύνταξη: Γιώργος Κ. Καραβασίλης. Κείμενα καί γνώμες: Αίμέ, "Αν, Άπολλιναίρ, Άρλάν, Βάις, Βάλλα, Γκαλέ, Γκογκούρ, Γκριγιέ, Γκύτ, Έλυάρ, Ζανίν, Ζουίν, Καμύ, Καστέλ, Κλοσόφσκι, Λακάν, Λελύ, Μαλρώ, Μπάρτ, Μπατάιγ, Μπέβ, Μπόρελ, Μπρετόν, Μπλανσό, Μπροσιέρ, Μπωβουάρ, Μπωντλαίρ, Ντυτούρ, Πλενέ, Πωλάν, Σάντ, Σάρτρ, Σολλέρς, Σουίμπουρν, Ταίν, Ύσμάνς, Φλωμπέρ, Φουκώ, Χάινε, ’Ωρβιλύ. Αίγόκερως, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 208.

ΚΕΡΟΥΑΚ ΤΖΑΚ. Πίκ. Μετ. Μίνας Παδαράκη. Ύπό Σκέψη, Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ. 88. Δρχ.

100. ΜΠΟΥΚΟΒΣΚΙ ΤΣΑΡΛΣ. Notes of a dirty Old man. Πεζά. Μετ. Τέο Ρόμβου. ’Απόπειρα, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 144. Δρχ. 160. ΝΕΣΙΝ ΑΖΙΖ. Τά παιδιά καί οί μεγάλοι. Εύθυμογραφικό μυθιστόρημα. Μετ. Έρμου Άργαίου. Διογένης, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 232. Δρχ. 200.

ΜΗΛΙΩΡΗΣ ΝΙΚΟΣ Ε. ’Απόηχοι τού Μικρασια­ τικού ολέθρου στήν ποίηση. Γιώργος Σεφέρης (έπίμετρο). Ίωλκός, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 160. Δρχ.

250.

85

ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ή ζωή καί τό έργο τής ’Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου. Διδακτορική διατριβή. Μελέτη - Έρευνα, άριθ. 4. Ελληνικό Λογοτεχνικό καί 'Ιστορικό ’Αρχείο, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 288. Δρχ. 400.

ΘΕΑΤΡΟ ΣΑΜΟΥΗΛΙΔΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Τό λαϊκό παρα­ δοσιακό θέατρο τού Πόντου. Διδακτορική δια­ τριβή. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 269. ΣΟΛΟΜΟΣ ΑΛΕΞΗΣ. Βίος καί παίγνιον. Σκηνή - προσκήνιο - παρασκήνιο. Δωδώνη, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 204. Δρχ. 1000. ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ Δ. Μάσκες - Θέα­ τρο. Καστανιώτης, ’Αθήνα, 1980, Σελ. 196. Δρχ.

1500.

Ντάνκο καί άλλα διηγήματα. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 96. Δρχ. 120.

CUISIN MICHEL. Ή μυστική ζωή τών ζώων. Τόμοι Α': Στίς σαβάνες + Β': Στά μικρά καί με­ γάλα δάση + Γ': Στίς λίμνες καί τά ποτάμια + Δ': Στά βουνά + Ε': Ή προϊστορία. Μετάφραση άπό τά γαλλικά Βενετίας Μπαλτά. Φάρος, ’Αθήνα. Σελ. 52 + 52 + 52 + 52 + 52. Δρχ. 250 + 250 + 250 + 250 + 250. ΜΠΡΟΥΝΑ ΝΤΙΚ. Τό βιβλίο τών Χριστουγέν­ νων. Χελώνα, ’Αθήνα. Σελ. 28. Δρχ. 200. ΣΕΓΚΙΟΥΡ ΣΟΦΙΑ ΝΤΕ. Τ’ άπομνημονεύματα ένός γαϊδάρου. Μιά Ιστορία γιά μικρούς καί με­ γάλους. Μετάφραση - έπιμέλεια Μίλτου Παπαδάτου. Β' έκδοση. Δρούγκα, ’Αθήνα. Σελ. 196. Δρχ.

160. ΣΕΓΚΥΡ ΣΟΦΙΑ ΝΤΕ. Μετά τή μπόρα ή καλο­ καιριά. Μετ. Μίλτου Παπαδάτου. Δρούγκα, ’Αθήνα. Σελ. 212. Δρχ. 180.

ΧΟΥΡΜΟΥΖΗΣ Μ. Διάλογοι έπτά, καταχωρηθέντες είς τήν έφημερίδα «Ή έποχή», 1834. Νεοελληνικά Κείμενα. ’Ιθάκη, ’Αθήνα, 1980. Σελ.

96. Δρχ. 150.

ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΠΟΜΕΡΑΝΣ ΜΠΕΡΝΑΡΝΤ. Ό άνθρωπος έλέφαντας. Μετ. Μαρλένας Γεωργιάδη. Γνώση, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 96. Δρχ. 180. ΣΕΡΜΑΝ ΜΑΡΤΙΝ. Μπέντ. Μετ. Γιώργου Θεοδοσιάδη. ’Αμοργός, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 110. Δρχ.

180.

DECHARME PAUL. Ελληνική μυθολογία. Τό­ μοι Α' + Β' + Γ'. Μετάφραση άπό τά γαλλικά Κώστα Ζαρούκα. Κριτική - σχόλια I. Κ. Προμπονά. Μέρμηγκας, ’Αθήνα. Σελ. 298 + 298 + 314.

ΠΑΙΔΙΚΑ

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

Παιδικός άτλας χωρών. Χελώνα, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 28. Δρχ. 250.

ΛΟΥΡΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Κ. Χτές. ’Αναμνήσεις, εν­ τυπώσεις καί στοχασμοί σέ έπτά πράξεις. Ελλη­ νική Παιδεία, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 448. Δρχ. 800.

ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ - ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΔΟΥ ΔΟΤΗ. Στή γειτονιά τού ήλιου. Μικρές ιστορίες γιά μι­ κρά παιδιά. Εικονογράφηση Πάνου Κουτρουλάρη. Καστανιώτης, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 92. Δρχ.

200. ΧΑΛΑΣΙ ΜΑΡΙΑ. Ή Κάτυ τού τελευταίου θρα­ νίου. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 176. ΓΚΟΡΚΙ ΜΑΞΙΜ. Ή 86

φλογερή καρδιά τοΰ

ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ ΚΥΡΙΑΚΟΣ. Πώς είδαν οί ξέ­ νοι τήν Ελλάδα τού ’21. Άπομνημονεύματα, χρονικά, ήμερολόγια, υπομνήματα, άλληλογραφία έθελοντών, διπλωματών, ειδικών άπεσταλμένων, περιηγητών, πρακτόρων κ.ά. Τόμος Γ': 1823 1824. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 544. Δρχ. 750. ΕΡΕΝΜΠΟΥΡΓΚ ΗΛΙΑ. Άνθρωποι - χρόνια ζωή. Άπομνημονεύματα. Μετ. Ά ρ η ’Αλεξάν­ δρου. Δ'τόμος. Νεφέλη, Αθήνα, 1980. Σελ. 324.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Α. Βόρειος Μακεδονία. Ό Ελληνισμός τής Στρωμνίτσης. Τοπογραφία - ιστορία - έκκλησία - παιδεία έθνική καί κοινοτική ζωή. ’Απομνημονεύματα Κ. Μπόνη. 'Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου τού Αί­ μου, άριθ. 181. Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ. 370. Δρχ. 400. ΚΑΡΑΤΖΕΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ-ΦΩΤΙΟΣ. Ή πρός Ήπειρον έκστρατεία τό 1822 καί ή μάχη τού Πέτα. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 136. Δρχ. 250.

ΛΑΖΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ Δ. 'Ιστορία τής πανεπιστη­ μιακής ή φοιτητικής φάλαγγας. Χρυσή Τομή, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 256. Δρχ. 250. ΛΟΥΚΑΤΟΣ ΣΠΥΡΟΣ ΔΗΜ. Μαρίνος Σπ. Ά ντύπας. Ή ζωή - ή εποχή - ή Ιδεολογία - ή δράση καί ή δολοφονία του. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 160. Δρχ. 150. ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ ΠΟΤΗΣ. Ό άνθρωπος μέ τό γαρύφαλο. Κάκτος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 160. Δρχ. 150.

Πίνακες τών έπαρχιών: ’Ηπείρου καί Θεσσαλίας, κατά τήν άπογραφήν τού 1881. Έ κ τού τυπογρα­ φείου τών άδελφών Περρή, έν Άθήναις 1884. Βιβλιοθήκη 'Ιστορικών Μελετών, άριθ. 147. Καραβίας, ’Αθήνα, 1980. Σελ. ιβ' + 72. Δρχ. 300. Πνευματικές καί πολιτιστικές σχέσεις Ελλήνων καί Βουλγάρων άπό τά μέσα τού ΙΕ' έως τά μέσα τού ΙΘ' αιώνα. Α' Έλληνο-Βουλγαρικό Συμπό­ σιο, 22-25 Σεπτεμβρίου 1978. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου τού Αίμου, άριθ. 188. Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ. 360. Δρχ. 500.

ΓΚΡΑΤΣΙ EMMANOYEAE. Η άρχή τού τέλους. Ή έπιχείρηση κατά τής Ελλάδος. Μετ. Χρυσώς Γκίκα. Πολιτική καί Ιστορία, άριθ. 13. Εστία, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 308. ΝΤΗΛ ΚΑΡΟΛΟΣ. Ή Θεσσαλονίκη. Μετ. Κώ­ στα Χαραλαμπίδη. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ 72. Δρχ. 150.

RUNCIMAN STEVEN. Ή τελευταία βυζαντινή άναγέννηση. Μετ. Λάμπρου Καμπερίδη. Δόμος, 1980. Σελ. 136.

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ALVAREZ DAVID J. Bureaucracy and cold war diplomacy: The United States and Turkey 1943 1946. Institute for Balkan Studies 190. Thessalo­ niki, 1980. Σελ. 152. Δρχ. 250.

VANDENBERG PHILIPP. Ραμσής ό μέγας. Μετάφραση άπό τά γερμανικά Μαρίας Μαλαγαρδή. Κσνιδάρης, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 454. Δρχ.

400.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΝΕΩΣΗ. Κεντρική έκδοση τής Ε.ΚΟ.Ν. Ρή­ γας Φεραίος. Τεύχος 12. Δρχ. 40. ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό εκλαϊκευμένης έπιστήμης καί έρευνας. Τεύχος 65. Δρχ. 70. ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ. Τεύχος 3. Δρχ. 50.

ΣΕΡΒΑΣ ΠΛΟΥΤΗΣ. Κυπριακό: ευθύνες. Γραμμή, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 432. Δρχ. 430. ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Ίστοριογεωγραφική περιγραφή τής έπαρχίας Φιλιππουπόλεως. Βιέννη, 1851. Β' έκδοση. Νέα Πορεία, Θεσσαλο­ νίκη, 1980. Σελ. 96. Δρχ. 400.

BOERENTZEN LARS - NORGAAD LARS SMITH OLE L. Mens vi venter. Studier i det moderne Graekenlands hi&torie. Museum T uscut lanums Forlag, Kobenhavn, 1980. Σελ. 155 + XV.

ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΤΗΣ ΑΡΝΑΙΑΣ. Περιοδική έκ­ δοση. Όργανο γιά τήν προβολή καί πρόοδο τής βόρειας Χαλκιδικής. Τεύχος 39. ΑΠΑΝΕΜΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό λόγου, τέχνης καί κριτικής. Τεύχος 24. Δρχ. 40. ΓΙΑΤΙ. Μηνιάτικη έπιθεώρηση πολιτικού-κοινωνικού καί πολιτιστικού προβληματισμού. Τεύχος 64. Δρχ. 40.

87

ΔΕΛΤΙΟ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΩΝ ΒΟ­ ΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 10/178. Δωρεάν.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Μηνιαίο περιοδικό ιστορικής ύλης. Τεύχος 150. Δρχ. 70.

ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ. Τεύχος 17.

ΚΑΡΠΑΘΟΣ. Τριμηνιαία δωδεκανησιακή έπι­ θεώρηση λόγου καί τέχνης. Τεύχος 2.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία έπιθεώρηση τού βιβλίου. Τεύχος 37. Δρχ. 100. ΔΙΑΛΟΓΟΙ. Τρίμηνη πολιτική έπιθεώρηση. Τεύ­ χος 29. Δρχ. 40. ΔΙΑΛΟΓΟΣ. Τρίμηνη έκδοση τής Μορφωτικής Ένωσης Λεχαινών «Ό Άνδρέας Καρκαβίτσας». Τεύχος 10. Δρχ. 50.

ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. ’Ανεξάρτητο σοσια­ λιστικό περιοδικό. Ελληνική έκδοση τού «Mon­ thly Review». Τεύχος 8. Δρχ. 80. ΜΟΥΣΙΚΗ. Μηνιαία έπιθεώρηση. Τεύχος 36. δρχ. 50. Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ. Έκδοση τού Συνδέσμου γιά τά Δικαιώματα τής Γυναίκας. Τεύχος 7-8. Δρχ. 80.

ΔΙΑΛΟΓΟΣ. Τοπική άνεξάρτητη έφημερίδα Π. Φαλήρου. Φύλλο 4. Δρχ. 20.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ. Έπιθεώρηση οικονο­ μικών έξελίξεων. Τεύχος 15. Δρχ. 70.

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΘΕΩΡΗΣΗ. Διμηνιαίο περιοδικό πολιτικής, επιστήμης καί πολιτισμού. Τεύχος 3. Δρχ. 100.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ. Τεύχος 1. Δρχ. 50.

ΕΛΙΚΩΝ ΑΣ. Μηνιαίο λογοτεχνικό περιοδικό. Τεύχος 26.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΥΠΡΟΣ. Μηνιαίο λογοτεχνικό περιοδικό. Τεύχος 241, ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ. Τεύχος 37. Δρχ. 50.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 4. Δρχ. 60. ΕΛΛΗΝΟ-ΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕ­ ΣΜΟΣ. Ενημερωτικό δελτίο. Δίμηνο. Τεύχος 9. ΕΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ. Όργανο τής Πανελλή­ νιας 'Ομοσπονδίας Έκδοτών-Βιβλιοχαρτοπωλών. Τεύχος 25.

ΕΠΟΠΤΕΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό φιλοσοφίας καί παιδείας. Τεύχος 53. Δρχ. 150.

4 ΤΡΟΧΟΙ. Τεύχος 124. Δρχ. 50. ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ. Πεζό-ποίηση-κριτική. Δίμηνη περιοδική έκδοση λογοτεχνίας. Τεύχος 18. Δρχ.

80. ΤΟΜΕΣ. Στή σκέψη-στά γράμματα-στίς τέχνες. Τεύχος 67. Δρχ. 100. ΥΔΡΙΑ. Τεύχος 31-32. Δρχ. 100. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ. Τεύχος 23. Δρχ. 70.

ΕΡΕΥΝΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ. Μηνιάτικη έπιθεώρηση. Τεύχος 191. Δρχ. 25. ΕΥΘΥΝΗ. Φυλλάδιο νεοελληνικού προβληματι­ σμού. Τεύχος 108. Δρχ. 100. ΗΧΟΣ ΚΑΙ HI-FI. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 94. Δρχ. 50. ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΤΕΤΡΑΔΙΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 4. Δρχ. 70.

ΩΔΗΝ. Δίμηνο λογοτεχνικό περιοδικό. Τεύχος 2. Δρχ. 50.

ΑΝΤ.ΛΙΒΑΝΗΣ ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ,, ΣΟΛΟΜΟΣ 94. τηλ.: 36 10 589

Κυκλοφορεί προσεχώς

Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΠΡΟΚΛΗΣΗ του ΡΙΧΑΡΔΟΥ ΚΑΝΤΕ Επιμέλεια: Μ ΑΡΙΟΥ ΝΙΚΟΛΙΝΑΚΟΥ

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ το σπέρμα ■“ P. ‘0Ι“ ανρι λεφεβρ ΧΕΓΚΕΛ Κ Α ΡΡ Ε ΦΙΞ I Μ ΑΡΞ — — Ν ΙΤΣΕ

t

ΑΝΡΙ ΛΕΦΕΒΡ ΧΕΓΚΕΛ - ΜΑΡΞ- I ή τό βασίλειο τών σ

ΔΥΤΙΚΗ ΣΥΝΟΙΚΙΑ

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΜΗΛΙΩΝΗΣ ΔΥΤΙΚΗ ΣΥΝΟΙΚΙΑ (Μυθιστόρημα)

""°1

““ ΜΑΡΩ ΔΟΥΚΑ ΚΑΡΡΕ ΦΙΞ (Διηγήματα) Τέταρτη έκδοση

Γι

* ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ ΤΟ ΣΠΕΡΜΑ Διηγήματα

ΟΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ 1949-1979

ΚΛΕΙΤΟΣ ΚΥΡΟΥ ΟΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ 1949-1979 (Ποιημ.)

ΤΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ

ΗΛΙΑ Φ. ΗΛΙΟΥ ΤΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ (Δοκίμιο)

ΣΥΝΑΝΤΗΣΑ ΙΌ ΔΡΑΚΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΜΟΥ ΚΟΡΝΕΛΙΑ ΚΟΥΑΡΤΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ: ΓΟΝΙΟΣ (Μιά νέα τέχνη γιά μιά νέ κοινωνία)

ΣΤΡΑΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΛΛΗΣ Τ’ ΑΝΗΘΙΚΑ (Διηγήματα)

ΔΙΟΝΥΣΗ ΓΡΗΓΟΡΑΤΟΥ ΣΥΝΑΝΤΗΣΑ ΤΟ ΔΡΑΚΟ „ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΜΟΥ ("Ενα «καθημερινό» θρίλερ)

ΕΚΑΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ 6 (Πάροδος ’Ακαδημίας) Τηλ. 3615783