Τεύχος 131

B 4 1 P 0 ■

' ·: A

IB

jP

b

εκδόσεις «νεα σύνορα» ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

ΖΟΡΖΕ ΑΜΑΝΤΟ ΝΤΟΝΑ ΦΛΩΡΑ

ΑΝΤΩΝΗΣ ΣΟΥΡΟΥΝΗΣ ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΠΕΘΑΙΝΟΥΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ

Π Λ Η Ρ Ο Φ Ο Ρ ΙΕ Σ ■ Π Α Ρ Α ΓΓΕΛ ΙΕ Σ ΕΚ Δ Ο ΣΕ ΙΣ Α.Α. Λ ΙΒ Α Ν Η «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ»» Σ Ο Λ Ω Ν Ο Σ 94, ΤΗ Λ. 3610589-3600398

ΣΥΓΧΡΟΝΗ <ρΐ ΕΠΟΧΗ ΟΛΟΚΛΗΡΩΝΟΝΤΑΙ ΜΕΣΑ ΣΤΟ 1985 ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ «Το Κεφάλαιο», τόμοι 1,2,3 «Θεωρίες για την υπεραξία» βιβλία 1,2,3 Θα κυκλοφορήσει το 3ο (τελευταίο) βιβλίο «Θεωρίες για την υπεραξία». ΑΠΑΝΤΑ Β.Ι. ΛΕΝΙΝ Ολόκληρο το έργο του ανθρώπου που σφράγισε με τη φωτεινή σκέψη του την ακατανίκητη απελευθερωτική πορεία των λαών στον αιώνα μας.

55 τόμοι και 2 τόμοι ευρετήρια Θα κυκλοφορήσουν ot τόμοι 54 και 55 και το 2ο (θεματι­ κό) ευρετήριο που ολοκληρώνουν την έκδοση

Κυκλοφορεί ακόμα μια πλούσια επιλογή από βιβλία: ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ-ΠΟΛΙΤΙΚΑ. ΙΣΤΟΡΙΑ-ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ. ΜΕ­ ΛΕΤΕΣ ΚΜΕ: Βιβλία που ενημερώνουν, εξοπλίζουν κάθε εργαζόμενο, κάθε νέο, στους αγώνες για τα δικαιώματα τους για μια καλύτερη ζωή. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ: Μια πλούσια συλλογή από αξιόλογα έργα γνωστών αλλά και νέων συγγραφέων και ποιητών, εμπνευσμένα από τους αγώνες και τις θυσίες του λαού μας. Μερικά από τα αριστουργήματα των κορυφαίων δη­ μιουργών της ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ σε άριστες μεταφράσεις. ΠΑΙΔΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ελλήνων και ξένων συγγραφέων γεμάτα ανθρωπιά, αγάπη για τη ζωή, τη φιλία, την ειρήνη.

% Κ-

01 ΤΙΜΕΣ ΜΑΣ ΠΑΡΑΜΕΝΟΥΝ ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΟΛΟ ΤΟ 1985 0α ισχύουν μέχρι 31 του Δεκέμβρη

^

Εκδόσεις Ζωοδόχου Πηγής 16, ’ 106 81 Αθήνα. Τηλ. 3640 713, 3623 649

ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ

ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ

Συντακτική Επιτροπή

Η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος συνεχίζοντας τη συμβολή της στην επιστημονική έρευνα, εκδίδει νέο

Π. ΓΡΕΒΕΝΙΤΗΣ Ν. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Γ. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ

επιστημονικό περιοδικό, αφιερωμένο στη μελέτη θεμάτων του αγροτικού χώρου από τη σκοπιά των κοινωνικών επιστημών. Στο περιοδικό, που διευθύνεται από πενταμελή Συντακτική Επιτροπή Επιστημόνων της Διεύθυνσης Μελετών και

Ε. ΚΟΥΣΟΥΛΑΚΟΥ Ε. ΣΓΟΥΡΑΚΗ

Προγραμματισμού της ΑΤΕ, δημοσιεύονται πρωτότυπες (αδημοσίευτες) επιστημονικές εργασίες Ελλήνων και ξένων συγγραφέων με τη μορφή άρθρων, σημειωμάτων κλπ., καθώς και βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάσεις. Η συχνότητα έκδοσης του περιοδικού είναι τριμηνιαία. Κάθε χρόνο κυκλοφορούν τρία τεύχη σε ελληνική γλώσσα, καθώς και ένα ξενόγλωσσο τεύχος με επιλεγμένα άρθρα σε μετάφραση, καθώς και περιλήψεις όλων των άρθρων της χρονιάς.

Σύμβουλοι Σύνταξης Δ. ΔΑΜΙΑΝΟΣ Σ. ΘΕΟΦΑΝΙΔΗΣ Η. ΘΕΡΜΟΣ 0. ΙΑΚΩΒΙΔΟΥ Β. ΚΑΡΑΠΟΣΤΟΛΗΣ Κ. ΛΑΜΠΟΣ θ. ΛΙΑΝΟΣ Ν. ΜΑΡΤΙΝΟΣ Γ. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Ν. ΜΠΑΛΤΑΣ

-------Περιεχόμενα πρώτου τεύχους_____ Margulies R., Yildizoglu Ε............Μετασχηματισμοί της Τουρκικής Γεωργίας Κύτος A................ Παραγωγικότητα και Αποθέματα

I. ΜΠΑΜΠΑΝΑΣΗΣ Δ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Σ. ΠΑΠΑΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ

Ιχθυόμαζας στην Ελληνική Αλιεία Σαπουνάς Γ.......... Καταναλωτικά Πρότυπα και Συγκριτική Φτώχεια στην Ελληνική Ύπαιθρο και την Πρωτεύουσα

Π.ΡΕΠΠΑΣ Μ.ΣΑΚΕΛΛΗΣ Γ. ΣΑΜΑΡΑΣ Α. ΣΑΡΡΗΣ Γ. ΣΟΥΛΑΣ

Λιοδάκης Γ........... Οι Επιπτώσεις από την Ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ

Π. ΣΠΑΘΗΣ Γ. ΧΡΗΣΤΟΥ Δ. ΨΥΧΟΓΙΟΣ

Μαρτίνος Ν........... Χρήση των Πόρων και Δομή της Ζήτησης για Αγροτικά Προϊόντα

ξ

ΔΕΛΤΙΟ ΕΓΓΡΑΦΗΣ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΗ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ _ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ_____ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ______

Ο ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ ΣΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΣ ΕΙΝΑΙ ΑΛΗΘΙΝΟΣ* ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ Ο Έφηβος τόμος α' τόμος β' Οι Φτωχοί Λευκές Νύχτες - Όνειρο ενός Γελοίου Μια γλυκεία γυναίκα (σ’ έναν τόμο). Αναμνήσεις απ’ το σπίτι των πεθαμένων Ταπεινωμένοι και Καταφρονεμένοι Αιώνιος Σύζυγος Νιέτοσκα Νιεσβάνοβα Ηλίθιος τόμος Α' »

»

Β

Γ' Δ'

δαιμονισμένοι ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΛΡΗΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΤΟΜΟΙ I

ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΒΣΚΗ Εγκλημα και Τιμωρία

Δαιμονισμένοι τόμος Α' »

Β

»

Γ'

Έγκλημα και Τιμωρία τόμος Α' »

Β

»

Γ'

Αδελφοί Καραμαζώφ τόμος Α' »

Β

»

Γ'

»

Δ'

ΑΝΝΑ ΓΡΗΓΟΡΙΕΒΝΑ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΒΣΚΗ ΟΝΤΌΟΟΠΕΒΣΚΗ ΚΓΕΓΏ

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ Μερεζκόβσκι: Ο Ντοστογιέφσκι Προφήτης της Ρωσικής Επανάστασης 'Αννα Ντοστογιέφσκι: Ο Ντοστογιέφσκι και γω * ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΜΑΣ ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΤΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΑ ΑΠ’ ΤΟ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟ ΑΠΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΕΣ ΣΑΝ ΤΟΝ ΑΡΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ, ΤΗΝ ΚΟΡΑΛΙΑ ΜΑΚΡΗ, ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΣΑΡΑΝΤΙΔΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΧΟΥΝ ΕΠΙΜΕΛΗΘΕΙ ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΣΑΝ ΤΟΝ ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟ, ΤΟ ΣΕΡΓΙΟ ΠΡΩΤΟΠΑΠΠΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΛΕΩΝΙΔΑ ΖΕΝΑΚΟ. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΚΟΒΟΣΤΗ

Σολωμοί) 12 - 10683 Αθήνα τηλ. 6410039 - 6427678

Ο συγγραφέας συνέλαβε το μυθιστόρημά του ενώ ήταν ακόμα στη φυλακή το χαρακτήριζε σαν «ψυχολογική εξήγηση ενός εγκλήματος». Η έκδοση είναι εικονογραφημένη από τον Ακαδημαϊκό, (καλλιτέχνη του λαού της ΕΣΣΔ) Δ. Σμαρίνοβ.

\

Ο l " * τόμος περιλαμβάνει το πρώτο και δεύτερο βιβλίο από τα ημερολόγια που κρατούσε η γυναίκα του Ντοστογιέφσκη, που αποτελούν την πληρέστερη, την πιο λεπτομερή και αυθεντική πηγή για τη ζωή του μεγάλου Ρώσσου συγγραφέα κατά τη διάρκεια των επισκέψεών του στη Γερμανία και τη Σουηδία.

Ο 2ος τόμος περιλαμβάνει το τρίτο βιβλίο των ημερολόγιω ν της Αννας Ντοστογιέφσκη κι ακόμα την αλληλογραφία του Ντοστογιέφσκη με τη γυναίκα του που φωτίζει ουσιαστικά τις ιδέες και τις απόψεις του μεγάλου συγγραφέα σχετικά με τα προβλήματα της εποχής του.

ϋύγχρονη εποχή_ ' ΜΛΥΡΟΚΟΡΔΛΤΟΥ 3 ΤΗΑ. 362S.614 · 36

ΔΙΑΒΑΖΑ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛ'ΟΥ

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Τεύχος 131 20 Νοέμβριον 1985 Τιμή: Δρχ. 150 Εκδότης: Άννα Πετρίδου

ΧΡΟΝΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφουν οι: Διονύσιος Κ. Μαγκλιβέρας, Θεώνη Σταθοπούλου, Κλείτος Κύρου και Β. Κυπραίος Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Γράφει ο Μανόλης Λαμπρίδης

6 8 10 11

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη, Θεοδώρα Ζερβού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Μαρία Στασινοπούλου, Καίτη Τοπάλη

Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Πηνελόπη Βλάσση Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: 1. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Χρονολόγιο Ντοστογιέφσκι 14 Ντόναλντ Φάνγκερ: Μια νέα ποιητική του μυθιστορήματος 30 Γκυστάβ Ωκουτυριέ: Ο Ντοστογιέφσκι και το Ημερολόγιο ενός τυγγραφέα y 36 Πετρούπολη: Η πόλη με τα δύο πρόσωπα 39 Ζωρζ Νιβά: Η ιδέα και το πραγματικό 41 γΙ αθέλητη συμβολή του Φιοντόρ Μ. Ντοστογιέφσκι στις ιατρικές γνώσεις για την επιληψία 46 Φιλίπ Σολέρ: Ο Ντοστογιέφσκι, ο Φρόυντ και η ρουλέτα 49 Βασίλης Καλαμαράς: Ελληνική βιβλιογραφία 56 ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ: Γράφει ο Νίκος Δεμερτζής ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ: Γράφει ο Τάσος Μακράτος ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Γ. Κ. Καραβασίλης ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Βαγγέλης Κάσσος ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφει ο Βάιος Παγκουρέλης και ο Αντ. Δελώνης

61 63 64 65 63

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

71

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦ1Α

77

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στον Ντ. X. Λώρενς

ΧΡΟΝΙΚΑ Ο συγγραφέας στην τηλεόραση ΜΕ πολύ ενδιαφέρον ακούσαμε, ένα βράδυ στο δελτίο ειδήσεων της ΕΡΤ, τον εκφωνητή να αναγγέλλει την εμφάνιση γνω­ στότατου συγγραφέα στο ειδησεογραφικό πρόγραμμα. Ο φιλο­ ξενούμενος δημιουργός αφού αναφέρθηκε διεξοδικά στα δυο πρόσφατα βιβλία του, μίλησε και για τις εμπειρ είες του και τα συμπεράσματα που αποκόμισε στη διάρκεια της ανάμειξής του στα κοινά. Μια και στο περιο δικό έχουμε τονίσει επανειλημμένα την ανάγκη της προβολής του βι­ βλίου από τηλεοπτικές εκπομπές και ιδιαίτερα ειδησεογραφικές, εντυπωσιαστήκαμε και περιμένα­ με με έντονο ενδιαφέρον τον επόμενο φιλοξενούμενο συγγρα­ φέα του δελτίου ειδήσεων. Η ωραία πρωτοβουλία όμως δεν επαναλήφθηκε, χωρίς να μά­ θουμε το λόγο. Κι όμως εμείς δε­ χτήκαμε κάποιες θετικές αντι­ δράσεις, όπως τηλεφωνήματα από βιβλιοπώλες της επαρχίας, που ζητούσαν να μάθουν τη διεύθυνση του καινούριου εκδο­ τικού οίκου που κυκλοφόρησε τα βιβλία που παρουσιάστηκαν στην εκπομπή, για να τα παραγγείλουν. Αναρωτιόμαστε λοιπόν γιατί δε συνεχίστηκε αυτή η ωραία πρω­ τοβουλία· μήπως η υπεύθυνοι του προγράμματος δεν είχαν σκοπό να τη συνεχίσουν και ήταν μια εξαίρεση για τον συγκεκρι­ μένο διάσημο συγγραφέα; Μή­ πως ενόχλησαν όσα με τόλμη εί­ πε ο άνθρωπος, τώρα, για την ΕΡΤ. Ό ποιες και ν ά ’ ναι όμως οι αιτίες που δεν μπορούμε να μαν­ τέψουμε, θα εκφράσουμε μια ευ­ χή να συνεχιστούν οι παρουσιά­ σεις συγγραφέων από το δελτίο ειδ ήσ εω ν αξίζει τον κόπο κι όπως φάνηκε αγγίζουν το κοινό.

προ λεγο μένα Το Β' Πανελλήνιο Συμπόσιο Λατινικών Σπουδών ΜΕ πολλή επιτυχία πραγματο­ ποιήθηκε στο Ρέθυμνο το Β' Πα­ νελλήνιο Συμπόσιο Λατινικών Σπουδών με θέμα; «Ιστορία και ιστοριογραφία στην (αρχαία) Ρώ­ μη». Το διήμερο συμπόσιο, που διοργανώθηκε από τον Τομέα Κλασικής Φιλολογίας του Πανε­ πιστημίου Κρήτης και στο οποίο προήδρευσε ο καθ. I. Καμπίτσης, αποτέλεσε τη συνέχεια ενός απόλυτα επιτυχημένου θεσμού που καθιερώθηκε δυόμισυ χρό­ νια πριν από τον αντίστοιχο το­ μέα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Το πρώτο εκείνο συμπόσιο είχε θέμα; «Λογοτεχνία και πο λι­ τική στα χρόνια του Αυγούστου» και τα πρακτικά του έχουν ήδη τυπωθεί και διατίθενται. Στο φετινό Β' Συμπόσιο, συμ­ μετείχαν λατινιστές των τεσσά­ ρων Φιλολογικών Τμημάτων της χώρας και των Ερευνητικών Κέν­ τρων της Ακαδημίας Αθηνών. Από το Πανεπιστήμιο Αθηνών έκαναν ανακοινώσεις οι Δ. Κου­ τρούμπας και Ε. Καραμαλέγκου· από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονί­ κης οι Κ. Γρόλλιος, Α. Μέγας, Ν. Πετρόχειλος, I. Τουλουμάκος, Δ. Νικήτας, Δ. Τσιτσικλή, Λ. Τρομά­

ρας, Ε. Περράκη και Σ. Κυριακίδης· από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων ο Μιχ. Πασχάλης· από το Πανεπιστήμιο Κρήτης οι I. Καμπί­ τσης, Τ. Νικολαΐδης, Σ. Φιλιππί­ δης και I. Γιατρομανωλάκη· από την Ακαδημία Αθηνών οι Κ. Μπουραζέλης και Ιω. Γ. Ταϊφάκος. Η θεματική του συμποσίου ήταν πλούσια και στις τέσσερις συνεδρίες του καλύφθηκαν όλες οι εποχές της ρωμαϊκής ιστοριο­ γραφίας, από την πρώιμη ρεπουμπλικανική περίοδο, τον Σαλλούστιο και τον Τίτο Λίβιο μέχρι τον Βελλήιο Πατέρκουλο και τον Κούρτιο Ρούφο. Το επίπεδο των ανακοινώσεων και οι εποικοδο­ μητικές και ουσιαστικές συζητή­ σεις στο τέλος κάθε συνεδρίας έδειξαν με πόση υπευθυνότητα θεραπεύονται σήμερα στον τόπο μας τα λατινικά, ένας κλάδος των κλασικών σπουδών που θεω­ ρείται γενικά παραμελημένος. Τα πρακτικά του συμποσίου θα τυπωθούν σύντομα από το Παν/ μιο Κρήτης, που του ανήκουν συγχαρητήρια για την άψογη, διοργάνωση, τη διεξαγωγή του συμποσίου και τη φιλοξενία των συνέδρων. Στην καταληκτήρια συνεδρία συμφωνήθηκε το Γ' Συμπόσιο να πραγματοποιηθεί σε δύο χρόνια στη Θεσσαλονίκη με τη φροντίδα του εκεί Τομέα Κλα­ σικής Φιλολογίας και με γενικό θέμα: «Ρητορική στη Ρώμη».

Μεταγραφές ΕΝΑ πολύ σημαντικό πρόβλημα, που πρέπει να επισημάνουμε και να ζητήσουμε την άμεση συζήτη­ ση και διαμόρφωση κάποιων κα­ νόνων και κάποιων πρακτικών, αφορά τη μεταφορά στην εκδοτι­ κή πρακτική της ελληνικής γρα­ φής των ξένων ονομάτων με βά­ ση την ηχητική τους. Κάθε μετα­ φραστής, μελετητής και εκδότης

χρονικα/7 κρίνει σκόπιμο να κάνει ό,τι θεω­ ρεί ο ίδιος προσωπικά σωστό, με αποτέλεσμα πάρα πολλές μετα­ φράσεις να καταντούν αδιάβα­ στες με τα ονόματα, τα τοπωνύ­ μια, τους τίτλους, κλπ. που μέ­ νουν στην πρωτότυπη γραφή τους, είτε αυτή είναι αγγλική, εί­ τε γαλλική, είτε γερμανική. Το κύριο σκεπτικό πολλών μεταφρα­ στών, εκδοτών, μελετητών, είναι πως δεν είναι δυνατόν να απο­ δώσουν ακριβώς κάποιους φθόγ­ γους και γράμματα στην ελληνι­ κή. Βέβαια μεταφέρουν με αυτόν τον τρόπο τα ρώσικα π.χ. ονόμα­ τα στην αγγλική ή γαλλική γραφή τους. Μήπως έτσι αποδίδουν σω­ στά κάποιους ήχους; Ό χ ι φυσι­ κά. Ή μήπως θα αφήσουν κάποια γιαπωνέζικα ή κινέζικα στις γλώσσες τους με τη γενίκευση αυτού του επιχειρήματος; Ή μή­ πως αυτό το επιχείρημα αξίζει στο μέτρο που μιλάμε για δυοτρεις δυτικοευρωπαϊκές γλώσ­ σες και μόνο; Μήπως οι υπόλοι­ πες γλώσσες που μιλούνται και γράφονται από εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους δεν κρίνονται, με βάση αυτό το «τρο­ μερό» επιχείρημα, άξιες να γρα­ φούν και να μιληθούν; Πολλά λοιπόν τα προβλήματα και η προ­ σήλωση, η τυφλή προσήλωση, κάποιων σε γραφές περίεργες όπου το κείμενο φαντάζει γραμ­ μένο στην απλή «αγγλοελληνική» ή «γαλλοελληνική» ή «αγγλογαλλοελληνική» ή ακόμα χει­ ρότερα «αγγλογαλλογερμανοελληνική» πράγμα που καταντά ένα ανακάτωμα γλωσσών και προφο­ ρών, που πια μόνο κάποιοι ελάχι­ στοι μπορούν να παρακολουθή­ σουν ή, που και για αυτούς, δεν έχει νόημα μιας και μπορούν -προκειμένου για μετάφρασηνα αγοράσουν το πρωτότυπο και να αποφύγουν αυτόν τον μπερντέ του καραγκιόζη που καταντά οπτικά η σελίδα του «ελληνικού» κειμένου. Με αυτές τις σκέψεις θα μπο­ ρούσε ο κ. Pouqueville να γίνει Πούκεβιλ ή Πουκέβιλ ή Πουκεθίλ από έναν Έ λληνα, που αντί να ξέρει γαλλικά τυχαίνει να ξέρει αγγλικά ή ιταλικά ή γερμανικά ή κάτι άλλο. Ο Marx μάλλον μπορεί να υπάρξει και σαν Μαρξ και η ΜΜΕ De Stael ως Μαντάμ ντε Σταέλ. Απλώς πρέπει κάποιοι αρ­ μόδιοι φορείς, όπως η εταιρεία

συγγραφέων, η εταιρεία λογοτε­ χνών, το υπουργείο παιδείας, να αρχίσουν μια απλή διαδικασία συζήτησης και οι λογικές λύσεις θα φανούν χωρίς ιδιαιτέρο κόπο, ώστε να προκύψει μια εκδοτική πρακτική πέρα απ’ τις ανύπαρ­ κτες γλώσσες που εφευρίσκουμε καθημερινά. Για να γίνει δε κατανοητή η δυσκολία στην παρακολούθηση τέτοιων κειμένων, απλώς αναφέ­ ρω ένα θετικό παραδείγματα. Εί­ ναι το αυτοβιογραφικό «Αναμνή­ σεις εγωτισμού» του Σταντάλ όπου ο μεταφραστής περνά, με το Σύστημα της απόδοσης ηχητικά'ΐο υ ονόματος στην ελληνική, δεκζίδες ονομάτων, τοπωνυμιών, κλπ. που όπως είναι φυσικό υπάρχουν σε ένα αυτοβιογραφικό κείμενο, έτσι που η κάθε σελί­ δα να διαβάζεται ξεκούραστα και να αφομοιώνονται ονόματα δύ­ σκολα, εν πολλοίς, τα οποία όμως απαντώνται περισσότερο της μιας φοράς και είναι χρήσιμο για τον ανγνώστη να τα θυμάται στη διάρκεια της εξέλιξης του κειμένου. Στις σημειώσεις δε αναφέρονται για τους μελετητές διεξοδικά οι γαλλικές καταγρα­ φές ονομάτων κλπ. Είναι μια εξαιρετική πρακτική που βοηθά αναγνώστες και μελετητές στη διαδρομή και στην ίδια του εμβά­ θυνση στο κείμενο. Τέλος στα πλαίσια αυτής της συζήτησης θα πρέπει να συζητη­ θούν και τα εκπληκτικά ατοπήμα­ τα των ίδιων των κρατικών υπη­ ρεσιών που περνάνε αμέσως δείγμα κενότητος - στις εφημε­ ρίδες και όλοι την επομένη μιλά­ νε και γράφουν για το πρες-ρουμ (πληθυντικός τα πρες-ρουμς) όπου ο υπουργός δίνει εδώ και χρόνια πρες-κόνφερανς (πλη­ θυντικός πρες-κόνφερνσες). Γιατί εάν πήγαινε στην αίθουσα τύ­ που (έχουμε μια στο Ολυμπιακό στάδιο νομίζω) και έδινε συνέν­ τευξη τύπου, κανείς δεν θα τον καταλάβαινε ή κανείς δεν θα εν­ τυπωσιαζόταν από τον πολυμαθή κ. υπουργό. Καιρός λοιπόν να αρχίσει τού­ τη η μικρή χρήσιμη συζήτηση μπας και βρούμε κάποτε κοινή γλώσσα ή διαμορφώσουμε κά­ ποια τέτοια, ώστε να συνεννοηθούμε μεταξύ μας... ή όλα αυτά είναι απλώς φωνή αιθεροβάμονος εν τη ερήμω...

Έτσι λοιπόν, ξεκινάνε και πάνε. Ποιοι είν’ αυτοί; Είναι μια τέως πουτάνα, η Γιάμνα, ένας τέως διανοούμενος κι ένας τέως άν­ θρωπος που θέλει να τον αντιμε­ τωπίζουν σαν σκύλο, και που σκύλου όνομα έχει πάρει: ο Μπόμπυ. Είναι μαζί τους κι ένα μωρό, που γεννήθηκε μυστηριωδώς στο νεκροταφείο της Φεζ, και που οι τρεις τους έχουν αναλάβει να οδηγήσουν στο Νότο, στην έρημο, εκεί όπου έδρασε κάποτε ένας εθνικός ήρωας, ο σεΐχης Μα-αλ-Αϊναΐν, ένα είδος Μαροκινού Μακρυγιάννη. ...Τα επεισόδια που διαδραματί­ ζονται κατά τη διάρκεια του ταξι­ διού, της περιπλάνησης αυτής, δίνουν την ευκαιρία μιας συναρ­ παστικής γνωριμίας με το Μαρό­ κο: με την ιστορία του, με τη θρησκεία του, με τους μύθους και τα παραμύθια που εξακολου­ θούν ν' ανθούν στη θεόξερη αυ­ τή γη, με τους ανθρώπους: ταξι­ τζήδες, τυφλούς, ζητιάνους, χασικλήδες, άγιους, αλλοπαρμένους. ...Η Προσευχή της Ερήμου είναι ένα βιβλίο ουσιαστικό, που σίγου­ ρα θ' αρέσει στους αναγνώστες του Καζαντζάκη. Για το ελληνικό κοινό παρουσιάζει το πρόσθετο ενδιαφέρον ότι η προβληματική των ηρώων του - η αναζήτηση ενός παρθένου εαυτού - είναι πολύ κοντά και στις δικές του α­ νησυχίες.

ΑΣΤΑΡΤΗ ΣΟΛΩΝΟΣ 121 -ΤΗΛ. 3606 597

8/χρονικα

δ ιά λ ο γ ο ι

Ώ

Όλα τα γράμματα, που απευθύνονται'αποκλειστικά στο «Διαβάζω» και που παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο εν­ διαφέρον, δημοσιεύονται είτε ολόκληρα (εφόσον είναι σύντομα) είτε αποσπασματικά (εάν είναι εκτενή). Για το λόγο αυτό, παρακαλούνται οι αναγνώστες που μας γρά­

Βιβλιογραφικό συμπλήρωμα Κύριοι, Στη Βιβλιογραφία εγχειριδίων και βοηθημάτων Κοινωνιολογίας της Θ. Σταθοπούλου, που δημο­ σιεύσατε στο τεύχος 119 (22-585), θα ήθελα να προσθέσω μερι­ κές εκδόσεις για να συμπληρώσω κάποιες εμφανείς ελλείψεις. Ίσως με παρόμοιες προσθήκες θα συμπληρωθεί κάποτε μια τόσο αναγκαία βιβλιογραφία.

φουν να είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν και να σημειώ­ νουν το πλήρες ονοματεπώνυμο και την ακριβή διεύθυνσή τους. Πάντως, για να δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά ‘χει φτάσει στα γραφεία του περιοδικού τουλάχιστον τρεις εβδομάδες πριν από την ημέρα κυκλοφορίας του τεύχους.

πρακτική. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1977. Σταματιάδης Πλ., Γ ενική Κοινωνιολογία, Αθήνα, Σ.Σ.Ε., 1964. (Ανατύπωση, 1985). Τερλεξής Π., Μαρξισμός και Κοινωνιολογία. Προβλήματα συγκρι­ τικής κοινωνιολογίας. Αθήνα, Κέ­ δρος, 1978. Φρόμ. Ε., Αναλυτική Κοινωνική Ψυχολογία και Κοινωνική Θεω­ ρία. Αθήνα, Αρίων, χ.χ.

Βιομηχανική Κοινωνιολογία

Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Βουτυράς Στ. Α. Κοινωνικά θεμέ­ λια του εργατικού συνδικαλι­ σμού. Αθήνα, 1972. Κασιμάτη Κ., Τάσεις κινητικότη­ τας εργασίας στην ελληνική βιο­ μηχανία. Αθήνα, Ε.Κ.Κ.Ε., 1980. Καστοριάδης Κ., Η γραφειοκρατι­ κή κοινωνία. I. Οι παραγωγικές σχέσεις στη Ρωσία. Αθήνα, Βέργος, 1977. Μαγκλιβέρας Δ.Κ., Επιχείρηση και Κοινωνία. Αθήνα, Αλέξαν­ δρος, 1978. Μαγκλιβέρας Δ.Κ. Εισηγήσεις στη Βιομηχανική Κοινωνιολογία. Αθήνα, Παπαζήσης, 1983. Ξηροτύρης Ιω., Εισαγωγή στη Βιομηχανική Κοινωνιολογία. Θεσσαλονίκη, 1966. Ξηροτύρης Ιω., Η βιομηχανική επανάσταση. Θεσσαλονίκη, 1970. Πάτρας Λ.Π., Μαθήματα Βιομη­ χανικής Κοινωνιολογίας. Θεσσα­ λονίκη, Ανωτάτη Βιομηχανική Σχολή, 1973.

Bottomore Τ., Κοινωνιολογία, Μτφρ. Δ. Τσαούσης, Αθήνα, Gu­ tenberg, 1974. Καζνέβ Ζ., Δέκα μεγάλοι σταθμοί της Κοινωνιολογίας. Αθήνα, Πύ­ λη, 1979. Κανελλόπουλος Π., Ιστορία και κριτική των κοινωνιολογικών θεωριών, Τ. 1, Αθήνα, 1929. Μποζώνης Γ.Α., Δοκίμ ιο Κοινω νιολογίας, Αθήνα, 1976.

Seger lm., Εισαγωγή στην κοινω νιολογία: θεωρία - μέθοδος -

Βλάχος Γ.Κ., Κοινωνιολογία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αθή­ να, Παπαζήσης, 1976. Βουτυράς Στ. Α., Κοινωνική Πολι­ τική, Τεύχος 1. Αθήνα, Α. Ανα­ στασίου, 1980. Διζέλος Θ., Θεωρία των Κοινωνι­ κών Πληροφοριών. Αθήνα, Παπα­ ζήσης, 1950. Κορυζής X. Κοινωνιολογία της

Με τιμή Διονύσιος Κ. Μαγκλιβέρας

Νεοελληνική Κοινωνία Καραποστόλης Β„ Η καταναλωτι­ κή συμπεριφορά στην ελληνική κοινωνία, (1960-1975). Αθήνα, Ε.Κ.Κ.Ε., 1983. Κρεμμυδάς Β., Εισαγωγή στην Ιστορία της Νεοελληνικής Κοινω­ νίας, Αθήνα, Εξάντας, 1975. Μουζέλης Ν., Νεο-ελληνική Κοι­ νωνία - Όψεις υπανάπτυξης. Αθήνα, Εξάντας, 1978. Τσαούσης Δ., Μορφολογία της Νεοελληνικής Κοινωνίας. Αθήνα, 1971. Φίλιας Β.Ι., Κοινωνία και Εξουσία στην Ελλάδα 1830-1909. Αθήνα, Αύριο, 1974.

Ειδικοί τομείς εφαρμοσμένης Κοινωνιολογίας

Πολιτικής, Αθήνα, 1969. Λαζαρίδης Π.Γ., Βιομηχανική επανάσταση. Η δυναμική των αλ­ λαγών. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1977. Μαγκλιβέρας Δ.Κ., Κοινωνιολογι­ κή Θεώρησις των Δημοσίω ν Σχέ­ σεων. Αθήνα, Ε.Β.Ε.Α., 1973. Μαγκλιβέρας Δ.Κ., Μελέται εφηρμοσμένης Κοινωνιολογίας. Αθήνα, 1975. Πέτσινης Λ., Επιστημονικότεχνική και βιομηχανική επανά­ σταση. Αθήνα, Καστανιώτης, 1977. Ραφαήλ Μ., Θέματα εφηρμοσμέ­ νης Κοινωνιολογίας, Αθήνα, 1966.

Smelser Ν., Κοινωνιολογία του Οικονομικού Βίου. Αθήνα, Παπα­ ζήσης, 1974. Τενεκίδης Γ., Θέματα Κοινωνιολογίας των Δ ιεθνών Σχέσεων. Αθήνα, Παπαζήσης, 1976.

Λεξικά Unesco, Λεξικό Κοινωνικών Επι­ στημών, τόμοι 3, Αθήνα, Ν. Νίκας - X. Τεγόπουλος, 1972.

Για τις προτεινόμενες προσθήκες Με επιστολή του στο περιοδικό σας ο κ. Δ. Μαγκλιβέρας αναφέρεται σε «εμφανείς ελλείψεις» στη δική μου παράθεση της σχε­ τικής με το αφιέρωμά σας στην Κοινωνιολογία βιβλιογραφίας. Πλην όμως, όπως γίνεται φανερό από μια προσεκτική ανάγνωση του κειμένου μου, όλες οι προτεινόμενες προσθήκες, που είναι εντός θέματος, υπάρχουν σ ’ αυ­ τό. Συγκεκριμένα υπάρχουν ανα­ φορές στον Μπότομορ, Τ. (Α 25), Καζνέβ, Ζ - (Δ4), Κανελλόπουλο, Π (Δ5), Ζέγκερ, I (Α9), Λεξικό Ουνέσκο (Στ 3). Ό σο για τις εκτός θέματος συμπληρώσεις, σημειώνω ότι η βιβλιογραφία αφορούσε μόνο εγ­ χειρ ίδια και βοηθήματα εισαγωγι-

χρονικα/9 κά στην Κοινωνιολογία και δεν κάλυπτε ειδ ικά θέματα όπως, Βιομηχανική Κοινωνιολογία, Κοινωνιολογία των Διεθνών Σχέ­ σεων, Κοινωνική Ψυχολογία, κ.λ.π.

Ευχαριστώ Θεώνη Σταθοπούλου

Απορίες Αγαπητό «Διαβάζω» Σου γράφω απ’ τη Σουηδία, από όπου και δοκιμάζω πότε πότε τις δυνάμεις μου στην πένα. Θα μου επιτρέψεις λοιπόν και μένα ν ’ απασχολήσω τη στήλη σου, μ ’ ένα θέμα που υποθέτω νά ’χει απασχολήσει κι άλλους που ασχολούνται με τα ελληνικά γράμματα. Ας μπω λοιπόν στο θέμα αρχί­ ζοντας μ ’ έναν απλό λογικό υπο­ λογισμό. Ό τι η κατ’ έτος εκδοτι­ κή δραστηριότητα της ελλ. οικο­ γένειας των γραμμάτων (σε αριθ­ μό εκδόσεων) πρέπει οπωσδήπο­ τε να είναι πολύ μεγάλη! Τον ακριβή επίσημο αριθμό όμως δεν είναι εύκολο, καθότι απουσιάζω, απ’ την πατρίδα μου να τον γνω­ ρίζω. Γι’ αυτό ακριβώς το λόγο εξ αφορμής επίσκεψής μου στο Υπ. Πολιτισμού (Τμήμα Γραμμάτων και Τεχνών) θέλησα να τον μάθω. Η απάντηση «πάνω από πεντακό­ σιες το χρόνο» δεν με εξέπληξε καθόλου. Εκείνο όμως που αλη­ θινά μ ’ εξέπληξε ήταν μια άλλη απάντηση όταν στη συνέχεια ρώ­ τησα: «Καλά κι από πόσα μέλη αποτελείται αυτή η περίφημη αρ­ μόδια επιτροπή που διαβάζει όλες αυτές τις εκδόσεις, και κα­ τόπιν γνωμοδοτεί στην κ. Υπουργό για τα ποια έργα αξί­ ζουν κάθε χρόνο;». «Τα μέλη αυ­ τά είναι μονάχα 7-8» μου απάν­ τησαν χωρίς να κοκκινίσουν κα­ θόλου. Έηριτα απ’ αυτό έρχομαι και ρωτάω σ ’ όλο το αναγνωστικό σου κοινό, (βιβλιοφάγους και μη) ορισμένες εύλογες απορίες. Απορία α) Είναι δυνατόν ποτέ να μπορέσει αυτός ο ελάχιστος αριθμός των βιβλιοκριτικών ν ’ αντιμετωπίσει σωστά και δίκαια τον κόπο και το μόχθο όλων των Ελλήνων διανοουμένων; Μπορεί ποτέ το εκάστοτε μέλος αυτής της επιτροπής έπειτα από ένα

διάβασμα 60-70 λογοτ. έργων να . ξεδιαλέξει μια σωστή γνώμη; Απορία β) Τι πιθανότητα υπάρ­ χει μ’ ένα μεγάλο έργο; Θα δια­ λέξει άραγε ποτέ το εκάστοτε μέλος της επιτροπής, μέσα απ’ τον απερίγραπτο σωρό που είδα με τα μάτια μου στιβαγμένο στην Εθνική Βιβλιοθήκη, ένα έργο που απαρτίζεται από πολλούς τό­ μους, οι οποίοι και δεν εκτυπώ­ νονται τον ίδιο χρόνο; Απορία γ) Αυτή πλέον είναι γε­ νικής μορφής: Με τις παραπάνω προϋποθέσεις υπάρχει ελπίδα για τον έλληνα λογοτέχνη να του δοθεί η ευκαιρία μιας αναγνώρι­ σης και δικαίωσης, ειδικά μάλι­ στα όταν περιμένει αυτή από το τμήμα «Ενισχύσεως των Γραμμά­ των» του σεβαστού Υπουργείου του Πολιτισμού μας; Εγώ τουλάχιστον δεν το νομί­ ζω, εσείς τι λέτε; Έ χει καμιά π ι­ θανότητα ποτέ να διαβαστεί π.χ. το «Γυμνές αλήθειες», ένα κοι­ νωνιο λογικό μυθιστόρημά μου που απαρτίζεται από 1093 σελί­ δες και να βραβευτεί κιόλας απ’ αυτούς τους κυρίους; Σας ρωτώ λοιπόν: δεν θα έπρε­ πε να γίνει και κάτι από τ*μ£ «αρμόδιους» και σ ’ αυτή την κα­ τεύθυνση; Νομίζω ότι είναι και­ ρός πλέον... γιατί ίσως ώς τα σή­ μερα να έχουν αδικηθεί πολλοί. Ευχαριστώ για τη φιλοξενία Βίκτωρας Θ. Κυπραίός

PAUL KLEE

ΤΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ 1898-1918

ΤΟΜΟΣ A ' Ενα ωραίο ταξίδι στον κόσμο της ψυχής και της τέχνης είναι τα Ημερολόγια του Paul Klee. Οι αναγνώστες θα βρουν σ ’ αυτά στοιχεία για την οικογένεια του ζωγράφου, την παιδική ηλικία, τις έρευνες και τα ταξίδια του, θέματα που θα τον φέρουν πιο κοντά στο θαυμάσιο κόσμο της ζωγραφικής του. Η επαφή μας μ ’ αυτή την εκπληκτική προσωπικότητα της τέχνης είναι ένα ανώτερο σχολείο.

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 9 ΑΘΗΝΑ Τ.Κ. 106 79 Τηλ.: 36.07.744 - 36.39.962

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ]

Από 16 έως 29 Οκτωβρίου 1985

Χατζούλη - Αθ.

Πλέθρον - Αθ.

Σύγχρονη Εποχή - Αθ.

Libro - Αθ.

Πειραϊκή Φωλιά - Πειραιάς

Μεθενίτης - Πάτρα

Κοτζιά - Θεσ.

Λέσχη του Βιβλίου - Αθ.

Κατώι του βιβλίου - Θεσ.

Ενδοχώρα - Αθ

Εστία-Αθ.

| Δωδώνη - Αθ.

| Γεωργίου - Αθ.

Β ΙΒ Λ ΙΑ

Εξαρχόπουλος - Αθ.

Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο του­ λάχισ τον βιβλιοπώλες. Ό σο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβου­ λεύεστε τις σελίδες της «Επιλογής».

Ελευθερουδάκης - Αθ.

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό­ τερα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βιβλιοπώλες α π ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κα­ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις μ ε ­ γαλύτερες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστε­ ρίσκους (*\), το αμέσως μετά με δύο ( „ ) και το τελευταίο με έναν ( * ) .

1. 0. Έκο: Το όνομα του ρόδου (Γνώση) 2. Β. Βασιλικού: Το Ελικόπτερο (β'/2) 3. Ν. Χουλιαρά: Ζωή άλλη φορά (Νεφέλη) ». Μ. Ντυράς: 0 εραστής (Εξάντας) 5. Π. Κλε: Τα ημερολόγια 1ος τόμος (Νεφέλη)

**

5. Γ. Γκρας: Το τενεκεδένιο ταμπούρλο (Εστία) Τ. Β. Βασιλικού: Προσωκρατικοί (β'/2)

Β. Γ. Σκούρα: Οι 42 πρωθυπουργοί (Ευρωεκδοτική) Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Σύγχρονη Εποχή - Αθ το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν. Η κομμουνιστική προπαγάνδα (Σύγχρονη Εποχή).

Σ υ νδ ρ ο μ ές εσω τερικού

25 τευχών 3400 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 3100 δρχ.

15 τευχών 2000 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 18(H) δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 4000 δρχ. Σ υ νδ ρ ο μ ές εξω τερικού

Ευρώπη 25 τευχών 41 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 38 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 27 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 25 δολ. Κύπρος 25 τευχών 36 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 33 δολ. Κύπρος 15 τευχών 24 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 22 δολ. Αμερική - Αυστραλία - Ασία - Αφρική 25 τευχών 46 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 43 δολ.

15 τευχών 30 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχιόν 28 δολ.

Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 47 δολ. Κύπρος: 42 δολ. Αμερική κ.τ.λ. 52 δο)

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου

- Περιοδικό «Διαβάζω» Ανδρ. Μεταξά 26

χρονικα/11

νεοελληνική ποίηση στη Γαλλία Εκτός από τον Παλαμά, τον Σολωμό και τον Καβάφη, παλαιότερα, και τον Σεφέρη, τον Ελύτη και τον Ρίτσο, που αντιπροσωπευτικά έργα τους έχουν μεταφραστεί, σχε­ δόν τίποτε άλλο από νεοελληνική ποίηση δεν ήταν γνωστό στη Γαλλία. Όμως τα τελευταία χρόνια στα γαλλικά πανεπιστήμια γίνεται μια σημαντική κίνηση γύρω από τα νεοελληνικά γράμματα. Μέσα στην κίνηση αυτή εντάσσεται και η εργασία που έχει αναλάβει ο Σταμάτης Στανίτσας -μ ε τη συνεργασία και άλλων ανθρώπων που σχετί­ ζονται με τη διδασκαλία της νεοελληνικής στα πανεπιστήμια της Rennes και της Nan­ tes- να παρουσιάσει μια δίγλωσση ανθολογία της νεοελληνικής ποίησης από το τέλος του 18ου αιώνα ώς τις μέρες μας. Ή δη καρπός της εργασίας αυτής είναι ο πρώτος τόμος, μια έκδοση επιμελημένη και καλαίσθητη, που πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια των πανε­ πιστημίων της Haute-Bretagne-Rennes II και της Nantes, και με την επιχορήγηση του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών της Ελλάδας. Ο τόμος (500 τόσες σελίδες) καλύπτει την περίο δο από το τέλος του 18ου αιώ να ώς τον δεύτερο παγκόσμιο πέλεμο. Περιλαμβάνει 42 κείμ ενα δημοτικών τραγουδιώ ν και 195 επώνυμων ποιητών, με αντίστοιχη απόδοση στα γαλλικά. Από τις μεταφράσεις -εκτός από ορισμένες που έχουν δημοσιευθεί π α­ λαιότερα (του Astruc, του Levesques, κ.ά.) - οι πε­ ρισσότερες υπογράφονται από τους συνεργάτες του Σταμ. Στανίτσα, που αναφέραμε παραπάνω. Οι ανυπόγραφες οφείλονται στο συγγραφέα, τον Σταμ. Στανίτσα. Το βιβλίο αποτελείται από 5 μέρη. Το πρώτο μέρος (Κεφ. 1) περιλαμβάνει τα δημοτι­ κά τραγούδια. Το δεύτερο μέρος (Κεφ. 2-5) τους επώνυμους ποιητές (Οι πρόδρομοι, Σολωμός, Κάλβος και επτανησιακή ποίηση, οι ρομαντικοί, η ποίηση μεταξύ 1880 και 1930, η ποίηση από το 1930 ώς τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο). Σε κάθε ένα κεφάλαιο - ενότητα υπάρχει μια εισαγωγήπαρουσίαση. Το τρίτο μέρος είναι βιβλιογραφικές σημειώσεις για κάθε έναν ποιητή, και σχόλια ιστο­ ρικά, γλωσσολογικά και υφολογικά σε κάθε ποίη­ μα. Τέλος υπάρχει μια Γενική βιβλιογραφία και Γενικός αλφαβητικός πίνακας ονομάτων. Ό πως μας είπε ο Σταμάτης Στανίτσας, η ανθο­ λογία προορίζεται κυρίως για τους ξένους σπου­ δαστές της νεοελληνικής γλώσσας και λογοτε­ χνίας. Δίνοντας τα ελληνικά ποιητικά κείμενα με μετάφραση και σχόλια αποβλέπει στο να βοηθή­ σει τον ξένο μελετητή να συλλάβει τη δομή των ιδιαίτερων εκφραστικών τρόπων της νεοελληνι­ κής, και, με αντιπαραβολή ως προς τη δομή των εκφραστικών τρόπων της γαλλικής, να αφομοιώ­

σει βαθύτερα την ξένη γι' αυτόν γλώσσα. Ο καταρχήν παιδαγωγικός αυτός σκοπός υπα­ γόρευσε και τη μέθοδο παρουσίασης και σχολια­ σμού, που είναι συνδυασμός φιλολογικού και γλωσσολογικού επιπέδου. Ό μως μια ανθολογία με τέτοια σύνθεση και έκταση έχει οπωσδήποτε μια πολύ ευρύτερη ση­ μασία. Αποκαλύπτει την ποιητική ευαισθησία ενός λαού, τη νοοτροπία, τα γούστα του, τις φαντασίες του, και πληροφορεί για την ύπαρξη μιας πλού­ σιας και υψηλών εκφραστικών επιτεύξεων ποιητι­ κής παραγωγής, που το ξένο κοινό όχι μόνον την αγνοούσε αλλά ούτε καν την υποψιαζόταν. Ήδη ο ξένος ανακαλύπτει ότι η νεοελληνική ποίηση δεν εξαντλείται στα λίγα γνωστά ονόματα, αλλά ότι υπάρχει ένα πλήθος άξιων ποιητών, μια μεγάλη κλίμακα ποιητικής δημιουργίας και άλλο τόσο αξιόλογη σχετική φιλολογική εργασία. Η ανθολογία μπορεί να παρακινήσει για μια συ­ νολική μελέτη της νεοελληνικής λογοτεχνίας και για διερεύνηση ειδικότερων προβλημάτων, όπως είναι λ.χ„ καθώς είδα, η εκτίμηση της πρωτοτυ­ πίας της ελληνικής ποίησης, η σημασία της υπερ­ ρεαλιστικής επανάστασης στην Ελλάδα, η χρήση των αρχαίων μύθων από τους νεότερους ποιητές, κλπ. Αλλά και για τον έλληνα εραστή της ποίησης, το σπουδαστή και το μελετητή είναι πολύ χρήσιμη αυτή η ανθολογία, ιδίως με τις βιβλιογραφικές πα­ ραπομπές και τη συγκεντρωμένη βιβλιογραφία. Αυτό τον καιρό -μ α ς είπε ο Σταμ. Στανίτσαςετοιμάζεται η έκδοση του β' τόμου, όπου θ ’ ανθο­ λογείται η μεταπολεμική ποίηση, θ ’ ακολουθήσει δε ανθολόγηση και της νεοελληνικής πεζογρα­ φίας.

ΜΑΝΟΛΗΣ ΛΑΜΠΡΙΔΗΣ

ΔΙΑΒΑΖΩ Μην ξεχνάτε τις συνεντεύξεις με τους: Μένη Κουμανταρέα (No 1)* Γιώργο Ιωάννου (No 9)* Διονύση Σαββόπουλό (No 10)* Γαβριήλ Πεντζίκη (No 11)* Ιάκωβο Καμπανέλλη (No 12) Νίκο Σβορώνο (No 18) Μέντη Μ ποσταντζόγλου (No 19) Νίκο Π ουλαντζά (No 27) Αλέξανδρο Κοτζιά(Ν ο 28) Στρατή Τσίρκα (No 29) Ζωή Καρέλλη (No 30) Ά λ κη Ζέη (No 33) Γιάννη Τσαρούχη (No 42) Τάκη Σινόπουλο (No 46) Νίκο Καρούζο (No 48) Κ. Θ. Δημαρά (No 53) Διδώ Σωτηρίου (No 58) Κυριάκο Σιμόπουλο (No 59) Κώστα Ζουράρη (No 60) Σπύρο Α σδραχά (No 61) Εμμανουήλ Κριαρά (No 62) Αλ. Φ ιλιππόπουλο (No 63) Καίη Τσιτσέλη (No 64) Πέτρο Αμπατζόγλου (No 67) Γιάννη Δουατζή (No 68) Τατιάνα Γκρίτση-Μ ιλλιέξ (No 71) Αιλίκα Νάκου (No 72) Γιώργη Γιατρομανωλάκη (No 73) Στρατή Δούκα (No 74) Φρέντυ Γερμανό (No 77) Νάνο Βαλαωρίτη (No 79) Γιώργο Χειμωνά (No 80) Μ αντώ Α ραβαντινού (No 81) Τάσο Βουρνά (No 82)

Σταύρο Βαβούρη (No 85) Ασημάκη Πανσέληνο (No 88) Κώστα Μητρόπουλο (No 89) Αρ. Νικολαΐδη (No 90) Δημήτρη Χριστοδούλου (No 92) Αντώνη Σαμαράκη (No 93) Κυρ (No 95) Νικηφόρο Βρεττάκο (No 97) Γιάννη Μ ανούσακα (No 99) Ανάστο Παπαπέτρου (No 99) Αλέξη Σεβαστάκη (No 99) Μ πουκουβάλα-Αναγνώστου (No 100) Φ ίλιππο Δρακονταειδή (No 102) Νάσο Δετζώρτξη (No 104) Τάσο Α θανασιάδη (No 105) Jean-M arie Drot (No 107) Α ίζμπεθ Ζβέργκερ (No 108) Θ. Πετσάλη-Διομήδη (No 109) Ιωάννη Κακριδή (No 110) Σπύρο Πλασκοβίτη (No 112) Τάκη Βαρόιτσιώτη (No 115) Θανάση Βαλτινό (No 116) Γιάννη Δάλλα (No 117) Νίκο-Αλέξη Ασλάνογλου (No 118) Δημήτρη Τσαούση (No 119) Γιώργο Κατσίμπαλη (No 121) Ιω άννα Καρατζαφέρη' (No 122) Κώστα Μόντη (No 123) Παναγιώ τη Π απαδούκα (No 124) Αλέκο Σακελλάριο (No 124) Μανόλη Ανδρόνικο (No 125) Γ. Θ. Β αφόπουλο (No 126) Ναταλί Σαρότ (No 129) Δημήτρη Μ αρωνίτη (No 130)

* Τα τιί'χΐ) ποι> αημπώνονται μτ αοτιοίακο ίχοι·ν ι'5«ντλΐ|0ι ί.

Α. Μ εταξά 26 - 10681 Αθήνα - τηλ. 36.40.488 - 36.40.487

Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι

Το πλαίσιο είναι η αντοκρατορική Ρωσία τον 19ου αιώνα · ανάμεσα στο όραμα της φιλελευθεροποίησης και τον στείρο όεσποτισμό -τον τσάρο Αλέξανδρο A ' και τον Νικόλαο A - θα συντρίβει το κίνημα των Δεκεμβριστών και η πολωνική εξέγερση. Μέχρι την ανάρρηση τον Αλέξανδρον Β 'μ ε τον οποίο θ’ αρχίσει η υλοποίηση τωι μεγάλων μεταρρυθμίσεων. Είναι η εποχή που η Ρωσία αγγίζει τις πρώτες γραμμές της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και μπαίνει στον χρυσό αιώνα των γραμμάτων της με τον Πούσκιν, τον Γκόγκολ, τον Τονργκιένιεφ, τον Νεκράσοφ, τον Τολστόι. Και με τον Φ.Μ. Ντοστογιέφσκι. Από τον θανατοποινίτη και τελικά εξόριστο -μετά από τη δοκιμασία μιας εκτέλεσης που ματαιώθηκε την τελευταία στιγμή- στα κάτεργα της Σιβηρίας, μέχρι τον θεωρητικό τον πανσλαβισμού και τον θεοσεβούς εθνικισμού, αλλά κυρίως, και πάνω απ’ όλα, μέχρι τον μνθιστοριογράφο, που υπαγορεύει σε 3 βδομάδες τον «Παίχτη», τον αναχωρητή των «Δαιμονισμένων», την τελειότητα των «Καραμαζόφ», -ο Ντοστογιέφσκι προβάλλει σαν μια προσωπικότητα πολύπλευρη, διφορούμενη, απέραντα πλούσια. Ένα αφιέρωμα, εδώ, επιχειρεί να παρουσιάσει κάποιες απ’ τις πολλαπλές όψεις τον Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοατονιέωσκι.

14/αφιερωμα

Χρονολόγιο Ντοστογιέφσκι

1821 Στις 30 Οκτωβρίου (με το ιουλιανό ημερολόγιο, 12 μέρες αργό­ τερα με το γρηγοριανό), γεννιέται στη δεξιά πτέρυγα του νοσο­ κομείου Απόρων, Αγία Μαρία, στη Μόσχα,1 στην οδό Μποζεντόμκα, ο Φιοντόρ (δηλαδή Θεόδωρος) Ντοστογιέφσκι. Ο, πατέρας του, Μιχαήλ Αντρέγιεβιτς, είναι γιατρός στο νοσοκο­ μείο αυτό. Το όνομα Ντοστογιέφσκι προέρχεται από το Ντοστόγιεβο, κωμόπολη της Λιθουανίας που οι μακρινοί πρόγονοι του συγγραφέα πήραν από τον πρίγκιπα του Πίνσκ στις αρχές του 16ου αιώνα. Τον 18ο αιώνα, ο παππούς, Αντρέ Ντοστογιέφσκι, είναι παπάς στην Παδολία, νοτιοδυτική περιοχή της Ρωσίας· ο γιος του, Μιχαήλ Αντρέγιεβιτς Ντοστογιέφσκι, γεν­ νημένος το 1789, μετά από μία σύντομη διαμονή στο σεμινάριο του Καμενέτζ-Ποντόλσκ, μπαίνει, το 1809, στην ιατρική σχολή της Μόσχας. Αγροτικός χειρούργος, στρατιωτικός γιατρός, παντρεύεται το 1819 και το 1820 εγκαταλείπει το στρατό. Το 1821 διορίζεται γιατρός στο νοσοκομείο απόρων. Μητέρα του συγγραφέα είναι η Μαρία Φιοντόροβνα Νετσάγιεβα από οικο­ γένεια εμπόρων της Μόσχας. Ο Φιοντόρ είναι ο δεύτερος γιος τους· ο Μιχαήλ Μιχαήλοβιτς, ο πρωτότοκος, γεννήθηκε το 1820. Ο Φιοντόρ, Φέντια για την οικογένεια, βαφτίστηκε στις 4 Νοεμβρίου.

Οι γονείς του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι

«Προερχόμουν από μια ρώσικη και ευ­ σεβή οικογένεια. Ό σο παλαιότερα ανα­ τρέχω στις αναμνήσεις μου, βρίσκω την αγάπη των γονιών μου. Γνωρίζαμε το Ευαγγέλιο, στην οικσγένειά μου, από τη βρεφική ηλικία. Ήμουν μόλις 10 χρό­ νιαν και ήδη ήξερα σχεδόν όλα τα σπου­ δαιότερα επεισόδια της ρωσικής ιστο­ ρίας του Καραμζίν που ο πατέρας μας μας διάβαζε δυνατά το βράδυ. Κάθε επίσκεψη στο Κρεμλίνο και στις Βασιλι­ κές της Μόσχας ήταν για μένα ένα μεγά­ λο γεγονός». (Ημερολόγιο ενός συγγραφέα, για το 1873)

1822 Γεννιέται η αδερφή του Βάρια (δηλαδή Βαρβάρα)

1825 Γεννιέται ο αδερφός του Αντρέ 1. Οι Ντοστογιέφσκι το 1823 μετακόμισαν στην αριστερή πτέρυγα του κτιρίου, όπου σήμερα είναι εγκαταστημένο το Μουσείο Ντοστογιέφσκι της Μόσχας. Ένα άλλο μουσείο, που βρίσκεται στο διαμέρισμα όπου πέθανε ο συγγρα' φέας, στην Πετρούπολη, εγκαινιάστηκε στο Λένινγκραντ με την ευκαιρία των 150 χρόνων από τη γέννησή του, το 1971.

Το νοσοκομείο ΑγίαΜαρία στη Μόσχα που γεννήθηκε ο συγγραφέας

αφιερωμα/15

1828 Ορισμένοι σχολιαστές, στηριζόμενοι σε μια σημείωση ενός από τους πρώτους βιογράφους του συγγραφέα, του Ορέστη Μίλερ, διαβεβαιώνουν ότι το αγόρι παρουσίασε την πρώτη του κρίση επιληψίας όταν υποτίθεται έπιασε τους γονείς του την ώρα της ερωτικής πράξης. Είναι μία αβάσιμη υπόθεση, δυστυχώς ευ­ ρέως διαδομένη. Επίσημα η επιληψία παρατηρήθηκε μόνον το 1850 στο κάτεργο. Ο Β. Σκλόφσκι αναφέρει πολύ σωστά ότι ο Ντοστογιέφσκι δεν θα είχε γίνει δεκτός στη στρατιωτική σχολή Μηχανικών αν ήταν επιληπτικός. Το θέμα παραμένει σκοτεινό: είναι πολύ πιθανό οι επιληπτικές εκδηλώσεις να πολλαπλασιάστηκαν και νά ’γιναν πιο έντονες την πρώτη περίοδο της λογο­ τεχνικής του δημιουργίας, κάτω από το βάρος της προσπά­ θειας (έτσι μαρτυρούν οι σχεδόν κλινικές περιγραφές της συμ­ περιφοράς του ήρωα της Σπιτονικοκνράς, Ορντυνόφ).

«Υπάρχει ακόμα μια μαρτυρία πολύ πα­ ράξενη για την αρρώστια του Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς, που την τοποθετεί στην πρώτη του νεότητα σχετίζοντάς την μ’ ένα τραγικό γεγονός της οικογενειακής του ζωής. Παρ’ όλο όμως που κάποιος πολύ κοντινός του Ντοστογιέφσκι μου το ανέφερε ο ίδιος, δεν βρήκα πουθενά την επαλήθευση αυτής της διάδοσης». (Σημείωση της σελ. 141 της βιογραφίας του Ορέστη Μίλερ)

1829 Γεννιούνται οι,δίδυμες αδερφές του, Βέρα και Λιούμποφ. Μό­ νον η Βέρα θα ζήσει.

1831

,

Ο πατέρας του συγγραφέα αγοράζει ένα μικρό κτήμα στο Νταροβογιέ, στην επαρχία της Τούλα, και αργότερα το χωριό Τσερμάσινα, κατά στο Νταροβογιέ, που αναφέρεται στους Αδελφούς Καραμαζόφ. Γεννιέται ένας άλλος αδελφός ο Νικόλας.

1833 Ο Φιοντόρ κι ο Μιχαήλ διδάσκονται τα πρώτα γράμματα, ημιοικότροφοι στην προκαταρκτική σχολή του Ντραχουσόφ. Απ’ αυτό το πρώτο οικοτροφείο, που ο Ντοστογιέφσκι περι­ γράφει στον Έφηβο (εδώ το Σουσάρ γίνεται Τουσάρ), διατη­ ρεί μια άσχημη ανάμνηση.

«Μία μόνο λέξη έχω να πω για τον Του­ σάρ... Τον βλέπω ακόμα, κατακόκκινο, να μπαίνει στην τάξη μας. Ήταν ένας Γάλλος πολύ κοντός και ολοστρόγγυλος, περίπου 45 χρόνων και ο οποίος είχε έρ­ θει από το Παρίσι, παλιός τσαγκάρης, όπως ομολογεί, αλλά ο οποίος είχε εγ­ κατασταθεί από πολύ καιρό στη Μόσχα, ως επίτιμος καθηγητής γαλλικών και ο οποίος είχε ακόμα και τίτλους για τους οποίους ήταν πολύ υπερήφανος· ένας άνθρωπος βαθύτατα απαίδευτος. Ήμα­ σταν μόνο 6 οικότροφοι σ’ αυτόν... Ζούσαμε όλοι σπίτι του εντελώς οικογενεια­ κά». (Ο Έφηβος)

1834 Το φθινόπωρο μπαίνουν εσωτερικοί στη σχολή Τσερνάκ. Ο Φιοντόρ ενδιαφέρεται πολύ για την ιστορία και τα μυθιστορή­ ματα, ο Μιχαήλ για την ποίηση.

1837 Δύο θάνατοι σημαδεύουν τα νεανικά τους χρόνια: ο θάνατος της Μαρίας Φιοντόροβνα, της αγαπημένης, απλής και ευαί­ σθητης μητέρας που η φθίση και οι εγκυμοσύνες εξασθένησαν κι εκείνος του ειδώλου τους στην ποίηση, του Πούσκιν, που σκοτώθηκε σε μονομαχία. Το Μάιο, ο Μιχαήλ κι ο Φιοντόρ πηγαίνουν στην Πετρούπολη και ετοιμάζονται για τη στρατιω­ τική σχολή Μηχανικών. Γνωρίζονται με τον Ντ. Β. Γκριγκόροβιτς, μέλλοντα συγγραφέα και με τον Ι.Ν. Σιντλόφσκι, ρομαν­ τικό ποιητή με τον οποίο αργότερα θα συνδεθεί ο Φιοντόρ.

1838 Ιανουάριος. Ο Φιοντόρ μπαίνει στη στρατιωτική Σχολή Μηχα­ νικών. Για λόγους υγείας ο αδελφός του δεν έγινε δεκτός και πήγε σε μία άλλη σχολή στο Ρεβέλ. Στη Σχολή Μηχανικών, το παλιό παλάτι του Μιχαήλ, η γενική παιδεία δεν θυσιάζεται (ρωσική λογοτεχνία, γαλλικά, νεότερη ιστορία, φυσική κλπ.).

«Ο αδελφός μου και εγώ ορμούσαμε λοιπόν προς μία καινούρια ζωή, ονει­ ρευόμασταν με πάθος δεν ξέρω τι, οτι­ δήποτε «ωραίο και μεγάλο»... Είχαμε μία έντονη πίστη σε κάτι και παρ’ όλο που και οι δύο μας ξέραμε πολύ καλά τι χρειαζόταν για το διαγώνισμα των Μα­ θηματικών, δεν ονειρευόμασταν παρά μόνο ποίηση και ποιητές. Ο αδελφός μου έφτιαχνε στίχους, κάθε μέρα, 2 και 3 ποιήματα, ακόμα και στο δρόμο- όσο για μένα δεν σταματούσα να συνθέτω στο μυαλό μου ένα βενετσιάνικο μυθι­ στόρημα. Ήταν τότε μόλις, δυο μήνες πριν, που είχε πεθάνει ο Πούσκιν και στη διάρκεια του ταξιδιού, εγώ και ο αδελφός μου, συνωμοτούσαμε, να πάμε αμέσως μόλις φτάσουμε στην Πετρούπο­ λη, στον τόπο της μονομαχίας και να βρούμε την είσοδο του διαμερίσματος

16/αφιερωμα που είχε μείνει ο Πούσκιν, για να δούμε το δωμάτιο όπου είχε αφήσει την τελευ­ ταία του πνοή.» (Ημερολόγιο ενός συγ­ γραφέα, για το 1876)

Η στρατιωτική Σχολή Μηχανικών στην οποία φοίτησε ο Ντοστογιέφσκι.

Ο Ντοστογιέφσκι ασχολείται με πάθος με το διάβασμα (Χόφμαν, Μπαλζάκ, Γκαίτε, Ουγκό, Πασκάλ, Σαίξπηρ) σε βάρος της άλγεβρας, του πυροβολικού, της οχύρωσης: μένει στην ίδια τάξη. Οι οικονομικές ανάγκες αρχίζουν.

1839 Ο γιατρός Ντοστογιέφσκι, που είχε αρχίσει να πίνει και συζούσε με μία δούλα στο Νταροβογιέ, βρίσκεται νεκρός στο κτήμα του. Δύο γιατροί καταλήγουν ότι πρόκειται για μία κρίση απο­ πληξίας. Λίγους μήνες αργότερα ένας γείτονας που ενδιαφέρεται για τη γη αναφέρει στις αρχές ότι δήθεν επρόκειτο για δο­ λοφονία, για εκδίκηση των δουλοπάροικων. Μία ανάκριση ανοίγεται. Μέσα σ’ ένα χρόνο καταλήγουν ότι δεν υπάρχει ενο­ χή ούτε δίωξη. Όπω ς διαβεβαιώνει η πρόσφατη μελέτη του φακέλου, 1975, από έναν σοβιετικό ερευνητή, η διάδοση ότι επρόκειτο για δολοφονία και μάλιστα για σεξουαλικό ακρωτη­ ριασμό -θέση που επανέλαβαν οι Ντ. Αρμπάν, Α. Τρουαγιά, Μαρτ Ρομπέρ- πρέπει να απορριφθεί χωρίς διασταγμούς. Με­ ρικοί ερμηνευτές, χωρίς περισσότερες αποδείξεις, τοποθετούν τότε την πρώτη επιληπτική κρίση του Ντοστογιέφσκι. Στην πραγματικότητα, ο Φιοντόρ θα παρουσιάσει μία σπασμώδη κρίση 2 μήνες αργότερα, στη θέα ενός ενταφιασμού.

1840 Ο Ντοστογιέφσκι αποφασισμένος «ν’ ασχοληθεί με το μυστήριο του ανθρώπου» καταβροχθίζει με πάθος τα έργα του Σίλερ, του Όμηρου, του Ρασίν και του Κορνέγι. Διαβάζει την Εξομο­ λόγηση ενός Άγγλου οπιομανούς του Τόμας ντε Κουινσέυ (Thomas de Quincey), που τότε το απέδιδαν στον Ματιρέν, το συγγραφέα του Μελμότ (Melmoth).

1841 Συνθέτει δύο δράματα, χαμένα και χωρίς αμφιβολία ημιτελή, τη Μαρία Στούαρτ και τον Μπόρις Γκοντούνοφ. Προάγεται δόκιμος.

1842 Ενώ δουλεύει για τις εξετάσεις του, συχνάζει σε κονσέρτα,

«Αν τον είχες δει πέρσι!... Πηγαίνοντας προς το φτωχικό του σπίτι, σκεφτόμουν χωρίς να το θέλω τον θλιβερό χειμώνα του Ονιέγκιν στην Πετρούπολη. Μπρο­ στά μου όμως δεν είχα μία κρύα ύπαρ­ ξη, έναν περιπαθή ονειροπόλο χωρίς να το θέλει: μάλλον έναν από εκείνους τους υπέροχους ανθρώπους όπως τους παρι­ στάνουν ο Σαίξπηρ κι ο Σίλλερ. Ήταν έτοιμος, εξαιτίας μιας ερωτικής απογοή­ τευσης, να πέσει μέσα στη μελαγχολική μανία των βυρωνικών ηρώων. Q! τι ψυ­ χή, ειλικρινής και αγνή!... Τι βραδιά πε­ ράσαμε! Ανακαλούσαμε τις χειμωνιάτι­ κες συζητήσεις μας πάνω στον Όμηρο, τον Σαίξπηρ, τον Σίλλερ, τον Χόφμαν...» (Γράμμα του Ντοστογιέφσκι στον αδελ­ φό του Μιχαήλ, της 1ης Ιανουάριου 1840, σχετικά με τον Σιντλόφσκι) «Ο Μπαλζάκ είναι μεγάλος! Οι χαρα­ κτήρες του είναι προϊόντα της ευφυίας του σύμπαντος! Δεν είναι το πνεύμα της εποχής αλλά ολόκληρες χιλιετηρίδες, που, με τον αγώνα τους, ετοίμασαν μία τέτοια λύση στην ανθρώπινη ψυχή». (Γράμμα του Ντοστογιέφσκι στον Μι­ χαήλ, της 9ης Αυγούστου 1938) «Η ψυχή μου είναι άκαμπτη στις άλλοτε επιτακτικές ορμές. Όλα είναι ήρεμα σ’ αυτήν, όπως στην καρδιά ενός ανθρώ­ που που κρύβει ένα μεγάλο μυστικό. Να μελετήσω «τι σημαίνουν ο άνθρωπος και η ζωή», τα καταφέρνω αρκετά· τους χα­ ρακτήρες, μπορώ να τους μελετήσω στους συγγραφείς με τους οποίους περ­ νώ το μεγαλύτερο κομμάτι της ζωής μου, μέεα στην ελευθερία και τη χαρά. Είμαι σίγουρος για τον εαυτό μου. Ο άνθρωπος είναι ένα μυστήριο. Πρέπει να λύσουμε αυτό το μυστήριο και αν κά­ ποιος δώσει όλη του τη ζωή γι’ αυτό ας μη πούμε ότι έχασε τον καιρό του· ασχο­ λούμαι μ’ αυτό το μυστήριο γιατί θέλω νά ’μαι άνθρωπος». (Γράμμα του Ντοστογιέφσκι στον Μι­ χαήλ της 16ης Αυγούστου 1839) «Αυτή τη φορά διάβαζα εγώ. Όταν έφθασα στην τελευταία σελίδα, εκεί που ο γέρο-Ντιεβούσκιν αποχαιρετάει τη Βαρένκα, ανίκανος να αυτοκυριαρχηθώ ξέσπασα σε λυγμούς. Ρίχνοντας κλεφτά μια ματιά προς την πλευρά του Νεκράσοφ, είδα το πρόσωπό του γεμάτο δά(Μαρτυρία του Ντ. Β. Γκριγκόροβιτς)

αφιερωμα/17 μπαλέτα, στο θέατρο Αλέξανδρος. Παντρεύεται ο αδελφός του στο Ρεβέλ. Αύγουστος: Προβιβάζεται σε ανθυπολοχαγό.

1843 Τελειώνει μ’ επιτυχία τη Σχολή Μηχανικών και διορίζεται αξιωματικός ακόλουθος στην υπηρεσία σχεδίων. Ο άσωτος Φιοντόρ κατασπαταλάει τα μεγάλα ποσά που παίρνει από τον κηδεμόνα του Καρεπίν, το σύζυγο της Βαρβάρας, παίζοντας μπιλιάρδο ή μοιράζοντας τα ρούβλια του στους ασθενείς του γιατρού Ριζενκάμπφ, του φίλου του με τον οποίο μοιράζεται το διαμέρισμα. Μεταφράζει πολύ ελεύθερα την Ευγενία Γκραντέ.

«Βγήκα από το σπίτι του (Μπιελίνσκι) σε μία κατάσταση μέθης. Σταμάτησα στη γωνία του σπιτιού του, κοίταξα τον ουρανό, τη λαμπρή μέρα, τους ανθρώ­ πους που περνούσαν, και αισθάνθηκα όλος, με όλη μου την ψυχή ότι μόλις περνούσε μία μοναδική στιγμή στη ζωή μου, μία καμπή για πάντα, ότι κάτι το εντελώς καινούριο μόλις άρχιζε, αλλά τόσο πσουδαίο που δεν το είχα ποτέ σκεφθεί ούτε στα πιο ενθουσιώδη μου όνειρα. Και τότε ήμουν τρομερός ονειροπόλος». (Ημερολόγιο ενός συγγραφέα για το 1877. Μετά την ανάγνωση των Φτωχών και τον ενθουσιασμό του Μπιελίνσκι)

1844 Για να λύσει τις οικονομικές του ανάγκες, ο Ντοστογιέφσκι παραιτείται από το μερίδιο της κληρονομιάς του ανταλλάσσοντάς το με 1000 ασημένια ρούβλια. Αρχίζει να γράφει τους Φτω­ χούς, μεταφράζει την Τελευταία Aldini της Γεωργίας Σάνδης, ονειρεύεται να μεταφράσει τη Ματίλντ του Ευγένιου Συ, αποσύρεται για «προσωπικούς λόγους». Από εδώ και πέρα γίνεται προλετάριος της πένας.

1845 Επεξεργάζεται ένα μυθιστόρημα. Η δουλειά είναι έντονη, ο εν­ θουσιασμός μεγάλος: ο Γκριγκόροβιτς αναφέρει ότι ο Ντοστογιέφσκι είναι θύμα νευρικών κρίσεων. Το χειρόγραφο διαβάζε­ ται μ’ ενθουσιασμό από τον Γκριγκόροβιτς, τον Νεκράσοφ και τέλος από τον Μπιελίνσκι που δεν σταματάει να το επαινεί. Συναντάει τον Τουργκιένιεφ· ο Ακσάκωφ βλέπει στον Ντοστογιέφσκι «ένα νέο αστέρι». Ο νέος συγγραφέας δουλεύει πυρετωδώς: αρχίζει τον Σωσία ή τις περιπέτειες του κυρίου Γκολιάντκιν, συντάσσει σε μία νύχτα το Μυθιστόρημα σε εννέα επιστολές.

1846 15 Ιανουάριου. Δημοσιεύεται το έργο του, Οι Φτωχοί, στη Συλλογή της Πετρούπολης.

1η Φεβρουάριου. Δημοσιεύεται ο Σωσίας στα Πατριωτικά Χρονικά. Γράφει δύο μικρά συγγράμματα για το Ημερολόγιο του Μπιελίνσκι: τις Ξυρισμένες φαβορίτες και τη Διήγηση των καταπατημένων διοικήσεων. Την άνοιξη συναντάει για πρώτη φορά τον Μπουτάσεβιτς-Πετρασέφσκι. Αν και στις δόξες του, ο Ντοστογιέφσκι υποφέρει από τις κριτικές του Μπιελίνσκι για τον Σωσία και από ένα μοχθηρό επίγραμμα του Τουργκιένιεφ και του Νεκράσοφ. Γράφει τον κύριο Προκαρτσίν που δημο­ σιεύεται τον Οκτώβριο στο περιοδικό του Κρέφσκι. ΓΓ αυτό το λόγο έρχεται σε ρήξη με τον Νεκράσοφ. Τον Οκτώβριο γνωρί­ ζει τον Χέρζεν. Απαυδισμένος από το λογοτεχνικό σινάφι εγ­ καθίσταται σ’ ένα διαμέρισμα στο νησί Βασιλιέφσκι με πέντε συναδέλφους, δημιουργώντας ένα «κοινόβιο»: με τους τρεις αδελφούς Μάικοφ και τους δύο Μπεκετόφ.

1847 Δημοσίευση του ΜνΟιοο ·■·>'ιιιιιτος σε εννέα επιστολές στο Σύγ­ χρονο (μηνιαίο περιοδικό Ρήξη του Ντοστογιέφσκι με τον Μπιελίνσκι. Το Μάρτιο ο. /νάζει στις «παρασκευές» του κύ-

Μπιελίνσκι

«Είναι αλήθεια ότι στην εμφάνισή του ο σοσιαλισμός συγκρινόταν τότε, ακόμα και από μερικούς υποστηρικτές του, με τον χριστιανισμό: με λίγα λόγια τον θεωρούσαν μία διόρθωση και μία βελ­ τίωση του χριστιανισμού σε σχέση με τον αιώνα και τον πολιτισμό. Όλες αυ­ τές οι καινούριες ιδέες της εποχής, στην Πετρούπολη, μας ενθουσίαζαν, μας φαινόντουσαν υπέροχα ιερές και ηθικές, και κυρίως γενικά ανθρώπινες, προορι­ σμένες να γίνουν ο νόμος όλου του αν­ θρώπινου γένους, χωρίς εξαίρεση... Όσο για τον εαυτό μου, ήμουν μυημένος, από το 1846, σ’ όλη την αλήθεια αυ­ τής «της αναγεννημένης στιγμής» του μέλλοντος, σ’ όλη την ιερωσύνη της μέλλουσας κομμουνιστικής κοινωνίας, από τον Μπιελίνσκι». (Ημερολόγιο ενός συγγραφέα, για το 1873)

18/αφιερωμα κλου του Πετρασέφσκι και αντλεί πολλά από τη βιβλιοθήκη του. (Φουριέ, Ελβέτιους, Σαιν-Σιμόν, Κάμπε κλπ.) Απρίλιος-Ιούνιος. Δημοσίευση του Χρονικού της Πετρούπολης στο Δελτίο της Πετρούπολης. Μάιος. Δημοσίευση του 5ου τό­ μου του Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού του Α.Β. Σταρτσέφσκι: ο Ντοστογιέφσκι είχε διορθώσει το άρθρο για τους Ιησουίτες. Οκτώβριος-Δεκέμβριος. Η σπιτονοικοκυρά, που έγραψε στην αρχή του χρόνου, δημοσιεύεται στα Πατριωτικά Χρονικά.

1848 Δημοσιεύονται στα Πατριωτικά Χρονικά: Η ξένη γυναίκα (Ια­ νουάριος), Μία αδύναμη καρδιά (Φεβρουάριος), Οι διηγήσεις ενός γέρον οδοιπόρον - Σημειώσεις ενός αγνώστου: 1. Ο συν­ ταξιούχος, 2. Ο τίμιος κλέφτης (Απρίλιος). Για το Εικονογρα­ φημένο Ημερολόγιο του Νεκράσοφ και Παναέφ, που δεν θα εκδοθεί, ο Ντοστογιέφσκι έγραψε τη νουβέλα Πολζούνκοφ, όπου περιγράφει έναν μπουφόνικο ήρωα -τύπο που θα δη­ μιουργήσει μία ολόκληρη γενιά στο έργο του. Στις 28 Μαίου πεθαίνει ο Μπιελίνσκι. Σεπτέμβριος. Δημοσίευση των Χρι­ στουγέννων και των Γόμων στα Πατριωτικά Χρονικά. Δεκέμ­ βριος. Στα Χρονικά πάντοτε, οι Λευκές νύχτες και ο Ζηλιόιρης σύζυγος. Ο Ντοστογιέφσκι συνδέεται με τον Σπιέσνιοφ και τον Πετρασέφσκι, δείχνει ενδιαφέρον για τους ουτοπικούς σοσια­ λισμούς, ακούει μία ομιλία του Τιμκόφσκι πάνω στο φουριερισμό και τον κομμουνισμό.

1849 Ο Ντοστογιέφσκι είναι όλο και περισσότερο κάτω από την επιρροή του «Μεφιστοφελή» του, του Νικόλα Σπιέσνιοφ. Ο Ντοστογιέφσκι συχνάζει στις «παρασκευές» του Πετρασέφσκι όπου εκφράζεται υπέρ της ελευθερίας του τύπου, της απελευ­ θέρωσης των χωρικών, των δικαστικών μεταρρυθμίσεων και κυρίως διαβάζει στις 15 Απριλίου το περίφημο γράμμα του Μπιελίνσκι που κατηγορεί τον Γκογκόλ ότι «ασπάσθηκε την υπόθεση της απόλυτης μοναρχίας». Παρευρίσκεται, στου Σπιέσνιοφ, στην ανάγνωση της σύντομης διήγησης, Μία συζή­ τηση στρατιωτών, του νεαρού Νικόλα Γκριγκόριεφ, ενάντια στη μοναρχία. Τον Ιανουάριο-Φεβρουάριο δημοσιεύονται στα Πατριωτικά Χρονικά τα δύο πρώτα μέρη του Νιέτοτσκα Νιετβάνοβα.

23 Απριλίου, ο Ντοστογιέφσκι συλλαμβάνεται στις 5 η ώρα το πρωί με την κατηγορία της συνωμοσίας και κλείνεται στο φρούριο Πετροπαυλόφσκ (εκεί που αργότερα θα φυλακιστεί ο μηδενιστής Νετσάγιεφ). Τέλος Απριλίου. Δημοσίευση του τρί­ του μέρους του Νιέτοτσκα Νιετβάνοβα. Ο Ντοστογιέφσκι φυ­ λακισμένος γράφει τον Μικρό ήρωα. Αλληλογραφεί με τον Μι­ χαήλ και του ζητάει τον Σαίξπηρ, τη Βίβλο και τα Πατριωτικά Χρονικά. 30 Σεπτεμβρίου - 16 Νοεμβρίου: Δίκη 34 Πετρασέφσκι, που συνέλαβαν μαζί με τον Ντοστογιέφσκι. Καταδικάζε­ ται σε θάνατο επειδή διάβασε το «εγκληματικό γράμμα» του Μπιελίνσκι και άκουσε «την επαναστατική διήγηση» του Γκριγκόριεφ. 19 Νοεμβρίου: η θανατική ποινή μετριάστηκε σε 8 χρόνια καταναγκαστικά έργα. Ο Νικόλαος ο 1ος μετατρέπει την απόφαση του δικαστηρίου: «Σε 4 χρόνια και μετά απλός στρατιώτης».

22 Δεκεμβρίου, 7 η ώρα το πρωί: οι κατάδικοι οι οποίοι, όπως και το πλήθος, αγνοούν την τύχη τους και την ετυμηγορία που

Οι αδελφοί Ντοστογιέφσκι: Επάνω ο Μιχαήλ, κάτω ο Φιοντόρ.

αφιερωμα/19 «Μας οδήγησαν στην πλατεία Σεμιονόρσκι. Εκεί μας διάβασαν τη θανατική μας καταδίκη, μας έδωσαν να φιλήσουμε το σταυρό, έσπασαν στα κεφάλια μας τα σπαθιά μας και μας έβαλαν τη νεκρώσι­ μη τουαλέτα μας (άσπρες μακριές που­ καμίσες). Στη συνέχεια μία ομάδα από τρεις μας οδήγησε στους στύλους. Η κλήση γινόταν κατά ομάδες των τριών: ήμουν' λοιπόν στη δεύτερη ομάδα και δεν μού ’μενε περισσότερο από ένα λε­ πτό ζωής». (Γράμμα του Ντοστογιέφσκι στον Μι­ χαήλ, 22 Νοεμβρίου 1849)

είχε μείνει μυστική, οδηγούνται -σύμφωνα με τη διαδικασία του Ποινικού κώδικα του 1845 (άρθρο 73)- στον τόπο της εκτέ­ λεσης, στην πλατεία Σεμιονόρσκι. Μετά τους διαβάζεται η απόφαση χάριτος.

24 Δεκεμβρίου: ο Ντοστογιέφσκι κι οι άλλοι κατάδικοι αναχω­ ρούν αλυσόδετοι για τη Σιβηρία, για το Ταμπόλσκ. Πριν φύγει ο Ντοστογιέφσκι μπόρεσε να δει τον αδελφό του Μιχαήλ, του εκμυστηρεύεται την ελπίδα του και το αίσθημά του να ξαναγεννηθεί σε μία καινούρια ζωή.

1850 Στο δρόμο, ο Ντοστογιέφσκι συναντάει τις γυναίκες τριών δεκεμβριστών που χαρίζουν στους κατάδικους από μία Καινή Διαθήκη, στο δέσιμό τους έχουν κρυμμένα 10 ρούβλια σε χαρ­ τονομίσματα. Φτάνει στη φυλακή του Ομσκ στις 23 Ιανουάριου (θα φύγει μέσα Φεβρουάριου 1854), εκεί στερείται του δικαιώ­ ματος ν’ αλληλογραφεί και να διαβάζει. Παρ’ όλ’ αυτά, όσο μένει στο νοσοκομείο, καταφέρνει να προμηθευτεί τα Μεταγε­ νέστερα έγγραφα της Λέσχης Πίκγονικ. Επίσης σημειώνει επισταμένα σ’ αυτό που ονομάζουμε το Σημειωματάριο της Σιβη­ ρίας, τις εκφράσεις, παροιμίες, αποφθέγματα, σκέψεις που λέ­ γονται ανάμεσα στους καταδίκους. Πρώτη επίσημη διαβεβαίω­ ση της επιληψίας του.

1854 Μάρτιος. Ο Ντοστογιέφσκι κατατάσσεται απλός στρατιώτης στο 7ο τάγμα στο Σεμιπαλατίνσκ. Τον καταλαμβάνει μεγάλη βουλιμία για διάβασμα: ζητάει ιστορικούς, οικονομολόγους, πατέρες της εκκλησίας, τον Χέγκελ, όλους τους Αρχαίους και ρίχνεται στα έργα που εκδόθηκαν στη Ρωσία στη διάρκεια των 4 χρόνων της φυλάκισής του και ιδιαίτερα στις Διηγήσεις ενός κυνηγού του Τουργκιένιεφ. Αποφασισμένος να επανακτήσει την ελευθερία των κινήσεών του, κολακεύει την εξουσία γρά­ φοντας ένα πολύ άσχημο ποίημα «για τα γεγονότα του 1854» όπου άλλωστε εκφράζεται ειλικρινώς ο πανσλαβισμός του.

«Του είχε έρθει δυνατά η επιθυμία να ξανακάνει μία καινούρια εμπειρία της ζωής, να ζήσει ακόμα όσο πιο έντονα γινόταν. Ξαφνικά άκουσε ότι σταματού­ σαν τις προετοιμασίες της εκτέλεσης, αναθάρρησε αμέσως. Έλυσαν τους τρεις κατάδικους και διάβασαν σε όλους τη μετρίαση της ποινής: Καταδικάστηκε σε 4 χρόνια καταναγκαστικά έργα στο Όμσκ. Δεν βλέπει στη ζωή του καμιά άλλη μέρα που νά ’ταν τόσο ευτυχισμέ­ νος όσο εκείνη τη στιγμή. Περπατούσε μέσα στη σκοτεινή υπόγεια φυλακή τρα­ γουδώντας όλη την ώρα μεγαλόφωνα, τόσο ευτυχισμένος ήταν που τον συγχώ(Ημερολόγιο της Άννας Ντοστσγιέφσκαγια του 1867) «Αδελφέ, δεν έχασα το θάρρος μου. Η ζωή υπάρχει παντού, η ζωή είναι μέσα μας, και όχι στον εξωτερικό κόσμο. Βλέπουμε τον ήλιο! Άντε, αντίο, αδελ­ φέ!... Είναι δυνατόν να μην ξανακρατήσω ποτέ πια την πένα; Ναι, αν δεν μπο­ ρώ να γράψω, θα χαθώ. Καλύτερα 15 χρόνια φυλακή αλλά με την πένα στο χέ­ ρι!» (Γράμμα του Ντοστογιέφσκι στον Μι­ χαήλ, 22 Δεκεμβρίου 1849)

«Για μένα θα σας πω ότι είμαι ένα παιδί του αιώνα, παιδί της απιστίας και της αμφιβολίας μέχρι σήμερα και ακόμη (το ξέρω) μέχρι τον τάφο. Τι τρομακτικούς πόνους μου στοίχισε και μου στοιχίζει σήμερα αυτή η δίψα της πίστης, η οποία υπάρχει μέσα στην ψυχή μου τόσο πιο πολύ δυνατή όσο υπάρχουν μέσα μου περισσότεροι αντίθετοι συλλογισμοί... Δημιούργησα για τον εαυτό μου ένα πι­ στεύω όπου όλα για μένα είναι φανερά και ιερά. Αυτό το πιστεύω είναι απλό νάτο: να πιστεύω ότι δεν υπάρχει τίπο­ τα το πιο ωραίο, το πιο βαθύ, πιο συμ­ παθητικό, πιο λογικό, πιο ανδρείο και πιο τέλειο από τόν Χριστό, και όχι μό­ νον δεν υπάρχει τίποτα, αλλά -το λέω στον εαυτό μου με μία ζηλότυπη αγάπηδεν μπορεί να υπάρχει τίποτα. Ακόμα περισσότερο, αν μου αποδείκνυαν ότι ο Χριστός είναι έξω απ’ την αλήθεια, και ότι πράγματι η αλήθεια είναι έξω <-πό

20/αφιερωμα

1855 Ο Ντοστογιέφσκι ερωτεύεται τρελά τη Μαρία Ισάγιεβα, γυναί­ κα ενός μικρού, άρρωστου και αλκοολικού, υπάλληλου, εκείνη συμμερίζεται τις συμφορές του συγγραφέα αλλά δεν μοιάζει να τον αγαπάει. Τον Αύγουστο ο Ισάγιεφ πεθαίνει, η Μαρία Ντιμιτρίεβνα ζητάει βοήθεια από τον Ντοστογιέφσκι. Ό ταν πεθάνει ο Νικόλαος ο πρώτος τον διαδέχεται ο Αλέξαν­ δρος ο δεύτερος. Με την ευκαιρία των γενεθλίων της χήρας αυτοκράτειρας ο Ντοστογιέφσκι συνθέτει ένα δεύτερο ποίημα «Για την 1η Ιουλίου» που, το Νοέμβριο, τον προάγει σε υπαξιωματικό. Δουλεύει για τις Αναμνήσεις από το σπίτι των πε­ θαμένων που είχε αρχίσει το 1854.

τον Χριστό, θα ήθελα μάλλον να μείνω με τον Χριστό παρά με την αλήθεια». (Γράμμα του Ντοστογιέφσκι στη Ναταλί Φουδίζινα, 15 Φεβρουαρίου 1854).

1856 Ο Βαρόνος Βρανγκέλ, εισαγγελέας του Σεμιπαλατίνσκ και φί­ λος του Ντοστογιέφσκι, κάνει διαβήματα για να δοθεί χάρη στον Φιοντόρ. Εκείνος γράφει μια τρίτη πατριωτική ωδή «Για την σύναψη της ειρήνης και την ιερή στέγη» που θα τον προά­ γει, τον Οκτώβριο, στο βαθμό του αξιωματικού σημαιοφόρου. Η Μαρία Ντιμίτριεβνα, πριν τελικά δεχτεί να παντρευτεί τον Ντοστογιέφσκι, προτιμάει ένα δάσκαλο, τον Βεργκουνόφ.

Μαρία Ισάγιεβα, η πρώτη γυναίκα του Ντοστογιέφσκι.

1857 Στις 6 Φεβρουάριου γίνεται στο Κουσζνέτσκι ο γάμος. Καθώς επιστρέφει στο Σεμιπαλατίνσκ, ο Ντοστογιέφσκι παθαίνει μία δυνατή κρίση επιληψίας. Στις 17 Απριλίου αποκαθίστανται τα στρατιωτικά του δικαιώματα. Αύγουστος: δημοσιεύεται στα Πατριωτικά Χρονικά, ο Μικρός Ήρωας, με υπογραφή Μ...

16 Δεκεμβρίου. Ο γιατρός του τάγματος συντάσσει μια λεπτο­ μερή έκθεση πάνω στις επιληπτικές κρίσεις του Ντοστογιέφσκι και τη συχνότητά τους.

1858 Ιανουάριος. Ο Ντοστογιέφσκι ζητάει τη συνταξιοδότησή του για λόγους υγείας και την άδεια να μείνει στη Μόσχα. Ο αδελ­ φός του Μιχαήλ ζητάει την άδεια να εκδώσει το περιοδικό Καιρός και την παίρνει στις 30 Σεπτεμβρίου. Ο Ντοστογιέφσκι γράφει δύο νουβέλες Γ όνειρο του θείου μου και Το χωριό Στιπαντσίκοβο και οι κάτοικοί του, σκληρή σάτιρα του Γκόγ-

Ο βαρόνος Βρανγκέλ

1859 Δίνεται η άδεια στον Ντοστογιέφσκι να εγκατασταθεί στην πό­ λη Τβερ. Μάρτιος: συνταξιοδοτείται με το βαθμό του ανθυπολοχαγού. Δημοσιεύεται το Όνειρο του θείου στο περιοδικό Ρωσικός λόγος. Ο Ντοστογιέφσκι συγκεντρώνει και αναθεωρεί τα έργα του του ’40, ετοιμάζεται μια νέα έκδοση. Τα πιο σπου­ δαία είναι η μεταποίηση του Σωσία κι η τελειοποίηση των Ανα­ μνήσεων ενός κατάδικου κατέργων (στην πραγματικότητα Αναμνήσεων από το σπίτι των πεθαμένων). Το Νοέμβριο του έρχεται η πολυπόθητη άδεια να μείνει στην Πετρούπολη. Νοέμβριος-Δεκέμβριος: δημοσιεύεται το Χωριό Στεπαντσίκοβο στα Πατριωτικά Χρονικά.

”1860 *«Η λογοκρισία επιτρέπει την έκδοση των «Έργων του Φ.Μ. “ Ντοστογιέφσκι» στον εκδοτικό οίκο Ν. Οσνόφσκι. 1ος τόμος:

Ν. Β. Γκόγκολ.

αφιερωμα/21 Οι φτωχοί, Νιετότσκα Νιεζβάνοβα, Λευκές νύχτες, Ο τίμιος κλέφτης, Γάμοι και Χριστούγεννα, Η ξένη γυναίκα και ο σύζυ­ γος κάτω από το κρεβάτι, 'Ενας μικρός ήρωας. 2ος τόμος: Το όνειρο του θείου, Το χωριό του Στεπαντσίκοβο και οι κάτοικοί του. Οι 2 τόμοι θα εκδοθούν το Σεπτέμβριο. Ιούλιος: ο Μιχαήλ παίρνει την άδεια από την επιτροπή λογοκρισίας της Πετρού­ πολης να εκδώσει το περιοδικό του Καιρός που από εβδομα­ διαίο θα γίνει μηνιαίο. Σεπτέμβριος: ο Φιοντόρ προπαγανδίζει τη θεωρία του λεγάμενου «ποτσβενίτσεστβο» (κίνημα επιστρο­ φής στις πολιτιστικές και εθνικές ρίζες). Δημοσιεύεται η αρχή τού Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων στην εβδομαδιαία εφημερίδα ο Ρωσικός κόσμος.

1861 Ιανουάριος: πρώτο τεύχος του περιοδικού Καιρός. Αρχή της δημοσίευσης του Ταπεινοί και καταφρονεμένοι. Απρίλιος: οι Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων δημοσιεύονται στο περιοδικό των αδελφών Ντοστογιέφσκι κι όχι πια στον Ρωσικό κόσμο. Ιούλιος: ο Ντοστογιέφσκι τελειώνει τους Ταπεινούς και καταφρονεμένους. Σεπτέμβριος: η Απολινέρ Σούσλοβα δημο­ σιεύει μια νουβέλα στον Καιρό. Αρχή της συνάντησής της με τον Φιοντόρ. Οι Ταπεινοί και καταφρονεμένοι δημοσιεύονται σε 2 τόμους στον εκδοτικό οίκο Πρατς. Ο Ντοστογιέφσκι συν­ τάσσει πολλά άρθρα, που πολλές φορές δεν υπογράφει, όπως τη Σειρά από άρθρα πάνω στη ρωσική λογοτεχνία και την επι­ φυλλίδα Ονειροπολήσεις της Πετρούπολης σε στίχους και πεζό λόγο. Συναντάει τον δραματουργό Οστρόφσκι, τους μυθιστοριογράφους Γκοντσάροφ και Σαλτόκοφ-Στσεντρίν, συνδέεται με τον Απόλλωνα Γκριγκόριεφ, τον ποιητή-εισηγητή της «ορ­ γανικής κριτικής».

Απολινέρ Σούσλοβα

1862 Ιανουάριος: αρχή της έκδοσης του 2ου μέρους των Αναμνή­ σεων από το σπίτι των πεθαμένων που θα συνεχιστεί όλο το χρόνο (Καιρός, τεύχη 1,2,3,5,12). Επίσης εκδίδονται χωριστά στις εκδόσεις Μπαζανόφ. Στις 7 Ιουνίου ο Ντοστογιέφσκι φεύ­ γει μόνος του και για πρώτη φορά στο εξωτερικό. Από το Βε­ ρολίνο, τη Δρέσδη, την Κολωνία φτάνει στις 15 του μηνός στο Παρίσι όπου μένει ένα μήνα, αν αφαιρέσουμε το σύντομο ταξί­ δι του στο Λονδίνο, στις αρχές Ιουλίου, όπου επισκέπτεται την Παγκόσμια Έκθεση και συναντάει τον Χέρζεν κι ίσως τον Μπακούνιν. Στη Γενεύη συναντάει τον Στράχοφ και πηγαίνει στη Φλωρεντία μέσω του Τορίνου, της Γένουας, του Λιβόρνο και χωρίς να περάσει απ’ τη Ρώμη, επιστρέφει στη Ρωσία περ­ νώντας απ’ το Μιλάνο, τη Βενετία και τη Βιέννη. Το Σεπτέμ­ βριο είναι πια πίσω.

«Πόσες, ανάμεσα σ’ αυτούς τους τοί­ χους, χαμένες ενέργειες! Αυτοί οι άν­ θρωποι ήταν ίσως το μέρος το πιο προι­ κισμένο, το πιο δυνατό του λαού μας». (Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμέ«Τον τελευταίο καιρό είχα μερικές ενο­ χλήσεις υγείας και διάβασα το Σπίτι των πεθαμένων. Είχα ξεχάσει αρκετά πράγ­ ματα και το ξαναδιάβασα και δεν ξέρω κανένα καλύτερο βιβλίο σύγχρονης λο­ γοτεχνίας, συμπεριλαμβανομένου του Πούσκιν». (Γράμμα του Λέων Τολστόι στον Ν. Στράχοφ, το Σεπτέμβριο του 1880).

1863 Αρχή της πολεμικής ανάμεσα στον Καιρό και τον Σύγχρονο.

(4.200 και 7.000 συνδρομητές αντίστοιχα), ακριβέστερα ανάμε­ σα στον Ντοστογιέφσκι και τον Σαλτόκοφ-Στσεντρίν. Φε­ βρουάριος: ο Ντοστογιέφσκι εκλέγεται μέλος της Επιτροπής και γραμματέας του λογοτεχνικού αρχείου. Δημοσιεύεται στον Καιρό, η επιφυλλίδα Χειμωνιάτικες παρατηρήσεις σε καλοκαι­ ρινές εντυπώσεις. Εδώ ο Ντοστογιέφσκι διηγείται το ταξίδι του και καταδικάζει τον δυτικοευρωπαϊκό αστικό πολιτισμό. Μάιος: ο Στράχοφ δημοσιεύει στον Καιρό ένα άρθρο για την πολωνική επανάσταση που προκαλέί και την απαγόρευση της

«Το να μαζέψει κανείς μια περιουσία και να αποκτήσει όσο το δυνατόν πε­ ρισσότερα αγαθά, έχει γίνει ο υπέρτατος ηθικός νόμος, η κατήχηση του Παριζιάνου... Με άλλα λόγια, αν ο σοσιαλισμός είναι δυνατός είναι για οπουδήποτε αλ­ λού, αλλά όχι για τη Γαλλία.». («Δοκίμιο πάνω στον αστό», στις Χει­ μωνιάτικες παρατηρήσεις σε καλοκαιρι­ νές εντυπώσεις).

22/αφιερωμα έκδοσης του περιοδικού. Αύγουστος: δεύτερο ταξίδι του Ντοστογιέφσκι στο εξωτερικό για να πάρει ιατρικές συμβουλές για την αρρώστια του (οι κρίσεις πληθαίνουν) και να συναντήσει την Απολινέρ Σούσλοβα στο Παρίσι. Το Σεπτέμβριο φεύγουν για την Ιταλία περνώντας από το Μπάντεν-Μπάντεν όπου συ­ ναντάει τον Τουργκιένιεφ και συχνάζει στη ρουλέτα (η ιδέα του Παίχτη γεννιέται): Ρώμη, Λιβόρνο, Τορίνο, Νάπολι. Οκτώβριος: η Σούσλοβα γυρνάει στο Παρίσι. Ο Ντοστογιέφσκι χάνει στη ρουλέτα στο Ομπούρ και ζητάει χρήματα από τη Σούσλοβα. Γυρίζει στη Ρωσία στο τέλος του μήνα. Ό λο αυτό τον καιρό ο αδελφός του Μιχαήλ προσπαθεί να πάρει την άδεια να εκδώσει ένα καινούριο περιοδικό·με τίτλο η Αλήθεια (Pravda). Δεκέμβριος: μοίρασμα της κληρονομιάς του Κουμανίν (θείου των Ντοστογιέφσκι).

«Φτάνεις πολύ αργά. Πριν λίγο σκεφτό­ μουν να ’ρθω μαζί σου στην Ιταλία, αλ­ λά όλα άλλαξαν μέσα σε λίγες μέρες. Έλεγες ότι κάνω πολύ καιρό να δώσω την καρδιά μου: την έδωσα μέσα σε μια εβδομάδα στην πρώτη πρόσκληση, χω­ ρίς πάλη, χωρίς πεποίθηση, και σχεδόν χωρίς ελπίδα ν’ αγαπηθώ.» (Σημείωμα της 7ης Αυγούστου 1863 της Απολινέρ Σούσλοβα στον Ντοστογιέφσκι. Ο νέος εραστής της είναι ένας Ισπα­ νός φοιτητής).

1864 Το νέο περιοδικό παίρνει άδεια έκδοσης, ο τίτλος του γίνεται η Εποχή. Μάρτιος: Δημοσιεύεται το πρώτο τεύχος της Εποχής με το πρώτο μέρος του Υπογείου. Το 2ο μέρος με τίτλο Σχετικά με το υγρό χιόνι δημοσιεύεται στο 4ο τεύχος.

14 Απριλίου: η γυναίκα του Μαρία Ντιμίτριεβνα, φθισική, πε­ θαίνει στη Μόσχα. Ο Ντοστογιέφσκι γράφει μπροστά στο πτώ­ μα της γυναίκας του μια Περισυλλογή. Ο Ντοστογιέφσκι γυρί­ ζει στην Πετρούπολη. Η πολεμική ανάμεσα στην Εποχή και τον Σύγχρονο γίνεται πιο βίαια. 10 Ιουλίου: πεθαίνει στο Παυλόφσκ ο Μιχαήλ Ντοστογιέφσκι. 22 Ιουλίου: πεθαίνει ο φίλος και συνεργάτης του Ντοστογιέφσκι Απόλλων Γκριγκόριεφ. Οι κρίσεις της επιληψίας χειροτερεύουν.

1865 Περαστικός δεσμός με κάποια Μαρτ Μπράουν (Πανίνα). Ια­ νουάριος: στο τεύχος της Εποχής δημοσιεύεται η φανταστική ιστορία Ο κροκόδειλος. Μάρτιος-Απρίλιος: Ο Ντοστογιέφσκι ζητάει το χέρι της Άννας Κορβίν Κρουκόβσκαγια η οποία στην αρχή δέχεται κι ύστερα αρνείται εξαιτίας της διαφοράς των απόψεών τους. Η νεαρή μηδενίστρια θα παντρευτεί αργό­ τερα μέλος της Κομμούνας, τον Ζακλάρ. Ο Ντοστογιέφσκι κα­ ταπονημένος από τα χρέη σταματάει την έκδοση της Εποχής και συνδέεται μ’ ένα λεόντειο συμβόλαιο με τον εκδότη Στελόφσκι. Με αντάλλαγμα 3.000 ρούβλια του παραχωρεί το δι­ καίωμα να επανεκδίδει από μια φορά όλα του τα δημοσιευμέ­ να έργα και υποχρεώνεται να του παραδώσει την 1η Νοεμ­ βρίου 1866 ένα καινούριο μυθιστόρημα, που αν δεν το είχε έτοιμο, ο Στελόφσκι θα μπορούσε επί 9 χρόνια, να επανεκδώσει όπως θέλει και δωρεάν όλα του τα επόμενα έργα! Ιούλιος: Ο Ντοστογιέφσκι πηγαίνει για τρίτη φορά στο εξωτερικό και στο Βισμπάντεν χάνει μέχρι και το ρολόι του στο παιχνίδι. Η Σούσλοβα τον συναντάει αλλά κι εκείνη δεν έχει άλλα χρήμα­ τα. Ο Τουργκιένιεφ του στέλνει 50 τάληρα. Ένας ρώσος παπάς βγάζει τον Ντοστογιέφσκι από τη δύσκολη θέση, πηγαίνει στην Κοπεγχάγη όπου ο φίλος του Βαρόνος Βρανγκέλ του επιτρέπει να γυρίσει στη Ρωσία τον Οκτώβριο. Αρχίζει να δουλεύει το έργο του Έγκλημα και Τιμωρία. Νοέμβριος: προτείνει μάταια στη Σούσλοβα να τον παντρευτεί. Καίει την πρώτη σύνθεση του Έγκλημα και τιμωρία και ξαναρχίζει.

1866 Παρά τα οικονομικά του προβλήματα και τις κρίσεις επιλη-

Το περιοδικό των αδελφών Ντοστογιέφ-

αφιερωμα/23 ψίας ο Ντοστογιέφσκι γράφει αδιάκοπα. Το Έγκλημα και τι­ μωρία αρχίζει να δημοσιεύεται στον Ρώσο Αγγελιοφόρο. Η δη­ μοσίευση συνεχίζεται ώς τον Ιούνιο.

4 Απριλίου: απόπειρα του Καρακοσόφ ενάντια στον Αλέξαν­ δρο τον 2ο. Ο Καρακοσόφ θα εκτελεστεί τον Σεπτέμβριο. Ο Ντοστογιέφσκι νοικιάζει ένα εξοχικό στο Λιουμπλίνο, νοτιοα­ νατολικά της Μόσχας, για να συνεχίσει το γράψιμο του Έ γ­ κλημα και τιμωρία. Γράφει το 5ο μέρος του έργου και ετοιμά­ ζει το σχεδιάγραμμα του Παίχτη. Την 1η Οκτωβρίου μένει μό­ νον ένας μήνας στον Ντοστογιέφσκι για να ξεφύγει από τον Στελόφσκι. Καταφεύγει στη στενογραφία. Στις 4 Οκτωβρίου παρουσιάζεται η Ά ννα Γκριγκόριεβνα Σνίτκιν, μια νέα στενο­ γράφος 20 χρόνων, για να αναλάβει τη δουλειά. Τέσσερις ώρες την ημέρα μέχρι τις 29 Οκτωβρίου, ο Ντοστογιέφσκι υπαγορεύ­ ει τον Παίχτη.

1 Νοεμβρίου, η δουλειά τελείωσε. Στις 8 Νοεμβρίου ο Ντοστογιέφσκι ερωτευμένος με την Άννα, ζητάει το χέρι της. Εκείνη δέχεται αμέσως. Τελειώνουν μαζί το Έγκλημα και τιμωρία που γνωρίζει μεγάλη επιτυχία.

1867 Στις 15 Φεβρουάριου ο Ντοστογιέφσκι παντρεύεται την Ά ννα Σνιτκίνα που θά ’ναι γι’ αυτόν «η γυναίκα κι η μητέρα, η γραμ­ ματέας, ο αρχειοφύλακας κι η οικονόμος». Ο Ντοστογιέφσκι κινδυνεύει να πάει φυλακή από τα χρέη. Η Άννα υποθηκεύει κοσμήματα κι έπιπλα και φεύγουν στο εξωτερικό στις 14 Απρι­ λίου. Η Άννα αρχίζει το ημερολόγιό της. Στις 19 Απριλίου εγκαθίστανται στη Δρέσδη. Παίζει με πάθος ρουλέτα και χάνει συνεχώς. Περνώντας από τη Βασιλεία, ο Ντοστογιέφσκι παγώ­ νει από τρόμο μπροστά στον πίνακα του Holbein «Ο Χριστός νεκρός».

Άννα Γκριγκόριεβνα, η δεύτερη γυναί­ κα τον Ντοστογιέφσκι. «Αυτός ο άντρας μου φαινόταν παράξε­ νος! Στην αρχή τον βρήκα γέρο, αλλά στη συνέχεια δεν τον έκανα πάνω από 37 χρόνων- ήταν μέτριου αναστήματοςτο πρόσωπό του φαινόταν σκαμμένο από τον πόνο. Τα μαλλιά του ανοιχτά, προς το κόκκινο, ήταν καλά αλειμμένα με αλοιφή και περίεργα χρυσαφιά, προς τα πίσω, σαν περούκα- είχε μάτια τε­ λείως διαφορετικά (εκείνη την εποχή περιποιόταν έναν τραυματισμό στο μά­ τι)· το ένα ήταν υπέροχα μαύρο, το άλλο είχε την κόρη υπερβολικά διεσταλμένη, πράγμα που εμπόδιζε την έκφραση του βλέμματός του κι έδινε σ’ όλο του το πρόσωπο μια παράξενη όψη. Μου θύμι­ ζε καθηγητή και διάβαζα κάποια κακία στο πρόσωπό του... Πρέπει να πω ότι ο Ντοστογιέφσκι δεν μου άρεσε καθόλου κι ότι η πρώτη μου εντύπωση ήταν από τις πιο δυσάρεστες». (Ημερολόγιο της 'Αννας Ντοστογιέφσκαγια, της 4ης Οκτωβρίου 1867). «Η ανάγνωση του Έγκλημα και τιμω­ ρία, είναι μια αρρώστια που δίνει κα­ νείς στον εαυτό του με προθυμία- αφή­ νει μια ηθική κόπωση... Ο Χόφμαν, ο Έντγκαρ Πόε, ο Μπωντλαίρ, όλοι οι κλασικοί του ανησυχητικού είδους (...) δεν είναι παρά απατεώνες συγκριτικά με τον Ντοστογιέφσκι.» (Ε.Μ. ντε Βογκ, Το ρώαικο μυθιστόρη­ μα).

1868 Ο Ρώσος Αγγελιοφόρος αρχίζει τη δημοσίευση του Ηλίθιον. 22 Φεβρουάριου: η Άννα γεννάει κάτω από δύσκολες συνθήκες μια κόρη, τη Σοφία. 12 Μαίου: θάνατος της κόρης του Σοφίας. Ο συγγραφέας συντετριμμένος «κλαίει σαν γυναίκα». Τέλος Μαίου, αναχώρηση για το Βεβέ όπου ο Ντοστογιέφσκι απομο­ νωμένος θα δουλέψει τον Ηλίθιο ώς το Σεπτέμβριο. Πηγαίνει στο Μιλάνο όπου θαυμάζει τον καθεδρικό ναό «φανταστικό σαν όνειρο». Νοέμβριος: οι Ντοστογιέφσκι εγκαθίστανται στη Φλωρεντία για να περάσουν το χειμώνα, ο συγγραφέας θαυμά­ ζει τη Μαντόνα ντέλα Σέντια και τον Ά γιο Ιωάννη του Ραφαήλου, την Αφροδίτη των Μεδίκων, τις περίφημες μπρούτζινες

«Τά ’χασα όλα! όλα! Ω άγγελέ μου, μην λυπάσαι, μην ανησυχείς! Νά ’σαι σίγου­ ρη ότι τώρα θάρθει επιτέλους ο Καιρός που θάμαι πια αντάξιός σου και δεν θα σε ξαναληστέψω σαν ένας άτιμος και ποταπός κλέφτης! Τώρα το μυθιστόρημά μου, μόνο το μυθιστόρημά μου μπορεί να μας σώσει κι αν ήξερες πόσο ελπίζω σ’ αυτό... Είναι ακριβώς όπως το 1865. Δύσκολο να βρεθεί κανείς πιο κοντά στην αποτυχία απ’ ό,τι ήμουν εγώ τότε, παρ’ όλ’ αυτά η δουλειά μ’ απάλλαξε (Γράμμα του Ντοστογιέφσκι της 18ης Νοεμβρίου 1867 στη γυναίκα του, μετά ένα χάσιμο στη ρουλέτα στο Σαξόν-λεΜπεν).

24/αφιερωμα πόρτες του Γκιμπέρτι και διαβάζει Ντιντερό και Βολταίρο. 17 . Δεκεμβρίου ο Ντοστογιέφσκι γράφει στον Μάικοφ ότι τελείω­ σε τον Ηλίθιο. Πρώτος υπαινιγμός για το μεγάλο του μυθιστό­ ρημα Αθεϊσμός.

1869 Φεβρουάριος-Μάρτιος: ο Ντοστογιέφσκι καλείται να γράψει στην Αυγή, νέο περιοδικό όπου συνεργάζονται ο Στραχόφ κι ο Ντανιλέφσκι. Ο Ντοστογιέφσκι ετοιμάζει ένα έργο στο είδος του Πούσκιν και στα γράμματά του μιλάει για το μεγαλόπρεπο έργο του που θέλει να γράψει τον Αθεϊσμό. Ιούλιος: οι Ντοστογιέφσκι φεύγουν για να εγκατασταθούν στην Πράγα αλλά μη βρίσκοντας κατάλληλη κατοικία, γυρίζουν στη Δρέσδη. 14 Σε­ πτεμβρίου: γέννηση μιας κόρης, της Λιούμποφ. Αργότερα αυτή θα γράψει τις αναμνήσεις της από τον πατέρα της (θα δημοσιευθούν το 1922).

21 Σεπτεμβρίου: δολοφονία του φοιτητή Ιβάνοφ από τους «πέντε» της «Λαϊκής καταδίωξης» του μηδενιστή Νετσάγιεφ, φίλου του Μπακούνιν. Δεκέμβριος: στις 8 και 21 ο Ντοστογιέφσκι σχεδιάζει στα σημειωματάριά του το σχέδιο ενός κύ­ κλου 5 μυθιστορημάτων. Η ζωή ενός Μεγάλου Αμαρτωλού (νέα φάση του Αθεϊσμού). Τελειώνει τη νουβέλα πού ’χε υποσχεθεί στην Αυγή, τον Αιώνιο Σύζυγο.

1870 Ιανουάριος-Φεβρουάριος: δημοσίευση του Αιώνιου Σύζυγου στην Αυγή. Ο Ντοστογιέφσκι δουλεύει ένα μυθιστόρημα «του είδους του Εγκλήματος και Τιμωρία» όπου πραγματεύεται ένα σοβαρό, επίκαιρο θέμα, τους Δαιμονισμένους. Μέχρι τον Απρίλιο ο Φιοντόρ ασχολείται με 2 έργα παράλληλα: το ένα ενάντια στους μηδενιστές (Δαιμονισμένοι)· το άλλο, μυθιστόρημα-διαθήκη, η Ζωή ενός Μεγάλου Αμαρτωλού, αφιερωμένο στο πρόβλημα της ύπαρξης του Θεού (θέματα και χαρακτήρες θα ξαναβρεθούν στους Δαιμονισμένους, στον 'Εφηβο και στους Αδελφούς Καραμαζόφ). Μάιος: ο Ντοστογιέφσκι εκμυ­ στηρεύεται στην ανιψιό του ότι παραιτείται από τη Ζωή ενός Μεγάλου Αμαρτωλού. Στην ουσία, τα δυο σχέδια πλέκονται στενά. Ιούνιος-Αύγουστος: Εντυπωσιακή άποψη για τον γάλλο-πρωσικό πόλεμο. Κατά τον Ντοστογιέφσκι, η Γαλλία «εκ­ φυλισμένη και πολύ ξεκρέμαστη» θα ξαναγεννήσει ένα νέο ιδα­ νικό μετά απ’ αυτό «το περαστικό κακό». Το γράψιμο των Δαι­ μονισμένων παρατείνεται. 'Ενα νέο σχέδιο εμφανίζεται ξαφνι­ κά, το θέμα της Ζωής ενός Μεγάλου Αμαρτωλού ξανάρχεται. Οκτώβριος: η αρχή των Δαιμονισμένων στέλνεται στον Ρώσο Αγγελιοφόρο. Έκδοση του 'Εγκλημα και Τιμωρία στον 4ο τό­ μο των έργων του Φ.Μ. Ντοστογιέφσκι στις εκδόσεις Στελόφσκι.

«Η ιδέα που έχω για την πραγματικότη­ τα και τον πραγματισμό είναι εντελώς διαφορετική από κείνη των πραγματι­ στών μας και των κριτικών μας. Ο δικός μου ιδεαλισμός είναι πιο πραγματικός από τον δικό τους πραγματισμό. Κύριε! Το να διηγηθούμε με ευφυΐα ό,τι ζήσαμε, εμείς οι άλλοι Ρώσοι, μέσα στα 10 τελευταία χρόνια της ηθικής μας ιστο­ ρίας, μα οι πραγματιστές δεν θα φωνά­ ξουν ότι πρόκειται για φαντασία; κι όμως εκεί είναι ο πραγματικός, ο ακρι­ βής πραγματισμός! Εκεί ακριβώς είναι ο πραγματισμός, αλλά πιο βαθύς: ο δικός τους επιπλέει στην επιφάνεια... Με τον δικό τους πραγματισμό, δεν θα μπορέ­ σετε να εξηγήσετε το ένα εκατοστό από τα γεγονότα που συνέβησαν πραγματι­ κά· ενώ εμείς, με τον ιδεαλισμό μας, έχουμε ακόμα και προφητέψει ορισμένα γεγονότα». (Γράμμα του Ντοστογιέφσκι στον φίλο του Μάικοφ, το Δεκέμβριο 1868). «Δεν υπάρχει ωραιότερη σύνθεση, με τον τρόπο του Μπετόβεν, από την αρχή του Ηλίθιου. Οι 200 πρώτες σελίδες εί­ ναι ένα αριστούργημα σύνθεσης» (Πολ Κλοντέλ, Αυτοσχέδιες Αναμνή­ σεις).

‘λίΤ

Λ—

Χειρόγραφο του Ντοστογιέφσκι (σχέδιο για τη Ζωή ενός Μεγάλου Αμαρτωλού).

1871 Μάρτιος-Μάιος: ο Ντοστογιέφσκι δέχεται άσχημα την Κομ­ μούνα του Παρισιού. Βλέπει σ’ αυτή μόνο ανήμπορη ουτοπία και τερατουργία. Οι φωτιές της Κομμούνας θα του εμπνεύσουν την περίφημη σκηνή της πυρκαγιάς στους Δαιμονισμένους. Απρίλιος: πάλι στη ρουλέτα στο Βισμπάντεν και χάσιμο. Ο Ντοστογιέφσκι υποχρεώνεται επίσημα να μην ξαναπαίξει, θα κρατήσει τον λόγο του. Ιούλιος: πριν γυρίσει στη Ρωσία, ο Φιοντόρ που φοβάται την έρευνα στα σύνορα καίει τα χειρόγραφά του: Τον Αιώνιο Σύ-

«Κάτι πολύ σπουδαίο πραγματοποιήθη­ κε; εξαφανίστηκε το άτιμο καπρίτσιο που με βασάνισε περίπου 10 χρόνια. Επί

αφιερωμα/25 10 χρόνια (ή μάλλον μετά το θάνατο του αδερφού μου, μ’ όλα αυτά τα .χρέη που μού ’πεσαν πάνω μου ξαφνικά) ονει­ ρευόμουν συνεχώς κέρδη. Ονειρευόμουν να κερδίσω σοβαρά και με πάθος. Και τώρα όλα τελείωσαν. Ήταν η τελευταία φορά. Το πιστεύεις, · Άννα, τώρα έχω ελεύθερα χέρια- ήμουν σφιχτά δεμένος από το παιχνίδι, τώρα θα σκέφτομαι τη δουλειά και δεν θα ξαναονειρευτώ πια το παιχνίδι, όπως μου συνέβαινε». (Γράμμα ίου Ντοστογιέφσκι στην Ά ν­ να, τη γυναίκα του, στις 8 Απριλίου 1871). Χειρόγραφο του Ντοστογιέφσκι (σχέδιο για τους «/δαιμονισμένους»).

ζυγό, τον Ηλίθιο και την πρώτη παραλλαγή των Δαιμονισμέ­ νων. Η Ά ννα σώζει μερικές σημειώσεις. Δημοσιεύονται το Ιο και 2ο μέρος των Δαιμονισμένων στο Ρώσο Αγγελιοφόρο, στα τεύχη 1,2,4,7,9,10,11 του 1871. Οι Ντοστογιέφσκι επιστρέφουν στην Πετρούπολη. Η βιβλιοθήκη του Φιοντόρ έχει πουληθεί όσο έλειπαν. 16 Ιουλίου: γεννιέται ο γιος τους, Φιοντόρ. 30 Σεπτεμβρίου: μετά από μια ανακοίνωση στον τύπο ότι γύρισε ο Ντοστογιέφσκι, οι πιστωτές τρέχουν η Ά ννα παίρνει τα οικο­ νομικά στα χέρια της και προσπαθεί να συγκροτήσει το ρεύμα. Χειμώνας, η. Ά ννα βρίσκει σε μια αποθήκη ένα καλάθι που περιέχει ανάμεσα σε άλλα τα σημειωματάρια του Έγκλημα και Τιμωρία.

1872 Ο Ντοστογιέφσκι επιστρέφει στις λογοτεχνικές συναντήσεις, συχνάζει στις «Τετάρτες» του Πρίγκιπα Μεστσέρκι, ο οποίος μόλις είχε εκδώσει το εβδομαδιαίο περιοδικό Πολίτης και συ­ ναντάει τον Κωνσταντίνο Πομπιεντονότσεφ και τον Λεσκόφ. Τέλη Απριλίου, ο μαικήνας Τρετιάκοφ ζητάει στον Ντοστογιέφσκι να ποζάρει για το ζωγράφο Περόφ.

15 Μαίου, παραθερίζουν στη Σταράγια Ρούσα κοντά στη λίμνη Ίλμεν. Εκεί ο Ντοστογιέφσκι ξαναρχίζει το γράψιμο του 3ου μέρους των Δαιμονισμένων που είχε σταματήσει επειδή ο Ρώ­ σος Αγγελιοφόρος είχε αρνηθεί να εκδώσει την περίφημη ομο­ λογία του Σταυρόγκιν όπου αναφέρεται ο βιασμός της Ματριόσα (αυτό το κεφ. θα δημοσιευτεί μόνο μετά την επανάσταση). Το Σεπτέμβριο οι Ντοστογιέφσκι επιστρέφουν στην Πετρούπο­ λη. Νοέμβριος-Δεκέμβριος: ο Ντοστογιέφσκι γίνεται αρχισυν­ τάκτης στον Πολίτη. Στα τεύχη 11 και 12 του Ρώσου Αγγελιο­ φόρου δημοσιεύεται το 3ο μέρος των Δαιμονισμένων, έργο που γνωρίζει μεγάλη επιτυχία στο κοινό, ενώ ο τύπος οργίζεται απ’ αυτό το αντιδραστικό και εθνικιστικό έργο. Η Ά ννα εκδίδει για λογ/σμό του συγγραφέα τους Δαιμονισμένους που δημοσιε­ ύονται, από το τέλος Ιανουάριου 1873, σε τρεις τόμους (3.500 αντίτυπα).

«Παρ’ όλες τις απώλειες, αγαπώ τη ζωή με πάθος, αγαπώ τη ζωή για τη ζωή, και το λέω σοβαρά, ετοιμάζομαι πάντοτε ν’ αρχίσω τη ζωή μου. Σε λίγο θά ’μαι 50 χρόνων και είμαι τελείως ανίκανος να πω πραγματικά αν την ολοκληρώνω ή αν μόλις την αρχίζω! Αυτό είναι το κύ­ ριο δείγμα του χαρακτήρα μου και ίσως και της δράσης μου». (Ο Ντοστογιέφσκι στο λεύκωμα της κυ­ ρίας Όλγας Κοζλόφ).

1873 1η Ιανουάριου: ο Ντοστογιέφσκι δημοσιεύει στον Πολίτη, το Ημερολόγιο ενός συγγραφέα και μερικές νουβέλες. Τώρα του έχουν προστεθεί και τα βάρη της δημοσιογραφικής παραγωγής που είναι άλλοτε πολεμική, άλλοτε χρονογραφηματική, άλλοτε επιφυλλιδογραφική. Τέλος Σεπτεμβρίου, ο Ντοστογιέφσκι προσθέτει στο Ημερολόγιο ενός συγγραφέα ένα χρονογράφημα των Γεγονότων στο εξωτερικό όπου στρέφει τη ματιά του προς

«Η Ρώμη θα καταλάβει ότι είναι καιρός να ξεκόψει από τους μεγάλους αυτού του κόσμου... Η Ρώμη θα μάθει να στραφεί προς τον λαό, τον ξυπόλητο, φτωχό και γυμνό, μ’ ένα στρατό από 20.000 Ιησουίτες πολεμιστές, έμπειρους στο νά αιχμαλωτίζουν τις ψυχές, θ α συγκρατήσουν ενάντια σ’ αυτόν τον

26/αφιερωμο την Ευρώπη και τις μεταβολές της. Μέσα σ’ ένα κοινό μίσος συγχωνεύει καθολικισμό και κομμουνισμό.

1874 Μάρτιος: ο συγγραφέας προτείνει έναν άλλο αρχισυντάκτη για να συνεχίσει το έργο του. Δημοσιεύει, σε μια συλλογή υπέρ των θυμάτων λοιμού του Σαμάρα, τους Μικρούς πίνακες ταξιδιών, σατιρικά σχεδιάσματα χωρίς πραγματική κακία. Απρίλιος: ο Νεκράσοφ του προσφέρει τις σελίδες του προοδευτικού μηνι­ αίου περιοδικού του Πατριωτικά Χρονικά, Μάιος: Ο Ντοστογιέφσκι, στη Σταράγια Ρούσα με την οικογένειά του, δουλεύει το σχεδιάγραμμα του μέλλοντος «φανταστικού μυθιστορήματος-ποιήματος» που έχει ήδη πουλήσει, θέμα: η παιδική ηλι­ κία, μεταξύ άλλων. 7 Ιουνίου: ταξίδι στο Εμς για θεραπεία του άσθματός του. Το Εμς τον αηδιάζει γρήγορα, κρίσεις επιλη­ ψίας, δύσκολη επεξεργασία του σχεδιαγράμματος του μέλλον­ τος μυθιστορήματος, προσεκτικό διάβασμα του Πούσκιν. 11 Ιουλίου: αποφασιστική στροφή: «ο ήρωας δεν θά ’ναι αυτός αλλά το παιδί». Το θέμα του Έφηβου. Εξομολόγηση ενός με­ γάλου αμαρτωλού επικυρώνεται και οργανώνεται. Το σχεδιά­ γραμμα είναι έτοιμο. 9-15 Ιουλίου: δίκη του Ντολγκουσίν και των συντρόφων του για «υποκίνηση του λαού σε επανάσταση». Ο Ντοστογιέφσκι εμπνέεται απ’ αυτή για τον Έφηβο. 10 Αυγούστου: ο Ντοστογιέφσκι πίσω στη Σταράγια Ρούσα. Αποφα­ σίζει να περάσει το χειμώνα εκεί. Εντατική δουλειά το Σεπτέμβριο-Οκτώβριο. Υπόσχεται τα πρώτα κεφάλαια για την 1η Ια­ νουάριου και κρατάει το λόγο του. Οκτώ κρίσεις επιληψίας στη διάρκεια ενός χρόνου, η πιο δυνατή στις 28 Δεκεμβρίου.

στρατό, τους Καρλ Μαρξ και τους Μπακούνιν; Τι στοιχίζει να βεβαιώσουν το αγράμματο και άθλιο πλήθος ότι ο κομ­ μουνισμός κι ο χριστιανισμός, είναι (Ημερολόγιο ενός συγγραφέα, για το 1873). «Για να γράψει κανείς ένα μυθιστόρη­ μα, πρέπει πριν απ’ όλα να εφοδιαστεί με μια ή πολλές εντυπώσεις-δυνάμεις, που νά ’χει ζήσει πραγματικά ο συγγρα­ φέας στην καρδιά του, αυτό είναι δου­ λειά του ποιητή. Απ’ αυτή την εντύπωση αναπτύσσεται ένα θέμα, ένα σχεδιά­ γραμμα, ένα αρμονικό σύνολο, αυτό εί­ ναι από εκεί και πέρα δουλειά του καλ­ λιτέχνη παρ' όλο που ο καλλιτέχνης κι ο ποιητής αλληλοβοηθούνται τόσο για το ένα όσο και για το άλλο». «Η ανάλυση είναι η μεγάλη ιδέα του μυ­ θιστορήματος, με πρώτη ματιά». (Σημειωματάρια για τον Έφηβο).

1875 Ιανουάριος: αρχή της δημοσίευσης του Έφηβου στα Πατριω­ τικά Χρονικά. Φεβρουάριος: ο Ντοστογιέφσκι επιστρέφει στην Πετρούπολη. Συγκεντρώνει τους επαίνους του Νεκράσοφ κι ένα αρκετά μεγάλο ποσόν. Μάρτιος: συγγραφή του 3ου μέρους του Έφηβου. 28 Μαΐου-3 Ιουλίου: Κούρα στο Εμς. Βαριέται, διαβάζει το βιβλίο του Ιώβ.

10 Αυγούστου: γέννηση του γιου του Αλέξη στη Στάραγια Ρού­ σα. Στα τεύχη 9, 11 και 12 των Πατριωτικών Χρονικών τέλος της δημοσίευσης του Έφηβου. 4η έκδοση του Σπιτιού των πε­ θαμένων σε δυο τόμους. 22 Δεκεμβρίου: ο Ντοστογιέφσκι απευθύνει στη διεύθυνση τύπου μια αίτηση για να πάρει την άδεια έκδοσης του Ημερολόγιου ενός συγγραφέα, σε μηνιαία τεύχη, ελεύθερα και για λογαριασμό του (Η Ά ννα θα διαχειρι­ στεί τα οικονομικά). 27 Δεκεμβρίου: επισκέπτεται ένα αναμορ­ φωτήριο ανηλίκων.

1876 Επί δυο χρόνια ο Ντοστογιέφσκι βυθίζεται στην επικαιρότητα και σ’ αυτό το δεύτερο Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα κρατάει έναν πραγματικό διάλογο με το κοινό που του γράφει και του θέτει ερωτήματα. Μέσα από αυτή τη συγγραφική αφθονία ας συγκρατήσουμε: ένα μικρό κείμενο πάνω στη «Χρυσή εποχή», ένα παραμύθι «σαν του Ντίκενς «Το μικρό αγόρι με το Χριστουγεννιάτικο δέντρο», το «Αναμορφωτήριο για ανήλικους εγκληματίες». Τεύχος Φεβρουάριου: η ανάκληση μιας παιδικής ανάμνησης: «Ο μουζίκος Mare». Περί της υπόθεσης Kroneberg. Τεύχος Μαρτίου: μερικές μελέτες πάνω στα φαινόμενα του πνευματι­ σμού που ο Ντοστογιέφσκι είχε παρακολουθήσει. Τεύχος Μαΐ-

Αλέξης, ο δεύτερος γιος τον Ντοστογιέφαχι.

«Η ρώσικη πνευματική μας κοινωνία μοιάζει πολύ σ’ αυτό το δεμάτι από βέρ­ γες που δεν είναι δυνατό παρά όσο οι βέργες είναι δεμένες μαζί: μόλις σπάσει αυτό το δέσιμο, όλο το δεμάτι σκορπίζε­ ται σε αδύνατα κλαδάκια που παίρνει ο πρώτος άνεμος». (Ημερολόγιο ενός συγ­ γραφέα, για το 1876). «Στο σοσιαλισμό, ροκανίδια σε δεμάτι, στο χριστιανισμό η τελική ανάπτυξη της προσωπικότητας και της ατομικής ελευ­ θερίας». (σημειωματάριο, 14, IX, 1864). «Η Γεωργία Σάνδη ήταν πιθανόν ένας από τους τελειότερους κήρυκες του Χρι­ στού χωρίς να το ξέρει η ίδια. Στήριξε το σοσιαλισμό της, τις πεποιθήσεις της,

αφιερωμα/27 ου: σχετικά με την Καίτονα που είχε αθωωθεί, ενώ είχε σχεδόν πνίξει τη νόμιμη γυναίκα του εραστή της: ο Ντοστογιέφσκι θέ­ τει το πρόβλημα της ενοχής και της ατομικής ευθύνης. Τεύχος Ιουνίου: αφιέρωμα στη Georges Sand που μόλις είχε πεθάνει. Πανσλαβιστικός και πολεμιστικός συλλογισμός πάνω στο Ανα­ τολικό Ζήτημα. Ιούλιος: Κούρα στο Ems. Διπλό τεύχος Ιου­ λίου-Αυγού στου: Η γη και τα παιδιά, μελλοντολογικό όραμα. Τεύχος Οκτωβρίου: Μια απόφαση δικαστηρίου. Ο Ντοστογιέφσκι υποστηρίζει .τόσο καλά την υπόθεση της Kornilova που η δίκη θα διακοπεί τον Απρίλιο του 1877, το δικαστήριο ανα­ γνωρίζοντας την επίδραση του Ημερολόγιου ενός συγγραφέα, θα αθωώσει την κατηγορουμένη. Δυο αυτοκτονίες, συλλογι­ σμοί πάνω σε δύο συμβάντα που θα φέρουν μεγάλη αλληλο­ γραφία για το πρόβλημα. Τεύχος Νοεμβρίου: ο Ντοστογιέφσκι απαντάει με τη φανταστική ιστορία: Η γλυκιά. Τεύχος Δεκεμ­ βρίου: Ο Ντοστογιέφσκι επαναφέρει το θέμα και αναρωτιέται για τη νεολαία.

1877 Τεύχος Ιανουάριου: αναφορά στον κύκλο του Πετρασέφσκι. Τεύχος Μαρτίου: μια όχι.πειστική απάντηση προς τον αντιση­ μιτισμό που δείχνει ο Ντοστογιέφσκι στα έργα του. Τεύχος Απριλίου: ο πόλεμος εναντίον της Τουρκίας έχει κηρυχθεί στις 12 Απριλίου κι ο Ντοστογιέφσκι διακηρύσσει τον πανσλαβισμό του. Θαυμάσιο φανταστικό διήγημα, το Όνειρο ενός γελοίου. Διπλό τεύχος Ιουλίου-Αυγούστου: επιστροφή στα προβλήματα της παιδικής ηλικίας. Συλλογισμοί για την Άννα Καρένινα. Τεύχος Δεκεμβρίου: ένα ολόκληρο κεφάλαιο για το θάνατο του Νεκράσοφ. Είχε εκφωνήσει και τον επικήδειο του. Οι επίσημες θέσεις του Ντοστογιέφσκι είναι τόσο καλές που καταφέρνει να απαλλαγεί τελείως από κάθε λογοκρισία για το Ημερολόγιο ενός συγγραφέα από το μήνα Μάρτιο. Η οικονομική του κατά­ σταση, χάρη στην Ά ννα, βελτιώνεται, αγοράζει ένα μεγάλο σπίτι στη Σταράγια Ρούσα.

2 Δεκεμβρίου, ο Ντοστογιέφσκι εκλέγεται μέλος της· Ακαδη­ μίας Επιστημών στον τομέα της ρωσικής γλώσσας και λογοτε­ χνίας. 4η έκδοση του Έγκλημα και Τιμωρία.

τις ελπίδες της και τα ιδανικά της στο ηθικό αίσθημα του ανθρώπου, στην πνευματική δίψα του ανθρώπινου γέ­ νους, στην επιθυμία της για την τελειό­ τητα και την αγνότητα, κι όχι στην ανάγκη της μυρμηγκοφωλιάς. Πίστευε χωρίς όρους στην ανθρώπινη προσωπι­ κότητα... Ίσως να μην υπήρχε στη Γαλ­ λία, στον καιρό της, άλλος μελετητής και συγγραφέας που νά ’χε καταλάβει τόσο έντονα ότι ο άνθρωπος δεν ζει μό­ νο με ψωμί.» (Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα, για το 1876). «Οι άνθρωποι είναι μόνοι πάνω στη γη, να η δυστυχία. Υπάρχει ακόμα στην πε­ διάδα κανένας ζωντανός άνθρωπος; φωνάζει ο γενναίος της ρώσικης παρά­ δοσης. Φωνάζω και κανείς δεν κάνει ηχώ. Λένε ότι ο ήλιος δίνει ζωή στο σόμπαν. Ας ανατέλλει, ο ήλιος, και κοι­ τάξτε τον, δεν είναι ένα πτώμα; Ό λα εί­ ναι νεκρά και παντού πτώματα. Τίποτα άλλο από ανθρώπους και γύρω τους η σιωπή -να η γη! «Άνθρωποι, αγαπάτε αλλήλους», ποιος τό ’πε αυτό; Ποιανού η διαθήκη είναι;» (Η γλνχιά στο Ημερο­ λόγιο ενός συγγραφέα για το 1876).

1878 Ιανουάριος. Ο Τσάρος παρακαλεί τον Ντοστογιέφσκι να γνω­ ρίσει τα παιδιά του στα οποία θα μπορούσε να ασκήσει μεγάλη επίδραση. Ο Ντοστογιέφσκι εγκαταλείπει το Ημερολόγιο ενός συγγραφέα γιατί ωρίμασε μέσα του η ιδέα ενός μυθιστορήμα­ τος: Οι αδερφοί Καραμαζόφ. Έργο που θα περιέχει στοιχεία από μια ανάμνησή του πάνω σ’ ένα δικαστικό λάθος, τον καιρό της φυλακής, από την Ζωή ενός Μεγάλου Αμαρτωλού, από πολλά άρθρα του Ημερολογίου των ετών 1876-77 κι από άλλα που ο συγγραφέας θα μάθει κατά τη συγγραφή του έργου.

18 Απριλίου. Γράμμα στους φοιτητές της Μόσχας, τους κατη­ γορεί ότι αποκόπηκαν από το λαό.

1 Μαίου. Θάνατος του μικρού Αλέξη, 3 χρόνων, από μια κρί­ ση επιληψίας. Ο Ντοστογιέφσκι συναντάει συχνά το νέο φιλόσοφο Σολόβιεφ. Τον Ιούνιο πάει μαζί του στο ερημητήριο της Optino να συμ­ βουλευτεί τον ερημίτη Αμβρόσιο που θα αποτελέσει το υπό­ δειγμα για τον ερημίτη Ζώσιμο των αδελφών Καραμαζόφ. Σ’ αυτό το ταξίδι ο Ντοστογιέφσκι διηγείται στον Σολόβιεφ το σχέδιο του μέλλοντος μυθιστορήματος του. Ιούλιος: Ο Ντοστο-

Πορτρέτο ενός γέρον, απεικόνιση του Πατέρα Καραμαζόφ(,) από τον Ντοστο-

«Η τέχνη είναι για τον άνθρωπο μια ανάγκη όπως το φαγητό και το ποτό. Η ανάγκη της ομορφιάς και της δημιουρ­ γίας που της δίνει μορφή είναι αχώριστη απ’ τον άνθρωπο και χωρίς αυτήν ο άν­ θρωπος δεν θά ’θελε μάλλον να βρίσκε­ ται στον κόσμο.Ό άνθρωπος διψάει για ομορφιά, βρίσκει και παίρνει την ομορ­ φιά χωρίς κανένα όρο, όπως είναι μό­ νον, γιατί είναι η ομορφιά, και τη σέβε­ ται χωρίς ν’ αναρρωτιέται σε τι είναι χρήσιμη ούτε τι μπορεί ν’ αγοράσει κα­ νείς μ’ αυτήν. Κι εκεί μάλλον βρίσκεται το πιο μεγάλο μυστήριο της καλλιτεχνι­ κής δημιουργίας, η εικόνα της ομορφιάς που βγαίνει από τα χέρια του γίνεται αμέσως ένα είδωλο, χωρίς κανένα όρο». (Ντοστογιέφσκι, άρθρο του Καιρού, 1861).

28/αφιερωμα γιέφσκι στη Σταράγια Ρούσα αρχίζει το γράψιμο των Αδελφών Καραμαζόφ.

7 Νοεμβρίου: ο συγγραφέας παραδίδει τα 2 πρώτα βιβλία στον Κατκόφ για τον Ρώσο Αγγελιοφόρο.

1879 31 Ιανουάριου. Ο Ντοστογιέφσκι στέλνει το τρίτο βιβλίο των Καραμαζόφ στον Ρώσο Αγγελιοφόρο.

10 Μαρτίου, ο Ντοστογιέφσκι γράφει στον Υπουργό Εσωτερι­ κών ζητώντας να σταματήσει η μυστική αστυνομική παρακο­ λούθηση.

13 Μαρτίου. Δείπνο προς τιμή του Τουργκιένιεφ. Ο Ντοστογιέφσκι, δημιουργεί ένα κλίμα δυσάρεστο για τον Τουργκιέ­ νιεφ με μια ερώτησή του και τον αναγκάζει να φύγει. Τέλος Μαρτίου, ένας μεθυσμένος χωρικός, ο Αντρέγιεφ, ρίχνει τον Ντοστογιέφσκι στο δρόμο και το πρόσωπό του ματώνει. Τον Απρίλιο, παρ’ όλες τις διαμαρτυρίες του συγγραφέα, ο χω­ ρικός καταδικάζεται σε πρόστιμο 16 ρουβλίων. Το πληρώνει ο Ντοστογιέφσκι γι’ αυτόν. Απρίλιος. Πριν φύγει για τη Σταράγια Ρούσα για το καλοκαί­ ρι, ο συγγραφέας παρευρίσκεται σε πολλές λογοτεχνικές βρα­ διές και διαβάζει αποσπάσματα έργων του. Μάιος: ο Ντοστογιέφσκι ζητάει από την Ά ννα Ζακλάρ, που είναι με τον άντρα της στη Ρωσία, να απαντήσει στα γαλλικά στην πρόσκληση που του έγινε να συμμετάσχει στο λογοτεχνικό συνέδριο του Λονδίνου με πρόεδρο τον Β. Ουγκό. Αυτή δεν δέχεται την πρόσκληση για λόγους υγείας. Ιούνιος. Το 5ο βιβλίο των Αδελφών Καραμαζόφ τελείωσε. Εί­ ναι το «ύψιστο σημείο του μυθιστορήματος» γράφει ο συγγρα­ φέας. 9-14 Ιουνίου. Στο διεθνές λογοτεχνικό συνέδριο του Λονδίνου, ο Ντοστογιέφσκι εκλέγεται μέλος της Επιτροπής της τιμής. Τέλος Ιουλίου - αρχές Σεπτεμβρίου: ο Ντοστογιέφσκι κάνει τις 6 εβδομάδες κούρας που του είχαν συστήσει στο Ems. Εκεί γράφει το 6ο βιβλίο του μυθιστορήματος του. Φθινόπωρο στην Πετρούπολη, ο Ντοστογιέφσκι συνεχίζει με πάθος το έργο του. Δεκέμβριος. Σε μια λογοτεχνική βραδιά για τους φοιτητές του Παν/μίου της Πετρούπολης, ο Ντοστογιέφσκι διαβάζει την Ιστορία του Μεγάλου Ιεροδικαστή.

1880 Η Ά ννα οργανώνει όχι μόνο την έκδοση αλλά και την πώληση και διάδοση των έργων του άντρα της. Φεβρουάριος. Ο Ντοστογιέφσκι εκλέγεται αντιπρόεδρος της Σλαβικής Εταιρείας Ευεργεσίας. Απρίλιος-Μάιος. Η Εταιρεία φίλων της ρωσικής λογοτεχνίας καλεί τον Ντοστογιέφσκι να συμμετάσχει ενεργά στις εκδηλώ­ σεις που θα γίνουν στη Μόσχα για τα εγκαίνια του αγάλματος του Πούσκιν. Ο συγγραφέας που δεν έχει τελειώσει τους Αδελ­ φούς Καραμαζόφ, αλλά που όλη του τη ζωή έτρεφε μεγάλο θαυμασμό για τον Ρώσο ποιητή, δέχεται με χαρά και πηγαίνει στη Σταράγια Ρούσα να τελειώσει το λόγο του.

22 Μαίου. Επιστρέφει στη Μόσχα. Ο θάνατος της Αυτοκράτειρας μεταθέτει τις εορταστικές εκδηλώσεις. Ο Ντοστογιέφσκι παραπονιέται ότι είναι πολύ κουρασμένος από τα επίσημα δεί­ πνα και δεν μπορεί να τελειώσει το έργο του.

6 Ιουνίου. Αποκαλυπτήρια του Μνημείου. Το βράδυ ο Ντοστογιέφσκι διαβάζει μια σκηνή από τον Μπόρις Γκοντούνοφ.

Ο Ντοστογιέφσκι στα 1879.

«Υπήρξαν στις ευρωπαϊκές λογοτεχνίες, δημιουργικές ευφυΐες τεράστιου μεγέ­ θους, Σαίξπηρ, θερβάντες, Σίλερ. Αλλά δείξτε μας έναν απ’ αυτές τις μεγάλες ευφυίες που διαθέτει όσο ο Πούσκιν μας την ικανότητα να απηχεί σ’ όλο τον κό­ σμο! Κι αυτή την ικανότητα, η οποία εί­ ναι η πρώτη ικανότητα της εθνικότητάς μας, τη μοιράζεται με το λαό μας και γι’ αυτό κυρίως είναι ένας εθνικός ποιη­ τής... Δεν υπάρχει άλλος ποιητής που νά ’χει την ικανότητα της διεθνούς απή­ χησης του Πούσκιν, και δεν πρέπει να μιλάμε μόνο για την απήχησή του, αλλά για το καταπληκτικό βάθος αυτής της ικανότητας, για την ικανότητα της επανασάρκωσης της ευφυΐας του στην ευ­ φυΐα των άλλων λαών, για μια επανασάρκωση σχεδόν τέλεια κι επομένως θαυματουργή, γιατί ποτέ δεν ξαναβρήκαμε κάτι παρόμοιο σε κανένα ποιητή όλου του κόσμου». (Λόγος για τον Πούσκιν)

αψιερωμα/29 7 Ιουνίου. Λόγος του Τουργκιένιεφ. δ Ιουνίου. Λόγος του Ντοοτογιέφσκι. Επευφημίες, παράφορος ενθουσιασμός, φέρνουν ένα δάφνινο στεφάνι στον Ντοστογιέφσκι. Το ίδιο βράδυ, ο συγγραφέας διαβάζει δυο φορές τον Προφήτη του Πούσκιν, σε μια λογοτεχνική βραδιά. Τη νύκτα βάζει το στεφάνι που του χάρισαν στη βάση του αγάλματος του Πούσκιν. Αυτός ο λόγος, πραγματικό «ιστορικό γεγονός», καθιερώνει τη δόξα του Ντοοτογιέφσκι και σημειώνει τον κολοφώνα του εν­ θουσιώδη του εθνικισμού.

11 Ιουνίου: ο Ντοοτογιέφσκι επιστρέφει στη Σταράγια Ρούσα και ξαναρχίζει τους Καραμαζόφ.

18 Αυγούστου. Δημοσίευση, σ’ ένα ειδικό τεύχος του Ημερολό­ γιου ενός συγγραφέα, του Λόγου του Ντοοτογιέφσκι και της Απάντησης στον Γκραντούσκι, συγγραφέα του άρθρου «Το όνειρο κι η πραγματικότητα», που κατηγορούσε το εκφρασμέ­ νο ιδεώδες του Ντοοτογιέφσκι (7.200 αντίτυπα εξαντλήθηκαν σε λίγες μέρες, επανέκδοση).

8 Νοεμβρίου. Ο συγγραφέας στέλνει στον Ρώσο Αγγελιοφόρο τον επίλογο των αδελφών Καραμαζόφ (η συγγραφή διήρκεσε 3 χρόνια, η έκδοση 2). Ο Ντοοτογιέφσκι τελειώνει το γράμμα του: «...υπολογίζω να ζήσω και να γράψω ακόμα 20 χρόνια». Σε άλλα γράμματα, ο συγγραφέας παραπονιέται για το εμφύ­ σημά του, την επιληψία του, λέει ότι «οι μέρες του είναι μετρη­ μένες» και πιέζουν την ώρα του θανάτου του που επίκειται. Οι αδελφοί Καραμαζόφ δημοσιεύονται στον Ρώσο Αγγελιοφό­ ρο και σε ξεχωριστή έκδοση, στις αρχές Δεκεμβρίου.

1881 Ο Ντοοτογιέφσκι ετοιμάζει το Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα για το 1881. Στο τεύχος του Ιανουάριου επανέρχεται στα γνω­ στά του θέματα. Αυτό το μοναδικό τεύχος θα δημοσιευθεί την επομένη του θανάτου του. 26 Ιανουάριου. Διαφωνία ανάμεσα στον Ντοοτογιέφσκι και την αδελφή του για κληρονομικούς λό­ γους. Παθαίνει 2 αιμορραγίες από διάτρηση της πνευμονικής αρτηρίας και χάνει τις αισθήσεις του. Όταν συνέρχεται απο­ χαιρετάει τη γυναίκα του και τα παιδιά του. 27 Ιανουάριου. Πιο ήρεμη μέρα, διορθώνει τα δοκίμια του Ημερολόγιου.

28 Ιανουάριου. Στις 7 το πρωί λέει: «θα πεθάνω σήμερα» Νέα αιμορραγία. Στις 8.30 το βράδυ πεθαίνει.

31 Ιανουάριου. Η σορός μεταφέρεται στον Ά γιο Αλέξανδρο Νέφσκι. Πραγματική εθνική κηδεία, παρευρίσκονται 50-60.000 άτομα.

1 Φεβρουάριου. Ο Ντοοτογιέφσκι ενταφιάζεται δίπλα απ’ τον τάφο του ποιητή Ζουκόφσκι. Λόγος του Παλμ, του Μάικοφ, και του Σολόβιεφ, ο πιο συγκινητικός απ’ όλους.

1918 Πεθαίνει στην Κριμαία η γυναίκα του Άννα, που αφιέρωσε την υπόλοιπη ζωή της στη μνήμη του άντρα της, καταχωρώντας χαρτιά και χειρόγραφα και συμμετέχοντας σε μια καινούρια έκδοση των Απάντων (η πρώτη, 14 τόμων, το 1883) και στην οργάνωση του Μουσείου Ντοοτογιέφσκι και κυρίως γράφον­ τας από το 1911-1916 τα απομνημονεύματά της.

Copyright: Magazine Litteraire Μετάφραση: Μαρία Α. Χριστοπούλου

«Πώς θά ’θελα να διατυπώσω 6,τι αι­ σθάνομαι άταν σκέφτομαι τον Ντοστογιέφσκι... Δεν τον είδα ποτέ αυτόν τον άνθρωπο και δεν είχα άμεσες σχέσεις μαζί του. 'Οταν όμως έμαθα τον χαμό του, κατάλαβα ξαφνικά ότι μου ήταν ο πιο κοντινός, ο πιο αγαπητός, ο πιο απαραίτητος από τις ανθρώπινες υπάρ­ ξεις. Ήταν σαν να μου ’χαν βγάλει κά­ ποιο στήριγμα. Στην αρχή αισθάνθηκα χαμένος, αλλά αργότερα κατάλαβα πό­ σο αγαπητός μου ήταν, και τότε έκλαψα και κλαίω ακόμα» Τολστόι. (Γράμμα του Τολστόι στο Στραχόφ, το Φεβρουάριο 1881). «Είσαι η μόνη γυναίκα που με κ«ικλά­ βε» (Ντοστσγιέφσκι). «Πολλοί ρώσοι συγγραφείς θα αιο Ι«νόντουσαν καλύτερα αν είχαν γυν ,κα σαν εκείνη του Ντοοτογιέφσκι». (Τολστόι).

30/αφιερωμα

Ντόναλντ Φάνγκερ

Μια νέα ποιητική του μυθιστορήματος Ο Ντοστογιέφοκι, μόνος ανάμεσα στους συγχρόνους του,φρόντισε ν’ αποφύγει κά­ θε ρεαλισμό, κάθε κοινωνικό ωφελιμισμό. Προτιμούσε να τον βλέπουν σαν ποιητή και το σύνολο του έργου του ισοόυναμεί με μια νέα ποιητική του μυθιστορήματος. «Βλέπω να πλησιάζει ο Σκύθης, ο πραγματικός Σκύθης, που θα αναστατώσει με την επανάστασή του όλες τις διανοητικές μας συνήθειες». Μ’ αυ­ τά τα λόγια, εδώ κι εκατό χρόνια, ο υποκόμης de Vogue παρουσίαζε, με μια σπάνια προαίσθηση, τον Ντοστογιέφσκι, στο βιβλίο του το Ρωσικό μυθιστόρημα. Σήμερα πια που αυτή η επανάστα­ ση δείχνει να έχει επιβληθεί και μονιμοποιηθεί συνάμα, αναγνωρίζουμε την επίδραση του Ντοστονιέφσκι πάνω στη νεότερη ευρωπαϊκή σκέ­ ψη. Μπορούμε να φανταστούμε τον αντίκτυπο που είχε πάνω στους πρώτους του αναγνώστες που ανακάλυψαν «μια σκοτεινή και σλάβικη ψυ­ χή», «ατίθαση και ζοφερή, και που ερμήνευε το θέαμα της ζωής και την ψυχική αναταραχή με πρωτόγονες και βάρβαρα εκλεπτυσμένες συναι­ σθήσεις». Αν για μερικούς, φαινόταν σίγουρο πως είχε «το υπέρτατο χάρισμα να προκαλεί νέες συγκινήσεις», δεν ήταν λιγότερο σίγουρο πως το δώρο δεν ήταν αναίτιο: «Διαβάζοντας το Έ γ­ κλημα και τιμωρία, είναι σαν να θέλεις ν’ αρρωστήσεις χωρίς λόγο- ύστερα σου μένει μια ηθική κόπωση».2 Ας μη χαμογελάμε με επιείκεια. Οι περισσότε­ ροι Ρώσοι σύγχρονοί του είχαν την ίδια αντίδρα­ ση. Στην καλύτερη περίπτωση, είδαν τον Ντοστογιέφσκι σαν μιαν αδέξια και ανυπότακτη ιδιοφυία, και, στη χειρότερη, σαν έναν σκανδαλοθήρα συγγραφέα, έναν μανιακό για ό,τι ήταν ανώμαλο και αρρωστημένο. Ο φιλόσοφος Μπερντάγιεφ δείχνει να πλησιάζει την αλήθεια: «Για

να διαισθανθούμε πράγματι τον συγγραφέα των Καραμαζόφ, είναι απαραίτητο να έχομε μια ψυ­ χή με μια ορισμένη διάπλαση... και πρέπει να περιμένουμε τον 20ο αιώνα για να βρούμε ακρι­ βώς παρόμοιες ψυχές». Κι αυτές δεν έλειψαν. Ο Μπερντάγιεφ βλέπει στον Ντοστογιέφσκι ένα φιλόσοφο που προμηνά τον υπαρξισμό· οι οπαδοί του Φρόυντ τον θεω­ ρούν σαν έναν από τους πρώτους που ερμήνευ­ σαν το ρόλο του υποσυνείδητου γενικά, και του ένστικτου πατροκτονίας πιο ειδικά' οι φοιτητές θεολογίας, ιδεολογίας, εγκληματολογίας, ιστο­ ρίας και επιστημών του ανθρώπου αναγνώρισαν τι χρωστούσαν στην οξύνοιά του και τον ανακά­ τεψαν στις διαμάχες τους, χρησιμοποιώντας τα κείμενά του, λίγο πολύ εύστοχα, για να δικαιώ­ σουν απόψεις που εκείνος πολύ δύσκολα θα αναγνώριζε σαν δικές του. Γιατί άραγε ο Ντοστογιέφσκι, ανάμεσα σ’ όλους τους μυθιστοριογράφους του 19ου αιώνα, θα μπορούσε να επωμιστεί αυτή την κεντρική και μόνιμη επίδραση, πάνω στον 20ό αιώνα; Ίσως να βρίσκεται η απάντηση μέσα στην κατα­ νόηση του ιστορικού παρόντος, σαν μια πρόσ­ καιρη στιγμή φορτισμένη με αλλαγή, που εισάγει αδιάκοπα νέα προβλήματα και απορρίπτει τις παλιές πεποιθήσεις. Το σήμερα, παρατήρησε, σημαδεύεται από μια ριζική αστάθεια που ήδη αρχίζει να σβήνει μέσα σ’ ένα αλλόκοτο μέλλον. «Αν, γράφει στο Ημερολόγιο ενός συγγραφέα, μέσα στο χάος της κοινωνικής μας ζωής... είναι

αφιερωμα/31 αδύνατο να βρούμε ένα νόμο υγιή που θα φωτί­ σει επιτέλους ένα μέρος απ’ αυτό το χάος, ποιος μπορεί να κυκλώσει τους νόμους της διάσπασης και της ανανέωσης;» Ύστερα από μια τέτοια δήλωση, δεν πρέπει να μας φαίνεται περίεργο που είχε επιμείνει στο «προσωπικό του όραμα για την πραγματικότη­ τα» (στην τέχνη), σύμφωνα με την οποία «αυτό που οι. περισσότεροι άνθρωποι αποκαλούν εξαι­ ρετικό και σχεδόν φανταστικό αντιπροσωπεύει, μερικές φορές, για μένα αυτή την ίδια την ουσία της πραγματικότητας». Ο πρόλογός του στους Αδελφούς Καραμαζόφ δείχνει ακριβώς «πως το εκκεντρικό κλείνει μέσα του την καρδιά των πάντων, ενώ οι άλλοι άνθρωποι δείχνουν καμιά φορά, για τον ένα ή τον άλλο λόγο, σα να έχουν ξεριζωθεί από κάποιο κυκλώνα». Μπορούμε τώρα ν’ αναγνωρίσουμε τη βαθύτε­ ρη ευστοχία αυτών των εκκεντρικών -τον ήρωα του Υπόγειου που μας δείχνει, με στοιχεία, πως ο άνθρωπος των σημερινών πόλεων δεν μπορεί να ενεργήσει μήτε να γίνει κάτι· του Ρασκόλνικοφ, που σκοτώνει γιατί πιστεύει σε κάτι- τον Τσιγκάλεφ, τον θεωρητικό της επανάστασης, ο οποίος «ξεκινώντας από την ιδέα της απεριόρι­ στης ελευθερίας φτάνει στον απεριόριστο δεσποτισμό»· τον Ιβάν Καραμαζόφ που ανακαλύπτει πως δεν υπάρχει καμιά διαφορά ανάμεσα στην αμφιβολία και την πίστη. Μέσα απ’ αυτούς, και τόσους άλλους, ο Ντοστογιέφσκι φανέρωσε, χω­ ρίς καμιά αφαίρεση, μια γυμνή ανθρώπινη συ­ νείδηση που παλεύει μέσα σ’ έναν κόσμο όπου απουσιάζει μια κανονική κατάσταση, που πα­ λεύει με μια τρομερή και ανεπιθύμητη ελευθερία, απομονωμένη, χωρίς αρχές, χωρίς επικοινωνία με τους άλλους, για να ανακαλύψει ξανά αυτό που ονομάζει «η ζωντανή ζωή» (δηλαδή αυθεν­ τική). Οι όροι της διαπάλης είναι ιδεολογικοί, τα θέλγητρα διανοητικά. ΓΓ αυτό και ο Ντοστογιέφσκι θεωρήθηκε σαν ο τραγωδός των ιδεών. Αυτό που ξεχνάμε συχνά, μπροστά σ’ έναν τέ­ τοιο ορισμό, είναι πως ο Ντοστογιέφσκι μας προτείνει πολύ λίγες σημαντικές ιδέες, αν εν­ νοούμε ιδέες τις επεξεργασμένες αφηρημένες έν­ νοιες. Μάλλον τις προσαρμόζει και τις ενσαρκώ­ νει στους κυριότερους ήρωές του· αυτοί είναι λαμπροί και συναρπαστικοί- κάτοχοι της διαλε­ κτικής, που τους ξαναβρίσκουμε να τους αναφέ­ ρει, γενικά -και με φόντο επικίνδυνο- έξω από την υπόθεση που δίνει στα λόγια τους μια προ­ βληματική ίσως, αλλά βιωμένη υπόσταση.3 Έτσι, κάθε απόπειρα για να περιστείλουμε τις ιδέες του Ντοστογιέφσκι σ’ ένα σύστημα δείχνει να είναι λαθεμένη. Συλλαμβάνει ιδέες για να μπορέσει να θέσει ερωτήσεις· κάθε πρόταση που αναπηδά με δύναμη, την ακολουθεί μια αντιπρό­ ταση ισοδύναμη. Αν, συνεπώς, διατυπώνει βαθ· ίς προβληματισμούς που πάντα μας αφορούν

-το πρόβλημα του ανθρώπου και η λαχτάρα του να γνωρίσει τον εαυτό του και να του δώσει έναν ορισμό· η μοναξιά των ανθρώπων μέσα στις πό­ λεις· η φύση (και η αξία!) της ευτυχίας· ο ρόλος της πίστης· η ηγεμονία της ιδεολογίας· οι επαλ­ ληλίες του πνεύματος και η αμετανοησία της σάρκας - δεν πρέπει να ξεχνάμε πως αυτά ανα­ δύονται μέσα από τα γραπτά του σαν προβλημα­ τισμοί. Με λίγα λόγια, η καταπληκτική διανοητική ικανότητα του Ντοστογιέφσκι σχετίζεται στενά με το καλλιτεχνικό του ταλέντο· δεν είναι μόνο η ικανότητά του νφ δίνει ζωή στους προβληματι­ σμούς μέσα στις αφηγήσεις του, αλλά και να τους προεκτείνει ώς τη ζωή, έξω από την τέχνη -να μας εμπλέκει και να μας αγγίζει με τους ίδιους τους προβληματισμούς, που πιο σοβαροί απ’ αυτούς δεν υπάρχουν. Δεν είναι επειδή θέλει να συνηγορήσει ή να μας πείσει. Αυτό που ανα­ ζωογόνησε τη νοημοσύνη του και τη βοήθησε να ευδοκιμήσει τέλεια ήταν η παντοδύναμη ελευθε­ ρία του καλλιτέχνη. Φυσικό της επακόλουθο εί­ ναι η αδυναμία μας να διαχωρίσουμε το μήνυμα από τον φορέα του, και να μιλάμε σοβαρά για το νόημα του έργου του, χωρίς πρώτα να δούμε από ποια μονοπάτια πέρασε. Ο Ντοστογιέφσκι είναι ο μόνος, ανάμεσα στους Ρώσους συγχρόνους του (Τολστόι, Τουργκένιεφ, Γκοντσάροφ, Λέσκοφ), που είδε με σιγουριά τη λογοτεχνία σαν μια έφε­ ση, αποφεύγοντας κάθε υποταγή στην επικαιρότητα, στον κοινωνικό ωφελιμισμό και τον επιπό­ λαιο ρεαλισμό. Προτιμούσε να τον βλέπουν σαν ποιητή -και δικαιολογημένα: ήταν ένας δη­ μιουργός και το σύνολο του έργου του ισοδυναμεί με μια νέα ποιητική του μυθιστορήματος. Αυτή την άποψη έχει αναπτύξει ξεκάθαρα ο σοβιετικός κριτικός Μιχαήλ Μπαχτίν στο μεγάλο έργο του Προβλήματα της ποιητικής τον Ντοστογιέφσκι. Για τον Μπαχτίν, ο Ντοστογιέφσκι εί­ ναι ο δημιουργός μιας «λογοτεχνικής αντίληψης του κόσμου, μέσα στην οποία αρκετά πρωταρχι­ κά στοιχεία της παλιάς λογοτεχνικής μορφής γνώρισαν μια ριζική μεταλλαγή». Ο Μπαχτίν της δίνει τον ορισμό «πολυφωνική»· αναζητά μ’ αυ­ τό τον τρόπο να διαχωρίσει τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι από τον συμβατικό «ομοφωνικό» τύπο, όπου δεσπόζει μια και μόνο αφηγη­ ματική άποψη η οποία καθορίζει και ερμηνεύει τους ήρωες, τα γεγονότα και τις διασυνδέσεις τους. Αντίθετα μ’ αυτή, στις βαθύτερες δομές των έργων του Ντοστογιέφσκι, οι ήρωες πλάθον­ ταν σαν «άνθρωποι ελεύθεροι, ικανοί να συνυ­ πάρξουν με το δημιουργό τους, να διαφωνήσουν μαζί του και μάλιστα να του εναντιωθούν». Γι’ αυτό το λόγο όσοι καταπιάνονται ν’ αναλύ­ σουν τις ιδέες του Ντοστογιέφσκι δεν κάνουν τίποτ’ άλλο παρά να μελετούν τις ιδέες αυτού ή

32/αφιερωμα εκείνου του ήρωα -που όλοι τους είναι δικαιω­ ματικά δυνητικοί, συγγραφείς-, και όχι την έκ­ φραση των πεποιθήσεων του Ντοστογιέφσκι, αλ­ λά μάλλον ανεξάρτητα στοιχεία των αντιφατι­ κών τάσεών του (όπως είναι ο ένας σε σχέση με τον άλλο). Και, τονίζει ό Μπαχτίν, ο Ντοστογίέφσκι τους σέβεται έτσι όπως είναι, παραμερί­ ζοντας το προνόμιο του δημιουργού να περιορί­ ζει ή να ιεραρχεί την κάθε λογής κοσμοθεωρία τους. Αυτό το χάρισμα ανεξαρτησίας και ισότη­ τας, άλλωστε, προϋποθέτει πως δέχτηκε ότι τους ήρωές του δεν μπορούσε να τους γνωρίζει και να τους καθορίζει σ’ όλη τους την έκταση. Και, αντίθετα από τους άλλους μυθιστοριογράφους της· εποχής του, ο Ντοστογιέφσκι δεν χρη­ σιμοποιεί γεννητικές ή αιτιολογικές ιδιότητες· δεν δίνει στους βασικούς του ήρωες βιογραφικά στοιχεία πόυ μας βοηθούν να τους καθορίσουμε ή να τους εξηγήσουμε μέσα στην εξέλιξή τους.4 Αλλά ούτε τους δίνει μια ταυτότητα, με τρόπο συμβατικό, μέσα από την εμφάνισή τους, την κοινωνική τους θέση, την ιδιοσυγκρασία τους κλπ.., αλλά αυτά τα δεδομένα παρουσιάζονται σαν αντικείμενα της αυτοσυνειδησίας του ήρωα. Οι επιπτώσεις απ’ όλα αυτά πάνε βαθιά: «Ενώ συνήθως η. αυτοσυνειδησία του ήρωα δεν είναι παρά, ένα στοιχείο της. δικής του πραγματικότη­ τας, ένα από τα χαρακτηριστικά της συνολικής του προσωπικότητας, εδώ, αντίθετα, είναι όλη η . πραγματικότητα που γίνεται στοιχείο της αυτοσυνειδησίας του». Κι έτσι βγαίνει το συμπέρα­ σμα πώς ο «κόσμος» σ’ ένα μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι είναι πιο πολύ ένας αστερισμός από κόσμους, που ο καθένας τους προέρχεται από την αντίληψη ενός από τους ήρωες και που όλοι μαζί νοούνται μέσα στη δυναμική (δραματι­ κή και ιδεολογική) αλληλοσύνδεσή τους σε μια ιδιαίτερη στιγμή. Ο ήρωας του Ντοστογιέφσκι, έτσι όπως πα­ ρουσιάζεται, χρωστά την ύπαρξή του στη συνεί­ δηση (τη δική του και των άλλων με τους οποί­ ους συνυπάρχει). Το βασικό ντοστογιεφσκικό δράμα εντοπίζεται σ’ αυτό το επίπεδο και απο­ λήγει πιο πολύ από παρά σε αντικειμενικές ενέργειες. Συνεπώς, 0 ήρωας θα εκδηλωθεί πρώ­ τα με τη φωνή, και οι σχέσεις θα εδραιωθούν με τη μορφή διαλόγου (ανάμεσα στους ήρωες, ανά­ μεσα στους ήρωες και τον αναγνώστη, ανάμεσα στους ήρωές και τον συγγραφέα). Αυτή η αντίληψη του αμφιλεγόμενου διαλόγου της «λέξης με δυο φωνές», της λέξης του υποκει­ μένου σε σχέση με τη λέξη των άλλων -είναι μια από τις πιο σημαντικές και τις πιο λεπτά κατερ­ γασμένες ανακαλύψεις του Μπαχτίν. Αυτό μας βοηθά ν’ αναγνωρίσουμε την ιδιαίτερη ζωτικό­ τητα των βασικών ηρώων του Ντοστογιέφσκι, που οι λέξεις τους για ό,τι τους αφορά (όπως και οι λέξεις του αφηγητή για ό,τι τους αφορά) τεί­

νουν να είναι συνάμα «λέξεις με βλέμμα προς τη λέξη ενός άλλου» και «λέξεις με υπεκφυγή», που αποδιώχνουν πάντα την τελευταία λέξη που θα τους καθορίσει, παρόλο που διψάνε για έναν τέ­ τοιο καθορισμό. Αλλά και οι μακρόσυρτοι διά­ λογοι, σε σχέση με τις περιγραφές, εξηγούν τη δομή των μυθιστορημάτων του, γιατί κάθε διά­ λογος είναι εξίσου προσωρινός, ή αμφιλεγόμε­ νος, όσο και οι ήρωες που εμπλέκονται σ’ αυτόν. Επειδή οι ήρωές του αντιπροσωπεύουν ιδέες, όχι σαν προτάσεις, αλλά σαν διαθέσεις που βα­ σανίζει και συναρπάζει η δράση, έχομε στις δραματικές αντιπαραθέσεις τους, μια προοδευτι­ κή αποκάλυψη των ατομικών πεπρωμένων και των ιδεολογικών συνεπαγωγών -στον Ντοστογιέφσκι όλα αυτά είναι αλληλένδετα- που είναι στην πραγματικότητα, ταυτόσημα.5 Είναι δυνατό να καθορίσουμε ακριβώς την ανακάλυψη που οδήγησε στη δημιουργία των πέντε μεγάλων μυθιστορημάτων. Ο ολοκληρωμέ­ νος ντοστογιεφσκικός ήρωας -το κέντρο της νέας του ποιητικής- εμφανίζεται για πρώτη φορά, ήδη ολότελα διαμορφωμένος, στο περίεργο αρι­ στούργημά του Το υπόγειο, σίγουρα ένα από τα πιο καταπληκτικά έργα και τα πιο ανατρεπτικά της ευρωπαϊκής μυθοπλασίας. Δεν είναι μόνο ζήτημα «περιεχομένου», «οδυ­ νηρών και ευκαταφρόνητων συμπερασμάτων» των ηρώων, ή ακόμα (η έκφραση είναι του Τόμας Μαν) «ριζοσπαστικής ειλικρίνειας». Πιο σημαντικός είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Ντοστογιέφσκι αλλοιώνει τους κανόνες του λογοτε­ χνικού παιχνιδιού και μας αναγκάζει να τους μάθομε σιγά σιγά. «Ένα μυθιστόρημα χρειάζε­ ται κάποιον ήρωα», λέει ο (πονηρός) αφηγητής, «αλλά εδώ έχομε να κάνομε με μια προμελετημένη συλλογή απ’ όλα τα χαρακτηριστικά του αντι­ ήρωα». Αυτές οι «σημειώσεις», πότε μονόλογος, πότε απομνημονεύματα, ανήκουν σ’ έναν ανώνυμο ήρωα που υποτίθεται γράφει μόνο για λογαρια­ σμό του, αλλά χειραγωγεί αδιάκοπα τον ανα­ γνώστη, για τον οποίο ξέρει, μ’ έναν νοσηρό τρό­ πο, πως υπάρχει -σε τέτοιο βαθμό μάλιστα ώστε να μην υπάρχει κρίση που να μπορεί να προβά­ λει ο αναγνώστης και την οποία να μην έχει ήδη εκφράσει ο ανώνυμος αφηγητής. Υπομένουμε τις αντιφάσεις του, εξίσου ανήμποροι όσο κι εκεί­ νος, αφού δεν έχουμε καμιά άλλη πηγή πληρο­ φόρησης ή προοπτικής, επειδή η παρουσία του Ντοστογιέφσκι ως συγγραφέα παραμένει αινιγ­ ματική και μηδαμινή· περιορίζεται σ’ ένα μικρό εισαγωγικό σημείωμα και σε τρεις λακωνικές φράσεις στον επίλογο. Τι μπορούμε να μάθουμε απ’ αυτό το έργο; Στην αρχή, ο Ντοστογιέφσκι γυρεύει ν’ αποστασιοποιηθεί από το δημιούργημά του, τονίζοντας τη μυθοπλαστική φύση του. «Όπως και νάναι»,

αφιερωμα/33

προσθέτει, «τέτοια πρόσωπα όχι μόνο υπάρχουν στην κοινωνία μας, αλλά πρέπει να υπάρχουν, εξαιτίας των συνθηκών μέσα στις οποίες η κοι­ νωνία μας συγκροτήθηκε σα σύνολο». Τον ηρώα του υπόγειου πρέπει λοιπόν να τον δούμε σαν αντιπροσωπευτικό, και ν’ αντιμετωπίσουμε την ίδια την «υπογειότητά» του σα μια κατάσταση που μοιράζεται μαζί με άλλους και όχι σαν το αποτέλεσμα μιας ατομικής παθολογίας ή ενός βιογραφικού τυχαίου γεγονότος. Και η αντιπροσωπευτικότητά του είναι ιστορική: είναι ένας από «τους ήρωες του πρόσφατου παρελθόντος μας» ο οποίος ανήκει «σε μια γενιά που συνεχί­ ζει να ζει ανάμεσά μας». Μερικές ενδείξεις δεί­ χνουν καθαρά πώς εννοεί τη γενιά της δεκαετίας του 1840· είναι η μοίρα του άσημου υπαλληλά­ κου και του ντοστογιεφσκικού ονειροπόλου, που κοιτάζει πανοραμικά τη ρημαγμένη ζωή του, εί­ κοσι χρόνια μετά, μέσα στο πνευματικό κλίμα της δεκαετίας του 1860, και που συνάμα βρίσκει τον τρόπο να δικαιώσει κάπως την κωμικοτραγι­ κή ζωή του με απλοϊκές απόψεις για την ανθρώ­ πινη φύση, όπως ήταν τότε της μόδας. Στο πρώτο μέρος του αφηγήματος του, συνεχί­ ζει ο Ντοστογιέφσκι: «αυτός ο ήρωας περιγρά­ φει τον εαυτό του και τις ιδέες του, και προσπα­ θεί, κατά κάποιο τρόπο, να ξεκαθαρίσει τους λόγους για τους οποίους εμφανίστηκε, και έπρε­ πε να εμφανιστεί, ανάμεσά μας». Από τη στιγμή

που αναφέρει, χωρίς να πάρει ανάσα, τον αφη­ γητή και τις ιδέες του, παρουσιάζεται το πρό­ βλημα να μάθουμε πώς συνδέονται μεταξύ τους: μήπως εννοεί πως οι ιδέες είναι αποτέλεσμα της ρημαγμένης ζωής του (οπότε δεν πρέπει και να τις προσέξουμε) ή πως πρέπει να τις κρίνουμε ανεξάρτητα (απονέμοντας σ’ αυτή τη ζωή μια αξιοπρέπεια που της έχει αρνηθεί η εμπειρία). Η επιφύλαξη («προσπαθεί, κατά κάποιο τρόπο»), ενισχύει την αβεβαιότητα. Ο Ντοστογιέφσκι αφήνει τότε τη σκηνή στον ήρωά του. Ο άνθρωπος του υπόγειου δεν σταματά πια να γεμίζει το φάκελό του με διάφορα τεκμήρια, με μοναδικό αποτέλεσμα να επιτείνει μια αμφιλεγό­ μενη κατάσταση. Του αρέσει η μοναξιά, αλλά δι­ ψά και για ανθρώπινες επαφές. Ζηλεύει τον κοι­ νό άνθρωπο -αλλά εκείνος ποτέ του δεν θα του μοιάσει. Απορρίπτει τους νόμους της φύσης- αλ­ λά τους φορτώνει την αδράνειά του. Αναζητά τη συμπάθεια του αναγνώστη του, αλλά συνάμα κά­ νει ό,τι μπορεί για να τον παραμερίσει. Υποφέ­ ρει και κάνει πως χαίρεται. Παρόλη την αφθονία προκλητικών προτά­ σεων, Το Υπόγειο δεν είναι κάποια προκήρυξη, αλλά έτσι όπως παρουσιάστηκε, «μια εξομολόγη­ ση». Ζωντανεύει από το πάθος, και επειδή ο Ντοστογιέφσκι, από δω και μπρος δεν θα περι­ γράφει ποτέ το πάθος χωρίς τις ιδέες, ούτε τις ιδέες ξέχωρα από ένα περιεχόμενο γεμάτο πά­ θος ή, γενικές ιδέες που -να μη συνδέονται με το

34/αφιερωμα βαθύτερο εγώ εκείνου που τις εκφράζει -οι ιδέες έχουν κάτι το υπερβολικό. Ο ίδιος ο άνθρωπος του υπόγειου επιμένει, και δικαιολογημένα, στο γεγονός πως τίποτα δεν τις εμποδίζει να είναι αληθινές. Αλλά θυμίζει επίσης πως η λογική δεν αντιπροσωπεύει παρά μόνο το ένα εικοστό του ανθρώπου. Αν θέλουμε να κατανοήσουμε το κεί­ μενο, πρέπει λοιπόν να ενδιαφερθούμε για τα δεκαεννιά εικοστά του ήρωα που απομένουν και για τον οποίο η διαβρωτική νοημοσύνη, όπως ομολογεί ο ίδιος, εξυπηρετεί ορμές που δεν μπο­ ρεί να δικαιολογήσει. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, τις απόψεις του, που τόσο συχνά αναφέρονται σχετικά με την ελευθερία και την ατομικότητα. Εναντιώνε­ ται με εξαίσιο τρόπο στις κοινωνικές ουτοπίες («το κρυστάλλινο παλάτι», «η μυρμηγκοφωλιά», «το κοτέτσι») που ξεγράφουν «το πιο σπουδαίο και το πιο πολύτιμο πράγμα -την προσωπικότη­ τά μας, την ατομικότητά μας». Πώς εκφράζεται αυτή εδώ; Σαν μια αυθόρμητη επιθυμία, και μά­ λιστα ένα καπρίτσιο- «κάθε επιθυμία, ελεύθερη, ανεμπόδιστη, κάθε αλλόκοτη ιδιοτροπία, ακόμα και η πιο παράλογη, κάθε ιδιοτροπία, ακόμα κι αν φτάνει στα όρια της τρέλας». Μιλά για μια βούληση ζωής «για να ικανο­ ποιήσω όλη μου την ικανότητα για ζωή, και όχι μόνο να χορτάσω τις ικανότητές μου για σκέψη» και παρατηρεί πως η προσπάθεια μπορεί να εί­ ναι πιο σημαντική για τον άνθρωπο από το απο­ τέλεσμα. Αλλά πώς έζησε; Για ποιο σκοπό πάλε­ ψε; «Θα σας πω, με πολύ επίσημο τρόπο μάλι­ στα, πως συχνά μου ήρθε στο νου να γίνω έντο­ μο. Αλλά ακόμα κι αυτό δεν μου δόθηκε σαν χά­ ρη». «Δεν μπορούσα να γίνω τίποτα· μήτε καλός μήτε κακός, μήτε παλιόμουτρο, μήτε τίμιος άν­ θρωπος, μήτε ήρωας, μήτε έντομο. Και τώρα (στα σαράντα μου), σέρνω τις μέρες μου σε μια γωνιά, έχοντας για μοναδική παρηγοριά την πι­ κρή κι ολότελα μάταιη σιγουριά πως κατά βάθος ένας έξυπνος άνθρωπος δεν μπορεί να γίνει τί­ ποτα». Χωρίς προσωπικότητα κι οποιαδήποτε μορφή ζωής-και παρόλο που μια αποστερημένη όρεξη, και για τα δύο αυτά, δεν του λείπει- η μοναδική «σταθερά» της ζωής του είναι μια άρρωστη αυτοσυνειδησία που φτάνει τη νοσηρότητα, μια συ­ νείδηση που όλο της το περιεχόμενα κλείνεται σ’ αυτή τη λέξη -πόνος: πονάω, άρα υπάρχω. Ο άνθρωπος του υπόγειου καλλιεργεί λοιπόν τον πόνο του γιατί δεν έχει τίποτ’ άλλο να καλ­ λιεργήσει. Η οδύνη είναι ίσως «η αμφιβολία, η άρνηση», «η καταστροφή και το χάος», αλλά εί­ ναι και «η μοναδική ρίζα της συνείδησης». Και η συνείδηση, που τη διευρύνει η νόηση και την πε­ ριπλέκει η αυτογνωσία, γίνεται η βασική σκηνή για κάθε δραστηριότητα στον κόσμο του Ντοστογιέφσκι. Μια υπερτροφική αυτοσυνειδησία,

τονίζει ο άνθρωπος μας μέσα από το υπόγειο, αναστέλλει τη δράση· όπως σ’ έναν φαύλο κύ­ κλο, σφετερίζεται τη θέση της δράσης στη ζωή του κανονικού ανθρώπου. ΓΓ αυτό ακριβώς αποκαλεί ασθένεια την υπερβολική συνείδηση. Αυτή η συνείδηση τον καταδικάζει, παρόλη τη ζωτικότητα του μυαλού του και των συγκινή­ σεων του, για να υπομένει σε κάποια απόσταση τη ζωή του με τη μορφή δημηγορίας σχετικά με τη ζωή- τις απασχολήσεις του αναπληρώνουν λογής-λογής έγνοιες, ο διάλογος με τον εαυτό του τον μετατρέπει σε θεατή της χαμένης του ζωής, και είναι σαν ν’ αναπληρώνει το διάλογο με τον άλλο. Αλλά ο «άλλος» δεν έπαψε να είναι παρών, μ’ έναν αμφιλεγόμενο τρόπο. Η δημηγορία, οι έγνοιες, κάθε δήλωση του φανταστικού συγγρα­ φέα στόχευαν μια αντι-συνείδηση -τμήμα της δι­ κής του σίγουρα, αλλά που τελικά την ξεπερνά. Προς το τέλος, ξεχωρίζομε ένα διαλογικό δίκτυο προκλήσεων απέναντι στον αναγνώστη η οποία θολώνει τα οντολογικά όρια. Εδώ έχομε την ύστατη πρόκληση του ανθρώπου μέσα από το υπόγειο: «Όσο για μένα, στην ίδια μου τη ζωή, αρκέστηκα να οδηγήσω ώς τα άκρα ό,τι εσείς δεν ριψοκινδυνέψατε ποτέ σας ποτέ πιο πέρα, έστω και ώς τη μισή απόσταση από μένα αλλά και είδατε την ανανδρία σας σα φρονιμάδα, και παρηγορηθήκατε εξαπατώντας τον ίδιο σας τον εαυτό. Έτσι ώστε, εγώ είμαι ίσως πράγματι πιο «ζωντανός» από σας. Για ελάτε λοιπόν να τα δούμε από πιο κοντά. Άντε λοιπόν, ούτε καν που ξέρομε πού ζει σήμερα ό,τι είναι ζωντανό, μήτε τι είναι αυτό, μήτε πώς λέγεται». Μπορούμε να καταλάβουμε πως οι σύγχρονοι κριτικοί δεν απέφυγαν τον πειρασμό να μιλή­ σουν για αλλοτρίωση και ανομία- κανείς δεν μπορεί να μας πείσει πια πως η περίπτωση του ανθρώπου αυτού δεν είναι μοναδική. Αλλά πριν αναφέρουμε αυτά τα συμπεράσματα, θα κάναμε καλά να σταθούμε για λίγο και να εκτιμήσουμε την έκταση του ντοστογιεφσκικού θριάμβου. Δη­ μιούργησε μια άδολη φωνή που προκαλεί τα πιο ανησυχητικά προβλήματα, επιβάλλεται στον αναγνώστη, στα πλαίσια μιας ισότητας, κι ας αποφεύγει εκείνη την κάποια ταύτιση που θα οδηγούσε σε μια συνοπτική κρίση. Σίγουρα, όταν σκιαγραφεί την παιδική ηλικία και τα σχο­ λικά χρόνια του ήρωά του, ο Ντοστογιέφσκι μας προσφέρει το υλικό που χρησιμοποιείται συνή­ θως στις περιληπτικές περιγραφές: ορφανοτρο­ φείο, φτώχεια, συγκινησιακές στερήσεις. Αλλά χρησιμοποιεί αυτά τα δεδομένα σαν τεχνάσματα και δολώματα για τον βιαστικό αναγνώστη: πράγματι όμως, αυτά τα δεδομένα δεν εξηγούν τίποτα. Αν τα πρώτα του γραπτά έδειχναν έναν μεγαλύτερο σεβασμό για τα κοινωνικά και ψυχο­ λογικά ζητήματα, ιδωμένα σαν ανεξάρτητες κα-

αφιερωμα/35 τηγορίες, από δω και μπρος, αυτές οι κατηγορίες θα περιοριστούν σ’ έναν δευτερεύοντα ρόλο, αφού η ψυχολογική παρατήρηση δεν υπάρχει παρά για να προβάλει ένα μεταφυσικό πρόβλημα και η κοινωνική διάσταση δεν λειτουργεί ουσια­ στικά παρά για να υποδείξει το πραγματικό στοιχείο, όμοια σαν τα πεζοδρόμια όπου διαβαί­ νουν αυτοί οι ήρωες. Από το Έγκλημα και Τι­ μωρία και μετά, τα προβλήματα θα τεθούν και θ’ αναλυθούν ως δραματουργικά στοιχεία, μέσα από ασταθή δίκτυα πολύπλοκων διαλογικών σχέσεων -αφού ο αμετάκλητος χαρακτήρας του φόνου και της αυτοκτονίας έρχεται να προσδώσει στα πάντα την ανώτατη χροιά μιας τραγω­ δίας. Το Υπόγειο είναι, απ’ αυτή την άποψη, κά­ τι μοναδικό στο έργο του Ντοστογιέφσκι. Ο πρωταγωνιστής του δεν μπορεί να δράσει- έτσι που ο Ρασκόλνικοφ (ή όποιος άλλος από τους διαδόχους του) θα μπορούσε να του θυμίσει τα ίδια του τα λόγια: «Αρκέστηκα να οδηγήσω ώς τα άκρα ό,τι εσείς δεν ριψοκινδυνέψατε ποτέ σας να πάτε πιο πέρα, έστω κι ώς τη μισή από­ σταση από μένα».

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Η Ρ ΙΔ Α Ν Ο Σ

ΤΡΕΙΣ ΝΟΥΒΕΛΕΣ

ΑΙΩΝΙΟΣ ΣΥΖΥΓΟΣ

Copyright: Magazine Litteraire

Μετάφραση: Πέτρος Παπαδόπουλος

Σημειώσεις 1. Λέει η Νίνα Γχούρφινχελ (Ντοστογιέφσκι, ο σύγχρονός μας). «Ζούμε μέσα σ’ έναν ντοστογιεφαχιχό χόσμο, χαι το αποτέλεσμα της μάχης πον δίνεται είναι χάτι ζωτικό για 2. Emile Hennequin, Γαλλοποιημένοι συγγραφείς (1889)· για το Έγκλημα και Τιμωρία, 61. Vogue, το Ρώσικο μυθιστόρημα.

3. Στο πρώτο τον χιόλας μυθιστόρημα, Οι Φτωχοί, ο Ντοστογιέφσχι παραπονιόταν για τη τάση που είχαν οι αναγνώστες του να τον συγχέουν με τον ήρωά τον: «(Το χοινό) συνήθισε να βλέπει παντού τη φάτσα τον συγγραφέα- αλλά εγώ, δεν έδειξα τη δίκιά μου. Ούτε που μπορούνε να καταλάβουν πως αυτός που μιλά δεν είμαι εγώ, αλλά ο Ντιεβούσχιν (ο ήρωάς τον) χαι πως ο Ντιεβούσχιν δεν μπορεί να εκφραστεί διαφορετικά».

4. Ενώ συνέχεια ταλαντεύονται ανάμεσα σε αντίθετες ορμές, αντί να αναπτύσσονται, οι βασικοί ήρωες τον Ντοστογιέφσκι αντιστέκονται στον ορισμό αλλά χαι τον ποθούν. Αυτό σημαίνει πως είναι ζωντανοί και φανερώνει τη φιλοδοξία του συγγραφέα «να βρει τον άνθρωπο μέσα στον άνθρωπο, παραμένοντας ολότελα ρεαλιστής». Δεν δεχόταν πως ήταν ψυχολόγος γιατί οι ψνχολόγοι εξηγούν τα μυστήρια, ενώ εκείνος ήθελε να τα σεβαστεί.

5. Κι έτσι έχομε, στα ασταθή δυναμικά πεδία πον αποτελούν την αρματωσιά των τελευταίων τον μυθιστορημάτων -Έ γ ­ κλημα και Τιμωρία, Ο ηλίθιος, Οι δαιμονισμένοι, Ο έφη­ βος, Οι αδελφοί Καραμαζόφ- τη συχνή χρήση, από τον Ντοστογιέφσκι, των «προσωπείων»: πραγματικοί ή αλλόφρονες συνομιλητές που αντιπροσωπεύουν τη μια ή την άλ­ λη υπονοούμενη τάση που υπάρχει σ' έναν σημαντικό του ήρωα και πον αυτός, ενώ ταλαντεύεται, πρέπει ν' αντιμετω-

ΣΠΙΤΟΝΟΙΚΟΚΥΡΑ

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 1, ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 3617942

36/αφιερωμα

Γκυστάβ Ωκουτυριέ

Ο Ντοστογιέφσκι και το Ημερολόγιο ενός συγγραφέα Ο Ντοστογιέφσκι., λάτρης τον τύπου και ιδιαίτερα των μικρών ειδήσεων, που τροφοδότησαν τα μυθιστόρηματά του, εξέδωσε ο ίδιος διάφορες εφημερίδες. Μια απ’ αυτές είναι Τ ο Η μερολόγιο Ε νό ς Σ υ γγρα φ έα . Ο Γκυστάβ Ωκουτνριέ μας μιλάει για τη σπονδαιότητα και τον πλούτο αυτής της εφημερίδας.

1872: Ο Ντοστογιέφσκι επιστρέφει στη Ρωσία μετά από τετράχρονη παραμονή στη Δυτική Ευ­ ρώπη. Αρχίζει συνεργασία με τα δύο πιο αντιδραστι­ κά περιοδικά: τον Πολίτη του Πρίγκιπα Βλαντιμίρ Μιετσέρσκι και τον Ρώσο Αγγελιοφόρο του Μιχαήλ Κατόφ στη Μόσχα. Η κριτική είναι αυ­ στηρή αλλά το κοινό τον υποδέχεται ευνοϊκά. Μέχρι τις 30 Απριλίου 1874 είναι αρχισυντά­ κτης του Πολίτη. Τότε τον επισκέφθηκε ο Νεκράσοφ, διευθυντής του προοδευτικού περιοδι­ κού τα Χρονικά της Πατρίδας και ο Ντοστογιέφσκι του υπόσχεται το καινούριο του μυθι­ στόρημα, Ο Έφηβος. Αλλά, μόλις το τελειώνει επιστρέφει στο Ημερολόγιο, αυτή τη φορά εκδό­ της ο ίδιος με διαχειριστή τη γυναίκα του Άννα Γρηγορίεβνα. Είναι τόσο μεγάλη η επιτυχία του που από δω και πέρα η οικογένειά του ζει με άνεση, άγνωστη μέχρι τώρα. Το δεύτερο Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα (αυ­ τό της περιόδου 1876-1877) είναι αρκετά διαφο­ ρετικό από το πρώτο (του 1873). Αποτελείται από είκοσι άρθρα, με διάφορα θέματα, είναι μη­ νιαίο και περιλαμβάνει τρία ή τέσσερα διαφορε-

Ο Ντοστογιέφσκι, σχέδιο τον Β.Α. Φαβόρσκι.

τικά κεφάλαια. Τα σχόλια πάνω στην εξωτερική πολιτική δεν είναι πια σε ξεχωριστό υπότιτλο, όπως στον Πολίτη του 1873, αλλά ενσωματωμένα στο Ημερολόγιο και τελικά είναι το βασικότερο μέρος του. Στην αναφορά του στη Διεύθυνση τύπου και βιβλίου, ο Ντοστογιέφσκι δήλωσε ότι η πρόθεσή του ήταν να μιλήσει στην εφημερίδα του «για όλα όσα θα βλέπει, θα διαβάζει, θα μαθαίνει και θα ακούει»: έτσι τα θέματά του είναι ποικίλα, από τα πιο απλά μέχρι τα σπουδαιότερα πολιτι­ κά γεγονότα, από τις προσωπικές αναμνήσεις μέχρι τις σκέψεις για ένα βιβλίο ή για μια έκθεση ζωγραφικής. Επίσης φθάνει μέχρι να βάζει και φανταστικά διηγήματα που είναι καθαρά φιλο­ λογικά έργα, όπως το Bobok, ένα είδος διάλογου με τους νεκρούς, αλλά ασεβείς νεκρούς που δεν ονειρεύονται παρά να διαιωνίσουν την ακολασία τους, ή όπως Το Όνειρο ενός Γελοίου όπου μια Χρυσή Εποχή θα βρει και θα καταστρέψει έναν άνθρωπο του κόσμου μας. Άλλες σελίδες του Ημερολόγιου ενός Συγγραφέα αποτελούν, όπως είπε ο Πιερ Πασκάλ, το εργαστήριο δοκιμών του φιλολογικού του έργου: για παράδειγμα η μελέτη

αφιερωμα/37 ■ψυχολογίας του Vlas, οι Μικροί Πίνακες και άλ­ λα. Ό ταν άρχισε, υποσχέθηκε στον εαυτό του να μην κάνει φιλολογική κριτική στην εφημερίδα. Θα κάνει όμως εξαιρέσεις, ιδίως όταν πρόκειται να αναφερθεί σε κάποια αγαπημένη του ιδέα. Έτσι, θα χαιρετήσει τη Γεωργία Σάνδη, με άρ­ θρο, τη μεθεπομένη του θανάτου της, σαν «την πιο χριστιανή όλ'ων των συγγραφέων της γενιάς της», θα θεωρήσει τον Τολστόι του «Παιδικά Χρόνια και Εφηβεία» σαν τον «ιστοριογράφο» μιας τάξης που ανήκει πια στο παρελθόν και θα αναφερθεί στο είδωλό του, τον Πούσκιν: «Το να μην καταλαβαίνει ένας Ρώσος τον Πούσκιν είναι το να μην έχει δικαίωμα να είναι Ρώσος». Η κεντρική ιδέα για την εφημερίδα του είναι ότι η Ορθόδοξη Ρωσία προοριζόταν να αποκαταστήσει την ενότητα της Ευρώπης, αν όχι του κόσμου, με την πραγματική πίστη: «Ο ρώσικος προορισμός συνίσταται στο να αποκαλυφθεί στον κόσμο ο Ρώσικος Χριστός που ο κόσμος αγνοεί και που η αρχή του περιέχεται στην Ορ­ θοδοξία: εδώ βρίσκεται το ουσιώδες του μελλον­ τικού μας πολιτιστικού ρόλου» έγραφε το 1869 στο φίλο του Νικόλαο Στράκοφ. Αυτή η πολιτικο-θρησκευτική του θεωρία δια­ μορφώθηκε κατά τη διαμονή του στη δυτική Ευ­ ρώπη από το 1867 μέχρι το 1871. Εκεί σχηματίσθηκε ο εθνικισμός του και το μίσος ή η περι­ φρόνησή του για κάθε τι που δεν είναι ρώσικο. Για το όνειρο αυτό του χρειάζεται μια αισιο­ δοξία σταθερή, μια πίστη μυστικιστή στη δυνα­ τότητα αναγέννησης του ρώσικου λαού και λαός για τον Ντοστογιέφσκι δεν είναι μόνον οι μουζί­ κοι αλλά και οι μικροί έμποροι και οι τεχνίτες των πόλεων που είναι αυστηρά προσκολλημένοι στην ορθοδοξία. Ο Ντοστογιέφσκι δεν αγνοεί ότι ο λαός αυτός είναι «παραδομένος στα σκοτά­ δια και στην ακολασία» αλλά «πρέπει να ξέρει κανείς να ελευθερώσει τους ρώσους από τη βαρ­ βαρότητα που τους έχει καλύψει... πρέπει να κρίνεται ο ρώσικος λαός βάσει των μεγάλων και ιερών του αρετών... Ναι, κρίνετε το λαό μας όχι μόνον σαν αυτό που είναι αλλά σαν αυτό που θα ήθελε να γίνει». Και για να υποστηρίξει τη θεω­ ρία του, αναφέρει παραδείγματα όπως αυτό της γκουβερνάντας των παιδιών του, της Αρίνα Φρολόβνα, μοσχοβίτισσας μικροαστής που έδω­ σε όλες της τις οικονομίες για να σώσει από την καταστροφή μια οικογένεια που έχασε τη μικρή της περιουσία από πυρκαγιά. Ο Ντοστογιέφσκι ελπίζει στη ρωσίδα γυναίκα, που «μέσα στη δίψα της για ανώτερη μόρφωση απέδειξε σοβαρότητα, υπομονή, και έδωσε το παράδειγμα της ύψιστης ανδρότητας». Απέδειξε με αξιοθαύμαστο τρόπο, στον ρωσοτουρκικό πό­ λεμο, ότι «σ’ αυτή βασίζουμε από δω και πέρα όλες μας τις ελπίδες για την ηθική αναγέννηση

της κοινωνίας μας». Αλλά ο Ντοστογιέφσκι δεν βασίζει τις ελπίδες του για τη μεγάλη αυτή ιδέα μόνο στον ρώσικο λαό και στη ρωσίδα γυναίκα: η τρίτη μεγάλη του ελπίδα είναι η ρώσικη νεολαία. «Η νεολαία μας ελπίζει στα επιτεύγματα και τη θυσία. Ο σημερι­ νός νέος λατρεύει συχνά το πιο απλό παράδοξο και θυσιάζει σ’ αυτό τα πάντα, τη μοίρα του και τη ζωή του: αλλά αυτό μόνο και μόνο γιατί το παράδοξό του είναι γι’ αυτόν η αλήθεια. Αυτό που του λείπει είναι η διαφώτιση: όταν διαφωτι­ στεί, τα παράδοξα θα εκλείψουν αλλά αυτό που θα μείνει θα είναι η αγνότητα της καρδιάς, η δί­ ψα για θυσία και για επιτεύγματα που είναι το εσωτερικό του φως». Στους φοιτητές επαναστά­ τες της Μόσχας που του γράφουν για να του θέ­ σουν δύσκολα ερωτήματα απαντά ότι «καμία άλ­ λη εποχή η νεολαία μας δεν ήταν τόσο τίμια, τό­ σο αγνή, τόσο διψασμένη για δικαιοσύνη και αλήθεια». Θα παρευρεθεί μαζί τους στην κηδεία του Νεκράσοφ, του κατεξοχή «προοδευτικού» ποιητή. Πολλοί νέοι του γράφουν ή έρχονται να του ζητήσουν τη συμβουλή του και να συζητή­ σουν μαζί του. Αυτή η στάση του απέναντι στη νεολαία εξηγεί και την επιτυχία του Ημερολό­ γιου ενός Συγγραφέα. Πολλά άλλα θέματα ακόμη τον απασχολούν στην εφημερίδα. Ασχολείται με τα παιδιά, που αγαπά και το απέδειξε, γιατί ήταν παραδειγμα­ τικός πατέρας. Αφιερώνει μεγάλα άρθρα με θέ­ μα τις επισκέψεις, μαζί το φίλο του τον επίτροπο Ανατόλ Κόνι (φίλο των γραμμάτων, αυτόν που έδωσε αργότερα το θέμα στον Τολστόι για την Ανάσταση), σ’ ενα αναμορφωτήριο ανηλίκων, τον Δεκέμβριο του 1875 και δεν διστάζει να προ­ τείνει σπουδές, ακόμη και πανεπιστημιακές, για τα παιδιά αυτά. Τα δικαστικά χρονικά γενικά του προσφέ­ ρουν, εκτός από το θέμα για πολλά του άρθρα, ένα υλικό μεγάλης αξίας για τα λογοτεχνικά του έργα. Αυτό που τον εντυπώσιασε πρώτα απ’ όλα, όταν επέστρεψε από το εξωτερικό, ήταν η επιείκια των δικαστηρίων που αθώωνε εγκλημα­ τίες αποδεδειγμένους όπως τον σύζυγο, η γυναί­ κα του οποίου, μετά από κακομεταχείριση που είχε ήδη επισημανθεί στις αρχές της Κοινότητας, κατέληξε στην αυτοκτονία. Φθάνει μάλιστα να πει και τη γνώμη του πάνω σε δικαστικές απο­ φάσεις: έτσι εγκρίνει την αθώωση της Κυρίας Καΐροφ, κατηγορούμενης για απόπειρα δολοφο­ νίας της γυναίκας του εραστή της σε μία στιγμή τρέλας, αλλά αρνείται στο δικηγόρο της κατηγο­ ρουμένης το δικαίωμα να αρνηθεί στο θύμα την ιδιότητα του θύματος επειδή μερικές μέρες μετά την απόπειρα δολοφονίας άρχισε ξανά να εργά­ ζεται ως ηθοποιός. Του συνέβη ακόμα και να τροποποιήσει, μόνο με την πένα του, μια άλλη δικαστική απόφαση: Η Αικατερίνη Κορνίλοφ,

38/αφιερωμα παντρεμένη παρά τη θέλησή της με ένα χήρο, έριξε από το παράθυρο την εξάχρονη κόρη του από την πρώτη του γυναίκα, χωρίς ως εκ θαύμα­ τος η μικρή να πάθει τίποτα, και καταδικάζεται στα κάτεργα, παρ’ όλο ότι ήταν έγκυος. Η δικα­ στική απόφαση αναιρείται για να ξαναγίνει μετά από ένα χρόνο και η κατηγορουμένη αθωώνεται με τη μαρτυρία πολλών ειδικών και του ίδιου του άνδρα της, κάτω από τα χειροκροτήματα του ακροατηρίου. Στο τέλος του 1877, ο Ντοστογιέφσκι αναγγέλ­ λει στους αναγνώστες του ότι θα διακόψει «για ένα χρόνο» την έκδοση του Ημερολόγιου για να αφιερωθεί στο λογοτεχνικό του έργο. Πρόκειται να γράψει τους Αδελφούς Καραμαζόφ. Στην πραγματικότητα η διακοπή κράτησε τρία χρό­ νια, εκτός από ένα νούμερο που βγήκε τον Αύ­ γουστο του 1880 για τον Πούσκιν. Τον Δεκέμβριο 1880 βγαίνουν οι Αδελφοί Κα­ ραμαζόφ σε έναν τόμο που θα εξαντληθεί μέσα σε λίγες μέρες. Ήδη ο Ντοστογιέφσκι σκέπτεται να ξαναρχίσει το Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα και από το Νοέμβριο προετοιμάζει το πρώτο φύλλο. Υπήρχε τότε μια φιλελευθεροποίηση στο

Στο «Βιβλιοπωλείο» ένα μαγαζί για επείγοντα αναγνωστικά περισιαπκά

καθεστώς και θα μπορούσε να εκφρασθεί με πε­ ρισσότερη τόλμη. Στο πρώτο μέρος συνιστά, πριν να γίνει το Σύνταγμα, να «εξυγιανθούν οι ρίζες» δηλαδή να επιτευχθεί η ένωση που διέκο­ ψε ο Πέτρος ο Μεγάλος ανάμεσα στην ιθύνουσα τάξη και στο λαό. Στο δεύτερο μέρος, συνετισμέ­ νος από την απογοήτευση του τέλους του ρωσοτουρκικού πολέμου, με τη συνθήκη του Βερολί­ νου να στερεί τη Ρωσία από τα πλεονεκτήματα της συνθήκης του Σαν-Στεφάνο, συμβουλεύει την επιστροφή προς την Ασία: «Στην Ευρώπη μαζεύαμε ψίχουλα, στην Ασία θα είμαστε άρχον­ τες... Αρχίστε μόνο με την κατασκευή δύο σιδη­ ροδρόμων, ο ένας προς τη Σιβηρία και ο άλλος προς την κεντρική Ασία, και θα δείτε τις συνέ­ πειες!» Αυτό το μοναδικό φύλλο του τρίτου Ημερολό­ γιου ενός Συγγραφέα βγήκε στις 29 Ιανουάριου 1881, την επομένη του θανάτου του Ντοστογιέφσκι/ Copyright: Magazine Litteraire Μετάφραση : Θεώνη Ρουσσοπούλου

Λ *

wZ it

Στο «Βιβλιοπωλείο» βιβλία για γνώση και απόλαυση ■ Στο «Βιβλιοπωλείο» ■$: κάρτες, περιοδικά και κόμικς Στο «Βιβλιοπωλείο» για τον απλό αναγνώστη κι αυτόν που ψάχνει κάτι ειδικό

*=»->

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ

Εμπορικό Κέντρο Αθηνών ATRIUM - Χαρ. Τρικούπη 6-10 - Τηλ. 3623144

αφιερωμα/39

Πιερ Κομπεσκό

Πετρούπολη: Η πόλημε δύο πρόσωπα Ορισμένοι μνθιστοριογράφοι είναι άν­ θρωποι μιας πόλης, όπως ο Μπαλζάκ τον Παρισιού, ο Τόμας Μαν της Λύμπεκ. Η πόλη του Ντοστογιέφσκι είναι η Αγία Πετρούπολη, με την αφηρημένη αρχιτεκτονική, και πολιορκημένη από τον κόσμο των πιο χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων. Ο καθένας μας μπορεί ξαφνικά να επιθυμήσει μια πόλη και φυσικά οι συγγραφείς δεν εξαι­ ρούνται από τον κανόνα. Πράγματι, για τους πε­ ρισσότερους συγγραφείς, μια πόλη, φανταστική ή πραγματική, ξεχωρίζει στον ορίζοντα του έρ­ γου τους. Οι πιο ανύπαρκτες πόλεις, όπως η Μπλέστον του Butor ή ακόμη ορισμένες λαβυριν­ θικές πόλεις του Μπόρχες, δεν είναι και οι πιο φανταστικές: Μια πόλη με γεωγραφική ονομα­ σία μπορεί να φθάσει συχνά τα όρια του φαντασματικού και του παραισθητικού. Παράδειγμα: το Παρίσι του Μπαλζάκ ή η Βιέννη του Ντέντερερ. Θα μπορούσε κανείς να φτιάξει έναν ολότ κλήρο κατάλογο που θα περιελάμβανε τόσο τη Λύμπεκ του Τόμας Μαν όσο και την Τριέστη του Σβέβο. Αλλά, ανάμεσα σε όλες αυτές τις πόλεις -π ό ­ λεις με πολύπλοκο σχέδιο, πόλεις κυκλικές, πό­ λεις αόρατες, κατασκευασμένες για έναν ειδικό σκοπό πάνω σε σχέδια ξεχασμένα, όπως η Καρχηδόνα του Φλωμπέρ- υπάρχει μια που αναδύε­ ται, επιβλητική και μοιραία σε ένα μολυβί φως με τις επιβλητικές προσόψεις των παλατιών της, τα κανάλια της, τις προκυμαίες της, τα μακρινά νησιά στη σειρά πάνω στο ποτάμι, τις βιολετί λέ­ πρες κρυμμένες πίσω από σοφές προσδοκίες, αυ­ τή είναι η Πετρούπολη του Ντοστογιέφσκι: «Η πόλη η πιο αφηρημένη και η πιο συγκεκριμένη του κόσμου». Η παγερή γεωμετρία των λεωφό­ ρων της, με τα παλάτια και τα μνημεία της, έρχε­ ται σε αντίθεση με την άμορφη αταξία των λαϊ­

κών συνοικιών, με τα πολύπλοκα δρομάκια όπου πλανιέται η πιο σκοτεινή δυστυχία. Πράγματι, πίσω από την απατηλή λάμψη όλου αυτού του αρχιτεκτονικού οικοδομήματος, η Πε­ τρούπολη βρίθει από ένα έξαλλο πλέγμα παρά­ ξενων δρόμων, τόπων σκευωριών, μουχλιασμέ­ νων κτιρίων με δύσοσμες αυλές, κακόφημων κέν­ τρων, οίκων ανοχής όπου ατιμάζονται τα παιδιά από κάθε είδους βρωμερά υποκείμενα. Κανένας Ρώσος συγγραφέας δεν μπόρεσε να περιγράψει, καλύτερα από τον Ντοστογιέφσκι, την ανάποδη αυτή όψη της Πετρούπολης με το αναστρέψιμο ντεκόρ της, τόσο πρόσφορο στο σάπισμα της ψυχής. «Είναι δύσκολο να βρεθεί άλλος τόπος όπου η ανθρώπινη ψυχή να πιέζεται από τόσο μιασματικές, τόσο πένθιμες και τόσο παράξενες επιδράσεις όσο εδώ στην Πετρούπο­ λη» θα πει ο Σβιντριγκάιλοφ στο Έγκλημα και Τιμωρία. Από τον Διπλό Άνθρωπο, που είναι το δεύτε­ ρο από τα μυθιστορήματά του, μέχρι τον Αιώνιο Σύζυγο, περνώντας από τον Ηλίθιο, τον Έφηβο, το Έγκλημα και Τιμωρία, το μεγαλύτερο μέρος του έργου του Ντοστογιέφσκι αντλεί τη δύναμή του από αυτόν τον κόσμο. Αυτό το σύμφυρμα πέτρας και δυστυχίας βαραίνει πάνω στη μοίρα των ηρώων του. Ολόκληρη η πόλη, μέχρι και το κλίμα της, ρυθμίζει το χαρακτήρα των γεγονό­ των και τις συγκρούσεις των μυθιστορημάτων του. Εντούτοις, το ντεκόρ αυτό δεν είναι αποκλει-

40/αφιερωμα

Η άκρη του νησιού Βασιλιέφσκι

στικότητα του Ντοστογιέφσκι. Ορισμένα στοι­ χεία, τα δανείστηκε από τον Γκόγκολ και τον Πούσκιν. Ο Ποΰσκιν πράγματι, στον Μπρούτζινο Ιππότη, μας δείχνει ήδη την τρομακτική ανά­ ποδη όψη της αυτοκρατορικής πόλης. Σε μια πλημμύρα, ο ήρωάς του Ευγένιος, βλέπει αυτό που ήταν πέτρες και υπερήφανα μνημεία να σκορπίζεται σε μια άμορφη οπτασία από ερεί­ πια, από δοκάρια και φέρετρα που πλέουν στο Νέβα. Η έφοδος των νερών ελευθερώνει την πό­ λη από αυτό το πρόσχημα αρχιτεκτονικής που δεν ήταν παρά ένας κορσές και πίσω από αυτή τη σταθερή συμμετρία, ξαφνικά καταστραμμένη, αναδύεται η βαθιά πραγματικότητα, η κινητή της ύφανση, η αληθινή της βαλτώδης ουσία, που η πέτρα και τα πεζοδρόμια των προσδοκιών δεν μπορούν πια να χωρέσουν. Η Παλμύρα τον Βορ­ ρά αντικαταστάθηκε από μια ακατανόητη πόλη που ξεπήδησε σαν αγαλλίαση από τα στάσιμα νερά των φιλανδικών ελών. Η πόλη με τα δύο πρόσωπα δεν είναι το μόνο θέμα σχετικά με την Πετρούπολη που ο Ντοστογιέφσκι δανείζεται από τον Πούσκιν. Του παίρ­ νει επίσης και αυτό της πόλης που τρελαίνει. Στη Ντάμα Πίκα, ο Χέρμαν, ο μοναχικός παίκτης που βασανίζεται από υπερηφάνεια και φιλοδο­ ξία και που το πνεύμα του ταλαντεύεται στο χεί­ λος της τρέλας, ετοιμάζει ήδη τον Ρασκόλνικοφ του 'Εγκλημα και Τιμωρία. Η Αγία Πετρούπολη είναι μια πόλη μισότρελων, θα πει ένας από τους ήρωες αυτού του μυθιστορήματος. Όπως ο σώφρων Γκολιάντκιν, ο ήρωας του Διπλού Ανθρώ­ που, συναντά στη γωνιά του δρόμου το σωσία του που θα τον χάσει, κάθε πρόσωπο του Ντοστογιέφσκι έχει και το άλλο του πρόσωπο. Έτσι, μπορούμε να ζευγαρώσουμε τον Ρασκόλνικοφ και τον Σβιντριγκάιλοφ, τον πρίγκιπα Μίσκιν και τον Ρογκοζίν, τον Σταβρογκίν και τον Βερκοβένσκι και πολλούς άλλους ακόμα. Τότε, γιατί η πόλη που είναι, και γι’ αυτό δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, ένας από τους κύριους ήρωες αυτού του έργου, να μην έχει και αυτή το άλλο της πρό­ σωπο; Στην πόλη και στην τοπογραφία της πρέπει να

προσθέσουμε το κλίμα. Πράγματι, η Πετρούπο­ λη ποτέ δεν ήταν πιο μοιραία για τους ήρωες του Ντοστογιέφσκι όσο την εποχή των Λευκών Νυχτών: «Ούτε μέρα, ούτε νύχτα, ούτε σκιά, ού­ τε φως». Αυτές οι λευκές νύχτες που είναι κατά μίμηση των ελών, του Νέβα, συναφείς με την πό­ λη, διεγείρουν τα πάθη, βουτώντας τα μέσα σε μια ατμόσφαιρα καθαρτηρίου. «Το καλοκαίρι έφθασε και ο Βελτσάτνινοφ, απροσδόκητα, έμει­ νε στην Πετρούπολη», έτσι αρχίζει ο Αιώνιος Σύζυγος. Ό λα έχουν ειπωθεί, δεν υπάρχει πια τίποτε να προστεθεί, ούτε η σκόνη, ούτε η αποπνικτική ζέστη. Ο Πάβελ Πάβλοβιτς με το καπέ­ λο του στολισμένο με κρεπ που βασανίζει σαν κακό όνειρο τον Βελτσάτνινοφ, διασχίζει ήδη τη λεωφόρο Νέβσκι στις μύτες των ποδιών. Δε μέ­ νει παρά να σπρώξει την πόρτα για να μπει. Μια από αυτές τις λευκές νύχτες ο Πρίγκιπας Μίσκιν κάθεται σε ένα παγκάκι του Καλοκαιρινού Κή­ που και μια επίσης από τις νύχτες αυτές ανακα­ λύπτει στο δωμάτιο του Ρογκοζίν, πίσω από τις κουρτίνες τής κρεβατοκάμαρας, το μαχαιρωμένο σώμα της Νασταζία Φιλίπποβνα τυλιγμένο μέσα σε ύφασμα βουτηγμένο στο κερί για να μην απο­ συντεθεί από τη ζέστη. Πέρα από τη συνοικία του τάγματος Ιζμαϊλόφσκι και της Μόικα, πέρα από το κανάλι της Αι­ κατερίνης, μπορούμε να παρακολουθήσουμε βή­ μα προς βήμα τον ήρωα του Ντοστογιέφσκι να περιπλανιέται στους έρημους δρόμους, γεμάτους βρωμερές τρώγλες, με το ύποπτο αμυδρό φως των φαναριών μέσα στην ομίχλη... Γύρω του πλανιόνται ελώδη μιάσματα ανακατωμένα με μια παράξενη μυρωδιά θανάτου. Εντούτοις, από την άλλη πλευρά του Νέβα,

ξεπηδά στον ορίζοντα η νήσος Βασιλιέφσκι. Το ντόμινο από κόκκινο σατέν και ο μαύρος λύκος του Αντρέι Μπιελύ βρίσκονται ήδη στο βάθος ενός σεντουκιού, μέσα στο δωμάτιο που είναι στολισμένο πένθιμα. Εκεί θα εμπνευσθεί το με­ γάλο του μυθιστόρημα Πετρούπολη. Μ’ αυτόν, η πόλη θα γίνει μια ονειροπόλα ηρωίδα.

Copyright: Magazine Litteraire Μετάφραση: Θεώνη Ρουσσοπούλου

g

αφιερωμα/41

Ζωρζ Νιβά

Η ιδέα και το πραγματικό Ό λο το μυθιστορηματικό σύστημα τον Ντοστογιέφσκι ταλαντεύεται ανάμεσα στις όνο αυτές κατευθύνσεις. Η ιδέα εί­ ναι αυτό που εμψυχώνει έναν ηρώα όπως ο Ρασκόλνικοφ ή ο Βερκοβένσκι, αλλά η πραγματικότητα μας προσγειώ­ νει στην απλή ανθρώπινη δυστυχία.

Ο Ντοστογιέφσκι, σχέδιο τον Neizuelsny, για την πρώτη σελίδα της ρώσικης έκδοσης του « Έγκλημα και τιμωρία».

Ίσως αυτό που μας μαγεύει περισσότερο στο έρ­ γο του Ντοστογιέφσκι να είναι ο διάλογος ανά­ μεσα στην ιδέα και το «πραγματικό», ή όπως ο ίδιος έλεγε, την «πραγματική ζωή». «Η πλήρης πεποίθηση είναι ένα συναίσθημα», γράφει στον Έφηβο. Ένα «συναίσθημα», δηλαδή ένα σφαι­ ρικό πάθος τού είναι, της λογικής, της ψυχής, της καρδιάς και αναμφίβολα του ασυνείδητου. Και πρόσθετε: «Το συναίσθημα δεν μπορεί να κλονίζεται από το πνεύμα». Με άλλα λόγια, η ιδέα-πεποίθηση ξεφεύγει από τον έλεγχο της λο­ γικής. Θυμόμαστε ότι στο Υπόγειο ο αφηγητής επαναστατεί ενάντια στην «ορθολογιστική αντί­ ληψη» των συγχρόνων του. Ό χι, ο άνθρωπος δεν υπακούει στο συμφέρον του, όχι, δεν τον συγκινούν οι μαθηματικές επιδείξεις της καλύτε­ ρης δυνατής οργάνωσης του κόσμου, όχι, δεν θα δεχθεί «το κρυστάλλινο παλάτι», την έλευση μιας αρμονικής κομμουνιστικής κοινωνίας... Γιατί σε όλη αυτή τη λογιστική του χρήσιμου και του νοσηρού, ο άνθρωπος του υπόγειου αντιτάσ­ σει την επιθυμία του. Η επιθυμία μου δεν θα εί­ ναι ποτέ η επιθυμία σου και αν τύχει ένα «κομπιούτερ» να τις κάνει να συμπέσουν, θα έπαυε αμέσως να είναι η επιθυμία μου. Αλλά, ας θυμη­ θούμε ότι ο άνθρωπος του υπόγειου δεν είναι φορέας της «πραγματικής ζωής» περισσότερο

από τον σοσιαλιστή αντίπαλό του, κληρονόμο του Διαφωτισμού και της ιδέας του «κοινωνικού συμβολαίου». Η «πραγματική ζωή» είναι η Λίζα, η πόρνη, γιατί παρά ή μάλλον εξαιτίας του υπο­ βιβασμού της, κατάλαβε ότι ο βασανιστής της ήταν κι αυτός δυστυχισμένος. Έτσι όλες αυτές οι μεμψιμοιρίες και αυτή η θεωρία της «επιθυ­ μίας» δεν είναι παρά πρόσοψη, άθλια ματαιολογία για να καλυφθεί η οδύνη... Δεν πρόκειται καθόλου να πάρουμε την «ιδέα» για Προσωπείο, για εκδήλωση υποκρισίας ή ακόμη όπως ο Λέβιν στην Άννα Καρένινα, για ρυτίδες στην επιφάνεια της κοινωνικής ζωής των ανθρώπων. Η ιδέα δεν είναι ούτε «ψεύτικη θέ­ ση» του σώματος όπως το όνειρο, ούτε σοφό κα­ μουφλάρισμα, είναι πόνος, ανησυχία, επιθυμία ύπαρξης. Αλλά δεν είναι η ύπαρξη. Ο Μπαχτίν έδειξε με χαρά πόσο η «λέξη» στον Ντοστογιέφσκι έχει μολυνθεί από το «άλλο», δηλαδή ότι δεν υπάρχει στον μυθιστορηματικό κόσμο του Ντοστογιέφσκι σχηματική «μονάδα», ότι κάθε «ιδέα» έχει για γεννήτριά της το αντίθετό της, ότι κάθε σκέψη ή απόφαση είναι μολυσμένη από τον αντίπαλό της. Ο Μπαχτίν συνδέει βέβαια αυτή την «πολυφωνία» στον Ντοστογιέφσκι με την παράδοση της Μενίππειας σάτιρας και του καρναβαλιού -αλλά δεν είμαστε υποχρεωμένοι

42/αφιερωμα να προσχωρήσουμε σ’ αυτό το μεγαλόπρεπο αλ­ λά τεχνητό σχήμα. Αυτή η «πολυφωνία» συνδέε­ ται πιο άμεσα με την «αγορά των ιδεών» του 19ου αιώνα, που γεννήθηκε με την σκεπτόμενη τάξη των «φιλοσόφων» και μετά, της «ιντελιγκέντσιας». Για πρώτη φορά στην ιστορία, το πραγματικό αποτελεί αντικείμενο ιδεολογικών πλειστηριασμών: ο πολίτης του 19ου αιώνα πρέ­ πει να διαλέξει, να προσχωρήσει σ’ ένα κόμμα, δηλαδή να κοπεί από το πραγματικό και να γίνει παρτιζάνος. Βέβαια μπορεί να μην πηδήσει το εμπόδιο της εκλογής, να χωθεί σαν ποντίκι μέσα στο «υπόγειό» του. Αλλά κι εκεί δεν γλιτώνει από το «εμπόριο» των ιδεών. Είτε κρυφτεί και δραπετεύσει από το «νεκροταφείο» της Ευρώ­ πης, είτε φύγει για την Αμερική σαν τους σκαπα­ νείς, δε θα γλιτώσει από την ιδεολογική ύδρα. Ο Σάτοφ «πήγε στην Αμερική» και ούτε κι εκεί δε βρήκε την ηρεμία που ο Μίκα Καραμαζόφ δε θα εύρισκε αν δεχόταν να φύγει. Κανένα Mayflower δεν μπορεί να απαλλάξει τους ανθρώπους από τα κακά που έζησαν hie et nunc. Πώς οργανώνε­ ται λοιπόν η πάλη των ιδεών, η πραγματεία των ιδεών, η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων που έγιναν «παρτιζάνοι» δηλαδή που κόπηκαν από την ολική ύπαρξη; Το έργο του Ντοστογιέφσκι, λέει ο Isaiah Ber­ lin, ανήκει στον κόσμο των «σκατζόχοιρων», αυ­ τών που έχουν μόνο μία ιδέα αλλά μια μεγάλη ιδέα οργάνωσης του όλου. Εντούτοις, αυτή εί­ ναι πάντα «πολύλογη», πάντα συνδεδεμένη με αυτή την ανεξάντλητη πάλη των ιδεών που έγι­ ναν «πεποιθήσεις» και σπρώχτηκαν αδυσώπητα προς την υπαρξιακή αντιμετώπιση. Ίσως το μάγεμά μας να γεννιέται ακριβώς απ’ αυτό το πα­ ράδοξο του έργου. Ανάμεσα σ’ αυτόν τον κεν­ τρικό φωτισμό και την ανεξίλαστη έριδα των «πεπεισμένων» ανθρώπων, πώς γίνεται η επικοι­ νωνία μέσα στον κόσμο του Ντοστογιέφσκι; Ξέρουμε, από τα πρόχειρα των μεγάλων έρ­ γων, ότι εμφανίζονται πρώτα οι «ιδέες» και μόνο μετά συγκεντρώνονται σε έναν ήρωα. «Για να γράψει κανείς ένα μυθιστόρημα, πρέπει πάνω απ’ όλα να πληροί μιας ή περισσότερων ισχυρών εντυπώσεων που ο συγγραφέας έχει πραγματικά νιώσει. Αυτό είναι δουλειά του ποιητή. Και από κει και πέρα θα αναπτυχθεί το θέμα, το σχέδιο, ένα αρμονικό σύνολο, που είναι δουλειά του καλλιτέχνη» (Ιο τετράδιο του Έφηβου). Όμως αυτές οι «εντυπώσεις που έχει ζήσει» ο ποιητής, είναι ιδέες-πεποιθήσεις: στο Υπόγειο, η ιδέα ότι μπορώ να αρνηθώ τη λογική, στο Έγκλημα και Τιμωρία η ιδέα ότι μπορώ να γίνώ Ναπολέων, αρκεί να παραβώ το Νόμο, στον Έφηβο η ιδέα ότι μπορώ να γίνω Ρότσιλντ και με αυτό να εξα­ γοράσω το ότι είμαι νόθος... Όλες αυτές οι «ιδέες-πεποιθήσεις» έχουν ζήτηση στην αγορά των ιδεών του 19ου αιώνα, γεννήθηκαν όλες από

τον «τάραχο της κοινωνίας». Αλλά περιμένουν κατά κάποιο τρόπο τον πραγματικό πειραματουργό τους. Ο Σβιντριγκάιλοφ, που προέρχεται από τον Βοτρέν του Μπαλζάκ, δηλώνει κι αυτός στον Ρασκόλνικοφ: «Το μόνο που μετράει είναι οι πεποιθήσεις». Αλλά ο κόσμος του Ντοστογιέφσκι αρχίζει με μία διαδικασία «πόρωσης» που κάνει αυτές τις «πεποιθήσεις» να κυκλοφο­ ρούν υπόγεια. Απ’ τη μια, η Ιδέα κλείνει το φο­ ρέα της μέσα σ’ έναν «άλλο πλανήτη», τον πλα­ νήτη των Ρασκόλνικοφ, των Βερσίλοφ, των Ιβάν, μακριά από τον πλανήτη του απλού ανθρώπινου πόνου και από την άλλη, η Ιδέα εκδικείται με το να εξωτερικεύεται σε παρακρούσεις, σε ψιθυρι­ σμούς, σε συνενοχές. Ο Ρασκόλνικοφ αισθάνεται ότι τον ανακάλυψαν, ότι τον διαπέρασαν, ότι τον παρέσυρε η κακοποιό και κυνοκαυματική πόλη. Ο δικαστής Πορφύρ και ο Σβιντριγκάιλοφ το κατάλαβαν πριν να αφήσει κανένα ίχνος, από ένα είδος μετάδοσης του «πυρετού» των ιδεών. «Ό ταν σας έλεγα ότι είμαστε δύο κεφάλια κάτω από μια σκούφια» (Σβιντριγκάιλοφ προς Ρα­ σκόλνικοφ). Οι μεγάλες ιδέες του Ντοστογιέφσκι είναι παραδοξολογήματα: το κακό για το καλό (Ρασκόλνικοφ), ο «απόλυτα καλός» άνθρωπος και μαζί και αφελής (Μίσκιν), η επιθυμία του Θεού που μπορεί να δώσει την αυτοκτονία ή τη δολοφονία (Σταβρόγκιν) κλπ. Πρόκειται, σε κά­ θε καινούριο μυθιστόρημα, για μια νέα πεποίθη­ ση, δυσβάσταχτη ή μάλλον ασταθή. Βλέπουμε στα πρόχειρό του τον Ντοστογιέφσκι να αναζη­ τά αυτές τις ασταθείς ψυχολογικές διαβάσεις: ο ενάρετος που σκοτώνει, ο ερωτευμένος που μα­ χαιρώνει, ο αγνός που κακουργεί. Παράδειγμα: ο Βερσίλοφ στον Έφηβο: ικανός για το καλύτε­ ρο και για το χειρότερο, «υποφέρει από τη λύπη του κόσμου» αλλά είναι ανίκανος να δαμάσει τις επιθυμίες του, μείγμα σχεδόν τερατώδες, αν και κομψό, αλτρουισμού και αδιαφορίας, απολογη­ τής των Ρώσων ευγενών που εξιδανικεύει και ένας από τους καλύτερους εκτελεστές της κα­ τάντιας τους, άνθρωπος του ιδανικού που έχασε κάθε πίστη στο χριστιανικό ιδεώδες, αλλά «πο πιστεύει με τη βία στον εαυτό του»... Ο Βερσίλοφ είναι η ακραία αλλά ακατάσχετη ιδέα, είναι η παράλυση από το σπαραγμό σε δύο αδυναμίες (στη ζωή, στον έρωτα), είναι η «πε­ ποίθηση» που δε γίνεται να τη ζήσει κανείς. Βλέ­ πουμε εξάλλου, στα πρόχειρα, ότι ο Βερσίλοφ είναι πρώτα Μίσκιν, ο «απόλυτα καλός» και με­ τά ο «πλεονέκτης». Όποιον και αν πάρουμε από τους μεγάλους «τύπους» του Ντοστογιέφσκι μου φαίνεται ότι πάντα καταλήγουμε σ’ αυτή την ίδια τρομακτική ανικανότητα που είναι το αποτέλεσμα μιας εσω­ τερικής «πεποίθησης». Οι πόρτες εξόδου ποικίλουν: υπόσχεση για αναγέννηση (που ποτέ δεν έγινε) στα κάτεργα, αυτοκτονία, τρέλα, επιστρο-

αψιερωμα/43 φή στην ανικανότητα της ηλιθιότητας. Αλλά δεν υπάρχει ποτέ τελειότητα της ιδέας στο πραγματι­ κό, εκτός από τον επίλογο των Αδελφών Καρα­ μαζόφ όπου ο Αλιόσα συγκεντρώνει τη «δημο­ κρατία των παιδιών» στην ταφή του μικρού Ιλιούσα. Ο Αλιόσα κάνει τον ισολογισμό αυτής της μικρής επανάστασης της καλοσύνης που αυ­ τός υπέθαλψε στα παιδιά. Είναι το μόνο πραγ­ ματικό επίτευγμα μέσα σ’ αυτόν τον μυθιστορη­ ματικό κόσμο. Αλλά περιορίζεται στον κόσμο των παιδιών που δεν είναι παρά το έμβρυο μιας άλλης επανάστασης, αυτής που ο Αλιόσα, σταλ­ μένος «στον κόσμο» από το άστρο του, θα έπρε­ πε να ολοκληρώσει στη συνέχεια του έργου. Το όνειρο να αφιερώσει ένα μυθιστόρημα στα παι­ διά, το συναντάμε πολλές φορές στο έργο του Ντοστογιέφσκι και ιδιαίτερα στον Ηλίθιο. Είναι αναμφίβολα χαρακτηριστικό της επιθυμίας του Ντοστογιέφσκι για έναν «παιδικό» κόσμο, όπου η ιδέα θα επαρκούσε στο πραγματικό. Αλλά αυ­ τό το όνειρο περνά από το ένα έργο στο άλλο χωρίς να πάρει σάρκα και οστά και καταλήγει στη μικρή «δημοκρατία», συγκινητική αλλά δια­ τι «ολόκληρη ένα ψέμα». Αλλά, με το να απο­ βολική, στους Αδελφούς Καραμαζόφ. τραβιόσαστε απ’ αυτή και να την απορρίπτετε, Η εικόνα που δίνει ο Μακέρ και που ο Βερσίδεν πηγαίνετε στον κόσμο αλλά στο εξωτερικό, λοφ σπάει στα δύο σε ένα ξέσπασμα θυμού, συμ­ σε κάποιον «ευρωπαϊσμό», στο αφηρημένο βασί­ βολίζει αντίθετα, την άρνηση στη ζωή των αν­ λειο ενός γεννώμενου ανθρώπου, τέτοιου που θρώπων, άρρωστων από μια ιδέα που είναι αδύ­ δεν υπήρξε ποτέ και σαν συνέπεια κοβόσαστε νατο να ζήσουν: Αυτό το ανακάτεμα πίστης και από τον κόσμο, τον περιφρονείτε, δεν ξέρετε να απιστίας, υπερηφάνειας και ταπεινοφροσύνης, τον αναγνωρίσετε. Κι όμως σ’ αυτόν βρίσκεται αλτρουισμού και έξαλλου εγωισμού, είναι ακρι­ όλη μας η σωτηρία (αλλά αυτό είναι άλλη ιστο­ βώς η «δυσβάσταχτη» πεποίθηση (εξάλλου ο ρία)»... Για τον Ντοστογιέφσκι ο 19ος αιώνας είΒερσίλοφ έλκεται από τον καθολικισμό όπως ο : ναι ο αιώνας των αφηρημένων, των μεγαλόψυ­ Τσαντάιεφ, ακριβώς γιατί ο καθολικισμός είναι χων, των τίμιων «ιδεών», «πεπεισμένων» αλλά για τον Ντοστογιέφσκι μια δεσποτική, «ανυπε­ «απίθανων». Ο ίδιος σκιαγραφεί την έλευση της ράσπιστη» μορφή του χριστιανισμού). Μια επι­ αληθινής «ιδέας», μιας «ιδέας» που δε θα ήταν θυμία για τάξη που καταλήγει στην αταξία... παρτιζάνο, ολικής, εθελόντριας, εξαγνιστικής και που θα ενσωμάτωνε όλες τις άλλες. Ο ΖώσιΜια βασική αμφιταλάντευση... μος αναφέρεται σ’ αυτή στο κρεβάτι του θανά­ Ο Ντοστογιέφσκι δημοσιογράφος είχε βρει μια λύση διακρίνοντας τις «αφηρημένες» από τις του. Ο Αλιόσα θα την ενσάρκωνε στη συνέχεια, «πραγματικές» ιδέες, οι μεν να διαχωρίζουν τον που δε γράφηκε, των Αδελφών Καραμαζόφ... φορέα τους από τον κόσμο και οι δε να τον εν­ σωματώνουν σ’ αυτόν τον ίδιο κόσμο. Σχεδόν Ο ερμηνευτής του Ντοστογιέφσκι βρίσκεται πριν 100 χρόνια, στις 18 Απριλίου 1878, ο Ντοαντιμέτωπος μ’ αυτή τη δυσκολία: να ερμηνεύσει στογιέφσκι απευθύνει πάνω στο θέμα αυτό ένα το λόγο των ιδεών στα μυθιστορήματα ή να ερ­ μηνεύσει τη σφαιρική, τη μελλοντική, την ατέ­ γράμμα σε τρεις φοιτητές που τον είχαν ρωτήσει. Το ερώτημα των φοιτητών θα ήταν και τώρα επί­ λειωτη ιδέα... Θα θέσουμε το πρόβλημα αυτών των ερμη­ καιρο: πώς γίνεται, εμείς που προσπαθούμε να είμαστε πρωτοπόροι των επαναστάσεων να έχου­ νειών αναφερόμενοι σε τρεις εκδόσεις. Η μία εί­ με την εκτίμηση του κόσμου; (αιματηρά επεισό­ ναι το κείμενο του Φρόυντ. Ο Ντοστογιέφσκι και η πατροκτονία, στον πρόλογο των Αδελφών Κα­ δια είχαν ξεσπάσει ανάμεσα στους διαδηλωτές ραμαζόφ. Στο άρθρο αυτό ο Φρόυντ υπενθυμί­ φοιτητές και τους κρεοπώλες του Okhotny Riad ζει τα μεγάλα δόγματα της ψυχανάλυσης: η διττή στη Μόσχα). «Ρωτάτε, κύριοι φοιτητές, κατά πόσο είσαστε σχέση του μικρού αγοριού με τον πατέρα, η επι­ θυμία του φόνου και η αγωνία του ευνουχισμού, εσείς υπεύθυνοι σαν φοιτητές»; Ιδού η απάντησή η φυσιολογική μοίρα, στην κοινωνία και στο μου: κατά τη γνώμη μου, δεν είσαστε καθόλου υπεύθυνοι. Ανήκετε μόνο σ’ αυτή την «κοινω­ άτομο, του «Οιδιπόδειου συμπλέγματος». Η βιο­ νία» που τώρα προδίδετε και που είναι πράγμα­ γραφία του Ντοστογιέφσκι του αποκαλύπτει μια

44/αφιερωμα δυνατή παθητική συνιστώσα, δηλαδή ένα υπερε­ γώ (που παριστάνει τον πατέρα) σκληρό και σαδιστικό, ένα εγώ παθητικό και μαζοχιστικό που προσφέρεται για τιμωρία. Τα κάτεργα, η επιλη­ ψία είναι αυτή η τιμωρία. Αλλά μ’ αυτό ο Φρόυντ καταργεί δύο ουσιώδη δεδομένα της ζωής του Ντοστογιέφσκι: τις επαναστατικές του «πεποιθήσεις», το ότι ανήκε σε έναν κύκλο πού ήταν πολύ πιο δραστήριος απ’ ό,τι νόμιζαν (και που και ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι δεν το πίστευε) καθώς και την αρρώστια του Ντοστογιέφσκι που μέσα της βλέπει μόνο ένα είδος νευρωσικής υστε­ ρίας, ενώ ο Δρ. Αλαζουανίν βλέπει σ’ αυτή μια πραγματική κροταφική υστερία και εκπλήσσεται με την άρνηση του Φρόυντ να παραδεχθεί τη διάγνωση αυτή. Το περίεργο συμπέρασμα του Φρόυντ είναι ότι ο Ντοστογιέφσκι κλείστηκε μέ­ σα στην «τιμωρία» αυτή και «δεν κατόρθωσε να πετύχει την ελευθερία»· απόδειξη: ο αντιδραστι­ κός του συντηρητισμός... Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες απαντήσεις στον Φρόυντ είναι αυτή του Ρενέ Ζιράρ στην Κριτική ενός μονάρχη. Ο Ζιράρ αποκαλύπτει ορισμένες ανακολουθίες του Φρόυντ: την προσ­ φυγή σε μία βασική «διπλή σεξουαλικότητα» του Ντοστογιέφσκι. Και ακόμη περισσότερο τη συ­ στολή μπρος στην «οξυδέρκεια» του Ντοστογιέφσκι, γιατί, από το Υπόγειο και μέχρι τους Αδελ­ φούς Καραμαζόφ, έχει κανείς την εντύπωση ότι αποκαλύπτεται μια γνώση όλο και πιο πλατιά, όλο και πιο σαφής, ακόμα και «σοφή». Ξέρουμε ότι ο Ζιράρ αντιτάσσει στη θεωρία του Φρόυντ μια θεωρία της επιθυμίας που την ονομάζει «μι­ μητισμό». Επιθυμώ ένα αντικείμενο που μου ορίζει το πρότυπό μου επιθυμώντας το το ίδιο. «Η επιθυμία είναι πάντα μιμητισμός μιας άλλης επιθυμίας, επιθυμίας του ίδιου αντικειμένου και ως εκ τούτου ανεξάντλητη πηγή συγκρούσεων και ανταγωνισμών». Η δύναμη αυτής της θεω­ ρίας είναι να αποκαλύψει ένα παράδοξο: «όσο το πρότυπο μετατρέπεται σε εμπόδιο, τόσο η επιθυμία τείνει να μετατρέψει τα εμπόδια σε πρότυπα». Η επιθυμία λοιπόν είναι συνδεμένη με το δι­ πλό. Ο Αιώνιος Σύζυγος, που παρατηρήθηκε ιδιαίτερα από τον Ζιντ, γίνεται παράδειγμα: η επιθυμία επιθυμεί το διπλό της και θέλει συγ­ χρόνως να νικήσει και να υποστεί αυτό το διπλό. Πράγμα που θα καταλήξει σε αναρίθμητες τρι­ γωνικές καταστάσεις στον Ντοστογιέφσκι και για παράδειγμα στη (σχεδόν) τελική σκηνή του Ηλίθιον: Ο Ρογκοζίν και ο Μίσκιν, οι δύο αντί­ παλοι, να ξενυχτούν πάνω στο σώμα της Ανα­ στασίας Φιλίπποβνα. Μόνο οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι είναι όλο και πιο διαυγείς, ρίχνουν άπλετο φως στη δική τους κατάσταση, άσχετα αν είναι ο Μίσκιν, ο Βερσίλοφ ή ο Μίτια. Ξέρουν αλλά υποκύπτουν. Και απ’ εκεί αρχίζει μια κά­

ποια θεραπεία. Στην πινακοθήκη των «διπλών» του Ντοστογιέφσκι, προχωράμε από τους χλευα­ στές, που είναι οι δήμιοι του εαυτού τους, στους μεγάλους «ασταθείς», που λύνουν τη διαμάχη τους πρώτα με τη διαύγειά τους και μετά με την αυτοκτονία, μέχρι τον Ζώσιμο που ελευθερώνει τις καρδιές από τα εμπόδια που εκούσια έχουν επωμιστεί. Ο «μιμητισμός» της επιθυμίας, κατά τον Ζιράρ, εξηγεί ίσως αυτή την εκπληκτική πόρωση των ηρώων για την οποία ήδη μιλήσαμε. Ό λα γίνονται λες και τα όρια της εσωτερικότη­ τας ενός ήρωα ξεπερνούν το «εγώ» του και μπλέ­ κονται με άλλα. Ο Μίσκιν στον Ηλίθιο και ο Σταβρόγκιν στους Δαιμονισμένους χρησιμεύουν και οι δύο για πρότυπο, για καταλύτες και για εμπόδια στις επιθυμίες. Ο Μίσκιν εκ πρώτης όψεως γοητεύει αυτούς που πλησιάζει, προκαλεί πόλωση στις πιο αδιέξοδες καταστάσεις, κάνει ακόμα και τους αντιπάλους του να υποτάσσον­ ται στο πρότυπό του. Ο Σταβρόγκιν «Πρίγκιπας Χάρρυ» και «ήλιος» των «δαιμονισμένων» λα­ τρεύεται από όλους, τον μιμούνται όλοι. Καθέ­ νας απ’ τους δυο τους είναι το πρότυπο-εμπόδιο που οργανώνει όλο τον μυθιστορηματικό κύκλο. Γιατί εδώ πρόκειται, προφανέστατα, για μια κυ­ κλική σύνθεση με επιστροφή στο σημείο εκκίνη­ σης. Αλλά, σε πολλές σημειώσεις στα πρόχειρα, βλέπουμε τον Σταβρόγκιν και τον Μίσκιν, σε ορισμένες στιγμές, να επιδρούν ο ένας στον άλ­ λο. Ο Μίσκιν παίζοντας το ρόλο του «πρότυπουεμπόδιου» για τον «πρίγκιπα Χάρρυ» που θα ήθελε να είναι θεός, ο θεός «τους». Ο Σταβρόγκιν βασανίζεται από την ιδέα του Θεού, θα ήθελε να πιστεύει στο Θεό αλλά βλέπει αυτή την πίστη να του την αρνούνται, όπως εξάλλου και ο Σάτοφ που απαντά «θα πιστέψω, θα πιστέψω στο Θεό». Ο Σάτοφ παλεύει ενάντια στο στείρο πρότυπο του Σταβρόγκιν. Ο Κιρίλοφ επίσης βρίσκεται σε μια σχέση στενής εξάρτησης απέναντι στο δάσκαλο, χωρίς να μιλήσουμε για τον Βερκοβένσκι που τον λατρεύει. Και είναι αδιάφορο αν οι «σκλάβοι» αυτού του δάσκαλου ερμηνεύουν διαφορετικά το μήνυμά του, αν ο ένας είναι αποπλανημένος μπακουνιστής και ο άλλος λάτρης του ρώσικου λαού. Η «ιδέα» εδώ παίζει περισσότερο από ποτέ το ρόλο της έκφρα­ σης της επιθυμίας, της προβολής του εγώ, της οδυνηρής αναζήτησης αυτού που λείπει. Ο Ηλί­ θιος και οι Δαιμονισμένοι είναι οι δύο στιγμές μιας και της αυτής απελπισίας: η Ιδέα είναι τε­ λείως ανίκανη, ξένη προς το πραγματικό, προς την «πραγματική ζωή» (Αυτή η Ιδέα είναι πάντα μια παραλλαγή της σχέσης 'Ανθρωπος-Θεός). Όμως, στα δύο παρακάτω μεγάλα μυθιστορή­ ματα, ο Ντοστογιέφσκι αποπέμπει το δαίμονα απ’ αυτή τη μίμηση των αντιθέτων με τη μορφή της σχέσης του νόθου. Η διορατικότητα αυξάνει, η ανάρρωση πλησιάζει. Η σχέση του νόθου, που

αφιερωμα/45 κάνει όλη την «ανίχνευση» του έφηβου και του αδελφάτου των Καραμαζόφ, εξωτερικεύει, και ως εκ τούτου εξαγνίζει, τη μαγεία της σχέσης ως προς το πρότυπο-εμπόδιο, ο Αρκάντ ή ο Ιβάν θα κατορθώσουν ίσως να βρουν τον εαυτό τους. Πολύ σωστά ο Ζιράρ αποκαλύπτει ότι στα δύο μεγάλα αυτά έργα, αυτή η εξωτερίκευση της μί­ μησης, που φθάνει μέχρι την εξώθησή της με τη μορφή του διαβόλου του Ιβάν, επιτρέπει έναν πιθανό αναφωτισμό της Ιδέας. Οι δυτικές και σλαβόφιλες ιδέες, ο αθεϊστικός πόλος και ο θρη­ σκευτικός πόλος του ανθρώπου μπορούν να απε­ λευθερωθούν από την υπερφυσική και κακοποιό «σκευωρία» του υπόγειου που οδήγησε στον εφιάλτη των Δαιμονισμένων. Θέση και αντίθεση μπορούν να πλησιάσουν το πραγματικό. Ο σο­ σιαλισμός δεν είναι πια το άντρο των δαιμόνων. Ο Αλιόσα θα είναι αυτός που, απαλλαγμένος από τον καταχθόνιο μιμητισμό με την ελευθερώ­ τρια κίνηση του άστρου του, θα πάει «μέσα στον κόσμο» για να δοκιμάσει την ιδέα μέσα στο πραγματικό. Ο Αλιόσα, εν γνώσει τού ότι είναι ένας Καραμαζόφ, ξέρει ή μάλλον θα μπορέσει να σπάσει τη δαιμόνια αλυσίδα των προτύπωνεμποδίων. Έτσι, ο Ντοστογιέφσκι ιδιοποιείται την αμφι­ σημία της ιδέας, εξερευνά την ευαίσθητη και υπόγεια «hinterland» του και διασχίζει τους αν­ ταγωνιστικούς δρόμους των συγχρόνων του, του 19ου αιώνα. Αλλά με το να ιδιοποιείται έτσι τις «πεποιθήσεις» του αιώνα του, βάζει τον εαυτό του στον κίνδυνο κάθε παρεξήγησης, κάθε μείω­ σης. Μπορούμε να τον διαβάσουμε όπως ο Φρόυντ ή όπως οι σύντροφοι του στρατοπέδου του Βαγκίν. Ο Αλέν Μπεζανσόν, στο πλούσιο και περιεκτικότατο έργο του, Οι, Πνευματικές Πηγές του Λενινισμού καταθέτει ακόμη μια φο­ ρά μια κρίση για τον Ντοστογιέφσκι. Μια κρίση που μας ενδιαφέρει γιατί τοποθετείται ακριβώς στο πλαίσιο των ιδεών της Ρωσίας του 19ου αιώ­ να. Για τη γενική θέση θα ξαναμιλήσουμε σε άλ­ λο άρθρο. Στο κεφάλαιο, «το κόμμα των ονεί­ ρων», ο Μπεζανσόν δείχνει την ιδεολογία να προηγείται του πραγματικού και να φαντάζεται, με την Κατήχηση Ενός Επαναστάτη του Νετσάιεφ, τη φυλάκιση της ανθρώπινης φύσης στο στενό και απροσωποποιημένο κύκλο του κόμμα­ τος, του κελιού. Ο Ντοστογιέφσκι, λέει, όχι μόνο κατάλαβε αυτή την έλλειψη λογικής του «νέου ανθρώπου» αλλά και την πρόβαλε στο κέντρο μιας κατάστασης υπαρξιακής σωτηρίας ή κατα­ δίκης στην αιώνια κόλαση. Γιατί ο Ντοστογιέφσκι πρώτος είδε στην επαναστατική κίνηση «μια σχολή τρέλας», απαλλάσσοντάς την συγχρόνως καθαρά και ξάστερα από μια δυτική μόλυνση (καθολικισμός, λιμπεραλισμός, δυτικός σοσιαλι­ σμός). Αλλά, προσθέτει ο Μπεζανσόν, σ’ αυτή τη λογική «που τρελάθηκε από την ιδεολογία», ο

Ντοστογιέφσκι αντέταξε μόνον έναν γενικοποιημένο αντι-ορθολογισμό, ένα «χριστισμό» ασαφή και παράνομο που αγνοεί τελείως τις εντολές του Θεού. Αρνούμένος τον Κόσμο (ελληνικό), το νό­ μο (εβραϊκό) και την Ενσάρκωση (χριστιανική), ο Ντοστογιέφσκι πλανιόταν μέσα στα ασαφή όρια ενός «ευαγγελισμού», ασαφή και βαθιά μά­ ταιου. Ο Ντοστογιέφσκι λοιπόν σπρώχνει σ’ αυ­ τή την Επανάσταση που ο ίδιος χλευάζει. Η Ρω­ σία, κατά τον Μπεζανσόν, δε θα γιατρευόταν ποτέ απ’ αυτόν τον ασαφή «μαξιμαλισμό» που κάνει να προτιμάται η σωτηρία όλων από την ατομική σωτηρία (είναι βέβαια η θεωρία του Ιβάν). Ο Μπεζανσόν δίκαια βλέπει τις αδυναμίες αυ­ τού του «χριστισμού» σαν την εκπληκτική ροπή στην ξενοφοβία και τον αντισημιτισμό. Αλλά ο συγγραφέας του Έγκλημα και Τιμωρία δεν είχε έντονη την έννοια του ατέλειωτου του πραγματι­ κού; Τα όνειρα για τον χρυσό αιώνα, το ειρηνικό όραμα μιας ευτυχισμένης και ποιμενικής ανθρω­ πότητας στις όχθες του Ίρτιτς είναι η έκφραση ενός μελλοντικού ονείρου τέλειας δυνατότητας επικοινωνίας. Εντούτοις, αυτά τα όνειρα μέ­ νουν στο εξωτερικό των μεγάλων μυθιστορημά­ των, σαν ένα επιθυμητό αλλά άπιαστο στοιχείο. Το «πραγματικό» του Ντοστογιέφσκι είναι ένα πραγματικό ζυμωμένο με πόνο, με ταπεινώσεις και προσβολές, με ύβρεις και σακατέματα. Είναι μια κοινωνία άρρωστη, άνιση, άδικη. Η «ιδέα» του Ντοστογιέφσκι είναι η «πεποίθηση» ότι ο άνθρωπος είναι ένας παράγοντας του πραγματι­ κού. Ή μάλλον ότι το πραγματικό δεν είναι τί­ ποτα σ’ αυτές τις «ιδέες» που μας διεγείρουν, μας χωρίζουν ή μας συσσαρκώνουν. Είναι φανε­ ρό ότι ο Ντοστογιέφσκι έκρινε ότι η «ιδέα» ενός θανάτου είχε γεννηθεί στα «φώτα» ενός θανάτου του Θεού και ότι θα έπαυε να είναι «παρτιζάνο» και αφηρημένη μετά από μια ανακάλυψη του Θεού. Η «ιδέα» ήταν γι’ αυτόν ένα κομμάτι του Είναι, μια επιθυμία ύπαρξης. Ο Ζώσιμος και ο Αλιόσα είναι γι’ αυτόν μεγάλοι ρεαλιστές (επιμέ­ νει σ’ αυτό) γιατί ξεπέρασαν ένα ορισμένο παρτιζάνικο στάδιο της ιδέας. Ό π οια κι αν είναι οι «ανα-γνώσεις» μας του Ντοστογιέφσκι ας μην ξεχνάμε αυτή τη μεγάλη «σοφία» στο τέλος του έργου, αυτή την πορεία προς μια δραστήρια διορατικότητα. Αφού εξε­ ρεύνησε τους «άρρωστους» της ιδέας θέλησε να βρει την ιδέα της Συμφιλίωσης. Αλλά όχι στην χλιαρότητα, τη χλιαρότήτα που ξέρασε ο άγγε­ λος της Αποκάλυψης... Ο Ντοστογιέφσκι, αντί­ θετα με τον Καίσαρα του Σαίξπηρ, δεν συμπαθεί τους «χλιαρούς».

Copyright: Magazine Litteraire Μετάφραση: Θεώνη Ρουσσοπούλου

46/αφιερωμα

Η αθέλητη συμβολή του Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι στις ιατρικές γνώσεις για την επιληψία Ο Ντοστογιέφσκι έπασχε από επιληψία και η αρρώστια αυτή διαδραμάτισε κυ­ ρίαρχο ρόλο στη ζωή τον και κατά συνέπεια στο έργο τον. Ο Λ νρί Γκαστό, καθη­ γητής κλινικής νευροφυσιολογίας στην Παθολογική Κλινική της Μασσαλίας και διάσημος επιληπτολόγος, μας μιλάει για τη βασική αυτή διάσταση τον Ντοστογιέφσκι. Το θέμα της μελέτης αυτής θα εκπλήξει και ίσως απογοητεύσει τους φιλολόγους που θα προτι­ μούσαν καλύτερα να ενημερωθούν για τις συνέ­ πειες της επιληψίας του Ντοστογιέφσκι στη λο­ γοτεχνική του δημιουργία παρά για τη συνει­ σφορά του στις ιατρικές γνώσεις όσον αφορά την ασθένεια αυτή. Ο Ανρί Γκαστό, βαθύς γνώστης της επιληψίας γενικά και αυτής του Ντοστογιέφσκι ειδικότερα, η οποία περιγράφεται με άριστο τρόπο από τους γιατρούς του, τους φίλους του, τη δεύτερη γυ­ ναίκα του Ά ννα Γρηγόριεβνα και κυρίως από τον ίδιο στις σημειώσεις του, μας λέει: Η επιληψία του Ντοστογιέφσκι, αν εξαιρέσου­ με την περίφημη «εκστατική αύρα» που τη χαρα­ κτηρίζει, είναι από τις πιο κοινές. Είναι η επα­ νάληψη κρίσεων μεγάλης επιληψίας, κάθε μήνα και σχεδόν πάντα στον ύπνο, με τη γνωστή δρα­ ματική τους εξέλιξη. Πρόκειται για την επιληψία που ονομάζεται γενικοποιημένη, πρωτογενής ή κοινή επιληψία. Είναι «λειτουργική» και όχι «οργανική», χωρίς βλάβη στον εγκέφαλο και έτσι εξηγείται το ότι δε συνοδεύεται από νευρολογικές ή ψυχικές διαταραχές. Αυτή η διάγνωση της γενικοποιημένης κοινής επιληψίας θα ήταν αναμφίβολα η αρρώστια του Ντοστογιέφσκι αν δεν εμπιστευόταν ο ίδιος την περίφημη «αύρα» στο φίλο του Στράκοφ. Την

προσάπτει στον Πρίγκιπα Μίσκιν, στον Ηλίθιο, πριν ξαναμιλήσει γι’ αυτή σε άλλη φίλη, τη Σο­ φία Κοβαλέφσκαγια. Κάθε φορά, η περιγραφή της «αύρας» είναι η ίδια, έτσι που την περιγρά­ φει ο Στράκοφ στις «Αναμνήσεις» του. «Ο Φιοντόρ μου μίλησε πολλές φορές για στιγ­ μές έξαψης πριν από την κρίση. Για σύντομες στιγμές», έλεγε, «αισθάνομαι μία ανείπωτη ευτυ­ χία, αφάνταστη γι’ αυτόν που δεν την έχει ζήσει. Τότε βρίσκομαι σε πλήρη αρμονία με τον εαυτό μου και το σύμπαν: το συναίσθημα είναι τόσο δυνατό και τόσο γλυκό που για μερικά δευτερό­ λεπτα μιας τέτοιας ευδαιμονίας θα έδινε κανείς δέκα χρόνια από τη ζωή του και ίσως όλη του τη ζωή». Μια τέτοια «αύρα», αν πράγματι υπήρχε, θα αρκούσε για να αποκλείσει τη διάγνωση της λει­ τουργικής, γενικοποιημένης κοινής επιληψίας, καθώς και - για να στραφούμε προς την περί­ πτωση της μερικής οργανικής επιληψίας - ιδιαί­ τερα την περίπτωση της δευτεροπαθούς επιλη­ ψίας με μια αλλοίωση της κροταφικής μοίρας του εγκεφάλου. Πράγματι, σ’ αυτό το είδος της επιληψίας, που λέγεται «επιληψία του κρ ταφικού λοβού», οι κρίσεις αρχίζουν καμιά φορά με ψυχικές ή συναισθηματικές αύρες. Αν και εκτός από τον Ντοστογιέφσκι κανένας δεν αναφέρει αίσθημα χαράς και πολύ περισσότερο έκστασης,

αφιερωμα/47 κατά τρόπο αναμφισβήτητο καταλαβαίνουμε ότι ορισμένοι επιληπτικοί έχουν την τάση να βλέ­ πουν αυτό το συναίσθημα που περιγράφει ο Ρώ­ σος συγγραφέας, σαν την πιο σπάνια αλλά καί την πιο αγνή και την πιο ωραία αύρα της κροταφικής επιληψίας. Εντούτοις, η διάγνωση της κροταφικής επιληψίας στον Ντοστογιέφσκι μπο­ ρεί να αποκλεισθεί χωρίς κίνδυνο πλάνης, από το γεγονός ότι οι κρίσεις του δεν παρουσίαζαν καμία από τις ψυχοκινητήριες, ψυχοαισθητήρίες ή ψυχοσυναισθηματικές εκδηλώσεις που χαρα­ κτηρίζουν τις κρίσεις του κροταφικού λοβού, εκτός, βέβαια από την «εκστατική αύρα» για την οποία δύο λόγοι μας κάνουν να αμφιβάλλουμε: Πώς να πιστέψουμε ότι ο Ντοστογιέφσκι θα εμπιστευόταν μια τόσο θαυμάσια αύρα σε δύο μόνο φίλους του, χωρίς να μιλήσει γι’ αυτή σε άλλους φίλους του, επίσης στενούς, στ’ αδέλφια του, στην πιστή συντρόφισσα της ζωής του; Εκτός αυτού, πώς να παραδεχθούμε ότι ο μυθιστοριογράφος που σημείωνε στα ημερολόγιά του όλες του τις κρίσεις και τις πιο μικρές τους συνέ­ πειες, όπως τραυματισμοί και σύγχυση μετά την κρίση, καθώς και τα γεγονότα που νόμιζε ότι τις προκαλούσαν: η αλλαγή του καιρού ή ακόμη και μία «απρονοησία» στο κρεβάτι με τη γυναίκα του, δε θα την ανέφερε καθόλου στο ημερολόγιό του, αφού αντιπροσώπευε γι’ αυτόν ένα συναί­ σθημα τόσο υπέροχο που θα έδινε ακόμα και τη ζωή του ολόκληρη για να το ξαναζήσει; Επίσης φαίνεται ότι η περιγραφή των δύο κρί­ σεων της περίφημης «αύρας», στον Στράκοφ και στην Κοβαλέφσκαγια, είναι απόλυτα όμοια και μάλλον πρόκειται για την ίδια κρίση που συ­ νέβη μια νύχτα του Πάσχα και που ο Ντοστογιέφσκι ανάπλασε με την πληθωρική του φαντα­ σία. Αλλά, αν δεχθούμε ότι ο Ντοστογιέφσκι έπασχε από γενικοποιημένη πρωτογενή και όχι κροταφική επιληψία, πρέπει να πούμε ότι αυτές οι κρίσεις δεν περιλαμβάνουν «αύρα». Αν θελήσουμε να εξηγήσουμε τις φράσεις που χρησιμο­ ποιεί ο Πρίγκιπας Μίσκιν στον Ηλίθιο, είναι κα­ ταφανές ότι αυτά τα λίγα δευτερόλεπτα επισκίασης της συνείδησης, που σημάδεψαν την αρχή μιας ή δύο κρίσεων που συνέβηκαν κατ’ εξαίρε­ ση σε κατάσταση εγρήγορσης, μετατράπηκαν από τον Ντοστογιέφσκι, και κάτω από την επιρ­ ροή της μετουσιωτικής και εξομοιωτικής δύνα­ μης της μεγαλοφυίας του σε «μερικές σύντομες στιγμές... τέλειας αρμονίας με τον εαυτό του και με το σύμπαν»· και αν δεχθούμε αυτή την άποψη δεν υπάρχει καμία αντίρρηση ότι η περίφημη «αύρα» αντιπροσωπεύει την ποιητική έκφραση σε μια στιγμή αλλαγής της συνείδησης που απο­ σπά τον μυθιστοριογράφο από το περιβάλλον του - της βαθιάς του επιθυμίας για ένα σύμπαν πλησμονής και αγάπης, και τη θεοκρατία του

Ντοστογιέφσκι: «Μερικές σπάνιες στιγμές αρμονίας, μεταξύ του εαυτού τον και του γύρω κόσμου».

που βασίζεται στο ιδεώδες του Χριστού, και τον επίγειο Παράδεισο που αναφέρει σε όλο του το έργο. Και για να επανέλθω στον τίτλο του άρθρου, δηλαδή στην ακούσια συμβολή του Ντοστογιέφσκι στις ιατρικές γνώσεις για την επιληψία, θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει ότι πρόκειται για μια αρνητική συνεισφορά του Ντοστογιέφσκι στη σημειολογία των κροταφικών επιληψιών, που οδήγησε τους γιατρούς να παραδεχθούν εσφαλμένα την ύπαρξη μιας εκστατικής αύρας, δημιούργημα της πλούσιας φαντασίας του μεγα­ λοφυούς συγγραφέα. Αλλά, ένα τέτοιο συμπέρα­ σμα θα ήταν βιαστικό και ατελές, στο μέτρο που θα αντιμετώπιζε μόνο την ενδεχομένη συνεισφο­ ρά του Ντοστογιέφσκι στις ιατρικές γνώσεις πά­ νω στη σημειολογία της επιληψίας. Αν λάβουμε υπόψη τις γνώσεις γύρω από την πρόγνωση και όχι τη σημειολογία των επιλη­ ψιών, τα πράγματα έχουν τελείως διαφορετικά. Από την άποψη αυτή, πράγματι, η συνεισφορά του Ντοστογιέφσκι είναι πολύ σημαντική γιατί δίνει το παράδειγμα της δραματικής και γόνιμης συνύπαρξης, στο ίδιο και το αυτό άτομο, μιας βαριάς επιληψίας και μιας φιλολογικής μεγαλο­ φυίας, χωρίς η επιληψία να φθείρει τη μεγαλοφυία και χωρίς η μεγαλοφυία να εξαρτάται από

48/αφιερωμα την επιληψία. Σύνολο δεδομένων που αποτελούν μια οημαντική υπεράσπιση των αναριθμήτων επιληπτικών που απαράδεκτες προκαταλήψεις καταδικάζουν στη διανοητική αποτυχία από το γεγονός της επανάληψης των κρίσεων αλλά και επανατοποθέτηση των σπάνιων μεγαλοφυιών επιληπτικών τα εξαιρετικά προσόντα των οποίων θεωρήθηκαν υποπροϊόν της επιληψίας τους. Σε ό,τι αφορά την υπεράσπιση της μεγαλοφυίας, η αρρώστια του Ντοστογιέφσκι, αν παρα­ δεχθούμε ότι "πράγματι έπασχε από γενικοποιημένη πρωτογενή επιληψία που επισυμβαίνει σε άτομα ελεύθερα από νευρολογικά ή ψυχικά ση*· μεία, άφησε τη μεγαλοφυία του ανεξάρτητη από κάθε εγκεφαλική αλλοίωση και από κάθε ψύχω­ ση και ότι εξελίχθηκε και έζησε παρά την επιλη­ ψία αυτή και όχι χάρη σ’ αυτή: Μακριά από το να εμπνέουν τον μυθιστοριογράφο και να ευ­ νοούν τη λογοτεχνική του δημιουργία, οι επιλη­ πτικές κρίσεις τον άφηναν πράγματι πολλές μέ­ ρες χωρίς φαντασία και χωρίς δημιουργική ικα­ νότητα. Εντούτοις, αυτό δεν τον εμπόδισε να γράψει τον Ηλίθιο, τους Δαιμονισμένους και τους Αδελφούς Καραμαζόφ σε εποχές της ζωής του όπου οι κρίσεις ήταν οι πιο πολλές και οι πιο βαριές και όπου αντλούσε από την αρρώστια του, σαν μόνο όφελος, αυτό που ήταν ομοούσιο με τη μεγαλοφυία του: τους παράξενους χαρα­ κτήρες του Μίσκιν, του Κυρίλοφ και του Σμερνιάκοφ καθώς και το αλλόκοτο εκστατικό συναί­ σθημα που προηγείται των κρίσεων του Μίσκιν. Σε ό,τι αφορά την υπεράσπιση των δύστυχων επιληπτικών, ο Ντοστογιέφσκι είναι μια μεμονω­ μένη απόδειξη αλλά και πόσο παραδειγματική, της πλάνης αυτών -συμπεριλαμβανομένων και των γιατρών- που υποστηρίζουν ότι η επανάλη­ ψη των επιληπτικών κρίσεων, ιδίως όταν είναι σοβαρές, συχνές, και αρχίζουν από την παιδική ηλικία, οδηγεί μοιραία στην καταστροφή των γνωστικών λειτουργιών και σε διανοητικό υπο­ βιβασμό. Οι κρίσεις του Ντοστογιέφσκι παρου­ σιάζουν όλα αυτά τα στοιχεία: ήταν ιδιαίτερα σοβαρές από το γεγονός των φυσικών συνεπειών τους (τραυματισμοί, εξαρθρώσεις) και ψυχικών συνεπειών (παρατεταμένη μετά την κρίση δια­ νοητική σύγχυση), παρουσιάσθηκαν νωρίς (κατά την εφηβεία του, σύμφωνα με τη γνώμη των συγ­ χρόνων και των καλύτερα ενημερωμένων βιο­ γράφων του), ήταν συχνές (κατά μέσον όρο μία φορά το μήνα) και τέλος, τον βασάνισαν σε όλη του τη ζωή (περίπου 40 χρόνια). Παρ’ όλα αυτά δεν επηρέασαν καθόλου τις γνωστικές λειτουρ­ γίες της μεγαλοφυίας αυτής.

Copyright: Magazine Litteraire Μετάφραση: Θεώνη Ρουσσοπούλου

αφιερωμα/49

Φιλιπ Σολέρ

Ο Ντοστογιέφσκι ο Φρόυντ και η ρουλέτα Η πολύπλευρη προσωπικότητα του Ντοστογιέφσκι δεν άφησε αδιάφορο τον Φρόυντ που έγραφε ένα κείμενο που αναφέρεται στον ρώσο συγγραφέα και τιτλο­ φορείται «Ο Ν τοσ τογιέφ σκ ι κ α ι η π α τρ ο κ το νία » . Σ ’ αυτό επιχειρείται η ψυχαναλυ­ τική ερμηνεία της ζωής και του έργου του Ντοστογιέφσκι, στηριζόμενη πάνω σε μια βασική διάκριση του Φρόυντ: Στον Ντοστογιέφσκι μπορούμε να μιλάμε για τέσσερις όψεις: Τον νευρωτικό, τον συγγραφέα, τον ηθικολόγο και τον αμαρτωλό. Η ανάλυσή του περιστρέφεται γύρω απ’ αυτή την άποψη και τεκμηριώνεται μέσω της ψυχαναλυτικής ερμηνείας με κλασικό θα λέγαμε τρόπο. Στο κείμενο όμως που ακολουθεί, ο Φιλίπ Σολέρ, απ’ τη μεριά του συγγραφέα, αναλαμβάνει να υπερασπισθεί τον Ντοστογιέφσκι , αντικρούοντας αυτή τη μονόπλευρη ψυχαναλυτική θεώρηση που μειώνει τον Ντοστογιέφσκι-συγγραφέα στο εν τέταρτο του Ντοστογιέφσκι. Πιστεύει παράλληλα ότι έχουμε εδώ να κάνουμε μ ’ ένα αποκαλυπτικό φροϋδικό κείμενο παρόλο που οι ψυχαναλυτές , στη Γαλλία κι αλλού , επιμένουν να το θεωρούν ασήμαντο. «Διακρίνω, στο σύνολό της μια κίνηση που διακυβεύει την ολικότητα της κίνησης των υπάρξεων. Εκτείνεται από τον αφανισμό του θανάτου μέχρις εκείνη την ηδονική μανία που, πιθανόν, νά ’ναι το ίδιο το νόημα του αφανισμού. «Υπάρχει, μπροστά στο ανθρώπινο είδος, μια δι­ πλή προοπτική: απ’ τη μια μεριά αυτή της βίαιης απόλαυσης, του τρόμου και του θανάτου -ακριβώς αυτή της ποίησης- και στην αντίθετη κατεύθυνση η επιστήμη ή ο πραγματικός κόσμος της χρησιμότη­ τας. Μόνο το χρήσιμο, το πραγματικό έχουν ένα χαρακτήρα σοβαρότητας. Και δεν δικαιούμαστε ποτέ να προτιμούμε τη μαγεία αντ’ αυτών: η αλή­ θεια έχει δικαιώματα πάνω μας. Έχει μάλιστα όλα τα δικαιώματα. Οφείλουμε εντούτοις να ανταποκριθούμε σε κάτι που, χωρίς νά ’ναι ο Θεός, είναι πιο δυνατό απ’ όλα τα δικαιώματα: στο ανέφικτο στο οποίο αποκτούμε πρόσβαση μόνον αφού λη­ σμονήσουμε την αλήθεια όλων αυτών των δικαιω­ μάτων, μόνον αφού αποδεχτούμε τον αφανισμό».

Georges Bataille L’Impossible

Κατά περίεργο τρόπο, κι ενώ υπάρχει μια ακα­ τάσχετη πολυλογία γύρω απ’ τις υποτιθέμενες σχέσεις λογοτεχνίας και ψυχανάλυσης, το βασι­ κότερο κείμενο της όλης υπόθεσης δεν έχει σχε­ δόν ποτέ αναφερθεί! Και μιλάω, φυσικά, για το θεμελιώδες κείμενο του Φρόυντ για τον Ντοστογιέφσκι, το «Ο Ντοστογιέφσκι και η πατροκτο­ νία» που χρονολογείται απ’ το 1926. Ο Φρόυντ έλεγε ότι η υστερία ήταν ένα «πα­ ραμορφωμένο έργο τέχνης». Η ψυχανάλυση, που ήρθε να απαντήσει στο ερώτημα που έθετε η υστερία, μπορεί άραγε να εννοήσει την «επιτυ­ χή» υστερία, που θά ’ταν η τέχνη, η λογοτεχνία; Ερώτημα παλαιό και πάντοτε νέο, κι ακόμα νέο. Ερώτημα εύλογο αλλά και κακόπιστο, ερώτημα που ζητά να μάθει τα όρια του σώματος της αί­ σθησης και το οποίο θα ήθελα να προσεγγίσω, αυτή τη φορά, μέσω της γραφής και της επιλη­ ψίας. Εάν ο Φρόυντ προσέγγισε τα πιο απωθημένα

50/αψιερωμα όρια της κοινής λογικής, εάν φώτισε, όπως κανέ­ νας άλλος, τον σφιχτοδεμένο κόμπο που δένει την υποταγμένη κοινότητα με το σεξ που κατοικείται απ’ τη γλώσσα, -αυτό ωστόσο δεν σημαί­ νει ότι θα πρέπει να τον εκλάβουμε ως μέτρο για μια ανεπικοινώνητη και μοναδική εμπειρία. 'Αλ­ λωστε η γραφή, όντας το κοινωνημένο-ανεπικοινώνητο -που παραμένει ωστόσο ανεπικοινώνητο- εκτείνεται μέσα στην ίδια την επεξεργασία της ψυχανάλυσης σε σημείο να την αποκαλύπτει μέσα στην κώφωσή της. Όσον αφορά αυτό το θέμα, το κείμενο του Φρόυντ μοιάζει υποδειγμα­ τικό για την τονική του επιθετικότητα (προτιμό­ τερη πάντως απ’ τις θωπείες) και την πολιτική του σημασία: Κατά κάποιον τρόπο βρίσκω πως, ό,τι πολιτικό μπορεί να εξαχθεί απ’ την ψυχανά­ λυση, βρίσκεται θεμελιωμένο μέσα σ’ αυτό. Ο Ντοστογιέφσκι, στα τέλη του 19ου αι., ανοί­ γει μαζί με τον Πόε, τον Μπωντλέρ, τον Ρεμπό, τον Λοτρεαμόν, τον Μαλαρμέ, τον Νίτσε, τον χωρίς εγγυήσεις χώρο του πολυτάραχου μοντερ­ νισμού που καταδύεται βίαια στα αμνημόνευτα ερωτηματικά του είδους. Η ψυχανάλυση εφευρίσκετο ενόσω ο Ντοστογιέφσκι σιωπούσε, όπως αναδύθηκε πάλι, μέσω του Λακάν, τη στιγμή που ο Τζόυς, για παράδειγμα, έπαυε να γράφει για ν’ αφήσει να γραφεί ό,τι είχε γράψει. Έκτοτε, για τη γραφή έχουμε να σκεφτούμε εντελώς διαφορετικά πράγματα, κι αυτό εφόσον λάβουμε υπόψη μας τη σκηνή πάνω στην οποία, αυτό που συλλογιέται μιλιέται, εν αγνοία της σκέψης που νομίζει ότι μιλιέται. Πρόκειται για τον εμπαιγμό της θρησκείας κι όχι της φιλοσοφίας: η υπογρα­ φή του Φρόυντ επιστρέφει σ’ αυτή του Μωυσή και ο αποσυντιθέμενος χριστιανισμός αφήνει εξίσου γυμνό το αίνιγμα του Χριστού. Έτσι μια ιδιότυπη ιστορία εκτυλίσσεται εδώ, κι όχι τυ­ χαία ή αυτονόητα. Ο Φρόυντ αρχίζει έτσι: «Μέσα στην πλούσια Ο Φρόυντ

προσωπικότητα του Ντοστογιέφσκι μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερις όψεις: τον συγγραφέα, τον νευρωτικό, τον ηθικολόγο και τον αμαρτωλό. Πώς να προσανατολιστούμε μέσα απ’ αυτή την πολυφωνική πολυπλοκότητα; Ο συγγραφέας εί­ ναι ο λιγότερο αμφισβητήσιμος, παίρνει τη θέση του κοντά στον Σαίξπηρ, οι Αδελφοί Καραμαζόφ είναι το ωραιότερο μυθιστόρημα που γρά­ φτηκε ποτέ... Δυστυχώς, μπροστά στο πρόβλημα συγγραφέας.,η ψυχανάλυση καταθέτει τα όπλα». Δηλαδή, η επιστράτευση έχει αναγγελθεί! Διό­ τι όταν γνωρίζουμε πόσα οφείλει ο αναλυτικός ιστός, για τη φαντασιακή του φόρτιση, στο «μυ­ στήριο» της ύπαρξης του Σαίξπηρ, κι εφόσον η «ζωή» του Ντοστογιέφσκι είναι εξακριβώσιμη, αντιλαμβανόμαστε αμέσως ότι η επένδυση σε μια σύγκριση μεταξύ των δυο ονομάτων δεν μπορεί παρά νά ’ναι σκόπιμη. Αλλά ας συγκρατήσουμε προς το παρόν αυτόν τον καταπληκτικό διαχω­ ρισμό του Ντοστογιέφσκι στα τέσσερα, αυτό τον αρχικό τεμαχισμό που έκανε ο Φρόυντ. Ήταν λοιπόν μόνον κατά το ένα τέταρτο συγγραφέας ο Ντοστογιέφσκι; Ήταν άνθρωπος κατά τα τρία τέταρτα συν ένας συγγραφέας; Ποιος όμως δια­ πιστώνει εδώ, μέσω του Φρόυντ, ότι ο συγγρα­ φέας πρέπει να είναι κατά τ’ άλλα ανθρώπινος; Η κλασική λογική; η φροϋδική; Ή κάποια επι­ θυμία που έρχεται από αλλού; Και για να πούμε την αλήθεια, ο Διαφωτισμός επιβεβαιώνει ακρι­ βώς αυτό, και κυρίως όσον αφορά τον Σαντ. Θα ορίσουμε λοιπόν τον ορθολογισμό σαν κάτι που αποκαλύπτει, όμοια ένα παγόβουνο, μόνο το ένα τέταρτο της γραφής; Ο συγγραφέας, εκτός από το ένα του τέταρτο, είναι άραγε σαν τους άλ­ λους; Και οι άλλοι, όλοι οι άλλοι, εάν τους ερχό­ ταν η διάθεση να προσθέσουν στον εαυτό τους ένα τέταρτο, θα γίνονταν γι’ αυτό το λόγο συγ­ γραφείς; Είναι νοητό ότι ο Θεός έγραψε τους Νόμους; ή μήπως ο Μωυσής, πάνω στα τρία τέταρτα του αιγύπτιου, σκάρωσε και το υπόλοιπο τέταρτο της γραφής; Ποιος είναι λοιπόν ο Σαίξπηρ; Η κρίσις μένει ανοικτή. Και με την πλειοψηφία άλ­ λωστε των τριών τετάρτων, καθίσταται έγκυρη... Ως ηθικολόγος ο Ντοστογέφσκι γίνεται πράγ­ ματι «ευάλωτος» στα βέλη των επιθέσεων. «Ύστερα από τις βιαιότερες μάχες που έδωσε με σκοπό να συμφιλιώσει τα πιο κρυφά αιτήματα του ατόμου με τις απαιτήσεις της ανθρώπινης κοινότητας, κύλησε πίσω μέχρι την υποταγή σε μια εξουσία χρονική και πνευματική, το σεβασμό στον τσάρο και στο θεό των χριστιανών καθώς και σ’ έναν στενό εθνικισμό... 'Αφησε να του διαφύγει η δυνατότητα να γίνει ένας δάσκαλος και ένας ελευθερωτής της ανθρωπότητας, έσμιξε με τους δεσμοφύλακές του, γι’ αυτό και το πολι­ τισμικό μέλλον του ανθρώπου λίγα θα του οφεί­

αφιερωμα/51 λει. Θα μπορούσε κανείς να καταδείξει ότι κα­ ταδικάστηκε σ’ αυτή την αποτυχία εξαιτίας της νεύρωσής του. Καθότι, λόγω της μεγάλης του ευ­ φυΐας και της βαθιάς του αγάπης για την ανθρω­ πότητα, κάποιος άλλος δρόμος θα μπορούσε να ανοιχτεί εμπρός του: ο δρόμος ενός απόστολου». Αυτά κατά τα γραφόμενα του προοδευτικού Φρόυντ. Εντέλει όμως αυτού του τύπου ο συλλο­ γισμός θα μπορούσε να ανήκει σ’ έναν κομισάριο μαρξιστή, σ’ έναν σύγχρονο γραφειοκράτη της ολοκληρωτικής σοσιαλιστικής αυτοκρατορίας. Ο Ντοστογιέφσκι, αν ζούσε σήμερα, θα εκτοπιζό­ ταν για τους λόγους που επικαλείται ο Φρόυντ, όμοια όπως, όταν ζούσε, εκτοπίστηκε για τους ακριβώς αντίθετους λόγους. Περίεργη κατάσταση: το εν τέταρτο του συγ­ γραφέα θά ’ταν ούτως ή άλλως καταδικαστέο, όποιες και νά ’ταν οι «ιδέες» του; Ή ακριβέστε­ ρα: δεν υπάρχει μια λογική που, αντιμέτωπη με το γεγονός μιας γραφής πιο ζωντανής απ’ ό,τι είναι γενικώς αποδεκτό, ανησυχεί για την πο­ ρεία της ανθρωπότητας; Αν ο Ντοστογιέφσκι δεν είχε γράψει ό,τι έγραψε, θα μπορούσε νά ’ταν ένας απόστολος. Ένας δάσκαλος. Ένας ελευθερωτής. Γιατί θα πρέπει ένας συγγραφέας να είναι απόστολος, δάσκαλος, ή ελευθερωτής; Για να μη φτάνει τη γραφή του ώς το τέλος; και για να μην μαθαίνει πολλά φτάνοντας σ’ αυτή την άκρη; Γιατί η γραφή θα πρέπει να είναι προοδευτική; Αυτό που λέει ο Ντοστογιέφσκι εί­ ναι ότι υπάρχει κάτι, ίσως πιο τρομερό απ’ τον τσάρο Λαι την ορθοδοξία, που γίνεται στη Ρω­ σία. Αυτό που λέει είναι η δαιμονοληψία (η δαι­ μ ο νικ ή παρόρμηση του θανάτου) που αντιπρο­ σωπεύει ο μηδενισμός. Το έγραψε, που σημαίνει το είναι, αναμφίβολα πολύ καλύτερα απ’ οποιονδήποτε μηδενιστή, σοσιαλιστή ή επανα­ στάτη. Και όντας αυτό προτιμά -κ ι αυτό είναι γεγονός- το «Θεό των χριστιανών». Ενώ μοιάζει να απατάται το 1871, έχει δίκιο έναν αιώνα αρ­ γότερα. «Κατά βάθος είναι ο ίδιος πάντα Ρουσώ και το ίδιο όνειρο να ξαναφτιάξουν τον κόσμο με τη βοήθεια της λογικής και της εμπειρίας... κόβουν κεφάλια., γιατί;... Μόνο και μόνο γιατί αυτό εί­ ναι το ευκολότερο. Να μιλήσεις είναι ασύγκριτα δυσκολότερο. Μια επιθυμία δεν είναι μια εκπλή­ ρωση». ★

Έχοντας σα δεδομένο ότι όλοι μας μπορούμε κάποια στιγμή να κάνουμε λαθεμένες πολιτικές επιλογές (κι ίσως να μην γίνεται αλλιώς) θα ήταν ενδιαφέρον να βλέπαμε τι επέλεξε ο Φρόυντ, κάμποσα χρόνια μετά τη συγγραφή αυτού του κατηγορητηρίου, σαν συγχωροχάρτι στο πολιτι­ κό επίπεδο. Είναι καθαρό: τον Μουσολίνι. Και γιατί ο Ντούτσε θα γίνει «ήρωας της κουλτού­ ρας», εκτός βέβαια απ’ τις αρχαιολογικές ανα-

Αποφυλαχισμένος οτη Σιβηρία το 1858. Αριστερά ο φίλος του Τσοκάν Βελιχάνοβ.

σκαφές που φαίνεται να ενδιαφέρουν τον Φρόυντ; Σίγουρα και για το λόγο ότι το Βατικα­ νό δεν διατίθεται ευνοϊκά προς την ψυχανάλυση κι έτσι μπορεί κανείς να ελπίζει ότι ο Μουσολίνι θα αντισταθμίσει την αρνητική στάση της Εκ­ κλησίας. Είναι σαφές: ο Μουσολίνι είχε υποσχεθεί ότι θα άρει την απαγόρευση κυκλοφορίας του Rivista Italiana di Psicanalisi, που είχε διατά­ ξει το Βατικανό. Αλλά και το 1937, ο Φρόυντ επανέρχεται: «ο μόνος προστάτης που έχουμε μέχρι στιγμής»... Πάντα ο Μουσολίνι, ο οποίος εξάλλου θα μεσολαβήσει αποτελεσματικά στον Χίτλερ για να προμηθευτεί ο Φρόυντ τη βίζα εξόδου του απ’ την Αυστρία. Δυστυχώς όμως, αλλά τελικά ο Μουσολίνι συμμάχησε με τους Γερμανούς... Ποιος θα μπορούσε να προβλέψει μια τέτοια καταστροφή; Η αρχαιολογία είναι βέ­ βαια ένα ευγενές πάθος, και ο Φρόυντ θα είχε συμβουλεύσει τον Μουσολίνι να γίνει ήρωας της κουλτούρας. Κάντε κουλτούρα, όχι πόλεμο... Θα λέγαμε ότι ξαναβρίσκουμε εδώ την έγνοια του Φρόυντ να επιβεβαιώσει τη συμβολική πα­ τρότητα, να την αγκυροβολήσει σ’ ένα είδος μηεβραϊκής οικουμενικότητας: άμπωτη -ο Μωυσής ήταν αιγύπτιος, άρα ο Θεός του πατέρα του δεν

52/αφιερωμα ήταν εδραίος- και παλίρροια -ο Γιουνγκ θα πρέ­ πει νά ’ναι ο «γιος» του, και ο Μουσολίνι θα κά­ νει καλά να προσδιορίσει τον «ηρωισμό» του συμφωνα με τη γνώμη ενός σοφού γέροντα... Πράγμα που, τελικά, είναι μια φαντασίωση όπως τόσες άλλες και δεν έχει σημασία όσον αφορά την εγκυρότητα της ανάλυσης. Άλλωστε συμβαίνει σ’ όσους θεωρούν εαυτούς ελευθερω­ τές της ανθρωπότητας. Μ’ άλλα λόγια, όταν κά­ που απατάσαι σχετικά μ’ αυτά που διδάσκουν τα τέσσερα τέταρτα του συγγραφέα. Κι ακόμα όταν δεν είσαι ολοκληρωτικά πολιορκημένος απ’ την αγωνία της γραφής. Ο Φρόυντ, κι αυτό είναι γε­ γονός, δεν εξετίμησε την παρόρμηση του θανά­ του έως τις πιο εκρηκτικές και καταστρεπτικές της συνέπειες, τέτοιες που διαφαίνονταν στην εποχή του. Οι προβλέψεις του είναι πολύ πιο αι­ σιόδοξες απ’ αυτές του Ντοστογιέφσκι... Είναι ανθρώπινος, πολύ ανθρώπινος... Ακριβοζυγιασμένοι νόμοι που βλέπουν το φως της μέρας -αλ­ λά χωρίς Προφήτες. ★

Ας στραφούμε τώρα στον Ντοστογιέφσκι, τον διεστραμμένο και εγκληματικό. Το εγώ, σ’ αυτή την περίπτωση, λέει ο Φρόυντ, «δεν κατόρθωσε να επιτελέσει τη σύνθεση και απέτυχε στην προσπάθειά του να πραγματώσει την ενότητά του». Τι θα γινόταν όμως η τέχνη του Ντοστογιέφσκι εάν το «εγώ» του είχε επιτύχει τη σύνθε­ ση, την ενότητα; Πώς θα γινόταν δυνατό, η γρα­ φή αυτή να επιδείξει το βάθος του κακού, το όριο της διαστροφής και, ταυτόχρονα, την κα­ τάρρευσή του, την περιφρόνησή του; Πώς θα μπορούσε να είναι έγκλημα, τιμωρία, και πέραν του εγκλήματος και της τιμωρίας; Κρίση και πε­ ριγραφή της κρίσης; Ενήλικη και παιδί; Ψυχρά πυρετώδης και αθώα, να είναι το πάθος της απροσδιόριστης απόστασης ανάμεσα στον παί­ χτη, τον ιεροδικαστή, κι ένα κοριτσάκι, ανάμεσα σε θύτες και θύματα; Έτσι ανάστροφη και ίσια; Πάνω σ’ αυτό το σημείο ο Φρόυντ διαγνώσκει για την επιληψία του Ντοστογιέφσκι: επρόκειτο, στην πραγματικότητα, μας λέει, για μορφή βα­ ριάς υστερίας. Είναι φανερό ότι ο Ντοστογιέφσκι μπορεί να γράψει τον Ηλίθιο αλλά δεν είναι ηλίθιος (η αντίφαση παίρνει διαστάσεις αφού για τον Ντοστογιέφσκι το θέμα έγκειται στο να παρουσιάσει «έναν άνθρωπο απόλυτα τέλειο»). Βρισκόμαστε ξανά εμπρός στο ερεθιστικό ερώτη­ μα για τη σεξουαλικότητα του συγγραφέα, του καλλιτέχνη, -σ ’ ό,τι μπορεί να θεωρηθεί συνέ­ πεια του παράδοξου ψυχικού μηχανισμού του που το κατώτερο άκρο του βυθίζεται στην αρρώ­ στια και το ανώτερο στη διανοητική διάσταση... «έτσι όπως ο μηχανισμός μιας ανώμαλης παρορ­ μητικής αποφόρτισης θα πρόβαλλε με κάποιο οργανικό τρόπο». Φτάνουμε έτσι γρήγορα στο αξίωμα του κοινού συνουσιασμού: «Ο μηχανι­

σμός αυτός είναι πολύ κοντά στη σεξουαλική δραστηριότητα που αποτελεί από μόνη της μια πηγή δηλητηρίασης. Οι γιατροί της Αρχαιότητας καλούσαν τη συνουσία μικρή επιληψία...». Κι ακριβώς φαίνεται ότι ο υστερικός, μ’ όλη του τη μεταμόρφωση, έχει λόγους να κραυγάζει την αν­ τίθεσή του απέναντι σ’ αυτή την εικόνα, σ’ αυτό το είδωλο το παραμορφωμένο απ’ την εγκυμοσύ­ νη. Θα μπορούσαμε να πούμε τα ίδια, ίσως και περισσότερα, για τον επιληπτικό που δεν αρκείται στα ψυχία του παιχνιδιού, αλλά που, κατά κάποιο τρόπο, επιστρατεύει όλο του το σώμα στην κατεύθυνση αυτής της προκλητικής ανωμα­ λίας. Σύμφωνα με την κοινή λογική, (την κατά κανόνα νευρωτική), «η επιληπτική κρίση γίνεται τότε ένα σύμπτωμα της υστερίας, διαμορφούμενη και προσαρμοζόμενη σ’ αυτό σαν να ήταν μια κανονική σεξουαλική δραστηριότητα». Πίσω λοιπόν απ’ την επιληψία του Ντοστογιέφσκι ξα­ ναβρίσκουμε την υστερία: αλλά αν ήταν το αντί­ θετο; Εάν η υστερία, το μόνο που έκανε ήταν να μνημονεύει έναν ορίζοντα του ιερού κακού της επιληψίας; Εάν ο Ντοστογιέφσκι, μ’ όλο του το είναι της γραφής και με το σώμα του το χαμένο γι’ αυτόν τον ίδιο, είχε «διέλθει» την υστερία; Πράγματι, εκεί όπου η υστερία εκδηλώνει τη σπασμωδικότητα της τεκνογονίας και κάνει το λόγο τον ίδιο πηγή αυτού του πρηξίματος, -η επιληπτική κρίση, αντίθετα, φανερώνει ένα σπα­ σμό που έρχεται απ’ το εσωτερικό του υποκειμέ­ νου και σαν απ’ τα εσώτερα της γενετικής αδυ­ ναμίας. Η υστερία «παραποιεί» τη γέννηση. Η κρίση, μέσα απ’ το δάγκωμα της γλώσσας, φανε­ ρώνει τις εν δυνάμει τεκνογονικές τάσεις εσωτερικευμένες απ’ ένα σώμα που νιώθει αποστερη­ μένο. Αυτό προκαλεί τον τρόμο, ίδιο μ’ εκείνον της γραφής: μεγάλος θάνατος κι όχι μικρός θά­ νατος, η πιο πρωτόγονη σκηνή, κερματισμός κι απουσία, υφαρπαγή του Άλλου που σας εγκα­ ταλείπει. Η υστερία προσβάλλει το σώμα του λό­ γου, η κρίση είναι όπως η διακοπή του γραπτού μέσα στην κραυγή. Τι θα μπορούσε να ονομα­ στεί, μέσα σ’ αυτή την περιοχή, «φυσιολογική σεξουαλική δραστηριότητα»; Στην υποτιθέμενη αυτή φυσιολογία, η κρίση έρχεται να εκφράσει βίαια την απόρριψη, να δείξει ότι το σώμα, που απολαμβάνει ή νομίζει ότι απολαμβάνει, είναι υποταγμένο σ’ ένα λειψό παιχνίδι. «Διαλέγω πάντα, γράφει ο Ντοστογιέφσκι, θέ­ ματα υπεράνω των δυνάμεών μου». Πώς να γρά­ ψεις; «Να υποφέρεις, να υποφέρεις πολύ...» Σημειωματάριο των Δαιμονισμένων

«Κρίση δυνατή, μετά από μια απερισκεψία, γύρω στις έξι ώρα το πρωί, στον πρώτο ύπνο. Το διάστημα μεταξύ των κρίσεων, εξαιρετικά μεγά­

αφιερωμα/53 λο -τρεις μήνες και δέκα ημέρες. Έχοντας χάσει τη συνήθεια, η αρρωστημένη κατάσταση διαρκεί πολύ: είναι η πέμπτη μέρα μετά την κρίση και το κεφάλι δεν είναι ακόμα καθαρό. Και επιπλέον άρχισε να βρέχει. Η κρίση εμφανίστηκε σχεδόν στην πανσέληνο». «Κρίση στις 6 ώρα το πρωί. Δεν την κατάλα­ βα, ξύπνησα στις 8 με τη συναίσθηση μιας κρί­ σης, δηλ. με νευρικότητα, εξασθένηση της μνή­ μης, κατάσταση ομιχλώδη και κατά κάποιο τρό­ πο στοχαστική -τώρα όλα αυτά διαρκούν πε­ ρισσότερο απ’ ό,τι τα προηγούμενα χρόνια. Παλαιότερα, αυτό περνούσε σε τρεις μέρες, και τώ­ ρα όχι πριν τις έξι μέρες. Και ιδιαίτερα το βρά­ δυ, με τα κεριά, μια υποχονδριακή θλίψη δίχως αντικείμενο και κάτι σαν μια κόκκινη απόχρω­ ση, αιμάτινη (κι όχι χρώμα) πάνω σ’ όλα... Στις 3 το πρωί μια τρομερά βίαιη κρίση, στην αρχή της. Ξύπνιος. Έπεσα και χτύπησα στο μέ­ τωπο. Χωρίς να θυμάμαι απολύτως τίποτα, τε­ λείως ασυναίσθητα, έφερα παρ’ όλα αυτά στο δωμάτιο τ’ αναμμένο κερί, έκλεισα το παράθυρο και κατάλαβα μετά ότι είχα μια κρίση. Ξύπνησα την Ά ννα και της τό ’πα. Έκλαψε πολύ βλέπον­ τας το πρόσωπό μου». Κι έτσι πάει συνέχεια... «Υπάρχουν στιγμές, διαρκούν πέντε ή έξι δευ­ τερόλεπτα, όπου αισθάνεσαι ξαφνικά την πα­ ρουσία της αιώνιας αρμονίας, την έχεις αγγίξει. Δεν είναι κάτι επίγειο: δεν θέλω να πω μ’ αυτό ότι είναι κάτι ουράνιο, αλλά ότι ο άνθρωπος με τη γήινη υπόστασή του είναι ανίκανος να το αντέξει. Πρέπει να μεταμορφωθεί σωματικά ή να πεθάνει. Είναι ένα αίσθημα φωτεινό, μοναδικό, απόλυτο. Κατανοείς αίφνης ολόκληρη τη φύση και λες: ναι, έτσι είναι, είναι αλήθεια. Ό ταν ο Θεός δημιουργούσε τον κόσμο έλεγε στο τέλος της κάθε μέρας: “Ναι, έτσι είναι, είναι σωστό, είναι αληθινό” . Δεν είναι τρυφερότητα... είναι άλλο πράγμα, είναι χαρά. Δεν συγχωρείς τίποτα γιατί δεν υπάρχει τίποτα να συγχωρήσεις. Κι ού­ τε είναι αγάπη· α! είναι ανώτερο απ’ την αγάπη. Το πιο τρομερό, είναι ότι είναι τόσο οδυνηρά φωτεινό. Κι αυτή η τόσο απέραντη χαρά που το συνοδεύει! εάν κρατούσε περισσότερο από πέντε δευτερόλεπτα, η ψυχή δεν θα το άντεχε, θά ’πρεπε να αφανιστεί. Μέσα σ’ αυτά τα 5 δευτερόλε­ πτα έζησα μια ολόκληρη ζωή και θα έδινα γι’ αυτά όλη μου τη ζωή γιατί το αξίζουν. Για να τ’ αντέξεις αυτό δέκα δευτερόλεπτα θα πρέπει να μεταμορφωθείς σωματικά. Σκέφτομαι ότι ο άν­ θρωπος πρέπει να τελειώνει με την τεκνογονία. Γιατί θα πρέπει να υπάρχουν τα παιδιά, γιατί να συνεχιστεί η ανθρωπότητα, αν ο στόχος έχει επι­ τευχθεί; Είναι γραμμένο στο Ευαγγέλιο ότι μετά τη δευτέρα παρουσία δεν θα γεννάμε πια και ότι θά ’μαστέ όλοι σαν τους αγγέλους του Θεού. Εί­ ναι ένας υπαινιγμός»...

Άννα Ντοστογιέφσχι (φωτ. 1879).

Μέσα στην κρίση κι εντούτοις έξω απ’ αυτή· στα βάθη της κρίσης και παρ’ όλα αυτά μακριά της μ’ ένα «ειρηνικό χαμόγελο»... Ή ακόμα: «Αναγνωρίζω την ύπαρξη της ύλης, αλλά δεν ξέ­ ρω καθόλου αν η ύλη είναι υλική»... Τέτοιο είναι το παιχνίδι της γραφής, σαν τη σύντμηση του αχρονικού και των εναγώνιων κραδασμών. Από πού έρχεται όμως η λογοτεχνία για να φα­ νερωθεί ως η μόνη γλώσσα που ομολογεί, κά­ ποια στιγμή, το φόνο του πατέρα; Από πού ο Σοφοκλής, ο Σαίξπηρ, ο Ντοστογιέφσκι; Ή μάλ­ λον: μέχρι πού μπορεί να εισχωρήσει η γραφή μέσα σ’ ένα σώμα παγιδευμένο απ’ την αποτυχη­ μένη συγκεκριμενοποίηση του τυχαίου; Θα πρέ­ πει άραγε κι εμείς, μαζί με τον Φρόυντ να κατα­ σκευάσουμε αυτό το ανδρείκελο το κατά τρία τέ­ ταρτα ανθρώπινο, αυτό το φυσικό δόλωμα, για το οποίο θα πούμε ότι έχει μια «προδιάθεση αμφιφυλική εξαιρετικά δυνατή»; «Μέσα στην ατομική επανάληψη μιας ιστορι­ κής ανέλιξης, ο Ντοστογιέφσκι εύχεται να βρει στο ιδεώδες του Χριστού ένα δρόμο και μια λύ­ τρωση απ’ την ενοχή του· μέσα στην οδύνη του εύχεται να αξιωθεί να παίξει το ρόλο του Χρι­ στού. Αν δεν ολοκληρώνει την ελευθερία του και γίνεται αντιδραστικός είναι γιατί το οικουμενικό ανθρώπινο αίσθημα της υϊικής ενοχής, πάνω στο οποίο οικοδομείται το θρησκευτικό αίσθημα, ασκούσε πάνω του μια δύναμη «υπερ-ατομική»

54/αφιερωμα και παρέμενε ανυπέρβλητο για τη μεγάλη του ευ­ φυΐα». Το όνομα Χριστός, για τον Φρόυντ, είναι συ­ νώνυμο της λέξης αντιδραστικός. Θά ’ναι εντυ­ πωσιακό όταν θα ακούσουμε αργότερα στον Λακάν τον ίδιο τόνο οίκτου -τόνο πατερναλιστικό και άνετο- να στρέφεται ταυτόχρονα σ’ ορισμέ­ νους συγγραφείς και στον Χριστό. Η ψυχανάλυ­ ση στο όνομα του πατέρα-για-τη-μητέρα, στο όνομα της μητέρας-κόρης-του-πατέρα δεν αρέσκεται να πλησιάζει τον υιό απομακρυνόμενη απ’ τον πατέρα. Ο Σαντ είναι ένας φτωχοηλίθιος, ο Τζόυς ένας ενδεής, κι όσο για τον Χρι­ στό, μια «ιστοριούλα», τι τα θέλετε. Υπάρχουν άρα δυο καθεστώτα για το όνομα του πατέρα- ο Μωυσής είναι τέλεια μωσαϊκός, κι ο Μαρξ μαρ­ ξιστής και ο Φρόυντ φροϋδικός. Αλλά ο Δάντης δεν είναι δαντικός, ούτε ο Κάφκα καφκικός, ού­ τε ο Ντοστογιέφσκι ντοστογιεφσκικός και, τελι­ κά, ούτε ο Χριστός είναι χριστιανός. Από το όνομα ώς την απόρριψη του ονόματος παίζεται η γραφή και το ερώτημα αν μπορεί να ανυψωθεί ή όχι. Και να ποιος, πραγματικά, σο­ κάρει τον Φρόυντ: «Η συμπάθεια του Ντοστογιέφσκι για τον φονιά είναι, όντως, χωρίς όρια, εκτείνεται πέρα απ’ τη συμπάθεια στην οποία ο δύστυχος έχει δικαίωμα, θυμίζει τον ιερό τρόμο με τον οποίο αντιμετώπιζαν, στο Μεσαίωνα, τον επιληπτικό και τον τρελό». 1875: ο Ντοστογιέφσκι γράφει σχετικά με το βιβλίο του Ιώβ: «Δια­ βάζω και μετά εγκαταλείπω το βιβλίο, αρχίζω να βηματίζω μες στο δωμάτιο, καμιά ώρα περί­ που, κλαίγοντας... Αυτό το βιβλίο είναι από τα πρώτα που μ’ εντυπώσιασαν όταν ακόμη ήμουν σχεδόν ένα νεογέννητο»... Δυο τρόποι γραφής και ανάγνωσης... ★

Απομένει το πρόβλημα του παιχνιδιού. Και πράγματι ο Ντοστογιέφσκι, που δεν είχε κατά βάθος τίποτα να χάσει, έπαιζε χοντρό παιχνίδι. Κάθε φορά που μπορούσε, παντού όπου κι αν βρισκόταν. Και μάλιστα με μια σειρά αλάθητων υπολογισμών για τον τζόγο. Και το χειρότερο: η γυναίκα του δεχόταν αυτή την κατάσταση (άλλο γεγονός που σόκαρε τον Φρόυντ). «Η νεαρή γυ­ ναίκα συνήθιζε σ’ αυτόν τον κύκλο: η λογοτεχνι­ κή παραγωγή ποτέ δεν ολοκληρωνόταν καλύτερα απ’ όταν τα είχε χάσει όλα και είχε υποθηκεύσει και τα τελευταία τους αγαθά». Να ένας τρόπος να εννοούμε τη γραφή σαν μια σπατάλη πέραν της σπατάλης, υπερβολική και τρελή. Έτσι η κρίση γίνεται το τέλος της αυτοσυγκράτησης, και το γραπτό άχρηστη ασωτεία. Ρουλέτα. Και ρου­ λέτα ρώσικη, εάν σκεφτούμε ότι η αυτοκτονία εί­ ναι ανά πάσα στιγμή πιθανή και νοητή. Αυτό όμως που δεν παρατήρησαν είναι ότι ο Ντοστογιέφσκι, που φαινόταν αθεράπευτος, σταματάει απότομα να παίζει τη στιγμή που αρχίζει να

γράφει τους Δαιμονισμένους. Το βιβλίο ολόκλη­ ρο φέρνει στη σκηνή, σαν «παραβολή του αθεϊ­ σμού», την υπόθεση Νετσάγιεφ, του μηδενισμού και της δολοφονίας που την αποκάλυψε. Τι δια­ βάζουμε μέσα στους Δαιμονισμένους αν όχι για την περιστροφή των ανθρώπινων σωμάτων που, όμοια φαντάσματα ή τρελοί εγκληματίες, κινούν­ ται γύρω απ’ το μητροκτόνο μητρικό βάθος; Ο φόνος του πατέρα δεν υπάρχει ακόμα. Αυτός θά ’ναι οι Καραμαζόφ. Στους Δαιμονισμένους όμως φωτίζεται όσο πουθενά αλλού ο μητρικός προο­ ρισμός. Και η μητέρα του Ντοστογιέφσκι ονομά­ ζεται Μαρία Νετσάγιεφ. Ο Φρόυντ, με το πρόσχημα του παιχνιδιού, περνά, για να τελειώνει, στην πράξη με τον Ντοστογιέφσκι. Καθότι, για να ερμηνεύσει αυτή την πλευρά, δεν κάνει τίποτα περισσότερο απ’ το να ανατρέξει σ’ έναν άλλο συγγραφέα που έγραψε ένα «μικρό αριστούργημα», τον Στέφαν Τσβάιχ. Παραπέμπει εκεί για τον επιπρόσθετο λόγο ότι θέλει να τοποθετήσει το λεπτό ερώτημα για τις σχέσεις ανάμεσα στο παιχνίδι, τον αυνανισμό και τη μητέρα. Ο Ντοστογιέφσκι ήδη συρρικνωμένος στο εν τέταρτο δεν είναι πια παρά το τέ­ ταρτο του τετάρτου. Και φυσικά το «μικρό αρι­ στούργημα» του Τσβάιχ μας δείχνει ακριβώς κι αντίθετο του Ντοστογιέφσκι. Ο Φρόυντ, για να καταλήξει, χρειαζόταν ένα Ντοστογιέφσκι σαγηνευμένο απ’ τη μητέρα και ανίκανο να την κατακτήσει, για να βυθιστεί τελι­ κά μέσα στο τζόγο, τον αυνανισμό και την αυτο­ κτονία, όπως συμβαίνει στα χειρότερα μυθιστο­ ρήματα. Ο Ντοστογιέφσκι είναι ένας αιώνιος έφηβος και προπαντός όχι ένας πατέρας. Ο συγ­ γραφέας δεν πρέπει νά ’ναι πατέρας. Για την ψυχανάλυση, το υποκείμενο της γραφής δεν μπορεί νά ’ναι παρά εφηβικό. Ο συγγραφέας πα­ τέρας να αποκαλύπτει την εμπλοκή της μητέρας στο φόνο του πατέρα και να θεωρεί εαυτόν υιό του Θεού: αδύνατον. Και αδύνατο διότι αληθι­ νό, και αληθινό διότι γραμμένο μ’ όλα τα γράμ­ ματα και μέσω όλων των γραμμάτων. Το σώμα, η γραφή, η κρίση, το χρήμα, η σεξουαλικότητα: η ρουλέτα συνεχίζεται αλλιώς, αλλού, δεν υπάρχει πια λόγος να ζωντανέψει μέσα στη βιογραφία, περνά στην ομολογία και στο γραπτό της ομολο­ γίας. Η απόλυτη ελευθερία που καταλήγει στον απόλυτο δεσποτισμό, εάν ο Θεός δεν υπάρχει όλα είναι επιτρεπτά άρα κι απαγορευμένα, κτλ. Αυτός είναι ο διάκοσμος. Και το ίδιο το δαιμο­ νιακό θα μπορέσει να μιλήσει τον εαυτό του με χιούμορ. Λέει ο Διάβολος: «Θα έδινα όλη την αστρική ζωή μου, όλες τις βαθμίδες, όλες τις τι­ μές προκειμένου να ενδυθώ την ψυχή μιας χον­ δρής εμπόρισσας και να κάψω κεριά στην εκκλη­ σία» (Καραμαζόφ). Δεν είναι παράξενο το γεγονός ότι, όσο πε­ ρισσότερο η ψυχανάλυση θεωρεί τον εαυτό της

αφιερωμα/55 μια υπόθεση γλώσσας, άλλο τόσο παίρνει το δι­ καίωμα να αρνηθεί στο συγγραφέα τη δική του; Και θα μπορούσαμε ίσως να ισχυριστούμε ότι αυτό το φαινόμενο είναι το σύμπτωμα της ψυχα­ νάλυσης; Ας διαβάσουμε τα Σημειωματάρια του Ντοστογιέφσκι, γιατί εκεί, περισσότερο απ’ ό,τι στα βιβλία, μπορούμε να αντιληφθούμε την παρα­ φροσύνη της λέξης, την κυλιόμενη κρίση της γραφής που ανοιγοκλείνει σαν βεντάλια ιλιγγιώδεις καταστάσεις, διαδικασίες, χρώματα, τονι­ σμούς, τονικότητες. «Αν όλα συνέβαιναν ορθο­ λογικά στον κόσμο, δεν θα συνέβαινε τίποτα», «Ό λα είναι παράδεισος. Δεν είναι πολύ αλλά είναι τόσο εύκολο να δεις». «Αγάπα τις αμαρ­ τίες! Στην πραγματικότητα η ζωή είναι ένας πα­ ράδεισος. Δίνεται μια φορά στις μυριάδες των αιώνων». «Ο απόηχος των δοξασιών των Σεραφείμ... ένας ολόκληρος ίσως αστερισμός, ένας κόσμος; Ή μήπως ένας αστερισμός είναι ένα ορισμένο χημικό κύτταρο...» Το κατά Λουκά Ευαγγέλιο είναι έξεργο των Δαιμονισμένων. Το κατά Ιωάννη ανοίγει τους Καραμαζόφ. Ο Ντοστογιέφσκι πριν πεθάνει παραδίδει το κατά Ματθαίον στο γιο του. Κατα­ νοούμε ότι εδώ είναι ζήτημα σημαίνοντος: «ότι υμίν δέδοται γνώναι τα μυστήρια της βασιλείας των ουρανών, εκείνοις δε ου δέδοται. όστις γαρ έχει, δοθήσεται αυτφ, και περισσευθήσεται· όστις δε ουκ έχει, και ο έχει αρθήσεται απ’ αυ­ τού. δια τούτο εν παραβολαίς αυτοίς λαλώ, ίνα

Σειρά

βλέποντας μη βλέπωσι και ακούοντες μη ακούωσι μηδέ συνώσι...» (Ματθαίου, ιγ', 12-13) Η επιληψία είναι του «Άι-Γιάννη το κακό», του άλλου, του βαπτιστή. Το Ευαγγέλιο, στο οποίο, αφθονεί, αν μπο­ ρούσαμε να πούμε, ο επιληπτικός, θα εγκαινίαζε' ένα εντελώς διαφορετικό καθεστώς γραφής; Και θα το εκπλήρωνε, για να το ελευθερώσει, εν γνώσει της λογοτεχνίας; Και η παραβολή θα εγένετο υπερβολή; Ο ίδιος ο Χριστός δεν γράφει τί­ ποτα, εκτός μια φορά: καταγής, απέναντι στο δι­ καστήριο που θέλει να δικάσει μια μοιχαλίδα. Γράφει με το δάχτυλο, σιωπηρά. «Ο αναμάρτη­ τος πρώτος τον λίθον βαλέτω». Γράφει. Και έναένα τα σώματα απογυμνώνονται. Μένει μια γυ­ ναίκα, που δεν την προβλέπει ο νόμος, η γυναί­ κα και ένα γραπτό που σβήνει απ’ την κίνηση που αποπέμπει τη δίκη: «Ούτε εγώ... πήγαινε». Το γραπτό, μια γυναίκα, το ύψιστο των σκανδά­ λων, το δάχτυλο που δεν είναι πια ένα δάχτυλο, μια αδύνατη ανάγνωση, η επικρεμάμενη δίκη... ... Δεν είναι που τίποτα δεν έχει γραφεί, ούτε ότι κάτι έχει αληθινά γραφεί. Αλλά το καλό νέο είναι άλλο· είναι ότι το γραπτό μπορεί να διακο­ πεί μέσα στο γραπτό, η συσσωμάτωση δεν είναι απόλυτη... Υπάρχει αυτή η στιγμή όπου όλα αποσύρονται.

Copyright: Magazine Litteraire

Μετάφραση: Π. Βλάσση

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Εκδόσεις ΕΚΦΡΑΣΗ Ζ ω οδόχου πη γής 58 τηλ. 3601676

56/αφιερωμα

Βασίλης Κ. Καλαμαράς

Ελληνική βιβλιογραφία Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (1889- 1985) Α . Π εζά έργα 1. Έγκλημα και τιμωρία. Μετάφραση Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη. εφ. Εφημερίδα 14 Απριλίου-1 Αυγούστου 1889.

2. Έγκλημα και τιμωρία. Μετάφρασις Στέλιου Μ. Χαριτάκη. Τόμος Α ' + Τόμος Β'. Εκδ. Γ. Φορτσάκη. Χανιά 1912.

3. Φρενοκομείον ή Οίκος; (Το Στεπαντσίκοβον και οι ένοικοί του). Μυθιστόρημα μεταφρασθέν εκ του ρω­ σικού εις την γερμανικήν υπό L.A.Hauff και εκ του γερμανικού εις την ελληνικήν υπό Μενελάου Μιλτιάδου Πάνα. Εν Αθήναις. Εκ του τυπογραφείου Π.Α. Πετράκου. 1905. Σελ. 221.

4. Ο αιώνιος σύζυγος. Μετάφρασις Γεωργίου Βογιαντζή. Βιβλιοπωλείον Γεωργίου I. Βασιλείου. Αθήναι 1921. Σελ. 259.

5. Έγκλημα και τιμωρία. Μετάφρασις Αθαν. X. Μπούτουρα. Τόμος Α '+ Β '+ Γ '. Εκδοτικός οίκος Γεωργίου I. Βασιλείου. Αθήναι 1922. Σελ.

304+ 256+304.

6. Η ξένη σύζυγος (Η γυναίκα ενός άλλου) κι η σύ­ ζυγος κάτω από το κρεβάτι. Μετάφρασις Πέτρου Πι­ κρού. Εκδόσεις Χρ. Γανιάρη. Αθήναι 1922.

7. Ο ηλίθιος. Μυθιστόρημα εις τέσσερα μέρη. Τόμος Α '+ Β '+ Γ '+ Δ '. Μετάφρασις από το ρωσικό Αθηνάς I. Σαραντίδη. Εκδοτικός οίκος Γεωργίου I. Βασιλείου. Αθήναι 1924. Σελ. 323+ 254+253 +257.

8. Ο παίκτης. Μυθιστόρημα. Μετάφρασις ΦιλήνταΘεοφύλακτου. Εκδοτικός οίκος «Ελευθερουδάκης». Εν Αθήναις 1924. Σελ. 240.

9. Αδύνατη καρδιά. Μετάφραση Γ. Σημηριώτη. Εκ­ δοτικός οίκος Γ. Τσουκαλά. Αθήναι. <1926> Σελ. 78.

10. Α δελφ οί Καραμαζώφ. Τόμος Α '+Β '. Εκδ. Συ­ νεργατικής «Η Τέχνη». Αθήναι 1926.

11. Μιά γλυκιά γυναίκα. (Το μυστήριο μιας αυτο­ κτονίας). Ρομάντσο. Μετάφραση Γ. Σημηριώτη. Εκδό­ της Ιωάννης Γ. Αυδής. Αθήναι 1927. Σελ. 77.

12. Σταθμοί της Τρέλλας. Μετάφρασις Βασ. Δασκαλάκη. Εκδοτική εταιρία «Ο Κοραής». Αθήναι 1928. Σελ. 168.

13. Λευκές νύχτες. Τρίτη έκδοση. Μετάφραση Κ. Παπαδοπούλου. Εκδοτικός οίκος Κώστα Γκοβόστη. Αθήνα. [1929;] Σελ. 61.

14. Οι φτωχοί. Μετάφρασις Σ. I. Ζήζηλα. Κριτική

βιογραφία I. Ζερβού. Εκδοτικός οίκος «Ελευθερουδά­ κης». Αθήναι. [1931], Σελ. 251.

15. Αινιγματική αυτοκτονία. Μεταφραστής Γ. Σημηριώτης. Εκδόσεις Καραβία. Αθήναι. [1939] Σελ. 64.

16. Νιέτοακα Νιετβάνοβα. Μυθιστόρημα. Μετάφρα­ ση απ’ το ρωσικό Αθηνάς Σαραντίδη. Εκδόσεις Γκο­ βόστη. Αθήνα [1941;] Σελ. 251.

17. Το υπόγειο. Μυθιστόρημα. Μετάφραση από τό ρωσικό Κοραλίας Μακρή. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα [1941;]. Σελ. 141.

18. Ο παίκτης. Μυθιστόρημα. Μετάφραση απ’ το ρωσικό Αθηνάς Σαραντίδη. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθή­ να. [1941;]. Σελ. 189.

19. Το υπόγειο. Μεταφραστής Γιώργος Σημηριώτης. Τρίτη έκδοση. Εκδόσεις Μαρή και Κοροντζή. Αθήναι 1943. Σελ. 166.

20. Ο τίμιος κλέφτης.. Μετάφραση από τα ρωσικά Κοραλίας Μακρή. Έκδοση Ν. Γερονικόλα. Αθήνα.

[1944], Σελ. 71.

21.0 αιώνιος σύζυγος. Μετάφραση Αθ. Σαραντίδη. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα [1944;]. Σελ. 196.

22. Λευκές νύχτες. Αισθηματικό μυθιστόρημα. Με­ τάφραση Κοραλίας Μακρή. Εκδόσεις Μαρή. <1950>. Σελ. 64.

23. Έγκλημα και τιμωρία. Τόμος Α'+Β +Γ'. Μετα­ φραστής Άρης Αλεξάνδρου. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα. [1951:1 Σελ. 188+162+189.

24. Ο ηλίθιος. Μυθιστόρημα σε τέσσερα μέρη. Τό­ μος Α '+ Β '+ Γ '+ Δ '. Μεταφραστής Άρης Αλεξάνδρου. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα [1953], Σελ. 189 + 153 142 + 184.

25. Η ξένη σύζυγος κι ο σύζυγος κάτω από το κρε­ βάτι. Μετάφραση από τα ρωσικά Κοραλίας Μακρή. Εκδόσεις Μακρή. 11953). Σελ. 80.

26. Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων. Μετάφρασις Σ.Π. Διεθνείς Εκδόσεις. Αθήνα. [1953;]. Σελ.

376.

27. Ο έφηβος. Μυθιστόρημα. Μετάφραση Άρη Δικταίου. Δεύτερη έκδοση. Εκδόσεις «Κ.Μ.» Αθήνα <1954>. Σελ. 611.

28. Ο σωσίας. Μυθιστόρημα. Μετάφραση Γιάννη Κότσικα. Εκδόσεις Δ. Τσόγκα. Αθήνα. <1954>. Σελ.

160.

29. Οι φτωχοί. Μυθιστόρημα. Μετάφραση Αλέξαν­

αφιερωμα/57 δρος Κοτζιάς. Εκδόσεις «Ο Κόσμος». Αθήνα 1954. Σελ. 217.

30. Το χωριό Στεπαντσίκοβο και οι κάτοικοί τον Εκδόσεις Κ.Μ. [1954], Σελ. 263.

31. Η σπιτονοικοκυρά. Μυθιστόρημα. Μεταφρα­ στής Γ. Κοτζιούλας. Λογοτεχνική Γωνιά. Αθήνα [1955;]. Σελ. 160.

32. Έ γκλημα και τιμωρία. Μετάφρασις Σ.Π. Διε­ θνείς Εκδόσεις. Αθήνα [1955;]. Σελ. 555.

33. Έγκλημα και τιμωρία. Μυθιστόρημα. Μετάφρα­ ση Γιάννη Κουχτσόγλου. Κ.Μ. [1955]. Σελ. 583.

34. Νιέτοσκα. Μυθιστόρημα. Μεταφραστής Μανώ­ λης Κορνήλιος. Ενωμένοι Εκδότες. Αθήνα 1955. Σελ.

176.

35. Ο παλιάτσος. Τ' όνειρο ενός γελοίου. Μετάφρα­ ση Γιώργη Σημηριώτη. Έκδοσις Σ. Φωτιάδη. Αθήνα.

[1955] Σελ. 87.

36. Έγκλημα και τιμωρία. Μετάφραση Γιάννη Κουχτσόγλου. Δαρεμάς. Αθήνα <1955>. Σελ. 583.

37. Ο Παίχτης. Μυθιστόρημα. Πρόλογος Νίκου Σαρλή. Μετάφραση Τάσου Ζόμπολα. Εκδόσεις «Κρό­ νος». Αθήνα [1956;]. Σελ. 157.

38. Ο Τυχοδιώκτης. Μετάφραση Γιάννη Κότσικα Γιώργη Σημηριώτη. Εκδόσεις Δ. Δαρεμά. Αθήνα.

1957. Σελ. 212.

39. Ο αιώ νιος σύζυγος. Μετάφραση Πόπη Στρατίκη. Εκδόσεις «Γιάννη Ζέρβα». Αθήναι 1957. Σελ. 159.

40. Ο παίχτης. Μυθιστόρημα. Πρόλογος Μαν. Βαταλά. Μετάφραση Τάσου Ζόμπολα. Εκδόσεις «Σ. Δα­ ρεμά». Αθήναι 1957. Σελ. 159.

41. Α δελφ οί Καραμαζώφ. Μετάφρασις Σ.Π. Διε­ θνείς εκδόσεις. Αθήναι. [1958], Σελ. 687.

42. Ο ηλίθιος. Μεταφραστής Μανώλης Κορνήλιος. Διεθνείς Εκδόσεις. Αθήνα [1958;]. Σελ. 592.

43. Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα. Μετάφραση Μί­ νας Ζωγράφου. Εκδόσεις Σπ. Δαρεμά. Αθήνα [1959], Σελ. 702.

44. Αναμνήσεις α π ’ το σπίτι των πεθαμένων. Μετα­ φραστής Ά ρης Αλεξάνδρου. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήναι [1959;]. Σελ. 292.

45. Ο έφηβος. Μυθιστόρημα. Μετάφραση από το ρωσικό Κοραλίας Μακρή. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα [I960;]. Σελ. 584.

46. Ο ι δαιμονισμένοι. Με κριτική ανάλυση της Ρώσικης Ακαδημίας Επιστημών. Επιμέλεια ύλης Κώστα Βάρναλη. Μετάφραση από τα ρωσικά Σ. Σπαθάρη - Τ. Μιχαλακέα. Εικονογράφηση-υποσημείωσεις με βάση τις ρώσικες εκδόσεις του 1959. «Ά παντα ρώσων κλασ­ σικών». X. Μιχαλακέας και ΣΙΑ <1960>. Σελ. 648.

47. Ο ηλίθιος. Με κριτική ανάλυση της Ρώσικης Ακαδημίας Αθηνών. Επιμέλεια ύλης Κώστα Βάρναλη. Μετάφραση από τα ρωσικά Σ. Σπαθάρη-Κ. Πορφύρη. Εικονογράφηση-υποσημείωσεις με βάση τις ρώσικες εκδόσεις του 1959. «Ά παντα Ρώσων κλασσικών». X. Μιχαλακέας και ΣΙΑ. <1960>. Σελ. 646.

48. Ο παίκτης. Ταπεινοί και καταφρονεμένοι. Λ ε υ ­ κές νύχτες. Η Ν οικοκυρά. Με κριτική ανάλυση της Ρώ­ σικης Ακαδημίας Επιστημών. Επιμέλεια ύλης Κώστα Βάρναλη. Μετάφραση από τα ρωσικά Σ. Σπαθάρη-Τ. Μιχαλακέα. Εικονογράφηση-υποσημειώσεις με βάση τις ρωσικές εκδόσεις του 1959. «Ά παντα ρώσων κλασ­ σικών». X. Μιχαλακέας και ΣΙΑ. Αθήνα. <1960>.

49. Έγκλημα και τιμωρία. Φτωχόκοσμος. Με κριτι­ κή ανάλυση της Ρώσικης Ακαδημίας Επιστημών. Επι­

μέλεια ύλης Κώστα Βάρναλη. Μετάφραση από τα ρω­ σικά Σ. Σπαθάρη - Κ. Πορφύρη. Εικονογράφησηυποσημειώσεις με βάση τις ρώσικες εκδόσεις του 1958. «Άπαντα ρώσων κλασσικών». X. Μιχαλακέας και ΣΙΑ <1960>. Σελ. 677.

50. Ο αιώνιος σύζυγος. Μετάφρασις Μάγδας Καϊναδά. Εκδόσεις Γαλαξία. Αθήνα <1960>. Σελ. 170.

51. Έ να κοινωνικό σκάνδαλο. (Σατιρικό και δρα­ ματικό μυθιστόρημα). Μετάφρασις Γιάννης Κότσικας. Εκδόσεις Δαρεμά. Αθήνα. [1961;]. Σελ. 176.

52. Έγκλημα και τιμωρία. Μετάφραση από τα ρω­ σικά Αθηνάς I. Σαραντίδη. Εκδόσεις Δαρεμά. Αθήναι. [1962], Σελ. 498.

53. Οι φτωχοί. Μετάφρασις Αλέξανδρου Κοτξιά. Εκδόσεις Γαλαξία. Αθήνα <1963>. Σελ. 155.

54. Ο αιώνιος σύζυγος. Μετέφρασε: Στέλλα Βουρδουμπά. Εκδόσεις Δ. Δαρεμά. Αθήνα. 1966. Σελ. 175.

55. Ο ηλίθιος. Μετάφραση Αγγ. Νίκα. Δαρεμάς. Αθήνα 1966. Σελ. 634.

56. Έγκλημα και τιμωρία. Μετάφρασις Α.Μ. Εκδό­ σεις Γαλαξία. <1968>. Σελ. 651.

57. Το χωριό Σ τεπαντσίκοβο. Μετάφραση Δημήτρης Κωστελένος. Αθήνα. «Σκαραβαίος» 1970. Σελ. 287.

58. Ο παίχτης. Μετάφραση Ιάνη Λο Σκόκο. Ά γκυ­ ρα. Αθήνα. <1971>. Σελ. 174.

59. Έγκλημα και τιμωρία. Τόμος Α '+ Β '+ Γ '. Μετά­ φραση Σωτήρη Πατατξή. Αθήνα <1971>. Κλασικά Παπύρου. Σελ. 210+214+224.

60. Έγκλημα και τιμωρία. Τόμος Α '+ Β '. Μετάφρα­ ση Σωτήρη Πατατξή. Διεθνής Λέσχη Βιβλίου <1971>. Σελ. 351+335.

61. Το όνειρο. Μετάφραση Κοσμάς Πολίτης. Εκδό­ σεις Φοντάνα. Αθήνα <1973>. Σελ. 278. Σχέδιο τον ΑΛ. Lebedev για τους «/δαιμονισμένους». φ- -■ >Λ*

58/αψιερωμα 62. Ο ηλίθιος. Μετάφραση Κυράς Σίνας. Άγκυρα. Αθήνα <1973>. Σελ. 587.

63. Ο κροκόδειλος. Έ να άσχημο ανέκδοτο. Ο κύ­ ριος Προχάρτσιν. (Τρεις Νουβέλες). Μετάφραση από τα ρωσικά Κυρά Σίνου. Εκδόσεις Γλάρος. Αθήνα <1974>. Σελ. 174.

64. Ο παίκτης. Μετάφραση Νάτας Κυριακοπούλου. Πάπυρος. Αθήνα <1974>. Σελ. 194.

65. Λευκές νύχτες και άλλα διηγήματα. Μετάφραση Κυράς Σίνου. Άγκυρα. Αθήνα. <1975>. Σελ. 261.

66. Οι φτωχοί. Μετάφραση Αλέξανδρος Κοτζιάς. Ηριδανός. Αθήνα <1977>. Σελ. 135.

67. Αινιγματική αυτοκτονία. Μετάφραση Γ. Σημηριώτης. Εκδόσεις Κοροντζή. Αθήνα 1978. Σελ. 96.

68. Ο αιώνιος σύζυγος. Μετάφραση Μάγδα Καϊναδά. Ηριδανός. Αθήνα [1978], Σελ. 174.

69. Το υπόγειο. Μετάφραση. Γ. Σημηριώτης. Εκδό­ σεις Κοροντζή. Αθήνα 1979. Σελ. 149.

70. Η σπιτονοικοκυρά. Μετάφραση Γ. Κοτζιοΰλας. Ηριδανός. Αθήνα [1979]. Σελ. 111.

71. Ο αωσίας. Μετάφραση Γιάννης Κότσικας. Ηριδανός. Αθήνα [1979], Σελ. 175.

72. Ο παίκτης. Πρόλογος του Στάθη Πρωταίου. Με­ τάφραση: Αγγέλου Πυργιώτη. Εκδόσεις Δ. Δαρεμά. Αθήναι 1979. Σελ. 211.

73. Ο τυχοδιώκτης. Μετάφραση Γ.Κ. Εκδόσεις Επικαιρότητα. Αθήνα 1979. Σελ. 270.

74. Τ’ όνειρο ενός γελοίου. Μετάφραση Γ. Σημηριώτη. Εκδόσεις Α. Κοροντζή. Αθήνα 1979. Σελ. 96.

75. Ο μικρός ήρωας. Μετάφραση Κοραλία Μακρή. Εκδόσεις Δ. Κοροντζή. Αθήνα 1979. Σελ. 108.

76. Τρεις νουβέλες. Μετάφραση Γ. Κοτζιοΰλας. Ηριδανός. Αθήνα. [1979], Σελ. 119.

77. Α δελφ οί Καραμαζώφ. Μετάφραση από τα ρωσι­ κά Αθηνάς I. Σαραντίδη. Αθήνα. Δαρεμάς. [1980], Σελ. 946.

78. Ο ι φτωχοί. Εισαγωγή Αθανάσιος Γιέφτιτς. Ima­ go. 1980. Σελ. 237 [Βλ. και 19832].

79. Λευκές νύχτες. Μετάφραση από τα ρωσικά: Κοραλίας Μακρή. Εκδόσεις Δ. Κοροντζή. Αθήνα 1981. Σελ. 88.

80. Ο φτωχόκοσμος. Μεταφραστής: Γ. Σημηριώτης. Εκδόσεις Δ. Κοροντζή. Αθήνα 1981. Σελ. 166.

81. Το χωριό Στεπαντσίκοβο. Μετάφραση Δημ. Κωστελένος. Εκδόσεις Αλκυών. Αθήνα [1982]. Σελ. 241.

82. Έγκλημα και τιμωρία. Τόμος Α '+ Β '. Μετάφρα­ ση Σωτήρης Πατατζής. Β' έκδοση. Γράμματα. Αθήνα.

1982. Σελ. 334+318.

83. Ο παίχτης. Μετάφραση Ελένη Ανδρίτσου. Εξάντας. Αθήνα <1983>. Σελ. 164.

84. Αδύνατη καρδιά. Αινιγματική αυτοκτονία. Με­ τάφραση Γιώργης Σημηριώτης. Θεωρία. Αθήνα 1983. Σελ. 120.

85. Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων. Ο Ντοστογιέφσκι - λογοτέχνης, Γ. Φριντλέντερ. Μετά­ φραση και επίλογος Νίκου Κυτόπουλου. Εκδοτικός οί­ κος Σ. I. Ζαχαρόπουλος. Αθήνα <1983>. Σελ. 459.

86. Το υποχθόνιο πνεύμα. Μετάφραση Γ. Σημηριώτη. Εκδόσεις Πέλλα. Αθήνα [1983], Σελ. 84.

87. Ο παίκτης. Μετάφραση Νίκου Κυτόπουλου. Εκ­ δοτικός οίκος Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος. Αθήνα 1983. Σελ.

210.

88. Ο παίκτης. Μετάφραση Λ. Ολυμπίου. Εκδόσεις Πέλλα. Αθήνα. [1984], Σελ. 135.

89. Το υπόγειο. Μετάφραση Γεωργ. Σημηριώτη. Εκ­ δόσεις Αλμωπός. Αθήνα. [1984]. Σελ.183.

90. Ο τυχοδιώκτης. Μετάφραση Γιάννη Κότσικα. Εκδόσεις Αλμωπός. Αθήνα [1984], Σελ. 301.

91. Α δ ελ φ ο ί Καραμαζώφ. Μυθιστόρημα σε τέσσερα μέρη και επίλογο. Τόμος Α '+ Β '+ Γ. Μεταφραστής Άρης Αλεξάνδρου. Εκδόσεις Γκοβόστη. Σελ.

231+222+269 [Βλ. και παλαιότερες εκδόσεις].

92. Ά ν ν α Ν εζβάνοβα. Μετάφραση Γιάννη Κότσικα. Εκδοτική Εταιρία Γ. Παπαδημητρίου και ΣΙΑΣ. Αθή­ ναι χ.χ. Σελ. 253.

93. Δαιμονισμένοι. Τόμος Α '+ Β '+ Γ '. Μετάφραση Ά ρης Αλεξάνδρου. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα χ.χ. Σελ. 207+255+279.

94. Έγκλημα και τιμωρία. Μυθιστόρημα. Μετάφρα­ ση Άρης Αλεξάνδρου. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα χ.χ. Σελ. 186+157+188.

95. Ηλίθιος. Μετάφραση Άρη Αλεξάνδρου. Τόμος Α '+ Β '+ Γ '+ Δ '. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα χ.χ. Σελ.

189+153+142+182.

96. Λευκές νύχτες. Το όνειρο ενός γελοίου. Μια γλυκειά γυναίκα. Μετάφραση Άρης Αλεξάνδρου. Εκ­ δόσεις Γκοβόστη. Αθήνα χ.χ. Σελ. 223.

97. Νιετότσκα Νιεσβάνοβα. Μετάφραση Α. Σαραν­ τίδη. Γκοβόστης. Αθήνα χ.χ. Σελ. 251.

98. Ο αιώνιος σύζυγος. Μετάφραση απ’ τα ρωσικά Αθ. Σαραντίδη. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα χ.χ. Σελ.

99. Ο παίκτης. Μυθιστόρημα. Μετάφραση απ’ το ρωσικό Αθηνάς Σαραντίδη. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθή­ να χ.χ. Σελ. 182.

100. Το όνειρο. Μετάφραση Κοσμά Πολίτη. Εκδό­ σεις Πασχάλη. Θεσσαλονίκη χ.χ. Σελ. 198.

101. Το όνειρο ενός γελοίου. Μετάφραση Γεωργ. Σημηριώτη. Εκδοτική Εταιρεία «Ανατολή» χ.χ. Σελ.

56.

102. Το υπόγειο. Μετάφραση Γεωργ. Σημηριώτη. Εκδοτική Εταιρεία Ν. Θεοφανίδη και Σ. Λαμπαδαρίδη. Αθήναι χ.χ. Σελ. 188.

103. Τ απεινοί και καταφρονεμένοι. Μετάφραση από τα ρωσικά Κοραλίας Μακρή. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα χ.χ. Σελ. 244.

104. Αγάπη χωρίς λό για ή (Ο Μικρός Ήρως). Γραμ­ μένο στα βάθη της φυλακής. Μετάφραση Κοραλίας Μακρή. Από το ρωσικό πρωτότυπο. 'Εκδοση «Δάφ­ νη». Αθήναι χ.χ. Σελ. 55.

105. Α ι λευκές νύκτες. Μετάφραση Σπ. Γ. Φραγκόπουλου. Εν Αθήναις. Τύποις: Ιω. Τσορώνη. χ.χ. Σελ.

93.

106. Ο ηλίθιος. Μετάφρασις Σοφίας ΒαρουσιάδουΒάτσου. Εκ. Αφών Β. Νάστου χ.χ. Θεσσαλονίκη.

107. Α δ ελ φ ο ί Καραμαζώφ. Μετάφραση Δημ. Παπαδοπούλου. Τόμος Α ' + Β'. Εκδ. Αφών Β. Νάστου. Θεσσαλονίκη χ.χ.

108. Ταπεινοί και καταφρονεμένοι. Μετάφρασις Δημ. Παπαδοποΰλου. Εκδ. Αφών Β. Νάστου. Θεσσα­ λονίκη χ.χ.

109. Δαιμονισμένοι. Μετάφραση Δημ. Παπαδοπούλου. Εκδ. Αφών Β. Νάστου. Θεσσαλονίκη χ.χ.

110. Το Στεπαντσίκοβον (και οι ένοικοί του). Μετά­ φραση Μενελάου Μ. Πάνα. Εν Αθήναις. Τύποις: Ιω. Τσορώνη χ.χ. Σελ. 223.

111. Α δ ελ φ ο ί Καραμαζώφ. Μετάφραση Α. Δαμια-

αφιερωμα/59 νού. Τόμος A ' + Β'. Εκδόσεις Ν.Α. Δαμιανού. Αθήνα χ.χ. Σελ. 592.

112. Έ γκλημα και τιμωρία. Μετάφραση Σωτήρης Πατατζής. Ακάδημος. Αθήνα χ.χ. Σελ. 612.

113. Μια αξιοθρήνητη ιστορία. Μετάφραση Αλέξαν­ δρος Κοτζιάς. Κέδρος. Αθήνα χ.χ. Σελ. 82.

114. Μια αξιοθρήνητη ιστορία. Μετάφραση Κοσμά Πολίτη. Εκδόσεις Πασχάλη. Θεσσαλονίκη χ.χ. Σελ. 77.

115. Ο έφηβος. Μυθιστόρημα. Μετάφραση Άρη Δικταίου. Εκδόσεις Δ. Δαρεμά. Αθήναι χ.χ. Σελ. 609.

116. Ο ηλίθιος. Μετάφραση Στέλλας Βουρδουμπά. Δαρεμάς. Αθήνα χ.χ. Σελ. 671.

117. Τ απεινοί και καταφρονεμένοι. Μετάφραση Γιάννη Κουχτσόγλου. Εκδόσεις Δ. Δαρεμά. Αθήνα χ.χ. Σελ. 343.

118. Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι. Μετάφρα­ ση Κ. Μακρή. Γκοβόστης. Αθήνα χ.χ. Σελ. 359.

119. Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα. Μετάφραση Μ. Ζωγράφου. Δαρεμάς. Αθήνα χ.χ. Σελ. 702.

120. Το υπόγειο. Μετάφραση Δ.Π. Κωστελένος. Εκ­ δόσεις Δ. Δαρεμά. Αθήναι χ.χ. Σελ. 164.

121. Τρελλός από αγάπη (αδύνατη καρδιά). Μετά­ φραση Γιώργος Σημηριώτης. Εκδόσεις Κοροντζή. Αθήνα χ.χ. Σελ. 78.

122. Οι φτωχοί. Μετάφραση Ά ρης Αλεξάνδρου. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα χ.χ. Σελ. 223.

Β. Διασκευές έργων του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι για το θέατρο 123. Ο ι α δελφοί Καραμαζώφ. Διασκευή και σκηνο­ θεσία Jacques Copeau και Jean Crou6. Δράμα πεντά­ πρακτο. Μεταφραστής Γεωργ. Σημηριώτης. (Θεατρική ιδιοκτησία Κ. Θεοδωρίδου). Εκδόσεις Ζηκάκη. Εν Αθήναις 1922. Σελ. 195.

124. Μ ουσαφιραίοι στο Στεπαντσίκοβο. (Θεατρική διασκευή Παντελή Πρεβελάκη). Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας. Αθή­ να 1972. Σελ. 216.

Βελλιανίτου. Τόμος Α'. Εν Αθήναις. Τύποις Π.Δ. Σακκελαρίου. 1905. Σελ. 602-642.

130. Νίκου Καζαντζάκη: Ιστορία της ρώσικης λογο­ τεχνίας. Τόμος Β'. Εκδοτικός οίκος «Ελευθερουδάκης» Α.Ε. (1930). Σελ. 87-98.

131. Ν. Μπερτιάεφ: Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι. Μετάφραση X. Μαρκέτη. «Ο Κεραμεύς». Αθήναι.

(1943). Σελ. 149. [Βλ. και νεότερη έκδοση: Ν. Μπερδιάγιεφ: Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι. Μετάφραση Νίκου Ματσούκα. Εκδόσεις Π. Πουρναρά. Θεσσαλο­ νίκη. 1972. Σελ. 246].

132. Οσίπ Λουριέ: Ντοστογιέφσκη. Η ζωή και το έργο του. Απόδοση Αδ. Δ. Παπαδήμα. Εκδόσεις «Ωρίων». Σελ. 1943.

133. Ανρί Τρουαγιά: Ο Ντοστογιέφσκι στο κάτεργο. Μετάφραση Ν. Ανδρικόπουλου. Πρόλογος Γ. Μυλωγιάννη. Αθήναι. Εκδόσεις Ν. Γερονικόλα 1944.

134. Ζωής Καρέλλη: «Έλιοτ-Dostoievski», Περ. Ο αιώνας μας, Μάιος 1944. Σελ. 136-140.

135. Μάρκου Αυγέρη: «Ο Ντοστογιέφσκι», Περ. Επιθεώρηση Τέχνης αρ. 16, Απρίλιος 1956. Σελ. 322330.

136. Δημητρίου Καπετανάκη: Ντοστογιέφσκι, Περ. Τετράδιο Δεύτερο, Αύγουστος-Σεπτέμβρης 1945. Σελ.

17-30.

137. Ά ννα Γρηγορίεβνα Ντοστογιέφσκη: Ο Ντοστο-’ γιέφσκη και γω. Μετάφραση Σ. Βουρδουμπά. Εκδό­ σεις Γκοβόστη. Αθήνα. [1958] Σελ. 363.

138. Άρη Δικταίου: «F. Μ. Dostojevsky ή η επι­ στροφή του Λαζάρου στον Άδη» στον τόμο: Επτά αν­ θρώπινα σχήματα (Γκαίτε, Μπλακ, Χαίλντερλιν, Ντοστογιέφσκι, Νίτσε, Σεστώβ, Ρεμπώ). Εκδόσεις Φέξη. Αθήναι 1961. Σελ. 109-138.

139. Αμ. Α. Παπαβασιλείου: Ντοστογιέφσκυ. Τομές στο έργο του. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη. Αθήναι. 1965. Σελ. 123.

140. Μάρκου Αυγέρη: «Ντοστογιέφσκη» στον τόμο: Ξένοι λογοτέχνες. Β' έκδοση. Εκδόσεις Θεμέλιο. Αθή­ να 1966. Σελ. 75-150.

141. Μήτσου Αλεξανδρόπουλου: «Ντοστογιέφσκι», Περ. Εποχές, αρ. 42, Οκτώβριος 1966. Σελ. 312-328.

Γ. Αφιερώματα περιοδικών 125. Νέα Εστία, 1 Δεκεμβρίου 1956, τεύχος 706.

126. Νέα Εστία, 1 Δεκεμβρίου 1971, τεύχος 1066.

127. Ντοστογιέφσκι. Εκατό χρόνια από τον θάνατό του. Ευθύνη. Κείμενα της μεθορίου/6. (Σεπτέμβριος 1981). Σελ. 261.

128. Εποπτεία, Νοέμβριος 1981, τεύχος 62. [Βλ. τώ­ ρα το εξαντλημένο αφιέρωμα βελτιωμένο στον τόμο: Σπουδή στον Ντοστογιέφσκι. Εκδόσεις Imago. Αθήνα χ.χ. Σελ. 373],

Δ . Κυριότερες μελέτες και κρίσεις για τη ζωή και το έργο του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι 129. Α. Σκαμπιτσέφσκι: Ιστορία της ρώσικης λογο­ τεχνίας. Κατά μετάφραση εκ του ρωσικού Θεοδώρου

Η ιστορία της Αιλής που είχε ίσκιο αγοριού

60/αφιερωμα 142. Janko Lavrin: Φιοντόρ Μ. Ντοστογιέφσκι. Με­ τάφραση: Ζ. Κουκουχσίόη. Οργανισμός κλασικών εκ­ δόσεων. Αθήναι. (1970). Σελ. 218.

143. Ο Ντοστογιέφσκι στις αναμνήσεις των συγχρό­ νων του. Μετάφραση από τα ρωσικά Ζωή Νάσιουτζικ. Κέδρος. Αθήνα 1971. Σελ. 325.

144. Αιμέ Ντοστογιέφσκι. Η ζωή του πατέρα μου. Μετάφραση Σ.Ι. Ζερβού. Εκδόσεις «Δωδώνη». Αθή­ να. [1971], Σελ. 297.

145. Μήτσου Αλεξανδρόπουλου: Πέντε Ρώσοι κλα­ σικοί. Πούσκιν - Γκόγκολ - Μπελίνσκι - Ντοστογιέφσκι - Τολστόη. Μια σύντομη εισαγωγή στην ιστορία της ρωσικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα. Σύγχρονη Εποχή. Αθήνα 1975. Σελ. 378.

146. Ελένης Λαδιά: Ιβάν Καραμαζώφ και Ιωσήφ Κ. Οι άνθρωποι με την προϋπαρξιακή ενοχή. Η ψυχολο­ γική σκέψη του Ορντίνωφ στον τόμο: Δοκίμια. Κριτι­ κά φύλλα (1976). Αθήνα. Σελ. 33-91.

147. D.S. Mirsky: Ιστορία της ρώσικης λογοτεχνίας. Μετάφραση από τα αγγλικά Ιουλιέττα Ράλλη - Καίτη Χατζηδήμου. Ερμής. Αθήνα 1977. Σελ. 147-150, 223236, κυρίως και 75 , 76, 83, 84, 126, 129 130, 135, 142, 160, 161, 163, 164, 167, 175, 176, 177, 178, 188,’ 185] 186, 193, 194, 207,208, 220, 239, 247, 253 , 257, 260, 275, 276, 277, 280, 285, 286, 288, 292, 295, 306-307, 311, 318, 321, 336, 347,355, 356, 359, 360, 361, 367, 374, 375 , 388, 391, 400,407, 408 , 409, 421, 431. Στον ίδιο τόμο: Ντοστογιέφσκι και Nietzsche: Η φιλοσοφία της Τραγωδίας. Σελ. 360.

148. Τάσου Αθανασιάδη: Ο Ντοστογιέφσκι από το κάτεργο στο πάθος. Μυθιστορηματική αναπαράσταση. Δεύτερη έκδοση αναθεωρημένη με πρόλογο. Βιβλιο­ πωλείο της «Εστίας». Αθήνα (1978). Σελ. 409.

149. Μήτσου Αλεξανδρόπουλου: «Θεόδωρος Ντοστογιέφσκι» στον τόμο: Η ρωσική λογοτεχνία (Από τον 11ον αιώνα μέχρι την επανάσταση του 1917). Τόμος Β' Κέδρος. Αθήνα 1978. Σελ. 202-212.

150. Μήτσου Αλεξανδρόπουλου: «Η γοητεία της ντροπής και η απογοήτευση του Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι». Περ. Αντί, 13 Φεβρουάριου 1981. Σελ. 40-42.

151. Φίλιππου Δρακονταειδή: Ο Φ.Μ. Ντοστογιέφσκι και το «Έγκλημα και τιμωρία». Περ. Διαβάζω, τεύχος 38, Ιανουάριος 1981. Σελ. 32-46.

152. Μήτσου Αλεξανδρόπουλου: Ο Μεγάλος Αμαρ­ τωλός. (Ο Ντοστογιέφσκι και τα ιερά του τέρατα). Βιογραφική μυθιστορία με 66 γράμματα από την αλλη­ λογραφία με τη γυναίκα του. Κέδρος. Αθήνα (Ιούνιος 1984). Σελ. 493.

153. Μιχάλη Κ. Μακράκη: Ο Ντοστογιέφσκι και η επανάσταση των νέων. Imago. Αθήνα (1984). Σελ. 146.

154. Μιχάλη Κ. Μακράκη: Ο σοσιαλισμός του Ντοστογιέφσκι και η σοβιετική κριτική στα χρόνια του Λένιν, του Στάλιν και του Χρουστσόφ. Βιβλιοπωλείο της «Εστίας». Αθήνα (1984). Σελ. 293.

155. Μερεζκόβσκι: Φ. Ντοστογιέφσκι. Ο προφήτης της ρώσικης επανάστασης. Μετάφραση Σ. Πρωτοπαπά. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα χ.χ. Σελ. 122.

156. Ελί Φωρ: Ντοστογιέφσκι. Μετάφραση Λάκη Μπάρλα. Εκδόσεις Κ. Γκοβόστης. Αθήναι χ.χ.

157. Στέφαν Τσβάιχ: Φ. Ντοστογιέφσκι. Μετάφρα­ ση Κ. Μεραναίου. Αθήνα. Εκδόσεις Γκοβόστη χ.χ.

158. Τάσου Αθανασιάδη: Τρία παιδιά του αιώνα τους (Ντοστογιέφσκι - Τολστόι - Ουγκώ). Βιβλιοπω­ λείο της «Εστίας». Αθήνα χ.χ. Σελ. 218.

159. Αντώνη Σιμιγδαλά: Φεοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι. Η βιογραφία του. Πειραιάς χ.χ. Σελ. 57.

Σημείωση: Για περισσότερες βιβλιογραφικές πληροφορίες οι αναγνώστες τον «Αιαβάζω» μπορούν να ανατρέξουν στην εκτενή και επαρ­ κή βιβλιογραφία τον κ. Μιχάλη Κ. Μακράκη στον τόμο: Σπον­ δή στον Ντοστογιέφσκι. Imago. Αθήνα χ.χ. Σελ. 301-373.

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ r

----- 1

ε π ιλ ο γ ή

η καθολική συνισταμένη της νεοτερικότητας ΒA R RIN G T O N MOORE: Κοινω­ νικές ρίζες της Δικτατορίας και της Δημοκρατίας. Αθήνα, Κάλβος, 1984. Σελ. 622.

Διανύοντας το τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα μπορεί κα­ νείς να υποστηρίξει με τρόπο ανασκευαστικό και ασφαλή ότι, κατά τις τρεις τουλάχιστον εκατονταετίες, μεσ’ από ιδιαίτερες συγκυρίες, αντιφατικές και παράδοξες καταστάσεις και σε παραλλάσσουσες αναλογίες, η παγκόσμια ιστορία ανέδειξε και κατέληξε σε μια εν δυνάμει και εν πολλοίς ισχύουσα καθολική συνισταμένη: την εμπειρία της Νεοτερικότητας (modernity). Τη σύμφυση και τη μετάβαση από έναν τύπο κουλτούρας σε έναν άλλο. Η Νεοτερικότητα, όπου «κάθε τι συμπαγές λιώνει στον άνεμο», ση­ ματοδοτεί μια νέα ποιότητα ιστορι­ κής εμπειρίας, μια νέα ιστορική συνείδηση, η ένταση και η ολοκλή­ ρωση της οποίας ποικίλλει από κοινωνία σε κοινωνία. Είναι η αποστασιοποίηση αλλά και η υπέρ­ βαση του παλιού και της παράδο­ σης στο όνομα του νέου και του σύγχρονου. Επιφανείς κοινωνιολό­ γοι έχουν περιγράφει αυτή τη δια­ δικασία σαν εγκοσμιοποίηση / απομαγικοποίηση (Weber), σαν πέρα­ σμα από έναν τύπο μηχανικής σε έναν τύπο οργανικής κοινωνικής αλληλεγγύης (Durkheim), σαν εκπολιτισμική διαδικασία (Elias), σαν μονο-λογική τυποποίηση της σκέψης και της κοινωνικής συνεί­ δησης (Adorno, Horkheimer), σαν πέρασμα απ’ την «κοινότητα» στην «κοινωνία» (Tonnies) κ.ο.κ. Η

πλειάδα αυτή των προσεγγίσεων δείχνει ότι η ανάδυση της νεοτερι­ κότητας είναι ένα εξαιρετικά πολύ­ πλοκο ολικό κοινωνικό και ιστορι­ κό φαινόμενο, η ανάλυση και ερμη­ νεία του οποίου δεν εξαντλείται στη μια ή στην άλλη επιμεριστική άποψη. Ως ολικό ιστορικό φαινόμε­ νο η νεοτερικότητα συναποτελείται από ένα πλέγμα κοινωνικών συ­ ναρτήσεων και διαδικασιών μετα­ σχηματισμού, που σίγουρα είχαν και έχουν ανάλογο ανθρώπινο κό­ στος. Μια από τις καθοριστικές όψεις της νεοτερικότητας υπήρξε και η διαδικασία εκβιομηχάνισης αγροτικών κοινωνιών, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο εκσυγχρονί­ στηκαν στη βάση μιας αναπτυγμέ­ νης τεχνολογίας και αποπροσωποποιημένων οικονομικών σχέσεων. Η διαδικασία αυτή δεν περιορίζε­ ται αναγκαστικά στα ιστορικά-

γεωγραφικά πλαίσια της Δύσης και δεν ταυτίζεται πάντα με την άνοδο της αστικής τάξης και την επικρά­ τηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Σίγουρα όμως προϋ­ ποθέτει τη μετατροπή παραδοσια­ κών αγροτικών τρόπων ζωής σε σύγχρονα σχήματα βιομηχανικής και αστικής κοινωνικής οργάνω­ σης. Μια μετατροπή που από χώρα σε χώρα έχει τη δική της φυσιογνω­ μία και που πολλές φορές αποδεί­ χθηκε απίστευτα σκληρή όσον αφο­ ρά τις συνθήκες ζωής και τις προσ­ δοκίες, σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο, όπως και απροσδόκητα καταπιεστική όσον αφορά τα πολι­ τικά μέσα ολοκλήρωσής της. Μέσα σ’ αυτά τα ιστορικάκανονιστικά πλαίσια κινείται το κλασικό πια βιβλίο του Β. Moore. Κατά κύριο λόγο, όπως φαίνεται κι απ’ τον υπότιτλο, ο Moore ενδιαφέρεται να δείξει τον τρόπο με τον οποίο οι αγροτικές τάξεις, στις σχέσεις τους με τις υπόλοιπες, συ­ ναρθρώθηκαν και βίωσαν τη διαδι­ κασία εκβιομηχάνισης και διαμόρ­ φωσης του σύγχρονου κόσμου. Ο συσχετισμός δύναμης των κοινωνι­ κών τάξεων και ομάδων στο σύνο­ λό τους, οι δομικοί κοινωνικοί με­ τασχηματισμοί και οι ιδιαιτερότη­ τες της νέας ιστορικής εμπειρίας

62 / ο δ η γ ό ς

αποτέλεσαν το αίτιο και το αποτέ­ λεσμα μαζί των μορφών και των τρόπων επικράτησης της πολιτικής εξουσίας σε κάθε μία χώρα που εξετάζει ο Moore: Αγγλία, ΗΠΑ, Κίνα, Ιαπωνία, Γερμανία, Ινδία και Σοβ. Ένωση. Ο αμφίδρομος καθορισμός των αντιφάσεων ανά­ μεσα σε γαιοκτήμονες, αγρότες, αστούς και εργάτες, διαμεσολαβημένος απ’ τα όποιας έκτασης και ισχύος κρατικά κέντρα λήψης απο­ φάσεων, κατέληξε σε ιδιαίτερους κάθε φορά συνασπισμούς εξουσίας και περιθώρια πολιτικών ελιγμών, άρα και δυνητικής αντίστασης, που εκφράζονται με κοινοβουλευτική δημοκρατία, με αυταρχικά, φασι­ στικά ή και κομμουνιστικά καθε­ στώτα. Μια απ’ τις αρετές του Moore είναι ότι δείχνει με ενάργεια ότι πολλές φορές (π.χ. Αγγλία, ΗΠΑ, Σ. Ένωση) η καταλυτική προωθητική δύναμη κοινωνικού και πολιτικού μετασχηματισμού δεν συνίσταται σε ανερχόμενες αλ­ λά σε παρακμάζουσες κοινωνικές τάξεις, καθώς αυτές συγκρούονται αλλά και συμμαχούν μεταξύ τους, με το κράτος και τα θρησκευτικά ιερατεία. Σε κάθε περίπτωση όμως, η ποικιλομορφία των συνασπισμών ε­ ξουσίας συνεπάγεται λιγότερο ή περισσότερο δραματικές συνέπειες των κατώτερων αγροτικών τάξεων που υποχρεώνονται να διακόψουν από αιώνες διατηρημένους τρό­ πους ζωής και να προσαρμοστούν στις νέες τεχνικές και κοινωνικές σχέσεις παραγωγής (π.χ. «περι­ φράξεις», αγροτικές κοινότητες Κί­

νας, Ινδίας και Ιαπωνίας κλπ.). Έτσι πίσω από τις πραγματικά διαφωτιστικές αναλύσεις του Moo­ re υπάρχει ένα ηθικο-κανονιστικό σημείο αναφοράς που επηρεάζει ολόκληρη τη γραμμή της μακροκοινωνιολογικής και ιστορικής του ερμηνείας: κατά πόσο δηλαδή οι διαδικασίες μετάβασης και οι αντί­ στοιχες πολιτικές ανακατατάξεις ήταν προϊόν συλλογικών αποφά­ σεων και νομιμοποιητικής συναίνε­ σης. Κι αυτός είναι ένας από τους λόγους που στον επίλογο ο συγγρα­ φέας συζητά επιστημολογικά προ­ βλήματα της ιστοριογραφίας, τονί­ ζοντας ότι η «ουδετερότητα» στην ιστορική-κοινωνιολογική ανάλυση είναι αδύνατη, για τον απλούστατο λόγο ότι το ιστορικό γεγονός ορίζε­ ται ως τέτοιο απ’ τη συλλεκτική θεωρητική και αξιακή σχέση του ιστορικού με το υλικό του. Αν όμως η «αντικειμενική ουδετερότη­ τα» είναι επιστημολογικά αδύνατη, ο Moore είναι της γνώμης ότι η αμεροληψία στη μέθοδο είναι όχι μόνο δυνατή αλλά και αναγκαία στην ιστορική έρευνα. Από πλευράς μας θα θέλαμε να διατυπώσουμε ένα σχόλιο-αίτημα προς διερεύνηση. Προϋποθέτον­ τας, όπως ο Moore, την άποψη για το ιστορικό γεγονός, ότι θα «μπο­ ρούσε να είχε συμβεί αλλιώς», αν­ τικαθιστώντας δηλαδή την έννοια της «αναγκαιότητας» με την έννοια της «πιθανότητας/δυνατότητας», φανερώνοντας έτσι τον επιστημο­ λογικά «ανασκευαστικό» χαρακτή­ ρα της ιστορικής ανάλυσης, πώς μπορεί κανείς να αποφύγει το λει­

τουργισμό στη μέθοδο; Πώς δηλα­ δή η εκ των υστέρων κατανόηση και «κατασκευή» του ιστορικού γε­ γονότος μπορεί να αποφύγει μια λειτουργιστικού τύπου ερμηνεία του τρόπου με τον οποίο αυτό διαρθρώνεται με άλλα ιστορικά γε­ γονότα στα πλαίσια μιας οργανικής κοινωνικής ολότητας. Διότι πράγ­ ματι απ’ την όλη ανάλυση του Moore διαφαίνεται ένας λειτουργι­ σμός στη μέθοδο τον οποίο ο ίδιος δεν δείχνει να τον συνειδητοποιεί. Το ζήτημα τώρα είναι τι είδους λει­ τουργισμό θα πρέπει κανείς να αποφύγει (διότι πράγματι υπάρ­ χουν λειτουργίες στην κοινωνία) και με τι τρόπο να ορίσει την ιστο­ ρική ανάλυση του παρελθόντος, στη θεωρητική και κανονιστική της σχέση με το παρόν. Στο μέτρο που κάποιος ακολουθεί τον ήπιο τύπο (weak paradigm) λειτουργικής ανά­ λυσης και στο βαθμό που βλέπει την ιστοριογραφική παραγωγή σαν κριτική-θεωρητική ανασκευαστική προσέγγιση του παρελθόντος, που μεσολαβεί το παρόν και το μέλλον, ανοικτή σε αναθεωρήσεις και επα­ νεκτιμήσεις, τότε δεν νομίζουμε ότι υπάρχει ουσιαστικό πρόβλημα. Η ιστορική ανάλυση κατανοείται τότε ως μέρος της Ιστορίας και έτσι οι οποιεσδήποτε χρήσεις της λειτουρ­ γικής μεθόδου αποκτούν υποθετικό-ευρετικό χαρακτήρα και δεν αποτελούν μονολογικές αιτιακές εξηγήσεις της κοινωνικής εξέλιξης. Τελειώνοντας θα θέλαμε να υπο­ γραμμίσουμε ότι οι Κοινωνικές Ρ ί­ ζες, μεταφρασμένες με ικανοποιη­ τικό τρόπο, αποτελούν μια ευχάρι­ στη και χρήσιμη εκδοτική πρωτο­ βουλία. Τόσο μάλλον που ο ενδια­ φερόμενος για τα θέματα αυτά μπορεί να συνδυάσει το βιβλίο με άλλα συναφή που έχουν προκυκλοφορήσει. ΝΙΚΟΣ ΔΕΜΕΡΤΖΗΣ

Σημειώσεις 1. Μαρξ, Ένγκελς, Κομμουνιστικό Μα­ νιφέστο, Selected Works, Progress Publishers, Moscow, σελ. 111. Επί­ σης, Marshall Berman, All that is so­ lid melts into air, the experience of modernity, Verso, 1983, σελ. 1-36.

2. Π.χ. Leo Kofler, Συμβολή στην Ιστο­ ρία της Αστικής Κοινωνίας, Κάλβος, 1978. Βασίλης Φιλίας, Κοινωνικά Συστήματα, Νέα Σύνορα, 1978. Paul Baran, Η Πολιτική Οικονομία της Ανάπτυξης, Κάλβος, 1976, κλπ.

οδηγος/63

π λ α ίσ ιο Γ

"

Ε τ α ι ρ ε ί α Λ ε υ κ α δ ικ ώ ν Μ ε λ ε τ ώ ν : Σ ιχ ε λ ια ν ό ς . Α θ ή ν α , Ε σ τ ί α , 1984. Σ ε λ . 123.

καταγραφές Σ Τ Α Θ Η Β Α Λ Ο Υ Κ Ο Υ : 1) Φ ιλ μ ο γ ρ α φ ία Ε λ λη ν ικ ο ύ Κ ιν η μ α τ ο γρ ά ­ φ ο υ . Έ κ δ ο σ η Ε τ α ι ρ ε ία ς Ε λ λ ή ν ω ν Σ κ η ν ο θ ε τ ώ ν , 1984. Σ ε λ . 332. 2) Φ ιλ μ ο γ ρ α φ ικ ό Λ ε ξ ι κ ό Σ κ η ν ο θ ε ­ τώ ν . Α ιγ ό κ ε ρ ω ς , 1985. Σ ε λ . 287.

Από το 1914 που παράγεται η «Γκόλφω» του Μπαχατόρη -η πρώτη ταινία μεγάλου μήκους του ελληνικού κινηματογράφουμέχρι το 1984 με τη «Γλυκιά συμμορία» και το «Ρεμπέτικο», μεσολαβούν 70 χρόνια και 2000 περίπου ταινίες μεγάλου μή­ κους. Ο Στάθης Βαλούκος, βραβευμένος σκηνοθέτης ταινιών μικρού μή­ κους, εργάστηκε με ζήλο και μεθοδικότητα και συνέτα|ε ένα επίτομο λεξικό των ελληνικών ταινιών, στην ουσία ένα πανόραμα του ελ­ ληνικού κινηματογράφου. Δίνον­ ται οι βασικοί συντελεστές κάθε ταινίας (σκηνοθέτης, σεναριογρά­ φος, συνθέτης, επιμ. φωτογραφίας, ηθοποιοί) καθώς και σύντομη περί­ ληψη της υπόθεσης. Υπάρχει επί­ σης αλφαβητικό ευρετήριο των σκηνοθετών και πίνακας με τα ει­ σιτήρια των κινηματογράφων Α ' προβολής κατά ταινία. Η έκδοση είναι επιμελημένη και πλουτισμένη με πολλές φωτογραφίες ταινιών. Βιβλίο πολύτιμο, τόσο για τους ασχολούμενους με τον κινηματο­ γράφο, όσο και για τους κινηματο­ γραφόφιλους. Ανάλογα χρήσιμο και το δεύτερο βιβλίο, όπου λεξικογραφούνται τε­ τρακόσιοι περίπου αλλοδαποί σκη­ νοθέτες. Η επιλογή κάθε σκηνοθέ­ τη έγινε με διπλό κριτήριο: αφενός

να είναι αντιπροσωπευτικός στο εί­ δος του, αφετέρου το μεγαλύτερο τουλάχιστον μέρος του έργου του να έχει παιχτεί στην Ελλάδα. Και αν ο πρώτος όρος είναι αυτονόη­ τος, ο δεύτερος αφαιρεί μεγάλο μέ­ ρος από την αξία του έργου. Ο συγγραφέας επικαλείται οικονομι­ κή δυσχέρεια για την έκδοση τριών ή τεσσάρων τόμων· τόσο θα έπρεπε να είναι το λεξικό του, αν δεν ίσχυε το δεύτερο κριτήριο. Εμείς τι πρέπει να σκεφτούμε; Ό τι μόνο το ένα τρίτο ή το ένα τέταρτο του συ­ νόλου των αξιόλογων σκηνοθετών έχει παρουσιαστεί στην Ελλάδα; Εν πάση περιπτώσει το βιβλίο εί­ ναι αξιοσημείωτο, καθόσον είναι και το πρώτο σύγχρονο του είδους του. Θα ευχηθούμε να δοθεί σύντο­ μα στον Βαλούκο η οικονομική δυ­ νατότητα, ώστε να έχουμε ένα πλη­ ρέστερο λεξικό από τον ικανότατο, όπως αποδείχτηκε, αποθησαυριστή. ΤΑΣΟΣ ΜΑΚΡΑΤΟΣ

Η συμπλήρωση 100 χρόνων από τη γέννηση του 'Αγγέλου Σικελιανού, ανάμεσα στις άλλες εκδηλώσεις, έφερε και την έκδοση τούτου του τομιδίου από την Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών (της πατρίδας, δηλαδή, του ποιητή), με μελετήματα των Π. Ροντογιάννη, Γ.Π. Σαββίδη, Αριστ. Σκιαδά, Ν. Σβορώνου, Γερ. Γρηγόρη και Βιβέτ Τσαρλαμπά-Κακλαμάνη. (Τα κείμενα προπέμπει ένα ποίημα του Γ. Ρίτσου για τον Σικελιανό). Και καθώς τα μελετήματα ερευνούν και παρουσιάζουν με σοβαρότητα και ευρύτητα διάφορες πλευρές του έργου του ποιητή, η επικαιρική σημασία της έκδοσης, συμβαδίζει με την γενικότερη αξία της. ΛΑΖΑΡΟΥ Α Ρ Σ Ε Ν ΙΟ Υ : Η

Θεσσαλία στην Τουρκοκρατία. Α θ ή ν α , Ε π ι κ α ι ρ ό τ η τ α , 1984. Σ ε λ . 415.

Η ιστορία ενός τόπου ή έστω μιας ευρύτερης περιοχής δεν καλύπτεται βέβαια με κάθε πληρότητα στα όρια ενός μόνο τόμου. Αλλά τούτη η ιστορία της Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατία, του Λάζαρου Αρσενίου, απέναντι στο μειονέκτημα της συνοπτικής θεώρησης (και της έλλειψης εκτεταμένης βιβλιογραφίας) έχει ένα αντίστοιχο προσόν: Επικεντρώνεται στα βασικότερα σημεία της ιστορικής και κοινωνικής ζωής της περιοχής, στους πέντε αιώνες της δουλείας της, και τα αναπτύσσει εύγλωττα και

64/οδηγος

θερμή ποιητική βίωση ερωτικού κύκλου Ο Λ Υ Μ Π ΙΑ Σ Κ Α Ρ Α Γ ΙΩ Ρ Γ Α : Π ο ιο ς. Α θ ή ν α , Γ νώ σ η , 1985. Σ ελ .

56.

Αν υπάρχουν ακόμα σήμερα γνήσιες γυναικείες ερωτικές φω­ νές στο χώρο της ποίησής μας, αναμφισβήτητα μια απ’ αυτές είναι και της Ολυμπίας Καράγιωργα. Επισημαίνουμε ιδιαίτερα το γεγονός αυτό, πιστεύοντας ότι μες από την αλλοτρίωση των ανθρώπινων και φυσικά των ερωτικών σχέσεων, την εξάπλωση ενός φεμινιστικού, καθαρά παρεξηγημένου και διαστρεβλωμέ­ νου κινήματος, όπου η γυναίκα ζητάει πια να κατασπαράξει τον άντρα και όχι να του δώσει το χέρι, να τον βοηθήσει και να προχωρήσει πλάι του, η ερωτική ποίηση αποτελματώνεται μό­ νο σε κάποιες σπάνιες νησίδες, σε ακόμα σπανιότερες σε ό,τι αφορά τη σύγχρονη, τη μεταπολεμική γυναικεία μας ποίηση. Η Καράγιωργα ταξιδεύει πάνω σε μια τέτοια νησίδα με όσες οδύνες, πρόσκαιρες χαρές, παλινδρομή­ σεις, τιμήματα απαιτεί μια τέτοια ακραιφνής ερωτική ποίηση. Δεν κρύβει την ερωτική της ιδιοσυγ­ κρασία, τη διακυβεύει· επιζητεί να βρει κομμάτια του αληθινού εαυ­ τού της και μες απ’ αυτή της αφοσιώνεται ολοκληρωτικά, τη ζυμώ­ νει σε μνήμες, που έστω και κάποτες πεζές, υψώνονται σε ποίηση. Η ειλικρίνειά της, τα παιχνίδια που παίζει και της παίζουν ή που θά ’θελε να παίξει, σαν ατόφια θη­ λυκή ύπαρξη, η αγωνία της πάντα να πλησιάσει και ν’ απολαύσει τον ερωτικό σύντροφο, το κλείσιμο ενός ερωτικού κύκλου, ζουν και ανασαίνουν στην τέταρτη κατά σει­ ρά συλλογή της με τον τίτλο «Ποιος». (Έχουν προηγηθεί άλλες τρεις: Τα «Χίλια Πρόσωπα της Τύ­ χης», 1961, «Τα μεγάφωνα», 1965, «Το μεγάλο κύμα», 1974). Στη συλλογή αυτή, που χωρίζε­ ται σε τέσσερις ενότητες, ελλοχεύει στην αρχή και κυριαρχεί στη συνέ­

χεια η υποψία μιας γυναίκας, πως πρόκειται να εγκαταλειφτεί από τον μικρότερο σε ηλικία εραστή της. Προηγουμένως, ίσως θέλει να προλάβει μες από τον σύνδεσμό της να επιστρέψει μαζί του στις ρίζες της ιθαγένειάς της, γιατί: «Εσύ που θα φύγεις θα μικραίνεις - κι εγώ που θα μείνω - θα μεγαλώνω - θα μεγαλώνω - θ’ αφήσω να περάσει πια μέσα μου ο άνεμος - θ’ αγγίξω τον ουρανό». Οι ανησυχίες και οι αμφιβολίες ακολουθούν στις επόμενες ενότητες μια σπαρακτική κλιμάκωση: «Πε­ ριμένω στο δάσος - δέντρο ανάμε­ σα στα δέντρα - σε κοιτάζω που έρχεσαι - χαμογελώ - γίνομαι άν­ θρωπος για να σε συναντήσω». «Τρέχεις - προχωρώ αργά - στα βήματά μου μπλέκονται η Μήδεια η Φαίδρα - η Κλυταιμνήστρα η Ιοκάστη - όνειρα σκιάς - γυναίκες της σκιάς - όλο θέλουν να μου μι­ λήσουν - όλο θέλουν να μου θυμί­ σουν - μου δείχνουν τους ματωμέ­ νους μανδύες - τ’ αγριεμένα χέρια - τα καμένα μαλλιά... σφυρίζουν

γύρω απ’ το κεφάλι μου - δε μ’ αφήνουν να περπατήσω - προχωρώ αργά». Στην τρίτη ενότητα, η ποιήτρια, μες από τον ύπνο εξιχνιάζει τη σχέ­ ση της και την αποκρυστάλλωση των αισθημάτων της απέναντι στον ερωμένο και στον εαυτό της. «Διπλωμένος στα δυο - κοιτάς ορθάνοιχτα - το σκοτάδι μέσα σου - μέσα μας - που χτες, μεσάνυχτα κι ένα λεφτό, - ανοίγοντας τα σπλάχνα μου - σου φώτισα» ή «Έλα - η κούρασή μου νίκησε μου άγγιξε η γαλήνη τα χέρια το ξημέρωμα - έλα κοντά μου στο πα­ ράθυρο - κι άσε με να σου βγάλω τη σοβαρή αυτή μάσκα που σου φόρεσα - Φύγε· γίνε ξανά το αγόρι πάνω στο ποδήλατο...». Η τέταρτη ενότητα που αποτελείται από δύο μόνο ποιήματα, που τα χωρίζει ένα διάστημα οχτώ χρό­ νων, είναι κατά κάποιο τρόπο και η έξοδος της συλλογής, όπου στο δεύτερο υπάρχει η παρακάτω εξο­ μολόγηση: «Θέλω ξανά - ν’ ακουμπήσω στον ώμο σου ποίηση... Μεί­ νε εσύ Ποίηση - Άντεξε το φιλί Αυτή την αοριστία η ποιήτρια ξέρει να την υλοποιεί, μες απ’ την εμπειρία της, γι’ αυτό και γνωρίζει πως κάπου αλλού θα ξαναρωτήσει πάλι «Πόσο κομμάτι σου - μου έχει τάξει η ζωή; Πότε ξανά;» Γιατί και μες από τέτοια ψηφι­ δωτά δεν ανακαλύπτει κανείς συ­ νεχώς το πρόσωπό του, κινδυ­ νεύοντας συνεχώς και ταυτόχρονα ανανεούμενος; Γ.Κ. ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗΣ

οδηγος/65

κριτικά. Κερδίζοντας έτσι, περισσότερο από τον «ιστορικό», τον «αναγνώστη». Μ Α Ν Ω Λ Η Π Ρ Α Τ Σ ΙΚ Α :

Π ροσ έγγιση στον

η λογοτεχνία ως οριακή εμπειρία α) Μ Ω Ρ ΙΣ Μ Π Λ Α Ν Σ Ο : Ο χώ ρο ς τ η ς λ ο γ ο τ ε χ ν ί α ς ( Κ ά φ κ α - Ρ ίλ κ ε Μ α λ λ α ρ μ έ - Χ έ λ ν τ ε ρ λ ι ν ) . Ε ισ α γ ω γ ή - μ ε τ ά φ ρ α σ η Δ η μ . Δ η μ η τ ρ ιά ό η . Α θ ή ν α , Ε ξ ά ν τ α ς , 1984. Σ ε λ . 377.

6) Μ Ω Ρ ΙΣ Μ Π Α Α Ν Σ Ο : Η τρ έλα τ η ς η μέρ α ς. Μ ετά φ ρ α σ η Δ η μ ή τρ η Δ η μ η τ ρ ιά ό η . Α θ ή ν α , Ά γ ρ α , 1984. Σ ε λ . 35.

Ό ποιος δε γνωρίζει καθόλου το έργο του Μωρίς Μπλανσό, ίσως κρίνει υπερβολική την άποψη1 ότι τάχα για κάθε σύγχρονο ποιητή είναι απαραίτητο το μάθημα αυτού του γάλλου κριτικού και μυθιστοριογράφου. Ό ποιος όμως έχει έλθει σ’ επαφή, έστω και επι­ δερμική, με το έργο του, θα συμφωνήσει απόλυτα με την παραπά­ νω άποψη. Ίσως μάλιστα να διατυπώσει και την απορία, γιατί το εξαιρετικά σημαντικό έργο του Μπλανσό δεν έχει ακόμη αποκτή­ σει τη φήμη που του αξίζει και δεν έχει διαδοθεί όσο έχει, ας πούμε, διαδοθεί το έργο του Ρολάν Μπαρτ. Χρησιμοποιώ σαν πα­ ράδειγμα το όνομα του Μπαρτ, όχι επειδή θεωρώ ότι το έργο του έχει υπερεκτιμηθεί, αλλά επειδή θεωρώ το έργο του Μπλανσό εξί­ σου σημαντικό μ’ αυτό του Μπαρτ και επειδή και οι δυο ανήκουν στους πιο χαρακτηριστικούς εκπροσώπους της «νέας κριτικής». Πιστεύω ότι η κυριότερη αιτία για τον άδικο παραγκωνισμό του Μπλανσό είναι η φύση του ίδιου του έργου του. Μερικοί μελετητές2 αυτού του έργου, αρχίζοντας την έρευνά τους ή τελειώνοντάς την, καταλήγουν στην ίδια περίπου απόφαση: είναι πολύ δύσκολο να περιγράφει κανείς τις κατευθυντή­ ριες γραμμές που ακολουθεί ο Μπλανσό, είναι πολύ δύσκολο να βρει κανείς τα ίχνη του, είναι πολύ δύσκολο να τον συστηματοποιήσει. Ο Μπλανσό δεν έχει συντεταγμέ­ νες. Είναι κανείς υποχρεωμένος, για ν« τον καταλάβει, να τον μιμηθεί. Είναι κάτι το αναπόφευκτο. Ακόμη και ο Μισέλ Φουκώ, με το τόσο αναγνωρίσιμο γράψιμό του, στο αφιέρωμα που έκανε το 1966 το περιοδικό Critique στον Μπλανσό, φανερά μιμείται τον τελευταίο. Υποκύπτει στον πειρασμό της εκ-

στασιασμένης παράφρασης, που εί­ ναι στην ουσία ποίηση.3 Επειδή λοιπόν έτσι έχουν τα πράγματα και επειδή πρέπει κάπο­ τε4 να μιλήσουμε και για τον μεγά­ λο αυτό μύστη, έστω και αν κινδυ­ νεύουμε να δώσουμε μια παραμορ­ φωμένη περίληψη του λόγου του, είμαστε υποχρεωμένοι να εφεύρου­ με μόνοι μας κάποιες κατευθυντή­ ριες γραμμές. Η κυριότερη μελετήτρια του Μπλανσό, η Frar^oise Collin, δια­ κρίνει5 τρεις κατευθύνσεις στο έρ­ γο του πρώτου. Οι κατευθύνσεις αυτές εντοπίζονται στα εξής ερω­ τήματα: Τι είναι η λογοτεχνία; Με ποιες προϋποθέσεις είναι δυνατό να υπάρξει η λογοτεχνία; Μπορεί να υπάρξει η λογοτεχνία; Και τα τρία αυτά ερωτήματα μπορούν να ενσωματωθούν στο πρώτο. Είναι ένα ερώτημα που θέ-

Κ ά φκα. Α θ ή ν α , Ν έ α Σ κ έ ψ η , 1985. Σ ε λ . 29.

ΣΚΕΨΕΙΣ και απόψεις του Μανώλη Πράτσικα για τον Κάφκα, (τον άνθρωπο και το έργο του), έχουν συγκεντρωθεί εδώ σε ενιαίο σύνολο. Το οποίο χαρακτηρίζεται από έναν καθαρά προσωπικό τόνο αντιμετώπισης, (τόσο που αγγίζονται συχνά τα όρια του «απόλυτου»). Ενώ και οι αντιλήψεις του συγγραφέα, χωρίς να χάνουν το ενδιαφέρον τους, διακρίνονται από κάποια επιμονή σε θρησκειοκεντρικές ερμηνείες, προκειμένου να εξηγηθεί το «μεταφυσικό παράλογο» που διέπει την καφκική σύλληψη και κατάθεση. ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΑΗΣ'

Π Λ Α ΙΣΙΟ Γ ΙΑ Π Α ΙΔ ΙΑ ΧΑΡΗ Σ Α Κ Ε Λ Λ Α Ρ ΙΟ Υ :

Αντιστασιακά Π αιδικά Δ ιη γήμ α τα . Α θ ή ν α , Κ έ δ ρ ο ς , 1984. Σ ε λ . 120.

Ο συγγραφέας έχει πλούσια και θετική κατάθεση στο χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας. Τώρα συγκεντρώνει σ’ έναν τόμο παλιά του διηγήματα δημοσιευμένα για συγκεκριμένους σκοπούς (Αναγνωστικό «Ελεύθερη Ελλάδα», κ.ά.) και τους δίνει τον παρπάνω αβανταδόρικο τίτλο. Βιωματική η γραφή, πλοκή ενδιαφέρουσα, περιπέτεια -ιδιαίτερα ο «Ντάκος» είναι ωραιότατο διήγημα- κάΓαποφυγή συνθηματολογίας είναι τα στοιχεία του βιβλίου. Ένα. ευπρόσωπο δείγμα γραφής για μια εθνική περίοδο που πρέπει να γνωρίζουν τα παιδιά μας ΑΝΤ. ΔΕΛΩΝΗ§>

66/οδηγος τει και ξαναθέτει αδιάκοπα ο Μπλανσό, κάθε φορά με διαφορε­ τική μορφή και ποτέ άμεσα. Με την έννοια, μάλιστα, αυτή όλο το έργο του αποκτά μια συνοχή6 και έναν ουσιαστικό στόχο, που ελάχιστα έργα διαθέτουν. Ας μην αναζητήσει κανείς τις συ­ νηθισμένες αναλύσεις, που γίνον­ ται για τα έργα των διαφόρων συγ­ γραφέων, για τα βιβλία του Μπλανσό. Ας έχει στο νου του πως προσέρχεται να μυηθεί, να ανα­ θεωρήσει7 όλες τις ιδέες που έχει ήδη σχηματίσει, για θέματα και πρόσωπα της λογοτεχνίας και πάλι να φύγει δίχως να έχει συσσωρεύ­ σει κάτι παραπάνω σ’ αυτά που ξέ­ ρει. Η λαλιά του Μπλανσό δεν εί­ ναι «κάτι παραπάνω». Είναι η φω­ νή ενός μύστη, που, μόλις ακούγεται, αλλάζει τη φυσιογνωμία του ορίζοντα. Τόσο στο Χώ ρο της Λ ογοτε­ χνίας, όσο και στα άλλα κριτικά του έργα, ο Μπλανσό δεν αναλύει το έργο των συγγραφέων, με τους οποίους καταπιάνεται. Τους χρησι­ μοποιεί μάλλον σαν πρόσχημα, για να διαλογιστεί πάνω στο μοναδικό ερώτημα: Τι είναι η λογοτεχνία; Και το ερώτημα αυτό δεν το θέτει ως ερευνητής ενός ανθρώπινου δη­ μιουργήματος, ως μελετητής που έρχεται μετά το έργο. Το ερώτημα του Μπλανσό φιλοδοξεί ν’ απαντη­ θεί με μεταφυσικό τρόπο. Ο Μπλανσό είναι απόλυτος: η λογο­ τεχνία είναι μια οριακή και συνολι­ κή εμπειρία. Όποιος μπλέκεται μ’ αυτήν μοιάζει με κάποιον που έχει γεννηθεί, που έχει πιαστεί στα πλο­ κάμια της ύπαρξης και είναι αδύ­ νατο πια να ξεφύγει. Να ξεφύγει προς τα πίσω. Προς τα πού λοιπόν μπορεί να ξεφύγει; Ποιο είναι το μέλλον του; Ποιο είναι το μέλλον της λογοτε­ χνίας; Αν υπάρχει μια απάντηση για το πού πηγαίνει η λογοτεχνία, λέει ο Μπλανσό,8 αυτή είναι εύκο­ λη: η λογοτεχνία πηγαίνει προς τον εαυτό της, προς την ουσία της, που είναι η εξαφάνισή της. Η λέξη «εξαφάνιση» έχει, όπως πολύ ορθά παρατηρεί ο Ναντώ,9 μια μεταφυ­ σική έννοια. Με την άποψη αυτή συμφωνεί κατ’ αρχήν και ο Ρολάν Μπαρτ,10 αλλά ταυτόχρονα διατυ­ πώνει την ένσταση ότι, αν λέγαμε ευθέως ότι η λογοτεχνία πηγαίνει προς την εξαφάνισή της, η συζήτη­ ση θα είχε τελειώσει. Είμαστε, λοι­ πόν, αναγκασμένοι να θέσουμε το

ερώτημα διαφορετικά: «Πού βρί­ σκεται σήμερα η λογοτεχνία;» Ο Μπλανσό δεν καταδέχεται ν’ απαντήσει άμεσα σ’ ένα τέτοιο μι­ κρόψυχο ερώτημα. Προτιμά να πά­ ρει τη θέση του συγγραφέα και να δει από μέσα τη μοίρα της γραφής. Προτιμά δηλαδή να οικειοποιηθεί το τραύμα παρά να παραστήσει το γιατρό. Γράφω, σημειώνει ο Μπλανσό, σημαίνει γίνομαι ο αντίλαλος αυ­ τού που δεν μπορεί να σταματήσει να μιλά. ΓΓ αυτόν το λόγο, για να γίνω ο αντίλαλός του, οφείλω να του επιβάλω κατά κάποιον τρόπο σιωπή. Προσφέρω σ’ αυτόν τον ακατάπαυστο λόγο την απόφαση και το κύρος της δικής μου σιωπής. Αλλού, πάλι, παρατηρεί: Γράφω σημαίνει παραδίδομαι στη σαγήνη της απουσίας χρόνου. Από τέτοιες σκόρπιες παρατηρή­ σεις και μόνο μπορεί κανείς ν’ αντιληφθεί ότι η μοίρα που μας τάζει η γραφή είναι μια επικίνδυνη μοί­ ρα, μια μοίρα αναντικατάστατη. Αυτός που καταπιάνεται με το γράψιμο ψιθυρίζει στον εαυτό του: «Και τώρα είσαι χαμένος» - «Θα πρέπει λοιπόν να σταματήσω;» « Ό χι, αν σταματήσεις, είσαι χαμέ­ νος».11 Βλέπομε, λοιπόν, ότι ο Μπλανσό απαιτεί από τον συγγρα­ φέα ένα ολοκληρωτικά ανυποχώ­ ρητο πάθος. Διαφορετικά, είναι ανίκανος να εκτεθεί στον κίνδυνο της απουσίας του χρόνου και είναι ανίκανος να επιβάλει σιωπή σ’ αυ­ τό που δεν μπορεί να σταματήσει να μιλά. Δεν είναι συγγραφέας. Αναπαράγει καθαρή σιωπή, δηλα­ δή άπλαστο λόγο. Και όπως συμ­ πληρώνει ο Μπλανσό, ο άπλαστος λόγος «ασχολείται με την πραγμα­ τικότητα των πραγμάτων». Η αφή­ γηση, η διδασκαλία, ακόμη και η περιγραφή, μας καθιστούν τα πράγματα παρόντα, τα «αναπαριστάνουν». Ενώ, αντίθετα, ο ουσια­ στικός λόγος, που πρέπει να είναι η φιλοδοξία του αληθινού συγγρα­ φέα, απομακρύνει τα πράγματα, τα εξαφανίζει, είναι διαρκώς υπαινι­ κτικός και ανακαλεί. Με ποιο τρόπο, όμως, μπορεί να σιγουρευτεί ο συγγραφέας ότι η λαλιά του κατευθύνεται προς τον ουσιαστικό λόγο και έχει ξεφύγει από τον άπλαστο λόγο; Φαίνεται, παρατηρεί ο Μπλανσό,12 ότι η λο­ γοτεχνία συνίσταται στην προσπά­ θεια να μιλήσει κανείς τη στιγμή που η ομιλία είναι το πιο δύσκολο απ’ όλα. Και τότε προσανατολίζε­

ται προς τις στιγμές που η σύγχυση αποκλείει κάθε γλωσσικό ιδίωμα και που αναγκάζεται να καταφύγει στο πιο ακριβές, στο πιο συνειδη­ τό, στο πιο απόμακρο από την αοριστία και τη σύγχυση, γλωσσικό ιδίωμα, στη λογοτεχνική γλώσσα. Σ’ αυτή την περίπτωση, ο συγγρα­ φέας μπορεί να πιστέψει ότι δη­ μιουργεί «τη δική του πνευματική δυνατότητα να ζήσει». Τότε είναι που νιώθει τη δημιουργία του δε­ μένη λέξη τη λέξη με τη ζωή του, που ξαναπλάθει τον ίδιο τον εαυτό Τότε ίσως μπορεί ο συγγραφέας να περηφανευτεί ότι η γλώσσα του δημιούργησε κάτι το απόλυτο και ότι αυτό το απόλυτο θα μπορούσε να σταθεί ισοδύναμο αντίκρυ στη σιωπή. Μπαίνοντας, λοιπόν, στην τρο­ χιά αυτής της τρομακτικής εμπει­ ρίας που είναι η λογοτεχνία, ο συγ­ γραφέας θα πρέπει να νιώθει περί­ που ανίκανος να μιλήσει, να νιώθει ότι δεν έχει τίποτε να πει, αλλά να θέλει να πει με όλο το πάθος αυτό το τίποτε. Το πάθος του συγγρα­ φέα για τη λογοτεχνία θα πρέπει να είναι παραπλήσιο με το πάθος που έδειξε ο Μαρξ για την κοινω­ νία, λέει ο Μπλανσό.13 Η λογοτε­ χνία είναι αλλοτριωμένη και, μερι­ κά, αυτή την αλλοτρίωση την οφεί­ λει στο γεγονός ότι η κοινωνία, με την οποία σχετίζεται, στηρίζεται στην αλλοτρίωση του ανθρώπου. Πώς όμως θα κινηθεί ο συγγρα­ φέας μέσα στο χώρο της λογοτε­ χνίας; Ο Μπλανσό δέχεται ακρι­ βώς την άποψη του Βαλερύ: μόνος του ο συγγραφέας θα πρέπει να δη­ μιουργήσει την ανάγκη, το σκοπό, τα μέσα, ακόμη και τα εμπόδια... Ας πάρουμε για παράδειγμα την ποίηση, προσθέτει ο Μπλανσό. Η ποίηση δεν είναι δεδομένη στον ποιητή σαν μια αλήθεια και μια βε­ βαιότητα, τις οποίες θα μπορούσε να προσεγγίσει. Δεν ξέρει αν είναι ποιητής, αλλά ούτε και ξέρει τι εί­ ναι ποίηση ούτε καν ξέρει αν η ποίηση Είναι. Αυτή εξαρτάται απ’ αυτόν, από την αναζήτησή του. Η εξάρτησή του όμως αυτή δεν τον καθιστά κύριο αυτού που αναζητά, μάλλον τον κάνει να αισθάνεται αβέβαιος για τον εαυτό του και σαν να μην υπάρχει. Κάθε έργο, κάθε στιγμή του έργου, αμφισβητεί εκ νέου τα πάντα και, συνεπώς, εκείνος που οφείλει να βασιστεί μόνο στο έργο, δε βασίζεται σε τί-

οδηγος/67 Είναι, συνεπώς, η λογοτεχνία, σύμφωνα με τον Μπλανσό, η δύνα­ μη μιας ατέλειωτης αμφισβήτη­ σης.14 Είναι περίπου κάτι σαν αυτό που είπε ο Ρίλκε, ένας από τους αγαπημένους ποιητές του Μπλαν­ σό, για τη μοίρα: να στέκεσαι αντι­ μέτωπος και τίποτ’ άλλο και πάντα αντιμέτωπος. Μοίρα, λοιπόν, του ποιητή είναι το να εκτίθεται στη δύναμη του απροσδιόριστου και στην καθαρή βία του Είναι, για το οποίο δεν μπορεί τίποτε να γίνει- να την υπο­ στηρίζει με ανδρεία, αλλά και να τη συγκρατεί επιβάλλοντάς της την εγκράτεια, την τελείωση μιας μορ­

φής·

Ό λα αυτά όμως δεν αφορούν παρά την παρόρμηση του συγγρα­ φέα, την εσωτερική διάθεση της γραφής. Υπάρχουν άλλοι δυο πα­ ράγοντες που ορίζουν τη μοίρα του συγγραφέα, πριν και μετά από το έργο. Πριν από το έργο η μοίρα του συγγραφέα είναι η έμπνευση. Τι είναι όμως η έμπνευση, σύμφω­ να με τον Μπλανσό; Το να μιμηθεί κανείς τον Ορφέα ή μάλλον το να γίνει Ορφέας. Το να κοιτάξει την Ευρυδίκη, χωρίς τη μέριμνα του τραγουδιού, με την αδημονία και την αποκοτιά της επιθυμίας που ξεχνάει το νόμο, αυ­ τό ακριβώς είναι η έμπνευση. Με την έμπνευση, μας λέει ο Μπλανσό, ο Ορφέας κινδυνεύει, αλλά και το έργο δε διακυβεύεται λιγότερο. Εκείνη τη στιγμή αγγίζει το έσχατο σημείο της αβεβαιότη­ τας. Γι’ αυτό και αντιστέκεται τόσο συχνά και τόσο δυνατά σ’ εκείνο που το εμπνέει. Και γι’ αυτό προσ­ τατεύεται λέγοντας στον Ορφέα: Δεν θα με ασφαλίσεις παρά μόνο αν δεν κοιτάξεις την Ευρυδίκη. Αλλ’ αυτό το απαγορευμένο διάβη­ μα είναι ακριβώς εκείνο που οφεί­ λει να πραγματοποιήσει ο Ορφέας, για να φέρει το έργο πέρα από τα όρια που το ασφαλίζουν, εκείνο που δεν μπορεί να πραγματοποιή­ σει παρά μόνο ξεχνώντας το έργο, μέσα στην έλξη μιας επιθυμίας που του έρχεται από τη νύχτα, που συν­ δέεται με τη νύχτα σα να είναι γέν­ νημά της. Κάπως έτσι φαντάζεται ο Μπλανσό την εξόρυξη του έργου από τη νύχτα. Δεν είναι όμως εδώ που τελειώνει η αυστηρότητά του. Το έργο τέχνης, συμπληρώνει, μό­ λις βγει από τη νύχτα, πέφτει σε μιαν αδυσώπητη μοναξιά. Από τη μοναξιά αυτή ο μόνος, ικανός να

το απαλλάξει, να το αναστήσει, να προφέρει αδίστακτα και κυριαρχι­ κά το «δεύρο έξω» είναι ο αναγνώ­ στης. Ο αναγνώστης είναι εξίσου «μο­ ναδικός» με τον συγγραφέα. Απ’ αυτόν εξαρτάται η μοίρα του έρ­ γου, του συγγραφέα μετά το έργο. Μπροστά και μέσα στο έργο, συγ­ γραφέας και αναγνώστης είναι ισό­ τιμοι. Ο αναγνώστης, αντίθετα από τον συγγραφέα, έχει συνήθως την απλοϊκή αίσθηση πως είναι πε­ ριττός. Δεν περνά απ’ το μυαλό του η σκέψη πως αυτός φτιάχνει το έργο. Αυτά δεν είναι λόγια κολακευτι­ κά και μόνο, προς τον αναγνώστη. Εξάλλου, ο Μπλανσό δεν μιλάει για έναν τυχαίο αναγνώστη. Μι­ λάει για τον αναγνώστη της λογοΓιατί, πάντα, προτού διαβάσει κανείς το μη-λογοτεχνικό βιβλίο, αυτό έχει ήδη διαβαστεί απ’ όλους, κι αυτή η ανάγνωση που προηγήθηκε, είναι που του εξασφαλίζει μιαν ύπαρξη σταθερή. Το βιβλίο όμως, που η αρχέγονη προέλευσή του είναι η τέχνη, δε βρίσκει στο πρόσωπο του κόσμου τον εγγυητή του, κι όταν έχει διαβαστεί, ποτέ ακόμη δεν έχει διαβαστεί, γιατί δεν κατακτά την παρουσία του ως έργο παρά μόνο μέσα στο χώρο τον οποίο άνοιξε αυτή η μία και μονα­ δική ανάγνωση, που κάθε φορά εί­ ναι η πρώτη και κάθε φορά η μόνη. Είναι, συνεπώς, ο (κάθε) ανα­ γνώστης του έργου τέχνης ο αληθι­ νός δημιουργός του, η συνείδηση και η ζωντανή ουσία του γρα­ πτού.15 Ο συγγραφέας βλέπει τους άλ­ λους να ενδιαφέρονται για το έργο του, αλλά το ενδιαφέρον που δεί­ χνουν να είναι πια πολύ διαφορετι­ κό απ’ αυτό που επιθυμεί η πιστή μετάφραση του εαυτού του. Το διαφορετικό, λοιπόν, ενδιαφέρον των άλλων «αλλοιώνει» το έργο, το μετατρέπει σε κάτι άλλο απ’ αυτό που ήταν η πρώτη του τελείωση. Το έργο έχει χαθεί για τον συγγρα­ φέα, γίνεται το έργο των άλλων. Σ’ ένα από τα πιο πρόσφατα βι­ βλία16 του, ο Μπλανσό μας προ­ τρέπει να γράφουμε και να διαβά­ ζουμε σα να ζούμε κάτω από την εποπτεία της καταστροφής. Είναι, λοιπόν, συνεπής. Αφού έχει δεχτεί ότι ο συγγραφέας «καταστρέφεται» από τον αναγνώστη και ότι ο ανα­ γνώστης «καταστρέφεται» από όλους τους άλλους αναγνώστες,

PAUL K LEE

ΤΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ 1898-1918

ΤΟΜΟΣ A ' Ενα ωραίο ταξίδι στον κόσμο της ψυχής και της τέχνης είναι τα Ημερολόγια του Paul Klee. Οι αναγνώστες θα βρουν σ' αυτά στοιχεία για την οικογένεια του ζωγράφου, την παιδική ηλικία, τις έρευνες και τα ταξίδια του, θέματα που θα τον φέρουν πιο κοντά στο θαυμάσιο κόσμο της ζωγραφικής του. Η επαφή μας μ' αυτή την εκπληκτική προσωπικότητα της τέχνης είναι ένα ανώτερο σχολείο. ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ

4

=

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 9 ΑΘΗΝΑ Τ.Κ. 106 79 Τηλ.: 36.07.744 - 36.39.962

68/οδηγος δεν του απομένει παρά να συμπλη­ ρώσει ότι: «Η καταστροφή φροντί­ ζει για όλα».17 Και πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, αφού η ίδια η γραφή είναι γέννημα ενός θανάτου; Οι λέξεις που χρησιμοποιούμε, που γράφουμε, μας δίνουν τα όντα, αλλά μας τα δίνουν στερημένα από είναι.18 Για να μπορέσω να πω «αυτή η γυναίκα», θα πρέπει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να της αφαιρέσω την πραγματικότητα από σάρκα και οστά που την περιέχει, να την καταστήσω απούσα και να την εκμηδενίσω. Είναι αυτή η πρά­ ξη μου παρόμοια μ’ εκείνη του Αδάμ, που γίνεται κύριος των ζώων, επιβάλλοντάς τους από ένα όνομα. Χωρίς αμφιβολία, συνεχίζει ο Μπλανσό, η γλώσσα μου δεν σκο­ τώνει κανέναν. Κι ωστόσο, όταν λέω «αυτή η γυναίκα», ο πραγματι­ κός θάνατος έχει αναγγελθεί, είναι κιόλας παρών μέσα στη λαλιά μου - η γλώσσα μου θέλει να πει ότι αυτό το πρόσωπο, που είναι εδώ, τώρα, μπορεί ν’ αποσπαστεί από τον εαυτό του, ν’ αφαιρεθεί από την ύπαρξή του κι από την παρου­ σία του και να βουλιάξει ξαφνικά σ’ ένα μηδέν ύπαρξης και παρου­ σίας· η γλώσσα μου σημαίνει ου­ σιαστικά τη δυνατότητα αυτού του αφανισμού· είναι, σε κάθε στιγμή, αποφασιστικός υπαινιγμός ενός τέ­ τοιου γεγονότος. Η λαλιά μου δεν σκοτώνει κανένα. Μα αν αυτή η γυναίκα δεν ήταν πραγματικά ικανή να πεθάνει, αν ο θάνατος δεν την απειλούσε σε κάθε στιγμή της ζωής της, αν δεν συν­

δεόταν στενά μαζί του με ουσιαστι­ κό δεσμό, δεν θα μπορούσα να διαπράξω αυτή την ιδανική άρνηση, αυτή τη δολοφονία με αναστολή που είναι η λαλιά μου. Στο σημείο αυτό διαπιστώνει κα­ νείς ότι ο Μπλανσό θέλει να πει κάτι παραπάνω από τις ασήμαντες θανατολογίες των κριτικών της λο­ γοτεχνίας και τις κοινότοπες από­ ψεις των ίδιων των λογοτεχνών για τη σχέση που μπορεί να έχει το έρ­ γο τους με το θάνατο. Δεν υπονοεί­ ται εδώ ότι ο θάνατος είναι ένα ση­ μαντικό, το μοναδικό ίσως, θέμα του λογοτεχνικού έργου. Υπονοεί­ ται ότι ο θάνατος είναι ο αποκλει­ στικός όρος της λογοτεχνίας και ότι, αν δεν υπήρχε ο θάνατος, η λογοτεχνία δεν θα υπήρχε καν. Ο Μαλλαρμέ, τον οποίο τόσο εμ­ πιστεύεται ο Μπλανσό, είχε ήδη πλησιάσει στην ακραία αυτή θέση. Για τον πρώτο, το ποίημα εξαρτάται από μια βαθιά σχέση που έχει με το θάνατο, το ποίημα δεν είναι δυνατό παρά μόνον όταν είναι δυ­ νατός ο θάνατος, όταν, με τη θυσία και την ένταση στις οποίες είναι εκτεθειμένος ο ποιητής, ο θάνατος γίνεται μέσα του δύναμη, δυνατό­ τητα, όταν ο θάνατος είναι μια πράξη, η κατεξοχήν πράξη. Ο Μπλανσό θα προχωρήσει ώς τα άκρα και θα γράψει19 ότι δίχως το θάνατο όλα θα κατέρρεαν μέσα στο παράλογο και το μηδέν. Κατά έναν τρόπο λοιπόν, η λογοτεχνία υπάρχει «ελέψ» του θανάτου, υποκαθιστά την ομιλία του. «Μιλών­ τας αντί να πεθάνει», θα γράψει αλλού20 ο Μπλανσό. Είναι, πιστεύω, η πιο σκληρή

και η πιο τίμια τοποθέτηση που μπορεί να κάνει κανείς μέσα στη λογοτεχνική γραφή. Η κάθε λέξη παίρνει ζωή από ένα θάνατο και γι’ αυτό θα πρέπει ν’ αντισταθμίζει ένα θάνατο. Αλλιώς είναι χαμένη. Δεν πρόκειται ποτέ να εκπληρώσει τη φιλοδοξία της και να οικειοποιηθεί όλη τη μεγαλοπρέπεια του όντος που έχει «καταστρέψει». Η «καταστροφή» του όντος από τη γλώσσα δεν περιορίζεται μόνο στη γλωσσική μονάδα, επεκτείνεται σ’ όλο το λόγο και τη σκέψη. Σιγάσιγά, ολόκληρο το σόμπαν υποκύ­ πτει σ’ αυτό το περίεργο φαινόμενο εκμηδενισμού. Θα μπορούσαμε να πούμε21 ότι ο λόγος εδώ, σε αντίθε­ ση με τον χριστιανικό Λόγο, έχει μια δύναμη καθαρά ανα­ δημιουργική και ότι, χρησιμο­ ποιώντας τον κανείς σαν λογοτε­ χνική γραφή, επιδίδεται σε μια μετα-θανάτια δραστηριότητα. Η «θανάσιμη» αυτή περιπέτεια του λόγου υπονομεύει και το ίδιο το υποκείμενο που μιλά. Από τη στιγμή που μιλώ, από τη στιγμή που σκέφτομαι και που με σκέφτο­ μαι, ανακαλύπτω ότι δεν υπάρχω ή ότι δεν υπάρχω πια. Ο λόγος μου μου αφαιρεί το είναι. Αυτό είναι το παράξενο cogito, με το οποίο ο Μπλανσό αντικαθιστά εκείνο του Ντεκάρτ: «Σκέφτομαι, άρα δεν υπάρχω πια». Στη θέση του εαυτού μου οι λέξεις έχουν εγκαταστήσει ένα είδος μη-εγώ, αντικαθίσταμαι από το ίδιο μου το φάντασμα, ξε­ μακραίνω ακατάπαυστα από τον εαυτό μου.22 Μια τέτοια αντικατάσταση, μια τέτοια απομάκρυνση μαρτυρούν και τα ίδια τα έργα του Μπλανσό, τόσο τα κριτικά, όσο και τα μυθι­ στορηματικά. Είναι σα να αρνείται κανείς τον ίδιο του το λόγο, σα να απουσιάζει απ’ αυτόν. Το έργο, μας λέει,23 είναι κατα­ δικασμένο να περιπλανάται, σαν τους ιερείς του Διονύσου, «από χώρα σε χώρα μέσα στην ιερή νύ­ χτα». Αλήθεια του είναι η έλλειψη, παρουσία του η απουσία, άρα ο κόσμος του «ουδέτερου».24 Ο κό­ σμος αυτός δεν επιτρέπει την πλη­ ρότητα, το θεμέλιο, την κατοχή. Η μόνη δυνατότητα είναι να δεξιωθεί το άγνωστο, χωρίς να το συγκρατήσει. Η ιδέα της περιπλάνησης, της εξόδου, δεν υποθέτει στον Μπλαν­ σό καμιά κίνηση. Υποθέτει μονάχα την αδιάκοπη πρόσληψη του κενού

οδηγος/69 και του ανγώστου από την, ας πού­ με, ολάνοιχτη συνείδηση. Γιατί έτσι ακριβώς φαντάζομαι τον Μπλανσό: ένα μέθυσο του κενού και της νύχτας, ένα μέθυσο της σκέψης και της οδύνης, που ποτέ δεν παραπατάει, αλλά και δεν πιά­ νεται από κανένα στήριγμα, από κανένα σύνορο. Τη σταθερότητά του μέσα στις αλλεπάλληλες καταιγίδες του αγνώστου δεν μπορεί κανείς να την αποδείξει, μόνο να τη νιώσει μπο­ ρεί. Γι’ αυτό, ο Μπλανσό δεν προσ φέρεται ποτέ σε μια εξήγηση.2 Οφείλεις να τον ακούς αδιάκοπι και να τον καταλαβαίνεις, να τον νιώθεις, χωρίς να μπορείς να τον ερμηνεύσεις. Ο Μπλανσό έρχεται απρόσκλητος και· αναπάντεχος. Φεύγει ξαφνικά, όπως ήλθε. Αλλά η γεύση του ξαφνιάσματος μένει στην ατμόσφαιρα και δεν ξέρεις ποτέ τι μεταλλαγές εγκυμονεί. Να σκέφτεσαι έτσι, όπως πεθαί­ νεις, μας λέει.26 Δίχως σκοπό, δί­ χως δύναμη, δίχως ενότητα και ακριβώς δίχως «όπως». Είναι μια «τακτική» που ο ίδιος την ακολουθεί τόσο στο κριτικό, όσο και στο μυθιστορηματικό έργο του. Ξέρει27 ότι η μετα-γλώσσα τού κριτικού δεν είναι η παράφραση του γλωσσικού ιδιώματος του έρ­ γου, αλλά η αναφορά μας που, από τη στιγμή που στέλνεται το μήνυμα, αλλάζει διαρκώς, γίνεται ανάγνω­ ση και μετ-ανάγνωση. Η ανάγνωση πολλαπλασιάζει απεριόριστα το μυστικό του έργου, αλλά δεν το διαδίδει.28 Ανάγνωση και πάλι ανάγνωση. Και ξανά ανάγνωση. Ανάγνωση δί­ χως τέλος. Αυτό είναι το μέλλον του έργου για τον Μπλανσό. ΓΓ αυτό και ο ίδιος, σαν κριτικός, δεν παραφράζει. Επιδίδεται κάθε φο­ ρά και σε μια καινούρια ανάγνω­ ση. Το κριτικό του έργο είναι μια πολλαπλή ανάγνωση και όχι μια στατική ερμηνεία. Ο κριτικός λό­ γος γι’ αυτόν είναι εκείνος ο χώρος αντήχησης, όπου για μια στιγμή με­ ταμορφώνεται και περιβάλλεται από λόγο η μη ομιλούσα πραγματι­ κότητα του έργου. Ο κριτικός λό­ γος είναι μια αρχή δίχως τέλος που καταστρέφει κάθε διαλεκτική, που δεν προμηθεύει παρά την αποτυ­ χία, που δεν έχει μέτρο ούτε εφη­ συχασμό. Αν θέλαμε να καθορίσουμε τη θέση του Μπλανσό μέσα στο χώρο της «νέας κριτικής», δε θα μπορού­ σαμε ασφαλώς να τον τοποθετή­

σουμε πλάι στους Richard, Poulet, Starobinski, Mauron, Goldmann. Ό λοι αυτοί είναι κριτικοί της ση­ μασίας,29 προσπαθούν δηλαδή πάντοτε να «δώσουν νόημα» στα έργα. Αυθεντικά εσωτερικός,30 αυ­ τός ο μοναχικός στοχαστής,31 τείνει να βγάλει τα έργα απ’ τον κόσμο του νοήματος ή τουλάχιστον να τα εξετάζει έξω από κάθε τεχνική πα­ ραγωγής νοήματος και μες στη σιω­ πή τους ακόμη. Η προσπάθειά του αυτή προσδί­ δει στην ομιλία του τα χαρακτηρι­ στικά της λαλιάς, περισσότερο πα­ ρά της μεταλαλιάς (που είναι, συ­ νήθως, η ομιλία του κριτικού) και του χαρίζει μια θέση αναποφάσι­ στη ανάμεσα στην κριτική και τη λογοτεχνία.32 Αλλά και στα καθαρά λογοτεχνι­ κά του έργα ο Μπλανσό δεν ακο­ λουθεί διαφορετική «τακτική». Το ιδανικό του είναι να φτάσει το «βαθμό μηδέν της γραφής» που υπέδειξε ο Ρολάν Μπαρτ. Το πεζο­ γράφημα του Μπλανσό είναι η διή­ γηση της αιώνιας αποτυχίας.33 Προσπαθεί ν’ αποδείξει την αδυ­ ναμία του ανθρώπινου πνεύματος να εγκαθιδρύσει ένα σόμπαν με ση­ μασία. Αυτή είναι η τραγωδία του δημιουργικού πνεύματος, το να παρίσταται με ένα ήρεμο άγχος στην ίδια του την καταστροφή. Στην Τρέλα της ημέρας γράφει: «Εντέλει, πείστηκα ότι έβλεπα ίσια στο πρόσωπο την τρέλα της ημέ­ ρας- αυτή ήταν η αλήθεια: το φως τρελαινόταν, η φωταύγεια είχε χά­ σει τελείως τα μυαλά της -χυμούσε πάνω μου χωρίς ίχνος λογικής, χω­ ρίς φραγμό, χωρίς σκοπό. Αυτή η ανακάλυψη μπήχτηκε στη ζωή μου από τη μια της άκρη ώς την άλλη σαν δαγκωνιά». Απ’ αυτή την ανεξέλεγκτη τρέλα της ημέρας τι μπορεί να μας βγάλει ή τι μπορεί να μας κρατήσει μέσα σ’ αυτήν; Η πρόταση του Μπλανσό είναι σαφής: το πιο αποτελεσματι­ κό αντίδοτο είναι η ασύδοτη σκέ­ ψη, που δεν ικανοποιείται σ’ ένα σύστημα αρχών και που δεν γνωρί­ ζει αναστολές. Αν κλειστούμε σε κάποια όρια και αν αφήσουμε την τρέλα της ημέρας να μας χτυπάει από παντού σαν άνεμος, είμαστε χαμένοι. Πού μπορεί όμως να μας οδηγή­ σει ο ασύδοτος στοχασμός; Κανείς δεν μπορεί να το εγγυηθεί. Ούτε ο Μπλανσό πέφτει σε σφάλματα προ­ φητειών. 'Αλλωστε, ποιος μπορεί να προβλέψει πού μπορεί να φτα-

ΠΕΤΡΩΝΙΟΥ

Σ A Τ Υ Ρ I Κ Ο Ν Μεταφρασμένο, προλογισμένο και σχολιασμένο από τον ' Αρη Αλεξάνδρου προς τέρψιν, διασκέδασιν και συμμόρφωσιν των απανταχού Ελλήνων.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 9 ΑΘΗΝΑ Τ.Κ. 106 79 Τηλ.: 36.07.744 - 36.39.962

70/οδηγος σει η τρέλα της ημέρας; Η ασύδοτη σκέψη, κατρακυλώντας ώς τα ακραία όρια, μπορεί τουλάχιστον να κρατηθεί ένα βήμα πριν. Μπο­ ρεί να μιλά απ’ έξω. Ενώ η τρέλα μόνο από μέσα μπορεί να μιλά. Εξάλλου, τίποτε απ’ όλα αυτά, την ασύδοτη τρέλα και την ασύδο­ τη σκέψη, δεν μπορεί να εμποδίσει την «πρωταρχική καταστροφή», το

θάνατο, τον μοναδικό ήρωα ή μάλ­ λον αντι-ήρωα που γεμίζει ή μάλ­ λον που αδειάζει τα πεζογραφήμα­ τα του Μπλανσό. Γι' αυτό και η μυ­ θιστορηματική του δημιουργία εί­ ναι δημιουργία του τίποτε, είναι μια πνευματική καμπάνα, που χτυ­ πάει πένθιμα, μια μηχανή που φτιάχνει κενό. Μα δεν είναι μια τέτοια εμπειρία

η πιο ακραία οδύνη; Και ποιος μας λέει, αναρωτιέται ο Μπλανσό, ότι η πιο ακραία οδύνη και η πιο ακραία σκέψη δεν ανοίγουν τον ίδιο ακριβώς ορίζοντα και δεν βα­ σίζονται, κατά βάθος, στην ίδια οριακή εμπειρία; Μήπως, τελικά, και η ίδια η οδύ­ νη δεν είναι και αυτή καθαρή σκέ­ ψη; ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΣΣΟΣ

Σ η μ ε ιώ σ ε ις

1. Βλ. Anthologie critique de la poesie frangoise, par Marie-Louise Astre et Frangoise Colmez, id. Bordas 1982.

2. Βλ. κυρίως Frangoise Collin, «L’un et Γ autre», στο περιοδικό Critique, no 229, Ιούνιος 1966.

3. Βλ. Bertrand Poirot-Delpech, «Et si on revenait a un peu d' humanisme, tiens?» εφημ. «Le Monde», Vendredi, 711211984.

4. Εκτός από τις παραδειγματικές με­ ταφράσεις τον κ. Δημήτρη Δημητριάδη, στα ελληνικά υπάρχουν, απ’ ό,τι ξέρω, δυο μόνο προσπά­ θειες για τη γνωριμία του Μπλαναό με το ελληνικό κοινό. Η μια ανήκει στον Δημήτρη Ραυτόπονλο και τη Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου (περ. Ηριδανός, τ.3, Δεκ. ’75 - Γενάρης ’76), οι οποίοι μετά από μια μικρή εισαγωγή (τον Δ.Ρ.) μεταφράζουν τρία αποσπάσματα από τα βιβλία τον Μπλαναό «La part du feu» και «Faux pas». Η δεύτερη ανήκει στον Θανάση Νιάρχο που έχει μεταφρά­ σει ένα απόσπασμα από το «Espace Littiraire» (Περ. «Νέα Πορεία» Ιούλ.-Οκτ. 1980).

5. Βλ. Frangoise Collin, «Maurice Blanchot et la question de l’ icrtiture», Gallimard 1971.

0 Βλ. Raymond Bellour, «Blanchot en

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

20.

21.

22.

23.

infini», Gallimard 1969.

5 instantanis», περ. Magazine litti24. Βλ. Κωστής Παπαγιώργης, «Το ου­ raire, no 192, Fivrier 1983, σελ. 48δέτερο», περ. Κριτική και Κείμενα, 50. ίΑνοιξη 1985, τ. 2, σελ. 107-113. Βλ. Paul de Man, «La circulariti de I’ 25. Βλ. Jean Starobinski, περ. Critique, interpolation dans Vceuvre critique no 229, Ιούνιος 1966, σελ. 498-513. de Maurice Blanchot», περ. Critique, 26. Βλ. Maurice Blanchot, «L’ icriture no 229, Ιούνιος 1966. du disastre», id. Gallimard 1980. Βλ. Maurice Blanchot, «Le livre a ve27. Βλ. Henri Meschonnic, «Maurice nir», id. Gallimard 1959.

Blanchot ou Γ icriture hors langage», Βλ. Ρολάν Μπαρτ - Μωρίς Ναντώ, περ. Les Cahiers du Chemin, No 20, «Για τη λογοτεχνία», εκδ. Ερατώ 15 Janvier 1974, σελ. 79-116.

1982, μετφρ. Γιάννης Εμίρης.

28. Βλ. Harita Valavavidis-Wybrands, ό.π.

«Lire», De V autre nuit ά T autrement Βλ. Maurice Blanchot, «Le livre ά ve- « qu’itre, περ. Exercices de la patien­ nir», id. Gallimard 1959. ce, no 2, hiver 1981, num. spicial Βλ. Maurice Blanchot, «La part du Blanchot, σελ. 47-55. feu», id. Gallimard 1949.

29. Βλ. Roland Barthes, «Συζήτηση για Βλ. Maurice Blanhcot, «Le livre d veτη λογοτεχνία», από τα Essais criti­ nir», id. Gallimard 1949. ques, id. du Seuil 1964, μετάφραση Βλ. Maurice Blanchot, «V Amitii», στο περιοδικό «Δευκαλίων», τ. 3, 1971, σελ. 79. ανατ. 1978, σελ. 258-282. Βλ. Maurice Blanchot, «La part du 30. Βλ. Δημήτρης Ραυτόπουλος, περ. feu», id. Gallimard 1949. Ηριδανός, τ. 3, Δεκ. ’75 - Γενάρης Βλ. Maurice Blanchot, « V icriture ’76. du disastre», id. Gallimard 1980.

31. Βλ. Παν. Μουλλάς, «Κολύμπι σε ό.π. πολύ βαθιά νερά», περ. Δεκαπεν­ Βλ. Maurice Blanchot, «V attente, I’ θήμερος Πολίτης, Παρασκευή 4 oubli», 1962. Μαΐον 1984, τ. 14. Βλ. Georges Poulet, περ. Critique, 32. Βλ. Roland Barthes, ό.π. no 229, Ιούνιος 1966, σελ. 485-497.

33. Βλ. Georges Poulet, περ. Critique, ό.π. no 229, Ιούνιος 1966, σελ. 485-4'>~ Βλ. Maurice Blanchot. «L‘ entretien

26 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Με χιλιάδες βιβλία ιστορικά, λογοτεχνικά, πολιτικά, οικονομικά, λεξικά κ.ά. από 30 δραχμές

ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ Αριστοτέλους

Εννατΐας 150

ΤΟ ΚΑΤΩΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Αριστοτέλους 6*Τηλ. 27.18.53

ΤΟ ΣΠΙΤΑΚΙ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Καρόλου Νιπλ 3*Τηλ. 23.97.46 Το μοναδικά παιδικό βιβλιοπωλείο

ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ

ΔΕΛΤΙΟ 16 Οκτωβρίου 29 Οκτωβρίου 1985

ο

ο λ

λ

ΟΙ ΟΑί Ογ | %0 δελτίο αριθ. 131

•

Ί ο Β ι β λ ιο γ ρ α φ ικ ό Δ ε λ τ ί ο σ υ ν τ ά ο σ ε τ α ι μ ε τ η ν π ο λ ύ τ ιμ η σ υ ν ε ρ ­ γ α σ ί α τ ο ν β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο υ τ η ς « Ε σ τ ία ς » , τ η δ ιε ύ θ υ ν σ η κ α ι το π ρ ο σ ω π ι κ ό τ ο ν ο π ο ίο υ ε υ χ α ρ ια το ύμ ε θερμά. ·■ Η τ α ξ ιν ό μ η σ η τ ω ν β ιβ λ ίω ν γ ί ν ε ­ τα ι μ ε β ά σ η το γνω σ τό Δ ε κ α δ ικ ό Σ ύ σ τ η μ α Τ α ξ ιν ό μ η σ η ς , π ρ ο σ α ρ ­ μ ο σ μ έ ν ο σ τ η ν ε λλ ,η νικ ή β ιβ λ ιο ­ γ ρ α φ ία . Σε κ ά θ ε κ α τ η γ ο ρ ί α β ιβ λ ίω ν π ρ ο η γ ο ύ ν τ α ι α λ φ α β η τ ικ ά ο ι έλ-

•

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

λ η ν ες σ υ γ γρ α φ είς κα ι α κ ο λ ο υ ­ θ ο ύ ν ο ι ξ έ ν ο ι.

• Η κ α τά τα ξ η τω ν ξένω ν σ υ γ γ ρ α ­ φ έ ω ν γ ίν ε τ α ι σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ε λ ­ λ η ν ικ ό α λ φ ά β η τ ο . Σ τ η ν κ α τ η γ ο ρ ία τ ω ν π ε ρ ιο δ ι κ ώ ν δ ε ν π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τ α ι ε β δ ο μ α δ ι­ α ία έ ν τ υ π α . Γ ια τ η ν α κ ό μ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η π λ η ­ ρ ό τ η τ α τ ο υ Δ ε λ τ ίο υ , π α ρ α κ α λο ύν τα ι οι εκδό τες να μ α ς σ τέλ­ ν ο υ ν έ γ κ α ι ρ α τ ι ς κ α ι ν ο ύ ρ ιε ς ε κ ­ δ ό σ ε ις το υ ς .

• •

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΣΠΟΥΔΩΝ ΝΟΤΙΟΑΝΑ­ ΤΟΛΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ. Ελληνικές ανακοινώσεις στο Ε ' Διεθνές Συνέδριο Σπουδών Νοτιοανατολικής Ευ­ ρώπης, Βελιγράδι 11-17 Σεπτεμβρίου 1984. Αθήναι, 1985. Σελ. 295. Δρχ. 1300

ΜΙΣΡΑΧΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ. Η ανευθυνότητα. Αθήνα, 1985. Σελ. 255

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

ΜΑΓΙΕΝΤΟΡΦ ΙΩΑΝΝΗΣ. Ο Χριστός σωτήρας σή­ μερα. Μετ. Γιάννης Λάππας. Αθήνα, Σύναξη, 1985. Σελ. 69. Δρχ. 180 ΜΕΝΕΥ PATRICK. Κλεπτοκρατία. Η εγκληματικότη­ τα στην ΕΣΣΔ. Μετ. Ελένη Μαργαρίτη. Αθήνα, Ροές, 1985. Σελ. 288. Δρχ. 550 ΤΟΦΛΕΡ ΑΛΒΙΝ. Θέσεισ και προβλέψεις. Μετ. Κώ­ στας Τσαπόγιας. Αθήνα, Κάκτος, 1985. Σελ. 273. Δρχ.

300.

Θ ΕΟ Λ Ο ΓΙΑ ΓΙΑΝΝΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Λ. Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς. Θεσσαλονίκη, Πουρνάράς, 1985. Σελ. 356. Δρχ. 700.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΒΑΡΒΑΡΟΥΣΗΣ ΠΑΡΙΣ. Η αδέσμευτη πολιτική, Αθήνα, Σάκουλας, 1985. Σελ. 190. Δρχ. 400.

72/δελτιο ΚΑΛΟΓΕΡΑΤΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ. Οι πολιτικοί θε­ σμοί. I. Κοινωνιλογία των πολιτικών θεσμών. Αθήνα, Σάκκουλας, 1985. Σελ. 209. Δρχ. 350. ΚΑΤΣΑΝΕΒΑΣ ΘΟΔΩΡΟΣ Κ. Το σύγχρονο συνδι­ καλιστικό κίνημα στην Ελλάδα. Β' έκδοση. Αθ να, Αιχμή, 1985. Σελ. 189. Δρχ. 350. ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΤΗΡΗΣ. Το δικαίωμα αυτοδιά­ θεσης των λαών. Αθήνα, Σάκκουλας, 1985. Σελ. 177.

BEAUD MICHEL. Η ιστορία του σοσιαλισμού. 18001981. Αθήνα, Μαλλιάρης. Παιδεία, 1985. Σελ. 359.

ΟΙΚΟΝΟΜ ΙΑ ΛΙΒΕΡΗΣ Α.Ι. Πολιτική οικονομία για όλους. Αθήνα, Δωρικός, 1985. Σελ. 424. Δρχ. 1000.

Μπουζιάνη. Αθήνα, 1985. Σελ. 60. Δρχ. 300.

MOURELOS GEORGE. Bouzianis. Athens, Nefeli, 1985. Σελ. 124 +Εικόνες.

DROT JEAN-MARI. Fassianos. Η μυθολογική ηδονή.

Paris, Galerie Beaubourg, 1985. Σελ. 119. Δρχ. 1300.

ΚΙΝΗΜ ΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΡΗΝΤΕΡ ΚΗΘ. Ιστορία του παγκόσμιου κινηματο­ γράφου. Μετ. Σώτης Τριανταφύλλου. Αθήνα, Αιγόκερως, 1985. Σελ. 382. Δρχ. 800

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ

VGENOPOULOS COSTAS. Growth and uneployment. Athens, Exantas, 1985. Σελ. 165. Δρχ. 600.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ ΣΗ ΠΑΤΡΩΝΗΣ ΤΑΣΟΣ. Θεμελιώδεις μαθηματικές έν­ νοιες και παιδική σκέψη. Αθήνα, Δίπτυχο, 1985. Σελ.

111. Δρχ. 300. ΦΡΑΓΚΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Σύγχρονη ελλη­ νική εκπαίδευση: πραγματώσεις και προοπτικές. Κα­ τερίνη, επιτροπή Παιδείας Νομαρχιακού Συμβουλίου Πιερίας, 1985. Σελ. 158.

Ο ΙΚΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜ ΙΑ ΧΑΝΔΡΗ ΕΥΓΕΝΙΑ. Το σύνδρομο της Αφροδίτης. Μετ. Webber Κλειώ. Αθήνα, Κάκτος, 1985. Σελ. 383. Δρχ. 400.

JACKSON CAROLE. Όμορφη με χρώματα. Μετ. Τάνια Πέτα. Αθήνα, Space, 1985. Σελ. 199. Δρχ. 1500.

ΓΛΩΣΣΑ

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΞΕ Ν ΕΣ ΓΛ Ω ΣΣΕΣ

ΙΑΤΡΙΚΗ

ΓΙΟΧΑΛΑΣ ΤΙΤΟΣ Π. Στοιχεία ελληνο-αλβανικής γραμματικής και ελληνο-αλβανικοί διάλογοι. Θεσσα­ λονίκη, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 1985. Σελ. 317. Δρχ. 1200.

ΓΚΟΥΒΑΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ. AIDS. Αλήθειες και ερωτήματα. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1985. Σελ. 95. Δρχ.

100.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

ΤΕΧΝΕΣ ΓΕΝ ΙΚ Α ΖΩ ΓΡΑΦΙΚΗ ΤΣΙΡΙΓΚΟΥΛΗΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ. Αναφορά στον Γ.

ΑΓΓΕΛΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Δ. Μεγάλη διδακτική γραμμα­ τική της αττικής διαλέκτου. Άρτα, Αγγελής. Σελ. 395. Δρχ. 1000.

δελτιο/73 ΜΕΡΚΕΝΙΔΟΥ ΕΛΕΝΗ. Η νοσταλγία. Θεσσαλονίκη, Νέα Πορεία, 1985. Σελ. 45.

ΑΡΧΑΙΟΙ ΣΥ ΓΓΡ Α Φ Ε ΙΣ

ΜΙΧΑΛΑΚΑΣ ΜΙΧΑΛΗΣ. Κ' ραψωδία. Θεσσαλονί­ κη, Κασταλία, 1985. Σελ. 43. ΠΕΤΡΩΝΙΟΣ. Σατυρικόν. Μετ. Άρης Αλεξάνδρου. Αθήνα, Νεφέλη, 1985. Σελ. 214. Δρχ. 350. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ. Ερωτικός. Εισ.-μετ.-σχολ. Μ.Γ. Μερακλής. Αθήνα, Γνώση, 1985. Σελ. 150.

ΜΠΟΥΝΤΟΥΡΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Αναλαμπές. Ποιήμα­ τα. Σελ. 66. ΤΡΙΒΥΖΑΣ ΣΩΤΗΡΗΣ. Το κέλυφος. Κέρκυρα, Πόρφυρας, 1985. Σελ. 29. ΤΡΥΦΩΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΤΗΡΗΣ Δ. Αμητός δ’ολίγιστος. Αθήνα, Φιλιππότης, 1985. Σελ. 52.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΦΙΛΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Α. Ο Ζαρατοΰστρα και οι πέντε εσπερινοί. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1985. σελ. 111. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΤΙΝΟΣ. Ποιήματα. Θεσσα­ λονίκη, Διαγώνιος, 1985. Σελ. 265. Δρχ. 400.

ELYTIS ODYSSEAS. Oda a Picasso. Buenos Aires, Agon, 1985. P. 17.

ΠΟΙΗΣΗ ΑΡΜΑΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Ποιήματα Π. (1979-1984). Αθήνα, Gutenberg, 1985. Σελ. 89. Δρχ. 300.

Π ΕΖΟ ΓΡΑ ΦΙΑ

ΑΥΡΗΛΙΟΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ. Η ικανότητα των λευ­ κών πόθων. Αθήνα, Όμβρος, 1985. Σελ. 67. ΒΑΓΕΝΑΣ ΝΑΣΟΣ. Ποίηση και πραγματικότητα. Αθήνα, στιγμή, 1985. Σελ. 45. Δρχ. 140.

ΑΣΗΜΑΚΟΠΟYΛΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Αλητεία. Αθήνα, Δωρικός, 1985. Σελ. 172. Δρχ. 300.

ΒΑΡΝΑΛΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Κηρήθρες. Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 96. Δρχ. 350.

ΑΞΙΩΤΗΣ Δ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Ασφυξία όμβριων.Αθή­ να, Όμβρος, 1985. Σελ. 117.

ΒΑΡΝΑΛΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Πυθμένες. Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 108. Δρχ. 350.

ΚΑΛΙΟΤΣΟΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ. Το συμπόσιο. Μυθιστο­ ρηματική τετραλογία. Αθήνα, Καστανιώτης, 1985.

ΙΝΕΣ ΚΑΝΙΑΤΙ Ή Τρελο-Βγενιώ Ή Ίνές Κανιατί καταπιάνεται στην ΤΡΕΛΟ—ΒΓΕΝΙΩ, μ 'ένα θέμα πολύ τραγικό πού γίνεται ένα συγκλονιστικό βιβλίο ταυτόχρονα γιά όλη τήν τρυφερότητα τού παιδιού καί γιά όλη τήν άνθρώπινη άπανθρωπιά. Ζίλ Κόστας LES NOUVELLES LITERAIRES

ΒΡΑΒΕΙΟ DEUX MAGOTS καί ΒΡΑΒΕΙΟ FICTION Τ ΤΓ>Γ>ΓΛ

LlDlXU

ΠΑΤΡ. ΙΩΑΚΕΙΜ 8 ΚΟΛΩΝΑΚΙ τηλ 7247116

74/δελτιο Σελ. 205. Δρχ. 400. ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΜΙΧΑΛΗΣ. Το 45άρι κ.ά. εξωφρενικά. Αθήνα, Όμβρος, 1985. Σελ. 83. ΚΟΡΙΝΗΣ ΤΖΙΜΜΥΣ. Θύελλα στη Μακεδονία. Αθή­ να, Βασδέκης, 1985. Σελ. 202. Δρχ. 600. ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ - ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΥ ΜΑΙΡΗ. Φω­ νές. Αθήνα, 1985. Σελ. 127. Δρχ. 300. ΜΗΛΙΩΝΗΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ. Δυτική συνοικία. Β' έκδ. Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 135. ΣΤΕΙΑΚΑΚΗ Π. Κόκκινες κηλίδες στο λευκό πανί. Αθήνα, Καρανάσης, 1985. Σελ. 117. Δρχ. 300. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΛΙΤΣΑ. Σε μια βδομάδα το πολύ. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Τ.Ι.Ε. 1985. Σελ. 160. Δρχ. 350. ΒΟΓΚΤ Α.Ε. BAN. Σλαν. Μετ. Φοίβος Αρβανίτης. Αθήνα, Εξάντας, 1985. Σελ. 219. Δρχ. 300. ΚΑΛΒΙΝΟ ΙΤΑΛΟ. Ο διχασμένος υποκόμης. Μετ. Ρούλα Στράτου. Αθήνα, Οδυσσέας, 1985. Σελ. 99 Δρχ.

150. ΚΟΝΤΙ ΛΑΟΥΡΑ. Η ιστορία του Μάρκου και της Σά­ ρας. Μετ. Δημήτρης Κοντογιάννης. Αθήνα, Οδυσσέας, 1985. Σελ. 133. Δρχ. 180. ΛΩΡΕΝΣ. Η γυναίκα που έφυγε με τ’ άλογο. Μετ. Άρης Αλεξάνδρου. Αθήνα, Γκοβόστης, 1985. σελ.

156.

ΧΑΡΗΣ ΠΕΤΡΟΣ. Νεοελληνικός κριτικός λόγος. Θεσ­ σαλονίκη, Νέα Πορεία, 1985. Σελ. 59. Δρχ. 250.

ΑΛ ΛΗ Λ ΟΓΡΑ ΦΙΑ 562 γράμματα των Ε. Πανίδη, I. Δραγούμη, Α. Εφταλιώτη, Κ. Παλαμά, Α. Πάλλη, Δ. Ταγκόπουλου, Γ. Ψυχάρη κ.ά. Συλλογή υλικού Σ.Κ. Καρατζάς. Από την Αλληλογραφία των πρώτων Δημοτικιστών, αρ. 11 Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειο Παν/μιο Θεσ/νίκης, 1985. Σελ. 685.

ΘΕΑΤΡΟ ΕΡ ΓΑ ΛΙΔΩΡΙΚΗΣ ΑΛΕΚΟΣ. Θέατρο. Τόμος Β'. Αθήνα, Δωδώνη, 1985. Σελ. 485. Δρχ. 600. ΠΟΝΤΙΚΑΣ ΜΑΡΙΟΣ. Η γυναίκα του Λωτ. Αθήνα, Κάλβος, 1985. Σελ. 84. Δρχ. 200.

ΜΟΡΑΒΙΑ ΑΛΜΠΕΡΤΟ. Αγκοστίνο. Μετ. Μάρθα Σαλάκου. Αθήνα, Οδυσσέας, 1985. Σελ. 113. Δρχ. 150.

ΠΟΝΤΙΚΑΣ ΜΑΡΙΟΣ. Ο γάμος. Αθήνα, Κάλβος, 1985. Σελ. 83. Δρχ. 200.

ΠΛΕΝΤΣΝΤΟΡΦ ΟΥΛΡΙΧ. Η σύντομη ζωή του νεα­ ρού Έντγκαρ. Μετ. Τούλα Σιέτη. Αθήνα, Οδυσσέας, 1985. Σελ. 137. Δρχ. 180.

ΧΟΥΛΙΑΡΑΚΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. Οι σατανάδες. Αθήνα, 1985. Σελ. 64. Δρχ. 200.

CELINE. Ταξίδι στα βάθη της νύχτας - Θάνατος με δόσεις - Συνέντευξη με τον καθηγητή «Υ». Εισ.-μετ. Αλίκη Γιατράκου-Fossi. Αθήνα, Πρόσπερος, 1985. Σελ. 104. Δρχ. 350.

ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Η κληρονομιά της θάλασσας. Θέατρο. Αθήνα, Επτάλοφος. Σελ. 62. Δρχ.

200. ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Ηλιοβασίλεμα. Θέατρο. Αθήνα, Επτάλοφος, χχ Σελ. 52. Δρχ. 200.

ΣΤΑΪΝΜΠΕΚ ΤΖΩΝ. Τορτίλα Φλατ. Μετ. Ά ρης Αλεξάνδρου. Αθήνα, Γκοβόστης. Σελ. 174.

HOFFMANN Ε.Τ.Α. Αδελφή Μόνικα. Μετ. Δ. Φοινικόπουλος. Αθήνα, Ροές, 1985. Σελ. 186. Δρχ. 400.'

Μ Ε Λ ΕΤ ΕΣ

ΓΕΝ ΙΚ Α ΛΟΥΓΓΗΣ ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ Κ. Δοκίμιο για την κοινω­ νική εξέλιξη στη διάρκεια των λεγομένων «σκοτεινών αιώνων». (602-867). Αθήνα, Τυπογραφία, 1985. Σελ.

103. Δρχ. 350.

ΚΟΡΦΗΣ ΤΑΣΟΣ. Ναπολέων Λαπαθιώτης. Αθήνα, Πρόσπερος, 1985. Σελ. 187. Δρχ. 500. ΜΗΝΑΣ ΚΩΝΣΤ. Η γλώσσα του Καβάφη. Ιωάννινα, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 1985. Σελ. 143. Δρχ. 600. ΜΟΣΚΟΒΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Μιχάλης Σ. Κόκκινος. Ένας νέος συγγραφέας στο χώρο του παράλογου. Αθήνα, Όμβρος, 1985. Σελ. 35 + φωτογραφίες. ΝΑΚΑΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Γλωσσοφιλολογικά. Μελετήματα για τη λογοτεχνία και τη γλώσσα. Αθήνα, Κάλβος.

1985. Σελ. 224. ΤΡΙΑΡΧΗΣ ΦΩΤΗΣ. Φώτης Πράσινης. Ο Βενέζης της Καβάλας. Θεσσαλονίκη, Βορειοελλαδικά, 1985. σελ.

47.

Μ Α ΡΤΥΡΙΕΣ ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ ΚΩΣΤΑΣ. Η Εθνική Αντίσταση στον Πειραιά. 1941-1944. Πειραιάς, Μυτιληναίος, 1985. Σελ. 110. ΣΤΑΘΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣ Α. Δόξα και σαράκι 1941-1944. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1985. Σελ. 310. Δρχ. 600. ΧΟΝΕΚΕΡ ΕΡΙΧ. Από τη ζωή μου. Μετ. Θανάσης Γεωργίου κ.ά. Αθήνα, Ειρήνη, 1985. Σελ. 404. Δρχ.

δεΚτιο/75

ΕΛ ΛΗ Ν ΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Οι πολιτικές δυ­ νάμεις της βενιζελικής περιόδου. Τόμος Α ': Ο βενιζελισμός. Τεύχος Α ': Ο βενιζελισμός της ανόρθωσης. Αθήνα, Σάκκουλας, 1985. Σελ. 201. Δρχ. 500. ΔΙ AM ΑΝΤΟΠΟ ΥΛΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Οι πολιτικές δυ­ νάμεις της βενιζελικής περιόδου. Συμπληρωματικό τεύχος: μελέτες ελληνικής πολιτικής. Αθήνα, Σάκκου­ λας, 1985. Σελ. 72. Δρχ. 200. ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Η Αθήνα του ’40 και της Κατοχής. Δοκίμιο-ιστορία, αριθ. 9. Αθήνα, Φιλιππότης, 1985. Σελ. 270. ΣΑΡΔΕΛΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Η Μοσχόπολη. (Ανατ. από το περιοδικό «Ελληνικός Αστήρ») Ιωάννινα, 1985. Σελ.

12. Δρχ. 130. ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΠΕΤΡΟΣ. Η Εκκλησία τ’ Αη Μάμα και οι άλλες εκκλησίες της κατεχόμενης Μόρφου. Λευκω­ σία, 1985. Σελ. 75. ΣΦΥΡΟΕΡΑΣ Β. - ΑΒΡΑΜΕΑ Α. - ΑΣΔΡΑΧΑΣ Σ. Χάρτες και χαρτογράφοι του Αιγίου Πελάγους. Αθή­ να, Ολκός, 1985, Σελ. 261. Δρχ. 3000.

Manuel II Paleologus. Funeral oration. Introd.-texttrans.-not. J. Chrysostomides. Thessalonike, Associa­ tion for Byzantine Reseach, 1985. Σελ. 310. Δρχ. 5.500

Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ Α ΑΝ Α ΓΝ Ω ΣΜ Α ΤΑ ΕΠΑΡΧΟΣ ΓΙΩΡΓΗΣ. Παραμύθια των βλαχόφωνων ελλήνων. Αθήνα, Αργοναύτης, 1985. Σελ. 191. Δρχ.

450. ΜΑΝΘΟΠΟ ΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Οι δρόμοι της άνοιξης. Θεσσαλονίκη, Α .Σ.Ε., 1985. Σελ. 110. Δρχ.

350. ΜΑΡΙΝΟΣ Γ.Μ. Το αλφαβητάρι του κλόουν. Αθήνα, Καστανιώτης, 1985. Σελ. 30. Δρχ. 380.

ΣΧ Ο Λ ΙΚ Α ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Δ. - ΚΟΡΝΕΛΑΚΗΣ Γ. - ΡΩΜΑΣ. Χ.Γ. Κείμενα λογοτεχνίας Γ' Λυκείου, Αθήνα, Επικαιρότητα, 1985. Σελ. 367. ΖΟΡΜΠΑΣ ΑΠΟΣΤ. Β. Προσεγγίσεις νεοελληνικών κειμένων A ', Β' και Γ' γυμνασίου. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1985. Σελ. 268 + 262 + 338. Δρχ. 600 + 600 + 650. ______ ________

Π ΕΡΙΟ ΔΙΚ Α ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ. Έκδοση της Νεολαίας ΠΑΣΟΚ. Τεύ-

ΑΛΕΞΗΣ ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗΣ

76/δελτιο χος 198. Δρχ. 80.

ΕΠΟΠΤΕΙΑ. Τεύχος 105. Δρχ. 250.

ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 302. Δρχ. 70. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ. Τριμηνιαίο Περιοδικό. Τεύχος 16. Δρχ. 320.

ΗΧΟΣ ΚΑΙ HI-FI. Τεύχος 151. Δρχ. 120. ΘΟΥΡΙΟΣ. Κεντρικό Όργανο της ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραίος. Τεύχος 200. Δρχ. 60.

ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τεύχος 17-18.

ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία Έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπουδών. Τόμος 47, Τεύχη 2 και 3.

ΑΥΤΟ. Μηνιαία Εφημερίδα Περιοδικό Πολιτικού Διαλόγου. Τεύχος 70. Δρχ. 50.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Μηνιαίο Περιοδι­ κό Ιστορικής Ύλης. Τεύχος 207. Δρχ. 200.

ΓΥΝΑΙΚΑ. 15ήμερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 931. Δρχ. 140.

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΕΤΡΑΔΙΑ. Δίμηνο Κινημα­ τογραφικό Περιοδικό. Τεύχος 21. Δρχ. 200.

ΔΑΥΛΟΣ. Τεύχος 46. Δρχ. 120.

ΤΟ ΚΟΥΤΙ ΤΗΣ ΠΑΝΔΩΡΑΣ. Τεύχος 7. Δρχ. 100.

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 52. Δρχ.

100.

ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΚΟΝ Πέμπτος.

ΔΕΛΤΙΟ. Σύνδεσμος Βιομηχανιών Βορείου Ελλάδος. Τεύχος 8. Δωρεάν.

Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ. Φύλλο 37. Δρχ.

30

ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ. Έκδοση Λόγου και Τέχνης. Τεύχος 15l Δρχ. 180.

ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ. Διμηνιαία Εφημερίδα Ενημέρωσης της Ομοσπονδίας Συλλόγων Ναυπακτίας (Ο.ΣΥ.Ν.). φύλλο 15. Δρχ. 20.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 129. Δρχ. 150. ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ. Μηνιαία Εφημερίδα για την Αυτοδιοίκηση. Φύλλο 14. Δρχ. 50. ΔΙΑΛΟΓΟΣ. Φύλλο 47. ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ. Τεύχος 9. Δρχ. 450. ΕΚ ΠΑΡΑΔΡΟΜΗΣ. Περιοδικό για την Ελληνική Επαρχία. Τεύχος 2. Δρχ. 150. ΕΛΛΗΝΟΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΚΟΣ Ενημερωτικό Δελτίο. Τεύχος 30.

ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ.

ΔΕΛΉΟΝ.

Τόμος Δέκατος

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ. Επιθεώρηση Προ­ βληματισμού για Οργάνωση και Διοίκηση. Τεύχος 20. Δρχ. 200. ΠΑΝΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ. Μηνιαία Έκδοση της Πανηπειρωτικής Συνομοσπονδίας Ελλάδας. Φύλλο 91. Δρχ. ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 899. Δρχ. 140. Η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Μηνιάτικη Έκδοση Γνώμης Ν. Κο­ ζάνης. φύλλο 11. Δρχ. 30. Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Τριμηνιαία Επιθεώρηση. Τεύχος 69-70. Δρχ. 250. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ. Μηνιαία Επιθεώρηση Τέχνης. Τεύχος 24. Δρχ. 150. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ. Όργανο της «Κίνησης για τη Νεό­ τητα». Τεύχος 21. Δωρεάν. ΣΠΕΙΡΑ. Τριμηνιαίο Περιοδικό Θεωρίας και Τέχνης. Τεύχος 4-5. Δρχ. 400.

Μια επανόρθωση Στο προηγούμενο τεύχος (130) στη συνέντευ­ ξη με τον Δημ. Μαρωνίτη, σελ. 69, δεύτερη στήλη, τελευταία παράγραφος, υπάρχει μια παράλειψη που αλλοιώνει το νόημα των λεγο­ μένων. Παραθέτουμε το σωστό κείμενο: «Μέχρι ενός σημείου πιστεύω ότι οι αντιπά­ θειες οφείλονται σ’ αυτό το γεγονός. Δεν αι­ σθάνομαι ότι αυτά που γράφω ή αυτά που κάνω βρίσκονται ακριβώς στην πλατεία της αγοράς όπου συναλλάσσονται οι άνθρωποι του σιναφιού, επικοινωνούν αν θέλετε».

ΣΤΕΓΗ. Περιοδική Έκδοση για τον Πολιτισμό και την ποιότητα Ζωής. Τεύχος 3. Δρχ. 100. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Μηνιαία Περιοδική Έκδοση Γραμμάτων και τεχνών. Φύλλο 107. Δρχ. 7. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ. Το Περιοδικό της Διαφή­ μισης και του marketing. Τεύχος 208. Δρχ. 50. ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Μηνιαίο Περιοδικό για Συλλέκτες. Τεύχος 59. Δρχ. 350. ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ. Τεύχος 37. ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ. Ετήσιο Φιλολογικό Ιστορικό Λαογραφικό Λογοτεχνικό Περιοδικό Σύγγραμμα. Τόμος 5ος. ΤΑ ΨΑΡΑ. Μηνιαίο περιοδικό με ποικίλη ύλη από τα Ψαρά και από τις Άγονες Περιοχές της Χώρας μας. Τεύχος 61, 62,63.

CAMERA INTERNATIONAL. Τεύχος 1. Δρχ. 1200.

JOURNAL OF THE HELLENIC DIASPORA. VOL. XI. No. 3,4

δελτιο/77 2 Οκτωβρίου15 Οκτωβρίου 1985

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊ­ κό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον π εριοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φ ροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

- Υ π ό μ ν η μ α -------ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΒΧ: Β. Χατζηβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΓΠ: Γ. Παναγιώτου ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΒ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΘΥ: θ . Παπανικολάου ΙΔ: I. Δραγώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΔ: Κ. Θ. Δημαράς ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου

ΜΝ: Μ. Νιτσόπουλος ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π,.Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παισνίδης ΣΤ: Δ. Σχαμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π : Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΓ: Ελεύθερη Γνώμη ΕΙ: Εικόνες ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εβδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πορφύρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Φιλοσοφία

θρησκεία

Νικόλαος (Μεθώνης): Ανάπτυξις Θεολογικής στοιχειώσεως Πρόκλου Πλατωνικού φιλοσόφου (Σ. Νόνικας, ΔΑ, 44-45) Παναγιωτόπουλος Δ.: Η φιλοσοφία στο ιστορικό και κοινωνι­ κό επίπεδο (ΣΤ, ΕΛ, 3/10) Σατελέ Φ.: Η φιλοσοφία τ. α ' (ΛΑ, ΠΕ, 78) Χάιντεγγερ Μ.: Είναι και χρόνος (ΣΤ, ΕΛ, 3/10)

Γρηγοράτος Σ.: Νηφάλιος μέθη (X. Μεγαλύνος, ΟΠ, 20-21 Παναγόπουλος Δ.Β.: Πνευματική ανάβαση (ΔΙ.Λ., ΔΑ, 44-45)

Ψυχολογία Τορ Μ.: Ο δείκτης νοημοσύνης (ΛΑ, ΠΕ, 78)

Οικονομία Θεοφίλου Μ.: ΕΟΚ και Ελληνική Οικονομία (ΦΤ, ΔΡ, 20/9) Καπετανάκη - Σηφάκη Κ.: Η διεθνοποίηση του κεφαλαίου στην Ελλάδα (Τ. Ψαράκης, ΕΝΑ, 10/10) Μπουρατίνος Μ.: (επιμ.). Νεοφιλελεύθερη οικονομία (Σ. Νό­ νικας, ΔΑ, 44-45

78/δελτιο Κοριά Μ.: Ο εργάτης και το χρονόμετρο (Λ. Δεδουσόπουλος, ΔΠ, 51)

Πολιτικές Επιστήμες - Κοινωνιολογία Δεληγιώργη Α.: Ο κριτικός Μαρξ 1843-44 (ΘΥ, ΕΙ, 2/10) Κωστόπουλος Σ.: Το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών (ΓΣ, ΑΗ, 15/10) Μητρόπουλος Α.: Συνδικάτα και εξουσία στη Δυτική Ευρώπη (Μ, ΑΥ, 13/10) Σαμολαδάς Ζ.: Για την αλήθεια και το μέλλον της νέας γενιάς (ΦΤ, ΤΚ, 11/9) Το κράτος στον περιφερειακό καπιταλισμό (θ . Νικόλας, Ε πα-. ναστατική Μαρξιστική Επιθεώρηση, 46), (ΕΑ, ΕΛ, 10/10) Αντόρνο Τ.: Μίνιμα Μοράλια. (X. Μεγαλυνός, ΟΠ, 20-21)

Δίκαιο Μητρόπουλος Α.: Οι εργασιακοί θεσμοί στην Ελλάδα (ΒΔ, ΟΤ, 3/10)

Παιδαγωγική Γκότοβος Α.Ε.: Παιδαγωγική αλληλεπίδραση (Τ. Ψαράκης, Ε ΝΑ, 10/10) Μιαλαρέ Γ.: Εισαγωγή στην παιδαγωγική (ΘΥ, ΕΙ, 2/10)

Λαογραφία Κελαίδης Π.Σ.: Ριζίτικα για τα Σφακιά (ΑΦ, ΑΚ, 12/10) Μάτσιας .Μ.: Παγώνη - Δερόπολη (Σ. Κοκκίνης, ΡΙ, 13/10) Παπαγεωργίου Μ.: Παραμύθια του Αίμου (Κ.Ν. Εμονίδης, ΚΑ, 10/10) Παρασκευαίδης Μ.: Η παραδοσιακή Σαμοθράκη (Γ. Βαλ., Αιολικά Γράμματα, 86)

θετικές και εφαρμοσμένες επιστήμες Γρίβας Κ.: Ο ψυχιατρικός ολοκληρωτισμός (ΛΑ, ΠΕ, 78) Παπαθανασίου Ζ. - Σπυριδογιαννάκη Μ.: Το κυνήγι της γονι­ μότητας (ΘΥ, ΕΙ, 9/10) Παπαθανασόπουλος Π.Α.: Ένα τριαντάφυλλο για σας (ΓΣ, ΑΗ, 15/10) (Ν. Παρνασσός, Ελεύθερος Τήος, 11/10) Χρυσάνθης Α.: Από την ιστορία της Οδοντιατρικής στην Κύ­ προ (ΦΤ, ΔΡ, 12/9) Ζάντερ Λ.: Παιδικές αρρώστιες (ΓΣ, ΑΗ, 15/10) Mayer Κ - Pizer Η.: AIDS (Α θ, ΗΜ, 10/10), (ΘΥ, ΕΙ, 9/10), (Ν. Παρνασσάς, Ελεύθερος Τύπος, 4/10) Νάπτον Τ.: Υπέρταση (ΘΥ, ΕΙ, 9/10) Ουάτσον Λ.: Υπερ-φύση (ΘΥ, ΕΙ, 9/10)

Τέχνες Βαρβέρης Γ.: Η κρίση του θεάτρου (Δ. Γιακουμάκης, ΤΟ, 21 94) Βογιατζής Γ.: Ο ήχος στο χρώμα (Δ. Γιακουμάκης, ΤΟ, 2/94) Ζαμβακέλης Π. Εισαγωγή στη βυζαντινή ζωγραφική (ΓΣ, AM, 8/10) Καραγιάννης Β. - Μολίνος Σ.: Μυτιλήνη 1912 (Γ. Βαλ., Αιολι­ κά Γράμματα, 86) Γιάνναρης Γ.: Μελοποιημένη ποίηση και μουσικά έργα (Δ.Κ., ΡΙ, 6/10) Γραμματάς θ .: Το θεατρικό έργο του Γ. Καμπύση (X. Σαμοηλίδης, Εκκύκλημα,'/) Δήμου Ν.: Το φως των Ελλήνων (Κ.Ν. Εμονίδης, ΚΑ, 3/10) Λαλαούνης Η.: Μεταμορφώσεις (Κ.Ν. Εμονίδης, ΚΑ, 10/10) (X. Φίλ, ΤΟ, 2(94) Μάργαρης Β.: Κάστρα της Ηπείρου (Σ. Κοκκίνης, ΡΙ, 13/10) Μουρέλος Γ.: θέματα αισθηματικής και φιλοσοφίας της τέ­ χνης (ΣΤ, ΕΛ, 3/10) Πατρικαλάκις Φ.: Ταξιδεύοντας ζωγραφικά (Κ. Χριστοφιλόπουλος, ΑΓ, 197) Σαμαράς Σ.: Ρέα (ΓΣ, ΑΗ, 8/10) Σφυρίδης Π.: Οι καλλιτέχνες της «Διαγωνίου» (ΚΣ, ΝΕ, 12/ 10)

Σχινά Α.: Εκδοχές χώρου στη γλυπτική του Γ. Λάππα (Δ. Για­ κουμάκης, ΤΟ, 2(94) Τσολάκος θ .: Εκτυπωτική μέθοδος της Όφσετ (Μ. Φακίνος, Τα Νέα των Γραφικών Τεχνών, 37-38) Μπαρτ Ρ.: Ο φωτεινός θάλαμος (X. Μεγαλυνός, ΟΠ, 20-21) Πούχνερ Β.: Σημειολογία του θεάτρου (Ν. Καγγελάρη, Εκκύ­ κλημα, 7)

Αθλητισμός - Ενασχολήσεις Κηπουρική για όλους (Ν. Παρνασσάς, Ελεύθερος Τύπος, 11/

10)

Μπραντλ Σ.: Αυτή είναι η ιππασία (Κ. Γιούργος, Play Boy, Οκτ. ’85)

Κλασική Φιλολογία (Μελέτες) Λαζογιώργος - Ελληνικός Δ.: Οι αποκαλύψεις του Αισχύλου για την Ατλαντίδα (ΛΑ, ΠΕ, 78) Μητρόπουλος Κ.: 1) Χρησμοί θεών 2) Γλωσσάριο Ιπποκρατείου συλλογής (Η.Λ.Τ., ΔΑ, 44-45)

Ποίηση Αβέλλιος Α.: Έπαθλα και Χάριτες (Α θ, ΗΜ, 12/10) Ανδρουλιδάκης Κ.: Το μυστικό τετράδιο (ΑΦ, ΑΚ, 5/10) Βαρδάρης Ν.: Σπουδή στη λευτεριά (Η.Λ.Τ., ΔΑ, 44-45) Γραμματικού Μ.: Ιόνιο 90° ανατολικά (Ε.Γ.Ρ., ΔΑ, 44-45) Δανιήλ Γ.: Τα επίθετα (Η. Κεφάλας, ΤΟ 2(94) Ελύτης Ο.: Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου (Γ. Βαλ., Αιο­ λικά Γράμματα,86) Ευθυμίου Π.: Από την Πύλη της Ρόδου (ΦΤ, ΤΚ, 26/9 Κ' ΔΡ 15/9) Ζωγράφου - Σιμαλαρίδου Α.: Στο ρυθμό της ζωής Γ. Βαλ., Αιολικά Γράμματα, 86) Κακουλίδης Γ.: Η αίρεση της Τίγρης (Γ. Μαρκόπουλος, ΤΟ, 2/94) Καλοκύρης Δ.: Η προκυμαία (Η. Κεφάλας, ΔΙ, 128) Κάσσος Β.: Στα ριζά της σιωπής (Κ. Χριστοφιλόπουλος, ΑΓ 197) Λεβέντης Μ.: Ενόραση (ΦΤ, ΤΚ, 26/9) Παπανικολάου Λ.Σ.: Στοχασμοί (ΑΦ, ΑΚ, 5/10) Παπουτσίδης Ν.: Ο πτεροφόρος (Δ. Γιακουμάκης, ΤΟ, 2/94) Πασσιάς Β.: Αλαμάνα (Δ.Ι.Λ., ΔΑ, 44-45) Τζες Κ.: Ιστορίες στην έρημο (Δ. Γιακουμάκης, ΤΟ, 2/94) Χρυσάνθης Κ.: Λυρικός λόγος (ΦΤ, ΤΚ, 11/9 & ΔΡ, 12/9)

Πεζογραφία Αφτιά - Παπαϊωάννου Α.: Νάια. (Ν. Παρνασσάς, Ελεύθερος Τύπος, 4/10) Βασιλικός Β.: Οι προσωκρατικοί (ΚΣ, ΝΕ, 5/10) Βλάχος Π.: Εμείς οι νέοι (Δ.Ι.Λ., ΔΑ, 44-45) Γεωργούδης Β.: Πανδώρα. (Τ., ΤΟ, 2/94) Δόγας Γ.: Για γέλια και για κλάματα (Κ. Χριστοφιλόπουλος, ΑΓ, 197) Καλογήρου Γ.: Τα κουμπιά της Αλέξαινας (ΓΣ, ΑΗ, 15/10) Κάρμιος X.: Τύποι και μορφές (ΦΤ, ΤΚ, 11 και 19/9) Λιανίδης Σ.: Ματωμένα Χιόνια (ΓΣ, ΑΗ, 15/10) Ματαράγκας Γ.: Φάρσες του Έρωτα (ΓΣ, ΑΗ, 15/10) Μαύρος Κ.: Οδός Σόλωνος 1965. (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 10/10) Μέλλιος Λ.: Από το Μακεδονικό Αγώνα (ΦΤ, ΔΡ, 15/9) Μηλιώνης X.: Καλαμάς και Αχέροντας (Δ.Λ., ΜΕ, 5/10) Μήτσορα Μ.: Η περίληψη του κόσμου (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 10/10) Παπαδάτου Β.: Πού είναι το ξίφος σου Λυδία (Ε.Ρ., Δ.Λ., 44-45) Τσακίρη Σ.: Κλειστή στροφή (ΒΠ, ΔΙ, 128) Χουλιαράς Ν.: Ζωή, την άλλη φορά (ΚΤ, Ε θ , 13/10) Χρυσοχόου I.: Μαρτυρική πορεία (Α θ, ΗΜ, 10/10) Avalli I.: Περιμένοντας την Κίττυ (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 10/10) (ΘΥ, ΕΙ, 2/10) Γκομίζ - Άρκος Α.: Το παιδί και το καρβέλι (Κ. Χριστοφιλόπουλος, ΑΓ, 197)

δελτιο/79 Γουέστ Μ.: Ο Πρωτέας (ΑΘ, ΗΜ, 12/10) Έντε Μ.: Ιστορία χωρίς τέλος (ΜΚ, ΔΙ, 128) Εκο Ο.: Το όνομα του ρόδου (X. Μεγαλυνός, ΟΔ, 20-21) Έσσε Ε.: Το νησί του ονείρου (ΑΘ, ΗΜ, 10/10) Καιρόλ Ζ.: Η μπαλάντα ενός σπιτιού (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 10/

10)

Κινγκ Σ.: Κριστίν (ΑΘ, ΗΜ, 12/10) Μπέρμπινχαμ Σ.: Η διαθήκη του Έρμπαχ (ΓΣ, ΑΗ, 15/10) Μπρανκάτι Β.: Ο ωραίος Αντόνιο (Κ. Γιούργας, Play Boy, Οκτ. ’85) Μπρεχτ Μ.: Ιστορίες (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 10/10) Seymour G.: Η κόκκινη αλεπού (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 10/10) Σινιορέ Σ.: Αντίο Βολόντια (Β.Ψ., ΜΕ, 5/10) Φιτζέραλντ Φ.Σ.: Ο παράδεισος του Πατ Χόμπυ (ΣΚ,λ ΕΛ, 10/10), (Ν. Παρνασσός, Ελεύθερος Τύπος, 11/10) Φλωμπέρ Γ.: Βιβλιομανία (ΚΤ, Ε θ , 9/10) Harrow L.: Το είδωλο (ΑΘ, ΗΜ, 12/10)

Μελέτες - Δοκίμια Κεφαλίδης Ν.Χ. - Παπάζογλου Γ.Κ.: Πίνακας λέξεων ποιημά­ των του Οδυσσέα Ελύτη (Κ.Ν. Εμονίδης, ΚΑ, 10/10 Λαγάκου Ν.: Νικηφόρος Βρεττάκος (Γ. Βαλ., Αιολικά Γράμ­ ματα, 86) Μαρωνίτης Δ.Ν.: Ό ροι του λυρισμού στον Οδυσσέα Ελύτη (Γ. Καζανάς, ΟΤ, 10/10) Παναγιωτόπουλος Ι.Μ.: Η σιωπή κι ο λόγος (ΑΘ, ΗΜ, 10/10) Παρασκευόπουλος Σ.: Κ. Καλαντζής (ΦΤ, ΔΡ, 27/9) Πρεβελάκης Λ.: Α. Σικελιανός (X. Κορέλας, ΕΟ, 105) Τσιρόπουλος Κ.: Το σημείο της στίξης (Ε.Ν. Πλατής, ΤΟ, 2/ 94) Χρυσάνθης Κ.: Έ ξι Κύπριοι ποιητές (Γ. Βαλ., Αιολικά Γράμ­ ματα, 86)

10/10), (ΓΣ, ΑΗ, 8/10), (Ν. Παρνασσάς, Ελεύθερος Τύπος, 11/

10)

Reis Ρ.: Κατακτητική ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο (ΣΤ ΕΛ, 3/10)

Βιογραφίες - Μαρτυρίες - Απομνημονεύματα Βασιλικός Β.: Το ελικόπτερο (ΕΛ, ΓΥ, 2/10) Βαφειάδης Μ.: Απομνημονεύματα (ΚΣ, ΝΕ, 28/9) Δροσάκη Ε.: Εν Θεσσαλονίκη (ΚΣ, ΝΕ, 12/10) Καζαντζής Τ.: Μια μέρα με τον Σκαρίμπα (ΒΠ, ΔΙ, 128) Στεριώτης Π.: Λομβάρδος, ο Ζακύνθιος πολιτικός (Τηλ., ΔΑ, 44-45) Τριανταφυλλίδης X.: Η Μικρασιατική Εκστρατεία και το ημε­ ρολόγιο ενός οπλίτου (Κ.Ν. Εμονίδης, ΚΑ, 10/10) Φλουντζής Α.: Το κολαστήριο της Μακρονήσου (Γ. Βαλ., Αιο­ λικά Γράμματα, 86) Χανδρή Ε.: Το σύνδρομο της Αφροδίτης (ΓΣ, ΑΗ, 15/10) Κλέε Π.: Το ημερολόγιο 1898-1918 (ΓΣ, ΑΗ, 15/10) Μπόγκαρντ Ν.: Μεταμορφώσεις (Κ. Γιούργος, Play-Boy. Οκτ. ’85) Ντιμίτρι Σοστάκοβιτς, για τον ίδιο και την εποχή του (Β. Πο­ ριώτης, ΡΙ, 6/10) Ούλμαν Λ.: Επιλογές (ΚΤ, Ε θ , 2/10) Σινιορέ Σ.: 1) Η νοσταλγία δεν είναι πια αυτό που ήταν. 2) Την επομένη χαμογελούσε (ΚΤ, Ε θ , 6/10) (Β.Ψ., ΜΕ, 5/10), 3) Αντίο Βολόντια Χόνεκερ Ε.: Από τη ζωή μου (ΚΤ, Ε θ , 9/10)

Ταξιδιωτικά Παζολίνι Π.Π.: Το άρωμα των Ινδιών (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 10/10) (Ν. Παρνασσάς, Ελεύθερος Τύπος, 4/10)

Παιδικά

Σχολικά βοηθήματα

Βαλαβάνη Ε.: Σου το είπα δεν υπάρχουν δράκοι (Α.Λ., ΜΕ, 5/10) Βαλάση Ζ.: Ο Βασιλιάς και τ’ αηδόνι (Α.Λ., ΜΕ, 5/10) Λαμπροπούλου - Καραμήτσου Μ.: Φωνές (ΕΛ, ΓΎ, 2/10) Μαυροειδή - Παπαδάκη Σ.: Μύθοι και θρύλοι της Ρώμης (2Β, ΡΙ, 13/10) 1) Ο βυθός 2) Τα σπορ (Ν. Παρνασσός, Ελεύθερος Τύπος, 11/

Γιακουμής Π., κ.ά. Έκθεση - έκφραση. Α ' Γυμνασίου (ΘΥ, ΕΙ, 2/10) Κρεμμυδάς Β.: Ιστορία νεότερη - σύγχρονη Γ' γυμνασίου (Σ. Καργάκος, ΚΑ, 10/10) Πανταζής Π.Δ.: Η διαλεχτική των Εκθέσεων Ιδεών (ΘΥ ΕΙ, 2/10)

10)

1) Ο Παπουτσωμένος γάτος 2) Το ασχημόπαπο 3) Οι τρεις αρ­ κούδες 4) Η Σταχτοπούτα (ΘΥ, ΕΙ, 2/10) Ινκιόφ Δ.: Ιστορίες μιας αυτόματης γιαγιάς (Ν. Παρνασσάς, Ελεύθερος Τύπος, 11/10) Τσία Χερν Τσεκ 1) Ο κόκκινος λόφος 2) Ο Ταρό και η γιαγιά του (Δ.Λ., ΜΕ, 5/10)

Περιοδικές εκδόσεις Τα ιστορικά (Σ. Παπασπηλιόπουλος, ΟΤ, 10/10) Φιλολογική Κύπρος 1984 (Γ. Βαλ., Αιολικά Γράματα, 86)

Ιστορία Αθωνικά Σύμμεικτα (ΣΤ, ΕΛ, 3/10) Αλεξοπούλου Π. - Σφυρόερας Β.: Ιστορία της Ελευσίνας (ΚΤ, Ε θ , 9/10) Αρσενίου Λ.: Η Θεσσαλία στην Τουρκοκρατία (Σ. Κοκκίνης, ΡΙ, 13/10) Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών. Σύμμεικτα Τ. Στ' (ΣΤ, ΕΛ, 3/

10)

Κεφαλληνιάδης Ν.Δ. Πειρατεία. (Γ. Βαλ., Αιολικά Γράμματα, 86) Κρανιδιώτης Ν.: Ανοχύρωτη Πολιτεία (Ν. Παρνασσάς, Ελεύ­ θερος Τύπος, 4/10) Λιάσκος A.: 1) Η ενοποίηση της Ιταλίας και η Μεγάλη Ιδέα (ΓΣ, ΑΗ, 8/10) 2) Η Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία θεσ/ νίκης (ΚΣ, ΝΕ, 12/10) Μέλλιος Λ.: Ο Μακεδονικός Αγώνας και η συμβολή της Φλώ­ ρινας (ΦΤ, ΔΡ, 20/9) Μπόντας Γ.: Ευεργέτες και δωρητές της Σιάτιστας (ΦΤ, ΔΡ, 27/9) Σκούρας Γ.: Οι 42 πρωθυπουργοί - Κυβερνήτες της χώρας μας (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 10/10) Τσιμπουκίδης Δ.: Φίλιππος ο Μακεδών (Τ. Ψαράκης, ΕΝΑ,

πράε

#

το φωκακι από το Βόρειο Παγωμένο ωκεανό

80/μικρές αγγελίες

μικρές αγγελίες

ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΜΑΙ ν’ αγοράσω το βιβλίο-αφιέρωμα με τίτλο «Μνήμη Κόντογλου», Έκδοση «Αστήρ». Τηλ.

32.42.307, 67.26.576.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ μαθήμα­ τα στον Πειραιά παραδίδει έμ­ πειρος καθηγητής με φροντι­ στηριακή πείρα. Τηλ. 36.40.488 πρωινά. ★

ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ ζητάει νεαρό άτο­ μο για αμειβόμενη εξωτερική εργασία. Επικοινωνήστε 72.45.553 (απόγ.) - 36.04.630 (πρωί) - 82.29.686 (αυτόμ.) ΠΑΡΑΔΙΔΩ μαθήματα Γαλλι­ κών (είμαι κάτοχος του Diplome d’ 6tudes Supdrieures επάρκεια διδασκαλίας) σε παι­ διά του Δημοτικού, Γυμνασίου ή Λυκείου. Τηλ. 36.34.784 (ώρες: 9-11 πρωί, 5-7 απόγευ­ μα).

ΓΑΛΛΙΚΑ κάθε επιπέδου παραδίδει πτυχιούχος Γαλλικής φιλολογίας με φροντιστηριακή πείρα. Τηλ. 77.00.559.

★

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ της Φιλοσοφικής παραδίδει μαθήματα της ειδι­ κότητάς της σε μαθητές Γυμνα­ σίου και Λυκείου. Τιμές λογι­ κές. Τηλ. 82.37.380

ΓΚΟΥΡΤΖΙΕΦ - ΟΥΣΠΕΝΣΚΥ κέντρο δέχεται μαθητές. Τηλ.: 81.32.262 ★

«Η ΠΟΛΗ». Γρήγορή Γρηγοριαδη. Ζερμιναλ, 1985. ★

ΑΓΟΡΑΖΩ παλιά τεύχη «Σύγ­ χρονου Κινηματογράφου (πε­ ρίοδος 69-73) και ορισμένα πιο πρόσφατα (8, 9/10, 13/14, 27). Τηλ. 86.51.280, πρωινά. Θρα­ σύβουλος.

ΤΟ ΚΑΛΕΣΜΑ. «Έκρηξη θεϊ­ κής προσωπικότητος», είναι ο γενικός τίτλος της μόνιμης έκ­ θεσης ζωγραφικής και βιβλίου της Φανής Γκούμα. Ανοιχτή κάθε Δευτέρα και Παρασκευή 6-9 μ.μ. Οδός Ιπποκράτους 203 4ος όροφος. (Κοντά Λεωφ. Αλεξάνδρας). Αθήνα Τ.Κ.

11472. Τηλ. 64.48.039

(Κάθε λέξη στις «μικρέ; αγγελίες» στοιχίζει 10 μόνο Οραχμέ;)

■ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ*

Κωστονλα Μητροπούλον

ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΓΙΑ ΕΝΑΝ Ά λ λ α βιβλία της ίδιας στον Κέδρο:

Ο Ένοχος Το Έγλημα ή 450 Ημέρες Το Χρονικό των Τριών Ημερών Ηλιοφάνεια 288 Ώρες Ζαάρ 19 Η Ζωή με τους Άλλους Αυτό το Θέατρο ήταν Εκείνος Η Μεγέθυνση

Μαρία Μήτσορα

Η ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Αημήτρη Χριστοδούλου

Ο ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ Ά λλα βιβλία του ίδιου στον Κέδρο:

Το Γούπατο Το Σαράβαλο Το Πατάρι Το Ατελιέ Ελ Ντάμπα Ο Τύφος Το Πεζοδρόμιο Το Γκισέ Καφετέρια

4 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

Συμπληρώστε τή σειρά των αφιερωμάτων του

ΔΙΑΒΑΖΩ

Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 14)* Β ιβλία για πα ιδιά (No 24)* Γυναικείος λόγος (No 36)* Γκέοογκ Λ ούκατς (No 41) Τα διδακτικά βιβλία της μέσης εκπαίδευσης (No 47) Φραντς Κάφκα (No 50)* Νέοι Λ ογοτέχνες (No 50)* Νίκος Καζαντζάκης (No 51)* Μαρσέλ Προυστ (No 52)* Ουίλλιαμ Φώκνερ (No 54)* Αγγλική λογοτεχνία (No 56) Σοβιετική Λογοτεχνία (No 57)* Αντίσταση και Λ ογοτεχνία (No 58) Λ ατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Ονορέ ντε Μ παλζάκ (No 60) Δημήτρης Γληνός (No 61) Τζέημς Τζόυς (No 62) Κώστας Χ ατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζενέ (No 66) Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημειωτική (No 71)* Αριστοφάνης (No 72) Ζακ Πρεβέρ (No 73) Μ ικροασιατικός ελληνισμός (No 74) Λ ογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μαρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ.Π. Καβάφης (No 78) Χ.Λ. Μπόρχες (No 79) Μ ίλαν Κούντερα (No 80) Μ αργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Αδαμάντιος Κ οραή; (No 82) Καρλ Μαρξ (No 83) Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μ πορίς Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86) Νέοι λογοτέχνες (No 87)

Κώστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) Τόμον Μαν (No 90) Φ ρειδερίκος Νίτσε (No 91) Κωνσταντίνος θ εοτόκ η; (No 92) Ρολάν Μ παρτ (No 93) Π αιδικό βιβλίο (No 94) Ναπολέων Λ απαθιώτης (No 95) Εμμανουήλ Ροΐδης (No 96) Εμίλ Ζολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99) Λ αϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) Μ ακρυγιάννης (No 101) Λ ουκιανός (No 102) Ντιντερό (No 103) Τέλλο; Ά γρ α ς (No 104) Ιούλιος Βερν (No 105) Θεοη ιλος Καίρης (No 106) Α ρχαία λυρική ποίηση (No 107) Πεοο, Γκριμ, Ά ντερσεν (No 108) Έ ρ μ αν Έ σσε (No 109) Αλμπέρ Καμύ (No 110) Βίκτωρ Ουγκό (No 111) Έ ντγκά ρ Ά λ α ν Πόε (No 112) Φώτης Κόντογλου (No 113) Φ ιλανδικά γράμματα (No 114) Σάυουελ Μπέκετ (No 115) Κοσμάς Πολίτης (No 116) Το δοκίμιο (No 117) Αλέξανδρος Πάλλης (No 118) Κοι νωνιολογία (No 119) Ελληνικός Υπερρεαλισμός (No 120) Βλαντιμίρ Μ αγιακόφσκι (No 121) Ευγένιος Ιονέσκο (No 122) Κ υπριακά γράμματα (No 123) Το χιούμορ (No 124) Μισέλ Φουκώ (No 125) Ζακ Λ ακάν (No 126) /«ιν-ΙΙω / Σαρτρ (No 127» Θ ε σ σ α /.ο ν ικ η ( \ ο

128)

Β υζάντιο (No 129) Ελληνικό παραμύθι (No 130)