Τεύχος 141

ΑΡΙΘ . 141 · 9.4.86 · ΔΡΧ 200

%

εκδόσεις «νεα σύνορα»

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟ Υ ΜΗΝΑ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ

ΚΩΣΤΑΣ ΤΣΙΠΗΡΑΣ

ΟΙ ΕΡΑΣΤΕΣ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

ΑΝΤΙ-ΚΥΝΗΓΙ

............ « u a m <MMmx

^ ,« κ

οι

^

‘ ;

F k

' , *

l

;

A

'

ΕΡΑ ΣΤΕΣ THE ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΤΟ ΒΧΒΑ83 τσχ

1 \\

HAYTH

FW

Mmmm

j

.

J

,

CHRISTA WOLF

ΖΑΝ ΠΙΑΖΕ

ΚΑΣΣΑΝΔΡΑ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ■ ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» ΣΟΛΩΝΟΣ 94, ΤΗΛ. 3610589-3600398

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.763

Τεύχος 141

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α ΧΡΟΝΙΚΑ ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφουν οι: Ειρήνη Κατωπόδη, Λίνος Μπενάκης και Νότα Γρηγοριάδου Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΕΡΕΥΝΑ: Η μεταγραφή ξένιον ονομάτων (γράφει ο Ε. Κριαράς)

2 4 5

9 Απριλίου 1986 Τιμή: Δρχ. 200

Εκδότης: Άννα Πετρίδου Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη, θεοδώρα Ζερβού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Μαρία Στασινοπούλου, Καίτη Τοπάλη Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Πηνελόπη Βλάσση Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Χρονολόγιο Δ. Πλάκας: Ο φουτουρισμός στην Ελλάδα Dominique Braga: Ο φουτουρισμός Νίκη ΛοϊζΙδη: Ο φουτουρισμός ως πρότυπο ιστορικής πρωτοπο­ ρίας Brunella Eruli: Για ένα πορτρέτο του φουτουριστή καλλιτέχνη Ελένη Μαχαίρα: Φουτουρισμός - Φασισμός και η έννοια «πόλε­ μος» Άννα Κατσιγιάννη: Προφουτουριστικές εκδηλώσεις στη γαλλική λογοτεχνία Χαράλαμπος Βαρέλης: Οι αντιφάσεις ενός «πατροκτόνου» ποιητή Αλέξης Ζήρας: Μια ελληνοκεντρική εκδοχή για «Το Μονοπλάνο του Πάπα» Βασίλης Καλαμαράς: Επιλογή ελληνικής βιβλιογραφίας για το κί­ νημα του φουτουρισμού

8 14 21 25 30 36 40 45 51 54

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ: Γράφει η Μαίρη Κάσου ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Κώστας Χωρεάνθης ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οι: Χρίστος Παπαγεωργίου, Ζερμαίν Μαμαλάκη και Ζ. Κατσίκας ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ο Δ. I. Λοίζος ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν οι: Διαμαντής Μπασαντής και Γιώργος Βέης

57 59 62 69 59

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

71

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

77

Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στον Γιώργο Σεφέρη

2/χρονικα

.Jgj

δ ιά λ ο γ ο ι

Όλα τα γράμματα, που απευθύνονται αποκλειστικά στο «Διαβάζω» και που παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο εν­ διαφέρον, δημοσιεύονται είτε ολόκληρα (εφόσον είναι σύντομα) είτε αποσπασματικά (εάν είναι εκτενή). Γία το λόγο αυτό, παρακαλούνται οι αναγνώστες που μας γρά­

«Η Πασχαλίτσα» Αγαπητό «Διαβάζω» Θα ήθελα, στην εργογραφία του Ντ. X. Λώρενς στα ελληνικά (τεύ ­ χος 132), να συμπληρώσω το βι­ βλίο «Η Πασχαλίτσα», μετάφρα­ ση Θανάση Γεωργιάδη, εκδόσεις Ανοιχτή Γωνία, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 104. Ευχαριστώ Ειρήνη Κατωπόδη Δημοκρίτου 1 67100 Ξάνθη

φουν να είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν και να σημειώ­ νουν το πλήρες ονοματεπώνυμο και την ακριβή διεύθυνσή τους. Πάντως, για να δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά 'χει φτάσει στα γραφεία του περιοδικού τουλάχιστον τρεις εβδομάδες πριν από την ημέρα κυκλοφορίας του τεύχους.

Philosopher’s Index Database» του Πανεπιστημίου Bowling Green των ΗΠΑ, που σε ελάχιστο χρόνο π ροσφέρει βιβλιογραφικά στοι­ χ εία για απλά αλλά κάι για σύν­ θετα λήμματα, δηλαδή και για άρθρα, στα οποία ο Αριστοτέλης δ εν είνα ι πρωτεύον λήμμα. Με φιλικούς χαιρετισμούς Λίνος Γ. Μπενάκης Σίνα 58, 106 72 Αθήνα

Αριστοτελικά Αγαπητό «Διαβάζω», Ευχαριστώ για τη σωστή δημο­ σίευση της «Νεότερης Α ριστοτε­ λικής Βιβλιογραφίας» στο πολύ καλό και χρήσιμο αφιέρωμά σου στον Αριστοτέλη. Σου είνα ι γνω­ στό ό τι η βιβλιογραφία αυτή δεν καταρτίστηκε με άνεση χρόνου και γ ι’ αυτό έχ ει ασφαλώς παρα­ λείψ εις. Θα πρέπει π.χ. να προσ­ τ ε θ ε ί ό τι για τα δεκάδες ά ρ θ ρ α σε επιστημονικά περιοδικά όλου του κόσμου, που δημοσιεύ­ ονται κάθε χρόνο με θέματα και προβλήματα αριστοτελικής φ ιλο­ σοφίας, απαραίτητο είνα ι οι εν ­ διαφερόμενοι να συμβουλεύο­ νται τα κυριότερα ειδικά βιβλιο­ γραφικά περιοδικά The Philoso­ pher’s Index, Bulletin signaletique (Philosophie), L’ Annee philologique, αλλά τώρα και το η λεκτρο νι­ κό σύστημα φιλοσοφικής βιβλιο­ γραφίας «Dialog Search from the

Ντυράς Αγαπητό ^Διαβάζω» Θα αναφερθώ στο αφιέρωμα του τεύχο υς 134 (1.1.86) στη Μαργ κ ερ ίτ Ντυράς και πιο συγκεκρι­ μένα θα ήθελα να παρατηρήσω τις ανακρίβειες, ως προς τα λήμ­ ματα των μεταφρασμένων άρ­ θρων.

1. Τα «αποσπάσματα» της μ ε­ τάφρασης από το άρθρο της Μαρσέλ Μ αρινί «Μια γυναίκα που δεν εξομολογείται», έ χ ει δη­

μ ο σ ιευ τεί πρόσφατα στο περιοδι­ κό «Arc No 58 σελ. 15, με τίτλ ο Marcelle Marini, «Une femme sans aveu», και όχι στο Magazine Litt6raire, όπως αναφέρεται. Από το ίδιο περιοδικό είνα ι και το άρθρο της Μ αντλέν Μποργκομανό «Κινηματογράφος-Γραφή» (Ma­ deleine Borgomano, «Cin6maEcriture» Arc, No 58, p. 77-80).

2. To άρθρο της Κλαιρ Ντεβαριέ «Μ. Ντυράς, το τελ ευ τα ίο τ έ ­ λ ειο είδωλο» είχε δημοσιευτεί στη Monde στις 1/11/84 και όχι στο Magazine Litteraire - μ ε τίτλ ο Claire Devarrieux «Μ. Duras: La dernidre idole, parfaite» σ. 11. Ας μου επιτραπεί να κάνω μια λεπτή παρατήρηση· η άποψη του μεταφραστή κ. Ηλία Κουντή να αποδώσει το «Le ravissement de Lot. V. Stein» ως «Η αρπαγή της Λολ. Β. Στάιν» δεν με βρίσκει σύμφωνη. Κατά τη γνώμη μου η σωστή μετάφραση είνα ι «Η έκ ­ σταση της Λολ. Β. Στάιν». Βέβαια η ίδια λέξη έ χ ει και τις δύο 2 ερ ­ μηνείες (σύμφωνα με το Petit Ro­ bert), αλλά θεωρώ παρερμηνεία τη ν απόδοση «αρπαγή». Άλλω ­ στε το χαρακτηρισ τικό ακριβώς όλου του μυθιστορήματος είναι ένα κλίμα έκστασης και θάμπους μέσα στο οποίο ζ ει η ηρωίδα Λολ. Β. Στάιν. Ψιλικά Νότα Γρηγοριάδου Υ.Γ. Θα με εν διέφ ερ ε το λήμμα της γαλλικής βιβλιογραφία ς του άρθρου του Μαρσέλ Ντυράν «Γραφή της καταστροφής. Κατα­ στροφή της γραφής». Είναι ένα άρθρο που λείπ ει από τη βιβλιο­ γραφ ία μου στη Μ. Duras

χρονικα/3 Και μια απάντηση Στο τεύχος μας No αρ. 136, υπάρχει ήδη διορθωτικό σημείω­ μα που αφορά τα λανθασμένα λήμματα που παρεισέφρυσαν στο αφιέρωμα «Μ αργκερίτ Ντυράς» (Διαβάζω, τεύχος No 134/11-86). Το άρθρο «Γραφή της καταστροφής/Καταστροφή της γρα­ φής» καθώς και το χρονολόγιο για τη Μ αργκερίτ Ντυράς συντά­ χτηκαν ειδικά για το αφιέρωμα από τον Μαρσέλ Ντυράν που ε ί­ χε και τη γενική επιμέλεια του

αφιερώματος του τεύχους αυτού και συνεπώς δεν ήταν δυνατό να συμπεριλαμβάνονται στη βιβλιο­ γραφία σας. Η παρατήρησή σας σχετικά με τη μετάφραση του τίτλου «Le ravissement de Lol. V. Stein» της Μ αργκερίτ Ντυράς είναι τα υ τό­ χρονα ορθή και λανθασμένη. Η αποκάλυψη της Λολ. Β. Στάιν κα­ τά τη διάρκεια της σκηνής του χορού αντιστοιχεί σε μιαν αληθι­ νή αρπαγή του νου. Η Λολ Β. Στάιν έχ ει αρπαγεί από τον ίδιο της τον εαυτό. Δεν του ανήκει πια. Απελευθερωμένη από τα δεσμά του εγώ, αυτοκαταργήθηκε

α νοίξαμ ε το πιο όμορφο βιβλιοπωλείο οτην Α θήνα, έχουμε ό ,τι βιβλίο φ α ν τα σ τε ίτε , θαυμάσ ιες κ ά ρ τες και περ ιοδικά , έν α ν α να παυτικό κα ναπ έ, κερνάμε κα φ έ, χαρίζουμε αφ ίσες και ο α ς δίνουμε φ α ν τα σ τικ ές ιδέες για δώρα. Ε λάτε να γνωριστούμε .

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ Χαρ. Τρικούπη 6-10 (είσοδος και από στοά Χατζηχρήστου) Μέσα στο εμπορικό κέντρο ATRIUM (ΙΣΟΓΕΙΟ) ΤΗΛ. 3623144

κι αυτή η αρπαγή τη βυθίζει σε μια κατάσταση εκστατική. Αυτή η έκσταση δημιουργείται ακριβώς επειδή η Λολ Β. Στάιν έχ ει αρπαγ ε ί από τον εαυτό της. Βέβαια, η λέξη έκσταση σημαίνει τη θέση εκτός εαυτού αλλά δεν αποδίδει τη βία που ασ κείται στη Λολ Β. Στάιν και που την οδηγεί στο πα­ ραλήρημα, που την καταστρέφει. Μια καλή μετάφραση θά ’πρεπε ν ’ αποδίδει με μια και μόνο ελλη­ νική λέξη ταυτόχρονα την ιδέα της αρπαγής και της έκστασης. Iπρότασή σας δεν θεωρούμε ότι είνα ι περισσότερο αποδεκτή απ’ τη δική μας.

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ]

Από 5 έως 18 Μαρτίου 1986

Ρόμβος-Αθ.

1Σύγχρονη Εποχή - Αθ.

| Μεθενίτης - Πάτρα

Κοτζιά-θεσ.

§ 1

| Λέσχη του Βιβλίου - Αθ.

3 | Εστία-Αθ.

ί

1 | Ενδοχώρα - Αθ.

CD

| Ελευθερουδάκης - Αθ.

1

i

1Δωδώνη - Αθ.

1Δοκιμάκης - Ηράκλειο

1Αριστοτέλης - Αθ.

Β ΙΒ Λ ΙΑ

| Γεωργίου - θεσ.

Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο του ­ λάχισ τον βιβλιοπώλες. Ό σο για το ενδια φέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβου­ λεύ εσ τε τις σελίδες της «Επιλογής».

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό­ τερα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα μ ε τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βιβλιοπώλες απ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κα­ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο μ ε τις μ ε ­ γαλύτερες πωλήσεις σημειώ νεται μ ε τρεις α στε­ ρίσκους (Λ ), το αμέσως μ ετά μ ε δυο ( ,,) και το τελευτα ίο μ ε έναν ( * ).

1. Χρ. Μίσσιου: ...Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς (Γράμματα) 2. Π. Κανελλόπουλου: Η ζωή μου (Γιαλλέλης)

**

1. Κ. Τσάτσου: Η ζωή σε απόσταση (Εκδόσεις των Φίλων) ». Ε. Λωράν: Ο ψύλλος και οι γίγαντες (Ροές)

**

**

*

Λ ■·

Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Δοκιμάκης - Ηράκλειο το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Γ. Πιντέρη: Συντροφι­ κότητα και αυτονομία (θυμάρι) - στη Σύγχρονη Εποχή - Αθ. Μ. Γκορμπατσόφ: Ομιλίες και άρθρα (Σύγχρονη Εποχή).

Συνδρομές εσωτερικού 25 τευχών 4300 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 4100 δρχ.

15 τευχών 2800 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 2500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 5100 δρχ.

Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 55 δολ. (ΗΠΑ>- Σπουδαστική 25 τευχών 51 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 36 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 34 δολ. Κύπρος 25 τευχών 48 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 44 δολ. Κύπρος 15 τευχών 32 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 30 δολ. Αμερική - Αυστραλία - Ασία - Αφρική 25 τευχών 61 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 58 δολ.

15 τευχών 40 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 38 δολ.

Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 63 δολ. Κύπρος: 56 δολ. Αμερική κλπ. 70 δολ.

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Τηλ. 36.42.765

Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 200 δρχ., και τα διπλά 300 δρχ.

Η μεταγραφή ξένων ονομάτων Κάθε τόσο συζητείται στον τόπο μας το θέμα της μεταγραφής στη νέα μας γλώσσα των ξένων ονομάτων. Πρόκειται για ένα ζήτημα όπου επικρατεί πλού­ σιος αυτοσχεδιασμός. Το γεγονός αυτό παρακίνησε πριν από μερικά χρόνια τον αείμνηστο φίλο μου και σημαντικό λογοτέχνη μας Δημήτρη Χατζή να μου ζητήσει να γράψω για το περιοδικό που διεύθυνε τότε, το «Πρίσμα» (εκδότης Καστανιώτης), άρθρο σχετικό με αυτό το θέμα. Ένα τέτοιο άρθρο, αρκετά εκτενές, γράφτηκε τότε και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό του (αριθμός 3, 1981). Αντιμετώπιζα εκεί, όχι για πρώτη φορά, πρόβλημα μεταγραφής κύριων ονομάτων στα νέα ελληνικά. Είχα και παλαιότερα ασχοληθεί με το θέμα της μεταγραφής στη γλώσσα μας ορισμένων αρχαίων ελληνικών ονομάτων και είχα δημοσιεύσει το 1967 στο περιοδικό «Εποχές», αρ. 46, Φεβρ. 1967, σελ.

123-125, μελέτη/.ια που τιτλοφορείται: «Προβλήματα μεταγραφής» («Πλάτων» ή «Πλάτωνας»; «Μοισιόδαξ» ή «Μοισιόδακας»;). ΙΑΤΥΠΩΝΑ λο ιπ ό ν σ το ά ρ θ ρ ο μου το υ « Π ρ ίσ ματος» ο ρ ισ μ έ ν α πρώ τα μου σ υ μ π ερ ά σ μ α τα από τη μ ε λ έ τ η το υ θ έ μ α το ς κ α ι ε υ χ ό μ ο υ ν α τ ο ζή τη μ α ν α β ρ ε ι π ρ ό θ υμ ο υ ς σ υ ζ η τη τ έ ς ώ σ τε να α ν τ ιμ ετ ω π ισ τε ί κ αρ π οφ ό ρα . Γ ια τ ί π ρ ά γμ α τι τ ο θ έ μ α δ εν α ν τ ιμ ε τ ω π ίζ ε τ α ι ε ύ κ ο λ α , καθώ ς η γλώ σ σα μας κ α ι τ α γρ ά μ μ α τ α το υ α λ φ α β ή το υ μας δ ε ν α ν τ ισ τ ο ιχ ο ύ ν από τ η ν άποψ η τ η ς φ θ ο γ γ ικ ή ς απ ό δο σ η ς μ ε π ο λλά γ ρ ά μ μ α τα το υ ευρ ω π α ϊκού α λ φ α β ή το υ , α φ ο ύ κ α ι α υ τ ά γ ια κ ά θ ε γλώ σ σα έ χ ο υ ν σ υ χνά δ ια φ ο ρ ε τ ικ ή φ θ ο γ γ ικ ή α ξία . Ο ρ ισ μ έ ν ες από τ ις α π ό ψ εις μου δ ια τυ π ώ ν ο ν τα ν μ ε ε π ιφ ύ λ α ξη κ αι ε υ χ ό μ ο υ ν α να σ υ ζη τη θ ο ύ ν γ ια να ο δ η γ η θ ο ύ μ ε σ ε κ ά τ ι ο ρ ισ τ ικ ό τ ε ρ ο . Χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ό το ύ ό τ ι υ π ήρ χ ε π ρ α γ μ α τικ ό π ρ όβ λη μ α ε ίν α ι τ ο ύ τ ο : ό τ ι τ ο ά ρ θ ρ ο μου β ρ ή κ ε απ ήχησ η σ ε ο ρ ισ μ έ ν η μ ε ρ ίδ α λ ο γ ίω ν κ α ι σ κ επ τό μ ενω ν ατόμω ν, α ν κ ρ ίνω από τ ο ν

Δ

α ρ ιθ μ ό κ α ι τ ο π ε ρ ιε χ ό μ ε ν ο τω ν γ ρ α μ μ ά τω ν που π ή ρα αμέσω ς μ ε τά τ η δ η μ ο σ ίευ σ ή τ ο υ , α λ λ ά κ α ι α ρ γ ό τ ε ρ α . Τ ο θ έ μ α τ η ς μ ε τα γ ρ α φ ή ς α ν τιμ ετώ π ισ ε α ρ γ ό τ ε ρ α κ α ι ο Γ ιά ν ν η ς Κ α λ ιό ρ η ς, σ το μ ικ ρ ό τ ο υ μ ε λ έ τ η μ α γ ια τ ο ν « α φ ελλ η ν ισ μ ό » τ η ς ν έ α ς ε λ λ η ν ικ ή ς , ο ρ ισ μ έ ν ε ς σ ε λ ίδ ε ς το υ οπ οίου α ν α φ έ ρ ο ν τ α ι σ το π ρ όβ λη μα. Από όσ α ε κ ε ί γ ρ ά φ ο ν τ α ι δ εν φ α ίν ε τ α ι α ν ο Κ α λ ιό ρ η ς ε ίχ ε υπόψη τ ο υ τ ο δ ικ ό μο υ δ η μ ο σ ίευ μ α . Τ ο κ ε ίμ ε ν ο το υ δ ικ ο ύ μου ά ρ θ ρ ο υ α ν α δ η μ ο σ ιε ύ τη κ ε α ρ γ ό τ ε ρ α σ το β ιβ λ ίο μο υ «Η σ η μ ε ρ ιν ή μας γλώσσα. Μ ε λ ε τ ή μ α τ α κ α ι άρ θρ α» (εκ δ . Μ α λ λ ιά ρ η ς, Π α ιδ ε ία , Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1984, σ ελ. 115-129). Ξ έ ν ο ι ε λ λ η ν ισ τ έ ς , β α θ είς γ ν ώ σ τε ς τ η ς γλώ σ σας μας, α ρ χ α ία ς κ α ι ν έ α ς , ο Β ο ύ λ γ α ρ ο ς Α. Νίόβν κ α ι ο Γ ά λ λ ο ς Υ. Tarabout, έ κ ρ ιν α ν σε δ η μ ο σ ιε ύ μ α τά τ ο υ ς τ ις απ ό ψ εις μου σ χ ε τ ικ ά μ ε τ ο θ έ μ α τ η ς μ ε τα γ ρ α φ ή ς τω ν ξέν ω ν κύ ρ ιω ν ο ν ο μ ά τω ν σ τη σ η μ ε ρ ιν ή μας γλώ σσα.

6/χρονικα Τις απόψεις αυτές θα επιθυμούσα να συζητήσω στα πλαίσια μιας νέας αντιμετώπισης ορισμένων από τα θέματα που πλησίαζα στο σχετικό δημοσίευμά μου. Στο νέο αυτό αντίκρισμα του θέματος με παρακινεί τώρα πρόσφατο εκτενές σημείωμα της διεύθυνσης του περιοδικού «Διαβάζω», αρ. 131, της 20ής Νοεμβρίου 1985, σελ. 6-7. Πρέπει μάλιστα να συγχαρεί κανείς τη διεύθυνση του περιοδικού που ανακινεί το ζήτημα και προτείνει τη συζήτησή του.

Ε την ευκαιρία αυτή σημειώνω ότι παλαιότερα είχαν ασχοληθεί με το θέμα της μεταγραφής -όσο τουλάχιστον εγώ ξέρω- ο μακαρίτης Στυλιανός Λυκούδης, με εκτενέστατη μελέτη του δημοσιευμένη στο 12ο τόμο, 1940, αρ. 2, των «Πραγματειών της Ακαδημίας Αθηνών» και ο χημικός-γεωγράφος Γεώργιος Φερεντίνος με δύο δημοσιεύματά του («Γεωγραφική Ονοματολογία. Α' Περί της μεταγραφής μη εξελληνιζομένων ονομάτων», έκδ. β', Αθήνα 1973 και «Γεωγραφική Ονοματολογία. Γ Προβλήματα εξελληνισμού των ξένων γεωγραφικών ονομάτων», Αθήνα 1971). Επιφυλασσόμενος να δημοσιεύσω εκτενές άρθρο για το θέμα, ξεκινώντας από το παλιότερο δημοσίευμά μου του 1981, ακόμη από όσα σχετικά με τις απόψεις μου δημοσιεύτηκαν αργότερα, καθώς και από την τακτική που ακολουθείται σήμερα, περιορίζομαι τώρα να σημειώσω την τακτική που ακολούθησε ο ποιητής Τίτος Πατρίκιος, μεταφραστής του έργου «Αναμνήσεις εγωτισμού» του Σταντάλ, μεταφέροντας στα ελληνικά ονόματα προσώπων και τόπων. Ο μεταφραστής απέδωσε σύμφωνα με την προφορά τους και με τα αντίστοιχα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου όπου ήταν δυνατόν τα ονόματα ξένων προσώπων και τόπων, η μεταγραφή δηλ. έγινε κατά τον καθιερωμένο, θα έλεγα, τρόπο, που, καθώς δείχνω στην παλαιότερη μελέτη μου, δεν εξυπηρετεί ουσιαστικά τον αναγνώστη. Το Constantin μεταγράφεται: Κονσταντέν (όχι βέβαια Κωνσταντέν, όπως άλλος πιθανόν θα μετέγραφε).

To Colomb πολύ σωστά το μεταγράφει ο μεταφραστής κατά την προφορά του Κολάν. Όμως το Cellini το μεταγράφει Τσελλίνι. Τα ίδια τα πράγματα αναγκάζουν προκειμένου για το Κολόν-Colomb να αγνοήσουμε την ορθογραφία του γαλλικού ονόματος. Γιατί προκειμένου για το Cellini να κρατήσομε τα διπλά σύμφωνα; Ακόμη και αν είναι γλωσσομαθής ο αναγνώστης, δεν κατορθώνει

Μ

επαρκώς πάντα να κατατοπιστεί στην ορθογραφία του ξένου ονόματος, αφού δεν είμαστε σε θέση πάντοτε να μεταγράφομε γράμμα προς γράμμα το ξένο όνομα. Αν πάλι δεν είναι γλωσσομαθής, του αρκεί απλώς να ξέρει, έστω κατά προσέγγιση, την ορθογραφία του ξένου ονόματος. Προκειμένου λ.χ. για το όνομα Cellini μένει ικανοποιημένος αν το μεταγράψομε Τσελίνι. Μπορούμε πάντως για τους λογιότερους να δώσομε σε σημείωση την ορθογράφηση στην ξένη γλώσσα του ξένου ονόματος. Η τακτική αυτή πρέπει κατά τη γνώμη μου να εφαρμόζεται όταν το δημοσίευμά μας απευθύνεται σε πλατύτερο κοινό. Γιατί προκειμένου για επιστημονικά δημοσιεύματα συνιστάται να παρέχεται το όνομα του ξένου προσώπου ορθογραφημένο στη γλώσσα του. Το γεγονός λοιπόν είναι ότι δε γίνεται πάντοτε να μεταγράφουμε με ακρίβεια που να αποδίδει την ορθογραφία του ξένου ονόματος (είναι λ.χ. η περίπτωση του Μπρουμ-Broughani)· γι’ αυτό πρέπει να παραιτηθούμε με συνέπεια από κάθε σχετική προσπάθεια και να αποδίδουμε απλώς την προφορά με τα απλούστερα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου. Σημειώνω ότι το θέμα απασχόλησε κάποτε και το Γιώργο Σεφέρη («Αντιγραφές», θ' έκδοση, με επιμέλεια Γ. Σαββίδη, 1978, σελ. 8' «προλόγισμα» Σεφέρη με ημερομηνία: Σεπτέμβρης 1963). Ο ποιητής έδωσε κάποια λύση, που όμως δεν τη θεωρεί ικανοποιητική. ΙΑ να ξαναγυρίσω όμως στο σημείωμα του «Διαβάζω», θίγεται εκεί και το ζήτημα της μεταγραφής στη γλώσσα μας και ορισμένων ξένων λέξεων που απαντούν μεταγραμμένες απλώς στη σημερινή καθημερινή χρήση. Ο λόγος είναι για λέξεις όπως πρες-ρουμ, πρες-κόνφερανς και παρόμοιες. Πρέπει να πω ότι συμφωνώ απόλυτα με την άποψη που έμμεσα προτείνεται στο σημείωμα του «Διαβάζω»: ότι πρέπει να λέμε και να γράφουμε αντί του πρες-ρουμ «αίθουσα τύπου» και αντί του πρες-κόνφερανς «συνέντευξη τύπου»· να χρησιμοποιούμε δηλαδή εκφράσεις που σε κανενός το αίσθημα δεν προσκρούουν.Ενδιαφέρει βέβαια να εξεταστεί ακόμη και το πώς πρέπει να αντιμετωπίζονται από άποψη κλιτικού συστήματος τέτοιες λέξεις, αν όχι αυτές που ανέφερα και που θα μπορούσαν να μη χρησιμοποιούνται, πάντως άλλες που αναγκαστικά τις δεχόμαστε στη γλώσσα μας. Αλλά για όλα αυτά αναβάλλω τη συζήτηση για το νέο άρθρο που ετοιμάζω.

Γ

Ε. ΚΡΙΑΡΑΣ

Το κίνημα τον φουτουρισμού αποτελεί τον πρόδρομο και προάγγελο όλων των καλλιτεχνικών κινημάτων (νταντά, υπερρεαλισμός, εξπρεσιονισμός, κ.ά.), τα οποία θα εμφανιστούν κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού τον εικοστού αιώνα. Στο κίνημα όμως αυτό, σε αντίθεση με τα μεταγενέστερα, θα πρέπει να διακρίνουμε ευθύς εξαρχής τις δύο εκφράσεις τον, εφόσον ο χαρακτήρας τον δεν είναι ξεκάθαρος και πολλές φορές η σννωννμία καταλήγει σε σκάνδαλο. Ο ιταλικός φουτουρισμός, με αρχηγό και εμψνχωτή τον τον Μαρινέτι, θα εμφανιστεί ως ο απολογητής των αξιών της αστικής τάξης και τον φασιστικού κόμματος τον Μουσολίνι σε αντίθεση με τον ρώσικο, ο οποίος τάσσεται στο πλευρό της οκτωβριανής επανάστασης τον 1917. Αν και οι αρχικοί στόχοι των δύο εκφράσεων τον φουτουρισμού, δηλαδή η πίστη στις απεριόριστες δυνατότητες της μηχανής, η λατρεία της βιομηχανικής πόλης, η αμφισβήτηση κάθε καθιερωμένης αξίας για τη ζωή και την τέχνη, παραμένουν σχεδόν ταυτόσημοι, παρ’ όλα αυτά, κάθε κίνημα χωριστά θα αποκτήσει τα χαρακτηριστικά τον γεωγραφικού χώρου μέσα στον οποίο αναπτύσσεται και θα ακολουθήσει τους δικούς του δρόμους. Ίσως θα πρέπει να γίνει αντιληπτό το παγανιστικό στοιχείο που χαρακτηρίζει τον ρώσικο φουτουρισμό, το οποίο είναι αποτέλεσμα της επιστροφής στην προφορική λαϊκή παράδοση, στην τέχνη της αγιογραφίας και στο ύφος ναΐφ. Το αφιέρωμα αυτό έχει ως στόχο να ερμηνεύσει και να προσεγγίσει τις δύο εκδοχές του φουτουρισμού, ώστε ο αναγνώστης να έχει σαφή και ολοκληρωμένη εικόνα τον δισυπόστατου χαρακτήρα τον κινήματος. Τέλος, θα είναι σκόπιμο ο αναγνώστης να ανατρέξει σε παλαιότερο τεύχος τον «Διαβάζω», το οποίο είναι αφιερωμένο στον Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι (19.6.85), όπου εκτίθενται εκτενέστερα διάφορες απόψεις για το κίνημα τον ρώσικον φουτουρισμού, και μ ’ αυτόν τον τρόπο, θα έχει τη δυνατότητα να διασαφηνίσει ορισμένες απορίες του. Το αφιέρωμα επιμελήθηκε ο Βασίλης Κ. Καλαμαράς

8/αψιερωμα

Χρονολόγιο

Ιταλικός φουτουρισμός 1876 Αλεξάνδρεια - 1944 Μπελάτζιο: Φίλιππο-Τομάζο Μαρινέτι.

Ιστορία και πνευματική ζωή 1886 «Μανιφέστο του Συμβολισμού» από τον Ζαν Μορεάς.

1889 Εγκαινιάζεται ο πύργος του Άιφελ.

1891 Φ. Νίτσε (1844-1900): Τάδε έφη Ζαρατούστρας.

Ρώσικος φουτουρισμός 1893 Μπαγκνάτι Γεωργίας -1930 Μόσχα: Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι.

1892 Πρώτες τρομοκρατικές ενέργειες αναρχικών στο Παρίσι.

1899 Ιδρύεται η Φίατ στο Τουρίνο. Ο Μαρινέτι έφηβος

1900 Σ. Φρόυντ (1856-1939): Η Ερμηνεία των ονείρων.

1900 Ποιήματα και άρθρα του Μ αρινέτι σε παρισινά Γ°οιοδικά του Συμβολισμού.

αφιερω μα/9

Γελοιογραφίες τον Μαρινέτι. Αριστερά: Ο Μαρινέτι περί φρονεί τις γυναίκες.

1905 Η Ρωσία νικιέται από την Ιαπωνία - Επανάσταση στην Πετρούπολη.

1905 Αϊνστάιν (1879-1955): «Θεωρία της σχετικότητας».

1907 Ο Δαβίδ Μπουρλιούκ (1882-1967), ο Βλ. Μπουρλιούκ (1886-1917) και ο Μ. Λαριόνωφ (1881-1964) οργανώνουν στη Μόσχα την έκθεση «Στέφανος», με τάσεις κατά του παρελθόντος (ρεαλισμού και συμβολισμού).

1907 Α. Μπερξόν (1859-1941): Η Δημιουργός εξέλιξη.

1909 Απόσπασμα από το μανιφέστο του Μαρινέτι στην Εφ. Εσπερινή.

1909 Ο Μπλεριό πετά πάνω από τη Μάγχη. Πρώτη έκθεση των κυβιστών στο Παρίσι. Ιδρύεται η εξπρεσιονιστική ομάδα «Γαλάζιος καβαλάρης» στο Μόναχο. Σχέδιο του Boccioni, για μια φουτουρι­ στική βραδιά.

1910 Πρώτη συλλογή των Μελλοντιστών: Το ενυδρείο των διχαστών, θεωρείται η πρώτη φουτουριστική ρωσική εκδήλωση.

1902 Μαρινέτι: Η κατάχτηση των άστρων, επικό ποίημα.

1904 Μαρινέτι: Καταστροφή, λυρικά ποιήματα.

1905-1909 Συνιδρυτής, και από το 1906 μόνος διευθυντής ο Μαρινέτι του περ. Ποίηση στο Μιλάνο, όπου δημοσιεύονται πολλά ποιήματα σε ελεύθερο στίχο. Τον τελευταίο χρόνο της έκδοσής του (πέντε τεύχη), όργανο ταυ Φουτουρισμού. Μαρινέτι: Ο Βασιλιάςφαγοπότι, σατιρική τραγωδία.

1909 (Ιαν.) Το έργο του Μαρινέτι: Οι ηλεκτρικές κούκλες, αποδοκιμάζεται στο θέατρο Αλφιέρι του Τουρίνο.

(20.1) : Μαρινέτι «Μανιφέστο της ίδρυσης του Φουτουρισμού», εφ. Φιγκαρό Παρισιού. Ο Τζ. Μπάλα (1871-1958) εκθέτει στο Παρίσι και σε ρωσικές πόλεις. Μπούτζι: Αεροπλάνα, ποιήματα.

1910 (Φεβρ.) «Μανιφέστο των φουτουριστών ζωγράφων».

(15.2) : Θορυβώδης (μια από τις πολλές) φουτουριστική βραδιά πολιτικού χαρακτήρα στο Λυρικό Θέατρο του Μιλάνου.

(7.7): Ο Μαρινέτι και οι φουτουριστές ρίχνουν από τον Πύργο του Ωρολογίου της πλατείας του Αγίου Μάρκου, χιλιάδες προκηρύξεις «κατά της παρελθοντολογικής Βενετίας».

10/αφιερωμα 1910 (Ιούν.) Διάλεξη του Μαρινέτι στο Μιλάνο με θέμα «Η ομορφιά της βίας». Μαρινέτι: Μαφάρκα ο φουτουριστής, Αφρικανικό μυθιστόρημα.

1911 (Οκτ.) Δήμιου ργείται στην Πετρούπολη το ποιητικό κίνημα «Εγω-φουτουρισμός» με πρωτοβουλία του Ιγκόρ Σεβεριάνιν.

Ο Μαρινέτι στο Παρίσι το 1910

1912 (Ιουν.) Κείμενα ιταλών φουτουριστών ζωγράφων στα ρωσικά. Δεκ.: Β. Μαγιακόφσκι, Δ. Μπουρλιούκ, Β.. Χλεμπνίκωφ (1885-1922), Καμένσκι κ.λπ.: «Μανιφέστο του Ραπίσματος στο γούστο του κοινού», που ανοίγει την ομώνυμη συλλογή «θεωρείται ως φουτουριστική εκδήλωση» και είναι το πρώτο μανιφέστο των μελλοντιστών, που συγκροτούν την ομάδα Υλαία (από την ελληνική πόλη της Ταυρίδας, πατρίδας του Μπουρλιούκ).

1913 (Φεβρ.) Δεύτερη συλλογή «Το ενυδρείο των δικαστών» με ένα μανιφέστο της ομάδας Υλαίας. Καλοκαίρι: Α. Κρουτσόνικ (1886-1968): «Η λέξη αυτή καθεαυτή». Φθινόπωρο: Μπ. Λίβτσιτς (1887-1939) «Η απελευθέρωση της λέξης». Σεπτ.: Ιδρύεται στη Μόσχα φουτουριστική ομάδα συγγενική με «Εγω-Φουτουρισμό».

1910: Εγκαινιάζεται το φουτουριστικό καμπαρέ «Το ροζ φανάρι». Δεκ.: Δυο φουτουριστικά θεάματα στο θέατρο Λούνα Παρκ της Πετρούπολης.

1912-1913 Βαλκανικοί Πόλεμοι.

\M x x m automobHisti«he

Μ Am > >.vl¥*N't « I.

\ ΐ ( >.\τ Α < ϊ Χ Κ V ANITA + ηΜβΟΜ* MARK

1911 (Νοέμ.) Μαρινέτι: «Μανιφέστο των φουτουριστών δραματικών συγγραφέων».

(11.1): Φ. Μπ. Πρατέλα: «Μανιφέστο των φουτουριστών μουσικών».

(9.11): Ο Μαρινέτι, απεσταλμένος της εφημ. Ο Ανένδοτος, παρακολουθεί την ιταλική εκστρατεία στη Λιβύη.

1912 (Φεβρ.) Έκθεση Ιταλών φουτουριστών στο Παρίσι, που μεταφέρεται και σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις.

11.4: Ου. Μποτσιόνι (1882-1916): «Τεχνικό μανιφέστο της φουτουριστικής γλυπτικής».

11.5: Μαρινέτι «Τεχνικό μανιφέστο της φουτουριστικής λογοτεχνίας». Μαρινέτι: Το Μονοπλάνο του Πάπα, πολιτικό μυθιστόρημα σε ελεύθερους στίχους. Μαρινέτι: Η Μάχη της Τρίπολης, ποιητική συλλογή.

1913 (- 1915) Δίμηνη επιθεώρηση Lacerba στη Φλωρεντία, όργανο του Φουτουρισμού.

11.3: Λ. Ρούσολο (1885-1947): «Η τέχνη των θορύβων».

27.3: Έκθεση Φουτουριστών και Κυβιστών στο Σικάγο.

11.8: Κ. Καρά: (1881-1966): «Η ζωγραφική των ήχων, των θορύβων και των οσμών».

29.9: Μαρινέτι: «Το Μιούζικ Χολ», φουτουριστικό μανιφέστο. (Οκτ.): Ο Μαρινέτι, στην πολιορκία της Ανδριανούπολης από τους Βουλγάρους.

Ταχύτητα με αυτοκίνητο. 1915

αφιερω μα/11 1914 Ιαν.-Φεβρ: διαλέξεις του Μαρινέτι στην Πετρούπολη και Μόσχα, αντιδράσεις ανάμιχτες. Δημιουργία της φουτουριστικής ομάδας «Η κεντρόφυγα». Διαλέξεις των φουτουριστών στις ρωσικές πόλεις. ν

1914 Ο Ου. Λιούις και ο Ε. Πάουντ διακηρύσσουν στο Λονδίνο το Βορτισισμό, αγγλική εκδοχή του Φουτουρισμού.

1914-1918 Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος.

1915 Πρώτες διακηρύξεις του πορτογαλικού Sensationisme και Intersectionisme, που συγγενεύουν με το Φουτουρισμό.

1914 (Ιούν.) Α. ΣαντΈλία (1888-1916). «Η Φουτουριστική αρχιτεκτονική», μανιφέστο. Εκδηλώσεις των φουτουριστών υπέρ της εισόδου στον πόλεμο. Μαρινέτι: Τσάνγκ Τουμπ-τουμπ.

1915 (Ιαν.) Μαρινέτι κ.λπ. «Το φουτουριστικό συνθετικό θέατρο», μανιφέστο.

(12.5) : Π. Ραμπολίνι (1829-1956): «Φουτουριστική σκηνογραφία», μανιφέστο.

(24.5) : Η Ιταλία σε εμπόλεμη κατάσταση. Οι περισσότεροι φουτουριστές επιστρατεύονται.

1916 (Ιούν.) Μπ. Κόρα, Ε. Σετιμέλι κ.λπ. «Η φουτουριστική επιστήμη», μανιφέστο.

(11.9) : Τζ. Μπάλα, Ε. Σετιμέλι κ.λπ. «Μανιφέστο του φουτουριστικού κινηματογράφου».

1917 Η Ρωσική Επανάσταση.

1918 Οι ρώσοι φουτουριστές στο πλευρό της Επανάστασης.

Μαρινέτι, Δεμένο τουρκικό Αερόστατο, από το Zang Tumb Twum, 1914.

1919 Μανιφέστο της ομάδας των «Εικονιστών» (1919-1927) κατά του Συμβολισμού και του Φουτουρισμού. Προγραμματική διακήρυξη των κομμουνιστών-φουτουριστών.

1919 Ο Γκρόπιους ιδρύει το Μπάουχάους στη Βαϊμάρη.

1922 Λ. Τρότσκι (1879-1940): «Ο Φουτουρισμός».

1922

Ο Μαρινέτι το 1921 σε διάλεξη περί Τακτιλισμού

1917 (Ιαν.) Πρώτη προβολή της ταινίας «Φουτουριστική ζωή», στη Φλωρεντία.

(8.7): Μαρινέτι: «Ο φουτουριστικός χορός».

1919 Πολιτική συνεργασία φουτουριστών με τους φασίστες.

1921 (Ιαν.) Μαρινέτι: «Ο Τακτιλισμός», φουτουριστικό μανιφέστο.

(11.10) : Μαρινέτι-Φ. Καντζιούλι: «Το θέατρο της έκπληξης», μανιφέστο.

Τ.Σ. Έλιοτ: Η έρημη χώρα.

1922 (Αυγ.) Η φασιστική πορεία προς τη Ρώμη.

12/αφιερωμι 1924 Θάνατος του Λένιν. Μαγιακόφσκι: «Β.Ι. Λένιν», ποίημα.

1924 Α. Μπρετόν: Πρώτο σουρεαλιστικό μανιφέστο.

1925 Κάφκα (1883-1924): Η Δίκη.

1925 Φασιστική δικτατορία στην Ιταλία.

1929 (Μάρτ.) Ο Μαρινέτι ακαδημαϊκός.

(22.9) Μαρινέτι, Μπάλα κ.λπ.: «Μανιφέστο της Αεροζωγραφικής».

Ο Χίτλερ στην εξουσία.

1936-1939 Εμφύλιος πόλεμος στην Ισπανία.

Βλαντιμίρ Τάτλιν: Μνημείρ στην Τρίτη Διεθνή 1919-20

Προπαγανδιστικό τρένο στη Ρωσία, 1919.

1939 Κήρυξη Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου.

1940 Τ. Τσάπλιν: «Ο Δικτάτωρ».

1930 Μαρινέτι, Τάτο: «Μανιφέστο της φουτουριστικής φωτογραφίας».

(28.12) Μαρινέτι: «Μανιφέστο της φουτουριστικής κουζίνας».

1935 Ο Μαρινέτι εθελοντής στον πόλεμο κατά της Αιθιοπίας (1935-1936). Μαρινέτι. Σχέδιο τον V. Hecher, 1935.

{'£?* Γ ΐΑ |

V* / \L

1942 Ο Μαρινέτι εθελοντής στο ρωσικό μέτωπο.

I Λ1

αφιερω μα/13

Δ. Πλάκας

Ο φουτουρισμός στην Ελλάδα 1909 Πρώτες δημοσιεύσεις αποσπασμάτων του Μανιφέστου του Μαρινέτι και δυσμενής σχολιασμός στα περιοδικά Νέον Πνεύμα Κων/πολης (Μάρτιος) και Σεράπιον Αλεξάνδρειας (Σεπτέμβριος).

1911 (Ιαν.). Κ. Παλαμάς: «Μελλοντισμός», περ. Νονμάς.

1912 Στην εφημ. Εστία άρθρα για το φουτουρισμό. Ευμενή σχόλια και φουτουριστικά κείμενα στο περ. Νειότης Σμύρνης.

1913 Ν. Κ. «Από τη Ρωσία:0 Φουτουρισμός», περ. Χαραυγή.

1916 Με αφορμή τη δημοσίευση από τον Αμφίονα τεσσάρων φουτουριστικών ποιημάτων (περιοδ. Αρμονία Μάρτιος-Απρίλιος 1916), συζητήσεις στις εφημερίδες και τα περιοδικά για το φουτουρισμό. Φ. Γιοφύλλης: «ΤαΧαυτεία», «Σ.Α.Π.» Αρμονία (29.4) (Καλοκαίρι): Η επιθεώρηση «Ξιφίρ Φαλέρ».

1921 (Φεβρ.): Φ. Π[ολίτης]: «Η ποίησις της αφής», εφ. Πολιτεία.

1933 (Ιαν.-Φεβρ.): Ο Μαρινέτι στην Αθήνα.

1910

Τα γεγονότα - Η πνευματική ζωή

Κ. Παλαμάς: Η Φλογέρα του βασιλιά. Ίδρυση «Εκπαιδευτικού Ομίλου».

1912 Κατάληψη της Ρόδου από τους Ιταλούς.

1915-1917 Α. Σικελιανός: Πρόλογος στη Ζωή.

1917 Q Καβάφης κυκλοφορεί την πρώτη θεματική του συλλογή.

1922 Κ. Βάρναλης: Το φως που καίει.

1931 Γ. Σεφέρης: Η Στροφή Για το χρονολόγιο του φουτουρισμού -καθόλου εξαντλητικό- βασικά χρησιμοποιήθηκαν τα δυο αφιερώματα του περιοδικού Ευρώπη, τεύχ 551, 552/3, 4. 1975 και συμπληρωματικά τα βιβλία του Τζ. Ιλίστα: Μαρινέτι, 1976 και Φουτουρισμός, 1973 και τα αφιερώματα του περ. Το Δέντρο 13/3-4 1980 για τον Μαρινέτι και του περ. Διαβάζω 121/19.6.1985 για τον Μαγιακόφσκι.

Δ. Πλάκας

d w

w

στην Ελλάδα

r t Μπάλα, Η Γροθιά τον Μποτσιόνι, 1915

Πάντα υπήρχε πολιτιστικό χάσμα, παρά την πυκνή και πολυποίκιλη επικοινωνία, ανάμεσα στη δυτική Ευρώπη και τον ακραίο βαλκανικό νότο. Η Ελλάδα ήταν απόμερη και βραόυπορούσα επαρχία. Παρ’ όλες τις εστίες αντιστάσεώς της, περιμένει το φως από τα μεγάλα κέντρα. Την Ιταλία, το Μόναχο, το Παρίσι. Παρακολουθεί και καθυστερεί. ΣΤΙΣ πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας οι επαφές διευκολύνονται και πολλαπλασιάζονται. Ο δημοσιογράφος κι ο λογοτέχνης παρακολουθούν την ξένη πνευματική κίνηση και με τη σειρά τους πληροφορούν μέσα από την εφημερίδα και το περιοδικό το περιορισμένο και συντηρητικό αναγνωστικό κοινό. Εν τούτοις το χάσμα ευρύνεται. Στην Ευρώπη οι ρυθμοί έχουν επιταχυνθεί. Ρυθμοί ζωής, οικονομίας, τεχνικής, που οι αντιστοιχίες τους, οι επιπτώσεις τους γίνονται έκδηλες στη λογοτεχνική και καλλιτεχνική κίνηση. Ρεύματα και κινήματα καλλιτεχνικά παραχωρούν βιαστικά το ένα στο άλλο τη θέση τους ή σύγχρονα συνταξιδεύουν ή αντιδικούν στις δυτικές κοσμοπόλεις. Κι επιπλέον, με αρχές, θέσεις, διαδικασίες και τρόπους που προκαλούν και ξενίζουν. Η διάσταση ανάμεσα στο παλιό και το καινούριο. Κοινός τόπος ανά τους αιώνες, αλλά όχι σε τέτοια έκταση. Η αντιδικία άλλοτε Ίατέληγε σε μια αλλαγή. Τώρα ορίζεται ως βίαιη

ρήξη, που συνεπάγεται τη βίαιη κατεδάφιση μορφών και καθιερωμένων μέσων της καλλιτεχνικής έκφρασης. Οι Έλληνες λογοτέχνες και καλλιτέχνες δεν συγχρονίσθηκαν με αυτές τις επιταχύνσεις. Ο ποιητής κι ο ζωγράφος δεν βιάστηκαν. Άλλες ot συνθήκες, άλλοι οι ρυθμοί. Ίσως ήταν πολύ πολύ μικρή η πελατεία. Δεν υπήρχαν περιθώρια για ένα ευάριθμο κοινό, που θα τους παρακολουθούσε. Ίσως στενός, πολύ στενός, ο κύκλος για να δεχτεί με ενδιαφέρον -θορυβώδη υποδοχή ή ηχηρή άρνηση- τις εκκεντρικότητες και τις προκλήσεις, που συνόδευαν τα νέα ρεύματα στις πρώτες τους εμφανίσεις και στις δημόσιες εκδηλώσεις τους στην άλλη Ευρώπη. Έτσι τα καλλιτεχνικά κινήματα μετά τον Γκυγιώμ Απολλιναίρ (1880-1918) -σταθμό κι αφετηρία κατά τους γραμματολόγους- που αιφνιδιάζουν στην Ευρώπη με τις επαναστατικές τους μορφολογικές προτάσεις, με τις κοινωνικές τους προεκτάσεις και την προκλητική τους στρατηγική,

αφιερωμα/15 παραμένουν εκείθεν των συνόρων. Σκόρπιες και σποραδικές ειδήσεις απλά φέρνουν τον απόηχό τους. Μόνο ο σουρεαλισμός θα γράψει το δικό του ξεχωριστό κεφάλαιο στον ελληνικό χώρο και θα παίξει σημαίνοντα ρόλο στην εξέλιξη της νεοελληνικής ποίησης, αλλά στη δεκαετία πια του τριάντα. ΔΕΝ είναι λοιπόν αισθητή η παρουσία του φουτουρισμού στην Ελλάδα. Κάποιες απόπειρες δοκιμαστικές· γιατί όχι και διασκεδαστικές; Ο φουτουρισμός ούτε επιβάλλεται, ούτε επιδρά άμεσα στη λογοτεχνική μας ζωή. Από την πρώτη του όμως εμφάνιση ο ανταποκριτής πληροφορεί κι ο λογοτέχνης σχολιάζει τις εκδηλώσεις του. Το κοινό από καιρού εις καιρόν ενημερώνεται. Ό χι βέβαια μεθοδικά· οπωσδήποτε όμως περισσότερο παράγια κάθε άλλη νεοτεριστική κίνηση. Πού οφείλεται αυτό το κάπως αυξημένο ενδιαφέρον; στη γειτνίαση με τη μια από τις βασικές κοιτίδες, την Ιταλία; Στη μεσογειακή γραφικότητα του Ιταλού αρχηγού, που προκαλεί την περιέργεια και την ιλαρή κάποτε αντίδραση, ή στις μετά το είκοσι κοινωνικο-πολιτικές εκτροπές του κινήματος; ΤΟ γεγονός είναι ένα. Το ιδρυτικό μανιφέστο του ιταλικού φουτουρισμού του Μαρινέτι γρήγορα θα περάσει στις στήλες του ελληνικού περιοδικού, όπου και θα σχολιασθεί. Δημοσιεύεται στην οριστική του μορφή γαλλικά, πρωτοσέλιδο, στην παρισινή εφημερίδα Φιγκαρό, στις 20 Φεβρουάριου 1909, αφού λίγο πριν ο συντάκτης του έχει ενημερώσει τον ιταλικό και διεθνή τύπο και μάλιστα το έχει δημοσιεύσει από τις 5 Φεβρουάριου 1909 στη Βολωνία, Η Εφημερίδα της Εμιλίας, χωρίς τον πρόλογό του «που φαίνεται ότι γράφτηκε... ειδικά για τη δημοσίευσή του στο Φιγκαρό»} «Ιταλικά το ίδιο μανιφέστο δημοσιεύτηκε τον ακόλουθο μήνα στην Poesia τεύχ. 1-2 Φεβρουαρίου-Μαρτίου 1909»,2το περιοδικό «που ιδρύθηκε το 1905 στο Μιλάνο από τον Μαρινέτι, τον Σ . Μπενέλι και το Β. Πόντι και διευθυνόταν από τον επόμενο χρόνο μόνο από τον Μαρινέτι» ,3για να «καταλήξει όργανο του κινήματος του το 1909, αλλά και να σταματήσει την ίδια χρονιά την έκδοσή του». «Στο τεύχος του Απριλίου-Ιουλίου... ο Μαρινέτι δημοσίευσε αποσπάσματα από τις κρίσεις για το μανιφέστο στον διεθνή τύπο». Και να! Σχεδόν σύγχρονα μεταφράζεται στην καθαρεύουσα το μεγαλύτερο μέρος από τα άρθρα του μανιφέστου στο φύλλο της 5ης Μαρτίου του περιοδικού Νέον Πνεύμα της Κωνσταντινούπολης. Περιλαμβάνεται σε ένα άρθρο του Αχιλλέα Καλεύρα. Η επικριτική διάθεση φαίνεται από τον τίτλο «Η Αποθέωσις του εκκεντρισμού». Ο συγγραφέας του γνωρίζει την «Ποεζία» του Μαρινέτι, πληροφορεί ότι «το

ποιητικόν αυτό δόγμα ο ιταλός βαθύτατος παραδοξολόγος ονόμασε μελλοντισμόν» και ότι «ο Μαρινέτι μέχρι σήμερον ήτο άγνωστος εις τον κόσμον», πληροφορία που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Φυσικά δεν είναι ακόμα διάσημος, αλλά έχει κάνει τα πρώτα του βήματα. Έχουν εκδοθεί ήδη το επικό του ποίημα Η κατάκτηοη των άστρων (1902), η συλλογή Καταστροφή (1904) κ.λπ. Μετά λίγους μήνες, τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς, νέα δημοσίευση, νέος σχολιασμός, νέα επίκριση. Αυτή τη φορά σ’ ένα άλλο κέντρο του έξω από τα σύνορα ελληνισμού, την Αλεξάνδρεια. Στο βραχύβιο περιοδικό (Γενάρης 1901 Φλεβάρης 1910)Σεράπιον, κείμενο του συνεργάτη του Δημ. Γ. Χρυσάνθη, όπου έχουν μεταφραστεί στη δημοτική πια, οι ένδεκα θέσεις του μανιφέστου. Και ο τίτλος «Στο περιθώριο της Poesia» και οι αναφορές μέσα στο κείμενο, αλλά και οι σύντομες ανώνυμες βιβλιοπαρουσιάσεις (του ίδιου του Χρυσάνθη ή κάποιου άλλου συνεργάτη του περιοδικού;) στο επόμενο τεύχος δείχνουν ότι το Σεράπιον είναι ενήμερο για την κίνηση του Μιλάνου. Ο Χρυσάνθης γνωρίζει το «Μελλοντισμό», όπωςτον ονομάζει, αλλά «σχολιάζει τη νέα κίνηση μ’ έναν τόνο που ξεφεύγει αμέσως από την ειρωνεία προς την οργήν».5 Το κοινό λοιπόν αμέσως ενημερώνεται. Το μανιφέστο μεταγλωττίζεται και επικρίνεται. Ό χι όμως πάντα. «Στη Σμύρνη», όπου «βρίσκουμε μιαν ακόμη μετάφραση των θέσεων του μανιφέστου...» ενσωματωμένη σ’ ένα άρθρο του Στίλπωνα Πιττακή με τίτλο «ο Μελλοντισμός»... στο φύλλο της 15ης Μαίου του περιοδικού «Κόσμος», ο συγγραφέας του «πιστεύει ότι ο φουτουρισμός θα συντελέσει στην ανανέωση της τέχνης».6Και λίγο πιο ύστερα ο Κωστής Παλαμάς που ποτέ δεν απορρίπτει κατηγορηματικά την καινοτομία, μ’ ένατου κείμενο, που δημοσιεύεται στο περιοδικό ο Νουμάς (30.1.1911), δεν συντάσσεται ανεπιφύλακτα (είναι αλήθεια ότι μετά μια δεκαετία θα είναι πιο επιφυλακτικός7), αλλά οπωσδήποτε αναγνωρίζει ότι ο «Μελλοντισμός» έχει στόχο «την καθιέρωση μιας τέχνης, που να σπαρταρίζη από λευτεριά κι από ειλικρίνεια κι από ζωή». Αξίζει να σημειωθεί ότι τα κέντρα του μείζονος ελληνισμού, αν είναι φυσικά τελεσίδικα τα στοιχεία των ερευνών, ενημερώνονται πιο γρήγορα· κι ακόμα ότι η Σμύρνη είναι λιγότερη δύσπιστη και λίγο αργότερα ενθουσιαστική στο καινούριο κίνημα. Το περιοδικό Νεότης αναγγέλλει ενθουσιαστικά τον Αύγουστο του 1912 το καινούριο βιβλίο του Μαρινέτι, που πρωτοκυκλοφορεί γαλλικά στο Παρίσι, Το Μονοπλάνο του Πάπα, ρομάντζο πολιτικό σε ελεύθερους στίχους (εκδ. Σανσό 1912), ενώ η παρισινή εφημερίδα Ανένδοτος, με την οποία

16/αφιερωμα άλλωστε συνεργάζεται ο συγγραφέας, το παρουσιάζει στις 8 Αυγούστου και το γνωστό περιοδικό ο Ερμής της Γαλλίας, στο τεύχος Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου. Και στα αμέσως επόμενα τεύχη της, η Νεότης, δημοσιεύει το «8ο τραγούδι από το Μονοπλάνο του Πάπα (πλάι πλάι με το φεγγάρι)», σε μετάφραση Θ. Εξάρχου (τεύχ.

4/12.1912) και ένα απόσπασμα «Από το Ρωμάντζο “Μαφάρκας ο φουτουριστής” (από το 9ο κεφ. “Φουτουριστική ομιλία”)» (είχε εκδοθεί το 1910 γαλλικά στο Παρίσι, ιταλικά στο Μιλάνο με τίτλο: Μαφάρκα ο φουτουριστής, αφρικανικό ρομάντζο), μεταφρασμένο από τον Πάνο Πετρίδη (τεύχ. 4/1.1913). Εν πάση περιπτώσει- Στην Κωνσταντινούπολη το Νέον πνεύμα οργίζεται (τεύχ. 19/1.3.1909), ειρωνεύεται (τεύχ. 21/15.3.1909), αλλά οπωσδήποτε πληροφορεί. Στην Αλεξάνδρεια το

ότι εκεί «είχε σχηματιστεί... κύκλος φίλων του φουτουρισμού».11Τάχα το γεγονός τυχαίο, ή ο έξω από την επικράτεια ελληνισμός περί σσότερο ανήσυχος και ανοιχτός προς την Ευρώπη:

ΑΠΟ τότε η ενημέρωση θα είναι άλλοτε πιο συχνή, άλλοτε αραιότερη. «Ήδη από το 1913», θα έχουμε ειδήσεις και «για τον ρωσικό φουτουρισμό», καθώς δημοσιεύεται στο περιοδικό «Χαραυγή» ένα σημείωμα με υπογραφή τα αρχικά Ν. Κ .... σταλμένο από την Οδησσό με τίτλο «Από τη Ρωσία: Ο Φουτουρισμός». 2Κάποιο περιστατικό, κάποια συγκυρία αναζωπυρώνουν το ενδιαφέρον. Έτσι π.χ. το 1916, ενώ μαίνεται ο πόλεμος, ο φουτουρισμός γίνεται στην Αθήνα φιλολογικό γεγονός. Αιτία τέοσερις «Ωδές», «Υπό τον τίτλο Φουτουριστικά ποιήματα», «εκτενής ποιητική σύνθεσις», με «θέμα τον πόλεμο... συντεταγμένη

«Μαφάρκα ο φουτουριστής μπροστά στονς δικαστές». Γελοιογραφίες τον Αηάτέ Warned δημοσιευμένες στο περιοδικό «Conoedia»

Σεράπιον αντιτίθεται, αλλά παρουσιάζει με θαυμασμό «το έπος», με «εικόνες έξοχες από την καταστροφή των ακτών της Καλαβρίας και της Σικελίας»® από τους σεισμούς της Μεσσήνης (1908), Άσμα Αγωνίας κι Ελπίδας του Τζ. Π. Λουτσίνι, που το βιβλίο του «Αρχές της ποίησης και πρόγραμμα ελεύθερου στίχου είχε δώσει στον ιδρυτή του κινήματος πολλές θεωρητικές ιδέες για τη διαμόρφωση της φουτουριστικής ιδεολογίας»·9 ή κι ακόμα συστήνει θερμά «στους φίλους της γλώσσας των Ιταλών» το βιβλίο Αεροπλάνα, «Μια συλλογή με ζωντανά τραγούδια μικρά και μεγάλα... μ’ όλη τη μελλοντιστική ετικέττα της» του Πάολο Μπούτζι, «από τα πρωτοπαλίκαρα του μελλοντισμού και απ’τους θερμούς οπαδούς του λεύτερου στίχου».10Τέλος στη Σμύρνη αποδέχονται, ώστε να εξάγεται το συμπέρασμα

σε ανισοσυλλάβους στίχους, που συχνά αποτελούνται από μία λέξη, η οποία και ομοιοκαταληκτεί με την αντίστοιχή της του μεθεπομένου στίχου».13Τα ποιήματα βλέπουν το φως σε τρία τεύχη (4/25.3. ,5/1.4 και 6/8.4.1916) του περιοδικού Αρμονία. Ποιητής και δράστης ο •ψευδώνυμος «Αμφίονας», ο Λάμπρος Αστέρης (Δ. Καραχάλιος 1817-1943), κατά τη φήμη που κυκλοφορεί τότε και διαψεύδει η διεύθυνση του περιοδικού, αλλά επιβεβαιώνει αργότερα ο Φώτος Γιοφύλλης.14Πολλοί αρνούνται την πατρότητα. Άλλοι παίρνουν αφορμή και αναπτύσσουν τις θέσεις του φουτουρισμού. Η θεατρική επιθεώρηση θα αντλήσει από το θόρυβο θέματά της. Τέλος ο ίδιος ο «Αμφίονας» θα επανέλθει σττ\\ Αρμονία (7/15.4.1916 και 8/22.4.1916), για να πει πολλά και ποικίλα περί

αψιερωμα/17 φουτουρισμού, πολέμου, σοσιαλισμού και άλλων και να βεβαιώσει με αποδεικτικά στοιχεία ότι παρά το χαρακτηρισμό που τους είχε δώσει, ποτέ δεν είχε την εντύπωση ότι γράφει φουτουριστικά ποιήματα. Και φυσικά η επίσκεψη του Μαρινέτι στην Αθήνα, που ήλθε στα τέλη του Ιανουάριου 1933, για να διακηρύξει αυτοπροσώπως πια με έκθεση ζωγραφικής και 4 διαλέξεις τις αρχές του φουτουρισμού, που άλλωστε εκπνέει, και δευτερευόντως αλλά με παρρησία κι απερίφραστα τον αναγεννητικό ρόλο του φασισμού, του οποίου είναι πιστός θεράπων, θα δώσει την αφορμή για νέες συζητήσεις. Η δημοσιογραφική κάλυψη με την αναγγελία των εκδηλώσεων, την είδηση, τη συνέντευξη και τις εκτενείς σχολιασμένες περιλήψεις των ομιλιών, όπου τελικά λόγος εφ’ όλης της φουτουριστικής ύλης, είναι πλούσια, από

όλην την Ιταλία», δίδει με συντομία τις αρχές του θεατρικού φουτουρισμού, παραφράζοντας αποσπασματικά το «συμπέρασμα» από το μανιφέστο του Μαρινέτι, Κόρα και Σετιμέλι για «το φουτουριστικό συνθετικό θέατρο» (Μιλάνο 11 Μαίου 1919) και μεταφράζει τρία θεατρικά δείγματα «Το Παραθύρι» του Αρνάλντο Κοραντίνι και Αιμίλιου Σετιμέλι, «Τα χέρια» του Μαρινέτι και Μπρούνο Κόρα και το «Πράξις αρνητική» του Κόρα και Σετιμέλι. Τον ίδιο χρόνο «δημοσιεύεται στην Κωμέντια στις 16 Ιανουάριου... στην πρώτη σελίδα», «φουτουριστικό μανιφέστο που διαβάστηκε στο θέατρο de Γ Oeuvre» (Παρίσι), «μια παράδοξη διάλεξη», σημειώνει η Κωμέντια, «που πραγματοποιήθηκε προχθές με τη συνηθισμένη φασαρία», «που είχε προκληθεί από την ομάδα Νταντά».15Ο Μαρινέτι προτείνει τη νέα

το 1910

το σύνολο σχεδόν του ημερήσιου και περιοδικού τύπου. Άλλοτε κάποιο καλλιτεχνικό γεγονός, μια έκθεση, ένα μανιφέστο, μια θορυβώδης εκδήλωση στο Παρίσι, στην Ιταλίαή αλλού, θα παρακινήσει τον ανταποκριτή ή κάποιο συνεργάτη επί της πνευματικής και καλλιτεχνικής ύλης να μεταφέρει λεπτομέρειες και κρίσεις, να μεταφράσει τις δηλώσεις και τις διακηρύξεις του Μαρινέτι. Στο περιοδικό Πολιτισμός ανταποκρίσεις από το Παρίσι και τη Ρώμη πληροφορούν και σχολιάζουν την καλλιτεχνική και λογοτεχνική φουτουριστική κίνηση. Έτσιπ.χ. oG. Romanelliστις26.9.1921, κάτω από τον τίτλο «Θεατρικοί εξωφρενισμοί - τα νέα θεατρικά φουτουριστικά έργα», μεταδίδει από τη Ρώμη ότι «η έκπληξις από την εμφάνισιν των φουτουριστικών έργων έχει αναστατώσει

φουτουριστική εκδοχή του τον Τακτιλισμό. Στις 6 Φεβρουάριου ο Φώτος Πολίτης με την επιφυλλίδα του «Η ποίησις της αφής», στην εφημερίδα Πολιτεία, θα παρουσιάσει, θα ερμηνεύσει και θα επικρίνει τη νέα «Σχολήν της Ψηλαφότητος», όπως προσπαθεί να την αποδώσει στα ελληνικά. Έτσι το κίνημα από καιρού εις καιρόν στο προσκήνιο. Κι αυτό οφείλεται κυρίως στη μέριμνα, αλλά και τα οικονομικά μέσα του ίδιου του αρχηγού, που συνεχώς ενημέρωνε τις εφημερίδες και τα περιοδικά για την κίνηση του φουτουρισμού και κυρίως έστελνε τα αλλεπάλληλα μανιφέστα του. Ο Στέφανος Δαφνής (1882-1947), που γράφει το 1916 τρεις μεγάλες επιφυλλίδες (27, 3°, 29/3) με θέμα «Ο Μελλοντισμός» στην εφημερίδα Αθήναι, όπου ήταν τακτικός συνεργάτης, με την ευκαιρία του

18/αφιερωμα θορύβου που είχε προκαλέσει το περιοδικό Αρμονία, υπενθυμίζει ειρωνικά: «Ο Μαρινέττη ως θα ενθυμούνται... οι επί της ύλης συντάκται... είχε κατακλύσει τα καλάθια των δημοσιογραφικών γραφείων με πολυποίκιλα χαρτιά κόκκινα σαν το αίμα, δια των οποίων εκήρυττε τον πόλεμον κατά παντός ιδεώδους». Κι ο Παλαμάς, που το 1922 θέμα του στην εφημερίδα Εμπρός (16.3) δεν είναι πια ο μελλοντισμός, αλλά ο «φουτουρισμός», με κάποια επιδεικτική διάθεση μας πληροφορεί: «Ο καλός μου φίλος, ο οιστρήλατος ποιητής Μαρινέττη... μου αποστέλλει... τα μανιφέστα του...». Ο «Ερευνητής» (;) πάλι, κάτω από τον τίτλο «Τα ξαφνικά του φουτουρισμού - Μανιφέστα», παρουσιάζει στην εφημερίδα Εστία (22.7.1912)16 «το μανιφέστον των μελλοντιστών δραματικών συγγραφέων», γιατί «ζωηρότερον προκαλεί το ενδιαφέρον δια την υπεροχήν του εις εξωφρενισμόν». Η ενημέρωση είναι βέβαια λίγο αργοπορημένη, αφού «δημοσιεύεται για πρώτη φορά ιταλικά στο Νέο θέατρο φύλ. 5-6,25 Δεκεμβρίου 1910/5 Ιανουάριου 1911»” στ Τουρίνο, έχει προκληθεί όμως «από την ογκώδη ταχυδρομική αποστολή των Ιταλών μελλονιστών». Άλλωστε μετά μια βδομάδα στις 29.7.1912, ο ίδιος «Ερευνητής» επανέρχεται για να παρουσιάσει και να σχολιάσει, κάτω από τον τίτλο «Τα παράξενα του Φουτουρισμού. Δια την φιλολογίαν», το τεχνικό μανιφέστο της , ο ^τουριστικής λογοτεχνίας ή «της μελλοντικής pιλολογίας», κατά τη μετάφραση του Ερανιστή. Και τούτη τη φορά πολύ σύντομα, αν αναλογισθούμε ότι το μανιφέστο έχει χρνολογία 11 Μαίου 1912, ότι «ένα σχολιασμένο απόσπασμά του δημοσιεύτηκε στις 8 Ιουλίου» στην παρισινή εφημερίδα Ο Ανένδοτος κι ότι «η ιταλική του έκδοση... δημοσιεύτηκε στις 12 Οκτωβρίου 1912». 8

μολονότι είχε παίξει. >συγγραφέας κάποιο ρόλο στην προβολή του φουτουρισμού στην Ελλάδα. Κείμενα που εξαντλούν το θέμα κι όμως όλο και καινούρια στοιχεία έρχονται στο φως, όταν έχει την υπομονή να καλομετρήσει κανείς τα έντυπα της εποχής. Πλούσια λοιπόν η ενημέρωση. Ειδήσεις, σχόλια, ανταποκρίσεις, τοποθετήσεις, κείμενα φουτουριστικά, θεωρητικά και λογοτεχνία, μεταφρασμένα και δυο μελετήματα σε ιδιαίτερα τεύχη· του Αντρέα Ζεβγά (Αιμίλιου Χουρμούζιου) που ο Φουτουρισμόςτου (σελ. 32) στις εκδόσεις Γκοβόστη και στη σειρά «Σύγχρονη σκέψη» (1933) είναι γραμμένος «στο φως του Μαρξισμού» και του Νικ. Δ. Αιγινήτη το Φουτουριστικό θέατρο στις εκδόσεις Γκοβόστη (1940), «σύντομο, αλλά περιεκτικό μελέτημαγια το χαρακτήρα και τα κύρια γνωρίσματα του Φουτουριστικού Θεάτρου γενικότερα».19 Τελικά μια πλούσια βιογραφία για το κίνημα αλλά και για τον αρχηγό του. Ποια ήταν όμως η γενική στάση; Ασφαλώς όχι ομοιόμορφη. Σίγουρα το κοινό παρέμενε περισσότερο στη διασκεδαστική και σατιρική παραφιλολογία. Ο χρονογράφος (ο κ. Χαιρόπουλος, ο Τίμος Μωραϊτίνης κ.ά.), ο σατιρικός στιχουργός (ο Πωλ Νορ, ο Δημ. Γιαννουκάκηςκ.ά.), ο σκιτσογράφος (ο Φωκ. Δημητριάδηςκ.ά.), ο επιθεωρησιογράφος20 αντλούν άφθονο υλικό για να ψυχαγωγήσουν την πελατεία τους. Ο Στέφανος Δάφνης, σαν κατακλείδα στις επιφυλλίδες του για το φουτουρισμό που αναφέραμε, μας πληροφορεί ότι ο Μαρινέτι «εν τω μεταξύ ενθουσιάζει την σάτυραν. Ο κ. Τίμος Μωραϊτίνηςήνοιξε τους πρώτους κρουνούς του γέλωτος»· και είναι βέβαιος ότι «αι προσεχείς θεατρικοί επιθεωρήσεις θα συνεχίσουν το γλέντι». Οϊ ελπίδες του δεν διαψεύθηκαν, αφού μετά τρεις μήνες στις 16 Ιουνίου 1916, ανέβαινε η επιθεώρηση Ξιφίρ Φαλέρ, όπου διακωμωδείται ο Φουτουριστής.

ΦΥΛΛΟΜΕΤΡΩ τα κείμενα, που αναφέρονται στην υποδοχή του φουτουρισμού στην Ελλάδα· το βιβλίο του Φαίδωνα Μπουμπουλίδη Απηχήσεις του φουτουρισμού στη νεοελληνική γραμματεία (1980), με πλήθος βιβλιογραφικές αναφορές· την επιφυλλίδα της Άννας Κατσιγιάννη «Ελληνικός Φουτουρισμός» στην Καθημερινή (17,24/6, 1.7.1982) με πολύτιμες συμπληρώσεις· το περιεκτικό εισαγωγικό σημείωμα του Αλέξανδρου Αργυρίου «Φουτουρισμός και Νταντά στην Ελλάδα», στον τόμο Νεωτερικοίποιητές του Μεσοπολέμου (1979), που επιμελήθηκε, της ανθολογίας-γραμματολογίας Η Ελληνική Ποίηση ·τη μελέτη του Φώτου Γιοφύλλη «Ο Φουτουρισμός στην Ελλάδα», που δημοσιεύτηκε στη Νέα Εστία (τόμ. 68, 1960), με πολλές είναι αλήθεια γενικεύσεις και εσφαλμένες εκτιμήσεις,

Και οι διανοούμενοι, ο πνευματικός κόσμος; Ποια στάση περνά μέσα από τις εκτιμήσεις τους; Οι απόψεις διχασμένες. Οι επιφυλάξεις πολύ περισσότερες και πολλές φορές κορυφώνονται ώς την κατακραυγή και τη λοιδωρία. Ο προκλητικός τρόπος, με τον οποίο προβάλλει το έργο του ο Μαρινέτι, επαυξάνει την καχυποψία. Το κείμενο φανερώνει κάποτε τη διάθεσή του από τους υπότιτλους. Άλλοι πάλι, ακόμα κι όταν οι αρθρογράφοι προσπαθούν απλά να ενημερώσουν, δεν αποφεύγουν tov πειρασμό και παρεμβάλλουν την ευφυολογία τους. Βέβαια υπάρχουν, λιγότεροι όμως, και οι θαυμαστέςή αυτοί που διστακτικότερα εκφράζονται με συμπάθεια. Κατά κανόνα περισσότερο κινούνται από μια τάση να επιδείξουν μοντερνισμό, χωρίς να έχουν πάντα

αφιερωμα/19

κατανοήσει τις ιδιοτυπίες του κινήματος. Ο ενθουσιασμός τότε δεν στηρίζεται σε μια βιωμένη πίστη. Ο ίδιος ο Μαρινέτι στις συγκεκριμένες επαφές του στον ελληνικό χώρο δεν ορίζει πάντα με σαφήνεια τις συντεταγμένες των θέσεών του. Στις διαλέξεις που δίνει, όταν επισκέπτεται την Αθήνα, επαναλαμβάνει και στις τέσσερις, αν αποδίδουν σωστά το περιεχόμενό τους οι πλατιές περιλήψεις και αποσπάσματα που δημοσιεύθηκαν στις εφημερίδες, σχεδόν τις ίδιες γενικότητες. Οι αναφορές του πάλι σε πρόσωπα και πράγματα της ελληνικής πνευματικής ζωής, που θέλει κατά κάποιο τρόπο κι ώς ένα σημείο να τα συσχετίσει με το φουτουρισμό, δεν είναι καθόλου πειστικές. Όταν το 1930 επισκέπτεται την ιδιαίτεοη πατρίδα του «για μια σειρά διαλέξεις στην Αλεξάνδρεια και στο Κάιρο», η αποδοκιμασία των συμπατριώτων του δεν προχώρησε πέρα από το «κοροϊδευτικό γιουχάισμα». Ο Μαρινέτι ξένισε το κοσμικό πλήθος και την πνευματική κοινότητα με τις πρωτοποριακές του θέσεις. Ξένισε όμως, και δίκαια τούτη τη φορά, και τον Καβάφη, όταν τον επισκέφτηκε στο σπίτι του, καθώς αντιφατικά αποφάνθηκε «-και συ Καβάφη είσαι φουτουριστής».21 Και βέβαια οι εξηγήσεις του δεν έπεισαν τον αποδέκτη. Όταν ήλθε πάλι στην Αθήνα «ο κ. Μαρινέττι εζήτησε... πληροφορίας δια την αποκατάστασιν των προσφύγων, την αποξήρανσιν των ελών της Μακεδονίας κ.λπ.»,22αλλά οι εκτιμήσεις του για έλληνες καλλιτέχνες, όπως ο Καλμούχος ή ο Γουναρόπουλος δεν ήταν βέβαια με κριτήρια φουτουριστικά. Και φυσικά «το παράδειγμα του Κωστή Παλαμά, σημαιοφόρου της αναγεννηθείσης ελληνικής γλώσσης... των μεγαλοφυών μεγάλης ολκής εστραμμένων προς το

μέλλον του Παρθένη κοφ του Τόμπρου», που προτείνει με το «Μανιφέστο προς την Νεολαίαν της Ελλάδος» (εφημ. Ελεύθερον Βήμα 10.2.1933), δεν προβάλλει μοντέλα που οδηγούν στο φουτουρισμό. Σίγουρα ο «Μαρινέττι... ο ευγενικός κύριος, ο κοσμικός τύπος και μαζί ο φλογερός επαναστάτης... έφτασε στο κατόρθωμα να κινήσει ζωηρό ενδιαφέρον» και «για λίγες μέρες, κατά το Φλεβάρη του 1933, ο Φουτουρισμός... να γίνει μόδα στην Αθήνα», αλλά δε νομίζω ότι κατόρθωσε «να συμφιλιώσει την ελληνική αντίληψη με τη φουτουριστική»,23 όπως θέλει ο Γιοφύλλης. Οι παραδοσιακοί τόποι στην Ελλάδα ήταν ακόμα ισχυροί. Τα πρώτα βήματα για μια ανανέωση στη δεκαετία του ’20 διατακτικά. 'Αλλωστε ο φουτουρισμός εξέπνεε κι ο ιταλικός φουτουρισμός, που επίσημος πρεσβευτής του ήλθε ο Μαρινέτι στην Ελλάδα, ήταν διαβλητός. Ένα κίνημα που φυλλοροούσε στην υπηρεσία του Μουσολίνι και του ιταλικού φασισμού, που τις αρετέςτου, με έξαρση και λατρείατόνισε στην Αθήνα, ο πειθήνιος συνεργάτης: «ο φουτουρισμός», δήλωσε σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Ελληνικό μέλλον (30.1.1933), «εθριάμβευσε μαζί με τον Φασισμόν, του οποίου ήμην πρόδρομος και κατόπιν σύμμαχος», γιατί όπως είπε στην τρίτη διάλεξη που έδωσε «όλη η διανόησις που ησθάνετο την ανάγκην κάτι να δημιουργήση ετάχθη με το μέρος... αυτών που είχαν ως αποστολήν την εθνικήν ενότητα και την υπερηφάνειαν να ίδουν μίαν νέαν μεγάλην Ιταλίαν», μια που στόχος «της φασιστικής επαναστάσεως είναι η συγκέντρωσις περί έναν μεγάλο πολιτικόν άνδρα, όπως ο Μουσολίνι, του δυναμισμού της Ιταλικής φυλής, η οποία εις τόσον ολίγον διάστημα επετέλεσε θαύματα».24

20/αφιερωμα Οι ανάλογες αναφορές του, συνεχείς κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Αθήνα, ήταν εύλογο να προκαλέσουν τη δυσπιστία, κι όχι μόνο γιατί οι αριστεροί διανοούμενοι,όπως ο Αντρέας Ζεβγάς ή τα περιοδικά Νέοι πρωτοπόροι, Σήμερα, επισήμαναν και κατήγγειλαν το ρόλο του Μαρινέτι. Η Ιταλία, είχε ήδη αρχίσει να δείχνει τις ιμπεριαλιστικές της βλέψεις. Δεν υπήρχαν όρια θαυμασμού, όπως παραδείγματος χάριν για τη μακρινή Γερμανία, που κάποια μερίδα παρακολουθούσε με εφησυχασμό και καλλιεργημένο κι από παλαιότερες επιλογές θαυμασμό, το «εθνικοσοσιαλιστικό» της θαύμα στη δεκαετία του τριάντα. Ό σο για φουτουριστική τέχνη στην Ελλάδα, ας μη γίνει λόγος. Ούτε για τα ποιήματα του Αμφίονα, αλλά ούτε και του Γιοφύλλη, τα γνωστά, «τα Χαυτεία» και το «Σ. Α.Π.», που δημοσιεύτηκαν κι αυτά τότε (9/29.4.1916) σ τ ψ Αρμονία, γραμμένα αναμφισβήτητα με τους τρόπους της φουτουριστικής γραφής. Ο ίδιος ο Φώτος Γιοφύλλης σε γράμμα του, που συνοδεύει τα ποιήματα, δηλώνει με ειλικρίνεια: «Για δείγμα του τρόπου της τελευταίας εξέλιξης του φουτουρισμού εσύνθεσα τα παρακάτω

κομμάτια». Κι αργότερα μετά από χρόνια στη γνωστή μελέτη του στη Νέα Εστία, λέγει ότι τα έγραψε «λίγο παίζοντας και λίγο σοβαρά». Έτσι διηγείται, πάντα ο Γιοφύλλης, στη Νέα Εστία (σελ. 850), «Ο “Σ.Α.Π.” ... εβρυκολάκιασε! Στο φουτουριστικό γεύμα που δόθηκε για να τιμηθεί ο Μαρινέτι... το Φλεβάρη του 1933... στην Αθήνα, σηκώθηκεν ο Γιοκαρίνης και απάγγειλε το “Σ.Α .ΙΙ.” και μάλιστα με πολλές ηχητικότητες της φωνής και με τη βοήθεια μιας σφυρίχτρας... το κομμάτι ενθουσίασε ιδιαίτερα και τον Μαρινέτι που με ανακήρυξε προφορικά και γραπτά φουτουριστή, χωρίς βέβαια να μπορώ να δεχτώ τον τίτλο». Υπάρχουν βέβαια και επιδράσεις, περισσότερο έμμεσες, γενικές και αόριστες- όχι ορατές δια γυμνού οφθαλμού. Η ειδική και σοβαρή έρευνα με σύνεση θα τις αναζητήσει στις εικαστικές τέχνες και στη λογοτεχνία. Στην έξοδο από τους παραδοσιακούς τρόπους μπορεί περιρρεόντως να βοήθησε κι ο φουτουρισμός. Δεν έπαιξε όμως ούτε τον πρώτο ούτε τον δεύτερο ρόλο. Ο Αλ. Αργυρίου έχει δίκιο: «Ο φουτουρισμός στην ελληνική λογοτεχνία δεν είχε ουσιαστικά καμιά απήχηση».

Σημειώσεις I. Λίστα Τζίοβάννι: Μαρινέτι, tub. Σεγκέρ, Παρίσι 1976, Σελ.

85.

2,4. Λίστα Τζίοβάννι: Ο Φουτουρισμός, έκδ.: «L’ age d’ homme», Λωζάννη 1973. σελ. 89.

3. Όπ.αν. σελ. 20.

5. Μπουμπουλίδης Φαίδων: Απηχήσεις τον Φουτουρισμού στη νεοελληνική γραμματεία. 1980, σελ. 11.

6. Κατσιγιάννη Άννα: Ελληνικός φουτουρισμός. Καθημερινή 1.7.1982.

7. Πρβλ. W.(= Παλαμάς Κωστής) «Φουτουρισμός», εφ. Εμ­ πρός 16.3.1922.

8. Περ. Σεράπιον 10.1909 σελ. 354.

9. Λίστα Τζίοβάννι: Μαρινέττι σελ. 84.

10. Περ. Σεράπιον όπ.αν.

II. Κατσιγιάννη Άννα όπ.αν.

12. Όπ.αν.

13. Μπουμπουλίδης Φαίδων όπ.αν. σελ. 13.

14. Γιοψύλλης Φώτος: «Ο Φουτουρισμός στην Ελλάδα» περ. Νέα Εστία τομ. 68. 1960 σελ. 850.

15. Λίστα Τζίοβάννι Ο Φουτουρισμός όπ. αν. σελ. 341-345.

16. Το φίλο Γ. Παπακώστα ευχαριστώ για την υπόδειξη.

17. Λίστα Τζίοβάννι όπ. αν. 249.

18. Λίστα όπ. αν. σελ. 137.

19. Μπουμπουλίδης Φαίδων όπ.αν., σελ. 45.

20. Πρβλ. Χατζηπανταζής - Μαράκα. Η Αθηναϊκή επιθεώρηση 1977 Α3, σελ. 402 κ.ε.

21. Κατράρο Ατανάζιο: Ο Φίλος μου ο Καβάφης. εκδ. Ικαρος, σελ. 71 κ.ε.

22. «Ο κ. Μαρινέττι εις τον Ροταριανόν όμιλον» εφημ. Πρωία 4.2.1933.

23. Γιοψύλλης Φώτος όπ. αν. σελ. 846.

24. Πράτσικας Γεώργιος: «Η σύγχρονος Ιταλία και ο Παγκό­ σμιος Φουτουρισμός» εφημ. Πρωία 5.2.1933.

9 «τροπικός κήπος», τον λυκείου, την εποχή που φοιτούσε ο Μαρινέτι (1884-1894)

Ουμπέρτο Μποτσιόνι: Ανάπτυξη μιας φιάλης στο χώρο.

Επειδή ο μεγάλος Τύπος λιθοβόλησε πολύ ανόητα -για να τους ερεθίσει περισσότερο- τους κκ. Αραγκόν, Μπρετόν, Σονπό, Τριστάν Τζαρά, Πικαμπιά, έχω μια λυσσασμένη επιθυμία να γίνω ντανταίστής. Είναι πάντα ανιαρό να βρίσκεσαι στο ίδιο πλευρό με τους κρετίνους. Όμως, στο Κραπονγιό1 μπορούμε να είμαστε δί­ καιοι. Ο Αντρέ Βαρανιάκ το απόδειχνε, ανάγον­ τας στον Μαρινέτι τον πυρήνα των κυβιστοντανταϊστικών ανανεώσεων. Ιδού το κεντρικό ση­ μείο. Άμεσα (ο Μπλεζ Σαντράρ) ή έμμεσα (απ’ το σταυροδρόμι του Απολινέρ) οι άνθρωποι και οι σχολές, οι λεγάμενες πρωτοποριακές, οφεί­ λουν την ελευθερία τους στη φουτουριστική επα­ νάσταση. Ο Μαρινέτι παραμένει ο μεγάλος εφευρέτης. Ό ,τι το βιώσιμο υπάρχει στις σημε­ ρινές τάσεις, το έφερε εκείνος χθες. Θα έπρεπε να το διακηρύξουμε βίαια. Καθώς είναι να βγει, όπως λένε, σε λίγο το περιοδικό Poesia, ιδού η ευκαιρία. Είναι το 1910, μέσα από το σνομπ Figaro, στο Παρίσι, που εκρήγνυται η φουτουριστική βόμβα. Θυμόμαστε εκείνο το ωμό μανιφέστο, με τον πλούσια επικό τόνο, όπου ο Μαρινέτι, όρθιος, επάνω στην κορυφή του κόσμου, υπαγόρευε σε όλους τους ζωντανούς ανθρώπους τις πρώτες του θελήσεις. Υπήρχε εκεί μια απόφαση θαραλλέα επιθετι­ κή, μια γροθιά λυρισμού, κάτι το πολύ καινού­

ριο που αναγκαστικά θα μαστίγωνε την προσοχή στη συνέχεια. Ο Μαρινέτι, που είχε αρχίσει με έργα (η «Κατάχτηση των Αστεριών» χρονολογεί­ ται από το 1902) πολλαπλασίαζε τις θεωρητικές προκηρύξεις, αγκάλιαζε τον μουσικό και τον πλαστικό τομέα, διαμοίραζε στην Ισπανία, στην Αγγλία, στην Ιταλία, τις εμπρηστικές του διαλέ­ ξεις και, σε λίγο καιρό, ο φουτουρισμός γινόταν ένα ολόκληρο σύστημα: πολιτικό, καλλιτεχνικό, λογοτεχνικό. Η βάση της φουτουριστικής επανάστασης ήταν ένα ολοκληρωτικό αναποδογύρισμα της ποιητι­ κής στάσης απέναντι στο σύμπαν. Ίσαμε τότε ο ποιητής αρεσκόταν να τραγουδάει τη μοιραία γυναίκα και το φεγγαροφώς, το συναισθηματι­ σμό και τη νοσταλγία, την έκσταση και την ακι­ νησία. Αυτά τα παλαιά ποιητικά θέματα παραγρά­ φονται. Η λάμψη του κόσμου πλουτίστηκε από μια νέα ομορφιά: την ταχύτητα. Δεν είναι πια δυνατό στον διανοούμενο, στον ηθογράφο, στον καλλιτέχνη, ν’ αγνοήσει αυτό το γεγονός, που αναποδογυρίζει την ανθρώπινη ευαισθησία μ’

22/αφιερωμα έναν τρόπο ριζικό. Ο φουτουριστής ποιητής εί­ ναι εκείνος, του οποίου οι αισθήσεις εξάπτονται στο θέαμα της νέας γεωμετρικής και μηχανικής ομορφιάς. Ο Μαρινέτι λοιπόν ζητά την καταστροφή του εγώ στη λογοτεχνία- Πρέπει ν’ αντικαταστήσου­ με την ψυχολογία του ανθρώπου, εξαντλημένη πια, με τη λυρική δαιμονοπληξία της ύλης. Ας μην πούμε ότι ο Φερχαίρεν είχε ήδη ανοίξει αυτό το δρόμο. Ο Φερχαίρεν είχε μόνο μεγαλώσει το πεδίο του λυρισμού -και ο Μαρινέτι ισχυρίζεται ότι αντικαθιστά στον ένα λυρισμό έναν άλλο λυ­ ρισμό. Ο Φερχαίρεν του φέρνει το βιομηχανικό υποκείμενο, αλλά στην έμπνευση, στη μέθοδο, παραμένει παραδοσιακός. Ο Μαρινέτι, αντίθε­ τα, μόλις από τις πρώτες του κραυγές, κόβει τις γέφυρες: έχει έναν ιερό τρόμο για όλα όσα προηγήθηκαν, δε μιλάει παρά για κάψιμο βιβλιοθη­ κών και μουσείων, αυτών των νεκροταφείων, αυτών των καταλόγων, θέλει να σπάσει τα πα­ ραθυρόφυλλα του παρόντος και να δημιουργήσει έξω από κάθε σχήμα. Είναι δυνατόν; Ναι, γιατί η τέχνη δεν θα έχει πια ανάγκη από την ιδέα. Η ιδέα είναι που μεταφέρει το παρελ­ θόν. Στεριώνει τις αντιλήψεις, τους δίνει τη λο­ γική μορφή που τους επιτρέπει να διαρκούν μέ­ σα στα κεφάλια. Ο Μαρινέτι μισεί την εξυπνά­ δα. Η ιδέα μπορεί να έχει μια χρησιμότητα: να κωδικοποιεί την εφεύρεση. Όμως, εξ ορισμού, θέλοντας να είναι αιώνια, καθυστερεί έπειτα την εξέλιξη, βαδίζοντας μ’ έναν πιο αργό ρυθμό, αδειάζει από περιεχόμενο. Θα την αντικαταστή­ σουμε με την ενόραση; 'Οχι εντελώς. Ο Μαρινέτι δεν είναι μπερξονιστής. Η ενόραση είναι μια πιο αποτελεσματική μορφή εξυπνάδας. Ο φουτουρισμός, πάνω απ’ όλα, κάνει έκκληση στην αίσθηση. Ο ποιητής πρόκειται ν’ ανοίξει τις πόρτες των αισθήσεών του σε μια αντίληψη άμεση, ακαρι­ αία, παρθενική για τον κόσμο. Θα διεισδύσει στην ουσία της ύλης, θα βουτήξει μέσα στο χάος των θορύβων, των βαρών, των μυρουδιών και θα τα κάνει να αναβλύσουν. Συνοπτικά, κι αυτό εξηγεί γιατί μπόρεσε να είναι πιο απόλυτος στη ζωγραφική και στη μου­ σική, τις λιγότερο αφηρημένες τέχνες, ο φουτου­ ρισμός θα έπρεπε ακριβέστερα να ονομάζεται παροντισμός. Πρόκειται για τον αχαλινωτισμό του περιβάλλοντος ή, σύμφωνα μ’ έναν τύπο δα­ νεισμένο από τον ίδιο τον Μαρινέτι, για μια λυ­ ρική ψυχολογία της ύλης. Αυτή η ζωτική αμεσότητα, πάντοτε σε κίνηση, διαρκώς στοχεύουσα, δεν μπορούσε να ικανο­ ποιηθεί από το παλιό, ασθματικό και γραφειο­ κρατικό συντακτικό. Η έλευση της φουτουριστι­ κής ευαισθησίας ήταν να επιφέρει την πλήρη ανανέωση των πυρήνων της έκφρασης, της μορ­ φής, την απόδραση από τους ζουρλομανδύες της

συλλογιστικής γλώσσας. Πνεύμα βαθιά λατινικό, συνεπώς εποικοδομητικό, ο Μαρινέτι, τόσο εχθρός της λογικής, έχτισε εκεί πάνω ένα σύστη­ μα μιας άψογης λογικής. Εξάλλου, είναι πάνω σ’ αυτό το σημείο που ο Απολινέρ, οι κυβιστές, άλ­ λοι περισσότερο λεπτολόγοι παρά βαθείς, δανεί­ στηκαν κυρίως απ’ αυτόν. Η έμπνευση υπακούει στο νόμο της ταχύτητας. Η έκφραση θα πρέπει λοιπόν ν’ αρνηθεί κάθε τι που την επιβραδύνει και τη βαραίνει. Εξάλειψη των συζεύξεων, που συναρθρώνουν διαλυτικά: η ύλη δεν είναι διαλυτική. Εξάλειψη των επιθέ­ των, που είναι τα σκυλάκια του ουσιαστικού, και των επιρρημάτων, που είναι οι πατερίτσες τους: σταματούν το πέταγμα της φαντασίας. Χρήση των ουσιαστικών στην τύχη της γέννησής τους, με τη διπλή έννοια που επάγονται αναλογι­ κά (άντρας-τορπιλλητής, γυναίκα-αγκυροβόλι, θέση-χωνί). Χρήση των ρημάτων στο απαρέμφα­ το, για να μην τοποθετείται το ουσιαστικό κάτω από το εγώ του συγγραφέα. Καταστροφή της στίξης. Έκταση των αναλογιών. Εισαγωγή των μαθηματικών σημείων, + , - , =, κλπ. ..., και των διαφορετικών τυπογραφικών χαρακτήρων, για να δίνεται η εντύπωση της κίνησης της ζωής. Όλες αυτές οι τροποποιήσεις του παραδοσιακού συντακτικού συνθέτονται στον ίδιο τον τίτλο του Μου φουτουριστικού μανιφέστου: «Η Φαντασία δίχως ειρμό και οι Λέξεις σε ελευθερία». Βρίσκει κανείς εδώ την εξήγηση ορισμένων ποιητικών συλλογών των τελευταίων χρόνων. Οι συγγραφείς τους δεν ξέχασαν παρά δύο πράγμα­ τα: Να αναφέρουν τον Μαρινέτι και να τροφο-

αφιερω μα/23

δοτηθούν με τον γόνιμο ρομαντισμό που αποτε­ λούσε την ουσιαστική προσφορά του. Γιατί γεννήθηκε ο φουτουρισμός; Θα είναι μια κοινότοπη αλήθεια, αν θέλετε, το ν’ αποφανθώ ότι η τέχνη είναι το προϊόν ενός χώρου και μιας στιγμής. Θα πάω αρκετά μα­ κριά. Νομίζω ότι η ιδιοφυία είναι λίγο ζήτημα τύχης. Πολλοί άνθρωποι κουβαλούν μέσα τους σημαντικές δυνατότητες και δεν μπορούν να τις αναπτύξουν, γιατί τους λείπει η τόλμη ή το τονικό διάγραμμα μιας εποχής. Αντίθετα, μερικές στιγμές της ιστορίας επιτρέπουν σε μια γενιά ή σε δυο να πραγματοποιήσουν όλες τις δυνατές ιδιοφυίες της. Πάρτε το ρομαντικό κίνημα, απότοκο της Επανάστασης- στο διάστημα δεκατριών χρόνων, διαλέγει τους ανθρώπους που αναστα­ τώνουν την κλασική τέχνη σε όλες της τις μορ­ φές. Ο Λαμαρτίνος, ο Βινύ, ο Ουγκό (ποίηση) γεννιούνται το 1790, το 1797 και το 1802. Ο Ντελακρουά (ζωγραφική) το 1709. Ο Μισελέ (ιστο­ ρία) το 1798. Ο Μπερλιόζ (μουσική) το 1803. Λοιπόν, δείτε τι είναι η ζωή στην αρχή του ΧΧού αιώνα και ποια είναι η τέχνη που της ανα­ λογεί. Η γέννηση της ταχύτητας μεταμόρφωσε τη γη. Μεταφορές = πολιτισμός, όπως λέει ο Κίπλινγκ. Ο άνθρωπος είναι παντού ταυτόχρονα. Περιζώνει τα ημισφαίρια- κόβει τις ηπείρους. Στο υπέδαφος διαμελίζει τη γη- θεμελιώνει εργο­ στάσια, διασκελίζει τις θάλασσες- ίσαμε τον ου­ ρανό, που παραβιάζει ο κινητήρας του αεροπλά­

νου. Η επιστημονική πρόοδος ανάβει τη μηχανή, ο άνεμος δεν είναι πια παρά ένας μεταλλικός βρυχηθμός. Ωστόσο, ο ποιητής κλαίει πάντοτε για τις πλε­ ξούδες της ερωμένης του που ανεμίζουν σιμά σε κάποια σεληνόφωτη λίμνη. Μετά τον υπορομαντισμό, ο υπο-συμβολισμός ξαπλώνει στη σκιά των ιτιών ή των κυπαρισσιών, βρωμίζει το θάνα­ το. Πώς θέλετε ένας νέος άντρας, υγιής, φτιαγμέ­ νος με τα σπορ, γνώστης της αξίας ενός ρεκόρ, να μην ταρακουνήσει ένα πρωί αυτόν το συρφε­ τό. Δεν υπάρχει φεγγάρι, οι νύχτες είναι ηλε­ κτρικές. Ή ταν φυσικό η αντίδραση να έλθει από έναν Ιταλό. Πιότερο από τις άλλες, η Ιταλία ήταν η χώρα της παρελθοντικής μούχλας. Τα παλιά της ανάκτορα την κοίμιζαν σε νεκρόπολη. Κι ωστό­ σο, ένα ολόκληρο κόμμα, εκείνο της νέας Ιτα­ λίας, απόστρεφε το πρόσωπό του απ’ αυτή τη μοιραία κληρονομιά. Στο Μιλάνο, ο Μαρινέτι βρισκόταν σε πλήρη βιομηχανική αναγέννηση. Ο φουτουρισμός, στην Ιταλία, ήταν, πάνω απ’ όλα, ένα ξύπνημα των εθνικών ενεργειών. Υπήρξε πιότερο πολιτικός παρά καλλιτεχνικός. Οι άνθρωποι που φώνα­ ζαν: «Κάτω η παρελθοντική Βενετία!» ήταν οι ίδιοι που φώναζαν: «Κάτω η Αυστρία!» Ο φουτουρισμός προετοίμασε τον πόλεμο ενάντια στην αψβουργική αυτοκρατορία, που

24/αφιερωμα έπρεπε να επιτρέψει στο παλιό λατινικό αίμα να μαζέψει όλες τις ζωτικές του δυνάμεις. Οι πρώ­ τες διαδηλώσεις για την παρέμβαση στο πλευρό των συμμάχων οργανώθηκαν, όχι από τον Ντ’ Ανούτσιο, αλλά από τους φουτουριστές, στις 15 Σεπτέμβρη 1914, στο Μιλάνο. Στο μεταξύ, ο πόλεμος πέρασε. Η κατάσταση, για το φουτουρισμό, δεν άλλαξε σήμερα; Η μαρινετική αντίδραση, μέσα στην ίδια τη φρενίτιδά της, ήταν απαραίτητη. Δε θα μπορού­ σαμε παρά να τη χειροκροτήσουμε, εμείς που δεν αναγνωρίζουμε στους προγόνους το προνό­ μιο να θεσπίζουν τα όρια της τέχνης. Το εγώ, το άτομο, σαν υποκείμενο του ποιήματος, πάει κα­ λά. Δεν έπρεπε να πάνε πιο μακριά, δεν έπρεπε να επικαλεστούν την απορρόφηση του ανθρώπου μέσα στην ύλη και να ψάξουν για το λυρισμό μέ­ σα στην ίδια την ύλη. Η τέχνη γεννιέται μόλις εμφανίζεται ο άνθρωπος. Το λάθος των φουτουριστών ήταν που πήραν για ποίηση τα εργαλεία της ποίησης. Για το ότι ο Μαρινέτι δεν μπόρεσε ή δε θέλησε να απαλλαγεί από την ύλη, νόμισα ότι είδα την αιτία σε μια απαίτηση ανώτερη από τον ίδιο, σε μια ταξική απαίτηση. Ο Μαρινέτι, πλούσιος και απαλλαγμένος από τις πρώτες κοινωνικές φρον­ τίδες, ήταν το παιδί εκείνης της βιομηχανικής μπουρζουαζίας, που δημιουργούσε τον σύγχρο­ νο κόσμο, αλλά που αφηνόταν να μεθυστεί από την ίδια της τη δημιουργία. Απέναντι από την ύλη, ο εργοστασιάρχης, ο μεγάλος έμπορος, ήταν νεόπλουτοι. Νιώθει κανείς τον Μαρινέτι, αδιά­ κοπα πάνω σε μία σαν σεβώ ή στο αεροπλάνο, την αχαλίνωτη επιθυμία ν’ απολαύσει όλες τις καταχτήσεις της επιστήμης, τη μηχανουργία της. Δε θέλει ν’ αφήσει τίποτε να ξεφύγει. Δίνεται με το σώμα χαμένο στην αναζήτηση της αίσθησης. Είναι πολύ συγγενής μ’ εκείνο το

άλλο παιδί του αιώνα: τον νέο αυτό που σπαταλούσε την πατρική περιουσία, μέσα στα μπαρ, στην πολυτέλεια, στη μεγάλη ζαλιστική και μη­ χανική ζωή. Τον είδαμε στη διάρκεια των χρόνων του πο­ λέμου. Ο Μαρινέτι, που λησμονούσε τον άνθρω­ πο, δεν μπορούσε να καταλάβει τους λαούς. Ο επαναστατισμός του ήταν εθνικιστικός. Ήταν οι Arditi που συνόδεψαν τον Ντ’ Ανούντσιο στο Φιούμε. Το πρόβλημα λοιπόν μπαίνει έτσι. Ή ο Μαρινέτι έχει δίκιο: ο άνθρωπος ελευθέρωσε το ζώο μηχανή και της έγινε ο σκλάβος, η μηχανή θα κυβερνήσει τον κόσμο: αυτόν που αναγγέλλει ο φουτουρισμός. Ή η τάξη που εφεύρε το μασινισμό θα αφανιστεί, γιατί έπαψε να είναι ανθρώ­ πινη. Μια τάξη, μια καινούρια κοινωνία θα ερ­ χόταν, που δε θα απαρνιόταν την επιστήμη, τη γεωμετρία, το μηχανισμό, αλλά που θα τα κα­ τευθύνει σε κοινωνικούς σκοπούς. Η συλλογική τέχνη τότε θα γεννηθεί απ’ αυτό το ξεσήκωμα των λαών σε επανάσταση. Απέναντι στον καπιταλιστικό μασινισμό που ήταν να οδηγήσει στον πόλεμο, ο Μαρινέτι ήταν οπτιμιστής. Δεν πρόκειται σήμερα να είμαστε πεσιμιστές. Αλλά, δεν είναι δυνατό να συνεχίσει κανείς το κίνημα, το δολωμένο απ’ αυτόν, προς ό,τι πιο αρρενωπό, πιο ρομαντικό, πιο δημιουρ­ γικό έχει, χωρίς να πέσει μέσα στη λαγνεία των αισθήσεων και την ξηρασία της καρδιάς; Οι νέοι άνθρωποι που βγαίνουν από την οδύνη5 και που υποφέρουν από ιδανικά, θα πρέπει ν’ απαντή­ σουν σε λίγο σ’ αυτή τη συγκεκριμένη ερώτηση. Μ ετ. Β α γ γ έλ η ς Κάσσος 1. σημ.τ.μετ.: Γαλλικό περιοδικό.

2. σημ.τ.μετ.: Εννοεί τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο (το άρθρο γράφτηκε το 1920).

Α λέξη ς Π α νσ έλη νος //.r t Mi.

OL-

Η Μ ΕΓΑΛΗ ΠΟΜΠΗ ΊΗ (

Ένα μυθιστόρημα σαν κόμικ Ένα κόμικ σαν μυθιστόρημα

^

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΜΕ ΣΚΥΛΟΥΣ (3η έκδοση)

φ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

.

αφιερωμα/25

Νίκη Λοϊζίδη

Ο φουτουρισμός ως πρότυπο ιστορικής πρωτοπορίας Η ιστορία τον φουτουρισμού συνδέεται μ ’ ένα γεγονός ξεχωριστής σημασίας, τον οποίον οι ιδεολογικές και αισθητικές αφετηρίες ή προεκτάσεις έχουν σε γενικές γραμμές επισημανθεί. Κατά τη διάρκεια της «ηρωικής περιόδου» του κινήματος -το οποίο δίκαια χαρακτηρίζεται ως πρότυπο ιστορικής πρωτοπορίας-1 διατυπώθηκε για πρώτη φορά, με τρόπο άμεσο και επιτακτικό, η ανάγκη συγχώνευσης των πειραματισμών της παγκόσμιας δημιουργίας με στόχο την ολοκληρωτική μεταμόρφωση της τέχνης και της ζωής. Το αίτημα αυτό, που στη βαθύτερη ουσία τον είχε ήδη διατυπωθεί από τον Rimbaud, τον Mallarme και τον Lautnamont, είχε την υποστήριξη όλων εκείνων των δυνάμεων που ζητούσαν να εκφραστούν μέσ’ από τις ανάγκες αλλά και τους μύθους ή τα σύμβολα της νέας εποχής. Κοναταντίν Μπρανχονζι: Κορμός νέου. 1925

26/αφιερω μα ΦΟΥΤΟΥΡΙΣΜΟΣ υπήρξε όχι μόνο το ερέθισμα αλλά και ο κοινός παρονομαστής πολυάριθμων τάσεων αλλά και ιδεολογιών που άρχισαν να εκδηλώνονται περισσότερο έντονα, κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του αιώνα. Η σύνδεση του κινήματος με το φασιστικό καθε­ στώς του Μουσολίνι στην Ιταλία, οι πολύπλευ­ ρες και συχνά αντιφατικές επιδιώξεις των πρω­ τοπόρων και των οπαδών του και οι συχνά αμή­ χανες προσεγγίσεις των ιστορικών, υπήρξαν με­ ρικές από τις αιτίες που συνέβαλαν στη διαμόρ­ φωση ορισμένων μάλλον επίπεδων «αφορισμών» γύρω από την πορεία και εξέλιξή του. Πρόσφα­ τα, οι θεωρίες του Μαρινέτι (Marinetti) και των καλλιτεχνών του κινήματος απασχολούν ιδιαίτε­ ρα τη νέα κριτική σκέψη που αρχίζει να διαμορ­ φώνεται και η οποία έχει σαν στόχο της τη μελέ­ τη της ιστορίας των μεγάλων ιδεολογικών και καλλιτεχνικών ρευμάτων του αιώνα.

Ο

εκείνη του Μαρινέτι, γαλουχημένη μέσ’ από μια διαπολιτισμική και κυρίως γαλλική παιδεία, δεν μπορούσε παρά να παίξει ένα ρόλο καταρχήν ηγετικό στη διαμόρφωση του φουτουριστικού κι­ νήματος. Όμως οι δυνάμεις που διαμόρφωσαν το κίνημα, τις καθοριστικές του καινοτομίες αλ­ λά και την ιδεολογική σύγχυση ή τις ψευδαισθή­ σεις του, υπήρχαν, και ήταν αυτές ακριβώς που καθόρισαν την ταραχώδη πορεία του. Θέλοντας να δώσει έμφαση στον οικουμενικό χαρακτήρα του κινήματος, ο ίδιος ο Μαρινέτι τόνιζε σ’ ένα γράμμα του προς τον φουτουριστή Mac Delmarle: «Το να θεωρεί κανείς το ((οντουρισμό σαν αποκλειστικό μονοπώλιο των Μαρινέτι, Biccioni, Carrd, Russolo, Severini, Buzzi, Palazzeschi, κ.λπ., είναι το ίδιο παράλογο όσο και το ν’ απο­ δίδει στους λαμπτήρες το μονοπώλιο της ατμο­ σφαιρικής ηλεκτρικής φόρτισης ή στο ηφαίστειο της Αίτνας τη γήινη φωτιά και τους σεισμούς».4

Το φουτουριστικό αίτημα της καθολικής εξέ­ γερσης ενάντια στην τέχνη των μουσείων και τις αξίες του παρελθόντος καθώς και η όλη ιδεολο­ γία του κινήματος, έχουν σχεδόν ταυτιστεί -και όχι αδικαιολόγητα- με την προσωπικότητα και τη δράση του Φ.Τ. Μαρινέτι. Η ιδέα όμως που έχουμε διαμορφώσει γύρω από τα επαναστατικά κινήματα των αρχών του αιώνα παραμένει συ­ χνά εγκλωβισμένη σε ερμηνευτικά σχήματα ή μύθους που συχνά καλλιέργησε η ίδια η πρωτο­ πορία ωθούμενη από την ανάγκη διαμόρφωσης μιας αποτελεσματικής «στρατηγικής». Ο ρόλος του Μαρινέτι δεν υπήρξε ούτε συμπτωματικός ούτε απόλυτα καθοριστικός,2 αλλά εξαιτίας των περιστάσεων που υπαγόρευσαν τον συγκεκριμέ­ νο χαρακτήρα του κινήματος, υπήρξε σίγουρα α­ ναγκαίος. Ας μην ξεχνάμε εξάλλου το γεγονός ότι τα κινήματα που εντάσσονται στις λεγάμενες ιστορικές πρωτοπορίες -τα οποία και υιοθέτη­ σαν μεθόδους ιδεολογικής επίθεσης ή προπαγάν­ δας δανεισμένες από το χώρο της πολιτικής και επαναστατικής τακτικής- συσπειρώθηκαν κυ­ ρίως γύρω από τις προσωπικότητες που ανήκαν στο χώρο της προοδευτικής διανόησης και της ποίησης (Apollinaire, Marinetti, Tzara, Breton).

Ο Μαρινέτι, στο πρώτο μανιφέστο του φου­ τουρισμού του 1909, αν και δανείζεται πολλά στοιχεία από το ύφος του Συμβολισμού και τους εκφραστικούς τύπους της γενιάς του «τέλους του αιώνα», κατορθώνει εντούτοις να διαμορφώσει ένα νέο σχήμα διακήρυξης που να διαπνέεται από την επιθυμία και τη θέληση μιας βίαιης αλ­ λαγής. Στην πρώτη αυτή διακήρυξη -η οποία υπήρξε και το ερέθισμα για τη συσπείρωση γύρω από τον Μαρινέτι, καλλιτεχνών όπως ο Severini, ο Carra, ο Balia, ο Boccioni- διαγράφονται ήδη ορισμένοι βασικοί στόχοι όχι μόνο του φουτου­ ρισμού αλλά και των πρωτοποριακών κινημάτων που θα δεχτούν αργότερα τις επιδράσεις του.

Ή δη από τον 19ο αιώνα λογοτέχνες και ποιητές είχαν βιώσει τη «συνειδητή πλέον δυστυχία» -όπως χαρακτηριστικά τόνιζε ο Ρ. Μπαρτ το 1935- μιας ολοκληρωτικής πλέον ρήξης με την παράδοση, ενώ ανάμεσα στα 1900-1914 είχαν διαμορφωθεί στη Γαλλία πολυάριθμες λογοτε­ χνικές Σχολές και κινήματα3 με πυρετώδη δρα­ στηριότητα, ανταγωνιστικές τάσεις, ετερόκλητες κατευθύνσεις και γενικά με όλα τα τυπικά χαρα­ κτηριστικά της πνευματικής και καλλιτεχνικής πρωτοπορίας. Στην άνισα αναπτυγμένη και πο­ λιτισμικά στάσιμη Ιταλία των αρχών του αιώνα, μια πληθωρική και ευφυής προσωπικότητα όπως

Εδώ μάλιστα θα πρέπει να επισημάνει κανείς κάτι ιδιαίτερα σημαντικό για ό,τι αφορά τουλά­ χιστον τη δράση και έκφραση των ιστορικών πρωτοποριών. Οι φουτουριστές, όπως αργότερα οι Ντανταϊστές ή οι Σουρεαλιστές, υιοθέτησαν το μανιφέστο όχι ως στοιχείο απλά προπαγανδι­ στικό ή επεξηγηματικό της καλλιτεχνικής δράσης και ιδεολογίας τους αλλά ως ουσιαστικά δηλωτι­ κό και αναπόσπαστο μέρος της. Αν και η ανά­ πτυξη της «τέχνης των μανιφέστων» δεν ήταν πρωτότυπη -πολυάριθμες Σχολές ή λογοτεχνικοί πυρήνες από τους Συμβολιστές ώς τους Ουμανιστές και τους Νατουραλιστές την καλλιέργησαντόσο η τυπολογία όσο και το ύφος των φουτου­ ριστικών διακηρύξεων, μορφοποιούνται μέσα από νέα πειράματα και νέες διεκδικήσεις. Οι εμ­ φανείς επιδράσεις από τον Νίτσε, τον Μπέργκσον και τον Σορέλ -αλλά και από άλλα θεωρη­ τικά και λογοτεχνικά κείμενα της εποχής- δεν αποδυναμώνουν την ιδιορρυθμία αυτών των διακηρύξεων, οι οποίες διαπνέονται από τον πρωτογονισμό, την έξαρση και συχνά την αφέ­ λεια, μιας ολοκληρωτικά ανανεωμένης ευαισθη­ σίας.

αφ ιερω μα/27

Σ

ΤΗΝ παραδοσιακή αντί­ ληψη της ομορφιάς οι φουτουριστές αντιπροτείνουν μια καινούρια δυναμική αντίληψη του ωραίου εμπνευσμένη από τον ίλιγγο της ταχύτητας, τον σύγχρονο ρυθμό ζωής και τη μηχανή. Όμως η χρήση της μη­ χανής ως στοιχείου απαραίτη­ του για την «φουτουριστική αναδόμηση του σύμπαντος» δεν αποτελεί μια άποψη του κι­ νήματος που θα πρέπει να ερ­ μηνευτεί κατά γράμμα και με ευλάβεια. Η «μηχανολατρεία» των φουτουριστών δεν είναι αυτοσκοπός αλλά αναζήτηση ενός ρεαλιστικού και ταυτό­ χρονα μυθολογικού πλαισίου μέσ’ από το οποίο ήθελαν να βιώσουν την έξαρση ενός «αθεϊστικού ΓΙρομηθεϊσμού» σημαντικά τροφοδοτημένου από τη νιτσεϊκή σκέψη. Ο G. Severini έγραφε γύρω στα 1917 ορισμένες σκέψεις που αφο­ ρούσαν άμεσα τις σχέσεις μηχανής-έργου τέχνης... «Θα ήταν εύκολο να διαμορφώσει κανείς μια αισθητική που για να είναι συνεπής στη λογική της, θα έπρεπε να εκτοπίσει τη λέξη τέχνη (γιατί δεν θα σήμαινε πλέον τίποτε) και να την αντικα­ ταστήσει με τις λέξεις και φράσεις: επιστημονική δημιουργία ή βιομηχανία. Αυτή η αισθητική σκέψη (στην οποία εσφαλμένα προσχώρησε ο Leger) θα αξιολογούσε με τον ίδιο τρόπο ένα αε­ ροπλάνο και ένα έργο τέχνης. Παρά τον απεριό­ ριστο θαυμασμό που τρέφω για τη μηχανή, οφεί­ λω να πω ότι πρόκειται για δύο πραγματικότη­ τες τελείως διαφορετικές η μια από την άλλη. Η ευρηματικότητα την οποία προϋποθέτει ένα έργο τέχνης δεν είναι ίδια μ’ εκείνη που απαιτείται για την κατασκευή μιας μηχανής».5 Για τον Seve­ rini και τους οπαδούς του κινήματος, το έργο τέ­ χνης προκειμένου να διατηρήσει την αυτονομία και την οικουμενικότητά του θα πρέπει να είναι βαθιά συνδεδεμένο με την πραγματικότητα· το ίδιο μάλιστα το έργο θα πρέπει να είναι μια πραγματικότητα πιο «ζωντανή και αληθινή από τα αντικείμενα που αναπαριστά ή ανασυνθέτει».6 Στην ογκώδη μελέτη του για τον «Φουτουρι­ σμό» -η οποία συνοδεύεται και από πλουσιότα­ το υλικό- ο Giovanni Lista σωστά τονίζει ότι από την εποχή του φουτουρισμού, «το πρόβλημα των σχέσεων τέχνης-ζωής και τέχνης-πραγματικότητας άρχισε πλέον να παίρνει τις διαστάσεις

μιας πέρα για πέρα τραυματικής εμπειρίας».7 Ο φουτουρισμός είναι το πρώτο κίνημα της πρωτο­ πορίας που διαμόρφωσε μια καθολική ιδεολογία αγκαλιάζοντας όλους τους τομείς της ανθρώπι­ νης εμπειρίας, από τη λογοτεχνία και τη ζωγρα­ φική, τη μουσική και το θέατρο, ώς το χώρο της ηθικής και την πολιτική. Η διασταύρωση εξάλ­ λου του κινήματος με τη σοσιαλιστική ιδεολογία, το φασισμό ή τον αναρχισμό θα πρέπει να ερμη­ νευτεί όχι μόνο σε σχέση με το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο της εποχής, αλλά και σε σχέση με την απεγνωσμένη και όχι λιγότερο αφελή πρόθεση των οπαδών του να δράσουν μέσ’ από ένα σχήμα παγκόσμιας και ολοκληρωτικής κοι­ νωνικής ανανέωσης. Οι θέσεις του Γκράμσι, πριν και μετά την προσχώρηση του κινήματος στο φασισμό, επιβεβαιώνουν έμμεσα την ιδεολο­ γική σύγχυση των οπαδών του, καθώς και τη βα­ θύτερη συγγένειά τους με τον αναρχισμό.8 Πρό­ κειται λοιπόν για το πρώτο σχήμα μαχητικής πρωτοπορίας με «τρομοκρατική δραστηριότητα» σε σχέση με το οποίο θα διαμορφώσουν αργότε­ ρα τη δική τους πορεία ο Ντανταϊσμός και ο Σουρεαλισμός. Ιδιαίτερα για ό,τι αφορά τον Ντανταϊσμό, θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για μια άμεση και κατευθείαν επίδραση. Τα πιο φανερά στοιχεία

28/αφιερωμα αναγνωρίζονται εξάλλου στον προκλητικό τρόπο με τον οποίο οι Ντανταϊστές οργάνωναν τις εκ­ δηλώσεις και τις «λογοτεχνικές» βραδιές τους, στην τολμηρή χρησιμοποίηση των τυπογραφικών στοιχείων ή στα θορυβώδη πολυθεάματα που απαιτούσαν την ταυτόχρονη εκδήλωση και συ­ νεργασία πολλών μορφών τέχνης. Από μαρτυ­ ρίες της εποχής γνωρίζουμε ακόμη ότι οι βραδιές Dada δεν διέφερ^/ ουσιαστικά από τις φουτου­ ριστικές παραστάσεις που οργανώνονταν στην Ευρώπη ήδη από το 1912. Επίσης, η φωνητική ποίηση των Ντανταϊστών και οι λεκτικές συνθέ­ σεις από σπαράγματα φράσεων, εντυπώσεων ή εικόνων και γενικά το ανακάτεμα των λέξεων με ρηματικά κατάλοιπα τελείως ασύνδετα και ετε­ ρόκλητα, είχαν σαν πιο κοντινό σημείο αναφο­ ράς τα γνωστά «Parole in Liberty» των φουτου­ ρισμών. Όσο για την τεχνική του φωτομοντάζ -μια από τις σημαντικότερες εκφράσεις του πνεύματος της εποχής- κι αυτή δεν απείχε πολύ από του ν’ αποτελεί μια ευφάνταστη εφαρμογή της φουτουριστικής αρχής «της συγκέντρωσης υποδηλωτικών στοιχείων από την καθημερινότη­ τα με στόχο τη δημιουργία ενός καθολικού, δυ­ ναμικού σχεδίου αλληλοδιαπλεκόμενων όψεων της πραγματικότητας». Επίσης, η εκστρατεία απομυθοποίησης της παραδοσιακής τέχνης από το Dada, ακόμη και στις πλέον τολμηρές εμφανί­ σεις της -π.χ. η Τζιοκόντα διακοσμημένη με μου­ στάκια από τους Duchamp και Picabia- έχει τις καταβολές της στις «ιερόσυλες» επινοήσεις του Μαρινέτι και των φουτουριστών. Η σχέση επί­ σης του φουτουρισμού με το έργο του Duchamp αποτελεί ένα θέμα ακόμη ανοιχτό σε ερμηνευτι­ κές προσεγγίσεις. Στις συνθέσεις του «Νέος Ά ν ­ τρας μέσα σε τρένο» (1911) και «Γυμνό που κα­ τεβαίνει τη Σκάλα» (1912) ο ιδιοφυής αυτός καλ­ λιτέχνης αναπλάθει σκόπιμα τον φουτουριστικό τύπο της διαδοχικής αποσύνδεσης και καταγρα­ φής κινήσεων ή φάσεων κίνησης που γίνονται ταυτόχρονα. Βέβαια η διαφοροποίηση του Duc­ hamp τόσο ως προς το θέμα -είναι γνωστό ότι οι φουτουριστές απαγόρευαν το γυμνό γιατί το συ­ νέδεαν με τις αστικές αισθητικές προκαταλή­ ψεις- όσο και ως προς την τεχνική, είναι εμφα­ νής και μάλλον σκόπιμη· η ράθυμη καταγραφή των κινήσεων του γυμνού έρχεται σε αντίθεση με τη δυναμική και βιταλιστική αντίληψη της φου­ τουριστικής έκφρασης. Το διαβρωτικό χιούμορ που χαρακτηρίζει τις μηχανιστικές συνθέσεις του Duchamp, του Picabia, του Ernst και άλλων ντανταϊστών, δεν μοιάζει διόλου ταυτόσημο με την αισιοδοξία και την πίστη στο μέλλον που διακρίνουν τους φουτουριστές. Η διαφοροποίη­ ση όμως αυτή είναι φυσική, ιδιαίτερα μάλιστα αν σκεφτεί κανείς ότι το Dada διαμορφώθηκε σαν κίνημα σε μια περίοδο (1916) κατά την οποία ο πόλεμος και η πολεμική μηχανή διαμόρ­

φωναν μια πραγματικότητα τελείως ξένη προς τις πολεμοχαρείς ερωτικο-αισθητικές ρητορείες του Μαρινέτι? Οι φουτουριστικές εκδηλώσεις που οργάνωσε ο Herwarth Walden, εκδότης του περιοδικού «Der Sturm» στο Βερολίνο, άφησαν έντονες και βα­ θιές εντυπώσεις στους γερμανούς ποιητές και καλλιτέχνες. Η δημοσίευση του «Τεχνικού Μανι­ φέστου της φουτουριστικής Λογοτεχνίας» του Μαρινέτι στο περιοδικό «Der Sturm» και η διά­ λεξη που έδωσε ο ίδιος στο Βερολίνο το 1913 ως προσκεκλημένος του Walden, προετοίμασαν γό­ νιμα το έδαφος για τους εκφραστικούς πειραμα­ τισμούς των εξπρεσιονιστών και των γερμανών οπαδών του Dada. Τα φωτομοντάζ του R. Hausmann και του Heartfield, η ζωγραφική του Otto Dix και του G. Grosz υιοθετούν τύπους της φου­ τουριστικής σύνταξης για να τους αναπτύξουν μέσ’ από μια προβληματική διαφορετική, αναπό­ φευκτα συνδεδεμένη όχι μόνο με τη γενική κρίση των αξιών αλλά και με τη συγκεκριμένη κοινωνι­ κή πραγματικότητα της χώρας τους. Αν συγκρί­ νει κανείς την εφιαλτική «Νεκρική Πομπή» του Grosz με τις μελέτες που αφιερώνει ο Boccioni στις σύγχρονες πόλεις που «αφυπνίζονται» μέσα σ’ έναν οίστρο δυναμισμού και βιταλιστικής ευ­ φορίας (1910), θα καταλάβει τη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στις προσδοκίες της φουτουρι­ στικής ουτοπίας και στο πνεύμα των κινημάτων που διαμορφώθηκαν μέσα στις συνθήκες της βίαιης διάψευσής τους. Ι αναλογίες που υπάρχουν ανάμεσα στον Σουρεαλισμό10 και τον Φουτουρισμό είναι αρκετά σημαντικές και καταρχήν εντοπίζονται στο γεγονός ότι ο Σουρεαλισμός απομακρυνόμε­ νος από τις μηδενιστικές θέσεις του Dada, ανα­ τροφοδότησε το φουτουριστικό όραμα της δυνα­ μικής και άνευ όρων ταύτισης της τέχνης με τη ζωή. Ήδη από το 1912 ο Μαρινέτι έθεσε τις θεωρητικές βάσεις της αυτοματικής γραφής υπο­ στηρίζοντας έναν αυθόρμητο και άμεσο τρόπο έκφρασης απαλλαγμένον από κάθε επέμβαση της λογοκρατούμενης σκέψης και ευφυίας. Πρόκει­ ται για διαισθητική προσέγγιση μιας τεχνικής την οποία αργότερα ο Σουρεαλισμός θα συστη­ ματοποιήσει, έχοντας σαν σημείο αναφοράς τον Φρόυντ και την ψυχαναλυτική θεωρία. Ό σο για τον καθαρά ιδεολογικό χώρο, οι σουρεαλιστές αν και περισσότερο συνειδητά πολιτικοποιημέ­ νοι, δεν απέφυγαν τελικά ούτε τις αντιφάσεις ούτε τα αδιέξοδα στα οποία οδηγήθηκαν οι φουτουριστές. Ό πω ς πολύ σωστά τονίζει ο Maurizio Calvesi, η σχέση του φουτουρισμού με το Νταντά και το Σουρεαλισμό -το πρόβλημα των σχέσεων του φουτουρισμού με τη ρωσική πρωτοπορία είναι ιδιαίτερα σύνθετο για να το προσεγγίσουμε εδώ-

Ο

αφιερω μα/29

Borcioni, Εργοστάσια στην Πόρτα Ρομάνα, 1908.

καλύπτει μόνο μερικά από τα πολλαπλά ανοίγ­ ματα του κινήματος σε νέες προτάσεις έκφρασης συνδεδεμένες με τη σύγχρονη ζωή.11 Ο φουτου­ ρισμός συνόψισε και διαμόρφωσε μ’ έναν πρωτό­ γονο και διαισθητικό συχνά τρόπο, πολλές νέες υποθέσεις και μορφές δημιουργίας -από την αν­ τίληψη του μουσικού κολάζ θορύβων ως το συν­ θετικό θέατρο και την τέχνη της αφίσας- οι Σημειώσεις Ο όρος «ιστορική πρωτοπορία» χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει τα επαναστατικά κινήματα των αρχών του αιώνα τα οποία παράλληλα με τον καθολικό χαρακτήρα των καλλιτεχνικών τους αναζητήσεων, ανέπτυξαν και μια ιδιαίτερη δραστηριότητα στο χώρο των ιδεών και της κοι­ νωνικής δράσης. Ενδεικτικά αναφέρομαι στις θέσεις του Luciano de Maria, ο οποίος σε κείμενό του που περιέχεται στο αφιέρωμα «Ε.Τ. Marinetti» των Cahiers pour un Temps, Centre Geor­ ges Pompidou, τονίζει ότι χωρίς την ευφυΐα, την καλλιέρ­ γεια και την ιδορρυθμία της προσωπικότητας του Marinet­ ti, ο φουτουρισμός θα ήταν αδιανόητος. Ο Floran Parmentier στο βιβλίο του Histoire Contemporaine des lettres fran$aises (1913) αναφέρει ότι ανάμεσα στα 1900-1914 κυκλοφόρησαν στη Γαλλία 185 λογοτεχνικά πε­ ριοδικά, τα περισσότερα εφήμερα, και ιδρύθηκαν πολυά­ ριθμες «σχολές» όπως π.χ. Ουμανισμός, Ουνανιμισμός, Παροξυσμός, Νατουρισμός, Δυναμισμός, Πλουραλισμός, Ιμπεριαλισμός, Ταυτοχρονισμός κ.λπ. Την πληροφορία σχολιάζει ο Arrigo Lora Tottino στη μελέτη του Marinetti Inginieur de la parole σσ. 203-212 η οποία περιέχεται στο αφιέρωμα του Centre G. Pompidou.

F.T. Marinetti, «Lettre Ouverte au futuriste Mac Delmarle» περιέχεται στα πολυάριθμα ντοκουμέντα της μελέτης του Giovanni Lista Futurisme, Manifestations, DocumentsProclamations, Εκδ. L’ Age d’ Homme, Λωζάνη 1973.

To κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στην Mercure de France την 1η Ιανουάριου 1917, μεταφράστηκε και δημοσιεύτηκε στα Ιταλικά από το No 1, αρ. τ. 1-2, ΙΙΙη σειρά Φεβρ. 1918 και αρ. τ. 1, ΙΙΙη σειρά, Ιανουάριος 1919. Με τον τίτλο «Le Machinisme et Γ Art» (1917) περιέχεται στην ύλη των ντο­ κουμέντων της μελέτης του G. Lista. όπ. παρ.

Giovanni Lista όπ. παρ. σ. 33.

οποίες αργότερα με την εξέλιξη των τεχνικών και πολιτισμικών συνθηκών ζωής κατάφεραν να γί­ νουν μια κοινά παραδεκτή αισθητική πραγματι­ κότητα. Ο Boccioni ήταν πολύ κοντά στην αλή­ θεια όταν, αναφερόμενος στις καλλιτεχνικές δη­ μιουργίες των φουτουριστών, τόνιζε: «Είμαστε οι πρωτόγονοι εκφραστές μιας ριζικά ανανεωμέ­ νης ευαισθησίας».

8. Στην Ιταλία των αρχών του αιώνα η πάλη των τάξεων δια­ δραματιζόταν συχνά μέσα σ’ ένα κλίμα αναρχισμού· τη μαρξιστική θεωρία των σοσιαλιστών υπερφαλάγγιζαν οι θεωρίες του Sorel για τη βία και το γενικό απεργιακό κί­ νημα ή οι αναρχικές τάσεις που είχαν σαν θεωρητικές πη­ γές τον Max Stimer και τον Bakounine. Το έδαφος ήταν αρκετά πρόσφορο για τους φουτουριστές οι οποίοι όπως αναφέρει ο Qramsci-στην απάντησή του προς τον Trotsky (1922) που ζητούσε πληροφορίες για τον φουτουρισμόεπιχείρησαν μια απευθείας σύνδεση με τα εργοστάσια και την εργατική τάξη. Η συνεργασία αρχικά ήταν εντυπωσια­ κή και ο Gramsci δεν είχε διστάσει να τονίσει ότι οι φουτουριστές είχαν μια αντίληψη της εποχής τους απόλυτα επαναστατική και μαρξιστική. Στην επιστολή όμως που απευθύνει στον Trotsky μέσω της επιθεώρησης Literature I Revolutchija σημειώνει ότι μετά τον πόλεμο «το φουτουρι­ στικό κίνημα έχει χάσει τελείως τον παλιό του χαρακτή­ ρα» κι ότι στους κόλπους του «τελευταία έχουν προσχω­ ρήσει μοναρχικοί, κομμουνιστές, ρεπουμπλικάνοι και φα­ σίστες». Είναι γνωστό εξάλλου ότι και ο Μουσολίνι αντι­ μετώπισε χωρίς ενθουσιασμό την απειθάρχητη, αντιπαραδοσιακή και αντι-κληρικανική συμπεριφορά των φουτουριστών και υποστήριξε φανερά το κίνημα του Novecento.

9. Ο Walter Benjamin είχε τονίσει ότι ο φιλοπόλεμος αισθητι­ σμός του Μαρινέτι υποδήλωνε την αποθέωση του δόγμα­ τος «η τέχνη για την τέχνη».

10. Σύμφωνα με την άποψη του Luciano de Maria η ιδέα της επαναστατικής «ομάδας», η αναζήτηση του καινούριου, η υπεροχή της φαντασίας, και η αποθέωση της τρέλας ως μορφή εναντίωσης στον «λογοκρατούμενο παραλογισμό» του καπιταλιστικού κόσμου, αποτελούν στοιχεία κοινά στον Φουτουρισμό, Ντανταϊσμό και Σουρεαλισμό. Οι τρεις αυτές πρωτοπορίες αποτελούν μια μεγαλοπρεπή δια­ λεκτική τριάδα η οποία με το κίνημα του Σουρεαλισμού συμπληρώνει την υπέρτατή της κορύφωση.

11. Maurizio Calvesi, «Importance de Marinetti» περιέχεται στο αφιέρωμα του Centre Georges Pompidou, σ. 237.

Brunella Eruli

Για ένα πορτρέτο του φουτουριστή καλλιτέχνη Μαρινέτι, Αυτοπροσωπογραφία, 1914.

1. Οι σχέσεις ανάμεσα στο φουτουρισμό και στο φασισμό δεν έχουν ξεκαθαριστεί ακόμη καλά. Κι ωστόσο έχει κανείς την εντύπωση ότι, όσο δε θά ’χει λύσει ή τουλάχιστον θέσει με σωστό τρόπο αυτό το πρόβλημα, δε θα καταφέρει να δώσει μια ακριβή εικόνα από μια θεμελιώδη περίοδο της ιταλικής κουλτούρας. ΤΗ μεταπολεμική περίοδο, η καταδίκη κάθε ηθικής του φασισμού και ταυτόχρονα η συ­ νείδηση των ευθυνών που ένα μεγάλο μέρος της ιντελιγκέντσια είχε μοιραστεί κατά τρόπο αμφί­ βολο με την εξουσία εμπόδισαν να γίνει μια έρευνα πλήρης και ταυτόχρονα χωρίς πάθος. Συ­ χνά θέλησαν να δούνε στο φασισμό ένα είδος άρνησης της κουλτούρας και καλλιέργησαν την αυταπάτη ότι αυτή η τελευταία θα κατάφερνε να περάσει αλώβητη μέσα από τη μεγάλη μουσολινική νύχτα. Από την άλλη μεριά διαβεβαίωναν ότι ολόκληρη η κουλτούρα θα προσβαλλόταν από το μίασμα του φασισμού. Αυτές οι τοποθετήσεις όχι μόνο δεν παρακι­ νούσαν για μια επανεξέταση του προβλήματος από κοντά, αλλά και καθυστέρησαν σημαντικά τις έρευνες τόσο γύρω από το πολιτικό φαινόμε­ νο του φασισμού, όσο και γύρω από την πραγ­ ματική κατάσταση της κουλτούρας εκείνη την εποχή. Η κρίση για το φουτουρισμό ακολούθησε, μέσα στις μεταμορφώσεις της, τις ίδιες γραμμές ερμη­

Σ

νείας. Μετά τον πόλεμο, ο φουτουρισμός απορρίφτηκε συνολικά, σαν εκδήλωση της αντικουλτούρας, ενσαρκωμένης από το φασισμό. Οι κρίσεις συχνά λησμονούσαν την έρευνα των κει­ μένων και αρνιόντουσαν να επανεξετάσουν τα καλλιτεχνικά και τεχνικά προβλήματα που, καλά ή άσχημα, ο φουτουρισμός είχε ωστόσο θέσει. Γύρω στη δεκαετία του εξήντα σχηματίζεται μια διαφορετική συμπεριφορά που συνίσταται στο να χωρίσει ξεκάθαρα τις πολιτικές συνισταμένες του φουτουρισμού από το φιλολογικό του περιεχόμενο που αυτό ακριβώς συνδεόταν με την ευρωπαϊκή πρωτοπορία. Επέμειναν ακριβώς στα σημεία προσέγγισης με το Νταντά και τα άλλα κινήματα, πράγμα που οδηγούσε τα προβλήματα των σχέσεων φουτουρισμού-φασισμού σ’ ένα πιο καθησυχαστικό, εκείνο των προσωπικών σχέ­ σεων. Αν φαίνεται υπερβολικό το να θεωρούμε το φουτουρισμό αποκλειστικά κίνημα πολιτικό, εί­ ναι εξίσου σημαντικό το να υπογραμμίσουμε εδώ όλα τα στοιχεία επαμφοτερισμού στο επίπεδο

αφιερωμα/31 των καλλιτεχνικών πραγματοποιήσεων. ορισμένες από τις όψεις του είχαν μια δύναμη Δεν είναι μόνο τη στιγμή, όταν οι φουτουρι- πρόκλησης προπαντός σε σχέση με τον ιδιαίτερο στές βγαίνουν από τα θέατρα και εγκαταλείπουν περίγυρο όπου βρισκόταν το κίνημα. τα βιβλία τους για να δεσμευτούν σε συγκεκριμέ­ Πέτυχε λοιπόν ο φουτουρισμός να διαχωρίσει νες πολιτικές ενέργειες, που ο φουτουρισμός γί­ και να πραγματοποιήσει αυτή την αληθινή διά­ νεται η εκδήλωση μιας συντηρητικής πολιτικής σπαση με την παράδοση για την οποία γίνεται στάσης- κατά τη γνώμη μου αυτή η στάση υπάρ­ πάντοτε λόγος; Καθώς φαίνεται αντιτάχθηκε σε χει στο μεγαλύτερο μέρος των φουτουριστικών μια εικόνα εντελώς εξωτερική του διανοούμενου λόγων. Αυτή η διαπίστωση δεν αφαιρεί τίποτε και της «παρελθοντικής» κουλτούρας, που ξααπό το ενδιαφέρον για την παραγωγή του Μαρι- νάμπαινε για συζήτηση λόγω οικονομικής ανά­ νέττι και όλων εκείνων που, σε διαφορετικές πτυξης στην Ιταλία. εποχές, πήραν μέρος στο κίνημά του. Φαίνεται Μέσα στην εντελώς αισθητική επιθυμία του να λοιπόν ευκτέο το να αναπτύξουμε τις έρευνες τις δημιουργήσει το «καινούριο», ο Μαρινέτι δέχτη­ σχετικές μ’ αυτή τη στιγμή της ιταλικής κουλτού­ κε ως επαναστατικές τις αξίες της νέας βιομηχα­ ρας για να καταλήξουμε σ’ ένα λεπτομερές πανό­ νικής αστικής τάξης, της οποίας πραγματικά ραμα των θέσεων στο εσωτερικό του φουτουρι­ υπήρξε το φερέφωνο. Μ’ αυτή την έννοια οι δε­ στικού κινήματος, παίρνοντας ταυτόχρονα υπό­ σμοί ανάμεσα στο φουτουρισμό του Μαρινέτι ψη άλλα πολιτιστικά φαινόμενα που ανεφάνη- και στο φασισμό είναι οργανικοί και καθόλου σαν, με τρόπο περισσότερο ή λιγότερο ανοιχτό, περιστασιακοί. στη διάρκεια του φασισμού. Το γεγονός ότι ο Μαρινέτι μπορεί να σκέφτε­ Ο φασισμός δεν υπήρξε ένα κίνημα μονολιθι­ ται να πραγματοποιήσει μια πολιτική επανάστα­ κό, η ιδεολογία του, καθώς το θύμιζε ο Τολιάτι ση διαμέσου μιας καλλιτεχνικής επανάστασης το 1935, περιείχε μια ποσότητα ετερογενών στοι­ (με τη διπλή έννοια της επανάστασης θεωρούμε­ χείων, επάλληλων μεταξύ τους. Μέσα σ’ αυτό το νης ως καθαυτό αισθητικό γεγονός και ως αλλα­ μπέρδεμα, μολονότι πανούργα συνταιριασμένο, γή των εκφραστικών μορφών που επιφέρει απ’ ξαναβρίσκουμε πλάι πλάι τη φασιστική φρασεο­ αυτό το γεγονός την πολιτική επανάσταση) εκ­ λογία και ιδεολογικά θέματα και μια ολόκληρη φράζει το αμφίβολο της πείρας του που βρίσκε­ ορολογία δανεισμένη στους εχθρούς της αριστε­ ται στο εσωτερικό ενός αστικού συστήματος, του ρός. Το ίδιο φαινόμενο χαρακτηρίζει το φουτου­ οποίου δέχτηκε τις προοπτικές. Εξάλλου, μερικές ενοράσεις, παρούσες, καμιά ρισμό, όπου ξαναβρίσκει κανείς, μια πλειονότη­ τα αντιφατικών στοιχείων που είχαν βρει σ’ αυτό φορά σε λανθάνουσα κατάσταση (και που μπο­ το κίνημα το σημείο συνάφειάς τους. Οι αναρχι­ ρούμε να παρομοιάσουμε μ’ εκείνες που εκφρά­ κοί τόνοι συνυπάρχουν με ρατσιστικές διαβε­ στηκαν από προοδευμένες πολιτιστικές ομάδες, βαιώσεις και με το φάντασμα ενός χαρισματικού ιδιαίτερα στη Γαλλία), ενοφθαλμίστηκαν πάνω ηγέτη· τα πιο ξεπερασμένα στοιχεία της παρακ- στα στοιχεία που μέσα στο φασισμό φαίνονται μάζουσας κουλτούρας ακολουθούν πραγματικά τα πιο ανοιχτά και επιδεχτικά στο να απαντή­ καινούριες ενοράσεις· η μοντερνολατρεία δια­ σουν σ’ αυτή την ανάγκη παρέμβασης στη δημό­ σταυρώνεται με νοσταλγίες του τέλους του αιώ­ σια ζωή και πολιτικής δέσμευσης που ένιωθε η να, ο άνθρωπος-μηχανή με το όνειρο του παντο­ πιο φωτισμένη μερίδα της αστικής τάξης (όπως δύναμου δημιουργού ανθρώπου. Ξαναβρίσκει το είχε δείξει η εμπειρία της «La Voce»). Τα συν­ εξάλλου κανείς, στο τεχνικό πλάνο, θέσεις που τηρητικά στοιχεία, παρόντα στη σκέψη του Μαδε βγαίνουν αληθινά έξω από τα σύνορα μιας ρινέτι, δεν μπορούσαν παρά να συμμορφωθούν ορισμένης παράδοσης, μπερδεμένες με άλλες που με τη μουσολινική πολιτική στο μέτρο που αυτή αποτελούν πραγματικές ανακαλύψεις. Εξάλλου μπορούσε να συνεισφέρει στο ενδυνάμωμα μιας πρέπει να λάβουμε υπόψη τη δυσαρμονία που αντίληψης για την τέχνη στην υπηρεσία μιας ελίτ υπάρχει πάντοτε ανάμεσα στις αναγγελίες των στην εξουσία. μανιφέστων και στην πρακτική τους εφαρμογή. Οι πιο φανερές αντιφάσεις στις θέσεις του Πράγμα που ωστόσο δημιουργεί προβλήματα, γιατί συχνά έχει κανείς την εντύπωση ότι ο Μα- Μαρινέτι εκδηλώνονται προπαντός σ’ ό,τι αφο­ ρινέτι δεν κατορθώνει να ξεφορτωθεί τις πολιτι­ ρά την άρνηση του περιθωριακού ρόλου του στικές του αποσκευές, τις πολύ παραδοσιακές, καλλιτέχνη μέσα στην κοινωνία και σ’ ό,τι αφο­ και τούτο προπάντων στο επίπεδο της γλώσσας ρά την άρνηση της Τέχνης (ένα από τα πιο βρον­ τερά στοιχεία του φουτουριστικού μανιφέστου, και στο επίπεδο της γραφής. που ωστόσο δεν εμπόδισε τον Μαρινέτι να γίνει ακαδημαϊκός). Αν προτείνει «να φτύσουμε πάνω 2 στο βωμό της Τέχνης», είναι εξίσου αλήθεια ότι ΙΑ να τοποθετήσουμε σωστά το φουτουρι­ ο καλλιτέχνης σ’ ολόκληρη την παραγωγή του σμό μέσα στο πανόραμα των ευρωπαϊκών Μαρινέτι απολαβαίνει ένα πολύ ειδικό καθε­ πρωτοποριών, δε θά ’πρεπε να λησμονούμε ότι στώς, ορισμένο έξω από κάθε ιστορική πραγμα­

Γ

32/αφιερωμα τικότητα, πράγμα που του επιτρέπει να ταυτίσει την πολιτική ελευθερία με την ελευθερία του καλλιτέχνη. Αυτή η ιδέα δεν αρκούσε να κλονί­ σει ένα πολιτικό σύστημα αποδεχτό στις γενικές του γραμμές. Για τον Μαρινέτι, είναι με την περιφρόνηση που αποδείχνει στην κοινωνία ότι ο καλλιτέχνης δείχνει την ανωτερότητά του. Σ’ αυτή την περί­ πτωση το αντικείμενο της καλλιτεχνικής παρα­ γωγής μπορεί να κρατήσει όλη την αξία του: εί­ ναι η πράξη της δημιουργίας που ενδιαφέρει, αλλά αυτή η χειρονομία δεν είναι ποτέ αμερόλη­ πτη. Δεν πρόκειται εδώ για ένα σφάλμα, αλλά για μια αληθινή σύμπτωση γεγονότων στο εσωτε-

το πραγματικό ως το μοναδικό μέσο για να ξεφύγει κανείς από μια ανυπόφορη εξασθένηση. Η διαμάχη ανάμεσα στον καλλιτέχνη και την κοι­ νωνία πρέπει να τελειώσει είτε με την καταστρο­ φή της κοινωνίας είτε με την καταστροφή του προσώπου του καλλιτέχνη. Σ’ ένα ποίημα του 1904, Καταστροφή, ο Μαρινέτι ανακατεύει ερωτικά παρακμιακά ποιήματα και αναρχίξουσες δηλώσεις. Ενάντια σε κάθε εγκαθιδρυμένη εξουσία, οι περιθωριακοί κάθε εί­ δους καλούνται ν’ αρπάξουν την εξουσία: ο δυ­ ναμίτης θ’ ανατινάξει τη γη μ’ ένα απελευθερω­ τικό εμπρησμό. Δε χρειάζεται να δείξουμε τον αισθητισμό που υποφώσκει σ’ αυτές τις αναρχί-

Ο Μαρινέτι όπως τον είδαν οι: Boccioni (1912), ένας ανώνυμος (1925), Bastia (1933), Gaudenzi (1929), Grandi (1906), Tato (1935)

ρικό των πολιτικών καταστάσεων που δημιουργήθηκαν από το φασισμό.

3 διαβεβαίωνε μια θέληση ανανέωσης, ο Μαρινέτι έζησε την προσωπική και καλλιτε­ Ε ΝΩ χνική εμπειρία του στο εσωτερικό μιας ξεπερα­ σμένης εικόνας του καλλιτέχνη -ο ποιητής οδη­ γός του λαού- που συχνά τη χλεύαζε και ο ίδιος, χωρίς ωστόσο ν’ απομακρύνεται ποτέ εντελώς απ’ αυτή. Αυτό θα μπορούσε να δείξει η ανάλυ­ ση μερικών έργων που γράφτηκαν πριν από τη φασιστική περίοδο και στα οποία βρίσκει κανείς ήδη τα θέματα που θ’ αναπτύξει στη συνέχεια. Αυτό δείχνει σε ποιο μέτρο ο φασισμός μπόρεσε ν’ αποτελέσει την κατάληξη και τη στιγμή ενο­ ποίησης πολλών πολιτιστικών στοιχείων. Ο Μαρινέτι αντιδρά στη διαδικασία περιθω­ ριοποίησης της οποίας θύμα είναι ο καλλιτέχνης, μέσα στο πλαίσιο μιας κοινωνίας που βιομηχανοποιείται, και προτείνει την απόδραση έξω από

ζουσες διαβεβαιώσεις· σ’ αυτά θα πρέπει να προσθέσουμε την ολοκληρωτική έλλειψη ενδια­ φέροντος για την πραγματική πολιτική δραστη­ ριότητα που μοιάζει να έχει υπεξαιρεθεί μέσα από την άρνηση κάθε πολιτικής οργάνωσης: Καταστροφή! Καταστροφή! Καταστροφή!.. Αφού αίγλη άλλη δεν υπάρχει απ’ αυτό το ρή­ μα το φριχτό και σαν κυκλώπειο σπαθί συντριπτικό Όταν όλα αυτά θα έχουν καταστραφεί, δεν θα πρέπει να χτιστεί τίποτε στη θέση τους, γιατί «το ανθρώπινο χέρι» δεν μπορεί να φτιάχνει «παρά μπουντρούμια και να σφυρηλατεί αλυσίδες». Η ίδια ιδέα αναπτύσσεται στο Βασιλιά Μπομπάντσε (1905). Το έργο αποτελεί μια σάτιρα της ιταλικής κυβέρνησης και η βασική του θέση τεί­ νει να αρνηθεί κάθε αξία σε όποια πολιτική εναλλαγή. Ο δρόμος της ιστορίας δεν καταλήγει παρά σε μορφές διακυβέρνησης που συγκρούον­ ται με την επιθυμία του ανθρώπου για ελευθερία

αφιερωμα/33 προσωποποιημένου στον ποιητή. Ο βασιλιάς Μπομπάντσε σκοτώθηκε από τους εχθρούς του· ο Τουρτ, ο Συφόν και ο Μπεσαμέλ, που αντιπροσωπεύουν τρεις σοσιαλιστές ηγέτες, με διαφορετικούς προσανατολισμούς αλλά το ίδιο επίμεμπτοι, έχουν σαν μοναδικό στόχο ν’ αρπάξουν την εξουσία χωρίς να νοιάζονται πολύ για τις ελπίδες του λαού των Μπούρδων που υπομένει κάθε είδους θυσίες περιμένοντας τη μέλλουσα ευτυχία. Αλλά οι τρεις Μάγειρες της Παγκόσμιας Ευτυχίας, όπως ο Μαρινέτι αποκαλεί τον Φέρι, τον Τουράτι και τον Λαμπριόλα στην αφιέρωση του έργου, είναι με τη σειρά τους κυνηγημένοι από τα φαντάσματα του Βασιλιά

έναν τρόπο αρκετά εμφαντικό αποκαλείται ο Ανόητος- αφού καταποντίστηκε, ξανάρχεται στη ζωή από τις σκοτεινές δυνάμεις της ιστορίας συμβολισμένες από την Αγία Σαπρότητα. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή προτιμά να εξαφανιστεί και ν’ ακολουθήσει το ιδανικό του για τελειοποίηση, που είναι πραγματοποιήσιμο μόνο έξω από την πραγματικότητα, παρά να δεχτεί τη μοίρα που βαραίνει πάνω στο λαό των Μπούρδων. Γι’ αυτό το λόγο, μ’ έναν παράδοξο τρόπο, η τέχνη που θά ’θελε κανείς ν’ αρνηθεί αποτελεί στην πραγ­ ματικότητα τη μόνη αξιόλογη εναλλαγή και το μόνο καταφύγιο μπροστά στα συγκεκριμένα προβλήματα που δημιουργεί η πολιτική ζωή και

Μπομπάντσε και της κλίκας του, μιας και στην ιστορία όλα μεταβάλλονται και τίποτε δεν καταστρέφεται. Στο τέλος θα είναι η Αγία Σαπρότητα που θα έχει την τελευταία λέξη, επιβεβαιώνον­ τας έτσι το ότι κάθε ανθρώπινη απόπειρα δεν εί­ ναι παρά γελοία. Μέσα σ’ αυτή λοιπόν την πολιτική σάτιρα, στερημένη από κάθε αξιόλογη εναλλαγή, είναι που ο Μαρινέτι παρεμβάλλει το πρόβλημα, για το οποίο κάναμε ήδη νύξη, των σχέσεων ανάμε­ σα στον καλλιτέχνη και την κοινωνία. Ο ποιητής -που θεωρείται σαν ένας κλόουν ή σαν ένας διασκεδαστικός και παρασάνταλος τα­ χυδακτυλουργός- καταστρέφεται από την κοινω­ νία που δεν κατορθώνει να καταλάβει τα άγια ιδανικά του. Το θέμα της εξαφάνισης του καλλι­ τέχνη και της άρνησης του ρόλου του θα επαναληφθεί στο πρώτο μανιφέστο: οι φουτουριστές ποιητές αφού κάψουν τα έργα τους εξαφανίζον­ ται επάνω στα αεροπλάνα τους. Ο ποιητής του Βασιλιά Μπομπάντσε -που μ’

που ο Μαρινέτι τα νιώθει σαν εμπόδια σε κάθε δημιουργική ορμή. Είναι ακριβώς το γεγονός ότι ο καλλιτέχνης είναι διατεθειμένος ν’ αρνηθεί τα αντικείμενα της παραγωγής του και να εξαφανιστεί ως εικό­ να που παρέχει μια ποιότητα στις αξίες που πα­ ρασταίνει ενώ ταυτόχρονα τις αρνιέται. Τέλος, τίποτε δεν αλλάζει στις σχέσεις ανάμεσα στον καλλιτέχνη και την κοινωνία, γιατί, ακόμη και σε άλλες στιγμές, η μοναδική κοινωνία που ο Μαρινέτι μπορεί να πάρει υπόψη του είναι εκεί­ νη των ποιητών και των καλλιτεχνών. Η υπόθε­ ση να καταστρέψει την κοινωνία δεν είναι παρά ένας τρόπος να εκφράσει την άρνηση της ιστο­ ρίας. Οι πολιτικές λύσεις που απορρέουν από εδώ δεν μπορούν να ενταχθούν απευθείας σ’ ένα πο­ λιτικό πεδίο. Τότε ακριβώς είναι που η συνά­ φεια με το φασισμό αποβαίνει οργανική. Ο Μαρινέτι, το 1919, είχε κάνει συνειδητά μια εκλογή, είχε πιστέψει ότι, συνηγορώντας υπέρ της τέ­

34/αφιερωμα χνης, διαφύλαττε την επιθυμία του για ελευθε­ ρία. Εξάλλου, δεν ήταν διόλου ασυνείδητα που διάλεγε την ελευθερία για τις «ιδιοφυίες» και που αρνιόταν να δει την καταπίεση που βάραινε κοινωνικά στρώματα που δεν είχαν και μεγάλη σχέση με την τέχνη, έτσι όπως την εννοούσε ο Μαρινέτι. Δεν μπορούμε λοιπόν να περιορίσου­ με την ανάλυση στον αισθητικό τομέα για να γλι­ τώσουμε τοποθετήσεις που οπωσδήποτε συνεπά­ γονται την ένταξη, περισσότερο ή λιγότερο ξεκά­ θαρη. σε συντηρητικές ιδεολογίες. Η στάση του Μαρινέτι απέναντι στον πόλεμο συζητήθηκε πολύ, αλλά σε κάθε περίπτωση, δεν είναι δυνατό να απομονωθεί από τον γενικό πε­ ρίγυρο, μέσα στον οποίο βρίσκεται. Πραγματικά, ο πόλεμος χρησιμοποιήθηκε από τον Μαρινέτι σαν ένα μέσον, όπως η ταχύτητα, η φυγή μέσα στο μέλλον, η δωρεάν πρόκληση για να καταφέρει να δοκιμάσει καινούρια συναισθή­ ματα. Αυτό δεν συνεπάγεται ότι δεν υπάρχει εκ μέρους του μια ενσυνείδητη προσχώρηση. Το να αντιθέτει κανείς τη στάση την ευνοϊκή στον πόλεμο, στις εκπληχτικές, ασφαλώς, μορ­ φοποιήσεις των πολιτικών κειμένων, όπως Πέρα από τον Κομμουνισμό και Φουτουριστική Δημο­ κρατία δεν έχει νόημα. Αυτές οι διαβεβαιώσεις δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να διασαφηνί­ ζουν την ετερογενή σύνθεση του φουτουριστικού φαινομένου.

5 μυθιστόρημα του 1910 Μαφάρκα ο Σ ΕΝΑ Φουτουριστής, ο Μαρινέτι εγκωμιάζει ξανά το θάνατο του καλλιτέχνη και την ανάστασή του μέσα από τη δημιουργία ενός νέου ανθρώπου. Ο Μαφάρκα δημιουργεί το γιο του και πεθαί­ νει δίνοντάς του τη ζωή, σημάδι της δημιουργι­ κής αλλαγής φρουράς. Αυτή η ύπαρξη, λευτερω­ μένη από κάθε προπατορικό αμάρτημα, θα μπο­ ρέσει τελικά να πετάξει ελεύθερα στους ουρα­ νούς, αφού εγκαταλείψει την καθημερινή πραγ­ ματικότητα. Η δημιουργία, στο όνομα της οποίας όλα είναι δικαιολογημένα για μια μικρή ομάδα εκλεκτών, δεν έχει άλλο σκοπό παρά αυτή την ίδια και θα πρέπει να φυλαχτεί από κάθε επαφή με το πλή­ θος, δηλαδή όλους εκείνους που δεν μπορούν να συμμετάσχουν στην ίδια κουλτούρα με τον καλ­ λιτέχνη. Οι Υφαντές και οι Σιδηρουργοί, που συμβολί­ ζουν τη χειρωνακτική ικανότητα και την άλογη δύναμη, φτιάχνουν το σώμα του Γκαζουρμάχ, του γιου του Μαφάρκα, με σίδερο και ιστό. Η ιδέα αυτής της συνεργασίας ανάμεσα στον καλ­ λιτέχνη και στο λαό δεν πρέπει να μας ξεγελάει, γιατί οι εργάτες δεν κατορθώνουν να δουν τις προοπτικές και τις συνέπειες της δουλειάς τους. Ο Μαφάρκα, αντίθετα, χρησιμοποιεί αυτούς

τους ανθρώπους για να πραγματοποιήσει το όνειρό του, θυσιάζοντας και την ίδια τη ζωή του ακόμη. Ό πω ς πάντοτε, ανάμεσα στον καλλιτέ­ χνη και στο λαό μπορεί να υπάρξει μια συνερ­ γασία εντελώς εξωτερική, που δεν κάνει τίποτε άλλο από το να υπογραμμίζει καλύτερα την ηθι­ κή απόσταση που τους χωρίζει. Ο Μαρινέτι μιλάει συχνά για το νέο φουτουριστή άνθρωπο, τον άνθρωπο με τη μηχανική λάμ­ ψη, που το σώμα του δεν είναι παρά ένα θαυμά­ σιο και τέλειο εργαλείο, υποταγμένο εντελώς στη θέλησή του και όπου η δύναμη και η ευφυΐα (εί­ ναι μοιρασμένες το ίδιο. Ο καινούριος άνθρωπος που προτείνει ο Μαρινέτι πρέπει να καταφέρει ν’ αψηφήσει το θά­ νατο, το φόβο και όλα τα αισθήματα, όμως αυτή η μεταμόρφωση θα μπορέσει να ωφελήσει μονά­ χα τον καλλιτέχνη, την ευφυΐα που θα μπορέσει ν’ απολαύσει καλύτερα τις στιγμές και τις εξαι­ ρετικές περιστάσεις της ζωής του. Οι άλλοι θα είναι σαν μηχανικά παιχνίδια, δίχως άλλη επι­ θυμία από την άσκηση του σώματός τους προς μια ελευθερία που στην πραγματικότητα δεν εί­ ναι παρά η πιο λεπταίσθητη από τις αλλοτριώ­ σεις. Εξάλλου, αυτό το θέμα του μηχανικού αν­ θρώπου και η προβολή του πάνω στην ιστορική πραγματικότητα δεν είναι άσχετη από την ανά­ πτυξη της βιομηχανίας και από την επιτάχυνση που αποτυπώνεται στο ρυθμό ζωής από τη βιο­ μηχανική κοινωνία. Ο ιδεολογικός περίγυρος, στον οποίο βρίσκε­ ται ο Μαρινέτι, διαφαίνεται κάτω από τις ιδέες του, όσο εκθαμβωτικές κι φαινομενικά προοδευ­ τικές και αν είναι. Η έξαρση των μοντερνολατρικών αξιών είναι στενά δεμένη, μ’ έναν τρόπο πε­ ρισσότερο ή λιγότερο κρυμμένο, μ’ ένα συγκεκρι­ μένο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο. Πράγματι, η εξομοίωση του ανθρώπου με τη μηχανή, η αλλαγή ιδεών που προτείνεται, συμ­ βάλλει στο σχηματισμό μιας νέας μυθολογίας της βιομηχανικής εποχής.

6 θα έπρεπε τώρα να πάμε πιο μα­ κριά την ανάλυσή μας και να εξετάσουμε μ’ Β ΕΒΑΙΑ έναν τρόπο συγκεκριμένο, σε ποιο μέτρο οι ανα­ νεώσεις του Μαρινέτι στον τομέα της γραφής αποτελούν μια πραγματική διάσπαση από την παραδοσιακή ποιητική γλώσσα. Θα περιορι­ στούμε ν’ αποδείξουμε ότι ο τεχνικός πειραματι­ σμός του Μαρινέτι, μολονότι πολύ ενδιαφέρων από ορισμένες απόψεις^ δεν πάει τόσο μακριά όσο θα μπορούσε να το κάνει. Η ανανεωτική αξία της χρήσης των θορύβων, των ονοματοποι­ ιών, των μεταφορών χωρίς ειρμό, είναι συχνά περιορισμένη ή ελαττωμένη από την επαναφορά μιας εικονοποιΐας ξεπερασμένης ή μόλις φτιασιδωμένης με μοντέρνα χρώματα.

αφιερω μα/35

^ soffici jFUTURfellL·

simultaneity e

Firenze Edizioni della “ Voce,, Σοφίτσι, B1F ZF+18, 1915 Σεβερίνι, Χορός του Φιδιού, 1914

Μερικές ενοράσεις πάνω στους μηχανισμούς της γλώσσας, που βρίσκει κανείς και σε άλλα πρωτοποριακά κινήματα, συχνά αποκλείστηκαν από τη θέληση να διαβιβαστούν άμεσα περιεχό­ μενα και εικόνες κατάλληλες να κινητοποιήσουν το κοινό για μια αλλαγή συμπεριφοράς ή για μια πολιτική τοποθέτηση. Γι’ αυτό οι τεχνικές ανα­ νεώσεις (οι λέξεις σε ελευθερία, οι προσεγγίσεις που θυμίζουν την αυτόματη γραφή των σουρεα­ λιστών κλπ.), δεν δρασκελίζουν σχεδόν ποτέ το κατώφλι από ένα λειτουργικό επίπεδο επικοινω­ νίας στη μεταβίβαση πολιτικών περιεχομένων, λίγο ή πολύ συνειδητών. Αρκεί μ’ αυτή την ευ­ καιρία ν’ αναλύσει κανείς τα ποιήματα για τον πόλεμο, όπου μπορεί να παρατηρήσει την άμεση μεταγραφή της πραγματικότητας πάνω στη σελί­ δα και τούτο όχι με το σκοπό της μεταμόρφωσης ή για την καλύτερη διείσδυση στους μηχανισμούς της πραγματικότητας ή για την αλλοίωση αυτής της πραγματικότητας. Η πρόθεση ανακοίνωσης, με τον πιστότερο δυνατό τρόπο, των εικόνων που είδε πραγματικά ο Μαρινέτι καταλήγει σ’ ένα είδος μιμητισμού, δικαιολογημένου από τη θέληση να ευαισθητοποιηθεί το κοινό σε μια ορι­ σμένη ιδέα ή πολιτική πράξη. Η δραστηριότητα του Μαρινέτι, επιδιώκοντας να είναι αποκλει­ στικά προκλητική, δεν ήταν τελικά παρά μια ερ­

γασία για την οργάνωση της συγκατάθεσης των αναγνωστών και του κοινού γενικά. Τα σημεία προσέγγισης του φουτουρισμού με άλλα φαινόμενα της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας (όπως ο ρωσικός φατουρισμός και από ορισμέ­ νες απόψεις το Νταντά και ο σουρεαλισμός), δεν μπορούν συνεπώς να είναι παρά κλαδικά, γιατί η πολιτική και ιδεολογική προοπτική είναι εντε­ λώς αντίθετη. Πέρα από ορισμένες σχηματοποιή­ σεις που θα μπορούσαν να δείξουν εκπληκτικά σημεία προσεγγίσεων, δεν πρέπει να λησμονούμε το πολιτικό ιδεολογικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο βρίσκεται ο ιταλικός φουτουρισμός. Η λατρεία της ταχύτητας, η μοντερνολατρεία, η λατρεία του κινδύνου και του πολέμου, οι λέ­ ξεις σε ελευθερία, δεν ήταν για τον Μαρινέτι πα­ ρά τα όργανα που του επέτρεψαν να δημιουργή­ σει μια κατάσταση ταραχής ρίχνοντας τα νέα του φώτα, μολονότι απατηλά, πάνω σε δομές που μπόρεσαν ν’ αντισταθούν καλά στις επιθέσεις του, γιατί ο δυναμίτης αυτού του επαναστάτη δεν είχε τοποθετηθεί στο κατάλληλο μέρος. Και ίσως ο Μαρινέτι να ήταν ο πρώτος που πιάστηκε στην ίδια του την παγίδα. Μετάφραση: Βαγγέλης Κάσσος

36/αφιερωμα

Ελένη Μαχαίρα

d w w H

«ό φασισμός, γεννημένος από τον παρεμβατισμό και το φουτουρισμό, θρέφεται με τις φουτουριστικές αρχές. Ο φασισμός εμπεριέχει και θα εμπεριέχει δια παντός αυτό το μπλοκ του αισιόδοξου, υπερήφανου, βίαιου, ακαταμάχητου πατριωτισμού που εμείς οι φουτουριστές, πρώτοι, ανάμεσα στους πρώτους, διακηρύττουμε στο ιταλικό πλήθος» Marinetti

- Φασισμός και η έννοια «πόλεμος»

Θέλω να όιενκρινήσω ότι κάθε προσπάθεια ταύτισης τον φουτουρισμού με τον φασισμό δεν είναι απόλυτη και δεν αφορά όλο το φουτουριστικό κίνημα και ως προς την πολιτική του και ως προς την αισθητική του παρουσία. Ο περιορισμένος χώρος εδώ, δεν επιτρέπει το ξεδίπλωμα όλης της σύμπραξης του φουτουρισμού με το φασισμό, επιτρέπει όμως μια πρώτη ματιά στον πρώτο φασιστικό χαρακτήρα του φουτουρισμού. ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ του φουτουριστικού κινή­ ματος είναι κυρίως καλλιτεχνικός και φιλο­ λογικός: «γίνεται» πολιτικός όταν συντάσσεται με το φασισμό ή όταν ενθαρρύνεται απ’ αυτόν και «καθίσταται» επίσημη τέχνη του φασιστικού κράτους. Η πολιτική δηλαδή φυσιογνωμία του ιταλικού φουτουρισμού δεν μνημονεύεται παρά σε σχέση με το φασισμό και μάλιστα την ιστορι­ κή εκείνη στιγμή που ο τελευταίος γίνεται αναμφισβήτητη πολιτική δύναμη. Η αιτία δια­ μόρφωσης του πολιτικού φουτουρισμού διαπι­

Ο

στώνεται πολύ επιφανειακά: συμπάθεια προς το φασισμό, σύνταξη/σύμπραξη μαζί του, ενθάρ­ ρυνση απ’ αυτόν. Θέλω να τονίσω ότι, γενικώς, είναι πολύ δύ­ σκολο να τοποθετηθεί ο φουτουρισμός είτε μό­ νον με το μέρος της «αντίδρασης» είτε μόνο με το μέρος της «επανάστασης». Είναι δε προφανές ότι υπάρχουν εξίσου ενδιαφέρουσες θετικές ανα­ φορές όπως και αρνητικές. Αντέδρασε στην ακι­ νησία της παραδοσιακής σκέψης, και πρόβλεψε την εξέλιξη νέων αισθητικών φορμών στις οποίες

αφιερω μα/37 θα οδηγούσε η βιομηχανική επανάσταση. Το μέλλον της εκβιομηχανοποιημένης ζωής ήταν το παρόν των φουτουριστών. Το μέλλον της εκβιο­ μηχάνισης, η προέκταση των φουτουριστικών «προφητειών». Όμως υστερόβουλα ή και ανυ­ στερόβουλα δεν αναφέρθηκε ποτέ στο περιεχό­ μενο των φορμών αυτών, που ήταν η νέα Βαρβα­ ρότητα. Η ετερογένεια του κινήματος προκαλεί εσωτε­ ρικές αντιθέσεις και τη διαφοροποίηση δύο βα­ σικά τάσεων, μιας δεξιάς και μιας αριστερής, οι οποίες όμως και δεν αντιπαρατίθενται, διότι στην πορεία χάνουν τη συμβατική τους σημασία. Η φουτουριστική ιδεολογία ταυτίζεται στην ου­ σία με την ιδεολογία του Μαρινέτι, «αρχηγού» του κινήματος και βασικού χρηματοδότη, ακόμα κι αν δεν συμπίπτουν απόλυτα. Κι αυτό γιατί οι σημαντικότερες συνεισφορές, όσον αφορά την ιδεολογία της ομάδας των φουτουριστών, ήταν αυτές του Μαρινέτι και των ζωγράφων, κι ελά­ χιστα των συγγραφέων, λογοτεχνών και ποιη­ τών, οι οποίοι δεν επιδίωξαν μια πραγματική θεωρητική επεξεργασία του κινήματος. Πολύ συχνά υποστηρίζεται, όπως ανέφερα πιο πάνω, ότι ο φασισμός προσεταιρίσθηκε το φου­ τουρισμό. Όμως ο Μαρινέτι, στο έργο του «Φουτουρισμός και Φασισμός», το οποίο αφιε­ ρώνει στον «αγαπημένο και μεγάλο φίλο Benito Mussolini», αναφέρει ξεκάθαρα ότι η άνοδος του φασισμού στην εξουσία είναι η πραγματοποίηση ενός ελάχιστου φουτουριστικού προγράμματος. Διεκδικεί δε την προφητεία του πολέμου, τη σπορά και την άσκηση του θάρρους και της ιτα­ λικής υπερηφάνειας, την πρωτιά στην κατα­ κραυγή εναντίον της Αυστρίας, στα 1914 (εποχή πολιτικής ουδετερότητας), την πρωτιά στον πα­ ρεμβατισμό και στη μαχητική παρουσία των φουτουριστών στις δημόσιες πλατείες και στα πεδία μάχης, την πρωτιά στην ίδρυση των πολι­ τικών φουτουριστικών Fasci, τα οποία εξελίχτη­ καν σε μαχητικά Fasci (Φουτουριστική πρωτοφασιστική δράση στη Σικελία, 1915, με αρχηγό τον φουτουριστή Guglielmo Jannelli), την πρω­ τιά στην ίδρυση των δύο πρώτων Ενώσεων των «Arditi» στη Ρώμη και στο Μιλάνο (με αρχηγούς τους φουτουριστές Μ. Carli και F. Vecchi), και τριών εντύπων: της εφημερίδας κατά του μπολσεβικισμού «Οι εχθροί της Ιταλίας», της «Εφό­ δου» και της εφημερίδας των Arditi, «L’ Ardito». Φουτουριστές συμμετείχαν επίσης στην κατάλη­ ψη της Fiume. Ανάμεσα στους λεγεωνάριους, την πρώτη θέση κατείχαν οι φουτουριστές Μ.

Carli, Keller, Μ. Somenzi, Pinna, Cerati, Testoni, Al. Forti, Targioni, Tozzetti, Scambelluri, F. Druge, ιδρυτές της εφημερίδας «Το σιδερένιο κεφά­ λι».1 Για τους φουτουριστές, το πνεύμα του πολέ­ μου είναι το πνεύμα της μεγάλης περιπέτειας.

Πολυβόλα + Βορειοανατολικός Άνεμος, 1914.

Δικαιολογείται και στηρίζεται θεωρητικά στη «ζωτική ώθηση» και στη «δημιουργική εξέλιξη», «στη βίαιη και βασανιστική αγάπη για τη βία» -η οποία δε δρα για να καταλήξει στην τελική ειρήνη, αλλά γίνεται τρόπος ζωής-, στην έρευνα για τη δημιουργία εκείνων των συναισθημάτων που εγκλωβίζουν τις μάζες -για να είναι δυνατός ο έλεγχος και η καθοδήγησή τους.3 Επηρεασμέ­ νοι, από τον Sorel, οι φουτουριστές συναντούν στο «μύθο» (ο οποίος προσδιορίζει τη «νέα ψυ­ χολογία» των μαζών), την έκφραση της θέλησης η οποία κτίζει την πίστη. Ένα «πάθος», θα δια­ κηρύξει ο Μουσολίνι, με καταστροφική και «επαναστατική» κατά τους φουτουριστές λει­ τουργία. Μ’ αυτό το σκεπτικό, η προπαγάνδα ενάντια στον πόλεμο αντιμετωπίσθηκε από τον Μουσολί­ νι και τους φουτουριστές σαν «προπαγάνδα της δειλίας»4 και σαν «πατρίδα = εξάπλωση +πολλαπλασιασμός του εγώ», «ζωή = επίθεση», «παγκόσμια ειρήνη = εξασθένηση και αγωνία των φυλών», «πόλεμος = δοκιμασία αιματηρή και απαραίτητη για τη δύναμη ενός λαού».5 Επανερχόμενη στις έννοιες της βίας και του πολέμου, θέλω να προσθέσω τη «συνάντηση» των φουτουριστών με τον Gabriele D’ Annunzio, ο οποίος με την πρόζα του παρακινεί στην «ανα­ ζήτηση της στυφής και βίαιης αίσθησης», γοη­ τευμένος από το «πρωτόγονο» και το «βάρβα­ ρο», από τη βία και το αίμα. Η «συνάντηση» με τον D’ Annunzio καλύπτει και τον τομέα των ντανουτσιανικών «υπεραν-

38/αφιερωμα θρώπων». Ο Claudio Cantelino π.χ., κύριο πρό­ σωπο του «Vergine delle rocce», είναι το πρώτο αντίτυπο μιας μεγάλης σειράς υπεράνθρωπων που θεωρητικοποιούσαν το «δίκαιο» της αριστο­ κρατίας πάνω στους πληβείους. Ο υπεράνθρω­ πος αυτός δεν έχει καμιά σχέση μ’ αυτόν του Νίτσε. Έχει το χάρισμα των «πολλαπλών ικανοτή­ των» (Βλ. «L’ Innocente»). Η δύναμη αντιμετω­ πίζεται σαν πρωταρχικός νόμος της φύσης, ο οποίος βεβαίως ανήκει σ’ έναν μικρό αριθμό αν­ θρώπων. Το δε κράτος δεν μπορεί παρά να είναι ένας θεσμός ο οποίος ευνοεί τη σταδιακή άνοδο αυτών των προνομιούχων ατόμων. Εάν ο υπε­ ράνθρωπος του D’ Annunzio είναι ο «ποιητής», ο υπεράνθρωπος του φουτουρισμού είναι μια μορφή κοινωνική και πολιτιστική που αντιμετω­ πίζει την πραγματοποίηση μιας πολιτικής επα­ νάστασης μέσα από την καλλιτεχνική επανάστα­ ση, και ο υπεράνθρωπος του φασισμού, ο «Αρ­ χηγός», ο «Αρχιτέκτων του Κράτους», ο «Μά­ γος». Κι έρχεται η στιγμή που φουτουρισμός και φασισμός αναστρέφουν την έννοια του υπερανθρώπου και δημιουργούν την έννοια της υπερφυλής (surrace)· φασισμός και φουτουρισμός μοιράζονται έναν ενθουσιασμό, θρηκευτικού θα έλεγα χαρακτήρα, με προεκτάσεις στο μυστικισμό- ήταν ένα είδος δύναμης που «εξύψωνε» και «εκστασίαζε». Ο ανορθολογισμός τους αντέκρουε τον ορθολογισμό του διαλεκτικού υλισμού -κοινού εχθρού- και τον αντικαθιστούσε με τη «μη δυνατότητα συνέχειας και την εκούσια «μεταστρεψιμότητα» (reversibility). Όπω ς οι πρω­ τόγονοι προσέτρεχαν στη μαγεία, όταν η εμπει­ ρία αποδεικνυόταν αδύναμη, έτσι και το «ανορθολογικό» έγινε η «ultima ratio» και των δύο κιΡούσολο, Νίτσε, 1909.

νημάτων, ένα είδος κοινωνικής μαγείας. Είναι αλήθεια ότι δεν μπορούμε να χαρακτη­ ρίσουμε έναν πόλεμο «κακό» ή «καλό». Βρίσκε­ ται στο κέντρο της ιστορίας της ανθρωπότητας και είναι πραγματικότητα εν πορεία. Το πρόβλη­ μα είναι να εξετάσει κανείς τα χαρακτηριστικά ενός πολέμου και στη συγκεκριμένη περίπτωση, ήδη από τα 19146 ο Μουσολίνι «καταργεί» τον πολιτικό χαρακτήρα του πολέμου, αποδίδοντάς τον όχι .μόνο στον ανταγωνισμό των φυλών και στη σύγκρουση των συμφερόντων αλλά και στα «άλλα ένστικτα πού ’χει ο καθένας μας βαθιά μέ­ σα του» και τα οποία ωθούσαν τον Προυντόν να λέει -αιώνια αλήθεια κάτω από τη μάσκα του παράδοξου- ότι ο πόλεμος είναι «θεϊκής κατα­ γωγής». Η αντίληψη του πολέμου δεν αντιμετωπίζεται από το φασισμό και το φουτουρισμό σαν μια αξίωση συλλογική για μια ιστορική λύση, αλλά σαν μία αξίωση ενός μόνου ανθρώπου ή μιας ομάδας ανθρώπων. Επιπλέον η λύση αυτή λει­ τουργεί και σαν τελικός σκοπός και δεν σημαίνει διόλου την καταστροφή της εξουσίας. Επανεμ­ φανίζεται δε στα 1919, σαν μια «μεγαλειώδης επιχείρηση», σαν έννοια που διαχωρίζει τους ιμ­ περιαλισμούς μεταξύ τους (ο γερμανικός πόλε­ μος χαρακτηρίστηκε «ποσοτικός», ο ιταλικός «ποιοτικός»), και σαν μέσον για να μπορέσει ένας λαός ν’ αναπτυχθεί οικονομικά και ηθικά. Θέλω να υπενθυμίσω εδώ ένα κείμενο του Μαρινέτι7 για την «εξυπνάδα» των ιαπώνων εμπόρων οι οποίοι εξερευνούν ακατάπαυστα τα πεδία μά­ χης στη Μαντζουρία, προβαίνοντας σε ανασκαφές για να βρουν τους σκελετούς των πτωμάτων, δουλεύοντας για την παραγωγή μιας νέας εκρη­ κτικής ουσίας η οποία έχει σα βασικό συστατικό τον άνθρακα των ανθρώπινων οστών. Ο προτεινόμενος, από τους Μουσολίνι και Μαρινέτι πό­ λεμος, προσπαθεί να εξαλείψει τους άλλους πο­ λέμους στην καρδιά της Ιταλίας. Η νέα τάξη πραγμάτων, συντρίβοντας τις εξωτερικές αντα­ γωνιστικές δυνάμεις, μετέθετε το πρόβλημα της εσωτερικής ανισορροπίας. Ο πόλεμος γίνεται ο συνδετικός κρίκος των κοινωνικών τάξεων προς όφελος της αστικής τάξης, η οποία και διέθετε σύμφωνα με τους μαρινετικούς, τους μουσολινικούς και τους άλλους εθνικιστές, το μονοπώλιο της εθνικής συνείδησης. Φασισμός και φουτου­ ρισμός συνεργάζονται εξαρχής ενάντια στις απεργίες και στις απειλές μιας επανάστασης.8 Δε μας εκπλήσσει λοιπόν που ο φασισμός παρου­ σιάστηκε στις εκλογές, στις 20 Νοεμβρίου 1919, με τη λίστα που ακολουθεί: Μουσολίνι, δημιουρ­ γός του Φασισμού, Μαρινέτι, δημιουργός τοι Φουτουρισμού, Podrecca, μυσταγωγός του ιταλι­ κού αντι-κληρικαλισμού, ο διάσημος δ/ντής τη< ορχήστρας Toscanini, ο φουτουριστής Bolzon, ι φουτουριστής αεροπόρος Macchi, ο Baseggio

αφιερωμα/39

Μποτσιόνι, Η επέλαση των Λογχοφόρων, 1915

μερικοί δημοκρατικοί και συνδικαλιστές, παρεμβατιστές, μερικοί εργάτες. Φουτουριστές και φασίστες γίνονται οι «μυστικιστές της δράσης» στον ιμπεριαλισμό του λό­ γου. Οι δύο γραφές και οι δύο γλώσσες (langua­ ges) διακρίνονται από την καθαρή δημαγωγική τους φύση. Οι λέξεις δεν είναι «απλά διακοσμητικά», ένα απλό όχημα έκφρασης. Έχουν τη δηναμική των μύθων. Γίνονται εξουσία. Γίνονται αυτό που ο Μουσολίνι υπογράμμιζε ότι δεν πρέ­ πει να ξεχνάμε, ότι κάθε λέξη είναι μια ύπαρξη. Εμπεριέχει μια πραγματική οργανική υπόσταση. Και ο Μαρινέτι θα πει: «λέξεις σε ελευθερία». Στη «φαντασία δίχως νήμα» του Μπρετόν, θ’ αντιπαραθέσει τις «λέξεις σ’ ελευθερία» γεμάτες από τον ίδιο τους το δυναμισμό. Φασισμός και φουτουρισμός κατάφεραν να «σπάσουν» ένα λε­ ξιλόγιο χιλιομασημένο, νεκρές λέξεις-σήματα και βάλθηκαν να χαράξουν ζωντανά σήματα, χρησι­ μοποιώντας λέξεις-κλειδιά, οι οποίες εμφανίζον­ ται και επανεμφανίζονται για την εξυπηρέτηση ενός σκοπού. Πρόκειται για έννοιες που προκαΣημειώσεις 1. F. Τ. Marinetti, «Teoria e inverzione futurista» Mondatori, Μιλάνο, 1968.

2. Bergson, «Sur les donnees immediates de la conscience» (1889). - Bergson «V ivolution criative* (1907) 3. Sorel «Sur la violence».

4. « V audacia», στην εφημερίδα «Popolo d' Italia», 15-11-1914.

λούν εντύπωση. Που δε ρωτούν, αλλά επιδει­ κνύονται με τις πολυάριθμες εμφανίσεις τους. Έννοιες που δεν αιτιολογούνται, αλλά που βρί­ σκονται μέσα στα κείμενα και τις ομιλίες για τη δική τους καθαρά λογική. Η λέξη είναι υποκεί­ μενο συγκίνησης, κι όχι υποκείμενο γνώσης. Θα πρέπει να υπενθυμίσω ότι οι ομιλίες αυτές και τα κείμενα απευθύνονταν στον άνθρωπο - μάζα, με σκοπό να «καταστρέφουν την εξαίρεση προς όφελος του κανόνα». Ό χ ι όμως μέσα σε μια κατάσταση στατική, αλλά μέσα σε ένα σύστημα εντάσεων η δύναμη του οποίου συγκεκριμενοποιείται στην ιδέα της «ανυπαρξίας» του ατόμου, όταν το άτομο δεν εντάσσεται στο φασιστικό κράτος. Η σχέση φουτουρισμού-φασισμού σαφώς δεν τελειώνει εδώ. Εδώ γίνεται απλώς μια πρώτη αναφορά σ’ αυτή τη σχέση συναίνεσης, η οποία φυσικά απλώνεται σε διάφορους τομείς που αφορούν εκτός από την πολιτική και την κοινω­ νική, και καλλιτεχνική ζωή της Ιταλίας εκείνης της περιόδου. ^ 5. F. Τ. Marinetti «Teoria e invenzione futuriste».

6. Από το λόγο του Μουσολίνι στην Πάρμα, 13-12-1914.

7. «Naissance d’ une esthitique futuriste», πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου «Guerre Electrique», (Παρίσι 1911).

8. Στους κόλπους τον φασισμού πάλευαν οι φουτουριστές Ma­ rinetti, Μ. Carli, Settimelli, Nannetti, Gorrieri, A. Marra και o F. Vecchi. Α υτοί οι πολιτικοί άνόρες ήταν, σύμφωνα με τον Μαρινέτι, «επαναστάτες» οι οποίοι ήθελαν «να επιβάλ­ λουν την πατριωτική επανάσταση των μαχητών».

40/αφιερωμα

Ά ννα Κατσιγιάννη

Προφουτουριστικές εκδηλώσεις στη γαλλική λογοτεχνία Η εμφάνιση τον φουτουριστικού κινήματος, το 1909, αποτελεί την πιό απτή καλλι­ τεχνική απόδειξη της αλλαγής της ευαισθησίας και τον οράματος που ο άνθρωπος είχε ώς τότε για τον κόσμο. Ο φουτουρισμός, ή μελλοντισμός, όπως έχει κατά καιρούς αποδοθεί ο όρος στα ελληνικά, είναι κίνημα που καλύπτει όλους τους τομείς της καλλιτεχνικής έκφρασης και προτείνει, όπως δηλώνεται με τα πρώτα κιόλας άρθρα τον ιδρυτικού τον μανιφέστου, μια δυναμική αντίληψη της ζωής και της τέχνης, που μπορεί να αποκτηθεί κυρίως μέσα από την αίσθηση της ταχύτητας. Το κίνημα όιαπνέεται από έντονο αντιπαρελθοντισμό. Το όραμα ενός άμεσου εκμοντερνισμού της ζωής οδηγεί στην πλήρη απόρριψη του παρελθόντος και στη διακοπή κάθε σχέσης με την παράδοση, την οποία οι φουτονριστές αισθάνονται ως τροχοπέδη. «ΘΕΛΟΥΜΕ να καταστρέψουμε τα μουσεία, τις βιβλιοθήκες, τις ακαδημίες κάθε είδους, και να πολεμήσουμε εναντίον της ηθικολογίας, του φε­ μινισμού και εναντίον κάθε ευκαιριακής κι ωφε­ λιμιστικής ταπεινότητας Από την Ιταλία, εξαπολύουμε στον κόσμο, αυ­ τό το μανιφέστο της φλογερής και ορμητικής βίας, με το οποίο ιδρύουμε σήμερα τον “Φου­ τουρισμό” γιατί θέλουμε να ελευθερώσουμε αυ­ τή τη χώρα απ’ τη δύσοσμη γάγγραινα των καθη­ γητών, των αρχαιολόγων, των Κικερώνων και του εμπορίου αρχαιοτήτων. Για πολύ καιρό η Ιταλία, ήταν ένα παζάρι παλαιοπωλών. Εμείς θέλουμε να την ελευθερώσου­ με απ’ τα αναρίθμητα μουσεία που την καλύ­ πτουν ολόκληρη, τα αναρίθμητα νεκροταφεία

Νά θαυμάζεις έναν αρχαίο πίνακα είναι σαν να χύνεις την ευαισθησία σου μέσα σε τεφροδόχο, αντί να την προβάλλεις μακριά με τη βίαιη ορμή της ενέργειας και της δημιουργίας Μ· Θέλουμε να τραγουδήσουμε την αγάπη για τον κίνδυνο, τη συνήθεια στην ενέργεια και στην απερισκεψία. Η τόλμη, η θρασύτητα, η επανάσταση θα είναι ουσιώδη στοιχεία της ποίησής μας. Η λογοτεχνία μέχρι σήμερα εκθείαζε τη στοχα­ στική ακινησία, την έκσταση και τον ύπνο. Εμείς θέλουμε να εκθειάσουμε την επιθετικότητα, την πυρετώδη αγρύπνια. Το βήμα τροχάδην, το πή­ δημα θανάτου, το ράπισμα και τη γροθιά. Εμείς δηλώνουμε ότι το θαυμαστό μέρος του

αφιερωμα/41 κόσμου πλουτίστηκε με μια καινούρια ομορφιά: την ομορφιά της ταχύτητας. Ένα αυτοκίνητο κούρσας με το καπό στολισμένο με χοντρούς σω­ λήνες όμοιους με φίδια που βγάζουν εκρηκτικό χνώτο... ένα βρυχώμενο αυτοκίνητο, που μοιάζει να τρέχει πάνω σ’ ένα πολυβόλο, είναι πιο όμορ­ φο από τη Νίκη της Σαμοθράκης [...]. Ο Χρόνος και ο Χώρος πέθαναν χτες. Εμείς ζούμε κιόλας το απόλυτο, γιατί πλέον έχουμε δη­ μιουργήσει την αιώνια ταχύτητα, πανταχού πα­ ρούσα»'. Τα παραπάνω είναι μερικές από τις θέσεις του ιδρυτικού μανιφέστου του Φουτουρισμού που, παρά το γεγονός ότι εκπορεύεται από την Ιτα­ λία, δημοσιεύεται στη γαλλική εφημερίδα Figaro στις 20 Φεβρουάριου 1909. Είναι η πρώτη διακή­ ρυξη του ιταλού ποιητή και ιδρυτή του κινήμα­ τος Filippo Tommaso Marinetti (Μαρινέτι) και της φουτουριστικής ομάδας που τον περιβάλλει, δηλωτική των θεωρητικών αρχών του κινήματος και της νέας αισθητικής που επιβάλλει η βίαιη είσοδος του μηχανικού πολιτισμού στη ζωή. Οι φουτουριστές ανακαλύπτουν ένα νέο ρυθμό στο φυσικό χώρο. Το τοπίο μεταμορφώνεται ολοκλη­ ρωτικά μέσα από την αίσθηση που δίνει ο ίλιγ­ γος της ταχύτητας. Ο χώρος και ο χρόνος απο­ κτούν μια νέα διάσταση. Ωστόσο η μεταμόρφωση του τοπίου από στατι­ κό σε κινητικό αρχίζει να εγγράφεται στη λογο­ τεχνία πολύ πριν από την εμφάνιση του Μαρινέτι και του φουτουρισμού. Μπορούμε να μιλή­ σουμε για μια προϊστορία του φουτουρισμού ξε­ κινώντας από ορισμένα παλαιότερα κείμενα. Ένα τέτοιο κείμενο είναι το ποίημα του Gerald de Nerval «Ξύπνημα στο όχημα» («Le R£veil en voiture»), δημοσιευμένο στο περιοδικό L ’Armanach des Muses ήδη το 1832. To όχημα είναι βέ­ βαια παλαιό, ένα αμάξι που το σέρνει άλογο, όμως η συγκίνηση που εκφράζουν οι στίχοι, μο­ λονότι όχι και η ποιητική μορφή, είναι καινού­ ρια. Παραθέτω το ποίημα σε κατά λέξη μετά­ φραση: Νά τί είδα: - Τα δέντρα στο δρόμο μου Έφευγαν ανακατεμένα σαν μια κατατροπωμένη στρατιά Και κάτω απ’ τα πόδια μου, συγκινημένος όπως ήμουν από τους ξεσηκωμένους ανέμους Το έδαφος έτρεχε σαν ένας χείμαρρος από λιθόστρωτα και χωράφια. Οι βοσκοί οδηγούσαν τα κοπάδια τους Μέσα από τις πράσινες πεδιάδες στα γύψινα σπίτια Τα σκεπασμένα με κεραμίδια, που έτρεχαν κι αυτά σαν κοπάδια Άσπρα πρόβατα με κόκκινες κηλίδες στην πλάτη.

Και τα μεθυσμένα βουνά σείονταν: το ποτάμι Σαν βόας απλωμένος στην απέραντη κοιλάδα Τιναζόταν και τα τύλιγε... Κι εγώ στο όχημα, έτοιμος να ξυπνήσω. Ο Nerval είναι ο πρώτος ευρωπαίος ποιητής που ανακαλύπτει ταξιδεύοντας την κινητικότητα του τοπίου.2 Με τολμηρούς αλεξανδρινούς στί­ χους, γεμάτους διασκελισμούς, περιγράφει τον ίλιγγο της κίνησης μέσα στον φυσικό χώρο, κι αυτό σε μιαν εποχή που ο άνθρωπος δεν διανύει περισσότερα από είκοσι χιλιόμετρα την ώρα. Το ποίημά του συμβάλλει σημαντικά στη διερεύνηση της αντίληψης για την έννοια της κίνησης. Μια ανάλογη τάση αποτύπωσης της κίνησης με ρεαλι­ στικό τρόπο έχει ήδη παρατηρηθεί στη ζωγραφι­ κή και εκφράζεται ίσως για πρώτη φορά με το έργο του Gericault «Ιπποδρομίες στο Epsom» (1821). Λίγα χρόνια αργότερα, το 1837, ο Theophile Gautier, εμφανώς επηρεασμένος από τον Nerval, δημοσιεύει ένα πεζό κείμενο, στο οποίο μεταγράφει όλη τη φαινομενική κίνηση του φυ­ σικού κόσμου, όπως την αντιλαμβάνεται ταξι­ δεύοντας. Όμως τώρα το όχημα είναι ένα τρένο: «Τα δέντρα έφευγαν δεξιά κι αριστερά σαν μια κατατροπωμένη στρατιά· οι βοσκοί εξαφανίζονταν κι απογειώνονταν στον ορίζοντα · η γη γκρίζα, με άσπρες κηλίδες σαν το δέρμα της τίγρης, έμοιαζε με τεράστια ουρά φραγκόκοταςοι σαν άστρα μαργαρίτες, τα χρυσά λουλούδια της αγριοκράμβης έχαναν το σχήμα τους και έτεμναν σε διάχυτες ραβδώσεις το σκοτεινό βάθος του τοπίου · τα σύννεφα και οι άνεμοι έδιναν την εντύπωση ότι λαχάνιαζαν για να μας ακολουθήσουν». Τον ίδιο χρόνο ο Βίκτωρ Ουγκό σ’ ένα ποίημά του σε πεζό αισθάνεται ότι ο κόσμος δεν αποτελείται από σημεία ή αντικείμενα αλλά από κηλί­ δες. Το τοπίο έχει γίνει πλέον ιμπρεσσιονιστικό: «Είναι μια μεγαλειώδης κίνηση που πρέπει να Μπάλα, Σχέδια για τη Γραμμή Ταχύτητας και Δίνης, 1913.

42/αφιερωμα την αισθανθείς για να την καταλάβεις. Η ταχύτητα είναι ασύλληπτη. Τα λουλούδια του δρόμου δεν είναι πια λουλούδια, είναι κηλίδες ή καλύτερα άσπρες και κόκκινες γραμμές. Δεν υπάρχουν σημεία, τα πάντα γίνονται γραμμές. Τα σιτάρια γίνονται ψηλές ξανθές κόμες, τα τριφύλλια μακριές πράσινες πλεξίδες· οι πόλεις, οι βοσκοί και τα δέντρα χορεύουν κι ανακατεύονται τρελά στον ορίζοντα».3 Η οπτική ψευδαίσθηση της μεταμόρφωσης του κόσμου μέσα από την αίσθηση της ταχύτητας εκ­ φράζεται με τη λέξη μαγεία, μια λέξη που μπαί­ νει στο καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό λεξιλόγιο στα μέσα του 18ου αιώνα και σύντομα συνδέεται με τα μέσα μεταφοράς, τα οποία γίνονται οι φο­ ρείς αυτού του αισθήματος. Έτσι μόνο θα μπο­ ρούσε να ερμηνευτεί η αναφορά του Jules Lafor­ gue στη μαγική αίθηση που του προσφέρει το τα­ ξίδι με μιαν αμαξοστοιχία, όπως διατυπώνεται στο ποίημά του «Solo de lune»,4 αλλά και η επί­ μονη έκκληση του Maeterlinck (το 1904) στο «θαυμάσιο τέρας», τη «μαγική συσκευή», το αυ­ τοκίνητο, που του χαρίζει τη μαγεία της ταχύτη­ τας.5 Ωστόσο η τελειοποίηοη των μεταφορικών μέ­ σων όχι μόνο δεν συνάντησε την επιδοκιμασία όλων των συγγραφέων της εποχής αλλά προκάλεσε και έντονες αντιδράσεις. Ο Γκαίτε ήδη από το 1825 εκδηλώνει μιαν εμφανή ανησυχία στη θέα της τεχνολογικής εξέλιξης. Τέσσερα χρόνια αργότερα, ο Καρλάιλ αναφέρεται στα ανησυχη­ τικά σημάδια της εποχής της μηχανής.6 Γύρω Maurice Maeterlinck, σχέδιο J. Ε. Blanche

στα μέσα του 19ου αιώνα αναπτύσσεται μια εν­ διαφέρουσα προβληματική σχετική με το θέμα της τεχνολογικής προόδου. Δεν είναι χωρίς ση­ μασία, π.χ., ότι το τοπίο απαραμένει προκλητι­ κά ακίνητο στο έργο του Φλωμπέρ, παρά το γε­ γονός ότι έχουμε περάσει πλέον στην εποχή του «homo velox», του «ταχέος ανθρώπου». Την ίδια ακινησία βρίσκουμε στο έργο του Μπωντλέρ, μολονότι ο ποιητής αυτός είναι ο πρώτος που με το έργο του αφήνει τη φύση, που ήταν το βασικό τοπίο της ώς τότε ποίησης, και μπαίνει αποφα­ σιστικά στην πόλη - μια πρωτοβουλία που υπα­ γορεύεται από μιαν ευαισθησία καθαρά μοντέρΣΤΟ ΠΡΩΤΟ ΜΙΣΟ της δεκαετίας του 1850 δημοσιεύονται δυο εμφανώς αντιτιθέμενες ποιη­ τικές συλλογές που αντιπροσωπεύουν το διχα­ σμό των λογοτεχνών απέναντι στο θέμα της τε­ χνολογίας. Η πρώτη είναι τα Αρχαία ποιήματα (Poemes antiques, 1852) του Laconte de Lisle. Ο τίτλος καθορίζει και το στίγμα του ποιητή, ενός από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της γαλλικής Παρνασσικής σχολής, που ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της ήταν η αναζήτηση θεμάτων από τον αρχαίο μύθο και την αρχαία ιστορία. Ο L. de Lisle εκφράζει φανερά την αποστροφή του για τα σύγχρονα θέματα: «Οι ύμνοι και οι ωδές οι εμπνευσμένες από τον ατμό και τον τηλέγραφο», γράφει στον πρόλογό του των Poemes et Poesies (1855), «με συγκινούν λίγο [...]... Είναι τερατώδης κάθε ένωση της ποίησης και της βιομηχανίας». Απαντώντας στον L.de Lisle ο Maxime du Camp δημοσιεύει το 1855 τα Μοντέρνα άσματα (Chants modernes). Η συλλογή συνοδεύεται από έναν εκτενή πρόλογο, που θα έλεγε κανείς ότι ισοδυναμεί με πραγματικό μανιφέστο και που στην ουσία λίγο διαφέρει από το μανιφέστο των φουτουριστών. Γράφει ο Μ. du Camp: «Πού εί­ ναι οι ποιητές; Ανακαλύπτεται ο ατμός; εμείς τραγουδάμε την Αφροδίτη, την κόρη του πικρού κύματος. Ανακαλύπτεται ο ηλεκτρισμός; τρα­ γουδάμε τον Βάκχο, το φίλο του ροδοκόκκινου σταφυλιού. Είναι παράλογο!». Ο Μ. du Camp θα υμνήσει το χλωροφόρμιο, τον ατμό, τον ηλεκ­ τρισμό, το γυαλί, τη φωτογραφία, το σιδηρό­ δρομο. Ωστόσο η γλώσσα του παραμένει η γλώσ­ σα του κλασικισμού· η εποχή δεν φαίνεται ακό­ μη ώριμη να εκφράσει το νέο όραμα του κόσμου που βγαίνει μέσα από την τεχνολογική εξέλιξη. Η είσοδος των σιδηροδρόμων στη ζωγραφική έχει ήδη συντελεσθεί από το 1844, στην Αγγλία, με το προωτοποριακό έργο του Turner Βροχή, ατμός και ταχύτητα (Rain, Steam and Speed), που απεικονίζει μιαν αμαξοστοιχία. Το τρένο γίνεται στη συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου μέσο εξερεύνησης του κόσμου και σύμβολο προόδου.

αφιερωμα/43

Emile Verhaeren, σχέδιο Van Rysselberghe.

O Turner είναι ο πρώτος ζωγράφος που εμπνέεται από τον μηχανικό πολιτισμό. Ο Courbet γύ­ ρω στα 1862 έχει την ιδέα, όπως σημειώνει ο Sainte-Beuve, να ζωγραφίσει πελώριους σιδηρο­ δρομικούς σταθμούς «για να εγκαινιάσει με τον τρόπο αυτό μια μνημειώδη ζωγραφική, που θα συμφωνεί με την αισθητική της νέας κοινωνίας». Ωστόσο το έργο του με τίτλο Η αμαξοστοιχία στο χιόνι (La Diligence dans la neige, 1860), που παρουσιάζει ένα τρένο παγιδευμένο στη χιονο­ θύελλα, δηλώνει ίσως τη διφορούμενη στάση του απέναντι στην τεχνολογία.8 Το όραμα του Cour­ bet θα ολοκληρώσει τελικά ο Monet ζωγραφί­ ζοντας τους περίφημους Σταθμούς Saint-Lazare. Θα χρειαστεί να περάσουν δεκαπέντε χρόνια από τη δημοσίευση των Μοντέρων ασμάτων του Μ. du Camp για να καταγραφεί στο χώρο της γαλλικής ποίησης μια ανάλογης σημασίας κινητι­ κή εντύπωση. Στο μεταξύ δημοσιεύονται κάποια σονέτα ελάσσονων ποιητών, όπως του Josephin Soulary, το 1857, και του Louis Veuillot, το 1869, εμπνευσμένα από την ταχύτητα και την ατμοκί­ νητη αμαξοστοιχία. Το 1870 ο Verlaine μέσα «στον θηριώδη ρυθμό ενός βαγονιού», όπως λέει ο ίδιος, απολαμβάνοντας ωστόσο την εμπειρία του, γράφει: Το τοπίο μέσα από τα παράθυρα Τρέχει μανιωδώς και ολόκληρες πεδιάδες Με νερό, σιτάρια, δέντρα κι ουρανό ’'αταβροχθίζονται από μιαν αδυσώπητη δίνη

Στην οποία πέφτουν τα λεπτά τηλεγραφόξυλα Που τα καλώδιά τους έχουν το παράξενο σχήμα της υπογραφής.9 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ που είχε η τεχνολογική εξέλιξη στην αλλαγή των συναισθηματικών δεδομένων της ζωής αλλά και στη διαμόρφωση μιας νέας αι­ σθητικής αντίληψης στην τέχνη, αρχίζει να γίνε­ ται ιδιαίτερα αισθητή στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο Rene Ghil, γάλλος συμβολιστής ποιητής, γίνε­ ται κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1880, τό­ σο με το θεωρητικό όσο και με το ποιητικό έργο του, ο εισηγητής μιας νέας ποιητικής τάσης, της επονομαζόμενης «Επιστημονική ποίηση» («Ροέsie scientifique»). Οι στίχοι του Rene Ghil είναι διαποτισμένοι από τα αισθήματα συγκίνησης του σύγχρονου ανθρώπου που ζει σε πόλεις με εργο­ στάσια, μηχανές, τρένα και τράπεζες. Από τον Ghil επηρεάστηκε έντονα ο βέλγος ποιητής fimile Verhaeren και έγραψε μια σειρά ποιητικών συλ­ λογών, που προαναγγέλλουν το κίνημα του φου­ τουρισμού, και των οποίων το κεντρικό θέμα εί­ ναι η σύγχρονη πόλη: Οι παραισθησιακές εξοχές (Les Campagnes hallucinees, 1893), Οι πλοκαμώδεις πόλεις (Les Villes tentaculaireλ, 1895), Οι θο­ ρυβώδεις δυνάμεις (Les Forces tumultueuses, 1902). Οι καπνισμένες πόλεις οδηγούν τη φαντα­ σία σε πεδία υλικότερα και ωθούν στην εξύμνη­ ση της ενέργειας και της δύναμης του σιδήρου. Την ομορφιά της αμαξοστοιχίας, των ορυχείων

44/αφιερωμα και της υψικαμίνου εκφράζει με ιδιαίτερη ευαι­ σθησία και ο Emile Zola - Η μαύρη πόλη (La Ville noire, 1894), Paris (1898), Εργασία (Travail, 1901) κ .ά - με τόνους που θυμίζουν σε κάποια σημεία ανάλογα συναισθήματα του αμερικανού ποιητή Walt Whitman.10 Ωστόσο ο ουσιαστικότερος και χρονολογικά πλησιέστερος πρόδρομος του φουτουρισμού εί­ ναι ο Andre Ibels, που εισάγει για πρώτη φορά στη λογοτεχνία την έννοια του μελλοντισμού με τη συλλογή του Οι μελλοντικές πόλεις (Les Citis futures, 1906) και δημοσιεύει ένα χρόνο αργότε­ ρα ένα άλλο βιβλίο του με τίτλο Οι ζωντανές πό­ λεις. Το βιβλίο τον ήλιου (Les Citis vivantes. Le Livre du soleil), με τη χαρακτηριστική ένδειξη «μοντέρνο ποίημα». Οι δημοσιεύσεις αυτές θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως η πρώτη εκδήλωση φουτουριστικών διαθέσεων στη Γαλλία. Η άπο­ ψη αυτή επιβεβαιώνεται και από επιστολή που έστειλε ο ίδιος ο Ibels προς τον Μαρινέτι, με την οποία χαρακτηρίζει τον εαυτό του ως τον πρώτο φουτουριστή.1 Μολαταύτα ο Ibels με το επικό Βιβλίο τον ήλιου δεν πραγματοποιεί τελικά τις μοντερνιστικές του προθέσεις, γιατί δεν κατορ­ θώνει να αποδεσμευτεί από την παλαιά τεχνική: οι δειλές προσωδιακές μεταρρυθμίσεις του δεν αρκούσαν για την ανανέωση της ποιητικής έκφρασης. Λίγα χρόνια αργότερα οι Φουτουριστές τολμούν τη ριζική λύση στο πρόβλημα της κορεσμένης από τον συμβολισμό ποιητικής γλώσσας με τις «parole in liberta», καταργώντας κάθε προηγούμενο αισθητικό κριτήριο και προσφέροντας ένα maximum αταξίας στην ενορχή­ στρωση των εικόνων. Τις μελλοντιστικές διαθέσεις του Andre Ibels είχε ώς ένα βαθμό ενθαρρύνει ο Villiers de l’lsleAdam, ο οποίος, αρκετά χρόνια πριν, σημειώ­ νοντας μιαν εμφανή μεταστροφή σε σχέση με την παλαιότερη στάση του απέναντι στις νέες επι­ στημονικές ανακαλύψεις, δημοσιεύει το Η προς δόξαν μηχανή (La Machine a Gloire, 1874) και λίγο αργότερα τη Μελλοντική Ενα (L ’Eve future, 1886), υμνώντας την επιστήμη και τα τεχνολογιΣ ημειώ σεις 1. Μετάφραση Μαρίας Στεφανοπούλου («F.T. Marinetti και ο Ιταλικός Φουτουρισμός», Το Δέντρο, αρ. 13. ΜάρτιοςΑπρίλιος 1980, σ. 74-77).

2. Claude Pichois, Vitesse et vision du monde, Neuchatel, 1973, σ. 11-12.

3. Τα κείμενα του Th. Gautier και του V. Hugo παρατίθενται από τον Claude Pichois, σ. 26-27.

4. Jules Laforgue, Derniers vers, Paris 1890.

5. Annates Maeterlinck, VII, 1961, σ. 61, αρ. 111. Λίγα χρόνια αργότερα και ο Marcel Proust σ’ ένα χρονικό του, δημο­ σιευμένο στη Figaro (Μάρτιος 1913), ονειρεύεται το «μα­ γικό βαγόνι» που θα τον οδηγήσει στη Φλωρεντία. Βλ.

Chroniques, Paris, [1927], σ. 111. Πρβλ. Claude Pichois, σ.

18-19, 81-82, 93.

6. Claude Pichois, σ. 1.

κά επιτεύγματα. Η υλική του φαντασία κορυφώνεται στο όραμα μιας μηχανικής γυναίκας, ανώ­ τερης από τη φυσική.12 Ακόμη, το 1907, ο Octave Mirbeau τιτλοφορεί, τολμηρά για την εποχή εκείνη, ένα βιβλίο του με τον αριθμό της πινακίδας ενός αυτοκινήτου (628-Ε-8) και το αφιερώνει στον κατασκευαστή αυτού του αυτοκινήτου, τον Fernard Charron. Η έννοια του αυτοκινήτου ως μικρού σύμπαντος, όπως την αντιλαμβάνεται ο Mirbeau, προσεγγί­ ζει τη φουτουριστική αντίληψη για τη μηχανή, αφού το όχημα αυτό, όπως δηλώνει ο ίδιος ο συγγραφέας στον πρόλογο του βιβλίου, αποδεικνύεται «πιο προσφιλές, πιο χρήσιμο, πιο πλη­ ροφοριακό και από την ίδια τη βιβλιοθήκη, όπου τα κλειστά βιβλία κοιμούνται στα ράφια τους και οι ζωγραφικοί πίνακες τοποθετούν το θάνατο στους τοίχους με την ακινησία των ουρα­ νών τους, των δέντρων τους, των υδάτων τους, των μορφών τους».13 Μέσα στο αυτοκίνητο τα πάντα ανακατεύονται, αλλάζουν ιλιγγιωδώς, το κάθε τι γίνεται απεριόριστο, φτάνει στο άπειρο. Τέλος, το 1908, δηλαδή ένα μόλις χρόνο πριν από την ίδρυση του φουτουριστικού κινήματος, ο Guillaume Apollinaire γράφει το «Τραγούδι για το αυτοκίνητο», που θα το δημοσιεύσει σε άλλη παραλλαγή το 1912 με τίτλο «Ταξίδι με το αυτοκίνητο». Η αλλαγή πού συντελείται στις σχέσεις του αν­ θρώπου με τον κόσμο και που συλλαμβάνεται κάπως πρόωρα από τους «λεπτούς εγκεφάλους των ποιητών», όπως θα έλεγε ο Νίκος Εγγονόπουλος, γρήγορα επικυρώνεται και από τις θετι­ κές επιστήμες. Η θεωρία της σχετικότητας, που διατυπώνεται ήδη το 1905, αποκαλύπτει ένα δυ­ ναμικό σύμπαν σε συνεχή εξάπλωση. Ωστόσο, όλα αυτά ανήκουν στην προϊστορία του φουτουρισμού. Η αποθέωση της εποχής της μηχανής θα γίνει μόνο μετά την εμφάνιση του φουτουριστικού κινήματος, που όχι μόνο οριο­ θετεί τις κατευθύνσεις της σύγχρονής του τέχνης αλλά προσλαμβάνει και διαστάσεις κοινωνιολο­ γικής και πολιτικής φύσεως.

■

7. John Gage, Turner: Rain, Steam and Speed, Penguin, [1972], 8. Claude Pichois, σ. 41-42.

9. «La Bonne chanson», Oeuvres poitiques computes, Pliiade, 1981, o. 146. Πρβλ. Claude Pichois, o. 32.

10. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ίδιοι οι φσυτουριστές αναζη­ τώντας τους προγόνους τους αναφέρονται στους Verhaeren, Whitman, Zola καθώς και στον Gustave Kahn ως δη­ μιουργό τι ελεύθερου στίχου. Βλ. Το Δέντρο, όπ.π., σ.

90. Βλ. επίσης Jacques Noiray, Le Romancier et la machi­ ne, 1850-1900, τόμ. I. L ’Univers de Zola, Paris, 1982.

11. Poesia V, 3-6 (Απρίλιος-Ιούλιος 1909), σ. 6-7. Πρβλ. P.A. Jannini, «Note e documenti sulla fortuna del futurismo in Francia», στον τόμο La Fortuna del Futurismo in Francia, Roma, 1979, σ. 15-16.

12. Βλ. Jacques Noiray, όπ.π., τόμ. II, Jules Veme-Villiers de Visit Adam, Paris, 1982, σ. 253.

13. Octave Mirbeau, La 628-E-8, Paris, 1977, σ. 40.

Ο Μαρινέτι το 1907

Η μελέτη τον έργου τον Filippo Tommaso Marinetti (1876-1944), ιδρυτή τον φου­ τουρισμού, είναι αναγκαία σε όποιον θέλει να εξετάσει τα πρωτοποριακά καλλιτε­ χνικά κινήματα του 20ου αιώνα στην Ευρώπη. Και τούτο γιατί αυτός ο ιταλογάλλος ποιητής, που ζητάει «να δολοφονήσουμε το σεληνόφως»,1 αποτελεί το συν­ δετικό κρίκο ανάμεσα στο παλιό και το νέο στο χώρο της τέχνης· είναι ο πρώτος ταραξίας των ευρωπαϊκών γραμμάτων που έρχεται σε ρήξη με το παρελθόν για να ανοίξει το δρόμο σε άλλες πρωτοποριακές καλλιτεχνικές εκφράσεις (κίνημα Ντα­ ντά, Υπερρεαλισμός, κ.ά.)

46/αφιερωμα ΕΛΛΑΔΑ έμεινε αδιάφορη, αν όχι εχθρι­ κή, απέναντι στο έργο του Μαρινέτι και το Η ιταλικό φουτουριστικό κίνημα. Σ’ αυτή την αρ­ νητική στάση της συνέβαλε αποκλειστικά η πολι­ τική τοποθέτηση και δράση του ιδρυτή του φου­ τουρισμού. Ο εθνικιστικός χαρακτήρας του ποιητή, η συνεργασία του με τον Μουσολίνι και το ιταλικό φασιστικό κόμμα, καθώς και ο εκθειασμός της «φλογερής και ορμητικής βίας»2 που συνοψίζεται στη φράση «ο πόλεμος μοναδική υγεία του κόσμου»3, θα αμαυρώσουν σε μεγάλο βαθμό τη λάμψη του πρωτοποριακού δυναμι­ σμού αυτού του κινήματος που θα καλύψει όλους τους τομείς της τέχνης -λογοτεχνία, ζω­ γραφική, γλυπτική, μουσική, θέατρο, κινηματο­ γράφο, αρχιτεκτονική- και που θα εξαπλωθεί σ’ όλο τον κόσμο με κύριο εκφραστή τον ευρωπαϊ­ κό χώρο. 'Ετσι, τα κύρια χαρακτηριστικά του φουτου­ ρισμού -ανατροπή των παραδοσιακών αισθητι­ κών κανόνων, εισαγωγή νέων συμβόλων στην τέ­ χνη και ελεύθερη έκφραση ψυχικών καταστά­ σεων με όλα τα δυνατά μέσα -θα φθάσουν στην Ελλάδα αλλοιωμένα. Ο φουτουρισμός του Μαρι•νέτι έρχεται στην Αθήνα, το 1933, σαν η επίσημη τέχνη του ιταλικού φασιστικού κράτους.4 Δι­ Σαντ' Ελία, Σχέδιο για Σιδηροδρομικό Σταθμό κ<

καιολογημένα λοιπόν οι έλληνες διανοούμενοι και καλλιτέχνες όχι μόνο θα αγνοήσουν αλλά και θα καταγγείλουν τον Μαρινέτι, έναν καλλιτέχνη τελείως διαφορετικό από εκείνο τον ποιιητή που στις 20 Φεβρουάριου του 1909 δημοσίευε στην παρισινή εφημερίδα Le Figaro το ιδρυτικό Μανι­ φέστο τον Φουτουρισμού, δίνοντας έτσι σάρκα και οστά στην πρώτη πολιτιστική επανάσταση του αιώνα μας. Όμως, η αντιφατική προσωπι­ κότητα του Μαρινέτι στάθηκε εμπόδιο στο να προσεγγισθεί και να αναλυθεί στη χώρα μας, δί­ χως υπεραπλουστεύσεις και αφορισμούς, η πρω­ τοποριακή λειτουργία του έργου αυτού του προ­ δρόμου των καλλιτεχνικών ρευμάτων του 20ου αιώνα. Οπωσδήποτε ο Μαρινέτι δεν ήταν ο μόνος καλλιτέχνης που κατάλαβε πως οι πολιτικές, πο­ λιτιστικές και φιλοσοφικές τάσεις των αρχών του αιώνα μας άρχιζαν να αλλάζουν την ευαι­ σθησία και τη νοοτροπία των ανθρώπων. Ήταν όμως αυτός που κατόρθωσε πρώτος απ’ όλους να εκφράσει συνολικά και μ’ έναν συγκεκριμένο τρόπο τις διάφορες ιδέες που είχαν εκφραστεί πρωτύτερα. Το καλλιτεχνικό κίνημα του οποίου υπήρξε ο ιδρυτής «ανταποκρίνεται» στο μοντέρ­ νο πνεύμα, τη .νέα εικόνα που παρουσίαζε ο κό, σμος στην εποχή του. Το αυτοΑτρο ρ μιο. 1913-4 η η λ εκΧρ ΐκ ή ενέργεια, το αεροπλάνο, τα μεγάλα βιο­ μηχανικά κτίρια, ο κινηματο­ γράφος, αποτελούν στοιχεία του 20ου αιώνα που τον διαφο­ ροποιούν από τους προηγούμε­ νους αιώνες και που συγχρό­ νως αναθεωρούν την εικόνα του κόσμου των ρομαντικών ποιητών και των ιμπρεσσιονιστών ζωγράφων. Ζώντας μέσα σ’ έναν κόσμο που αλλάζει, ο Μαρινέτι πιστεύει πως η λογο­ τεχνία και γενικότερα η τέχνη δεν μπορεί να μείνει αδιάφορη και αμέτοχη στην αλλαγή αυτή της φυσιογνωμίας του κόσμου. Έτσι ο Μαρινέτι θα εισάγει νέα σύμβολα και θέματα στην ποίησή του, προσφεύγοντας αποκλειστικά στην πραγματι­ κότητα της εποχής του και εγκαταλείποντας οριστικά την ευαισθησία των συμβολιστών δασκάλων του. Μια πολύ σύν­ τομη αναδρομή στα πρώτα χρόνια της ποιητικής του δρα­ στηριότητας θα μας δείξει ότι τα νεανικά του κείμενα είναι άμεσα επηρεασμένα από το ' συμβολισμό: η πρώτη συλλογή

αφιερωμα/47 ποιημάτων του Η κατάχτηση των άστρων (1902) είναι ένα επικό έργο, το θέμα του οποίου είναι ένας πόλεμος ανάμεσα στη θάλασσα και τον ουρανό. Δυο χρόνια αργότερα, θα ακο­ λουθήσει άλλη μια ποιητική συλλογή με τον τίτλο Κατα­ στροφή, όπου ο ποιητής ανα­ λύει τον εαυτό του και εκφρά­ ζει τους προβληματισμούς του. Αν εξαιρέσουμε δυο κείμενα που είναι αφιερωμένα στο αυ­ τοκίνητο και που προαναγγέλ­ λουν τη φουτουριστική αισθη­ τική της ταχύτητας, ούτε η τρί­ τη ποιητική συλλογή του, Η Σάρκινη πόλη (1908) δεν ξε­ φεύγει από την ευαισθησία και το πνεύμα του συμβολισμού.. Όμως, η δραστηριότητα του Μαρινέτι δεν σταματάει εδώ· ήδη το 1904, αυτός ο νέος ποιη­ τής, που μιλάει και χειρίζεται τέλεια τόσο τη γαλλική όσο και την ιταλική γλώσσα, έχει ιδρύ­ σει στο Μιλάνο το διεθνές πε­ Μαρτίνι, εξώφυλλο για το Poesia, 1909. ριοδικό Poesia που είναι ανοι­ κτό σ’ όλη την ευρωπαϊκή ποίηση και που είναι Ο Οινοχόος συγχρόνως το όργανο της τελευταίας φάσης του ιταλικού συμβολισμού πριν από την ίδρυση του Το χρυσάφι του δειλινού στραγγίζει στα φύλ­ φουτουριστικού κινήματος. λα των βελανιδιών Με το Ίδρυση και Μανιφέστο του Φουτουρι­ Κι ο άνεμος σβήνει μέσα απ’ τους κυματι­ σμού και το Να δολοφονήσουμε το σεληνόφως, στούς παλμούς που δημοσιεύεται λίγους μήνες αργότερα, ο ΜαΤων δέντρων. Το ήρεμο βράδυ μουσκεύει τα ρινέτι είναι ο πρώτος πατροκτόνος ποιητής του μαλακά λιβάδια.

20ου αιώνα: οι δοξασμένοι και αγαπημένοι Κι η σελήνη, κάτωχρη, ανατέλλει πίσω απ’ τις πνευματικοί του πατέρες -οι συμβολιστές- είναι πεδιάδες. πλέον μισητοί· γιατί η ποίησή τους, που περιέχει θέματα όπως τη νοσταλγία, το πάθος των αιω­ Ανηφορίζει στον ουρανό βαστώντας την νίων πραγμάτων, τον πόθο για το αθάνατο και υδρία γεμάτη άφθαρτο αριστούργημα καθώς και τον πόνο για Λάμψεις, τις λάμψεις που χύνει στον ύπνο κάτι το χαμένο (είτε αυτό λέγεται ευτυχία, έρω­ των κόκκινων δασών. τας, τοπίο), αφενός είναι γελοία και αφετέρου Και το δάσος, τρέμοντας. απλώνει τα περή­ σκλαβώνουν το δυναμισμό του ανθρώπου. Εκτός φανα κλαδιά του από το κείμενο με τον εύγλωττο τίτλο Αποκη­ Σαν κούπες χρυσές, που σαλεύουν έξαλλες. ρύσσουμε τους συμβολιστές δασκάλους μας τους τελευταίους εραστές της σελήνης, μεταγενέστερο Ο Μειλίχιος Οινοχόος την ανταύγεια του χύ­ του ιδρυτικού μανιφέστου, χαρακτηριστικό πα­ νει ράδειγμα αυτής της πατροκτονίας, αυτής της Μες στις κούπες, που βαστούν μακριά γέρικα βίαιας άρνησης του παρελθόντος στο έργο του χέρια. φουτουριστή Μαρινέτι είναι η τύχη ενός από τα Ενώ οι κορμοί φωνάζουν: «Χύσε Αστάρτη, σύμβολα της ποιητικής ευαισθησίας του περα­ ω! χύσε σμένου αιώνα, της σελήνης. Ένα από τα πρώτα ποιητικά κείμενα του μετέπειτα ιδρυτή του ιτα­ Το ερωτικό σου απόσταγμα στις αδύνατες λικού φουτουρισμού, γραμμένο τον Σεπτέμβριο φλέβες μας του 1897, έχει για τίτλο Ο Οινοχόος και είναι Γιατί αύριο πεθαίνουμε, και τούτες οι εύ­ αφιερωμένο στη σελήνη: θραυστες κούπες

48/αψιερωμα Σε λίγο θα θρυμματιστούν κάτω απ’ τα βήμα­ τα του ήλιου!» Τούτο το ποίημα θα αναιρεθεί ολοκληρωτικά σ’ ένα από τα σπουδαιότερα μεταγενέστερα κεί­ μενα του ποιητή με τον χαρακτηριστικό τίτλο Να δολοφονήσουμε το σεληνόφως: εδώ το ζωογόνο φως της σελήνης του Οινοχόου θα δολοφονηθεί από τριακόσια ηλεκτρικά φεγγάρια: «Και ενώ πασχίζαμε όλοι, να ελευθερώσουμε τα πόδια και τα χέρια μας, απ’ τα τελευταία στοργικά αναρριχητικά φυτά, αισθανθήκαμε ξαφνικά τη σάρκινη Σελήνη, τη Σελήνη με τους ωραίους ζεστούς μηρούς, να μας εγκα­ ταλείπει αδύναμη, στις κατάκοπες πλάτες μας. Ακούστηκε μια κραυγή μέσα στην εναέρια μο­ ναξιά των οροπεδίων: - Να δολοφονήσουμε το σεληνόφως! Μερικοί έτρεξαν προς τους κοντινούς κα­ ταρράχτες: γιγάντιες ρόδες υψώθηκαν και οι τουρμπίνες μετέτρεψαν την ταχύτητα των νε­ ρών σε μαγνητικούς σπασμούς, που ακολου­ θώντας μιαν ευθεία γραμμή, αναρριχήθηκαν πάνω σε στύλους πανύψηλους, ώσπου έφτα­ σαν τις φωτεινές περιστρεφόμενες σφαίρες. Έτσι, τα τριακόσια ηλεκτρικά φεγγάρια, έσβησαν με τις ακτίνες τους από εκθαμβωτικό γύψο, την αρχαία πράσινη βασίλισσα του έρωτα.». Βλέπουμε λοιπόν πως η φουτουριστική δρα­ στηριότητα του Μαρινέτι αρχίζει μ’ έναν οιδιπό­ δειο φόνο: οτιδήποτε προέρχεται από το παρελ­ θόν όχι μόνον πρέπει να ανατραπεί αλλά και να καταστραφεί. Εδώ βρίσκεται και η αφετηρία της πολιτιστικής επανάστασης που οραματιζόταν ο ιδρυτής του φουτουριστικού κινήματος. Το ιδρυτικό μανιφέστο δεν αφήνει καμιά αμφιβολία ως προς τις διαθέσεις και τις προοπτικές του κι­ νήματος: «Θέλουμε να δοξάσουμε τον πόλεμο -μοναδι­ κή υγεία στον κόσμο- το μιλιταρισμό, τον πα­ τριωτισμό, την καταστρεπτική στάση των αναρχικών, τις ωραίες ιδέες που γι’ αυτές πε­ θαίνει κανείς, και την περιφρόνηση στη γυ­ ναίκα. Θέλουμε να καταστρέψουμε τα μουσεία, τις βιβλιοθήκες, τις ακαδημίες κάθε είδους, και να πολεμήσουμε εναντίον της ηθικολογίας, του φεμινισμού και εναντίον κάθε ευκαιρια­ κής και ωφελιμιστικής ταπεινότητας» Η καταστροφή του παλιού κόσμου που είναι συνέπεια της απομυθοποίησης της τέχνης αποτε­ λεί μια από τις αρχές του φουτουριστικού κινή­

ματος. Ανάμεσα στις άλλες πηγές έμπνευσης του ιδρυτικού μανιφέστου βρίσκονται και τα γραπτά των θεωρητικών του αναρχισμού Proudhon, Bakounine, Kropotkine και άλλων. Κοινά τους ση­ μεία είναι: ο θάνατος του αριστουργήματος, η κατάργηση των μουσείων, ο εκθειασμός του ευεργητικού χαρακτήρα της καταστροφής και η κατάργηση κάθε απόστασης που χωρίζει την τέ­ χνη από τη ζωή. Εκείνο όμως που διαφοροποιεί τον ιδρυτή του φουτουρισμού από τους παραπά­ νω θεωρητικούς είναι οι καινούριοι μύθοι που αποκτάει η τέχνη και ο κόσμος στις αρχές του 20ου αιώνα: η μηχανή, η ταχύτητα, ο δυναμι­ σμός της τεχνολογικής προόδου. Η εποχή χαρα­ κτηρίζεται από την κίνηση. Αυτοκίνητα κυκλο­ φορούν στους δρόμους των μεγαλουπόλεων της Ευρώπης, αεροπλάνα πετούν στον ουρανό, ο κι­ νηματογράφος αναπαράγει εικόνες των οποίων χαρακτηριστικό στοιχείο είναι η κίνηση. Η στατικότητα έχει χρεωκοπήσει. Παρόλο που η μηχα­ νή αποτέλεσε ποιητικό θέμα στο έργο του Μαρινέτι πριν τη δημοσίευση του ιδρυτικού μανιφέ­ στου, ωστόσο η μηχανή, το αυτοκίνητο, το αερο­ πλάνο θα έχουν κυρίαρχη θέση στο έργο του μό­ νο με την ίδρυση του κινήματος: αντιπροσωπεύ­ ουν μια πρωτόγνωρη λειτουργική αισθητική και μια νέα ανθρώπινη ευαισθησία: «Εμείς δηλώνουμε ότι το θαυμαστό μέρος του κόσμου πλουτίστηκε με μια καινούρια ομορ­ φιά: την ομορφιά της ταχύτητας. Ένα αυτο­ κίνητο κούρσας με το καπό στολισμένο με χοντρούς σωλήνες όμοιους με φίδια που βγά­ ζουν εκρηκτικό χνώτο... ένα βρυχωμένο αυ­ τοκίνητο, που μοιάζει να τρέχει πάνω σ ’ ένα πολυβόλο, είναι πιο όμορφο από τη Νίκη της Σαμοθράκης. Θέλουμε να υμνήσουμε τον άνθρωπο που κρατάει το τιμόνι, κι όταν ορμά στο διάστημα η ιδανική λόγχη του, διασχίζει τη Γη, διαγρά­ φοντας τον κύκλο της τροχιάς της. Θα τρα­ γουδήσουμε... τα περιπετειώδη ατμόπλοια που οσμίζονται τον ορίζοντα· τις μεγαλόσω­ μες ατμομηχανές που ποδοκροτούν στις σιδη­ ροτροχιές σαν πελώρια ατσάλινα άλογα χαλι­ ναγωγημένα με σωλήνες, και το ολισθηρό πέ­ ταγμα των αεροπλάνων, που ο έλικάς τους ανεμίζει στο κενό σαν σημαία και μοιάζει να χειροκροτά καθώς ένα ενθουσιώδες πλή­ θος».5 Με την ίδρυση του φουτουρισμού, ο καλλιτέ­ χνης έχει απελευθερωθεί από τη λυρική ευαισθη­ σία του παρελθόντος. Δεν υπάρχει παρά η τυφλή πίστη στο μέλλον.6 Απομένει όμως να βρει τα νέα εκφραστικά μέσα γι’ αυτήν τη νέα πραγματι­ κότητα που δημιουργήθηκε στο χώρο της τέχνης. Η αρνητική στάση του φουτουρισμού απέναντι

αφιερωμα/49 στην τέχνη του παρελθόντος και η ανατρεπτική δράση του ιδρυτικού μανιφέστου θα συμπληρω­ θούν από μια σειρά θεωρητικών αρχών για τη λογοτεχνία που θα δημοσιεύσει ο Μαρινέτι στις 11 Μαίου 1912. Πρόκειται για το Τεχνικό Μανι­ φέστο της φουτουριστικής λογοτεχνίας, όπου ο ποιητής εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο θα επι­ τευχθεί ένας νέος ποιητικός δυναμισμός. Εδώ η διαίσθηση του φουτουριστή αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό της νέας λογοτεχνίας. Χά­ ρη σ’ αυτήν ο συγγραφέας θα μπορέσει να νική­ σει «τη φαινομενικά άκαμπτη εχθρότητα, που χωρίζει την ανθρώπινη σάρκα μας από το μέ­ ταλλο της μηχανής». Η διαίσθηση όμως αυτή, που αντιμετωπίζει μ’ έναν νέο τρόπο την πραγ­ ματικότητα, δε σημαίνει ότι το «εγώ» του συγ­ γραφέα θα συνεχίσει να είναι το ποιητικό θέμα του κειμένου- η ελεύθερη πια διαίσθηση αποτε­ λεί το μέσο με το οποίο ο άνθρωπος θα μπορέσει να συλλάβει την ουσία της ύλης, που μέχρι τότε παρέμενε ανεξερεύνητη. Για τον Μαρινέτι, η ψυ­ χολογία στη λογοτεχνία έχει χρεωκοπήσει γι’ αυ­ τό πρέπει να αντικατασταθεί από τη ζωή της ύλης: «Να καταστρέψουμε στη λογοτεχνία το “εγώ” δηλ. όλη τη ψυχολογία. Ο άνθρωπος έχοντας υποστεί πλήρη βλάβη από τη βιβλιοθήκη και το μουσείο, υποταγμένος σε μια τρομερή λογι­ κή και φρόνηση, δεν προσφέρει πια κανένα απολύτως ενδιαφέρον. Πρέπει λοιπόν να τον καταργήσουμε στη λογοτεχνία και να τον αν­ τικαταστήσουμε με την ύλη, που η ουσία της πρέπει να συλλαμβάνεται με τη διαίσθηση, πράγμα που δεν θα μπορέσουν ποτέ να πετύχουν οι φυσικοί και χημικοί επιστήμονες. [...] Η θερμότητα ενός κομματιού σίδερου ή ξύλου για μας είναι πιο παθητική από το γέ­ λιο ή τα δάκρυα μιας γυναίκας. [...] Τίποτα δεν είναι πιο ενδιαφέρον για έναν φουτουριστή ποιητή, από τη δόνηση των πλήκτρων ενός ηλεκτρικού πιάνου»7.

τον αναγνώστη από το τυραννικό «εγώ» του συγ­ γραφέα. Σημεία των μαθηματικών (Η— x = < > ) και σημεία της μουσικής θα αντικαταστήσουν τα κόμματα και τις τελείες:

Η κατάργηση λοιπόν των ανθρωπίνων συγκι­ νήσεων, που μέχρι τότε εκφράζονταν μέσα από τη λογική και τον ορθολογισμό, αποτελούσαν τροχοπέδη στην έκφραση της ελεύθερης διαίσθη­ σης, μοναδική εγγύηση της δημιουργικότητας του φουτουριστή ποιητή. Για να μπορέσουμε όμως «να εκφράσουμε το τοπίο των οσμών που αντιλαμβάνεται ένας σκύλος» και «να ακούσου­ με τις μηχανές και να αναπαράγουμε τους διαλό­ γους τους» χρειάζεται και κάτι άλλο: η πλήρης απελευθέρωση της γλώσσας από τους ακαδημαϊ­ κούς κανόνες. Παράλληλα με την κατάργηση της ψυχολογίας θα πρέπει να καταργηθούν η σύντα­ ξη των λέξεων και η στίξη. Ο ρηματικός τύπος του απαρεμφάτου είναι αυτός που θα απαλλάξει

«1. Πρέπει να καταστραφεί η σύνταξη, εκθέ­ τοντας τα ουσιαστικά στην τύχη, έτσι όπως γεννιούνται.

2. [...] Το ρήμα στο απαρέμφατο, μόνο, μπο­ ρεί να δώσει την έννοια της συνέχειας της ζωής και την ελαστικότητα της διαισθήσεως που την κάνει αντιληπτή.

3. Πρέπει να καταργηθεί το επίθετο, γιατί το ουσιαστικό γυμνό, διατηρεί το βασικό του χρώμα. [...]

6. Να καταργηθεί και η στίξη. Εφόσον θά 'χουν εξαλειφθεί τα επίθετα, τα επιρρήματα και οι σύνδεσμοι, η στίξη φυσιολογικά χάνε­ ται στην ποικιλόμορφη ροή ενός ζωντανού στυλ που δημιουργείται από μόνο του...»

Η Νίκη της Σαμοθράκης

50/αφιερωμα Τέλος η αρχή της αναλογίας στο χώρο της τέ­ χνης δεν είναι κάτι το καινούριο. Αρκετοί ποιη­ τές πριν από τον Μαρινέτι πίστευαν στη απελευ­ θέρωση της λέξης από τον ασφυκτικό έλεγχο της λογικής που έχει σαν συνέπεια την ελεύθερη έκ­ φραση της φαντασίας του συγγραφέα. Στο Τε­ χνικό Μανιφέστο της φουτουριστικής λογοτε­ χνίας όμως, η αναλογία παίρνει μια καινούρια διάσταση: γίνεται πρωταρχικό στοιχείο της τέ­ χνης του λόγου: «Κάθε ουσιαστικό πρέπει να έχει το διπλό του, δηλ. το ουσιαστικό πρέπει να ακολουθεί­ ται, χωρίς σύνδεσμο, από το ουσιαστικό εκεί­ νο με το οποίο συνδέεται δι’ αναλογίας. Πα­ ράδειγμα: άνθρωπος-τορπιλλοβόλο, γυναίκακόλπος, πλήθος-κυματοθραύστης, πλα­ τ εία-χοάνη, πόρτα-κρουνός. [...] Η αναλογία δεν είναι άλλο από τη βαθιά αγάπη που συν­ δέει πράγματα απομακρυσμένα μεταξύ τους που φαίνονται διαφορετικά και εχθρικά το ένα προς το άλλο. Μόνο μέσω ευρυτάτων αναλογιών, ένα ορχηστικό στυλ, σ’ ένα χρόνο πολύχρωμο, πολυφωνικό και πολύμορφο μπορεί να αγκαλιάσει τη ζωή της ύλης».

σύγκριση αλλά από την προσέγγιση δύο πε­ ρισσότερο ή λιγότερο μακρινών πραγματικο­ τήτων. Όσο περισσότερο οι σχέσεις των δύο “πλησιασμένων” πραγματικοτήτων θα είναι μα­ κρινές κι ακριβείς, τόσο περισσότερο η εικό­ να θα είναι έντονη -τόσο περισσότερο θα έχει δύναμη συγκινησιακή και πραγματικότητα ποιητική...»8. Σαν πρώτο δείγμα καταγραφής αυτού που ο Μαρινέτι ονόμαζε «φαντασία χωρίς δεσμά» χρη­ σιμοποιώντας τις ελεύθερες λέξεις είναι το Μάχη ΒάροςΛ-Μυρωδιά που παρουσιάστηκε σαν πα­ ράρτημα στο Τεχνικό Μανιφέστο της φουτουρι­ στικής λογοτεχνίας. Τα όπλα που χρησιμοποιού­ νται σε μιά μάχη, οι μυρωδιές και οι θόρυβοι γί­ νονται οι πρωταγωνιστές αυτού του κειμένου. Όμως το έργο που αποτελεί την τελειότερη έκ­ φραση της μεθόδου των ελευθέρων λέξεων είναι ένα μυθιστόρημα που θα δημοσιευτεί το 1914 και που έχει για τίτλο Zang Tumb Tuum· πρόκειται για την ιστορία της πολιορκίας της τουρκικής Ανδριανούπολης από τον βουλγαρικό στρατό.

Πρόθεση αυτού του άρθρου δεν ήταν η ανα­ θεώρηση της καταδίκης του ιδρυτή του φουτου­ ριστικού κινήματος σε ό,τι αφορά την πολιτική τοποθέτηση και δράση του. Ο Μαρινέτι θα συ­ νεργαστεί με το φασισμό μέχρι το τέλος της ζωής του. Η αντιφατικότητα που τον διέκρινε θα φτά­ σει μέχρι το σημείο να δεχτεί να γίνει, το 1929, ακαδημαϊκός, αυτός που διακήρρυττε το γκρέμι­ σμα των ακαδημιών. Όμως οι τοποθετήσεις απέναντι στο έργο του, ακόμη και αυτών των πολιτικών αντιπάλων του (Γκράμσι),9 δείχνουν πως δεν είναι δυνατό να αγνοηθεί ο αποφασιστι­ κός ρόλος που έπαιξε ο ποιητής στη διαμόρφωση της πρωτοπορίας στην τέχνη του 20ου αιώνα. Αυτό το άρθρο είναι μια απόπειρα προσέγγισηςπαρουσίασης μερικών βασικών κειμένων του Μαρινέτι, το έργο του οποίου κάλυψε άλλωστε, εκτός από τη λογοτεχνία, και άλλους τομείς της «Η εικόνα είναι μια καθαρή δημιουργία του τέχνης και το οποΐο βασίζεται σ’ ένα τρίπτυχο: πνεύματος. Δεν μπορεί να προκύψει από μια 1234* τέχνη-ζωή-δράση.

Έτσι, με τη νέα διάσταση των ουσιαστικών, που το καθένα θα έχει το σωσία του, οι εικόνες θα διεύρυνθούν και η ποίηση που «πρέπει να εί­ ναι μια αδιάκοπη ακολουθία νέων εικόνων» θα μπορέσει επιτέλους να δώσει στον αναγνώστη την κρυμμένη γοητεία των νέων μύθων της τέ­ χνης. Την πρωταρχική σημασία της εικόνας, που σκοπό έχει να καταπλήξει τον ανυποψίαστο αναγνώστη, όπως την αντιλαμβανόταν ο Μαρινέτι θα υιοθετήσει, μερικά χρόνια αργότερα, και ένα άλλο πρωτοποριακό κίνημα του 20ου αιώνα, ο υπερρεαλισμός. Στο πρώτο Μανιφέστο του Υπερρεαλισμού (1924), ο Αντρέ Μπρετόν παρα­ θέτει ένα απόσπασμα ενός κειμένου του Pierre Reverdy που έγραψε τον Μάρτιο του 1918 στο περιοδικό «Nord-Sud»:

Σημειώσεις 1. Τίτλος κειμένου αποσπάσματα του οποίου δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά, το 1909, στο περιοδικό «Poesia».

2. Ίδρυση και Μανιφέστο τον Φουτουρισμού. Ό λα τα κείμε­ να του Μαρινέτι που υπάρχουν σ’ αυτό το άρθρο είναι με­ ταφρασμένα στα ελληνικά από την Μαρία Στεφανοπούλου και υπάρχουν στο περιοδικό Το Δέντρο, τεύχος 13, Αθήνα Μάρτιος-Απρίλιος 1980, αφιερωμένο στον F.T. Marinetti και τον Ιταλικό Φουτουρισμό.

3. Τίτλος κειμένου που δημοσιεύτηκε από τις φουτουριστικές εκδόσεις «Poesia», το 1915,στο Μιλάνο. Αυτή τη φράση την συναντάμε και σε άλλα κείμενα του Μαρινέτι.

4. Σχετικά με την υποδοχή και την αντιμετώπιση του Φου­ τουρισμού από τους έλληνες διανοούμενους 6λ. το κεφά­ λαιο «Φουτουρισμός και επανάσταση» στο βιβλίο του Ma-

rio Vitti Η Γενιά του Τριάντα, Ιδεολογία και μ ρφή, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1984 (γ' ανατύπωση), σελ. 76-80.

5. Ίδρυση και Μανιφέστο τον Φουτουρισμού.

6. Άλλωστε η λέξη «μέλλον» (futur) είναι το μοναδικό συ­ στατικό της or 3μασίας του κινήματος που ίδρυσε ο Μαρι7. Τεχνικό Μανιφέστο της φουτουριστικής λογοτεχνίας.

8. Μανιφέστα τον Σουρεαλισμού, μετάφραση Ελένης Μοσχονά, εκδ. Δωδώνη Αθήνα 1972, σελ. 23-24.

9. Για τις σχέσεις του Μαρινέτι με το φασισμό βλ. το κεφά­ λαιο «Φουτουρισμός και Φασισμός: Μαρινέτι και Μουσολίνι» στο βιβλίο των Tisdall και Bozzola Φουτουρισμός, μετάφραση Δημοσθένης Κούρτοβικ, εκδ. Υποδομή, Αθήνα 1984.

αφιερωμα/51

Αλέξης Ζήρας

Μια ελληνοκεντρική εκδοχή

Μποχσνόνι, Γελοιογραφία μιας Φουτουριστικής Βραδιάς, 1911.

για Το Μ ο ν ο π λά ν ο το ν Π ά π α Το 1912 ο Φ.Τ. Μαρινέτι δημοσιεύει Το Μονοπλάνο του Πάπα. Το ποίημα, αν και ανήκει στη λεγάμενη πρώτη περίοδο τον φουτουρισμού, συγκεντρώνει τα βασικά χαρακτηριστικά της αισθητικής τον κινήματος και, ταυτόχρονα, είναι σταθμός της εξέλιξής τον, γιατί εδώ για πρώτη ίσως φορά συγκατοικούν και συνυπάρχουν οι όνο κύριοι ιδεολογικοί του άξονες: η αισθητικόποίηση της μηχανής και, συνεπώς, η ανθοποίησή της από τη μια μεριά, και η υιοθέτηση της σημασίας του πολέμου ως αποφασιστικού παράγοντα για την επιβίωση της φυλής μέσα στην ιστορία, από την άλλη. Το ποίημα βασίζεται σε μια προσωπική εμπειρία που είχε ο Μαρινέτι, όταν, όπως γράφει στα απομνημονεύματά του, πραγματοποίησε την πρώτη πτήση του, το 1911, πάνω από το Μιλάνο, με οδηγό τον αεροπόρο Μπιελοβούσιτς.1 Παρα­ κολουθούμε, λοιπόν, το πέταγμα του φουτουριστή αεροπόρου πάνω από την Ιταλία, από τη Σι­ κελία ως τα σύνορα του βορρά με την Αυστρία:

το διάλογο που αρχίζει ο ποιητής με το ηφαί­ στειο της Αίτνας, η οποία του υποδεικνύει το καθήκον του ως Ιταλού -να πείσει τους συμπα­ τριώτες του να πολεμήσουν τους Αυστριακούς· την περιήγησή του πάνω σε διαμάχες διαφόρων πολιτικών ομάδων με θέμα τον πόλεμο· την κα­ τάληξη της πτήσης του πάνω από το μέτωπο των συγκρούσεων στα αυστροϊταλικά σύνορα.

52/αφιερωμα Ω, Ηφαίστειο! Ξεσκέπασε το πρόσωπο από τις φωσφορι­ κές αποφύσεις! Βάλε σε λειτουργία τους μύες του στόμα­ τός σου, Άνοιξε τα βραχώδη γρανιτένια χείλη σου, Και φώναξέ μου, φώναξέ μου, ποια είναι η μοίρα Ποια τα χρέη που επιβάλλονται στη φυλή μου! («Ο Αεροπόρος Φουτουριστής μιλά με τον πατέρα του, το Ηφαίστειο»)5 Όλη αυτή η θεωρητικοποίηση της σημασίας της μηχανής μέσα στο φουτουριστικό κοίταγμα του κόσμου, ακολουθεί, αν δούμε προσεκτικότε­ ρα τη συμβολική της θέση στο όραμα του Μαρινέτι, τη γραμμή που ξεκινάει από το έργο του Νίτσε. Ο φουτουριστής αεροπόρος δεν είναι πα­ ρά μια εκδοχή του νιτσεϊκού βαρβάρου που εμ­ πιστεύεται και υπακούει μόνο την αισθητή πραγματικότητα. Αδιαφορώντας για τα σχήματα και τις έννοιες της τυπικής λογικής βλέπει στο μη ορθολογικό -όπως, λ.χ. στην ανθρωποποίηση του ηφαίστειου- το καταλυτικό στοιχείο που ανατρέπει την καθιερωμένη τάξη πραγμάτων, ιδεολογικών και αισθητικών, βάσει της οποίας συνηθίσαμε να βλέπουμε τον κόσμο. Επομένως η μηχανή, αυτή καθαυτή, δεν είναι ένα υλικό ση­ μείο γύρω από το οποίο αναπτύσσονται οι σχέ­ σεις του ανθρώπου με αυτό που παράγει, αλλά μάλλον ένα συμβολικό σημείο γύρω από το οποίο θεσμοθετείται η φαντασία του ποιητή. Το μονοπλάνο είναι το όργανο που χρησιμοποιεί η εμπειρία για να ξεπεράσει τα υλικά της όρια, δη­ λαδή το όργανο με το οποίο τείνει ο ποιητής να ξεπεράσει την πραγματικότητα του κόσμου του.

Είναι λοιπόν κάτι παραπάνω από προφανές ότι αυτό που κινούσε το ενδιαφέρον του Μαρινέτι ως προς τη μηχανή δεν ήταν η προοπτική της μέ­ σα στην εξέλιξη της τεχνολογίας, αλλά η δύναμή της ως μέσου απόδρασης. Ή , μήπως, και επιβο­ λής; Είναι ίσως περίεργο- όμως σ’ αυτή τη σχέση του φουτουρισμού με τη μηχανή επιβιώνουν όλες οι θεωρίες που έχουν το σημείο εκκίνησής τους στο όραμα του Νίτσε. Ο φουτουριστής αεροπό­ ρος είναι ένα είδος προφήτη, ένα είδος Ζαρατούστρα, με δυνάμεις πέρα από την ανθρώπινη ικανότητα να εποπτεύει τον κόσμο. Ακόμα, είναι ένα είδος καρλαϋλικού ήρωα, στο πρόσωπο του οποίου καθρεφτίζονται όλες οι ελπίδες της χώ­ ρας να αποκτήσει τη χαμένη της ισχύ. Τέλος, το μονοπλάνο γίνεται ο προπομπός ενός καινού­ ριου εθνικού μεγαλείου που αναδύεται μέσα από το αίμα των μαχών, μ’ άλλα λόγια: μέσα από το θρίαμβο του πολεμικού ενστίκτου. Η φτερωτή μηχανή δίνει στον Μαρινέτι τη δυνατότητα να αλλάξει, έστω και αν αυτό συμβαίνει μόνο στη φαντασία του ποιητή, την πορεία της μάχης, να διαπεράσει τις εχθρικές γραμμές: Μηχανή, είσαι ο αδελφός μου, ο σύντρο­ φός μου Ο σύμμαχός μου, Κι ακόμα ένα ατίθασο άλογο του πολέ­ μου!.... Απολλώνειο πνεύμα και διονυσιακή αίσθηση. Να δυο χαρακτηριστικά που διατρέχουν τη φου­ τουριστική αισθητική- όχι βέβαια ως ολύμπια αταραξία και αισθησιασμός του κόσμου, αλλά ως απαύγασμα των απελευθερωμένων ανθρώπι­ νων ενστίκτων και ως παροξυσμός που δημιουργείται με τη βίαιη δράση. Αυτή η διονυσιακή μέ­ θη που καταλαμβάνει τον φουτουριστή αεροπό­ ρο και που εκφράζεται στο ποίημα με μια γλώσ­ σα καθαρά νεορομαντική -στομφώδες ύφος και επικές βιβλικές σκηνές- είναι που μας συνδέει μ’ ένα κείμενο του 1913, στο περιοδικό Γράμματα της Αλεξάνδρειας.3 Είναι ένα κείμενο που θα μπορούσε να θεωρη­ θεί ως πεζογράφημα γραμμένο με ποιητική ρεμ­ βαστική διάθεση και που αναφέρεται μεταφορι­ κά στα γεγονότα του πολέμου του 1912. Τιτλο­ φορείται: «Στο Φτερούγισμα του Μουτούση», αρχίζει με τη φράση που έχει προταχθεί ως επί­ γραμμα στο Νέον Πνεύμα4 του Περικλή Γιαννόπουλου, και υπογράφεται με το ψευδώνυμο Ο Μαφάρκα:5 Πάρε με σ’ τα πλατιά σου τα αιθεροπόρα τα βομβούντα τον θρίαμβον φτερούγια σου -θρίαμβον που δεν εγνώρισαν οι Καίσαρες-

αφιερωμα/56

*S.»fA τι είναι μπροστά σου το άρμα που ανέβαινε στο Καπιτώλιον; Ερπετόν -ω, Μουτούση Αετέ, Και ύψωσέ με εις την Ηδονήν σου, εις την Μέθην σου, υπεράνω του Ολυμπου -όπου ελεύ­ θεροι τώρα παλιννοστούν οι θεοίυπεράνω του Κρητικού Ψηλορρείτη, υπεράνω των νερών που κολυμβούν του Αι­ γαίου τα σμαραγδόνησα, εις τα ίχνη του δρόμου που εβάδισες ο Φρίξος και Συ, υψηλά, και ακόμη υψηλότερα, ακόμη, απώτατα, «εις τους κυανοροδίνους αέρας, όπου αση­ μένια καμπάνα σημαίνει τον όρθρον της Αναγεν­ νήσεως.» (...) Αν και πρόκειται για ένα δημοσίευμα που η οπτική του είναι κυρίως ενορατική, δεν είναι, από την άλλη μεριά, λίγες οι ομοιότητές του με την επικολυρική ανάπτυξη του Μονοπλάνου τον Πάπα από τον Μαρινέτι. Δεν είναι μόνο η ρητή υπόμνηση του μυθιστορήματος του Μαρινέτι

Μαφάρκα, ο φοντουριστής (1909),6 όπου επίσης αφθονούν τα μυθολογικά και αλληγορικά στοι­ χεία· είναι προπάντων το συμβολοποιημένο πρό­ σωπο του Μουτούση-Μαφάρκα-Αετού-Αεροπόρου και, κατά δεύτερο λόγο, ο τρόπος που χρη­ σιμοποιείται κι εδώ από τον συγγραφέα ώστε να μεταβάλλει τη μηχανή-αεροπλάνο σε κάτι που τον αναγάγει αρχετυπικά από την πραγματική στη μυθική Ελλάδα. Η «ηδονή», η «έκσταση», η «μέθη», τις οποίες αποζητά ο ψευδεπώνυμος συγγραφέας από «τα αιθεροπόρα / τα βομβούντα τον θρίαμβον φτερούγια» μας κάνουν να ανακα­ λέσουμε τη διονυσιακή μέθη που χαρίζει στον αεροπόρο-ποιητή του Μονοπλάνου η φτερωτή μηχανή. Ο αεροπόρος μεταβάλλεται σε ημίθεο που διασπά τα όρια του χρόνου και του χώρου, πλανιέται από το Μπιζάνι και την Κρήτη του Ί2 ώς τον Καύκασο με τον αλυσοδεμένο Προμηθέα και τα Ηλύσια Πεδία, όπου γίνονται δεκτοί οι νέοι ήρωες.7 Το αεροπλάνο έτσι γίνεται ένα «τιτάνειο» όργανο, στα χέρια ενός όντος που νομί­ ζει ότι η δύναμή του βρίσκεται πέρα από το κα­ λό και το κακό.

Σημειώσεις 1. Βλ. χαι το μανιφέστο «Η Νέα θρησκεία-Ηθική της Ταχύτη­ τας».

2. Μτφρ. Μαρία Στεφανοπούλου, περ. Το Δέντρο, αρ. 13, 1980. «Αφιέρωμα: F.T. Marinetti και ο Ιταλικός Φουτουρι­ σμός».

3. Αρ. 17-20, Τόμος Δεύτερος, σελ. 212-218. Κάτω από τον τίτλο υπάρχει η ένδειξη «της 24 Ιανουαρίου». Η ελληνική πολεμική αεροπορία συστάθηκε το 1911, όταν στάλθηκαν για εκπαίδευση στη Γαλλική Αεροπορική Σχολή του Etampes μια ομάδα Ελλήνων αξιωματικών, οι X. Αδαμίδης, Καμπέρος και Μιχ. Μουτούσης. Κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913 η αεροπορία διατελούσε σε εμ­ βρυώδη κατάσταση. Για τούτο και έδρασε σε περιορισμένο κύκλο -κυρίως αναγνωρίσεις κατά την πολιορκία των Ιωαννίνων (Μουτούσης, Αδαμίδης) και κατόπτευση της περιοχής γύρω στα Δαρδανέλλια (Μουτούσης, Μωραϊτίνης).

4. Αθήναι, 1906. Στο αμέσως επόμενο φύλλο: «Απώτατα εις τους κυανορόδινους αιθέρας ασημένια Καμπάνα σημαίνει τον όρθον της Αναγεννήσεως».

5. Έ να κείμενο που συνοδεύει το «Στο Φτερούγισμα του Μουτούση» και έχει τη θέση ενός μάλλον επικριτικού σχο­ λίου απέναντι στην πολιτική του Ελ. Βενιζέλου, υπογράφε­ ται από τον δημοσιογράφο της εφημ. Ακρόπολις Σοφ. Φαρμακίδη. Το πιθανότερο είναι ότι το ψευδώνυμο «Ο Μαφάρ­ κα» αποτελεί μερικό αναγραμματισμό του Φαρμακίδης.

6. Στο μυθιστόρημα αυτό του Φ. Μαρινέτι περιγράφεται, με αλληγορικό τρόπο, η δημιουργία του φουτουρισμού. Ένας Αφρικανός βασιλιάς, ο Μαφάρκα, γεννάει ένα μεγάλο που­ λί, τον Γκατσούρμα, που με τα φτερά του μπορεί και αγκα­ λιάζει το στερέωμα.

7. Ανάμεσα στους ήρωες ο συγγραφέας διακρίνει τους ευζώνους που έπεσαν στο Μπιζάνι, τον Περικλή, τον Λορ. Μα­ βίλη και τον Περ. Γιαννόπουλο.

54/αφιερωμα

Βασίλης Κ. Καλαμαράς

Επιλογή ελληνικής βιβλιογραφίας για το κίνημα του φουτουρισμού Α. Φουτουριστικά κείμενα 1. Αμφίονα: Φουτουριστικά Ποιήματα: Ωδή ΠρώτηΩδή Δευτέρα, Ωδή Τρίτη, Ωδή Τετάρτη, «Αρμο­ νία» Α ', αρ. 4 (25 Μαρτίου 1916), σσ. 4-5 αρ. 5 (1 Απριλίου 1916), σσ. 4-5, αρ. 6 (8 Απριλίου 1916), σσ. 9-11.

2. Φ. Γιοφύλλη: Τα Χαυτεία, Σ.Α.Π., «Αρμονία» Α ', αρ. 9 (29 Απριλίου 1916) σ. 5.

3. Φ. Τ. Μαρινέττι: «Υψώσατε την σημαίαν σας»: Μανιφέστον προς την Νεολαίαν της Ελλάδος, εφ. Ελεύθερον Βήμα, 10 Φεβρουαρίου 1933. σ. 1.

4. F. Τ. Marinetti: <Το μέλλον του Φουτουρισμού;». Τι θα κάνωμε, εφ. Ελεύθερον Βήμα, 8 Νοεμβρίου 1933.

5. Φ.Τ. Μαρινέττι: Εναέριος αρχιτεκτονική, εφ. Ελεύθερον Βήμα, 13 Φεβρουαρίου 1934.

Β. Αφιερώματα Περιοδικών 6. F.T. Marinetti και ο ιταλικός φουτουρισμός. (Επι­ μέλεια, ανθολόγηση, απόδοση: Μαρία Στεφανοπούλου). Περ. Το Δέντρο, τεύχος 13, ΜάρτιοςΑπρίλιος 1980.

7. Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι, Περ. Διαβάζω, τεύχος 121, 19 Ιουνίου 1985. [Με πολλές αναφορές στον ρωσικό φουτουρισμό].

Γ. Μελέτες και κρίσεις για το κίνημα του φουτουρισμού 8. Δημ. Γ. Χρυσάνθη: Στο Περιθώριο της Poesia, «Σεράπιον» Α ', αρ. Ι.Χ. (Τρυγητής 1909). σσ. 288290.

9. Αχιλλέα Καλεύβρα: Η αποθέωσις του εκκεντρισμού. «Νέον Πνεύμα» Κωνσταντινούπολις, 18 Μαρτίου 1909.

10. Στίλπωνα Πιττακή: Ο Μελλοντισμός, «Κόσμος» Σμύρνη, 15 Μαίου 1910.

11. Κ. Παλαμά: Μελλοντισμός, «Νουμάς» Χρ. Θ', 30 Ιαν. 1911, σσ. 71 [= Αλληλογραφία. Τόμ. Α' (1875-

1915). Εισαγωγή, φιλολογική επιμέλεια, σημειώ­ σεις Κ.Γ. Κασίνη. Αθήνα 1975, σσ. 203-205)].

12. Ερευνητής: Τα Παράξενα του φουτουρισμού. Δια την φιλολογίαν, εφ. Εστία, 24 Ιουλίου 1912.

13. Ερευνητής: Τα ξαφνικά του φουτουρισμού, εφ. Εστία, 22 Ιουλίου 1912.

14. Ν.Κ.: Από τη Ρωσία: Ο φουτουρισμός, «Χαραυ­ γή» 5 (1913), σ. 167.

15. Στ. Δάφνη: Ο Μελλοντισμός, εφ. Αθήναι, 27, 28, 29 Μαρτίου 1916.

•16. Κώστα Ουράνη: Μελλοντιστικόν θέατρον, εφ. Νέα Ελλάς, 16 Απριλίου 1916.

17. SER [Γ. Σερενίου]: Τι είναι ο Φουτουρισμός, εφ. Νέα Ημέρα, 4 Απριλίου 1916.

18. Φ. Π[ολίτου]: Η Ποίησις της αφής, εφ. Πολιτεία, 6 Φεβρουαρίου 1921.

19. W. [= Κ. Παλαμά]: Πρόσωπα και ζητήματα: Φου­ τουρισμός, εφ. Εμπρός, 16 Μαρτίου 1922.

20. Α.Ε.: Πώς γράφουν και ζωγραφίζουν οι Φουτουρισταί, εφ. Ελεύθερον(Βήμα, 17 Ιουνίου 1923.

21. Γ. Φτέρη: Μία φιλολογική επίθεσις εναντίον του Μαρινέττι, ο Φουτουρισμός και ο Φασισμός, εφ. Ελεύθερον Βήμα, 17 Μαίου 1930.

22. Μάρκου Αυρηλίου: Ρωμαϊκά σημειώματα. Ανήσυ­ χοι αναζητήσεις της Ιταλικής φιλολογίας. Φουτου­ ρισμός και Πιραντελλισμός, εφ. Ελεύθερον Βήμα, 10 Ιουλίου 1930.

23. Φ. Πολίτη: Φουτουρισμός, εφ. Η Πρωία, 3 Φε­ βρουαρίου 1933.

24. Ζαχ. Παπαντωνίου: Η έκθεσις των Φουτουριστών, εφ. Ελεύθερον Βήμα, 3-4 Φεβρουαρίου 1933.

25. Π. Νιρβάνα: Φουτουρισμός, Νέα Εστία 13 (1933), σσ. 180-181.

26. Αντρέα Ζεβγά: Στο φως του Μαρξισμού. Ο Φου­ τουρισμός. Οι Φουτουριστές υπηρέτες του Φασι­ σμού. Εκδόσεις Γκοβόστη. [Αθήναι 1933], Σελ. 32.

27. Νικ. Δ. Αιγινίτη: Το Φουτουριστικό Θέατρο. Εκ­ δόσεις Γκοβόστη. [Αθήναι 1940].

28. Ευάγγελου Παπανούτσου: «Ο Φουτουρισμός» στον τόμο: Αισθητική. Β 'έκδοση. Ίκαρος, Αθήνα,

αψιερωμα/55 1953, σσ. 167-174. [Βλ. και νεότερες εκδόσεις του ίδιου τόμου].

29. Φώτου Γιοφύλλη: Ο Φουτουρισμός στην Ελλάδα (1910-1960), Νέα Εστία 68 (1960), σσ. 846-853.

30. Λέον Τρότσκι: «Ο φουτουρισμός» στον τόμο: Λο­ γοτεχνία και επανάσταση. Μετάφρασησημειώσεις-επιμέλεια Λ. Μιχαήλ. Απόδοση στίχων Κώστα Δελάρου. Πρόλογος Μανόλη Λαμπρίδη. «Νέοι Στόχοι». Αθήνα 1971. σσ. 103-1V .

31. Mario Vitti: Φουτουρισμός: αναδρομικά στην Ιτα­ λία του 1976 και στην Ελλάδα του 1933, εφ. Βήμα, Κυριακή 22 Αυγούστου 1976.

32. Roman Jakobson: Το πρόβλημα του Μαγιακόβσκη. Μια γενιά που σπατάλησε τους ποιητές της. Μετά­ φραση Ρένας Κοσσέρη. Έρασμος. Αθήνα 19771 [Βλ. και 19822].

33. D.S. Mirsky: «'Ανοδος του φουτουρισμού» στον τόμο: Ιστορία της ρωσικής λογοτεχνίας. Μετάφρα­ ση από τα αγγλικά: Ιουλιέττα Ράλλη-Καίτη Χατζηδήμου. Ερμής. Αθήνα. 1977. σσ. 421-424.

34. Άντζελο Μαρία Ριπελλίνο: «Οι Περιπέτειες των φουτουριστών» στον τόμο: Ο Μαγιακόβσκη και το ρωσικό πρωτοποριακό θέατρο. Μεταφραστής Άρης Αλεξάνδρου. Εκδόσεις Κέδρος. Αθήνα 1977. σσ. 13-53.

35. Θ. Χατζηπανταζή-Λ. Μαράκα: Η Αθηναϊκή επι­ θεώρηση Α3 [Αθήνα 1977] σσ. 343 κ.ε.

36. Μήτσου Λυγίζου: «Φουτουρισμός» στον τόμο: Προβληματισμοί στην ποίηση. Δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη. Εκδόσεις Δωδώνη. Αθήνα. 1978. σσ. 74-81.

37. Αλέξανδρου Αργυρίου: «Φουτουρισμός», «Φου­ τουρισμός, Νταντά στην Ελλάδα» στον τόμο: Η ελ­ ληνική ποίηση. Νεωτερικοί ποιητές του μεσοπολέ­ μου. Εκδόσεις Σοκόλη. Αθήνα. <1979>. σσ. 25-41, 89-91.

38. Victor Shklovsky - Boris Eichenbaum: Για τον φορμαλισμό. Η ανάσταση της λέξης. Η θεωρία της «φορμαλιστικής μεθόδου». Μετάφραση Βασίλη Λαμπρόπουλου - Νίκου Καλταμπάνου. Εκδόσεις Έρασμος. Αθήνα. <1979>. Σελ. 88.

39. Lo Puca: Το Φουτουριστικό Κίνημα: φυλετική πα­ ράδοση και θεοποίηση του νεοτερισμού. Μετάφρα­ ση: Αλέξης Ζήρας, Περ. Σχεδία, τεύχος 3, Μάρτιος-Απρίλιος 1979. σσ. 173-180.

40. Φαίδωνος Κ. Μπουμπουλίδου: Νεοελληνικά μελετήματα Γ'. Απηχήσεις του φουτουρισμού στην νεοελληνική γραμματεία. Αθήναι 1980. Σελ. 50.

41. Άννας Κατσιγιάννη: Ελληνικός Φουτουρισμός, εφ. Καθημερινή, 17, 24 Ιουνίου, 1 Ιουλίου 1982.

42. C.M. Bowra: (Ορισμένες αναφορές στον ιταλικό και κυρίως στο ρωσικό φουτουρισμό] στον τόμο: Ποίηση και πολιτική 1900-1960. Μετάφραση Λύντιας Στεφάνου. Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα. Αθήνα 1982. σσ. 69-73.

43. Mario Vitti: «Φουτουρισμός και επανάσταση» στον τόμο: Η γενιά του Τριάντα. Ιδεολογία και μορφή. Ερμής. Αθήνα 1982. σσ. 76-80.

44. Γιάγκου Ανδρεάδη: Ένα λογοκριμένο όνει­ ρο.ΕΣΣΔ: από την επαναστατική τέχνη στην κατα­ στολή, Περ. Αντιθέσεις, τεύχος 14, Ιούνιος 1983, σσ. 49-55.

45. Πέπη Ρηγοπούλου: Το σκάνδαλο μιας συνωνυμίας. Ρώσικος και ιταλικός φουτουρισμός, Περ. Αντιθέ­ σεις, τεύχος 14, Ιούνιος 1983 σσ. 57-65.

46. Κάρολαϊν Τίσνταλ - Άντζελο Μποτσόλα: Φου­ τουρισμός. Μετάφραση: Δημοσθένης Κούρτοβικ. Εκδόσεις Υποδομή. Αθήνα. 1984. Σελ. 322.

47. Ρ. Wollen, Β. Hein, Μ. Kirby, S. Mitchell, Β. Corra, V. Maia Kovski, N. Blumen Kranz, A. Bragaglia: Ο φουτουρισμός, ο Μαγιακόφσκι και ο κινη­ ματογράφος. Αιγόκερως, Αθήνα [1985]. Σελ. 143.

Σημείωση: Για τη σύνθεση της βιβλιογραφίας χρησιμοποίησα ως βοήθημα το βιβλίο του κ. Φαίδωνος Κ. Μπουμπουλίδου: Νεοελληνικά μελετήματα. Γ' Απηχήσεις του φουτουρισμού στην νεοελληνική γραμματεία. Αθήναι. 1980. Σελ. 50. Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω τους κ.κ. Νάσο Βαγενά, Δημήτρη Πλάκα και Γιάννη Παπακώστα, οι οποίοι με τις χρήσιμες υπο­ δείξεις τους με διευκόλυναν στην τελική σύνθεση της βιβλιο­ γραφίας.

27 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Με χιλιάδες βιβλία ιστορικά, λογοτεχνικά, πολιτικά, οικονομικά, λεξικά κ.ά. από 30 δραχμές

ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ Αριστοτέλους 4*Εγυατϊας 150

ΤΟ ΚΑΤίΜ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Αριστοτέλους6*Τηλ. 27.18.53

ΤΟ ΣΠΙΤΑΚΙ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Καρόλου Νιΐ)λ 3*ΤΠλ. 23.97.46 Το μοναδικό παιδικό βιβλιοπωλείο

ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ

ΛΙΑΒΑΖΩ_____ Μ η ν ξ ε χ ν ά τ ε τ ις σ υ ν ε ν τ ε ύ ξ ε ις μ ε το υ ς : Μένη Κουμανταρέα (No 1)* Γιιόργο Ιωάννου (No 9)* Διονύση Σαδδόπουλο (No 10)* Γαβριήλ Πεντζίκη (No II)* Ιάκωβο Καμπανέλλη (No 12) Νίκο Σδορώνο (No 18) Μέντη Μποσταντζόγλου (No 19) Νίκο Πουλαντζά (No 27) Αλέξανδρο Κοτζιά(Νο 28) Στρατή Τσίρκα (No 29) Ζωή Καρέλλη (No 30) Ά λκη Ζέη (No 33) Γιάννη Τσαρούχη (No 42) Τάκη Σινόπουλο (No 46) Νίκο Καρούζο (No 48) Κ. Θ. Δημαρά (No 53) Διδώ Σωτηρίου (No 58) Κυριάκο Σιμόπονλο (No 59) Κώστα Ζουράρη (No 60) Σπύρο Ασδραχά (No 61) Εμμανουήλ Κριαρά (No 62) Αλ. Φιλιππόπουλο (No 63) Καίη Τσιτσέλη (No 64) Πέτρο Αμπατζόγλου (No 67) Γιάννη Δουατζή (No 68) Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ (No 71) Αιλίκα Νάκου (No 72) Γιώργη Γιατρομανωλάκη (No 73) Στρατή Δούκα (No 74) Φρέντυ Γερμανό (No 77) Νάνο Βαλαωρίτη (No 79) Γκόργο Χειμιυνά (No 80) Μαντό') Αραβαντινού (No 81) Τάσο Βουρνά (No 82) Σταύρο Βαβούρη (No 85) Λσημάκη Πανσέληνο (No 88) που οημεκόνονται μ

Κιόστα Μ ητρόπουλο (No 89) Αρ. Νικολαΐδη (No 90) Δημήτρη Χριστοδούλου (No 92) Αντιόνη Σαμαράκη (No 93) Κυρ (No 95) Νικηφόρο Βρεττάκο (No 97) Γιάννη Μ ανούσακα (No 99) Ανάστο Παπαπέτρου (No 99) Αλέξη Σεβαστάκη (No 99) Μ πουκουβάλα-Αναγνώστου (No 100) Φ ίλιππο Δρακονταειδή (No 102) Νάσο Δετζώρτζη (No 104) Τάσο Αθανασιάδη (No 105) Jean-M arie Drot (No 107) Αίζμπεθ Ζβέργκερ (No 108) Θ. Πετσάλη-Διομήδη (No 109) Ιιοάννη Κακριδή (No 110) Σπύρο Πλασκοβίτη (No 112) Τάκη Βαρόιτσιώτη (No 115) Θανάση Βαλτινό (No 116) Γιάννη Δάλλα (No 117) Νίκο-Αλέξη Ασλάνογλου (No 118) Δημήτρη Τσαούση (No 119) Γιώργο Κατσίμπαλη (No 121) Ιωάννα Καρατζαφέρη (No 122) Κώστα Μόντη (No 123) Π αναγιώτη Π απαδούκα (No 124) Αλέκο Σακελλάριο (No 124) Μανόλη Α νδρόνικο (No 125) Γ. Θ. Β αφόπουλο (No 126) Ναταλί Σαρότ (No 129) Δημήτρη Μ αρωνίτη (No 130) Δημήτρη Π απαδίτσα (No 133) Νάσο Δετζώρτζη (No 136) Νίκο Χουλιαρά (No 137) Ελένη Βακαλό (No 139) ΓληΟπ.

r

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΊΩΝ

1

ε π ιλ ο γ ή η χρηστική έκδοση ενός κλασικού και ανοιχτού έργου C. Μ. BOW RA: Ο ι τραγωδίες τον Σ οφοκλή (Αντιγόνη - Ο ιόίπ ονς Τύ­ ραννος), Με τ. Α ικ. ΤσοτάκονΚαρβέλη. Αθήνα, Εκδ. Κώδικας (Σειρά Φιλολογικά), 1985. Σελ.

145.

Σαράντα δύο χρόνια χωρίζουν την πρώτη δημοσίευση του έργου του Bowra «Sophoclean Tragedy» από την ελληνική μετάφραση τμήματος του έργου. Δύο μόνον κεφάλαια -αυτά που πραγμα­ τεύονται τις τραγωδίες Αντιγόνη και Οιόίπονς Τύραννος- περι­ λαμβάνονται στον τόμο που κυκλοφόρησε το 1985 από τις εκδό­ σεις Κώδικας, και παρόλο που η επιλογή δικαιολογείται από τους στόχους της έκδοσης -για χρήση των καθηγητών του Λυκείου- δη­ μιουργεί ταυτόχρονα μια σειρά από ερωτήματα γενικότερης σημα­ σίας: Από ποια σκοπιά θα έπρεπε να ιδωθεί το βιβλίο του Bowra όταν παρουσιάζεται ως χρηστικό μη ολοκληρωμένο βιβλίο; Γιατί αναγκαζόμαστε να υιοθετήσουμε εκ προοιμίου μια διάκριση ανά­ μεσα σε «επιστημονικό» και «χρηστικό» βιβλίο, που κανονικά θα έπρεπε σταδιακά να εκλείψει; Δεν θα ήθελα να θεωρηθώ υπέρμαχος κάποιας αυστηρής «επιστημο­ νικής» δεοντολογίας που θα υπο­ στήριζε πως μερική αναπαραγωγή ενός έργου σε μια άλλη γλώσσα ισοδυναμεί αναγκαστικά με «προ­ δοσία» του. Στην προκειμένη μάλι­ στα περίπτωση, η αξιόλογη μετα­ φραστική δουλειά της κ. Τσοτάκου-Καρβέλη δεν θα επέτρεπε κάτι τέτοιο. Όμως -και παρά την αυτο­ τέλειά τους- τα κεφάλαια για την Αντιγόνη και τον Ο ιόίποόα Τύραν­ νο, που συνθέτουν τον ελληνικό τό­

μο, χάνουν κάποιες από τις αρετές τους, και μέρος της σημασίας τους, όταν αποκόπτονται από τον κορμό του βιβλίου του Bowra: οργανωμέ­ να εκεί σ’ ένα σύνολο δεν στηρί­ ζουν απλώς τη γενική του άποψη, αλλά αποτελούν παρα-δείγματα μιας μεθόδου την οποία ο συγγρα­ φέας εκθέτει λεπτομερώς στην ει­ σαγωγή του έργου του («The Natu­ re of the Subject»). Και επειδή εσωτερικές «εντάσεις και αμφιλογίες» (για να χρησιμοποιήσω έναν όρο των Βερνάν και Βιντάλ-Νακέ)

δεν υπάρχουν μόνον στην αρχαία ελληνική τραγωδία αλλά και στις μελέτες που αναφέρονται σ’ αυτήν, θα ήταν ενδιαφέρον να βλέπαμε σε ποιες αποτιμήσεις του έργου του Bowra θα μας οδηγούσαν τα ίδια του τα στοιχεία: η μέθοδος και η εφαρμογή της στα επιμέρους κεφά­ λαια, η άποψη και τα επιμέρους επιχειρήματα που την στήριξαν, τα συμπεράσματα που ανακεφαλαιώνοντας επιμέρους κεφάλαια τυχόν να ανατρέπουν ερμηνείες. Η μέθοδος που επιλέγει ο Bowra, η ιστορική προσέγγιση, βρίσκεται και για τον ίδιο και για άλλους σύγχρονούς του μελετητές (Kitto, Norwood) στον αντίποδα της λογο­ τεχνικής κριτικής. Δίχως να παρα­ βλέπει τη λογοτεχνική αξία των έρ­ γων του Σοφοκλή, ο Bowra αποφα­ σίζει να μην ασχοληθεί με την απο­ τίμησή της, αλλά να επιδοθεί στην προσπάθεια ανασύστασης ενός πνευματικού/ιδεολογικού πλαι­ σίου, της Αθήνας του 5ου αι., μέσα στο οποίο οι τραγωδίες του Σοφο­ κλή λειτουργούν ως ζωντανοί ορ­ γανισμοί. Οι τρεις άξονες που στη­ ρίζουν την προσέγγισή του -θεο-

58/οδηγος λογία, ηθικοκοινωνικές/πολιτικές απόψεις, ψυχολογία- ορίζουν ένα ήδη ευρύτατο πεδίο ερμηνειών. Πόσο συνεπής αποδείχτηκε ο Bowra στη χρήση της μεθόδου του φανερώνεται και από τα δύο κεφά­ λαια του βιβλίου που προσφέρεται σήμερα στον έλληνα αναγνώστη. Τόσο στην Αντιγόνη όσο και στον Οιδίποόα Τύραννο η βασική του θέση πως η τραγική σύγκρουση στο έργο του Σοφοκλή είναι ουσιαστι­ κά σύγκρουση ανάμεσα στη θεϊκή και την ανθρώπινη βούληση (κάτι που φαινομενικά ενισχύει έναν μό­ νο από τους άξονες της προσέγγι­ σής του, τη θεολογία), εμπλουτίζε­ ται από την υιοθέτηση της Ηρα­ κλείτειας άποψης για τον ανθρώπι­ νο χαρακτήρα «ήθος άνθρώπψ δαί­ μω ν», ενώ παράλληλα οι ηθικοπολιτικές απόψεις για το νόμο, την εξουσία, την τυραννική αρχή, ιστορικοποιούν -με την έννοια ότι με­ ταφέρουν σε επίπεδο καθαρά αν­ θρώπινης ευθύνης- την τραγική σύγκρουση. Έχει υποστηριχθεί (6λ. Hugh Lloyd-Jones, Blood for the Ghosts,

Classical Influences in the 19th and 20th Century [Maurice Bowra], Lon­

don Duckworth 1982, σελ. 271-286), πως η κριτική σκέψη δεν ήταν το χαρακτηριστικότερο στοιχείο του έργου του Bowra. Παρουσιάζεται περισσότερο «περιγραφικός», με την έννοια ότι συχνά παραθέτει τα στοιχεία και αφήνει τον αναγνώστη να βγάλει τα συμπεράσματά του. Αναρωτιέμαι μήπως αυτή είναι και η μεγαλύτερη αρετή του. Αν και υπάρχουν σημεία στο έργο του -και για παράδειγμα αναφέρω τις οξύτατες κριτικές παρατηρήσεις του γύρω από τις απόψεις του He­ gel για την Α ντιγόνη (σελ. 12-13)— όπου αποδεικνύει πως μπορεί να ενδώσει στην κριτική, το έργο του παραμένει «ανοιχτό» λόγω ακρι­ βώς μιας οργάνωσης υλικού και ενός ύφους συγγραφής που επιτρέ­ πει συνεχείς δημιουργικές αναπλά­ σεις. Δεν θα μπορούσαμε να το κα­ τατάξουμε στην κατηγορία εκείνη των έργων που άσκησαν επιρροή στους μεταγενέστερους μελετητές: δεν θα είχε την «πνοή» του Κ.

Reinhardt (αξίζει όμως να σημειώ­

Επώανρια 1956: «Αντιγόνη». Σκην. Αλ. Μινωτή.

σουμε πως τροφοδότησε τη μεταγε­ νέστερη κριτική με έννοιες-κλειδιά όπως π.χ. η αποξένωση του ήρωα, «ηρωικός ανθρωπισμός» (Whi­ tman), «λόγος και δράση» (Knox) κ.ά.). Είναι όμως από τις λίγες με­ λέτες (μαζί με εκείνην του Kitto «Αρχαία

Ελληνική

Τραγωδία»)

που μπορεί και επιβιώνει συνδράμοντας συχνά τις σύγχρονες ερμη­ νευτικές προσεγγίσεις της τραγω­ δίας. Με την έννοια αυτή το βιβλίο του Bowra είναι βιβλίο «κλασικό» και η μετάφρασή του μια πραγμα­ τική προσφορά σ’ έναν χώρο που έχει πραγματικά ανάγκη από τέ­ τοιες συμβολές. Αν είναι αλήθεια · πως «στην τέχνη δεν υπάρχει παρ­ θενογένεση», τι θα μπορούσαμε να πούμε για την επιστήμη που προ­ χωρεί πάντα μέσα από τέτοιες γο­ νιμοποιήσεις; Το βιβλίο του Bowra πρέπει να μεταφραστεί στο σύνολό του. Εύχομαι να υπάρξει η δυνατό­ τητα και να πραγματοποιηθεί με την ίδια συνέπεια, δείγμα της οποίας είναι ο πρώτος αυτός τόμος των τραγωδιών του Σοφοκλή. ΜΑΙΡΗ ΚΑΣΟΥ

οδηγος/59

η ηθική της ποιητικής δημιουργίας ΦΡΗΝΤΡΙΧ ΣΙΛΛΕΡ: Π ερί αφ ε­ λούς και συναισθηματικής ποιήσεως. Μετάφραση Παναγιώτης Κονόνλης. Αθήνα, Στιγμή, 1985. Σελ. 158+2 λευκές. 8ο.

Ένα σημαντικό βιβλίο κυκλοφόρησε μέσα στη χρονιά που πέρασε. Μπορεί να ειπωθεί απερίφραστα πως είναι από τα αξιολογότερα στο είδος του, και στη σειρά των εξαίρετων εκδόσεων «Στιγμή» ίσως το πιο ενδιαφέρον. Κι αυτό το λέω, γιατί λίγες φορές έχουμε εδώ στην Ελλάδα την τύχη να γνωρίζουμε τις απόψεις των δη­ μιουργών για την τέχνη σ’ ένα επίπεδο οπωσδήποτε σοβαρό. Λέ­ γονται και ακούγονται πολλά, βλέπουμε πολλούς και διάφορους κι ο καθένας αγκομαχά να μας πείσει πως αυτό που λέει είναι το καλύτερο ή, τουλάχιστο, πως συνιστά μιαν ιδιαιτερότητα, αλλά σταματά μόνο στον εαυτό του, χωρίς να προχωρεί στις απαραίτη­ τες συναρτήσεις και στις σχέσεις που το έργο του προϋποθέτει, ίσως γιατί τις αγνοεί, κι αφού είναι έτσι, και το έργο του δεν έχει τον λειτουργικό χαρακτήρα που απαιτεί η αυτοδυναμία της ποιη­ τικής δημιουργίας. Μ’ άλλα λόγια λείπει η γενίκευση, που δίνει τον φιλοσοφικό χαρακτή­ ρα μιας θεώρησης των κόσμων του δημιουργού. Και, συνάμα, διακρίνεται η αδυναμία μιας τέτοιας συ­ νολικής εποπτείας -το ένα φέρνει το άλλο. Από την εποχή του Σολω­ μού και του Κάλβου κανένας- αν εξαιρέσουμε κάποιες σημαδιακές περιπτώσεις, όπως του Παλαμά και του Σικελιανού- δεν έχει μιλή­ σει, με τη σοβαρότητα και την υπευθυνότητα εκείνων, για την τέ­ χνη και τη δημιουργία και κανένας δεν έχει στοχαστεί να δώσει κάτι περισσότερο από μιαν αυτοπροβο­ λή. Την ηθική της δημιουργίας, που είναι η ρίζα της ιδιαιτερότητας και της προσωπικότητας ενός καλ­ λιτεχνικού χαρακτήρα, ελάχιστοι την έχουν εγκολπωθεί και, φυσικά, κανένας δεν την καταλαβαίνει σή­ μερα, στην εποχή της μαζικής προ­ βολής και της ανερμάτιστης ματαιοδοξίας.

Η πραγματεία του Φρήντριχ Σίλλερ1 «Περί αφελούς και συναισθη­ ματικής ποιήσεως», που έδωσε σε μετάφραση ο Παναγιώτης Κονδύλης -και οφείλουμε να ομολογή­ σουμε πως κατόρθωσε να προσεγ­ γίσει όσο γίνεται αμεσότερα ένα τόσο δύσκολο κείμενο2- ακούγεται και ύστερ’ από δυο αιώνες περί­ που,3 με το ίδιο καθαρό και άσμι­ χτο μέταλλο μιας γνήσιας και μεγά­ λης ποιητικής φωνής. Δίνει ένα μέ­ τρο -υψηλό βέβαια και δύσκολογια την αντιμετώπιση από τον ίδιο τον ποιητικό δημιουργό της εσώτε­ ρης υφής της ίδιας του της ιδιαιτε­ ρότητας σε συνάρτηση με το είδος της ποίησης που κατορθώνει, και, ακόμα, είναι ένα κλειδί για να κα­ τανοήσει κανείς σε βάθος την ποίη­ ση γενικά, εφόσον βέβαια πρόκει­ ται για ποίηση υψηλών πραγματο­ ποιήσεων από τις ποιητικές ιδιο­ φυίες των αιώνων, αυτή δηλαδή που βλέπει και αγκαλιάζει τα συλ-

πλαίσιο *

Γ

Ί Σ Τ Υ Λ ΙΑ Ν Ο Υ ΑΛΕ­ ΞΙΟΥ: Η Κρητική Λ ο­ γοτεχνία και η Εποχή της. Αθήνα, εκό. στιγμή, 1985. Σελ. 90.

ΜΕ δεδομένο τον σημαντικό ρόλο της Κρητικής Λογοτεχνίας και του Κρητικού Θεάτρου στα ελληνικά γράμματα, η έκδοση ενός σημαντικού μελετήματος για τον χαρακτήρα τους και τον χαρακτήρα της κοινωνίας τους, φέρνει και πάλι στην επιφάνεια το διάλογο για μια σημαντική πτυχή της ελληνικής ιστορίας. Έναν διάλογο που έχει να κάνει με την από παλιά χρονολογούμενη αντίθεση του εάν είναι η πνευματική παραγωγή της Κρήτης του 1600 παραγωγή μιας κοινωνίας αγροτικής, λαϊκής, μεσαιωνικής, μιας κοινωνίας βυζαντινής. Ή εάν πρόκειται για πνευματικά προϊόντα μιας αναπτυγμένης κοινωνίας αστικού χαρακτήρα, ανάλογης με τις ευρωπαϊκές κοινωνίες της εποχής που φέρνουν μέσα τους το σπέρμα της Αναγέννησης; Ο κ. Σ. Αλεξίου καταπιάνεται να αποδείξει τον αστικό χαρακτήρα της Κρητικής Αναγέννησης. Μελετά την εποχή, την κοινωνία, τις επιδράσεις και τις αναφορές της. Η κοινωνική διάρθρωση δίνει στοιχεία σημαντικά για την προσέγγιση της πνευματικής της παραγωγής. Το μελέτημα προσπαθεί να δει σφαιρικά το αντικείμενό του, θέτοντας ουσιαστικά μια άλλη διάσταση στο θέμα. Η συνεισφορά του είναι ουσιαστική μιας και η επανεξέταση ενός τόσο σημαντικού θέματος και η απόδειξη μιας άλλης οπτικής ως προς τον χαρακτήρα της κρητικής κοινωνίας του 7ου αιώνα και των έργων της, μας δίνει ένα νέο πεδίο για την κατανόησή της, για την

60/οδηγος λογικά πεπρωμένα και την ανθρω­ πότητα ως ενιαίο φορέα ενός πνευ­ ματικού πολιτιστικού περιεχομέ­ νου, στηριγμένου στη φύση και στο Λόγο. Θά ’λεγα όμως εδώ πως θά ’ταν απαραίτητη μια εισαγωγή του μεταφραστή και κάποιες σημειώ­ σεις πάνω στο περιεχόμενο της πραγματείας -πέρ’ από τις πραγ­ ματολογικές που δίνονται στο τέ­ λος (155-157). Η εισαγωγή θα μπο­ ρούσε, εκτός από τις γενικές αξιο­ λογικές κρίσεις, να συσχετίζει τη σιλλερική πραγματεία με τους δι­ κούς μας ποιητικούς προσανατολι­ σμούς της εποχής και να τη συνδέ­ σει με τον Σολωμό, που τη γνώριζε, και που επηρεάστηκε, γενικότερα, από τη γερμανική ιδεαλιστική φι­ λοσοφία και την ποίηση.4 Στην πραγματεία αυτή, που ση­ μαδεύει μιαν εξελικτική φάση στην πνευματική ιστορία της Μεσευρώπης, όταν ο αντίχτυπος από τη Γαλλική Επανάσταση ακούγεται σαν υπόκωφος κάτω από την απα­ ρασάλευτη και παγερή επιφάνεια του γερμανικού καπιταλισμού, ο μεγάλος ιδεαλιστής ποιητής καθο­ ρίζει με τη γλώσσα της φιλοσοφίας και με την προσέγγιση του κριτικού νου τις περιοχές που κινείται η αφελής ποιητική ιδιοφυία απ’ τη μια κι απ’ την άλλη η συναισθημα­ τική ποιητική ιδιοφυία. Ορίζει τι είναι αφελές στη φύση και πώς ο άνθρωπος του πολιτισμού, οπλι­ σμένος με το Λόγο, ξεπερνά ώς το άπειρο τη σχέση του μ’ αυτήν, και πώς ο συναισθηματικός εντοπισμός ισχύει ως ένα ποιητικό «άλογο», που χάρη στη φαντασία του δη­ μιουργού μεταφέρεται στην περιο­ χή του αφελούς. Χαράζει τους προσανατολισμούς και το περιεχό­ μενο των δύο αυτών εκφάνσεων του ποιητικού ιδεώδους, και δίνει, μέσ’ από μια θεωρητικά θεμελιωμέ­ νη επιχειρηματολογία, που ωστόσο στηρίζεται πάνω σε συγκεκριμένες περιπτώσεις αφελών και συναισθη­ ματικών ποιητών, ορισμούς και διαγραφές, συμπεράσματα και απολήξεις της θεώρησής του πάνω στο ποιητικό σύμπαν της ανθρωπό­ τητας: «Ο ποιητής ή είναι φύση ή τη ζητά. Στην πρώτη περίπτωση εί­ ναι αφελής, στη δεύτερη συναισθη­ ματικός. (44) Η φύση είναι εκείνη που δίνει δύναμη στο ποιητικό πνεύμα, στην τεχνητή κατάσταση του πολιτισμού, μόνο που τώρα τούτο δω βρίσκεται μαζί της σε σχέση ολότελα διαφορετική». (45) Με βάση αυτούς τους αφορισμούς,

δρόμοι από τους οποίους αφελείς και συναισθηματικοί ποιητές φτά­ νουν στο ίδιο τέρμα και πώς οι πρώτοι μας συγκινούν με τη φύση, την ατομικότητα και τη ζωντανή αισθηματικότητα, ενώ οι δεύτεροι με το να ασκούν πάνω στην ψυχή μας εξουσία με τις ιδέες και με μιαν υψηλή πνευματικότητα. Στους πρώτους ο Σίλλερ κατατάσσει τον Γκαίτε, στους δεύτερους τον εαυτό του, χωρίς να το λέει ρητά, αλλά αφήνοντάς το να εννοηθεί.

Φρήντριχ Σίλλερ

η ποιητική ιδιοφυία δεν πρέπει να υπερπηδά τα αναγκαία όρια της ανθρώπινης φύσης, ενώ η συναι­ σθηματική φτάνει στο απόλυτο, στο άπειρο. Οι ποιητές της αρχαιό­ τητας, ο Όμηρος, ο Ησίοδος, οι λυρικοί και τραγικοί, είναι αφελείς ιδιοφυίες, βρίσκονται μέσα στη φύ­ ση - δεν έχουν αντιπαραθέσει το Λόγο σ’ αυτήν κι έτσι δεν αναλύον­ ται σε επιμέρους ενότητες, δεν απομακρύνονται από το αίσθημά τους για να το αναλύσουν και να το σχολιάσουν. Εδώ θα πρόσθετα πως σ’ αυτή την κατηγορία σίγου­ ρα θα πρέπει, εκτός από τα παιδιά, που ο Σίλλερ τ’ αναφέρει ως αφελή φυσικά δημιουργήματα, να συμπεριληφθεί και ο λαός, που ο Σίλλερ, δεν τον αναφέρει, όχι γιατί τον αγνοεί, (η λαϊκότητα του έργου τέ­ χνης τον απασχολεί κι αυτό φαίνε­ ται απ’ το ότι θέτει το πρόβλημα της «καμαριέρας του Μολιέρου» για το «χωριατοκάλυβο της γερμα­ νικής λογοτεχνίας»), αλλά γιατί ο ιδεαλισμός του τον έφερνε σε μιαν υπερβολική ίσως εκτίμηση του μέλ­ λοντος της συναισθηματικής ποίη­ σης. Οι νεότεροι ποιητές (ακόμα και οι Λατίνοι), που ζουν μακριά από τη φύση (και με τον όρο αυτό δεν εννοείται μόνο το φυσικό περι­ βάλλον, αλλά και το ανθρώπινο φυσικό και ήθος που δεν έχει ακό­ μα υποστεί τη διαφθορά του πολι­ τισμού), νιώθουν πως η φύση εξα­ φανίζεται γι’ αυτούς ως εμπειρία και ως υποκείμενο (subject) και ανατέλλει στον ποιητικό κόσμο ως ιδέα και ως αντικείμενο (object).

(37). Οι πρώτοι είναι αφελείς ιδιο­ φυίες, οι δεύτεροι συναισΑ*'··- κές. Μέσ’ από περιπιώσεις γερμανών ποιη- ',ν (προφανώς για να κά­ μει πιο απτή την ιδέα του) ο Σίλλερ δείχνει πόσο διαφορετικοί είναι οι

μπορεί να γίνει αντικείμενο πραγμάτευσης στο πνεύμα του συναι­ σθηματικού ποιητή, μπορεί με τον ίδιο τρόπο να πραγματευθεί το συ­ ναισθηματικό υλικό το πνεύμα του αφελούς ποιητή. Και οι δυο έχουν στόχο τους το ιδεώδες της «ωραίας ανθρωπιάς», που είναι ένας βαθύς και ουσιαστικός ουμανισμός. Για­ τί, και η καρδιά συγκινείται από το Λόγο (κι εδώ πάλι θυμόμαστε τον Σολωμό), αλλά ο ποιητής δεν επι­ τρέπεται να φύγει από το δέσιμό του με τη φύση, εκτός αν αποδε­ σμευτεί από την αντίθετη νομοτέ­ λεια που τον κυριαρχεί, του Λό­ γου. Πάνω σ’ αυτές τις κατευθυν­ τήριες ευθείες, ο Σίλλερ διαγράφει τα είδη της ποίησης που ανταποκρίνονται σ’ αυτές, την ελεγεία, τη σάτιρα, το ειδύλλιο (γι’ αυτό μάλι­ στα αφιερώνει ξεχωριστό τμήμα στην πραγματεία του), θεωρώντας τα όχι μέσα στα γραμματολογικά τους σχήματα, αλλά μέσα στον κό­ σμο της αφελούς ή της συναισθη­ ματικής αντιμετώπισης. Η δική του σχηματοποίηση βαίνει έτσι προς μιαν απόλυτη θεώρηση και το από­ λυτο ιδεώδες στον άπειρο στόχο της συναισθηματικής ποίησης είναι ο προορισμός κάθε ποιητικής ιδιο­ φυίας. Εμείς, σήμερα, τι έχουμε να δι­ δαχτούμε απ’ αυτή την πραγματεία του ιδιοφυούς συναισθηματικού ποιητή; Αν ο Σίλλερ μιλούσε πριν από δυο αιώνες για διαφθορά του πολιτισμού (που μπορούσε ακόμα να δει τον άνθρωπο ως συνέχεια της φύσης), τι να πούμε σήμερα εμείς που ζούμε μέσα στην καταλυ­ τική και εξουθενωτική ισοπέδωσή του; Ό που η ποίηση -αυτή μας εν­ διαφέρει εδώ- πάει να γίνει ένα εξάρτημα μιας τυποποίησης, ένα παρακολούθημα μιας μηχανιστικής διαδικασίας; Κι όμως, στην ποίηση γυρνούμε κάθε φορά, αυτή είναι που κρατάει ορθό τον άνθρωπο, γιατί ξεκινάει από τη «φύση» (με

οδηγος/61 τη σιλλερική έννοια) του ίδιου του ανθρώπου, εμπεριέχεται στην αν­ θρώπινη δραστηριότητα και την επίδρασή της πάνω στον κόσμο. Και η επιστροφή αυτή γίνεται, φυ­ σικά, με τις κατορθώσεις των ιδιο­ φυών ποιητών είτε στο αφελές είτε στο συναισθηματικό πεδίο. Κι εδώ στον τόπο μας, κορυφαίος στέκεται στα νεότερα χρόνια ο Σολωμός, που «εις είδος μιχτό, αλλά νόμιμο» πραγματοποίησε την «απόλυτη ύπαρξη της ποίησής του». Κι όπως έχει εξακριβωθεί,5 ο Σολωμός με­ λετούσε τη γερμανική φιλοσοφία της εποχής του και την ποίηση και η πραγματεία αυτή του Σίλλερ ήταν ένα από τα βιβλία που οπωσ­ δήποτε τον επηρέασαν ώς ένα βαθ­ μό. Κι αυτό φαίνεται από τους «Στοχασμούς» που ο Πολυλάς προ­ τάσσει στους «Ελεύθερους πολιορκημένους», όπου ο ποιητής, αφελής ιδιοφυία και συναισθηματικός χα­ ρακτήρας (πάντα με τη σιλλερική έννοια) συνάμα, βάδισε προς τις κορυφές του απόλυτου και της «ωραίας ανθρωπιάς», περιγράφοντας τα όρια της ηθικής της ποιητι­ κής του συμπεριφοράς, δίδαγμα «εσαεί» για τους μεταγενέστερους ποιητές. Γιατί στην ουσία, για ηθι­ κή (με τη βαθύτερη έννοια) γίνεται

λόγος στην πραγματεία του Σίλλερ, ηθική της δημιουργίας, που σέβε­ ται τον άνθρωπο και τον αντιμετω­ πίζει στην αυθυπαρξία και την αυ­ τοδυναμία του, αντικρίζει το λαό στην πρώτη του παρθενική έκφρα­ ση: «Όσοι λαοί έχουν ιστορία έχουν κι έναν παράδεισο, μια κα­ τάσταση της αθωότητας, ένα χρυ­ σόν αιώνα» (97). Ο Σίλλερ και ο Σολωμός, ο Γκαίτε και ο Κάλβος, όλοι οι αφελείς και συναισθηματι­ κοί ποιητές, έσκυψαν πάνω σ’ αυτό το θησαύρισμα κι έδωσαν με το έρ­ γο τους τον χρυσό κανόνα για το πώς πρέπει να ιδωθεί και να γίνει ατομικός χαρακτήρας αυτή η απρόσωπη αθωότητα και εκφρα­ στικό όργανο η αφελής αντιμετώπι­ ση. Γιατί, το τελικό, νομίζω, δί­ δαγμα του Σίλλερ είναι αυτό: ότι τον ποιητή τον κάνει ποιητή ό,τι αίρει μέσα του όλα όσα θυμίζουν τον τεχνητό κόσμο, κι ό,τι κατα­ φέρνει να ξαναστήσει μέσα του τη φύση στην αρχέγονή της απλότητα (87). Ο Σίλλερ διαγράφει με τρόπο μοναδικό την ιδιαιτερότητα του ποιητικού πνεύματος και της ποιη­ τικής δημιουργίας, που είναι «η πληρέστερη δυνατή έκφραση της ανθρωπότητας». (45-46). ΚΩΣΤΑΣ ΧΩΡΕΑΝΘΗΣ

Σημειώσεις 1. Ο Γιόχαν Κρίστοφερ Φρήντριχ Σίλ­ λερ, ποιητής και δραματουργός από τους μεγαλύτερους της Ευρώπης, γεννήθηκε στο Μάρμπαχ της Βυρτεμ­ βέργης το 1759 και πέθανε στη Βαϊμάρη το 1805. Από τα δραματικά του έργα αναφέρουμε τους «Ληστές» (1872), τον «Δον Κάρλος» (1787), τον «Βαλλενστάιν» (τριλογία, 1799), τη «Μαρία Στιούαρτ» (1800), την «Παρθένα της Ορλεάνης» (1801), τον «Γουλιέλμο Τέλλο» (1804). Από τα ποιήματά του περίφημα είναι «Το ιδανικό και η ζωή», «Ο Περίπατος», «Η Ευτυχία», «Η Ελπίδα», «Οι γέ­ ρανοί του Ιβύκου», «Το παράπονο της Δήμητρας» (που είναι γνωστά και στη χώρα μας από μεταφράσεις), όπου κυραρχούν υψηλές και ηθικές ιδέες. Ο Σίλλερ δημοσίεψε ακόμα ιστορικές πραγματείες κι έγραψε αι­ σθητικά μελετήματα, όπως «Περί ύψους» (προφανώς κατά μίμηση του Λογγίνου), «Περί αισθητικής μορφώσεως του ανθρώπου», κ.ά. Φίλος και συνοδοιπόρος του Γκαίτε, έζησε μιαν όχι και τόσο καλοβολεμένη ζωή. Παραμένει ο απαράμιλλος δάσκαλος του γερμανικού θεάτρου.

2. Θά ’θελα εδώ, χωρίς να παραβλέψω τις δυσκολίες που είχε ν’ αντιμετωπί­ σει ο μεταφραστής, να επισημάνω

κάποια γλωσσικά «αγκάθια», που, νομίζω, δυσκολεύουν την προσέγγι­ ση σ’ ένα κείμενο, που είναι κιόλα δύσκολο από τη φύση του: Σελ. 35, σημ., γράφεται: «τόσο συγκινητικές και τόσο τραβηχτικές» (πρόκειται για τις ωδές του Ossian). «Τραβηχτι­ κές», έχει, νομίζω, διαφορετική εννοιολογική απόχρωση απ’ αυτή που δίνει ο μεταφραστής. -Σελ. 45, γρά­ φει: «αυτενεργή» και αλλού, «ενεργή» (74, 94, 106 [«οι ενεργές»], 132). Ωστόσο η Νεοελληνική Γραμ­ ματική δέχεται τον τύπο «ο, η ενεργός, το ενεργό». Γιατί τότε να μην πούμε και «ο αφελής, του αφε­ λή», «η αφελή, της αφελής»; Νομίζω πως ο τύπος πρέπει να διατηρηθεί, «η ενεργός». -Ο ι όροι: «πολλότητα» (σελ. 53), «εφικτότητα» (σελ. %) εί­ ναι πλαστοί και ίσως θά ’ταν καλύτε­ ρο να βρεθούν άλλοι πιο «φυσικοί» ή πιο «αφελείς», αν θέλουμε. -Ακόμα, σελ. 74, το ρήμα «ξενευρίζει» έχει μιαν εκφορά ασάφειας (στη σελ. 83, λέγεται ορθά «απονευρώνει»). -Σελ.

83, το ρήμα «εξυλικεύομαι» («εξυλικευμένη»), περισσότερο έντονα έχει αυτή την ασάφεια. -Υπάρχουν ακό­ μα κάποιες αδικαιολόγητες διπλοτυ­ πίες, λ.χ. «αξιοκαταφρόνετο» (σελ.

85), «αξιοκαταφρόνητη» (σελ. 87).

κατανόηση της παράδοσης του χώρου και των πνευματικών του δημιουργημάτων, για την κατανόηση μιας σημαντικής πτυχής της ελληνικής ιστορίας.

Α νθο λο γία Κερκνραίω ν Ποιητών. Εισαγωγή-ανθολόγηση Π. Παγκράτης. Αθήνα, εκδ. Πόρφνρας και τυπογραφείο Κείμενα, 1985. Σελ. 147.

ΜΙΑ ακόμα εκδοτική παρουσία του γνωστού κερκυραϊκού περιοδικού Πόρφυρας αυτή η ανθολογία που αναφέρεται στη μεταπολεμική περίοδο. 'Εκδοση καλαίσθητη και φροντισμένη από το τυπογραφείο Κείμενα, είναι μια συνεισφορά στην καταγραφή της εξέλιξης της μεταπολεμικής κερκυραϊκής ποίησης. Η εισαγωγή του Π. Παγκράτη αποτυπώνει ταυτόχρονα τον γενικότερο πνευματικό ορίζοντα του νησιού, στεκόμενη και σε μερικά χαρακτηριστικά των ανθολογούμενων ποιητών. Η ανθολόγηση αμέσως μετά· περισσότερο μια καταγραφή του εύρους των ποιητικών φωνών του νησιού και λιγότερο μια αποτίμηση. Δουλειά που αφήνεται για τον αναγνώστη, μετά τη γνωριμία που ήταν ο στόχος. Έτσι λοιπόν έχουμε μια ζυγισμένη ανθολόγηση και σε συνδυασμό με το εισαγωγικό κείμενο, ο μελετητής ή ο μη Κερκυραίος αναγνώστης έχει μπροστά του τις μεταπολεμικές πνευματικές αναζητήσεις ενός τόπου, έτσι όπως αυτές εκφράστηκαν από τους δημιουργούς τους. Μια αποτύπωση της ίδιας της ιστορικής πορείας πτυχών ενός νησιού που έχει βαρύνει πολλές φορές στα νεοελληνικά γράμματα με την προσφορά του. Και αυτή εδώ η ανθολογία συνεχίζει την καταγραφή και την παράδοσή του. ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΜΠΑΣΑΝΤΗΣ

62/οδηγος -Κάποιες εκφράσεις ακόμα ίσως να χρειάζονται ξανακοίταγμα: Σελ. 27: «για να μην τυχόν και είναι ασα­ φής», σελ. 90: «του σχεδόν ποιητικού οίστρου», σελ. 94: «το με ποια μέσα το καταφέρνουν», σελ. 106: ο τύπος «να περικόβει». Σελ. 120: «Ώστε δεν της αντιστοιχεί πια καμιά συγκεκρι­ μένη εμπειρία». Το ρήμα «αντιστοι­ χώ» συντάσσεται στην αρχαία με δο-. τική. Στη νέα γλώσσα θα μπορούσα­ με να πούμε: «Ώστε δεν αντιστοιχεί

μέρη, το 1795 και το 1798, στο περιο­ πια σ’ αυτήν καμιά συγκεκριμένη εμ­ δικό του Σίλλερ Horen (Ώρες), αλλά πειρία». -Σελ. 134, γράφεται: «αντα­ είχε γραφτεί νωρίτερα (6λ. Ιστορία γωνισμό ανθρώπων μιας πολιτιζόμετης γερμανικής λογοτεχνίας του Wal­ νης εποχής». Η μετοχή «πολιτιζόμεter Thomas, μετάφρ. Γ. Σερουίου, εν νης» είναι κάπως ακατανόητη. -Στη Αθήναις, 1931, 146). σελ. 114, ο Lessing χαρακτηρίζεται 4. Βλ. γι’ αυτό πιο κάτω. «πολύξερος». Επειδή στη γλώσσα 5. Βλ. Λίνου Πολίτη, Γύρω στο Σολω­ μας το επίθετο έχει μιαν ειρωνική μό, Αθήνα, 1985, 319 κε. Για το θέμα σημασία, καλό θα ήταν να βρισκόταν μας, βλ. στο ίδιο, 339. κάποιο άλλο για ν’ αποδώσει τη σο­ φία του Lessing.

3. Η πραγματεία δημοσιεύτηκε σε δύο

αναζήτηση ζωής μέσα στο πρόσωπο του νεότερου ελληνισμού Ν ΙΚ Ο Υ Χ Ο Υ ΛΙΑ Ρ Α: Ζωή, την άλλη φορά. Αθήνα, Νεφέλη, 1985. Σελ.

407.

1. Μέσα από το εκτενέστατο μυθιστόρημα του Ν.Χ. «Ζωή, την άλλη φορά», ξεπηδά έμπρακτος και διάφανος ο πόνος μιας συγκε­ κριμένης οικογένειας, που ενώ διέθετε όλα τα απαραίτητα εχέγ­ γυο για μια ευτυχισμένη ζωή, βρέθηκε στο τέλος να την αναζητά σε μια τροχιά παράλληλη με την ιστορία του τόπου μας εδώ και εκατόν πενήντα χρόνια, ιστορία που χαρακτηρίζεται από τραγικές περιστάσεις και οδυνηρές κακοτοπιές. Έτσι η βαθύτατη θλίψη απόρροια των ανάστροφων γεγονότων που διατρέχει το κείμενο, σφάζοντάς το σαν κοίτη ποταμού και σπρώχνοντάς το προς ορι­ σμένη πλεύση, στέκεται η κυριότερη δύναμη με τη βοήθεια της οποίας μπορεί κανείς να πλησιάσει τις πολύ ευαίσθητες ψυχολογι­ κές αναφορές και της ακατάσχετης αιμορραγίας ρεαλιστικές εξάρ­ σεις.

2. Η φευγαλέα αλλά σίγουρη ματιά του συγγραφέα πάνω στα σοβαρό­ τατα προβλήματα που συγκλόνισαν την ελληνική κοινωνία τα τελευ­ ταία χρόνια, έχει σαν αποτέλεσμα τη ν' τέλεια εξισορρόπηση ιστορικού γεγονότος και μυθιστορηματικής πλοκής, σε σημείο μάλιστα που να επιδεικνύεται σχεδόν αβίαστα η γνήσια πρόθεσή του. Μ’ άλλα λό­ για και χωρίς να γίνεται η παραμι­ κρή παρέκβαση, οι ήρωες της «Ζωής» κυκλοφορούν μέσα στις σε­ λίδες του βιβλίου υπό το βάρος μεν της παραδοχής των ιστορικών πε­

πραγμένων αλλά ταυτόχρονα κάτω από μια μικρότερου διαμετρήματος κοινωνική ανάπτυξη, που προϊδεά­ ζει τα γεγονότα και σπρώχνει προς μια καινούρια απελευθέρωση ηθών και εθίμων. Γίνεται λοιπόν αντιλη­ πτό πως το γλωσσικό ιδίωμα του «Λούσια» που ακολουθείται κι εδώ και για το οποίο θα μιλήσουμε πα­ ρακάτω, είναι το αποτέλεσμα της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στη μη σωστή κατανομή των πνευματι­ κών αγαθών από τη μια και αφ’ ετέρου στην ακανόνιστη εξέλιξη των κοινωνικών θεσμών.

3. Και σ’ αυτό το βιβλίο, ο συγ­ γραφέας, αναλαμβανόμενος πλή­ ρως ότι η τεχνική του «Λούσια» θα ήταν η τρανότερη απόδειξη για την τραγική μοναχικότητα των ηρώων του (που κυριολεκτικά σπαράσσονται από επεισόδια που δεν επιδέ­ χονται όμως ανθρώπινη παρέμβαη), επιχειρεί περίπου μέχρι τα μέ­ σα, να δηλώσει ακόμη την ανεπάρ­ κεια και τη ρηχότητα της σκέψης ή το σύγχρονο γλωσσικό μας τραύλισμα και επιπλέον να περάσει ένα σωρό από απόψεις που φαινομενι­ κά είναι απλές, στην ουσία όμως περιέχουν συμπτώματα που μόνο κάποιος που έχει τραυματικές εμ­ πειρίες μπορεί να διακρίνει. 'Οταν, από κάποιο σημείο και με­ τά, συντάσσεται μ’ έναν τρόπο γραφής πιο καθιερωμένο και καθη­ μερινό, από το έργο μετριάζεται κάπως η αίγλη που αποχτήθηκε νωρίτερα κι αυτό όχι στην τομή της προσέγγισης με τον αναγνώστη, όσο στο καθαρά λογοτεχνικό επί­ πεδο.

4. Από τους πρωταγωνιστές, που συμβαίνει να είναι πολλοί μέσα στην αυτοβιογραφική διάθεση του

οδηγος/63 τιμετώπιση συνθηκών (καλυμμένων πάντα από το ένδυμα μιας επίπλα­ στης διαφάνειας) που στην ουσία μετατρέπουν το απλά καθημερινό σε κάτι το συμβολικό, κάνοντας την απαραίτητη υπερτίμηση τόσο στην κουκίδα της συναισθηματικής φόρτισης όσο και σε κείνη της μυ­ θοπλαστικής εκτόνωσης.

Νίκος Χονλιαράς

αφηγητή, χο σημαντικότερο ρόλο παίζουν και τη σπουδαιότερη θέση κατέχουν οι γυναίκες, ούτως ώστε να γίνει κατανοητό ότι αυτές είναι οι κινητήριοι μοχλοί της ιστορίας. Η μάνα, η αδερφή, η θεία, η πρώτη ερωμένη, η πρώτη αγάπη, κινούν­ ται πάντα με τη βαθιά αίσθηση ενός ανολοκλήρωτου πάθους προς όλα και για όλα αλλά ταυτόχρονα είναι οι ίδιες που δέχονται τον αν­ τίχτυπο των στοργικά αποδιδόμε­ νων πράξεών τους. Ο αφηγητής το­ ποθετεί στις παρυφές της μνήμης του κάθε γυναίκα που είχε συμμε­ τοχή στη ζωή του, θέλοντας στη συνέχεια να υμνήσει τη φύση της που σκοπό έχει πέρα απ’ τις αμι­ γείς βιολογικές ανάγκες και κάθε άλλη διάμετρο που πολλές φορές σχεδόν εναγώνια επιθυμεί. Η γυ­ ναίκα, πάντα σύμφωνα με το συγ­ γραφέα, είναι η κίνηση προς τα εμ­ πρός με μια καινούρια αντίληψη για τις καθ’ αυτό προσδοκίες της μιας και κανείς δεν υπάρχει πριν απ’ αυτήν που θα μπορέσει να κι­ νητοποιήσει προς τους άλλους τις ανεκτίμητες προσφορές της.

6. Το στοιχείο που εξυπηρετεί την ταύτιση της αυτοβιογραφικής συ­ ναισθηματικής υπόθεσης με την ψυχολογικών εκφάνσεων οδύνη, ρέει κάτω απ’ την απίθανα πρωτό­ τυπη γεύση της περιγραφής. Ό πω ς και άλλοι Γιαννιώτες λογοτέχνες (Δημήτρης Χατζής, Χριστόφορος Μηλιώνης), ο Νίκος Χουλιαράς παραδίνεται σε μια μεγάλων απαι­ τήσεων καταγραφή τόσο των ερμη­ τικά κλειστών εσωτερικών κόσμων κάθε προσώπου χωριστά όσο και των εξωτερικών χώρων. Μέσα από τις περιγραφές, το ψάξιμο για ζωή γίνεται ακόμη εντονότερο, καθώς ο δρόμος της οικογένειας συμπλέει σχεδόν ανελλιπώς με την ύπαρξη των ιστορικών δεδομένων σ’ ένα γενικότερο πλαίσιο ευθύνης. Η αναδίφηση λοιπόν των ψυχικών πυθμένων δημιουργεί τη ριζική εν­ τύπωση ότι ο συγγραφέας ενδιαφέρεται να πασχίζει για ένα μυθιστό­ ρημα αισθήσεων, κλασικής δομής, αλλά απ’ όπου θα κυλάει αναπό­ φευκτα ένα σύγχρονο αυλάκι μαρ­ τυρικής πορείας.

7. Το τελευταίο έργο του Νίκου Χουλιαρά «Ζωή, την άλλη φορά» είναι ένα κολάζ μικρογεγονότων που τελεσίδικα επέδρασαν άλλοτε θετικά κι άλλοτε αρνητικά πάνω στο προσωπικό πλέγμα του αφηγη­ τή, δημιουργώντας μια σχέση με 5. Το μυθιστόρημα «Ζωή, την άλλη τον περίγυρο αρκετά διαταραγμένη. Και αποσκοπεί πάνω απ’ όλα φορά» είναι ένα έργο ουσιαστικά στην ενεργοποίηση των εσώτερων συναισθηματικό και πολύ δύσκολα εκείνων δυνάμεων του αναγνώστη, θα μπορέσει κανείς ν’ αντισταθεί που παραμένουν ακινητοποιημένες στην αδιαφιλονίκητη λειτουργία στη σημερινή ατροφική τους μορφή του. Ο δημιουργός, γνώστης των κάτω απ’ τη βία του διπλανού. Γι’ πολύ καλών μεσοπολεμικών και με­ αυτό το λόγο πρέπει να διαβαστεί ταπολεμικών λογοτεχνικών τριβών, αφήνοντας κατά μέρος κάθε μικρή όπου οι σχέσεις των ανθρώπων ξε­ του απόκλιση από την πεζογραφιτυλίγονται πάντα γύρω από κατα­ κή του δυναμική, σαν σοβαρή στάσεις τεράστιου ψυχισμού, δια­ προσπάθεια διαφύλαξης των πολυ­ μορφώνει μια ίδια συναίνεση με το τιμότερων εκείνων τάσεων που υλικό του, δίνοντας θέση στην έκστοιχειοθετούν μια κατάφωτη αλή­ κριση συγκινησιακών συμβάντων, θεια. Την αναντίρρητη αλήθεια του που διατρέχουν το κείμενο κάτω οριστικού χασίματος της ζωής μέσα από μια αυστηρά προσηλωμένη από τα χέρια μας και την εκ νέου διάσταση προς έναν τρόπο συμπε­ συνάντησή της κάπου στο μέλλον. ριφοράς διάχυτο από εκρήξεις πυνου και φυσικής φθοράς. Είναι μια ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ πέραν των ανθρώπινων ορίων αν­

I Χ Α Ρ Η ΒΛ ΑΒΙΑΝ Ο Υ: Πωλητής θαυμάτων.

, Αθήνα, Πλέθρον, 1985. | Σελ. 64.

,

ΜΕ τον «Πωλητή Θαυμάτων», τη δεύτερη ποιητική του συλλογή, ο Χάρης Βλαβιανός I (1957) μας δίνει το νέο μέτρο \ των δυνατοτήτων του. j Χαρακτηριστικό δείγμα, απ’ αυτή την άποψη, μας δίνουν οι I «Συγγένειες»: «Η ευθυμία της παραλίας / Είναι τα υγρά χείλη μιας γυναίκας. / Τα σιωπηλά κύματα που την περιβρέχουν / Οι ερωτικές της αναπολήσεις». Από την άλλη πλευρά, οι κοινοτοπίες, οι ακυριολεξίες κι οι συμβατικότητες της μορφής: «Το ξεχασμένο δωμάτιο / Βρώμικο κι ακρωτηριασμένο / Συνθλίβει ανάμεσα στους απόκρημνους τοίχους του χθες / Το τελευταίο κοινό μας όνειρο», που εισχώρησαν σε ι μερικές στροφές, αδυνατίζουν I το τελικό αποτέλεσμα. Πάντως ο Χάρης Βλαβιανός διαθέτει και φαντασία και αίσθημα. Μπορεί κι αποβάλλει το περιττό και το αισθητικά οχληρό, όταν βασανίζει τους ι στίχους του. Αν κατορθώσει, μάλιστα, να διευρύνει τη θεματογραφία του ακόμα ' περισσότερο, ξεπερνώντας I οριστικά τις στείρες ασκήσεις ύφους και τους πειρασμούς της ' φιλολογίας, που είναι διάχυτη στις μέρες μας (6λ. π.χ., «Συνταγή», «Ώρες ; διαβρωτικές», «Η γάτα του ποιητή», «Τα πιρούνια της j γιαγιάς» κ.ά.), τότε θα ί μπορέσει να γράψει πολύ πιο στέρεα, πιο γνήσια ποίηση. Μια ποίηση που δε θα χρειάζεται πια τα δυσανάλογα μεγάλα ξένα παραθέματα, τις λεπτομερείς αναγραφές των τόπων σύλληψης των επιμέρους ποιημάτων (από τη θερινή Νεμέα στη σκοτεινή Οξφόρδη -μα γιατί;) εν είδει υποσημειώσεων, και τις αυτούσιες ξενόγλωσσες εκφορές στις καταγραφές, με αυταρέσκεια, ποιητικών δοκιμών στην αγγλική. ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

64/οδηγος

ένα αλλόκοτο παραμύθι από το στόμα του νάνου ΓΚ Υ Ν Τ Ε Ρ ΓΚΡΑΣ: Το Τενεκεδέ­ νιο Ταμπούρλο. Μετ. Θ. Φραγκόπουλον. Αθήνα, Εστία, 1985. Σελ.

350.

Σίγουρα ένα βιβλίο-ορόσημο: ένα από τα σημαντικά «ντοκουμέν­ τα» της εποχής μας. Αν και ο αναγνώστης -είτε είδε την έξοχη ταινία που έδωσε ζωή και παλμό σ’ αυτό το βιβλίο στην οθόνη, είτε όχι- πρέπει να προχωρήσει με κάποια υπομονή ανάμεσα στις σελίδες της κάπως φλύαρης διήγησης με το σιγανό ρυθμό και τις ατέρμονες επαναλήψεις. Αυτό το «ντοκουμέντο» μιας εποχής θα ήταν τέλειο, αν το κείμενο που μας προσφέρεται σε τρεις τόμους είχε συμπτυχθεί στο ένα τρίτο ή τουλάχιστον στο μισό. Ο συγγρα­ φέας ακολουθεί δικό του παράξενο δρόμο, σαν να κρύβεται πίσω απ’ τα κάγκελα του φρενοκομείου για να πει «τα σύκα, σύκα...», ενώ την εποχή που έγραφε το βιβλίο είχε πια σβήσει ο χιτλερικός πυρετός. Φαινομενικά απλό, το θέμα του παίρνει σιγά σιγά τις διαστάσεις του μύθου: η ατμόσφαιρα εξωπραγματική από την αρ­ χή πυκνώνει με κάποιο σασπένς που εγκυμονείται κάτω απ’ τη σάτιρα, καθώς γεμίζει με σύμβολα βγαλμένα από λαϊκούς θρύ­ λους, δοξασίες και παραδόσεις, κομμάτια της ιστορίας, το ίδιο το αίμα και το χώμα του τόπου. Λέει την ιστορία του ο πρωταγωνι­ στής, ο νάνος Όσκαρ: γεννήθηκε ας πούμε να παίξει ταμπούρλο και μέσα από τη διήγηση βγαίνει η ιστορία των συγγενών και φίλων, της πόλης του του Δάντσιχ, και τε­ λικά όλης της ναζιστικής Γερμα­ νίας που μοιάζει να βρίσκει το σύμβολό της σ’ έναν νάνο που έχει την αφέλεια του παιδιού και τη σα­ τανική κακότητα του τέρατος με τις ανορθόδοξες απόκρυφες δυνάμεις του. Περιγράφει με λεπτομέρειες το περιβάλλον, την καθημερινή ζωή όλων αυτών των μικρών ανθρώ­ πων: επίπλωση, διακόσμηση, τρο­ φή, συνήθειες, νοοτροπία, κι αυτό προσθέτει ιστορικό και κοινωνικό ενδιαφέρον στη μαρτυρία μιας επο­ χής π.χ.: «Στην τραπεζαρία του σπιτιού του, δύο φωτογραφίες αν­ τιμέτωπες, δύο ιδιοφυίες του γερ­ μανικού πνεύματος, ο Μπετόβεν κι ο Χίτλερ!» Η δική του διαπαιδα­ γώγηση ερασιτεχνική, περιστασια-

κή, γίνεται με την ιστορία του Ρασπούτιν και την ποίηση του Γκαίτε... Μέσα του, ένα κράμα από διαβολικό ένστιχτο και ουράνια έμπνευση...» Σε τούτο τον κόσμο, γράφει ο Γ. Γκρας, κάθε Ρασπούτιν έχει για αντίβαρο έναν Γκαίτε». Δεν μας λέει πως οι άνθρωποι αυτοί είναι μικροί, μας το δείχνει. Ό χ ι επειδή είναι συνηθισμένοι, φτωχοί τύποι, μα είναι ασήμαντα όντα, με ποταπές αντιδράσεις και περιορισμένες αντιλήψεις. Δεν γνωρίζουν παρά τον εαυτούλη τους σε μια υποτυπώδη σχεδόν ζωώδη έκφραση ζωής. Χωρίς πνεύμα, χω­ ρίς έφεση για κάτι το ανώτερο, ζουν, μάλλον φυτοζωούν με τα πρωτόγονα ένστιχτά τους στο πα­ ραδοσιακό τους πλαίσιο. Το μόνο γνώρισμά τους είναι κάποιες τά­ σεις να ενταχθούν σ’ ένα σύνολο, σε μια φατρία (πατριωτική, θρη­ σκευτική, κλπ.) που τους δίνει το συναίσθημα πως έχουν κάποια ον­ τότητα, μέσα στην ολική συνοχή,

και τελικά γίνονται όλοι μέλη κά­ ποιας ναζιστικής οργάνωσης. Κι όπως τους βλέπουμε με τα μάτια του νάνου, του αναίσθητου, κακό­ βουλου τέρατος, η κριτική βγαίνει μόνη της από τη διήγηση που κα­ μώνεται αφελής σαν παιδιάστικο παραμύθι μα προχωρεί με απροκά­ λυπτη ωμότητα για να διαμελήσει ένα ένα τα πρόσωπα μέχρι τελικής εξόντωσης: τη μάμα, τον Μότσερατ, τον Ιάν Μπρόνσκι κ.ά. Αυτή η ποιότητα των ανθρώπων στήριξε τον Χίτλερ, αυτοί γίναν πειθήνια όργανα του ναζισμού: είναι η εξή­ γηση που δίνει έμμεσα ο συγγρα­ φέας σε όσους απόρησαν για το πως ο Χιτλερισμός έπιασε ρίζες και ξαπλώθηκε τόσο αστραπιαία στη Γερμανία χωρίς να συναντήσει ου­ σιαστική αντίθεση. Ήταν η έκφρα­ ση μιας λαϊκής αμόρφωτης μάζας που αναζητούσε κάποιο, οποιοδήποτε «περιεχόμενο», ένα ίνδαλμα να πιστεύει, και το οποίο θά ’δίνε αξία, δικαίωση στη δική τους άδεια ύπαρξη. Ο Όσκαρ ο Νάνος, που η ανά­ πτυξή του σταμάτησε στα τρία του χρόνια, λέει κάπου: πως προτίμησε να μείνει παιδί και να παίζει ταμ­ πούρλο. Δεν θέλει να μεγαλώσει, ίσως γιατί δεν του αρέσει αυτός ο κόσμος των μεγάλων και θέλει να διαχωρήσει τις ευθύνες του. Κάτω απ’ την ψευτοπαιδικότητα ρέει ο σαρκασμός: ο μικρο-μεγάλος μένει έξω απ’ το έργο που παίζεται και το κριτικάρει με συνειδητή αυτοπε­ ποίθηση: εγώ είμαι πιο έξυπνος, σ’ εμένα δεν περνούν αυτά... Κι η ταμπουρλομανία, η δύναμη της διαπεραστικής του φωνής που σπάει όλα τα κρύσταλλα, συμβολί­ ζουν την «επανάστασή του»: μπρο­ στά στα καμώματα των μεγάλων

οδηγος/65 και μπροστά στην ιστορική εξέλι­ ξη. Έχει πάρει την απόσταση που κρατάει ο φιλόσοφος. Ο ίδιος ο Νάνος είναι σύμβολο σύνθετο, όπως στις λαϊκές παραδό­ σεις, πλάσμα με διαβολικές δυνά­ μεις, αντλεί κάτι από τις μάγισσες των παραμυθιών της γερμανικής λαογραφίας του Μεσαίωνα. «Η Μαμά έφερε στον κόσμο ένα τέρας, ένα ξωτικό». Παρομοιάζει τον εαυ­ τό του με τον Ποντικοπιάστη Μάγο του Χάμερλιν που με τη Φλογέρα του παρέσυρε έξω τα ποντίκια (τα κακά) που καταστρέφανε την πολι­ τεία, κι αλλού ταυτίζεται με τον Κοντορεβιθούλη. Ο ίδιος ο δημιουργός του, ο συγ­ γραφέας, δεν είναι πολύ σίγουρος για τη φύση του και τον φορτώνει με αντιθετικά σύμβολα: άλλοτε σπέρνει το κακό, με τη θέλησή του ή όχι γίνεται αιτία να πεθάνουν διάφοροι άνθρωποι, άλλοτε είναι ο αρνητής, το πνεύμα αντιλογίας που υποσκάπτει τη νέα τάξη που απει­ λεί τη χώρα. Προβάλλει το βαλς ή το ταγκό για να μην ακουσθούν τα στρατιωτικά εμβατήρια. Κάποτε γίνεται αρχηγός μιας συμμορίας που μάχεται τον χιτλερικό στρατό, και με την ιδιότητα του Μεσαία, παίρνει τη μορφή ενός καινούριου Ιησού... Σύμβολο θολό, ανησυχητι­ κό, που με το λυπητερό του σαρκα­ σμό θυμίζει τις ρεαλιστικές και συ­ χνά πένθιμες συνθέσεις του Ά λμπρεχτ Ντύρερ και του Λούκας Κράναχ. Το ίδιο το ταμπούρλο: άλλο σύν­ θετο σύμβολο, αναπόσπαστο μέρος του εαυτού του. Είναι η φωνή του επίμονη, συνταραχτική. Μαζί του γίνεται εκκωφαντικός μάντης που προμηνύει: έρχεται η νέα τάξη, έρ­ χεται η θύελλα, η συντέλεια του κόσμου, εξαπολύονται οι δυνάμεις του κακού... Κι η φωνή του με τρο­ μαχτική δύναμη γκρεμίζει κρύ­ σταλλα. Μα κανένας δεν ακούει, κανένας δεν καταλαβαίνει. Όλοι είναι τυφλοί, κουφοί και τρέχουν στην καταστροφή τους. Ανέμελος ο γερμανικός λαός: «Ομοβροντίες από χάχανα υπογράμμιζαν την κα­ λοπέρασή μας»... 'Αλλο καρφί για τη γερμανική τότε πραγματικότη­ τα: ο Νάνος Μπέμπρα λέει στον δι­ κό μας Όσκαρ: «Άνθρωποι σαν κι εμάς δεν πρέπει ποτέ ν’ ανήκουνε στην κατηγορία των θεατών... Πρέπει νά ’μαστέ στο προσκήνιο, στην εξέδρα... Εμείς, παραείμαστε μικροί για να χαθούμε...». Με την αριστουργηματική έμμε­

ση περιγραφή της γερμανικής επί­ θεσης στο πολωνικό ταχυδρομείο που είναι ίσως το πιο πυκνό δείγμα γραφής του Γ. Γκρας, με την ήρεμη ειρωνεία, με την αδιαφορία που γί­ νεται σκληρότητα: το παιγνίδι με την τράπουλα κάτω από τις σφαί­ ρες. Είναι αναισθησία... ή αντίθε­ ση, ή απελπισία και φυγή; - δένει οριστικά ο συμβολισμός και το μή­ νυμα του βιβλίου. Γράφει χαρα­ κτηριστικά: «Μήπως τα πράγματα στη ζωή είναι έτσι φτιαγμένα ώστε οι στραβοί και οι μύωπες να βλέ­ πουνε μακρύτερα και πιο καλά από Πράγματι ο Νάνος αρχίζει να δείχνει ας πούμε την ταυτότητά του: νιώθει πιο πολύ Πολωνός πα­ ρά Γερμανός. «Αποζητάω την Πο­ λωνία και το πολωνικό τούτο έδα­ φος... δεν χάθηκε για πάντα... Πο­ τέ δεν πεθαίνει...». Κληρονομικά, ανήκει στους Κασσούβιους, που δεν είναι «μήτε σωστοί Πολωνοί, μήτε σωστοί Γερ­ μανοί»... «Εμείς μένουμε πάντα εδώ να κρατάμε το κεφάλι μας ορ­ θό, για να μας ταράζουνε οι άλλοι στην καρπαζιά...». Και γοητεύεται ο αναγνώστης με την αναδρομή στην ιστορία του Δάντσιχ που στάθηκε και μία από τις αφορμές του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου. Μεσαιωνικό λιμάνι της Βαλτικής που διατήρησε το χρώμα του, το Gyddanyzk, ύστερα Danczik, ύστερα Danzig, και τώρα Gdansk, ήταν ανήσυχο σταυροδρό­ μι με το συναπάντημα φυλών και λαών. Περνούσαν μ’ «ένα παιγνιδάκι από καταστροφούλες κι ανοικοδομησάρες», γι’ αρκετές εκατον­ ταετηρίδες, όλοι οι λαοί της Βαλτι­ κής, αριστοκρατικές φατρίες, και άπληστοι στόλοι και στρατεύματα: Σουηδοί, Λιθουανοί, Δανοί, Γερ­ μανοί, Πολωνοί, Ρώσοι, ακόμα και Ολλανδοί, Άγγλοι και Γάλλοι! Γράφει χαρακτηριστικά: «Στην Ει­ ρήνη της Ολίβα (17ος αιών.) για πρώτη φορά παρατήρησαν οι υπερδυνάμεις του καιρού πως η χώρα των Πολωνών προσφέρεται άριστα για μοιρασιές και διαμελισμούς..!». Στο τρίτο μέρος του βιβλίου, με­ τά το τέλος του πολέμου και τη συντριβή του ναζισμού, καταφεύ­ γει ο Όσκαρ με την οικογένειά του στη Δυτική Γερμανία και παύει πια ο ρόλος του του προειδοποιητικού Μάγου. Περνάει στην ιδιότητα του «Τρελού του Βασιλιά» κοινώς Τζουτζέ. Αναμασώντας ακόμα τα στοιχεία του παραμυθιού και τις

PAUL KLEE

ΤΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ 1898-1918 ’ Ενα ωραίο ταξίδι στον κόσμο της ψυχής και της τέχνης είναι τα Ημερολόγια του Paul Klee. Οι αναγνώστες θα βρουν σ ’ αυτά στοιχεία για την οικογένεια του ζωγράφου, την παιδική ηλικία, τις έρευνες και τα ταξίδια του, θέματα που θα τον φέρουν πιο κοντά στο θαυμάσιο κόσμο της ζωγραφικής του. Η επαφή μας μ ’ αυτή την εκπληκτική προσωπικότητα της τέχνης είναι ένα ανώτερο σχολείο.

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΚΥΚΛΟ Φ Ο ΡΕΙ

ΣΕ 2 ΤΟΜ ΟΥΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ΜΑΥΡΟΜ1ΧΑΛΗ 9 ΑΘΗΝΑ Τ.Κ. 106 79 Τηλ.: 36.07.744 - 36.39.962

66/οδηγος μάγισσες, εμμένει στην ηγετική του αποστολή: «...κάθισα στο σκαμνί ολόκληρη τη μεταπολεμική οργια­ στική κοινωνία και της είπα... θα σε χαλιναγωγήσω... και περίμεναν από μένα... τον Ποντικοπιάστη του Χάμερλιν...», ενώ γύρω του γίνεται τρελή παρέλαση, όλη η πλούσια πι­ νακοθήκη των τύπων της εποχής με εξπρεσσιονιστικές πινελιές, αλλό­ κοτες ιστορίες σπαρμένες με νότες που θυμίζουν Ντοστογιέβσκι. Στη φάση αυτή, μοιάζει νά ’χει ελευθερωθεί απ’ το αυστηρό πλαί­ σιο της παιδικής ανάμνησης και το

άγχος της ναζιστικής θύελλας που πλησιάζει, φουντώνει και κα­ ταρρέει. Κι εδώ μέσα στο ρευστό, αλλο­ πρόσαλλο κλίμα της μεταπολεμικής Γερμανίας πια, αφήνεται αδέσμευ­ τος ο ήρωας, απεκδύεται το μαν­ δύα του αποστόλου, μπαίνει στο χορό που στήνεται πάνω στα ερεί­ πια και τους νεκρούς. Ολοκληρώ­ νει την προσωπικότητα του Νάνου κι από Μάγος γίνεται Γελωτο­ ποιός. Μα από τις πρώτες σελίδες, νιώ­ θουμε μέσα στη γλυκόπικρη ειρω­

νική φράση να φωλιάζει η προαιώ­ νια γερή δυναμική φλέβα της γερ­ μανικής ιδιοσυγκρασίας: ένα κρά­ μα από ρεαλισμό -πολλές φορές νατουραλισμό- κι από ζωντανό, φαντασιόπληκτο εξπρεσσιονισμό που είναι βαθιά ριζωμένο σε τούτο τον τόπο. Και πάνω σ’ αυτό το φόντο παί­ ζεται ένα κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας: από το στόμα του Νάνου, του Παιδιού και του Μάγου, ένα καυστικό, ιστορικό, αληθινό παρα­ μύθι! ΖΕΡΜΑΙΝ ΜΑΜΑΛΑΚΗ

«παραξενιές γυναίκας είχε το στιλέτο» Χ Ο Ρ Χ Ε Λ Ο Υ ΙΣ ΜΠΟΡΧΕΣ: Έ ξι προβλήματα για τον Δ ον Ισίδρο Παρόόι. Μετ. Αχ. Κνριακίδης. Αθήνα, Ύ ψιλον, 1984. Σελ. 190.

Χ Ο Ρ Χ Ε Λ Ο Υ ΙΣ ΜΠΟΡΧΕΣ: Εβαρίατο Καριέγχο. Μετ. Τάσος Δενέγρης. Αθήνα, Ύψιλον, 1984. Σελ.

128.

Υπάρχουν λογοτεχνίες που είναι πολύ δύσκολο να σηκώσεις το βάρος της κριτικής τους για πολλούς και διάφορους λόγους. Ένας από τους οποίους είναι ότι δεν γνωρίζεις το πρωτότυπο κείμενο, κι ασφαλώς λογοτεχνία δεν είναι τι λες, αλλά πώς το λες, καθώς επίσης και η ανυπαρξία ιστοριών λογοτεχνίας των διαφόρων χω­ ρών στα ελληνικά ή ανάλογα βοηθήματα που ασφαλώς θα έκαναν πολύ πιο εύκολη την «ανάγνωση».

του στοιχεία δεν θα έκαμε τίποτε παραπάνω από μια υπερβολή. Το βιβλίο του «Έξι προβλήματα για τον Δον Ισίδρο Παρόδι», που γράφτηκε το 1942, αποτελεί μια προσπάθεια να εισαχθεί το αστυ­ νομικό μυθιστόρημα-διήγημα στη ντόπια λογοτεχνία, και κατ’ επέ­ κταση ν’ αλλοιωθεί, αφού θ’ αποχτήσει νέες μορφές και νέες μεθό­ δους έρευνας πλησιέστερες στον ντόπιο αναγνώστη. Δεν μπορεί κα­ νείς να πει με βεβαιότητα αν αυτό αποτελεί έναν τρόπο αποτελεσμα­ τικότερης αντίστασης της λογοτε­ χνίας, αφού με την αφομοίωση, αλ­ λοίωση στην ουσία, δεν υιοθετείται μια λογοτεχνική μορφή, αλλά μέσα από τις αλλοιώσεις που δέχεται παρουσιάζεται αγνώριστη στην πρόθεσή της και τις προεκτάσεις της, ή είναι μία προσπάθεια ανα­ νέωσης και εμπλουτισμού μιας λο­ γοτεχνίας που προσπαθεί να απο­ κτήσει μιαν εξέχουσα θέση ανάμε­ σα στις άλλες. Το βιβλίο αυτό γράφτηκε στα 1942, μία εποχή δηλαδή που είναι

Όμως οφείλουμε να παραδεχτούμε πως η λατινοαμερικάνικη λογοτε­ χνία που έχει κατακλύσει τα τελευ­ ταία χρόνια τη βιβλιαγορά της χώ­ ρας μας είναι από αρκούντως ικα­ νοποιητική μέχρι αριστουργηματική. Μία λογοτεχνία που δεν έχει εργαστεί στη δημιουργία σχολών όπως η ευρωπαϊκή, αλλά που με το ψιλοδούλεμα που προσπαθεί να ει­ σάγει, κάτι παρόμοιο με την κινέζι­ κη καλλιτεχνία, κύρια στην ψυχο­ γραφία των ηρώων με τον παράξε­ νο περίγυρο και συμβάντα, έχει κατορθώσει να δημιουργήσει μια δική της ξεχωριστή παράδοση που ξεκινάει από τις αρχές του αιώνα μας με την ποίηση της Μαρίας Μιστράλ για να φτάσει ώς τις μέρες

μας με την ποίηση του Πάμπλο Νερούντα και την πεζογραφία των Μάρκες, Μπόρχες κ.ά., ώς το μεξικάνικο θέατρο με την επιτυχία «Το φιλί της γυναίκας αράχνης». Παλιότερα ο Αρανίτσης είχε αναλύσει τον λαβύρινθο που ανα­ πτύσσεται μέσα στη λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία, ένας ιδεατός λαβύρινθος που οδηγεί σε μία προ­ σωρινή λύση, διέξοδο, εμποτισμένη περισσότερο από ένα νέο αδιέξοδο παρά από τη χαρά κι απόλαυση αυτού του ίδιου του διεξόδου. Ο Μπόρχες στη χώρα μας είναι ήδη πασίγνωστος, αφού κυκλοφο­ ρούν πάνω από δέκα τίτλοι βι­ βλίων του με επιτυχία. Έτσι το να ανατρέξει κανείς στα βιογραφικά

οδηγος/67 στο επίκεντρο της προσοχής, κινη­ ματογραφικής και λογοτεχνικής, το film noir και το αστυνομικό μυθι­ στόρημα. Λίγο αργότερα ο Ντάσιελ Χάμετ θα κάνει μία σειρά από επι­ τυχίες, η Άγκαθα Κρίστι ετοιμάζε­ ται να γράψει την Ποντικοπαγίδα που για τέσσερις περίπου δεκαετίες δεσπόζει στην αγγλική σκηνή, ο Σέρλοκ Χολμς έχει προηγηθεί και ο επιθεωρητής Πουαρό ετοιμάζεται ν’ ακολουθήσει την πορεία του συμπατριώτη του. Σ’ αυτήν ακριβώς την εποχή και σε μία επιφανειακά ήρεμη κι αμέ­ τοχη ήπειρο, μεσουρανούντος του πολέμου, ο μόνος πόλεμος που διε­ ξάγεται είναι του καλού και του κακού, σχετικών εννοιών της λογο­ τεχνικής μορφής του αστυνομικού μυθιστορήματος. Τι είναι όμως το αστυνομικό εί­ δος λογοτεχνικά και κατά πόσο κα­ νείς μπορεί να ξεφύγει από τους κανόνες που το διέπουν; κατά πό­ σο μπορεί ν’ αλλοιωθεί; κατά πόσο μπορεί να θεωρηθεί λαϊκό ανάγνω­ σμα κι εθνικό προϊόν; Από φύση του το αστυνομικό, ανήκει στην πιο καθαρή μορφή νατουραλιστικής λογοτεχνίας, αφού η αρχή που το διέπει, είναι η ορθο­ λογιστική έρευνα και σκέψη, η επι­ στημονική κάλυψη όταν αυτό είναι δυνατόν κι αναγκαίο, και η λύση μετά από μια αναλυτικοσυνθετική πορεία με μαθηματικές μεθόδους, είτε αυτό πρόκειται για το είδος εκείνο που ξέρουμε τον ένοχο, Ντάσιελ Χάμετ, είτε γι’ αυτές που προσπαθούμε να τον ανακαλύψουμε (Τζακ Λόντον). Δεύτερη αρχή του είναι η απλοϊ­ κή πάλη, επίσης μαθηματική συμ­ βατική μέθοδος ανάμεσα σε αντιθε­ τικές έννοιες καλό-κακό-αθώοςένοχος. Έννοιες καθαρά κατα­ σκευασμένες και μάλιστα μ’ εντε­ λώς χοντροκομμένο τρόπο, έτσι ώστε να δρουν καταλυτικά στα πλατιά λαϊκά στρώματα, κατα­ σταλτικά, μοραλιστικά κι απάν­ θρωπα. Εννοώντας μ’ αυτό το τε­ λευταίο τη φύση του ανθρώπου .που δρα πέραν του καλού και του κακού, μην καταφέρνοντας να φτάσει ποτέ στ’ άκρα όπου βρί­ σκονται οι πόλοι της τελειότητας. Σαν βοηθό της σ’ αυτό το σημείο η αστυνομική λογοτεχνία έχει μία επιστήμη, την ψυχιατρική, δε λέω την ψυχολογία γιατί αυτή διαθέτει την ικανότητα να περιέχει ασά­ φειες. Είναι άραγες η αστυνομική λο­

γοτεχνία λογοτεχνία; ναι, είναι στο βαθμό που καταφέρνει να παράγει στον αναγνώστη δοσμένα συναι­ σθήματα, με μία μικρή διαφορά, πως ο αναγνώστης, πριν καν ανοί­ ξει το βιβλίο είναι ήδη ταγμένος με το μέρος του καλού,.κι αυτό είναι τόσο δοσμένο, που ακόμη και γκάνγκστερς όταν διαβάζουν αστυ­ νομική λογοτεχνία να είναι με το μέρος του καλού ντεντέκτιβ, είναι γελοίο μεν, αληθινό δε. Είναι λαϊκό ανάγνωσμα, ναι ανάλογο με το ιπποτικό μυθιστόρη­ μα, μεσαιωνικό ή του περασμένου αιώνα. Είναι δηλαδή ένα είδος που προϋποθέτει ορισμένα κοινωνικά πλαίσια, δοσμένες κοινωνικές αξίες. Είναι η δράση αυτών που δεν έχουν την τόλμη και τον τρόπο να τη δοκιμάσουν. Δράση είναι λοιπόν ό,τι περιέχει ένα τέτοιο μυ­ θιστόρημα. Και είναι ανάλογη η δράση του βιβλίου με τις γρήγορες εναλλαγές πλάνων στον κινηματο­ γράφο, όπου ο θεατής συμπάσχει. Το αστυνομικό μυθιστόρημα το αγαπούν οι λαϊκές μάζες γιατί: δεν τις προβληματίζει· δεν είναι έμπο­ ροι ναρκωτικών, δεν έχουν ληστέ­ ψει τράπεζα ή κοσμηματοπωλείο, καμιά φορά ούτε δεκάρικο από την τσέπη του πατέρα τους, δεν είναι προστάτες σε μαγαζιά ή σε οίκους ανοχής, τους επισκέπτονται ενίοτε αλλά μονάχα σαν πελάτες, δεν πρόκειται ποτέ να τους απαγάγουν γιατί άλλωστε δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος, με υψηλά πρόσω­ πα δεν κάνουν παρέα και δεν ζουν έντονη ζωή, καθώς επίσης και δεν γνωρίζουν παραπάνω κρατικά μυ­ στικά απ' ό,τι όλος ο κόσμος. Είναι αλήθεια πως με το αστυνο­ μικό μυθιστόρημα πολλές φορές οξύνεται, αν και σπάνια λειτουργεί θετικά στους αναγνώστες, η παρα­ τήρηση. Ζούμε σε μια εποχή, είτε το θέλουμε είτε όχι, ουσιαστικής φασιστικοποίησης, αφού προκατασκευαζόμαστε. Ένα απλό παρά­ δειγμα· σ’ άλλες εποχές, πιο αν­ θρώπινες, το λαϊκό αίσθημα ήταν με το μέρος του ληστή, σήμερα βρί­ σκεται στην αντίπερα όχθη. Μπορεί να έχει εθνικές ιδιομορ­ φίες το αστυνομικό διήγημα; Αυτή μπορεί να πει κανείς είναι και η πιο επικίνδυνη ερώτηση που μπο­ ρείς ν’ απευθύνεις. Μπορεί να έχει τόσες και τέτοιου είδους, ώστε να μεταλλάξει το κοινό του. Τι σημαί­ νει αυτό; Ό ταν έχεις να μεταφυτέ­ ψεις μια ξένη ιδεολογία, και μάλι­ στα μοραλιστική, θα πρέπει πολύ

Χόρχε Λούις Μπόρχες

να προσέξεις το χώμα. Αν ειπώθηκαν όλ’ αυτά τα «γενι­ κά» μέχρις εδώ είναι γιατί τι άλλο θα μπορούσε να παρατηρήσει κα­ νείς σ’ ένα αριστουργηματικό κατά τα άλλα στο είδος του έργο όπως τα «Έξι προβλήματα για τον Δον Ισίδρο Παρόδι», πέρα από τα εθνι­ κά χαρακτηριστικά που θα σημειώ­ σουμε παρακάτω και τα χαρακτη­ ριστικά του συγγραφέα του. Ας μιλήσουμε πρώτα για το χα­ ρακτηριστικό, το ιδιαίτερο που φέρνει τη σφραγίδα του Μπόρχες. Είναι αυτό το αδιέξοδο σημείο του, που ευτυχώς καταργεί την αστυνομικότητα του αστυνομικού διηγήματος. Πιο ξεκάθαρα; ο ντε· τέκτιβ του, αναλαμβάνει να λύσε όλα τα προβλήματα της ιστορίας αφού πρώτα έχει φέρει το δικό του σε αδιέξοδο. Είναι τραγικό, αλλά κι απίθανο, τόσο όσο και η αφαί­ ρεση του μοιραίου που επιχειρείται. Πώς είναι δυνατόν να κα­ ταργήσεις το μεταφυσικό στοιχείο, όταν ο ήρωάς σου ντετέκτιβ είναι θύμα μιας δικαιοσύνης που παρα­ πλανήθηκε (μόνο στη δική του πε­ ρίπτωση) εντελώς μοιραία! Ειρω­ νεία; Αυτοκατάργηση; Ό λ ’ αυτά και κάτι παραπάνω: ένα τραγικό αδιέξοδο. Κάτι μεταφυσικό. Απ’ όλ’ αυτά βέβαια που είπαμε παραπάνω θα συμπεράνει κανείς πως ο Μπόρχες δίνει περιθώρια

68/οδηγος στο μεταφυσικό στοιχείο να εισχω ρήσει. Είναι τραγικό αλλά μόνο στα περιθώρια των διηγημάτων του ξεφεύγει από τα καλούπια της λο­ γικής, εκεί δηλαδή που στήνεται «η μαγική σκηνή», το «σενάριο» της κάθε υπόθεσης, υπάρχει αυτή η δυσειδαιμονική κατάσταση που χαρί­ ζει την ιδιαιτερότητα στη λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία και που μή­ τε μαρξιστές σαν τον Εντουάρντο Γκαλεάνο θα αρνηθούν και σε πο­ λιτικά βιβλία ακόμη. Μ’ ελάχιστες ακόμη σκέψεις όπως, τι μπορεί να αποζητά πίσω απ’ όλο αυτό το παιχνίδι ο Μπόρχες, ή ακόμη τις ελάχιστες διαφο­ ρές συμπεριφοράς που μπορεί κα­ νείς να βρει ανάμεσα στον Πουαρό των σαλονιών και τον Ισίδρο της φυλακής και που οφείλονται πε­ ρισσότερο στον διαφορετικό χωρό­ χρονο παρά στην τεχνική, μια που το είδος είναι τέτοιο που τείνει να καταργήσει οτιδήποτε έξω απ’ αυ­ τό. Μπορεί κανείς να διαπιστώσει τη διαφορά του συγγραφέα σε σύγ­ κριση με το υπόλοιπο έργο του και με το βιβλίο του «Εβαρίστο Καριέγκο» στο οποίο θ’ αναφερθούμε αμέσως. Αυτό το όνομα «Εβαρίστο Καριέγκο» ασφαλώς στο πλατύ ανα­ γνωστικό κοινό, δεν σημαίνει τίπο­ τε, όπως και για ανθρώπου; που ασχολούνται με τη λογοτεχνία

Πολλές φορές όμως δεν φτάνει η λογοτεχνική κατάταξη για να απο­ θανατιστεί κάποιος από κάποιον μεγαλύτερό του - πιο σωστά γνω­ στότερο του. Είναι γνωστή η αντι­ πάθεια που έδειχνε ο Eliot στον Σαίξπηρ, σε αντίθεση με άλλους κατώτερούς του ποιητές, κι εδώ ο Μπόρχες μιμείται τον Eliot που δεν ήταν κριτικός, αλλά ποιητής όπως δήλωνε, αλλά δεν έπαυε να κάνει κριτική, όταν εύρισκε ότι αυτό εξυ­ πηρετεί σε κάτι, μια που η λειτουρ­ γία και η κριτική δεν απέχουν αλλά τουναντίον πρέπει να βρίσκονται σε αρμονία μεταξύ τους. Ο Εβαρίστο Καριέγκο είναι λοι­ πόν ένας ποιητής ελάσσων της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας, που όμως σαν όλους τους ελάσσονες έχει την κακή μανία να αποφεύγει τους συνθετικούς πίνακες και να τρέφει ιδιαίτερη αδυναμία στους ζωτικούς, βιωματικούς πίνακες. Οι στίχοι του είναι πραγματικά εκπληκτικοί, θυμίζουν παγκόσμιας παράδοσης λαϊκά μοτίβα, μ’ αυτήν όμως τη ρυθμική που σου φέρνει στο νου πάμπα, χορευτικούς ρυθ­ μούς γρήγορους και αισθησιακούς. Κάτι παρόμοιο - χωρίς τις υπερβο­ λές του φαινομένου - με τη θάλασ­ σα του Καββαδία. Ο Μπόρχες αποφεύγει να κάνει απευθείας συνομιλία με το κείμενο αυτό καθ’ εαυτό κριτικά και κατα­

φεύγει σ’ ένα ονειρικό ξέσπασμα που μόνο η μνήμη μπορεί να προσΈτσι η ιστορία, προσωπική, κοι­ νωνική ιστορία ή καλύτερα η μυ­ θιστορία του ποιητή, μια που κα­ νείς δεν θα μπορούσε χωρίς κίνδυ­ νο να μιλήσει για κάποιον άλλον αντικαθιστώντας μέσα από τις δι­ κές του μνήμες την ιδιαίτερη ευαί­ σθητη περιοχή. Και οι οποίοι αντι­ καθίστανται τελικά μ’ αυτό που οι άλλοι μαθαίνουν για μας με φορείς γνώσης τους ίδιους εμάς σ’ όσα δεν ήταν παρόντες. Αυτό το κενό ο Μπόρχες το αντι­ καθιστά μ’ ένα πανέξυπνο εύρημα: προσθέτοντας προσωπικές μνήμες άρα και προσωπική μυθολογία, καταργώντας έτσι αμετάκλητα το επιστημονικοφανές μιας κριτικής μελέτης όπως θα κινδύνευε να θεω­ ρηθεί, και που μ’ αυτήν ακριβώς την παρεμβολή του προσωπικού μεταλλάσσεται σε λογοτεχνία. Κοι­ τάξτε τη δεξιοτεχνία του σ’ αυτό το πάντρεμα, ακόμη και σε γεγονότα που ασφαλώς δεν έχουν καμιά σχέ­ ση με τον Καριέγκο, παρά τιποτέ­ νια, στο κεφάλαιο φερ’ ειπείν «Το Στιλέτο». Αυτός ο υπέροχος τρόπος που εφευρίσκει, άναρχος, χαμένος μέσα στα ελάχιστα κοινά κομμάτια ανα­ μνήσεων κοινών, ή απλώς κοινών χώρων που κάποια στιγμή έδωσαν ερέθισμα στο συγγραφέα, συνθέ­ τουν ένα ανάγνωσμα περισσότερο κοντά στο διήγμα παρά στην κριτι­ κή σκέψη και μελέτη. Πριν κλείσω, αιρού θα μου ήταν αδύνατο να κάνω κάτι παραπάνω από το να απολαύσω τους όνο συγ­ γραφείς που «γράφουν» το βιβλίο, ο ένας προσθέτοντας «εκπληκτικά» δηλαδή «άγνωστα» στοιχεία στον άλλο, επιτυγχάνοντας να μας απο­ δώσει στο maximum, την απόλαυση των αισθημάτων όπως του δημιουργούνται από την ανάγνωση σαν απόλαυση, θα ήθελα να παρα­ δώσω στην κοινή «θέαση» κάποι­ ους στίχους μελαγχολικής τζαζ ή ταγκό όπως σημειώνει ο Μπόρχες του Καριέγκο: Τον χαρακώ νονν το πρόσωπο μ ε δύναμη. Βαθιές ονλές κι ίσως να κολα­ κεύεται μ ’ αυτά τα αιματηρά στολίδια π ο ν δεν σβήνονν παραξενιές γνναίκας είχε το στιλέτο.

Ζ. ΚΑΤΣΙΚΑΣ

οδηγος/69

ελληνικά πλοία εσόγειο

ΒΑ ΣΙΛ Η ΚΡΕ Μ Μ ΥΔΑ: Ελληνική Ναυτιλία, 1776-1835. Αθήνα, Εμ­ πορική Τράπεζα Ελλάδας, 1985. Σελ. 155.

Τα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας πάντοτε έκαναν λόγο για τις δρα­ στηριότητες των ελλήνων ναυτικών στη Μεσόγειο μετά τα Ορλωφικά (1770) και κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων πολέμων και του θαλάσσιου αποκλεισμού (1806-1810), εξηγώντας πώς έσπαγαν οι Έλληνες ναυτικοί τον κλοιό για να τροφοδοτήσουν τα λιμάνια των εμπολέμων. Ο αναγνώστης όμως των εγχειριδίων έμε­ νε με την εντύπωση ότι ίσως όλα αυτά να είχαν μια δόση υπερβο­ λής. Έλειπε από την ελληνική ιστοριογραφία μια μελέτη που θα εξέταζε τη δραστηριότητα και τις διαστάσεις της ελληνικής ναυτι­ λίας, κατά την κρίσιμη περίοδο των πενήντα χρόνων πριν την έναρξη του αγώνα και των ετών που πέρασαν μέχρι την εγκαθί­ δρυση του νεοελληνικού κράτους. Ο Βασίλης Κρεμμυδάς εξέδωόι τον πρώτο τόμο της μελέτης του για την ελληνική ναυτιλία της περιόδου 1776-1835 προσθέτοντας μια αξιό­ λογη εργασία στις λίγες περιθωρια­ κές ή μη πλήρεις μέχρι σήμερα ανα­ φορές στη δραστηριότητα του ελ­ ληνικού καραβιού αυτής της επο­ χής στη Μεσόγειο. Ο συγγραφέας θεώρησε σωστό να χωρίσει το έργο του σε δύο μέρη-τόμους. Στον πρώ­ το τόμο εξετάζονται «η κίνηση με­ ρικών λιμανιών της Μεσογείου και η συμμετοχή των ελληνικών πλοίων σ’ αυτή» και στον δεύτερο η «λει­

τουργία του ελληνικού πλοίου, από την διαδικασία της παραγωγής του ώς την στιγμή που πρέπει να γίνει ο απολογισμός του ταξιδιού» (σ.

29). Ίσως θα ήταν καλύτερα οι δύο τόμοι να εκδοθούν μαζί διότι η εμ­ πορική δραστηριότητα των πλοίων βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τον ιδιοκτήτη, τα εμπορεύματα που μεταφέρουν, τα πληρώματα και τα κέρδη κάθε ταξιδιού. Αυτή η πλή­ ρης εικόνα της ελληνικής ναυτιλίας μένει αναγκαστικά ανολοκλήρωτη στον πρώτο τόμο. Ο αναγνώστης μένει με την αγωνία του θεατή όταν

το διάλειμμα κόβει την εξέλιξη της πλοκής του έργου στην πιο κρίσιμη στιγμή. Παρ’ όλα αυτά, ο πρώτος τόμος είναι ολοκληρωμένος ως προς την εξέταση της ελληνικής ναυτικής δραστηριότητας που διαπραγμα­ τεύεται. Μελετιόνται με τη σειρά η κίνηση στα λιμάνια της Αλεξάν­ δρειας (1776-1832), Οδησσού (1801-1835), Θεσσαλονίκης (18101824), Χανίων (1776-1821), Πα­ τριόν (1812-1821) και Ύδρας (1811-1819), καθώς και στα λιμά­ νια Αγκόνας, Βενετίας, Λιβόρνο, Μασσαλίας, Τεργέστης. Υπάρχουν πολλοί πίνακες και κατατοπιστικά διαγράμματα για τις αφίξεις και αναχωρήσεις πλοίων, τη χωρητικό­ τητα, την αξία του φορτίου και, φυσικά, ποσοστιαίες και αριθμητι­ κές συγκρίσεις της συμμετοχής των ελληνικών πλοίων στη δραστηριό­ τητα κάθε λιμανιού. Ακόμα εξετά­ ζονται και τα λιμάνια προέλευσης και προορισμού των ελληνικών ιστιοφόρων. Η συγκέντρωση και επεξεργασία των πληροφοριών προσέκρουσε σε

70/οδηγος αρκετά εμπόδια. Μερικές φορές υπάρχουν διαφορές στους αριθ­ μούς που δίνουν τα Αγγλικά και τα Γαλλικά Αρχεία (π.χ. σχετικά με την κίνηση της Οδησσού, Πίνακας 13), άλλοτε πάλι ο συγγραφέας αναγκάστηκε να υπολογίσει τους απόλυτους αριθμούς κίνησης για κάποιο έτος, γιατί οι πληροφορίες ήταν για ένα, δύο ή τρία, στην κα­ λύτερη περίπτωση, τρίμηνα (π.χ. κίνηση Αλεξάνδρειας, Πίνακας 1). Σε άλλες περιπτώσεις ο συγγρα­ φέας υποχρεώθηκε να περιοριστεί σε μικρότερη χρονική περίοδο εξέ­ τασης γιατί δεν υπήρχαν πληροφο­ ρίες. Έτσι, ενώ για την Αλεξάν­ δρεια εξετάζονται 57 χρόνια, για την Οδησσό εξετάζονται 35 και για τη Θεσσαλονίκη 15. Αυτές οι ελλεί­ ψεις και το μέγεθος των επιμέρους προβλημάτων κάνουν μάλλον αδύ­ νατη την εξαγωγή τελικών συμπε­ ρασμάτων (σ. 8). Κάποια αδυναμία του βιβλίου θα μπορούσε να θεωρηθεί η συνε­ χής παράθεση στατιστικών δεδομέ­ νων είτε υπό την μορφή πινάκων ή διαγραμμάτων, πράγμα το οποίο αυτόματα κάνει το βιβλίο ελκυστι­ κό μεν στον ειδικό αλλά αποκρουστικό στον απλό αναγνώστη που ζητάει ανάλυση και περιγραφικότητα στοιχείων και γεγονότων. Ακόμα και για τον ενδιαφερόμενο όμως, λείπει η ανακεφαλαίωση στο τέλος κάθε κεφαλαίου. Βέβαια υπάρχει εκτενής ανακεφαλαίωση στο τέλος του βιβλίου (143-148 σ.) αλλά, αν μερικά από τα συμπερά­ σματα υπήρχαν στο κάθε κεφάλαιο του έργου, αυτό θα βοηθούσε στην

καλύτερη κατανόηση του στίγματος που θέλει να δώσει ο συγγραφέας. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στο τρί­ το κεφάλαιο, το πρώτο τμήμα: «Ελληνικά Πλοία στα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου» τελειώνει με σχόλια για τον Πίνακα 37 (Κί­ νηση στο λιμάνι της Ύδρας), χωρίς μια ανακεφαλαίωση, ενώ έχει ήδη προηγηθεί η εξέταση άλλων τριών λιμανιών. Το ίδιο συμβαίνει και με το δεύτερο τμήμα: «Ελληνικά Πλοία σε λιμάνια της Δυτικής Με­ σογείου», το οποίο τελειώνει με σχόλια για τον Πίνακα 43, χωρίς να επακολουθήσει μια παράγραφος ανακεφαλαιώσεως για ολόκληρο το τρίτο κεφάλαιο: «Μεσογειακές Διαστάσεις του Ελληνικού Εμπο­ ρίου». Η αδυναμία εξαγωγής τελι­ κών συμπερασμάτων δεν θα έπρεπε να εμποδίσει τον Β. Κρεμμυδά να παραθέσει στο τέλος κάθε κεφα­ λαίου μια γενική συνοπτική εικόνά των θεμάτων που διαπραγματεύθηκε. Μικρές αβλεψίες υπάρχουν και σε άλλα σημεία της μελέτης. Σχετι­ κά με την κίνηση στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας αναφέρονται «μέγι­ στες αποκλίσεις +19 και -16» (σ.

32), για να αποδειχθεί η σταθερό­ τητα κίνησης κατά την περίοδο 1776-1788. Αυτές οι αποκλίσεις όμως, δεν είναι οι στατιστικές απο­ κλίσεις, από τη μέση τιμή των αθροισμάτων αφίξεων και αναχω­ ρήσεων πλοίων κατά την προαναφερόμενη περίοδο, αλλά απόκλιση των δεικτών που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας με βάση το έτος 1776=100. Αυτή η λεπτομέρεια

Κ υκλοφ ορεί

σέ Π έκδοση τό' γνωστό

«ΜΕΓΑ ΑΓΓ Λ Ο Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Ο ΛΕΞΙΚΟ» Θ.ΤΣΑΒΕΑ 4 τόμοι - 4.000 σελίδες ' Εκδόσεις ΤΣΑΒΕΑ Σταδίου 48 - Αθήνα 131 - Τηλ. 3218257 Παπαδιαμαντοπούλου 13 - Αθήνα 612 Τηλ. 7214931

μπορεί να οδηγήσει τον αναγνώστη σε λάθος ερμηνεία. Μικρό πρόβλη­ μα υπάρχει και σε μερικές υποση­ μειώσεις. Στη σημείωση 45 (Κεφ. 1) δίδεται πλήρης βιβλιογραφική πα­ ραπομπή στο ANF, ΑΕ, ΒΙΙΙ-276, ενώ στη σημείωση 2 του ίδιου κε­ φαλαίου δίδεται η συγκεκομμένη μορφή της, σχήμα πρωθύστερο για τη διεθνή βιβλιογραφική πρακτική και την ενημέρωση του αναγνώστη. Ο συγγραφέας, σε άλλο σημείο, εξηγεί πριν την παράθεση της Βι­ βλιογραφίας Βοηθημάτων ότι σ’ αυτήν αναφέρονται μόνον «οι μελέ­ τες που είναι αφιερωμένες κυρίως στην ελληνική εμπορική ναυτιλία της περιόδου 1776-1835» (σ.17), ενώ οι υπόλοιπες που περιέχουν σκόρπιες χρήσιμες πληροφορίες αναφέρονται με παραπομπές. Ο ενδιαφερόμενος όμως που θα θελή­ σει να βρει όλες τις μελέτες πρέπει να ξεφυλλίσει το βιβλίο κοιτάζον­ τας μία μία τις σημειώσεις (311 συ­ νολικά), για να τις ανακαλύψει. Αυτή η τεχνική και το σκεπτικό αναφοράς στη βιβλιογραφία μόνο ορισμένων βοηθημάτων, και όχι όλων αυτών στα οποία παραπέμπει στις υποσημειώσεις του ο συγγρα­ φέας, πρέπει να θεωρηθεί μάλλον ξεπερασμένη. Συνήθως στη βιβλιο­ γραφία βοηθημάτων γίνεται ένας διαχωρισμός γενικών και ειδικών έργων του θέματος που διαπραγ­ ματεύεται μια μελέτη. Η εργασία του Βασίλη Κρεμμυδά προσφέρει την πρώτη ύλη για την μελέτη της ελληνικής ναυτιλίας (1776-1835), δηλαδή τα στατιστικά δεδομένα των αρχειακών πηγών, καθώς και επεξεργασμένα στοιχεία των τιμών από τον συγγραφέα. Λείπει μια βαθύτερη ανάλυση και συσχέτιση αυτών των στοιχείων, που οφείλεται στη σεμνή στάση του ιστορικού που δεν θέλει να εξάγει βεβιασμένα τελικά αποτελέσματα. Γενικά μια τέτοια μελέτη έχει αναγκαστικά περιορισμούς (που άλλωστε αναφέρονται από τον Β. Κρεμμυδά στον πρόλογό του), οι οποίοι αφήνουν ένα αίσθημα ανι­ κανοποίητου στον αναγνώστη. Παρ’ όλες όμως αυτές τις επιφυλά­ ξεις το βιβλίο δεν χάνει την ουσια­ στική του αξία για τη νεοελληνική οικονομική ιστορία: την εξερεύνη­ ση μιας δύσκολης πτυχής της και το πρώτο βήμα για την περαιτέρω μελέτη της. Δ>1. ΛΟΪΖΟΣ

ΔΕΛΤΙΟ 18 Μαρτίου 1986

βιβλιογραφικό δελτίο αριθ.

141 ** • Το Βιβλιογραφικό Δελτίο συντάοσεται με την πολύτιμη συνερ­ γασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό τον οποίον ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίω ν γίνε­ ται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλ,ιογραφία.

• Σ ε κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έλ-

5Γ

Απάκη

ληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένων συγγρα­ φέων γίνεται σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη­ ρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ

ΝΕΟΤΕΡΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Εκπαιδευτική ελληνική εγκυκλοπαίδεια. Παγκόσμιο βιογραφικό λεξικό. Τόμος Δ'. Αθήνα, Εκδοτική Αθη­ νών, 1985. Σελ. 432. Δρχ. 3200.

ΔΕΛΗΒΟΓΙΑΤΖΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Ζητήματα διαλε­ κτικής. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1985. Σελ. 193.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΛΕΞΙΚΑ Λεξικόν ασφαλιστικών όρων, Ελληνικά - γερμανικά αγγλικά - γαλλικά. Μόναχο, Verlag, 1984. Σελ. 315. Δρχ. 1000.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

ΜΑΝΟΣ ΝΙΚΟΣ. Ερμηνευτικό λεξικό ψυχιατρικών όρων. Αγγλοελληνικό-ελληνοαγγλικό. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1985. Σελ. 350. Δρχ. 1.500.

ΓΑΛΑΝΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Γ. Το σεξ στην Ελλάδα. Αθή­ να, Μπουκουμάνης, 1985. Σελ. 282. Δρχ. 600.

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΣ Α. Λεξικό συντομογραφιών. Θεσσαλονίκη, Idea, 1985. Σελ. 123. Δρχ. 450.

ΜΟΥΣΟΥΡΟΥ ΛΟΥΚΙΑ Μ. Γυναικεία απασχόληση και οικογένεια. Στην Ελλάδα και αλλού. Αθήνα, Εστία, 1985. Σελ. 219. Δρχ. 500.

72/δελτιο ΜΠΕΡΓΚΕΡ ΠΗΤΕΡ. Πρόσκληση στην κοινωνιολογία. Μετ. Ελένη Τσελέπογλου. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1985. Σελ. 214.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΒΕΛΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Το τέλος της εποχής Καρα­ μανλή. Αθήνα, Εποπτεία, 1986. Σελ. 197. Δρχ. 500. ΚΑΡΓΑΚΟΣ ΣΑΡΑΝΤΟΣ I. Το πλοίο των τρελών και η άγονος πολιτική μας γραμμή. Αθήνα, Gutenberg, 1986. Σελ. 143. Δρχ. 450.

ΓΕΡΟΥ ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ. Ο σχολικός σύμβουλος και η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Αθήνα, Δίπτυχο, 1985. Σελ. 126. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΔΗΣ Π. - ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ Σ. Σύγ­ χρονη εκπαίδευση και τηλεόραση. Αθήνα, Δίπτυχο, 1985. Σελ. 134. ΝΟΥΤΣΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ. Ιδεολογία και εκπαι­ δευτική πολιτική. Αθήνα, Θεμέλιο, 1986. Σελ. 138. ΣΤΑΥΡΙΔΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ Γ. Η μουσική στην εκπαί­ δευση. Σύγχρονες τάσεις και αντιλήψεις. Αθήνα, Gu­ tenberg, 1985. Σελ. 97. Δρχ. 300.

ΜΟΣΚΩΦ ΚΩΣΤΗΣ. Λαϊκισμός ή πρωτοπορία; Δοκί­ μια III. Αθήνα, Καστανιώτης, 1985. Σελ. 179. Δρχ.

500.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π. Κύπρος, ο φάκελλος της μεγάλης προδοσίας. Αθήνα, Φιλιππότης, 1986. Σελ. 111. Δρχ. 350. ΖΑΜΟΪΣΚΙ Λ. Τα κρυφά ελατήρια της διεθνούς τρο­ μοκρατίας. Μετ. Β. Ζούνης. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1985. Σελ. 133. Δρχ. 150. Το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα. Μετ. Βασίλης Ζούνης - Γιώργος Σύρος. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1985. Σελ. 502. Δρχ. 800.

CEAUSESCU NICOLAE. Το δικαίωμα στη ζωή, δι­ καίωμα στην ειρήνη. Μετ. Σωκράτης Δούλης. Αθήνα, Κρίνος, 1985. Σελ. 309. Δρχ. 300.

ΚΑΔΑΝΤΖΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Γ. Διαταραχές του λόγου στην παιδική ηλικία. Γ' έκδοση. Αθήνα, ΚαραβίαςΡουσσόπουλος, 1985. Σελ. 322. ΚΑΛΑΝΤΖΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Γ. (ΘΕΣΣΑΛΟΣ). Στον αστερισμό του Δημήτρη Γληνού. Αθήνα, Δίπτυχο, 1985. Σελ. 220. Δρχ. 500. ΚΑΛΟΥΡΗ - ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΥ ΟΥΡΑΝΙΑ. Αι­ σθητική αγωγή του παιδιού. Αθήνα, Δίπτυχο, 1985. Σελ. 90.. ΠΑΤΡΩΝΗΣ ΤΑΣΟΣ, θεμελιώδεις μαθηματικές έν­ νοιες και παιδική σκέψη. Αθήνα, Δίπτυχο, 1985. Σελ.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΤΕΧΝΕΣ

ΒΑΜΒΑΚΑΣ ΠΑΓΚΟΣ. Επανάσταση στην οικονο­ μία μας! Αθήνα, 1986. Σελ. 157. Δρχ. 800. ΠΑΡΟΥΤΣΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Δ. Φορολογία εισοδή­ ματος. Αθήνα, Αριστοτέλης, 1986. Σελ. 270. Δρχ.

1.300.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

111.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΧΡΗΣΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ. Το αρχοντικό της Αγροτι­ κής Τράπεζας. Αθήνα, Μορφωτικό Ινστιτούτο Α.Τ.Ε., 1985. Σελ. 186. Δρχ. 2.500.

ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΣΤΑΣ Ε. Η γλώσσα του στρατού. Πάτρα, 1986. Σελ. 180. Δρχ. 400.

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΠΑΙΑ/ΓΙΚΗ

Τόπος και εικόνα. Χαρακτικά ξένων περιηγητών για την Ελλάδα. Τόμος Ζ' - 19ος αι. Αθήνα, Ολκός, 1985. Σελ. 248. Δρχ. 3000.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ΓΛΥΠΤΙΚΗ

ΓΕΡΟΥ ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ. Βαθιές τομές στην εκπαί­ δευση (1981-1985). Αθήνα, Gutenberg, 1985. Σελ. 106. Δρχ. 450.

LAMBRAKI - PLAKA MARINA. Bourdelle et la Grice. Αθήναι, Ακαδημία Αθηνών, 1985. Σελ. 261 + εικόνες. Δρχ. 2000.

δ ελ τιο /7 3

ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΤΖΙ ANNO ΥΛΑΚΗ - ΚΑΛΛΙΤΕΡΑΚΗ ΧΑΡΙΚΛΕΙΑ. Διακόσμηση εσωτερικού χώρου κατοικίας. Αθήνα, 1985. Σελ. 108. Δρχ. 550.

ΠΟΙΗΣΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΠΕΡΓΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ Ταξίδι στην Κολχίδα! Αθή­ να, Μαυρίδης, 1985. Σελ. 164. Δρχ. 300.

Ιερά Μονή Σινά. Αθήνα, Ιερά Μονή Σινά, 1986. Σελ.

234. Δρχ. 5000.

ΓΚΙΡΑΓΚΟΣΙΑΝ ΑΛΙΣΙΑ. 40 + 1 ομολογίες αγάπης. Αθήνα, Θεμέλιο, 1985. Σελ. 76. ΔΡΟΣΟΥ ΚΑΙΤΗ. Οι τοίχοι τέσσερις. Αθήνα, Κείμε­ να, 1985. Σελ. 39. Δρχ. 200.

ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΝΙΚΟΣ. Η μουσική στην Κύπρο τον καιρό της αγγλοκρατίας. Λευκωσία, Μορφωτική Υπη­ ρεσία Υπουργείου Παιδείας, 1985. Σελ. 95.

ΧΙΟΥΜΟΡ

ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΙΑΣΟΝΑΣ. Ψηφιδωτό Γ' Τρίτη ποιητι­ κή σειρά. Αθήνα, Δρυμός, 1986. Σελ. 185. ΚΑΡΑΤΖΑΣ Δ.Α. Χρώματα φωνήεντα. Πάτρα, Πα­ ράθυρο, 1986. Σελ. 31. ΚΑΤΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Νυχτερινό ενυδρείο. Αθήνα, Σημείον, 1986. Σελ. 126. Δρχ. 400. ΚΡΑΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Α. Ολβία γη. Ποιήματα. Αθήνα, 1985. Σελ. 24. ΛΟΡΔΟΣ ΒΥΡΩΝ. Ντον Ζουάν. Άσματα 5-8. Μετ. Μαρία Κεσίση. Αθήνα, Σπανός, 1985. Σελ. 287.

Ένας αιώνας ελληνικό χιούμορ. Ανθολόγησηπαρουσίαση Γ. Καραμάνος. Αθήνα, Ωκεανίδα. Σελ.

256. Δρχ. 750.

ΜΠΡΑΒΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Με των αλόγων τα φαντά­ σματα. Αθήνα, Κείμενα, 1985. Σελ. 43. Δρχ. 200.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

ΠΑΠΑΔΑΚΗ-ΚΑΡΑΜΗΤΣΑ ΚΑΙΤΗ. Φλόγα και στάχτη. Αθήνα, 1986. Σελ. 30.

ΝΑΟΥΜΗΣ Γ.Ε. Σιωπηλά σήμαντρα. Αθήνα, Ό μ ­ βρος, 1985. Σελ. 31.

ΠΑΡΘΕΝΗΣ ΑΓΓΕΛΟΣ. Θητεία ξενιτιάς. Ποιήματα. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1986. Σελ. 93. Δρχ. 400.

ΜΕΛΕΤΕΣ ROMILLY JACQUELINE DE. Σημερινές προοπτικές για το Ομηρικό Έπος. Μετ. Α. Στέφος. Αθήνα, Καρδαμίτσας, 1986. Σελ. 51.

ΑΡΧΑΙΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΠΑΥΛΕΑΣ ΣΑΡΑΝΤΟΣ. Αναφορά στον Ηρακλή για τον καθαρμό της οικουμένης. Τόμος Α'. Θεσσαλονίκη, 1986. Σελ. 397. ΠΕΖΑΡΟΣ ΠΑΥΛΟΣ. Γεύση αρμύρας. Αθήνα, Θεω­ ρία, 1985. Σελ. 58. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΣ Π. Θυσίες των περιμέ­ τρων. Ποίηση. Αθήνα, Φιλιππότης. 1985. Σελ. 45. ΦΙΛΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Α. Ο Ζαρατούστρα και οι πέντε εσπερινοί. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1985. Σελ. 110. ΦΛΕΓΚΑΣ Κ. Ως... αν θυμάμαι. Αθήνα, Εξάντας, 1985. Σελ. 61.

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ. Ηθικά - Περί ηθικής και φιλοσοφι­ κής προόδου πολυπραγμωσύνης ωφελιμότητας των εχθρών μας. Μετ. Γιώργος Κάτσος. Αθήνα, Πύρινος Κόμος, 1986. Σελ. 135. Δρχ. 300.

KIRK G. S. ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ. Κοσμολογικά αποσπά­ σματα. Μετ. Νίκος Γιανναδάκης. Τόμος Α '. Αθήνα, Πολύτυπο, 1985. Σελ. 273. Δρχ. 480.

ΦΟΥΡΤΟΥΝΗΣ ΜΑΝΩΛΗΣ. Η πληγή και το αλάτι. Αθήνα, Θεμέλιο, 1985. Σελ. 109. ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΟΥ ΜΑΤΣΗ. Το δίχως άλλο. Αθήνα, Κείμενα, 1985. Σελ. 43. Δρχ. 300. ΓΚ1ΜΠΡΑΝ ΧΑΛΙΛ. Οι θεοί της γης. Μετ. Θανάσης Γιαπιτζάκης. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1985. Σελ. 56.

74/δελτιο

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΔΟΞΙΑΔΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Κ. Βίος παράλληλος. Αθήνα, Άγρα, 1985. Σελ. 59 + σχέδια. Δρχ. 800. ΖΑΜΙΤ ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ. Η μπάρα. Αθήνα, 1986. Σελ.

142. ΚΑΛΑΝΤΖΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Γ. (ΘΕΣΣΑΛΟΣ ). Η μάν­ τρα της κυρά-Σόφης. Αθήνα, Δίπτυχο, 985. Σελ. 141. Δρχ. 400. ΜΑΚΡΑ ΜΑΙΡΗ. Οι απέναντι και τα κυκλάμινα. Αθήνα, Νικολαΐδης, 1986. Σελ. 63. ΜΑΡΖΕΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. 99 SEX-ER. Η κοινωνία των σοφών αλόγων. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1985. Σελ. 278. Δρχ. 550. ΜΙΣΣΙΟΣ ΧΡΟΝΗΣ.... Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς. Αθήνα, γράμματα, 1985. Σελ. 221. Δρχ. 500. ΠΑΝΟΥΣΗΣ ΛΕΥΤΕΡΗΣ. Σουντ. Αθήνα, Ντούζγος, 1985. Σελ. 126. ΠΑΠΑΔΑΤΟΥ ΒΙΚΤΩΡΙΑ. Η τελευταία πόρτα της νύχτας. Πεζογραφήματα. Αθήνα, Νεφέλη, 1986. Σελ.

100.

ΣΕΛΛΑ ΜΠΟΝΤΟΥΑ. Ψυχές πίσω από μάσκες. Αθήνα, Interboons. Σελ. 184. Δρχ. 450. ΣΕΡΕΛΕΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Φωτεινό σκοτάδι. Αθήνα, 1985. Σελ. 847 ΦΡΕΡΗ ΜΑΡΙΚΑ ΒΕΛ. Ελέγκω. Αθήνα, Βασιλείου, 1986. Σελ. 205. Δρχ. 500.

LEWIS NORMAN. Ο εκτελεστής από τη Σικελία. Μετ. Βικώρια Τράμπαλη. Αθήνα, Καρρέ, 1985. Σελ.

371. ΜΑΛΤΣ ΑΛΜΠΕΡΤ. Το υπόγειο ρεύμα. Β' έκδοση. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1985. Σελ. 279. Δρχ. 400.

MARKSTEIN G. Τελική λύση. Μετ. Κύρα Αδάμ. Αθήνα, Καρρέ, 1985. Σελ. 403. ΜΤΤ.Τ.Κ NELSON DE. Κατάληψη. Μετ. Ν. Χούνος. Αθήνα, Καρρέ, 1985. Σελ. 524.

DALEY ROBERT. Η χρονιά του δράκοντα. Μετ. Δημήτρης Μπουλασακίδης. Αθήνα, Καρρέ, 1985. Σελ.

437.

DALEY ROBERT. Επικίνδυνη κόψη. Μετ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος. Αθήνα, Καρρέ, 1985. Σελ. 480.

DRAGAN GIUSEPPE COSTANTINO. Στη χώρα του Δράκουλα. Αθήνα, Ηριδανός, 1985. Σελ. 467. Δρχ.

1500. ΠΟΕ ΕΝΤΓΚΑΡ ΑΛΑΝ. Ο άγγελος του παράξενου και άλλες ιστορίες. Μετ. Δημοσθένης Κούρτοβικ. Αθήνα, Αιγόκερως, 1985. Σελ. 120. Δρχ. 250.

SEYMOUR GERALD. Η κόκκινη αλεπού. Μετ. Ρούσος Βρανάς. Αθήνα, Καρρέ, 1985. Σελ. 307.

HEFFERNAN W. Φυλακισμένο γεράκι. Μετ. Νέστ. Χούνος. Αθήνα, Καρρέ, 1985. Σελ. 434.

HEFFERNAN W. Ο κορσικανός. Μετ. Ε. Ταμβάκη. Αθήνα, Καρρέ, 1985. Σελ. 476.

ΕΥ Θ ΥΜΟΓΡ ΑΦΙΚΑ

VIDAL GORE. Ουάσιγκτον D.C. Μετ. Νέστωρ Χούνος. Αθήνα, Καρρέ, 1985. Σελ. 496.

GOLDSMITH J. Στον πυρετό του χρυσού. Μετ. Ελένη Κυπραίου. Αθήνα, Καρρέ, 1985. Σελ. 313.

GRAY MARTIN. Στ’ όνομα όλων των δικών μου. Μετ. Αργυροπούλου Σταυρούλα. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1985. Σελ. 451.

EASTERMAN DANIEL. Ο τελευταίος δολοφόνος. Μετ. Κώστας Γαλανόπουλος. Αθήνα. Καρρέ, 1985. Σελ. 439.

ERDMAN PAUL Ε. Οι τελευταίες μέρες της Αμερι­ κής. Μετ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος. Αθήνα, Καρρέ, 1985. Σελ. 316. ΖΑΧΕΡ ΜΑΖΟΧ ΛΕΟΠΟΛΔΟΣ ΦΟΝ. Η Αφροδίτη με τις γούνες. Μετ. Ιωάννα Βασιλείου. Αθήνα, Ερατώ, 1985. Σελ. 222. Δρχ. 350.

ΤΣΙΦΟΡΟΣ ΝΙΚΟΣ, θεότρελα ρεπορτάζ. Αθήνα, Ερ­ μής, 1985. Σελ. 172. Δρχ. 300.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΥ-ΧΑΤΖΗΠΕΤΡΟΥ ΝΤΙΝΑ. Οδυσσέας Ελύτης. Αθήνα, Κριτικά Φύλλα, 1985. Σελ. 150. Δρχ. 550. ΖΑΔΕΣ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ. Πάνω απ’ τον ξένο μόχθο. Τόμος Α \ Αθήνα, Τριφυλιακή Εστία, 1985. Σελ. 303. Δρχ. 600. ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ ΑΝΤΡΕΑΣ. Μια φυσιογνωμία και μια εποχή. Αθήνα, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορι­ κό Αρχείο, 1985. Σελ. 152.

CLEMENT CATHERINE. Χιουρρέμ. Μετ. Έφη Κο­ ρόμηλά. Αθήνα, Νεφέλη, 1985. Σελ. 254. Δρχ. 450.

COLLINS L. - LAPIERRE D. Ο 5ος ιππότης. Μετ. Κώστας Γαλανόπουλος. Αθήνα, Καρρέ, 1985. Σελ.

504.

ΚΟΚΟΛΗΣ Ξ.Α. Ποιητική πράξη και σύμπραξη. (Σεφερικά, 2). Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1985. Σελ. 59. Δρχ. 300.

ΚΟΥΣΝΙΕΒΙΤΣ ΑΝΤΡΖΕΪ. Ο βασιλιάς των δύο Σικελιών. Μετ. Ρενέ Ψυρούκη. Αθήνα, Νεφέλη, 1985. Σελ.

287. Δρχ. 600.

ΜΕΡΑΚΛΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ Γ. Τέσσερα δοκίμια για τον Κ.Π. Καβάφη. Αθήνα, Καστανιώτης, 1985. Σελ. 85. Δρχ. 300.

LAMBERT DEREK. Οι συνωμότες. Μετ. Χρήστος Παπαγεωργίου. Αθήνα, Καρρέ, 1985. Σελ. 431.

ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ Ν.Α. 4 μορφές της λογοτεχνίας μας. Αθήνα, 1985. Σελ. 150. Δρχ. 400.

δ ε λ τ ιο/75 ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Το περιοδικό «Εστία» (1876-1895) και το διήγημα. Αθήνα, Κώδικας, 1985. Σελ. 49. ΣΑΚΕΛΛΙΩΝΑΣ Γ. Ο Φώτης Κόντογλου και η συνεί­ δηση της ρωμιοσύνης. Αθήνα, Μήνυμα. Σελ. 48. Δρχ.

150. ΣΑΧΙΝΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ. Τετράδια κριτικής. Τέταρ­ τη σειρά. Αθήνα, Εστία, 1985. Σελ. 235. Δρχ. 450. ΣΤΑΦΥΛΑΣ ΜΙΧΑΛΗΣ. Διαρκής ιστορία της νεοελ­ ληνικής λογοτεχνίας. Τ .Ε' Πειραιάς, Εύρυτος, 1985. Σελ. 80. Δρχ. 300. ΣΤΕΛΙΟΣ ΓΕΡΑΝΗΣ. Πειραιάς, Εταιρία Γραμμάτων και Τεχνών Πειραιά, 1985. Σελ. 156. Τρεις λογοτέχνες ακαδημαϊκοί. Μ.Δ. Στασινόπουλος Πέτρος-Χάρης - Θ. Πετσάλης-Διομήδης. Αθήνα, Καμπανάς, 1986. Σελ. 80.

ΘΕΑΤΡΟ

τροχιά του Νίκου Ζαχαριάδη στην Ελλάδα. Αθήνα, Ισοκράτης. Σελ. 282. Δρχ. 500. ΦΕΡΛΙΝΓΚΕΤΤΙ ΛΟΡΕΝΣ. Εφτά μέρες στην ελεύθε­ ρη Νικαράγουρα. Εισ. - μετ. Εύη Παπά. Αθήνα, Αίο­ λος, 1985. Σελ. 154. Δρχ. 380.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΞΙΩΤΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ. 'Αργώ, η πρώτη Αργοναυτική Εκστρατεία του 3500 π.Χ. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1985. Σελ. 431. Δρχ. 600. ΒΑΡΦΗΣ ΚΩΣΤΗΣ Α. Η Κύπρος και νησιά του Αι­ γαίου στόχος της λεοπολδιανής αποικιοκρατικής πολι­ τικής. Δοκίμιο - Ιστορία, αριθ. 11. Αθήνα, Φιλιππότης, 1985. Σελ. 87. Δρχ. 350. ΔΕΛΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Η εθνική υποτέλεια στα χρόνια του διχασμού. Αθήνα, Σύγχρονη Επο­ χή, 1985. Σελ. 167. Δρχ. 300. Ελευθερία. Η άγνωστη ιστορία της πρώτης παράνομης οργάνωσης και εφημερίδας της κατοχής. Β' έκδοση. Θεσσαλονίκη. Καστανιώτης, 1986. Δρχ. 800.

ΕΡΓΑ

ΘΕΜΕΛΗ-ΚΑΤΗΦΟΡΗ ΔΕΣΠ. Το γαλλικό ενδιαφέ­ ρον για την Ελλάδα στην περίοδο του Καποδίστρια 1828-1831. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1985. Σελ. 197.

ΠΕΤΡΗΣ ΤΑΣΟΣ. Διάλεξη για μια αυτοκτονία. Αθή­ να, Καραμπερόπουλος, 1986. Σελ. 27.

ΚΑΡΥΔΟΓΙΑΝΝΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ. Αθήνα. Στους δρό­ μους του πνεύματος. Αθήνα, Νέα Σκέψη, 1985. Σελ.

77. Δρχ. 350.

ΠΕΤΡΗΣ ΤΑΣΟΣ Ν. Συνέντευξη με τον εαυτό μου. Αθήνα, Καραμπερόπουλος, 1986. Σελ. 29.

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΚΟΡΜΑΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Λ. Ανατολική Ρωμυλία. Η αλύτρωτη Ορφική γη. Αθήνα, Πελασγός, 1985. Σελ.

47. Δρχ. 150. ΜΠΟΥΤΣΙΚΑΣ ΑΝΔΡΕΑΣ Δ. Η φραγκοκρατία στην Ηλεία (1205-1428). Αθήνα, 1985. Σελ. 248.

FRANKE P.R. Η Μικρά Ασία στους ρωμαϊκούς χρό­ νους. Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1985. Σελ. 149. Δρχ. 500.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ / ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΒΟ­ ΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ. Η αναστήλωση των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων στη Θεσσαλονίκη. Αθή­ να, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώ­ σεων, 1985. Σελ. 175. Δρχ. 900.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΚΕΠΕΣΗΣ ΝΙΚΑΝΔΡΟΣ. Θυμάμαι... Αθήνα, 1985. Σελ. 214. Δρχ. 400. ΚΟΚΚΟΡΗ ΜΑΡΙΑ. Γεώργιος Ν. Παπανικολάου. Βιογραφικά, επιστολές, αναμνήσεις. Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 236. Δρχ. 1000. ΜΠΟΚΟΤΑΣ ΡΙΖΟΣ. Μια παγίδα για τον Άρη. Αθήνα, Γλάρος, 1985. Σελ. 94. Δρχ. 250. ΧΟΝΔΡΟΚΟΥΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Ν. Η αιματηρή

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΠΑΜΠΑΝΑΣΗΣ ΣΤΕΡΓΙΟΣ. Ιδιομορφίες της ανά­ πτυξης στη νότια Ευρώπη. Αθήνα, Ίδρυμα Μεσογεια­ κών Μελετών, 1985. Σελ. 432. Δρχ. 1200. Της πατρίδας χώματα. Λευκωσία, Υπουργείο Παι­ δείας, 1985. Σελ. 199.

DREYFUS F.-G. - MARX R. - POIDEVIN R. Γενική ιστορία της Ευρώπης. Τόμος ΣΤ'. Μετ. Τάκης θεοδωρόπουλος - Πέτρος Παπαδόπουλος. Αθήνα, Παπαζήσης, 1985. Σελ. 356. Δρχ. 900.

ΤΑΞΙΔΙΑ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Σιβηρία. Οδοιπορικό

76/δελτιο σε μια ήπειρο. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1986. Σελ. 186. Δρχ. 500.

ΚΑΜΑΡΑΤΟΥ ΕΙΡΗΝΗ. Το παράξενο περιβόλι. Αθήνα, Περγαμηνή, 1985. Σελ. 36. Δρχ. 400.

ΠΑΙΔΙΚΑ

ΧΩΡΑΦΑ-ΣΊΎΓΑ Μ. Λίγο πριν το τέλος της Αρχαίας Ολυμπίας. Αθήνα, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, 1985. Σελ. 139. Δρχ. 300.

ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ ΒΑΛΑΣΗΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ. Μια περιπέτεια χωρίς τέλος. Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 16. Δρχ. 750.

ΣΧΟΛΙΚΑ ΤΣΟΥΡΕΑΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ. Αρχαία ελληνική θεμα­ τογραφία. Αθήνα, Παπαδήμας, 1986. Σελ. 458. Δρχ.

1000.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΣΤΟ ΤΕΥΧΟΣ ΑΠΡΙΛΙΟΥ

JET-OIL: Ο ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ • Ηλίας Ευθυμιόπουλος: Η επιχείρηση της καταστροφής

• ιίάνος Πλαγιαννάκος: Η φωτιά φούντωσε ι ς ανησυχίες

ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 312. Δρχ. 70. ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΤΗΣ ΑΡΝΑΙΑΣ. Φύλλο 80. ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 941. Δρχ. 150. ΔΕΛΤΙΟ. Σύνδεσμος Βιομηχανιών Βορείου Ελλάδος. Τεύχος 12/236.

• λιιύρος Ψύχας: Η αποθήκη αμμωνίας

ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 139. Δρχ. 200.

ΕΡΕΥΝΑ © Σπύρος Ψύχας: Το «Γκάζι» και το μέλλον

ΕΠΟΠΤΕΙΑ. Τεύχος 110. Δρχ. 350. ΕΥΦΟΡΙΩΝ. Μηνιαία επιθεώρησις γραμμάτων και επιστημών. Τεύχος 8.

των εγκαταστάσεων

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ • Κοσμάς Μεγαλομάτης: Χημικά όπλα ενα­ ντίον του Ιράν

ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ • Ηλίας Ευθυμιόπουλος: Λεωφόρος στον Ε­ θνικό Δρυμό της Πάρνηθας

ΦΥΣΗ • Τριαντάφυλλος Αδαμακόπουλος: Διαχείρηση της Γκιώνας • Germaine Aziz: Αλλού τα λιβάδια είναι πιο πράσινα

ΘΕΜΑΤΑ • Μιχάλης Μοδινός: Η ανάδυση των προσαρ­ μοσμένων τεχνολογιών

ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ • Παύλος Λουκάκης: Διαμάχες για το νέο ΓΟΚ για να ξεχνάμε τ ’ άλλα • Κίμων Χατζημπίρος: Για έναν οικολογικό φόρο στη βενζίνη • Δημήτρης Παπαΐωάννου: Ό λα για την πα­ ραγωγικότητα

ΗΧΟΣ ΚΑΙ HI-FI. Τεύχος 86. Δρχ. 150. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Τεύχος 213. Δρχ.

300. ΤΟ ΚΟΥΤΙ ΓΗΣ ΠΑΝΔΩΡΑΣ. Μηνιαίο περιοδικό λόγου και τέχνης. Τεύχος 11. Δρχ. 150. Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ. Φύλλο 46. Δρχ.

30. Η ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. Τεύχος 17. Δρχ. 150. ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ. Κείμενα παιδευτικού προβληματι­ σμού. Τεύχος 37. Δρχ. 350. ΟΥΡΑΝΟΙ. Αεροδιαστημική επιθεώρησις. Φύλλο 2478-9. Δρχ. 100. ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 850. Δρχ. 150. ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΑΛΗΝΙΔΩΝ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΕΛΛΑ­ ΔΑΣ. Αρ. 164. ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΕΣ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ. Τεύχος 3. Δρχ. 50. ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό για συλλέκτες. Τεύχος 65. Δρχ. 100. ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ. Τεύχος 36. Δρχ. 160.

4 ΤΡΟΧΟΙ. Τεύχος 186. Δρχ. 150. ΦΥΛΛΑΔΙΟ. Περιοδικό πνευματικής ζωής. Τεύχος 7-

δελ τιο /7 7 26 Φεβρουαρίου11 Μαρτίου 1986

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμέ­ νες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (6λ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

- Υ πόμνημα ΚΡΙΤΙΚΟΙ Α θ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώχης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΒΧ: Β. Χατζηβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΓΠ: Γ. Παναγιώτου ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΒ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: θ. Μ. Πολίτης ΘΥ: θ. Παπανικολάου ΙΔ: I. Δραγώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΔ: Κ. θ. Δημαράς ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου

ΜΝ: Μ. Νιτσόπουλος ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος Τ θ: Τ. θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π : Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΓ: Ελεύθερη Γνώμη ΕΙ: Εικόνες Ε θ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εβδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

Φιλοσοφία Ζαγκλαβήρας Ν.Α.: Εγκυκλοπαίδεια της αρχαίας ελληνικής σκέψης (ΑΦ, ΑΚ, 1/3), (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 6/3). Μουτσόπουλος Ε.: Φιλοσοφία της καιρικότητας (Μ. Μαρκάκης, Ελληνική φιλοσοφική Επιθεώρηση, 7). Φαράντος Γ.: Ο Ηράκλειτος και η διαλεκτική φιλοσοφική σκέ­ ψη (θ. Αντωνόπουλος, ΝΕ, 1/3).

Kant I.: Τα θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών (Ν. Χρόνης, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 7).

Ψυχολογία Πιπερόπουλος Γ.: Ένας ψυχολόγος κοντά σου (ΓΣ, ΑΗ, 1/3).

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεσν ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης Π θ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πορφύρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση Σ θ: Σύγχρονα θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΈ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Κοινωνιολογία Καρανικόλας Γ.: Ρασοφόροι (Ν. Παππάς, ΠΛ, 29), (ΘΥ, ΕΙ, 5/3). Φίλιας Β.: Κοινωνία και εξουσία (ΓΣ, ΑΗ, 7/3).

Πολιτική Βέλιος Α.: Το τέλος της εποχής Καραμανλή (Τ. Ψαράκης, ΕΝΑ, 27/2). Δημητριάδης Γ.: Η σοβιετική διείσδυση στην Ελλάδα (Ν. Ιγγλέσης, Ελεύθερος, 26/2). Ιωαννίδης Λ.: Αμερική (ΦΤ, ΤΚ, 19/2). Καργάκος Σ.: Το πλοίο των τρελών (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 9/3).

78/δελτιο Κόλμερ Κ.: Ο εξ Ανατολών κίνδυνος και η ελληνική υποανάπτυξη (ΠΑ, ΟΤ, 27/2). Κοντογεώργης Γ.: Η Ελλάδα στην Ευρώπη (ΛΑ, ΠΕ, 83). Μοσκώφ Κ.: Λαϊκισμός ή πρωτοπορία (ΓΣ, ΑΗ, 7/3). Μπουρνιάς Λ.: Πολιτικά και άλλα (Σ. Αρτεμάκης, ΒΡ, 1/3). Νούσκας Κ.: Η Τουρκική βουλιμία κι εμείς (ΦΤ, ΤΚ, 20/2).

Lowy Μ.: Μαρξισμός και Επαναστατικός ρομαντισμός (Τ. Αναστασιάδης, ΟΤ, 6/3).

Δίκαιο Αθανασόπουλος Κ.: Νομοθεσία περιφερειακής ανάπτυξης (Σ.Β, ΟΤ, 6/3). Σαλάχας Δ.: Το μυστήριο του γάμου στο νέο κώδικα κανονι­ κού Δικαίου της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 9/3).

Οικονομία Νικολάου Μ.: ΔΕΗ (ΒΠ, ΔΙ, 138). Υπουργείο Γεωργίας: Δραστηριότητες και απολογισμός της Υ.Δ. Α.Γ.Ε.Π. περίοδος 1981-1983 (Κ. Λατίφης, ΟΤ, 27/2). Φίνας Κ.: Ο Φ.Π.Α. και η Δωδεκανησιακή οικονομία (Α.Δ. Παπαγιαννίδης, ΟΤ, 27/2).

Passet R.: Οικονομία και περιβάλλον (ΛΑ, ΠΕ, 83).

Λαογραφία Μπόντας Γ.: Τα κάλαντα στη Σιάτιστα (ΦΤ, ΤΚ, 19/2). Οικονόμου Π.: Τα δωδεκαήμερα (ΦΤ, ΔΡ, 22/2).

Εκπαίδευση Δημητρόπουλος Ε., κ.ά.: Οι εκπαιδευτικές και επαγγελματι­ κές αποφάσεις των μαθητών της γ ' λυκείου (ΛΑ, ΠΕ, 83). Νούτσος X.: Ιδεολογία και εκπαιδευτική πολιτική (X. Ντου­ νιά, ΑΝ, 311).

Εφαρμοσμένες Επιστήμες θανακλάκης Α.: Φωτοβολταϊκή μετατροπή της ηλιακής ενέργειας σε ηλεκτρική (ΛΑ, ΠΕ, 83). Παπαχριστοφόρου X. - Σαμουηλίδης Γ.: Τοκετός χωρίς φόβο (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 9/3).

Τέχνες Βασιλειάδης Γ.: Το κινούμενο σχέδιο (ΓΣ, ΑΗ, 11/3). Κιντζονίδης Λ.: Ανδρέας Ζαμπέτσγλου (ΦΤ, ΤΚ, 20/2). Γυναικείες αφίσες απ’ όλο τον κόσμο (Π. Κουνενάκη, ΑΥ, 9/ 3). Και το πλοίο φεύγει. Κείμενα για το Φ. Φελίνι (ΚΤ, ΚΘ, 5/2). · Αντώνης Απέργης (Κ. Ευαγγελάτος, Σύγχρονα Βήματα, 57). Ροξάκος Ν.Ι.: Το νεοελληνικό λαϊκό θέατρο στην Αμερική.

1903-1950 (X. Ντουνιά, ΑΝ, 311). Γιάννης Σκαρλάτος (ΓΣ, ΑΗ, 1/3).

Γλώσσα Κριαράς Ε.: Από την ιστορία του δημοτικισμού (ΣΤ, ΕΛ, 6/3), (ΓΣ, ΑΗ, 7/3), (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 2/3).

Κλασική φιλολογία Ομηρικοί ύμνοι (ΚΤ, ΕΘ, 5/2).

Ποίηση Αιγιαλός Τ.: Σαββατόβραδα του σύγχρονου Νταχάου (Δ. Πανουσάκης, ΠΛ, 29). Αστρινάκη Ε.: Εργοστάσια οδύνης (Δ. Πανουσάκης, ΠΛ, 29). Βαφόπουλος Γ.Θ.: Το τέλος (ΦΤ, ΔΡ, 16/2). Βουτσικάκης ©.: Ματωμένα φτερά (Ν. Ανώγης, Λογοτεχνική Επιθεώρηση, 5).

Δαούτης Π.: Γαλάζιος ουρανός (Ν. Ανώγης, Λογοτεχνική Επιθεώρηση, 5). Ευσταθιάδης Γ.: Ενικού αριθμού (ΒΧ, ΑΥ, 113). Ζαφειράτος Μ.: Ποίηση (ΒΠ, ΔΙ, 133). Ιωαννίδης Γ.: Ο χρυσός λύχνος (Ν. Ανώγης, Λογοτεχνική Επι­ θεώρηση, 5). Καλλίστρος Δ.: Συμφωνία των μικρών συνόλων (ΓΣ, ΑΗ, 11/ 3)· Καρανικόλας Φ.: Συχνές στάσεις (Δ. Πανουσάκης, ΠΛ, 29). Κέντρου-Αγαθοπούλου Μ.: Μετανάστες του εσωτερικού νερού (ΒΧ, ΑΥ, 11/3). Κοκκίνης Σ.: Ερωτική ανθολογία (Κ. Κοβάνης, Π θ, 28/2). Κουγέας Β.: Ύπνος, γενική δοκιμή (Ν.Γ, ΚΑ, 6/3). Κουλούρης X.: Ορειχάλκινα (ΔΖ, ΤΕ, 64). Λάσκαρης Κ.: Ουράνια σαλπίσματα (Ν. Ανώγης, Λογοτεχνική Επιθεώρηση, 5). Λειβαδίτης Τ.: Βιολέτες (ΣΤ, ΕΛ, 6/3). Μίσσιος Κ.: 44 ποιητικές φωνές από τη Λέσβο (Δ. Πανουσά­ κης, ΠΛ, 29). Μιστριώτη Μ.: Προσεγγίσεις (Σ. Ντουφεξής, Το Κουτί της Πανδώρας, 1ΐ). Μποσινάκης Δ.Χ.: Η προσδοκία (ΔΖ, ΤΕ, 64). Νικορέτσος Δ.: Οδοιπορία στη σιωπή (ΦΤ, ΔΡ, 6/2). Οικονόμου Μ.: Κινέζικη ποίηση (ΣΤ, ΕΛ, 6/3). Παπαδάκη-Καραμήτσα Κ.: Εσωτερικοί διάλογοι (ΦΤ, ΔΡ, 6/ 2). Παπαδήμα-θεοδωράκη Ε.: Στη γη της λησμσνιάς (Α. Ροδινός, Το Κουτί της Πανδώρας, 11). Παπαδίτσας Δ.: Ποίηση 1 (ΚΤ, ΕΘ, 2/3). Παπαφιλίππου Λ.: Μακροπερίοδος (NY, CO, Μαρτ. ’86). Παππάς Ν.: Τελευταίο ταξίδι (Δ. Πανουσάκης, ΠΛ, 29). Παυλέας Σ.: Αναφορά στον Ηρακλή για τον καθαρμό της οι­ κουμένης (ΦΤ, ΔΡ, 22/2). Πετρόπουλος Γ.: 1) Φθινοπωρινή περίσκεψη. 2) Για μια προ­ δομένη άνοιξη. 3) θλίψη και καταγραφή (Κ. Βαλαβάνης, Το Κουτί της Πανδώρας, 11). Σαλβαρλής Γ.: Τα λουλούδια των πειρασμών (Α. Ροδινός, Το Κουτί της Πανδώρας, 11). Σιμόπουλος Η.: Εσπερινός απόλσγος (Κ. Βαλαβάνης, Το Κου­ τί της Πανδώρας, 11). Τσάτσου Μ.: Τα σημεία (Γ. Καραβασίλης, ΔΙ, 138). Τσέχος Η.: Τα πάθη που φοράς (ΘΠ, ΕΣ, 540-541). Φουρτούνης Μ.: Η πληγή και το αλάτι (ΒΧ, ΑΥ, 11/3). Χατζηλαζάρου Μ.: Το δίχως άλλο (ΒΧ, ΑΥ, 4/3). Γκιρακοσιάν Α.: 40+1 ομολογίες αγάπης (ΘΥ, ΕΙ, 26/2). Πάρρα Ν.: Ποιήματα και αντιποιήματα (ΓΣ, ΑΗ, 7/3).

Πεζογραφία Αθανασόπουλος Β.: Το αντίδοτο της γραφής (X. Κορελάς, ΕΟ, 110). Αλαβέρας Τ.: Γωνίες και όψεις (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 2/3). Βαλτινός Θ.: Μπλε βαθύ σχεδόν μαύρο (Ε. Σπανοπούλου, ΕΘ, 2/3). Δαμιανίδη Α.: Σκεύος ηδονής (X. Ντουνιά, ΑΝ, 311). Κοτζιάς Α.: Φανταστική περιπέτεια (ΤΣ, ΛΕ, 52). Κυριακίδης Α.: Ο πληθυντικός μονόλογος (X. Κορελάς, ΕΟ, 110). Λαγκαδινός Σ.: Εν δύο κάτω (X. Ντουνιά, ΑΝ, 311), (Ν. Ντό­ κας, ΕΛ, 2/3). Μαργιόλας Η.: Το παιδί με την καμπάνα (Ν. Ανώγης, Λογοτε­ χνική Επιθεώρηση, 5). Μηλιώνης X.: Καλαμάς και Αχέροντας (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 138). Μίσσιος X.: Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς (Κ. Κοβάνης, ΠΘ, 28/2). Πανσέληνος A.: 1) Ιστορίες με σκύλους. 2) Η μεγάλη πομπή (NY, CO, Μαρτ. ’86). Παπαδάκης Α.: Αφιερώσεις (X. Κορέλας, ΕΟ, 110). Παπακυριάκης Γ.: Ο τυφλός ταξιδιώτης (ΘΥ, ΕΙ, 26/2). Παπασπύρου Ν.: Τρεις εποχές (X. Κορέλας, ΕΟ, 110). Πολίτης Κ.: Εκάτη (ΚΤ, ΕΘ, 5/2). Ροδοπούλου Σ.: Μυρσίνη (ΑΦ, ΑΚ, 8/3).

δελ τιο /7 9 Σαράντη Γ.: Επιστροφή (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 9/3). Σουρούνης Α.: Οι πρώτοι πεθαίνουν τελευταίοι (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 27/2). Στάλιος Ζ.: Η νύχτα και η οργή (Γ. Καραβασίλης, ΔΙ, 138). Σταμέλος Δ.: Ο Μακρυγιάννης (ΦΤ, ΤΚ, 5/2).

Vidal C.: Ουάσινγκτον. D1C.: (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 27/2). Γκομέζ-Άρκος Α.: Το παιδί και το καρβέλι (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 27/2). Γουέστ Μ.: Οι γελωτοποιοί του θεού (W, ΟΤ| 27/2). Κέρουακ Τ.: Οι αλήτες του Ντάρμα (ΓΣ, ΑΗ, 7/3). Κούσνιεβιτς Α.: Ο βασιλιάς των δύο Σικελιών (ΤΣ, ΑΥ, 2/3).

Lawrence D.H.: Η γυναίκα που έφυγε με το άλογο (Π. Κουνε­ νάκη, ΤΑ, 27/2). Μακ Γιούαν I.: Πρώτος έρωτας (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 27/2). Μπαλζάκ Ο.: Οι χωριάτες (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 6/3). Μπόλντουιν Τ.: Το δωμάτιο του Τζιοβάνι (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 6/3), (NY, CO, Μαρτ. ’86), (ΓΣ, ΑΗ, 1/3). Μπρεχτ Μ.: Ιστορίες (ΘΥ, ΕΙ, 5/3).

Oriol L.: Τερέζα (Σ. Αρτεμάκης, ΒΡ, 1/3). Ουέστ Ν.: Η ονειρική ζωή του Μπάλσο Σνελ (ΘΥ, ΕΙ, 26/2). Ουόλπολ Ο.: Το κάστρο του Οτράντο (ΓΣ, ΑΗ, 7/3). Πλαθ Σ.: Ο γυάλινος κώδων (Γ. Βέης, ΔΙ, 138). Πούζο Μ.: Ο Σικελός (ΓΣ, ΑΗ, 11/3). Ρόμπινς X.: Αναμνήσεις μιας ζωής (ΓΣ, ΑΗ, 11/3). Τόλκιν Μ.: Ο άρχοντας των δαχτυλιδιών (ΓΣ, ΑΗ, 1/3). Φούλερτον Α.: Το φορτίο της Αφροδίτης (ΓΣ, ΑΗ, 11/3). Χάμετ Ν.: Το μεγάλο χτύπημα (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 6/3). Χάροντς Τ.: Οι ασυμβίβαστοι (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 9/3), (ΓΣ, ΑΗ, 11/3). Χόχουτ Ρ.: Ένας έρωτας στη Γερμανία (X. Ντουνιά, ΑΝ, 311), (ΓΣ, ΑΗ, 7/3).

Χρονογραφή ματα Δήμου Ν.: Μικρά βήματα (Κ. Κοβάνης, ΠΘ, 28/2), (Π. Κουνε­ νάκη, ΤΑ, 6/3).

Μελέτες Ανδρειωμένος Γ.: Πτωχοπροδρομικά (X. Κορέλας, ΕΟ, 110). Βαγενάς Ν.: Ποίηση και πραγματικότητα (Δ. Μπασαντής, ΔΙ.

138). Γιάνναρη Γ.: Οι Έλληνες μετανάστες και το ελληνικοαμερικανικό μυθιστόρημα (ΚΤ, ΕΘ, 5/2). Διοματάρη Ο.: Ο ποιητής γράφει την ιστορία του κόσμου (ΑΦ, ΑΚ, 8/3). Κωνσταντινίδης Θ.: Οι μεταμορφώσεις στην ποίηση του Μ. Σαχτούρη (ΒΠ, ΔΙ, 138). Λεοντάρης Β.: Δοκίμια για την ποίηση (Β. Κάσσος, ΔΙ, 138). Μερακλής Μ.: Τέσσερα δοκίμια για τον Καβάφη (ΓΣ, ΑΗ, 1/ 3)· Οικονόμου Μ.: Δοκίμια (ΣΤ, ΕΛ, 6/3). Παπαθανασόπουλος Θ.: Γύρω στον Καζαντζάκη (ΔΖ, ΤΕ, 64). Σιμόπουλος Η.: Επαφές και προσεγγίσεις (Κ. Βαλαβάνης, Το Κουτί της Πανδώρας, 11). Σαντ: Απόψεις για το μυθιστόρημα (X. Ντουνιά, ΑΝ, 311).

Scholes R.: Στοιχεία της πεζογραφίας (X. Ντουνιά, ΑΝ, 311).

Δοκίμια Δεληγιώργη Α.: Ο κριτικός Μαρς 1843-1844 (Δ. Τσουμπλέκης, , Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 7). Κούρμπελα Μ.: Ασήμαντες ασθένειες (Α.Δ. Παπαγιαννίδης, ΟΤ, 6/3). Μαρκάκης Μ.: Δοκίμια φιλοσοφίας της ιστορίας (Δ. Κούτρας, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 7).

Παιδικά Βαλαβάνη Ε.: Σας το είπα: Δεν υπάρχουν δράκοι (Α. Δελώνης, ΔΙ, 138). Γουλιμή Α.: Η αόρατη σελίδα (Α. Δελώνης, ΔΙ, 138).

80/μικρ ές αγγελίες

μικρές αγγελίες

Δρομάζου Ε.: Οι Απόκριες της γιαγιάς (ΓΣ, ΑΗ, 11/3). Ιωαννίδης Ι.Δ.: Η ιστορία με το γαλάζιο μολύβι (ΓΣ, ΑΗ, 11/ 3), (ΚΤ, ΕΘ, 5/2). Τριβιζάς Ε.: Ιστορίες από το νησί των πυροτεχνημάτων (ΓΣ, ΑΗ, 7/3). Άντερσεν Χ.Κ.: Το αηδόνι. Η Τοσοδούλα. Ο Χοιροβοσκός (Α. Δελώνης, ΔΙ, 138). Βιβιέ Κ.: Το σπιτικό μας (ΜΚ, Δ1, 138). Μαρία Μόρεβνα (ΚΤ, ΕΘ, 5/2).

ΠΕΙΡΑΙΩΤΗΣ, νέος ή νέα με μηχανάκι για εξωτερική εργα­ σία, ζητείται για εφημερίδα του Πειραιά. Τηλ.: 41.33.015 (10.30-2).

θεατρικά έργα Καμπανέλλης I.: Παραμύθι χωρίς όνομα (Γ. Πετρόπουλος, Το Κουτί της Πανδώρας, 11). Λυμπεράκη Μ.: Ζωή (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 27/2). Μητσάκης Β.: Ό ,τι φάμε... ό,τι πιούμε (ΓΣ, ΑΗ, 7/3). Παναγιωτούνης Π.: Ένας φόνος μέσα στ’ όνειρο (Κ. Βαλαβάνης, Το Κουτί της Πανδώρας, 11). Χριστοφιλάκης Γ.: Ο Σιτιάρχης (ΘΥ, ΕΙ, 26/2).

Ιστορία

ΑΓΓΛΙΔΑ καθηγήτρια παραδίδει ιδιαίτερα μαθήματα. Τι­ μές προσιτές. Τηλ.: 76.50.754 πρωινά.

ΣΚΙΤΣΟΓΡΑΦΟΣ με πείρα, που έχει δουλέψει στην Ελλά­ δα, και στο εξωτερικό, ζητάει συνεργασία, με εφημερίδες και περιοδικά. Τηλ.: 76.50.754 (92.30).

ΓΚΟΥΡΤΖΙΕΦ - ΟΥΣΠΕΝΣΚΥ κέντρο δέχεται μαθητές. Τηλ.: 81.32.262

Βακαλόπουλος Α.: Θεσσαλονίκη 2.300 χρόνια (ΦΤ, ΤΚ, 5/2). Κανίνιας Σ.Α.: Η δικαιοσύνη στο Μεσολόγγι 1821-1826 (Σ.Γ. Τσίρος, ΚΑ, 6/3). Κολιόπουλος I.: Παλινόρθωση, Δικτατορία, Πόλεμος (19351941), (X. Ντουνιά, ΑΝ, 311). Κολιού Ν.: Άγνωστες πτυχές της Κατοχής και της Αντίστασης (Τ. Ψαράκης, ΕΝΑ, 27/2). Κολιού Ν.: Ο νομός Μαγνησίας στην τετραετία της Κατοχής και της Αντίστασης (ΘΥ, ΕΙ, 5/3). Μηλιακά Τ.Β.: (τομ. Β' Σ. Φρέρης, Σύγχρονα Βήματα, 57). Μιχελή Λ.: Πλάκα (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 27/2), (Μ. Μεντζελόπουλου, ΔΙ, 138). Μπαλτογιάννης Β.Γ.: Εθνική Αντίσταση ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ (ΑΦ, ΑΚ, 1/3). Παπαδημητρίου Ν.: Το κίνημα του Πολεμικού Ναυτικού (Τ. Ψαράκης, ΕΝΑ, 27/2). Ρηγάτος Γ.: Ιστορία της ιατρικής εταιρείας Αθηνών 1835-1985 (ΓΣ, ΑΗ, 1/3). Σταμέλος Δ.: Ο θάνατος του Καραϊσκάκη (Δ.Ι. Λοίζος, ΔΙ, 138). Τσιμπουκίδης Δ.Ι.: Φίλιππος Β' ο Μακεδών και ο ιστορικός του ρόλος (X. Λάζος, ΔΙ, 138).

Baynes Ν. - Moss Η.: Βυζάντιο (Σ. Αρτεμάκης, ΒΡ, 1/3).

Μαρτυρίες - Βιογραφίες - Απομνημονεύματα Βογάσαρης Α.: Πωλ Νορ (X. Ντουνιά, ΑΝ, 311). Δεν θα περάσουν (ΓΣ, ΑΗ, 1/3). Ελευθέριος Βενιζέλος η άγνωστη ζωή του (ΘΥ, ΕΙ, 5/3). Κανελλόπουλος Π.: Η ζωή μου (Σ. Αρτεμάκης, ΒΡ, 1/3). Νάκου Λ.: Ζαν Ζωρές (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 2/3). Σακελλαρίου X.: Μ. Παπαμαύρος (Ν. Παππάς, ΠΛ, 29). Γκάσμαν Β.: Το μέλλον βρίσκεται πίσω μου (Σ.Κ, ΕΛ, 27/2).

Meney Ρ.: Τάιγκα (Ν. Ιγγλέσης, Ελεύθερος, 26/2).

Ταξιδιωτικά Κάθε λέξη στις μικρές αγγελίες στοιχίζει 20 δραχμές

Νικολόπουλος Β.: Σιβηρία (Τ. Ψαράκης, ΕΝΑ, 27/2), (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 2/3).

Περιοδικά Παλίμψηστου (X. Ντουνιά, ΑΝ, 311). Τα Εκπαιδευτικά (ΣΤ, ΕΛ, 6/3). Τριγώνιο: (ΦΤ, ΤΚ, 11/2).

Π α ιδ ικ ό βιβλίο

ΚΕΛΡΟΕ

φ Ευγένιος Τ ρ ιβ ιζή ςφ

Συμπληρώστε τη σειρά των αφιερωμάτων

" ΔΙΑΒΑΖΩ Αντίσταση και Λογοτεχνία (No 58) Λατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Ονορέ ντε Μ παλζάκ (No 60) Δημήτρης Γληνός (No 61) Τζέημς Τζόυς (No 62) Κιόστας Χατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζενέ (No 66) Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημειωτική (No 71) * Αριστοφάνης (No 72) Ζακ Πρεβέρ (No 73) Μ ικροασιατικός ελληνισμός (No 74) Λ ογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μ αρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ.Π. Καβάφης (No 78) Χ.Λ. Μ πόρχες (No 79) Μίλαν Κούντερα (No 80) Μ αργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Αδαμάντιος Κ οραή: (No 82) Κιιρλ Μαρξ (No 83) Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μ πορίς Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86) Νέοι λογοτέχνες (No 87) Κιόστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) Γόμαν Μαν (No 90) Φρειδερίκος Νίτσε (No 91) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) Ρολάν Μ παρτ (No 93) Π αιδικό όιόλίο (No 94) Ναπολέων Λ απαθιώτης (No 95) Εμμανουήλ Ροΐδης (No 96) Εμίλ Ζολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99)

Λ αϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) Μ ακρυγιάννης (No 101) Λ ουκιανός (No 102) Ντιντερό (No 103) Τέλλος Ά γρ α ς (No 104) Ιούλιος Βερν (No 105) Θεόφ ιλος Καΐρης (No 106) Α ρχαία λυρική ποίηση (No 107) Περό. Γκριμ, Ά ντερσεν (No 108) Έ ρ μ αν Έ σσε (No 109) Αλμπέρ Καμύ (No 110) Βίκτωρ Ουγκό (No 111) Έ ντγκα ρ Ά λ α ν Πόε (No 112) Φώτης Κόντογλου (No 113) Φ ιλανδικά γράμματα (No 114) Σάμουελ Μπέκετ (No 115) Κοσμάς Πολίτης (No 116) Το δοκίμιο (No 117) Αλέξανδρος Πάλλης (No 118) Κοινωνιολογία (No 119) Ελληνικός Υπερρεαλισμός (No 120) Βλαντιμίρ Μ αγιακόφσκι (No 121) Ευγένιος Ιονέσκο (No 122) Κ υπριακά γράμματα (No 123) Το χιούμορ (No 124) Μισέλ Φουκώ (No 125) Ζακ Αακάν (No 126) Ζ αν-ΙΙωλ Σαρτρ (No 127) Θεσσαλονικ.η'(Νο 128) Β υζάντιο (No 129) Ελληνικό παραμύθι (No 130) Ντοστογιέφσκι (No 131) Ντ. X. Λώρενς (No 132) Τ.Σ. Έ λ ιοτ (No 133) Μ αργκερίτ Ντυράς (No 134) Αριστοτέλης (No 135) Σιμόν ντε Μ πωβουάρ (No 136) Γιώργος Θεοτοκάς (No 137) Φ.Σ. Φ ιτζέραλντ (No 138) Τένεση Ουίλιαμς (No 139) Ανδρέας Κάλβος (No 140)

Λ. Μ εταξά 26 - 10681 Αθήνα - τηλ. 36.40.488 - 36.40.487