Τεύχος 147

Π ερ ιεχ όμενα α' εξα μ ή ν ι

Δί?χ·~200

b

εκδόσεις «νεα σύνορα» Διαβάστε στις διακοπές σας Έλληνες και ξένους συγγραφείς

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ · ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» ΣΟΛΩΝΟΣ 94, ΤΗΛ. 3610589-3600398

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΠΡΗΖΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

Τεύχος 147 2 Ιουλίου 1986

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Τιμή: Δρχ. 200 ΧΡΟΝΙΚΑ Εκδότης: Άννα Πεχρίδαυ

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Χρονικά

2 3

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη, Θεοδώρα Ζερβού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Πηνελόπη Βλάσση Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Ζακ Συφφέλ: Χρονολόγιο Α. Δουμά Gilbert Sigaux: Μπάλσαμό, η μαγεία και ο 18ος αιώνας Ζαν Μολινό: Ο Α. Δουμάς και το μυθικό«μυθιστόρημα Michel Grisolia: Οι ήρωες του Δουμά Pierre-Andr0 Touttain: Το κάστρο του Μοντεχρίστο Pascal Pia: Οίκος Δουμά και Σία Πωλ Μοράν: Ο υποκόμης ντε Μπραζελόν Michel de Certeau: Quiproquo. To ιστορικό θέατρο Ζακ Λωράν: Μου ’χει τύχει να φανώ αγνώμων Μαρία Σ. Ρώτα: Εκδόσεις του Δουμά στα ελληνικά

6 19 22 29 32 34 38 41 45 47

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Γιώργος Βέης ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Ηλίας Κεφάλας ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει ο Χρήστος Δ. Λάζος ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ: Γράφει η Χαρ. Α. Παπαγεωργιάδου ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν οι Βάιος Παγκουρέλης και Γ. Καραβασίλης

55 57 59 61 57

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

63

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

69

Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα: βιβλία για το καλοκαίρι

Η Α ΓΟΡΑ ΤΟΥ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ

Από 14 έως 26 Ιουνίου 1986

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό­ τερ α βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα μ ε τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπ έντε βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώ νοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρισσό τερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κα­ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβ λίο μ ε τις μ ε ­ γα λύτερ ες πωλήσεις σημειώ νεται μ ε τρ εις α σ τε­ ρίσκους (,*.), το αμέσως μ ετά μ ε δύο (**) και το τελ ε υ τα ίο μ ε ένα ν ( * ).

Ι· Χρ. Μίσσιου: ...Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς (Γράμματα)

Λ Λ

1. Γ. Σεφέρη: Μέρες ΣΤ' (Ίκαρος) 4. 1. Αλιέντε: Το σπίτι των πνευμάτων (Ωκεανίδα)

C

Ραγιάς - θεσ.

Μεθενίτης - Πάτρα

Κοτζιά - θεσ.

Λέσχη του Βιβλίου - Αθ.

Εστία-Αθ.

| Κατώι του βιβλίου - θεσ.

i ?

Λ

·*•

Ρόμβος-Αθ.

..

Ενδοχώρα - Αθ.

[

< c-

Σύγχρονη Εποχή - Αθ. Χατζούλη - Λάρισα

1. Μ. Κούντερα: Η αβάσταχτη ελαφρότητα του Είναι (Εστία)

ί 1

Ελευθερουδάκης - Αθ.

< | Γνώση - Αθ.

ΒΙΒΛΙΑ

Επειδή όμως είν α ι τεχνικά α δύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας π εριλαμβάνει τελικά εκ είν α τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο του ­ λά χισ τον βιβλιοπώλες. Ό σο για το ενδια φ έρ ο ν και την π οιότητα των βιβλίω ν του πίνακα, σκόπιμο είν α ι να συμβου­ λεύ εσ τε τις σ ελίδες της «Επιλογής».

..

Λ

..

”

Στο βιβλιοπωλείο Σύγχρονη Εποχή - Αθήνα, το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Γ. Σιμιόνοφ: 17 Στιγμές της Ανοιξης (Σύγχρονη Εποχή).

Συνδρομές εσωτερικού 25 τευχών 4300 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 4100 δρχ.

15 τευχών 2800 δρχ. - Σπουδασπκή 15 τευχών 2500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 5100 δρχ.

Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 55 δολ. (ΗΠΑ)—Σπουδαστική 25 τευχών 51 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 36 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 34 δολ. Κύπρος 25 τευχών 48 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 44 δολ. Κύπρος 15 τευχών 32 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 30 δολ. Αμερική - Α υστραλία - Ασία - Αφρική 25 τευχών 61 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 58 δολ.

15 τευχών 40 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχώγ 38 δολ.

Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκώ ν Ευρώπη: 63 δολ. Κύπρος: 56 δολ. Αμερική κλπ. 70 δολ.

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 ΤηΑ. 36.42.765

Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 200 δρχ., και τα διπλά 300 δρχ.

ΧΡΟΝΙΚΑ Μέλλον χωρίς ραδιενέργεια ή ανθρωπότητα χωρίς μέλλον; ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ αντιδράσεις με αφορμή το ατύχημα του Τσέρνομπιλ καταλάγιασαν. Όμως κάποια ερωτήμα­ τα παραμένουν. Ποια είναι η γενικότερη σημασία του συμβάντος; Ποιες είναι οι προοπτικές για την αντιμετώπιση των προβλημάτων από τη χρήση της πυρηνικής ενέργειας; Βρήκαμε ενδιαφέροντα δυο κείμενα για το θέμα. ΓΓ αυτό και τα αντιγράφουμε εδώ - μικρή συνεισφορά σ’ έναν προβληματισμό που δεν πρέπει να σταματήσει.

χήν σα λογικότερη λύση από τους προηγούμε­ νους... Λειτουργούν με βάση τη συνένωση πολλών ελαφρών ατόμων σ’ ένα βαρύτερο άτομο, με έλ­ λειμμα μάζας και αντίστοιχη έκλυση ενέργειας... Απέχουν πολύ απ’ το “κορώνα-γράμματα” της κλα­ σικής σχάσης και της ολοκάθαρης τρέλας που είναι οι αναπαραγωγικοί αντιδραστήρες. Θα ήταν λοιπόν λογικό να ενθαρρυνθεί η έρευνα πάνω στη σύντη­ ξη. Αλλ’ από ανθρώπινη άποψη, είναι αναγκαίο να συγκριθεί η σύντηξη με τις φυσικές και αποκεντρω­ τικές πηγές ενέργειας (λευκός άνθραξ, ήλιος, πα­ λίρροια, άνεμοι). ... Είμαι βέβαιος ότι η εκμετάλλευση φυσικών ενεργειακών πηγών θά ’δίνε στον καθένα μας μια ζωή πιο γεμάτη και πιο ισορροπημένη......

Μ αθητευόμενοι μάγοι;

Αρχαιρεσίες και Διαγωνισμός

«Κύριοι, το ατύχημα που συνέβη στο Τσέρνομπιλ είναι ένας σταθμός στην ιστορία του ανθρώπου. Εί­ ναι μια προειδοποίηση ότι ο “μύθος του μαθητευόμενου μάγου” δεν είναι μύθος, αλλά η πραγματικό­ τητα η σημερινή... ... Η ατομική ενέργεια, το μεγαλύτερο επίτευγμα της ανθρώπινης διάνοιας, η πυρηνική ενέργεια, αποδεικνύεται ότι είναι “τα δαιμόνια” τα οποία έβγαλε από το πυθάρι ο μαθητευόμενος μάγος -ο άνθρωπος- και σήμερα δεν μπορεί να τα ελέγξει!... Και αν δεν καθίσει και αντιμετωπίσει ψύχραιμα το πρόβλημα, βεβαίως οδεύει προς τον όλεθρο, οδεύ­ ει προς την καταστροφή της ζωής επί της γης».

Ο ΚΥΚΛΟΣ του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, που πρόσφατα συγκροτήθηκε σε σώμα με πρόεδρο τον Κ.Λ. Δεμερτζή, αντιπρόεδρο τη Βίτω Αγγελοπούλου, γενική γραμματέα τη Λότη ΠέτροβιτςΑνδρουτσοπούλου, ταμία τη Λίτσα Ψαραύτη, έφορο τον Κυριάκο Ντελόπουλο και συμβούλους τον Αντώνη Δελώνη και τη Λίζα Δραγούμη-Λάμπρου, προ­ κηρύσσει πανελλήνιο διαγωνισμό για τη βράβευση έργων παιδικής λογοτεχνίας. Θέματα του διαγωνισμού είναι: 1. «Ο κόσμος της θάλασσας». Μυθιστόρημα ή συλλογή διηγημάτων ή μεγάλο παραμύθι. Έκταση τουλάχιστον 70 δακτυλογραφημένες σελίδες. Αθλοθέτης: Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας - Δρχ. 60.000.

2. «Χρονικό μιας ελληνικής πολιτείας». Σύγχρο­ νο μυθιστόρημα που μέσα από την πλοκή του θα βγαίνει η ιστορία του συγκεκριμένου τόπου. Έκτα­ ση τουλάχιστον 70 δακτυλογραφημένες σελίδες. Αθλοθέτης: Εγκυκλοπαίδεια «Για σας παιδιά» Αφοί Ασημακόπουλοι - Δρχ. 60.000.

3. «Μυθιστόρημα για μεγάλα παιδιά με θέμα τους σύγχρονους προβληματισμούς τους». Έκταση τουλάχιστον 70 δακτυλογραφημένες σελίδες. Αθλοθέτης: Εκδοτικός Οίκος Στεφ. Πατάκη - Δρχ.

80.0000.

4. «Συλλογή τουλάχιστον 25 ποιημάτων για παι­ διά του Δημοτικού». Αθλοθέτης: Εκδοτικός Οίκος «Άγκυρα» Δημ. Παπαδημητρίου. - Δρχ. 30.000.

5. «Μυθιστόρημα ή διηγήματα με θέμα τον αθλη­ τισμό και τα αθλητικά ιδεώδη». Έκταση τουλάχι­ στον 70 δακτυλογραφημένες σελίδες. Αθλοθέτης: Εκδοτικός Οίκος Κολλάρου-Βιβλιοπωλείο «ΕΣΤΙΑΣ» - Δρχ. 60.000. Για περισσότερες πληροφορίες: Ζαλόγγου 7, Αθήνα, 106 78, τηλ. 36 02 990 (κάθε Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή 11 -1 π.μ. και Πέμπτη 6-8 μ.μ.)

(Πρακτικά Βουλής, Συνεδρίαση ΡΛΔ' Παρασκευή 16 Μαΐου 1986, σελίδες 6713, 6714, αγόρευση I. Ζίγδη). Η σύντηξη

«Η ελπίδα της ανθρωπότητος είναι από τη διά­ σπαση του πυρήνα του ατόμου, να φθάσουμε κάπο­ τε στη σύντηξη. Η τεχνική δεν προχώρησε, όσο θα χρειαζόταν μέχρι σήμερα... ... Αν είχε φρονιμάδα ο άνθρωπος θα έπρεπε να ενισχύσει με όλα τα υλικά μέσα και το προσωπικό που απαιτείται για την έρευνα, για να προχωρήσου­ με προς τη μόνη σωστή κατεύθυνση, τη σύντηξη. Διότι με τη σύντηξη η απόδοση ενέργειας είναι πολλαπλάσια και δεν υπάρχει ο κίνδυνος της ραδιε­ νέργειας». (Απ’ την (δια αγόρευση). Πάνω στο θέμα αυτό διαβάζουμε στο βιβλίο «Οικο­ λογία» του Πιερ Σαμουέλ (εκδόσεις Βέργος, σελίδα 88):

«Οι αντιδραστήρες σύντηξης φαίνονται κατ’ αρ­

4/χρονικα Δυο γράμματα Φίλε Κε Διευθυντή, Πολύ αργά έμαθα, ότι στο τεύχος 128/9.10.85 του «Διαβάζω», το αφιερωμένο στη σύγχρονη πνευμα­ τική Θεσσαλονίκη, δημοσιεύτηκε μελέτη του ποιη­ τή κ. Ντίνου Χριστιανόπουλου για τα περιοδικά της «συμπρωτεύουσας». Κι ακόμα πιο αργά κατάφερα να βρω και ν ’ αγοράσω αυτό το τεύχος, που εντωμεταξύ είχε εξαντληθεί σε πολλά βιβλιοπωλεία. Η μελέτη του κ. Χριστιανόπουλου μ’ ενδιέφερε άμε­ σα, γιατί αναφέρεται και στα δυο περιοδικά νέων, το «Μακεδονόπουλο» και τη «Νέα Πνοή», που απορρόφησαν μεγάλο μέρος της τότε δραστηριό­ τητας μου. Αισθάνομαι μάλιστα, ότι πρέπει να ευχα­ ριστήσω τον συγγραφέα της μελέτης, που όχι μόνο δεν τα ξέχασε, αλλά χαρακτηρίζει ειδικότερα την προσπάθεια της «Νέας Πνοής» ως μια από τις πιο αξιόλογες. Σήμερα σας γράφω για δυο λόγους: πρώτα για να συμπληρώσω τις πληροφορίες του παλιού φίλου μου κ. Λεωνίδα Ρήγα σχετικά με τους συνεργάτες της «Νέας Πνοής». Κι έπειτα για να εξετάσω αν ένας Αθηναίος μπορεί ή δεν μπορεί ν' ανήκει στο «στενό πυρήνα» ενός Θεσσαλονικιώτικου περιοδι­ κού. Σχ ετικά μ ε τους σ υνεργάτες: Πέρα από τα πρό­ σωπα που ανέφερε ο κ. Λεωνίδας Ρήγας, στη «Νέα Πνοή» δημοσίεψε πεζογράφημά του και ο γνωστός Θεσσαλονικιός λογοτέχνης κ. Νίκος Π εντζίκης με το ψευδώνυμο Κοσμάς Σταυράκιος (τεύχος 21 Αύγουστος 1936) κι επίσης ο αργότερα φτασμένος δημοσιογράφος και υπουργός της «Νέας Δημοκρα­ τίας» Βάσος Βασιλείο υ (τεύχος 15-16/ ΟκτώβριοςΝοέμβριος 1937). Φυσικά, συνεργάστηκαν και πολ­ λοί από τότε καταξιωμένοι λογοτέχνες Θεσσαλονικιοί, Αθηναίοι, Χαλκιδαίοι κι από άλλα μέρη του τό­ που μας, αυτούς όμως δεν τους αναφέρω, όπως κά­ νει κι ο κ. Χριστιανόπουλος. Και τώρα έρχομαι στο δύσκολο θέμα του «στενού πυρήνα». Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τους εκλεκτούς από τότε λογοτέχνες Τάσο Βουρνά και Αντώνη Πρόκο απλούς συνεργάτες κι όχι πρόσωπα του στενού πυρήνα του περιοδικού, όχι γιατί ήτανε Αθηναίοι, αλλά γιατί έστελναν κομμάτια για δημο­ σίευση είτε μόνο μια φορά είτε κατά διαστήματα μάλλον αραιά. Η συνεργασία όμως του κ. Λεωνίδα Ρήγα ήτανε πολύ τακτική, σε κάθε φύλλο, κι εκτός από τα ενυπόγραφα δημοσιεύματα είχε γράψει και σχόλια ως σύνταξη του περιοδικού. Και παραπέρα: είχε αναμιχθεί στις ζυμώσεις για τη μετάβαση απ’ το «Μακεδονόπουλο» στη «Νέα Πνοή». Βέβαια, αν έμενε στη Θεσσαλονίκη, η ανάμειξή του στην έκδο­ ση της «Νέας Πνοής» μπορεί να ήτανε μεγαλύτερη, αλλά κι από την Αθήνα ήτανε πολύ σημαντική. Εκεί πρωτοδημοσιεύτηκαν σε συνέχειες και τα δυο με­ γάλα νεανικά διηγήματά του «Σε πόλεμο μ ε τ ' αδερφάκι μου» και «Ξενύχτια στην αυλή της ΚυρΑννέζας», που τα περιέλαβε χωρίς καμιά διόρθωση στο σχετικά πρόσφατο βιβλίο του «Ένα μικρό σό­ μπαν». Κι αν δεν είναι αυτά τα δύο τα κορυφαία του βιβλίου του, είναι τουλάχιστον ισότιμα με τ ’ άλλα της ωριμότητάς του. Οπωσδήποτε αισθάνομαι και τώρα μεγάλη ικανοποίηση, που αυτά τα σφριγηλά κι ανεπηρέαστα απ’ το χρόνο κείμενά του τα δημοσίε­ ψε πρώτη η «Νέα Πνοή».

Όσα είπα ήδη, αλλά κι άλλες λεπτομέρειες που παραλείπω για να μη μακρύνει το γράμμα μου, μου επιτρέπουν να πιστεύω, ότι ο κ. Λεωνίδας Ρήγας ήτανε σίγουρα ένα από τα πρόσωπα του «στενού πυρήνα» της «Νέας Πνοής». Τώρα η διάκριση σε «ντόπια» και ξένα ταλέντα, που κάνει στο γράμμα του ο κ. Χριστιανόπουλος, αποτελεί ένα εύρημα για να μην τον κρίνει, όπως κάνει και με τους λοιπούς, νέους τότε, Αθηναίους λογοτέχνες. Αλλά αυτό το εύρημα του κ. Χριστιανόπουλου, όσο κι αν αποτελεί έναν έξυπνο χειρισμό, αφήνει αναπάντητο το ερώ­ τημα, αν πιστεύει και τώρα, ότι από τον πυρήνα της «Νέας Πνοής» ξεπήδησε ή όχι κάποιο αξιόλογο τα­ λέντο. Πριν τελειώσω, επιθυμώ ν ’ απαντήσω και στην πρόταση του κ. Χριστιανόπουλου, που υπάρχει στο γράμμα του, να γράψω εγώ ή ο κ. Λεωνίδας Ρήγας την ιστορία του περιοδικού. Απ’ τις παραμονές του τελευταίου πολέμου εγκαταστάθηκα στην Αθήνα, έχασα την επαφή μου με τη συντακτική ομάδα των δυο περιοδικών κι από την τότε δραστηριότητά μου μού ’μειναν μόνο οι δυο τόμοι της «Νέας Πνοής» και μερικές στερεές φιλίες. Σπούδασα γεωπόνος, χρόνια ασκώ αυτό το επάγγελμα κι έχω ξεχάσει πολλά σημαντικά γεγονότα από κείνη τη συμπαθη­ τική νεανική προσπάθεια. Δεν είμαι λοιπόν σε θέση να γράψω την ιστορία της «Νέας Πνοής», γιατί μο­ νάχα η μνήμη δεν είναι αρκετό εφόδιο. Προσφέρομαι όμως να βοηθήσω όπου μπορώ, όποιον άλλον θελήσει ν ’ αναλάθει αυτό το έργο. Άπειρα ευχαριστώ για τη φιλοξενία Πολύ φιλικά Νίκος Πάνος

Για τη Θεσσαλονίκη Αγαπητό «Διαβάζω», Η μελέτη μου για τα λογοτεχνικά περιοδικά της Θεσσαλονίκης εξακολουθεί να συζητιέται, γραπτά και προφορικά, και αυτό με βοήθησε πολύ να συμ­ πληρώσω τα κενά μου. Ωστόσο θα ευχόμουν, με το γράμμα μου αυτό να δοθεί κάποιο τέλος στην όλη συζήτηση, που κράτησε αρκετά. Ο Νίκος Πάνος και ο Λεωνίδας Ρήγας υπήρξαν όντως οι πρωταίτιοι του αξιόλογου περιοδικού «Νέα Πνοή». Ωστόσο, ο μεν Πάνος εγκατέλειψε γρήγορα τη λογοτεχνία, ο δε Ρήγας, σημαντική ελ­ πίδα του 1936 (και επιμένω: μη Θεσσαλονικιός), έβγαλε ένα βιβλίο ύστερα από 46 χρόνια. Αυτά, συν το γεγονός ότι ο κ. Πάνος βιάστηκε να ξεχάσει το εκδοτικό του παρελθόν, δικαιώνουν, νομίζω, με το παραπάνω, τις θέσεις μου. Σχετικά με τον «Κοχλία» -γ ια τον οποίο μου έγι­ ναν αρκετά παράπονα και υποδείξεις- θα ήθελα να σημειώ,ρω ότι υπήρξε ολότελα δημιούργημα του Γιώργη Κιτσόπουλου, του Γιάννη Σβορώνου και του Λευτέρη Κοντόρδου, κι ότι ο Πεντζίκης δεν αναμείχθηκε καθόλου στην ίδρυσή του. Υπήρξε ωστόσο ο σημαντικότερος συνεργάτης του, κάτι που, νομίζω, δεν μπορεί να το αρνηθεί κανείς. Φιλικά, Ντίνος Χριστιανόπουλος

Αλέξανδρος Δον μάς Αν κάποια στιγμή -και για διάφορους θα πρέπει να στο προσκήνιο τη λογοτεχνία του περασμένου αιώνα, δεν θα ήταν δυνατόν να αγνοήσουμε, μέσα απ’ αυτήν, το τεράστιο μυθιστορηματικό και θεατρικό έργο του Αλέξανδρου Δουμά (πατρός). Θα είναι κι αυτός ένας τρόπος, ίσως, για να δικαιώσουμε το θαυμασμό μας στους «Τρεις Σωματοφύλακες» ή στα μυστήρια του «Κόμη Μοντεχρίστο», που διαβάσαμε κάποτε. Μέσα απ’ αυτήν την προοπτική, το σημερινό αφιέρωμα επιχειρεί να προσεγγίσει διάφορες κι ενδιαφέρουσες, κατά τη γνώμη μας, πτυχές της ζωής και του έργου του Δουμά: από τους εκπληκτικούς ήρωες που ζωντάνεψε η πένα του μέχρι και τα παρασκήνια της λογοτεχνικής παραγωγής του 19ου αιώνα. Κι ακόμα, να δείξει τη μεγάλη απήχηση που βρήκε το έργο αυτό στη χώρα μας, όπως αποδεικνύεται από την εκτενέστατη βιβλιογραφική καταγραφή που περιλαμβάνεται στο αφιέρωμα αυτό.

6/αφ ιερω μα

Ζακ Συφφέλ

Χρονολόγιο Αλέξανδρου Δουμά 1802 24/7: Γέννηση στο Βιλλέ-Κοτρέ του Αλέξανδρου Δουμά, γιου του στρατηγού Αλεξάντρ Ντυμάς-Νταβύ ντε λα Παγιετερί και της συζύγου του Ελιζαμπέτ Λαμπουρέ. [Ο δημοκράτης στρατηγός Αλεξάντρ Ντυμάς, γεννημένος το 1762, στο Σαιν-Ντομένγκ, ήταν φυσικό τέκνο του Αντουάν-Αλεξάντρ Νταβύ, μαρκησίου της Παγιετερί (1710-1768) και μιας μαύρης της Μαρί-Ζεζέτ Ντυμάς, που πέθανε το 1772. Ο μυθιστοριογράφος Αλέξανδρος Δουμάς είχε μια μεγαλύτερη αδερφή, τη Μαρί-Αλεξαντρίν (1793-1881) που παντρεύτηκε τον Ζοζέφ-Βικτώρ Λε Τελλιέ,υπάλληλο του υπουργείου Οικονομικών],

1806 26/2: Θάνατος στο Βιλλέ-Κοτρέ του στρατηγού Ντυμάς, στα 44 χρόνια του. Η χήρα του δεν πήρε καμιά σύνταξη αλλά απέκτησε το 1816 ένα καπνοπωλείο.

1808 Θάνατος του Κλωντ Λαμπουρέ, πάππου του Αλέξανδρου Δουμά από τη μητέρα του.

1811 Ο Αλέξανδρος Δουμάς παρακολουθεί τα μαθήματα του σχολείου τού Βιλλέ-Κοτρέ που διευθύνει ο αβάς Γκρεγκουάρ.

1817 Προσλαμβάνεται σαν μικροϋπάλληλος από το συμβολαιογράφο του Βιλλέ-Κοτρέ, Μενεσόν.

1818 Συναντάει την Αντέλ Νταλβέν, καπελού, που θα είναι η πρώτη του ερωμένη και συνδέεται φιλικά με τον Αντόλφ Ριμπίνγκ ντε Λεβέν (1800-1884) γιο ενός σουηδού που είχε θανατώσει το βασιλιά και είχε υπάρξει εραστής της Μαντάμ ντε Σταέλ.

1820 Ο Δουμάς και ο Λεβέν, συνεργαζόμενοι, συνθέτουν μερικά θεατρικά έργα. Ο Δουμάς μαθαίνει ιταλικά και γερμανικά.

αψιερω μα/7

1822 Ο Δουμάς εγκαταλείπει το συμβολαιογραφείο του Μενεσόν για να αρχίσει να εργάζεται κοντά στον Λεφέβρ, συμβολαιογράφο στον Κρεπύ-αν-Βαλουά· θα τον διώξουν την ίδια χρονιά.

1823 Θέλοντας να βγάλει το ψωμί του, ο Δουμάς φεύγει για το Παρίσι, να βρει μια δουλειά. Προσλαμβάνεται στα γραφεία του δούκα της Ορλεάνης, στο τμήμα αποστολών, με υπόδειξη του εξαδέρφου του Ντεβιολέν, υπεύθυνου για τα δάση του δούκα και του στρατηγού Φουά, βουλευτή της Αιν. Ο ετήσιος μισθός του είναι 1.200 φράγκα. Ένας από τους συναδέρφους του, ο Ιππόλυτος Λασάν, που ασχολείται με τη δημοσιογραφία και συνθέτει ελαφρές κωμωδίες, τον ενημερώνει για τη φιλολογική ζωή. Ο Δουμάς διαβάζει Ουόλτερ Σκοτ, Σίλλερ, Μπάυρον, Λαμαρτίνο, πολλές ιστορικές πραγματείες. Απρίλιος: νοίκιασε ένα δωμάτιο στην Πλας ντεζ Ιταλιέν I (που από τότε ονομάζεται Μπουαλντιέ) και δεν άργησε να γίνει ο εραστής της Μαρί-Κατρίν Λαμπάυ (1793-1868) που έμενε στον ίδιο όροφο.

1824 27/7: Η Κατρίν Λαμπάυ φέρνει στον κόσμο ένα γιο, τον Αλέξανδρο, τον οποίο θα αναγνωρίσει ο Δουμάς στις 7 Μαρτίου 1831. Προς το τέλος του χρόνου, ο Δουμάς φεύγει από την Πλας ντεζ Ιταλιέν και εγκαθίσταται με τη μητέρα του στην οδό Φωμπούρ-Σαιν-Ντενί, αρ. 53.

1825 22/9: Πρώτη παράσταση στο θέατρο Αμπιγκύ, του έργου: «Το κυνήγι κι ο έρωτας», ελαφρή κωμωδία σε μια πράξη, γραμμένη από τους Π.Ζ. Ρουσσώ, Αντόλφ (ντε Λεβέν) και Νταβύ (Αλέξανδρος Δουμάς). Δεκέμβριος: Ο Δουμάς τυπώνει την «Ελεγεία για το θάνατο του στρατηγού Φουά» (που είχε πεθάνει στις 28 Νοεμβρίου).

1826 Δημοσιεύει μερικά ποιήματα στην επιθεώρηση «La Psyche» και έναν τόμο με τον τίτλο: «Nouvelles contemporaines».

21/11: Πρώτη παράσταση στο θέατρο Πορτ-Σαιν-Μαρτέν της κωμωδίας «Ο γάμος και η ταφή», σε τρεις πράξεις, γραμμένη από τους Νταβύ (Αλέξανδρος Δουμάς), Λασάν και Γκυστάβ (Βυλπιάν). Επιτυχία.

1827 Ο Δουμάς γράφει τραγωδίες και παρακολουθεί τις παραστάσεις του Αγγλικού Θιάσου που ερχόταν στο Παρίσι να παίξει τα έργα του Σαίξπηρ με τους ηθοποιούς Κην και Χάριετ Σμίθσον. Στις 12/9 έγινε ο εραστής της Μελανί Βαλντόρ, το γένος Βιλνάβ (1796-1872) που ανήκε σε οικογένεια λογοτεχνών και ήταν και η ίδια λογοτέχνις.

1828 Απρίλιος: χάρη στην υποστήριξη του Σαρλ Νοντιέ, ο Δουμάς γίνεται δεκτός από τον Τέυλορ, επίτροπο του βασιλιά στην Κομεντί Φρανσέζ και του διαβάζει μια τραγωδία την «Κριστίν». Το έργογίνεται δεκτό από την επιτροπή ανάγνωσης αλλά η πρεμιέρα αναβάλλεται.

8/αφιερωμα Ο Δουμάς τότε γράφει σε μερικές βδομάδες το έργο «Ο Ερρίκος ο Γ' και η αυλή του». Το διαβάζει στο σπίτι της Μελανί Βαλντόρ, μετά στην Κομεντί Φρανσέζ. Το έργο γίνεται δεκτό, αλλά ο συγγραφέας έχει προβλήματα με τους προϊσταμένους του στην υπηρεσία: λόγω των επανειλημμένων απουσιών του αναστέλλεται η καταβολή του μισθού του. Με σύσταση του Μπερανζέ, παίρνει από τον τραπεζίτη Λαφίτ δάνειο 3000 φράγκων και σταματάει να πηγαίνει στο γραφείο του, χωρίς όμως να παραιτηθεί. Η ηθοποιός Βιρζινί Μπουρμπιέ είναι η καινούρια ερωμένη του.

1829 11/2: Πρεμιέρα στην Κομεντί Φρανσέζ του έργου «Ερρίκος ο Τ' και η αυλή του». Λαμπρή επιτυχία. Τρεις μέρες νωρίτερα η μητέρα του συγγραφέα είχε υποστεί κρίση αποπληξίας. Ο Ντυμάς διορίζεται αναπληρωτής βιβλιοθηκάριος του δούκα της Ορλεάνης. Δημοσιεύει ποιήματα στο «La Psyche», ξαναδουλεύει το «Κριστίν», γράφει το « Αντονύ» και εγκαθίσταται στην οδό ντε Λυνιβερσιτέ, αρ. 25. Η μητέρα του που είναι παράλυτη, στεγάζεται τότε στην οδό Μαντάμ αρ. 7, όχι μακριά από το σπίτι της Μελανί Βαλντόρ που μένει στον αριθμό 11 του ίδιου δρόμου.

1830 Ο Ντυμάς παρευρίσκεται στην πρεμιέρα του δράματος του Ουγκό «Ερνανί».

30/3: Στο Οντεόν, πρεμιέρα του έργου «Κριστίν ή Στοκχόλμη, Φονταινεμπλώ και Ρώμη». Μάιος: Ο Δουμάς γίνεται εραστής της ηθοποιού Μπελ Κρελσαμέρ, γνωστής με το όνομα Μελανί Σερές. Αύγουστος: Ο Λαφαγιέτ του αναθέτει την αποστολή πληροφόρησης στη Βρετάνη και στη Βαντέ. Η έκθεση, που ο Δουμάς επιστρέφοντας θα υποβάλει στο βασιλιά Λουί-Φιλίπ, θα γίνει δεκτή με πολλή ψυχρότητα. Νοέμβριο: Τέλος του δεσμού του με τη Μελανί Βαλντόρ.

1831 10/1: Στο Οντεόν πρεμιέρα του «Ναπολέων Βοναπάρτης». Αποτυχία.

15/2: Ο Δουμάς υποβάλλει στο βασιλιά την παραίτησή του από τη θέση του βιβλιοθηκάριου, εκφράζει ορισμένες πολιτικές φιλοδοξίες.

5/3: Η Μπελ Κρελσαμέρ φέρνει στον κόσμο ένα κορίτσι, τη Μαρί-Αλεξαντρίν, την οποία ο Δουμάς αναγνωρίζει· την ίδια εποχή αναγνωρίζει τον γιο του Αλέξανδρο, του οποίου αναλαμβάνει πλέον την επιμέλεια.

3/5: Στο Πορτ Σαιν Μαρτέν πρεμιέρα του «Αντονύ» με τους Μαρί Ντορβάλ και Μποκάζ. Θρίαμβος. Ο Δουμάς μένει στην οδό Σαιν Λαζάρ αρ. 42.

20/10: Στο Οντεόν, πρεμιέρα του έργου «Ο Κάρολος ο Ζ ' στους μεγάλους άρχοντες».

10/12: Στο Πορτ-Σαιν-Μαρτέν πρεμιέρα του «Ρισάρ Ντάρλινγκτον» (συνεργασία Π. Γκουμπό, Ζ.Φ. Μπεντέν). Ο Δουμάς δημοσιεύει τα «Ιστορικά Διηγήματα» στη «Revue de deux mondes» (η συνεργασία του με αυτή την επιθεώρηση θα συνεχιστεί μέχρι το 1836).

1832 6 Φεβρουάριου: Στην Αίθουσα Βανταντούρ, πρεμιέρα του έργου «Τερέζα» με τον Μποκάζ και την Ίντα Φεριέ, την καινούρια ερωμένη του Δουμά.

4/4: Στην Κομεντί Φρανσέζ πρεμιέρα του «Συζύγου της χήρας» (συνεργασία Ανισέ, Μπουρζουά και Ντυριέ). Τις Απόκριες ο Δουμάς οργανώνει ένα χορό μεταμφιεσμένων με μερικές εκατοντάδες προσκεκλημένους.

29/5: Στο Πορτ-Σαιν-Μαρτέν, πρεμιέρα του «Γύρου του Νείλου» (συνεργασία Φρεντερίκ Γκαγιαρντέ. Αυτή η συνεργασία υπήρξε η αιτία αμφισβητήσεων, δικών και μονομαχίας. Ο Γκαγιαρντέ αναγνώρισε το 1861 τη βαρύνουσα συμμετοχή του Δουμά). Τεράστια επιτυχία.

αφιερωμα/9 5-6/6: Ο Δουμάς, φορώντας τη στολή της εθνικής φρουράς, συμμετέχει στις βίαιες δημοκρατικές διαδηλώσεις που οργανώθηκαν κατά τη διάρκεια της κηδείας του στρατηγού Λαμάρκ.

21/7: Φεύγει για την Ελβετία.

28/8: Στο Πορτ Σαιν Μαρτέν πρεμιέρα του «Γιου του εμιγκρέ» (συνεργασία Ανισέ-Μπουρζουά). Το έργο κατέβηκε αμέσως.

3/9: Στο ίδιο θέατρο, πρεμιέρα του «Περινέ-Λεκλέρκ», γραμμένο από τους Ανισέ-Μπουρζουά και Λοκρουά και βασισμένο σε ένα διήγημα του Δουμά. Σεπτέμβριος: Ο Δουμάς συναντάει τον Σατομπριάν στο Λουκάρνο και τη βασίλισσα Ορτάνς στο Αρένεμπεργκ. Οκτώβριος: Επιστροφή στο Παρίσι.

1833 Εγκαθίσταται στην οδό Μπλε, αριθ. 30. Γράφει το έργο «La Vendee et Madame » που δημοσιεύτηκε με το όνομα του στρατηγού Ντερμονκούρ. Νοέμβριος: Ο Γκρανιέ ντε Κασσανιάκ επιτίθεται κατά του Δουμά στη «Journal des D6bats».

28/12: Στο Πορτ Σαιν Μαρτέν πρεμιέρα του «Ανζέλ» με τις Ίντα Φεριέ και Μπελ Κρελσαμέρ.

1834 Ο Δουμάς δημοσιεύει τις πρώτες «Ταξιδιωτικές εντυπώσεις» (στην Ελβετία) που συμπλήρωσε το 1837. Σ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, θα κυκλοφορήσουν σταδιακά και άλλα ταξιδιωτικά διηγήματα.

28/4: Ο Τιέρ, υπουργός Εσωτερικών, απαγορεύει στην Κομεντί Φρανσέξ να ξανανεβάσει το «Αντονύ». . Ο Δουμάς, μετά από δίκη στο Εμποροδικείο, εισέπραξε αποζημίωση.

2/6: Στο Πορτ-Σαιν-Μαρτέν πρεμιέρα του «Κάθριν Χάουαρντ». Οκτώβριος: Ο Δουμάς ξεκινάει για ένα ταξίδι στη Νότια Γαλλία.

1835 Φεύγει για την Ιταλία με την Ίντα Φεριέ. Δημοσιεύει: «Αναμνήσεις του Αντονύ» και «Ιζαμπέλ της Βαυαρίας».

21 Μαίου: Στο Πορτ-Σαιν-Μαρτέν πρεμιέρα του «Κρόμγουελ και Κάρολος ο Α '», γραμμένο από τους Κορντελιέ-Ντελανού (ο Δουμάς συνεργάστηκε σ’ αυτό το έργο).

1836 30/4: Στο Πορτ-Σαιν-Μαρτέν πρεμιέρα του «Don Juan de Marana».

31/8: Στο θέατρο Βαριετέ, πρεμιέρα του «Κην» με τον Φρεντερίκ Λεμέτρ. Μεγάλη επιτυχία. Δεκέμβριος: Ο Δουμάς μένει λίγες μέρες στην Κομπιένη, στο Δούκα της Ορλεάνης, το μεγαλύτερο γιο του βασιλιά. Από το 1836 έως το 1844 συνεργάζεται με τη «Revue de Paris».

1837 2/7: Παίρνει τον τίτλο του Ιππότη της Λεγεώνος της Τιμής.

31/10: Στην Οπερά Κομίκ πρεμιέρα του «Πικίγιο» (συνεργασία Ζεράρ ντε Νερβάλ).

26/12: Στην Κομεντί Φρανσέζ πρεμιέρα του «Καλλιγούλα» με την Ίντα Φεριέ. Αποτυχία.

10/αφιερωμα

1838 Ο Δουμάς δημοσιεύει τα πρώτα του μυθιστορήματα: 1. «Ο καπετάνιος Πωλ» (συνεργασία Αντριέν Ντοζά) που στην αρχή συμπεριλαμβανόταν στο «Le Si£cle». 2. «Η αίθουσα των όπλων», (Πωλίν και Πασκάλ Μπρυνό).

1/10: Πεθαίνει η μητέρα του. Τις τελευταίες μέρες του Αυγούστου, ο Δουμάς φεύγει για τις Βρυξέλλες και από εκεί κατευθύνεται προς τη Γερμανία. Στη Φραγκφούρτη ξαναβρίσκει τον Ζεράρ ντε Νερβάλ και επισκέπτεται μαζί του τη Ρηνανία.

8/10: Πρεμιέρα του «Πωλ Τζόουνς» στο θέατρο του Πανθέου. Δεκέμβριος: Ο Νερβάλ παρουσιάζει στον Δουμά τον Αύγουστο Μακέ.

1839 14/1: Στο θέατρο Ρενεσάνς πρεμιέρα του έργου του Μακέ «Μπατίλντ» ξαναδουλεμένου από τον Δουμά.

2/4: Στην Κομεντί Φρανσέζ πρεμιέρα του «Mademoiselle de Belle-Isle» με τη δεσποινίδα Μαρς. Επιτυχία.

10/4: Στο θέατρο Ρενεσάνς πρεμιέρα του «Αλχημιστή» (συνεργασία ντε Νερβάλ). Αποτυχία.

16/4: Στο θέατρο Πορτ-Σαιν-Μαρτέν πρεμιέρα του δράματος του Νερβάλ «Leo Burckart», στο οποίο συνεργάστηκε ο Δουμάς. - Ο Δουμάς δημοσιεύει: «Καινούριες ταξιδιωτικές εντυπώσεις» «15 μέρες στο Σινά» (βασισμένο σε σημειώσεις του Ντοζά) «Ακτέ», «Ζακ Ορτί» (μεταφρασμένο από τα ιταλικά) «La Comptesse de Salisbury», «Διάσημα εγκλήματα», οκτάτομη σειρά που ολοκληρώθηκε το 1841 (συνεργασία Αρνού, Φουρνιέ, Φιορεντίνο, Μαλφίγ). Εγκαθίσταται στην οδό Ριβολί αρ. 22.

1840 Δημοσιεύει: «Ναπολέων», «Όθων ο τοξότης» «Les Stuarts» «Maitre Adam le Calabrais», «Περιπέτειες του Τζων Ντέιβις» (βασισμένο σε ένα αγγλικό κείμενο), «Le maitre d’ armes».

5/2: Παντρεύεται την Ίντα Φεριέ. Ιούνιος: Εγκαθίσταται στη Φλωρεντία με τη γυναίκα του.

1841 Δημοσιεύει: «Praxede», «Καινούριες ταξιδιωτικές εντυπώσεις» (η νότια πλευρά της Γαλλίας), «Εκδρομές στις όχθες του Ρήνου», «Μια χρονιά στη Φλωρεντία». Με υπόδειξη του δούκα της Ορλεάνης αναλαμβάνει την «Ιστορία των συνταγμάτων του γαλλικού στρατού» και δημοσιεύει την ιστορία του 23ου συντάγματος Πεζικού (θα κυκλοφορήσουν αργότερα η ιστορία του 2ου και του 24ου συντάγματος) (συνεργασία Αντριέν Πασκάλ).

1/6: Στην Κομεντί Φρανσέζ πρεμιέρα του «Un mariage sous Louis XV».

1842 Δημοσιεύει: «Jehanne la pucelle», «Le Capitaine Auna», «Οι περιπέτειες του Λυντερίκ», «Le chevalier d’ Harmental» (συνεργασία Μακέ) που αρχικά το περιέλαβε στο «Le SiScle».

24/2: Στην Κομεντί Φρανσέζ πρεμιέρα του «Λορεντσίνο» (το ίδιο θέμα με το «Λορεντσάτσιο» του Αλφρέ ντε Μυσσέ, που είχε δημοσιευτεί το 1834). Ιούνιος: Σε κρουαζιέρα με τον πρίγκιπα Ναπολέοντα, επισκέπτεται την Κορσική, το νησί της Έλβα και το νησί Μόντε-Χρίστο. Τον Ιούλιο ξαναγυρίζει στη Φλωρεντία.

3/8: Παρευρίσκεται στην κηδεία του δούκα της Ορλεάνης. Σεπτέμβριος: Εγκαθίσταται και πάλι στο Παρίσι, αφήνοντας την Ίντα Φεριέ στη Φλωρεντία.

2/12: Στο θέατρο Βαριετέ πρεμιέρα του «Χάλιφαξ» (συνεργασία ντ’ Εννερύ).

αφιερωμα/11

1843 Δημοσιεύει: «Le Corricolo» (ταξιδιωτικές εντυπώσεις) που το περιέλαβε αρχικά στο «Η βίλα Παλμέρι» (ταξιδιωτικές εντυπώσεις), «Ένας αλχημιστής του 19ου αιώνα» (Ανρί ντε Ρυόλζ), «Filles, Lorettes et Courtisanes», «Αλμπίν», «Ζωρζ», «Ασκάνιο» (συνεργασία Πωλ Μερίς) που αρχικά το συμπεριέλαβε στο «La Sifccle», «Sylvandire» (συνεργασία Μακέ).

9/3: Στο θέατρο Βαριετέ, πρεμιέρα του «Manage au tambour» έργο των Λεβέν και Μπρυνσβίκ, διασκευασμένο από τον Αλέξανδρο Δουμά. Ιούνιος: Στην Μασσαλία, ο Δουμάς συναντάει τη Ραχήλ . Δανείζεται από την Κοινοτική βιβλιοθήκη τις «Αναμνήσεις του Ντ’ Αρτανιάν».

25/7: Στην Κομεντί Φρανσέζ πρεμιέρα του «Οι δεσποινίδες του Σαιν-Συρ» (συνεργασία Λεβέν και Μπρυνσβίκ). Διένεξη με τον Ζανέν.

18/11: Στο θέατρο Πορτ Σαιν Μαρτέν πρεμιέρα του έργου «Λουΐζ Μπερνάρ» (ίδιοι συνεργάτες).

30/12: Στο Οντεόν, πρεμιέρα του «Laird de Dumbicky» (ίδιοι συνεργάτες). Ο Δουμάς έχει εγκατασταθεί στο Σαιν-Ζερμαίν-αν-Λέ, ενώ κρατάει ένα σπίτι στο Παρίσι, στην οδό Ρισελιέ αρ. 109.

1844 Δημοσιεύει: «Ο Λουδοβίκος ο ΙΔ ' και ο αιώνας του», «Οι τρεις σωματοφύλακες» (συνεργάτης ο Μακέ. Ο Δουμάς υπογράφει μόνος του το έργο: Πάντα υπέγραφε μόνος τα μυθιστορήματά του, όποια και αν ήταν η συνεισφορά του συνεργάτη) που αρχικά το περιέλαβε στο «Le Siecle». «Φερνάντ» (συνεργασία Ιπ. Ωζέ), «Amaury» (συνεργασία Μερίς), «Σεσίλ», «Une famille corse» «Γκαμπριέλ Λαμπέρ» «Simples Lettres sur Part dramatique».

15/10: Ο Δουμάς και η γυναίκα του αποφασίζουν να χωρίσουν. Η Ίντα εγκαθίσταται στη Φλωρεντία με έναν ιταλό άρχοντα, τον πρίγκιπα Βιλαφράνκα. Ο Δουμάς αγόρασε μια έκταση κοντά στο Σαιν Ζερμαίν αν Λε για να χτίσει τη βίλα Μόντε-Χρίστο. Στο Παρίσι μένει στην οδό ντε λα Σωσέ-ντ’ Αντέν αρ. 45.

1845 Δημοσιεύει: «Μετά είκοσι έτη» (συνεργασία Μακέ) που δημοσιεύτηκε αρχικά στο «Le Siecle». «Ο κόμης του Μόντε-Χρίστο» (συνεργασία Μακέ) που το συμπεριέλαβε αρχικά στη «Journal des Debats», το συνέχισε στο «le Siecle»· η δημοσίευσή του ολοκληρώθηκε το 1846. «Η βασίλισσα Μαργκώ» (συνεργασία Μακέ), «Μια κόρη του Αντιβασιλιά» (συνεργασία Μακέ) που περιλήφθηκε αρχικά στο «Le Commerce». «Οι Μέδικοι», «Ο πόλεμος των γυναικών» (συνεργασία Μακέ), «Ιστορία ενός καρυοθραύστη», «La bouillie de la comptesse Berthe» (έργο για παιδιά), «Le Chevalier de Μβϊβοη-Κο^εΛ^συνεργασία Μακέ)· αυτό το δημοσίευμα που αρχικά περιλήφθηκε στη «Democratic pacifique» θα ολοκληρωθεί το 1846. Φεβρουάριος: Ο Ευγένιος ντε Μιρκούρτ δημοσιεύει το λίβελο: «Βιομηχανία μυθιστορημάτων, Αλέξανδρος Δουμάς και Σία». Διαμαρτυρία του Δουμά στην Εταιρεία Λογοτεχνών (17 Φεβρουάριου) και μήνυση.

15/3: Στο θέατρο Βαριετέ, πρεμιέρα του «Δασοφύλακα», έργο των Λεσέν και Μπρυνσβίκ, στο οποίο συνεργάστηκε ο Δουμάς.

29/4: Στο ίδιο θέατρο, πρεμιέρα του έργου «Ένα παραμύθι», γραμμένο από τους ίδιους συγγραφείς.

16/5: Ο Δουμάς πετυχαίνει την καταδίκη του Μιρκούρ στο πλημμελειοδικείο.

7/6: Στο θέατρο Παλαί Ρουαγιάλ πρεμιέρα του «Sylvandire», έργο των Λεβέν και Βάντερμπουκ, στο οποίο συνεργάστηκε ο Δουμάς.

4/7: Ο Δουμάς υπογράφει με τον Τρουπνάς και τον Μασέ μια συμφωνία για την ανατύπωση των έργων του (αυτή η συμφωνία αναθεωρήθηκε από τον Μισέλ Λεβύ).

27/10: Στο θέατρο Αμπιγκύ, πρεμιέρα του έργου «Σωματοφύλακες» (συνεργασία Μακέ). Ο Δουμάς έχει εγκατασταθεί στην οδό Ζουμπέρ αρ. 10.

12/αφιερωμα

1846 Δημοσιεύει: «La dame de Monsoreau» (συνεργασία Μακέ) που συμπεριλήφθηκε αρχικά στο «Le constitutionnel». «Le batard de Mauleon» (συνεργασία Μακέ), «Οι δύο Αρτέμιδες» (συνεργασία Μερίς). «Αναμνήσεις ενός γιατρού», «Ζοζέφ Μπάλσαμό» (συνεργασία Μακέ).

14/3: ο Δουμάς πετυχαίνει το προνόμιο να ιδρύσει ένα θέατρο και δημιουργεί, σε σύμπραξη με τον Ιππόλυτο Χολστάιν, μια εταιρεία εκμετάλλευσης που αποτελεί την αρχή του Ιστορικού Θεάτρου. (Έτσι θα ονομαστεί το θέατρο του Δουμά).

1/4: Στην Κομεντί Φρανσέζ πρεμιέρα του έρνου «Μια κόρη του Αντιβασιλιά» (συνεργασία Μακέ). Σεπτέμβριος: Ο Σαλβαντύ, υπουργός Δημόσιας Εκπαίδευσης προτείνει στον Δουμά να κάνει ένα ταξίδι στην Αλγερία, με αποστολή τη συγγραφή ενός βιβλίου αφιερωμένου σ’ αυτή τη χώρα.

3/10: Αναχώρηση του Δουμά· τον συνοδεύουν ο γιος του, ο Μακέ, κ.ά.

11-12/10: Στη Μαδρίτη οι ταξιδιώτες παρευρίσκονται στο γάμο του δούκα του Μονπενσιέ με την ινφάντα Μαρί-Λουίζ.

18/11: Στο Κάδιξ επιβιβάζονται σε μια φρεγάτα του ναυτικού που η κυβέρνηση έθεσε στη διάθεσή τους. Επισκέπτονται διαδοχικά την Ταγκέρη, το Τετουάν, τη Μελίλα, το Οράν, το Αλγέρι, την Μπλίντα, τη Μιλιάνα, το Φίλιπβιλ, την Κονσταντίν και την Τύνιδα.

1847 3/1: Με το πλοίο «Ορενόκος» οι ταξιδιώτες φεύγουν από το Αλγέρι με προορισμό την Τουλών.

15/1: Ο Δουμάς βρίσκεται στο Παρίσι.

10/2: Επερώτηση στη Βουλή σχετικά με τις υπερβολικές δαπάνες που θεωρείται ότι δημιούργησε το ταξίδι του Δουμά στο Αλγέρι.

19/2: Κατόπιν αιτήσεως των «La Presse» και «Le Constitutionnel», το πολιτικό δικαστήριο καταδικάζει τον Δουμά γιατί καθυστερεί την παράδοση των επιφυλλίδων του.

20/2: Το Ιστορικό Θέατρο ανοίγει τις πύλες του με το έργο «Η βασίλισσα Μαργκώ» (συνεργασία Μακέ). Στο έργο παίζει η Μπεατρίς Πήρσον (1828-1884), η καινούρια ερωμένη του Δουμά.

11/6: Στο ίδιο θέατρο πρεμιέρα του «Πλοκή και έρωτας» (βασισμένο σε ένα έργο του Σίλλερ).

27/7: Εγκαίνια της βίλας Μόντε Χρίστο στο Μαρλύ (600 προσκεκλημένοι).

3/8: Στο Ιστορικό Θέατρο πρεμιέρα του «Le chevalier de Maison-Rouge» (συνεργασία Μακέ).

2/12: Στη «Journal des Debats» επιστολή του Δουμάς προς τον Οντιγιόν Μπαρό, με την οποία επιβεβαιώνει τη θέση του υπέρ των μεταρρυθμίσεων.

15/12: Στο Ιστορικό Θέατρο πρεμιέρα του «Άμλετ» (συνεργασία Μερίς). Κατά τη διάρκεια αυτού του χρόνου, ο Δουμάς δημοσιεύει: «Οι σαράντα πέντε» (συνεργασία Μακέ) και «Ταξιδιωτικές εντυπώσεις από το Παρίσι στο Κάδιξ».

1848 Δημοσιεύει: «Ο υποκόμης του Μπραζελόν» (συνεργασία Μακέ)· αυτό το δημοσίευμα, που αρχικά περιελήφθη στο «Le Sidcle», θα ολοκληρωθεί το 1850.

«Le Veloce, ou Tanger, Alger et Tunis» που ολοκληρώθηκε το 1851. Ο Δουμάς δημιουργεί ένα δεσμό με την ηθοποιό Σελέστ Σκριβανέκ (1823-1910).

3-4/2: Στο Ιστορικό Θέατρο, πρεμιέρα σε δυο βραδιές του «Μόντε Χρίστο» (συνεργασία Μακέ).

10/2: Το πολιτικό δικαστήριο του Σεν εκδίδει απόφαση χωρισμού αγαθών του ζεύγους Δουμά· στην Ίντα Φεριέ επιδικάζει διατροφή 6000 φράγκων και επιστροφή της προίκας της (120.000 φράγκα). Την ίδια μέρα ο Δουμάς υπογράφει μια συμφωνία με τον Μακέ: 1) ο τελευταίος παραχωρεί όλα τα δικαιώματα για τα μυθιστορήματα, που έγραψε με

αφιερωμα/13 τον Δουμά, έναντι καταβολής 145.200 ρράγκων πληρωτέων σε 11 χρόνια.

2) Κατά τη διάρκεια της ίδιας περιόδου, ο Δουμάς και ο Μακέ θα ανεβάζουν τρία έργα του χρόνο στο Ιστορικό Θέατρο. Η βίλα Μόντε-Χρίστο βγήκε στον πλειστηριασμό και κατακυρώθηκε στην τιμή των 30.100 φράγκων.

22-24/2: Ο Δουμάς, ως αξιωματικός της Εθνικής Φρουράς, συμμετέχει στις διαδηλώσεις που φέρνουν την πτώση της μοναρχίας. Απρίλιος: Ο Δουμάς είναι υποψήφιος για τη βουλευτική έδρα του Σεν-ε-Ουάζ και του Πουέν-α-Πιτρ. Δεν εξελέγη (θα θέσει ξανά υποψηφιότητα στην Υόν χωρίς μεγαλύτερη επιτυχία).

25/5: Στο Ιστορικό Θέατρο πρεμιέρα της «Μητριάς», δράματος του Μπαλζάκ, που αποτυχαίνει. Ιούνιος: Ο Δουμάς δημοσιεύει ένα πολιτικό υπόμνημα: «Αποκαλύψεις για τη σύλληψη του Εμίλ Τομάς».

14/10: Στο Ιστορικό Θέατρο πρεμιέρα του «Κατηλήνα» (συνεργασία Μακέ).

1849 Δημοσιεύει: «Τα χίλια και ένα φαντάσματα» (συνεργασία Πωλ Μποκάζ), «η Αντιβασιλεία», «Λουδοβίκος ο ΙΕ'», «Το περιδέραιο της βασίλισσας».

17/2: Στο Ιστορικό Θέατρο πρεμιέρα του έργου «Η Νιότη των Σωματοφυλάκων» (συνεργασία Μακέ).

18/5: Η Μαρί Ντορβάλ πεθαίνει. Ο Δουμάς βρίσκει τα απαραίτητα χρήματα για την κηδεία.

26/7: Στο Ιστορικό Θέατρο πρεμιέρα του «Chevalier d’ Harmental» (συνεργασία Μακέ).

1/10: Στο ίδιο θέατρο, πρεμιέρα του «Πολέμου των Γυναικών» (συνεργασία Μακέ).

22/11: Στο ίδιο θέατρο, πρεμιέρα του «Comte Hermann» (βασισμένο σε ένα θέμα που αγόρασε από κάποιον Λεφέβρ). Επιτυχία. Δεκέμβριος: Ο Χολστάιν, διευθυντής του Ιστορικού Θεάτρου υποβάλλει την παραίτησή του. Στις 15, στο Ζυμνάζ πρεμιέρα του «Cachemire vert» (συνεργασία Ευγ. Συ). Ο Δουμάς δημοσιεύει τις «Αναμνήσεις του Ταλμά». Μένει στην οδό Ρισέ αρ. 43.

1850 Δημοσιεύει: «Η γυναίκα με το βελουδένιο περιδέραιο» (συνεργασία Πωλ Λακρουά), «Η Μαύρη Τουλίπα» (συνεργασία Μακέ), «Λουδοβίκος ο ΙΣΤ'» που ολοκληρώθηκε το 1851, «Le Trou d’ enfer», «Ο Θεός ορίζει» που ολοκληρώθηκε το 1851, «Το περιστέρι».

30/3:1. Στο Ιστορικό Θέατρο πρεμιέρα του «Urbain Grandier» (συνεργασία Μακέ). Στο έργο παίζει η Ιζαμπέλ Κονστά (1834-1900) καινούρια ερωμένη του Δουμά. 2. Στο θέατρο Γκαντέ πρεμιέρα του «24 Φεβρουάριου» (βασισμένο σε ένα έργο του Ζ. Βερνέρ, 1810). Απρίλιος: Ο Δουμάς προτείνει στην κυβέρνηση τη συνένωση, με διευθυντή τον ίδιο, τριών θεάτρων (Αμπιγκύ, Πορτ-Σαιν-Μαρτέν και Ιστορικού Θεάτρου): η προσφορά δεν έγινε δεκτή.

1/6: Στο Ιστορικό Θέατρο πρεμιέρα του «Πωλίν», δράμα γραμμένο από τον Ε. Γκρανζέ· και τον Ζ. ντε Μοντεπέν στο οποίο συνεργάστηκε ο Δουμάς.

1/8: Στο ίδιο θέατρο, πρεμιέρα του «Freires corses» των ίδιων συγγραφέων και του «La Chasse au chastre». Ο Δουμάς έχει δεσμό με την A w Μπάουερ που την επόμενη χρονιά θα φέρει στον κόσμο ένα γιο (Ανρί Μπάουερ) που θεωρείται φυσικό τέκνο του Δουμά.

16/10: Το Ιστορικό Θέατρο κλείνει. Δεκέμβριος: Διαμαρτυρία του Μακέ, ο οποίος από πολλούς μήνες δεν πληρώνεται· κάθε συνεργασία μαζί του παύει· παρ’ όλα αυτά, διάφορα έργα που έγραψαν μαζί θα δημοσιευτούν τα επόμενα χρόνια. Στις 20/12 το Ιστορικό Θέατρο κηρύσσει πτώχευση.

1851 Ο Δουμάς δημοσιεύει: «Το Δράμα του ’94», «Ανζ Πιτού» (συνεργασία Μακέ), «Ολύμπ

14/αφιερωμα ντε Κλεβ» (συνεργασία Μακέ) που ολοκληρώθηκε το 1852.

1/4: Στο Αμπιγκύ πρεμιέρα του «Comte de Morcef» (3ο μέρος του Μόντε Χρίστο συνεργασία Μακέ).

21/4: Στο Τεάτρ Νασιονάλπρεμιέρα του «La Barriere de Clichy».

8/5: Στο Αμπιγκύ πρεμιέρα του «Βιλφόρτ» (4ο μέρος του Μόντε-Χρίστο - συνεργασία Μακέ).

7/12: Μετά το πραξικόπημα, κυνηγημένος από τους πιστωτές του, ο Δουμάς φεύγει γιο τις Βρυξέλλες. Εγκαθίσταται στο βουλεβάρτο Βατερλώ αρ. 73.

16/12: Αρχίζει να δημοσιεύει τις «Αναμνήσεις» του.

20/12: Στο Αμπιγκύ πρεμιέρα um«Vaugire» (συνεργασία Μακέ).

1852 Δημοσιεύει: «Κάποιος Ζιλ Μπλας στην Καλιφόρνια» (γραμμένο με βάση τις αφηγήσεις ενός μετανάστη), «Τα δράματα της θάλασσας», «Συνείδηση», «Ο τελευταίος βασιλιάς» (η ζωή του Λουί Φιλίπ), «Η ^όμισσα του Σαρνύ» που ολοκληρώθηκε το 1855, «Ο οίκος της Σαβοΐας», «Οι αναμνήσεις μου» (οι 14 πρώτοι τόμοι· το έργο ολοκληρώθηκε το 1854).

5/1: Στο Παρίσι, πουλιέται η επίπλωση του σπιτιού του Δουμά μετά από δικαστική παρέμβαση.

20/1: Ο Δουμάς «ένας λογοτέχνης που κηρύχτηκε έμπορος με απόφαση του Εφετείου των Παρισίων» καταθέτει τον ισολογισμό του μέσω του Κλωντ Α. Σεραμύ. Η πτώχευση έχει κηρυχθεί.

2/2: Στο Βωντβίλ, πρεμιέρα του «Κυρία με τας καμελίας», έργο του γιου του Δουμά. Μεγάλη επιτυχία.

1/4: Στο Πορτ-Σαιν-Μαρτέν πρεμιέρα του «Μπενβενούτο Σελλίνι» (συνεργασία Μ ερίςΟ Δουμάς δεν υπογράφει για να αποφύγει την κατάσχεση των συγγραφικών του δικαιωμάτων).

1853 Δημοσιεύει: «Isaac Laquedem», «Ο πάστορας του Άσμπουρν», «Ενζενύ» (συνεργασία Μακέ) που ολοκληρώθηκε το 1855. Οκτώβριος: Ο Δουμάς γυρίζοντας στο Παρίσι, μένει στο μέγαρο Λουβουά. Ιδρύει μια καθημερινή εφημερίδα με τον τίτλο: «Λε Μουσκετέρ», το πρώτο τεύχος της οποίας βγαίνει στις 12/11. (Η εφημερίδα «Λε Μουσκετέρ» θα εκδίδεται κανονικά μέχρι το 1857).

1854 Δημοσιεύει: «Η νιότη του Πιερό», «Ε1 Salteador», «Μια καλλιτεχνική ζωή», «Catherine Blum», «Ζαφείρι», «Η ζωή και οι περιπέτειες της πριγκίπισσας του Μονακό», «Αναμνήσεις από το 1830 ώς το 1842», «Les Mohicans de Paris».

13 Ιανουάριου: Στην Κομεντί Φρανσέζ πρεμιέρα του «Ρωμύλου» (από ένα γερμανικό μυθιστόρημα - συνεργασία Ο. Φεγιέ και Π. Μποκάζ).

20/1: Στο Βωντβίλ στις Βρυξέλλες πρεμιέρα του έργου «η Νιότη του Λουδοβίκου του ΙΔ ».

22/5: Στο Βωντβίλ στο Παρίσι, πρεμιέρα του «Marbrier». Οκτώβριος: Ο Δουμάς εγκαθίσταται σ’ ένα ιδιόκτητο μέγαρο, στην οδό Άμστερνταμ 77 (θα διατηρήσει αυτό το σπίτι μέχρι το 1861).

4/11: Στο Οντεόν, πρεμιέρα του «Συνείδηση» (βασισμένο στο έργο του Ίφλαντ). Ο Μισέλ Λεβύ προσφεύγει στη δικαιοσύνη κατά του Δουμά, ισχυριζόμενος ότι ο Λοκρουά συνεργάστηκε στο έργο «Συνείδηση» και ζητάέιΐδικαιώματα, βάσει μιας συμφωνίας του 1846. Η αγωγή του θα απορριφθεί το 1855. Ο Δουμάς ανοίγει ένα λογαριασμό για την επιδιόρθωση του τάφου του Μπαλζάκ· η χήρα του Μπαλζάκ, προσβεβλημένη, καταφεύγει στη δικαιοσύνη. Ο Δουμάς κρίνοντας ότι προσβλήθηκε από την εφημερίδα Le Si6cle και κατά συνέπεια

αψιερωμα/15 από τον εκδότη Μισέλ Λεβύ αποφάσισε να φέρει την υπόθεση ενώπιον του δικαστηρίουη απόφαση εκδίδεται την 1η Δεκεμβρίου.

1855 Δημοσιεύει: «Η τελευταία χρονιά της Μαρί Ντορβάλ», «Salvator» συνέχεια του «Les Mohicans de Paris» (συνεργασία Π. Μποκάζ) «Μαρί Τζιοβάνι, το ταξιδιωτικό ημερολόγιο μιας Παριζιάνας», «Le Capitaine Richard», «Οι ιδιωτικές στιγμές των μεγάλων ανδρών: Καίσαρ - Ερρίκος Δ ' - Λουδοβίκος ΙΓ' και Ρισελιέ». Βρίσκεται στα δικαστήρια με τον Μισέλ Λεβύ: ένα ολόκληρο χρόνο «ανταλλάσσουν» δικόγραφα.

1856 Δημοσιεύει: «Madame du Delfand» (Αναμνήσεις μιας τυφλής), «Προσκύνημα του Hadji-abd-el Hamid bey» (που ξανατυπώθηκε με τον τίτλο: «η ευτυχισμένη Αραβία») ολοκληρώθηκε το 1857, «Memoires d’ un jeune cadet» (μετάφραση από τα αγγλικά από τον Β. Περσεβάλ).

5/1: Στο Πορτ-Σαιν-Μαρτέν πρεμιέρα της «Ορέστειας». Ιούλιος: Ο Δουμάς, συνοδευόμενος από τον Πωλ Μποκάζ, κάνει την ίδια πορεία που είχε ακολουθήσει ο Λουδοβίκος ο ΙΣΤ' κατά τη φυγή του προς την περιοχή Βαρέν.

15/11: Στο Τεάτρ Εμπεριάλ ντυ Σιρκ, πρεμιέρα του έργου «La Tour Saint-Jacques - la Boucherie» (συνεργασία Ξ. ντε Μοντεπέν).

15/12: Στο Ζυμνάζ πρεμιέρα του «Verrou de la reine».

1857 Δημοσιεύει: «Ο άνθρωπος με τα παραμύθια», «Οι σύντροφοι του Jehu», «Κάρολος ο Τολμηρός», «Ο οδηγός των λύκων», «Συζητήσεις», «Η φιλήδονη κυρία».

7/2: Κυκλοφορεί το τελευταίο τεύχος της εφημερίδας «Λε Μουσκετέρ». Ο Μακέ, μαθαίνοντας ότι ο Δουμάς εισέπραξε σημαντικά ποσά από τον Μισέλ Λεβύ, κινεί τη διαδικασία προκειμένου να προβάλει τα δικαιώματά του.

20/4: Ο Δουμάς ιδρύει το εβδομαδιαίο περιοδικό «Μόντε-Χρίστο» που θα εκδίδεται μέχρι τον Μάιο του 1860.

18/6: Στο Ζυμνάζ, πρεμιέρα του «Πρόσκληση για βαλς» (συνεργασία Π. Μποκάζ).

1858 Ο Δουμάς δημοσιεύει: «Ο δρόμος προς το Βαρέν» (το έργο θα αποτελέσει αφορμή μιας δίκης το 1864), «Η ιστορία των ζώων μου», «Ο κυνηγός της Sauvigne» (γραμμένο από τον Ζ. ντε Σερβίλ- ο Δουμάς σημειώνει στον πρόλογο ότι το έργο δεν είναι δικό του), «Ας είναι κι έτσι!» (που ξαναεκδόθηκε με τον τίτλο «Μαντάμ ντε Σαμπλέ»), «Black», «Οι λύκαινες του Machecoul», «Το ωροσκόπιο^.

3/2: Δίκη του Μακέ κατά του Δουμά: η αίτηση του Μακέ σχετικά με την υπογραφή των μυθιστορημάτων απορρίφθηκε- κερδίζει το 25% των συγγραφικών δικαιωμάτων.

25/3: Στο Τεάτρ ντε Μαρσέ πρεμιέρα του «Δασοφύλακες». Ιούνιος: Ο Δουμάς ξεκινάει για ένα ταξίδι στη Ρωσία, με πρόσκληση του κόμη Κουσελέφ-Μπεζμποροντκό- τον συνοδεύει ο ζωγράφος Μουανέ.

16-19/6: Βερολίνο, Στετέν.

19/6: Στο Παρίσι, στο θέατρο Ζυμνάζ, πρεμιέρα του έργου «L’ honneur est satisfait».

22/6-3/8: Ο Δουμάς μένει στην Αγία Πετρούπολη, στο παλάτι Μπεζμποροντκό.

4/8-18/9: Διαμονή στη Μόσχα. Οκτώβριος-Δεκέμβριος: με πλοίο στο Βόλγα (Καζάν, Αστρακάν) μετά προς τον Καύκασο (Κισλάρ, Μπακού), στάση στην Τυφλίδα.

1859 Ιανουάριος: Τυφλίδα.

1/2: επιβίβαση σε πλοίο στο Ποτί, στη Μαύρη Θάλασσα.

16/αφιερωμα 16/2: Στην Τραπεζούντα, επιβιβάζονται στο πλοίο «Le Sully». Μάρτιος: άφιξη στη Μασσαλία. Στις 11, η Ίντα Φεριέ πεθαίνει στη Γένουα.

2/4: Για να γιορταστεί η επιστροφή του Δουμά στο Παρίσι, στο Εστιατόριο της Γαλλίας, στην πλατεία ντε λα Μαντλέν, δίνεται δείπνο προς τιμήν του. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του, ο Δουμάς δημοσίευσε: «Ζαν», «Ammalat-Beg», «Οι αναμνήσεις ενός αστυνομικού», «Ιστορία μιας καλύβας και ενός σαλέ», «Τα φαλαινοθηρικά» (έργο του Μενάρ), «Από το Παρίσι στο Αστρακάν» (ταξιδιωτικές εντυπώσεις από τη Ρωσία) που περιλήφθηκε από τον Ιούνιο του 1858 στο «Μόντε-Χρίστο» (η οριστική έκδοση κυκλοφόρησε το 1865), «Ο Καύκασος». Επιστρέφοντας, ο Δουμάς διακόπτει το δεσμό του με την Ιζαμπέλ Κονστάν. Δεσμός με την ηθοποιό Εμιλί Κορντιέ (1840-1906).

1860 Δημοσιεύει: «Το γυάλινο σπίτι» (προσαρμογή ενός ρωσικού κειμένου), «Jacquot sans-oreilles» (προσαρμογή ενός ρωσικού διηγήματος), «Μια ερωτική περιπέτεια», «Le Pere la Ruine» (συνεργασία Z. ντε Σερβίλ), «Η ζωή στην έρημο» (έργο του Γκόρντον Κάμινγκ), «Moullah-Nour», «Οι αναμνήσεις του Γκαριμπάλντι» (μετάφραση από τα ιταλικά), «Le Pere Gigogne», «Η μαρκησία ντ’ Εσκομάν».

4/2: Στην Οπερά Κομίκ, πρεμιέρα του «Roman d’ Elvire» (συνεργασία Λεβέν, μουσική Αμπρουάζ Τομά). Απρίλιος: Ο Δουμάς φεύγει για την Ιταλία με την Εμιλί Κορντιέ (θα μείνει στη χερσόνησο μέχρι το 1864, με εξαίρεση κάποιες σύντομες εμφανίσεις στη Γαλλία).

10/5: Κυκλοφορεί το τελευταίο τεύχος του «Μόντε-Χρίστο».

4/6: Στο Βωντβίλ, πρεμιέρα του έργου «Η άλλη πλευρά μιας συνωμοσίας» (συνεργασία Λοκρουά). Ο Δουμάς μεταβαίνει στη Μασσαλία για να διαπραγματευτεί την αγορά όπλων που προορίζονται για τον Γκαριμπάλντι.

12/6: Στο Πορτ-Σαιν-Μαρτέν, πρεμιέρα του έργου «Ο Ευγενής του βουνού» (συνεργασία Λοκρουά).

7/9: Ο Δουμάς μπαίνει στη Νάπολη μαζί με τον Γκαριμπάλντι, που τον διορίζει Διευθυντή των Καλών Τεχνών. Αυτός ο διορισμός δημιουργεί αντιζηλίες στην περιοχή.

11/11: Ιδρύει την «Εντεπαντάντ» εφημερίδα δίγλωσση, γαλλο-ιταλική που τυπώθηκε αρχικά στο Παλέρμο, μετά στη Νάπολη (θα εκδίδεται μέχρι το 1864).

19/11: Στο Αμπιγκύ, πρεμιέρα του «Κυρία ντε Μονσορώ».

24/12: Στο Παρίσι, η Εμιλί Κορντιέ φέρνει στον κόσμο ένα κορίτσι, την Μικαέλα-Κλέλια-Ζοζέφα-Ελιζαμπέτ (την οποία ο Δουμάς δεν δέχεται να αναγνωρίσει).

1861 Ο Δουμάς δημοσιεύει: «Οι οπαδοί του Γκαριμπάλντι, επανάσταση της Σικελίας και της Νάπολης», «Μια νύχτα στη Φλωρεντία επί Αλεξάνδρου των Μεδίκων», «Οι νεκροί προχωρούν γρήγορα», «Bric-a-brac». Φεβρουάριος: Η Εμιλί Κορντιέ φθάνει στη Νάπολη με την κόρη της.

23/3: Στο Τεάτρ ντε Σιρκ, πρεμιέρα του «Αιχμάλωτου της Βαστίλλης» (έργο βασισμένο στο «Υποκόμης ντε Μπραζελόν»).

10/7: Το δικαστήριο επιδικάζει στον Μακέ το 50% των συγγραφικών δικαιωμάτων για το έργο «Αιχμάλωτος της Βαστίλλης».

1862 Ο Δουμάς δημοσιεύει τα «La Boule de neige», «Η πριγκίπισσα Φλώρα», «Σουλτανέττα», « 9ι εξομολογήσεις της μαρκησίας» (συνέχεια και τέλος των «Αναμνήσεων μιας τυφλής»), «I Bcrboni di Napoli» (Οι Βουρβόνοι της Νάπολης) ιταλικό κείμενο που δημοσιεύτηκε στη Νάπολη και ολοκληρώθηκε το 1864. Την 1η Ιανουάριου άρχισε η καινούρια σειρά του «Μόντε Χρίστο» εβδομαδιαίου περιοδικού που εκδίδεται μέχρι τις 10 Οκτωβρί συ.

αφιερω μα/17

1863 Ο Δουμάς βρίσκεται στην Ιταλία, αλλά η κατάσταση του Γκαριμπάλντι έχει κάπως επιδεινωθεί. Στις 22/6, τα έργα του Δουμά απαγορεύονται με απόφαση της Εκκλησίας της Ρώμης. Ο Μισέλ Λεβύ δημοσιεύει την τελική έκδοση του «Θεατρικά Άπαντα» του Αλέξανδρου Δουμά, που θα αποτελείται από 15 τόμους (ολοκληρώθηκε το 1874).

1864 Ο Δουμάς δημοσιεύει: «La San Felice» (Emma Lyonna). Απρίλιος: Επιστρέφει στο Παρίσι, συνοδευόμενος από την καινούρια ερωμένη του Φανύ Γκορντόζα, ιταλίδα τραγουδίστρια όπερας. Διακόπτει το δεσμό του με την Εμιλί Κορντιέ. Εγκαθίσταται στην οδό Ρισελιέ 112. Ο Δουμάς περνάει το καλοκαίρι στο Σαιν Γκρατιέν, στη βίλα Κατινά (το έργο «La San Felice» το τελειώνει εκεί).

20/8: Στο Γκαιτέ, πρεμιέρα του «Les Mohicans de Paris» (έργο που έχει απαγορευτεί από τη λογοκρισία αλλά παρουσιάστηκε χάρη στην άδεια του αυτοκράτορα). Οκτώβριος: Ο Δουμάς εγκαθίσταται στην οδό Σαιν Λαζάρ 70. Διακόπτει το δεσμό του με τη Φανύ Γκορντόζα.

1865 Δημοσιεύει: «Μια άγνωστη χώρα» (βασισμένο σε σημειώσεις του ταξιδιού τού Μίντλετον-Πάιν στη Βραζιλία), «Αναμνήσεις μιας ευνοουμένης» (λαίδη Χάμιλτον), «Bouts-rimes». Φεβρουάριος-Μάρτιος: κάνει δύο διαλέξεις στο Παρίσι με θέμα τον Ντελακρουά.

6/5: Οριστική συμφωνία με τον Μισέλ Λεβύ, για τα «Άπαντα» (συμπεριλαμβάνονται οι εικονογραφημένες εκδόσεις και το θέατρο· τα συγγραφικά δικαιώματα ορίζονται στο 10%. Η προκαταβολή που δόθηκε είναι 40.000 φράγκα. Ο Λεβύ εκδίδει έργα του Δουμά από το 1846).

28/5: Στο Γκραν Τεάτρ Παριζιέν, ο Δουμάς ανεβάζει τους «Δασοφύλακες» (βλέπε 25 Μαρτίου 1858), μετά διοργανώνει μια περιοδεία, με το ίδιο έργο, στις περιοχές Σεν-ε-Ουάζ, Σεν-ε-Μαρν, Ουάζ και Α ιν ο ίδιος συνοδεύει το θίασο. Σεπτέμβριος: Συνεργάζεται με την εφημερίδα «Λε Νουβέλ» (που ιδρύθηκε από τον Ζ. Νοριάκ). Δουλεύει μια διασκευή σε στίχους του «Ρωμαίος και Ιουλιέττα» (συνεργασία Μερίς) και ένα δράμα βασισμένο στο μυθιστόρημα «Olympe de Cleves».

1866 Ιανουάριος: εγκαθίσταται με την κόρη του Μαρί στο βουλεβάρτο Μαλέρμπ (θα κρατήσει αυτό το σπίτι μέχρι το θάνατό του).

24-25/2: στη Λιλ κάνει δύο διαλέξεις με θέμα την αυτοβιογραφία του.

16/3: Στο Αμπιγκύ πρεμιέρα του «Γκαμπριέλ Λαμπέρ» (συνεργασία Α. ντε Ζαγέ). Ιούνιος: Διαμονή στη Νάπολη και στη Φλωρεντία. Ιούλιος: Διαμονή στη Γερμανία και στην Αυστρία (ο Δουμάς επισκέπτεται το πεδίο μάχης της Σάντοβα).

18/11: Πρώτο τεύχος της καινούριας σειράς του περιοδικού «Λε Μουσκετέρ» που αποτελεί τη συνέχεια της εφημερίδας «Λε Νουβέλ». Ο Δουμάς θα δημοσιεύσει σ’ αυτό τον «Κόμη ντε Μορέ» (μυθιστόρημα που έμεινε ατελείωτο).

1867 Δημοσιεύει: «Οι σιδερένιοι Άνθρωποι», «Οι Λευκοί και οι Μπλε» (συνέχεια του έργου «Οι Σύντροφοι του Jehu» που ολοκληρώθηκε το 1868). Δημιουργεί ένα δεσμό με την αμερικανίδα ηθοποιό Ά ντα Ιζαάκς Μένκεν (γεννημένη περίπου το 1835) την τελευταία ερωμένη του. Επιτρέπει να τον φωτογραφίσουν με τη νεαρή γυναίκα καθισμένη στα γόνατά του (η φωτογραφία θα κυκλοφορήσει αμέσως).

25/4: κυκλοφορεί το τελευταίο τεύχος του «Μουσκετέρ».

18/αψιερωμα

1868 Δημοσιεύει: «Ο Πρωσσικός Τρόμος», «Δραματικές αναμνήσεις», «Παριζιάνοι και επαρχιώτες», «Καρολίν ντε Μπρυνσβίκ, βασίλισσα της Αγγλίας, η ζωή της, η δίκη της, ο θάνατός της».

4/2: Εκδίδει μια καινούρια εφημερίδα την «Ντ’ Αρτανιάν» που κυκλοφορεί τρεις φορές την εβδομάδα μέχρι τις 4 Ιουλίου.

4/6: Στη Σαλ Βανταντούρ, πρεμιέρα του «Μαντάμ ντε Σαμπλέ».

5/7: Κυκλοφορεί το πρώτο τεύχος του εβδομαδιαίου περιοδικού «Τεάτρ-Ζουρνάλ». Το καλοκαίρι, ο Δουμάς κάνει μια σειρά διαλέξεων στη Νορμανδία. Περνώντας από τη Χάβρη συναντάει την Εμιλί Κορντιέ (που έχει γίνει κυρία Έντουαρντς) και την κόρη της Μικαέλα.

10/8: Η Ά ντα Μένκεν πεθαίνει στο Μπουζιβάλ.

23/9: Στο θέατρο Μπωμαρσαί ανεβαίνει ξανά το «Gabriel le Faussaire» (καινούριος τίτλος του «Γκαμπριέλ Λαμπέρ»).

22/10: Στο Νεϊγύ, πεθαίνει η Κατρίν Λαμπέυ, μητέρα του Αλεξάνδρου Δουμά υιού.

1869 10/3: Στο Σατλέ, πρεμιέρα του έργου «Οι Λευκοί και οι Μπλε».

11/3: Κυκλοφορεί το τελευταίο τεύχος του «Τεάτρ - Ζουρνάλ». Το καλοκαίρι, ο Δουμάς βρίσκεται στη Βρετάνη και δουλεύει το υλικό για ένα λεξικό κουζίνας. Στις 6/12 γράφει στον Λεμέρ για να του προτείνει το έργο και θέτει τους όρους του.

1870 Την άνοιξη, ο Δουμάς βρίσκεται στο Νότο. Ιούλιος: Βρίσκεται στη Μασσαλία όταν κηρύσσεται ο πόλεμος και φεύγει αμέσως για το Παρίσι. Σεπτέμβριος: μετά από ένα αγγειακό επεισόδιο που τον αφήνει ημιπαράλυτο, πηγαίνει στο Πουί κοντά στη Ντιεπ, στο σπίτι του γιου του, όπου θα τον ακολουθήσει και η κόρη του, Μαρί. Στις 5/12, ο Αλέξανδρος Δουμάς πεθαίνει, στις 10.20 το βράδυ.

1871-1873 Δημοσίευση έργων μετά το θάνατό του: «Το νησί της φωτιάς», «Ο μυστηριώδης γιατρός», «Η κόρη του μαρκήσιου», «Le prince des voleurs», «Ρόμπιν Χουντ, ο προγραμμένος», «Μεγάλο λεξικό της κουζίνας», κλπ. Μ ετάφραση: Δ ήμητρα Καλκάνη

αφιερωμα/19

Gilbert Sigaux

Μπάλσαμό, η μαγεία και ο 18ος αιώνας Ζοζέφ Μπάλσαμό, (εικονογράφηση της εποχής).

Τα μυθιστορήματα τον Δουμά που εκτυλίσσονται τον 18ο αιώνα είναι αναμφίβολα τα πιο ενδιαφέροντα και τα πιο συναρπαστικά απ’ ολόκληρο το έργο τον. Ο Sigaux εξηγεί εδώ γιατί η σειρά αυτή φέρει τον υπότιτλο: Αναμνήσεις ενός γιατρού. ΕΣΣΕΡΙΣ χιλιάδες σελίδες (ή και πέντε και έξι, ανάλογα με την έκδοση), τέσσερα μυθι­ Τ στορήματα ή ιλαροτραγωδίες που φέρνουν στη σκηνή καμιά εκατοστή χαρακτήρες, κατά τα δύο τρίτα μορφές της γνωστής ή της άγνωστης ιστο­ ρίας, μέσα σε ένα τέταρτο του αιώνα. Αυτό είναι το υλικό που ο Δουμάς προτάσσει στο σχολια­ σμό μας. Για έναν πλήρη και λεπτομερειακό τέ­ τοιο σχολιασμό, θα χρειαζόμασταν την επιστήμη ενός ειδικού της Επανάστασης και την παιδεία ενός ειδικού της άγνωστης ιστορίας. Επιπλέον, εξοπλισμένοι με την επιστήμη, θα έπρεπε να ζήσουμε μήνες εξήντα ημερών, ώστε να μελετήσου­ με, με προσοχή αδιάσπαστη, τα βιβλία «πηγές» του Δουμά. Ετσι, ύστερα από τις μελέτες αυτές, θα μπορούσαμε να παρακολουθήσουμε βήμαβήμα την αφήγηση του Δουμά σημειώνοντας σε κάθε κεφάλαιο, σε κάθε σκηνή, την απόσταση που χωρίζει (ή τα στοιχεία που ενώνουν) το πραγματικό και το φανταστικό, την ιστορική αλήθεια και τη μυθιστορηματική δημιουργία. Ο

αναγνώστης που ξεκινά για το τελευταίο στάδιο του ταξιδιού με τον πρώτο τόμο της «Κόμισσας του Σαρνύ», γνωρίζει ήδη την άναρχη αναπαρα­ γωγή γεγονότων που έθρεψαν τις «Αναμνήσεις ενός γιατρού», όπως και τα ερωτήματα που η χρήση χαρακτήρων όπως ο Ζοζέφ Μπάλσαμό ή ο Ανζ Πιτού έχει προκαλέσει. Γνωρίζει ότι ο μυθιστοριογράφος μεγαλοποίησε τον πρώτο και αγνόησε τον δεύτερο, μετατρέποντας έναν σατι­ ρικό τραγουδοποιό και λιβελογράφο αφοσιωμένο στη μοναρχία σε έναν φαιδρό χωρικό, που ριγμένος στο καμίνι του ’89, ακολουθεί το πε­ πρωμένο του με μια συγκεχυμένη αφοσίωση στην ιδέα της δημοκρατίας. Αλλά ο Μπάλσαμό και ο Πιτού δεν είναι και οι μοναδικοί χαρακτήρες των «Αναμνήσεων ενός γιατρού», που γεννούν ερωτηματικά. Για να σχηματίσουμε μια σαφή εικόνα της φύσης του έργου του Δουμά, της μετατόπισης που διενεργείται σε όλη τη διάρκεια της αφήγησής του, θα έπρεπε να μελετήσουμε σχεδόν κάθε ένα χαρα­

20/αφιερωμα κτήρα. Έτσι, έχοντας φωτίσει τις λεπτομέρειες, για να ικανοποιήσουμε την περιέργεια του απαι­ τητικού αναγνώστη, θα έπρεπε να αναζητήσουμε τις πηγές απ’ όπου άντλησε τις πληροφορίες του ο συγγραφέας, να προσδιορίσουμε τα στοιχεία που πήρε από τον κάθε ιστοριογράφο, να ση­ μειώσουμε τα διάφορα «στάδια» της απεικόνι­ σης των πορτρέτων των μεγάλων πρωταγωνι­ στών του δράματός του, να προσπαθήσουμε να εκτιμήσουμε σε βάθος τη σοβαρότητα της φιλο­ σοφίας της ιστορίας. Για να ανταποκριθούμε σε αυτό το καθήκον θα μας χρειάζονταν αμέτρητες σημειώσεις. Αλλά -γιατί υπάρχει ένα «αλλά», θα λέγαμε μιμούμενοι τον Δουμά- θα ήταν αυτές οι σημειώσεις πράγματι χρήσιμες; Και θα το εκτι­ μούσε ο αναγνώστης, αν κάθε στιγμή, του παρα­ θέταμε το πραγματικό υφάδι πάνω στο οποίο, για δική του ευχαρίστηση, ο Δουμάς ύφανε σχέ­ δια ζωηρόχρωμα; Πιθανόν όχι. ΙΑΤΙ αυτό που ο Δουμάς θέλει να μας δώσει είναι κάτι πάνω από την ιστορία, κάτι πέρα απ’ το πραγματικό, μα που συντελεί στο να κα­ τανοήσουμε την πρώτη και να αναζητήσουμε το δεύτερο. Στην πραγματικότητα, επιχειρεί να μας κάνει σύγχρονους με το παρελθόν, παρεμβάλ­ λοντας μεσάζοντες τους φανταστικούς του χαρα­ κτήρες, αδέσμευτους από οποιαδήποτε πραγμα­ τικά βιωμένη μοίρα. Με τον Δουμά, πριν μπούμε στην ιστορία, ονειρευόμαστε στα περιθώριά της. Ακόμα κι όταν σημειώνει, σχεδόν πάντα με ακρίβεια, μια ημερομηνία, δεν διατείνεται ότι ανασταίνει το παρελθόν στο σύνολό του, ανά­ σταση άλλωστε απατηλή κι ανέφικτη. Μας κάνει όμως να διαισθανόμαστε το πνεύμα, να προαι­ σθανόμαστε την κίνηση. Ζωντανεύει τη λεπτομέ­ ρεια και φωτίζει το σύνολο. Ας τον δεχτούμε λοιπόν, εδώ τουλάχιστον (μια και μπορούμε να υιοθετήσουμε μια άλλη στάση για τα άλλα βιβλία όπου οι σχέσεις μεταξύ πραγματικού και φαντα­ στικού προσδιορίζονται ευκολότερα), ας τον δε­ χτούμε όπως μας προσφέρεται με τις ιδιομορφίες και μέσα στη φύση του. Ας μην επιζητήσουμε να του προσάψουμε το γεγονός ότι επινοεί, πλάθει με τη φαντασία του, όταν αυτή η επινόηση, αυτό το φανταστικό, είναι η ίδια η ψυχή της τέχνης του. Ας μην αξιώσουμε να αποσαφηνίσουμε, να φωτίσουμε τα πάντα. Μια μικρή περιπλάνηση, μια «κουβεντούλα» με διαλείμματα, που τόσο του άρεσε, μερικές σημειώσεις στα περιθώρια, κάποια προσχεδιάσματα: το υλικό, όπως θα δούμε, αρκετά πλούσιο, παρέχει άπειρα θέματα που προβληματίζουν, ψυχαγωγούν ή προκαλούν το θαυμασμό μας. Βάζοντας κατά μέρος τον Μπάλσαμό και τον Καλιοστρό, οι πρώτοι σημαντικοί ήρωες που εμ­ φανίζονται είναι ο Ζιλμπέρ, μόνο που διαβάζο­ ντας τον Ανζ Πιτού καταλαβαίνουμε ότι είναι ο

Γ

«Γιατρός» και ο Αντρέ ντε Ταβερνέ. Δίκαια αναρωτιόμαστε για ποιο λόγο ο Δου­ μάς διάλεξε αυτόν τον τίτλο (ή τον υπότιτλο) «Αναμνήσεις ενός γιατρού», αφού σε πολλά κε­ φάλαια, ο Ζιλμπέρ απουσιάζει από τη σκηνή και είναι μάλιστα αδύνατο να έχει γνώση των γεγο­ νότων που αφηγείται ο συγγραφέας. Εδώ είναι φυσικά δύσκολο να δικαιολογήσουμε τον Δου­ μά, που άλλωστε δεν δίνει εξηγήσεις. Αλλά μπο­ ρούμε να παρατηρήσουμε, χωρίς να μπούμε σε λεπτομέρειες, ότι από ορισμένες απόψεις ο Ζιλ­ μπέρ εμφανίζεται σαν ο κεντρικός χαρακτήρας των Αναμνήσεων αυτών, που ο ίδιος δεν θα μπο­ ρούσε ποτέ να είχε γράψει. Καταρχήν, και αυτή τη διαπίστωση έχει ήδη κάνει ο αναγνώστης, ο νεαρός φιλόσοφος των πρώτων κεφαλαίων του Ζοζέφ Μπάλσαμό, απο­ δεσμεύει με τις ενέργειές του το τραγικό ή το δραματικό στοιχείο που κυβερνά τη μοίρα των Ταβερνέ και κατ’ αντανάκλαση των αδελφών Σαρνύ και του Ανζ Πιτού. Το στοιχείο του πά­ θους λοιπόν προέρχεται αρχικά από τον Ζιλμπέρ και είναι αυτό το στοιχείο που καθορίζει μια αλυσίδα πράξεων καθαυτών μυθιστορηματικών σε όλη τη διάρκεια της αφήγησης. Αλλά ο Ζιλμπέρ είναι ακόμα ένας αυτόπτης μάρτυρας, και αν προσέξουμε τη σημασία των γεγονότων και των χαρακτήρων, ένας μάρτυρας σχεδόν συμβολικός. Μέσω αυτού γνωρίζουμε τις μηχανορραφίες του Ζαν ντυ Μπαρύ για την προετοιμασία της παρουσίασης της Δούκισσας. Ακόμη, χάρη στον Ζιλμπέρ, ο Δουμάς απεικονί­ ζει -και με τι δύναμη!- τον Ζαν-Ζακ Ρουσσώ μέ­ σα στην ανθρώπινη πραγματικότητά του. Είναι τέλος ο Ζιλμπέρ που μας επιτρέπει να κατανοή­ σουμε τη φύση μιας σκέψης θαρραλέα ρεφορμι­ στικής μάλλον παρά επαναστατικής, που μια επαλληλία ενάντιων βουλήσεων καθιστά ανίκανη να παρέμβει στη ροή των πραγμάτων. ΙΝΑΙ σημαντικό το γεγονός ότι ο Ζιλμπέρ δεν είναι απλά γιατρός, αλλά και συγγρα­ φέας, που εμνευσμένος από την αμερικανική εμ­ πειρία, έχει γράψει μια πραγματεία πάνω στην ανεξαρτησία του ατόμου και στην ελευθερία των εθνών. Ό ταν το φανταστικό αυτό πρόσωπο γί­ νεται σύμβουλος του Λουδοβίκου XVI, δεν απο­ τελεί μια μαριονέττα στα χέρια του μυθιστοριογράφου, αλλά το σύμβολο ή τη φωνή ενός πνεύ­ ματος που έχει στην πραγματικότητα ακουστεί από άλλα στόματα. Ο Ζιλμπέρ δεν υπήρξε: υπήρξαν όμως δεκάδες Ζιλμπέρ, με ζωή ίσως λι­ γότερο γεμάτη απίθανες περιπέτειες. Δεν πρόφεραν στο βασιλιά και στη βασίλισσα τα λόγια που ο Δουμάς αποδίδει στον Ζιλμπέρ, όμως μέσα από τις γενικές συνελεύσεις, τις πνευματικές εταιρείες και τις μασονικές στοές απευθύνθηκαν στο βασιλιά και στο έθνος.

Ε

αφιερωμα/21 Ας μην χαρακτηρίσουμε τον Δουμά σαν ένα φιλόσοφο και κοινωνιολόγο που παρέχει μια συ­ νεκτική ερμηνεία του φαινομένου της επανάστα­ σης κι ας μην του αποδώσουμε, όπως θα κάναμε σκεπτόμενοι εντελώς προσωπικά, την άποψη που δίνει για τα χρόνια ’89-’94. Ο Δουμάς ανή­ κει στη γενιά του Μισελέ, του Μπαλζάκ και του Ουγκό,1 για να μην αναφέρουμε παρά τρία ονό­ ματα. Από το οικογενειακό του περιβάλλον, τις πρώτες του εμπειρίες, τις «σχολές» του, ανήκει σε κείνους για τους οποίους η κοινωνική και πο­ λιτική πραγματικότητα δεν είναι απλά κάποιο σκηνικό, μα ένα δεδομένο της μοίρας τους. Από το 1828-1830, ο Δουμάς είναι παρών στο πνεύμα της εποχής, στην πολιτική όπως και στη λογοτε­ χνική σκηνή. Ό χ ι σαν καθοδηγητής, μήτε σαν προφήτης της επανάστασης, μα ωστόσο ικανότα­ τος να διακρίνει τι υπήρξε και τι υπάρχει ανάμε­ σα σε δυο δράματα, σκαρώνοντας πάντα έξυπνες μυθιστορηματικές μηχανορραφίες. Και ο χρόνος, τα ταξίδια, οι εμπειρίες, κι αυτή η μακρά και έντονη οικειότητά του με το παρελθόν που απο­ τελεί και τον επαγγελματικό του χώρο, τον προί­ κισαν με μια ικανότητα που θα ήταν μάταιο να αρνηθούμε: την ικανότητα να επισημαίνει τις με­ γάλες στιγμές της ιστορίας, να διακρίνει τις δυ­ νάμεις και τις συγκρούσεις. Το τι οφείλει στον Μισελέ το έχει δηλώσει επανειλημμένα και με τέτοιο τρόπο, ώστε να μην μπορεί να κατηγορηθεί ότι απέκρυψε τους δε­ σμούς που ενώνουν τον ιστορικό της Επανάστα­ σης με το μυθιστοριογράφο της, κυρίως στο «Πε­ ριδέραιο της Βασίλισσας», στον «Ανζ Πιτού» και οτην «Κόμισσα του Σαρνύ». Κι ακόμα κι όταν ο Δουμάς αφηγείται αναπολώντας λιγότερο σημαντικές υποθέσεις, αυτό δεν τον εμποδίζει να «μεταφέρει» τον Μισελέ.

αναγνώστης που ενδιαφέρεται να επαληθεύσει το βάσιμο αυτής της συμπαραβολής (που και άλλοι πριν από μας έχουν επισημάνει), μπορεί να ανατρέξει στους τρεις τόμους του «Ο Λουδοβίκος XVI και η Επανάσταση», που γρά­ φτηκε και εκδόθηκε μεταξύ του 1851 και 1853 και που κυριολεκτικά αποτελεί το «αρχείο» της μυθιστορηματικής αυτής συλλογής. Άλλωστε, μέσα στην τεράστια αυτή συλλογή, πέρα από τη συχνά διακοπτόμενη έμπνευση του Μισελέ και το χρονολογικό πλαίσιο που στηρίζει τη μυθιστορηματική δημιουργία, θα βρούμε ακό­ μα μερικές πηγές του Δουμά, όπως τα «Απομνη­ μονεύματα» του Μπαγύ ή της Μαντάμ Καμπάν. Θα δούμε λοιπόν στην πράξη, τον τρόπο με τον οποίο ο Δουμάς αντλεί στοιχεία και τροφο­ δοτεί τη μυθιστορηματική του δημιουργία. Για να πάρουμε ένα χτυπητό παράδειγμα, οι πε-

Ο

Η πρώτη σελίδα από τις «Αναμνήσεις ενός Γιατρού».

ρισσότερες από τις ενέργειες, που αποδίδονται στον κολλήγο Μπιλλό κατά την κατάληψη της Βαστίλλης, είχαν στην πραγματικότητα γίνει από τον Τυριά ντε λα Ροζιέρ που ο Δουμάς δανείστη­ κε (και το λέει) από τον Μισελέ. Στο μυθιστόρη­ μα θα συναντήσουμε, γενικά και περιγραμματικά, αρκετά ακόμη υπαρκτά πρόσωπα που αναφέρονται στο «Ο Λουδοβίκος XVI και η Επανά­ σταση». Και ακόμα άλλα που έχουν μεταλλαχθεί σε δημιουργήματα του Δουμά, που ελεύθερα πα­ ραμορφώνει και μεγαλοποιεί -δραματοποιείτους χαρακτήρες, πάντα όμως μέσα σε κάποια πλαίσια ιστορικής πραγματικότητας. Αλλά αυτόν το σκελετό του πραγματικού στον οποίο στηρίζει τη δημιουργία του -όποτε βέβαια δεν αναγκάζεται για λόγους καθαρά μυθιστορη­ ματικούς και τεχνικούς να αντικαταστήσει εντε­ λώς χαρακτήρες ή και καταστάσεις- ο Δουμάς τον χρησιμοποίησε και με πολυάριθμους άλλους τρόπους.

1. Ο Μισελέ γεννήθηκε το 1798, ο Μπαλζάκ το 1799 και ο Ουγκό το 1802, πέντε μήνες πριν τον Δουμά.

Μετάφραση: Μ άγια Σταυριανάκου Α πό το Magazine Litteraire

22/αψιερωμα

Ζαν Μολινό

Ο Αλέξανδρος Δουμάς και το μυθικό μυθιστόρημα

Κατανοούμε πολύ λίγο τους αρχαίους μύθους και ακόμα λιγότερο τους σύγχρονους. Κι όμως οι μύθοι μάς έχουν όιαβρώσει. (Μπαλζάκ, Η Γεροντοκόρη).

Τι είναι μύθος; ρώτησε ο Παστρινί (Ο Κόμης Μοντεχρίστος, κεφ. XXXIV)

Το μυθικό μυθιστόρημα, όπως παλιά ο μύθος ή το έπος, περιστρέφεται γύρω από έναν ηρώα: τον ή$ωα της παράδοσης διαδέχεται ο ήρωας της εποχής μας, όπως τον ονομάζει ο Λερμον-'όφ (1840). Τα βασικά στοιχεία που συνιστούν την προσωπικότητα του παραδοσιακού ηρώα -του Οιδίποδα, του Ρωμύλου, του Μωυσή, του Ιωσήφ, του Ζίγκφρηντ ή του Αρθούρου- τα συναντάμε στους πιο ανόμοιους πολιτισμούς. Την αρχή της ζωής του σημαδεύουν οι εξαιρετικές περιστάσεις της γέννησής του, η ευγενική ή βασιλική καταγωγή του, η εγκατάλειψή του και η ανατροφή του μακριά από την οικογένειά του · ας θυμηθούμε τον Οιδίποδα ή τον Μωυσή. ΗΡΩΑΣ των κλασικών μυθιστορημάτων -17ος και 18ος αιώνας- έχει και αυτός κα­ ταγωγή, μακρινή ηχώ εκείνης της αρχαίας συμ­ βολικής γέννησης: αριστοκρατική, όπως ο Τομ Τζονς, ή ταπεινή καταγωγή, όπως ο νεόπλουτος Επαρχιώτης- σε αυτή την κωμική αντίστιξη αρέσκεται το σατιρικό μυθιστόρημα καθώς και το πικαρέσκο. Ο Ντ’ Αρτανιάν και ο ΜοντεΧρίστος δεν γεννιούνται και δεν έχουν παιδική ηλικία, η ζωή τους αρχίζει στα δεκαοχτώ, χωρίς οικογένεια και χωρίς αποσκευές. Είναι νέοι και έχουν όλα τα γνωρίσματα του χαρισματικού αν­ θρώπου («όταν είναι κανείς εικοσιδύο χρόνων, θέλει να φτάσει ψηλά και είναι όμορφος και γεν­ ναίος σαν εσάς» κεφ. XLI). Πρόσωπα του έργου και αναγνώστες στέκονται μπροστά στον ήρωα όπως οι θεατές μπροστά στο νεαρό Ερέκ:

Ο

«Οι άνθρωποι μαζεύτηκαν από τους γύρω δρόμους για να δουν τον ωραίο Ερέκ. Τον κοίταζαν και τον θαύμαζαν όλοι. Η πόλη αναστέναζε και πλάνταζε σύγκορμη».1

Γιατί το μυθικό μυθιστόρημα συναντά τα απλά και αποδοτικά νάματα του έπους και του επικού μυθιστορήματος: Τέλειος ήρωας που επιβάλλει στον αναγνώστη την ταύτιση -και η επική αυτή αίσθηση μεγαλείου δίνει στην περιπέτεια του ήρωα συλλογική διάσταση. Ας σκεφτούμε το αποκορύφωμα εκείνον την περιπέτεια του Μπαστιόν Σαιν-Ζερβέ: κάτω από τα μάτια τριακοσίων στρατιωτών, φεύγουν οι τέσσερις σύντρο­ φοι, που στοιχημάτισαν ότι θα κρατήσουν μια ώρα στα ερείπια ενός προμαχώνα αντιμέτωποι με τον πολιορκημένο στρατό του Λα Ροσέλ· όταν επιστρέφουν «το στρατόπεδο ολόκληρο σείεται από συγκίνηση· πάνω από δυο χιλιάδες άτομα παρακολούθησαν, σα να ήταν θέαμα, την παλικαριά των τεσσάρων φίλων... συγχαρητήρια, χειραψίες, αγκαλιές... τέλος, τέτοια οχλοβοή που ο Καρδινάλιος νόμισε πως ο στρατός είχε στασιάσει», (κεφ. XLVIII). Συγγενικός με τον παραδοσιακό, ο σύγχρονος ήρωας πρέπει να περάσει από δοκιμασίες απο­ φασιστικής σημασίας. .Παρουσιάζεται επί σκη­ νής -ο Ντ’ Αρτανιάν πάνω στο άθλιο άλογό του

αφιερω μα/23

DARTAGNAN και ο Εντμόντ Νταντέ στο πλοίο του- μόνο και μόνο για να αντιμετωπίσει τον εχθρό. Με την εί­ σοδο του ήρωα η περιπέτεια αρχίζει· όχι η ερω­ τική περιπέτεια του ψυχολογικού μυθιστορήμα­ τος, ούτε η περιπέτεια- διάγραμμα που σχηματο­ ποιεί την αναρρίχηση ενός· νεόπλουτου, αλλά η περιπέτεια που περιβάλλεται με τους ιστούς του μυστηρίου· εκεί, όπως στα μυθιστορήματα του Κρετιέν ντε Τρουά, ανώνυμοι ήρωες συγκρούο­ νται σε αινιγματικές μονομαχίες και το νόημα της περιπέτειας διαφαίνεται μόνο κάποιες στιγ­ μές, μέσα σε ένα ασταμάτητο παιχνίδι αποκρύ­ ψεων και αποκαλύψεων. Η περιπέτεια είναι ένα ταξίδι, όπου η αξία της μυσταγωγίας διπλασιά­ ζει την κίνηση μέσα στο χώρο. Το βασικό κίνητρο της δράσης είναι η αποστο­ λή, που εμφανίζεται με δυο μορφές. Πρώταπρώτα υπάρχει η αποστολή, που επιβάλλεται από τα έξω, από κάποιο πρόσωπο ιεραρχικώς ανώτερο: ο Ντ’ Αρτανιάν παίρνει διαταγή από τη βασίλισσα να φέρει πίσω το διαμαντένιο περι­ δέραιο, από τον Μαζαρέν να ανακαλύψει τους συντρόφους του και μετά να παρουσιαστεί στον Κρόμγουελ στην Αγγλία- ο λοχαγός του Εντμόντ Νταντέ του αναθέτει να βρει το στρατηγό Μπερτράν στο νησί Έλβα. Αλλά υπάρχει και η απο­ στολή με την οποία επιφορτίζεται από μόνος του ο ήρωας για να εκπληρώσει μια επιταγή της συ­ νείδησής του, της ίδιας του της ύπαρξης: ο Ντ’ Αρτανιάν θέλει να βρει την κυρία Μπονασιέ. Συνήθως, αυτή η αποστολή είναι ηθικής υφής: ο Ντ’ Αρτανιάν και ο Εντμόντ Νταντέ πρέπει να επαναφέρουν την ισορροπία του δικαίου που διαταράχθηκε εις βάρος τους. Δεν πρόκειται λοιπόν για εκδίκηση, αλλά για ιερό καθήκον,

που υπάγεται στα σχέδια του Θεού: «Αποδόθηκε η δικαιοσύνη του Θεού», κραυγάζει ο δήμιος με­ τά την εκτέλεση της Μυλαίδης· «Θεέ μου, Θεέ μου... συγχώρεσέ με που σε απαρνήθηκα· ναι, υπάρχεις, είσαι ο επουράνιος πατέρας και ο επί­ γειος κριτής των ανθρώπων», αναφωνεί ο Καντερούς ξεψυχώντας. Επιβεβλημένη από εξωτερι­ κό ή εσωτερικό παράγοντα, η αποστολή διαφέ­ ρει τόσο από την περιπέτεια του μύθου όσο και από την περιπέτεια του σύγχρονου αστυνομικού ή κατασκοπικού μυθιστορήματος. Η περιπέτεια του μύθου δεν έχει κίνητρα: εξαρτάται από συγ­ κυριακές συναντήσεις, καθώς ο ήρωας μπαίνει στην υπηρεσία ενός ξένου άρχοντα· στο αστυνο­ μικό ή στο μυθιστόρημα κατασκοπείας, η απο­ στολή δεν έχει κυριολεκτικά κανένα νόημα για τον ήρωα, είναι μια εντολή στην οποία πρέπει να υπακούσει χωρίς να την κατανοεί. Για έναν Ντ’ Αρτανιάν ή έναν Εντμόντ Νταντέ η αποστολή βρίσκεται πάντα στην υπηρεσία του προσωπικού ή συλλογικού ιδανικού, είναι ιερή, όπως αποδεικνύουν οι διαφορετικές ενσαρκώσεις του ήρωα. ΜΟΝΤΕ-ΧΡΙΣΤΟΣ είναι ο Ιησούς Χρι­ στός. Δεν είναι τυχαίο το ότι ο Εντμόντ Νταντέ βγαίνει από τον πύργο του Ιφ σε ηλικία τριαντατριών χρόνων το ότι, αφού έμεινε δεκα­ τέσσερα χρόνια στη φυλακή, πρέπει να πεθάνει συμβολικά -να ταφεί στη θάλασσα, το νεκροτα­ φείο του πύργου- για να αναστηθεί. Ό πω ς τον Ιησού Χριστό, ο Σατανάς τον οδήγησε στο ψηλό­ τερο βουνό: «μόλις ανεβήκαμε, μου έδειξε τον κόσμο και μου είπε, όπως είχε πει άλλοτε στο Χριστό: Λοιπόν, γιε του ανθρώπου, τι θέλεις για να με λατρέψεις;». Αλλά είναι και Θεός και σαν

Ο

24/αφ ιερ ω μα Θεός διαθέτει όλες τις θεϊκές ιδιότητες: πρώτα-πρώτα έχει εκατό ονόματα, Σεβάχ ο Θα­ λασσινός, Ζακόν, αβάς Μπιξονί, Λόρδος Ουίλμορ, Κόμης Μοντε-Χρίστος. Σαν Θεός, μπορεί να οριστεί με αρνητικό τρόπο -άγνωστος, η περιουσία του αμύθητη, ακατανόητος- με τρόπο αναφορικό -ευεργέτης, φοβερός, άρχοντας, πανταχού παρών, υπεράνω όλων- με τρό­ πο θετικό και απόλυτο -π α ­ ντογνώστης, παντοδύναμος... Ο Μόντε-Χρίστος έχει τις βασικές ιδιότητες του Θεού, την παγγνωσία, την παντοδυ­ ναμία και τη βούληση. Είναι παντογνώστης: είναι κοσμογυρισμένος, ξέρει πώς πολεμούν στην Ευρώπη, στις αποικίες, στην Αραβία· γνωρίζει «την αγγλική, την τουρκική, την ια­ πωνική, την ινδική νομοθε­ σία»· είναι συλλέκτης έργων τέ­ χνης και γνώστης του συνόλου της λογοτεχνίας. Ξέρει ακόμα, όπως ο αβάς Φαριά, να βλέπει καθαρά μέσα στα πράγματα. Κατέχει όλες τις επιστήμες ή, για την ακρίβεια, τις αρχές των επιστημών, δηλαδή τη φιλοσο­ φία. Διότι η γνώση είναι ένα είδος ενόρασης και η φιλοσο­ φία το σκαλοπάτι για το υπερ­ φυσικό: «η φιλοσοφία δεν μαθαίνεται, είναι το απόσταγμα των επιστημών που μελέτησε ο νους· η φιλοσοφία είναι η ιριδίζουσα νεφέλη που πάνω της πάτησε ο Χριστός για να ξανανεβεί στον ουρανό». Γνωρίζει τη ζωή του καθενός, ξεχωρίζει, με την πρώτη κουβέντα, τον καλό συνομιλητή από τον ανε­ παρκή, διαβάζει τις σκέψεις τους και τα πιο μύχια αισθήματά τους. Από τη μια, ο ΜόντεΧρίστος γνωρίζει τα πάντα, έχει μάθει τα πάντα· από την άλλη, μπορεί να ανιχνεύσει το βυθό του ενστίκτου και του συ­ ναισθήματος. Από τη μια, η παντοειδής θεωρητική και πρακτική γνώση κι από την άλ­ λη, η γνώση του άλλου, η αδια­ κρισία και η επιθυμία να θριαμβεύσεις γνωρίζοντας τις

Τρία ιστορικά πρόσωπα μεταμορφωμένα απ' τον Δουμά σε ήρωες των μυθιστορημά­ των τον: Από πάνω προς τα κάτω: Μαργκερίτ ντε Βαλονά, Κάρολος 9ος και Ερρίκος 3ος.

αφιερω μα/25 αδυναμίες των άλλων: η ανωτερότητα του εξομολογητή, του ψυ­ χολόγου, του χωροφύλακα, του συγγραφέα. Η παγγνωσία αισθη­ τοποιείται κυρίως στο προσωπείο του αβά Μπιζονί: αυτό το όνο­ μα συνδέεται με το ρόλο του εξομολογητή που ακούει και μαν­ τεύει, με το ρόλο του σοφού που μελετά και μαθαίνει ακατάπαυστα στη βιβλιοθήκη της οδού Φερού, και μέσα σ’ αυτό το ρόλο ο Εντμόντ Νταντέ προσπαθεί να γίνει η μετενσάρκωσή του δασκά­ λου του, του αβά Φαριά. Για έναν σύγχρονο ανθρωπολόγο, η παγγνωσία δεν απέχει πολύ από την άγνοια και πάντως χαρακτη­ ρίζει τους πρωτόγονους λαούς. Μήπως πρέπει λοιπόν να πούμε ότι ο 19ος αιώνας, ο θρίαμβος της θετικής επιστήμης, είναι και αιώνας άγνοιας; όχι, αλλά, αναμφισβήτητα, η παγγνωσία είναι ένας μύθος που προβάλλει ξανά και ξανά στην ιστορία μας. Ο Κόμης Μοντε-Χρίστος δεν είναι μόνο παντογνώστης αλλά και παντοδύναμος. Η ιδιότητα της παντοδυναμίας εμφανίζεται αρχικά με αρνητική μορφή. Και ο καλύτερος τρόπος να εκδηλω­ θεί, σε αντιδιαστολή με την ανθρώπινη αδυναμία, είναι η πραγ­ ματοποίηση του ακατόρθωτου. «Έτσι λοιπόν, συνεχίζοντας το συλλογισμό μας, τι είναι θαυμαστό; Αυτό που δεν κατανοούμε. Τι είναι επιθυμητό; Αυτό που δεν μπορούμε να αποκτήσουμε. Έτσι, ο σκοπός της ζωής μου είναι να δω τα πράγματα που δεν μπόρεσα να καταλάβω, να αποκτήσω τα πράγματα που δεν αποκτιούνται. Το καταφέρνω με δυο μέσα: το χρήμα και τη θέληση» (κεφ. LXIII). Ταυτόχρονα η παντοδυναμία του είναι άκρως θετι­ κή. Ό χ ι μόνο δεν του αντιστέκεται τίποτα, πράγμα ή άνθρωπος, αλλά όλα τον υπακούουν. Διατάζει τα πειρατικά της Μεσογείου και τους ιταλούς ληστές. Μπορεί και νεκρούς να ανασταίνει. Το πλοίο των Μορέλ, ο Φαραώ, που είχε εξαφανιστεί από προσώ­ που γης, επανεμφανίζεται χάρη σ’ αυτόν και γυρίζει θριαμβευτι­ κά στο λιμάνι της Μασσαλίας. Η Βαλεντίνη ντε Βιλφόρ ανασταίνεται μπροστά στα βαριά από το όπιο μάτια του Μαξιμιλιανού Μορέλ. Ο Κόμης Μοντε-Χρίστος διαθέτει τέλος τη θεϊκή ιδιότητα της Βούλησης, δηλαδή, όχι τόσο την ικανότητα να αποφασίζει και να παραμένει ακλόνητος στις αποφάσεις του, όσο την τελικότητα της δράσης του: «Η βούληση στοχεύει το τέλος και το αγαθό».2 Ολόκληρη η δραστηριότητα του Κόμη προσανατολίζεται σε μια και μόνη κατεύθυνση: να υλοποιήσει την τάξη. Αυτή η υλοποίη­ ση παίρνει τρεις μορφές, τη Δικαιοσύνη, την Πρόνοια και την Αγάπη. Η τάξη παραβιάστηκε: ο Εντμόντ Νταντέ καταδικάστηκε άδικα, είναι αθώος. Πρέπει λοιπόν να αποκατασταθεί η τάξη, σύμφωνα με το δίκαιο που θεμελιώνεται στην αρχή της ανταπό­ δοσης: ο Φερνάν Μοντέγκο, ο άνθρωπος που διέπραξε αμάρτημα τιμής, θα πεθάνει ατιμασμένος· ο άλαζονικός Βιλφόρ θα χάσει τα λογικά του· ο Ντανγκλάρ, ο άνθρωπος του χρήματος, θα ζήσει στην ανέχεια. Οι δυνατοί θα ταπεινωθούν και οι ταπεινοί θα υψωθούν (:«καθείλε δυνάστας από θρόνους και ύψωσε ταπει­ νούς»). Αυτή η Δικαιοσύνη είναι αποτέλεσμα της Πρόνοιας που συνδέει αιτιακά τα πράγματα με το τέλος τους, με τη γενικότερη τάξη της δημιουργίας. Δεν αρκεί στον Μοντε-Χρίστο να είναι ο εκλεκτός ή ο απεσταλμένος του Θεού. Είναι ο ίδιος Θεός, που ανταμείβει και τιμωρεί: «Εκπροσωπώ τη Θεία Πρόνοια για να ανταμείψω τους αγαθούς... έρχομαι εκ μέρους του Τιμωρού Θεού για να πατάξω τους κακούς», (κεφ. XXX). Η τρέλα του Βιλφόρ τον ανησυχεί, αναρωτιέται μήπως ξεπέρασε τα δικαίωματά του, μήπως πρέπει, με τη σειρά της, να τιμωρηθεί αυτή η υποκατάστα­ ση του Θεού. Τίποτα τέτοιο δεν συμβαίνει, πράγμα που αποδεικνύει ότι ενώπιον του Θεού, ο Εντμόντ Νταντέ δικαιώθηκε που

26/αφιερω μα έγινε Θεός. Ο ύμνος που του απευθύνει η Αϋντέ στο τέλος του μυθιστορήματος είναι μια προσευ­ χή: «Ναι, σ’ αγαπώ!» λέει. «Σ’ αγαπώ όπως αγα­ πά κανείς τον πατέρα του, τον αδελφό του, το σύζυγό του! Σ’ αγαπώ όπως αγαπά κανείς τη ζωή, όπως αγαπά το Θεό του, γιατί για μένα εί­ σαι ο πιο ωραίος, ο καλύτερος, ο ακριβότερος άνθρωπος στον κόσμο!» Είναι όμως άνθρωπος ο Κόμης Μοντε-Χρίστος; Πίσω του αφήνει φεύ­ γοντας το μήνυμα της Πρόνοιας που ενσάρκωσε: «Καρτερείτε και ελπίζετε!». Η Αγάπη, αγάπη των ανθρώπων μεταξύ τους -του Μαξιμιλιανού Μορέλ και της Βαλεντίνης ντε Βιλφόρ-, αγάπη του Θεού για τους ανθρώπους και των ανθρώ­ πων προς το Θεό, έρχεται να επανορθώσει τον αδυσώπητο χαρακτήρα της Δικαιοσύνης και να λυγίσει την αυστηρότητα της Πρόνοιας. Η αγά­ πη οδηγεί στο έλεος: ο Μοντε-Χρίστος συγχωρεί τον Ντανγκλάρ· η αγάπη κάνει την Αϋντέ να γλι­ τώσει από τη μοναξιά της και να συμφιλιωθεί ξανά με τους ανθρώπους, ενώ η Πρόνοια την εί­ χε απομακρύνει από αυτούς. Η ζωή του Εντμόντ Νταντέ είναι μια πραγματική απεικόνιση της θεότητας. Αλλά αν είναι Θεός ο Μοντε-Χρίστος είναι και Σατανάς, με τις ποικίλες μεταμορφώσεις του. Είναι βρικόλακας: «μάτι σαρκοβόρο, που η κόρη του διαστέλλεται και συστέλλεται, κατα­ πώς θέλει, γωνιώδες πρόσωπο, επιβλητικό μέτω­ πο, όψη πελιδνή, μαύρο γένι, δόντια λευκά και κοφτερά, στερεότυπη ευγένεια» (κεφ. XXXIX). Ίσως είναι σατανάς, έχει πάντως οπωσδήποτε συνθηκολογήσει με τον Εξαποδώ (κεφ. XLIX). Είναι, τέλος πάντων, ένα «ον εξαιρετικό», από κείνα που κατοικούν σε ανώτερες σφαίρες, από κείνα τα αόρατα όντα που κάποτε παίρνουν σάρκα και οστά και κατεβαίνουν στη γη, και τα αναγνωρίζει το εξασκημένο μάτι, γιατί δεν είναι από την ίδια πάστα με τους άλλους ανθρώπους. Η αφθονία των μυθικών σχημάτων που συνυ­ πάρχουν στο πρόσωπο του Μοντε-Χρίστου είναι εκπληκτική. Από πού προέρχεται και τι σημαίνει αυτή η αφθονία; -Έ λκει την καταγωγή της από την αποδέσμευση των μεγάλων θρησκευτικών προτύπων, που τα κατέστησε διαθέσιμα. Από τη στιγμή που κρίθηκε θεμιτή η χρήση τους και θεωρήθηκαν κατάλληλα εργαλεία για να εμβαθύνει κανείς στην ανθρώπινη ύπαρξη, από τη στιγ­ μή που μετατάχθηκαν από το θεϊκό στο ανθρώ­ πινο μέτρο, τα πρότυπα αυτά έρχονται πια, σαν απλές ενισχύσεις, να προστεθούν στη σύγχυση. Πρέπει τώρα να σκεφτόμαστε τον άνθρωπο σε έναν κόσμο χωρίς Θεό: με μια αντιστροφή της διαλεκτικής του Φόυερμπαχ και του Μαρξ, ο άν­ θρωπος που απαλλάχτηκε από την προβολή του στο Θεό, προβάλλει τώρα το Θεό στον εαυτό του- ο άνθρωπος γίνεται Θεός.

ΤΟΥΣ Τρεις Σωματοφύλακες τα ίδια μυθο­ λογικά θέματα υφαίνονται με διαφορετική διάταξη. Η παρουσίαση είναι διαφορετική γιατί εδώ ο ήρωας εμφανίζεται με τη μορφή μιας τε­ τράδας: Ντ’ Αρτανιάν, Άθως, Πόρθος, Ά ραμις· έτσι, οι ιδιότητες και οι μυθικοί ρόλοι δια­ νέμονται στους τέσσερις συντρόφους. Ο τετρα­ κέφαλος ήρωας έχει την ιδιότητα της γνώσης· ο Ντ’ Αρτανιάν είναι ο «εγκέφαλος» των σωματο­ φυλάκων -«είσαι σπουδαίος άνθρωπος» του λέει ο Ά ραμις- ξέρει πού βρίσκεται η δούκισσα ντε Σεβρέζ, η αγαπημένη του Ά ραμι, και ξέρει γιατί δεν του έχει γράψει. Δεν είναι μόνο πολυμήχα­ νος και άσος στις ραδιουργίες αλλά γνωρίζει και τους ανθρώπους, ξέρει να τους καταλαβαίνει και να τους χρησιμοποιεί- μόνος αυτός κατανοεί τη δύναμη που έχουν οι τέσσερις σύντροφοι ενωμέ­ νοι: «Εκείνο που έκανε εντύπωση στον Ντ’ Αρτανιάν ήταν ότι οι σύντροφοί του δεν το είχαν καθόλου σκεφτεί». Όμως η ιδιότητα της Σοφίας κατανέμεται στον Ντ’ Αρτανιάν και τον Άθω: ο Ντ’ Αρτανιάν έχει την παρορμητική σοφία της νιότης και ο Ά θω ς την κατασταλαγμένη σοφία της ωριμότητας. Οι σωματοφύλακες είναι παντοδύναμοι. Οι τέσσερις τους μπορούν να νικήσουν τον πιο δυ­ νατό άνθρωπο της Γαλλίας, τον Ρισελιέ. Στο «Μετά Είκοσι Έτη», η δύναμή τους είναι ακόμα πιο εκρηκτική: προστατεύουν το Βασιλιά από τους επαναστατημένους κατοίκους του Παρι­ σιού, βοηθούν τη Βασίλισσα και τον Μαζαρέν να διαφύγουν από το Παρίσι, πολεμούν με επι­ τυχία τον Κρόμγουελ, σχεδόν κατορθώνουν να σώσουν το Βασιλιά της Αγγλίας, απάγουν τον Μαζαρέν και τον κρατούν φυλακισμένο μέχρι να υπογράψει τη συνθήκη ειρήνης που απαιτούν οι Επαναστάτες της Fronde. Αν το ήθελαν, λέει ο Ντ’ Αρτανιάν στη Βασίλισσα, δεν θα είχαν δι­ στάσει να απαγάγουν το Βασιλιά τον ίδιο μέσα από την Αυλή. Αυτοί οι «άνθρωποι από σίδερο» δεν υποχωρούν μπροστά σε τίποτα και αυτό που τους διακρίνει από τον Μοντε-Χρίστο είναι η σε­ μνότητα της φιλοδοξίας τους: η δύναμή τους, που δε στηρίζεται στο χρήμα αλλά στη θαρραλέα τους καρδιά, είναι το ίδιο μεγάλη. Οι σωματοφύλακες έχουν την ιδιότητα της Βούλησης που παρουσιάζεται κυρίως με τη μορ­ φή της Δικαιοσύνης. Ο αναγνώστης συχνά παρασύρεται από τη ροή της περιπέτειας και δεν συνειδητοποιεί την κεντρική θέση που κατέχει η Δικαιοσύνη στο μυθιστόρημα. Με την εμφάνιση της Μυλαίδης και του Ροσφόρ στις πρώτες σελί­ δες, η δράση παίρνει τη μορφή μιας μονομαχίας ανάμεσα στον Ντ’ Αρτανιάν και τους δυο αντι­ πάλους του, ανάμεσα στο Βαισλιά και τον Καρ­ δινάλιο, ανάμεσα στο καλό και το κακό, ανάμε­ σα στο Θεό και τον δαίμονα. Γιατί βέβαια η Μυλαίδη και ο Ροσφόρ είναι οι συνεργοί του διαβό-

Σ

αφιερω μα/27 λοιτ η Μυλαίδη ενσαρκώνει τον Πειρασμό και ο Ροσφόρ της λέει αποχαιρετώντας την: «Συνηγο­ ρήστε για μένα στο Σατανά». Ολόκληρη η διήγη­ ση επικεντρώνεται στα τελευταία κεφάλαια, που περιέχουν την καταδίκη και την εκτέλεση της Μυλαίδης. Δεν πρόκειται για αυτοδικία, που τυχαίοι άνθρωποι επιβάλλουν στον εχθρό που έβαλαν στο χέρι, αλλά για κρίση θεϊκή: «Ο Άθως είχε την επισημότητα της φωνής και την αυστηρότητα της κίνησης ενός δικαστή που στάλθηκε από τον ίδιο τον Κύριο», και ο δήμιος θεωρεί «ότι έπραξε το σωστό και εκτέλεσε το κα­ θήκον του». Ο Ντ’ Αρτανιάν και οι σύντροφοί του είναι εκεί για να αποκαταστήσουν την τάξη και εκπροσωπούν τη δικαιοσύνη του Θεού. Ε τον Αλέξανδρο Δουμά και τον Ευγένιο Σύ, το μυθιστόρημα γίνεται μυθικό και επανασυνδέεται με το έπος, το μύθο, το παραμύ­ θι και την παραδοσιακή διήγηση. Πρόσωπα, θέ­ ματα και δομές ξαναβρίσκουν τις νόρμες των παραδοσιακών κειμένων, ενώ ταυτόχρονα δη­ μιουργούν πρωτότυπες νόρμες: αρχαίοι και νεό­ τεροι μύθοι ενώνονται και γονιμοποιούνται αμοιβαία. Αν οι Τρεις Σωματοφύλακες και ο Κόμης Μοντε-Χρίστος γνώρισαν εκατοντάδες εκδόσεις είναι γιατί είχαν πετύχει να ξαναδημιουργήσουν μύθους, κείμενα παραδειγματικά, ’όπου οι άνθρωποι μαθαίνουν να σκέφτονται και να ζουν. Και αν σήμερα πολλοί δυσκολεύονται να τους αναγνωρίσουν κάποια λογοτεχνική αξία, είναι μάλλον γιατί ο δικός μας ορισμός της λογο­ τεχνίας είναι υπερβολικά περιοριστικός. Το ότι πλέκουμε το εγκώμιο του λαϊκού μυθιστορήμα­ τος καί της παρα-λογοτεχνίας δεν σημαίνει απα­ ραίτητα ότι τα έχουμε εκτιμήσει σωστά: το εν­ διαφέρον των διανοουμένων για τις περιθωρια­ κές μορφές λογοτεχνίας συχνά προδίδει μια απωθημένη περιφρόνηση, που ισοδυναμεί περί­ που με αδιαφορία. Το κακό έχει βαθύτερες ρί­ ζες· πιστεύουμε ακόμα πως «το βασικό αντικεί­ μενο της λογοτεχνίας είναι η ψυχολογία και όχι η μυθολογία. Η λογοτεχνία ενδιαφέρεται για τους ανθρώπους και όχι για τους θεούς. Ο Φαν­ τομάς, ο Γιούντεξ και ο Βωτρέν είναι κατά κά­ ποιο τρόπο θεοί».3 Πρόκειται για επιλογή ανά­ μεσα σε δυο αντιλήψεις για τη λογοτεχνία. Από τον 16ο ώς τον 18ο αιώνα η λογοτεχνία επέλεξε την άρνηση του μύθου: το μυθιστόρημα είναι έρ­ γο μιας κριτικής εποχής, πού γκρεμίζει το μύθο και τοποθετεί την ατομική περιπέτεια στους τέσ­ σερις τοίχους της κρεβατοκάμαρας, ή καλύτερα του σαλονιού και του μικρομάγαζου. Το μυθι­ στόρημα σε συνέχειες υποχρεώνει τη λογοτεχνία να βγει από τον εαυτό της, να βγει στους δρό­ μους, να ξεπεράσει τους περιορισμούς του χώ­ ρου που της επέβαλε η κλασική εποχή. Στα 1842-1844 γεννιέται το μυθικό μυθιστόρη-

Μ

Ο θάνατος της μνλαίόης. (Οι Τρεις Σωματοφύλακες).

μα. Ο Ευγένιος Συ δημοσιεύει τα Μυστήρια τον Παρισιού και τον Περιπλανώμενο Ιουδαίο, η Γεωργία Σάνδη παρουσιάζει το Κονσονέλο και την Κόμισσα ντε Ρούντεσταλντ, ο Μπαλζάκ γρά­ φει τη Γοητεία και την Αθλιότητα των Κοινών Γυναικών, ο Αλέξανδρος Δουμάς τους Τρεις Σω­ ματοφύλακες, τον Κόμη Μοντε-Χρίστο και τη Βασίλισσα Μαργκώ, ο Βίκτωρας Ουγκό αρχίζει τη συγγραφή της Αθλιότητας, πρώτης μορφής των Αθλίων. Πανσπερμία ειδών μυθιστορήματα εποχής και σύγχρονα, κοινωνικά και περιπε­ τειώδη, μυθιστορήματα της αριστοκρατίας και του υποκόσμου, παρισιάνικα και εξωτικά. Υπάρχει όμως ένας βαθύτερος συνεκτικός δε­ σμός σε αυτά τα έργα, η κοινή οπτική τους γωνία για τον κόσμο και την ιστορία: ανώτερες δυνά­ μεις κατοικούν μέσα στην πραγματικότητα και τη στοιχειώνουν. Ο ρεαλισμός και η ενασχόληση με τά κοινωνικά προβλήματα δεν είναι αιτίες αλ­ λά αποτελέσματα. Τα μυθιστορήματα του 17ου και 18ου αιώνα δεν μιλούν για το χρήμα και την κοινωνία γιατί αυτά αποτελούν μέρος της καθη­ μερινότητας, με άλλα λόγια είναι εξ ορισμού α­ σήμαντα. Μπορείς να μιλάς για το χρήμα και τις κοινωνικές τάξεις με την προϋπόθεση ότι τους παραχώρησες προηγουμένως το νόημα που τους έλειπε, ότι έγιναν άλλο πράγμα από νέτη-σκέτη «πραγματικότητα», αν με αυτό εννοούμε την πε­ ζότητα του κόσμου. Ο ρεαλισμός γεννιέται μόνο όταν τα πράγματα και η καθημερινότητα απο­ κτούν σημασία και φορτίζονται με μυθολογικό περιεχόμενο. Το χρήμα στον Τουρκαρέ δεν είναι παρά μια πηγή του κωμικού στοιχείου και στον

28/αφιερωμα

ΚΛΑΣΣΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ROBERTFLACELIERE

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ .

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΗΜ. Ν. ΠΑΠΑΔΗΜΑ Ιπποκράτους 8 τηλ. 36.27.318

Νεόπλουτο Επαρχιώτη ένα μέσο· για να γίνει αποκλειστικό πάθος του Νούσιγκεν ή του Γκομπσέκ πρέπει να αναχθεί σε υπερφυσική δύναμη. Το χρήμα μεταμορφώνεται σε θεότητα: «Δεν εί­ ναι διόλου παράξενο που αυτό το μέσο θεοποιεί­ ται, γιατί το μέσο βασιλεύει, έχει απόλυτη κυ­ ριαρχία πάνω στα πράγματα και μου χρησιμεύει ως μεσολαβητής για να τα αποκτήσω. Η λατρεία του είναι αυτοσκοπός... Ο Χριστός είναι ο αλλο­ τριωμένος Θεός και ο αλλοτριωμένος άνθρωπος. Ό ,τι δίνει αξία στο Θεό είναι αυτό που αντι­ προσωπεύει ο Χριστός. Ό ,τι δίνει αξία στον άν­ θρωπο είναι αυτό που αντιπροσωπεύει ο Χρι­ στός. Το ίδιο ισχύει και για το χρήμα».4 Η κριτι­ κή ιδιοποιείται ξανά τα μεγάλα πρότυπα του θρησκευτικού πανθέου αλλά η συναλλαγή είναι αμφίσημη: αν το θρησκευτικό υποτάχθηκε στο οικονομικό, ακόμα περισσότερο το οικονομικό μετουσιώθηκε σε θρησκευτικό. Ο Μαρξ της ωρι­ μότητας, ο Μαρξ της δεύτερης περιόδου, χρησι­ μοποιεί την ίδια διαλεκτική- ο φετιχισμός του εμπορεύματος έχει διφορούμενη σημασία: αν το εμπόρευμα έχει μυστικιστικό χαρακτήρα, αυτό δεν σημαίνει απλώς ότι ο θρησκευτικός κόσμος είναι αντανάκλαση του πραγματικού αλλά ότι ο πραγματικός κόσμος είναι εξ ολοκλήρου θρη­ σκευτικός. Το εμπόρευμα έχει ένα μυστικό που πρέπει να το ξεσκεπάσουμε, χορεύει και μιλάει («Τα εμπορεύματα θα έλεγαν, αν μπορούσαν να μιλήσουν...»), τα εμπορεύματα έχουν ψυχή («Θα έλεγε κανείς πως ο οικονομολόγος δανείζεται τα λόγια του από την ψυχή του εμπορεύματος»). Δεν είναι σημαντικό το ότι η κριτική της πολιτι­ κής οικονομίας αναγκάστηκε να ζητήσει τη συν­ δρομή του μυθιστορήματος και της θρησκείας για να στηρίξει το εγχείρημά της; Γιατί το εμπό­ ρευμα όπως και ολόκληρη η οικονομία είναι στοιχειωμένα σαν τους πύργους του μυστηρίου. Οι ίδιοι μύθοι επανέρχονται: το μυστικό, η απο­ στολή, η ηρωική ομάδα -που θα αποτελέσει το Κόμμα. Ο Κ. Μαρξ και ο Φ. Ένγκελς είχαν απόλυτο δίκιο να κάνουν με το πρώτο τους έργο, την Αγία Οικογένεια, έναν μακροσκελή σχολια­ σμό στα Μυστήρια τον Παρισιού: είχαν αναγνω­ ρίσει ότι ζούσαν μέσα σε έναν κόσμο μυθικό, συντροφιά με τον Ευγένιο Συ και τον Αλέξανδρο Δουμά, τον Ντ’ Αρτανιάν και τον ΜοντεΧρίστο.

Από το περιοδικό L’ Arc, αφιέρω μα A . Dumas. Μ ετάφραση: Ελένη Κονδύλη. Σημειώσεις 1.

2.

3.

4.

Κρετιέν ντε Τρουά, Ερέκ και Ενίντ. Ά γιος Θωμάς, Θεολσγική Συλλογή. Φ. Μαρσώ, Τα πρόσωπα στην Ανθρώπινη Κωμωδία. Κ. Μαρξ, Οικονομία και φιλοσοφία.

αφιερω μα/29

Michel Grisolia

Οι ήρωες του Δουμά Οι Τρεις Σωματοφύλακες δεν ήταν τέσσερις* τρεις ήταν, μιας κι ο Ντ’ Αρτανιάν περιμένει το τέλος του βιβλίου για να του γίνει αυτή η τιμή. Ωστόσο, οι Τρεις Σωματοφύλακες είναι επίσης ένα γιγαντιαίο «παιγνίδι του θησαυρού», έτσι όπως το τοποθέτησε ο Ροζέ Πλανσόν στην αξέχαστη σκηνοθεσία του. Ο Δουμάς ή το παιγνίδι... Ο Άθως, ο ντ’ Αρτανιάν, ο Πόρθος και ο Άραμις.

«Ο Ά θω ς είναι μυθιστορηματικός ήρωας για την ευγένεια- ο Πόρθος μια υπέροχη φύση, αλλά ευκολοεπηρέαστη- ο Άραμις, ένα πρόσωπο ιερο­ γλυφικό, δηλαδή πάντοτε δυσανάγνωστο. Τι θα κάνουν, αυτά τα τρία στοιχεία όταν δεν θά ’μαι κει να τα συνδέω;». Αυτή η φωτεινή φράση, -είναι του Ντ’ Αρτανιάν, που κατά τον Δουμά «γνώριζε τη μυθολο­ γία του» - προφέρεται δυο κεφάλαια πριν από τη λύση του «Μετά είκοσι έτη». Είναι παράδοξη κι αποκαλυπτική συγχρόνως. Παράδοξη, γιατί είναι εντελώς έξω από την κατάσταση, και διαφωτιστική γιατί επισημαίνει το ρόλο που ο συγ­ γραφέας περιμένει να παίξει στη διάταξη και την πορεία των κεφαλαίων του, τη θέση που επιφυ­ λάσσει για τον εαυτό του στην εκτύλιξη του έρ­ γου του. Αρπάζοντας την παραμικρή ευκαιρία, όταν δεν μπορεί να πιαστεί παρά από «μια τού­ φα μαλλιά», το παραμικρό πρόσχημα, ο Δουμάς μπαίνει, ανακατώνεται, θρονιάζεται ως αρχηγός του παιχνιδιού φροντίζοντας αδιάκοπα μιαν επιστροφή στο παρόν (το δικό του;) με τη διαρκή έγνοια να απομακρύνει τη σκηνή της Ιστορίας μέσω του «Χιούμορ της αναπαράστα-

σης». Χιούμορ καταστάσεων, προσώπων, ιδίως διαλόγου που επανεισάγει τη δράση, αστείρευτη άρνηση μιας βαρύνουσας πραγματικότητας την οποία δεν φαίνεται να επωμίζονται οι ήρωες του Δουμά. Κι ας μη λέγεται συνεχώς «αυτό είναι κι­ νηματογράφος». Ακριβώς ο κινηματογράφος,δεν μπόρεσε ποτέ να δώσει αυτό το εντελώς ανεδα­ φικό του κύκλου του 17ου αι. (Τρεις Σωματοφύ­ λακες, Μετά είκοσι έτη, Ο υποκόμης ντε Μπραζελόν). Δίνοντας βάθος πεδίου σ’ ό,τι πριν δεν ήταν παρά επιφάνεια, η κάμερα αναγκαστικά βάραινε το χιούμορ, και το ωθούσε στην τροχιά του κω­ μικού. Μόνο μια κωμωδία κοντά στο «μιούζι­ καλ» κι υπάρχει μια: «Ντ’ Αρτανιάν ο ιππότης της Βασίλισσας» (του Τζωρτζ Σίδνεϋ, όπου ο Τζην Κέλλυ κάνει θαύματα), μπόρεσε να συλλάβει την ονειρική μαγεία, την ποιητική υπερβολή του έργου του Δουμά, που δεν δίστασε ποτέ μπρος στο γελοίο. Αυτό το γκροτέσκο, αυτή η υπέρβαση είναι ό,τι μας κρατά σήμερα σ’ αυτό το έργο· πιο πολύ κι απ’ τις μάταιες αλλά θεμιτές προσπάθειες του Δουμά για να καταγράψει κά­ ποια απ’ τα μυθιστορήματά του σε μ»α μυθιστο­

30/αφιερωμα ρηματική παράδοση, ξεκινώντας για παράδειγμα από τον Κιχώτη, σύγκριση που χρησιμοποιεί για να περιγράφει τον Ντ’ Αρτανιάν στην αρχή των «Τριών Σωματοφυλάκων». Αυτό το γκροτέσκο που έχει τ’ όνομα: το θέατρο, η κωμωδία, η όπερα-μπούφα, το μελόδραμα. Από το Ξενοδοχείο του Μυλωνά, η κίνηση είναι δεδομένη, και στο εξής δεν είναι τυχαίο το ότι βρίθουν στον Δουμά οι συμπλοκές στα πανδοχεία: ο χώρος είναι ιδεώδης για πήγαιν’ έλα, σκηνοθετικά εφφέ, πλαστικές εξελίξεις. Εξ ου η τραβηγμένη διήγη­ ση που συχνά ξαναβρίσκουμε, και που αποβλέ­ πει -πιο πολύ από την αδιαμφισβήτητη διασκέ­ δαση- στο πάγωμα της δράσης. Απαίτηση, σί­ γουρα, που προέρχεται από την τεχνική των «σή­ ριαλ» καθώς επίσης (κυρίως;) δυσκολία του συγ­ γραφέα αλλά και των προσώπων του να επωμι"σθούν τη συνέχεια των εξελίξεων. Έτσι, όταν στο «Μετά είκοσι έτη» έχουμε εν περιλήψει τη δράση των «Τριών Σωματοφυλάκων» κι εκείνη του «Μετά είκοσι έτη» συμπυκνωμένη στον Υπο­ κόμη, αντιλαμβάνεται κανείς πόσο αδύνατη εί­ ναι η πλοκή. Εξάλλου, στο πλέον άχρωμο των μυ­ θιστορημάτων του κύκλου, στον «Υποκόμη ντε . Μπραζελόν» (ο . Ραούλ εδώ είναι ασήμαντος) μπορεί κανείς να βρει τις περισσότερες «σκηνοθετικές» παρεμβάσεις που έκαναν τον Δουμά έναν Σεσίλ ντε Μιλ των περιπετειωδών μυθιστο­ ρημάτων. Εδώ, η Κωμωδία πρωταγωνιστεί. Πέ­ ρα από τις παραδοσιακές αυλικές ίντριγκες, τα πρόσωπα των κλασικών υπηρετριών (η πανέξυπνη Μονταλέ. έμπιστη της Λα Βαλιέρ), υπηρέτι ;. εδώ λιγότερο αστείοι, έστω κι αν ο Πλανσέ γίνεται ζαχαροπλάστης, βρίσκει κανείς εδώ τις πιο όμορφες εξυπνάδες, τις πιο τολμηρές συγ­ κρίσεις («ο Μαζαρίνο αναπηδά στο κρεβάτι του κι έμοιαζε με εκτίναξη φελλού σαμπάνιας, ή βολταϊκού τόξου»), τα πιο μεγάλα λογοπαίγνια, τις πιο απρόσμενες συντμήσεις: «Μάχομαι μόνο πάνω από 13% (ενν. πιθανότητες επιτυχίας), να ποιος είναι ο χαρακτήρας μου», εμπιστεύεται ο Πλανσέ. Και ιδίως επινοήσεις που σε καρφώ­ νουν επιτόπου. Επισημαίνουμε δύο: η αναπηρι­ κή καρέκλα στην οποία ο Ντ’ Αρτανιάν, κάτω απ’ τον μαγιάτικο ήλιο, ξετρυπώνει τον Μουσκετόν: «ένα τεράστιο χρυσοπράσινο πράγμα που δρασκελούσε τις αλέες του πάρκου! (...) Πιο κοντά φαινόταν βαρέλι (...) Ακόμα πιο κοντά, ήταν ένας άντρας, ή μάλλον ένας χοντράνθρω­ πος που απλωνόταν εκεί και ξεχείλιζε». Για να επιτείνει ακόμα το γκροτέσκο της σκηνής, ο Δουμάς λέει πως ο Μουσκετόν είχε άσπρα μαλ­ λιά, μα κόκκινο πρόσωπο σαν κλόουν. Ξανά λοι­ πόν ιταλικό θέατρο. Μια άλλη μαρτυρία: η ειρωνεία του Δουμά. Συγκεκριμένα, στο πρόσωπο του Μαζαρίνο. Αυ­ τός που μας παρουσιάστηκε στις πρώτες σελίδες του «Μετά είκοσι έτη» σαν το φάντασμα του Ρι-

σελιέ, στον «Υποκόμη» γίνεται μια εντελώς κω­ μική φιγούρα. Πρέπει να τον δει κανείς να τρί­ βει τα γαμψά του χέρια πάνω στα χρυσά νομί­ σματα του χρηματοκιβώτιου και ν’ απαντά σ’ όποιον τον ρωτά αν προτίθεται να κάνει αστές τις ανιψιές του, «όχι, θέλω να τις παντρέψω». Βρισκόμαστε ξεκάθαρα στον Μολιέρο. Ηθοποιός σε διαρκή παράσταση, πονηρός, ανήσυχος ο Μαζαρίνο, ψαράς, «αφού είναι υιός... ψαρά», όπως ακούγεται να μονολογεί, ενώ ο Κολμπέρ, κρυμμένος πίσω από μια κουρτίνα, δεν χάνει τί­ ποτα απ’ τη σκηνή. Ο Δουμάς, για μια φορά ακόμη, χρησιμοποιεί, για να μας διασκεδάσει, όλες τις πηγές του θεάτρου, όπως θα το κάνει για τη μανία της Εριέττας της Αγγλίας που την εξαπατά ο βασιλιάς, κι ακόμα πιο πολύ στην κα­ ταπληκτική σκηνή όπου ο Πόρθος φτιάχνει ένα ρούχο μπροστά στο νεαρό Μολιέρο, ο οποίος εμπνέεται απ’ αυτή τη σκηνή, για τον «Αρχοντοχωριάτη». Ό πω ς ο Ποκελέν, έτσι κι ο Δουμάς, χρησιμοποιεί για την Εκκλησία ένα χιούμορ χλευαστικό, στιγματίζοντάς την για υπερβολική τάση προς τυπολατρεία. Εν ριπή οφθαλμού, προφητική, η απάντηση του Ντ’ Αρτανιάν στη γνωριμία του με τον Άραμι: «Νά ’στε σωματο­ φύλακας ή αβάς!» Στο «Μετά είκοσι έτη», ο Άθως, όταν μπροστά στην Μαντάμ ντε Σεβρέζ αναφέρει για τον Άραμι, εκείνη λέει: «Νομίζω πως πήρε την κατηφόρα» κι ο Άθως απαντά «Ακόμα χειρότερα: έγινε αβάς!». Στον «Υποκό­ μη», ο Μπαζέν παρατηρεί στον Γασκώνο πως το Σάββατο είναι μέρα νηστείας· «Εγώ έχω εξαιρε­ θεί», ξεσπάει ο Ντ’ Αρτανιάν. Πιο κάτω, ρωτώντας τον Μπαζέν αν είναι πα­ πάς, ο Ντ’ Αρτανιάν παίρνει την απάντηση: «Έτσι φαίνεται! Έχω τόση κλίση!» Το χιούμορ, επίσης, μερικές φορές γίνεται από γκρίζο εντελώς μαύρο, βοηθώντας μας έτσι να περάσουμε απ’ την κωμωδία στο πιο βαρύ τραγι­ κό. Φοβερό χιούμορ στη συνομιλία μεταξύ του Ά θω και του Καρόλου II, όταν ο σωματοφύλα­ κας ανακοινώνει στον «εξόριστο» μονάρχη το θάνατο του Καρόλου I Στούαρτ, ο Άθω ς κρυμ­ μένος κάτω από τη σκαλωσιά δρέπει τον ύστατο λόγο του βασιλιά: «Remember!». Μικρή απλή λέξη που επιτρέπει στον Δουμά πολλά «φλαςμπακ» για να χρησιμοποιήσει μια γλώσσα, που ο Ντ’ Αρτανιάν παρακαλά να μη μάθει ποτέ. Το ίδιο φοβερή η σκηνή στην οποία ο νεαρός Λου­ δοβίκος 14ος σε επίσκεψη στον Πύργο Ντε Μπλουά περνά «απ’ το σημείο όπου ο Δούκας ντε Γκυζ έφαγε την πρώτη του γροθιά». Το πά­ τωμα, βουλιαγμένο σε κείνο το σημείο απ’ τις τό­ σες προσπάθειες των υπηρετών να εξαλείψουν το αίμα, κουρτίνες σχισμένες απ’ τον Σαν Ρεμύ κατά την πτώση του, προέρχονται από μια πρω­ τόγονη εικονογραφία, δραματική μαζί και κωμι­ κή, αποδεικνύοντας ότι ο Δουμάς διατηρεί το

αφιερωμα/31 διαυγές μέσα απ’ τη σώρευση και τη βουλιμιακή κατανάλωση συμβόλων και εικόνων («ο Ντ’ Αρτανιάν έμοιαζε με νηστικό γεράκι που ρίχνεται σε κριάρι») έχοντας μια έλξη στα φαγητά -άλλη τελετουργία- όπου το δείπνο είναι χώρος Πα­ ρουσίας. Έτσι, ο Πλανσέ, περνώντας στη ζαχα­ ροπλαστική θα ανακαλύψει πως ο Κρόμγουελ ήταν ένας φοβερός φαγάς. «Πώς αυτό; -Ναι, με μιας, κατάπιε την Αγγλία!» Στην ένταση, η υπερβολή δεν λείπει. Αντιθέτως: το παραμικρό κερί λάμπει «με παραφορά», το μάτι πάντα «γυαλίζει» (ο ρόλος του στον κύ­ κλο είναι πρωταρχικός, πανταχού παρών, κάθε φορά οθόνη και προβολέας μαζί). Οι σκηνές του θανάτου είναι τυπικές. Κάποτε υπερ-δραματικές και σχεδόν διασκεδαστικές. Όταν ο Πόρθος καταπλακώθηκε από έναν τερά­ στιο βράχο, που θα γίνει ο τάφος του («Ο υπο­ κόμης ντε Μπραζελόν») ο Άραμις από «ένα θαύμα δύναμης» (παρά τα γυναικεία του χέρια) σηκώνει λίγο το γρανίτινο «μνήμα» και βλέπει ακόμα να λάμπει το μάτι του γιγαντιαίου Πόρθου, ο οποίος, πριν ξεψυχήσει, βρίσκει να πει δυο υπέροχες λέξεις: «Πολύ βαρύ!» Κι αμέσως, μας λέει ο Δουμάς, «ο Τιτάνας ξάπλωσε, και μα­ ζί του κατέπεσε και ο βράχος, τον οποίο ακόμα

και μέσα στην αγωνία του κατόρθωνε να συγ­ κρατεί». Ο θάνατος, όσο φοβερός κι αν είναι, δεν παραβλέπει το δραματικό «γκαγκ» και τα ευφυολογήματα, που στόχο έχουν να ανοίξουν, «εν τιμή», τις πόρτες. Για τη Μυλαίδη ίσχυσαν τα ίδια. Ενώ διαγράφονταν σκοτεινές στο ηλιο­ βασίλεμα οι σκιές των σωματοφυλάκων, η Μυ­ λαίδη επιχείρησε να το σκάσει, μια τελευταία φορά, αλλά γλίστρησε κι έπεσε γονατιστή κατά­ χαμα με την υπόσχεση να γίνει μοναχή. Δύσκολο να μη δούμε εδώ τη σκωπτική απάντηση του Δουμά, στους υπέρμαχους της ρομαντικής και δακρύβρεχτης εσωτερίκευσης. Αντί να φτιάξει ένα θέατρο για έναν ηθοποιό, φτιάχνει απ’ τα μυθιστορήματά του πολλαπλές σκηνές, πανορα­ μικές, καμωμένες από χίλιες αντηχήσεις, όπου ο τελευταίος κομπάρσος (στις σκηνές της Σφενδό­ νης όπου ακόμη και τα ζώα συμμετέχουν στο διάλογο και τη δράση) εναποθέτει τη λέξη του στο οικοδόμημα. Αλλά -κ ι αυτό είναι το σημα­ ντικό- αυτή η κατασκευή Βαβέλ μαζί και Βαστίλλη, που είναι τα μυθιστορήματα του Δουμά, φέρει μέσα της την ίδια της την αποσύνθεση. Α πό το Magazine Litteraire, No 72. Απόδοση: Κατερίνα Νασίκα.

Ο Μανώλης Μπαρμπουνάκης και οι συνεργάτες του σας περιμένουν στα βιβλιοπωλεία Α ρ ισ τ ο ιέ λ ο υ ς 4

Εγ ν α τ ία ς 1 5 0

ΤΟ ΚΑΤΩΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Α ρ ισ τ ο ιέ λ ο υ ς 6

Τ η λ. 2 7 .1 8 .5 3

ΤΟ ΣΠΙΤΑΚΙ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Κ α ρ ό λ ο υ Ντηλ 3

Τ ηλ. 2 3 .9 7 .4 6

Το μοναδικό παιδικό βιβλιοπωλείο

27 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Με βιβλία χιλιάδες, φθηνά και καλά βιβλία για σας και τα παιδιά σας

ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ

*

32/αφιερωμα

Pierre-Andre Touttain

To κάστρο του Μοντεχρίστο

Ο Πύργος του Μοντεχρίστο

Θα έπρεπε να είναι κανείς ο Αλέξανδρος Δουμάς για να τολμήσει να χτίσει πάνω σε έδαφος ολισθηρό το πιο αλλόκοτο και το πιο τρελό σπίτι τον κόσμου. Πρόσφατα, ως εκ θαύματος, το απίθανο αυτό παλάτι διασώθηκε. Το 1844, με την έκδοση των «Τριών Σωματοφυλάκων», ο Δουμάς γνωρίζει τεράστια επιτυχία. Τον ίδιο χρόνο στο Σαιν-Ζερμαίν-αν-Λε, αρχίζει να γράφει τον «Κόμη Μοντεχρίστο» (το όνομα Μοντεχρίστο -όνομα ενός μικρού νησιού κοντά στην 'Ελβα τον είχε εντυπωσιάσει σ’ ένα ταξίδι το 1842). ΣΤΟΥΣ επόμενους μήνες ο Δουμάς διαταράσσει την επαρχιακή γαλήνη αυτής της πόλης στα πε­ ρίχωρα του Παρισιού... Και αποφασίζει να χτί­ σει «μια μικρή εξοχική κατοικία». Στη διάρκεια ενός κυνηγιού, επιλέγει τελικά μια μεγάλη έκτα­ ση στο οροπέδιο του Πορ-Μαρλύ. Ο Δουμάς συμβουλεύεται δύο, διαδοχικά, αρχιτέκτονες. Ο ένας απ’ αυτούς παρατηρεί ότι το αμμώδες έδα­ φος της περιοχής είναι μάλλον ακατάλληλο για οικοδόμηση. Ο συγγραφέας μας, καλή τη πίστει, αγοράζει, αρκετά ακριβά, μεγάλες εκτάσεις και παρά τη γνώμη του αρχιτέκτονα Ντυράν επιμένει να κτίσει το «κάστρο» του εκεί, πάνω σε τρία πατώματα κελάρια. Το 1846 το χτίσιμο του κά­ στρου του Μοντεχρίστου έχει πρακτικά τελειώ­ σει. Το οίκημα αποτελείται από ένα ισόγειο και δύο ορόφους και περιλαμβάνει δώδεκα δωμάτια. Αναγεννησιακού ρυθμού, κοσμείται με αντίγρα­ φα γλυπτών από τους πύργους του Ανέ και του Βιλλέ-Κοτρέ. Εξωτερικά το κτίριο «ντύνει» μια

γιρλάντα με δεκαοκτώ ανάγλυφους δίσκους όπου εικονίζονται οι συγγραφείς που θαυμάζει ο Δουμάς: από τον Όμηρο... ώς τον Καζιμίρ Ντελαβίν. Πάνω από την κυρία είσοδο βρίσκεται φυσικά, και το ανάγλυφο και το έμβλημα του οι­ κοδεσπότη καθώς και το έμβλημα των Νταβύ ντε λα Παγιετρί. Τους δύο πύργους «Ερρίκος 2ος», όπου δεσπόζουν ανατολίτικοι μιναρέδες, στεφα­ νώνουν εξαίσιοι ανεμοδείκτες. Μα την αποθέω­ ση του κάστρου αποτελεί αναμφισβήτητα ένα δωμάτιο του πρώτου πατώματος, το μαυριτάνικο δωμάτιο: έργο δύο Τυνήσιων καλλιτεχνών, αποτελεί με την ξυλογλυπτική του διακόσμηση ένα μοναδικό ακόμη και σήμερα δημιούργημα στην Ευρώπη. Στο τεράστιο λιβάδι με τους μι­ κρούς καταρράκτες και το κανάλι με την πέτρινη γέφυρα, καμιά διακοσαριά μέτρα από το κά­ στρο, υψώνεται το κάστρο του Ιφ: μικρό νεογοτθικό καστέλλο με ισόγειο και ένα πάτωμα, με έναν οχυρό πύργο στηριγμένο σε πασσάλους. Η

αφιερω μα/33 εξωτερική διακόσμηση είναι χαρακτηριστικά ρομαντική: μοτίβα φλογωτού γοτθικού ρυθμού, πέτρες με σκαλισμένους τους τίτλους των έργων του Δουμά (ήδη έχει γράψει αρκετά το 1847). Σ’ αυτό το καστέλλο καταφεύγει ο Δουμάς για να εργαστεί και να κοιμηθεί, ξεφεύγοντας από ερω­ μένες, ενοχλητικούς και υπηρέτες. Στις 25 Ιουλίου 1847 (ημέρα των γενεθλίων του), εγκαινιάζει το «πέτρινο όνειρό» του: ένας μεγαλόπρεπος Δουμάς, αυθεντικός κόμης του Μοντεχρίστο υποδέχεται τους εξακόσιους προ­ νομιούχους καλεσμένους του, μέσα σε ένα όμορ­ φο πάρκο, αγγλικού στυλ (έκτασης λίγο πάνω από 200 εκτάρια) με σπάνια φυτά και πολυάριθ­ μα κατοικίδια. Η Επανάσταση του Φλεβάρη του 1848, που καταστρέφει το Ιστορικό Θέατρο του Δουμά, του καταφέρει ένα ισχυρό πλήγμα. Εκείνη την εποχή, η γυναίκα του Ίντα Φεριέ του ασκεί δι­ καστική δίωξη. Χρεωμένος, αναγκάζεται στις 21 Μαίου του ίδιου χρόνου, να πουλήσει για μόλις 30.000 χρυσά φράγκα, μια ιδιοκτησία που του είχε στοιχίσει πάνω από 400.000 χρυσά φράγκα.1 Τα τελευταία χρόνια λίγο έλειψε να χαθεί το

χαρακτηριστικό αυτό δείγμα ρομαντικού ρυθ­ μού. Το Μοντεχρίστο σώθηκε τελικά, χάρη σε μια δημοσιογραφική εκστρατεία και στη σύστα­ ση μιας «επιτροπής προστασίας» υπό την προε­ δρία του κ. Αλαίν Ντεκώ. Το παλιό κάστρο που είχε «ονειρευτεί και θελήσει» ο Δουμάς, το κά­ στρο που «προβάλλει» στην πραγματικότητα εκείνο που ο συγγραφέας είχε πλάσει με τη φαν­ τασία του στον «Κόμη Μοντεχρίστο», αγοράστη­ κε τελικά από ένα διακοινοτικό συνδικάτο και, στο στάδιο πια της ανακαίνισης, βρίσκεται εκτός κινδύνου, υπό την προστασία του Συλλόγου Φί­ λων του Αλέξανδρου Δουμά.2

1. Παραπέμπουμε τον αναγνώστη που επιθυμεί να μάθει πε­ ρισσότερα στη μελέτη του Pierre-Andri Touttain που δημο­ σιεύτηκε στην Gazette des Beaux-Arts (Φεβρουάριος 1971) N.D.L.R. 2. Σύλλογος προεδρευόμενος από τον κ. Alain Decaux. Γενική Γραμματεία: Mme Christiane Neave, 1 bis, rue Champflour 78160 Marly-le-Roi. Μετάφραση: Μάγια Σταυριανάκου Α πό το Magazine Litteraire

34/αφιερωμα

Pascal Pia

Οίκος Αονμά και Σία Κάποιες δίκες έκαναν διάσημους τους «νέγρους» του Δουμά. Όμως και ο ίδιος ο Δουμάς υπήρξε κάποιες φορές, στην αρχή της καριέρας του, ο «νέγρος» κάποιου άλλου. Ο Αλέξανδρος Δουμάς ανήκε κατά το ένα τέταρ­ το στη μαύρη φυλή. Αυ η ιδιαιτερότητα, γνω­ στή στους συγχρόνους του, έκανε ακόμα πιο πι­ κάντικη την κατηγορία, που με πάταγο διατυπώ­ θηκε εναντίον του το 1845, πως εκμεταλλεύεται, για προσωπικό όφελος, τη δουλειά μιας ομάδας «νέγρων» της λογοτεχνίας. Στην πραγματικότητα, το δημοσίευμα του πι­ κρόχολου Ευγένιου ντε Μιρκούρ σε μια μπρο­ σούρα εκείνης της χρονιάς με τον τίτλο «Βιομη­ χανία μυθιστορημάτων, Οίκος Αλέξανδρου Δου­ μά και ΣΙΑ», δεν έλεγε κάτι ολωσδιόλου καινού­ ριο. Δυο χρόνια πριν, ο Λουί ντε Λομενί, συγ­ γραφέας λιγότερο ύποπτος απ’ ό,τι ο Μιρκούρ για κακόβουλα συμφέροντα, είχε εκφράσει σο­ βαρές αμφιβολίες σχετικά με την προέλευση της άφθονης λογοτεχνικής και δραματικής παραγω­ γής του Αλέξανδρου Δουμά. Ο Λομενί, που θεωρούσε τον Δουμά «αφιερω­ μένο ψυχή τε και σώματι στη λατρεία του χρήμα­ τος», είχε γράψει: «Σε ποιανού, ακόμη και του πιο ασήμαντου θεάτρ υ την αφίσα, σε ποιο μα­ γαζί, σε ποιο λογοτεχνικό μπακάλικο δεν έχουμε

δει να φιγουράρει τ’ όνομά του; Είναι φύσει αδύνατον να έχει γράψει ή υπαγορέψει ο κ. Δουμάς ό,τι εμφανίζεται με την υπογραφή του». Αυτές οι σκέψεις, καθώς και η κατοπινή προ­ σαγωγή του Μιρκούρ από τον Δουμά σε δίκη για δυσφήμηση, δεν διέφυγαν από την προσοχή της πελατείας των εφημερίδων και των συνδρομητών των αναγνωστηρίων, αλλά δεν είχαν κανένα πραγματικά δυσάρεστο αποτέλεσμα για το συγ­ γραφέα των «Τριών Σωματοφυλάκων». Η πνευ­ ματική ιδιοκτησία δεν ήταν εκείνη την εποχή ού­ τε θεσπισμένη, ούτε στοιχειωδώς έστω προστατευόμενη. Ήταν καθιερωμένο να παρουσιάζει ένας εκ­ δότης σαν δουλειά κάποιων σημαντικών προσώ­ πων, πού ’χαν πεθάνει πρόσφατα, τις αναμνή­ σεις ενός ανωνύμου που συχνά δεν είχε γνωρίσει ποτέ από κοντά τον εκλιπόντα. Υπήρχαν μάλι­ στα και ειδικοί γι’ αυτού του είδους την κατα­ σκευή. Απ’ την άλλη, η επιτυχία ενός μυθιστορή­ ματος ή ενός θεατρικού έργου, κατά κανόνα δεν παρουσίαζε πλεονεκτήματα για το συγγραφέα παρά εκ των υστέρων. Αυτή η επιτυχία του επέ­

αφ ιερω μα/35 τρεπε ίσα-ίσα να πουλήσει σε καλύτερη τιμή τις επόμενες δουλειές του. Σχεδόν πάντα, οι εκδότες έκλειναν από πριν την τιμή με τους μυθιστοριογράφους, όπως και οι διευθυντές θεάτρων αγό­ ραζαν για ένα καθορισμένο βάσει συμβολαίου ποσό το δικαίωμα παρουσίασης έργων που τα είχαν είτε παραγγείλει είτε εγκρίνει. Να προσθέ­ σουμε πως η υπογραφή στα περισσότερα από τα πολυάριθμα έργα που παρουσιάζονταν τότε στις παρισινές σκηνές, πολύ σπάνια αποκάλυπτε την πραγματική τους προέλευση. Καμιά τριανταριά δραματουργοί και κωμειδυλλιογράφοι ασκούσαν ένα είδος επικυριαρχίας στο χώρο της θεατρικής παραγωγής. Για να παιχτεί ένας νέος συγγρα­ φέας, έπρεπε να περάσει απ’ αυτούς. Ξαναδούλευαν το έργο ή έβαζαν κανα-δυο βοηθούς τους να το ξαναδουλέψουν και ανάμεσα στα δύο ή τρία ονόματα συγγραφέων που τελικά εμφανί­ ζονταν στην αφίσα δεν βρισκόταν πάντα και το όνομα του αγνώστου που το κείμενό του είχε ου­ σιαστικά χρησιμέψει σαν καμβάς. Αυτά τα ήθη όχι μόνο ήταν αποδεκτά στο χώ­ ρο των γραμμάτων και του θεάματος αλλά και θεωρούνταν αυθάδης όποιος αρχάριος είχε την απαίτηση να διαχωρίσει τη θέση του. Μονάχα το Theatre Frangais μπορούσε να προσφέρει σε νέους συγγραφείς τη δυνατότητα να φτάσουν απ’ ευθείας στη σκηνή· ακόμη έπρεπε αυτοί οι πρωτοεμφανιζόμενοι, όταν ήταν ευνοϊκή η κρίση της επιτροπής, να προσαρμόζονται στις λίγο ή πολύ αντιφατικές απαιτήσεις των ηθοποιών στους οποίους εμπιστεύονταν τους κύριους ρόλους. Καταλαβαίνουμε πως κάτω από αυτές τις συν­ θήκες, η πραγματική πατρότητα των λογοτεχνι­ κών και δραματικών έργων δεν είχε καμία απο­ λύτως σημασία, όπως δεν έχει σήμερα η προέ­ λευση των υπουργικών προσφωνήσεων, παρα­ φουσκωμένες από κάποιον γραμματέα με γενικές ιδέες, υπερβολές και προσωποποιήσεις. Ο Δουμάς δεν είχε κανέναν ενδοιασμό να καταφύγει σε «νέγρους», όμως πρέπει να πούμε, κι αυτό είναι υπέρ του, πως δεν είχε θεωρήσει καθόλου μειωτικό να δουλέψει κάποιες φορές ανώνυμα. Ό ταν το 1832, ο πανούργος Χαρέλ είχε προστρέξει σ’ αυτόν για να ξαναφτιάξει ένα μελόδραμα που ο Ζυλ Ζανίρ δεν ήξερε να βελτιώσει, ο Δουμάς ανέλαβε να ανασυνθέσει αυτό το έργο του Φρεντερίκ Γκαγιαρντέ μόνο με τον όρο να μείνει ο ίδιος στη σκιά. Ίσως νά ’χε διαφορετική γνώμη αν είχε προβλέψει τα χειροκροτήματα που θα αποσπούσε το έργο: ήταν «Ο πύργος της Νεσλ». Πάντως είναι σίγουρο πως δεν οφείλεται σε δική του παρότρυνση το ότι η αφίσα του θεάτρου ανέγραφε ως συγγραφείς τους «κ.κ. XXX και Γκαγιαρντέ» αλλά στου Χαρέλ, ο οποίος ξέρον­ τας πως αυτή η παρουσίαση θα έθιγε τον Γκαγιαρντέ, σκέφτηκε πολύ σωστά πως οι γκρίνιες και οι διαμαρτυρίες του τελευταίου θά ’φταναν

στο κοινό και θα πρόσφεραν μια επιπλέον δια­ φήμιση στο θέαμα. Πιστεύεται πως ένα σωρό συγγραφείς έχουν δώσει στον Δουμά γραπτά που άλλοτε επρόκειτο να αλλάξει και άλλοτε να χρησιμοποιήσει ατό­ φια. Μπορεί να του αποδίδουμε συνεργάτες που δεν είχε, όπως μπορεί να μην αναφέρουμε άλ­ λους που είχε, γιατί δεν ξέρουμε πως είχαν δου­ λέψει μαζί του. Στην πραγματικότητα μόνο για έναν από τους «νέγρους» του έχουμε ακριβείς πληροφορίες: θα πούμε παρακάτω για ποιον. Κάποιοι απ’ τους βοηθούς του δεν αξίζουν εξάλ­ λου να χαρακτηριστούν είλωτες που θα είχε πλη­ ρώσει για τις υπηρεσίες τους. Ο Προσπέρ Γκουμπώ, που τού ’χε προσφέρει, ας πούμε, το θέμα του Ρίτσαρντ Ντάρλινγκτον, ο Τεολόν και ο Ντε Κουρού, στον οποίο αποδίδονταν το αρχι­ κό σενάριο του Κιν, δεν πρέπει να υπήρξαν έμ­ μισθοι βοηθοί του Δουμά -η κοινωνική τους θέ­ ση ήταν παγιωμένη προτού εκείνος πρωτοεμφανιστεί- αλλά συνάδελφοι· πολύ στενοί δεσμοί φι­ λίας μεταξύ τους τους είχαν επιτρέψει την αν­ ταλλαγή εκδουλεύσεων. Η ίδια παρατήρηση γίνεται ακόμα πιο καθαρή όσον αφορά τη συνεργασία που είχαν οι Δουμάς και Ζεράρ ντε Νερβάλ. Ο Ζεράρ είχε και δικά του γραπτά στο Πικιλό, που ο Δουμάς υπέγραψε μόνος και ο Δουμάς συμμετείχε στη σύνθεση του Λεό Μπουρκάρτ που έφερε μόνο την υπογραφή του Ζεράρ, όμως αυτό καθόλου δεν σημαίνει πως πρόσκαιρες δυσκολίες εξάρτησαν διαδοχικά τον έναν φίλο από τον άλλο. Ό ταν αναφερόμαστε σ’ αυτό που ονομάζουμε οι «νέγροι» του Δουμά, θά ’πρεπε να συμπεριλάβουμε στον κατάλογο τα ονόματα του Πωλ Μερίς, του Αυγούστου Βακερί, του Φελισιέν Μαλφίγι, του Εσκιρός και του Φιορεντίνο. Απ’ όσο γνωρίζουμε, κανείς δεν έχει ακόμα προσκομίσει ντοκουμέντα που θα έριχναν φως στη μυστική συμβολή που αυτοί οι συγγραφείς προσέφεραν στον Δουμά. Πιθανώς οι φήμες που είχαν κυ­ κλοφορήσει σχετικά μ’ αυτό που ο Μιρκούρ αποκαλούσε «Οίκος Δουμά και ΣΙΑ», να περιεί­ χαν και αλήθεια και ψέμα. Η αλήθεια αφορά τα τρία ή τέσσερα χρόνια που προηγήθηκαν του λιβελογραφήματος του Μιρκούρ, δηλαδή μεταξύ 1840 και 1844. Έ να γράμμα του Ιουνίου 1837, που ανήκει στον κ. Ζακ Συφέλ, δείχνει τον Δου­ μά να προβάλλει κατηγορηματικά άρνηση στις παρακλήσεις του νεαρού συναδέλφου του Αρμάν Ντυραντέν που ήθελε να μαθητεύσει σαν δραμα­ τικός συγγραφέας κοντά του: «Είμαι τόσο απα­ σχολημένος με την τραγωδία του Καλιγούλα που δε θα μπορούσα να σας φανώ τόσο χρήσιμος όσο θα ήθελα. Ό πω ς και νά ’χει, αγαπητέ κύριε, δε θά ’μουν ποτέ υπέρ μιας συνεργασίας. Έχω απορρίψει πέρα για πέρα αυτό το είδος δουλειάς που υποβιβάζει την τέχνη σε επάγγελμα. Εξάλ­

36/αφιερω μα λου, κύριε, το έργο σας είναι ή καλό ή κακό. Δεν τό ’χω διαβάσει ακόμα: επιτρέψτε μου λοιπόν να σας θέσω ευθαρσώς τον εξής προβληματισμό: αν είναι καλό, έχετε και δεν έχετε ανάγκη τη βοήθειά μου και καθόλου τη συνεργασία μου. Αν εί­ ναι κακό, δεν έχω αρκετή εμπιστοσύνη στον εαυ­ τό μου για να πιστέψω πως η δουλειά μου θα το βελτιώσει». Σύντομα όμως επρόκειτο να υπαναχωρήσει, αφού την επόμενη χρονιά, κάτω από τις επίμονες παρακλήσεις του Ζεράρ ντε Νερβάλ, ο Δουμάς ξανάγραψε ένα δράμα του Αυγ. Μακέ - του άλ­ λαξε τον τίτλο. Από Μια βραδιά καρναβαλιού έγινε Μπαλντίντ- που το παρουσίαζε ύστερα από λίγο στο θέατρο της Αναγέννησης με το όνο­ μα το δικό του και του Μακέ. Η άποψη του Δουμά σίγουρα δεν είχε μείνει ανεπηρέαστη από τα θέλγητρα μιας νεαρής ηθοποιού. Ήταν τρε­ λός και παλαβός με την Ίντα Φεριέ. Φρόντισε να της δώσουν ένα ρόλο που δε θά ’παίρνε δίχως τη δική του υποστήριξη. Ίσως κι ένας άλλος λόγος νά ’χε σπρώξει τον Δουμά να χρησιμοποιήσει τον Μακέ. Συντάκτης της Φιγκαρό, ο τελευταίος, ήταν, μέχρι το 1836 καθηγητής Ιστορίας. Είχε ιδέες για μυθιστορή­ ματα και δραματικές συνθέσεις με θέματα παρ­ μένα από τη γαλλική ιστορία. Έτσι, ο Δουμάς που μέχρι τότε είχε δουλέψει αποκλειστικά για το θέατρο, άρχιζε να ασχολείται στα σοβαρά με το μυθιστόρημα. Ο καθημερινός Τύπος ζητούσε και καλοπλήρωνε ανέκδοτη δουλειά την οποία ο συγγραφέας μπορούσε να ξαναπουλήσει σε εκ­ δότες που τη δημοσίευαν σε τόμους. Η συνωμοσία του Σελαμάρ είχε εμπνεύσει στον Μακέ ένα μυθιστόρημα, τον «Καλό άνθρω­ πο Μπυβά», που το κείμενό του χωρούσε σ’ έναν τόμο. Ο Δουμάς τον παρακάλεσε να του παρα­ χωρήσει το χειρόγραφο, έφτιαξε ένα θεατρικό για το Γυμνάσιο, τον Ιππότη τον Αρμεντάλ και ένα τετράτομο μυθιστόρημα με τον ίδιο τίτλο. Η υπόθεση ήταν τόσο επικερδής για τον Δουμά που τα κανόνισε από κείνη τη στιγμή ώστε νά ’χει μια αδιάκοπη παράδοση ιστορικών μυθιστο­ ρημάτων από τον Μακέ, την οποία αναλάμβανε να επιμηκύνει και να «κλείνει» με ευνοϊκούς όρους. Καυχιόταν, κι όχι άδικα, πως αποσπούσε από τους διευθυντές των εφημερίδων και των θεάτρων, συγγραφικά δικαιώματα που ο άσημος και μάλλον δειλός Μακέ δεν είχε τολμήσει ποτέ να ζητήσει. Απ’ αυτά τα δικαιώματα, στον Μακέ έδινε μερικά ψιχία -τον φόρτωνε όμως με τέτοιες διαβεβαιώσεις φιλίας ώστε εκείνος νιώθοντας βαθύτατο θαυμασμό για τον Δουμά, εύρισκε τε­ λικά την εκμετάλλευση που υφίστατο φυσική. Για δέκα χρόνια υπήρξε πραγματικά ο «νέγρος», ο σκλάβος του Δουμά κι αν κατέληξε να τα χα­ λάσει μαζί του δεν ήταν γιατί πληρωνόταν ελάχι­ στα, αλλά γιατί δεν είχε καν πάρει το ασήμαντο

ποσό που είχαν συμφωνήσει. Ο Δουμάς τον είχε πείσει για την αναγκαιότη­ τα να είναι ο μόνος υπογράφων την κοινή παρα­ γωγή. Οι διευθυντές, τον βεβαίωνε, επιθυμού­ σαν να βγάλουν έναν κι όχι μισό Δουμά και μπο­ ρεί να τον είχε πράγματι υποβάλει στην ιδέα πως τα μυθιστορήματά του θα ξεσήκωναν λιγότερο ενθουσιασμό αν η πατρότητα ήταν διπλή. Οι διευθυντές του Constitutionnel δεν αγνοούσαν τη συμμετοχή του Μακέ στα έργα του Δουμά. Το ήξεραν καλύτερα απ’ τον καθένα, καθώς ο Δου­ μάς ανέθετε στον Μακέ να τους παραδώσει ο ίδιος το κείμενο που περίμεναν, όποτε έφευγε ταξίδι ή άλλες δουλειές τον εμπόδιζαν ν’ ασχο­ ληθεί με τις τρέχουσες εκδόσεις. Ο Γκυστάβ Σιμόν, στον οποίο έδωσαν αργότε­ ρα οι κληρονόμοι του Μακέ έναν σημαντικό αριθμό έργων σχετικών με τη συνεργασία των δύο συγγραφέων, δημοσίευσε το 1919, την ιστο­ ρία αυτής της συνεργασίας. Να θυμίσουμε πως ανάμεσα στα πολυπληθή έργα που οφείλουν πολλά στον Μακέ και φέρουν μονάχα την υπο­ γραφή του Δουμά, συγκαταλέγονται, εκτός του Ιππότη τον Αρμεντάλ που ήδη αναφέραμε, τα: Σιλβαντίρ, Οι Τρεις Σωματοφύλακες, Ο Ιππότης τον Κόκκινον Σπιτιού, Η Κνρία τον Μονσορώ, Οι Σαρανταπέντε, Κατιλίνας, Μετά Είκοσι Έτη, Μια κόρη τον Αντιβασιλέα, Ο Πόλεμος των Γυ­ ναικών, Η Βασίλισσα Μαργκώ, Ζοζέφ Μπάλσα­ μό, Ο Νόθος τον Μολεόν, Μοντεχρίστος, Το Πε­ ριδέραιο της Βασίλισσας, Ο Υποκόμης ντε Μπραζελόν, Α νζ Πιτού, Όλνμπος της Κλεβ, Η Μαύρη Τονλίπα, Ενζενί, και ίσως και μερικοί ακόμη τίτλοι. Τα σημειώματα του Δουμά, που ζητούν γρα­ πτά από τον Μακέ, είναι ενδεικτικά: «Περιμένω κείμενα, βάλτε όσο γίνεται τα δυ­ νατά σας. Θα προσαπθήσω να μείνω τρεις μέρες στο Σαιν Ζερμαίν και να δουλέψω του σκοτω­ μού». «Μ’ αυτά που μου στέλνετε έχω ό,τι μου χρειάζεται. Το πιστεύετε πως βρισκόμαστε στα δύο τρίτα; Στις 14 ή στις 15 φεύγω για Χαμ. Τι λέτε, ίσαμε τότε θα τά ’χουμε καταφέρει να τε­ λειώσουμε;» Η σύνταξη του Μετά Είκοσι Έτη, έδωσε στον Δουμά αφορμή για πολυάριθμες σημειώσεις: «Ναι, ναι, παιδί μου, εκατό φορές ναι: ο τό­ μος πρέπει να τελιεώνει με την αναχώρηση του ντ’ Αρτανιάν και του Πόρθου που συναντούν τον Μορντόν στη Βουλώνη και μπαρκάρουν μαζί του». Η επεξεργασία του Μοντεχρίστο μερικές φο­ ρές συνεχιζόταν την ώρα του φαγητού: «Θέλετε να δειπνήσουμε παρέα; Έχουμε να κάνουμε το εσωτερικό του Μορέλ, το επεισόδιο που φέρνει τον Βιλφόρ σε επαφή με τον Μοντε­ χρίστο. Αυτό μαζί με τη σκηνή του Ταγματάρχη

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Α' ΕΞΑΜΗΝΟΥ 1986 (ΤΕΥΧΗ 134-146)

ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΤΗΛΕΣ

Βιβλιογραφικό δελτίο, 134/71, 135/73, 136/71, 137/71, 138/71, 139,71, 140/71, 141/71, 142/153, 143/73, 144/71, 145/73, 146/73 Η αγορά του βιβλίου, 134/6, 135/2, 136/7, 137/4, 138/4, 139/6, 140/2, 141/4, 142/12, 143/6, 144/4, 145/6, 146/8 Κριτικογραφία, 134/77, 135/78, 136/78, 137/77, 138/78, 139/77, 140/78, 141/77, 142/158, 143/78, 144/78, 145/78, 146/78 Προλεγόμενο, 136/6, 138/2, 139/2, 143/4

ΧΡΟΝΙΚΑ

Κριαράς Ε.: Η μεταγραφή ξένων ονομάτων, 141/5 Μπασαντής Διαμαντής: Συμβολές στη μελέτη της ελληνι­ κής γλώσσας 145/7 Πελτίκογλου Ιω. Βασίλειος: Παράγοντες και αιτίες της φθοράς και της καταστροφής του βιβλιακού υλικού, 138/5 Ρεπορτάζ 10 χρόνια “ ΔΙΑΒΑΖΩ'·, 142/13 Γνώμες εκδοτών, 142/14 Αγροτικές Συνεταιριστικές Εκδόσεις, 142/14 Εκδοτική Αθηνών, 142/15 Αιγάκερως, 142/15 Εκδόσεις Αίολος, 142/15 Γαλαξίας - Ερμείας, 142/16 Γκοβόστης, 142/16 Εκδόσεις «γνώση», 142/17 Gutenberg, 142/17 Εκδόσεις «Δίπτυχο», 142/17 Εκδόσεις Επικαιρότητα, 142/18 Εκδοτική Ερμής, 142/18 Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 142/19 «Ίκαρος» Εκδοτική Εταιρία, 142/19 Εκδόσεις Καλέντης, 142/20 Εκδόσεις ΚαρδαμΙτσα, 142/20 Εκδόσεις Καστανιώτη, 142/20 Εκδόσεις Κέδρος, 142/21 Εκδόσεις Κρύσταλο, 142/21 Εκδοτικός Οίκος «Μέλισσα», 142/22

Μπαρμπουνάκης, 142/22 Εκδόσεις Μπουκουμάνη, 142/22 Εκδόσεις Νεφέλη, 142/23 Εκδόσεις Νότος, 142/23 Εκδόσεις Οδυσσέας, 142/23 Εκδόσεις - Βιβλιοπωλείο Δημ. Ν. Παπαδήμα, 142/24 Εκδοτικός Οίκος Παρατηρητής, 142/24 Εκδόσεις Σ. Πατάκη, 142/24 Εκδόσεις I. Ρέκος & Σία, 142/25 Στιγμή, 142/25 Εκδόσεις Στοχαστής, 142/26 Σύγχρονη Εποχή, 142/27 Εκδόσεις Αφων Τολίδη, 142/27 Εκδόσεις Υποδομή, 142/28 Εκδόσεις Ψυχογιός, 142/28 Εκδόσεις «Ωκεανίδα», 142/29 Γνώμες περιοδικών, 142/29 Βιβλιοφιλία, 142/29 Γιατί, 142/30 Το δένδρο, 142/31 Εποπτεία, 142/31 Η λέξη, 142/32 Οδός Πανός, 142/33 Πόρφυρας, 142/34 Τομές, 142/35 Χάρτης, 142/35 Γκόρντιμερ Ναντίν, 137/5 Μαμαλάκη Ζερμαίν: Στο Καζακστάν: το σταυροδρόμι των κριτικών λογοτεχνίας, 134/7 Σουλογιάννης Ευθ.: Νεοελληνικές Σπουδές στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, 139/7

H/A' εξάμηνο

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Βακαλό Ελένη, 139/64 Γιανναράς Χρήστος, 144/59 Δετζώρτζης Νάσος (συνέντευξη περί Μπέκετ), 136/62 Συζήτηση με τους: Πίτερ Μάκριτζ και Έντμουντ Κίλι. Η νεοελληνική λογοτεχνία σε Αγγλία και Αμερική, 140/56 Οι λαβύρινθοι του Ουμπέρτο Έκο, 175/64 Χουλιαράς Νίκος, 137/64 Νίκος Κάσδαγλης, 146/66

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ Μαργκερίτ Ντυράς, 134/9 Κείμενα Μαργκερίτ Ντυράς, 134/54 Κονδύλη Ελένη: Η Ντυράς στα ελληνικά, 134/62 Γκωτιέ Ξαβιέρ: Η Μαργκερίτ Ντυράς και ο αγώνας των γυ­ ναικών, 134/23 Μαρινί Μαρσέλ: Μια γυναίκα που δεν εξομολογείται, 134/ 50 Μποργκομάνο Μαντλέν: Κινηματογράφος-Γραφή, 134/34 Ντεβαριέ Κλερ: Μαργκερίτ Ντυράς: Το τελευταίο τέλειο είδωλο, 134/46 Ντυράν Μαρσέλ: Χρονολόγιο Μαργκερίτ Ντυράς, 134/10 Ντυράν Μαρσέλ: Γραφή της καταστροφής. Καταστροφή της γραφής, 134/18 Φορεστέρ Βιβιάν: Παράθυρο ανοιχτό σε μια σκηνή χορού, 134/29 Αριστοτέλης, 135/3 Αριστοτελική βιβλιογραφία, 135/56 Γιανναράς Χρήστος: Ο «αποφατικός» Αριστοτέλης, 135/14 Ιακώβ I. Δαν.: Η Ποιητική του Αριστοτέλη, 135/48 Κάσου Μαίρη: Αριστοτέλης, βίος και έργο, 135/4 Κουλουμπαρίτσης Λάμπρος: Η φυσική στον Αριστοτέλη, 135/17 Κύρκος Α. Βασ.: Η ρητορική τέχνη και η κοινωνική της λει­ τουργία κατά τον Αριστοτέλη, 135/42 Μπαγιόνας Αύγουστος: Πολιτική φιλοσοφία και θεωρία της δημοκρατίας στα πολιτικά του Αριστοτέλη, 135/26 Μπενάκης Γ. Λίνος: Ο Αριστοτέλης στο Βυζάντιο και στην Τουρκοκρατία, 135/52 Παπαδημητρίου Ευθύμης: Οι ανθρωπολογικές απόψεις του Αριστοτέλη, 135/21 Παπαδής Δημήτρης: Σκιαγράφημα της ηθικής του Αριστο­ τέλη, 135/36 Τσελ,ίκας Αγαμέμνων: Για την ιστορία της παράδοσης των αριστοτελικών κειμένων. Βιβλιογραφία, 135/58 Χρόνης Νικόλαος: Επιστήμη και λογική ζήτηση κατά τον Αριστοτέλη, 135/9 Σιμόν ντε Μπωβουάρ, 136/9 Κείμενα Σιμόν ντε Μπωβουάρ, 136/37 Κλεμάν Κατρίν: Οι φλούδες, 136/25 Κονδύλη Ελένη: Αυτοτελείς εκδόσεις της Μπωβουάρ στα ελληνικά, 136/46 Μια γνώμη του Σαρτρ για την Μπωβουάρ, 136/45 Ποιος φοβάται τη Σιμόν ντε Μπωβουάρ, 136/32 Ρομπέρ Ζορζέτ: Η Σιμόν ντε Μπωβουάρ και ο φεμινισμός, 136/28 Χρονολόγιο Σιμόν ντε Μπωβουάρ, 136/10 Θεοτοκάς Γιώργος, 137/7 Αργυρίου Αλέξης: Στοχασμοί επάνω στο πρώτο και κρίσιμο

μυθιστόρημα του Γιώργου θεοτοκά και μερικές απορίες, 137/17 Βαρβέρης Γιάννης: Ένα θέατρο «άνωθεν καταβαίνον», 137/27 Κιτρομηλίδης Μ. Πασχάλης: Τα όρια του ελληνικού φιλε­ λευθερισμού: Το παράδειγμα του Γιώργου Θεοτοκά, 137/37 Λάζος Χρήστος: Η «Φοιτητική Συντροφιά 1910-1929» και ο Γ. Θεοτοκάς, 137/41 Οικονομίδης Γιάννης: Θύμηση Γιώργου Θεοτοκά, 137/45 Πλάκας Δημήτρης: Γιώργος Θεοτοκάς «ο Καρτεσιανός», 137/12 Τζιόβας Δημήτρης: Χρονολόγιο Γιώργου Θεοτοκά, 137/8 Τζιόβας Δημήτρης: Ο Γ. Θεοτοκάς και η τέχνη του μυθι­ στορήματος, 137/21 Τζιόβας Δημήτρης: Εργογραφία Γιώργου Θεοτοκά, 137/51 Τζιόβας Δημήτρης: Μελέτες για το έργο του Γ. Θεοτοκά, 137/52 Τριανταφυλλόπουλος Ν.Δ.: «Διδακτικό Δοκίμιο» σε κείμε­ νο του Γιώργου θεοτοκά, 137/34 Χωρεάνθη Ελένη: Η ποιητική χίμαιρα του Γιώργου Θεοτο­ κά, 137/31 Φράνσις Σκοττ Φιτζέραλντ, 138/13 Επιστολή του Θ.Σ. Έλιοτ για τον «Μεγάλο Γκάτσμπυ», 138/ 33 Κάουλυ Μάλκολμ: Η ρομαντική ιστορία του χρήματος, 138/ 22 Κονδύλη Ελένη: Φ.Σ. Φιτζέραλντ, αυτοτελείς εκδόσεις στην Ελλάδα, 138/51 Μίζνερ Άρθουρ: «Τρυφερή είναι η νύχτα», 138/38 Μπιούλεϋ Μάριους: Μια ηρωική προσωποποίηση του αμε­ ρικάνικου ρομαντικού μύθου, 138/34 Ντος Πάσσος Τζον: «Ο τελευταίος Μεγιστάνας: η απαρχή ενός πραγματικά μεγαλόπρεπου ύφους», 138/47 Ροζάνης Στέφανος: Επιστροφή από την εξορία, 138/29 Ταμθακάκης Φαίδων: Χρονολόγιο Φ. Σκοττ και Ζέλντα Φιτζέραλντ, 138/14 Τένεση Ουίλιαμς, 139/9 Βαλούκος Στάθης: Η κινηματογραφική Άνοιξη του κυρίου Τένεση Ουίλιαμς, 139/39 Γεωργουδάκη Κάτι: Η θεατρική παρουσία του Τένεση Ουί­ λιαμς στην Ελλάδα, 1946-1985, 139/31 Γεωργουδάκη Κάτια: Ελληνικές μεταφράσεις έργων του Τένεση Ουίλιαμς, 139/43 Παγκουρέλης Βάιος: Η απάτη του Χώρου, 139/23 Πατσαλίδης Σάββας: Τένεση Ουίλιαμς: βιογραφικό και εργογραφικό σχεδιάγραμμα, 139/10 Πατσαλίδης Σάββας: Η δοξολογία και ο αναθεματισμός του ερωτικού λόγου στον Τ. Ουίλιαμς, 139/16 Πλωρίτης Μάριος: Ο Ορφέας στον Άδη, 139/36

A ' εξαμηνο/ΙΙΙ Τσιώλης Γιάννης: Η αφηγηματική γραφή του Τένεση Ουίλιαμς, 139/27 Φιλμογραφία Τένεση Ουίλιαμς, 139/40 Ανδρέας Κάλβος, 140/3 Ανδρειωμένος Γιώργος: Ο Ανδρέας Κάλβος, 140/12 Διαλησμάς Στέφανος: Σύντομα προλεγόμενα στις Καλβικές σπουδές, 140/48 Επιλογή βιβλιογραφίας, 140/54 Ζώρας Γ. Γεράσιμος: «Οι Δαναΐδες» του Ανδρέα Κάλβου και μια μετάφρασή τους στα ελληνικά, 140/41 Κόρφης Τάσος: Η απαισιοδοξία του Κάλβου, 140/31 Μακρυγιάννη Ευγενία: Ο Κάλβος και οι αρχαίοι, 140/21 Μερακλής Γ.Μ.: Η δακρυάεσσα ποίηση του Ανδρέα Κάλ­ βου, 140/27 Οι εκδόσεις των Ωδών (1824-1986), 140/53 Σοφικίτου Κ. Αντωνία: Ανδρέας Κάλβος (1792-1869), 140/4 Χωρεάνθης Κώστας: Η σιωπή του Κάλβου, 140/35 Φουτουρισμός, 141/7 Βαρέλης Χαράλαμπος: Οι αντιφάσεις ενός «πατροκτόνου» ποιητή, 141/45 Ζήρας Αλέξης: Μια ελληνοκεντρική εκδοχή για Το Μονο­ πλάνο του Πάπα, 141/51 Καλαμαράς Κ. Βασίλης: Επιλογή ελληνικής βιβλιογραφίας για το κίνημα του φουτουρισμού, 141/54 Κατσιγιάννη 'Αννα: Προφουτουριστικές εκδηλώσεις στη γαλλική λογοτεχνία, 141/40 Λοϊζίδη Νίκη: Ο φουτουρισμός ως πρότυπο ιστορικής πρω­ τοπορίας, 141/25 Μαχαίρα Ελένη: Φουτουρισμός - Φασισμός και η έννοια «πόλεμος», 141/36 Πλάκας Δ.: Ο φουτουρισμός στην Ελλάδα, 141/13 Χρονολόγιο, 141/8 Braga Dominique: Ο Φουτουρισμός, 141/21 Eruli Brunella: Για ένα πορτρέτο του φουτουριστή καλλιτέ­ χνη, 141/30 Γιώργος Σεφέρης, 142/37 Ανέκδοτη αλληλογραφία του Γιώργου και της Μαρώς Σεφέρη, 142/67 Βαγενάς Νάσος: Έξι νύχτες στην Ακρόπολη, 142/79 Δανιήλ Γιώργος: Τρεις «στιγμές» με τον Σεφέρη, 142/91 Δασκαλόπουλος Δημήτρης: Γ. Σεφέρης, Η ποίηση στον κι­ νηματογράφο, 142/63 Δασκαλόπουλος Δημήτρης: Βιβλιογραφικά Σεφέρη (19791986), 142/138 Ζάννας Α.Π.: Γ. Σεφέρης Χφο Οκτ. 68, 142/51 Ιακώβ I. Δαν.: Η «Ανδρομέδα του Γιώργου Σεφέρη, 142/130 Ιατρού Μαρία: Στράτης θαλασσινός και Στρατής Τσίρκας, 142/116 Κοντογιάννη Βασιλική: Ο Γ. Σεφέρης και το ημερολόγιό του, 142/85 Μαρωνίτης Δημ.: Μύθος και ιστορία στο Ημερολόγιο Κατα­ στρώματος, Γ' του Γιώργου Σεφέρη, 142/94 Πιερής Μιχάλης: Συμβολή στο θέμα της κυπριακής εμπει­ ρίας του Γιώργου Σεφέρη, 142/101 Τρικούκης Μάκης: Σεφέρης και Μοντάλε, 142/126 Στασινοπούλου Μαρία: Χρονολόγιο Γιώργου Σεφέρη, 142/ 38 Στασινοπούλοιι Μαρία: Ανέκδοτες ημερολογιακές σελίδες της Μαρώς Σεφέρη, 142/73

Γκυστάβ Φλωμπέρ, 143/7 Αζάκ Μπερνάρ: Εισαγωγή στην ανάγνωση του Φλωμπέρ, 143/18 Ζαν Πωλ Σαρτρ: ο ηλίθιος της οικογένειας, 143/34 Κονδύλη Ελένη: Ο Φλωμπέρ στην Ελλάδα. Βιβλιογραφικές σημειώσεις, 143/56 Μπαρτ Ρολάν: Ο Φλωμπέρ και η σημασία της περιγραφής, 143/41 Μπλανσό Μωρίς: Η απουσία του βιβλίου, 143/39 Μπόρχες Χόρχε Λούις: Ο Φλωμπέρ και η υποδειγματική μοίρα, 143/43 Μπωντλαίρ Σαρλ: «Η Κυρία Μποθαρύ» και «Ο Πειρασμός του Αγίου Αντωνίου», 143/37 Ντυράν Μαρσέλ: Λογοτεχνία είναι η σιγή του κόσμου, 143/ 27 Προυστ Μαρσέλ: Για τον Φλωμπέρ, 143/38 Ρομπέρ Μαρτ: Κάφκα και Φλωμπέρ, 143/31 Φλωμπέρ Γκυστάβ: Είμαι ένας άνθρωπος-πένα, 143/46 Φλωμπέρ: «Απομνημονεύματα ενός τρελού», 143/50 Φλωμπέρ: Ένα γράμμα από την Ελλάδα, 143/53 Χρονολόγιο Γκυστάβ Φλωμπέρ (1821-1880), 143/8 Γλωσσολογία, 144/5 Βελούδης Γιάννης: Σημασιολογία και Γλωσσολογία, 144/24 Θεοφανοπούλου-Κοντού Δήμητρα: Γενετική-μετασχηματισπκή γραμματική: το χρονικό μιας θεωρίας, 144/29 Κακριδή Μάρω: Η κοινωνική προσέγγιση της γλώσσας: Κοι­ νωνιογλωσσολογία, 144/38 Κόντος Γιάννης: Πληροφορική και Γλωσσολογία, 144/41 Κοντοσόπουλος Γ. Νικ.: Φωνητική, 144/18 Μπαμπινιώτης Γ.: Από τη λέξη στο κείμενο, 144/13 Παναρέτου Ελένη: Γλωσσολογική προσέγγιση του λογοτε­ χνικού ύφους, 144/34 Φιλιππάκη-Warburton Ειρήνη: Σύνταξη, 144/20 Χαραλαμπάκης Χριστόφορος: Η έννοια της γλώσσας, 144/6 Ουμπέρτο Εκο, 145/9 Λαγόπουλος Αλ.-Φ.: Θεωρία της αρχιτεκτονικής και αρχιτε­ κτονικής της Θεωρίας στου ECO, 145/39 Μαρτινίδης Πέτρος: Ο Εκο για την αισθητική και τις συνή­ θειες τοης φαντασίας, 145/26 Μπόκλουντ-Λαγοπούλου Κάριν: Το Όνομα του Ρόδου και η μεσαωνική φιλοσοφία 145/19 Παπαβασιλείου Βασίλης: Η αναστολή της δυσπιστίας, 145/ 33 Τσοπάνογλου Αντώνης: Το έργο και η σκέψη ενός «παντο­ γράφου», 145/10 Chatel Robert: Εκο: επιστημολογίας και γλώσσα, 145/35 Βιβλίο και στρατός, 146/9 Αθανασόπουλος Κώστας: Ο στρατός στη λογοτεχνία, 146/ 10 Αθανασόπουλος Κώστας: Βιβλιογραφία, 146/34 Γιακουμάκης Δημήτρης: Το βιβλίο στο στρατό, 146/41 Κόρφης Τάσος: Στρατός και βιβλίο, 146/39 Παπαϊωάννου Αντώνης: Ελληνικό τραγούδι και στρατός, 146/29 Σφυρίδης Περικλής: Μηχανισμοί καταπίεσης και άμυνας στο στρατό μέσα από τη μεταπολεμική λογοτεχνία μας, 146/19 Αποσπάσματα, 146/36 Μαρτυρίες, 146/52

ΕΠΙΛΟΓΗ Ανθολογία

Βιογραφία

«Ιδίοις αναλώμασιν», συλλογική έκδοση, 143/65

Ντε Κίρικο Τζιόρτζιο: Αναμνήσεις από τη ζωή μου, 146/61

IV/Α εξάμηνο Σοστάκοβιτς Ντμίτρι: για τον ίδιο και την εποχή του, 137/58

Λαογραφία

Γλώσσα

Μυλωνάς Κώστας: Ιστορία του Ελληνικού Τραγουδιού, 144/ 51

Καλιόρης Γιάννης: 0 γλωσσικός αφελληνισμός. Πέραν του μισοξενισμού και της υποτέλειας, 136/49

Μελέτες

Φασιανός: «Σχέδια», 142/151

Βαγενάς Νάσος: Ποίηση και πραγματικότητα, 138/68 Ζαφειροπούλου Σιμόνι: Η Γυναίκα στο Χρόνο, 143/68 Κιτρομηλίδης Μ. Πασχάλης: Ιώσηπος Μοισιόδαξ. Οι συντε­ ταγμένες της βαλκανικής σκέψης τον 18ο αιώνα, 145/62 Παπαδόπουλος Α. Νίκος: Μελέτες πάνω σε θέματα Μετά­ φρασης, 134/67 Πολίτης Λίνος: Γύρω στον Σολωμό, Μελέτες και Αρθρα (1938-1982), 144/54

Θρησκεία

Μεσαιωνική Φιλολογία

Δοκίμιο Λεοντάρης Βύρων: Δοκίμια για την ποίηση, 138/54 Ζωγραφική

Η Καινή Διαθήκη. Το πρωτότυπο κείμενο με νεοελληνική δημοτική μετάφραση, 135/61

Βασίλειος Διγενής Ακρίτης και Το άσμα του Αρμούρη, 136/ Οικονομία

Ιστορία Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση, 136/54 Ιστορία της Ελευσίνας: Α' Τόμος: Βασ. Βλ. Σφυρόερας: Από τη Βυζαντινή περίοδο μέχρι σήμερα. Β' Τόμος: Πόλλυ Αλεξοπούλου-Μπάγια: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρω­ μαϊκή περίοδο, 143/70 Κρανιδιώτης Νίκος: Ανοχύρωτη Πολιτεία: Κύπρος 19601974, 140/70 Κρεμμυδάς Βασίλης: Ελληνική Ναυτιλία, 1776-1835, 141/69 Λέβιτ Καρλ: Το νόημα της ιστορίας, 145/56 Μανωλικάκη Γιάννη: Ελευθέριος Βενιζέλος, η άγνωστη ζωή του, 146/64 Μιχελή Λίζα: Πλάκα. Ιστορική μνήμη και Μυθοπλασία, 138/ 62 Παναγιωτόπουλος Βασίλης: Πληθυσμός και Οικισμοί της Πελοποννήσου (13ος-18ος αιώνας), 139/61 Σταμέλος Δημήτρης: Ο θάνατος του Καραϊσκάκη, 138/65 Τσιμπουκίδης I. Δημήτρης: Φίλιππος Β' ο Μακεδών και ο ιστορικός του ρόλος, 138/66 Φιλοπούλου-Δεσύλλα Κων/να: Ταξιδιώτες της Δύσεως πη­ γή για την οικονομική ζωή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στους χρόνους του Σουλεϋμάν του Μεγαλοπρεπούς 15201566, 139/63 Ψυρούκης Νίκος: Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος (αίτιαχαρακτήρας-πορεία-συνέπειες), 134/70 Rostovtzeff Μ.: Ρωμαϊκή ιστορία, 135/68 Κινηματογράφος Κυριακίδης Αχιλλέας: Η συνέχεια επί της οθόνης, 139/47

Η ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και ο ρόλος της Ελλάδας, 143/59 Παιδικά Βιβιέ Κολέτ: Το σπιτικό μας, 138/53 Blyton Enid: Πέντε φίλοι διασκεδάζουν. Πέντε φίλοι καλο­ περνούν. Πέντε φίλοι πηγαίνουν στη θάλασσα. Πέντε φίλοι πηγαίνουν στο βάλτο του μυστηρίου. Πέντε φίλοι σε μυστι­ κά ίχνη, 142/150 Πεζογραφία Αρβανιτάκης Αλέξης: Μόνα Λίζα, 135/66 Γκρας Γκύντερ: Τενεκεδένιο Ταμπούρλο, 141/64 Δρακονταειδής Δ. Φίλιππος: Το σπίτι της θείας, 134/65 Καλιότσος Παντελής: Το Συμπόσιο, 139/57 Καραπάνου Μαργαρίτα: Ο υπνοβάτης, 144/49 Λεπίδης Κλεμάν: Ο Αρμένης, 140/68 Μηλιώνης Χριστόφορος: Καλαμάς και Αχέροντας, 138/60 Μίσσιος Χρόνης: «... καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς», 143/63 Μπόρχες Χόρχε Λούις: Εβαρίστο Καριέγκο, 141/66 Μπόρχες Χόρχε Λούις: Έξι προβλήματα για τον Δον Ισίδρο Παρόδι, 141/66 Ντεόν Μισέλ: Το Μωβ Ταξί, 137/62 Παπαδιαμάντης Αλέξ., Άπαντα, τόμ. 4ος, 145/51 Πλαθ Σύλβια: Ο Γυάλινος Κώδων, 138/56 Ραμπαβίλα Κων/νου: Άνθρωποι στη θάλασσα, 146/57 Σουρούνης Αντώνης: Οι πρώτοι πεθαίνουν τελευταίοι, 139/ 59 Φράγκου-Κικίλια Ρίτσα: Κολοζαμέντε, 142Ί49 Χόχουτ Ρολφ: Ένας έρωτας στη Γερμανία, 146/59 Χουλιάρας Νίκος: Ζωή, την άλλη φορά, 141/62

Κλασική Φιλολογία

Ποίηση

Bowra M.C.: Οι τραγωδίες του Σοφοκλή (Αντιγόνη-Οιδίπους Τύραννος), 141/57

Αγγελάκης Ανδρέας: Καβάφης καθ' οδόν, 145/49 Αναγνωστάκης Μανόλης: Συμπληρωματικά. Αντιδογματικά, 144/47 Βαρβιτσιώτης Τάκης: «Fragmenta» ή «Η βλάστηση των ορυ­ κτών», 143/60 Εφραίμ του Αινίου, Χρονογραφία, 139/51 Κοροπούλης Γιώργος: Γεσθημανή, 139/56 Κάσου Μαίρη: Τοπίο Κατάβασης, 139/55 Λαϊνά Μαρία: Δικό της, 140/65 Λειβαδίτης Τάσος: Βιολέτες για μια εποχή, 143/61 Μπελιές Ερρίκος: Πόλεως, 140/67 Σίλλερ Φρήντριχ: Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως, 141/59 Φωκάς Νίκος: Προβολέας στα μάτια, 137/60 Χριστοδούλου X. Δήμητρα: Χώμα, 134/63

ΚοινωνιολογΙα Αξελός Λουκάς: Η εκδοτική δραστηριότητα και η κίνηση των ιδεών στην Ελλάδα, 139/45 Κατζουράκης Γιώργος: Η Σφυγμομέτρηση. Μύθος της κοι­ νής γνώμης και ιδεολογική επιβολή, 137/53 Μουσούρου Λουκία: Σχήματα Οικογένειας και Στάσεις Απέναντι στο Παιδί, 137/55 Lowy Michael: Μαρξισμός και. επαναστατικός ρομαντισμός, 145/47

A ' εξαμηνο/V

ΠΛΑΙΣΙΟ Αθλήματα, 144/49 Αλεξίου Στυλιανός: Η Κρητική Λογοτεχνία και η Εποχή της, 141/59 Αμανατίδης Δαμιανός: Θεσσαλονικείς επιγραμματοποιοί, 139/49 Ανθολογία Κερκυραίων Ποιητών, 141/61 Βαρβέρης Γιάννης: Η κρίση του θεάτρου, 145/55 Βλαβιανός Χάρης: Πωλητής θαυμάτων, 141/63 Γιαννακοπούλου Σμάρω: Η άλλη γνώση, 143/61 Γκ. Γκ. Μαρκές - Δοκίμια για το έργο του, 145/49 Γρηγοριάδης Νίκος: Η απουσία και ο λόγος, 145/51 Δελώνης Αντώνης: Ας παίξουμε τους μεγάλους, 139/51 Δημολιάτης Γιάννης: (αντί) παιδαγωγικό πανόραμα, 135/67 Δροσάκη Ελευθερία: Εν Θεσσαλονίκη, 146/61 Ένα φύλλο μέσα στη μπόρα, 144/49 Επαγγέλματα που χάνονται, 135/67 Η Δημογραφική Κρίση στην Ελλάδα, 137/55 Ιππείς, 140/69 Ιωάννου Γιάννης: Το θαύμα, 140/67 Ιωάννου Γιάννης: Ποιος τρίτος δρόμος, 140/67 Κάλφας Αντώνης: Πρωταθλητές μικρών αποστάσεων, 143/ 63 Καραβίτης Βασίλης: Οκνηρίας Εγκώμιον ή γιατί μας κλαίνε οι ρέγγες, 143/67 Κασίνης Κ.: Το τραγικό σημειωματάριο του ΡοΤδη, 137/55 Κοκκίνης Σπύρος: Ερωτική ανθολογία, 143/65 Κωνσταντινίδης Θάνος: Οι μεταμορφώσεις στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη, 138/55 Κώσπος Απόστολος: Δ. Μητρόπουλος, 136/53 Λάζου Μαρία: Η διάρρηξη, 145/51 Λαγκαδινός Σταύρος: Εν δύο κάτω, 143/65 Λεμπέση Λίτσα: Περιουσία, 143/71 Μαντάς Σπύρος: Τα Ηπειρώτικα Γεφύρια, 134/65 Μάρκογλου Πρόδρομος: Ο χώρος της Ιωάννας και ο χρό­ νος του Ιωάννη, 143/69 Μαυρέλης Σάκις: Μαννεκέν, 143/61 Μητσάκης Μιχαήλ: Ένας Αθηναίος χρυσοθήρας, 146/63 Μνήμες Τάσου Αθανασιάδη, 137/49 Μουσιόπουλος-Παπαθανάσης Κ.: Συντεχνίες και επαγγέλ­ ματα στη Θράκη 1685-1920, 146/59 Μουτάφης Γιάννης: Φώτης Αγγουλές, 136/55 Μπέκετ Σάμουελ: Πρώτος έρωτας, 139/47 Μπρεχτ Μπέρτολντ: Για την τέχνη και την πολιτική 145/49

Μπρόζεκ Σλαβομίρ: Δεύτερη Υπηρεσία, 136/53 Νικολακόπουλος Ηλίας: Κόμματα και βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα, 1946-1964, 135/63 Νικολάου Μιχάλης: ΔΕΗ. Για το λαό ή για τα μονοπώλια, 138/55 Νούσια Έλενα: Η Συντελεσμένη Εποχή, 137/57 Ο Garibaldi και ο Ιταλικός Φιλελληνισμός τον 19ο αιώνα, 137/57 Παπαδάτου Βικτωρία: Πού είναι το ξίφος σου Αηδία; 135/65 Παρασκευαΐδης Θανάσης: Μια γάτα φωνάζει για το δίκιο της, 136/55 Πρακτικά Συνεδρίου «Κοραής και Χίος». Τόμος Α', 134/67 Πρίντζιπας Γιώργος: Λογάδες του Γένους 146/59 Ραπτόπουλος Βαγγέλης: Τα τζιτζίκια, 139/57 Σάσα Λεονάρντο: Η εξαφάνιση του Μαγιοράνα, 135/65 Σιμόν ντε Μπωβουάρ: Για μια ηθική της αμφισβήτησης, 134/65 Στάθη: Ο Αιθεροβάμων, 139/51 Στάλιου Ζαφείρης: Η νύχτα και η οργή, 138/57 Σταματόπουλος Τάκης: Ανδρέας Λόντος, 136/51 Τακόπουλος Πάρις: Επιθαλάμια, 145/53 Τούρκικες Παροιμίες, 143/69 Τριβιζάς Ευγένιος: Ο ναυαγός Κοκκινοτρίχης, 144/51 Τσάτσου Μαρία: Τα σημεία, 138/57 Φιτζέραλντ Φ. Σκοττ: Ο παράδεισος του Πατ Χόμπυ, 139/55 Φλωμπέρ Γουσταύος: Βιβλιομανία, 139/47 Arecco Sergio: Θόδωρος Αγγελόπουλος, 135/63 Chandler Raymond: Αντίο, γλυκιά μου, 139/53 Simmonet Dominique: Τι είναι οικολογία; 136/51 Πλαίσιο για παιδιά Βαλαβάνη Ελένη: Μύθοι του Αισώπου, 137/59 Βαλαβάνη Ελένη: Σας το είπα: Δεν υπάρχουν δράκοι, 138/ 61 Γουλίμη 'Αλκή : Η αόρατη σελίδα, 139/59 Μανθόπουλος Δημ.: Δρόμοι της Άνοιξης, 139/59 Χωρεάνθη Ελένη: Μύθοι του Αισώπου, 137/59 Andersen C.H.: Το Αηδόνι - Η Τοσοδούλα - Ο Χοιροβοσκός, 138/61 Bruel Chr. - Bozellec Anne: Η ιστορία της Λιλής που είχε ίσκιο αγοριού, 135/69

ΟΝΟΜΑΤΑ ΣΥΝΕΡΓΑΤΩΝ

Αζάκ Μπερνάρ, 143/18 Αθανασόπουλος Κώστας, 146/10, 146/34 Ανδρειωμένος Γιώργος, 140/12 Απάκη Έφη, 134/71, 135/73, 136/71, 137/71, 138/71, 139/71, 140/71, 141/71, 142/153, 143/73, 144/71, 145/73 Αργυρίου Αλέξης, 137/17 Αργυροπούλου Δ. Ρωξάνη, 145/62 Βογενάς Νάσος, 142/79 Βακαλό Ελένη, 139/64 Βαλούκος Στάθης, 139/39 Βαρβέρης Γιάννης, 138/27 Βαρέλης Χαράλαμπος, 141/45 Βέης Γιώργος, 138/56, 140/65, 141/63 Βελούδης Γιάννης, 144/24 Βλαβιανός Χάρης, 136/54

Γαβρηλιάδης Αριστοτέλης, 143/34 Γεωργουδάκη Κάτια, 139/31, 139/43 Γιακουμάκης Δημήτρης, 1467 41 Γιανναράς Χρήστος, 135/14, 144/59 Γκιζελή Δ, Βίκα, 137/53 Δανιήλ Γιώργος, 142/91 Δασκαλόπουλος Δημήτρης, 142/63, 142/138 Δελώνης Αντώνης, 135/69, 137/59, 138/59, 139/59, 142/150, 144/51 Δεμερτζής Νίκος, 145/47 Διαλησμάς Στέφανος, 140/48 Δραγώνα Θάλεια, 137/55 Ζάννας Α.Π., 142/51 Ζήρας Αλέξης, 141/51 Ζώρας I. Γεράσιμος, 140/41

VI/Α' εξάμηνο Θεοφανοπούλου-Κοντού Δήμητρα, 144/29 Ιακώβ I. Δαν., 135/48, 142/130 Ιατρού Μαρία, 142/116 Κακριδή Μάρω, 144/38 Καλαμαράς Κ. Βασίλης, 141/54 Καλημέρης Κώστας, 139/45 Κάουλυ Μάλκολμ, 138/22 Καραβασίλης Γιώργος, 138/57, 139/47, 143/61, 145/51, 146/ 59 Κάσου Μαίρη, 135/4, 141/57 Κάσσος Βαγγέλης, 138/54, 141/21, 141/30, 143/60 Κατσιγιάννη Άννα, 141/40 Κατσίκας Ζ„ 141/66 Κεντρωτής Δ. Γιώργος, 134/67, 137/58, 143/61 Κεφάλας Ηλίας, 137/60, 139/55, 142/151, 145/49 Κιτρομηλίδης Μ. Πασχάλης, 137/37 Κλεμάν Κατρίν, 136/25 Κονδύλη Ελένη, 134/62, 136/46, 138/51, 143/39 Κοντογιάννη Βασιλική, 142/85 Κοντολέων Μάνος, 135/66, 138/53, 139/59, 142/149, 146/55 Κοντοσόπουλος Γ. Νικ, 144/18 Κόντος Γιάννης, 144/41 Κόρφης Τάσος, 140/31, 146/39 Κουλουμπαρίτσης Λάμπρος, 135/17 Κουντής Ηλίας, 134/23, 134/29, 134/46, 136/10, 136/25, 136/ 28 Κύρκος Α. Βασ., 135/42 Κύρτσης Αλ. - Αν. 145/56 Κωνσταντοπούλου Κορίννα, 134/10, 134/18, 143/18, 143/27 Κωτούλας Κώστας, 139/47 Κωτσοβέλου Βίκυ, 137/5 Λαγόπουλος Αλ. - Φ., 145/39 Λάζος Χρήστος, 134/70, 137/41, 138/66, 139/63, 140/70 Λοϊζίδη Νίκη, 141/25 Λοΐζος Ι.Δ., 138/65, 139/61, 141/69, 146/64 Λύτρας Στέλιος, 140/67 Λώμη Μαρίνα, 136/37 Μακρυγιάννη Ευγενία, 140/21 Μαμαλάκη Ζερμαίν, 134/7,137/62, 141/64, 146/59 Μαρτινίδης Πέτρος, 145/26 Μαρωνίτης Δημ., 142/94 Μαχαίρα Ελένη, 141/36 Μεντζελοπούλου Μαρία, 138/62, 143/68 Μερακλής Γ.Μ., 140/27 Μίζνερ Άρθουρ, 138/38 Μπαγιόνας Αύγουστος, 135/26 Μπαμπινιώτης Γ., 144/13 Μπασαντής Διαμαντής, 138/68, 139/51, 139/56, 140/56, 140/ 67, 141/59, 144/47, 145/7 Μπελιές Ερρίκος, 138/22, 138/34, 138/38, 138/47 Μπενάκης Γ. Λίνος, 135/52, 135/56 Μπιούλεϋ Μάριους, 138/34 Μπόκλουντ-Λαγοπούλου Κάριν, 145/19 Νάκου Λιλίκα, 136/6 Νασίκα Κατερίνα, 134/34,134/50, 143/31 Νέαρχος Νίκος, 146/52 Νικολινάκος Μάριος, 143/59

Ντος Πάσσος Τζον, 138/47 Ντυράν Μαρσέλ, 134/10, 134/18, 143/27 Οικονομίδης Γιάννης, 137/45 Παπαβασιλείου Βασίλης, 145/33 Παπαγεωργίου Χρίστος, 134/63, 138/60, 139/57,141/62, 144/ 49 Παγκουρέλης Βάιος, 134/65, 135/69, 136/51, 137/55, 138/55, 139/23, 143/71, 145/49, 146/59 Παπαδημητρίου Ευθύμης, 135/21 Παπαδής Δημήτρης, 135/36 Παπαδόπουλος Πέτρος, 134/54, 136/32, 143/8, 143/36, 143/ 38, 143/41, 143/43, 143/50 Παπαϊωάννου Αντώνης, 144/51, 146/29 Παναρέτου Ελένη, 144/34 Παπαπέτρου Ανάστος, 143/63 Πατσαλίδης Σάββας, 139/10, 139/16 Πελτίκογλου Ιω. Βασίλειος, 138/5 Πέρσης Θόδωρος, 146/53 Πιερής Μιχάλης, 142/101 Πλάκας Δημήτρης, 137/12, 141/13 Πλωρίτης Μάριος, 139/36 Ράίκοπούλου Έιρη, 145/64 Ροζάνης Στέφανος, 138/29 Ρομπέρ Ζορζέτ, 136/28 Ρομπέρ Μαρτ, 143/31 Σολδάτος Γιάννης, 146/54 Σουλογιάννης Ευθ., 139/7 Σοφικίτου Κ. Αντωνία, 140/4 Στασινοπούλου Μαρία, 136/62, 142/38, 142/73 Σφυρίδης Περικλής, 140/68 Ταμβακάκης Φαίδων, 138/14, 146/56 Τζιόβας Δημήτρης, 137/8, 137/21, 137/51, 137/52 Τριανταφυλλόπουλος Ν.Δ., 137/34 Τρικούκης Μάκης, 142/126 Τρουπάκη Μαρία, 134/77, 135/78, 136/78, 137/64, 137/77, 138/78, 139/64, 139/77, 140/78, 141/77, 142/158, 143/78, 144/ 78, 145/78, 146,78 Τσελίκας Αγαμέμνων, 135/58 Τσοπάνογλου Αντ., 145/10 Τσιώλης Γιάννης, 139/27 Σφυρίδης Περικλής, 146/19, 146/61 Φιλιππάκη-Warburton Ειρήνη, 144/20 Φασουλάκης Στερ. 146/59 Χανιώτης Άγγελος, 135/68 Χαραλαμπάκης Χριστόφορος, 144/6 Χατζηβασιλείου Βαγγέλης, 134/65 Χουζούρη Έλενα, 136/49, 143/65 Χουλιαράς Νίκος, 137/64 Χρόνης Νικόλαος, 135/9 Χωρεάνθη Ελένη, 137/31 Χωρεάνθης Κώστας, 135/61, 136/50, 139/51, 140/35, 141/59, 144/54, 145/51 Braga Dominique, 141/21 Eruli Brunella, 141/30 Pedneault H6lene, 136/32 Sabourin Marie, 136/32 Chate Robert, 145/35

ΟΝΟΜΑΤΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΩΝ

Γρηγοριάδου Νότα, 141/2 Κατωπόδη Ειρήνη, 141/2 Μακράκης Μιχάλης, 139/4 Μπενάκης Γ. Λίνος, 141/2 Παπαγγέλου Ρόης, 136/4 Ρήγας Λεωνίδας, 139/5 Φωτιάδης Θανάσης, 136/6 Χριστιανόπουλος Ντίνος, 139/5

τα βιβλία της «γνώσης» Τώρα από τη «γνώση» στη σειρά Φιλοσοφική και Πολιτική βιβλιοθήκη ΦΡΑΝΣΟΥΑ ΣΑΤΕΛΕ

Κ. ΜΑΡΞ-Φ. ΕΝΓΚΕΛΣ

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Τ Ι ΐ Γ '. Σ τ ϊ ΐ Μ Λ Σ

II Κ \ \ \ \ \ . Η ΤΟΥΡΚΙΧ το \ \ VIο\ΙΚ<»ZIITHMV

5

^

·

~

___

I__________________________

Α Από τον Πλάτωνα ώς τον θωμά Κλασικό έργο που εξετάζει την προέλευση και τη διαμόρφωση Ακινάτη των θεμελιωδών εννοιών της Β Από τον Γαλιλαίο ώς τον Ζ.Ζ. Φιλοσοφίας της ιστορίας από τις Ρουσώ Γ Από τον Καντ ώς τον Χουσέρλ βιβλικές απαρχές της, ώς τους Μαρξ και Μπούρκχαρντ Δ' Ο εικοστός αιώνας Κ. ΜΠ. ΜΑΚΦΕΡΣΟΝ

Η πρώτη πλήρης συλλογή των κειμένων των Μαρξ-Ενγκελς από τα άρθρα, την αλληλογραφία και τις χειρόγραφες σημειώσεις τους για την Ελλάδα, την Τουρκία και το Ανατολικό ζήτημα

Κ. ΜΠ. ΜΑΚΦΕΡΣΟΝ

Κ ΜΠ. Μ*Κ*ΕΙ·Συ.\ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΛΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Η πολιτική θεωρία του πρώιμου φιλελευθερισμού από τον Hobbes ώς τον Locke

Η Ιστορική Πορεία της φιλελεύθερης Δημοκρατίας

Η εξέλιξη της Κοινωνιολογικής σκέψης Α' τόμος: Μοντεσκιέ, Κοντ Μαρξ, Τοκβίλ Β τόμος: Ντυρκέμ Παρέτο, Βέμπερ

εκδόσεις «γνώση» Κεντρική Διάθεση: Ζωοδάχου πηγής 29.106 81 Αθήνα, ΤηΛ 362.0941 - 362.1194 778.6441

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ i

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΣΤΙΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ Γιάννης Ρίτσος Ό χι μονάχα για σένα Ζέφη Δαράκη Μάρθα Σόλγκερ Φίλιππος Δρακονταειδής Η διπλωματούχος του πιάνου Παντελής Καλιότσος Η τριλογία της λεωφόρου Νίκος Κάσδαγλης II Νευρή Αλέξανδρος Κοτζιάς Φανταστική περιπέτεια I ατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ Κοπιώντες και πεφορτισμένοι Λία Μεγάλου Το ξένο σώμα Αλέξης Πανσέληνος Η μεγάλη πομπή Βαγγέλης Ραπτόπουλος Τα τζιτζίκια Ανδρέας Φραγκιάς Το πλήθος Νατάσα Χατζηδάκη Ιβίσκοι, νάρκισσοι Δημήτρης Χριστοδούλου Λαβύρινθος

'

ΑΝΤΓΒΛΧ♦,ΛΓΚΙΛΪ

ΤΟ ΠΛΗΘΟΣ .

•a.-ng

m m ·*-

I

αφιερω μα/37 και του Μπενεντέτ στο τέλος του δεύτερου τό­ μου». Οι αμέλειες της ταχυδρομικής υπηρεσίας μερι­ κές φορές δυσχέραιναν τη συνεργασία: «Χάσανε τα γραπτά σας -στο λόγο της τιμής μου, είναι φοβερό. Αδύνατον να πάω αύριο στο Παρίσι, το καταλαβαίνετε. Ξανακάντε το, καλέ μου φίλε- ο υπηρέτης μου, αν χρειαστεί θα διανυκτερεύσει στο Παρίσι για να μου φέρει και τα δυο πακέτα μαζί. Να περάσει το βράδυ, κι αύριο στείλτε να ειδοποιήσουν το “Ντεμπά: πως χάθη­ κε η επιφυλλίδα και πρέπει να την ξανακάνουν». Η κυρία τον Μονσορώ πρωτοδημοσιεύτηκε στο Constitutionnel. Για να μη χάνει συνέχεια η εφημερίδα, έπρεπε να περνάει από το ένα έργο στο άλλο, έτσι είχαν στα σκαριά ταυτοχρόνως περισσότερα από ένα. «Ο Σικό τέρμα! Δεν έχω ούτε γραμμή. Ο Μονζουά κι ο Σαιν Ντενί θα τα μπαλώσουν. Ο Βερόν το ξέρει και δεν έχει τίποτα γι’ αύ­ ριο. Ας αφήσουμε τον Μοντεχρίστο, αν και άρε­ σε πολύ. Δε θά ’χετε χρόνο να μου στείλετε τον Σικό κι εγώ να τον κάνω. Στείλτε τον κατευθείαν στο Constitutionnel». Μερικές φορές ο Δουμάς έκανε απροσεξίες στις προσθήκες του κειμένου που τού ’στελνε ο Μακέ. Στις 14.3.1849, στον Υποκόμη ντε Μπραζελόν, που δημοσιευόταν τότε σε συνέχειες στο Siecle, ο Δουμάς έβαζε τον Λουδοβίκο 14ο να ρωτά τι εί­ χε ωθήσει τον Γκις να στήσει καρτέρι σ’ ένα αγριογούρουνο: «- Είχε πληροφορίες, λοιπόν, για το ζώο; - Μάλιστα, κύριε. Τό ’χαν δει μερικοί χωρικοί στις πατατιές τους». Εξ ου και το παρακάτω γράμμα του Μακέ στον Δουμά:

«Καλέ μου φίλε, είναι δυνατόν; Πατάτες επί Λουδοβίκου 14ου!» Ο Δουμάς έσπευσε να επανορθώσει. Έτσι στο Le Siecle της επομένης, διάβαζε κανείς: «Από ένα σφάλμα του αντιγραφέα παρεισέφρυσε ένα λάθος στη χτεσινή συνέχεια: Όπου πατατιές, διάβαζε ντοματιές». Ο Δουμάς συγκέντρωνε ένα σωρό τάλαντα. Ήταν ένας καταπληκτικός αφηγητής, ένας επι­ δέξιος διπλωμάτης, ένας εξαίσιος μάγειρας και οι πιο πολλές κυρίες με τις οποίες συνδεόταν στενότερα δεν πρέπει να του είχαν προβάλει σο­ βαρή αντίσταση. Θά ’ταν ο πιο καλός «δουλέμπορος», αν ήταν λιγότερο επιρρεπής στη σπατάλη. Του άρεσαν τα μεγαλεία. ΓΓ αυτό ήταν διαρκώς χρεωμένος μέ­ χρι το λαιμό. Μ’ άλλα λόγια, ήταν επόμενο να φερθεί στον Μακέ όπως σ’ όλους τους προμηθευτές του, δη­ λαδή να τον φορτώνει κούφιες υποσχέσεις πως θα τακτοποιηθούν όλα. Μήπως αυτή είναι μια κοινή αδυναμία όλων των εργολάβων λογοτεχνικών έργων; Ο Willy, μέσα σε 10 ή 12 χρόνια, είχε δημο­ σιεύσει με το όνομά του καμιά εικοσαριά μυθι­ στορήματα στα οποία είχε αρκεστεί να προσθέ­ σει μερικά αστεία και, όπου του δινόταν η ευ­ καιρία, να διορθώσει την ορθογραφία- είχε όμως αναγκαστεί να ανανεώνει διαρκώς την ομάδα των «νέγρων» του γιατί ένας-ένας τον παράτα­ γαν, όταν δεν έπαιρναν αυτό που έπρεπε. Ο Μα­ κέ επέδειξε καρτερία, αλλά σεβόταν το δάσκαλό του. Ό λοι οι δούλοι δεν είναι το ίδιο βολικοί. Α πό το Magazine Litteraire. Μετάφραση: Ιωάννα Ευθυμιάδου.

38/αφιερωμα

Πωλ Μοράν

Ο Υποκόμης ντε Μπραζελόν Ο Καστιλλιανός ψευτοπαλικαράς, μετά το πέρασμά τον από τα Πυρηναία, προσ­ χώρησε για εκπαίδευση στο στρατό της Γκασκόνης- τούτος ο φτωχός στρατιώτης, ανηφορίζοντας προς το Παρίσι, έχει την ιερήν υποχρέωση να γίνει ένας απ’ τους σωματοφύλακες τον βασιλιά, με το σταυρό μπρος και πίσω, πάνω στην καζάκα και το μακρύ ξεμανίκωτο πανωφόρι με τα χρυσά γαλόνια· της πρώτης φυσικά Κομπανίας, αυτής των μαύρων σωματοφυλάκων, απ’ το χρώμα των αλόγων (η δεύτερη Κομπανία, πολύ λιγότερο κομψή, δεν ήταν κάτω από τις διαταγές του Τρεβίγ, μα ενός Μαζαρέν, του δούκα της Νεβέρ). Δεν δίνουμε πίστη στα καυχολογήματα του φανφαρόνου που αφηγείται ότι έφερε πίσω στο στρατόπεδο, τραβώ­ ντας τον από το γένι, το σουλτάνο της Τραπεζούντας· μα ό,τι κι αν λέει ο ντ’ Αρτανιάν, το πιστεύουμε από μικρά παιδιά, ακράδαντα, και θα το πιστεύουμε, σε πείσμα των ιστορικών, μέχρι να πεθάνουμε. ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΣ, γιατί οι πληροφορίες του Δουμά είναι τέλειες. Τούτος ο μυθιστοριογράφος βιάζει την Ιστορία, μα τα παιδιά που της κάνει είναι σχεδόν αθάνατα. Ό ταν εκείνα ’κει τα παι­ διά πεθάνουν, με τη σειρά τους, ο Δουμάς θα τους στήσει ένα μνημείο σαράντα τόμων. Οι ήρωες του Δουμά κερδίζουν σε παρουσία ό,τι χάνει η Ιστορία στα εγχειρίδια των Μαλέ και Ιζαάκ, σε σημείο που να νιώθουμε την ανάγκη, όπως λέει κι ο Λαρούς, μετά τη γνωριμία μας με τους Σωματοφύλακες, να κατηγορήσουμε γι’ άγνοια τους ιστορικούς που τους έχουν παραλείψει.

MAKE, ο συνεργάτης του Δουμά, ανακά­ λυψε τον ντ’ Αρτανιάν, ο Δουμάς όμως αγακάλυψε τον Μακέ: κι εδώ ακριβώς αναγνω­ ρίζουμε την ιδιοφυία του. Ποιος υπήρξε ο αλη­ θινός Μπραζελόν, ο φτωχός άσημος υποκόμης, γιος του Άθου, αυτού του πρώτου μεταξύ των ευγενών, κι εκείνης της δούκισσας της Σεβρέζ, που υπήρξε τόσο όμορφη προτού να καταντήσει μια γριά μαγείρισσα; Η Μαντάμ ντε Λα Φαγιέτ μόλις που του αφιερώνει μερικές γραμμές στο βι­ βλίο της Ανριέτ ντ’ Ανγκλετέρ. Απ’ αυτές τις γραμμές, ο Δουμάς θα φτιάξει τους εικοσιέξι τό­ μους των πρώτων εκδόσεων. Τι είναι γνωστό γύ­ ρω από τον Μπραζελόν; Ό τι πολύ νέος είχε ερωτευτεί τη Λα Βαλιέρ· κακόπεσε, ο δυστυχής!

Ο

Κι ωστόσο «ο βασιλιάς έκανε φοβερές σκηνές ζηλοτυπίας». Μα δεν άξιζε διόλου τον κόπο- αυ­ τός ο «Κος Ραούλ», όπως λέει η Λα Βαλιέρ, δεν είναι ο Βασιλιάς-Ήλιος. ΛΑ’ ΑΥΤΕΣ οι λιγοστές αράδες θά ’ναι αρκετές για να ξαναζωντανέψει ο Δουμάς το διάκοσμο των πρώτων επιτυχιών της χαριτω­ μένης κουτσής και των ερώτων της μ’ έναν Λου­ δοβίκο 14ο είκοσι τριών χρόνων, στο Φονταινεμπλώ, το ανάκτορο αυτό όπου κατοικούν τρεις Αυλές, τρεις βασίλισσες: η Ανν ντ’ Ωτρίς, η Μαρί-Τερέζ, η Ανριέτ ντ’ Ανγκλετέρ. Το ερωτικό μάθημα σ’ ένα πάρκο, οι φλογερές ηδονικές βρα­ διές και τα νυχτερινά μπάνια στη Βαλβέν, μες στο Σηκουάνα και να που ανοίγει η όρεξη του Δουμά, αμολάει αμέσως το πιστό του λαγωνικό, τον Μακέ, κι αφήνει λεύτερο το ελάφι...

Α

Ο ΕΛΑΦΙ είναι οι αναμνήσεις εκείνης της εποχής του Λουδοβίκου 13ου, τόσο γόνιμης Τ σε αναμνήσεις, πραγματικές ή πλαστές, είναι τα ονόματα Βριέννη, Μοτβίλ, Λα Φαγιέτ, Λα Ροσφουκώ, Λα Πορτ, ντ’ Αρτανιάν, Σαντρά ντε Κουρτίλτς. Ο λεπτολόγος Μακέ που τα ξεσκαλί­ ζει όλα φέρνει τη λεία, ενώ ο Δουμάς σαλπίζει το ευτυχές τέλος του κυνηγιού. Ο Μακέ φέρνει το σχέδιο πώς θά ’ναι ο Μπραζελόν (αυτό το σχέδιο υπάρχει)· γράφει κι ο Δουμάς διαγράφει·

αφιερω μα/39

έπειτα ο Μακέ διαγράφει πάνω απ’ τον Δουμά· για να εξηγήσει ότι μια μονομαχία, απαγορευμέ­ νη τότε, μπόρεσε να διεξαχθεί, ο Δουμάς γράφει ότι δεν επρόκειτο παρά για ένα κυνήγι «σ’ ένα χωράφι με πατάτες». «Αγαπητέ φίλε! - τον πα­ ρατηρεί την επομένη ο σχολαστικός Μακέ - , πα­ τάτες! Επί Λουδοβίκου 14ου!» (Ατάραχος, στην επόμενη επιφυλλίδα, ο Δουμάς διόρθωσε: διά­ βαζε «τομάτες»). ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ του Δουμά με τον Μα­ κέ, την εποχή που γράφουν τον Μπραζελόν, μαρτυρεί την ανυπομονησία τού ποιος θα βάλει την υπογραφή του στο μυθιστόρημα: «Λί­ γο ακόμα και τελειώνουμε...», «Πρέπει απαραιτήτως να φτιάξετε το θάνατο του ντ’ Αρτανιάν...», «Ακόμα μια επιφυλλίδα για το θάνατο του ντ’ Αρτανιάν· δε γίνεται να του αφιερώσου­ με μοναχά λίγες αράδες...» Ένα βράδυ, το χει­ ρόγραφο χάθηκε· η Λ ε Σιέκλ περιμένει την επι­ φυλλίδα της· ο Μακέ την ξαναγράφει από μνή­ μης· την επομένη, στο γραφείο των συντακτών, ξαναβρίσκουν το πρωτότυπο: πεντακόσιες γραμ­ μές του Μακέ και τριάντα λέξεις με τον γραφικό χαρακτήρα του Δουμά... Μα οι τριάντα εκείνες λέξεις τα ξαναζωντα­ νεύουν όλα, σβήνουν τις πληροφορίες, επιβάλ­

Η

λουν την ιδιοφυία του αφρικάνου μάγου που λέ­ γεται Δουμάς.

- 'Αστόν σε μένα, ντ’ Αρτανιάν! αναφώνησε ο Ά θως...

- Δεν απειλώ ποτέ, κύριε ντε Μπάκιγχαμ, γιατί πρώτα χτυπώ!... ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Δουμάς, ο δουλέμπορος, έχει το αλλόκοτα κωμικό χάρισμα ενός νέ­ γρου απ’ το Χάρλεμ στην ταχύτητα του διαλόγου του, στην οικειότητα των μαθημάτων μοναρχίας που δίνει στους μονάρχες, μεγαλείου στους με­ γάλους, θρησκείας στους καρδινάλιους. Ο Δου­ μάς δεν φοβάται τίποτα, και ποτέ το γελοίο. Στον Ά θω πάνω στοιβάζει όλα τα παράσημα που ονειρεύονται οι νέγροι βασιλιάδες: του Αγίου Πνεύματος, της Περικνημίδος και του Χρυσόμαλλου Δέρατος ταυτόχρονα! Ο Δουμάς είναι ο πρόεδρος Τουμπμάν του μυθιστορήμα­ τος· από τον νέγρο απ’ τις Αντίλλες, που ξανάγινε βασιλιάς, μέχρι τη Λιβερία, ξανασυναντά την πολυλογία των κοινοβουλίων, μιας κι η Επανά­ σταση καταπάτησε το μαρκήσιο ντε Λα Παγετερί, τη μεγαλοψυχία, τη ροπή προς τα ηγεμονικά δώρα, το χάρισμα της συνύπαρξης του τραγικού και του χοντροκομμένου αστείου, τις παλλακί­ δες, τα σγουρά μαλλιά, μια σπάταλη ζωή με φό-

Ο

40/αψιερωμα που τρέχει.

- Μπα! άνθρωποι σαν και μας δεν πεθαίνουν παρά χορτάτοι από χαρά^και δόξα.

- Α! διαμαρτυρήθηκε *ο ντ’ Αρτανιάν, είναι που, τούτη ’δω τη στιγμή, δεν έχω πια όρεξη... Η ώρα του αιώνιου αποχωρισμού θα σημάνειμετά τον αξιοθαύμαστο θάνατο του Άθου, τον ηρωικό του ντ’ Αρτανιάν, τον μνημειώδη του Πόρθου, δεν θ’ απομείνει για να τους θρηνήσει στην Ισπανία, στη χώρα αυτή όπου ο νέγρος εί­ ναι επιβεβλημένος, παρά μονάχα ο Άραμις. «Είναι πολύ Είκοσι χρόνια μετά»... συνήθιζε να λέει ο Προυστ, για να εξηγήσει τη φυγή του χρόνου, στα δείπνα όπου ξανασυναντιόντουσαν οι παλιοί φίλοι. «Ακόμα χειρότερα!, υπερθεμά­ τιζε ο Λυσιέν Ντωντέ, είναι πολύ Μπραζελόν'.»

Σ

Ο Αλέξανδρος Δονμάς εφευρίσκει μια μηχανή ισχύος 50 ίππων με την οποία θα κατασκευάζει τα μυθιστορήματά του χωρίς να τα βλέπει, χωρίς να τα αγγίζει, χωρίς να τα σκέφτεται. (Γε­ λοιογραφία του Gustave Dori).

ντο τα μπλουζ - έμφυτη μελαγχολία του μιγά πού ’ναι διαμελισμένος ανάμεσα σε δυο φυλές. Κι ας πάει ο Ραούλ ντε Μπραζελόν να συνα­ ντήσει το θάνατο, εμείς αδιαφορούμε! Κι ας πάει να θαφτεί από φουρνέλο πυρίτιδας κάτω απ’ την Κάνδια, μαζί με τον βασιλιά ντε Αλ, το δούκα ντε Μπωφόρ, δεν μας νοιάζει, το μυθιστόρημα γράφτηκε το 1848, τότε που παν και σκοτώνο­ νται για μια νέα σταυροφορία, το σοσιαλισμό. ΗΜΑΝΤΙΚΑ, στο Μπραζελόν, είναι κατ’ αρχήν τα πορτρέτα: Κολμπέρ, Φουκέ (ο Δουμάς, που είναι γνώστης, τον θαυμάζει για το! χρέη του), είναι οι Λουδοβίκος 14ος, Βαρντ, Γκις, όλη εκείνη η νεαρά αξιαγάπητη Αυλή του Φονταινεμπλώ που οι Βερσαλλίες δεν θ’ αντικα­ ταστήσουν ποτέ. Είναι, στη συνέχεια, το απίθα­ νο επεισόδιο των δύο Λουδοβίκων 14ων, με τον αληθινό φυλακισμένο και τον ψεύτικο ξαπλωμέ­ νο νωχελικά στο κρεβάτι του δίδυμου αδελφού του, θαμπωμένο από ένα δανεικό ήλιο, πριν από το σκοτάδι του Πινιερόλ, των νησιών ΣαιντΜαργκερίτ, της Βαστίλλης, του σιδηρού προσω­ πείου.

Σ

ΙΝΑΙ επίσης τα προσφιλή στον Δουμά θέ­ ματα, το θέμα του θαμμένου θησαυρού, τ’ όνειρο εκείνο του αιώνια πνιγμένου στα χρέη, από τον Μοντεχρίστο μέχρι το θησαυρό του Κά­ ρολου 1ου. Τέλος, για να περάσουμε απ’ το Χρυ­ σάφι του Ρήνου στο Λυκόφως των θεών, είναι το θέμα της ζωής που κυλάει και πάει, του χρόνου

Ε

ΤΗ μελαγχολία αυτού του μυθιστορήματος, προστίθεται η δική μας απ’ τις αναμνήσεις της παιδικής μας ηλικίας. Για να νιώσουμε τον Δουμά, πρέπει νά ’χουμε ζήσει στο τέλος του 19ου αιώνα, σ’ εκείνα τ’ ατελιέ των καλλιτεχνών όπου βασίλευε ο ίσκιος του Αβραάμ Μπος· τε­ λευταίος απόηχος του ρομαντισμού· ο αληθινός γαλλικός ρομαντισμός δεν είναι ο Σίλλερ και ο Ουώλτερ Σκοτ, είναι η εποχή Λουδοβίκου 13ου, τα πρισματικά τζάμια των παραθύρων, τα κρε­ βάτια με τις στριφτές κολόνες, τα δωμάτια του Μαζαρέν με τα κόκκινα ψηφιδωτά πάνω σε φό­ ντο γκρίζου κασσίτερου. Από το 1848 ώς το 1900 η Γαλλία ήταν ο Λουδοβίκος 13ος, απ’ την εποχή των όμορφων σφενδονιστριών του Βικτώρ Κουζέν ώς τον Συρανό, περνώντας απ’ τον Καπταίν Φρακάς και τη Μαύρη Γάτα, από την εποχή της κάπας του Μπριαν μέχρι το μαύρο καπέλο του Λεόν Μπλουμ. Βέβαια η Ωδή στο τυρί του Σαιντ-Αμάν δεν συγκρίνεται με τη Βερενίκη, υπάρχει όμως σ’ αυτή την αρχή του 17ου αιώνα ένα ζωογόνο σφρίγος, ένας ηρωικός και μεγαλό­ ψυχος τόνος που σε λίγο θα τον απωλέσει το άτομο, έτσι που το απογύμνωσε ο κολμπερτισμός και η απόλυτη μοναρχία. Δίχως τον Λουδοβίκο 13ο, όλα είναι μπαρόκ και συναρπαστικά- τίπο­ τα δεν είναι όμορφο κι όλα είναι κανούρια. Κι η περίφημη όρεξη του Λουδοβίκου 14ου θά ’χει πολλά να διδαχτεί απ’ αυτή των Σωματοφυλά­ κων, πού ’ναι τα πρώτα πηρούνια στα πατέ και δεν αφήνουν πίσω τους παρά τον ίσκιο δέκα μπουκαλιών.

Πρόλογος στον «Υποκόμη ντε Μπραζελόν», από το βιβλίο του Πωλ Μοράν: «Monplaisir... en litterature», editions Gallimard, 1967.

Μετάφραση: Κόριννα Κωνσταντοπούλου

αφιερωμα/41

Michel de Certeau

Quiproquo

To ιστορικό θέατρο «Μεγάλα μυστικά, επιμελώς κλεισμένα στα μυστήρια της Ιστορίας, πόσο μικρά φανερώνεσθε, όταν του χρονογράφου το χέρι σάς παρουσιάζει γυμνά και δίχως καλύπτρα στα μάτια του κοινού!».1 Αποκυήματα λοιπόν της φ<< τασίας τα μεγάλα κρατικά μυστικά που στολίζουν την επίσημη ιστορία. Πίσω απ αυτό το σκηνικό, υπάρχουν ήρωες «δίχως ρούχα» με τα πάθη τους και τις «ιδιωτικές τους συνή­ θειες»2 και μικρά χαμηλόφωνα μυστικά που είναι οι «πραγματικές αιτίες των πολέ­ μων που αιματοκύλισαν τον κόσμο από τον πόλεμο της Τροίας και δώθε».3 Αν ούτε ένας ιστοριογράφος δεν υπήρξε ιστορικός,4 είναι γιατί έχουμε μπερδέψει το πραγματικό με τα φαινόμενα αυτά που εντυπωσιάζουν τα πλήθη. Θαμώνας των αυλών ο Αλέξανδρος Δουμάς. Ξέρει πάρα πολλά για τα επίσημα ενδύματα, με τα οποία η Ιστορία ντύνει τους ηθοποιούς της για να κάνει πιστευτό το μεγαλείο της, που δεν είναι παρά ένα αποτέλεσμα απόστασης και μυστηρίου. Ξαναγυρίζει, λοιπόν, τη σκηνή. Αυτό που δείχνει είναι τα «δράματα» και οι «κωμωδίες» του παρασκηνίου. Εκεί βρίσκεται η αλήθεια που

διηγούνται οι χρονογράφοι του χθες ή του σήμερα, του οποίου είναι ένας τόσο λαίμαργος, ακούραστος αναζητητής, ταξιδευτής και ερευνητης. Εκεί βρίσκεται το αληθοφανές που πρέπει να ανακατασκευάσει, ενώ η επίσημη γνώση έχει οργανώσει τη λήθη του. Μ’ αυτή την αναστροφή της ιστορίας, την ξα-

42/αφιερω μα ναστήνει στα πόδια της, επισκέπτεται την κρυφή της πλευρά, την απομυθοποιεί, την εκδημοκρα­ τίζει, την κάνει μια καθημερινότητα με ευανά­ γνωστα μυστικά, συγκινητική και κωμική, φτιαγμένη από quiproquo και εκπλήξεις, όπου όλοι μπορούν να δουν και ο καθένας να αναγνω­ ρίσει τον εαυτό του. Θά ’ναι το «Ιστορικό Θέα­ τρο» αυτός ο χώρος που κατασκευάστηκε με πο­ λύ κόπο από τον αρχιτέκτονα Ντεντρέ και εγκαι­ νιάστηκε το Φεβρουάριο του 1847 με την παρά­ σταση της “Βασίλισσας Μαργκώ” .5 Κυρίες και κύριοι, περάστε, περάστε και θα δείτε μια ιστο­ ρία προσιτή σε όλους, τη δική σας ιστορία, αυτή που λέει για την εγγύτητα του παρελθόντος και την ιδιαιτερότητα της ιδιωτικής σας ζωής, ένα παρόν μέσα απ’ τη μεταφορά του επέκεινα. Μήπως αυτή η μετατοπισμένη ιστορία δεν έχει ήδη τη μορφή ονείρου; Ό πω ς το «Μωυσής και ο Μονοθεϊσμός» του Φρόυντ6 είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα ή το θεατρικό αποτέλεσμα ρητορι­ κών παρεκκλίσεων, συνεκδοχών, ασυνδέτων μετωνυμιών, αναμορφώσεων του παρελθόντοςπαρόντος. Είναι κάτι το φανταστικό, αν με τον όρο αυτό εννοούμε ένα λόγο όπου χαράσσονται η περιοχή των ξεχωριστών, τα διαδοχικά στρώματα της παραγωγής του, ή, αν θέλετε, μια αναπαράστα­ ση σημαδεμένη - θάπρεπε να πούμε: σαν κορμί στιγματισμένο με ζωγραφιές- από τον σκοτεινό νόμο που στοιχειώνει αυτόν το χώρο και οργα­ νώνει την πρακτική του. Αυτό που βγαίνει στη σκηνή του Αλέξανδρου Δουμά στην πραγματι­ κότητα υπακούει σε μια διπλή αρχαιολογία του παρόντος του, η μια ιστορική, η άλλη γενεολόγική. Δύο μορφές του ίδιου νόμου: η μία είναι το Παλαιό Καθεστώς, η άλλη η γονική σχέση. Στον Δουμά, το Παλαιό Καθεστώς έχει το ρόλο που παίζουν οι «πρωτόγονοι» μισό αιώνα αργό­ τερα στον Φρόυντ κι ώς τον Ντουρχάιμ: είναι η, περιοχή του πρωτότυπου που πρέπει να ξανακά­ νουμε, να ξαναγράψουμε, να ξαναπαρουσιάσουμε. Το 1850, η κοινωνία του Παλαιού Καθεστώτος δεν έχει μόνο το ειδικό χαρακτηριστικό της «ανησυχητικής οικειότητας» που αργότερα η το­ πική γειτνίαση του αποικισμού έδωσε στους πρωτόγονους. Είναι ο κόσμος απ’ τον οποίο χω­ ρίζεται ο 19ος αι. ανακηρύσσοντάς τον νεκρό. Αυτό το κομμάτι έχει κοπεί από το παρόν και έχει απορριφθεί από την επανάσταση σαν «πα­ λαιό», για να δώσει ζωή σε μια ιστορία διαφορε­ τική. Αυτή η τομή είναι συγχρόνως η συνθήκη και το αποτέλεσμα ενός ξεκινήματος. Όμως το παλιό γυρίζει ξανά. Δεν αφήνει το παρόν να ζήσει ελεύθερα. Η επικαιρότητα έχει μπλεχτεί σε μια «φανταστική» συνομιλία μ’ αυτό το φάντα­ σμα που τη στοιχειώνει. Το Παλαιό Καθεστώς είναι το φάντασμα του πατέρα του Άμλετ.7 Η παρουσία του εξαφανισμένου.

Ο ίσκιος του δολοφονημένου απ’ την ιστορία. Σαν σε όνειρο, ο ίσκιος αυτός κυκλοφορεί στις θεατρικές και μυθιστορηματικές σκηνές της επο­ χής (Βινύ, Ουγκό, Δουμάς, Ντελοβίν κλπ.). Πολλαπλασιάζοντας όμως, τις εμφανίσεις αυ­ τού του «παλιού» που αφαιρεί από το παρόν τη θέση του, το «Ιστορικό Θέατρο» του Αλέξαν­ δρου Δουμά το ξορκίζει με το να το διηγείται με τον δικό του τρόπο. Το κάνει θέατρο, το παίζει πάνω στη σκηνή, το ανασυνθέτει από σπαράγμα­ τα, όμοια όπως η επιστημονική φαντασία της εθνολογίας τον κόσμο των αγρίων γράφει τα φαντάσματα, τους πόθους, τις καινούριες συγ­ κρούσεις με ίδιους τους τους ίσκιους αυτού του γονικού κόσμου που η εξαφάνισή του είναι αβέ­ βαιη. Αυτό θα πει αναπαριστώ. Τούτοι οι ανή­ συχοι νεκροί επιστρέφουν στον τάφο αν γίνουν το λεξιλόγιο των ζωντανών. Να επαναφέρεις όλον αυτόν τον όμορφο κόσμο του χτες για να αρχίσει να ανιστορεί τα δικά μας: να ποιο πράγ­ μα σίγουρα «δεν μπορεί να μας βλάψει», ποιο είναι «ακίνδυνο». Έτσι η γέννηση αυτού του αιώνα σημειώνεται στο χώρο του άλλου. Το «Ιστορικό Θέατρο» κάνει μεταφορικό το πολύ­ μορφο κείμενο που ακόμα υπαγορεύει το νόμο του, ξεγελάει αυτό τον περασμένο χρόνο, τον ξαναρπάζει από πίσω, τον αναποδογυρίζει. Γδύνει από την απειλητική της επισημότητα αυτή την τόσο κοντινή παραδοξότητα και την αφομοιώνει στον 19ο αι. Καλυμμένη ανθρωποφαγία. Δεύτε­ ρος θάνατος: ύστερα από το φόνο της Επανά­ στασης, η θεατρική επιστροφή του φαντάσματος. Το Παλαιό Καθεστώς μετατρέπεται σ’ ένα θρύλο -όχι πια εκείνον τον επιτακτικό που βάραινε το παρόν σαν φάντασμά του και το «ανέφερε» μπροστά του αλλά εκείνον που μπορεί να είναι αντικείμενο αφηγήσεως, μια συλλογή από απομεινάρια με τα οποία κατασκευάζει το σύγχρονο μύθο. Σ’ αυτό το θέατρο των ιστορικών εγχειρη­ μάτων, η φωνή του παρελθόντος μετατρέπεται σε εικόνες που παρουσιάζονται στο κοινό- το στοι­ χειό που εξουσίαζε τις νύκτες μεταμορφώθηκε σε απροσδιόριστους καθρέφτες της μέρας που ’χε ανατείλει. Η μνήμη που τύπτει αυτόν τον αιώνα γίνεται το φανταστικό του μουσείο. Η επιτυχία όμως αυτής της επιχείρησης δεν εί­ ναι ποτέ βέβαιη. Πρέπει να την ξαναρχίζεις ασταμάτητα. Η περιέργεια και η εφευρετικότητα του Αλέξανδρου Δουμά είναι φτιαγμένες απ’ αυ­ τή την αβεβαιότητα. Το βλέπουμε στα μυθιστορήματά του: η τόλμη παντού αρθρώνεται στη θε­ ματική της «χαμένης υπόθεσης».9 Μα ποια είναι αυτή η χαμένη υπόθεση; Θα μπορούσε θαυμάσια να είναι του συγγραφέα σε σχέση με το δίδυμό του. Απόδειξη το ίδιο το έργο μια και διχάζεται σ’ όλη του σχεδόν την έκταση: Η διάσπαση (που είναι επίσης όπως στον Φρόυντ, Zweifel, αμφι­ βολία, εσωτερικός διχασμός), δε μοιράζει λόγο ανάμεσα στα πρόσωπα που τον «έχουν», διαδο­

αφιερω μα/43 χικά και ταυτόχρονα, στα μυθιστορήματα και τα δράματα· φτάνει μέχρι τη θέση του συγγραφέα (ονομαστικό κέντρο απ’ όπου συνήθως παράγεται η φανταστική ενότητα του έργου) και μοιρά­ ζει αυτόν το λόγο ανάμεσα στον Δουμά και το ένα ή το άλλο alter ego του. (Ντανζάτς, Φιορεντίνο, Λοκρ, Μερίς και κυρίως ο Μακέ που το 1856 και 1858 θα διεκδικήσει τα δικαιώματά του ως συν-δημιουργός για δεκαοκτώ απ’ τα πιο διά­ σημα μυθιστορήματα με την υπογραφή του Δου­ μά).: Στο θέατρο αυτή η διάσπαση είναι ευδιάκριτη «Α. Δουμάς και Α. Μακέ». Κατέχουν και οι δύο τη θέση του συγγραφέα, δίχως ξεχωριστό χώρο για τον καθένα. Συνήθως ο ένας έχει το όνομα, το «δημόσιο» ένδυμα, αλλά από πίσω, στο παρα­ σκήνιο, υπάρχει η δουλειά ενός άλλου που το κείμενο προσφέρει στα μάτια του κοινού. Ποιος λοιπόν, εμφανίζεται εκεί; Ο ίδιος ο Δουμάς ξέ­ ρει ποιανού συγγραφέα είναι ο ηθοποιός; Και μέχρι ποιου σημείου γίνεται η αναπαράσταση αυτής της παράξενης οικειότητας; Το θέατρό του είναι ακριβώς η παραγωγή αυτού του ά­ τοπου του συγγραφέα, ομολογία δραματική ή κωμική του ιδιοκτήτη, που δεν είναι παρά νοι­ κάρης ή χρεώστης, κάτοικος δανεικής διαμονής και υπό αυτήν την έννοια μεταφορικός.10 Αυτή η θεατρική αλήθεια μπορεί μονάχα να αναπαραχθεί μέσα από μια αδιάκοπη μετατόπιση και η βιογραφία του Δουμά δεν είναι παρά μια ακόμα σκηνοθεσία. Οι δημιουργίες του Δουμά είναι το ίδιο αξε­ χώριστες. Χρονικά και Ιστορίες που του προμη­ θεύουν ένα χώρο και ένα λεξιλόγιο. Πολύ δύ­ σκολα σχηματίζουν ένα χώρο μυθιστορηματικό (δηλ. φανταστικό) ή ποιητικό. Αντίθετα, υπακούουν σε ιστορίες, με άλλα λόγια στο νόμο ενός άλλου. Γράφονται στο κείμενο των άλλων. Υπο­ νοούνται στο έργο παλιών συγγραφέων και κα­ θορίζουν και κατέχουν τη θέση του Δουμά, όσο εκείνος αποικίζει τη δική τους. Το λογοτεχνικό περιεχόμενο επαναλαμβάνει λοιπόν το ερώτημα που τίθεται για τη σχέση του 19ου αι. με το Πα­ λαιό Καθεστώς. Ποιος είναι στη θέση του άλλου; Δομή του quiproquo. Ποιος είναι το προσωπείο ποιου; Ποιος είναι «συγγραφέας»; Το θέατρο του Δουμά καταδιώκεται από το διχασμό. Και γι’ αυτό ακριβώς είναι πράγματι «ιστορικό». Μ’ αυτή την ευκαιρία, θά ’πρεπε να θυμίσουμε τα πρόσωπα, που από μόνα τους φτιάχνουν «ιστορικά θέατρα», σκηνοθεσίες διχασμού. Αυ­ τά, στα οποία μια δύναμη παράξενη παίρνει τη θέση του υποκειμένου: ο Μπάλσαμό ή Καγκλιόστρο, ο κόμης Μοντεχρίστος, ο μυστηριώδης Γιατρός, κλπ. Πέρα από μια επιπρόσθετη γνώ­ ση, αυτοί οι επώνυμοι ήρωες του Αλέξανδρου Δουμά μαρτυρούν μια δύναμη που τους έρχεται από αλλού και η άγνωστη αρχή της επαναλαμβά­

νεται στα αποτελέσματά της, εφόσον ο σπιτονοι­ κοκύρης αυτής της δύναμης μπορεί να βλέπει ή να γνωρίζει, όχι άμεσα ο ίδιος, αλλά να κάνει τους συνομιλητές του να βλέπουν, να γνωρίζουν ή να λένε την αλήθεια. Αυτό που τα πρόσωπα αυτά παίρνουν από τον άλλον, δεν μπορούν να το ασκήσουν παρά μέσω άλλων παράδοξη δύνα­ μη μεταβίβασης, μεταφορική κι αυτή. Συνδέει την αλήθεια με μια εντύπωση δύναμης μέσα στην απόσταση των οποίων ο γόης διατηρεί τη διαφο­ ρά και διασφαλίζει τη μεταφορά. Όμως κατά βάθος είναι η δύναμη του ιστορικού που κάνει τους νεκρούς που επισκέπτεται να πουν τη δική τους ή την αλήθεια -μ ’ άλλα λόγια ένας Μισελέ. Και στην πραγματικότητα ο γόης ή ο υπνωτιστής πρέπει να βυθίσει τα υποκείμενά του σε ύπνο για να δουν ή να μιλήσουν. Έτσι φαίνονται γυμνά, χωρίς καλύπτρες, μερικά από τα μικρά μυστικά που καθορίζουν τη μεγάλη ιστορία. Το «Υρμπέν Γκραντιέ» του Δουμά, έργο κατ’ εξοχήν διχασμένο, είναι μια ιδιαίτερα αποκαλυ­ πτική παραλλαγή αυτού του καταδικωκόμενου προσώπου. Το έργο παρουσιάζει μια πασίγνω­ στη περίπτωση δαιμονισμού στη Λουντέν, απ’ το 1632 μέχρι το 1640, κατά την οποία ένας επίσκο­ πος της πόλης, ο Υρμπέν Γκραντιέ κάηκε άδικα ζωντανός σαν μάγος. Η τροχιά αυτής της ιστο­ ρίας, ξεκινώντας από σατιρικές φυλλάδες και εφημερίδες του Που αιώνα, περνά από το Cinq Mars του Βινύ, τη La Sorciere του Μισελέ, τους «Δαιμονισμένους της Λουντέν» του Α. Χάξλεϋ και φτάνει στο σουηδικό μυθιστόρημα του Τζόνσον «Όνειρα ρόδων και φωτιάς» (1949), στην πολωνική ταινία του Καβαλέροβιτς (Μητέρα Ιωάννα των Αγγέλων, 1960) στη γερμανική όπε­ ρα του Ποντερέκι (Οι διάβολοι της Λουντέν, 1969), ή στην αγγλική ταινία του Ράσσελ (Οι διάβολοι, 1972). Μια διόλου παράξενη επιβίω­ ση, εφόσον ο δαιμονισμός θίγει το θέμα της ταυτότητος και η επίδραση του άλλου (θεού, πνεύ­

44/αφ ιερω μα ματος, διαβόλου ή αγγέλου) πάνω στο υποκείμε­ νο θεατροποιεί το διχασμό: ποιος κατέχει ποιον; Αντίθετα προς ερμηνείες απίστευτες, ο Αλέξαν­ δρος Δουμάς κάνει τον Γκραντιέ στ’ αλήθεια μά­ γο: «Μου έχει δοθεί μια δύναμη», λέει. Αλλά ο δαιμονισμένος μετατίθεται από μια κοσμολογική σκηνή (ο πόλεμος ανάμεσα στο Σατανά και το Θεό διχάζει τον άνθρωπο) σε μια ψυχολογική σκηνή (το χάρισμα του υπνωτιστή). Υπάρχει λοι­ πόν, ένα πέρασμα «από το μύθο στο μυθιστόρη­ μα» με μια εσωτερικοποίηση της σύγκρουσης και του δίδυμου. Η ιδιωτική ζωή, η πραγματικότητα της ιστορίας, γίνεται το θέατρο του quiproquo. Αν από δω και πέρα το χάρισμα είναι στην υπηρεσία του αληθινού κι όχι πια μια σατανική εξέγερση, αν, αντίθετα, επιφέρει τη θανάτωση του Γκραντιέ από τους εκπροσώπους της τάξης είναι που η ιστορία και το αληθινό δεν βρίσκο­ νται πια σε συμφωνία- η πρώτη διαρκώς υπερέ­ χει του δεύτερου. Αναστροφή του παλιού συστή­ ματος σύμφωνα με το οποίο ο θρίαμβος του αλη­ θινού, αξίωμα του σύμπαντος, καταδίκαζε την ιστορία στο να είναι ή αιρετική, ή ασήμαντη. Όμω ς μ’ αυτή τη δολοφονία του μάρτυρα, που παίρνει από μια ξένη δύναμη την εξουσία να βά­ ζει στο στόμα των άλλων την αλήθεια -μ ’ άλλα λόγια μ’ αυτή τη δολοφονία του ποιητή- ο Δου­ μάς θεατροποιεί την κοινωνική απώθηση του δι­ δύμου. Διατηρεί το «δαιμονισμό» που δεν μπο­ ρεί να ’ναι άλλο από αποτυχία. Μιλάει για το απίθανο και την αναζήτηση της έκστασης σα νά ’ναι ένας χώρος σαφώς καθορισμένος. Ταλα­ ντεύεται ανάμεσα στα δύο, ανάμεσα στο απρόσι­ το ξένο και στο αλλοιωμένο οικείο. Το θέατρό του είναι «ιστορικό» γιατί είναι η σκηνοθεσία (επί σκηνής παρουσίαση αυτού του Zwischeraum = ανάμεσα στα δύο). Σ’ αυτή την αβεβαιότητα ταυτότητος - αντικα­ τάσταση του υποκειμένου, διαχωρισμός του συγ­ γραφέα, αλλοίωση κάθε μέρους - αντιστοιχούν τα «ιδιωτικά» μυστικά που συνταράσσουν τη γενεολογική τάξη. Ο Δουμάς μια μέρα επικαλούν­ ταν τον Οιδίποδα, ο οποίος σκοτώνει τον πατέ­ ρα του, παντρεύεται τη μάνα του και κάνει μαζί της παιδιά που είναι ταυτόχρονα γιοι, εγγονοί και αδέρφια του. Ποιος είναι πραγματικά ο πα­ τέρας και ποιος ο γιος; Ερώτημα ολόκληρου του ιστορικού θεάτρου. «Αλέξανδρος Δουμάς» είναι εξάλλου το όνομα του πατέρα και του γιου: έτσι αυτό το διχασμένο κύριο όνομα απόχτησε μια οιδιπόδεια λειτουργία, που κάνει το γιο άντρα της μάνας του, ή τον άντρα γιο της γυναίκας του. Έ να μπέρδεμα γενεών, μια παραβίαση σε­ ξουαλικών απαγορευμένων -τέτοια είναι τα πραγματικά μυστικά, γυμνά, δίχως καλύπτρα, που το θέατρό του παρουσιάζει στα μάτια του κοινού. Έτσι, στον «Υρμπέν Γκραντιέ» η κοντέσσα ντέι Ά λπιτζι είναι η μητέρα η ερωτευμέ­

νη με το γιο της, στον οποίο θυσιάζει την κόρη της- ο πατέρας της Ιωάννας της Λομπαρντεμόν είναι ο εραστής της κόρης του που αποκαλεί τον Γκραντιέ που αγαπά «πατέρα μου»- οι καλόγριες του μοναστηριού χορεύουν σαπφικούς χορούς και ο Γκραντιέ νιώθει ομοφυλοφιλική τρυφερό­ τητα για τον αδερφό του Ντανιέλ. Το ιδιωτικό είναι ο μυστικός χώρος της παρεκτροπής. Οι ερωτικές σχέσεις, υπόγεια επαναστατικά κινήμα­ τα κατά της κοινωνικο-πολιτικής τάξης, ξεπερ­ νούν τους φραγμούς της σεξουαλικότητας στ’ όνομα μιας αστάθειας που δημιουργεί για την κάθε θέση την πιθανότητα και την παρουσία της δίδυμής της. Καμιά δημόσια απαγόρευση δεν τις σταματά. Είναι το σκοτεινό βασίλειο της μη διά­ κρισης, ένα «υλικό» που δεν προσεγγίζουν οι αναλυτικές ταξινομήσεις της κοινωνικής μορφής, μια σιωπηλή αιμορραγία της δημόσιας ζωής, από ανεξέλεγκτα ατομικά κινήματα. Μαζί μ’ αυτόν τον εκπληκτικό πολλαπλασια­ σμό των σημείων της απώλειας συνειδήσεως που γοητεύουν τον Αλέξανδρο Δουμά, έρχεται κι ένας χρόνος-ερπετό που σμίγει ίσως με τον ύπνο που δίνει ο υπνωτισμός και δεν γνωρίζει διαφο­ ρές χώρου: χρόνος της απώλειας και του «χα­ διού» κι όχι πια της τάξης που κάνει το παρελ­ θόν έναν ξένο ξεχωριστό από το παρόν- χρόνος που εξαφανίζει τη διαφορά ανάμεσα στον ένα και τον άλλο; Χρόνος που η φαντασία του Αλέ­ ξανδρου Δουμά δημιουργεί σαν την ατοπία της απόλαυσης και ένα άτοπο του ατόμου. Ο «Υρ­ μπέν Γκραντιέ» του τον υποδηλώνει σε μια υπαι­ νικτική σύγκριση: «Ο χρόνος είναι ένα ερπετό που δαγκώνει όποιον δεν ξέρει να τον χρησιμο­ ποιεί και χαϊδεύει όποιον ξέρει να τον εκμεταλ­ λεύεται». Σημειώσεις: 1. Α. Δουμάς, Ιδιωτικές στιγμές μεγάλων ανδρών, Ερρίκος 4ος, Λουδοβίκος 13ος και Ρισελιέ, Καλμάν-Λεβΰ, 1877, τ.

2, σ. 209. ό.π., σ. 1-2. ό.π., σ. 209. Παράθεμα απ’ τις «Causeries», σελ. 269 Μπουλβάρ ντυ Τεμπλ, 1845-1850. Για το φροϋδικό «ιστορικό μυθιστόρημα», πρβλ. Μ. de Certeau, V Ecriture de Γ histone, Gallimard 1975, σσ. 312358: «Ο μύθος της ιστορίας: Η γραφή του “ο Μωϋσής και ο μονοθεϊσμός”».

7. Πρβλ. Α· Δουμάς και Π. Μερίς, Άμλετ, πρίγκιπας της Δανίας (Παρίσι, 1848), που ανέβηκε στο «Ιστορικό Θέα­ τρο» στις 3 Φεβρουάριου 1848.

8. Michelet, Πρόλογος στην Ιστορία της Γαλλίας.

9. Πρβλ. Ζαν Μπεμ, «Ντ’ Αρτανιάν και μετά. Συμβολική και ιστορική ανάγνωση της “Τριλογίας” του Δουμά» στο Litterature, αρ. 22, Μάιος 1976, σσ. 13-29.

10. Αν, όπως γράφει ο Ντυ Μαρσέ, αληθεύει ότι η μεταφορά είναι η «δανεική διαμονή» της έννοιας. Πρβλ. Ζακ Ντερριντά, Περιθώρια της φιλοσοφίας, Minuit, 1972, σ. 302.

2.

3.

4.

5.

6.

Α πό το περ. L’Arc, 71. Μετάφραση: Ιωάννα Ευθυμιάδου

Μερικοί από τους καλύτερους σύγχρονους συγγραφείς είναι ένθερμοι, ίσως δε και μανιακοί, αναγνώστες του Δουμά. Είναι η περίπτωση του Ζακ Λωράν, του αποκαλούμενου αλλιώς Σεσίλ Σαιν Λωράν, που μας μιλά εδώ για όλες τις αρετές που βρίσκει στο συγγραφέα των «Σαράντα Πέντε». ΜΟΥ ’ΧΕΙ τύχει να φανώ αγνώμων στον Δου­ μά, να προδώσω. Στη Σορβόννη, δεν τολμούσα να ομολογήσω πόση ευχαρίστηση μου προκαλούσε η ανάγνωση του Δουμά· μπροστά στους φί­ λους μου, συγκάλυπτα την ομολογία μου με υπο­ κριτικές επιφυλάξεις: - Χθες βράδυ, είχα πια μπουχτίσει Σπινόζα, ανοίγω τον Βαλερύ, αντιλαμβάνομαι ότι νιώθω γι’ αυτόν μια ξαφνική αντιπάθεια και τέλος, για μαντέψτε, με πήρε ο ύπνος στην αγκαλιά των «Τριών Σωματοφυλάκων»! Στα νιάτα μου, ο Δουμάς υπήρξε ο σύντροφος κι ένας από τους δημιουργούς των περισσότερων ευτυχισμένων στιγμών μου: των κολατσιών που τα παρέτεινα μέχρι τις έξι η ώρα, με μια γραμμα­ τική των Λατινικών πάντα σ’ετοιμότητα για να κουκουλώσω τους Σαράντα Πέντε σε περίπτωση κινδύνου- των ξενυχτιών στο κρεβάτι μου, πάντα κάτω από την απειλή της φωνής της μητέρας μου, που με φοβέριζε να σβήσω το φως- των όμορφων χειμωνιάτικων απογευμάτων που, αν και άρρωστος, χάρη στον Δουμά, κυλούσαν πά­ νω σ’ ένα άλογο, στη φυλακή και στα πανδοχεία

όπου κάθε φαγητό έκανε να τρέχουν τα σάλια μου. ΘΑ ΧΡΕΙΑΣΤΕΙ να φθάσω στην ηλικία όπου δεν παραδέχεσαι πλέον ότι αγαπάς παρά μονάχα αυτό που αγαπάς πραγματικά, για ν’ αφεθώ ελεύθερα στη βεβαιότητα ότι: ο Δουμάς είναι ένας μεγάλος μυθιστοριογράφος, και μάλιστα με όλη τη σημασία του όρου. Κανείς άλλος στην εποχή του, πλην του Σταντάλ, δεν περιέγραφε καλύτερα ορισμένα είδη απροσδιόριστων σχέ­ σεων, όπως αυτής που συνδέει τον Καρμένγκ και τη Σαιντ-Μαλίν, ή εκείνης ανάμεσα στη μελαχρι­ νή νέα Ντανγκλάρ και την ξανθιά δεσποινίδα της συνοδείας της, πού ’χουν ριχτεί κι οι δυο στους δρόμους σαν τη Λαμιέλ, ντυμένες όμως σαν άνδρες και με τη φλόγα μιας διπλάσιας ανο­ μολόγητης τρυφερότητας. Τους Τρεις Σωματοφύλακες τους διαβάζω όπως και τον Προυστ, στην τύχη, κι αφήνομαι να παρασύρομαι γύρω από μποτίλιες με κρασί της Λουάρ, από τη ροπή που παρασύρει πάντα αυτούς τους νέους να πάνε να πιουν ένα ποτηρά­

46/αφιερωμα κι, ν’ αραδιάσουν τη ζωή τους γύρω από ένα κα­ νάτι, τα όνειρά τους, τις φιλενάδες τους, τ’ άλο­ γά τους, ανταλλάσσοντας συμβουλές σχετικά με τη μύησή τους στα όπλα, στους Μεγάλους, στις γυναίκες, καθώς οι μποτίλιες αδειάζουν κι οι ήλιοι ανατέλλουν. Το γαλλικό μυθιστόρημα, ένα και μόνο έργο έχει αφιερώσει στη φιλία: τους Τρεις Σωματοφύλακες. Ο Άθως είναι ο μόνος ρομαντικός Αλσέστ που δεν είναι γελοίος. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ στο Δουμά είναι αποτέλε­ σμα ενός συνδυασμού όχι αντιθέσεων, κάτι που θά ’ταν απλό, μα διαφορών. Η πηγή της περιου­ σίας του Μοντεχρίστον είναι παλιά, μυθική, εί­ ναι το αιώνιο μπαούλο των παραμυθιών απ’ όπου ξεχύνονται τα διαμάντια, οι πέρλες, τα ρουμπίνια σαν απαστράπτοντες καταρράκτες. Αλλ’ αμέσως μετά, ο Δουμάς προσθέτει μια μι­ κρή αληθινή πινελιά, περίγράφοντας πως καθώς τα κοσμήματα αυτά πέφταν ολοένα το ένα πάνω στ’ άλλο έκαμαν το θόρυβο που κάνει πάνω στα τζάμια το χαλάζι. Και με τη σπηλιά όπου ριζο­ βολάνε οι πολύτιμες πέτρες που τις φυλά ένας δράκος, συνδέει αμέσως θεωρίες γύρω απ’ τους σιδηροδρόμους, τις λουτροπόλεις, τα οικόπεδα, το σκληρό παιχνίδι της Τράπεζας, του Χρηματι­ στήριου, της πληροφόρησης. Ο Μοντεχρίστος εί­ ναι μείγμα ρεαλιστικού ρεπορτάζ -η λειτουργία ενός λιμανιού, ενός εμπορικού οίκου, μιας τρά­ πεζας, ενός τηλεγραφικού σταθμού, ενός ποινι­ κού δικαστηρίου- κι ανατολίτικου μύθου-αμύθητοι θησαυροί, καπρίτσια παπάδων και σουλ­ τάνων, θαυματουργά γιατροσόφια. Το θαύμα εί­ ναι ότι αυτό το μείγμα είναι πετυχημένο, ότι έχει ομοιότητες, μοιάζει στον Δουμά, στη Μεσόγειο της εποχής του Δουμά και στη σημερινή. Ας φανταστούμε τι θά ’γράφε σήμερα προς τιμήν μιας θάλασσας που την περικυκλώνουν οι μαρο­ κινοί συνωμότες, οι εξτρεμιστές του Ισταμπούλ, οι μασσαλιώτες έμποροι ναρκωτικών, η μαφία, οι δολοπλοκίες του Φράνκο, οι άραβες πετρε­ λαιοπαραγωγοί, ο Μπεν Γκουριόν, ο Τίτο κι η χούντα της Ελλάδας. Η δημιουργική δύναμη του Δουμά, εφάμιλλη σχεδόν με του Μπαλζάκ κι ελάχιστα θιγμένη από το γεγονός πως έγραφε ακόμα πιο άσχημα απ’ αυτόν, δεν πρέπει να μας κάνει να ξεχνάμε ότι το έργο του είναι επίσης μια πινακοθήκη χαρα­ κτήρων απ’ τους οποίους, αντίθετα προς τη ρο­ μαντική πρακτική, απουσιάζει ο μανιχαϊσμός. Ο ντ’ Αρτανιάν είναι επικός- υπάρχουν στιγμές α λα Ουώλτερ Σκοτ ή αλα Πιξερεκούρ, αλλά επί­ σης και στιγμές αλα Κρεμπιγιόν, τόσος σκεπτικι­ σμός όσος κι ενθουσιασμός, είναι ολοκληρωμέ­ νος. Ο Βιλφόρ βουλιάζει στο έγκλημα, σταδιακά όμως και χωρίς ποτέ να χάνει εντελώς το αίσθη­ μα της τιμιότητας, την έννοια της δικαιοσύνης ακόμη και μια κάποια ευγένεια: υποφέρει από

ένα πάθος, είναι αρριβίστας. Ο Καντρούς είναι ένας τεμπέλης κακοποιός, το ίδιο άνανδρος και παράτολμος, πονηρός κι απερίσκεπτος, ένας κά­ τοικος της μεσημβρινής Γαλλίας που ανέβηκε σ’ αυτό το φρούριο του βορρά, το Παρίσι, όπου α­ ντιλαλεί το σύνθημα Πλουτίστε! ανακατωμένο με τις οργισμένες κραυγές αυτών που σε βάρος τους πλουτίζουν άλλοι. Ο ΛΕ ΣΕΝ, μετά τον Μπεργκσόν, επισήμανε πως, σε κάθε στιγμή της ζωής μας, η επόμενή της στιγμή, ακόμα κι αν γνωρίζουμε με ακρίβεια πώς θα τη διαθέσουμε, αιωρείται μπροστά μας μυ­ στηριώδης σαν αποκάλυψη. Αυτή είναι η δη­ μιουργική, επιγενετική δύναμη της διάρκειας. «Αυτή ακριβώς, γράφει ο Λε Σεν, η μοναδικότη­ τα θα προσδώσει αξία σ’ αυτή τη στιγμή». Δεν αμφέβαλλε ότι είχε ανακαλύψει το κριτήριο του μυθιστορήματος. Μυθιστοριογράφος είναι όποιος διεισδύει σ’ ένα καινούριο κεφάλαιο όπως κάθε άνθρωπος διεισδύει σε μια νέα στιγ­ μή, γνωρίζοντας τι θα κάνει αγνοώντας όμως την παραμικρή αποκάλυψη που θα σημειωθεί. Ο Δουμάς είναι μυθιστοριογράφος γιατί, ενώ ο Καντρούς κι ο Αντρεά, οι δυο συνένοχοι στο κά­ τεργο, γευματίζουν μαζί, ο πρώτος για να κάνει εκβιασμό στον δεύτερο, αυτή η μπανάλ σκηνή παίρνει μιαν αλησμόνητη αξία που την οφείλει στην παρέμβαση ασήμαντων σκαρφισμάτων της διάρκειας. Το θύμα πεινάει πολύ κι ο δήμιός του, πιστός στη μεσογειακή κουζίνα, το απόλαυ­ σε πραγματικά να κάνει τα ψάρια ωγκρατέν, ν’ ανακατέψει το σκόρδο με το φρέσκο λίπος, το μοσχοκάρυδο με το γαρύφαλλο. Είναι προδιατε­ θειμένοι ν’ αλληλοεξοντωθούν, όμως ανάμεσά τους, μέσα στο δωματιάκι που μοσχοβολά, υπάρχει, σα μέσα σε παρένθεση, μια συνεννόηση που τους προξενεί μιαν ευτυχισμένη στιγμή. Τί­ ποτα δε θ’ αλλάξει. Το σχεδιάγραμμα του γεύμα­ τος μένει ανέπαφο, έτσι ακριβώς όπως τό ’χε προβλέψει ο συγγραφέας, αλλ’ αυτό το γεύμα εί­ ναι μοναδικό γιατί δε γίνεται να περιοριστεί στο σχεδιάγραμμά του. Δεν πρόκειται για επαγγελ­ ματική επιδεξιότητα μα για ένα χάρισμα που επιτρέπει στο μυθιστοριογράφο να ισοφαρίζει την πορεία της ζωής. Οι ιστορικοί της λογοτεχνίας που αναφέρουν τον Δουμά μόνο σε σχέση με το θέατρό του (για­ τί μ’ αυτό αρχίζει το γαλλικό ρομαντικό θέα­ τρο), αδιαφορούν κάπως υπερβολικά αφελώς για το χάρισμα του Δουμά-μυθιστοριογράφου, ένα χάρισμα που ωστόσο είναι τόσο σπάνιο.

Μετάφραση: Κόριννα Κωνσταντοπούλου. Από το Magazine Litteraire, No 72

αφιερωμα/47

Μαρία Σ. Ρώτα

Εκδόσεις του Α. Δουμά

στα ελληνικά Λ

Μεταφράσεις:

1. Ο Κόμης του Μοντεχρίστου, μυθιστόρημα Αλεξάν­ δρου Δουμά, μεταφρασθέν υπό I. Πατρόκλου. Εν Κωνσταντινουπόλει. Εκ της τυπογραφίας Ε. Καγιόλ. Κατά το Σταυροδρόμιον. Σχήμα 8ο. Τόμος πρώτος: 1845, σελ. 397. Τόμος δεύτερος: 1845, σελ.

190. Τόμος τρίτος: 1845, σελ. 363. Τόμος τέταρτος: 1846, σελ. 360. Τόμος πέμπτος: 1846, σελ. 488 [Γκίνη-Μέξα: 4191 και 4400]1.

2. Ιατρού απομνημονεύματα. Νεωτάτη Μυθιστορία Αλεξάνδρου Δουμά (Alexandre Dumas). Μετάφρασις I. Ισιδώρου Σκυλίσση. Σμύρνη, Τυπογραφείον των Παρισινών Αποκρύφων. Διευθυνόμενον υπό Α. Πατρικίου. Σχ. 8ο. Τόμος πρώτος: 1846, σελ.; [ελλιπές αντίτυπο]. Τόμος δεύτερος: 1847, σελ. 544 (+2). Τόμος τρίτος: 1848, σελ.- [Γκ.-Μ.: 4353, 4554, 4753]. [Βλ. και πιο κάτω, αριθμ. 49], ^

3. Ο Γαβριήλ Λαμβέρτης. Μυθιστόρημα Αλεξάνδρου Δουμάς. Μεταφρασθέν εκ του Γαλλικού Υπό... Εν Αθήναις. Εκ της τυπογραφίας Κ. Ράλλη (οδός Αιόλου), 1846. Σχ. 8ο, σελ. 134 [Γκ.-Μ.: 4391], 4. Παυλίνα υπό Αλεξάνδρου Δουμάσου, εκ του Γαλ­ λικού υπό Κ.Κ. Εν Αθήναις εκ της τυπογραφίας Ν. Αγγελίδου, 1846. Σχ. 16ο, σελ. 306 [Γκ.-Μ.: 4419], 5. Οι Τρεις Σωματοφύλακες (Le trois Mousquetaires). Μυθιστόρημα του Αλεξ. Δουμά. Μεταφρασθέν εκ του γαλλικού υπό Γ. Καμπούρογλου. Παράρτημα Ευτέρπης [1849]. Σχ. 4ο. Τόμος πρώτος: σελ. 1-56. Τόμος δεύτερος: σελ. 57-112. Τόμος τρίτος: σελ.

113-167. Τόμος τέταρτος: σελ. 169-291 (τέλος).

6. Ο Πλοίαρχος Πάμφυλος, μυθιστόρημα υπό Αλε­ ξάνδρου Δουμά. Μεταφρασθέν εκ του Γαλλικού

48/αφιερωμα υπό Α.Ρ. Ραγκαβή (Παράρτημα Ευτέρπης, τόμος - Β \ 1849). Σχ. 4ο, σελ. 72.

ρουσσοπούλου. 1858. Σχ. 8ο, σελ. 34 [Γκ.-Μ.: 7739].

7. Το μαύρον λείριον, μυθιστόρημα νεώτατον του Α. Δσυμά. Μεταφρασθέν εκ του Γαλλικού. Παράρτη­ μα Τηλεγράφου. Εν Κωνσταντινουπόλει, τύποις I. Λαζαρίδου, 1850. Σχ. 16ο, σελ. 400 [Γκ.-Μ.: 5330],

15. Ο Κόμης Μοντεχρήστος, μυθιστόρημα Αλεξάν­ δρου Δουμάς. Εκ του Γαλλικού. Τόμος πρώτος. Εν Σμύρνη. Εκ του τυπογραφείου ο Νέος Πλανή­ της. 1859. Σχ. 8ο, σελ. 48 [ελλιπές αντίτυπο]. [Γκ.Μ.: 7975],

8. Ευτέρπης Παράρτημα. Το περιόέραιον της Βασιλίσσης. Μυθιστόρημα του Αλεξ. Δουμά. Μετα­ φρασθέν εκ του Γαλλικού υπό... [1851]. Σχ. 8ο. Τόμος Α': σελ. 121. Τόμος Β': σελ. 160. Τόμος Γ': σελ. 179. Τόμος Δ': σελ. 282 [Γκ.-Μ.: 5432], 9. Ιατρού απομνημονεύματα. Άγγελος Πιτού, μυθι­ στόρημα Α. Δουμά, υπό I. Ισιδώρου Σκυλίσση με­ ταφρασθέν. Τόμος δεύτερος. Σμύρνη, τυπογραφείον της Εφημερίδος της Σμύρνης, διευθυνόμενον υπό Κ. Προκήδου, 1851. Σχ. 8ο μικρό, σελ. 320 [Γκ.-Μ.: 5449], 10. Ο Υποκόμης της Βραζελόνης. Μυθιστόρημα νεώ­ τατον του Αλεξάνδρου Δουμά. Τόμος Α'. Μετα­ φρασθέν εκ του Γαλλικού. Υπό... [Εν Αθήναις (τύποις Ευτέρπης), 1852]. Σχ. 8ο, σελ. 174. Τόμος Β'... Μεταφρασθέν εκ του Γαλλικού υπό Ι.Ε.Γ., σελ. 187. Τόμος Γ': σελ. 158. Τόμος Δ' [με τίτλο:] Ο Υποκόμης της Βραζελόνης, Συνέχεια των Τριών Σωματοφυλάκων και του Μετά είκοσιν έτη, μυθι­ στόρημα εκ των νεωτάτων του Αλεξάνδρου Δου­ μά. Μεταφρασθέν εκ του Γαλλικού. Υπό Ι.Ε.Γ. Τόμος Δ'. Εν Αθηναις, τύποις Ευτέρπης, 1852. Σχ.

8ο, σελ. 144. [Οι τόμοι Ε ' και ΣΤ' έχουν τον ίδιο τίτλο με τον Δ ' (μόνο που το επώνυμο του συγγρα­ φέα εδώ γράφεται «Δυμάς»), το ίδιο σχήμα, αλλά εκδίδσνται ένα χρόνο αργότερα:] Τόμος Ε': 1853, σελ. 156. Τόμος ΣΤ': 1853, σελ. 148. [Τον επόμενο χρόνο, τυπώνονται τρεις ακόμη τόμοι, με τον ίδιο ακριβώς τίτλο όπως οι Ε ' και ΣΤ' και το ίδιο σχή­ μα:] Τόμος I': 1854, σελ. 108. Τόμος ΙΑ': 1854, σελ.

146. Τόμος ΙΒ': 1854, σελ. 171 [Γκ.-Μ.: 5794, 6066, 62 4].

11. Ο ιππότης Αρμαντάλ. Μυθιστορία Αλεξάνδρου Δουμά. (Παράρτημα Πανδώρας, τόμ. Γ', 1852/3, φυλλ. 68-72 και τόμ. Δ ', 1853/4, φυλλ. 73-93). Σχ.

4ο, σελ. 202 [δίστηλο].

12. Όθων ο τοξότης, μυθιστορία Αλεξάνδρου Δουμά (Alexandre Dumas), μεταφρασθείσα εκ της γαλλι­ κής γλώσσης υπό Σπυρίδωνος Νικολ. Γερακάρη. Εν Πάτραις, εκ της τυπογραφίας Α.Σ. Αγαπητού, οδός Μαιζώνος, παρά τη Ευαγγελίστρια. 1858. Σχ.

8ο, σελ. 127 [Γκ.-Μ.: 7665], 13. Ο ιππότης τον ερυθρού οίκου. Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου Δουμά. Μεταφρασθέν υπό Ζ... Απα­ γορεύεται η μετατύπωσις της μεταφράσεως ταύτης, αφιερουμένης εις την προστασίαν των νόμων. Εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου της Αυγής (οδός Πραξιτέλους). 1858. Σχ. 8ο, σελ. 387 [Γκ.-Μ.: 7668].

14. Τα δράματα της θαλάσσης, νεώτερον μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου Δουμάς, μετάφρασις του Σ.Μ. Εν Ζακύνθω, τυπογραφείον ο Παρνασσός Σέργιου X. Ραφτάνη. Διευθυνόμενον υπό Νέστορος I. Τα-

16. Ο Κέντης ή επεισόδια της θαλάσσης. Ιστόρημα Α. Δουμά. Μεταφρασθέν εκ του Γαλλικού υπό... Εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου της Αθήνας. 1860. Σχ. 8ο μικρό, σελ. 63 [Γκ.-Μ.: 8336].

17. Ο Μυράτης, Ιστόρημα. Συγγραφέν υπό Αλεξάν­ δρου Δουμά, και μεταφρασθέν υπό Χαραλάμπους Στεκούλη. Εν Αθήναις. Εκ του τυπογραφείου της Αυγής (οδός Ευρυπίδου), 1860. Σχ. 12ο, σελ. 94 [Γκ.-Μ.: 8346], 18. Ο Πασχάλης Βρννώ, Ιστόρημα Αλεξάνδρου Δου­ μά, μεταφρασθέν εκ του Γαλλικού υπό Δ.Π. Τσου­ καλά. Αθήνησι, τύποις Φιλομούσου Λέσχης, Δ.Σ. Κοπίδα και Σ... Εν οδώ Αθηνάς, υπ’ αριθ. 257.

1860. Σχ. 8ο, σελ. 127 (+1). [Γκ.-Μ.: 8356], 19. Απομνημονεύματα του Ιωσήφ Γαριβάλδον. Δημοσιευθέντα υπό Αλεξάνδρου Δουμά και μεταφρασθέντα υπό Μιχαήλ Στεφάνου Μαλαία. Τόμος Α'. Αθήνησι, εκ του τυπογραφείου Ιω. Αγγελοπούλου (οδός Αθηνάς, αριθ. 274). 1861. Σχ. 16ο, σελ. 198. [Με τα ίδια ακριβώς στοιχεία:] Τόμος Β', σελ. 197. Τόμος Γ', σελ. 166 (+1). Τόμος Δ', σελ. 197 [Γκ.Μ.: 8550].

20. Η γυνή με το βελούδινον περιόέραιον, μυθιστόρη­ μα του Αλεξάνδρου Δουμά, μεταφρασθέν εκ του Γαλλικού υπό Α.Α. και εκδοθέν παρά της Ελένης Αυλωνίτου. Εν Αθήναις, τύποις Π. Σούτσα και Α. Κτενά (Κατά την οδόν Αδριανού), 1861. Σχ. 8ο, σελ. 219 [Γκ.-Μ.: 8638], 21. Ιστορία ενός τεθνεώτος διηγηθείσα υπό τον αυτού, υπό του Αλεξάνδρου Δουμά, μεταφρασθέν υπό Ν.Β.Π. Εν Αθήναις, 1861. Σχ. 8ο, σελ. 27 [Γκ.-Μ.: 8681], 22. Ο Κόμης Μοντεχρήστος, μυθιστόρημα Α. Δουμά, μετατυπούμενον υπό Κ. Προκίδου. Εκδίδεται δις του μηνός. Τόμος Πρώτος, Φυλλάδιον ΙΖ', 1861. Τιμή ετήσιας συνδρομής προπληρωτέα. Εν Σμύρνη μετζ. αργυρά 5. Εις τα λοιπά μέρη3ν2. Εν Σμύρνη, εκ του τυπογραφείου Κ. Προκίδου, οδός Κατερτζόγλου, παρά τω Γραικικώ Νοσοκομείω. 1861. Σχ. 4ο, σελ. 45-48 x 5-160 [Στο τέλος: «Τέλος Α' μέ­ ρους και του Α' τόμου»], [Γκ.-Μ.: 8795].

23. Πέτρος ο Σκληρός και οι Ραζουμόφσκαι. Εκ του Γαλλικού υπό Δημ: Ν. Μελετοπούλον—Εν Αθήναις, τύποις του Μέλλοντος της Πατρίδος (οδός Αγίου Μάρκου, αριθ. 184). 1861. Σχ. 8ο, σελ. 68 [Του Α1. Dumas], [Γκ.-Μ.: 8823], 24. Η Κόμησσα Δε Σαρνύ. Μυθιστόρημα Αλεξάνδρου Δουμά, μεταφρασθέν υπό Γ. Σίμου. Εν Αθήναις. Εκ του τυπογραφείου «Ο Λόγιος Ερμής». 1862. Σχ. 8ο, σελ. 486 (+76) [Γκ.-Μ.: 9120],

αφιερωμα/49 25. Οι Μοϊχανοί των Παρισίων. Μυθιστόρημα Αλε­ ξάνδρου Δουμά. Μεταφρασθέν υπό Ν. Δεστουνιάνου και εκδοθέν υπό Γ. Αναστοπούλου. Τόμος Α'. Εν Αθήναις, τύποις των Μοϊκανών των Παρισίων, 1863. Σχ. 8ο, (φ. 2+σελ. δ') + σελ. 56. Τόμος Β' [με τα ίδια ακριβώς στοιχεία], <~λ. 399 [Γκ.-Μ.: 9807],

38. Αλεξάνδρου Δουμά, Ακτή. Δραματικόν Δοκίμιον εις πράξεις τέσσαρας. Εκδοθέν υπό Α.Γ. Κωνσταντινίδου. Εν Σμύρνη, 1874. Σχ. 8ο, σελ. 56.

26. Σαλβατόρος. Συνέχεια και τέλος των Μοϊκανών των Παρισίων. Μυθιστόρημα Αλεξάνδρου Δουμά. Μεταφρασθέν Υπό Ν. Δεστουνιάνου και Ι.Α. Βρετόύ. Τόμος Α'. Εν Αθήναις, τύποις των Μοϊκανών των Παρισίων, 1863. Σχ. 8ο, σελ. 679 [Γκ.-Μ.: 9895],

39. Αλεξάνδρου Δουμά, Ακτή. Μυθιστορία Ελληνο­ ρωμαϊκή. Εκ του Γαλλικού υπό Κλεάνθους Ν. Τριανταφύλλου. Εκδίδοται υπό Γ. Χαυγιαρίδου. Μετά 30 εικονογραφιών. Εν Κωνσταντινουπόλει, 1874. Σχ. 8ο, σελ. 156 [στις σελ. 157-160: «πίναξ συνδρομητών»].

27. Οι οπαδοί του Ιηου. Μυθιστόρημα. Συγγραφέν υπό Αλεξάνδρου Δουμά. Μεταφρασθέν δε και δημοσιευθέν εν τη Χρυσαλλίδι. Εν Αθήναις, 1865. Σχ. 4ο, σελ. 224*.

40. Συνέχεια του μυθιστορήματος «Η οπή της κολάσεως». Ο Θεός κελεύει. Μυθιστορία Αλεξάνδρου Δουμά. Μετάφρασις εκ του Γαλλικού υπό... Εν Ερμουπόλει Σύρου, 1874. Τόμος Α', σελ. 363, σχ.

8ο. Τόμος Β': Εν Ερμουπόλει Σύρου, 1875. Σχ. 8ο, σελ. 354 [Η προηγηθείσα έκδοση του έργου «Η οπή της κολάσεως» δεν βρέθηκε (για τη δεύτερη έκδο­ ση του ίδιου μυθιστορήματος βλ. πιο κάτω αριθμ.

45)].

28. Ο Κόμης Μοντε-Χρίοτος. Μυθιστόρημα Αλεξάν­ δρου Δουμά. Μετάφρασις Αριστείδου Βάμπα. Εν Αθήναις. Τόμος Α '. 1865. Τόμος Β' και Η': 1866. Τόμοι Θ' και ΙΒ': 1867.

29. Ο Κόμης της νήσον τον Μοντεχρίστον ή Ο Ναύτης και ο Επιστήμων. Δράμα εις εξ μέρη. Μεταφρα­ σθέν εκ του Ιταλικού και εκδοθέν υπό Πέτρου Μοράκη. Εν Πάτραις, 1866. Σχ. 8ο, σελ. 104 [Στις σελ. 105-112 κατάλογος συνδρομητών].

30. Η Κυρία Δε Σαμβλάν. Μυθιστόρημα Αλεξάνδρου Δουμά. Μεταφρασθέν εκ του Γαλλικού υπό Νικο­ λάου 1. Μοσχάκη. Εν Ερμουπόλει Σύρου, 1866. Σχ. 8ο, σελ. 319.

31. Η Κόμηααα Σαρνύ. Μετάφρασις Αλεξάνδρου Σκαλίδου. Τόμος Α '. Εν Αθήναις. Εκ του τυπο­ γραφείου Ν.Γ. Πασσαρή, 1867. Σχ. 8ο.

32. Σαλβατόρος. Μυθιστόρημα Αλεξάνδρου Δουμά. Μεταφρασθέν υπό Ν. Δεστουνιάνου και Ι.Α. Βρετού. Εκδίδοται δαπάνη των αδελφών Δεπάστα Βιβλιοπωλών. Εν Αθήναις 1868. Τόμος Α'. Σχ. 8ο, σελ. 672 [Βλ. και πιο πάνω, αριθμ. 26], 33. Ο Άγγελος Πιτού. Μυθιστόρημα Αλεξάνδρου "Δουμά. Μετάφρασις Αλεξ. Σκαλίδου. Αθήνησι, εκ του τυπογραφείου Αγγ. Καναριώτου. 1868. Σχ. 8ο, σελ. 696 (+4 λευκές).

34. Οι τρεις σωματοφύλακες. Μυθιστόρημα του Αλεξ. Δουμά. Μετάφρασις Γ. Καμπούρογλου. Έκδοσις δευτέρα. Εν Αθήναις, Βιβλιοπωλείο ΠερρήΒάμπα, 1868-69 [βλ. και λήμμα αριθμ. 5], Πέντε τόμοι, σχ. 8ο.

35. Αλεξάνδρου Δουμά, Μια ννξ εν Φλωρεντία επί Αλεξάνδρου των Μεδίκων. Ιστόρημα. Μεταφρα­ σθέν εκ του Γαλλικού υπό ©εοφράστου I. Τυπάλδου. Αθήνησιν, 1870. Σχ. 8ο, σελ. 103.

36. Ο Άρχων τον Κόσμον. Συνέχεια του μυθιστορή­ ματος «Ο Κόμης Μοντεχρήστος» υπό Α. Δουμά. Εκδίδεται υπό Ι.Κ. Χούμη. Εν Ερμουπόλει Σύρου. Τόμος Α': 1871, σελ. 191. Τόμος Β': 1874, σελ. 210. Τόμος Γ': 1874, σελ. 218. Τόμος Δ': 1874, σελ. 224. Τόμος Ε': 1875, σελ. 230. Τόμος ΣΤ': 1875, σελ.

236. Σχ. 8ο.

37. Ο πλοίαρχος Παύλος, υπό Αλεξάνδρου Δουμά, Μετάφρασις εκ του Γαλλικού. Εν Κωνσταντινουπόλει, 1871. Σχ. 4ο, σελ. 88.

41. Η νυμφική εσθής, μυθιστόρημα. Υπό Αλεξάνδρου Δουμά. Μεταφρασθέν υπό Ανδρομάχης Α. Καποδιστρίου. Εν Χαλκίδι. Εκ του τυπογραφείου Ευρίπου, 1875. Σχ. 8ο, σελ. 184 (+ δ')3.

42. Η δια των δικτύων αλιεία. Ιστορικόν διήγημα υπό Αλεξ. Δουμά, μεταφρασθέν εκ του γαλλικού υπό Ν.Γ. Ζωγραφάκη. Εν Ερμουπόλει, «τύποις Πατρίδος». 1876. Σχ. 8ο.

43. Αι λύκαιναι τον Μαχεκονλ, υπό Αλεξάνδρου Δου­ μά. Μετάφρασις Α.Σ.Β. <Εκλεκτή Βιβλιοθήκη -9>. Εν Αθήναις, 1877. Σχ. 8ο, σελ. 125.

44. Αλεξάνδρου Δουμά, Η Κόρη τον Αντιί, ιαιλέως. (Μετάφρασις Μιχ. Α. Ζώρα). Εκδίδοται υπό Κ.Α. Καμπάνη. Εν Ερμουπόλει, 1877. Σχ. 8ο. Τό­ μος Α ', σελ. 176. Τόμος Β', σελ. 168. Τόμος Γ-, 1878, σελ. 244.

45. Η Οπή της Κολάσεως. Μυθιστόρημα Αλεξάνδρου Δουμά. Μετάφρασις εκ του Γαλλικού υπό Ιωάννου Γ. Φραγκιά. Εκδιδομένη το δεύτερον υπό Γεωρ­ γίου Χάλαρη. Εν Ερμουπόλει Σύρου, 1878. Σχ. 8ο, σελ. 410.

46. Αλεξάνδρου Δουμά, - Απόκρυφα γυναικείου φύ­ λου - Μαρία Βρύων. Δράμα οικογενειακόν διδακτικώτατον. Εις πράξεις εξ. Υπό Νικολάου Καρπούζη. Εν Σμύρνη, 1879. Σχ. 8ο, σελ. 63 [στις σελ.

64-67: «κατάλογος των φιλομούσων συνδρομη­ τών»].

47. Ο Ασκανιος υπό Αλεξάνδρου Δουμά (μετάφρασις Ι.Α.Κ.) Εν Αθήναις, 1879 <Εκλεκτή Βιβλιοθήκη 22-23C. Σχ. 8ο. Τόμος Α', σελ. 111. Τόμος Β', σελ.

112. Τόμος Γ', σελ. 96. Τόμος Δ ', σελ. 112. Τόμος Ε ', σελ. 96. Τόμος ΣΤ', σελ. 94, Τόμος Ζ', σελ. 96.

48. Αλεξάνδρου Δουμά, Η Γραφίς και το Ξίφος ή Σατωβριάν και Ναπολέων. Υπό Εμμανουήλ Σαριδάκη. Εν Αθήναις, 1879. Σχ. 8ο, σελ. 102.

49. Ιατρού Απομνημονεύματα. Μυθιστορία Αλεξάν­

50/αφιερω μα δρου Δουμά (Alexandre Dumas) Μετάφρασις I. Ισιδωρίδου-Σκυλίσση. Εκδίδοται δε υπό Σ. Γαβρίλη και Αδελφών Γεωργιάδου. Εν Σμύρνη, 1881.

-Σχ. 8ο. Τόμος Α ', σελ. 432. Τόμος Β', σελ. 528, Τόμος Γ', σελ. 333.

Γαλλικού. Εκδίδοται υπό Ανέστη Κωνσταντινίδου. Καταστήματα «Ο Κοραής», 1884. Σχ. 8ο. Τόμος Α ', σελ. 192. Τόμος Β', σελ. 197, Τόμος Γ', σελ.

202. Τόμος Δ ', σελ. 191. Τόμος Ε': 1885, σελ. 228, Τόμος ΣΤ': 1885, σελ. 252.

50. Αλεξάνδρου Δουμά, Ό τι δεν γνωρίζει τις. Μετάφρασις εκ του Γαλλικού. Υπό Γ.Ν.Σ. Εν Χανίοις, 1882. Σχ. 8ο, σελ. 96.

60. Η Μνηστή των Εκατομμυρίων. Συνέχεια των Μυ­ θιστορημάτων του Κόμητος του Μόντε-Χρίστου, Υπό Α. Δουμά, και Άρχοντος του κόσμου. Μετάφρασις Ανδρέου Κ. Χούμη. Εν Ερμουπόλει Σύρου, Ιωάννης Κ. Χούμης, 1884. Τόμος Α ', σελ. 359. Τό­ μος Β', σελ. 373. Τόμος Γ': 1887, σελ. 352. Σχ. 8ο.

51. Το περιόέραιον της Βασιλίσσης. Συνέχεια του μυ­ θιστορήματος «Ιατρού Απομνημονεύματα». Μυθι­ στορία Αλεξάνδρου Δουμά. Μεταφρασθείσα εκ του Γαλλικού. Εν Σμύρνη, 1882. Σχ. 8ο, σελ. 798 [στην τελευταία σελίδα υπάρχει η σημείωση: «Έπεται συνέχεια «Ο Άγγελος Πιτού»].

61. Οι δυο μαθητάδες. Μυθιστορία του Αλεξάντρου Ντουμά. Μεταφρασμένη από το γιατρό Δημήτρη Πουλάκη. Στην Καλαμάτα, 1889. Σχ. 8ο, σελ. 47.

52. Ο Άγγελος Πιτού. Συνέχεια του Μυθιστορήματος «Το περιδέραιον της Βασιλίσσης». Μυθιστορία Αλεξάνδρου Δουμά. Μεταφρασθείσα εκ του Γαλ­ λικού υπό Αλεξ. Σκαλίδου. Εκδίδοται δυνάμει της υπ’ αριθμ. 971 και ημερομ. 18 Ραβιουλεββέλ 1299 αδείας του Υπουργείου της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, υπό Πέτρου Ν. Γεωργιάδου και Σ. Γαβρίλη. Εν Σμύρνη, Τύποις «Νέας Σμύρνης», 1882. Σχ. 8ο. Σελ. 632 (+4 λευκές). [Πρόκειται για την ίδια με­ τάφραση μ’ εκείνη του 1868 (βλ. πιο πάνω, αριθμ.

33). Στην τελευταία σελίδα υπάρχει η σημείωση: «Έπεται συνέχεια «η Κόμησσα Σαρνύ»].

62. Alexandre Dumas, Ο ιππότης Αρμαντάλ. Μυθιστο­ ρία. Μεταφρασθείσα εκ του Γαλλικού υπό Ν. Δραγούμη. Εκδίδοται υπό Ιωάννου Καπνισάκη. Εν Αθήναις, 1890. Σχ. 8ο. Τόμος Α ', σελ. 574 [στις σελ. 575-576 υπάρχει κατάλογος συνδοοιηητών] ,

53. Η Κόμησσα Σαρνύ. Συνέχεια του Μυθιστορήματος «Ο Άγγελος Πιτού». Μυθιστορία Αλεξάνδρου Δουμά. Μεταφρασθείσα εκ του Γαλλικού υπό Αλεξ. Σκαλίδου. Εν Σμύρνη, 1882. Σχ. 8ο. Τόμος Α ', σελ. 360. Τόμος Β', σελ. 340. Τόμος Γ', σελ.

336. Τόμος Δ ', σελ. 415.

64. Αλεξάνδρου Δουμά, Ο Ευγενής Έρως. Μυθιστο­ ρία Ηθική και Διδακτικωτάτη. Εν Κωνσταντινουπόλει - τύποις αδελφών Νομισματίδων, 1891. Σχ.

8ο, σελ. 568 (+ ζ': «κατάλογος των αξιότιμων συν­ δρομητών»)

54. Ο ιππότης του ερυθρού οίκου. Συνέχεια του Μυθι­ στορήματος «Η Κόμησσα Σαρνύ». Μυθιστορία Αλεξάνδρου Δουμά. Μεταφρασθείσα εκ του Γαλ­ λικού Υπό... Εν Σμύρνη, 1882. Σχ. 8ο, σελ. 368.

55. Γεώργιος ο Μιγάς. Μυθιστόρημα Αλεξάνδρου Δουμά. Μεταφρασθέν υπό Α.Κ.Χ. Εν Ερμουπόλει Σύρου - Τύποις Πατρίδος - 1883. Σχ. 8ο, σελ. 330 [στις σελ. 331-334: «κατάλογος των συνδρομη­ τών»].

56. Alexandre Dumas, Ο Λιθοξόος. Δράμα εις πράξεις τρεις. Μεταφρασθέν υπό Λάμπρου Ενυάλη. Εδημοσιεύθη το πρώτον εν τω Θ ' τόμω της «θεατρικής Βιβλιοθήκης» υπ’ αριθμόν 43. Εν Κωνσταντινουπόλει, 1883. Σχ. 8ο, σελ. 100.

57. Η των όπλων αίθουσα ήτοι ο Μούρα. Διήγημα Ιστορικόν Αλεξάνδρου Δουμά. Μετάφρασις εκ του Γαλλικού υπό X. Παπαδοπούλου. Εν Λαρίσση, 1883. Σχ. 8ο, σελ. 72.

58. Αλεξάνδρου Δουμά, Οι Τρεις Σωματοφύλακες. Μετάφρασις εκ του Γαλλικού. Εκδίδοται υπό Ανέστη Κωνσταντινίδου. Καταστήματα «Κοραή». Εν Αθήναις, 1884. Σχ. 8ο. Τόμος Α ', σελ. 216. Τό­ μος Β', σελ. 205. Τόμος Γ', σελ. 196. Τόμος Δ ', σελ. 200. Τόμος Ε ', σελ. 272.

59. Αλεξάνδρου Δουμά, Μετά είκοσιν έτη. Συνέχεια των Τριών Σωματοφυλάκων. Μετάφρασις εκ του

63. Αλεξάνδρου Δουμά, Η Κόμησσα Σ α ρ ιι. Συνέχεια του μυθιστορήματος «Ο Άγγελος Πιτού». Εν Αθήναις, 1891. Σχ. 8ο. 1203. [στην τελευταία σελίδα: «Έπεται η συνέχεια και το τέλος της όλης σειράς «Ο Ιππότης του ερυθρού οίκου», εκδοθησόμενος εις ιδιαίτερον τόμον...»].

65. Αλεξάνδρου Δουμά, Το περιδέραιου της Βασιλίσ­ σης. Συνέχεια του Μυθιστορήματος Ιατρού Απο­ μνημονεύματα. Γραφείον «Εκλεκτών μυθιστορημά­ των». Εν Αθήναις, 1891. Σχ. 8ο, σελ. 241.

66. Αλεξάνδρου Δουμά, ΕΔΜΕ. Μυθιστορία. Μετα­ φρασθείσα εκ του Γαλλικού υπό Γ.Μ. και Π.Τ. Εν Ερμουπόλει, 1893. Σχ. 8ο, σελ. 386.

67. Αλεξάνδρου Δουμά, Η αποκεφαλισθείσα. Ιστορι­ κόν Μυθιστόρημα. Κατά μετάφρασιν Ιωάννου Φάτσιου. Αθήναι, 1894. Σχ. 8ο, σελ. 136.

68. Αλεξάνδρου Δουμά, Η Ακτή. Μυθιστόρημα της εποχής του Νέρωνος. Μετάφρασις Γερασίμου Βουτσινά, δημοσιογράφου. Εκδότης Ανδρέας Τερζάκης. Εν Αθήναις [χ.χ.]. Σχ. 8ο, σελ. 240 [δεκαοκτώ κεφάλαια. Στο τέλος (σελ. 240) υπάρχει η «Σημείωσις: Η μετάφρασις της «Ακτής» από του 8ου φυλ­ λαδίου και εντεύθεν δεν είνε έργον του κ. Γερασί­ μου Βουτσινά, κωλυθέντος ατυχώς ένεκα άλλης επειγούσης εργασίας του να εξακολουθήση ταύτην μέχρι τέλους». Με πέντε ολοσέλιδες εικόνες και μια δισέλιδη.].

69. Αλεξάνδρου Δουμά (πατρός), Ο Ηθοποιός Κην. Δράμα εις πράξεις πέντε. Μετάφρασις νέα. <Θεατρική Βιβλιοθήκη. Εκδιδομένη Επιμέλεια Νικολάου I. Λάσκαρη> Εν Αθήναις. Εκδοτικός οίκος Γεωργίου Δ. Φέξη, 1905. Σχήμα 8ο, σελ. 107 (+ 5, χωρίς αρίθμηση, με βιβλιοκατάλογο του εκδ. οικ. Φέξη). [Στην τρίτη σελ. τα «Πρόσωπα» του

αφιερωμα/51 δράματος και στη σελ. 4, χωρίς τίτλο, εισαγωγή του Ν. I. Λάσκαρη στο θεατρικό έργο του Δουμά, όπου αναφέρονται μεταξύ άλλων: «Εκ των δραματικών έργων του Δουμά πατρός ελάχιστα και δυστυχώς ουχί τα καλλίτερα, μεταφράσθησαν και εδόθησαν από της Ελληνικής σκη­ νής. Αλλά και εξ αυτών εν μόνος, ο «Πύργος του Νελ» εδημοσιεύθη προ πολλών ετών (Εν Ερμουπόλει τω 1868) [...] Εκ των Ελλήνων ηθοποιών, πρώ­ τος ο κ. Δημοσθένης Αλεξιάδης παρουσίασεν επί σκηνής τον «Κην» κατά τον Δεκέμβριον του 1877 εν Σύρω και επιτυχώς έκτοτε επί πολλά έτη υπεδύετο αυτόν κατά την τότε γενομένην μετάφρασιν του κ. Γεωργαντοπούλου. Σήμερον, εκ των νεωτέρων ηθοποιών μόνος ο κ. Ευτύχιος Βονασέρας πα­ ρουσιάζει επί σκηνής τον «Κην» επιτυχώς πάντοτε και κατά την ανα χείρας μετάφρασιν νεωστί χάριν αυτού γενομένην.»]

φύλακες. Papyros Press L.T.D., 1972 <Κλασικά Παπύρου - 47-50>. Σχ. 8ο Τόμος πρώτος: σελ. 189 [στις σελ. 190-194 βιβλιοκατάλογος της σειράς. Στον τόμο αυτό περιλαμβάνονται τα κεφάλαια 117] Τόμος δεύτερος: σελ. 188 (+ λευκή (=189) + 5 (σελ. 190-194) με βιβλιοκατάλογο). [Εδώ τα κεφά­ λαια 17-32]. Τόμος τρίτος: σελ. 191 (στις σελ. 192194 βιβλιοκατάλογος) [Κεφάλαια 32-50] Τόμος τέ­ ταρτος: σελ. 180 (+1 λευκή (=σελ. 181). Στις σελ.

182-194 βιβλιοκατάλογος [Από το κεφάλαιο 50 μέ­ χρι τέλος (=κεφαλ. 67+ επίλογος)].

79. Αλεξάνδρου Δουμά, Ιστορία ενός Καρυοθραύστη. Μετάφραση: Ντόρα Ζαγκούρογλου. Επιμέλεια της μετάφρασης: Άννα Σταματοπούλου. Εκδόσεις Καστανιώτη <Νεανική Βιβλιοθήκη - 1445>, Αθή­ να 1982. Σχ. 8ο, σελ. 187 (+ 4 λευκές). [Με εικονο­ γράφηση].

70. Αλεξάνδρου Δουμά, Οι Τρεις Σωματοφύλακες. Εν Αθήναις, Εκδοτ. οίκος Γεωργίου Δ. Φέξη [χ.χ.]. Σχ. 8, σελ. 880 (+ 4 λευκές) [Με 47 εικόνες. Στην τελευταία σελίδα αναγράφεται: «Έπεται συνέχεια τα «Μετά είκοσιν έτη»].

80. Αλεξάνδρου Δουμά, Η μαύρη Τουλίπα. Μετάφρα­ ση: Μαργαρίτα Λυμπεράκη. Εκδόσεις Καστανιώτη <Νεανική Βιβλιοθήκη - 1597>, Αθήνα, 1984.

71. Αλεξάνδρου Δουμά. Ο υποκόμης της Βραζελόνης. Συνέχεια των Τριών Σωματοφυλάκων και των Με­ τά είκοσιν έτη. Εν Αθήναις. εκδ. οικ. Γεωρ. Δ. Φέ­ ξη [χ.χ.]. Σχ. 8ο. Τόμος Α ', σελ. 1-225. Τόμος Β', σελ. 226-459. Τόμος Γ', σελ. 460-687. Τόμος Δ', σελ. 688-895. Τόμος Ε ', σελ. 896-1090, Τόμος Στ', σελ. 1091-1247. [Με 18 ολοσέλιδες εικόνες].

1. Αλεξάνδρου Δουμά, Οι περιπέτειες ενός ιππότη. Μετάφραση Αντρέα Καραντώνη. Εικονογράφηση Γ. Γέροντα. <«Το Βιβλίο του Παιδιού». Διεύθυν­ ση Αντιγόνης Μεταξά - αρ. βιβλίου 7> Εκδ. οίκος Ν. Αλικιώτης και Υιοί (Αθήναι, 1947). Σχ. 8ο, σελ.

82 (+2 όπου βιβλιοκατάλογος) [Με εικονογράφη­ ση].4

72. Αλεξάνδρου Δουμά, Οι Τρεις Σωματοφύλακεςεκδιδόμενοι πρώτην φοράν κατά πλήρη μετάφρασιν εις την ελληνικήν γλώσσαν... Εκδ. Αναγνωστοπ. Πετράκου, 1910. Σχ. 8ο, τόμος 1.

2. Οι περιπέτειες ενός διαβολοκαπετάνιου. Απόδοσις Αδ. Δ. Παπαδήμα. <Τα ωραιότερα βιβλία του κό­ σμου - 15> Εκδ. οίκος Πέτρου Δημητράκου, Αθή­ ναι [χ.χ.]. Σχ. 8ο, τόμος 1.

73. Αλεξάνδρου Δουμά, Μετά είκοσιν έτη. Συνέχεια των Τριών Σωματοφυλάκων. 1911. Σχ. 8ο, τόμος 1.

3. Αλεξάνδρου Δουμά, Η μαύρη τουλίπα. Μυθιστό­ ρημα. Ελεύθερη μετάφραση Μιχ. Δ. Στασινόπουλου Της Ακαδημίας Αθηνών. Εκδόσεις Κένταυρος, Αθήναι [χ.χ.] <Ελληνική Παιδική Βιβλιοθήκη. Επιμέλεια Θέμου Ροδάνθη - αρ. 24>. Σχ. 8ο, σελ.

189 (+3) [Με εικονογράφηση].

74. Αλεξάνδρου Δουμά, Η Βασίλισσα Μαργώ, οικογε­ νειακόν μυθιστόρημα, μεταφρασθέν εκ του γαλλι­ κού υπό Αλεξ. Σκαλίδου. Εκδ. Αναγνωστόπ.Πετράκου, Εν Αθήναις [1912], Σχ. 8ο, τόμος 1.

75. Αλεξάνδρου Δουμά (πατρός), Ο υποκόμης της Βραζελόνης. (Συνέχεια των Τριών Σωματοφυλά­ κων). Εκδ. οίκος Γεωργ. I. Βασιλείου, Αθήναι [1926], Σχ. 8ο., σελ. 964... [ελλιπές αντίτυπο (στα­ ματά στην τρίτη σελίδα (= 964) του 1Δ' κεφαλαί­ ου, από το Δωδέκατο μέρος του μυθιστορήματος. Στην πρώτη σελίδα του τόμου, ολοσέλιδη εικόνα κι επίσης ο τίτλος: «Οι Τρεις Σωματοφύλακες - Μέ­ ρος Γ'»] 76. Αλεξάνδρου Δουμά πατρός, θ ' Κόμης Μοντεχρήστος. Δραματικόν, περιπετειώδες μυθιστόρημα: Με εικόνες κατά νέαν μετάφρασιν. Εκδ. οίκος «Κεραυνός», 1948. Σχ. 8ο, τόμος 1.

77. Αλεξάνδρου Δουμά πατρός, Ο Κόμης Μοντεχρήστος. Μετάφρασις Πότη Στρατίτη. Ενωμένοι Εκ­ δότες, Αθήνα 1963. Σχ. 8ο. Σελίδες 445 (οι σελ. 446 και 448 λευκές, η σελ. 447 με διαφήμιση νέου βι­ βλίου των εκδόσεων. Το έργο σε έξι μέρη.]

78. Αλεξάνδρου Δουμά (πατρός), Οι Τρεις Σωματο­

Β '. Διασκευές:

4. Alexandre Dumas, Η μαύρη τουλίπα. Μυθιστόρη­ μα (Ελεύθερη μετάφραση Μ. Στασινόπουλου) Εκδ. «Οι φίλοι του βιβλίου» [Αθήναι, 1947] <«Βιβλία για νέους». Διεύθυνση Αντιγόνης Μεταξά - 5>. Σχ. 8ο, σελ 215 (+2 λευκές). Με έξι ολοσέλιδες ει­ κόνες και 27 εικόνες μέσα στο κείμενο.

5. Αλεξάνδρου Δουμά, Οι Τρεις Σωματοφύλακες. Διασκευή Πιπίνας Τσιμικάλη. <«Βιβλία για μεγά­ λα παιδιά». Διεύθυνση Αντιγόνης Μεταξά -αρ. βι­ βλίου 6> Εκδ. οίκος Ν. Αλικιώτης και Υιοί [1949], Σχ. 8ο, σελ. 258 [στις σελ. 259-260, βιβλιοκατάλογος των εκδόσεων. Με εικονογράφηση].

6. Αλεξάνδρου Δουμά, Ο Κόμης Μοντεχρήατος. Διασκευή Αθηνάς Γ. Καλογεροπούλου. <«Βιβλία για μεγάλα παιδιά». Διεύθυνση Αντιγόνης Μεταξά - αρ. βιβλίου 9> Εκδ. οίκος Ν. Αλικιώτης και Υι­ οί [1949] Σχ. 8ο, σελ. 200 [με εικονογράφηση], 7. Αλεξάνδρου Δουμά, Μετά είκοσι έτη. Διασκευή Πιπίνας Τσιμικάλη. <«Βιβλία για μεγάλα παιδιά».

52/αψιερωμα Διεύθυνση Αντιγόνης Μεταξά - αρ. βιβλίου 10> Εκδ. οίκος Ν. Αλικιώτης και Υιοί [1950]. Σχ. 8ο, σελ. 305 [στις σελ. 306-307 βιβλιοκατάλογος των εκδόσεων. Με εικονογράφηση].

8. Αλεξάνδρου Δουμά, Οι Τρεις Σωματοφύλακες. Ιστορικό μυθιστόρημα για μεγάλα παιδιά. Δια­ σκευή Πιπίνας Τσιμικάλη. Εξώφυλλο Κώστα Μαλάμου. <«Το Βιβλίου του Παιδιού». Διεύθυνση Αντιγόνης Μεταξά - αριθ. βιβλίου 65> [Εκδ. οί­ κος Ν. Αλικιώτης και Υιοί, 1957]. Σχ. 8ο, σελίδες 209.

9. Αλεξάνδρου Δουμά, Οι Τρεις Σωματοφύλακες. Μια μοντέρνα διασκευή του αθανάτου αριστουρ­ γήματος ειδικά για νέους από τον Ζακ Λεκλερκ. Απόδοση στα ελληνικά: Παν. Σκοπελίτη. <Κλασσική Βιβλιοθήκη Νέων - 25>. Εκδόσεις «Ατλαντίς» - Μ. Πεχλιβανίδης και Σία Α.Ε. [1960] Σχ. 8ο, σελ. 363 (+2). [Με εικονογράφηση. (Η τε­ λευταία επανέκδοση έγινε το 1985)].

10. Αλεξάνδρου Δουμά, Οι Τρεις Σωματοφύλακες. Απόδοση: Γ. Τσουκαλά. Εξώφυλλο: Θ. Ανδρεόπουλου. Εικονογράφηση: Μ. Βενετούλια. <Βιβλιοθήκη «Παιδική Λογοτεχνία Αγκύρας», αριθ. 20>. Εκδ. οίκος «ΑΓΚΥΡΑ», Απόλλων Παπαδημητρίου και Υιός, Αθήναι [1965], Σχ. 8ο, σελ.

186 [στις σελ. 189-191, βιβλιοκατάλογος της σει­ ράς. Οι σελ. 187-188, λευκές].

11. Αλεξάνδρου Δουμά (πατρός), Οι Τρεις Σωματο­ φύλακες. Διασκευή: Μ. Σκουλούδη. Εικονογράφη­ ση: Μ. Μποσταντζόγλου. Εξώφυλλο: Β. Απτόσογλου. Εκδοτικός οίκος «Αστήρ», Αλ. και Ε. Παπαδημητρίου, Αθήναι 1965. Σχ 8ο, σελ. 253 (+3, 6ιβλιοκατάλογος) [δίστηλο κείμενο].

12. Αλεξάνδρου Δουμά (πατρός), Ο Κόμης Μοντεχρήστος. Μετάφραση-Διασκευή: Μ. Κουρήτη. Εικο­ νογράφηση: Μ. Μποσταντζόγλου. Εξώφυλλο: Β. Απτόσογλου. Εκδοτικός οίκος «Αστήρ», Αλ. και Ε. Παπαπαδημητρίου, Αθήναι 1965. Σχ. 8ο, σελ.

260 [Στις σελίδες 5 και 6, χωρίς υπογραφή, παρου­ σίαση του συγγραφέα με τίτλο: «Αλέξανδρός Δουμάς-Πατήρ». Δίστηλο κείμενο].

13. Αλεξάνδρου Δουμά, Ο Κόμης Μοντεχρήστος. Απόδοσις: Κώστα Καιροφύλλα. <Παιδικές εκδό­ σεις - 5 > Εκδόσεις Δημακαράκου, Αθήναι [1967], Σχ. 8ο, σελ. 90 [με εικονογράφηση], 14. Αλεξάνδρου Δουμά, Η μαύρη τουλίπα. Μυθιστό­ ρημα. Μετάφραση Αχιλλέας Α. Βαγενάς. Επιμέ­ λεια Μαρία Γραμματικού. Εκδοτικός οργανισμός «Γεμεντζόπουλος» (Αθήναι, 1968). <Πράσινη Βι­ βλιοθήκη, 3>. Σχ. 8ο, σελ. 224 (+8, χωρίς αρίθμη­ ση, όπου βιβλιοκατάλογος των εκδόσεων). [Στη σε­ λίδα 4, σύντομη εισαγωγή στο έργο, χωρίς υπογρα­ φή, με τίτλο: «Διαβάζω και Μαθαίνω». Με εικονο­ γράφηση]5.

15. Αλεξάνδρου Δουμά, Οι τρεις σωματοφύλακες. Ει­ κονογράφηση Ροζέ Μπαρ. Μετάφραση και επιμέ­ λεια εκδόσεως Δημήτρη Γιάκου. Εκδόσεις: «I. Σιδέρης», Αθήναι [1968]. Σχ. 4ο, σελ. 49 [με έγχρωμη εικονογράφηση].

Αλεξάνδρου Δουμά, Οι τρεις σωματοφύλακες. Μετάφραση: Π. Τσιμικάλη. <Μικρή Κλασσική Βι­ βλιοθήκη - 11>. Εκδόσεις: «Ατλαντίς» - Μ. Πεχλιβανίδης και ΣΙΑ, Α.Ε., Αθήναι [χ.χ.]. Σχ. 8ο, σελ. 96 (+ 2 λευκές) [με εικονογράφηση. Κυκλοφό­ ρησε γύρω στο 1970 κι επανεκδίδεται. Το ίδιο ισχύει και για τους αριθμ. 15, 16 (6λ. πιο κάτω) _ της ίδιας σειράς].

16.

17 Αλεξάνδρου Δουμά, Ο Κόμης Μοντεχρήστος. Με­ τάφραση: Π. Τσιμικάλη. Εικονογράφηση: Μ. Αβαγιανού. <Μικρή Κλασσική Βιβλιοθήκη - 13>. Εκ­ δόσεις «Ατλαντίς» - Μ. Πεχλιβανίδης και ΣΙΑ, Α.Ε. Αθήναι [χ.χ.]. Σχ. 8ο, σελ. 104 (+ 2 λευκές). [Με εικονογράφηση].

18. Αλεξάνδρου Δουμά, Μετά από 20 χρόνια. Δια­ σκευή: Στέλλας Βουρδουμπά <Μικρή Κλασσική Βιβλιοθήκη - 17>. Εκδόσεις «Ατλαντίς» - Μ. Πεχλιβανίδης και ΣΙΑ, Α.Ε., Αθήναι [χ.χ.]. Σχ. 8ο, σελ. 122 (+ 2 βιβλιοκαταλόγους + 2 λευκές). [Με εικονογράφηση].

19. Αλεξάνδρου Δουμά (πατρός), Ο Υποκόμης της Βραζελόνης. Διασκευή: Μ. Σκουλούδη. Εικονο­ γράφηση: Μ. Μποσταντζόγλου. Εξώφυλλο: Ντίνου Αναστασόπουλου. Εκδ. οίκος «Αστήρ», Αλ. και Ε. Παπαδημητρίου, Αθήναι (1975). Σχ. 8ο, σελ. 223 (+ 1 λευκή).

20. Αλεξάνδρου Δουμά (πατρός). Μετά είκοσι έτη. Διασκευή: Μ. Σκουλούδη. Εικόνες: FrendeMoney. Χάραξις: Victor G. Tertre. Εκδ. οίκος «Αστήρ», Αλ. και Ε. Παπαδημητρίου, Αθήναι (1978). Σχ. 8ο, σελ. 376 (+ 8 σελ. βιβλιοκατάλογος). [δίστηλο κείμενο].

21. Αλεξάνδρου Δουμά, Οι τρεις Σωματοφύλακες. Έγχρωμη εικονογραφημένη έκδοση στη δημοτική και στο μονοτονικό σύστημα. Ελεύθερη απόδοση: Σοφία Φιλίππου-Σημίτη. Εικονογράφηση: Δημήτρης Αγγελής. Ηλίας Καμπανάς. Οργαν. Εκδό­ σεων ΑΒΕΕ (1985) <Καμπανάς - Παγκόσμια Παι­ δική Λογοτεχνία>. 17,5 X 25, σελ. 310 (+ 10, πε­ ριεχόμενα και λευκές).

«Κλασσικά Εικονογραφημένα» 1.

Αλεξάνδρου Δουμά, Το Σιόηρούν Προσωπείον <Κλασσικά Εικονογραφημένα. Από τα αριστουρ­ γήματα των μεγαλύτερων συγγραφέων του κόσμου - No 1006> by Atlantic Publishing Corporation L.T.D., Αποκλειστικός εκδότης για την Ελλάδα. Γραφικοί Τέχναι Μ. Πεχλιβανίδης και ΣΙΑ, Α.Ε., Αθήναι [χ.χ. (άρχισαν να κυκλοφορούν γύρω στο 1950 και αργότερα επανεκδόθηκαν. Πρόκειται για μεταφράσεις των ίδιων ακριβώς περιοδικών που κυκλοφορούσαν στην Αμερική. Όνομα μεταφρα­ στή δεν αναφέρεται). Τα προηγούμενα στοιχεία (εκδότης, κτλ.) παραμένουν ίδια και στα τεύχη που ακολουθούν, γι’ αυτό και θα παραλείπονται. Σελ.

44 [+ 4 με διάφορα θέματα. Στην πρώτη απ’ αυτές, χωρίς υπογραφή, σύντομη παρουσίαση του συγ­ γραφέα με τίτλο: «Αλέξανδρος Δουμάς, αριστοτέ­ χνης του μυθιστορήματος». Μπροστά, στο εσώφυλ-

αψιερωμα/53 λο υπάρχει «Περίληψη του έργου» (δίστηλο κείμε­ νο)].

2. Αλεξάνδρου Δουμά, Οι Τρεις Σωματοφύλακες. <Κλασσικά Εικονογραφημένα - No 1026>. Σελ.

62 (+ 2: «Δέσμες φωτός στη ζωή του Αλέξανδρου Δουμά») [ανυπόγραφο κείμενο. Στο εσώφυλλο, μπροστά, δίστηλο κείμενο με «περίληψη του έρ­ γου». Στη μέση του τεύχους υπάρχει τετρασέλιδο, χωρίς αρίθμηση, που τιτλοφορείται «σελίδες ποικι­ λίας» και περιλαμβάνει θέματα της εποχής στην οποία αναφέρεται το έργο].

3. Αλεξάνδρου Δουμά, Οι Κορσικανοί αδελφοί. <Κλασσικά εικονογραφημένα - No 1030>. Σελ. 47 (+ 1 όπου ανυπόγραφο κείμενο με τίτλο: «Αλέξαν­ δρος Δουμάς». Στη μέση του τεύχους, τετρασέλιδο χωρίς αρίθμηση, οι «σελίδες ποικιλίας. Πριν από το κείμενο, στο εσώφυλλο εισαγωγή στο έργο» (δί­ στηλο)].

4 .Αλεξάνδρου Δουμά, Το περιδέραιο της Βασίλισ­ σας. <Κλασσικά Εικονογραφημένα - No 1071 >. Σελ. 40 [Στο εσώφυλλο, μπροστά, «Εισαγωγή στο έργο» (δίστηλο). Στη σελ. 41 βιογραφία, χωρίς υπογραφή, με τίτλο: «Αλέξανδρος Δουμάς». Στις σελίδες 42-47 εικονογραφημένο «το καταπληκτικό φιλμ της γης». Στο ενδιάμεσο τετρασέλιδο («σελί­ δες ποικιλίας»), αφιέρωμα στη Μαρία Αντουανέττα].

5. Αλεξάνδρου Δουμά, Οι Συνωμότες. <Κλασσικά εικονογραφημένα - No 1101>. Σελ. 45 [+ 3 με διά­ φορα θέματα. Στην πρώτη απ’ αυτές (σελ. 46), ανυπόγραφη βιογραφία, παραλλαγή εκείνης του τεύχους 1071, με τίτλο: «Αλέξανδρος Δουμάς». Στο εσώφυλλο μπροστά, δίστηλο κείμενο με «περίληψη του έργου» και στη μέση το τετρασέλιδο: «σελίδες ποικιλίας»].

6. Αλεξάνδρου Δουμά, Μετά είκοσι έτη. <Κλασσικά εικονογραφημένα - No 1156>.

7. Αλέξανδρου Δουμά, Η μαύρη τουλίπα. <Κλασσικά εικονογραφημένα - No 1157>. Σελ. 44 (+ 4 με διάφορα θέματα. Στην πρώτη απ’ αυτές (σελ. 45), ανυπόγραφη βιογραφία: «Αλέξανδρος Δουμάς». Το ένθετο τετρασέλιδο («σελίδες ποικι­ λίας») αναφέρεται στην Ολλανδία. Μπροστά, στο εσώφυλλο, δίστηλο κείμενο με «περίληψη του έρ­ γου»].

8. Αλέξανδρου Δουμά, Ερρίκος ο Τ'. <Κλασσικά Ει­ κονογραφημένα - No 1188>. Σελ. 45 [+ 3 χωρίς αρίθμηση, με διάφορα θέματα, στην πρώτη από τις οποίες, βιογραφία με τίτλο: «Αλέξανδρος Δουμάς

(πατήρ)». Στο εσώφυλλο, μπροστά, «εισαγωγή στο έργο» (δίστηλο)]. Σημειώσεις 1. Τα λήμματα προέρχονται από το έργο: Γκίνη Δημητρίου Σ. και Μέξα Βαλέριου Γ., Ελληνική Βι­ βλιογραφία 1800-1863. <Πραγματείαι της Ακαδη­ μίας Αθηνών - τομ. 11ος>. Εν Αθήναις, 1941. (Τα βιβλία αυτής της περιόδου δεν ήταν εύκολο να βρεθούν). Οι αριθμοί πλάι στην ένδειξη «ΓκίνηΜέξα», παραπέμπουν στην κατάταξη της «Ελληνι­ κής Βιβλιογραφίας». Για έργα που η έκδοσή τους δεν ολοκληρώθηκε την ίδια χρονιά, παραπέμπουμε σε περισσότερα από ένα λήμματα της βιβλιογρα­ φίας Γκίνη-Μέξα.

2. Τα βιβλία της περιόδου 1865-1900 προέρχονται από τη Βιβλιοθήκη της Εταιρείας Ελληνικού Λογο­ τεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (Ε.Λ.Ι.Α.), τους υπεύθυνους της οποίας ευχαριστούμε κι από εδώ, για την πρόθυμη συνεργασία σε τούτη την προσπά­ θεια.

3. Το λήμμα περιλαμβάνεται στον τόμο: Pierris Nakis, Bibliographie Ionienne, Athenes, 1966, και είναι το μοναδικό που αφορά έκδοση έργου του Δουμά.

4. Πρόκειται για διασκευές που επανεκδόθηκαν πολ­ λές φορές. Προτιμήθηκε η παλαιότερη προσιτή έκ5. Ενδεικτική της απήχησης που είχαν τα έργα του Δουμά, αλλά και του διαλόγου που αναπτύσσεται μεταξύ των κειμένων, είναι μια επιστολή του Ιου­ λίου Βερν, προς τον Αλέξανδρο Δουμά (υιό). Η επιστολή δημοσιεύεται στο έργο του Βερν «Ο Κό­ μης Ματίας Σαντόρφ», που κυκλοφόρησε από τις ίδιες εκδόσεις (Γεμεντζόπουλος [I960]. < Άπαντα Ιουλίου Βερν - 6, 7>, πρώτος τόμος - δεύτερη σε­ λίδα, χωρίς αρίθμηση, πριν από το κείμενο), και αναφέρει μεταξύ άλλων: «Προσπάθησα σε τούτο το έργο, να δημιουργήσω στο πρόσωπο του Ματία Σαντόρφ, ένα δεύτερο Μοντεχρήστο». Ακολουθεί (στην ίδια σελίδα) απάντηση του Αλεξάνδρου Δουμά (υιού) με ημερομηνία 23.6.1885.

• Για την επέτειο των εκατό χρόνων από το θάνατο του Δουμά, ενδιαφέρον παρουσιάζει το δοκίμιο: Γεωργαλά Στέλλα Κ., Εκατό χρόνια από το θάνατο του Αλεξάνδρου Δουμά, πατρός (Παρνασσός, τομ. ΙΒ', αριθμ. 4, 1970, σελ. 647-649).

• Πολλά από τα βιβλία του Δουμά που εκδόθηκαν στα ελληνικά, δεν κατορθώσαμε να τα βρούμε - αρκε­ τά έχουν αποσυρθεί και από την Εθνική Βιβλιοθήκη. Έτσι, η δημοσίευση τούτης της... «απόπειρας», γίνε­ ται συγχρόνως πρόσκληση για διορθώσεις και συμπλη­ ρώματα.

Χ Α Ο Υ Α Ρ Ν Τ Φ Α ΣΤ

Ο

Π

ο λ ί τ η ς

Π ί ΐ ί η ν

Χωριό μου είναι ο κόσμος και πατρίδα μου εκεί όπου δεν υπάρχει λευτεριά.

το περιοβικό των βιβϋϊων

ix

v

e

u

m

ΓΙΑ ΝΑ ΜΑΘΑΙΝΕΤΕ ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΟΛΑ ΤΑ ΝΕΑ Β ΙΒ Λ ΙΑ ΠΟΥ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΚΑ Ι ΠΟΙΟ ΕΙΝ ΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥΣ. ΓΙΑ Ν Α ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕΤΕ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΙ­ ΚΟ ΣΑΣ ΑΡΧΕΙΟ ΜΕ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒ Λ ΙΑ ΠΟΥ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ, ΧΩ ΡΙΣΜ ΕΝΑ Κ ΑΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ Κ Α Ι Κ ΑΤΑ ΘΕΜΑΤΑ. ΓΙΑ ΝΑ ΔΙΑΒΑΖΕΤΕ ΤΙΣ ΠΙΟ ΖΩΝΤΑΝΕΣ Κ Α Ι ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΣΕΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ, ΤΑ ΠΙΟ ΖΩΝΤΑΝΑ Κ Α Ι ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ.

ΜΗ ΧΑΣΕΤΕ ΤΟ 1 2 0 ΤΕΥΧΟΣ ΠΟΥ ΚΥ­ ΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΤΙΣ 15 ΙΟΥΛΙΟΥ, ΜΕ ΟΛΑ ΤΑ Β ΙΒ Λ ΙΑ ΤΟΥ Α ΕΞΑΜΗΝΟΥ 1986, ΜΕ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΑ ΚΑΛΥΤΕΡΑ, ΚΑ Ι ΤΟ ΕΝ­ ΘΕΤΟ 16ΣΕΛΙΔΟ ΤΟΥ ΜΕ ΤΑ ΠΙΟ ΔΡΟΣΕ­ ΡΑ Β ΙΒ Λ ΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΛ Ο Κ Α ΙΡ Ι. Ε ΙΔ ΙΚ Α ΓΓ ΑΥΤΟ ΤΟ ΤΕΥΧΟΣ Ο ΙΧΝΕΥ­ ΤΗΣ ΔΕΝ ΔΕΧΕΤΑΙ Κ Α Μ ΙΑ ΑΠΟΛΥΤΩΣ Δ ΙΑΦ Η Μ ΙΣΗ . ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΤΙΣ 15 ΤΟΥ ΚΑΘΕ ΜΗΝΑ ΣΤΑ ΠΕΡΙΠΤΕΡΑ ΚΑΙ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΟΛΕΙΑ. ΤΗ­ ΛΕΦΩΝΑ: 36.03.202 - 36.36.581 ΟΤΑΝ ΔΕΝΔΡΙΣΚΕΤΕ ΤΟΝ ΙΧΝΕΥΤΗ ΣΤΑ ΠΕΡΙΠΤΕΡΑ.

|L?

II

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

επιλογή σύγχρονη σατιρική ποίηση απ’ τις καλύτερες στιγμές της ΝΙΚΑΝΟΡ ΠΑΡΑ: Ποιήματα και αντιποιήματα (εισαγωγή-σχέδια: Ενρίκε Λιν). Μετάφραση απ’ το πρωτότυπο Ρήγας Καππάτος. Αθή­ να, Γλάρος, 1985. Σελ. 88.

Ο Νικανόρ Πάρα γεννήθηκε στη Χιλή, στην πόλη Τσιλιάν, το 1914. Μετά τις σπουδές του στο κολέγιο Μπάρος Αράνα του Σα­ ντιάγο, τέλειωσε τη σχολή Φυσικομαθηματικών του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου του Πανεπιστημίου της Χιλής και στη συνέχεια παρα­ κολούθησε ανώτερα μαθήματα μηχανικής στο πανεπιστήμιο Μπράουν των ΗΠΑ και στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, στην Αγλλία. Μετά απ’ ατ τές τις σπουδές επέστρεψε στη χώρα του, όπου διορίστηκε καθηγητής των Φυσικομαθηματικών στο Πανεπι­ στήμιο της Χιλής, διδάσκοντας ώς το 1974. Τα τελευταία δέκα δώ­ δεκα χρόνια δίδαξε λογοτεχνία στο τμήμα Κλασικών Σπουδών του ίδιου πανεπιστημίου. Από την πρώτη του ποιητική συλ­ λογή, «Τραγουδιστής δίχως όνο­ μα», που εξέδωσε στα εικοσιτρία του χρόνια, ώς σήμερα, ο Νικανόρ Πάρα παραμένει ένας ποιητής που συγκινείται έντονα απ’ την τρέχου­ σα χιλιανή όσο και παγκόσμια ιστορία. Αφουγκράζεται τους καη­ μούς του λαού του, αποτυπώνει τα παθήματα των συγχρόνων του σε εύληπτους, μουσικούς στίχους, κα­ θρεφτίζει τα οράματα των ταπει­ νών κι αδικημένων, που παραμέ­ νουν ηρωικοί μέσα στην τραγικότη­ τα της ασημαντότητάς τους, διδά­ σκει, ειρωνεύεται μέχρις εσχάτων, αντιστρέφει αξίες, λέει τα πράγμα­

τα με τ’ όνομά τους, διακωμωδεί, σαρκάζει, ασκεί σκληρή κριτική ακόμα και στον ίδιο του τον εαυτό, αυτοσατιριζόμενος, και γενικά πα­ ράγει μια ποίηση ικανή να τέρψει, να προκαλέσει αλλά και να ευαγγελισθεί ένα καινούριο λαϊκό είδος γραφής. Πρόκειται για ένα έργο που προορίζεται να μείνει δίπλα στον καθημερινό απλό άνθρωπο, έτοιμο να παρηγορήσει, να ξεδια­ λύνει αμφιβολίες ακόμα και να φα­ νεί χρήσιμο σ’ έναν αγώνα κατά της υποκρισίας. Τα πολύχρονα διαστήματα της σιωπής που μεσολαβούν ανάμεσα στις ποιητικές του συλλογές δεν εί­

ναι ικανά ούτε να ελαττώσουν στο παραμικρό την ένταση της φωνής του διαρκώς οργίλου Νικανόρ Πά­ ρα, ούτε να προκαλέσουν τη μείω­ ση του ενδιαφέροντος του ευρύτε­ ρου κοινού, που χαίρεται την ποίη­ σή του, είτε στο πρωτότυπο, είτε στις μεταφράσεις της, που έγιναν και γίνονται κατά καιρούς. Έχο­ ντας αφομοιώσει σταδιακά τη λό­ για χιλιανή παράδοση, τη δημώδη ποίηση του τόπου του και το έργο του Γκαρθία Λόρκα, τον «Τσιγγά­ νο Τραγουδιστή», τον οποίο θεώ­ ρησε μάλιστα, κάποτε, υπόδειγμα ύφους και σταθερό σημείο αυτοα­ ναφοράς του, ο Νικανόρ Πάρα ήρ­ θε σ’ επαφή με την αμερικανική και βρετανική ποίηση στις αρχές της δεκαετίας του ’50. Περνώντας με χαρακτηριστική άνεση από την αυ­ στηρή και σοβαρή τεχνοτροπία, που απαιτεί η μορφή των κλασικών στροφών με τα ατέλειωτα ρητορικά σχήματα, που αφθονούσαν κατά τη διάρκεια του χρυσού ισπανικού αιώνα, στους άτακτους ανομοιοκα­ τάληκτους ενδεκασύλλαβους στί­ χους, ο ποιητής αυτός τοποθετήθη­ κε, αργά αλλά σταθερά, στον αντί­

56/οδηγος ποδα της στυλιζαρισμένης ποίησης, που τόσο λαμπρά και συστηματικά καλλιέργησαν οι ρομαντικοί ποιη­ τές Βιθέντε Ουιδόμπρο (1893-1948) και Πάμπλο δε Ρόκα (1894-1968). Διασταυρώνοντας, επίσης, ο Ν. Πάρα το καθαρά εθνικό ύφος του, συνειδητά κι επίμονα, με την πλού­ σια αγγλόφωνη λογοτεχνία, ήρθε σε αντίθεση με τους υπόλοιπους λατινοαμερικάνους δημιουργούς της γενιάς του, που είναι σταθερά προσανατολισμένοι, κατά μέγα μέ­ ρος, στην έντεχνη γαλλική παράδο­ ση. Χαρακτηριστικό, από αυτή την άποψη, είναι το ποίημά του «Όταν οι Ισπανοί» (σελ. 76): Ό ταν οι Ισπανοί ήρθαν στη Χιλή τα ’χασαν στην κυριολεξία γιατί δε βρήκαν ούτε ασήμι ούτε χρυσά­ φι χιόνι και τριμμένη πέτρα, ναι, τριμ­ μένη πέτρα και χιόνι τίποτα δηλαδή που να ’ξιζε τον κό­ τα είδη διατροφής ήταν ελάχιστα και συνεχίζουν να ’ναι θα μου πείείναι ακριβώς αυτό που ήθελα να τονίσω ο κόσμος στη Χιλή πεινάει κι ας ξέρω πως ομολογώντας το μπορεί να καταλήξω στην Πισάγονα αλλά ο αδιάφθορος Χριστός του Έλκι δεν μπορεί παρά να λέει την αλή­ θεια ας μου το συγχωρέσει ο στρατηγός Ιμπάνιεθ μα στη Χιλή ούτε έχουν ακουστά για ανθρώπινα δικαιώματα ούτε για ελευθερία του τύπου εδώ διατάζουν όσοι έχουν τον παρά κι η αλεπού φυλάει το κοτέτσι αλλά πείτε μου, αλήθεια, σε ποια χώρα σέβονται τ’ ανθρώπι­ να δικαιώματα; Ο ίδιος ο Νικανόρ Πάρα δε δί­ στασε να ονομάσει την ποίησή του αντι-ποίηση. Κι αυτό γιατί έφτασε στα όρια ενός λεπτού ρεαλισμού, που ξέρει και μπορεί, με μεγάλη πράγματι σιγουριά ν’ ανασύρει στην επιφάνεια όλα εκείνα τα στοι­ χεία που ο αριστοκρατικός εγωκε­ ντρικός ερμητισμός, τόσο των παλαιότερων, όσο και των συγχρόνων χιλιανών ποιητών, κρατούσε πάντα στη σκιά ή στην παρασκιά της καλ­ λιτεχνικής δημιουργίας. Μόνο και

Νικανόρ Πάρα.

μόνο γι’ αυτό το λόγο ο Νικανόρ Πάρα θα μπορούσε να διεκδικήσει μία απ’ τις σπουδαιότερες θέσεις στη χιλιανή λογοτεχνία. Είναι ποιητής ουσίας. Βέβαια το στοιχείο αυτό αλλά κι η γενικότερη προσφο­ ρά του δεν είναι μεγέθη ικανά ώστε να επισκιάσουν τον γίγαντα της χιλιανής ποίησης, τον Πάμπλο Νε­ ρούντα, που κατόρθωσε με το τε­ ράστιο, μα αψεγάδιαστο, έργο του να συγκεράσει μιαν ολόκληρη πα­ ράδοση, να χαρτογραφήσει έναν ολόκληρο πολιτισμό και να κάμει μια νέα, πλατιά, φωτεινή οδό στη λογοτεχνία της πατρίδας του. Ο Νικανόρ Πάρα, με τη χαρα­ κτηριστική ειλικρίνεια που τον διακρίνει, μιλάει πάντα πολύ προ­ σεκτικά για ιίο έργο του, μεγάλο μέρος του οποίου έχει ήδη αποκηρύξει. Ξέρει πολύ καλά πως δεν εί­ ναι δυνατό να πρωτοτυπεί συνε­ χώς, πως δεν μπορεί πάντα να ε­ μπιστεύεται τους εξεζητημένους στίχους του. Κι όταν εξαντλήσει τα λαϊκά μοτίβα του, έχοντας δώσει ξανά και ξανά στους απλοϊκούς ποιητικούς τύπους του τις ίδιες διαστάσεις, επαναλαμβάνοντας τον εαυτό του, καταφεύγει στα δοκιμα­ σμένα πρότυπα τόσο του άμεσου παρελθόντος όσο και του παρόν­ τος. Έτσι, δε θα διστάσει να προσφύγει στον Έλιοτ, στον Πάουντ, στον Τζαρά και σ’ άλλους. Αν επιμείνει ο προσεκτικός αναγνώστης θ’ ανακαλύψει, φερ’ ειπείν, πίσω απ’ τη μεγαλοστομία της ρητορικής των εκατό (100) στίχων του ποιή­ ματος «Τα βίτσια του σύγχρονου κόσμου», που γράφτηκε περί το 1954, τον συγκρατημένο, φλεγματι­

κό ελιοτικό λόγο που απαρίθμησε κάποια άλλα δεινά του σύγχρονου κόσμου στα ποιήματα Triumphal March και Difficulties of a States­ man, που ο ποιητής της «Έρημης Χώρας» συνέθεσε μερικές δεκαε­ τίες πριν. Ο Νικανόρ Πάρα γνωρίζοντας το αδιέξοδο στο οποίο θα μπορού­ σε, τελικά, να τον οδηγήσει η ίδια του η αντιποίηση, θα καταφεύγει συχνά σε πιο παραδεκτά σχήματα, σε πιο κατασταλαγμένες φόρμες. Έτσι διασώζεται η σάτιρά του και συναντά την αληθινή ποίηση, την ποίηση των εσώτερων ψυχικών το­ πίων. Ο κλαυσίγελος μεταμορφώ­ νεται σε γενική, καθολική ποίηση. Τότε ο Νικανόρ Πάρα βρίσκει τον εαυτό του. Τότε γίνεται αυτό που θέλησε να γίνει: αληθινός τεχνίτης του στίχου. Παράδειγμα ας είναι το ποίημά του «Μυαλά που λει­ τουργούν μονάχα», (σελ. 74): Μυαλά που λειτουργούν μονάχα μ ’ αυτό που λέν’ οι αισθήσεις έφτιαξαν έναν ουρανό ζωομορφικό χωρίς δομή δική του απλή απεικόνιση του ζωικού βασι­ λείου που βρίθουν χερουβείμ και άγγελοι σα να ’ταν κατοικίδια πουλιά -απαράδεκτο από κάθε άποψη !εγώ υποπτεύομαι πως ο ουρανός πιο πολύ μοιάζει με μια μελέτη συμβολικής λογικής παρά με ζωολογικό κήπο. Εκεί που ο Νικανόρ Πάρα πε­ ριορίζεται στην κατάχρηση των ρυθμών και στη στείρα αντιπαρά­ θεση των ευρημάτων, δεν ξεπερ­ νάει το απλό ποιητικό σχέδιο. Για παράδειγμα αναφέρω το ποίημα «Όνειρα» (σελ. 39), που ένας Ζακ Πρεβέρ θα σμίλευε σαφώς καλύτε­ ρα, ή το ποίημα «Γράμμα του ποιη­ τή που κοιμάται σε μια καρέκλα» (σελ. 62), που ένας Χόρχε Λουίς Μπόρχες, θαρρώ, θα του χάριζε κι άλλες, πιο ανανεωτικές πινελιές, ή τέλος το ποίημα «Μόνος» (σελ. 49) που ο όχι και πολύ νεότερός του Λώρενς Φερλινγκέττι θα το «χτένι­ ζε» με πιο έξυπνο τρόπο. Ο ευσυνείδητος μεταφραστής κ. Ρήγας Καππάτος, που γνωρίζει προσωπικά πολλούς σύγχρονους λατινοαμερικάνους συγγραφείς και διανοούμενους και φυσικά και τον ίδιο τον Νικανόρ Πάρα, κατόρθω­ σε, σε γενικές γραμμές, να αποδώ­ σει το πνεύμα των αντιποιημάτων του χιλιανού αυτού ποιητή. Πρό-

οδηγος/57 κειται για μια τίμια μετάφραση, χωρίς υπερβολές, χωρίς παρανοή­ σεις και το κυριότερο χωρίς αυθαί­ ρετους υποκειμενισμούς. Οι α­ ντιρρήσεις μου συγκεντρώνονται σε μερικές δημοτικοφανείς αποδόσεις όπως: «όλα τ’ αποσπερνά - απο­ σπερνά φανταστικά», «χρονιά που σ’ αυτήν αναφέρομαι και που χμτά κάποιον τρόπο τοποθετούμαι», «γιατί δεν ασηκώνεσαι απ’ τον τά­ φο», ή τύπους όπως «με κατανυκτι- ( κή σιγή σαν σ’ εκκλησία» ( = 4 σίγ- * μα στη σειρά), «μέσα στην έρημο από χραταιό τσιμέντο», «που βρί­ θουν χερουβείμ και άγγελοι» κ.ά. Αν συνυπολογίσουμε στα όσα θετικά κομίζει στο κοινό μας, πο\ι

δεν μπορεί να απολαύσει στη γλώσσα του τον Νικανόρ Πάρα, το κρινόμενο βιβλίο, τον κατατοπιστι­ κότατο πρόλογο του χιλιανού, επί­ σης, ποιητή Ενρίκε Λιν (τα ζωγρα­ φικά σχέδια του οποίου, όμως, πα­ ραείναι γκροτέσκα), και το πληρο­ φοριακό σημείωμα, που προτάσσει στην έκδοση για τον Νικανόρ Πά­ ρα ο ίδιος ο μεταφραστής, τότε μπορούμε να πούμε ότι έχουμε στα χέρια μας μια φιλότιμη εργασία, που αβίαστα μας εισάγει στον κάθε άλλο παρά αντιποιητικό κόσμο του σημαντικού αυτού ποιητή της Χι­ λής. ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

μυστικό φως στη ζωή του ποιητή ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ: Γράμματα στη Ραχήλ. Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1985. Σελ. 528. Η Ραχήλ, η τρυφερή Chere Clart6, η προσωποποιημένη θεότητα, που ενέπνευσε πολυάριθμα ποιήματα στον Παλαμά, δεν είναι άλ­ λη από την Ελένη Γεωργίου Κορτζά, εγγονή του Εμίν Βέη, Αλβα­ νού από την Κορυτσά, ο οποίος κατά το 1875 εγκατέλειψε πλούτη και αξιώματα, που είχε ως ανώτερος αξιωματικός του τουρκικού στρατού, και κατέφυγε στην Ελλάδα με το όνειρο της εξέγερσης για την απελευθέρωση της πατρίδας του Αλβανίας. Το όνειρό του αυτό έμελλε να μη πραγματοποιηθεί. Η απελπισία και η απογοήτευσή του τον οδήγησαν στα Φαληρικά νερά (1887), όπου «μαζί με τον εαυτόν του έπνιξε το λαμπρότερο όνειρον του βίου». Η οικογένειά του παρέμεινε στην Ελ­ λάδα, έχοντας να ξεπεράσει σοβα­ ρότατα οικονομικά προβλήματα. Η σύζυγος Φιρδεύς και ο γιος Μπεσίμ - τα μόνα εναπομείναντα μήλης της οικογένειας του Εμίν Βέη, βαπτίζονται χριστιανοί ορθόδοξοι, ως Μαρία και Γεώργιος, ονόματα που χαρίζει ο ποιητής και νονός Αριστοτέλης Βαλαωρίτης. Ο Γιώργος Κορτζάς (το επώνυμο λόγω της καταγωγής του από την

Κορυτσά), πατέρας της Ελένης, ακολούθησε κι αυτός το στρατιωτι­ κό επάγγελμα, γεγονός που τον αναγκάζει να μετακινείται συχνά και να αφήνει την οικογένειά του στη συμπαράσταση πλησιεστέρων συγγενών. Τα Χριστούγεννα του 1921, ο Γεώργιος Κορτζάς βρίσκεται στη Μικρά Ασία. Τον ακολουθεί και η σύζυγός του σε μια αποστολή με τη φανέλα του στρατιώτη. Τα παιδιά παραμένουν στο σπίτι μιας θείας τους, η οποία συγκατοικεί με τον ανιψιό του Παλαμά, Χρήστο Ηανθόπουλο. Στο σπίτι αυτό γίνεται η πρώτη συνάντηση του ποιητή και της Ελένης Γ. Κορτζά.

πλαίσιο Γ

'

“

ΘΕΜΗ ΤΑΣΟΥΑΗ. Σε μωβ ελασσόνα. Αθήνα, Πλέθρον. Σελ. 60. ΜΙΑ αίσθηση «βυθίσματος» διαπερνά τον ποιητικό λόγο του θέμη Τασούλη, όπως τον απλώνει «σε μωβ ελάσσονα». Ο άνθρωπος, ο κόσμος, η ζωή, μοιάζουν να λειτουργούν την πράξη του χειμώνα, με την πιθανότητα μιας ερχόμενης βλάστησης σε φως, με την αβεβαιότητα κάποιας συνέχειας, που δεν θα φέρει απαρέγκλητα και τη μεταβολή. Αντίθετα, μάλιστα, η υποψία του «χαμένου», του χαμένου για πάντα (ή τουλάχιστον για τώρα), βρίσκεται μέσα στις λέξεις και τις φράσεις, που ακολουθούν τη δίκιά τους «μηχανική», αποφεύγοντας κάθε περιττή επέκταση, έστω κι αν αυτό τις κάνει πιο προσωπικές στην ερμηνεία ή τις αντανακλάσεις τους. ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΛΕΞΙΟΥ: Η κατεδάφιση προετοίμαζε την εξέγερση. Αθήνα, Πλέθρον, 1985. Σελ. 48. ΔΕΚΑΤΡΙΑ μικροπεριστατικά της καθημερινότητας, ενδεικτικά όμως της ασφυκτικής ζωής του Έλληνα, περνούν μες απ’ αυτή τη συλλογή πεζών. Ένα από τα κλειδιά επικοινωνίας με τον συγγραφέα, αποσπούμε από τη σελίδα 28: «Έψαχνα για το μέτρο και την αρμονία στις σωστές αναλογίες, για να καθορίσω την πνευματική μου ταυτότητα. Τα παλιά ιδανικά μου έγιναν τώρα εμπορεύματα με αμφίβολη φρεσκάδα και κάπου σ’ όλη αυτή την

58/οδηγος Η Ελένη δεν γνωρίζει τίποτα για τον ποιητή Παλαμά. Δεν γνωρίζει τη σύγχρονη πραγματικότητα της ελληνικής ποίησης. Είναι, όμως, άριστα καταρτισμένη, όσον αφορά τη γαλλική λογοτεχνία και διανόη­ ση. Φοιτά σε γαλλικό σχολείο κα­ λογραιών και είναι εξοικειωμένη πάρα πολύ με τα γαλλικά γράμμα­ τα. Η φιλομάθειά της, η ποιότητα του χαρακτήρα της, η νεανικότητά της θέλγουν και συγκινούν τον Πα­ λαμά. Ο τρόπος που συζητά μαζί της, μυώντας την και μυούμενος συγχρόνως, από τα λεπτά θέματα της τέχνης μέχρι τα υψηλά της φι­ λοσοφίας, τον αναστατώνει. Έτσι, ξεχνά τη φυγοκοσμία του και επι­ διώκει τη συνάντηση μαζί της κάθε Σάββατο και στο ίδιο πάντοτε σπί­ τι. Αργότερα, οι συναντήσεις γί­ νονται στο «κελί» του ποιητή, το μικρό, απομονωμένο του γραφείο. Ωστόσο, οι συναντήσεις αυτές διακόπτονται συχνά. Η Ελένη, κλονισμένη από τη φυματίωση, αγωνίζεται να αναλάβει πηγαίνο­ ντας σε γνωστά θέρετρα του εσωτε­ ρικού και εξωτερικού. Ο Παλαμάς νιώθει τη μοναξιά του αβάσταχτη. Η αλληλογραφία γίνεται το μέσον επικοινωνίας και ο «γραμματοκο­ μιστής» η καθημερινή του ελπίδα. Για τις ιδιόμορφες αυτές στιγμές που ζει ο ποιητής, γράφει τα εξής χαρακτηριστικά ο Γ. Κουρνούτος, που επιμελείται και την έκδοση: «Η αρρώστια, αυτός ο φοβερός εχθρός, και ο χειμώνας, παρεμ­ βάλλονταν και διέκοπταν τη συνέχεια μιας ατέρμονης συνο­ μιλίας πνευματικής που έδινε σκοπό στη ζωή και θάρρος στη δημιουργική προσπάθεια. Το κρεβάτι συχνά έδενε πεισματι­ κά μακριά απ’ τον ποιητή τη δύναμη που τον κυβερνούσε, κι αυτός απελπισμένος ξεσπούσε σ’ έναν σπαραχτικό μονόλογο που ερχόταν να διώξει τη σιω­ πή και να γεμίσει ένα θανατερό κενό. Μιλούσε μόνος του, στε­ κόταν βουβός μπορστά στα βι­ βλία που είχε διαλέξει για να τους συντροφέψουν την κάθε συνομιλία και τελικά ριχνόταν στο χαρτί, σύντροφο λυτρωτικό απ’ τα πρώτα του χρόνια, και ζωγράφιζε σε γράμματα απο­ καλυπτικά την αγωνία και τη στενοχώρια του τη βαθιά για την αδειανή πολυθρόνα που στέκονταν μπροστά του σε μά­ ταιη αναμονή».

Τα γράμματα, έτσι, καθημερινά και αλλεπάλληλα, έχουν τη μορφή ημερολογίου και μας πληροφορούν για χίλιες-δυο μικρολεπτομέρειες της πνευματικής και ιδιωτικής ζωής του Παλαμά. Ο ποιητής είναι χειμαρρώδης. Γράφει ασταμάτητα, πληθωρικά, για όλα τα ασήμαντα πράγματα που γεμίζουν το κενό, το διάστημα που μένει μόνος, χωρίς να έχει απέναντι του την Ελένη. Στην αρχή τα γράμματα είναι χω­ ρίς επικεφαλίδα, χωρίς προσφώνη­ ση. Μα διαβάζοντας, κάποτε, το τετράστιχο του Angellier: Chire clarti, c’est de toi-meme, de ton itre pur, non de moi, Que, pour qu’il soit digne de toi, je forme l’amour dont je t’aime της γράφει γοητευμένος: «Κι άξαφ­ να είπα με το νου μου: Αν ποτέ γράφοντάς σας, σε κάποια απου­ σία σας (που την εύχομαι πάντα κι εγωιστικώτατα να είναι μικρή), μου έρχονταν έξαφνα όρεξη να πα­ ραβώ τον κανόνα που ακολουθούμε κι οι δυο, μη προτάσσοντας τίτλους στα γράμματα και προσφωνήσεις, θα σας προσφωνούσα απλώς: Οιέre Clarte. Αξίζει κανείς για τέτοια ωραία εγκάρδια φρασούλα να πα­ ραβαίνει τον κανόνα...». Αλλά όποια σημασία και αν είχε και για τους δυο η ιδιαιτερότητα και η εξέλιξη μιας τέτοιας σχέσης, δεν μπορούσε να κρυφτεί το αταί­ ριαστο της ηλικίας τους. Ο Παλα­ μάς το νιώθει, το γνωρίζει, καιγΓ αυτό, ίσως, ποτέ δεν παρασύρεται σε καθαρές γύξεις. Βέβαια, μέσα στα ποιήματά του μιλάει ξεκάθαρα για τον βασανιστικό αυτό έρωτά του. Δεν κρύβει την τρικυμία της ψυχής του, την ανεμπόδιστη έξαρ­ σή του. Κάποτε, όμως, φτάνει στο απροχώρητο και γράφει τα εξής αποκαλυπτικά (1926): «Πέντε χρό­ νια... είμαστε ό,τι είμαστε και να μη μπορώ ν’ ανοίξω το στόμα μου, να σπρώξω τη πέννα μου και να σου ειπώ, να σου τα ψιθυρίσω, να σου τα τονίσω τα λόγια της αγάπης αφτιασίδωτα, ζωηρά, καθαρά, τρελλά, καθώς μου έρχονται. Πέντε χρόνια. Και τώρα φοβούμαι μή­ πως, καθώς σε ξαναδώ, παραλύσει η γλώσσα μου, σταματήσει το χέρι μου, απομείνει η ψυχή μου παρά­ λυτη κι αυτή μπροστά σου»». Η Ραχήλ, όμως, θα του απαντήσει με ένα «Σώνει» και ο ποιητής θα διαμαρτυρηθεί:

Σώνει. Να μην το ξανακούσω αυτό Σκιάχτρο, κεντρί, κι από φωνή κι από σιωπή. Το ίδιο πληγώνει και ξανάφτει και παγώνει, πρόσταγμα, καταφρόνια, ικεσία, ντροπή... Η αλληλογραφία τους συνεχίζε­ ται κανονικά με μικρές διακοπές που οφείλονται στη δυνατότητα επισκέψεων της Ραχήλ στο κελί του ποιητή ή στην απομόνωσή της στα νοσοκομεία. Σιγά-σιγά, τα γράμ­ ματα αραιώνουν, μερικές φορές δεν υπάρχει τίποτα εκτός από μερι­ κές αποστολές βιβλίων με αφιερώ­ σεις και η ζωή επιβάλλει τις δικές της συνθήκες, τον άτεγκτο νόμο της φθοράς και του τέλους, τον τριγμό της συνήθειας, το σβήσιμο της φλό­ γας, την πλήρη κατάρρευση της ύλης. Η τελευταία φωνή του Παλα­ μά ακούγεται σε ένα γράμμα του 1935, που κλείνει τραγικά την όλη συνομιλία: «...Πρώτα-πρώτα δεν κάθομαι πλέον στο σπίτι που το ήξερες... Μετακομίσθηκα.. Το χέρι μου το δεξί είναι παράλυτο γιαυτό σου γράφω με πολύ κόπο-με το μο­ λύβι.. Εγώ έχασα όλα μου.. Άλλα­ ξε το γραφείο μου, η εικόνα σου που στην κορνίζα της μόνο που απόμεινε, τώρα τελευταία χάθηκε κι αυτή. Και στο κεφάλι μου όλα χάθηκαν, εκτός από λίγες φωτεινές εικόνες που δεν ξέρω τι να τις κάΗ σύνταξη, η ορθογραφία, τα λάθη του Παλαμά τόσο στα ξενό­ γλωσσα κείμενα όσο και στα ελλη­ νικά, έχουν διαφυλαχθεί στην έκ­ δοση και έχουν αποδοθεί σύμφωνα με την πιστότητα των χειρογρά­ φων. Υπάρχουν 255 γράμματα συ­ νολικά, μέσα στα οποία περιλαμ­ βάνονται όλα τα γραπτά στοιχεία που ο ποιητής απέστειλε προς τη δ.Κορτζά. Εκτός, δηλαδή, από την κανονική αλληλογραφία, υπάρχουν οι αφιερώσεις του Παλαμά στα διάφορα βιβλία που χάριζε στην Ελένη, υπάρχουν οι μεταφράσεις ποιημάτων καθώς και αντιγραφές ιδικών του ποιημάτων που έγραφε προς χάριν της και της τα έστελνε, προσπαθώντας να της μιλήσει ποιητικά γι' αυτό που απέφευγε να της μιλήσει απευθείας, προφορικά. Το βιβλίο έχει ένα μέγιστο γραμ­ ματολογικό ενδιαφέρον. Μέσα από την ιδιαίτερα προσεγμένη αλληλο­ γραφία του Παλαμά, πληροφορούμεθα απόψεις και κρίσεις για ανα-

οδηγος/59 ρίθμητα λογοτεχνικά θέματα της εποχής, για γνωστά πρόσωπα της Αθηναϊκής ζωής, που περιστοίχι­ ζαν τον ποιητή ή που μετείχαν, απλώς, στις διάφορες φιλολογικές ζυμώσεις. Βλέπουμε τη μεγάλη του αγάπη για μερικούς ξένους ποιητές και ιδιαίτερα για τον Ουγκό και τον Σέλλεϋ.’ Βλέπουμε τις λέξεις, που χρησιμοποιεί. Τη γλώσσα του και το ύφος σε κείμενα εντελώς έξω από την ποίηση, αλλά όχι και ξένα προς το ποιητικό κλίμα. Και πιο πολύ, μέσα από τις συναισθηματι­ κές εξάρσεις του Παλαμά, αποφαινόμαστε για τη διάθεση και τις συ­ νήθειες ολόκληρου κόσμου, που ανέπνεε τον αέρα ενός κράτους που πάσχιζε ακόμα να οργανωθεί σε όλους τους τομείς. Οι ακατάσχετες φλυαρίες και οι βερμπαλισμοί ως επίμονες προσπά­

θειες να εξαντληθούν οι λέξεις στο έπακρο για να εκφραστεί και το πιο περιττό και δευτερεύον σκίρτη­ μα μέσα στην καρδιά του ποιητή, μάλλον δεν εμπίπτουν στην προσω­ πική, αποκλειστικά, περίπτωση του Παλαμά. Να ήταν ο έρωτας τό­ σο μεγάλος; Μπορεί. Αλλά, η νοο­ τροπία ενός τέτοιου κοσμογονικού πληθωρισμού της γλώσσας, οφείλε­ ται πιθανότατα στις διαθέσεις και τις δυνατότητες της συγκεκριμένης εποχής. Μιας εποχής που πέρασε ανεπιστρεπτί και που δεν έχει κα­ μία σχέση με τη σημερινή της τηλε­ γραφικής επικοινωνίας των ανθρώ­ πων. Μιας εποχής που διαθέτει όλο και λιγότερο χρόνο, λιγότερη νηφαλιότητα, λιγότερη όρεξη για ενάσκηση στον γραπτό λόγο, για οποιαδήποτε χρήση και αξία. ΗΑΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ

η λογοτεχνική προσφορά των μεταναστών ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΝΑΡΑΚΗ: Η λογο­ τεχνική παρουσία των Ελλήνων στην Αυστραλία. Αθήνα, Ίδρυμα Νεοελληνικών Σπουδών, 1985. Σελ.

687.

Μερικές φορές, όταν κάποιο βιβλίο χρειάζεται να παρουσιαστεί στο κοινό, σε προβληματίζει γύρω από ένα πλήθος ερωτηματικά που σου θέτει, είτε άμεσα, με την εντύπωση του τόμου, την εμφά­ νισή του, είτε έμμεσα, που είναι και η σημαντικότερη πτυχή του. Το βιβλίο αυτό του Γιώργου Καναράκη, Διευθυντή του τμήματος Νεοελληνικών Σπουδών του Παν/μίου του Σύδνεϋ, σε προβλημα­ τίζει και με τα δύο αυτά στοιχεία: την εμφάνιση και το περιεχόμε­ νο. Γιατί απ’ ό,τι γνωρίζω, αν εξαιρέσουμε τις ΗΠΑ, όπου η ομογένεια έχει άλλη παρουσία -σε σχέση με αυτήν της Αυστραλίαςδεν έχει γραφτεί παρόμοιο βιβλίο, που να αφορά όλο τον παροικιακό ελληνισμό κάποιας χώρας, και όχι μόνο στο σύνολό του, αλλά και από τις πρώτες παρουσίες του στη χώρα αυτή. Κυριολε­ κτικά πρόκειται για μια εξαντλητική περιοδολόγηση, αναδίφηση, κατάθεση και αναφορά γύρω από τη λογοτεχνική παρουσία των Ελλήνων της Αυστραλίας, μία προσπάθεια που κόστισε στο συγ­ γραφέα δέκα χρόνια εργασίας.

προσπάθεια υποθήκευσα την ελευθερία μου». Μες απ’ την καταγραφή στιγμών ο συγγραφέας προσπαθεί να κρατηθεί στη ζωή χρησιμοποιώντας πυκνό και κοφτό ύφος· ένα μέσο συνεννοήσεως σήμερα. Ξεχωρίζουν τα κομμάτια: «Καλομελέτα κι έρχεται», «Σκλάβος και ποιητής», «Μια μέρα του Ευαγγελισμού».

ΕΛΕΝΗΣ ΧΩΡΕΑΝΘΗ: Οι εποχές της Ενας. Αθήνα, Ωρίων, 1985. Σελ. 64. ΕΒΔΟΜΗ συλλογή της ποιήτριας που διακατέχεται από έναν εσωτερικό ερωτισμό. Μια απ’ τις ελάχιστες πια ποιητικές γυναικείες φωνές που πονούν και σπαράζουν για τον έρωτα. Μια φωνή διακριτική, φανερώνει μες από τ’ αρχαία προσωπεία που χρησιμοποιεί την αληθινή της ιδιοσυγκρασία, όπως συμβαίνει και στα παρακάτω αποσπάσματα της ενότητας «Ναυσικά»: Χρόνια και χρόνια πέρασαν προσμένοντας-γυμνή το καλοκαίρι στ’ ακρογιάλι - κι έβλεπα μέσα μου τη θάλασσα-την έφηβή μου ώρα να μου γνέφει-και το κορμί μου να μεστώνει άγριο ρόδι... Οσφραίνομαι γυμνή την παρουσία σου στη γη μου-γροικώ τα σύμπαντα τα χέρια σου-να τρυφεραίνουν την αφή μου-κι ένα τρελό παιγνίδισμα στα φύλλα-ευωδιασμένο από το μελισσόχορτο-μυρώνει μέσα μου τον κόσμο-Εμπρός μου αναπαύεται γυμνός ωραίος-μυστικός ο Έρωτας». Το καλοτυπ<*μένο βιβλίο της Χωρεάνθη εμπλουτίζεται και από μια πολύ ωραία προμετωπίδα του Τάκη Σιδέρη. ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗΣ

60/οδηγος Το έργο δομείται σε πρόλογο, εισα­ γωγή, Α ' μέρος (ελληνόγλωσση λο­ γοτεχνία) και Β' Μέρος (αγγλόγλωσση λογοτεχνία, δηλ. Έλληνες που έγραψαν στ’ αγγλικά). Κάθε μέρος διαιρείται σε περιόδους έτσι έχουμε για το Α ' μέρος: Περίοδος πρώτη/ Τα πρώιμα χρόνια 19001921, περίοδος δεύτερη / Νέες εξε­ λίξεις 1922-1939, περίοδος τρίτη / Αντίλαλοι πολέμου 1940-1951, πε­ ρίοδος τέταρτη /Νέοι ορίζοντες 1952-1983 (που είναι και το μεγα­ λύτερο σε έκταση, σ. 225-536). Το Β' μέρος ακολουθεί την ίδια διάτα­ ξη στις περιόδους, από τις οποίες η πρώτη απουσιάζει. Είναι φανερό ότι στην περίοδο αυτή δεν έγραψαν στ’ αγγλικά οι συμπατριώτες μας. Έτσι μέσα σε χρονική περίοδο 80 ετών περίπου, ανθολογούνται στον τόμο 82 συγγραφείς. Όμως η παρουσία των Ελλήνων στην Αυστραλία είναι μεγαλύτερη από αυτή των 80 χρόνων. Πριν από 150 χρόνια έφτασαν στην ήπειρο οι πρώτοι Έλληνες, που ο αριθμός τους τώρα πλησιάζει τις 500.000. Ο συγγραφέας, τόσο στον πρόλογο όσο και στην πολύ αξιόλογη εισα­ γωγή του, αναφέρεται στις δυσκο­ λίες και αντιφάσεις που συναντά κανείς, προσπαθώντας να αξιολο­ γήσει τη λογοτεχνική προσφορά των μεταναστών, τις αντικειμενικές και υποκειμενικές τοποθετήσεις και αμφιταλαντεύσεις του ανθολό­ γου, την κοπιαστική του προσπά­ θεια να συγκεντρώσει το υλικό του έργου του, άλλοτε ανύπαρκτο, άλ­ λοτε σε άθλια κατάσταση ευρισκό­ μενο, την καχυποψία και υστερο­ βουλία που αντιμετώπισε, και πολ­ λά άλλα. Είναι φανερό το πάθος του και η αγάπη του για τη λογοτε­ χνία των συμπατριωτών μας η οποία παρουσιαζόμενη εδώ συγ­ κροτημένη, αναδεικνύει το άλλο πρόσωπο του ελληνισμού -την πνευματική του υπόσταση. Δεν δι­ στάζω να το πω: χωρίς το έργο αυ­ τό ο ελληνισμός της Αυστραλίας θά ’μενε χωρίς πρόσωπο. Με την ανθο­ λόγησή του αποκτά πρόσωπο, χα­ ρακτηριστικά, φωνή, και αίσθημα. Ανατρέχοντας ο αναγνώστης στα κείμενα και στα έργα των ανθολο­ γουμένων -κείμενα από πολύ ωραία έως μέτρια ή υποτονικά (κυ­ ρίως τα γραμμένα στ’ αγγλικά), εν­ σωματώνεται, ταυτίζεται με τους πόθους και τους καημούς του μετα­ νάστη. Ένας άλλος οδυσσεϊκός άθλος μεταφέρει, κυριολεκτικά στα έσχατα του κόσμου, τον πυρσό της

ελληνικής δημιουργίας, διπλής δη­ μιουργίας: στην καθημερινή βιοπά­ λη και στην πνευματική επιβίωση. Περιχαρακωμένος ο αυστραλιανός ελληνισμός -τόσο θρησκευτικά όσο και γλωσσικά- προσπάθησε πολύ για να φτάσει στο σημείο να αρ­ θρώσει λόγο και να δηλώσει την υπόστασή του. Οι 56 σελίδες της εισαγωγής του Γιώργου Καναράκη, το τονίζω και πάλι, είναι πολύ αξιόλογες και συνθέτουν ουσιαστι­ κά την ιστορία του αυστραλιανού ελληνισμού στο σύνολό του- δηλ. από άποψη κοινωνική, πολιτική και λογοτεχνική. Είναι φανερό το βάθος της έρευνας, που δεν αφήνει κενά στον αναγνώστη, και που τον βοηθά να ζήσει όλα τα στάδια της ανάπτυξης της ελληνικής παροι­ κίας. Τις άπειρες δυσκολίες της πρώ­ της επαφής με την ξένη γη, τον αγώνα της επιβίωσης, τα πρώτα πνευματικά σκιρτήματα, τα ποιή­ ματα και τις νουβέλες, τις πρώτες ελληνικές (ελληνόφωνες και αγγλό­ φωνες) εφημερίδες, την παρουσία θεατρικών έργων, κλπ. Και όλα αυτά δίχως βοήθεια από τη Μητρό­ πολη, δίχως ενδιαφέρον για το πλοκάμι αυτό του ελληνισμού, που ρίζωσε όμως και άνθησε στις αυ­ στραλιανές ακτές. Μιλώντας για τη λογοτεχνική παρουσία των Ελλή­ νων εκεί, ο Γιώργος Καναράκης τονίζει μ’ ευστοχία ότι: «Αν και η λογοτεχνία των Ελλή­ νων στην Αυστραλία δεν είναι τόσο παλιά όσο η μεταναστευτική πα­ ρουσία τους, είναι οπωσδήποτε μια λογοτεχνία που τη διακρίνει ζωτι­ κότητα στο χαρακτήρα της και ποι­ κιλία στα θέματα και τις μορφές της. Βρίσκει έκφραση στο έργο των Ελλήνων, πρώτης και δεύτερης γε­ νιάς, που γράφουν είτε στην ελλη­ νική, είτε στην αγγλική, είτε μερι­ κοί και στις δύο. Μια προσεκτική εξέταση της φύσης της λογοτεχνίας αυτής δείχνει να μοιάζει με αδιά­ κοπο ρεύμα στο οποίο συγκλίνουν δυο δυναμικοί παραπόταμοι απ’ τους οποίους ο ένας πηγάζει από την Ελλάδα και ο άλλος από την Αυστραλία, δίνοντας στο σώμα της λογοτεχνίας μία δισυπόστατη οντό­ τητα. Η παρουσία της Ελλάδας (ευδιάκριτη κυρίως στον ποιητικό λόγο) αποκαλύπτεται μεταξύ άλ­ λων στην επίδραση της πλατιάς λο­ γοτεχνικής παράδοσης της Μητρό­ πολης, που φανερώνεται επίσης στην όλη φιλοσοφική τάση της λο­ γοτεχνίας, στις αναφορές και νύ­

ξεις στην ελληνική μυθολογία, στην ιστορία κλπ. μέχρις ενός σημείου και στα θέματα (ελληνική αγροτική ζωή κλπ.), και, για όσους γράφουν στην αγγλική γλώσσα, στο έντεχνο ύφος και στις λογοτεχνικές μορφές, που καμία φορά οδηγούν και σε μί­ μηση των Ελλαδικών συγγραφέων. Από την άλλη πλευρά η παρουσία της Αυστραλίας γίνεται αισθητή κυρίως στα θέματα που εκπηγάζουν από την επαφή με το γεωγρα­ φικό, φυσικό και κοινωνικό περι­ βάλλον της νέας γης (θέματα όπως η θέση του μετανάστη εργάτη στην αυστραλιανή κοινωνία, η θέση των ιθαγενών της Αυστραλίας κλπ.) και σε μικρότερο βαθμό στο λογο­ τεχνικό ύφος, στις τάσεις και στην επίδραση της αγγλικής γλώσσας... Τελικά, οι δύο αυτές συνιστώσες συγχωνεύονται και απαρτίζουν ένα νέο λογοτεχνικό σώμα με δική του χαρακτηριστική ιδιοτυπία, που διακρίνεται για την πρωτοτυπία και αυτάρκεια στον έντεχνο λόγο». Ο τόμος αυτός αποτελεί μία ου­ σιαστική συμβολή στη λογοτεχνία της ελληνικής διασποράς και πι­ στεύω ότι θα αποτελέσει αφετηρία αυτογνωσίας της παροικίας των Ελλήνων, στοιχείο προσδιορισμού των δυνατοτήτων τους και ότι θα της επιτρέψει ακόμα να επανατο­ ποθετηθεί μέσα στη γενικότερη αυ­ στραλιανή κοινωνία. Και είναι απαραίτητο να διατηρηθεί η ελλη­ νικότητα της παροικίας τόσο στους δεσμούς αίματος όσο και στη λογο­ τεχνική παρουσία της γιατί μόνο έτσι θα μπορέσει να ανταπεξέλθει στους αλλοτριωτικούς κινδύνους που συνεπάγεται η μετανάστευση. Ώστε να γνωρίζουν στο μέλλον οι ελληνικής καταγωγής Αυστραλοί ότι εξακολουθούν να θεωρούνται πνευματικά παιδιά της Ελλάδας. ΧΡΗΣΤΟΣ Δ. ΛΑΖΟΣ

οδηγος/61

τα ελληνικά νομίσματα της Μικράς Ασίας Ρ. R. FRANKE: Η Μικρά Ασία στους ρωμαϊκούς χρόνους. Τα νο­ μίσματα καθρέφτης της ζωής των Ελλήνων. Μτφρ. Γ. Τουράτσογλον. Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνι­ κής Τραπέζης, 1985.

Η τελευταία έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, η μετάφραση από τον Γ. Τουράτσογλου του έργου του Ρ. R. Franke για τη νομισματοκοπία των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας, καλύπτει έναν ιδιαίτερα γοητευτικό και πλούσιο χώρο. Ό πω ς αναφέρει ο ίδιος ο Franke, στο διάστημα 27 π.Χ. 275 μ.Χ., τριακόσιες πενήντα από τις πόλεις της Μικράς Ασίας έκοψαν δικά τους νομίσματα, ενώ την ίδια εποχή στον ελλαδικό χώρο, οι αντίστοιχες πόλεις δεν ξεπερνούν τις ενενήντα. Η έλευση των Ρωμαίων βρήκε τις περισσότερες ελληνικές πόλεις και τους μικρούς ηγεμόνες να κόβουν νομίσματα με τους χαρακτηριστι­ κούς τους τύπους και εμβλήματα. Η τακτική αυτή συνεχίστηκε, κα­ θώς οι Ρωμαίοι, για πολλούς λό­ γους, παραχώρησαν το δικαίωμα της κοπής, χάλκινων κυρίως νομι­ σμάτων στους περισσότερους από τους Έλληνες υπηκόους τους. Έτσι, συγχρόνως με τις κρατικές κοπές από χρυσό, άργυρο, χαλκό και ορείχαλκο, κυκλοφόρησαν και τα επαρχιακά νομίσματα, από χαλ­ κό, και ελάχιστα από άργυρο, μι­ κρής αγοραστικής αξίας, που κά­ λυπταν τις τρέχουσες ανάγκες των ρωμαϊκών επαρχιών, ενώ προϋπέ­ θεταν για τις πόλεις που τα εξέδι­ δαν και ένα περιορισμένο δικαίω­ μα αυτονομίας. Η παραχώρηση της αυτονομίας αυτής μαζί με το δι­ καίωμα της νομισματοκοπίας δινό­ ταν από τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Τα κέρδη που προέκυπταν από την κοπή κατατίθενταν στο δημόσιο ταμείο, ή παραχωρούνταν στην πό­ λη, ή μοιράζονταν ανάμεσα στα δύο. Οι εικονιστικοί τύποι που χρησι­ μοποιήθηκαν από τις μικρασιατι­ κές πόλεις δεν διαφέρουν από αυ­ τούς της υπόλοιπης Ελλάδας.

Στην κύρια όψη απεικονιζόταν ο ίδιος ο αυτοκράτορας, ή σπανιότε­ ρα κάποιο μέλος της οικογένειάς του, ενώ επιγραφές ανέφεραν το όνομα και τους τίτλους που του εί­ χαν αποδοθεί, και που συχνά ξέφευγαν από την επίσημη τυπολο­ γία. Σε μια μεγάλη κατηγορία, των λεγάμενων ψευτο-αυτόνομων, το πορτρέτο του αυτοκράτορα αντι­ καθίσταται από θεότητες, ήρωες, αφηρωισμένους προγόνους και μυ­ θικούς οικιστές, ακόμα και ιστορι­ κά πρόσωπα και ντόπιους αξιωμα­ τικούς. Μερικές φορές εμφανίζεται και ο αυτοκράτορας, αλλά μαζί με κάποια από τις αλληγορικές προ­ σωποποιήσεις, ή ταυτίζεται με κά­ ποια από αυτές, όπως συνέβαινε πιο συχνά με τις αυτοκράτειρες. Και για την κοπή τέτοιων νομισμά­ των ήταν απαραίτητη η συναίνεση της ρωμαϊκής πολιτείας, που πιθα­ νόν σήμαινε και την χορήγηση στην πόλη και άλλων δικαιωμάτων, ενώ βέβαια η ρωμαϊκή κυριαρχία δεν μειωνόταν στο παραμικρό. Η μεγάλη όμως ποικιλία και ελευθερία των τύπων εξαντλείται στην εικονογραφία των πίσω όψεων των νομισμάτων, ξεκινών­ τας από τις τυπικές μορφές του επίσημου πανθέου και φτάνοντας σε θέματα καθαρά τοπικού ενδια­

φέροντος. Ανάμεσα στους μεγά­ λους θεούς και τις επιχώριες λα­ τρείες τους, σημαντική θέση κατέ­ χουν οι ποτάμιοι θεοί και οι απει­ κονίσεις της Θεάς-Τύχης της κάθε πόλης. Από τις προσωποποιήσεις πιο συχνά επαναλαμβάνεται η Νί­ κη. Εκτός από τους ίδιους τους θεούς απεικονίζονται συχνά, θυ­ σίες, τοπικές γιορτές, λατρευτικές πομπές, γεγονότα από τη θρησκευ­ τική ζωή της πόλης. Μια άλλη σημαντική κατηγορία, που διαφημίζει την ίδια την πόλη έξω από τα στενά της σύνορα είναι τα αρχιτεκτονικά θέματα. Ναοί, συχνά με το λατρευτικό άγαλμα να διακρίνεται ανάμεσα από τους κίονές τους, ιερά σε μια συνοπτική απόδοση, γενικές απόψεις των πό­ λεων με τείχη και κτήρια, οχυρώ­ σεις, και πύλες, λιμάνια, γέφυρες, κοινωφελή έργα, θριαμβευτικές αψίδες, στάδια, οποιοδήποτε λαμ­ πρό αρχιτεκτονικό έργο στόλιζε την πόλη είχε τη θέση του στα νομί­ σματα. Η αναφορά εξάλλου, στο ηρωικό παρελθόν της πόλης ή την ίδρυσή της από κάποιον μυθικό οικιστή, ήταν ένα από τα πιο σημαντικά θέ­ ματα και για την πολιτική θέση της ίδιας της πόλης απέναντι στη Ρώμη και στους γείτονές της, αλλά και για την ηθική τόνωση των πολιτών της. Μυθικές παραδόσεις ή ιστορι­ κά γεγονότα, στα οποία η πόλη έπαιξε σημαντικό ρόλο ξεδιπλώ­ νονται στους οπισθότυπους των νομισμάτων. Ακόμα, απεικονίζονται σκηνές από την καθημερινή ζωή ή αναφο­ ρές σε κοινωνικές αντιθέσεις. Οι αγώνες, που δεν έχασαν ποτέ

62/οδηγος την αίγλη και τη λαμπρότητά τους και οτιδήποτε σχετίζεται με αυ­ τούς, είναι μια από τις πιο πλατιές κατηγορίες των παραστάσεων. Καθώς η ναυτιλία και το εμπό­ ριο αποτελούσαν μια σημαντική πηγή πλούτου για τις μικρασιατι­ κές πόλεις, τα ναυτικά θέματα ήταν πολύ συχνά ανάμεσα στους άλλους νομισματικούς τύπους. Το πορτρέτο του αυτοκράτορα και μελών της οικογένειας του δεν περιορίστηκε μόνο στις κύριες όψεις. Μια πιο ελεύθερη απεικόνι­ σή τους εμφανίστηκε και στις πίσω όψεις πολλών νομισματικών κοΙδιαίτερα σημαντικές για τα αυτοκρατορικά νομίσματα των ελλη­ νικών πόλεων ήταν οι επιγραφές. Συχνά περιορίζονται μόνο στη δή­ λωση του εθνικού, γρήγορα όμως επεκτάθηκαν σε μεγαλύτερες προ­ τάσεις, όπου αναφέρονται οι τίτλοι που κατά καιρούς χορηγήθηκαν στην πόλη ή επίθετα που υποδηλώ­ νουν την πολιτειακή της κατάστα­ ση, τα προνόμιά της, τη σχέση της με τον αυτοκρατορικό οίκο. Στους αγωνιστικούς τύπους προστίθενται αντίστοιχες επιγραφές, που επεξηγούν τις γιορτές και τους αγώνες που εικονίζονται. Μια πολυπληθή κατηγορία απο­ τελούν οι λεγάμενες συμμαχικές κο­ πές, συνήθως με την επιγραφή ΟΜΟΝΟΙΑ και αντίστοιχους συμ­ βολικούς τύπους, που υπενθυμί­ ζουν τη σύναψη συνθηκών ανάμε­ σα σε δυο, τρεις ή περισσότερες πόλεις. Φυσικά, οι συμμαχίες αυ­ τές δεν είχαν καμιά σχέση με την πραγματική σημασία του όρου, που προϋποθέτει πλήρη αυτονομία και ανεξαρτησία των μελών. Θα πρέπει να αναζητηθεί ίσως, πε­ ρισσότερο μια σχέση βασισμένη σε κοινά τοπικά συμφέροντα, θρη­ σκευτικούς δεσμούς ή κοινή κατα­ γωγή των κατοίκων. Ένα διαφορετικό status από εκείνο των υποτελών ελληνικών πόλεων είχαν οι ρωμαϊκές αποι­ κίες. Η δημιουργία των αποικιών ήταν ένα από τα κυριότερα σημεία της πολιτικής των αυτοκρατόρων με σκοπό την προώθηση των ρω­ μαϊκών συμφερόντων σε απομα­ κρυσμένες περιοχές και την εξα­ σφάλιση αμιγών ρωμαϊκών βάσεων με στρατιωτικές δυνατότητες ανά­ μεσα σε ξένους λαούς. Η χορήγηση του δικαιώματος της νομισματοκο­ πίας, που συμβάδιζε με την ίδρυση των αποικιών δημιούργησε μια σει­

ρά επαναλαμβανόμενων τυπικά αποικιακών τύπων, τελείως ανε­ ξάρτητων από τους γνωστούς από άλλες πόλεις. Η τελετουργία της χάραξης των ορίων της πόλης, τα λάβαρα των λεγεώνων, στις οποίες είχαν προηγουμένως υπηρετήσει οι άποικοι και σύμβολα της μητρόπο­ λης, είναι οι πιο χαρακτηριστικοί τύποι των αποικιακών κοπών. Μια ακόμα σημαντική σειρά νο­ μισμάτων που κυκλοφόρησε στον μικρασιατικό χώρο κάτω από τη ρωμαϊκή κυριαρχία ήταν τα αργυ­ ρά κιστοφορικά, που συνέχισαν την παράδοση των κιστοφορικών του 2ου π.Χ. αι. Με την πάροδο του χρόνου, τα ρωμαϊκά στοιχεία που μπήκαν στην εικονογραφία τους, αλλοίωσαν ολοκληρωτικά τη μορφή των κιστοφορικών, από τα οποία προήλθαν τα αυτοκρατορικό αργυρά μετάλλια. Με τη χρήση κα­ θαρά ρωμαϊκών τύπων τα μετάλλια αυτά εξυπηρετούσαν την αυτοκρατορική προπαγάνδα, ενώ η μεγάλη τους αξία κάλυπτε ειδικά βεβαρυμένα έξοδα, και κυρίως τις δαπά­ νες των πολεμικών επιχειρήσεων. Η νομισματική παραγωγή των μικρασιατικών πόλεων παρουσιά­ στηκε από τον Ρ. R. Franke για πρώτη φορά το 1968 στα γερμανι­ κά. Βάση του ήταν τα 512 νομίσμα­ τα από 150 πόλεις που περιγράφονται στον κατάλογο, και τα οποία προέρχονται από τη συλλογή Von Aulock. Από ένα σύνολο πεντακοσίων χι­ λιάδων περίπου νομισμάτων, όπως έχουν υπολογιστεί τα σωζόμενα μι­ κρασιατικά νομίσματα, το να δια­ λέξει κανείς μόνο πεντακόσια για να εικονογραφήσει μια τόσο πλού­ σια και διαφορετική κάθε φορά δραστηριότητα, είναι πραγματικά δύσκολο. Ο Ρ. R. Franke πέτυχε να καλύψει όλες τις περιπτώσεις των εικονιστικών θεμάτων που χρησι­ μοποιήθηκαν από τις μικρασιατι­ κές πόλεις, αλλά και να εξηγήσει τις διαδικασίες που οδήγησαν στην επιλογή τους, καθώς και τις πολιτι­ κές και εθνικές συνθήκες που σφράγισαν τη νομισματοκοπία της κάθε πόλης. Η προσθήκη τέλος, μιας ελεγμένης και σύγχρονης βι­ βλιογραφίας - η τελευταία έκδοση είναι του 1982 - που έλειπε από την πρώτη παρουσίαση, κάνουν τη δεύτερη έκδοση της μελέτης αυτής ένα πραγματικό επιστημονικό βοή­ θημα. Από το 1968, τα θέματα που είχε

διαπραγματευτεί ο Ρ. R. Franke ξανασυζητήθηκαν, πολλά από αυ­ τά ερμηνεύτηκαν διαφορετικά, και άλλα τέθηκαν σε νέες βάσεις. Ο Γ. Τουράτσογλου, εκτός από το δύ­ σκολο έργο της μετάφρασης, ανέ­ λαβε τη συμπλήρωση της δεύτερης έκδοσης με τα καινούρια συμπερά­ σματα. Η μελέτη των νομισματοκο­ πείων της ρωμαϊκής περιόδου πα­ ρουσιάζεται τα τελευταία χρόνια τόσο πλούσια και εκτεταμένη, όσο και αντιφατική, και πέρα από την απλή παράθεση θέσεων, όπως εμ­ φανίζονται στη βιβλιογραφία, ο Γ. Τουράτσογλου είχε τη δυνατότητα να καταλήξει σε ολοκληρωμένα συμπεράσματα. Η ευαισθησία του στην προσέγγιση των θεμάτων και η γλαφυρότητα του ύφους του τον απομακρύνουν από την ξερή κατα­ γραφή και παρουσίαση, δίνοντας πνοή σε μια τόσο μακρινή μας πε­ ρίοδο. Και αυτή η έκδοση της Εθνικής Τραπέζης παρουσιάζει την προσεγ­ μένη καί επιμελημένη εικόνα στην οποία μας έχει συνηθίσει το Μορ­ φωτικό Ίδρυμα. Οι πίνακες των φωτογραφιών, αν και διασπούν τη συνέχεια των ευρετηρίων, είναι πο­ λύ σωστοί και άνετοι στο μάτι με τη διευθέτηση των νομισμάτων σε αραιά διαστήματα. Αβλεψίες όμως, όπως το ανάποδο τύπωμα (δεξιά-αριστερά) του ενός από τα νομίσματα του πίσω εξωφύλλου ή η υιοθέτηση νεοτερισμών, όπως νεό­ τερα, πορτρέτο, Αδριανός, όταν μάλιστα διατηρούνται ακόμα οι βαρείες, χαλάνε την γενική εικόνα. Τέλος, η παράλειψη του ονόμα­ τος του μεταφραστή από τους τίτ­ λους του βιβλίου είναι απαράδε­ κτη, και ειδικά εδώ όπου η συμβο­ λή του ήταν κάτι περισσότερο από μια απλή μετάφραση, ανάγοντάς την, με τις συμπληρώσεις που επέ­ φερε, σε ένα πραγματικό επιστημο­ νικό έργο. ΧΑΡΙΚΛΕΙΑ Α. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ

ΔΕΛΤΙΟ 10 Ιουνίου 1986

βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 147

• Το Βιβλιογραφικό Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνερ­ γασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό τον οποίου ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε­ ται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία.

• Σε κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έλ-

Έφη

ληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένων συγγρα­ φέων γίνεται σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη­ ρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

νων, 1986. Σελ. 162

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΦΑΣΟΥΛΑΚΗΣ Σ. - ΑΡΓΥΡΗΣ Π. Αναγραφή δημο­ σιευμάτων. Δ. Ν. Βερναρδάκη και Γ.Ν. Βερναρδάκη. Αθήνα, Εταιρεία Λεσβιακών Μελετών, 1986. Σελ. 16

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ BASKETTE F.K. - SISSORS J.Z. - BROOKS B.S. Η τέχνη της δημοσιογραφίας. Μετ. -επιμ.-προσ. Ανδρέας Χριστοδουλίδης. Αθήνα, Γνώση, 1986. Σελ. 273. Δρχ.

800

ΟΔΗΓΟΙ ΔΑΚΑΡΗΣ Σ.Ι. Δωδώνη. Ιωάννινα, Δήμος Ιωαννί-

ΓΕΝΙΚΑ ΡΑΣξΕΛ Μ. Μετά τη γνώση. Μετ. Σ. Πρωτοπαπά. Αθήνα, Αρσενίδης, 1986. Σελ. 147. Δρχ. 460.

ΑΡΧΑΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΔΕΛΛΗΣ Ι.Γ. Το πρόβλημα της ηθικής συνείδησης στο Δημόκριτο. Πάτρα, 1985. Σελ. 278.

ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΜΟΣ ΑΛΧΑΖΡΕΝΤ ΑΜΠΤΟΥΛ. Νεκρονομικόν. Μετ. Τ. Ρούσος. Αθήνα, Κάκτος, 1985. Σελ. 241. Δρχ. 400.

64/δελτίο

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

ΧΑΛΒΑΤΖΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. Η πορεία της νεολαίας. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1986. Σελ. 295. Δρχ. 500.

CERRONI UMBERTO. Η πολιτική σκέψη. Τόμος Γ' Μετ. 'Αγγελος Παπαζήσης. Αθήνα, Παπαζήσης, 1985. Σελ. 330. Δρχ. 700.

ΓΕΝΙΚΑ ΜΑΥΡΟΜΑΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Β. Η θύρα του ελέους. Κατερίνη, 1986. Σελ. 87. Δρχ. 200. ΝΙΝΙΚΑΣ ΣΟΛΩΝ Γ. Οι ορθόδοξοι αδελφοί μας του βορρά. Αθήνα, 1986. Σελ. 182. Δρχ. 400.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΓΕΝΙΚΑ GUINNESS. Τα παράξενα και τα ρεκόρ του κόσμου. Γ' έκδοση. Θεσσαλονίκη, δπ. Σελ. 590. Δρχ. 1500.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΒΑΜΒΑΚΑΣ ΠΑΓΚΟΣ. Επανάσταση στην οικονο­ μία μας. Αθήνα, 1986. Σελ. 154. ΜΟΣΧΟΝ ΑΣ ΑΝΔΡΕΑΣ. Παραδοσιακά μικροαστικά στρώματα. Αθήνα, Ίδρυμα Μεσογειακών Μελετών, 1986. Σελ. 404. Δρχ. 950. ΚΟΛΜΕΡ Κ. Δυστυχώς επτωχεύσαμεν. Αθήνα, Ροές. Σελ. 359. Δρχ. 750.

ΔΗΜΟΣΙΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΣΕΝΕΣ ΗΛΙΑΣ Γ. Τοπική αυτοδιοίκηση. Θεωρία και πράξη. Αθήνα, 1986. Σελ. 350. Δρχ. 1500.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΝΤΙΚΜΠΑΣΑΝΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ Γ. Απόδραση στην πο­ λιτεία του ανθρώπου ή η πολιτική ηθική. Θεσσαλονί­ κη, Σφακιανάκης. Σελ. 79.

ΑΥΓΟΥΣΤΙΔΗΣ ΣΤΡΑΤΗΣ. Τα παιδιά παίζουν. Ο λαός μιλάει. Αθήνα, 1986. Σελ. 263. Δρχ. 400.

SOROCOS Ε. Ρ. La morphologie sociale du Piree έ travers son 6volution. Athens, 1985. p. 275.

ΚΑΡΒΕΛΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Δ. Ανάλεκτα. Αθήνα, 1986. Σελ. 327. Δρχ. 500.

ΦΟΝΕΡ ΦΙΛΙΠ. Εργατική πρωτομαγιά. 1886-1986. Μετ. K. Δόλκας. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1986. Σελ.

224. Δρχ. 300.

ΠΑΠΑθΑΝΑΣΗ-ΜΟΥΣΙΟΠΟΥAOΥ ΚΑΛ. Ο ηπειρώτης Χρ. Χρηστοβασίλης. Ιστορικά-λαογραφικά. Αθήνα, Πιτσιλός, 1986. Σελ. 167. Δρχ. 450.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ

ΔΕΝΔΡΙΝΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ. Κύπρος 30 χρόνια ξεπου­ λήματος. (1954-1984). Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1986. Σελ. 172. Εισαγωγή στην ιστορία των σύγχρονων πολιτικών θε­ σμών της Ευρώπης. Επιμ. Αναστασιάδης Γιώργος. Θεσσαλονίκη, University Studio Press Α.Ε., 1985. Σελ.

134. Δρχ. 400. ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΤΗΡΗΣ. Η κρίση στη νεολαία. Αθήνα, Αχαϊκές Εκδόσεις, 1986. Σελ. 142. ΜΠΕΝΑΡΟΓΙΑΣ ΑΒΡΑΑΜ. Η πρώτη σταδιοδρομία του ελληνικού προλεταριάτου. Αθήνα, Κομμούνα, 1986. Σελ. 283. Δρχ. 600. Προλετάριος και διεθνιστής της Κατοχής. Κείμενα από την ιστορία του εργατικού κινήματος. Αθήνα, Πρωτο­ ποριακή Βιβλιοθήκη, 1986. Σελ. 367. Δρχ. 500.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΠΟΥΖΑΚΗΣ ΣΗΦΗΣ. Νεοελληνική εκπαίδευση.

(1821-1985). Αθήνα, Gutenberg. 1986. Σελ. 158. ΤΣΙΛΙΓΚΙΡΟΓΛΟΥ - ΦΑΧΑΝΤΙΔΟΥ ΑΝΝΑ. Η επί­ δοση του μαθητού. Θεσσαλονίκη, University Studio Press Α.Ε., 1986. Σελ. 126. Δρχ. 600.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΚΟΓΚΟΥΛΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Εισαγωγή στην παιδαγωγι­

δ ε λ τ ιο/65 κή. Θεσσαλονίκη, Εκδοτικός οίκος αφων Κυριακίδη, 1986. Σελ. 203. Δρχ. 500.

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΦΥΣΙΚΗ ΛΕΩΝΙΔΗΣ Δ. Αλληλεπιδράσεις ακτινοβολιών και ύλης δοσιμετρία-θωράκιση. Αθήνα, Gutenberg, 1986. Σελ. 361.

ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Τόμος Δ': Πε­ λοπόννησος. Αθήνα, Μέλισσα, 1986. Σελ. 318. Δρχ.

3800. ΜΠΟΖΙΝΕΚΗ-ΔΙΔΩΝΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ. Κρήτη.Αθήνα, Μέλισσα, 1985. Σελ. 80. Δρχ. 900. ΦΙΛΗΝΤΡΑ ΜΑΡΙΑΝΝΑ Α. Σπέτσες. Αθήνα, Μέλισ­ σα, 1985. Σελ. 31. Δρχ. 500.

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ SITNEY ADAMS Ρ. Ρομπέρ Μπρεσόν. Μετ. Μάκης Μωραΐτης. Αθήνα, Αιγόκερως, 1986. Σελ. 95. Δρχ.

200.

ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ. Θεωρία και εφαρμογή στην ανθρω­ πολογία. Μέρος Α ' Αθήνα, 1985. Σελ. 54. Δρχ. 700.

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΙΑΤΡΙΚΗ

ΧΟΡΟΣ VAGANOVA AGRIPPINA. Βασικές αρχές του κλα­ σικού μπαλέτου. Μετ. Βασίλης Τομανάς. Θεσσαλονί­ κη, Κυρκόπουλος, 1986. Σελ. 261. Δρχ. 1000.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΧΑΡΤΟΚΟΛΛΗΣ ΠΕΤΡΟΣ. Εισαγωγή στην ψυχια­ τρική. Αθήνα, Θεμέλιο, 1986. Σελ. 398. Δρχ. 1000.

ΓΕΝΙΚΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

ΜΠΙΡΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΑΠ. Ευρετήριο διδαγμάτων. Αθήνα, 1985. Σελ. 439. Δρχ. 800.

ΚΑΤΑΧΑΣ Σ. Κλείνω μια πώληση. Αθήνα, ΒΙΕΠ, 1986. Σελ. 251.

ΠΟΙΗΣΗ

ΤΕΧΝΕΣ

ΖΗΒΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Φτου...! Σέρρες, 1986. Σελ.

50. ΛΑΔΑΣ ΝΙΚΟΣ Β. Αστροβατεί. Αθήνα, Πλέθρον, 1986. Σελ. 78.

ΓΕΝΙΚΑ

ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ Γ. Χωρίς σειρήνες και κύκλωπες. Πάτρα, Παράθυρο, 1986. Σελ. 31.

ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ-ΚΑΡΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΕΥΘΥΜΙΑ. Ο Θανάσης Διάκος στην Τέχνη. Αθήνα, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, 1986. Σελ. 135. Δρχ. 1000.

ΠΥΡΠΑΣΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Τα χαρμόσυνα. Ποίηση. Αθήνα, Παπανικολάου, 1986. Σελ. 63. Δρχ. 300. ΤΖΩΡΤΖΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Θ. Ποιήματα. Αθήνα, Αίθρα. Σελ. 108.

6 6/δελτιο ΤΣΑΡΝΑ ΘΑΛΕΙΑ. Πλοίο φυγής. Ποίηση. Αθήνα, Φιλιππότης, 1985. Σελ. 110. ΧΑΤΖΗΙΩΑΝΝΟΥ ΓΙΑΝΝΗΣ. Τα επίκεντρα. Ποιή­ ματα. Θεσσαλονίκη, «Βορειοελλαδικά», 1986. Σελ. 43.

ΦΙΤΖΕΡΑΑΝΤ ΖΕΛΝΤΑ. Χαρίστε μου το βαλς. Εισ.μετ.-σημ. Φαίδων Ταμβακάκης. Αθήνα, Οδός Πανός, 1985. Σελ. 313. Δρχ. 600.

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΒΟΚΟΒΙΤΣ ΝΙΚΟΣ. Επιβίωση. Αθήνα, Νικολαίδης. Σελ. 101. Δρχ. 350. ΛΑΜΠΡΟΣ ΠΑΥΛΟΣ Γ. Έρωτας στη Σελήνη. Ο δί­ δυμος αδερφός της ανθρωπότητας. Αθήνα, Δωδώνη, 1986. Σελ. 191. Δρχ. 600. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ. Ανάμεσα σε τρεις γυ­ ναίκες. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Βλάσση, 1986. Σελ. 285. Δρχ. 400. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ. Η απερίγραπτη. Μυ­ θιστόρημα. Αθήνα, Βλάσση, 1986. Σελ. 177. Δρχ. 300. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ. Ο κόκκινος βράχος. Κοινωνικό μυθιστόρημα. Αθήνα, Βλάσση, 1986. Σελ.

193. Δρχ. 300. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ. Στέλλα Βιολάντη. Ισα­ βέλλα. Αθήνα, Βλάσση, 1986. Σελ. 202. Δρχ. 300. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ. Τερέζα ΒάρμαΔακόστα. Αθήνα, Βλάσση, 1986. Σελ. 201. Δρχ. 300. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ. Η τιμή του αδελφού. Κοινωνικό μυθιστόρημα. Αθήνα, Βλάσση, 1986. Σελ.

427. Δρχ. 500. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ ΕΙΡΗΝΗ Γ. Η τελευταία στροφή. Αθήνα, Δωδώνη, 1986. Σελ. 104. Δρχ. 300. ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ. Πεζός λόγος. Τόμος Ε ' Αθήνα, Ίκαρος, 1985. Σελ. 360. Δρχ. 1300. ΤΣΟΥΤΑΚΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ. Οι ανώνυμοι. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1986. Σελ. 251. Δρχ. 500. ΒΙΝΤΑΛ ΓΚΟΡ. Μάϊρα Μπρένινριτζ. Μετ. Αλίνα Πασχαλίδου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1986. Σελ. 209. Δρχ. 550. ΓΚΑΡΥ ΡΟΜΑΙΝ. Λάμψη γυναίκας. Μετ. Νάντια Χαραλαμπίδη. Θεσσαλονίκη, Μπαρμπουνάκης. Σελ.

121. Δρχ. 350.

CARRE JOHN LE. Ο κατάσκοπος που γύρισε από το κρύο. Μετ. Μαρίνα Ταξιάρχου. Αθήνα, Bell, 1986. Σελ. 247. ΜΠΟΥΝΙΝ ΙΒΑΝ. Σκοτεινές αλέες. Μετ. Πέτρος Αν­ ταίος. Αθήνα, Οδυσσέας, 1985. Σελ. 158.

BECKETT SAMUEL. Νανούρισμα. Μετ. Νόσος Δετζώρτζης. Αθήνα. Λέσχη, 1986. Σελ. 29. Δρχ. 500.

BRADFORD Β.Τ. Το τίμημα της δόξας. Μετ. Ρούσσος Βρανάς. Αθήνα, Καρρέ, 1986. Σελ. 798. Δρχ. 750. ΝΕΣΙΝ ΑΖΙΖ. Οι τρελοί δραπέτεψαν. Μετ. Παν. Αμπατζής. Αθήνα, Ορίζοντες, 186. Σελ. 130. Δρχ. 350. ΤΟΥΑΙΝ ΜΑΡΚ. Γράμματα απ’ τη γη. Μετ. Λουκάς Θεοδωρακόπουλος. Αθήνα, Νεφέλη, 1986. Σελ. 190. Δρχ. 450.

CONSTANOULAKI-CHANTZOU IOANNA. Jean Psicharis - Pierre de Nolhac. Lettres. (1881-1928). Ath£nes, 1985. Σελ. 100. Δρχ. 700.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΝΔΡΕΙΩΜΕΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Η συμμετοχή του Ανδρέα Κάλβου στα επαναστατικά και φιλελληνικά κινή­ ματα της Ευρώπης. (Ανάτ. από τα Τετράμηνα, τεύχος 30). Άμφισσα, 1986. Σελ. 1995-2025. ΔΑΛΚΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ. Κωνσταντίνος Γεωργίου. Καρυωτάκης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 174. Δρχ.

500. ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ ΖΗΣΙΜΟΣ. Δίπτυχο. Αθήνα, Δό­ μος, 1986. Σελ. 322. Δρχ. 400.

ΔΟΚΙΜΙΑ ΜΑΛΑΜΑΣ ΛΑΜΠΡΟΣ. Κορφολογήματα πείρας και ζωής. Αθήνα, Ελεύθερο Πνεύμα, 1986. Σελ. 313. Δρχ.

600.

BERGER JOHN. Η εικόνα και το βλέμμα. Μετ. Ζαν Κονταράτου. Αθήνα, Οδυσσέας, 1986. Σελ. 167. Δρχ.

500.

ΘΕΑΤΡΟ ΜΕΛΕΤΕΣ ML1LLER WERNER. Παντομίμα. Μετ. Γιώργος Κώνστας. Αθήνα, Κάλβος, 1986. Σελ. 150. Δρχ. 700.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΓΑΛΑΝΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ψυχογραφία στη γενιά της

δελ τιο /6 7 Αντίστασης. Θεσσαλονίκη, Μπαρμπουνάκης. Σελ. 109. Δρχ. 300. ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΛΕΥΤΕΡΗΣ Π. Συνομιλίες με τον Νί­ κο Ζαχαριάδη. Αθήνα, Κένταυρος, 1986. Σελ. 146. Δρχ. 400. ΖΗΣΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Γ. Ο Beethoven. Ο άνθρωπος και το έργο του. Αθήνα, 1986. Σελ. 22. Δρχ. 200.

Bruce Springsteen. Η ζωή και τα τραγούδια του. Μετ. Στάθης Παναγιωτόπουλος. Θεσσαλονίκη, Μπαρμπου­ νάκης. Σελ. 163. Δρχ. 400.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Η Θεσσαλονίκη. Αφιέρωμα στα 2300 χρόνια της Θεσ­ σαλονίκης. Τόμος Α'. Θεσσαλονίκη. Δήμος Θεσσαλο­ νίκης, 1985. Σελ. 150. Δρχ. 1900. ΚΩΝΣΤΑΝΤΕΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ I. Βυζαντινή φι­ λανθρωπία και κοινωνική πρόνοια. Αθήναι, Φως, 1986. Σελ. 411. Δρχ. 1000. ΡΟΖΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Γ. Λυσίμαχος. 361-381 π.Χ. Ιστορική βιογραφία. Αθήνα, Δρυμός, 1986. Σελ. 454. Δρχ. 1500. ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Σχέσεις Ελλαδιτών και Κυπρίων. Αθήνα, Στοχαστής, 1986. Σελ. 221. Δρχ.

600. ΨΙΛΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣ. Τα μοναστήρια της Κρήτης. Αθή­ να, Τράπεζα Κρήτης, 1986. Σελ. 243. Δρχ. 3500.

ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΠΕΤΡΟΣ. Η Λειψία κι η Βαϊμάρη του Γκαίτε με το φακό ενός Κυπρίου. Ταξιδιωτική, αρ. 1. Λευκωσία, 1986. Σελ. 88.

ΠΑΙΔΙΚΑ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ I. - ΜΟΣΧΟΒΙΤΗ Τ. Τα χρώ­ ματα. Αθήνα, Πατάκης, 1986. Σελ. 32. ΚΑΡΘΑΙΟΥ ΡΕΝΑ - ΜΑΝΟΥ-ΠΑΣΣΑ ΚΑΤΕΡΙΝΑ. Χαρούμενες διακοπές. Αθήνα, Πατάκης, 1984. Σελ.

155. ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ ΜΑΝΟΣ - ΒΛΟΓΙΑΝΝΙΤΗ ΑΝΝΑ. Το βιβλίο των διακοπών μου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 186. Δρχ. 350. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ. Διηγήματα από τη διάπλαση των παίδων. Τόμοι Α +Β' Αθήνα, Βλάσση, 1986. Σελ. 204+202. Δρχ. 300+300. ΤΡΙΒΙΖΑΣ ΕΥΓΕΝΙΟΣ. Ο Ιγνάτιος και η γάτα. Θεσ­ σαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1986. Σελ. 34. Δρχ. 400. ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΒΑΣΙΛΗΣ. Μήνυμα από τον ήλιο. Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1986. Σελ. 52. Δρχ. 450. ΜΠΑΣΕΒΙΣ ΣΙΓΚΕΡ ΙΣΑΑΚ. Ναφταλί ο παραμυθάς. Μετ. Άννα Γεωργίου-Χαρατσάρη. Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε, 1986. Σελ. 53. Δρχ. 450:

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΟΥΣΚΑΤΕΣΚΟΥ ΧΟΡΧΕ. Σύντομη θεωρία και ιστο­ ρία του πολιτισμού. Αθήνα, Γρηγόρης, 1986. Σελ. 376. Δρχ. 800.

ΤΑΞΙΔΙΑ

ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Η Κόκκινη Πλατεία και ο θείος Αρθούρος. Αθήνα, Δόμος. Σελ. 173. Δρχ. 600.

^

ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ X. - ΧΡΗΣΤΟΥ Κ. Οι διακοπές μου. Αθήνα, Gutenberg, 1986. Σελ. 234.

ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ

ΚΟΣΜΟΣ

£

ΣΧΟΛΙΚΑ

ΜΠΙΛΟΥΑΝ ΑΛΑΙΝ. Το τζόκιγκ. Μετ. Νατάσα Μανάς. Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1986. Σελ. 34. Δρχ. 400. ΦΟΥΡΟΝ-ΜΠΑΖΑΝ ΟΛΙΒΙΕ. Το μπάσκετ. Μετ. Δημήτρης Ζαπώνης. Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1985. Σελ. 36. Δρχ. 400.

-αναρχεται

Ο ΕΤΡΟΥΣΚΟΣ

Πολεμιστής καί εραστής, σοφός και πειρατής, αψήφησε ανθρώπους και θεούς για να βρει ιον εαυτό του.

68/δ ελ τίο

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό εκπαι­ δευτικού και κοινωνικού προβληματισμού. Τεύχος 3. Δρχ. 250. ΕΥΒΟΪΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Φύλλο 41.

ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ. Έκδοση της νεολαίας ΠΑ.ΣΟ.Κ. Τεύ­ χος 204. Δρχ. 80. ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιεθώρηση. Τεύχος 318. Δρχ. 100. ΑΡΙΑΔΝΗ. Επιστημονική επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Τόμος 3, 1985. ΓΛΩΣΣΑ. Περιοδική έκδοση γλωσσικής παιδείας. Τεύχος 11. Δρχ. 250. ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 945. Δρχ. 170. ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 67. Δρχ.

130.

ΕΥΦΟΡΙΩΝ. Μηνιαία επιθεώρησις γραμμάτων και επιστημών. Τεύχη 8 και 10. ΙΣΤΟΡΙΚΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ. Περιοδική έκδοση για την ιστορία, γεωγραφία και τοπογραφία του Ελλαδικού χώρου κατά τους μέσους χρόνους. Τόμος Α ', 1985-86. Δρχ. 1200. ΜΑΧΗΤΗΣ. Ειδικό τεύχος. Αρ. 77. ΜΕΘΑΥΡΙΟ. Το περιοδικό του 2000. Τεύχος 2. Δρχ.

300. ΝΑΥΤΕΡΓΑΤΙΚΗ. 15μερη συνδικαλιστική εφημερίδα των ναυτεργατών. Φύλλο 247. Δρχ. 30. Η ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. Τεύχος 20. Δρχ. 200.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιεθώρηση του βιβλίου. Τεύχος 145. Δρχ. 200.

ΝΕΑ ΠΟΡΕΙΑ. Δεκαπενθήμερη εφημερίδα Κεφαλονιάς-Ιθάκης. Φύλλο 13. Δρχ. 20.

Η ΔΙΚΤΗ. Όργανον του Συλλόγου Λασιθιωτών «Ο Δικταίος». Φύλλο 121.

ΝΕΕΣ ΤΟΜΕΣ. Στη σκέψη στα γράμματα στις τέχνες. Τεύχος 5 (97). Δρχ. 200.

ΕΚ ΠΑΡΑΔΡΟΜΗΣ. Περιοδικό για την ελληνική επαρχία. Τεύχος 3/4. Δρχ. 200.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ. Τεύχος 26-27. Δρχ.

200.

Κεντρική διάθεση: Α λκαμένους 70 10 4 4 0 Αθήνα Τηλ.: 8 8 2 2 5 1 0

δελτιο/69 21 Μαίου3 Ιουνίου 1986

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμέ­ νες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

- Υ π ό μ ν η μ α -------ΚΡΙΤΙΚΟΙ Α θ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΒΧ: Β. Χατζηβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΒ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΘΥ: Θ. Παπανικολάου ΙΔ: I. Δραγώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΜΝ: Μ. Νιτσόπουλος ΝΜ: Ν. Μπούτβας

ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΚ: Π. Κοηνενάκη ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος Τ θ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΧΝ: X. Ντουνιά ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π : Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΙ: Εικόνες ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εβδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη 'Ωρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία NT: Νέες Τομές ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΗ: Η Πρώτη Π θ: Πολιτικά θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρφυρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση Σ θ: Σύγχρονα θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ( ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Οδηγοί

Ψυχολογία

Σακελλαρίου X. - Καραγιάννης θ .: Οδηγός παιδικού νεανι­ κού βιβλίου 1986 (ΥΝ, ΑΝ, 317) (ΚΝ, ΚΑ, 29/5)

Δήμου Δ.: Η δυσορθογραφία (X. Σακελλαρίου, Τα Εκπαιδευ­ τικά, 3) Παπαδόπουλος Ν.Γ - Ζάχος Δ.Μ.: Ψυχολογία (I. Αρβανίτης, Νέα Παιδεία, 38)

Φιλοσοφία Σακκάς Δ.: Πλάτωνας (ΧΝ, ΑΝ, 317) Φιλοσοφικό εγκυκλοπαιδικό λεξικό (ΘΥ, ΕΙ, 28/5) Βιτγκενστάιν Λ.: 1) Tractatus Logico Plilosospicus (Φ.Ν. Μακρής, ΚΑ, 29/5)

Πολιτική

θρησκεία

Οικονομία

Μελέτιος (Μητροπολίτης Νικοπόλεως) Η Πέμπτη Οικουμενική Σύνοδος (Π. Δρακόπουλος, ΕΟ, 113)

Μπαμπανάσης Σ.: Ιδιομορφίες της ανάπτυξης στη Νότια Ευ­ ρώπη (Δ. Γιακουμάκης, NT, 5(97)

Διακσγιάννης Γ.: Στο σύνορο της φωτιάς (ΠΚ, ΤΑ, 22/5)

70/δελτιο Νεγρεπόντη-Δελιβάνη Μ. κ.ά: Μέτρα για την ενθάρρυνση των βιομηχανικών επενδύσεων (ΠΛ, ΟΤ, 22/5) : Χρηστίδης Κ.: Ελεύθερη Οικονομία: Γιατί (ΠΑ, ΟΤ, 29/5)

Δίκαιο Τάχος Α.: Η προστασία του περιβάλλοντος ως πρόβλημα νομοθετικό-διοικητικό (Γ. Σταματόπουλος, Νέα Οικολογία, 20) Ρώτης Β.: Ανοίγματα της νομολογίας για την προστασία του περιβάλλοντος (Γ. Σταματόπουλος, Νέα Οικολογία, 20)

Εκπαίδευση - Παιδαγωγική Αβέρωφ - Ιωάννου Τ.: Μαθαίνοντας τα παιδιά να συνεργά­ ζονται (ΘΥ, ΕΙ, 28/5) Αλεξίου Ε.: Εισαγωγή στην παιδαγωγική (Δ. Δελής, ΡΙ, 25/5) Καλαντζής Κ.: Στον αστερισμό του Δ. Γληνού (Γ. Δημητράκος, Νέα Παιδεία, 38) Κουντουράς Μ.: Κλείστε τα σχολεία (ΧΝ, ΑΝ, 317) Μπουζάκης Σ.: Νεοελληνική εκπαίδευση (ΘΥ, ΕΙ, 28/5) Ουνέσκο.: Οδηγός του εκπαιδευτικού (Ν.Σ. Παπασταματίου, Νέα Παιδεία, 38)

Τεχνολογία Δεσπότης Γ.: Λεξικό πληροφορικής και ηλεκτρονικών υπολο­ γιστών (ΠΑ, ΟΤ, 22/5)

Τέχνες Αποστολίδης Τ - Ακοκαλίδης Γ.: Αριστοφάνη Πλούτος (ΘΥ, ΕΙ, 21/5) Μαυρομιχάλη Ρ.: Ο Γκρέκο από το Τολέντο (ΚΤ, Ε θ , 21/5) Μυλωνάς Κ.: Ιστορία του Ελληνικού τραγουδιού (Α. Παπαϊωάννου, ΔΙ, 144) Ράφτης Α.: Ο κόσμος του Ελληνικού χορού (Μ. Δημητριάδη Ψαροπούλου, ΕΛ, 24/5) Φασιανός - Σχέδια (X. Φίλη, NT, 5(97) Χουλιαράς Ν.: Σαράντα σχέδια (ΣΚ, ΕΛ, 22/5)

Στεφάνου Λ.: Οι λέξεις και τα πράγματα (Σ. Μπεκατώρος, ΠΗ, 23/5) Τσιάμης Μ.: Ιδιόγραφος λόγος (Γ. Βαλ., Αιολικά Γράμματα, 91-92) Τυρίμου-Σπυροπούλου Μ.: Αγριολούλουδα (Γ. Βαλ, Αιολικά Γράμματα, 91-92) Χριστοφιλόπουλος Κ.: Επιστροφές (ΔΖ, ΤΕ, 67) Μπονφουά X.: Ποιήματα (Η. Κεφάλας, NT, 5/97)

Πεζογραφία Αλαβέρας Τ.: Γωνίες και όψεις (Μ.Γ. Μερακλής, NT, 5(97) Βαλτινός θ .: Μπλε βαθύ σχεδόν μαύρο (Κ, ΡΙ, 1/6) Γαλανάκη Ρ.: Ομόκεντρα διηγήματα (ΤΣ, ΠΗ, 30/5) Δαμιανίδη Α.: Σκεύος ηδονής (ΠΚ, ΤΑ, 22/5) Καραπάνου Μ.: Ο υπνοβάτης (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 144) Κοτζιάς Α.: Φανταστική περιπέτεια (ΠΚ, ΤΑ, 29/5) Λαγκαδιανός Σ.: Εν, δυο, κάτω (ΠΚ, ΤΑ, 22/5) Λάτρης Κ.: Ο κλέφτης των μουσείων (θ . Παπαθανασόπουλος, ΤΕ, 67) Μεσολογγίτης Β.: Το τελευταίο όνειρο του Πανλή (Γ. Βαλ. Αιολικά Γράμματα, 91-92) Μίσσιος X.: Καλά εσύ σκοτώθηκες νωρίς (Μ.Π., Οδηγητής, 29/5) Πανσέληνος Α.: Η μεγάλη πομπή. (Α.Ι.Κ. Οδηγητής, 29/5) Παπαδέλλης Ρ.: Η σπασμένη βιτρίνα (Γ. Βαλ. Αιολικά Γράμ­ ματα, 91-92) Παπαχρήστος Δ.: Ανά κατά δια πυρός υτερ (ΘΥ, ΕΙ, 21/5) Χρυσοχόου I.: Εδώ Σμύρνη (Κ., ΡΙ, 25/5) (ΘΥ, ΕΙ, 28/5) Αϊτμάτοφ Τ.: Στο κυνήγι της φωτιάς (Α.Κ, ΡΙ, 25/5) Γκόλντσμιθ Τ.: Στον πυρετό του χρυσού (ΠΚ, ΤΑ, 22/5) Κλεμάν Κ.: Χιουρρέμ (Ν. Σκούτερη - Διδασκάλου, ΔΠ, 67) Μπογκερέρλι Ν.: Ενάντια στον άνεμο (ΠΚ, ΤΑ, 22/5) Νεσίν Α.: Οι τρελλοί δραπέτευσαν (ΠΚ, ΤΑ, 22/5) Ουέστ Ν.: Η ονειρική ζωή του Μπάλσο Σνελλ (ΠΚ, ΤΑ, 29/5) Πέννα Σ.: Λίγος πυρετός (ΠΚ, ΤΑ, 29/5) James Ρ .: Ο μαύρος πύργος (ΠΚ,ΤΑ,22/5)

Αθλητισμός

Μελέτες

Ντεκ Ρ.: Αυτή είναι η ιστιοπλοΐα (Ν. Αντύπας, Κέρδος, 25/5)

Κιντζονίδης Λ.: Το πορτραίτο του ποιητή-κριτικού Τ. Γκοσιόπουλου (ΚΧ, ΠΚ, 303-305) Μαλάνος Τ.: Ο Καβάφης έλεγε (ΧΝ, ΑΝ, 317) Μητσάκης Κ.: Η νεοελληνική λογοτεχνία στον 20ο αιώνα (Β. Στεφάνής, ΑΝ, 317) Παπαδάκης Ν.Α. 4 μορφές της λογοτεχνίας μας (Γ. Βαλ. Αιο­ λικά Γράμματα, 91-92) Παπαστάμος Γ.: Σκαρίμπας (ΣΤ, ΕΛ, 29/5) Πολίτης Λ.: Γύρω στο Σολωμό (Κ. Χωρεάνθης, ΔΙ, 144) Σαχίνης Α.: Δοκίμια κριτικής (ΧΝ, ΑΝ, 317) (ΣΤ, ΕΛ, 29/5) Σκούρα Ε.: Ο Μύθος του Rimbaud, Το μεθυσμένο καράβι και οι μεταφράσεις του στην Ελλάδα (ΘΥ, ΕΙ, 28/5) Laurence Δ.Η - Pcntchnick Ρ.: Δυο κείμενα για τον Ε.Α. Poe (ΧΝ, ΑΝ, 317) Μια φυσιογνωμία - Μια εποχή (ΘΔ. Φραγκόπουλος, Ε θ , 29/ 4) Χάρης Π.: Νεοελληνικός κριτικός λόγος (ΚΧ, ΠΚ, 303-305) Χρυσάνθης Κ.: 6 Κύπριοι ποιητές (Α. Ζορμπάς, ΠΚ, 303-305) Μαρκούζε X.: Αρνήσεις (Α. Δεληγιώργη, Τέταρτο, Μάης ’86)

Κλασική φιλολογία Πλάτωνος Πρωταγόρας (Χ.Ν, ΑΝ, 317)

Ποίηση Αγιασσώτου - Λαμπρινού Μ.: Ξεχείλισμα (Γ. Βαλ, Αιολικά Γράμματα, 91-92) Ανυφαντής Κ.: Αγαπημένων θύμησες (X. Σκανδάμη, ΤΕ, 67) Ασιρινάκη Ε.: Εργοστάσια οδύνης (Κ. Καναβούρης, ΡΙ, 25/5) Βαρβέρης Γ.: Ο θάνατος το στρώνει (ΒΧ, ΑΥ, 3/6) Βρεττάκος Ν.: Εκκρεμές δωρεάν (ΣΤ, ΕΛ, 29/5) Γαβριήλ - Τριανταφύλλου Ν,: Επιτάφιος λόγος (ΔΤ, ΤΕ, 67) Κακκαβάς Ε.: Το πρώτο σκαλί (ΔΖ, ΤΕ, 67) Καράμβαλης Δ.: Απολογισμός (Μ. Τσιάμης, Αιολικά Γράμμα­ τα, 91-92) Καρούζος Ν.: Συντήρηση ανελκυστήρων (Γ. Κακουλίδης, Εξόρμηση, 25/5) Μολυβιάτη Α.: Ώρες ψυχής (Γ. Βαλ. Αιολικά Γράμματα, 9192) Νικορέτζος Δ.: Οδοιπορία στη σιωπή (Μ. Τσιάμης, Αιολικά Γράμματα, 91-92) Πανταζόπουλος Π.: Της πίστης και της πατρίδας (ΔΖ, ΤΕ, 67) Σαλβαρλής Γ.: Τα λουλούδια των πειρασμών (Μ. Τσιάμης, Αιολικά Γράμματα, 91-9Q Σαχτούρης Μ.: Εκτοπλάσματα (Γ. Γιάνναρης, Εξόίρμηση, 25/5) Σταματόπουλος Δ.: Πρόσωπο με πρόσωπο (ΔΖ, ΤΕ, 67) Σταυρόπουλος Γ.: Ποιήματα Β' (Γ. Βαλ., Αιολικά Γράμματα, 91-92)

Δοκίμια Αναγνωστάκης Μ.: Συμπληρωματικά αντιδογματικά (Δ. Μπασαντής, ΔΙ, 144) Κόντογλου Φ.: Ευλογημένο Καταφύγιο (ΣΤ,ΕΛ, 29/5) Παρίσης Ν.: Κριτικές δοκιμές (ΧΝ,ΑΝ, 317) Ιονέσκο Ε.: Αναζητήσεις (Σ. Καραγιάννης, ΡΙ, 25/5) Λούκατς Γ.: Η ψυχή και οι μορφές (ΘΥ, ΕΙ, 21/5)

Χρονογραφήματα Αθανασόπουλος Π.: Μελέτη εδάφους (ΠΚ, ΤΑ, 22/5)

δελ τιο/7 1 Παιδικά

Flaceliere R.: Ο έρωτας στην αρχαία Ελλάδα (Π.Κ, ΑΥ, 25/5)

Αγγελάκης Α.: Ο ερωτευμένος Τρίτωνας (Γ. Κουνενάκη, ΤΑ, 18/5) Ραδάνης - Ρεντής Δ.: Παιδιά της Αθήνας (X. Σακελλαρίου, Τα εκπαιδευτικά, 3) Γκρέ Α. - Γκρε Τ.: Ο μικρός θωμάς προστατεύει τη φύση (Ν. Αντύπας, Κέρδος, 25/5) Λοίζου Μ.: Η νύχτα τρέχει να συναντήσει την ημέρα (Β. Ψυρράκης, ΜΕ, 24/4), ΚΤ, ΕΘ, 7/5) Μάκρα Μ.: Ο απέναντι και τα κυκλάμινα (ΚΝ, ΚΑ, 8/5) Παιδικές ιστορίες α π’ όλο τον κόσμο (Β. Ψυρράκης ΜΕ, 24/4) Στάινμπεκ Τ.: Το κόκκινο αλογάκι (X. Σακελλαρίου, Τα Εκ­ παιδευτικά, 3)

θεατρικά έργα Σπηλιόπουλος Δ.: 'Ελενα (Ν. Κάμπος) ΟΜ, 22-23) Τσούρας Α.: Δίστομο (ΦΤ, ΤΚ, 25/4)

Ιστορία Γιαννακόπουλος Κ. : Βυζάντιο και δύση (Π. Δρακόπουλος, ΕΟ, 113) Κωνσταντέλλος Δ.: Βυζαντινή φιλανθρωπία και κοινωνική πρόνοια (Π. Δρακόπουλος, ΕΟ, 113) Λάζαρης Β.: Πολιτική Ιστορία της Πάτρας (Δ. Αρμάος, Η Πρώτη, 9/5) Λιναρδάτος Σ.: Από τον εμφύλιο στη Χούντα (ΠΚ, ΤΑ, 22/5) Μανουήλ - Κορφιάτου θ .: Η Ραιδεστός της Α. Θράκης (ΦΤ, ΤΚ, 26/4) Νούσκας Κ.: 1) Τί πρόσφερε η Εκκλησία μας κατά την Τουρ­ κοκρατία και την επανάσταση του ’21 2) Η πραγματική όψη του 1821 (ΦΤ, ΚΤ, 1214) Σταμέλος Δ.: Ο θάνατος του Καραϊσκάκη (X. Σακελλαρίου, Τα Εκπαιδευτικά, 3) Στεργίου A.: 1) Αμαζόνες (ΦΤ, Ημερολόγιο, 1014 και ΔΡ. 23/ 4) Σφυρόερας Β - Αλεξοπούλου Μπαγιά Π.: Ιστορία της Ελευσί­ νας (X. Λάζος, ΔΙ, 143) Τζαμτζής Α.Ι.: Η ναυτιλία του Πηλίου στην Τουρκοκρατία (Ν. Αντύπας, Κέρδος, 25/5) Τσιρπανλής Α. Η Δυτική Ευρώπη στους μέσους χρόνους (Π. Δρακόπουλος, ΕΟ, 113)

Βιογραφίες - Μαρτυρίες Αγγέλης Β.: Πλαστήρας (Ν. Ανώγης, Λογοτεχνική Επιθεώρηση, 6) Βλάχος Α.: Μια φορά κι έναν καιρό ένας διπλωμάτης (ΓΜ, ΟΤ, 29/5) Δάλκου Γ.: Κωνσταντίνος Γεωργίου Καρυωτάκης (ΚΤ, ΕΘ, 21/5) Καρατζάς Μ.: Εμφύλιος - Ημερολόγιο όσο σώθηκε (ΚΤ, ΕΘ, 21/5) ( θ . Τσουπαρόπουλος, ΑΥ, 27/5) Κιτρομηλίδης Π.: Ιώσηπος Μοισιόδαξ (Σ. Παπαγεωργίου, Το Πανεπιστήμιο, 5) Κοκκέβη Α.: Ο Ανδρέας κι εμείς (Β. Ψυρράκης, ΜΕ, 24/4) Μαλάνος Τ.: Ο Καδάφης έλεγε (Δ. Αρμάος, Η Πρώτη, 9/5) (ΚΤ, ΕΘ, 7/5) Μανωλικάκης Γ.: Ελευθέριος Βενιζέλος, η άγνωστη ζωή του (ΧΝ, ΑΝ, 317) (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 15/5) Παπαστάμος Γ.: Γ. Σκαρίμπας (ΚΤ, ΕΘ, 11/5) Πρίφτη Κ.: Ν. Καζαντζάκης Περπατητής του κόσμου (Ε. Νίκα Λογοτεχνική Επιθεώρηση, 6) Ράλλης Γ.: Γ. θεοτόκης (Κ. Μ. Καλλίας, ΚΑ, 22/5) (ΑΦ, ΑΚ, 10/5) Τούμπας Ι.Ν.: Από το ημερολόγιο ενός υπουργού (Γ.Κ, ΚΑ, 29/5) Ψυχουντάκης Γ.: Ο κρητικός Μαντατοφόρος (Α.Ι. ΦΑΡ, ΒΡ, 21/5)

Ταξιδιωτικά Γεραμάνης Π.: Ρεπορτάζ από τη Σιβηρία (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 15/5), (ΚΤ, ΕΘ, 14/5) Ζερδονικολάκης Ν.: Δώδεκα κείμενα στην άμμο (Π. Κουνενά­ κη, ΤΑ, 15/5) (Α θ , ΗΜ, 15/6) Καρούζος Γ. - Καρούζου Μ.: Ταξίδια στην Κύπρο (ΚΧ, ΠΚ, 303-305) Σαμουηλίδης X.: Η σοσιαλιστική Γερμανία (Ν. Κυτόπουλος, ΡΙ, 11/5)

Περιοδικά Παλίμψηστον (ΒΧ, Τέταρτο, Μάης ’86)

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ ΤΟ 27 ΤΕΥΧΟΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α Φ ΙΕΡΩΜ Α Νέες τεχνολογίες Β. Σ πυ ρόπο υ λο υ : Ε ρευνα και ν έ ε ς τε χ νο λ ο -

ν«ες· G. L. S m oljan : Κ ο ινω νικ ο φ ιλο σ ο φ ικ ά π ρ ο ­ βλήματα ά π ’ τη χρήση της π λ η ρ ο φ ο ρ ικ ή ς.

ΕΟΚ και Ελλάδα Π έντε χρόνια α π ’ την έν τα ξη . Σ υζήτηση με τους: Α λ. Α λ α β ά νο , Μ. Δρεττάκη, X. Παπαμάργαρη, Σ π. Π λασκ οβίτη, Β . Φ ιλία.

Επικαιρότητα Γ. Φ ίλου: Τα βιομηχανικ ά ατυχήματα δ ε ν εί­ ναι τυχαία.

Βιβλιοκρισίες

Ψυχολογία

Ν . Κοτζιά: Μ. Τ ρικούκη, Πολιτική και Φ ιλο­

Σ υ νέντ ευ ξη με τον Α λ . Λ εό ντ ιεφ : Δ ε ν γ ε ν ­ νιέται κ α νε ίς προσω πικότητα. Η σημασία και τα όρια τω ν θ εω ρ ιώ ν του Φ ρόυντ α π ’ το πρίσμα του Μ αρξισμ ού.

σοφία στον Γκράμσι

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

Α . Α ντω να κ όπ ου λου : Δ . Τ σιμ που κ ίδ η , Οι κλασικοί του Μαρξισμού για την αρχαία Ε λ­ λάδα

ΤΟΣΙΤΣΑ 15 10683 ΑΘ Η ΝΑ

ΤΗΛ. 8 8 3 3 .3 5 8

72/μικρες αγγελίες

μικρές αγγελίες

ΟίΚΟΛΟΠ k

ΑΓΓΕΛΟΥ ΠΑΡΘΕΝΗ: Θη­ τεία ξενιτιάς. Ποιήματα. Πι­ τσιλάς, Σοφοκλέους 4 ★

ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΩ σε λογικές τιμές μεταφράσεις από γαλλικά και αγγλικά καθώς και επιμέ­ λεια κειμένων. Τηλ.: 68.13.428

ΠΩΛΕΙΤΑΙ πλήρης σειρά και μεμονωμένα τεύχη του περιοδι­ κού «Εποχές» στην τιμή των 15.000 δρχ. για τη σειρά. Πλη­ ροφορίες από 7.30-2 στο τηλ.

32.15.699 και από 4-10 μ.μ. στο 25.16.725. ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ Ελληνικών κει­ μένων. Τηλ. 88.22.620. ΓΑΛΛΟΣ φοιτητής παραδίδει μαθήματα. Τηλ.: 75.18.794 ώρες 8-10 π.μ.

ΟΤΙ ΙΑ Ι ΚΡΥΒΟΥΝ

ΕΙΔΙΚΟΙ

Αφιέρωμα με κείμενα των: Κίμωνα Χατζημπίρου, Ηλία Ευθυμιόπουλου, Πάνου Πλαγιανάκου, Δημήτρη Παπαϊωάννου, Θανάση Βαλαβανίδη και Γιώργου Ράλλη Στις υπόλοιπες σελίδες θα βρείτε:

ΤΡΙΑΡΙ ορόφου ζητώ στον Πειραιά για να στεγαστώ. Νοί­ κια μπροστά. Τηλ. 36.42.789 (πρωινά). ★

ΧΩΡΟΣ γραφείου, εμβαδού 80 μ2, ενιαίος, φωτεινός, κα­ τάλληλος για οποιαδήποτε επαγγελματική χρήση στην πλατεία Εξαρχείων 25.000 δρχ. μηνιαίως. Τηλ. 36.03.687 36.25.179. Κάθε λέξη στις μικρές αγγελίες στοιχίζει 20 δραχμές

• Γιώργον Κατσαδωράκη: Πρέσπες, έ­

νας Δρυμός που υπάρχει μόνο στα χαρτιά. Αδαμακόπονλον: Παρνασσός, πέντε δρόμοι και μια αλ­ λαγή πορείας.

• Δημήτρη Κωστόπονλον: Ζάκυνθος, ο πόλεμος της χελώνας.

• Γιώργον Σταματόπονλον: Νομικά βι­ βλία για το περιβάλλον.

• Μάρθας Απαλοπονλον: Πρακτική οι­ κολογία.

• Τριαντάφυλλου

Πληροφορίες-συνδρομές: Νέα Οικολο­ γία, Μαυρομιχάλη 39, Αθήνα, 106 80, τηλ. 3619837.

ΔΙΑΒΑΖΩ Μην ξεχνάτε τις συνεντεύξεις με τους: Μένη Κουμανταρέα (No 1)* Γιώργο Ιωάννου (No 9)* Διονύση Σαδβόπουλο (No 10)* Γαβριήλ Πεντζίκη (No 11)* Ιάκωβο Καμπανέλλη (No 12) Νίκο Σβοριόνο (No 18) Μέντη Μποσταντζόγλου (No 19) Νίκο Πουλαντζά (No 27) Αλέξανδρο Κοτζιά(Νο 28) Στρατή Τσίρκα (No 29) Ζωή Καρέλλη (No 30) Ά λ κη Ζέη (No 33) Γιάννη Τσαρούχη (No 42) Τάκη Σινόπουλο (No 46) Νίκο Καρούζο (No 48) Κ. Θ. Δημαρά (No 53) Διόώ Σωτηρίου (No 58) Κυριάκο Σιμόπουλο (No 59) Κώστα Ζουράρη (No 60) Σπύρο Ασδραχά (No 61) Εμμανουήλ Κριαρά (No 62) Αλ. Φ ιλιππόπουλο (No 63) Καίη Τσιτσέλη (No 64) Πέτρο Αμπατζόγλου (No 67) Γιάννη Δουατζή (No 68) Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ (No 71) Αιλίκα Νάκου (No 72) Γιώργη Γιατρομανωλάκη (No 73) Στρατή Δούκα (No 74) Φρέντυ Γερμανό (No 77) Νάνο Βαλαωρίτη (No 79) Γιώργο Χειμωνά (No 80) Μαντώ Αραβαντινού (No 81) Τάσο Βουρνά (No 82) Σταύρο Βαβούρη (No 85) Ασημάκη Πανσέληνο (No 88) Κώστα Μητρόπουλο (No 89)

Λρ. Νικολαίδη (No 90) Δημήτρη Χριστοδούλου (No 92) Αντώνη Σαμαράκη (No 93) Κυρ (No 95) Νικηφόρο Βρεττάκο (No 97) Γιάννη Μ ανούσακα (No 99) Ανάστο Πσπαπέτρου (No 99) Αλέςη Σεβαστάκη (No 99) Μπουκουβάλα-Αναγνώστ'ου (No 100) Φ ίλιππο Δρακονταειδή (No 102) Νάσο Δετζώρτζη (No 104) (No 136) Τάσο Αθανασιάδη (No 105) Jean-M arie Drot (No 107) Λ ίζμπεθ Ζβέργκερ (No 108) Θ. Πετσάλη-Διομήδη (No 109) Ιωάννη Κακριδή (No 110) Σπύρο Πλασκοβίτη (No 112) Τάκη Βαρόιτσιώτη (No 115) Θανάση Βαλτινό (No 116) Γιάννη Δάλλα (No 117) Νίκο-Αλέξη Ασλάνογλου (No 118) Δημήτρη Τσαούση (No 119) Γιώργο Κατσίμπαλη (No 121) Ιωάννα Καρατζαφέρη (No 122) Κώστα Μόντη (No 123) Π αναγιώτη Π απαδούκα (No 124) Αλέκο Σακελλάριο (No 124) Μανόλη Α νδρόνικο (No 125) Γ. Θ. Βαφόπουλο (No 126) Ναταλί Σαρότ (No 129) Δημήτρη Μαρωνίτη (No 130) Δημήτρη Π απαδίτσα (No 133) Νίκο Χουλιαρά (No 137) Ελένη Βακαλό (No 139) Χρηστό Γιανναρά (No 144) Ουμπέρτο Έ κ ο (No 145)

Συμ π λη ρ ώ σ τε τή σ ειρ ά τω ν α φ ιερ ω μ ά τω ν

,ου ΔΙΑΒΑΖΑ Αντίσταση και Λ ογοτεχνία (No 58) Λ ατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Ονορε ντε Μ παλζάκ (No 60) Δημήτρης Γληνός (No 61) Τζέημς Τζόυς (No 62) Κιόστας Χατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζενέ (No 66) Επιθειόρηση Τέχνης (No 67) Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημειωτική (No 71) * Αριστοφάνης (No 72) Ζακ Πρεβέρ (No 73) Μ ικροασιατικός ελληνισμός (No 74) Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μ αρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ.Π. Καβάφης (No 78) Χ.Λ. Μ πόρχες (No 79) Μιλάν Κούντερα (No 80) Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Αδαμάντιος Κοραής (No 82) Κιιρλ Μαρξ (No 83) Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μ πορίς Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86) Νέοι λογοτέχνες (No 87) Κιόστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) Τόμαν Μαν (No 90) Φρειδερίκος Νίτσε (No 91) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) Ρολάν Μ παρτ (No 93) Π αιδικό βιβλίο (No 94) Ναπολέων Λ απαθιώτης (No 95) Εμμανουήλ Ροΐδης (No 96) Εμίλ Ζολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99) Λ αϊκό αισθηματικό μυθιστόρημά (No 1(H)) Μ ακρυγιάννης (No 101) Λουκιανός (No 102)

Ντιντερύ (No 103) Τέλλος Ά γρ α ς (No 104) Ιούλιος Βερν (No 105) Θεόφιλος Καίρης (No 106) Α ρχαία λυρική ποίηση (No 107) ΓΙερό. Γκριμ. Ά ντερσεν (No 108) Έ ρμ αν Έσσε (No 109) Λλμπέρ Καμύ (No 110) Βίκτωρ Ουγκό (No 111) Έ ντγκα ρ Ά λ α ν Πόε (No 112) Φώτης Κόντογλου (No 113) Φ ιλανδικά γράμματα (No 114) Σάμουελ Μπέκετ (No 115) Κοσμάς Πολίτης (No 1.16) Το δοκίμιο (No 117) Αλέξανδρος Πάλλης (No 118) Κοινωνιολογία (No 119) Ελληνικός Υπερρεαλισμός (No 120) Βλαντιμίρ Μ αγιακόφσκι (No 121) Ευγένιος Ιονέσκο (No 122) Κυπριακά γράμματα (No 123) Το χιούμορ (No 124) Μισέλ Φουκιί) (No 125) Ζακ Λακάν (No 126) Β υζάντιο (No 129) Ελληνικό παραμύθι (No 130) Ζαν-ΙΙωλ Σαρτο (No 127) Θεσσαλονίκη (No 128) Ντοστογιέφσκι (No 131) Ντ. X. Λώρενς (No 132) Τ.Σ. Έ λ ιοτ (No 133) Μ αργκερίτ Ντυράς (No 134) Αριστοτέλης (No 135) Σιμόν ντε Μ πωβουάρ (No 136) Γιώργος Θεοτοκάς (No 137) Φ .Σ. Φιτζέραλντ (No 138) Τένεση Ουίλιαμς (No 139) Ανδρέας Κάλβος (No 140) Φουτουρισμός (No 141) Γιώργος Σεφέρης (No 142) Γκυστάβ Φλωμπέρ (No 143) Γλωσσολογία (No 144) Ουμπέρτο Έ κ ο (No 145) Βιβλίο και στρατός (No 146)