Τεύχος 150

ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ · A. A. AIBANH

P>

s iX

ω DG

ΑΤΑΙΡΙΑΣΤΟ ΠΑΘΟΣ Κόλιν Μακάλοου (Τα πουλιά πεθαίνουν τραγουδώντας)

ΑΘΩΟ ΑΙΜΑ Φύλις Τζαίημς

§

pq m

Η ΑΚΤΗ ΤΩΝ ΚΟΥΝΟΥΠΙΩΝ Πωλ Θέροου ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ · ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» ΣΟΛΩΝΟΣ 94, ΤΗΛ. 3610589-3600398

4

ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ Κ ΕΔΡΟ Σ Γ. Γενναδίου 3 - τηλ. 36.02.007

2 νέα βιβλία για την ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ Νίκος Νίκολαΐόης

Το θέμα αυτής της εργασίας είναι η «Αναπαράσταση» και ειδικά η λειτουργία της σαν μεταψυχολογικό στοιχείο καί μηχανισμός σε σχέση με την κλινική εμπειρία, το σύμβολο, τη γλώσσα. Πρόκειται για ένα ψυχαναλυτικό δοκίμιο όπου η αναπαράσταση καλύπτει όλο το φάσμα του ψυχικού μηχανισμού.

Ψ ΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

D. Anzieu / Φρ. Καραπάνον / J. Gillibert A. Green / Ν. Νίκολαΐόης / Α. Γίοταμιάνου

Μια σειρά κειμένων που εξετάζουν τις πολλαπλές όψεις του οιδιπόδειου προβληματισμού σε σχέση με τους μύθους του Οιδίποδα, του Θησέα, του Προμηθέα ή της προσωπικότητας της Κασσάνδρας, αντιμετωπίζοντας από ψυχαναλυτική άποψη τα πιο γενικά προβλήματα της λειτουργίας του μύθου, της γραφής και της γλώσσας.

Κυκλοφορούν στην ίδια σειρά: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ Ντέιβιντ Κούπερ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ Ρ. Ντ. Λ α ινγκ - Α. Έστερσον Η ΨΥΧΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ. Η ΤΡΕΛΑ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Ζακ Λ ακάν ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΘΕΜΕΛΙΑΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ Ζ ιλ Ντελέζ - Φελίξ Γκονατταρί ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΧΙΖΟΦΡΕΝΕΙΑ. Ο ΑΝΤΙ-ΟΙΔΙΠΟΥΣ

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΟ ΤΜΗΜΑ

^ V P e fr o v sk y

Με την πρώτη ματιά ο τίτλος αυτού του βιβλίου μπορεί να φανεί στον ανα­ γνώστη αρκετά ευρύς, ενώ στην πρά­ ξη το βιβλίο ασχολείται με ένα μόνο πεδίο της επιστημονικής γνώσης. Χρησιμοποίησα τον υπότιτλο «Το συλ­ λογικό και το ατομικό». Πρόκειται λοιπόν για ορισμένα δοκίμια πάνω στην ψυχολογία του ατόμου και της κοινωνικής ομάδας μέσα στην οποία διαμορφώνεται το άτομο. Με άλλα λόγια ασχολούμαι με προβλήμα­ τα κοινωνικής ψυχολογίας.

Α.Β. Πετρόβσκη

βιβλιοπωλείο

Ούγχρδνη εποχη_ ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 3 ΤΗΛ. 3629.814 - 3629.835

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΠΕΙΡΑΙΑΣ: Ηρώων Πολυτεχνείου 46 - τηλ. 4127967 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Αριστοτέλους 7 - τηλ. 261069 ΓΙΑΝΝΕΝΑ: 28ης Οκτωβρίου 19 - τηλ. 38090 ΗΡΑΚΛΕΙΟ: Σμύρνης 27 - τηλ. 224335 ΠΑΤΡΑ: Ζαίμη 35 - τηλ. 221491

θυμάσαι ακόμα εκείνη τη νύχτα;... Μια

κρυφή

ταινία,

από την Πέμπτη II Σεπτεμβρίου, αποκλειστικά στον κ ιν/φ ο ΣΤΟ ΥΝ ΤΙΟ

Αντουανέττα Αγγελίδη

Jany Gastaldi Μάγια Λυμπεροπούλου Αννίτα Σαντοριναίου Μουσική

Γιώργος Απέργης Martine Viard

ΔΙΑΒΑΖΩ Α. Μεταξύ 26, Αθήνα - 106 81 Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765 Τεύχος 150 10 Σεπτεμβρίου 1986 Τιμή: Δρχ. 200

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη, Θεοδώρα Ζερβού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Πηνελόπη Βλάσση Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. .75.16.333 Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: 1. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΕΡΕΥΝΑ: Μέθοδοι καταπολέμησης των αιτιών φθοράς του βιβλια­ κού υλικού (Γράφει ο Β. I. Γίελτίκογλου)

6 8 9

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Ιουλιέττα Ράλλη: Χρονολόγιο Σ- Φρόυντ Νίκος Νικολαίδης: Το ένστικτο (ενόρμηση) του θανάτου στο έργο του S. Freud και των επιγόνων του Γιάγκος Ανδρεάδης: Ο Οιδιπόδειος πόλεμος αναλυτών και μυθο­ λόγων Ο Φρόυντ, το παρόν και το μέλλον Μαρία Νικολαίδου: Freud και σύγχρονη Ελλάδα X. Μπουλώτης: Η Αρχαιολογία στη ζωή και το έργο του Φρόυντ Β. Καλαμαράς: Ελληνικές μεταφράσεις έργων του Σ. Φρόυντ

18 29 37 42 54 56 63

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Γράφουν οι: Ρόζα Τσαγκαρουσιάνου - Σπύρος Σοφός ΠΑΙΔΙΚΑ: Γράφει η Βίτω Αγγελοπούλου ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Θ. Ψαλιδόπουλος ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ο Δ. I. Λοίζος ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν οι: Βάιος Παγκουρέλης, Γ. Καραβασίλης, Α. Παπαϊωάννου

65 67 69 71

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

73

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

78

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στον Αντονέν Αρτώ

ΧΡΟΝΙΚΑ Επιστημονικό Συμπόσιο για τον Κώστα Καρυωτάκη Η ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ επιτροπή του επιστημονικού συμ­ ποσίου, που θα πραγματοποιηθεί στην Πρέβεζα από 11-14 Σεπτ. για τα 90 χρόνια από τη γέννηση του ποιητή Κώστα Καρυωτάκη, γνωστοποιεί ότι το συμ­ πόσιο πραγματοποιείται με τη συνεργασία του Δή­ μου Πρέβεζας, του φιλολογικού τμήματος του Παν/ μί’ου Ιωαννίνων και της ΕΛΜΕ Πρέβεζας. Σκοπός του συμποσίου είναι να επανατοποθετήσει τα ζήτηματα που σχετίζονται με την προσωπικό­ τητα του ποιητή, το έργο του και την προσφορά του στα γράμματά μας και, μέσα από μια σύγχρονη προοπτική και προβληματική, να προωθήσει μια επανεκτίμηση και συνολική ερμηνεία του φαινομέ­ νου, που εκπροσωπεί ο Καρυωτάκης και η μεταβα­ τική εποχή του. Οι εισηγήσεις αναφέρονται στους ακόλουθους άξονες: 1) Ιστορικοκοινωνικοί προσδιορισμοί του ποιητικού και ιδεολογικού στίγματος του Καρυωτάκη και της γενιάς του.

2) Γραμματολογικά προβλήματα (βιογραφικά, εργογραφικά, μαρτυρίες, άγνωστα αρχειακά στοι­ χεία).

3) Προβλήματα ερμηνείας: Η ποιητική του - σύγ­ χρονες θεωρητικές και μεθοδολογικές προσεγγί­ σεις - η κριτική για το έργο του στην εποχή του και στη δική μας.

4) Προβλήματα συγκριτικής φιλολογίας: Ελληνικές και ευρωπαϊκές καταβολές και παραλληλίες - η σχέση του με τους ομότεχνους και τα λογοτεχνικά ρεύματα της εποχής - η επίδρασή του στους νεό­ τερους. Στο συμπόσιο συμμετέχουν νεοελληνιστές παν/ κοί, ερευνητές, κριτικοί λογοτεχνίας και μεταπτυ­ χιακοί σπουδαστές εσωτερικού και εξωτερικού. Ως την ώρα έχουν δηλώσει συμμετοχή οι εξής: Γ.Π. Σαββίδης, Κώστας Στεργιόπουλος, Αλεξ. Αργυ­ ρίου, Νάσος Βαγενάς, Mario Vitti, Θανάσης Γκόντοβος, Γιάννης Δάλλας, Σόνια Ιλίσκανγια, Ερατο­ σθένης Καψωμένος, Ξενοφών Κοκόλης, Πήτερ Μάκριτζ, Γερασιμία Μελλισαράτου, Γιάννης Μότσιος, Παναγιώτης Μουλάς, Απόστολος Μπενάτσης, Παν. Νούτσος, Απόστολος Παπάίωάννου, Μ.Μ.Παπαϊωάννου, Τίτος Πατρίκιος, Μάσιμο Πέρι, Μιχάλης Πιερής, Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, Ζαχαρίας Σιαφλέκης, Μαριάννα Σπανάκη, Έρη Σταυροπούλου, Μαριάννα Σταύρου, Δημήτρης Τζιόθας, Ρίτσα Φράγκου-Κικίλια και Hero Hokuerda. Στα πλαίσια του συμποσίου θα λειτουργήσει έκ­

θεση ντοκουμέντων γύρω από τον Καρυωτάκη και θα γίνουν τα αποκαλυπτήρια αναμνηστικής μαρμά­ ρινης στήλης. Το συμπόσιο θα πλαισιωθεί με καλλιτ. εκδηλώσεις και αρχαιολογική ξενάγηση και θα είναι ανοιχτό για το κοινό.

Το Ναυτικό Βιβλίο ΤΟ Γραφείο Τύπου και Δημοσίων Σχέσεων του Υπουργείου Εμπορικής Ναυτιλίας εκτιμώντας τον κοινωνικό ρόλο του βιβλίου στην εποχή μας θέλησε να το προβάλει μέσα από διάφορες πολιτιστικές εκ­ δηλώσεις που οργάνωσε φέτος στο Γαλαξείδι, με την ευκαιρία της Ναυτικής Εβδομάδας '86. ΓΓ αυτό το σκοπό, λοιπόν, δημιούργησε δυο εκθέσεις: του Ναυτικού βιβλίου και του Ναυτικού Τύπου. Και οι δύο εκθέσεις γίνονται για πρώτη φορά και το υπουργείο φιλοδοξεί να γίνει θεσμός, ώστε κάθε δύο χρόνια που γιορτάζεται η Ναυτική Εβδομάδα να γίνεται έκθεση του ναυτικού βιβλίου που κυκλο­ φόρησε το παραπάνω χρονικό διάστημα. Παράλλη­ λα, ο ναυτικός Τύπος να εμπλουτίζεται με διάφορα ντοκουμέντα που κατά καιρούς φιλοξενήθηκαν στις στήλες του σχετικά με τη Ναυτιλία και τον κό­ σμο της. Η έκθεση Ναυτικού βιβλίου περιλαμβάνει περί­ που 200 τόμους που καλύπτουν: α) Ελληνική και ξέ­ νη λογοτεχνία σχετικά με θάλασσα, β) Ναυτική ιστορία, γ) Νομικά θέματα, δ) Ενασχόληση, ε) Παιδι­ κά βιβλία γύρω από τη θάλασσα καθώς και τεχνικά βιβλία για το πλοίο, τη ναυπηγική, τη ναυσιπλοΐα κ.τ.λ. Τα βιβλία που παρουσιάστηκαν ήταν εκδόσεις που κυκλοφόρησαν από το 1983 μέχρι σήμερα. Η έκθεση στεγάστηκε στην αρχή σε περίπτερο, που παραχώρησε για το σκοπό αυτό ο Σύλλογος Εκδο­ τών Ελλάδος. Οι αέρηδες όμως ξήλωσαν το περί­ πτερο και αστραπιαία οι υπεύθυνοι βρήκαν τη λύ­ ση: στέγασαν την έκθεση σε ντισκοτέκ της περιο­ χής και σε λίγες ώρες ξαναστήθηκε η έκθεση. Ό μως, θα πρέπει να αναφερθούμε και στην πολύ ωραία οργανωμένη έκθεση του Ναυτικού Τύπου στην οποία παρουσιάστηκαν 38 τίτλοι ναυτικών πε­ ριοδικών και εφημερίδων που κυκλοφόρησαν και κυκλοφορούν στο χώρο της ναυτιλίας και των θα­ λάσσιων σπορ. Μια ωραία πρωτοβουλία που είχε και ωραία απο­ τελέσματα. Να μια διάσταση της σχέσης βιβλίου και στρατού που όταν ετοιμάζαμε το αφιέρωμά μας δεν την ξέραμε.

χρονικα/7 Προκήρυξη διαγωνισμού Ο Δήμος Σικυώνος (Κιάτου), προκηρύσσει Πανελλή­ νιο Διαγωνισμό για τη συγγραφή της ιστορίας της πόλης. Το έργο θα πρέπει να πραγματεύεται την ιστορι­ κή διαδρομή της πόλης της Σικυώνος (Κιάτου) από την αρχαιότητα, αλλά κυρίω ς από την Επανάσταση του 1821 μέχρι σήμερα. Σκοπός του Διαγωνισμού είναι να διατηρηθεί η ιστορική μνήμη της πόλης και παράλληλα το έργο ν ’ αποτελέσει βιβλιογραφικό ντοκουμέντο για κάθε ενδιαφ ερόμενο μελετητή. Στο διαγωνισμό μπορούν να πάρουν μέρος έλληνες ιστρρικοί συγγραφείς. Κάθε διαγωνιζόμενος θα πρ έπ ει να υποβάλει το έργο του σε πέντε (5) δακτυλογραφημένα αντίτυ­ πα. Το έργο δεν πρέπει να ξεπέρνάει τις 400 δακτυ­ λογραφημένες σελίδες. Στο τέλος κάθε έργου π ρ έ­ πε ι να αναφέρεται η σχετική βιβλιογραφία. Τα έργα θα υποβληθούν στο Δ ήμο Σικυώνος ώς τις 31 Δεκεμβρίου 1987 με ψευδώνυμο. Το ψευδώ­ νυμο θα είναι πενταψήφιο ς αριθμός και θα αναγρά­ φεται στην αρχή του συγγράμματος, καθώς επίσης και στο εξωτερικό του φακέλου. Σε ξεχωριστό φ ά­ κελο, καλά σφραγισμένο, θα περιέχονται το όνομα, η διεύθυνση, το τηλέφω νο και ένα σύντομο βιο γραφικό σημείω μα του διαγωνιζόμενου. Τα έργα θα πρέπει να γραφούν στη δημοτική γλώσσα και με το μονοτονικό σύστημα. Την Κριτική Επιτροπή θ’ αποτελέσουν 2 δόκιμοι ισ τορικοί, 1 λαογράφος, 1 εκπρόσωπος της Στέγης Καλών Τεχνών και Γραμμάτων, καθώς και ένας εκ­ πρόσωπος του Δ ήμου Σικυώνος. Θα απονεμηθεί ένα βραβείο με χρηματικό έπα­ θλο 500.000 δραχμών, ο δε Δήμος θα αναλάβει την υποχρέωση να το εκδώσει. Ο Δήμος Σικυώνος διατηρεί το δικαίωμα να μη βραβεύσει κανένα από τα έργα που θα υποβ λη­ θούν, αν η κριτική επιτροπή τα κρίνει μη ικανοποιη­ τικά.

Η διανομή των πανεπιστημιακών βιβλίων... ΠΡΟΒΛΗΜΑ φ αίνεται να υπάρχει με τη δωρεά δια­ νομή των πανεπιστημιακώ ν βιβλίων. Οι καθηγητές συγγραφείς δεν έχουν πληρωθεί τα δύο τελευταία χρόνια για τα συγγραφικά τους δικαιώματα, για τί ο

κρατικός προϋπολογισμός δεν επαρκεί να σηκώσει το βάρος της δωρεάν διανομής. Το πρόβλημα επισημαίνει ο καθηγητής Κώστας Μπέης (Ελευθεροτυπία, 18.6.1986), που διαβλέπει τον κίνδυνο να μη βρίσκει το Κράτος βιβλία να δια­ ν ε ίμ ει σ ’ ένα δυο χρόνια, αν δεν έχουν εξοφ ληθεί οι παλιές οφ ειλές. Και ο καθηγητής Νίκος I. Μάργαρης, σε άρθρο του, διατυπώνει την άποψη ότι το υπερβολικό ύψος των συγγραφικών δικαιω μάτων είναι η βασικότερη αιτία του προβλήματος (Ελευ­ θεροτυπία, 30.6.1986). Νομίζουμε ότι το πρόβλημα είναι πραγματικά σοβαρό (φαντάζεστε τι θα γίνει αν πραγματικά δεν υπάρχουν βιβλία για διανομή σ ’ ένα δυο χρόνια;). Και ευτυχώς τίθ εται έγκαιρα. Και ελπίζουμε έγκαιρα να αντιμ ετωπιστεί από το υπεύ­ θυνο υπουργείο και τα πανεπισ τήμια.

Ζήτημα ποιότητας ΜΕ αφορμή το θέμα της δωρεάν διανομής, βλέπου­ με να εμφανίζεται, μέσα από το άρθρο του Ν. Μάργαρη που αναφέραμε πιο πάνω, κι ένα άλλο σοβαρό ζήτημα. Αυτό της ποιό τητας των πανεπιστημιακώ ν βιβλίων. Γράφει λοιπόν ο Ν. Μάργαρης: «Με τις ρυθμίσ εις του υπουργείο υ εμποδίζονται να κάνουν σωστή συγγραφική δουλειά ακόμη κι αυ­ τοί που θέλουν να κάνουν. Οι συγγραφείς είναι υποχρεωμένοι να γράψουν ένα βιβλίο μέσα σ ’ ένα χρόνο και να το τυπώσουν χωρίς να το έχει διαβά­ σ ει κανείς από τους φοιτητές, στους οποίους απευ­ θύνεται. Ό μως, ένα διδακτικό βιβλίο, για να γ ίνει καλό, π ρ έπ ει να ελεγχθεί αρκετές φορές στην τάξη και ν α βελτιώ νεται κάθε φορά με βάση την εμπειρία του συγγραφέα από τις παραδόσεις του μαθήμα­ τος, τις εξετάσεις, τις αντιδ ράσεις και τις παρατη­ ρήσεις των φοιτητών. Αυτό σημαίνει ότι.για αρκετά χρόνια το βιβλίο πρέπει να κυκλοφ ορεί με μορφή σημειώ σεων, πράγμα που απαγορεύεται από τις ρυθμίσεις του υπουργείου». Είναι αλήθεια, και αισ θανόμαστε την ανάγκη να το εκφ ράσουμε κι εμείς απ’ τη σκοπιά μας, ότι το πανεπιστημιακό βιβλίο και κάθε βιβλίο, δεν μπορεί να είναι ένα επιπόλαιο εκδοτικό γεγονός. Θ έλει το χρόνο του για να ωριμάσει. Πρέπει να είναι καρπός υπεύθυνης και αβίαστης εργασίας και συνεργασίας, σε πολλές περιπτώσεις. Τότε έχει λόγο ύπαρξης. Ελπίζουμε ότι το υπουργείο παιδείας στις νέες ρυθμίσεις θα λάβει σοβαρά υπόψη του και κάθε προβληματισμό που απ οβλέπει στην ποιό τητα του πανεπιστημαικού βιβλίου.

Προς Άγνωστη Κατεύθυνση Τηλ. 3 2 3 4 .2 7 0

, j j j ‘ ΚΑΛΕΝΤΗΣ

Από 23 Ιουλίου έως 25Αυγούστου 1986

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό­ τερα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βιβλιοπώλες α π ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε ­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κα­ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις μ ε ­ γαλύτερες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστε­ ρίσ κους (,\), το αμέσως μετά με δύο (,*) και το τελευταίο με έναν ( * ).

2. I. Αλιέντε: Το σπίτι των πνευμάτων (Ωκεανίδα)

*

|Κοτζιά - θεσ. |Λέσχη του βιβλίου - Αθ.

•I

Λ

Λ

Λ

*

*

..

Χατζούλη - Λάρισα

1

Μεθενίτης - Πάτρα

Εστία - Αθ.

|Ιανός - Θεσσ.

Λ

Λ

3. Χρ. Μίσσιου: ...Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς (Γράμματα)

i •t 1

Ρόμβος - Αθ.

Λ

<χ> <

Πειραϊκή Φωλιά

I. Μ. Κούντερα: Η αβάσταχτη ελαφρότητα του Είναι (Εστία)

|Ελευθερουδάκης - Αθ.

|Αιχμή - Αθ.

IΑναγέννηση - Αργος |Γνώση - Αθ.

ΒΙΒΛΙΑ

Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο του­ λάχιστον βιβλιοπώλες. Ό σο για το ενδιαφ έρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να σ υμβου­ λεύεστε τις σελίδες της «Επιλογής».

| Δωδώνη - Αθ.

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ]

..

4. Ε. Βλάχου: «Στιγμιότυπα» (Καθημερινή) 5. Μ. Κασσόλα: Το σάπιο νερό (Κέδρος)

·*·

Ε. D. Hammet: Η κατάρα των Ντέην (Άγρα)

**

7. Κ. Klament: Χιουρρέμ (Νεφέλη)

Β. J. Tuck: Ο πόλεμος των computers (Ροές) Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Κατώι του βιβλίου - Θεσσαλονίκη το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Δ. Βακαλοπούλου: Η νεώτερη ιστορία της Μακεδονίας 1830-1912 (Μπαρμπουνάκης)

Συνδρομές εσωτερικού 25 τευχών 4300 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 4100 δρχ.

15 τευχών 2800 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 2500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 5100 δρχ.

Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 55 δολ. (ΗΠΑ)- Σπουδαστική 25 τευχών 51 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 36 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 34 δολ. Κύπρος 25 τευχών 48 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 44 δολ. Κύπρος 15 τευχών 32 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 30 δολ. Αμερική - Αυστραλία - Ασία - Αφρική 25 τευχών 61 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 58 δολ.

15 τευχών 40 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχώγ 38 δολ.

Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκώ ν Ευρώπη: 63 δολ. Κύπρος: 56 δολ. Αμερική κλπ. 70 δολ.

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβιάζω» Α. Μεταξύ 26, Αθήνα - 106 Θ1 Τπλ. 36.42.765

Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ , τα δεκαπενθήμερα 200 δρχ., και τα διπλά 300 δρχ.

χρονικα/9

0Λ°. ,

α

*

ο

^

Το τρίγωνο «Τεχνική-Συντήρηση-Διαφύλαξη» αποδίδει πλήρως την έννοια της Επιστήμης της Συντήρησης και Αποκατάστασης του βιβλιακού υλικού. Η αποτελεσματική συντήρηση και η παρεμπόδιση της φθοράς, της καταστρο­ φής και της αλλοίωσης του βιβλιακού υλικού επιτυγχάνεται με την καταπολέ­ μηση του κακού στη γένεσή του, στο αρχικό στάδιο, και όχι όταν το υλικό έχει αποβεί «υλικό προς συντήρηση». Κύριο αίτιο, κύριος παράγοντας της φθοράς του βι­ βλίου είναι ο άνθρωπος. Ό λη η αξία του ανθρώπου, και στη συγκεκριμένη περίπτωση των βιβλιοθηκών, του βιβλιοθηκάριου, του αρχειονόμου έγκειται στην ικανότητα εκλογής μεταξύ των διαφόρων ωφελίμων και βλαβερών παραγόντων για το βιβλίο, το Αρχείο, ώστε να αποφεύγεται ο κίνδυνος της φθοράς. Πολλοί βιβλιοθηκάριοι αγνοούν ορισμέ­ νους βασικούς κανόνες «καλής διαφύλαξης» του βιβλίου. Ο βιβλιοθηκάριος ή ο αρχειονόμος δεν έχουν και δεν πρέπει να έχουν σαν μόνο και κύριο μέλημα και καθήκον τους την καταλογογράφηση, την ταξινόμηση, την καταγραφή του υλικού της Βι­ βλιοθήκης ή του Αρχείου, αλλά υποχρεούνται να γνωρίζουν και τις μέθοδες πρόληψης των φθορών και των καταστροφών του βιβλιακού υλικού. Πρέπει να γνωρίζουν ότι το βιβλίο διαφέρει πολύ από τα εκθέματα ενός μουσείου. Ενώ τα εκθέματα του

μουσείου μόνο βλέπονται, δεν εγγίζονται, δεν με­ τακινούνται, τα βιβλία απεναντίας εγγίζονται, φυλλομετρούνται, διαβάζονται, μετακινούνται κλπ. από κάθε αναγνώστη. Ας δούμε ορισμένους βασικούς κανόνες και μέ­ θοδες πρόληψης των φθορών, πολλοί από τους οποίους είναι αδιανόητοι και απραγματοποίητοι ακόμα για την ελληνική πραγματικότητα, δεδομέ­ νου ότι πολλοί βιβλιοθηκάριοι δεν έχουν καμία κα­ τάρτιση σχετική με το θέμα της διαφύλαξης του βι­ βλίου, θα έλεγα είναι καθαρά τεχνοκράτες στον το­ μέα τους. Η διαιώνιση του βιβλιακού υλικού επιτυγχάνεται με δύο βασικούς κανόνες: α) Με την ορθή και σω­ στή διαφύλαξη και την προσπάθεια πρόληψης των διαφόρων παθογόνων παραγόντων και θ) Με τη σω­ στή και κατά το δυνατό επιστημονική συντήρηση και αποκατάσταση του φθαρμένου υλικού.

10/χρονικα

Α) Τρόποι για την ορθή διαφύλαξη και την πρόληψη των φθορών Η καταπολέμηση των βιολογικού χαρακτήρα παθογόνων παραγόντων, η καταπολέμηση και η πρόλη­ ψη των βλαβερών συνεπειώ ν από την προσβολή του βιβλιακού υλικού από τους μικροοργανισμούς και τα έντομα είναι από τα σημαντικότερα μελήματα του υπεύθυνου μιας βιβλιοθήκης ή ενός Αρχεί­ ου. Κάθε υπεύθυνος πρέπει να γνωρίζει και να εφαρμόζει τις εξής προφυλάξεις: α) Περιοδικό ξεσκόνισ μα: Το περιοδικό ξεσκόνι­ σμα των βιβλίων και του αρχειακού υλικού επιβάλ­ λεται από όσα ανέφερα στο περί «αιτίων και παθογόνων παραγόντων» κεφάλαιο, όπου αναφέρθηκα και στη σύνθεση της σκόνης και τις κατηγορίες των εντόμων, τα οποία έχουν το habitat τους μέσα στο βιβλίο ή και έξω από το βιβλίο. Η σκόνη, η οποία μεταφέρει τις όξινες ατμοσφαι­ ρικές ακαθαρσίες, και μάλιστα πολλούς βλαβερούς για το βιβλίο ζωντανούς οργανισμούς, εισέρχεται στη βιβλιοθήκη με διαφορετικούς τρόπους και κα­ λύπτει τα βιβλία. Η σκόνη περιέχει πολλά από τα στοιχεία τα οποία περιέχει ο χημικά ετερογενής αέ­ ρας, κυρίως στις βιομηχανικές περιοχές, όπως το μονοξείδιο του άνθρακα, το διοξείδ ιο και μονοξείδιο του αζώτου, θειώδη ανυδρίτη, θειώδη αέρια, αζωτούχα αέρια, στάχτη και κατράμη, υπολείμματα μη καλά καμένου πετρελαίου, βενζίνης και άνθρα­ κα. Η σκόνη περιέχει όλα αυτά τα βλαβερά στοιχεία κατά πολύ περισσότερο βαθμό στις βιομηχανικά μολυσμένες περιοχές. Περιέχει, επίσης, και μετα­ φ έρει αυγά εντόμων και σπέρματα μικροοργανι­ σμών. Τα έντομα προτιμούν τους σκοτεινούς χώ­ ρους, τους ήσυχους και ολιγοσύχναστους, καλυ­ πτόμενα από τη σκόνη. Το ξεσκόνισμα επιφ έρει μία διαταραχή στον κύκλο ανάπτυξης και πολλαπλασια­ σμού των εντόμων, διακόπτει τον κύκλο αναπαρα­ γωγής τους. Ό σο συχνότερα ξεσκονίζουμε τα βι­ βλία, τόσο συνεχής θα είναι η αναφερθείσ α ανατα­ ραχή και διακοπή. Μία άλλη ωφέλιμη συνέπεια του τακτικού ξεσκονίσματος είναι ότι μας δίδεται η ευ­ καιρία να ελέγχουμε το βιβλιακό υλικό μας και να λαμβάνουμε κάθε φορά, που είναι ανάγκη, τα απαιτούμενα και τα κατάλληλα μέτρα για την καταπολέ­ μηση των φθορών. Έ χουμε τη δυνατότητα, κατά συνέπεια, να ξεχωρίζουμε τα υγιή βιβλία από τα φθαρμένα. Οι μολύνσεις είναι πάντοτε μεταδοτι­ κές. Οι υπάλληλοι όταν ξεσκονίζουν τα βιβλία πρ έ­ πει να φορούν γάντια και μάσκες για να μην ανα­ πνέουν τη βλαβερή σκόνη. Συχνές είναι οι δερματι­ κές ασθένειες που οφείλονται στην ετερογενή χη­ μικά σκόνη. Για τα σε καλή κατάσταση ευρισ κόμενα βιβλία μπορούμε να χρησιμοποιούμε ηλεκτρικές σκούπες. Τα φθαρμένα, διαλυμένα και σχισμένα βιβλία χρειά­ ζονται ειδ ική προσοχή στο ξεσκόνισμα. Να ξεσκονί­ ζουμε προσεκτικά τη ράχη της στάχωσης, διότι η ράχη είναι η κύρια είσοδος των εντόμων. Εδώ ενα­ ποθέτουν τα αυγά τους, εδώ είναι το καταφύγιο και το ορμητήριό τους. Στο σημείο αυτό ευρίσ κουν τροφή, όπως είναι π.χ. η κόλλα, ιδίως η αλευρόκολ­

λα των παλαιώ ν βιβλίων. Ό ταν παρατηρούμε προσ­ βολές από έντομα, πρέπει αμέσως να εξακριβώσου­ με την κατηγορία και το είδος του εντόμου και να έλθουμε σε επαφή με ένα βιολόγο και να κάνουμε τις απαραίτητες βιο λογικές-μικροβιο λογικές εξετά­ σεις. Ο βιολόγος πρέπει να είναι στενός συνεργά­ της του βιβλιοθηκάριου και του αρχειονόμου. Εκτός από τα βιβλία πρέπει να καθαρίζουμε και τα βιβλιοστάσια και όλο τον γύρω χώρο. Να καθαρί­ ζουμε τα ράφια, κυρίως τα μεταλλικά, με στεγνό πανί ή μόλις μουσκεμένο, και τούτο για να αποφύ­ γουμε την πιθανή σκουριά. Τα βιβλία πρέπει να ξε­ σκονίζονται με στεγνό πανί όχι με βρεγμένο. Παρα­ τήρησα πολλές φθορές στις βιβλιοδεσίες πολλών βιβλίων εξαιτίας του βρεγμένου πανιού. Σε μία πε­ ρίπτωση παρατήρησα τη βλάστηση πολλών μι­ κροοργανισμών πάνω στο δέρμα. Οι μικροοργανι­ σμοί εκάλυψαν τη βιβλιοδεσία. Εδίδετο η εντύπωση ότι κάλυψαν τη βιβλιοδεσία με ένα βελούδινο π ο ­ λύχρωμο ύφασμα. β) Ρύθμιση των κλιμ ατολογικών συνθηκών: Η ρύθμιση των κλιματολογικών συνθηκών μέσα στο χώρο της βιβλιοθήκης ή του αρχείου είναι πολύ ση­ μαντική. Προλαμβάνει τις προσβολές από τους μι­ κροοργανισμούς και τα έντομα καθώς και τις βλα­ βερές επιπτώσεις τους. Επιβραδύνει τις φθορές που έχουν ήδη αρχίσει. Ειδικοί επιστήμονες απέ­ δειξαν ότι οι μικροοργανισμοί παραμένουν σε ανενεργή κατάσταση, όταν μέσα στο χώρο της βιβλιο­ θήκης ή του αρχείου επικρατούν οι ιδανικές κλιματολογικές συνθήκες. Αναζωογονούνται και πολλαπλασιάζονται όταν ξαναβρούν τις κατάλληλες συν­ θήκες. Κάθε υπεύθυνος βιβλιοθήκης ή αρχείου πρέπει να έχει υπόψη του ότι το βιβλίο είναι ένα ετερογε­ νές σύνολο, δηλ. αποτελείται από χαρτί, περγαμη­ νή, δέρμα. Είναι γραμμένο με μελάνη με το χέρι ή είναι έντυπο. Έ χει ξύλινα ή χαρτόνινα καπάκια. Ό λα τα στοιχεία αυτά, που συνθέτουν ένα βιβλίο και συνυπάρχουν, έχουν διαφορετικό βαθμό υγροσκοπικότητας, έχουν διαφορετική προέλευση και υφίστανται κατά διαφορετικό βαθμό τις συνέπειες των ποικίλω ν παθογόνων παραγόντων οφ είλουν να έχουν διαφορετική ποσότητα νερού, σύμφωνα με το ολικό βάρος τους, η αυξομείωση της οποίας έχει ειδικές συνέπειες, ασφαλώς βλαβερές και όχι ωφέ­ λιμες. Το χαρτί έχει νερό 9%-12% σε περιβάλλον με σχετική υγρασία 50%-65% UR· το δέρμα έχει 12%15%. Η περγαμηνή είναι η περισσότερο υγροσκοπική από όλα τα άλλα στοιχεία, και έχει ποσότητα νε­ ρού ίση με το 1/10 του συνολικού βάρους της σε σχετική υγρασία 45%-50% UR, η οποία εξαρτάται κατά πολύ και από την κακή ή καλή ποιότητα της περγαμηνής και τον τρόπο της κατασκευής της. Το χαρτί σε περιβάλλον υγρό, με υγρασία 100% UR έχει ποσότητα νερού ίση με το 30%, ενώ σε περι­ βάλλον με σχετική υγρασία 80% UR έχει 18% Το δέρμα σε σχετική υγρασία 80% UR έχει νερό 1828%. Κάνουμε περισσότερο λόγο για την υγρασία, διότι είναι ο υπ’ αριθμόν ένα παθογόνος παράγον­ τας του βιβλιακού υλικού, με πολλές βλαβερές συ­ νέπειες. Οι μικροοργανισμοί για να αναπτυχθούν χρειάζονται υψηλή θερμοκρασία υγρή, ή απλά και μόνο υψηλή υγρασία, πέρα των 65% UR.

χρονικα/11

Υδρογράφος Εάν η υψηλή υγρασία διαδραματίζει ένα μεγάλο και σπουδαίο ρόλο στην ανάπτυξη των μικροοργα­ νισμών, τόσο βλαβερή είναι και η σχετικά χαμηλή τιμή υγρασίας. Σε μία τέτοια περίπτωση τα υλικά που συνθέτουν ένα βιβλίο αποξηραίνονται. Η κόλλα π.χ. ξηραίνετται και σπάζει καθώς και τα χρώματα, η περγαμηνή και το χαρτί συρρικνώνονται, το δέρμα ξηραίνεται και σκάζει και πίπτει, οι δε υπέρχουσες πιθανώς σχισμές μεγαλώνουν και κυρτώνονται τα άκρα -τ α χείλη. Οι φθορές είναι ακόμη μεγαλύτε­ ρες όταν έχουμε συχνές και μεγάλες αυξομειώσεις των τιμών υγρασίας και θερμοκρασίας. Στο υγρό του χώρου της βιβλιοθήκης ή του αρχείου συμβάλ­ λουν και το ίδιο το κτίριο, τα υλικά που χρησμιο ποιήθηκαν στην κατασκευή του, αν βρίσκεται κοντά στη θάλασσα - ο αλμυρός και υγρός αέρας που έρ­ χεται από την θάλασσα είναι πολύ β λαβερός- εάν τα θεμέλια βρίσκονται πάνω σε τοποθεσία όπου έ χουμε διαρροές νερού, οι οποίες αποξηράνθηκαν τεχνικά ή συνεχίζουν να υπάρχουν, οπότε οι πορώ­ δεις τοίχοι απορροφούν το νερό. Συμπερασματικά, η εγγενής υγρασία είναι ένας σημαντικός και πολύ αξιοπρόσεκτος παράγοντας. Εάν έχουμε μία περ ί­ πτωση εγγενούς υγρασίας, πρέπει πρώτα να φρον­ τίσ ουμε να εξουδετερώσουμε αυτή την αιτία με διάφορους τρόπους, με τη βοήθεια των μηχανικών, και μετά να φροντίσουμε για τη ρύθμιση των κλιμ α­ τ ο λ ο γ ιώ ν συνθηκών με μέσα τεχνητά στο χώρο της βιβλιοθήκης ή του αρχείου. Οι ιδανικές τιμές υγρασίας και θερμοκρασίας εί­ ναι: 18-20° C και 50%-65% UR (UR =σχετική υγρα­ σία). Η υγρασία δεν πρέπει ποτέ να υπερβαίνει την τιμή των 65% UR. Να αποφεύγονται, πάση θυσία, οι συχνές και μάλιστα μεγάλες αυξομειώσεις των τι­ μών υγρασίας και θερμοκρασίας. Είναι προτιμότερη η σταθερότης μη ιδανικών κλιματολογικών συνθη­ κών, διότι το βιβλίο εγκλιματίζεται κατά κάποιο τρόπο, και εξασφαλίζεται μια ισορροπία μεταξύ του βιβλιακού υλικού και του γύρω χώρου. Επιβλαβής πολύ είναι και η συχνή μεταφορά του βιβλίου από υγρό χώρο σε ξηρό και ζεστό καί αντίστροφα. Το βιβλίο υφίσταται πολλές συστολές και διαστολές, πράγμα ανεπίτρεπτον. Στην εξασφάλιση της ισορροπίας μπορούμε να

συμβάλουμε και με την προσεκτική χρήση των πα­ ραθύρων. Στις αποθήκες να αποφεύγουμε να ανοί­ γουμε παράθυρα προς το Νοτιά. Τα δε παράθυρα να είναι μικρών διαστάσεων. Πολλοί προτιμούν να ανοίγουν παράθυρα προς βορρά, άλλοι δε προς ανατολάς ή δυσμάς, δικαιο λογούν δε οι μεν πρώτοι ότι ο αέρας είναι όχι υγρός, οι δε λέγουν ότι το φως δεν είναι τόσο ισχυρό την Ανατολή ούτε τη Δύση, όλοι όμως υποστηρίζουν ότι δεν πρέπει να ανοίγουμε παράθυρα προς το Νοτιά. Πρέπει όμως να γνωρίζουμε ότι ο ξηρός αέρας του βοριά ρίχνει την τιμή της υγρασίας. Η μέτρηση της τιμής της υγρασίας και της θερ­ μοκρασίας γίνεται με ειδ ικά μηχανήματα, τα θερμοϋγρόμετρα. Υπάρχουν πολλά είδη από αυτά. Πρέπει να προτιμούμε αυτά με γραφίδα, τα οποία καταγράφουν τις τιμές υγρασίας και θερμοκρασίας ανά ώρα επί μία εβδομάδα. Έτσι έχουμε μία σαφή εικόνα των κλιματολογικών συνθηκών μέσα στο χώ­ ρο της βιβλιοθήκης. Τα άλλα θερμοϋγρόμετρα μας δείχνουν τη συγκεκριμένη τιμή στη συγκεκριμένη στιγμή. Βασιζόμενοι στις καταγραφές των θερμοϋγρομέτρων μπορούμε πλέον να ρυθμίσουμε, με τη βοήθεια άλλων μηχανημάτων, τις τιμές θερμοκρα­ σίας και υγρασίας μέσα στη βιβλιοθήκη καθώς και να βρούμε και να μελετήσουμε τις αιτίες των μη καλών κλιματολογικών συνθηκών και να βρούμε διάφορες λύσεις. Πολλές φορές οι μη καλές κλιματολογικές συνθήκες μέσα στο χώρο της βιβλιοθή­ κης ή του αρχείου, σε συγκεκριμένες ώρες οφ εί­ λονται σε μας τους ίδιους. Δηλ. στο άνοιγμα των παραθύρων, στο συχνό άνοιγμα των θυρών, στην υπερβολική θέρμανση -καλορ ιφ έρ , θερμάστρα π ε ­ τρελαίου κλπ. Τα μηχανήματα αυτά τοποθετούνται στα πιο δυσμενή σημεία της βιβλιοθήκης, και μα­ κριά από τα παράθυρα, τις πόρτες, τις πηγές θέρ­ μανσης, υδραυλικές εγκαταστάσεις. Η τοποθέτησή τους κοντά στα προαναφερμένα σημεία είναι αιτία της μη ορθής καταγραφής των τιμών υγρασίας και θερμοκρασίας. Μπορούμε όμως να τα τοποθετή­ σουμε κοντά στα σημεία αυτά για να γνωρίζουμε επιπροσθέτως ποία τιμή υγρασίας και θερμοκρα­ σίας έχουμε στα συγκεκριμ ένα σημεία, απλώς και μόνο. Ό λα τα μηχανήματα αυτά έχουν το μειονέ-

12/χρονικα κτήμα ότι κυμαίνονται οι τιμές που αναγράφουν μέ­ χρι ± 3 βαθμούς. Για την ακριβή μέτρηση και ανά­ γνωση υπάρχουν ειδ ικά μηχανήματα τα «ψυχρόμε­ τρα», διαφόρων τύπων, με τα οποία εξακριβώνουμε την τιμή του ± . Τα θερμοϋγρόμετρα τύπου και σχή­ ματος ωρολογίου δεν συνιστώνται. Η διατήρηση και η εξασφάλιση της αναγκαίας ισορροπίας τιμών θερμοκρασίας και υγρασίας είναι δυνατό να εξασφαλισθεί με διάφορα τεχνικά μέσα, κλιματιστικά μηχανήματα. Πρέπει να μελετήσουμε τις κλιμ ατολογικές συνθήκες της βιβλιοθήκης ή του αρχείου και με τη βοήθεια ειδ ικών μηχανολό­ γων να εγκαταστήσουμε ένα σύστημα αυτόματου κλιματισμού, μερικού ή ολικού. Το σύστημα του κλιματισμού σύγκειται από διάφορα μηχανήματα, όπως αφυγραντικά, υγραντικά, ψυκτικά και θερμαν­ τικά. Έ χει δε το πλεονέκτημα της ανακύκλωσης του αέρα. Υπάρχουν επίσης και μηχανήματα καθα­ ρισμού του αέρα μέσα σε εσωτερικούς χώρους. Μ πορούμε να χρησιμοποιή σουμε τα προαναφερθέντα μηχανήματα και χωριστά μάλιστα τα υγραντι­ κά και τα αφυγραντικά μηχανήματα. Σε περίπτωση έλλειψης κλιματισμού μπορούμε να χρησμιοποιήσουμε και ένα απλό ανεμιστήρα για ψύξη του χώ­ ρου το καλοκαίρι. Ό λα τα σχετικά θέματα πρέπει να λύνονται από κοινού με έναν ειδικό επί των κλι­ ματιστικών. Για τη θέρμανση των χώρων της βιβλιο­ θήκης και του αρχείου να αποφεύγουμε τη χρήση θερμαστρών είτε πετρελαίου είτε, και περισσότε­ ρον, ξύλου. Για την πτώση της υψηλής υγρασίας μπορούμε να χρησιμοποιή σουμε το gel di silice. Εί­ ναι κρύσταλλοι οι οποίοι απορροφούν νερό ίσο με το 38% του συνολικού βάρους τους και αλλάζουν χρώμα. Δεν συμφέρει όμως η χρήση του προϊόντος αυτού, διότι είναι πολύ ακριβό, για να το ξαναχρησιμοποιήσουμε δε πάλι πρέπει να το αποξηράνουμε μέσα σε θάλαμο επί αρκετή ώρα και σε 100° C. Δεν συνιστάται άλλωστε για μεγάλους χώρους, ίσως θα ήτο ενδεδειγμένο για προθήκες εκθέσεων. Τα θέματα «αερισμός» και «φωτισμός» είναι πολύ αξιοπρόσεκτα. Πολλά είναι τα ωφελήματα ενός κα­ λού αερισμού και φωτισμού. Ο καλός αερισμός με­ τριάζει την υγρασία, διαταράττει τον κύκλο της ανάπτυξης των ζωντανών παθογόνων παραγόντων, εμποδίζει την συμπύκνωση της υγρασίας σε σταγο­ νίδια. Οι ειδικοί επιστήμονες απέδειξαν ότι η ζωή των σπερμάτων των μικροοργανισμών, των μυκή­ των μειώνεται, αισθητά όταν καλλιεργούνται και αναπτύσσονται επάνω σε υλικά που είναι εκτεθει­ μένα στον αέρα. Ο καλός και σωστός φωτισμός παρεμποδίζει την εμφάνιση των μολύνσεων, αλλά και δημιουργεί κα­ λές συνθήκες διαβίωσης. Πρέπει να τονίσω ότι υπάρχουν έντομα νυκτόβια-βιβλιο φάγα, όπως το Lepisma, κοινά «χρυσόψαρο». Στα βιβλιοστάσια πρέπει να έχουμε φως όσο με 50-80 Lux ανά διά­ δρομο στην αποθήκη, στην αίθουσα δε το βιβλίο να μη δέχεται περισσότερο από 150 Lux. Για τούτο πρέπει να υπάρχει μελέτη ηλεκτρικών εγκαταστά­ σεων. Προτιμούνται οι λαμπτήρες ψυχρού φωτι­ σμού και όχι οι κοινές λάμπες πυράκτωσης, διότι αυτές εκδίδουν και θερμότητα, λόγω των υπερύ­ θρων ακτινών. Να χρησιμοποιούνται λάμπες με φ ίλ­ τρο κάλυμμα, περίβλημα. Για το σκοπό αυτό οι πε ­ ρισσότεροι ειδικοί προτείνουν τη χρησιμοποίη ση

ειδικών λαμπτήρων, τους οποίους κατασκευάζει η εταιρεία Philips, και οι οποίοι έφεραν άλλοτε τους αριθμούς 27 και 37. Οι αριθμοί αυτοί σήμερα δεν κατασκευάζονται πλέον και στη θέση τους κατα­ σκευάζουν τους λαμπτήρες TLD 82 των 26 χιλ. Είναι λαμπτήρες φθορισ μού. Το 82 αναφέρεται στην κα­ θαρότητα φωτισμού, στη λευκότητα. Οι λαμπτήρες αυτοί έχουν ολιγότερη κατανάλωση ενέργειας και έχουν υψηλότερη και μακρύτερη φωτιστική απόδο­ ση. Μ πορούμε να χρησιμοποιή σουμε και φίλτρα αντιυ περιω δών ακτινών (αντί UV) σε κοινές λάμπες φθορισ μού. Οι υπεριώδεις ακτίνες φ θείρουν τις ορ­ γανικές ουσίες με τη διαδικασία της φωτοχημικής επίδρασης ε π ’ αυτών. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το ηλιακό φως εκπέμπει μία μεγάλη gamma ακτίνων, οι οποίες είναι βλαβερές για τις συλλογές βιβλίων κα­ θώς επίσης βλαβερό είναι και το φως της σελήνης. Γ ια τον περιορισμό των ηλιακών ακτίνων πρέπει να τοποθετήσουμε στα παράθυρα κρουστές κουρτί­ νες. Το πιο ενδεδειγμένο θα ήταν να τοποθετούν­ ταν από έξω. Απαγορεύεται η έκθεση του βιβλιακού αντικειμένου για πολύ καιρό στο φυσικό ή τεχνητό φως. Υπάρχουν στην αγορά ειδικές ανθηλιακές μεμβράνες οι οποίες απορροφούν τις υπεριώδεις ακτίνες κατά 80%, όπως λέγουν οι κατασκευάστριες εταιρείες. Έ τσι μειώνεται και κατά πολύ και η τιμή θερμοκρασίας. Οι μεμβράνες αυτές έχουν και ένα άλλο χαρακτηριστικό. Κρατούν σταθερό το τζάμι σε περίπτωση θραύσης του. Δεν του επιτρέ­ πουν να διαλυθεί σε μικροτεμάχια. Γ ια το λόγο αυ­ τό χρησιμοποιούνται οι μεμβράνες και για αντιτρομοκρατικούς λόγους. Η χρήση αυτών των μεμβρα­ νών είναι μεγάλη. Καλό είναι να αποφεύγουμε τα μεγάλων διαστάσεων παράθυρα στις βιβλιοθήκες, κυρίως στις αποθήκες, στα βιβλιοστάσια. Ό σ ον αφορά τα βιβλιοστάσια-ράφια, καλόν είναι να προτιμούνται τα μεταλλικά από τα ξύλινα. Τα πλεονεκτήματα των μεταλλικών ραφιών είναι πε­ ρισσότερα. Πρέπει να αποφεύγουμε τα ξύλινα ρά­ φια, κυρίως στις υγρές περιοχές, διότι το ξύλο απορροφά υγρασία, ενώ στα μεταλλικά ράφια η υψηλή υγρασία συμπυκνώνεται σε σταγονίδια, δεν απορροφάται. Το μόνο μειονέκτημα των μεταλλι­ κών ραφιών είναι, ότι όταν δεν είναι και πολύ καλής ποιότητας οξιδώνονται. ΓΓ αυτό ποτέ δεν πρέπει να καθαρίζονταιμε βρεγμένο πανί. Τα μεταλλικά ρ άφια δεν προσβάλλονται από τα έντομα, ενώ τα ξύλινα προσβάλλονται πολύ και οι ζημιές που προκαλούν τα ξυλοφάγα έντομα -τ α οποία είναι και βιβλιο φ άγα- δεν φαίνονται παρά μόνο όταν η ζημιά έχει φθάσει στο τέλος, μάλιστα όταν ευρισκόμασθε μπροστά στη ζημιά που προκαλούν οι τερμίτες, οι οποίοι καταντούν το ξύλο μια πάρα πολύ λεπτή φλούδα. Ό ταν έχουμε προσβεβλημένα ξύλινα ρά­ φια καθώς και προσβεβλημένες ξύλινες βιβλιοδε­ σίες, πρέπει εξάπαντως να φροντίσουμε να τα απο­ μακρύνουμε για να προστατεύσουμε τα υγιή από τα κατεστραμμένα για να αποφύγουμε τη μόλυνση. Εάν έχουμε ξύλινα ράφια κατεστραμμένα ή θέλου­ με να τα προστατεύσουμε από ενδεχόμενες προσ­ βολές εντόμων μπορούμε να τα επαλείψ ουμε με ανάλογα προστατευτικά ή θεραπευτικά βερνίκια. Στην αγορά υπάρχουν διάφορα χημικά κατασκευά­ σματα τα οποία μπορούμε να χρησιμοποιή σουμε προληπτικά ή θεραπευτικά. Πολλά εξ αυτών δε νο­

χρονικα/13 μίζω ότι ευρίσκονται στην ελληνική αγορά. Αναφέ­ ρω παραδειγματικά το Xylamon, Xyladecor, Xylophen Sor, Preventol CMK κλπ. Αυτά τα χρησιμοποιούμε εί­ τε καθαρά είτε σε διαλύματα με διάφορα άλλα υγρά και σε διάφορες αναλογίες. Ποτέ δεν πρέπει να ψεκάζουμε τα βιβλία, ούτε να ρίχνουμε σ’ αυτά σκόνες απολυμαντικές. Τα μεταλλικά βιβλιοστάσια-ράφια πρέπει να είναι καλής ποιότητας, ψημένα. Να φέρουν στην επιφάνειά τους -τ α ρ άφ ια- δύο ή τρεις σειρές τρύπες και ει δυνατό και ένα αυλάκι, και τούτο για να κυκλο­ φορεί καλά ο αέρας. Το σύστημα των τρυπών και του αυλακιού το συνιστούν πολλοί και το ευρίσκου­ με σε ράφια-βιβλιοστάσια του εξωτερικού. Ένα πρακτικό σύστημα βιβλιοστασίων κατασκευάσθηκε και τοποθετήθηκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Είναι βιθλιοστάσια όχι κοινά, όπως τα συνηθισμένα ράφια dexion, αλλά συρταρωτά. Με τον τρόπο αυτό μπο­ ρούμε να ρυθμίζουμε το ύψος των ραφιών ανά πά­ σα στιγμή και με μεγάλη ευκολία. Τα βιβλιοστάσιαράφια δεν πρέπει να εφάπτονται στον τοίχο, και τούτο για να αποφεύγεται η απορρόφηση της υγρασίας. Το χαρτί απορροφά εύκολα υγρασία. Υπάρχει και ένας άλλος τύπος -σύστημα ραφιώνβιβλιοστασίω ν- το compact. Είναι ένα σύστημα ρα­ φιών, χειροκίνητο ή ηλεκτροκίνητο. Το σύνολο των ραφιών-βιβλιοστασίων, διπλής όψεως, κινούνται πάνω σε ρόδες ή άλλο παρόμοιο σύστημα. Μπορείς να απομακρύνεις τη συγκεκριμένη σειρά θιβλιοστασίων και μετά να την επαναφέρεις στη θέση της. Με τον τρόπο αυτό κερδίζουμε χώρο και έχουμε περισσότερο, μεγαλύτερο αριθμό σειρών βιβλιοστασίων. Υπάρχει και σύγχρονο σύστημα compact βιβλιοστασίων στο οποίο εκ κατασκευής είναι εν­ σωματωμένο σύστημα κλιματισμού. Με το σύστημα αυτό έχουμε καθαρότερα βιβλία. Το πλέον και το περισσότερο αποτελεσματικό μέσο, φάρμακο πάν­ τως, για την αποφυγή των διαφόρων ζωντανών παθογόνων παραγόντων, είναι το συχνό ξεσκόνισμα. Οι σειρές των βιβλιοστασίων-ραφιών πρέπει να εί­ ναι κάθετες στα παράθυρα και όχι οριζόντια, για ν ’ αποφεύγεται το κάθετο φως στα βιβλία. Πολλοί βιβλιοθηκάριοι προστατεύουν τα β'Βλία με διάφορα πλαστικά καλύμματα. Τούτο κ α τ ' τη γνώμη όλων είναι εσφαλμένο, διότι το πλαστικό δεν επιτρέπει στο βιβλίο να αναπνέει. Σε περιβάλλον με μη κανονικές, ιδανικές κλιματολογικές συνθήκες, παρατηρούμε συχνά συμπυκνωμένη υγρασία μετα­ ξύ πλαστικού και εξωφύλλου του βιβλίου. Το γεγο­ νός αυτό δίνει τις περισσότερες φορές αφορμή για την ανάπτυξη μικροοργανισμών. Το καλύτερο προστατευτικό κάλυμμα είναι μία καλή βιβλιοδεσία και προσεκτική χρήση του βιβλίου. Ορισμένοι ειδι­ κοί προτείνουν τη φύλαξη των βιβλίων μέσά σε υφασμάτινους θύλακες για την προστασία τους από περαιτέρω φυσικές φθορές. Υπάρχει και σχετι­ κή πληροφορία σε βιβλιογραφία. Το βαμβακερό αυ­ τό περιτύλιγμα προστατεύει το βιβλίο και από τη σκόνη. Χρειάζεται όμως προσοχή όταν ο θύλακας αυτός χρησιμοποιείται σε χώρους και περιοχές υγρές. Το ύφασμα συρρικνώνεται και δυσκολεύεται το βγάλσιμο του βιβλίου, εκτός του ότι η υγρασία την οποία απορροφά το ύφασμα παρακρατείται. Για τα πολύ πολύτιμα βιβλία κατασκευάζονται και ειδ ι­ κά κουτιά επενδυμένα με βελούδο. Η σύγχρονη

Βιβλίο καταστραμμένο από τερμίτες. επιστήμη μάς παρέχει και μία άλλη δυνατότητα, και την καλύτερη, τη φύλαξη των βιβλίων, και των πολύ κατεστραμμένων, μέσα σε κουτιά από ειδικό ουδέ­ τερο χαρτί «acid free paper». Το χαρτί αυτό είναι ανιονικό. Έχουμε τη δυνατότητα να αγοράσουμε έτοιμα κουτιά ή να αγοράσουμε το χαρτόνι και να φτιάξουμε μόνοι μας τα κουτιά. Τα ουδέτερα αυτά χαρτιά είναι εισαγόμενα. Υπάρχουν ουδέτερα χαρ­ τιά σε διάφορα πάχη. Το βιβλίο μέσα στο από ουδέ­ τερο χαρτί κουτί προστατεύεται και από τη σκόνη, αναπνέει καλά και μάλιστα μπορούμε να χρησιμο­ ποιή σουμε ψιλό ουδέτερο χαρτί στα χειρόγραφα, όπου υπάρχουν μινιατούρες έγχρωμες και μη. Στην Αμερική, Καναδά, Αυστραλία και σε λίγα άλ­ λα κράτη εφαρμόζεται μία άλλη μέθοδος κάλυψης των κατεστραμμένων φύλλων με ένα πολυεστερικό φιλμ. Ίδε σχετική μέθοδο στο «Polyester film encap­ sulation» (Library of Congress, Washington, 1980). H χρήση αυτής της πολυεστερικής μεμβράνης γίνεται κατόπιν ορισμένων προϋποθέσεων. Ορισμένοι ειδι­ κοί συντηρηταί-ερευνηταί, κυρίως της Ευρώπης, έχουν ορισμένες επιφυλάξεις για το σύστημα αυτό. Δεν πρέπει να φυλάσσουμε τα βιβλία μέσα σε ντουλάπες ερμητικά κλεισμένες, ή μέσα σε κουτιά, σεντούκια κλπ. όπου τα βιβλία δεν αναπνέουν. Τα βιβλία πρέπει να αναπνέουν. Πρέπε. κατά καιρούς να ανοίγουμε τα ντουλάπια κλπ. και να αερίζουμε τα βιβλία, ή να ανοίγουμε σχισμές, στις οποίες θα τοποθετούμε ένα τεμάχιο βαμβακιού, το οποίο θα παίζει το ρόλο του φίλτρου. Το ίδιο θα πρέπε1 να κάνουμε και στις βιτρίνες, όπου τοποθετούμε βι­ βλία για έκθεση. Ό ταν έχουμε έναν αριθμό βι­ βλίων, πολύτιμων, και θέλουμε να τα διαφυλάξου­ με, κυρίως από κλοπή, αλλά συγχρόνως και να είναι ανοιχτά, όχι ερμητικά κλεισμένα, να τοποθετούμε τα βιβλία αυτά μέσα σε μεταλλικές ντουλάπες ανοι­ χτές, οι οποίες θα έχουν πόρτες με δικτυωτό πλέγ­ μα. Στη βάση των προθηκών να τοποθετούμε βαμ­ βακερό ύφασμα για να μετριάσουμε την υγρασία

14/χρονικα και συγχρόνως να αφήνουμε κάποια σχισμή για να κυκλοφορεί ο αέρας, να τοποθετούμε μικρή ποσό­ τητα gel di silice, που απορροφά την υγρασία. Επί­ σης θα πρέπει, στην περίπτωση των συνεχών και μακροχρόνιων εκθέσεων να έχουμε προβλέψει, έστω μία παροδική εγκατάσταση κλιματισμού, τα δε ανοιχτά βιβλία πρέπει κατά καιρούς να τα αλλάζου­ με ή να γυρίζουμε τις σελίδες, και τούτο για να αποφεύγουμε το συγκεκριμένο χαρτί-φύλλο να εί­ ναι για πολύ καιρό εκτεθειμένο στο φως. Ο φωτι­ σμός που δέχονται τα εκτεθειμένα αντικείμεναβιβλία: να μη δέχονται φως πάνω από 50Lux, και όχι κάθετο φως. Καλό είναι να χρησιμοποιούμε τζάμιαφίλτρα και στις προθήκες ή να χρησιμοποιούμε, πάντοτε καλυμμένους λαμπτήρες του οίκου Mazda και Philips, ειδικούς λαμπτήρες εφοδιασμένους με ουδέτερα φίλτρα. 'Εχω αναφέρει τους λαμπτήρες TLD 82 των 26 χιλ. Οι λαμπτήρες που κατασκεύαζε παλιότερα η Philips (Tube Ρ 27 και Ρ 37, οι οποίοι έχουν μία θερμοκρασία χρώματος ίση με 2700 και 3700° Κ (Ι° Κ=273° C) δεν είναι πλέον εμπορεύσιμες. Εάν όμως βρεθούν, να προτιμάται ο λαμπτή­ ρας Ρ 37. Για την κάλυψη των λαμπτήρων συνιστούν πολλοί ειδικοί του εξωτερικού τα φύλλα plexiglas UF-1 και UF-3, το τελευταίο, κίτρινου κάπως χρώματος, απορροφά περισσότερο τις υπεριώδεις ακτίνες. Το θέμα «πυρκαϊά», είναι θέμα σπουδαιότατο. Μία σύγχρονη βιβλιοθήκη, αλλά και όλες ανεξαιρέ­ τως, πρέπει να διαθέτουν, αν και κοστίζουν ακριβά, συστήματα πυρόσβεσης, πυρανίχνευσης και πυρα­ σφάλειας. Κυρίως πρέπει να λαμβάνουμε προληπτι­ κά μέτρα κατά της φωτιάς, οι συνέπειες της οποίας είναι ενίοτε πολύ καταστρεπτικές. Κατ’ αρχήν πρέ­ πει να προβλέψουμε μία κατασκευή κτιρίου από πυ­ ρίμαχα υλικά και επαλείψεις των επιπλώσεων με πυρίμαχα βερνίκια. Διαχωρισμός αυστηρός των χώ­ ρων με τοίχους αντιπυρικούς. Οι εγκαταστάσεις της κεντρικής θέρμανσης και του κλιματισμού να είναι, ει δυνατό, εκτός του κτιρίου της βιβλιοθήκης ή του αρχείου. Οι ηλεκτρικές εγκαταστάσεις πρέπει να είναι τέλειες και σύγχρονες και καλυμμένα τα καλώδια. Στο εμπόριο υπάρχουν διάφορα συστήμα­ τα πυρανίχνευσης και πυρόσβεσης, καθώς και διά­ φοροι τύποι πυροσβεστήρων, αυτόματων εγκαταστημένων και φορητών. Τελευταία χρησιμοποιείται πολύ το halon, είδος πυροσβεστικού υλικού. Στην Αμερική υπάρχουν τελειοποιημένα συστήματα κατά της φωτιάς (πυρανίχνευση, πυρόσβεση, πυρασφά­ λεια), τα οποία λειτουργούν με ηλεκτρονικούς εγ­ κεφάλους, computer κ.ά. Ποτέ να μη χρησιμοποιού­ με νερό για να σβήσουμε τη φωτιά. Οι περισσότε­ ρες φωτιές στις βιβλιοθήκες οφείλονται σε βραχυ­ κυκλώματα ηλεκτρικά, στις παλιές ηλεκτρικές εγ­ καταστάσεις. Να τοποθετούνται στα δάπεδα της β ι­ βλιοθήκης χαλιά πυρασφαλή. Οι βιβλιοθηκάριοι πρέπει, πέραν των άλλων καθη­ κόντων τους, να καθοδηγούν τους αναγνώστες και να τους υποδεικνύουν πώς πρέπει να χρησιμοποι­ ούν τα βιβλία, πώς να διαβάζουν, πώς να φ υλλομε­ τρούν, πώς να βγάζουν τα βιβλία από τα ράφια, όταν στη βιβλιοθήκη είναι ελεύθερη η προσπέλαση στα βιβλία από τους αναγνώστες. Ένας μεγάλος φθοροποιός παράγοντας του βιβλίου είναι να φυλ­ λομετρούμε τις σελίδες σαλιώνοντας τα δάχτυλά

μας. Ποικίλες είναι οι ζημιές που προξενούνται. Μεταδίδονται αρρώστιες, υγροποιείται το χαρτί, κολλά η σκόνη, εισέρχονται στα διάκενα των ινών διάφορα σπέρματα μικροοργανισμών. Το σάλιο, αναμιγνυόμενο με το λίπος του δαχτύλου και τη σκόνη, δημιουργεί ένα στρώμα λιπαρό που καλύ­ πτει το χαρτί, το οποίο όταν οξιδωθεί δεν εξαλείφε­ ται και καταστρέφει το χαρτί. Πολύ συχνά βλέπου­ με, στα παλιά βιβλία στις άκρες των σελίδων, κυ­ ρίως στις κάτω, μαύρες κηλίδες λιπαρές, που πολ­ λές φορές καλύπτουν και τα γράμματα. Είναι οι κη­ λίδες λίπους χειρός. Ό ταν το χαρτί είναι κακής ποιότητας και πορώδες, τότε οι κηλίδες του λίπους της χειρός είναι πιο φθοροποιές. Έ να άλλο σημείο που πρέπει να προσέχει ο βιβλιοθηκάριος κυρίως, είναι η βιβλιοδεσία. Μια κακή βιβλιοδεσία μπορεί να καταστρέψει το βιβλίο. Πολλές φορές παρατη­ ρούμε βιβλία βιβλιοδετημένα που δεν ανοίγουν τε­ λείως και βάζουμε δύναμη για να το ανοίξουμε και να διαβάσουμε τι γράφει στην άκρη, στην εσωτερι­ κή άκρη, όπου υπάρχει η ραφή ή το κόλλημα. Οι βιβλιοδεσίες πρέπει να είναι έτσι ώστε το βιβλίο να ανοίγει 180°. Να μη χρησιμοποιούνται συνδετήρες μεταλλικοί για τη βιβλιοδεσία, ούτε να χρησιμοποι­ ούνται σκληρές κόλλες, όπως ψαρόκολλα, που χρησμιοποιούσαν παλαιότερα. Παρατηρούνται συχνά σε βιβλιοδεσίες παλαιές, οξιδώσεις, που οφείλονται ακριβώς στη χρήση συνδετήρων. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίδεται στη βιβλιοδεσία των εφημερίδων, των οποίων το χαρτί είναι κακής ποιότητας. Πρέπει να ράβονται, και όχι να κολλιόνται μόνο οι ράχες, μάλιστα με χάρτινη ενίσχυση, που αποτρέπει τον βιβλιοδέτη να βάλει κόλλα πάνω στο χαρτί της βι­ βλιοδεσίας. Αυτό πρέπει να γίνεται σε όλα τα φθαρμένα και παλιά βιβλία. Πρέπει τουλάχιστο μία φορά το χρόνο να καθαρίζουμε τις δερμάτινες βι­ βλιοδεσίες και να τις αλείφουμε με ειδική κρέμα, έτοιμη ή παρασκευασμένη από μας, ώστε να διατη­ ρείται το δέρμα μαλακό. Υπάρχουν και έτοιμες αλοιφές, στο εξωτερικό, που περιέχουν φάρμακα εντομοκτόνα και μυκητοκτόνα. Δεν υπάρχουν στην Ελλάδα. Ποτέ να μη χρησιμοποιούμε σελοτέιπ για να κολ­ λάμε σχισμένα φύλλα. Το σελοτέιπ προξενεί ζημιά στο χαρτί, κυρίως η κόλλα του. Παρατηρήθηκε ότι χαρτιά κολλημένα με σελοτέιπ, μετά από πολύ χρό­ νο κατάντησαν διαφανή. Ξεραίνει το χαρτί, το οποίο συχνά κόβεται στο σημείο ένωσης με το σε­ λοτέιπ. Φθείρεται από την κόλλα του σελοτέιπ. Βε­ βαίως συνήθως με το σελοτέιπ βγαίνει, αποκολλάται, υπάρχουν όμως περιπτώσεις ισχυρών σελοτέιπ, όπως ο τύπος του «papier colle», που χρησιμοποιεί­ το στις αρχές του αιώνα, που δεν βγαίνει εύκολα ή και καθόλου. Υπάρχουν ειδικά χαρτιά που χρησιμο­ ποιούνται για το κόλλημα των σχισμένων χαρτιών και ειδικές κόλλες συνθετικές. Ποτέ να μην επιχει­ ρούμε αυτοσχέδιες συντηρήσεις χαρτιού, περγα­ μηνής ή δέρματος, εάν δεν συμβουλευθούμε κά­ ποιο ν ειδικότερο από μας. Παρατηρούμε πολλές ζημιές που προκλήθηκαν, ακριβώς, από ανίδεους συντηρητές βιβλίων, που πολλές φορές είμαστε εμείς οι ίδιοι. Πρέπει κάποτε ο κόσμος των βιβλιο­ θηκάριων να συνειδητοποιήσει τη μεγάλη σημασία και σπουδαιότητα της Επιστήμης της Συντήρησης και Αποκατάστασης βιβλιακού υλικού και να τη

χρονικα/15 σπουδάσει. Δυστυχώς σήμερα στην Ελλάδα, είναι ακόμη άγνωστη αυτή η επιστήμη, οι δε ειδικοί με­ τριούνται στα δάχτυλα της μιας χειρός. Οι απόφοι­ τοι των Σχολών Βιβλιοθηκονομίας δεν διδάσκονται ούτε τα στοιχειώ δη της επιστήμης αυτής, γ ι’ αυτό και κατά κάποιο τρόπο δικαιολογούνται, όχι όμως και πλήρως. Πολλές φθορές και καταστροφές στις βιβλιοθήκες οφείλονται στην άγνοια που έχουν οι υπεύθυνοι στα θέματα της συστηματικής και επι­ στημονικής διαφύλαξης του βιβλιακού υλικού.

Απολύμανση και αποστείρωση Οι όροι απολύμανση-αποστείρωση χρησιμοποιού­ νται σήμερα αδιάκριτα, διότι τα φάρμακα τα οποία χρησιμοποιο ύνται είναι ευρείας δράσεως, όχι όμως όλα. Στην Ελλάδα μπορούμε να κάνουμε μόνο εντομοκτονίες, όχι όμως και μυκητοκτονίες στα βι­ βλία, για τις οποίες χρειάζονται ειδικοί κλίβανοι, φορητοί ή σταθεροί. Στον τομέα της απολύμανσης και της αποστείρωσης υπάρχει μία διαμάχη μεταξύ των ειδικών επιστημόνων και ερευνητών, ως προς την αποτελεσματικότητα ορισμένων μεθόδων. Απο­ δείχθηκε ότι συγκεκριμένα φάρμακα κάνουν για τα έντομα και όχι για τους μικροοργανισμούς ή το αν­ τίθετο· ή κάνουν καλό στο θέμα εξόντωσης αυτών των παραγόντων αλλά κάνουν κακό στον άνθρωπο. Πολλά μάλιστα φάρμακα επιδρούν βλαβερά στο χαρτί ή στην περγαμηνή ή στο δέρμα και έτσι πολ­ λά αποτελεσματικά φάρμακα δεν μπορούμε να τα χρησιμοποιήσουμε, διότι μπορεί να έχουμε περγανημή βιβλιοδεσία και ο κορμός του βιβλίου να είναι χάρτινος, δηλ. να έχουμε χαρτώο χειρόγραφο ή έν­ τυπο και να έχουμε περγαμηνή βιβλιοδεσία. Η πιο αποτελεσματική απολύμανση και αποστείρωση γί­ νεται σήμερα μόνο με τη μέθοδο που χρησιμοποιεί διάφορα αέρια και μίγματα αεριών και τοποθετεί τα βιβλία σε θαλάμους «κενούς αέρος». Διότι έτσι τα αέρια εισχωρούν πιο αποτελεσματικά στο βιβλίο. Οι εγκαταστάσεις αυτές, σταθερές ή φορητές, χρησι­ μοποιούνται από ειδικούς ή ειδ ικευμένους χειρι­ στές. Καλό είναι πριν από κάθε απολύμανση, και αυτό γίνεται μόνο στα πλήρως εξοπλισμένα εργα­ στήρια, να γίνουν εργαστηριακές έρευνες για να γνωρίζουμε την κατηγορία, το είδος, την ομάδα των βιολογικού χαρακτήρα παθογόνων παραγόν­ των. Διότι μόνο τότε θα είναι αποτελεσματικότερη η απολύμανσή μας και η αποστείρωσή μας. Δεν πρέπει να απολυμαίνουμε και να αποστειρώνουμε μόνο τα προσβεβλημένα βιβλία αλλά και τα διπλανά υγιή, διότι πιθανώς να έχουν μολυνθεί και να μη φαίνονται ακόμη οι συνέπειες της μόλυνσης. Για τον ανωτέρω σκοπό χρησιμοποιούμε σε ειδικούς θαλάμους κενούς αέρος το οξίδιο του αιθυλενίου (CH2-0-CH2). Είναι το πλέον χρησιμοποιο ύμενο και ανταποκρίνεται σ’ όλες τις περιπτώσεις. Χρησιμο­ ποιο ύμε καθαρά για μυκητοκτονίες τη φορμόλη ή φορμαλδεΐδη (CH20), για εντομοκτονίες το Lindane ή ισόμερο γ του hecahlorocyclohexane (C6HeCI6), βρωμιούχο μεθύλιο (CH3Br2), το thymol. Επίσης χρη­ σιμοποιούνται και οι ακτίνες υπεριωδών ακτινών υψηλής έντασης καθώς και ρεύμα υψηλής έντασης. Και τα δύο είναι φθοροποιά για το χαρτί. Επίσης χρησιμοποίησαν μία άλλη μέθοδο με ακτίνες Γ, αλ­ λά και αυτή η μέθοδος αποδείχτηκε ανεπιτυχής. Θα

Βιβλίο καταστραμμένο από μικροοργανισμούς, επισκευάζεται στο εργαστήριο μικροβιολογίας. μπορούσαμε να εφαρμόσουμε τη μέθοδο του υποκαπνισμού στις βιβλιοθήκες μας με τη χρήση του Lindane, υπό την εμπορική του μορφή.

Αποξίδωση του βιβλιακού υλικού Τα βιβλία, τα έγγραφα τα οποία παρουσιάζουν οξίδωση, ολική ή μερική, εσωτερική ή εξωτερική,*πρέ­ πε ι εξάπαντως να αποξιδώνονται, με την προϋπό­ θεση τα αποξιδωμένα βιβλία και αρχεία να τοποθε­ τούνται στη συνέχεια σε χώρο με κατάλληλες κλιματολογικές συνθήκες, ώστε να μη δώσουμε και πάλι αφορμή για μία νέα οξίδωση του χαρτιού. Η οξίδωση του χαρτιού οφείλεται σε διάφορους παράγοντες και αιτίες, τους εξωτερικούς και τους εσωτερικούς. Εσωτερικοί παράγοντες οξίδωσης: α) Μ ελάνη: Η οξίδωση του χαρτιού, οφειλόμενη στην οξίδωση της μελάνης είναι πολύ συνηθισ μένο φαινόμενο στα χειρόγραφα. Η μελάνη των χειρογράφων συνή­ θως περιέχει θειϊκά και χλωρικά οξέα, θειούχο σί­ δηρο και θειούχο χαλκό. Τα διάφορα αυτά μεταλλι­ κά άλατα, ιδίως τα άλατα του σιδήρου, όταν έρχον­ ται σε επαφή με το οξυγόνο της ατμόσφαιρας οξιδώνονται και μετατρέπονται σε θειϊκό οξύ, ένα οξύ μόνιμο και αδιάλυτο. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται συνήθως στις μελάνες ferrogaliqeus. Η οξιδωμένη μελάνη εξαπλούται σιγά σιγά και διαβρώνει το χαρτί και πέφτει μόνο στα σημεία γραφής. Το υπό­ λοιπο τμήμα του χαρτιού παραμένει ανέπαφο. Στο φαινόμενο αυτό συμβάλλουν πολύ και τα ακάθαρτα νερά τα οποία χρησιμοποιούσαν παλιότερα. Συνή­ θως ίδρυαν χαρτοβιομηχανίες, στο παρελθόν, κον­ τά σε εργοστάσια και χρησιμοποιούσαν ενίοτε τα όχι και τόσο καθρά νερά τα οποία χρησιμοποιούσαν

16/χρονικα για την παραγωγή υλικών τους τα εργοστάσια και οι άλλες βιομηχανίες. β) Μία άλλη μορφή οξίδωσης, που δεν περιορίζε­ ται στα σημεία γραφής, αλλά εξαπλούται σ’ όλη την επιφάνεια του χαρτιού, παρατηρείται στα έντυπα βιβλία, και κυρίως στα κακής ποιότητας χαρτιά. Το χαρτί το προ του 1800, το οποίο κατασκευαζόταν από ράκη λινού, βαμβακερού κλπ. υφάσματος δεν παρουσιάζει τόσο μεγάλη οξίδωση, χωρίς τούτο να μπορούμε να το γενικεύσουμε. Τα χαρτιά αυτά πε­ ριείχαν συνήθως ασβέστιο, το οποίο προστατεύει το χαρτί από την οξίδωση. Για παράδειγμα μπορώ να αναφέρω την περίπτωση των χειρογράφων. Η πλειονότης των χειρογράφων δεν παρουσιάζει ολι­ κή εσωτερική οξίδωση. Μετά το 1800 άρχισαν να κατασκευάζουν χαρτί από χαρτοπολτό, από ρινί­ σματα ξύλου, στον οποίο χαρτοπολτό έριχναν ενίο­ τε και διάφορα λευκαντικά, όπως χλώριο. Έριχναν επίσης και διάφορες ρετσινώδεις ουσίες και σόδα. Για να ουδετεροποιήσουν τη μάζα αυτή έριχναν στον πολτό και στύψη, η οποία μαζί με το βλαβερό πολύ στοιχείο-συστατικό της κυτταρίνης του ξύ­ λου, την ξύλινη (lignine), προκαλούν ολική εσωτερι­ κή οξίδωση του χαρτιού, το οποίο, και με την πα­ ρουσία των pigmenti (κηλίδες μικροβιολογικού χα­ ρακτήρα), παρουσιάζει ενίοτε μια αηδιαστική εικό­ να, η δε γραφή καθίσταται δυσανάγνωστη. β) Εξωτερικοί παράγοντες οξίδωσης: Πρωταρχική αιτία η μόλυνση της ατμόσφαιρας, κυρίως σε βιο­ μηχανικές περιοχές. Ένα από τα στοιχεία της μολυσμένης ατμόσφαιρας είναι και ο θειώδης ανυδρίτης, ο οποίος ερχόμενος σε επαφή με το νερό, την υγρασία, το οξυγόνο, μετασχηματίζεται πρώτα σε θειϊκό ανυδρίτη και στη συνέχεια σε θειϊκό οξύ. Εάν, λοιπόν, η περιοχή όπου λειτουργεί η βιβλιοθή­ κη είναι μολυσμένη περιοχή, τα προβλήματα θα εί­ ναι πολλά, εάν λάβουμε υπόψη ότι και η σκόνη που καλύπτει τα βιβλία σε παρόμοιες περιοχές είναι μία μαύρη λιπαρά μολυσμένη σκόνη. Το θεϊκό οξύ είναι μόνιμο και αδιάλυτο οξύ και συνεπώς η χημική διά­ βρωση του χαρτιού είναι συνεχής, αν δεν κάνουμε αποξίδωση. Μία δεύτερη αιτία είναι το οξυγόνο αυτό καθ’ εαυτό, το. οποίο ερχόμενο σε επαφή με χρώματα περ.ιέχοντα ανιλίνη, και τα οποία υπάρχουν στο χαρτί, αυτά αποχρωματίζονται. Επίσης σημαντικό ρόλο βοηθητικό διαδραματίζει και η υγρασία του χώρου και η θερμοκρασία, στη συγκεκριμένη περί­ πτωση. Η ποσότης γου οξυγόνου στο χαρτί, εξαρτάται από τη σχετική υγρασία του χώρου. Η περίπτω­ ση αυτή του δια του οξυγόνου αποχρωματισμού παρατηρείται στις αποθήκες, γεγονός που καταρρί­ πτει την παλιά θεωρία ότι μόνο το ηλιακό φως, ή το τεχνητό λιγότερο, ήταν η μοναδική αιτία του απο­ χρωματισμού της μελάνης και των χρωμάτων. Παρατηρείται σε σκοτεινούς χώρους. Εκτός από τον αποχρωματισμό παρατηρείται και οξίδωση της με­ λάνης και των χρωμάτων. Βοηθητικός παράγοντας είναι και η σύνθεση του χαρτιού, από άποψη υλικών κατασκευής και το όξινο περιβάλλον όπου εφυλάσσετο. Σήμερα, αν και ορισμένες μέθοδοι αμφισβητούν­ ται, υπάρχουν τρεις τρόποι-κατηγορίες αποξίδωσης: α) Η υγρή, με βάση το νερό, β) Η αλκαλική, γ) Η δια ψεκασμού, ή nebulisation. Καταβάλλονται

προσπάθειες ώστε το προς αποξίδωση βιβλίο να μη αποβιθλιοδετείται.

Μικροφωτογράφιση Ο πνευματικός θησαυρός, που φυλάσσεται στις βι­ βλιοθήκες ή τα αρχεία δεν είναι μουσειακόςεκθεσιακός. Είναι ένας θησαυρός ανεκτίμητος και σε πολλές περιπτώσεις αναντικατάστατος. Είναι θησαυρός, τον οποίο πρέπει να παραδίδουμε στις επερχόμενες γενιές άθικτο και αλώβητο. Το βιβλια­ κό υλικό ένεκα της συχνής χρήσης, που τις πε­ ρισσότερες φορές είναι απρόσεκτη, αλλά και ένεκα της φθοράς των υλικών, λόγω χρόνου, καταντά συ­ νήθως και φυσιολογικά σε μια κατάσταση που δεν μας επιτρέπεται να δώσουμε ένα συγκεκριμένο βι­ βλίο ή έγγραφο στον αναγνώστη, στον ερευνητή. Δεν έχουμε από την άλλη πελυρά το δικαίωμα να στερήσουμε στον αναγνώστη το συγκεκριμένο υλι­ κό που ζητά για μελέτη. Έτσι βρισκόμαστε μπρο­ στά σε ένα δίλημμα: να το δώσουμε ή όχι; Πώς όμως θα είμαστε σίγουροι ότι δεν θα καταστραφεί περισσότερο; Η επιστήμη σήμερα μας έβγαλε από την αδιέξοδη αμφιβολία, τελειοποιούσα τη μέθοδο της μικροφωτογράφισης, η οποία θα έλεγα ότι απεδείχθη σε πολλές περιπτώσεις «πανάκεια». Η μικροφωτογράφιση κατέκτησε σήμερα όλο τον κόσμο των βιβλιοθηκών και των αρχείων, συνέβαλε δε κατά πολύ στην διαφύλαξη του βιβλιακού υλι­ κού. Εδώ και λίγα χρόνια, με πρωτοπόρο την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, μπήκε και στο χώρο των ελληνικών βιβλιοθηκών, έστω και σε πολύ, πάρα πολύ μικρή κλίμακα. Το βιβλιακό και αρχειακό υλικό μικροφωτογραφείται σε ρόλους φιλμς ή κασέτες (μικροταινίες και μικροφωτοδελτία). Το υλικό που έχει μικροφωτογραφηθεί εμφανίζεται σε ειδικά μηχανήματα εμφανιστικά, καθαρίζεται σε άλλα ειδικά μηχανήματα αναγνωστικά, καθώς και σύμπλεγμα αναγνωστικού και φωτοαντιγραφικού μηχανήματος. Με τη χρήση αυτού του μηχανήματος έχουμε τη δυνατότητα να φωτοαντιγράφουμε τη συγκεκριμένη σελίδα την οποία διαβάζουμε στην οθόνη του αναγνωστικού μηχανήματος. Με το μηχάνημα αυτό αποφεύγουμε τις μεγάλες φθορές που υφίσταται το φθαρμένο βι­ βλίο και πολύ περισσότερο το χειρόγραφο, το έγ­ γραφο από τις ακτίνες του ισχυρού φωτισμού του φωτοτυπικού μηχανήματος. Σε περίπτωση επιθυ­ μίας του ερευνητή να έχει αντίγραφο της μικροταινίας ή του μικροφωτοδελτίου υπάρχουν ειδικά πολ­ λαπλασιαστικά μηχανήματα. Χρησιμοποιούντες το αρχικό φιλμ ως μήτρα μπορούμε να έχουμε όσα θέ­ λουμε αντίγραφα. Εάν κάθε βιβλιοθήκη ή αρχείο μικροφωτογραφούσε το υλικό του, θα εσώζοντο πολ­ λά φθαρμένα βιβλία και έγγραφα αρχείου. Με τη μικροφωτογράφιση του βιβλιακού και αρχειακού υλι­ κού θα έχουμε δύο θετικά αποτελέσματα: α) Τη διαφύλαξη της ακεραιότητας, της όσης έχει, του συγκεκριμένου βιβλίου ή έγγραφου και β) την ανεμπόδιστη και άνευ επιφυλάξεως ανάγνωση του συγκεκριμένου μικροφωτογραφημένου υλικού. Αν­ τί να δίδουμε το πρωτότυπο βιβλίο ή έγγραφο θα δί­ δουμε τη μικροταινία ή το μικροφωτοδελτίο. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΙΩ. ΠΕΛΤΙΚΟΓΛΟΥ

Σίγκμουντ Φρόυντ Ο Σίγκμουντ Φρόυντ, 47 χρόνια από το θάνατό του, εξακολουθεί να είναι επίκαιρος έχοντας σφραγίσει με τις θεωρίες του το τελευταίο μισό του εικοστού αιώνα. Τόσο οι οπαδοί του όσο και οι εχθροί του αναγνωρίζουν την τεράστια σημασία του έργου του και συνάμα τις ριζοσπαστικές επιστημονικές του αντιλήψεις. Πατέρας της Ψυχανάλυσης, ο Φρόυντ επεσήμανε τη σημασία της ερμηνείας των ονείρων, της λίμπιντο, του ασυνείδητου, του οιδιπόδειου συμπλέγματος και δημιούργησε, άθελά του ίσως, μιαν ολόκληρη σχολή, ένα νέο-ισμό επηρεάζοντας αποφασιστικά την ψυχολογία, την ψυχιατρική, τις τέχνες και τις επιστήμες σ’ ολόκληρο τον σύγχρονο κόσμο. Η Ψυχανάλυση, ως σύστημα μεθόδων για την ανίχνευση της ψυχικής ζωής των ατόμων, των πράξεων, των ονείρων, των φαντασιώσεων, της συμπεριφοράς τους, κερδίζει συνεχώς έδαφος στη μεταφροϋδική εποχή μας, εποχή κοινωνικής απομόνωσης, άγχους και αποξένωσης. Το αφιέρωμα επιμελήθηκε ο Η. Παπαλέξης. Σημείωση: Υπενθυμίζουμε στους αναγνώστες μας ότι το «Δ» έχει κυκλοφορήσει κι άλλο τεύχος σχετικά με τον Φρόυντ: Οι Επίγονοι του Φρόυντ (τ. 65, - 23.3.83).

18/αψιερωμα

Ιουλιέττα Ράλλη

Χρονολογώ Σίγκμονντ Φρόυντ 1856 Στις 6 του Μάη γεννιέται στην οδό Σλόσσερ 117,. που μετονο­ μάστηκε αργότερα «Οδός Φρόυντ», στη Φράιμπεργκ (Μορα­ βία) ο Σίγκμουντ-Σλόμο Φρόυντ. Ο πατέρας του Ιάκωβος (1815-1896), υφασματέμπορος, πα­ ντρεύτηκε, για τρίτη φορά, την Αμαλία Νάτανσον (1835-1930). Ο Σίγκμουντ ήταν το πρωτότοκο και ευνοούμενο α π’ τα οχτώ παιδιά που απέκτησε ο Ιάκωβος στον τρίτο γάμου του. Α π’ τη μητέρα του, ο Σίγκμουντ κληρονόμησε μια τάση για «παθιασμένες συγκινήσεις». Α π’ τον πατέρα του, κληρονόμησε τη χιουμοριστική του διάθε­ ση, το σ κι π τικισ μ ό απέναντι στις αντιξοότητες της ζωής, και ακόμσ τη m νη(ΐι ια να συνοδεύει τη διάθεση αυτή μ’ ένα εβραϊ­ κό ανέκόι π . > το φιλελευθερισμό και την αδέσμευτή του σκέψη.

1859 Ο πατέρας τού Σίγκμουντ, σχεδόν χρεοκοπημένος, εγκαταλεί­ πει τη Φράιμπεργκ με όλη του την οικογένεια και αποφασίζει να εργαστεί πρώτα στη Λιψία (για ένα χρόνο μονάχα) κι ύστε­ ρα στη Βιέννη, στη συνοικία Λεοπόλντστάτ, όπου ζουν πολλοί Εβραίοι. Η Βιέννη, θορυβώδικη και κοσμοπολίτικη πρωτεύουσα, πα­ ρουσιάζει για τον μικρό Σίγκμουντ οδυνηρή αντίθεση με τα λι­ βάδια, τα δάση και τα βουνά της Μοραβίας που δεν θα πάψει ποτέ να τα νοσταλγεί. Στα πρώτα παιδικά του χρόνια, ο πατέρας του αναλαμβάνει προσωπικά την εκπαίδευση του γιου του. Α π ’ αυτή την περίοδο, ο Σίγκμουντ δεν μπόρεσε ποτέ να ξεχάσει δυο ταπεινωτικά περιστατικά: Ό τα ν ήταν οχτώ χρονών, ούρησε μια μέρα θεληματικά στην κρεβατοκάμαρα των γονιών του. Τότε ο πατέρας του τον μάλωσε και φώναξε: «Αυτό το παιδί δε θα προκόψει ποτέ του». Ά λλη μια θλιβερή ανάμνηση που αφορά κι αυτή τον πατέρα του, ήταν η αφήγησή του για ένα περιστατικό που του είχε συμβεί μια μέρα που περπατούσε σ’ έναν δρόμο της Φράιμπεργκ, καλοντυμένος και μ’ ένα επι­ βλητικό γούνινο σκούφο στο κεφάλι. Ξαφνικά, παρουσιάστηκε μπροστά του ένας Χριστιανός, που μ’ ένα χτύπημα έστειλε τον σκούφο του μέσ’ στη λάσπη φωνάζοντας: «Εβραίε, κατέβα γρήγορα α π’ το πεζοδρόμιο!» Ανήσυχος ο Σίγκμουντ κοίταξε τον πατέρα του, για να μαντέψει ποια ήταν η αντίδρασή του, κι ένιωσε ζωηρή απογοήτευση ακούγοντάς τον να ομολογεί πως κατέβηκε απ’ το πεζοδρόμιο και μάζεψε ταπεινά το σκού­ φο του.

1865 Ο Σίγκμουντ, τότε εννέα χρονών -μετά από διαγωνισμό- μπήκε

Η μητέρα του τον αποκαλούσε «το χρυσό μου Ζίγκι» και ονειρευόταν γι’ αυτόν ένα λαμπρό μέλλον. Αναφερόμενος κάποτε σ’ αυτό το όραμα της μητέρας του, ο Σίγκμουντ έγραψε: «Όταν υπήρξε κανείς, αδιαφιλονίκητα, το ευνοούμενο παιδί της μητέρας του, κρατάει πάντα μέσα του το συναίσθημα της κατάκτησης, τη βεβαιότητα της επιτυχίας που ουσιαστικά πάντα υλοποιείται».

αφιερωμα/19 στο γυμνάσιο, ένα χρόνο νωρίτερα α π ’ την κανονική ηλικία. Κατά τη σχολική του περίοδο ήταν ένα καλό και υπάκουο πα ι­ δί, αφοσιωμένο στο διάβασμα και στη μελέτη, και συνάμα λα­ μπρός μαθητής που έβγαινε πάντα πρώτος.

1873 Ο πατέρας του του προσφέρει ένα σύντομο ταξίδι στην Α γ­ γλία, χώρα των ονείρων του. Ο Σίγκμουντ άλλωστε γνώ ριζε πολύ καλά τα αγγλικά, και ήταν προικισμένος με ταλέντο για τις γλώσσες: ήξερε τα γερμανικά, τα γαλλικά, τα αγγλικά, τα ιταλικά, τα ισπανικά, τα λατινικά και τα ελληνικά, και βέβαια γνώ ριζε και τα εβραϊκά. Πάνω α π ’ όλα όμως γνώ ριζε τα αγγλι­ κά και για δέκα χρόνια δεν διάβαζε παρά μονάχα αγγλικά βι­ βλία και ιδιαίτερα τον Σαίξπηρ. Ο Σίγκμουντ μπαίνει στην Ιατρική Σχολή του Π ανεπιστημίου της Βιέννης σε σχετικά νεαρή ηλικία, δηλαδή δέκα επτά χρονών. Ο πατέρας του τον είχε αφήσει ελεύθερο να διαλέξει το επάγγελμά του γιατί δίσταζε ανάμεσα στη Νομική Σχολή, που θα του άνοιγε το δρόμο μιας πολιτικής σταδιοδρομίας, και τις θετικές επιστήμες. Τελικά, ο Σίγκμουντ διαλέγει την ιατρική και ακολουθεί μαθήματα ανατομίας και χημείας, καθώς και ασκήσεως στους δύο κλάδους αυτούς. Στη συνέχεια, προσθέτει και μελέτες βοτανικής και ορυκτολογίας, κάνοντας παράλληλα και πειράματα, στο εργαστήριο του καθηγητή της Ζωολογίας Κλάους, πάνω στο θέμα: «Ζωολογία και Δαρβινισμός». Στην πρώτη αυτή χρονιά συναντά τον φημισμένο καθηγητή Ερνστ Μ πρύκε και παρακολουθεί τις διαλέξεις του με θέμα: «Φ υσιολογία της φωνής και του λόγου». Επίσης, μια φορά τη βδομάδα, παίρνει μέρος στο σεμινάριο φιλοσοφίας του Φραντς Μ πρεντάνο, σχετικά με τον Αριστοτέλη.

Ο Σίγκμουντ σε ηλικία 12 ετών.

«... τα τρία πρώτα χρόνια στο Πανεπιστήμιο αυτό, ανακάλυψα πόσο περιορισμένα ήταν τα προσόντα μου για να ικανοποιήσω τον νεανικό ενθουσιασμό που με είχε παρασύρει...».

1876 (Φ θινόπωρο) Ο Φρόυντ εργάζεται σαν ερευνητής στο Ινστιτούτο Φ υσιολο­ γίας του Μ πρύκε, που τον οδηγεί να μελετήσει με το μικροσκό­ πιο την ιστιολογία των νευρικών κυττάρων -π ο υ ο ίδιος ο δά­ σκαλός του ήθελε να διευκρινίσει.

1879 Κάνει τη στρατιωτική του θητεία. Τότε η πλήξη ήταν πολύ σκληρή δοκιμασία και για να την ξεπεράσει μεταφράζει ένα ογκώδες βιβλίο του Στούαρτ Μιλλ (άγγλου φιλοσόφου και οι­ κονομολόγου, 1861- 1876).

1881 (30 του Μάη) Π ερνά τις τελικές εξετάσεις της Ιατρικής Σχολής με άριστη επί­ δοση, τόσο στα μαθήματα όσο και στις έρευνές του που τις συνεχίζει ακόμα ένα χρόνο στο εργαστήριο του Μπρύκε.

Ο Σ. Φ. όεκάξι ετών με τη μητέρα του, Αμαλία Νάτανσον Φρόυντ, το 1872.

1882 Εγκαταλείπει το Ινστιτούτο αυτό για να εξασκήσει ιδιωτικά το επάγγελμα του γιατρού. Έ τσι του δίνεται ευκαιρία ν ’ αποκτή­ σει και κλινική εμπειρία. Σ’ αυτήν όμως την απόφαση κατέληξε ο Φρόυντ -είκ οσ ι έξι χρονώ ν τότε- για να μπορέσει να π α ­ ντρευτεί τη Μ άρθα Μ πέρνεϋς, πέντε χρόνια νεότερή του, που την είχε συναντήσει τυχαία σπίτι του.

1883 Ονομάζεται υφηγητής της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της

«Σταθμός στη ζωή μου υπήρξε το 1882, όταν ο δάσκαλός μου Μπρύκε -που τον είχα σε πολύ μεγάλη εκτίμηση- με συμβούλεψε επίμονα, για να ξεπεράσω την κακή οικονομική μου κατάσταση, να εγκαταλείψω τη θεωρητική σταδιοδρομία. Ακολούθησα τη συμβουλή αυτή και έπιασα δουλειά στο Νοσοκομείο της Βιέννης».

20/αψιερωμα Βιέννης. Τότε διαβάζει σ’ ένα ιατρικό περιοδικό ότι, στη διάρκεια στρατιωτικών ασκήσεων, διανεμήθηκε κοκαΐνη σε με­ ρικούς βαυαρούς στρατιώτες, που αποδείχθηκαν έτσι πολύ πιο δυναμικοί.

1884 Έ τσι, διαπιστώνει τις αναισθησιακές και θεραπευτικές ιδιότη­ τες της κοκαΐνης που -γ ια κάμποσο καιρό- θα τη θεωρεί «και­ νούρια πανάκεια». Παίρνει ο ίδιος τακτικά μικρές δόσεις του «θείου αυτού φυτού» για να υπερνικά την ατολμία του, να γοητεύει τους ακροατές του και για να εργάζεται με περισσότε­ ρο κέφι. Το συνιστά μάλιστα και σε φίλους συνεργάτες και αρ­ ρώστους του, σαν «φάρμακο που τονώνει τον αδύναμο και τον κάνει να ξεχνά τα βάσανά του». Δημοσιεύει μια πρώτη μελέτη «Περί κοκαΐνης», όπου αναφέρει ότι: «το εκπληκτικό τούτο φάρμακο δεν προκαλεί ποτέ εθισμό...». Έ χει την πεποίθηση ότι η μελέτη αυτή θα του φέρει μια γρήγορη προαγωγή, αλλά κατηγορείται ανοιχτά γιατί... «είχε προσθέσει στη μορφίνη και τα οινοπνευματώδη ποτά, την κοκαΐνη, την τρίτη αυτή μάστιγα της ανθρωπότητας»... Η εμπειρία του αυτή τον βοηθά να ξεπεράσει αργότερα τη «μα­ γεία» του φαρμάκου αυτού που οι επιπτώσεις του είναι βέβαια θεαματικές, αλλά πολύ συχνά, έχει απρόβλεπτες και επικίνδυ­ νες συνέπειες. Αυτό τον οδήγησε να το αντικαταστήσει με μια ψυχολογική θεραπεία.

1885 13 του Οκτώβρη. Ονομάζεται Υφηγητής Νευροπαθολογίας και παίρνει μια υποτροφία για να ασκηθεί στο Νοσοκομείο της Σαλπετριέρ του Παρισιού, στο τμήμα του περίφημου γάλλου καθηγητή Ι.Μ. Σαρκό, που ολόκληρη η Ευρώπη τον θεωρούσε -τη ν εποχή εκείνη- αυθεντία στο ζήτημα της υστερίας που τη θεράπευε με τον υπνωτισμό. Η επιρροή του Σαρκό είναι αποφασιστική για τον Φρόυντ και τον ωθεί να περάσει απ’ τη νευρολογία στην ψυχοπαθολογία. Υιοθετεί τη γνώμη του Σαρκό, ότι δηλαδή οι νευρώσεις και ειδικά η υστερία αποτελούν ψυχικές παθήσεις χωρίς να παρου­ σιάζουν «σωματικά τραύματα».

1886 23 Φλεβάρη. Επιστρέφει απ’ τη Γαλλία στη Βιέννη και μετα­ φράζει τα έργα του Σαρκό, για το εξευτελιστικό ποσό των 290 γκούντεν, που βέβαια δεν λύνουν τα οικονομικά του προβλή­ ματα και αναγκάζεται να δανείζεται κάθε τόσο λεφτά απ' τους φίλους του.

25 Απρίλη. Στέλνει την ακόλουθη αγγελία στις εφημερίδες και στα ιατρικά περιοδικά: «Ο γιατρός Σίγκμουντ Φρόυντ, υφηγη­ τής της νευροπαθολογίας του Πανεπιστημίου της Βιέννης, δέ­ χεται στο ιατρείο του στην οδό Ράτχαουζ, αρ. 7». Δημιουργεί μια πρωτότυπη μέθοδο διερεύνησης του υποσυνειδήτου.

13 Σεπ/βρη. Παντρεύεται τη Μάρθα Μπέρνεϋς, μετά από τέσ­ σερα χρόνια αρραβώνων. Στο διάστημα αυτό της είχε γράψει περί τα χίλια πεντακόσια γράμματα. Με τη Μάρθα απέκτησαν έξι παιδιά.

1887 (Ιούλιος) Απαντά στους δυσφημιστές του μ’ ένα άρθρο έξι σελίδων τιτ-

Wilhelm Reich ΟΤΑΝ πρωτογνώρισα τον Φρόυντ στα 1919, ήταν μια πολύ ζωντανή προσωπικότητα. Γεμάτος ζωή. Διαχυτικός. Η αισιοδοξία έλαμπε στο πρόσωπό του· ακτινοβολούσε από ενθουσιασμό και δυναμικότητα (...). Τα χέρια του, οι κινήσεις του ήταν όλο χάρη, όλο κομψότητα- το βλέμμα του διαπεραστικό (....). Θυμάμαι πολύ καλά εκείνο το Συνέδριο του Βερολίνου, το Σεπτέμβρη του 1922. Ο Φρόυντ είχε τότε μιλήσει για το «Εγώ» και το «Εκείνο» (Das Ich und Das Es) (...). Ήταν κάτι το αφάνταστα ωραίο (...). Το Εγώ είναι τόσο ασυνείδητο όσο και το Εκείνο (...). Ο Φρόυντ εμβάθυνε τα πάντα. Είχε καταπληκτική διαίσθηση. Εξαιρετική διαίσθηση - στ’ αλήθεια εξαιρετική. 'Αφθαστος ήταν στο θεωρητικό επίπεδο (...). Ο Φρόυντ ήταν ουσιαστικά ένας διανοούμενος (...). Είχα την εντύπωση πως για να κυριαρχήσει τη ζωηρότητά του, την ίδια του τη βιολογική ζωτικότητα, ο Φρόυντ ήταν αναγκασμένος να μειώνει την υπερένταση του, να προσφεύγει στην εξιδανίκευση, να υιοθετεί έναν δυσάρεστο γι’ αυτόν τροπο ζωής, να δείχνει καρτερικότητα. («Ο Ράιχ μιλά για τον Φρόυντ» Reich parle de Freud, Payot, 1972). Μτφρ. Ιουλιέττα Ράλλη Ο Σαρκό στην κλινική τον (λιθογρα­ φία).

αφιερωμα/21 λοφορούμενο: «Κοκαϊνομανία και Κοκαϊνοφοβία», όπου υπο­ στηρίζει τη γνώμη πως «όλοι οι κοκαϊνομανείς είναι άτομα άβουλα και ποτέ δεν μπορεί ν ’ αποδοθεί κανένα θύμα στην κο­ καΐνη αυτή καθ’ εαυτη». Αναπτύσσεται μια παθιασμένη φιλία μεταξύ του Φρόυντ και του Βερολινέζου ωτορινολαρυγγολόγου Βίλχελμ Φλις, όταν αυτός έρχεται στη Βιέννη για μεταπτυχιακές σπουδές. Ο τελευ­ ταίος είχε δημοσιεύσει ένα περίεργο έργο πάνω «στις σχέσεις ανάμεσα στη μύτη και τα γυναικεία γεννητικά όργανα και τα βιολογικά κυκλώματά τους». Στις επιστημονικές φαντασιώσεις του Φλις, ο σεξουαλικός συμβολισμός της μύτης παραμένει το πρότυπο μιας «μετάθε­ σης» σε σχέση με την «περιοδικότητα ή τον επαναληπτικό αυ­ τοματισμό». Η θεωρία όμως αυτή του δισυπόστατου σεξουαλι­ σμού σφραγίζει την τελική ρήξη ανάμεσα στους δύο άντρες: Το αξιοθρήνητο τέλος της δεκάχρονης φιλίας τους αποδόθηκε κά­ ποτε στις υπολανθάνουσες ομοφυλοφιλικές τάσεις, που αποκα­ λύπτει ο Φρόυντ στην αυτο-ανάλυσή του. Εγκαταλείπει την ηλεκτροθεραπεία, τα μπάνια κλπ, και μετα­ χειρίζεται τώρα τη μέθοδο της υπνωτικής υποβολής που την εφαρμόζει με μεγάλη επιτυχία για δεκαοκτώ μήνες.

1889 Το καλοκαίρι περνά έξι βδομάδες στο Νανσύ της Γαλλίας, όπου παρακολουθεί τα πειράματα των Λιμπό και Μπερνχάιμ, πάνω στις υπνοβολικές θεραπείες. Στο έργο του «Η ζωή μου και η ψυχανάλυση» γράφει: «Παρα­ κολούθησα τα εκπληκτικά πειράματα των ερευνητών του Ν αν­ σύ πάνω στους άρρωστους του νοσοκομείου, πράγμα που μου προκάλεσε βαθιές εντυπώσεις, σχετικά με τις δυνατότητες που έχουν ισχυρές ψυχικές διαδικασίες, μόλο που αγνοούνται απ’ την ανθρώπινη συνείδηση».

1891 Δημοσιεύει το πρώτο βιβλίο του «Αφασία», αφού προηγούμε­ να είχε κάμει διάφορες διαλέξεις πάνω στο θέμα τούτο στη «Φυσιολογική Λέσχη» και στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης απ’ το 1887. Ό σ ο ι μελέτησαν το βιβλίο τούτο συμφωνούν με τη γνώμη του ότι αποτελεί το πιο πολύτιμο απ’ τα έργα του περί νευρολογίας. Ο Φρόυντ -π ο υ έφτασε τώρα τα τριάντα πέντε χρόνια τ ου - δεν αισθάνεται πια σεμνός μελετητής, αλλά ένας πεπειραμένος νευ­ ρολόγος.

1892 Γίνεται έκτακτος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Βιέννης.

1893 Δημοσιεύει μια μονογραφία πάνω στην παράλυση των παι­ διών. Ο κ ν ο ιό τιο ο : νευρολόγος της Γαλλίας, διάδοχος του Σαρκό, ο Πιι ρ \1<. ι >ι.τι σχετικά: «Η μονογραφία τούτη είναι αδιαφιλονίκητα η πιο πλήρης και ακριβής που δημοσιεύθηκε ώς τώρα, πάνω στο συγκεχυμένο πρόβλημα της εγκεφαλικής διπληγίας στα παιδικά χρόνια».

1895 Συνεργάζεται με τον φημισμένο ιατρό της Βιέννης, τον Ζόζεφ

Η Μάρθα καί ο ΣΙγκμονντ το 1885.

Thomas Man ΠΙΣΤΕΥΩ ακράδαντα πως κάποτε θα αναγνωρίσουμε ότι το έργο στο οποίο ο Φρόυντ αφιέρωσε ολόκληρη τη ζωή του, αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο για την οικοδόμηση μιας καινούριας ανθρωπολογίας, που η διεργασία της γίνεται σήμερα με ποικίλους τρόπους, και προετοιμάζει έτσι τα θεμέλια του αύριο, την ύπαρξη μιας ανθρώπινης φυλής πιο σαφούς, πιο ελεύθερης (...). Η ψυχαναλυτική θεωρία είναι ικανή να μεταμορφώσει τον κόσμο. Ακολουθείται από ένα πνεύμα γαλήνιας δυσπιστίας, από μια καχυποψία που ασκείται πάνω στην ανειλικρίνεια και τις μηχανορραφίες της ψυχής, που τους αφαιρεί το προσωπείο. Και μια που μέσα μας έχει ξυπνήσει το πνεύμα τούτο, δεν μπορεί ποτέ πια να κατασιγαστεί. Εισδύει μέσα στη ζωή, υπονομεύει την άξεστη απλοϊκότητά της, την απογυμνώνει από το στόμφο εκείνο που είναι χαρακτηρηστικός της αμάθειας. («Ο Φρόυντ και το μέλλον», Freud et l’avenir, στο: R. Jaccard: «Ο Φρόυντ: απόψεις και μαρτυρίες» Freud:Jugements et Temoignages, Puf, 1976). Μτφρ. Ιουλιέττα Ράλλη

22/αφιερωμα Μπρόυερ και δημοσιεύει μαζί του τις «Μελέτες πάνω στην Υστερία», έργο όπου εκθέτουν την ιατρική περίπτωση της Ά ν ­ νας Ο. Με τη μέθοδο του υπνωτισμού τη θεραπεύουν, επαναφέροντες το πνευματικό παρελθόν της και την αιτιατή συγκίνη­ ση στη συνείδησή της. Η περίπτωση αυτή -το πρωτοβλαστικό κύτταρο ολόκληρης της ψυχανάλυσης- αποδείχνει πως μια σο­ βαρή υστερία μπορεί να γεννηθεί, να εξελιχθεί και να λυθεί πάνω σε σεξουαλική βάση.

1896 Αντικαθιστά την «ύπνωση» με τη μέθοδο των «ελεύθερων συ­ νειρμών» των εικόνων, των αναμνήσεων, των ιδεών, κλπ.... όπου μπορούν να αποκρυπτογραψηθούν οι ασυνείδητες έν­ νοιες της -αντίθετης προς τη λογική του συνειδητού -συμπερι­ φοράς, να ανακαλυφθούν στα όνειρα πα νευρωτικά συμπτώμα­ τα (άγχος, φοβίες, ψυχαναγκασμός), τα απομονωμένα υποκα­ τάστατα των απωθημένων επιθυμιών κάτω απ’ την πίεση των κοινωνικών και ηθικών απαιτήσεων. Πρόκειται για ασυνείδη­ το μηχανισμό άμυνας του «Εγώ» ενάντια στις αξιώσεις της «λίμπιντο» (σεξουαλική ώσις που συνδέεται με την αρχή της ηδονής). Η επινόηση της μεθόδου αυτής είναι ο ένας από τους δύο μεγά­ λους άθλους της επιστημονικής του ζωής. Ο δεύτερος είναι η αυτο-ανάλυση που του επιτρέπει να διερευνήσει την αρχή της σεξουαλικής ζωής του παιδιού μαζί με το περίφημο «Οιδιπό­ δειο σύμπλεγμα». Οι θεωρίες του Φρόυντ πάνω στη σεξουαλικότητα, προκαλούν γενική κατακραυγή στη Βιέννη, μια κοινωνία όπου βασιλεύουν τα ταμπού, ο πουριτανισμός και οι προλήψεις.

23 Οκτώβρη. Πεθαίνει ο πατέρας του Ιάκωβος, πράγμα που κάνει τον Φρόυντ να συνειδητοποιήσει την αμφιθυμία του προς αυτόν, να παρατείνει τη διεργασία του πένθους και να διευκολύνει την πάλη ενάντια στο καταθλιπτικό άγχος του.

1897 3 Σεπ/βρίου. Αρχίζει συστηματικά την αυτο-ανάλυσή του, που θα τη συνεχίσει ώς το θάνατό του. Εγκαταλείπει τότε τη θεωρία της πρόωρης αποπλάνησης και βάζει όλη την έμφαση στην παιδική σεξουαλικότητα, στη μεγά­ λη σημασία των φαντασιώσεων και στο ρόλο του Οιδιπόδειου συμπλέγματος που σημαίνει μια αφοσίωση του παιδιού στον γονιό του αντίθετου φύλου.

1900 Κυκλοφορεί το έργο του «Η ερμηνεία των ονείρων» όπου ο Φρόυντ ορίζει το όνειρο σαν εκδήλωση βαθιού απωθημένου πόθου. Η μέθοδος αυτή θα ονομαστεί «ψυχανάλυση» και μπαί­ νει στο χώρο του υποσυνείδητου· θα συνδέεται πάντα με το όνομά του σαν «φροϋδισμός». Το έργο του αυτό περνά απαρα­ τήρητο: Τυπώνονται εξακόσια αντίτυπα αλλά χρειάσθηκαν οχτώ χρόνια για να πουληθούν όλα. Δεύτερη έκδοση τυπώθηκε δέκα χρόνια αργότερα, όταν αναγνωρίζεται πια η αξία του έρ­ γου. Συνολικά τυπώθηκαν οκτώ εκδόσεις το 1921. Ο Φρόυντ αρχίζει να δίνει διαλέξεις στην Ψυχιατρική Κλινική του Γενι­ κού Νοσοκομείου της Βιέννης.

1901 2 Σεπτ. Μ αζί με τον αδελφό του Αλέξανδρο φτάνουν για μια

Ο Ζόζεφ Μπρόυερ το 1897, σε ηλικία 55

Σ’ ένα γράμμα του προς τον Βερολινέζο φίλο του Βίλχελμ Φλις, ο Φρόυντ λέει: «Αφότου αποφάσισα να μελετήσω το ασυνείδητο, θεωρώ τον εαυτό μου εξαιρετικά ενδιαφέροντα. Τι κρίμα να είναι κανείς υποχρεωμένος να κρατάει το στόμα του κλειστό για κάθε τι το ενδόμυχο».

αφιερωμα/23 βδομάδα στη Ρώμη. Ή τα ν η πρώτη α π’ τις επτά επισκέψεις του στην Ιερή Πόλη, όπου βλέπει για πρώτη φορά το άγαλμα του Μωϋσή απ’ τον Μιχαήλ Ά γγε λ ο , μέσα α π’ το οποίο έχει μια αστραπιαία διαίσθηση της προσωπικότητας του καλλιτέχνη.

1902 5 Μάρτη. Ο Α υτοκράτορας Φραγκίσκος Ιωσήφ υπογράφει το διορισμό του Φρόυντ ως έκτακτου καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Με πρωτοβουλία του Φρόυντ ιδρύεται η «Ψυχολογική Συγκέ­ ντρωση της Τετάρτης», κάθε βδομάδα στο σπίτι του, όπου αρ­ χικά έπαιρναν μέρος μερικοί οπα δοί των θεωριών του, όπως οι Καχάν, Ράιτλερ, Ετέκελ και Ά ντλερ . Επειδή προσέρχονταν ολοένα και περισσότεροι ψυχίατροι, το 1908 η εταιρεία αυτή μετονομάστηκε επίσημα «Ψυχαναλυτική Εταιρεία της Βιέννης».

1904 Το καλοκαίρι, ο Φρόυντ, μετά από δισταγμούς, φτάνει ξαφ νι­ κά στην Αθήνα. Ό τα ν βρέθηκε πάνω στην Α κρόπολη, αντί να νιώσει θαυμασμό -ό π ω ς θα το περίμενε κ ανείς- κυριεύεται α π ’ ένα παράξενο αίσθημα αμφιβολίας και διχασμού: α π’ τη μια μεριά διαπιστώνει ότι βρίσκεται στα αλήθεια στην Ακρόπολη, ενώ α π ’ την άλλη μεριά δεν μπορεί να πιστέψει πως αυτά που έμαθε στο σχολείο υπήρχαν στην πραγματικότητα, δηλαδή σαν ν ’ αρνιόταν την πραγματική ύπαρξη της Ακρόπολης.

1905 Δημοσιεύει τρεις πραγματείες πάνω στη «Θεωρία της σεξουα­ λικότητας» όπου μελετά τους σεξουαλικούς παραλογισμούς, αποδεικνύει τη σημασία της παιδικής σεξουαλικότητας και υπογραμμίζει την τάση προς τη διαστροφή που τη θεωρεί θεμε­ λιώδη για το σεξουαλικό ένστικτο.

1907 Μάρτης. Οι Γιουγκ και Μ πίνσβαγκερ, ψυχίατροι της Ζυρίχης, παίρνουν μέρος στις συνεδριάσεις της «Ψυχιατρικής Εταιρείας της Βιέννης». Σ’ αυτές τις συνεδριάσεις συμμετέχουν και οι ψ υ­ χίατροι Φερέντσι, Ά μ πρα χα μ και ο άγγλος Έ ρνεστ Τ ζονς. θ'Φ ρόυντ συνεργάζεται πολλά χρόνια με τον Γιουγκ, που αρ­ χικά τον θεωρεί διάδοχό του, αλλ’ αργότερα θα έχει μαζί του μια σοβαρή διένεξη που τους χώρισε για πάντα.

1908

c

Παίρνει μέρος στο «Πρώτο Διεθνές Σ υνέδριο Ψυχανάλυσης» στο Σάλτσμπουργκ. Δημοσιεύει το έργο του: «Η σεξουαλική ηθική του πολιτισμένου κόσμου και η νοσηρή νευρικότητα της σύγχρονης εποχής», όπου αποδοκιμάζει με βιαιότητα τη σε­ ξουαλική ηθικολογία της εποχής του. Πάνω στο θέμα τούτο θα γράψει αργότερα (8 Ιουλίου 1915), στον αμερικανό καθηγητή της Νευρολογίας του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, κ. Πούτναμ: «Η σεξουαλική ηθική όπως την προσδιορίζει η κοινωνία -κ α ι πριν α π’ όλα η αμερικάνικη κοινω νία- μου φαίνεται υπέρτατα ευκαταφρόνητη».

1909 Ο Φρόυντ, που στο μεταξύ κέρδιζε διεθνή αναγνώριση, ταξι-

Παρουσιάζει την πρώτη αναφορά του πάνω στην ψυχανάλυση λέγοντας: «Απ’ την ίδια του τη φύση, ο ειδικός χαρακτήρας της ψυχανάλυσης μας αναγκάζει να διερευνούμε προσεκτικά τόσο τις καθαρά ανθρώπινες και κοινωνικές συνθήκες όπου ζούνε οι άρρωστοι, όσο και τα σωματικά τους δεδομένα και τα νοσηρά τους συμπτώματα».

24/αφιερωμα δεύει μαζί με τους Γιουγκ και Φερέντσι στις Η Π Α, όπου τον προσκαλεί ο πρύτανης του Πανεπιστημίου Κλαρκ. Δημοσιεύει δύο νέα έργα του «Ψυχανάλυση μιας φοβίας μικρού παιδιού πέντε ετών (ο μικρός Χανς)» και «Παρατηρήσεις πάνω σε μια περίπτωση καταναγκαστικής νεύρωσης» (ο άνθρωπος με τα ποντίκια). -

1910 Ιδρύεται στο Συνέδριο της Νυρεμβέργης η «Διεθνής Εταιρεία Ψυχανάλυσης» όπου ο Γιουγκ εκλέγεται πρώτος πρόεδρός της. Ο Φρόυντ γίνεται και αυτός μέλος της, αλλά το 1914 δίνει την παραίτησή του, ακολουθούμενος και από δύο άλλους, τους Ά ντλερ και Στέκελι, λέγοντας ότι: «δεν περίμενα ποτέ από έναν ψυχαναλυτή (τον Γιουγκ), να επιμένει τόσο πολύ πάνω στο “Εγώ” που παίζει το ρόλο του ηλίθιου κλόουν». Ο Φρόυντ στέκεται πάντα διατακτικός απέναντι στην τέχνη: Η ευαισθησία του φαίνεται να έχει σημαδευτεί οριστικά απ’ τον φόβο που είχε νιώσει αντικρίζοντας τον «Μωϋσή» του Μιχαήλ 'Αγγέλου στη Ρώμη. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί για το δοκίμιο του Φρόυντ το αφιερωμένο σε «Μια παιδική ανάμνηση του Λεονάρδου ντα Βίντσι»: Το είχε εμπνευστεί απ’ τους στοχα­ σμούς πάνω στην περίπτωση ενός άρρωστου που η παιδική του περιέργεια είχε παρεμποδιστεί, αλλ’ αποφεύγει να εκφράσει καθαρά αισθητικές θεωρίες πάνω στη ζωγραφική του Λ εονάρ­ δου. Επιμένει πάνω στην αναρμοδιότητά του στο πεδίο της αι­ σθητικής και λέει: «πρέπει να ομολογήσω πως δεν είμαι γνώ­ στης της τέχνης αλλ’ απλώς ερασιτέχνης».

1911 Η «Εταιρεία Ψυχικής Έ ρευνας» του Λονδίνου απονέμει στον Φρόυντ τον τίτλο του επίτιμου μέλους της.

1912 Δημοσιεύεται το έργο του Φρόυντ «Τοτέμ και Ταμπού». Η ψυχανάλυση, για τον Φρόυντ, ήταν αρχικά μια θεραπευτική των νευρώσεων που απέβλεπε να καθιστά συνειδητό το πλέγμα που αποτελούσε την αιτία τους.

1913 Εφαρμόζει τις ανακαλύψεις του στη μελέτη μερικών σκοτεινών προβλημάτων της συλλογικής ψυχολογίας και διαπιστώνει τη σχέση του Οιδιπόδειου συμπλέγματος με την απαγόρευση της αιμομειξίας στις τοτεμικές κοινωνίες. Η διένεξη του Φρόυντ με το φίλο του της Ζυρίχης Γ ιουγκ, φτά­ νει στο αποκορύφωμα: Ο Φρόυντ επιμένει περισσότερο παρά ποτέ στις απόψεις του πάνω στη σημασία των αιμομεικτικών παρορμήσεων και στο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, ενώ ο Γιουγκ το θεωρεί σύμβολο μιας πιο ενδόμυχης τάσης του νου. Σ’ ένα δοκίμιό του «Εισαγωγή στο Ναρκισσισμό» ο Φρόυντ δί­ νει μια εικόνα της γυναίκας, πολύ διαφορετική από κείνη της ασυμπλήρωτης ύπαρξης που η «επιθυμία του πέους αποτελεί το ψυχολογικό κλειδί στον ναρκισσιστικό αυτο-ερωτισμό».

1914-1918

-

Η τραγική περίοδος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου σφρα­ γίζει ανεξίτηλα τη διανοητική εξέλιξη του Φρόυντ. Θεωρεί το ένστικτο «δυνάμεις της ζωής» που τείνουν τουλάχιστο στη δια­ τήρηση της ίδιας της ζωής. Στο έργο του «Οι ώσεις και η μοίρα

Σχετικά με μιαν επίσκεψη του σουρεαλιστή ζωγράφου Σαλβαντόρ Νταλί, τον Ιούλιο του 1938, ο Φρόυντ στο έργο του «Η ζωή μου και η Ψυχανάλυση» εκθέτει τις αντιλήψεις του πάνω στη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας, λέγοντας: «Ο καλλιτέχνης, όπως και ο νευρωτικός, απομακρύνεται απ’ τη μη-ικανοποιητική πραγματικότητα και καταφεύγει σ’ έναν φανταστικό κόσμο: οι δημιουργίες στα έργα του καλλιτέχνη αυτού είναι φανταστικές ικανοποιήσεις ασυνείδητων πόθων όπως και τα όνειρα». Στο έργο του «Λογοτεχνική Δημιουργία και Φαντασίωση» διευκρινίζει ότι: «Ο καλλιτέχνης μετριάζει τον αποκρουστικό χαρακτήρα του εγωιστικού ονειροπολήματος με διάφορες μετατροπές και προβλήματα και μας γοητεύει με μια καθαρά μορφική απόλαυση που μας την προσφέρει σαν αντιπαράσταση των φαντασιώσεων του». <Θα μπορούσαμε να πούμε πως η υστερία είναι ένα παραμορφωμένο έργο τέχνης, ή η ψυχαναλυτική νεύρωση μια παραμορφωμένη θρησκεία, και το παρανοϊκό παραλήρημα, ένα παραμορφωμένο φιλοσοφικό σύστημα». («Τοτέμ και Ταμπού».)

αφιερωμα/25 τους» ο Φρόυντ φτάνει στο συμπέρασμα πω ς το μίσος (ένστι­ κτο καταστροφής) διαφέρει ολότελα απ’ το σεξουαλικό ένστι­ κτο: Το μίσος είναι ένα από τα πρωταρχικά στοιχεία του «Εγώ» που αντιτίθεται στο σεξουαλικό ένστικτο.

1917 Δημοσιεύονται η «Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση» και «Μια δυ­ σχέρεια στην Ψυχανάλυση». Στο δεύτερο έργο του αυτό, ο Φρόυντ εξηγεί την εχθρότητα, την κακοπιστία και την περι­ φρονητική σιγή που προκαλούν οι ανακαλύψεις του, λέγοντας πως «όπως και εκείνες του Κ οπέρνικου και του Δαρβίνου, πληγώνουν τον ανθρώπινο ναρκισσισμό».

1918 Δημοσιεύεται το έργο: «Σύντομη περιγραφή μιας παιδικής νεύ­ ρωσης» (ο άνθρωπος με τους λύκους).

1919-192(1 Δημοσιεύεται το «Πέραν της Αρχής της Η δονής», όπου για πρώτη φορά ο Φρόυντ αποτολμά να εκφράσει την ενδεχόμενη ύπαρξη του «ενστίκτου του θανάτου». Ο ίδιος είχε δοκιμαστεί σκληρά απ’ τα ζοφερά γεγονότα που ακολούθησαν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο καθώς και απ’ τα οδυνηρά πένθη: Α διαφι­ λονίκητο είναι πως ο Φρόυντ βασανιζόταν πάντα α π ’ την ιδέα του θανάτου. Οι ιδέες του για το θάνατο και την καταστροφή τού είχαν δικαιολογημένα επιβληθεί και τον είχαν κατακυριεύσει. Οι συνδεδεμένες μ’ ένα υποθετικό ένστικτο θανάτου -σ χ ε­ τικά με την ψυχική λειτουργία- έγιναν αρνητικά αποδεκτές, και οι απόψεις του προκάλεσαν αναταραχές στον ψυχιατρικό κόσμο.

1921 Δεκέμβρης. Αισθάνεται μεγάλη ικανοποίηση όταν εκλέγεται επίτιμο μέλος της Ολλανδικής Εταιρείας Ψυχιάτρων και Νευ­ ρολόγων.

1922 Διάφοροι άγγλοι και αμερικανοί γιατροί έρχονται να συναντή­ σουν τον Φρόυντ στη Βιέννη για να συζητήσουν μαζί του τη μέθοδο ψυχανάλυσης που εφαρμόζει και να υποβληθούν οι ίδιοι σε εκπαιδευτική ψυχανάλυση.

1923 Γίνεται διάγνωση του καρκίνου της σιαγώνος και ο Φρόυντ υποβάλλεται στην πρώτη - α π ’ τις 33 σ υνολικά- χειρουργική επέμβαση. Τα δεκαέξι τελευταία χρόνια της ζωής του ήταν σω­ στό μαρτύριο. Δημοσιεύει: «Το Εγώ και το Εκείνο».

1924 Ανησυχεί για το διχασμό που ξεσπάει ανάμεσα στα μέλη της «Επιτροπής» που αποτελούνταν από διάφορους πιστούς φί­ λους του (Abraham, Ferenczi και Jones) ιδιαίτερα πάνω στο θέμα «του τραύματος της γέννησης». Τους κοινοποιεί μια εγκύ­ κλιό του όπου λέει ότι: «δεν θέλω να επέμβω στις διαμάχες σας και θα προτιμούσα ν ’ αφήσω τον καθένα σας ν ’ ακολουθήσει τον δικό του δρόμο».

21-23 Απρίλη. Συνέρχεται το «VIIIo Διεθνές Ψυχαναλυτικό Συνέδριο» στο Σάλτσμπουργκ, όπου όμως ο Φρόυντ δεν παίρ-

Α πύ πάνω: Karl Abraham, Sandor Fe­ renczi, Ernest Jones.

26/αψιερωμα νει μέρος, προφανώς γιατί η αρρώστια του τον εμποδίζει να μιλήσει.

14 του Μάη. Τον επισκέπτονται μεγάλες προσωπικότητες του λογοτεχνικού και επιστημονικού κόσμου, όπως ο Stefan Zweig και ο Romain Rolland, που περιέγραψε στον Φρόυντ μια μυ­ στικιστική συνάντηση ταύτισής του με το σύμπαν που ο τελευ­ ταίος αποκάλεσε «ωκεανικό συναίσθημα», που πηγάζει α π’ την παιδική ηλικία όπου δεν διακρίνεται το «Εγώ» α π’ τον έξω κόσμο, θέτοντας έτσι το ερώτημα του σκοπού της ζωής, χωρίς όμως να συμφωνήσουν σ’ αυτό.

1925 Δυσκολευόμενος να μιλήσει, δημοσιεύει μια σειρά άρθρα: «Οι νόμοι της πραγματικότητας στη Νεύρωση και στην Ψύχωση», καθώς και «Το οικονομικό πρόβλημα του Μαζοχισμού». Ο Λόρδος Μπάλφουρ, στα εγκαίνια του «Εβραϊκού Πανεπι­ στημίου» στα Ιεροσόλυμα, όπου ο Φρόυντ είναι ένας απ’ τους διευθυντές του, αναφέρεται στους τρεις άντρες που κατά τη γνώμη του είχαν τη μεγαλύτερη επιρροή πάνω στη σύγχρονη σκέψη: Μπέργκσον, Α ϊνστάιν και Φρόυντ, όλοι εβραϊκής κα­ ταγωγής.

1926 Γιορτάζει τα γενέθλια των 70 χρόνων του και δηλώνει ότι «αποχωρώ από την ενεργό συμμετοχή μου στην ψυχαναλυτική κίνηση, και πως πρέπει στο μέλλον ο καθένας να βασίζεται μόνο στον εαυτό του».

1927 Στο έργο του «Μέλλον και Ψευδαίσθηση» επιτίθεται σταθερά ενάντια στη θρησκεία και στη μαρξιστική θεωρία «που δη­ μιουργούν ολοένα και καινούριες χίμαιρες: Γιατί και οι δυο αυτές έννοιες περισφίγγουν το άτομο μέσα σ’ έναν δογματικό κλοιό που βρίσκεται έξω α π’ τη πραγματικότητα». Ο Φρόυντ δεν έπαυσε ποτέ να καταγγέλλει την ιδιοποίηση του ανθρώπι­ νου όντος, τόσο απ’ τη θρησκεία όσο κι απ’ τις θεωρίες του κολεκτιβισμού: Ο ίδιος είναι πάντα φιλελεύθερος και ατομικιστής.

1929 Δημοσιεύεται το «Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας», όπου γρά­ φει: «Δεν μου είναι δυνατό να κατανοήσω γιατί παραμελήσαμε ώς τώρα την παγκόσμια αναγνωρισμένη μη-ερωτική επιθετικό­ τητα καθώς και κείνη της καταστροφικότητας, ούτε και γιατί δεν τους αποδώσαμε τη σημασία που δικαιωματικά έχουν στην ερμηνεία της ζωής». Δημοσιεύει ακόμα και μια εμπεριστατωμένη πραγματεία: «Ο Ντοστογιέφσκι και η Πατροκτονία». Ο Φρόυντ ήταν ένας παραδειγματικός άρρωστος, που παρά τους αβάστακτους πόνους στο στόμα του, δεν παραπονιόταν ποτέ, αλλά ονόμαζε τη χειρουργική υπόθεσή του «το τέρας».

1930 Απονέμεται στον Φρόυντ το βραβείο Γκαίτε (10.000 μάρκα) που τον βοηθάει πολύ στη διαβίωση της οικογένειάς του. Ο πρέσβης της Αμερικής στη Βιέννη, Μπούλιτ, τον πείθει να συνεργαστεί μαζί του γράφοντας μια ψυχαναλυτική μελέτη πά­ νω στον Πρόεδρο των Η Π Α Ουίλσον.

Jean-Bertrand Pontalis ΔΕΝ υπάρχει πια κανένας σήμερα που να τολμά να γράψει ότι ο φροϋδισμός δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα παραλήρημα ερμηνείας, σφαλερά συστηματοποιημένο, ή πως έστω κι αν υιοθετήσουμε τη μέθοδο, πρέπει να απορρίψουμε τη θεωρία στο σύνολό της (Dalbiez)δεν υπάρχει πια κανένας αντίπαλος που να βεβαιώνει με υπεροψία, όπως ο Alain, πως η ψυχανάλυση δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια ψυχολογία για πιθήκους, κανένας αρκετά ηλίθιος για να φοβάται πως απελευθερώνοντας τους δαίμονές μας, η ψυχανάλυση προκαλεί την αναρχία, κανένας αρκετά κουτός για ν’ αποδίνει τις αντιφάσεις του καπιταλισμού στην πρόσήλωσή του στο σαδιστικο-πρωκτικό στάδιο... Χωρίς καμιά αμφιβολία, η ηρωική εποχή έχει μια για πάντα λήξειόλοι - ακόμα και οι σεμνότυφοι Ιησουίτες - δέχονται τον Φρόυντ με «ανοιχτός αγκόλας». Από κει που προσδιοριζόταν σαν παραλήρημα, σαν μόδα, σαν εξερεύνηση, η ψυχανάλυση έγινε... Μα τι έγινε στ’ αλήθεια; («Ύστερα από τον Φρόυντ» Aprds Freud, Iddes-Gallimard, 1971,-« Η Φροϋδική ανακάλυψη» - La Decouverte Freudienne). Μτφρ. Ιουλιέττα Ράλλη

αφιερωμα/27 12 Σεπ/βρη. Πεθαίνει η μητέρα του σε ηλικία 95 χρονών.

1931 Γενάρης. Ευχαριστιέται όταν το Πανεπιστήμιο του Λονδίνου τον καλεί να κάμει την ετήσια «διάλεξη Huxley». Κανένας γερμανός δεν είχε λάβει τέτοια τιμητική πρόσκληση α π’ την εποχή του Βίρχοβ (στα 1898). Ο Φρόυντ παρ’ όλο που ήταν μεγάλος θαυμαστής του έργου του Τ.Η. Huxley, αναγκάσθηκε να απ α­ ντήσει με μεγάλη λύπη ότι η κατάσταση της υγείας του δεν του επέτρεπε να δεχθεί αυτή τη μεγάλη τιμή που του γίνεται.

1933 Πληροφορείται πως οι Ν αζί οργάνωσαν τεράστιες πυρές όπου καίγονται τα βιβλία των Εβραίων συγγραφέων. Ό τα ν έφθασε η σειρά του Φρόυντ ακούστηκαν τα παρακάτω λόγια: «Ενάντια στην υπερεκτίμηση της σεξουαλικότητας - της κατα­ στροφής για την ψυχή - και στο όνομα της ανθρώπινης αξιο­ πρέπειας, ρίχνω στις φλόγες τα γραφτά κάποιου Σίγκμουντ Φρόυντ». Ό τα ν ο Φρόυντ έμαθε αυτά που συνέβηκαν δήλωσε απλά: «Τι1 πρόοδος! Στο Μεσαίωνα θα είχαν κάψει τον συγγραφέα - τώ­ ρα περιορίζονται στο να καίνε τα βιβλία του». Γράφει στη Μαρία Βοναπάρτη (γυναίκα του Πρίγκιπα Γεωρ­ γίου της Ελλάδας): «Πολλοί με συμβουλεύουν να εγκαταλείψω τη Βιέννη και να εγκατασταθώ στην Ελβετία ή στη Γαλλία. Ανοησίες! Δ εν πιστεύω να υπάρχει κανείς κίνδυνος εδώ». Και συνεχίζει να παραμένει στη Βιέννη.

1936 Έ να από τα ωραιότερα παραδείγματα αυτο-ανάλυσης του Φρόυντ απαντάται στο θαυμαστό γράμμα στο φίλο του τον Romain Rolland, γράμμα που τιτλοφορείται: «Διαταραχή της μνήμης στην Ακρόπολη», όπου ξαναθυμάμαι μια εμπειρία του στα 1904, εμπειρία που για χρόνια δεν είχε κατορθώσει να κα­ τανοήσει, και που αποφασίζει τελικά να την αναλύσει, όπως αναφέραμε, στην ενδοσκόπησή του (που είχε κάμει στα 1914) όπου αποσαφηνίζει το αίσθημα τούτο του αλλόκοτου, του μηπραγματικού: το ταξίδι του αυτό στην Αθήνα ήταν αντικείμενο επιθυμίας μαζί και ενοχής: Το ν ’ ανέβει στην Ακρόπολη ήταν για να ξεπεράσει οριστικά τον πατέρα του - πράγμα απόλυτα απαγορευμένο στο παιδί. Επινοεί και γράφει το μεγαλύτερο μέρος των ιδεών του πάνω στον Μωϋσή και τη θρησκεία, ιδέες που δεν θα εγκαταλείψει ώς το τέλος της ζωής του.

1938 Στις 11 του Μάρτη οι Ν αζί προσαρτούν την Α υ σ τρ ία '(Ά ν σλους). Παρά το σημαντικό αυτό γεγονός χρειάσθηκαν οι επί­ μονες συστάσεις της Μαρίας Βοναπάρτη και του στενού του φίλου Ερνστ Τζονς για να πεισθεί ο Φρόυντ να εγκαταλείψει τη Βιέννη.

4 Ιούνη. Αυτό το πετυχαίνει τελικά χάρη στην προσωπική πα­ ρέμβαση του προέδρου των Η Π Α , Φραγκλίνου Ρούσβελτ «για να τύχει του σεβασμού που του αξίζει», αλλά και στη βοήθεια της Μαρίας Βοναπάρτη και του Τζονς που εξασφάλισαν την απαιτούμενη άδεια εξόδου όλης της οικογένειάς του α π ’ την Αυστρία και την εγκατάστασή τους στην Αγγλία που ο Φρόυντ τη θεωρούσε πάντα σαν μια ισορροπημένη, φιλόστοργη χώρα με την καλύτερη προσήλωση στην κοινή ευημερία, την επιμονή

Theodor R eik Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ, η πιο βαθιά ανάμνηση που μας άφησε ο Φρόυντ είναι η απόλυτη ειλικρίνειά του (...). Αντιμετώπιζε με σθένος τις ψυχικές διαδικασίες που ανακάλυπτε τόσο στον εαυτό του όσο και στους άλλους· κι αυτό, χωρίς φόβο και χωρίς πάθος. Ή ταν πιο τολμηρός από την εποχή του. Αυτά τα προτερήματα - το ταλέντο, η απόλυτη ειλικρίνεια, η ικανότητά του ν’ αναλαμβάνει την ευθύνη των ιδεών του - είν’ εκείνα που, κατά τη γνώμη μου, χαρακτηρίζουν τις σπάνιες προσωπικότητες που αποκαλούμε ιδιοφυίες. («Τριάντα χρόνια με τον Φρόυντ» - Trente ans avec Freud, Βρυξέλλες, έκδ. Complexe, 1975) Μτφρ. Ιουλέττα Ράλλη Τη στιγμή που εγκαταλείπει τη σκηνή όπου τόσο παλικαρίσια έπαιξε το ρόλο του, ο Φρόυντ δηλώνει, σύμφωνα με τη Μάρθα Ρόμπερτ, πως: «δεν είμαι πια Εβραίος, ούτε Γερμανός, ούτε οτιδήποτε άλλο: μόνη μου επιθυμία είναι να μην ανήκω σε κανέναν, ούτε σε καμιά ήπειρο, αλλά μονάχα στα έργα μου, να είμαι γιος του Έργου μου» (που το ίδιο, όπως και ο προφήτης, αφήνει, αιώνες τώρα, ένα τεράστιο ερώτημα σχετικά με το μυστήριο της ταυτότητάς του).

28/αφιερωμα και το ευαίσθητο συναίσθημα των κατοίκων της για δικαιοσύ-

Jean-Paul Sartre

Στο Λ ονδίνο, οι Ά γγλο ι υποδέχονται τον Φρόυντ με ενθου­ σιασμό και συμπάθεια: ιδιαίτερα ο ιατρικός κόσμος της εκ­ φράζει τη μεγάλη υπερηφάνεια που η πατρίδα τους προσφέρει άσυλο στον εξόριστο καθηγητή Φρόυντ που τη διάλεξε σαν καινούρια εστία του. Ο Φρόυντ επεξεργάζεται το «Επιτομή της Ψυχανάλυσης» αλλά δεν προλαβαίνει να το ολοκληρώσει. Τυπώνεται στο Ά μστερ­ νταμ το τελευταίο έργο του: «Ο Μωϋσής και ο Μονοθεϊσμός» που το θεωρεί «πνευματική διαθήκη του». Μ’ αυτό το έργο αποξενώνεται απ’ τους Εβραίους, μετατρέποντας τον Μωϋσή σε Αιγύπτιο.

ΑΔΙΑΦΙΛΟΝΙΚΗΤΟ είναι πως ένιωσα, στα νιάτα μου, βαθύτατη αποστροφή για την ψυχανάλυση, αποστροφή που θά ’πρεπε κατά κάποιο τρόπο να την ερμηνεύσω, καθώς και την ανεξήγητη άγνοιά μου της πάλης των τάξεων. Αρνήθηκα σίγουρα την πάλη την τάξεων επειδή δεν ήμουνα τίποτ’ άλλο παρά ένας μικροαστός· θα μπορούσε κανείς να πει πως αρνήθηκα και όλα όσα ανάγονταν στον Φρόυντ μόνο και μόνο επειδή ήμουνα Γάλλος. («Ο Σαρτρ από τον Σαρτρ» - Sartre par Sartre, στο: «Le Nouvel Observateur», 26 του Γενάρη 1970).

1939 21 Σεπ/βρη. Ο παλιός του «φίλος» ο καρκίνος, τον βασανίζει ολοένα και περισσότερο. Την ώρα που ο ιατρός του Μαξ Σουρ καθόταν στην άκρη του κρεβατιού του, ο Φρόυντ του λέει, κρατώντας του το χέρι: «Αγαπητέ μου Σουρ, μου είχες υποσχεθεί να μη μ’ εγκαταλείψεις όταν θά ’ρθει η ώρα. Η ζωή μου έχει τώρα καταντήσει σωστό μαρτύριο και δεν έχει πια κανένα νόημα». Ο Σουρ του απάντησε πως: «δεν έχω ξεχάσει την υπό­ σχεσή μου». Ο Φρόυντ αναστέναξε και του είπε: «Σ’ ευχαρι­ στώ». Ό τα ν ξανάρχισαν οι φρικτοί πόνοι της αγωνίας του θανάτου, ο Σουρ του κάμει μιαν υποδόρεια ένεση με δυο εκατοστόγραμ­ μα μορφίνης και ο Φρόυντ αποκοιμήθηκε ήρεμα. Ή ταν τόσο εξαντλημένος, που λίγο αργότερα βυθίστηκε στο επιθανάτιο κώμα.

26 Σεπ/βρη. Το σώμα του Φρόυντ αποτεφρώνεται στο νεκροτα­ φείο του Γκόλντερς Γκρην. Η τέφρα του τοποθετείται στην ελ­ ληνική αρχαία λήκυνθο που αγαπούσε πάντα σαν δώρο της Μαρίας Βοναπάρτη. Ο έμπιστος φίλος του Ερνστ Τζονς εκφωνεί τον επικήδειο λόγο και ο Στέφαν Τσβάιχ του απευθύνει τον ύστατο χαιρετισμό, εξυμνώντας την ιδιοφυία του πρωτοπόρου αυτού εξερευνητή του πνεύματος.

Το χρονολόγιο ανντάχθηκε με βάση τη βιογραφία τον Ερνστ Τζονς «Η ζωή και το έργο του Σίγκμονντ Φρόυντ» που εκόόθηκε στο Λονδίνο από τη Χόγκαρτ Πρες (1953-7) και το έργο τον Ρολάν Ζακάρ «Φρόυντ» (μετάφραση Ιονλιέττα Ράλλη και Χαίτη Χατζηόήμου) Έ κ­ δοση Χατζηνικολή.

-α ν ά ρ χ ε ια ι

<6

Ο ΕΤΡΟΥΣΚΟΣ

Michel Foucault ΟΛΟΚΛΗΡΗ η ψυχιατρική του δέκατου ένατου αιώνα συγκλίνει προς τον Φρόυντ, τον πρώτο που πήρε στα σοβαρά την πραγματικότητα του ζεύγους «γιατρός-άρρωστος» (....). Ο Φρόυντ απομυθοποιεί όλες τις ιδρυματικές δομές: καταργεί τη σιωπή και το βλέμμα σβήνει την αναγνώριση της τρέλας από τον εαυτό της μέσ’ στον καθρέφτη της ίδιας της της αναπαράστασης, φιμώνει τις δυνάμεις της καταδίκης. Αντίθετα, εκμεταλλεύεται το υπόβαθρο που στηρίζει το ιατρικό πρόσωπο: διευρύνει τις αρετές του σαν θαυματουργού, προετοιμάζοντας για την παντοδυναμία του ένα καθεστώς με θεϊκές, θα λέγαμε, ιδιότητες. («Τρέλα και Παραλογισμός» - Folie et Deraison στο: «Ιστορία της Τρέλας στην κλασική εποχή» Historie de ia folie a Γ age classique, Plon, 1961). Μτφρ. Ιουλιέττα Ράλλη

Πολεμιστής και εραστής, σοφός και πειρατής, αψήφησε ανθρώπους και θεούς για να βρει του εαμτό του...

Δρ. Νίκος Νικολαΐδης1

Το ένστικτο (ενόρμηση) του θανάτου στο έργο του S. Freud και των επιγόνων του.2

Ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης αναφερόμενος στη θεωρία του σχετικά με το ένστικτο του θανάτου («Πέραν της αρχής της ηδονής» 1920) παρατηρούσε ότι: «Θα μπορούσα να διερωτηθώ κατά πόσο εγώ ο ίδιος είμαι πεπεισμένος για τις υποθέσεις μου (στο ένστικτο του θανάτου). Η απάντησή μου είναι ότι δεν είμαι εγώ ο ίδιος πεπεισμένος και δεν έχω την πρόθεση να πείσω τους άλλους». Οι επιφυλάξεις του Freud στις υποθέσεις του αυτές σε μια από τις κρίσιμες περιόδους της ζωής του (τέλος του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, αιχμαλωσία του γιου του, οικονομικές δυσκολίες, αρχή του καρκίνου του, κλπ.) μας υποχρεώνουν να αποφεύγουμε κάθε δογματική ερμηνεία των γραπτών του ιδρυτή της ψυχανάλυσης και να θεωρούμε και αναθεωρούμε τις φροϋδικές απόψεις με ένα εξελικτικό βλέμμα. Δηλαδή, να αντιμετωπίζουμε την ψυχανάλυση, γενικά, σαν ένα θέμα προς συζήτηση και όχι σαν προφανές δόγμα.

30/αφιερωμα Ή δη από την αρχή που ο Freud πρότεινε το έν­ στικτο του θανάτου, η έννοια και η κλινική εφαρμογή του οποίου συνεπαγόταν την αναθεώ­ ρηση της «πρώτης τοπικής», είχε σαν αποτέλε­ σμα το «διχασμό» των διαφόρων ψυχαναλυτικών σχολών, διχασμό που αφορά ακόμη και τους ψυ­ χαναλυτές οπαδούς της ίδιας σχολής. Θα έλεγε κανείς ότι η θέση ενός ψυχαναλυτή, ως προς το ένστικτο του θανάτου, εξαρτάται όχι μόνο από την ιδεολογική ψυχαναλυτική του τοποθέτηση αλλά κι από το προσωπικό του βίωμα, την «ιδιο­ συγκρασία» του. Ο Sacha Nacht ήταν απ’ αυτούς που άσκησε έντονη κριτική για το ένστικτο του θανάτου του Freud. Η σχολή της ψυχολογίας του Εγώ (Hart­ mann, Kris, Lowenstein) παραμένει αρκετά αμφίλογη επί του θέματος, παρ’ όλο που παραδέχε­ ται την ιδέα μιας «έμφυτης, πρωτογενούς επιθε­ τικής ενόρμησης» η οποία, σύμφωνα μ’ αυτή τη σχολή, θα πρέπει να ουδετεροποιηθεί. Η πρότα­ ση αυτής της ουδετεροποίησης, δηλαδή της μετα­ τροπής της ενορμητικής ενέργειας σε ενέργεια μη-ενορμητική δείχνει τη συγγένεια της ψυχολο­ γίας του Εγώ με τις ανάλογες θέσεις της Μ.

Klein που «αποθεώνει» το ένστικτο του θανάτου, σαν έμφυτο και συμμετρικό με το ένστικτο ζωής, ήδη από την αρχή της ύπαρξης του ατόμου. Έ χω την εντύπωση, κι αυτό είναι η προσωπι­ κή μου γνώμη, ότι έπειτα από τις κλινικές θεω­ ρητικές εργασίες της ψυχοσωματικής παρισινής σχολής (Ρ. Marty, Μ. Fain κλπ.) και ειδικότερα από τη δουλειά που γίνεται στο Hopital de la Ροtem e les Peupliers (IPSO), υπό την διεύθυνση του Ρ. Marty, το ένστικτο του θανάτου, όπως προτάθηκε από τον Freud (όρος διπλά ατυχής: «ένστικτο» και «θάνατος») οφείλει να αναθεω­ ρηθεί πλήρως. Α ν όχι, κινδυνεύει να χρησιμο­ ποιηθεί σαν έννοια που αποπροσανατολίζει την όλη φροϋδική μεταψυχολογία.

Η επέκταση του πεδίου της ψυχοσεξουαλικής εξέλιξης με τις θεωρίες του Ρ. Marty και ειδι­ κότερα με τις έννοιες του μερικού ασυνειδήτου και της πρώτης ψηφιδωτής λειτουργίας (mosalque premiere), ο τρόπος με τον οποίον ο Μ. Fain τοποθετεί την ενόρμηση της καταστροφής (Prelu­ de de la vie fantasmatique) και οι προτάσεις της «αντι-εξελικτικής αποδιοργάνωσης» (σε αντίθε­ ση προς την αναδιοργανωτική παλινδρόμηση), εξηγούν κατά τη γνώμη μου, κάθε φαινόμενο αποδομήσεως ή αυτο-καταστροφής που μπορεί ενδεχομένως να προκαλέσει μια οργανική βλάβη με κίνδυνο θανάτου. Αυτό, δεν μας υποχρεώνει να αναφερθούμε στην ύπαρξη ενός «ενστίκτου θανάτου» που επε­ νεργεί «σιωπηλά» (Freud) ή θορυβωδώς (Μ.

Klein) και εκ των έσω.

Ιδού μερικές απλές ιδέες που μας κάνουν να διερωτηθούμε ως προς τη χρησιμότητα της ύπαρξης του ενστίκτου θανάτου. Έ χω την εντύπωση ότι το ένστικτο (ενόρμηση) του θανάτου, δηλαδή η κατάληξη στο θάνατο (υπό την έννοια της επιστροφής στην ανόργανη ύλη στην οποία αναφέρεται ο S. Freud) είναι εγ­ γεγραμμένη στα κύτταρα του οργανισμού του κάθε ατόμου. Κατά τούτο, δεν είναι αναγκαίο να έχει (ο «θάνατος») θέση στον ψυχικό μηχανι­ σμό, δηλαδή στον ενστικτώδη ή ενορμητικό προ­ γραμματισμό, δεδομένου ότι κάθε άτομο θα επιστρέψει αναπότρεπτα στην ανόργανη ύλη από την οποία προέρχεται. Αντίθετα, για την εφήμερη ζωή του ατόμου και την αναπαραγωγή του (συνέχεια του είδους) μπορούμε να καταλάβουμε την ανάγκη ενός ενορμητικού προγραμματισμού του οποίου το κί­ νητρο και ο σκοπός θα είναι (είτε μέσω των ευ­ χαριστήσεων είτε μέσω της αναστολής υπερβολι­ κών διεγέρσεων), η προφύλαξη της ζωής του νεογνού και μετά του παιδιού, το οποίο λόγω της νεοτεκνίας, βρίσκεται σε κατάσταση υλικής και συναισθηματικής εξάρτησης πολύ πιο μεγά­ λης διάρκειας σε σχέση με τα άλλα θηλαστικά. Η εξέλιξη της ψυχικής αναπαράστασης αυτής της ενόρμησης (ένστικτο ζωής) θα δημιουργήσει μια ψυχική δύναμη πιο διαφοροποιημένη που θα εκ­ δηλωθεί, μεταξύ άλλων, με την επιθετικότητα. Με την ίδια λογική, μπορούμε να υποθέσουμε την αναγκαιότητα των σεξουαλικών ενορμήσεων. Είναι γνωστό ότι η δυνατότητα αναπαρα­ γωγής, συνεχής στον άνθρωπο, δεν εξαρτάται από την περιοδική ορμονική έκκριση σε σχέση με μια εποχή ή μήνα του έτους. Συνεπώς η ύπαρξη μιας ενορμητικής σεξουαλικής αναπαράστασης της οποίας ο σκοπός θα είναι η σεξουαλικήλιμπιντινική ευχαρίστηση, ή η αναστολή μιας πρωτοπαθώς ενορμητικής διεγερτικής καταστάσεως (ανεξάρτητη της ορμονικής σταθερότητας που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο), είναι απολύτως δικαιολογημένη για τη συνέχιση του είδους. Εξάλλου, η μεγάλη διάρκεια της περιόδου της παιδικής σεξουαλικότητας, ψυχο-βιολογική υπο­ δομή και φαντασιωσικό εργαστήριο για την προ­ σεχή γεννητική ζωή του ατόμου, με την πολυπλοκότητα και πλούσια εξέλιξή της, κάνει ώστε η σεξουαλική ενόρμηση να είναι ο άξονας και το πρωτότυπο της ψυχαναλυτικής θεωρίας και πράξης. Ε άν συμφωνεί κανείς με τη γραμμή αυτών των συλλογισμών, κάθε άλλη συζήτηση για το ένστι­ κτο του θανάτου θα οδηγούσε υποχρεωτικά προς τον τομέα της οργανιστικής ιατρικής (ορ­ μονικός ή ανοσοβιολογικός προγραμματισμός, εντροπία κλπ.) ή προς τον τομέα της θεολογίας (τιμωρία για το προπατορικό αμάρτημα π.χ.). Θ α επανέλθω.

αψιερωμα/31 FREU D στο άρθρο «Ενορμήσεις και μοίρα (κατάληξη) των ενορμήσεων» (1915) προ­ τείνει δύο βασικές διαιρέσεις. Την ενόρμηση της αντοσυντηρήσεως και τη σεξουαλική ενόρμηση. Προσθέτει πάντως ότι δεν μπορούμε να φέρουμε αντίρρηση σ’ αυτούς που μιλούν για ενόρμηση καταστροφής, για ενόρμηση φωτιάς, ομάδος κλπ., εφόσον το αντικείμενο το απαιτεί και υπό την προϋπόθεση ότι παραμένουμε στα όρια της ψυχολογικής ανάλυσης. Οφείλουμε όμως να διερωτηθούμε κατά πόσον αυτές οι ειδικές ενορμήσεις δεν θα πρέπει να υποστούν μια πιο βαθιά ανάλυση ως προς την ενορμητική τους προέλευ­ ση, έτσι ώστε μόνον οι πρωτογενείς και αδιαίρε­ τες ενορμήσεις να παρουσιάζουν ένα ενδια­ φ έ ρ ο ν ο Freud φυσικά αναφέρεται στις δυο ομάδες των πρωτογενών ενορμήσεων: τις ενορμήσεις του Εγώ ή της αυτοσυντηρήσεως και τις σεξουαλικές ενορμήσεις. Οι τελευταίες έχουν σαν υποστήριγμα τις ενορμήσεις της αυτοσυντή­ ρησης από τις οποίες αποσπώνται και διαχωρί­ ζονται προοδευτικά με κατεύθυνση την εξεύρεση του αντικειμένου στο οποίο και θα προσκολληθούν. Μπορούμε να τοποθετήσουμε την ενόρμηση θανάτου μεταξύ των πρωτογενών και αδιαιρέ­ των ενορμήσεων; Στο ανωτέρω φροϋδικό κείμε­ νο, η αυτοκαταστροφή, βασική λειτουργία της ενόρμησης του θανάτου, δεν είναι παρά' μια από τις ενορμήσεις που προϋποθέτουν βαθύτερη ανά­ λυση ως προς την προέλευσή της. Κάνοντας αυ­ τήν τη βαθύτερη ανάλυση (ο Freud την κάνει το 1923 στο «Πέραν της αρχής της ηδονής») κατα­ λήγουμε στη σεξουαλική ενόρμηση (στην παλιν­ δρομική ή καθηλωτική πρωκτική της φάση, στο σαδο-μαζοχιστικό στάδιο).

Ο

Βεβαίως, στηρίζουμε την κριτική μας αυτή σ’ ένα κείμενο του 1915, ενώ ξέρουμε πως ο Freud επρότεινε το ένστικτο του θανάτου το 1923, Δ ε­ δομένου ότι δεν είμαστε α π’ αυτούς που ισχυρί­ ζονται ότι η δεύτερη τοπική εξετόπισε την πρώ­ τη, θέτουμε το εξής ερώτημα: ο Freud έκανε ποτέ μια ριζική αναθεώρηση της ενορμητικής υπόθε­ σης του 1915 που αφορά τις πρωτογενείς και αδιαίρετες ενορμήσεις σε διάκριση από τις αυ­ θαίρετα ονομασμένες ενορμήσεις (φωτιάς, κατα­ στροφής κλπ.), οι οποίες χρειάζονται περαιτέρω ανάλυση (ο Freud μεταχειρίζεται τον πιο δυνατό όρο «dissertion») για να βρεθεί η πηγή τους; (αυτοσυντήρηση-σεξουαλικότητα). Ο A. Green στην ανακοίνωσή του (Μασσαλία 1984): «Ενόρμηση θανάτου, αρνητικός ναρκισσισμός, λειτουργία αποαντικειμενοποίησης», λέγει: «Συμφωνώ απολύτως ότι η αυτοκαταστροφική λειτουργία παίζει τον ανάλογο ρόλο για την ενόρμηση του θανάτου, με το ρόλο που παίζει η σεξουαλιν; λειτουργία γι’ αυτό που καθορίζει ο Freud: Τ ρω ς (1923). Ε ν τούτοις, σε αντίθεση με

Ο Σ. Φρόνντ το 1891.

τον Freud δεν νομίζω ότι μπορεί να υποστηρι<χθεί η ιδέα ότι αυτή η αυτο-καταστροφική λει­ τουργία εκφράζεται πρωτόγονα, «αυθόρμητα ή αυτόματα». Βλέπουμε πως ο A . Green δεν δίνει στην αυτοκαταστροφική λειτουργία την ποιότη­ τα της πρωτογενούς ενόρμησης η οποία χαρα­ κτηρίζεται από το πρωτόγονο, το αυθόρμητο και το αυτόματο της έκφρασής της. Ο ίδιος συγγρα­ φέας συνεχίζει με την ίδια έννοια λέγοντας ότι: «Το πιο σίγουρο που ξέρουμε γι’ αυτήν (αυτο­ καταστροφή) είναι η δυνατή της σύνδεση με τη σεξουαλική ενόρμηση στο σαδο-μαζοχισμό». Π άρα ταύτα ο A . Green υπαναχωρεί και επιχει­ ρεί να συνδέσει την αυτο-καταστροφή με την ενόρμηση-θανάτου, αν και έμμεσα, λέγοντας: «Εν τούτοις έχουμε το συναίσθημα ότι υπάρχουν μορφές καταστροφής που δεν συμπεριφέρονται με τον παραπάνω τρόπο. Αυτό το βλέπουμε στις σοβαρές μορφές κατάθλιψης που οδηγούν στην αυτοκτονία και στις ψυχώσεις που συνδέονται με την αποσύνθεση (desintegration) του Εγώ». Η πρώτη μου παρατήρηση συνίσταται στο ότι ο Freud περιέγραψε περίφημα το μηχανισμό της αυτοκτονίας του μελαγχολικού κατά την περίοδο της πρώτης τοπικής (1916), χωρίς να χρησιμο­ ποιήσει την ενόρμηση του θανάτου. Ό σ ο ν αφο­ ρά τις ψυχώσεις που συνδέονται με την αποσύν­ θεση του Εγώ, υπάρχουν βαθιές καθηλώσεις με

32/αφιερωμα δυσκολία ανατάξεως των παλινδρομήσεων, συνοδευμένες από μία βλάβη (defaut) των ενορμήσεων του Εγώ και της σεξουαλικότητας, που μπορούν να μας κάνουν να κατανοήσουμε ψυχα­ ναλυτικά αυτές τις καταστάσεις που τείνουν ασυμπτωτικά προς τον ψυχικό θάνατο, απώτατη άμυνα της ενόρμησης της αυτοσυντήρησης, χω­ ρίς να αναφερθούμε στην ενόρμηση θανάτου. Οι υπερασπιστές της ενόρμησης θανάτου λέ­ γουν επίσης ότι η ψυχική ανορεξία, με την αυτοκαταστροφική της δύναμη, μας υποχρεώνει να διερωτηθούμε για την ύπαρξη της ενόρμησης θα­ νάτου. Έ χω την εντύπωση ότι η διεργασία του ανορεκτικού, έστω και εάν ενίοτε καταλήγει στο θάνατο, δεν χαρακτηρίζεται από την εκπλήρωση μιας ανάγκης αλλά από την ικανοποίηση μιας επιθυμίας. Επιθυμίας της οποίας οι δύο όψεις είναι η ευχαρίστηση και η δυσαρέσκεια (plaisirdeplaisir) σε σύνδεση με τη σεξουαλική ενόρμηση του σαδο-μαζοχισμού. Νομίζω ακόμη, ότι ο ανορεκτικός είναι σε αναζήτηση των ορίων της ύπαρξής του, του σωματικού του Εγώ, κι αυτό για να επιβεβαιώσει περισσότερο και όχι για να καταστρέψει το αίσθημα τού είναι. Αυτή η διερ­ γασία είναι, βεβαίως, συχνά παγιδευμένη, όπως η διεργασία του τοξικομανούς που δοκιμάζει την ίδια εμπειρία με την overdose. Και πάλι, θα πρέπει να αναζητηθεί η βλάβη (defaut) της ενόρμησης της ζωής ή της σεξουαλι­ κότητας αντί να υποστηριχθεί η ύπαρξη μιας ενόρμησης, που έχει σαν σκοπό τον φυσικό θά­ νατο του ατόμου. Και μια που μιλάμε για σκοπό της ενόρμησης μην ξεχνούμε ότι οι ενορμήσεις έχουν και προέλευση (Freud, 1915). Λ οιπόν, θα επιθυμούσα κάποιος να μας έλεγε πού βρίσκεται η πηγή της ενόρμησης θανάτου; Εννοούμε φυσι­ κά μια απάντηση ψυχαναλυτική ή ακόμη βιολο­ γική, μια που πρόκειται για την ενόρμηση (ορια­ κή έννοια μεταξύ ψυχικού και βιολογικού: Freud). Ο A . Green στην ανακοίνωσή του δεν αναφέρεται στις πηγές της ενόρμησης· προσανα­ τολίζεται προς το αντικείμενο της ενόρμησης. Λέγει ότι: «ο βασικός στόχος των ενορμήσεων ζωής είναι η επιβεβαίωση της λειτουργίας της αντικειμενοποίησης (objectalisante) υπογραμμί­ ζοντας τη σημαίνουσα επένδυση αυτής της λει­ τουργίας. Σ ’ αντίθεση, ο στόχος της ενόρμησης θανάτου είναι η εκπλήρωση όσο γίνεται πε­ ρισσότερο μιας πράξης απο-αντικειμενοποίησης (desobjectalisante) μέσω του μηχανισμού της αποσύνδεσης». Αλλά και πάλι, γιατί έχουμε την ανάγκη να αναφερθούμε στην ενόρμηση θανάτου για την απο-αντικειμενοποιητική λειτουργία μέσω απο­ σύνδεσης; Ο A . Green αναφέρεται στις εργασίες των ψυχοσωματιστών (Ρ. Marty) σε σχέση με τη «μηχανιστική σκέψη (pensee operatoire), τη στοιχειώδη κατάθλιψη, την παλινδρομική απο-

μεταρσίωση και την αντι-εξελικτική αποδιοργά­ νωση, σαν υποθέσεις μεγάλης αξίας». Οι παρισι­ νοί ψυχοσωματιστές αναφέρονται ακριβώς στην αποσεξουαλικοποίηση χωρίς μεταρσιωσική ή άλ­ λη αναπλήρωση (compensation), για να καθορί­ σουν τη βασική βλάβη των σωματικών διαταρα­ χών. Ακόμη μια φορά, η ελλειμματικότητα της σεξουαλικής ενόρμησης δε σημαίνει υποχρεωτι­ κά την ανάδυση μιας άλλης ενόρμησης (θανά­ του). Αυτή η ελλειμματικότητα μπορεί να εξηγή­ σει επίσης την «απο-αντικειμενοποίηση» του Α.

Green. Εξάλλου ο Freud, για να ερμηνεύσει την καταστροφικότητα, τη δραστηριότητα της βίας και εξουσίας έναντι του άλλου, περιορίζεται να ανα­ φερθεί στο σαδισμό. Για να εξηγήσει την αυτοκαταστροφικότητα, δηλαδή την αναστροφή του ενορμητικού σκοπού (αγάπη σε σαδιστικό μί­ σος), ενεργητικότητα σε παθητικότητα, αναφέρεται στο μαζοχισμό (ευχαρίστηση του πόνου κλπ.). Εκείνη την εποχή (πρώτη τοπική) δεν βλέ­ πει έναν πρωτογενή μαζοχισμό. Είναι υποχρεω­ μένος να τον υπομνήσει μερικά χρόνια αργότερα στο «Πέραν της αρχής της ηδονής» και να τον περιγράφει (1924) στο «Οικονομικό πρόβλημα του μαζοχισμού», όπου θέτει το πρόβλημα της αυτο-τιμωρίας και αυτοκαταστροφής. ΔΗ πριν από τον πόλεμο, ο Sacha Nacht4 έθεσε το πρόβλημα που παρουσιάζει το έν­ στικτο του θανάτου σε σχέση με το σύνολο της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Το κεφάλαιο «Έ νστι­ κτο θανάτου ή ένστικτο ζωής» (La presence du psychanalyste, P.U .F. 1963), περιλαμβάνει πρα­ κτικά τα επιχειρήματα και τις αντιθέσεις του σε σχέση με το ένστικτο του θανάτου του Freud, που εκθέτω σε σύντομη περίληψη: «Αν υιοθετή­ σουμε την ενόρμηση του θανάτου, η ψυχική σύγ­ κρουση παύει να είναι η μόνη βιωματική εμπει­ ρία. Γίνεται κατ’ ευθείαν ενδοψυχική (η σύγ­ κρουση) και όχι δευτερογενώς εσωτερικευμένη· (...) ο άνθρωπος έρχεται στον κόσμο ήδη διχα­ σμένος εναντίον του εαυτού του από αυτά τα δύο ένστικτα (ζωής-θανάτου). Ό σ ο ν αφορά την επιθετικότητα, γίνεται αυτόνομο ένστικτο, δεν πηγάζει πλέον από την εμπειρία του ατόμου αλ­ λά από την παγκόσμια και αναπόφευκτη υλική μοίρα». Ο Nacht υπογραμμίζει τις συνέπειες της εφαρμογής αυτής της θεωρίας στην ψυχαναλυτι­ κή πράξη υπό την έννοια της αμφισβήτησης του ανατρέψιμου (reversibilite) των συγκρούσεων που είναι η βάση της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Ο ίδιος συγγραφέας υποστηρίζει τις απόψεις του στο όνομα της προτεραιότητας του ενστίκτου ζωής. Λέγει ότι κάθε υπόθεση που έχει σαν σκο­ πό να υπονομεύσει τη ζωή είναι απαράδεκτη διότι ακόμη και εάν εξετάσουμε την επιθετικότη­ τα του ατόμου, αυτή δεν έχει σαν στόχο την κα­

Η

αφιερωμα/33 ταστροφή της ζωής αλλά αντίθετα τη συντήρηση και τη δημιουργικότητα της ζωής. Ο Nacht πάντως, μιλώντας για την επιθετικό­ τητα αποφεύγει να υπομνήσει την «αρνητική θε­ ραπευτική αντίδραση», κλινικό φαινόμενο που ώθησε τον Freud να προτείνει την ενόρμηση θα­ νάτου καθώς και την ασυνείδητη ενοχικότητα. Ο Nacht, για να δικαιολογήσει τον Freud, ο οποίος- ενώπιον σοβαρών μορφών μαζοχισμού που καταλήγει να γίνει αυτόνομος και αυτοκαταστροφικός, προτείνει αργοπορημένη, τη θεω­ ρία του πρω τογενούς μαζοχισμού, αντιπροτείνει (ο Nacht) την άποψη ενός «πρωτογενούς οργανι­ κού μαζοχισμού». Τη θεωρία του τη βασίζει στην ανωριμότητα ·του φλοιού και του θαλάμου του εγκεφάλου τού νεογνού που εξηγεί την καθολική παθητικότητα και την έλλειψη ορίων του εντός από το εκτός, πράγμα που κάνει το νεογνό να δέχεται ανυπεράσπιστα την επιθετικότητα του εξωτερικού κόσμου. Νομίζω πως το πρόβλημα δεν λύεται με το πέ­ ρασμα των ψυχαναλυτικών αποριών σε νευροφυσιολογικές υποθέσεις. Η ερώτηση δεν είναι αν η ενόρμηση του θανάτου είναι ψυχική ή οργανι­ κή αλλά κατά πόσο το ένστικτο (ενόρμηση) του θανάτου έχει τη θέση του στον ψυχικό μηχανι­ σμό και ποια είναι αυτή η θέση (ο ρόλος), εάν αυτή η ενόρμηση υφίσταται. Ο ένστικτο θανάτου το βρίσκουμε σ’ όλο το μήκος του εξαίρετου άρθρου του Μ. Fain «Προοίμιο στη φαντασιωτική ζωή» (Rev. Franc.

Psych. No 2-3, 1970). Ο συγγραφέας μιλά κατ’ ευθείαν για την ελλειμματικότητα της μητέρας στο ρόλο της (pare-excitation) αλεξιερεθιστικότητας, η οποία μεταχειρίζεται λύσεις παραπλή­ σιες του ενστίκτου του θανάτου, όπως το νανού ­ ρισμα σαν μέθοδο εναντίον των συστηματικών αϋπνιώ ν των νεογνών. Ν ομίζουμε ότι ο Fain δεν κάνει διάκριση μεταξύ Μορφέως και Χάροντος, όταν λέγει π.χ.: «Στη σιωπηλή εργασία που υφίσταται το Εγώ και η λίμπιντο, το ένστικτο του θανάτου απελευθερώνεται. Η πρωκτική καθήλω­ ση επιτρέπει, εξάλλου, να συνθέσει λιμπιντινικά το ένστικτο του θανάτου με το σαδισμό, με απο­ τέλεσμα τον περιορισμό των ζημιών». Η απορία μου συνίσταται στη μεταχείριση του όρου ένστι­ κτο θανάτου σε μια εξεργασία κατ’ εξοχήν αντιθανατική, δεδομένου ότι περιορίζει τις ζημιές. Μήπως υπάρχει σύγχυση μεταξύ αποθνήσκω και «κάνω τον πεθαμένο»; Αντίδραση γνωστή στον κόσμο των ζώων και του ανθρώπου, ένα είδος αυτο-αλεξιερεθιστικότητας εναντίον ισχυρών εξωτερικών και εσωτερικών ερεθισμών. Επιπλέον, όταν ο Μ. Fain λέγει ότι το άτομο κάνει «λιμπιντινική σύμμειξη» για να «περιορί­ σει τις ζημιές», αυτό σημαίνει ότι είναι στην υπηρεσία της ενόρμησης της αυτοσυντήρησης η

Τ

οποία έχει κατ’ εξοχήν σαν ρόλο να συμμαχεί με τη σεξουαλική ενόρμηση. Μήπως το «ένστικτο θανάτου» έχει το ρόλο του διπλού πράκτορος; Ενόρμηση «X», π.χ. υπό το ψευδώνυμο Θάνατος. Μ’ αυτή τη μεταφορική έννοια μπορούμε να καταλάβουμε τους ψυχανα­ λυτές που εξακολουθούν να μεταχειρίζονται τον όρο θάνατος για μια ενόρμηση η οποία, επιφα­ νειακά καταστρεπτική και επιθετική, προστα­ τεύει σε τελευταία ανάλυση τη ζωή. Η ενόρμηση λοιπόν «X», ψευδώνυμο «Θάνα­ τος», παρά τη διπλή της όψη (όπως κάθε διπλού πράκτορος), δουλεύει κατά βάση (ως προς την πηγή προελεύσεως) για έναν συγκεκριμένο σκοπό-αντικείμενο. Κατά τη διάρκεια αυτής της δουλειάς μπορεί να κάνει μερικές ζημιές αλλά το τελικό άθροισμα των αποτελεσμάτων της δραστηριότητάς της είναι εις όφελος της οικονομικοσυμβολικής λειτουργίας του σκοπού-αντικειμένου για το οποίο εργάζεται αρχικά. Μπορεί όμως να αντιθέοει κανείς το εξής επιχείρημα: Ε άν ο διπλός πράκτωρ αυτονομηθεί γινόμενος συμμετρικά και «σχιζοφρενικά» αμφιθυμικός και καταλήξει να αποσυνδεθεί από την αρχική του προέλευση και τον αρχικό του σκοπό σαν ένα είδος «επαγγελματία δολοφόνου»; Ε ίναι όν­ τως δυνατό. Αλλά αυτός ο συμμετρικά διπλός πράκτωρ για να φθάσει σ’ αυτό το σημείο θα πρέπει να υποστεί μια αποσεξουαλοποίηση (αποσυναισθηματοποίηση) το ίδιο συμμετρική, χωρίς αναπλήρωση προς μια άλλη προέλευση ή σκοπό, δηλαδή μια λιμπιντινική απο-επένδυση ανάλογη με την αποαντικειμενικοποίηση τύπου αρνητικού ναρκισσισμού. Έ τσι περιγράφει'ο Α.

Green (Μασσαλία 1984) την καταστροφική λει­ τουργία του ενστίκτου του θανάτου. Προσθέτει όμως: «...ανάλογη με τη μηχανιστική σκέψη, τη στοιχειώδη νεύρωση, την αντι-εξελικτική απο­ διοργάνωση». Συμφωνώ απολύτως, με τη διαφο­ ρά ότι αυτές οι ψυχοσωματικές διαταραχές δεν επιβεβαιώνουν, όπως ισχυρίζεται, την υπόθεση ότι η απο-αντικειμενοποίηση είναι συνδεδεμένη με το ένστικτο του θανάτου. Ακριβώς ο στόχος αυτής της εργασίας είναι να αποδειχθεί, ότι για να υποστεί κανείς μια σωμα­ τική νόσο ή για να αποβιώσει δεν έχει ανάγκη από μια ειδική ενόρμηση (θανάτου)· η ελλειμματικότητα, η λιμπιντινική αποεπένδυση των ενορμήσεων της ζωής αρκεί για την έκλυση των ανωτέρω εξεργασιών. Η διαπίστωσή μου είναι ότι τόσο ο A . Green όσο και ο Μ. Fain, περιγράφοντας, κατά τον τρόπο τους, το ένστικτο του θανάτου, ο πρώτος εισάγοντας τον εύστοχο όρο της αποαντικειμενοποίησης, ο δεύτερος τη σύνδεση με τον σαδο­ μαζοχισμό, σύνδεση που περιορίζει τις ζημιές (βλάβες), και οι δυο αυτοί συγγραφείς απομα­ κρύνονται από την έννοια της ενόρμησης του θα­

34/αφιερωμα νάτου που περιγράφει ο Freud σαν ένστικτο έμ­ φυτο και αυτοκαταστροφικό που σπρώχνει προς το θάνατο αναζητώντας την ανόργανη κατάστα­ ση από την οποία προέρχεται κάθε άτομο. («Πέ­ ραν της αρχής της ηδονής»).5 Και ο Fain και ο Green συγκλίνουν στην ιδέα ότι η λειτουργία αυτου που αποκαλούν ενόρμηση θανάτου συνίσταται στη διακοπή ή δυσλει­ τουργία του ενστίκτου ζωής με συνέπεια την αποσεξουαλοποίηση των ψυχικών αναπαραστά­ σεων και την αυτονομία της ενόρμησης, που κα­ ταλήγει στην αυτο-καταστροφή η οποία μπορεί να φθάσει μέχρι τον φυσικό θάνατο του ατόμου. Μήπως, σε τελική ανάλυση, το πρόβλημα είναι στην ονομασία του όρου αυτής της καταστροφι­ κής λειτουργίας; Δεν το νομίζω. Εάν προτιμώ την υπόθεση ότι μια αυτοκαταστροφική εξεργα­ σία είναι αποτέλεσμα μιας ελλειμμαηκότητας του ενστίκτου ζωής και όχι μια δραστηριοποίηση του ενστίκτου του θανάτου, δεν αλλάζω απλώς το όνομα της ενόρμησης αλλά παίρνω μια θέση που υπερασπίζεται την πρωτοτυπία της μεταψυχολογικής ψυχαναλυτικής εμπειρίας και πιο ιδιαίτερα την διερ/ασία της ανθρωποποιήσεως. Επιπλέον η «ενόρμηση θανάτου», ακινητοποιώντας κάθε τροποποίηση της τεχνικής της ψυχανα­ λυτικής θεραπείας, χρησιμεύει ενίοτε σαν άλλοθι των ψυχαναλυτικών μας αποτυχιών. Και εξη­ γούμαι: Α Θ ’ όλη τη διάρκεια αυτού του άρθρου, εί­ τε μέσω προσωπικών συλλογισμών είτε αναφερόμενος σε διαφόρους συγγραφείς, προσ­ πάθησα να επικεντρώσω το πρόβλημα όσον αφο­ ρά τη «χρησιμότητα» του όρου «ενόρμηση θανά­ του» όπως και την επικινόννότητα της μεταχειρίσεώς του από μεταψυχολογικής και κλινικής πλευράς. Επιπλέον ένα είδος έκπληξης, ανάμι­ κτης με ένα αίσθημα δυσφορίας (malaise) με κά­ νει να αναρωτιέμαι γιατί ψυχαναλυτές, που με τη σκέψη τους προεκτείνουν το έργο του Freud που σταμάτησε με το θάνατό του (1939), δεν τολ­ μούν να θίξουν αυτόν τον ανεπιτυχή όρο που τε­ μαχίζει την ψυχαναλυτική μεταψυχολογία και εμποδίζει κάθε διεργασία αλλαγής της οικονομικο-συμβολικής λειτουργίας του ψυχικού μηχανι­ σμού. Η δυσφορία μου συνίσταται στο εξής: Μεταξύ της εξέλιξης των σκέψεων του ανθρώπου που υπήρξε ο Freud, και τις θεωρητικές και κλινικές απόψεις του ψυχαναλυτή Freud, υπάρχουν συά διαφορές. Είναι νόμιμο να σκεφθεί κανείς ι οι σκέψεις και η ψ υχολογία του ανθρώπου Freud επηρεάσθηκαν από πολλά γεγονότα που είχαν σχέση με την οικογένειά του, την πατρίδα του και αυτόν τον ίδιο. Πολλά έχουν ειπωθεί αναφορικά με τον πόλεμο και τη ήττα της Α υ­

Κ

στρίας, την έλλειψη πελατείας κατά τον πόλεμο και τη σχετική ένδεια, την αρχή του άλγους του ουρανίσκου του που θα κατέληγε σύντομα σε καρκίνο, την αιχμαλωσία του γιου του από τους Ιταλούς, το γήρας του, τέλος. Ό λ α αυτά μπορούν να μας εξηγούν το γιατί, μεταξύ άλλων, ο Freud συλλαμβάνει αυτήν την εποχή (1920) το ένστικτο του θανάτου. Μη όντας όμως ιστοριογράφος (ή αγιογράφος!) του Freud αλλά ψυχαναλυτής, εκείνο που μ’ ενδιαφέρει εί­ ναι η παραδοχή ή όχι των καινούριων ιδεών που ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης προτείνει αυτήν την εποχή. Οι προσωπικοί λόγοι που τον κάνουν να τις προτείνει έχουν, κατά τη γνώμη μου, δευτερεύον ενδιαφέρον. Αυτές οι ιδέες, κυρίως η ενόρμηση του θανά­ του και η κατ’ ανάγκην παραδοχή του πρω τογε­ νούς μαζοχισμού,1 με τις οποίες, είναι αλήθεια χωρίς πολλή πεποίθηση, αναθεωρεί μέρος των προηγουμένων του θεωριών, με ενδιαφέρουν σαν ψυχαναλυτή και επ’ αυτών, ψυχαναλυτικά σκεπτόμενος, θέτω ορισμένα ερωτήματα και αν­ τιρρήσεις. Έ τσι, επανέρχομαι στη χρησιμότητα και την επικινδυνότητα της ενόρμησης του θανάτου, χω­ ρίς αυτό να σημαίνει ότι απορρίπτω στο σύνολο τις ιδέες τού «Πέραν της αρχής της ηδονής». Π αίρνοντας για παράδειγμα: «η ενόρμηση του θανάτου παριστά τη στοιχειώδη τάση κάθε ζώντος οργανισμού να επανέλθει στην ανόργανη κα­ τάσταση», διαπιστώνουμε ότι αυτή η πρόταση δεν έχει τίποτε το καινούριο ούτε για την ψυχα­ νάλυση ούτε για την επιστήμη γενικότερα, εκτός εάν φυσικά αποδώσουμε σ’ αυτήν την τάση την ποιότητα της ενόρμησης. Τότε ακριβώς βλέπουμε το επικίνδυνο του πράγματος, διότι: αυτή η «ενόρμηση» περιορίζει το πεδίο των συγκρού­ σεων μεταξύ τού εντός και του εκτός, «μοιροποιεΐ» κάθε ψυχαναλυτική διεργασία (κυρίως τη θε­ ραπευτική ψυχαναλυτική πράξη), και κάνει να φαίνεται η «θεραπευτική αρνητική αντίδραση» (κατά τη διάρκεια της ψυχανάλυσης) σαν μια έκ­ πληξη της επέμβασης του θανάτου και όχι σαν ένα πρόβλημα που αφορά τη σχέση αναλυτού και αναλυόμενου. Συνεπώς, η έννοια της ενόρμησης του θανάτου μας υποχρεώνει να παραδεχθούμε την ιδέα μιας ενόρμησης που έχει τάσεις «μυστηριώδεις» και «δαιμονικές»,8 που μας ωθούν προς την ανόργα­ νη κατάσταση, και μας οδηγεί στην αναζήτηση μιας βιολογικής υποδομής των ενορμήσεων. Α υ­ τό κάνει ο Freud, όταν δίνει την υπόσταση της «αναπαράστασης» στις «κυτταρικές βιολογικές εξεργασίες»8 ή αντίθετα μια επιστημονική βιολο­ γική υπόσταση στην ψυχική αναπαράσταση και στη λίμπιντο γενικότερα. Στο δεύτερο μέρος του «Πέραν της αρχής της ηδονής», γράφει σαφώς ότι μπορούμε να αποπειραθούμε να μεταφέρου­

αφιερω μα/35 με (transferer) τη θεωρία της λίμπιντο στην αμοι­ βαία σχέση των κυττάρων, για να καταλήξει ότι τα βλαστικά (germinates) κύτταρα συμπεριφέρονται κατά τρόπο απολύτως «ναρκισσικό». Ο Freud βάζει εισαγωγικά στο «ναρκισσικό» αλλά η μεταφορά παραμένει ανεπιτυχής και μακριά από κάθε ανθρωπολογική διάσταση που χαρα­ κτηρίζει τη θεωρία της ενορμητικής αναπαρά­ στασης. Είπαμε ήδη από την αρχή ότι ο άνθρωπος μπορεί να αποθάνει χωρίς τη βοήθεια μιας ειδι­ κής ενόρμησης, δεδομένου ότι αυτά τα ίδια τα κύτταρά του αναλαμβάνουν αυτήν τη διεργασία. Ε άν χρειάζεται κάτι παραπάνω γ ι’ αυτή την αναπόδραστη κατάληξη, η ενόρμηση θανάτου π .χ ., αυτό το «παραπάνω» θα είχε μια ψυχοβιολογική πρόθεση εντελώς άχρηστη μια που η επι­ στροφή στην ανόργανη ζωή είναι αναπόφευκτη. Αντίθετα, θα μπορούσε να έχει την ηθική σκοπι­ μότητα της τιμωρίας. Βρίσκουμε έτσι τον Freud, ο οποίος στο «Οικονομικό πρόβλημα του μαζο­ χισμού» (1924), μιλώντας για τον ηθικό μ α ζο χι­ σμό, τροποποιεί την παλιά του ορολογία της ασυνείδητης ενοχής για να την αντικαταστήσει απ ό την «ανάγκη τιμωρίας», η οποία καλύπτει πλήρως την κλινική παρατήρηση (σε σχέση π ά ν­ τα με την «αρνητική θεραπευτική αντίδραση»). Τιμωρία σύμφωνοι, αλλά πού επιβάλλεται, από ποιον και έχουσα ποιο σκοπό; Ε άν πρόκει­ ται για τιμωρία αποτέλεσμα του συμπλέγματος του ευνουχισμού και άλλων σεξουαλικών συγ­ κρούσεων ενδο- και εξωψυχικών, είμαι απολύ­ τως σύμφωνος να παραδεχθώ τον όρο παρά την ηθικιστική του απήχηση. Ε άν όμως αυτή η τιμω­ ρία επιβάλλεται από μια έμφυτη ενόρμηση όχι σεξουαλική (αντίθετη στην ενόρμηση Έ ρω ς σύμ­ φωνα με τη 2η τοπική), έχοντας για σκοπό το θάνατο του ατόμου, μπαίνουμε πλέον σε μια θεολογική συζήτηση (προπατορικό αμάρτημα π .χ .), βεβαίως ενδιαφέρουσα, αλλά εκτός της ψυχαναλυτικής μας αρμοδιότητας. Και ο θάνατος! Εννοούμε τον φυσικό θάνατο. Φυσικά υπάρχει και θα ήταν λάθος να μην μας ενδιέφερε ψυχαναλυτικά, γινόμενοι από το φόβο της θανατοφιλίας θανατόφοβοι... Το είπαμε ήδη περισσότερο κι από υπαινικτι­ κά: το πρόβλημα της ενόρμησης του θανάτου όπως και η ψυχαναλυτική προσέγγιση του Κιν­ δύνου, συχνά θανάσιμου, των σωματικών διατα­ ραχών μπορεί να αντιμετωπισθεί από το πρίσμα της «νέας τοπικής» που προτείνει η κλινική πεί­ ρα και η εμπειρία του ψυχοσωματικού Ινστιτού­ του του Παρισιού (IPSO). Κι αυτό χωρίς ανα φ ο­ ρά στην ενόρμηση (ή ένστικτο) του θανάτου ως έμφυτη και αυτο-καταστροφική. Ο κ ίνδυνος θανάτου κατά τη διάρκεια μιας ελλειμματικής ψυχικοποιήσεως, που έχει ως απ ο­ τέλεσμα την αποσεξουαλικοποίηση χωρίς ναρ-

κισσική ή μεταρσιωσική επαναπλήρωση, έχει πε­ ριγράφει με την πρόταση της «μηχανιστικής σκέ­ ψης» (Ρ. Marty, Μ. de M’Uzan) το 1963. Σκέψη (μηχανιστική) που δεν σκέπτεται παρά οριακά, δεν προστατεύει τα όρια και δεν σκεπάζει επαρκώς τα ρήγματα που προκλήθηκαν από ένα υπερ-ερεθιστικό περιβάλλον (η μητέρα για το νεογνό) ή από τα αινιγματικά σημαίνοντα του περιβάλλοντος (ελλειμματικότητα του συστήμα­ τος αλεξι-ερεθιστικότητας). Την πλήρη περιγραφή της νέας αυτής τοπικής με την επέκταση του ψυχικού πεδίου τη βρί­ σκουμε στα δύο βιβλία του Ρ. Marty Α τομικές κινητοποιήσεις της ζωής και του θανάτου (Payot 1978) και Η ψυχοσωματική τάξη (Payot 1980). Ο Ρ. Marty, απαντά στον κίνδυνο των σωματι­ κών διαταραχών, προτείνοντας δύο υποθέσεις: Σύμφωνα με την πρώτη, εξελικτική, «το ασυνεί­ δητο είναι εντελώς μερικοποιημένο. στην αρχή της ψυχικής ζωής χωρίς οργάνωση ή πρόγραμ­ μα» (...) «Αυτήν τη μερικότητα (μη οργάνωση) της πρώτης περιόδου την ξαναβρίσκουμε τεμαχι­

, 36/αφιερωμα

σμένη στις βαθιές σωματικές αποδιοργανώσεις υπό την έννοια μιας εμμονής του ασυνειδήτου να συμπεριφέρεται τεμαχισμένο και εκ τούτου μη αναγνωρίσιμο». Στην πρόταση αυτή του Ρ. Mar­ ty βλέπουμε μια άποψη ούτε «μυστηριώδη» ούτε «δαιμονική» που μας επιτρέπει να κατανοήσουμε όχι μόνο το γιατί αλλά και τον τόπο όπου γίνεται αυτή η αντι-εξελικτική αποδιοργάνωση (το ασυ­ νείδητο του Freud είναι οργανωμένο και στην πιο παλινδρομική του ψυχοπαθολογία: παραλή­ ρημα, ψευδαίσθηση).9 Για την εξήγηση αυτής της μερικοποίησης του ασυνειδήτου, δεν έχουμε ανάγκη ενός εμφύτου ή τιμωρού παράγοντος. «Το πρωταρχικό ψηφιδω­ τό» (mosaique premiere) παρουσιάζεται σαν μια ομάδα (ανεξαρτήτων) λειτουργιών στο νεογνό των οποίω ν η ιεραρχικοποίηση είναι σχετική. Η ομόχρονη λειτουργία αυτών των ομάδων γία κά­ θε χωριστή λειτουργία υπολογίζει στην παρου­ σία της μητέρας (ή το υποκατάστατο της) η οποία είναι ο διαχειριστής (la gerance) της πραγματοποιήσεως της διαδοχικότητας και αργότερα της ιεραρχήσεως των λειτουργιών που θα κατα­ λήξουν σ’ έναν τελικό προγραμματισμό». Υπάρχει επομένως μια σχέση μεταξύ της «δια­ χείρισης» (μητέρα, περιβάλλον) και παιδιού, η οποία εξελικτικά θα ξεπεράσει, γρήγορα ή βρα­ δέως, το στάδιο του μερικού ασυνειδήτου. Α πό αυτή τη σχέση θα εξαρτηθεί η εξέλιξη της ψυχικοποιήσεως, πλήρους ή δυνητικά ελλειμματικής, και η ικανότητα του ωρίμου ατόμου για αναδιοργανω τικές παλινδρομήσεις. Αυτή η ικα­ νότητα, για τους παρισινούς ψυχοσωματικούς, προφυλάσσει από τον κίνδυνο των σωματικών διαταραχών. Κάθε ελλειμματικότητα κατά τη διάρκεια αυτής της εξελικτικής διαπροσωπικής πορείας, κυρίως έχουσα σχέση με πρώιμα στερη­ τικά επεισόδια, μπορεί να μας εξηγήσει τα ολι­ σθήματα, ανατρέψιμα ή μη ανατρέψιμα, προς τις αντι-εξελικτικές αποδιοργανώσεις ή προς ένα

σύστημα εύθραυστης άμυνας τύπου «μηχανιστι­ κής σκέψης» ή τύπου απόσυρσης προς επιβίωση μέσω της στοιχειώδους κατάθλιψης (depression essentielle). Ό π ω ς βλέπουμε το ένστικτο του θανάτου σαν ενόρμηση ή σαν ενορμητική μεταφορά δεν έχει ιη θέση του σ’ αυτή την ψυχαναλυτική προσέγγι­ ση και περιγραφή της καταστροφικής ή αυτοκαστροφικής πορείας η οποία αυτονομούμενη (κόβοντας τις συνδέσεις με τις ενορμήσεις ζωής και σεξουαλικότητας) ακολουθεί την «αρχή της επανάληψης» και μπορεί ενδεχομένως να οδηγή­ σει το άτομο προς το θάνατο. Ο άρθρο αυτό έχει φυσικά ορισμένα κενά. Η κριτική του «θανάτου» και ορισμένων βα­ σικών ιδεών του Freud δεν είναι εύκολη επιχεί­ ρηση. Κενά αθέλητα, αφορώντα συγγραφείς που έχουν γράψει για το ένστικτο του θανάτου, που μου διέφυγαν. Κενά ηθελημένα επίσης. Διότι, εκτός από τον φυσικό και τελικό θάνατο, υπάρ­ χουν και «μερικοί» θάνατοι: ο θάνατος της γλώσσας μέσω προσβολής των λεξικών συνδέ­ σεων και αναπαραστάσεων με προϊόν τους νεο­ λογισμούς των σχιζοφρενών (λεξικός καρκίνος κατά τον Lacan), η θανάτωση της μητρικής γλώσσας (το ανεξάντλητο παράδειγμα του Wolfson), ο θάνατος εκ συμμετρίας, αποτέλεσμα μιας ναρκισσικής αυτο-γοητείας αποκλείουσας κάθε σχέση αντικειμένου, η αποσύνθεση της ανα πα­ ράστασης λόγω συναισθηματικής ένδειας (αναφερόμενο αντικείμενο)10 κλπ. Τελειώνω με το απόσπασμα του Ηρακλείτου (53) που συχνά ενέπνευσε τους «θανατόφιλους» και άλλες ύποπτες ιδεολογίες: «Ο πόλεμος είναι πατέρας όλων και όλων βασιλεύς, ορισμένους τους κάνει θεούς, κι άλλους τους κάνει ανθρώ­ πους, άλλους δούλους κι άλλους ελεύθερους». Δ εν έχουμε παρά να διαλέξουμε.

Τ

Σημειώσεις 1. Ψυχίατρος, ψυχαναλυτής. Τακτικό μέλος της Ελβετικής ψυχαναλυτικής εταιρίας (και της διεθνούς Ι.Ρ.Α.). Καθη­ γητής της ψυχανάλυσης στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης. Μέλος του παρισινού Ψυχοσωματικού Ινστιτούτου (IP­ SO).

2. Το κείμενο αυτό είναι περίληψη της εισήγησης του ετήσιου * (1985) συμποσίου του Παρισινού ψυχοσωματικού ισντιτούτου (IPSO). Κείμενο ανέκδοτο.

3. Αυτό δεν σημαίνει ότι απορρίπτω συνολικά τους συλλογι, σμούς του «Πέραν της αρχής της ηδονής»· ειδικότερα την έννοια της αυτοκαταστροφής και της δυσαρέσκειας, ή ακόμα την «αρχή της επανάληψης» που οδηγεί στις τραυ­ ματικές νευρώσεις.

4. Le Masochisme, Dciioel 1938, «Le role du Moi dans la th6rapeutique psychanalytique» 1939, in Rev. Fran. Psychan.

1948.

5. To «Πέραν της αρχής της ηδονής» είναι από τα πιο άνισα έργα του Freud. Μεγάλου ενδιαφέροντος η «καταναγκα-

6.

7.

8.

9.

10.

στική επανάληψη», οι τραυματικές και τωρινές νευρώσεις, η αλεξιερεθιστικότητα κλπ. Στην προσπάθειά του όμως να κρατήσει μια σκληρή επιστημονική ή φιλοσοφική γραμμή ξεχνά την ψυχαναλυτική του πρωτοτυπία αναζητώντας μια βιολογική (συχνά δαρβινική) υποδομή σε ψυχικά ή και ανθρωπολογικά προβλήματα. Ό πω ς είναι γνωστό, ο Freud κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο υπήρξε φανατικός αυστριακός πατριώτης, λέγον­ τας μεταξύ άλλων «πρέπει να διαθέσουμε όλη μας τη λίμπιντο για τη νίκη της Αυστρο-Ουγγαρίας!». Ο Freud σχεδόν «σύρεται» να τον παραδεχθεί (ανατιθέμε­ νος στις θεωρίες του 1915) για να βγει από το ψυχαναλυτι­ κό αδιέξοδο που τον οδήγησε η ενόρμηση του θανάτου («Πέραν της αρχής της ηδονής»), Έκφραση του Freud στο «Πέραν της αρχής της ηδονής». Ένας από τους λόγους για τους οποίους η ψυχανάλυση δεν έδωσε ποτέ ικανοποιητική απάντηση στο φαινόμενο της «Αποπροσωποποιήσεως». Επί του θέματος 6λ. Φαινο­ μενολογική μελέτη της Αποπροσωποποιήσεως Α. Νικολαίδης 1953. Βλ. Ν. Nicolaidis La representation. Dunod, Paris 1985. H αναπαράσταση. Κέδρος 1986.

αφιερωμα/37

Γιάγκος Ανδρεάδης

Ο Οιδιπόδειος πόλεμος

αναλυτών και μυθολόγων Α ς ξεκινήσουμε τοποθετώντας το πρόβλημα: μα ς αφορά ο Ο ιόίποόας και μ ε ποιο τρόπο; σαν αντικείμενο επιστημονικής ανάλυσης, κομμάτι ενός μακρινού πολιτισμού, που α παλλαγμένοι από εθνικιστικά πλέγματα τον βλέπουμε με ενδιαφέρον, αλλά από μακριά και απ’ έξω, ή αντίθετα, σαν το πιο δικό μας πράγμα, αυτό που μ ιλά όταν κάθε οργανωμένη ρητορική στομώνει; Και, έπειτα, για π οιον Ο ιδίποδα πρόκειται, για έναν ή πολλούς; Ε ίναι ο αόρατος αλλά δρων Οιδίπους στους Επτά του Α ισχύλου, ο Τύραννος, και ο ε π ί Κολωνώ του Σοφοκλή, ο γέροντας που εμφανίζεται καθώς τελειώνουν οι Φοίνισσες, οι τόσοι συνεχιστές του, στα ρωμαϊκά, τα μεσαιω­ νικά, τα αναγεννησιακά και τα νεότερα χρόνια, ή μήπως κάποιος υπερ-οιδίπονς, φτιαγμένος από όλα αυτά τα έργα, τις διασκευές, τις κριτικές και τις παραστάσεις και ακόμη από την κοινή και διάχυτη γνώμη των πολλών, κι από αυτό το άπιαστο στοιχείο που ανακρατεί ο μ ύθος από την πρώτη του σημασία, την ομιλία,, και που τον κάνει να ξεχειλίζει και να υπερβαίνει κάθε γρα­

φή; Υπάρχει κάποιος άλλος Ο ιδίποδας του ψ υ­ χικού βάθους και, αν να ι, έχει πραγματικά μια οικουμενική και διαχρονική διάσταση και δεν εί­ να ι μια αυθαίρετη προβολή κάποιων -αμφισβητήσιμων- κλινικών παρατηρήσεων σε «ψ υχοπα­ θείς», σε εποχές και τόπους ριζικά διαφορετι­ κούς; Π οια είναι η σχέση του ψυχικού βάθους με τις διάφορες δημιουργίες, σχέση προ- και υπερκαθορισμού τους, κρυμμένη «λογική της λογι­ κής» που οδηγεί την πορεία τους, ή μήπως μια σχέση πολύ πιο σύνθετη, προβληματική, αμφίδρομη, που κάθε φορά που σκεφτόμαστε για την ψυχή και για τη δημιουργία καλούμαστε πάλι να την ορίσουμε;

38/αφιερωμα ΠΟ το ευρύτατο αυτό φάσμα ερωτημάτων θα περιοριστούμε εδώ να εξετάσουμε, πολύ αποσπασματικά ένα μόνο μέρος: πώς είδαν τον Οιδίποδα του Σοφοκλή και τον Οιδίποδα του Φρόυντ κάποιοι ψυχαναλυτές και κάποιοι θρησκειολόγοι-μυθολόγοι και τι θα μπορούσε κανείς να προσθέσει στο περιθώριο αυτής της συζήτη­ σης; Α ς ξεκινήσουμε από τους ελληνιστές που ασχολούνται με τη θρησκεία και το μύθο. Ακόμα και στη χώρα μας, όπου τα επιστημονικά και καλλιτεχνικά ρεύματα φτάνουν συνήθως λίγοπολύ καθυστερημένα, κάθε ιστορικός ή φιλόλο­ γος που θέλει ν α ξεχωρίζει για τον προοδευτισμό του έχει διαβάσει το γοητευτικό άρθρο «Ο Οιδίποδας χωρίς σύμπλεγμα» του J.P. Vernant2 και έχει νιώσει περήφανος για τον τρόπο με τον οποίο ο σοφός ερευνητής στηλιτεύει την ψ υχανα­ λυτική ερμηνεία του μύθου, όπως εκπροσωπείται από τον γάλλο αναλυτή DidierAnjieu αλλά και τον ίδιο τον Freud. Α πό την άλλη πλευρά του λόφου, ο Ν. Νικολαΐδης, σ’ ένα συλλογικό έργο που πρόσφατα μεταφράστηκε στην Ελλάδα με τον τίτλο «Ψυχανάλυση και ελληνικός πολιτι­ σμός», ανέλαβε να απαντήσει στον Vernant3 από την πλευρά του ψυχαναλυτή που «αδιαφορεί για την ιστορία στο βαθμό που είναι “ιστορία γεγο­ νότων” και ενδιαφέρεται μόνον για την “αμφιχρονική” ιστορία των γεγονότων της επιθυμίας». Η ριζική όμως διαφορά στην αντιμετώπιση της ιστορίας συνδυάζεται και με μιαν άλλη: πρόκει­ ται για τη σημασία που δίνουν ο ιστορικός και ο ψυχαναλυτής στην αμφιλεγόμενη έννοια του μ ύ ­ θον και στην επιστήμη που τον διεκδικεί σαν αν­ τικείμενό της, τη μυθολογία. Για τον ιστορικό, ο μύθος φτιάχνεται από ένα σύνολο αποκρυσταλ­ λωμένων, εγγεγραμμένων, εκδοχών που -κ ατά τη σχολή- οδηγούν σ’ έναν αρχικό μύθο τον οποίο βαθμηδόν ανασυσταίνει (όπως περίπου κάνουν με το αρχικό κείμενο οι εκδότες κειμένων), είτε καταρτίζει ένα σώμα (corpus) που διέπεται από

Α

σχέσεις συμπληρωματικότητας και αντίθεσης. Ο ιστορικός ξεκινά -ή θεωρείται συνήθως ότι ξεκι­ ν ά - από στοιχεία, από δεδομένα, που προσπαθεί να τα συνθέσει. Αντίθετα, για τον αναλυτή και γ ι’ αυτόν που πέρασε τη διαδικασία της ανάλυ­ σης το αποφασιστικό «δεδομένο» έρχεται πριν από τη συνάντηση με τα δεδομένα και ανήκει στον χώρο των ψυχικών βιωμάτων στα οποία η ανάλυση επιτρέπει να αναδυθούν, έτσι, που τα ιστορικά στοιχεία -τουλάχιστον με την διαπιστώσιμη μορφή του ς- έρχονται εκ των υστέρων να οργανωθούν γύρω από τον πρώτο πυρήνα χαρίζοντάς του μία ευρύτερη -οικουμενική ει δυ­ να τ ό ν- σημασία. Η διάκριση που κάνω εδώ έχει ίσως έναν αρκετά στατικό ή και επιφανειακό χα­ ρακτήρα, είναι όμως μια διάκριση που μπορεί να εξηγήσει ένα μέρος από τη διαφωνία ανάμεσα στον ελληνιστή που αναλύει εξονυχιστικά τα δε­ δομένα του, έστω και αν «αδιαφορεί» για τα ψυ­ χικά κίνητρα που τον σπρώχνουν στη μελέτη -ή αν θέλετε τα απω θεί- και τον αναλυτή που επι­ τρέπει στον εαυτό του να σχηματίσει γνώμη από το «διαβλητό» υλικό που παρέχουν π.χ. κάποια λεξικά μυθολογίας -έστω και αν δεν βλέπει πάν­ τοτε ότι ανάμεσα στο δεδομένο έργο, π.χ. τον Ο ιδίποδα Τύραννο ως κείμενο και την αποκρυ­ στάλλωση των ψυχικών βιωμάτων σε λόγο, υπάρχει μια σχέση που μπορεί και πρέπει να οριστεί πιο αυστηρά. Σ αρχίσουμε λοιπόν από εκεί που αρχίζουν όλοι, από το σύντομο κείμενο της Ερμηνευ­ τικής των Ονείρων που έμελλε να είναι τόσο αποφασιστικό για τη σκέψη, την επιστήμη και την τέχνη του αιώνα μ α ς / Ο Φρόυντ διακρίνει ανάμεσα στη μυθική παράδοση για τον Ο ιδίπο­ δα και το δράμα Οιδίπους Τύραννος, γεγονός όμως είναι ότι αμέσως γλιστρά από την πρώτη στο δεύτερο έτσι που, ενώ ξεκινά για ν α στηρίξει την οικουμενικότητα της παράδοσης, αποδεικνύει την οικουμενικότητα αυτή χρησιμοποιών­ τας σαν επιχείρημα την «πλήρη και οικουμενική επιτυχία» του έργου του Σοφοκλή. Ο Φρόυντ μας παρουσιάζει μια «παράδοση του Οιδίποδα» χωρίς να νοιάζεται ν α μας δηλώσει τις πηγές του και κάνει μια «περίληψη» του έργου του Σοφο­ κλή που σίγουρα θα μπορούσε να είναι διαφορε­ τική, ανάλογα με τα αισθητικά, κοινωνικά, φι­ λοσοφικά κ.λπ. ενδιαφέροντα αυτού που κάθε φορά την κάνει. Ωστόσο, όταν θέτει το τρομερό ερώτημα σχετικά με την οικουμενική, άρα δια­ χρονική και διιστορική επιτυχία του έργου, θέτει ένα καίριο -το πιο καίριο ίσως- ερώτημα για την επιστήμη της μυθολογίας. Πράγματι ο μύθος, που δεν μπορούμε να τον καθηλώσουμε σ’ έναν τυπικό ορισμό ως προς τα διακριτικά γνωρίσματά του,5 είναι αντικείμενο του ενδιαφέροντος μας πρωταρχικά διότι κάποιες κορυφαίες στιγ-

Α

αψιερωμα/39 μες του, ο Ο ιόίποόας, η Α ντιγόνη κ.λπ. επιβε­ βαιώνουν την ικανότητά του να ξεπερνούν τα σύνορα του χρόνου και του χώρου, όπως αποδεικνύει η ιστορία των διασκευών, μεταφρά­ σεων, παραστάσεων των δύο τραγωδιών.6 Π ρο­ σεκτικοί μυθολόγοι σημείωσαν ότι όλοι οι μύθοι δεν δείχνουν νά ’χουν βαθιά σχέση με την ψ υχι­ κή σφαίρα,7 για να δανειστούμε όμως την πλα­ τωνική ορολογία, ασχολούμαστε πιστεύω μ’ αυ­ τούς τους ελάσσονες διότι οι άλλοι, οι μείζονες, αυτά που έχουν να κάνουν με την ψυχή και τα βάσανά της, κρατούν το μύθο σε ημερήσια για τον σκεπτόμενο άνθρωπο διάταξη. ΤΑΝ ο J.P. Vemant ξεκινά την κριτική του ενάντια στην ψυχαναλυτική ερμηνεία του μύθου, την επικεντρώνει ακριβώς στο θέμα της οικονμενικότητας, γιατί εδώ είναι όχι μια προέ­ κταση, αλλά ο πυρήνας της φροϋδικής σύλληψης της ανθρώπινης κοινωνίας. Ο γάλλος μελετητής θέτει στο όνομα της ιστορικής ψ υχολογίας του Ignace Meyerson ένα καιριότατο πρόβλημα: δεν φθάνει να ερμηνεύουμε εμείς ψυχολογικά μια εποχή, κινδυνεύοντας να φτάσουμε σε αστήρι­ κτες γενικεύσεις. Πρέπει ακόμα να ερευνούμε πώς -κ α ι α ν - μια εποχή συνελάμβανε συγκεκρι­ μένα αυτό ή εκείνο το ψυχολογικό πρόβλημα και, για ν α το κάνουμε αυτό, είναι απαραίτητη η ακριβέστερη κατά το δυνατόν γνώση των κειμέ­ νω ν και των διαφόρων κωδίκων που μελετάμε, η αναφορά σε συγκεκριμένα χωρία, αρχαιολογικά μνημεία κ.λπ. Το πλεονέκτημα μιας τέτοιας προ­ σέγγισης είναι σαφές: πρόκειται για την αποφυ­ γή γενικεύσεων που μπορούν να οδηγήσουν τον ψυχαναλυτή-ερμηνευτή καλλιτεχνικών συμβόλων σε σημαντικά κάποτε σφάλματα: ο ιστορικός της τέχνης Mayer Schapiro στη μελέτη του για τον Λεονάρντο και τον Φρόυντ παρατηρεί, με όλο του το σεβασμό για τον πατέρα της ψυχανάλυ­ σης, ότι όλο το οικοδόμημα που ο Φρόυντ στήνει για να ερμηνεύσει το παιδικό όνειρο που κατα­ γράφει ο ζωγράφος στα σημειωματάριά του, βα­ σίζεται στην εντελώς λανθασμένη ερμηνεία μιας ορισμένης λέξης. Το λάθος αυτό δεν αναιρεί την νομιμότητα μιας προσέγγισης που αξιοποιεί τη διάσταση του ασυνείδητου, καταργεί όμως το μοίρασμα των ρόλων στην απωθημένη σκηνή: η λέξη nibbio που χρησιμοποιεί ο Leonardo δεν σημαίνει τον γύπα και άρα δεν παραπέμπει υπο­ χρεωτικά, σύμφωνα με τα λαογραφικά και αρ­ χαιολογικά δεδομένα που επικαλείται ο πατέρας της ψυχανάλυσης, στο γυναικείο φύλο και συγ­ κεκριμένα στη μάνα. Ο Vem ant απευθύνει αρχι­ κά κατά του Φρόυντ την ίδια κατηγορία που απευθύνει και ο Schapiro, ότι δηλαδή δεν κατα­ φέρνει να αποκωδικοποιήσει σωστά τα σύμβολα του Οιόίποόα ή της Θ εογονίας του Ησιόδου κ.λπ. Φυσικά, είναι πολύ εύκολο να πείσει, όταν

Ο

θυμίζει ότι υπάρχουν και άλλες παραλλαγές του μύθου του Οιδίποδα, π.χ. στην νέκυια της Οδύσ­ σειας,9 όπου η ενοχή του βασιλιά της Θήβας δεν δηλώνεται καθαρά, έτσι που η αντιστοιχία της εκδοχής με το «οιδιπόδειο» να καθίσταται εδώ πιο δύσκολη, ο κίνδυνος όμως από μια εύκολη γενίκευση μιας παρόμοιας κριτικής είναι προφα­ νής. Α πό τη σωστή κριτική επί μέρους συσχετι­ σμών με τον κόσμο του ασυνείδητου, κινδυνεύ­ ουμε να γλιστρήσουμε στην απάρνηση όλων των στοιχείων που μας προσφέρει η μελέτη της διά­ στασης του ασυνείδητου στα καλλιτεχνικά έργα που για την αρχαία σκέψη δημιουργούνταν σε κατάσταση ένθεης μανίας. Συνακόλουθα, ο σε­ βασμός των κωδίκων κάθε τόπου και εποχής δεν μπορεί να μας κάνει να ξεχνούμε ότι η ιστορική μελέτη μας οδηγεί κάποτε και στην ανακάλυψη κάποιων βαθιών ομοιοτήτων ή αναλογιών που ακριβώς ξεχω ρίζουν γιατί υπερβαίνουν τα διά­ φορα όρια. Με τον ίδιο τρόπο οποιοσδήποτε μυθολόγος, είτε αποδέχεται τις θέσεις του Vernant είτε όχι, μπορεί να εντοπίσει με μια πρώτη ανάγνωση τις βασικές αδυναμίες του άρθρου του Didier Anjieu:10 γνωρίζοντας τους μύθους υπό την περιο­ ρισμένη μορφή που τους παρουσιάζουν τα λεξι­ κά, σχηματοποιεί και υπεραπλουστεύει· έτσι ο Δ ία ς και η Ή ρα εμφανίζονται να έχουν ένα μό­ νο γιο, τον Ά ρ η (οι εκδοχές για τον Ή φαιστο αγνοούνται), ενώ ακόμη και στοιχεία του Ο. Τ. (π.χ. το πρόσωπο που καλεί τον Τειρεσία και που είναι ο Οιδίπους και όχι ο Κρέων) παραποι­

40/αφιερωμα ούνται. Αυτό ωστόσο που θα πρέπει να υπο­ γραμμίσει αμέσως κανείς είναι η δύναμη και η θετική συμβολή του άρθρου για τη μυθολογική σκέψη. Το στοιχείο το οποίο αναδεικνύεται στο κείμενο αυτό είναι η υπογράμμιση των διαφόρων οικογενειακών συγκρούσεων, ή όπως τις αποκαλεί ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του, των έν ταις φ ιλίαις παθών: πατροκτονίες, παιδοκτονίες, μητροκτονίες, αδελφοκτονίες, αποτελούν το πρώτο (και καλύτερο για τον φιλόσοφο) υλικό του μύθου και της τραγωδίας. Ο Vernant παρου­ σιάζει και εδώ έντονη ένσταση, αρχίζοντας από τις οικογενειακές συγκρούσεις της Θεογονίας, στις οποίες ο Anjieu (ακολουθώντας εδώ όπως πιστεύω τον Κ. Abraham και τον ίδιο τον Freud11) αναγνωρίζει μια βαθιά συνάφεια με την ιστορία του Οιδίποδα. Ο Vernant πιστεύει ότι μόνο η υπεραπλούστευση του κειμένου από τον Anjieu επιτρέπει μια τέτοια ανάγνωση, ωστόσο πρέπει να σημειώσουμε ότι ο γάλλος ψυχαναλυ­ τής έχει (έστω και αν κάτι τέτοιο του είναι άγνω­ στο ή αδιάφορο) έναν τρομερό σύμμαχο: Πρό­ κειται για τον Πλάτωνα ο οποίος -ακριβώ ς στα βιβλία II και III της Π ολιτείας που πραγμα­ τεύονται συστηματικά τα σχετικά με τον μύθο12 συσχετίζει την ιστορία της σύγκρουσης του Ο υ­ ρανού με τον Κρόνο προς τα συμβαίνοντα τόσο στους οίκους όσο και στις πόλεις των ανθρώπων. Η σημασία της θετικής προσφοράς του Anjieu μπορεί ν α φανεί και από το ότι, όπως πιστεύω, η εύστοχη ανάδειξη της λανθάνουσας αλλά μοι­ ραίας σύγκρουσης ανάμεσα στον Θησέα και τον πατέρα του, τ ον Α ιγέα (που αναλύθηκε με διεισ­ δυτικότητα σε μια ιδιαίτερη εργασία από τον Andre Green13) πρωτογίνεται, α π’ όσο τουλάχι­ στο γνωρίζω, στο άρθρο του. Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε ότι το corpus των δεδομένων που πρόσεξε ο γάλλος αναλυτής, μπορεί να αξιοποιηθεί πολύ συστηματικότερα και προσεκτικό­ τερα. Αυτό όμως δεν μειώνει τη σημασία της προσφοράς του. Το ίδιο περίπου θα μπορούσαμε να πούμε και για την ανάγνωση που κάνει στον Ο ιδίποδα Τύ­ ραννο του Σοφοκλή. Ο Anjieu (ακολουθώντας εδώ τη Marie Delcourt14) χωρίζει το δράμα σε τέσσερα «μυθήματα» (mythemes): α) Την έκθεση του γιου από τον πατέρα, 6) την πατροκτονία, γ) τη νίκη ε π ί της Σ φίγγας, δ) το γάμο με τη βασί­ λισσα και ε) την ένωση μ ε τη μητέρα. Θα ση­ μειώσω εδώ με πολύ λίγα λόγια ότι και η σύνοψη αυτή του έργου -ό π ω ς και κάθε άλλη ίσω ς- υπη­ ρετεί δεδομένα ενδιαφέροντα, θα ήθελα ωστόσο να επιμείνω σε ένα, αποφασιστικό για μένα, ση­ μείο όπου το κείμενο μας παρέχει στοιχεία που απουσιάζουν τόσο από τη φροϋδική προσέγγιση του μύθου όσο και από τις κριτικές της: πράγμα­ τι, σύμφωνα με τα δεδομένα του κειμένου, η έκ­ θεση δε γίνεται μόνο από τον Λάιο αλλά είτε και

κατά διαταγήν της Ιοκάστης είτε μόνον κατά διαταγήν της Ιοκάστης, την οποία την ώρα της αποκάλυψης ο γιος της αποκαλεί άθλια μητέ­ ρα .15 Δεν θα επιμείνω εδώ στις διαστάσεις που δίνει το πράγμα στο πρόσωπο της βασίλισσας (φαλλική μάνα, απορριπτική μήτρα ή οτιδήποτε άλλο), θα σημειώσω μονάχα ότι το στοιχείο δεν είναι απομονωμένο. Ο Οιδίποδας, τρελός από μ α νία ν χυμάει με γυμνό σπαθί να ξεκάνει τη μά­ να του και μόνο η αυτοκτονία της με απαγχονι­ σμό τον σταματά από το να προσθέσει μια μη­ τροκτονία στην πατροκτονία. Σπαθί και βρόγ­ χος, δύο σύμβολα που έχουν και ευανάγνωστο ερωτικό περιεχόμενο, γίνονται εδώ σύμβολα απορριπτικά σ’ ένα γάμο/θάνατο που συντελείται στον θάλαμον της Ιοκάστης.16 Πλάϊ στην επι­ θυμία για τη μάνα, εντοπίζουμε λοιπόν και την απόρριψη!μίσος από και προς τη μάνα, έτσι που το πλέγμα των σχέσεων ανάμεσα στα πρόσωπα του δράματος να εμφανίζεται πιο πολυσύνθετο. Η νέα αυτή διάσταση της Ιοκάστης υπογραμμί­ ζεται ακόμη πληρέστερα από τις ανάλογες σχέ­ σεις της Κρέουσας με τον γιο της στον Ίωνα του Ευριπίδη. Εδώ, η μάνα επιθυμεί και απορρίπτει ένα νόθο γιο, καρπό του βιασμού της από τον Απόλλω να, τον εκθέτει στα θεριά και τα όρνια, φορώντας του όμως και φυλαχτά για να τον σώ­ σουν. Έ φηβος πια, ο Ίω ν γλιτώνει από δεύτερη φονική επίθεση της Κρέουσας και αφού την κυ­ νηγήσει με το σπαθί (σκηνή που μαζί με πολλά άλλα στοιχεία συσχετίζει το έργο με τον Ο ιδίπο­ δα) συμφιλιώνεται μαζί της όταν έρχεται η ώρα της αναγνώρισης. Εδώ, έχουμε έναν Οιδίποδα που δεν καταλήγει στο τραγικό τέλος αλλά στην φ ιλίαν, οι διάφορες όμως συγκρούσες, έστω και ανολοκλήρωτες, φωτίζουν την αμφίθυμη σχέση μάνας-γιου. Σ συνοψίσουμε: ξαναδιαβάζοντας τα κεί­ μενα, ανακαλύπτουμε όλο και νέες πλευρές τους που καθιστούν προσέγγιση της ψυχικής διάστασής τους όλο και πιο πλούσια σε καρ­ πούς. Τα στοιχεία που αναδύονται μπορεί να μας πείσουν μια μέρα ότι το «Οιδιπόδειο σύμ­ πλεγμα» δεν είναι το κυριαρχικό στον Ο ιδίποδα, ή τουλάχιστον να μας κάνουν να μιλήσουμε για ένα οιδιπόδειο εξαιρετικά διαφοροποιημένο, τό­ σο που να μην ξέρουμε αν θ α ... αναγνωρίζει τον εαυτό του. Ό λ α είναι σήμερα ανοιχτά σε συζήτηση: η χρονική τοποθέτηση και το περιεχόμενο της «πρωτόγονης σκηνής», ο ρόλος των προσώ­ πων που εμφανίζονται και δρουν ή πάσχουν σ’ αυτήν. Αυτό ωστόσο του οποίου η σημασία δεν μπορεί να αμφισβητηθεί είναι ο ρόλος του ασυ­ νείδητου στην αποκρυπτογράφηση των μύθων και την κατανόηση των πολιτισμών, όσο και αν τα σύμβολα που παραπέμπουν στο ασυνείδητο μπορεί να μεταβάλλονται ιστορικά. Εδώ νομίζω

Α

αφιερωμα/41 η ιστορική/ψυχολογική προσέγγιση θα μπορούσε να εναρμονιστεί με την ψυχαναλυτική ερμηνεία και από το νείκος των επιμέρους διαφωνιών να πορευτούμε στη φιλότητα μιας συνθετικής μα­ τιάς. Αυτή πιστεύω η διάθεση φιλότητας, το σνμφιλείν της Αντιγόνης, είναι που ενέπνευσε και αυ­

Σημειώσεις 1. Για την πορεία του Οιδίποδα ώς τις μέρες μας 6λ. Β. Πούχνερ, Ευρωπαϊκή θεατρολογία, Αθήνα, 1984, το κεφ. «Οιδίπους ο σύγχρονός μας, θεωρία και θέατρο στον 19ο και 20ο αι.» σσ. 277 κ.εξ. όπου και η σχετική για το θέμα βιβλιογραφία. Για το ίδιο θέμα 6λ. ακόμη Ρ. VidalNaquet, «Ο Οιδίπους στη Βιτσέντσα και στο Παρίσι, δυο στιγμές μιας ιστορίας», ελλ. μετ. Βίκυ Δέμου - Γ. Ανδρεάδης, Δρώμενα, 3/4, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1984, σσ. 97-106.

2. Στο Μύθος και Τραγωδία στην Αρχαία Ελλάδα, ελλ. μετ. Σ. Γεωργιάδη, Αθήνα, 1974, σσ. 103 κ.εξ.

3. Psychanalyse et culture grecque, Παρίσι 1980, σσ. 159 κ.εξ., ελλ. μετ. Μ. Φραγκόπουλου, Αθήνα, 1986. Οι αναφορές μου γίνονται στη γαλλική έκδοση.

4. Χρησιμοποιώ τη γαλλική μετάφραση της Traumdeutung του Φρόυντ από τον Ignace Meyerson, α έκδ. Παρίσι, 1976, σσ. 227 κ.εξ.

5. Πβρ. G.S. Kirk, The Nature o f Greek Myths, a' έκδ. Χάρμοντσγουορθ, 1974 το κεφ. «Problems of definition», σσ. 13 κ,εξ.

τό το μικρό σχόλιο. Φυσικά, όσοι νιώθουν την πίστη στην παράταξη σαν το υπέρτατο καθήκον, θα μπορούσαν να αντιτάξουν ότι η νεαρή κοπέ­ λα που ένωσε στην αγάπη της τα αντίθετα τέλειωσε μονάχη, οικτρά κρεμασμένη σε μια υπό­ γεια φυλακή.

6. Από τη σημαντική βιβλιογραφία πρβ. Simone Fraisse, Le mythe d ’ Antigone, Παρίσι, 1974, G. Steiner, Antigones, Οξφόρδη, 1984 κ.ά.

7. Kirk, ό.π. το κεφ. «Myths as Products of the Psyche», σσ.

69 κ.εξ.

8. Style, Artiste et Society, Παρίσι, 1982, το κεφ. «Leonard et Freud: une 6tude d’ histoire de Γ art», σσ. 93 κ.εξ. Ευχαρι­ στώ την Π. Ρηγοπούλου που μου υπέδειξε την αναλογία των δύο κριτικών στη φροϋδική προσέγγιση της τέχνης.

9. λ 271 κ.εξ. όπου γίνεται λόγος για την καλήν Επτκάατην. Ας σημειώσουμε όμως ότι το άλγεα πάσχων για τον Οιδί­ ποδα στο 275 στηρίζει, μερικά έστω, τη φροϋδική άποψη.

10. Psychanalyse et Culture Grecque, σσ. 9 κ.εξ.

11. Πρβ. Κ. Abraham, Rive et Mythe, γαλλ. μετ. Ilse Barande, Παρίσι, 1965, σσ. 170 κ.εξ.

12. Πολιτεία, II, 376 d κ.εξ.

13. Psychanalyse et Culture Greque, σσ. 109 κ. εξ.

14. (Edipe ou la legende du Conquerant, Λιέγη, 1955.

15. 0 , 1 , 1175, τεκονοα τλήμων; Η μετάφραση pauvre mere του Mazon βρίσκεται πολύ μακριά από το νόημα, ενώ το mis0rable, θα ήταν με την αμφισημία του πλησιέστερο.

16. Ό .π., 1252 κ.εξ.

Συνέδριο της Βα'ϊμάρης, Σεπτέμβρης 1911. Στη μέση διακρίνεται ο Φρόυντ.

Ο

,

Φρόυ

το π α ρ ό ν και το μ έ λ λ ο ν Σκοπός και στόχος αυτής της ιδιότυπης πολυ-συνέντευξης είναι να ξεκαθαριστούν, στο βαθμό του δυνατού, κάποιες έννοιες λίγο ή πολύ παρεξηγημένες ή και άγνωστες ακόμα στο ευρύ κοινό. Ο φροϋόισμός, η ψυχιατρική, η ψυχολογία, η ψυχοθεραπεία και η ψυχανάλυση είναι έννοιες παρούσες και ενδεχομένως να διαδραματίσουν στο μέλλον σημαντικό ρόλο. Συνεπώς οφείλουμε να τις προσεγγίσουμε επιστημονικά. Η συμβολή τριών ειδικών και στοχαστών, μ ε πολύπλευρο έργο, του Αριστοτέλη Νικολαΐόη, της Αννας Ποταμιάνου και του Θανάση Τζαβάρα, συνίσταται στο να ρίξουν φως, ο καθέναςμ ε τις δικές του απόψεις και αντιλήψεις, σε μερικά «φλέγοντα» θεωρητικού αλλά και «γνωστικού» χαρακτήρα προβλήματα. Εμείς δεν κάναμε τίποτε περισσότερο από το να τους υποβάλλουμε τα παρακάτω πέντε ερωτήματα, στα οποία απαντούν συνολικά.

D

ΤΑΥΤΙΖΕΤΕ την ψ υχανάλυση με το όνομα του Φρόυντ και την έννοια φροϋδισμός κατ’ αναλογία περίπου προς το Μαρξ και μαρξισμός; Μ πορεί να υπάρχουν τέτοιες εξελίξεις και παραλλαγές μέσα στα πλαίσια της ψυχανάλυσης, όπως π .χ. στο παρελθόν οι περιπτώσεις του Γιουγκ, του Μ πινσβάγκερ, του Ράιχ, μέχρι πρόσφατα του Λ ακάν, στις όποιες να μη ζητείται ή να μην ομολογείται μια προσήλωση στο όνομα του Φρόυντ; (Εδώ δεν συμπεριλαμβάνεται φυσικά ο διάλογος, ο διαφορισμός ή και η αντιπαράθεση ακόμη, μέσα στα πλαίσια της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας).

D

ΜΠΟΡΕΙΤΕ ν α δείτε την ψυχανάλυση γενικότερα ως «αυτοτελή» επιστήμη, ανεξάρτητη από την ψυχιατρική και την ψυχολογία;

B

ΤΑΥΤΙΖΕΤΕ την ψυχανάλυση με την ψ υχοθεραπεία ή θεωρείτε την πρώτη ως ένα είδος ψυχοθεραπείας που επηρεάζει ή επηρεάζεται αποφασιστικά από τις άλλες ψ υχοθεραπευτικές μεθόδους;

□ Ε9

ΠΟΙΑ είναι η γνώμη σας για τη θέση του Φρόυντ και της ψυχανάλυσης μέσα στα μεγάλα πνευματικά ρεύματα του αιώνα, όπως ο υπαρξισμός, στρουκτουραλισμός, νεοθετικισμός ή άλλο ρεύμα που θα θέλατε να προσδιορίσετε. ΠΟΙΑ η επίδραση, σήμερα, του Φρόυντ και της ψυχανάλυσης στη χώρα μας αφενός και μέσα στα ευρύτερα πλαίσια της ελληνικής γλώσσας και σκέψης αφετέρου, από πρακτική, ψυχοθεραπευτική αλλά και θεωρητική άποψη;

αφιερωμα/43

εκλαΐκευση της ψυχανάλυσης, όπως και του μαρξισμού, καθώς και ο αυτονόητος λαϊκισμός που συνοδεύει κάθε εκλαΐκ οδηγούν αναποφεύκτως σε παρεξηγήσεις και δογματισμούς. Ε Μαρξ αρνούνταν ότι ήταν μαρξιστής και ο Φρόυντ ποτέ δεν an λεσε τον εαυτό του «φροϋδιστή», εντούτοις πολλοί ομώνουν στα ματά τους ή στους «-ισμούς» που τους βολεύουν. Αντίθετα προι Νίτσε της «Χαρούμενης Επιστήμης», αντίθετα προς τον Βίτγκενι ή τον Χάιντεγγερ που ήθελαν κάθε δημιουργική σκέψη να άνοιγμα προς κάποιαν άλλη, και ο Μαρξ και ο Φρόυντ επιδά την δική τους οικο-νομία. Οι θεωρίες τους και οι συνακόλουθες κτικές είναι οπωσδήποτε σημαντικές και επαναστατικές μέσα ανθρώπινη σκέψη, εντούτοις ο μαρξισμός και ο φροϋδισμός ο ντούνται νομίζω σε μια ομοειδία διαζευκτική: Στην «πολιτική c νομία» και στην «ψυχική οικονομία» ως κυκλώματα πρωτογενή «οικοδομήματος». Παρ’ όλη την έμφαση λοιπόν, που δόθηκε στη ση της ψυχανάλυσης με τους κοινωνικούς και πολιτιστικούς φο δεν βρήκαν μια κοινή γλώσσα (προφανώς εξαιτίας της κλειστής κονομικής» τους) μολονότι το επιχείρησαν πολλοί όπως στα τ> ταία χρόνια ο Μαρκούζε.

Η

Φρόυντ ξεκινώντας πράγματι από ορισμένες θεμελιώδεις ο γύρω από τη σεξουαλικότητα (την παιδική πρώτιστος, το πόδειο σύμπλεγμα και τις σχέσεις του με τη σεξουαλική συμπεριι του ενηλίκου, τον βασικό ρόλο της σεξουαλικότητας στις ψυχικέ; θήσεις), μαζί με τους «πιστότερους» μαθητές του έρρεπαν ή αγαυ σαν να μορφοποιήσουν την ψυχανάλυση μέσα σε ορισμένα όρια γνωρίσιμης γνωσιολογικής ιδιαιτερότητας για να καθορίσουν την «αυτοτέλειά» της. Οι Γιουγκ, Ά ντλερ , Μ πινσβάγκερ, Ράιχ, /«*κάν και πολλοί άλλοι, μολονότι χρημάτισαν μαθητές ή συνεργάτες του Φρόυντ, βρήκαν τους εαυτούς τους εκτός του κυρίου ρεύματος ή δόγματος της «κλασικής» ψυχανάλυσης ή θεωρήθηκαν αιρετικοί από την Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία (Ι.Ρ .Α .). Αυτό συνέβη κυρίως διότι η ψυχανάλυση ποτέ δεν ήταν πράγματι μια ξεχωριστή επιστήμυ παρ’ όλες τις ιδιαιτερότητές της: Ανήκε πάντα και απορροφήθηκι πλέον νομίζω, μέσα σ’ αυτό που αναγνωρίζονταν παραδοσιακά ω< συναφείς επιστήμες, ήτοι την ψυχιατρική - ψυχολογία, μολονότ μπορεί να διατηρεί και να ανθεί επίσης ως ένας ιδιαίτερος κλάδοι τους.

Ο

ΠΟ τη άποψη αυτή, αμέσως μετά το «άκουσμα» του Φρόυντ κα τις τρεις «Instanz» του: τις παρορμήσεις, το εγώ και το υπερεγώ δίνω μια εντελώς ιδιαίτερη σημασία στα ανοίγματα και τις συσχετί σεις του Λ ακάν προς άλλες έρευνες και μεθόδους όπως είναι η γλωσ σολογία, η ιστορία, τα μαθηματικά, τέλος η οντολογία ως παρουσία απουσία που μετά τον Χάιντεγγερ εκφράστηκε με την Daseinsanalyst του Μπινσβάγκερ και την οντολογική ψυχιατρική γενικότερα, τηι αντιψυχιατρική με τις ποικίλες παραλλαγές της και φυσικά την βιο λογική ψυχιατρική από την οποία προήλθε εξάλλου η μοντέρνα ψυ χιατρική η οποία τις τελευταίες δεκαετίες ξαναπαίρνει τον σφαιρικι της ρόλο με τις καλπάζουσες πλέον εξελίξεις της ψυχοχημείας και τηι ηλεκτρονικής του εγκεφάλου.

Α

44/αφιερωμα φροϋδική ψυχοθεραπεία είναι ασφαλώς από τις αρχές του αιώνος η πιο σημαντική εξέλιξη της ψυχοθεραπείας. Δέχθηκε τις επιδράσεις προηγουμένων εμπειριών (της γαλλικής ψυχοθεραπείας λ.χ. των Charcot, Janet κλπ.), αλλά κυρίως διότι αποκωδικοποίησε ανθρωπολογικές εμπειρίες αιώνων μέχρι τους χρόνους των μύθων, τη σημασία των συμβόλων που μας συνοδεύουν πάντοτε και τελικά πε­ ρισσότερο ίσως από κάθε τι άλλο τη σημαντική της γλώσσας. Οι π οι­ κίλες ψυχοθεραπευτικές μέθοδοι του παρόντος, ακόμη και στις αντι­ θετικές τους κατευθύνσεις (όπως ο αναβιώσας και ανακαινισθείς μπεχαβιορισμός), δεν μπορεί ούτε να παραγνωρίσουν, ούτε να εν­ νοηθούν μάλιστα, χωρίς την παρουσία του Φρόυντ. Η καλύτερη ψυ­ χοθεραπευτική αγωγή βεβαίως είναι εκείνη που κάθε φορά ταιριάζει στον άρρωστο και το είδος των αντιδράσεών του, κάτι που πρέπει να εκλέγεται ύστερα από μια επαρκή συνεργασία με την καθόλου Ψ υ­ χιατρική που αποτελεί όχι μόνο την προϋπόθεση αλλά και το γνώμο­ να της γενικότερης θεραπευτικής του πάσχοντος.

Η

Ψυχανάλυση συνιστά την ανακάλυψη του «τόπου» του ασυνεί­ δητου και η δυναμική της αναπτύσσεται και οργανώνεται γύρω από το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, κυρίως κατά την κρίσιμη ευνουχιστική στιγμή του, όταν αναβλύζει η επιθυμία που αποτελεί μια σχέση του Είναι, όχι σ’ αυτό που αφηρημένα συνηθίσαμε να αποκαλούμαι «κοινωνικό» αλλά προς την δομή της επι-κοινωνίας που είναι η γλώσσα. Η ψυχοθεραπεία εδώ προβάλλεται σ’ ένα συγχρονικό επίπε­ δο της γλώσσας, όπου κάθε στοιχείο είναι διαφορετικό από το άλλο μέσα στην δομή του σημαίνοντος, ενώ το σημαινόμενο είναι ταυτοχρόνως το διαχρονικό σύνολο του δια-λόγου όταν βρίσκει το νόημα και την σημασία του. Έ τσι, «το ασυνείδητο είναι διαρθρωμένο σαν μία γλώσσα», όπως γράφει ο Λακάν, ιδρυτής της «ecole freudienne de Paris», μολονότι κατά πολλούς ένας άσπονδος αιρεσιάρχης της φροϋδικής σκέψης. Και στο σημείο αυτό δεν αντέχω στον πειρασμό να μην παραλείψω την εξαιρετική φράση του Μιχαήλ Μητσάκη, που έγραψε προφανώς πριν από το 1896, προτού περάσει στα σκοτεινά της «παραφροσύνης» του: « Ή κυριωτέρα ίσως διαφορά μεταξύ πολ­ λών παραφρόνων καί πολλών νομιζομένων φρονίμων είναι μόνη ή άνικανότης ήν έχει ό παράφρων περί τήν χρήσιν τών λέξεων, ώς έκ τής όποίας δέν ήμπορεΐ νά μεταδώση καί είς άλλους έκ τών όμοιων του τήν τρέλλαν ύφ’ ής κατέχεται».

Η

ΝΑΔΡΟ Μ ΙΚ Α, σε κάθε λογοτεχνία, στη στοχαστική μιας γλώσ­ σας μπορεί να βρίσκει πάντα κανείς στοιχεία, ακόμη και έργα ολόκληρα που να έχουν σχέση με την ψυχανάλυση: «Ο Οιδίπους τύ­ ραννος» είναι το κλασικότερο παγκοσμίως παράδειγμα, το ακρογω­ νιαίο σύμπλεγμα της φροϋδικής σκέψης· αλλά και η όλη ελληνική γλώσσα προσφέρεται στην ψυχανάλυση σαν μια ετυμολογική πηγή έμπνευσης όρων, αποκρυπτογράφησης και σημασίας. Αρκετοί ψυ­ χίατροι ή ψυχολόγοι, στη σημερινή Ελλάδα, επηρεάσθηκαν ιδιαίτερα από τον Φρόυντ στην πρακτική τους. Εις ό,τι αφορά το θεωρητικό μέρος και συγγραφή, αναφέρω χωρίς αξιολογική πρόθεση ή δυνατό­ τητα για τον χώρο ενός «σημειώματος», τα ονόματα των Κουρέτα, Ζαβιτσιάνου, Δρακουλίδη, Π. Χαρτοκόλλη, Τ. Σακελλαρόπουλου, Α . Ποταμιάνου, Θ. Τ ζαβάρα, Δ . Λιάρου, Μ. Μαρκίδη, Δ . Καγγελάρη. Θα παραλείπω προφανώς αρκετούς των οποίων δεν γνωρίζω τα γραπτά. Εξάλλου πολλοί από τους Έλληνες έγραψαν και σε ξένες γλώσσες. Αναφέρω λ.χ. το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο της Α . Ποταμιάνου στα γαλλικά: «Les enfants de la folie». Αρκετοί Έλληνες, επίσης,

Α

αφιερωμα/45 διακρίθηκαν συγγραφικώς σε ξένες κυρίως γλώσσες λόγω μακράς παραμονής των σε άλλες χώρες. Α πό τους πιο αξιόλογους, κατά την προσωπική μου αντίληψη θεωρώ τον Π. Σιφναίο, που ζει στην Α με­ ρική και γράφει αγγλικά. Οι Νίκος Νικολαίδης και Κορνήλιος Καστοριάδης (που τελευταία ασχολείται και πρακτικώς με την ψ υχανά­ λυση) είναι ίσως από τους πιο πρωτοποριακούς στοχαστές της ευρω­ παϊκής ψυχανάλυσης και γράφουν στα γαλλικά.

Δ Η από το 1969, σε πολυσέλιδη συνεργασία, ειδικών και μη, οι New York Times έθεσαν το ερώτημα της παρακμής ή και του «τέλους» της ψυχανάλυσης. Α υτά θα πρέπει να τα βλέπει κανείς σαν ερωτήματα για το μέλλον της ψυχανάλυσης, η οποία όχι μόνον επέ­ δρασε σημαντικά σε πολλούς κλάδους της κουλτούρας του αιώνα μας, αλλά τις τελευταίες δεκαετίες έκανε καινούρια ανοίγματα προς την οντολογία και γλωσσολογία, ως «μεταψυχολογία», έναν όρο που συσχετίζει ο Φρόυντ με την μεταφυσική.

Η

ΕΛΕΙΩΝΟΝΤΑΣ θα ήθελα ν α επισημάνω ότι χωρίς τη βαθύτερη κατανόηση του κεντρικού νευρικού συστήματος που ψυχοπαθολογικώς εκφράζεται ως ψυχιατρική, ούτε η Ψ υχολογία (παραδοσια­ κή ή μοντέρνα), ούτε η Ψυχανάλυση μπορούν να είναι συγχρονικές μέσα στη διαλεκτική και την εξέλιξη της ψυχιατρικής σκέψης και πρακτικής. Ο ίδιος εξάλλου ο Φρόυντ, αυτός ο μεγαλοφυής στοχα­ στής, γράφει στο βιβλίο του «Πέραν της Ηδονής»: «Η βιολογία είναι πράγματι μία περιοχή με απεριόριστες δυνατότητες· οφείλουμε ν ’ αναμένουμε απ’ αυτή τις πλέον εκπληκτικές διαυγάσεις και δεν μπο­ ρούμε να μαντέψουμε ποιες απαντήσεις θα δώσει σε μερικές δεκαε­ τίες στις ερωτήσεις που θέτουμε. Πρόκειται ίσως για απαντήσεις τέ­ τοιες που θα κάνουν να καταρρεύσει όλο το τεχνητόν οικοδόμημα των υποθέσεών μας;»

Τ

ΣΚΙΡΑ: ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ Κυκλοφορούν πιίσης: • Κ. Ντόυλ: Μ«λ»τώντος (να φόνο • Ρ. Τσάντλιρ: θ α ηιριμίνω • Κ. Κέην: Η άνοδος και η πτώση της Μ. Π(ρς

παρατηρητής© a © ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ «ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ» ΑΛ. ΣΤΑΥΡΟΥ 15, ΤΗΛ. 938427

ΑΘΗΝΑ ΔΙΔΟΤΟΥ 39 ΤΗΛ. 3600658

46/αφιερωμα

Ά ν ν α Ποταμιάνου ΝΑ ερωτηματολόγιο όσο καλά οργανωμένο, όσο χρήσιμο κι αν είναι, μου γεννάει πάντα επιπλέον ερωτήματα: γιατί αυτές οι ερωτήσεις και όχι άλλες; γιατί αυτές οι ερωτήσεις σήμερα; τι απήχηση έχουν οι ερωτήσεις σ’ εμένα; Τι θά ’χα να πω -κ α ι άραγε θέλω ν α πω κάτι;- για τη θέση του Freud και της ψυχανάλυσης ανάμεσα στις πνευματικές κινήσεις του αιώνα, όταν είναι πολύ γνωστό το τι οφείλουν τα ρεύματα αυτά στην φροϋ­ δική σκέψη, τι υιοθέτησαν και τι απέρριψαν από την φροϋδική θεώ­ ρηση ή ακόμα και ποια στοιχεία της χρησιμοποίησαν χωρίς επίγνω­ ση;

Ε

ΔΩ συναντώ βέβαια και την πρώτη ερώτηση, μια και ασχέτως αν τα μονοπάτια που χάραξαν οι σύντροφοι και οι επίγονοι του Freud είναι κοντινά, παράλληλα ή παράπλευρα, η ψυχανάλυση σαν θεωρία και πράξη δεν μπορεί να αποστασιοποιηθεί από την αρχή της. Η προβληματική της αρχής (Uhr), κεντρική προβληματική της ψυχαναλυτικής θεωρίας, εγκαθιστά υποχρεωτικά το πρόσωπο του ιδρυτού της, όχι μόνο ως αφετηρία της ιστορίας της, αλλά κυρίως νομίζω, ως πόλο αναφοράς. Ο πόλος αυτός είναι δείκτης των ατομι­ κών ή ομαδικών στάσεων ως προς την ένοια της οφειλής που παρα­ πέμπει στην αποδοχή ή στον φόβο και στον αποκλεισμό της δεκτικότητός μας. Το άνοιγμα στον άλλον, σε όσα πήραμε από αυτόν και στο τι του οφείλουμε, συχνά βιώνεται σαν επικίνδυνα τραυματικό για τον ατομικό ναρκισσισμό. Η οφειλή στον Freud έχει συχνά ελαχιστοποιηθεί ή και αγνοηθεί. Μεταγενέστερες προτάσεις έτειναν να προσθέσουν στο σώμα της φροϋδικής θεωρίας παραμέτρους που το αλλοιώνουν και ιδέες των οποίων οι επιπτώσεις συχνά δεν έγιναν καν αντικείμενο σοβαρού προβληματισμού από τους προτείνοντες. Α λλά σ’ αυτές τις περιπτώ­ σεις το θέμα είναι για ποια ψυχανάλυση μιλάμε και αν η θεωρία της λειτουργίας του ψυχισμού και της θεραπευτικής πράξης, έτσι όπως ο Freud την διεργάστηκε, έχει σχέση -κ α ι π ο ια - με το οικοδόμημα π.χ. του Adler ή του Fromm κλπ. Μπορεί κανείς να διερωτηθεί: γιατί άραγε η εμμονή στην χρήση του ίδιου όρου «ψυχανάλυση»; Πολλές απαντήσεις μπορούν να δοθούν σχετικά, μεταξύ των οποίων η σοβα­ ρότερη είναι ίσως ότι όπου και όποτε αναδύονται τα παράγωγα του ασυνειδήτου, αναγκάζουν σε κάποιου τύπου ψυχαναλυτική εργασία, από την στιγμή που αρνείται κανείς να μείνει στο επίπεδο απλών μετατροπών συμπεριφοράς. Οπωσδήποτε, η ψυχανάλυση συνδέεται με τον Freud ως γενάρχη, όχι γιατί την επενόησε (ο ανθρώπινος ψυχισμός ανέκαθεν λειτουρ­ γούσε με δυνάμεις που ξεπερνούσαν τα όρια του συνειδητού, με συγ­ κρούσεις ανάμεσα στην ψυχική και στην εξωτερική πραγματικότητα και πάντως βάσει μιας εσωτερικής οικονομίας που χειριζόταν την δυ­ ναμική), αλλά γιατί την ανακάλυψε εκ νέου1 μέσα από τις παιδικές αναμνήσεις του και γιατί το θάρρος, η εμμονή και η διαθεσιμότητά του (νοητική, συναισθηματική, μορφωτική) του επέτρεψαν να την διαρθρώσει σε θεωρία.

Ε

ΘΕΩΡΙΑ αυτή διαπότισε την ψυχιατρική, όσο και την ψ υχολο­ γία, αλλά και γενικότερα τις κοινωνικές επιστήμες, σε σημείο που είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τι θά ’ταν σήμερα τα συστή­

Η

αφιερωμα/47 ματα κατανοήσεως του ανθρώπου και τα θεραπευτικά διαβήματα, αν δεν είχαν εντάξει στο σώμα των γνώσεών τους έννοιες όπως του δυ­ ναμικού ασυνειδήτου, της παιδικής σεξουαλικότητος, των πλεγμάτων της συγγένειας, των μηχανισμών της απωθήσεων ή της μεταβιβάσεως, της διαδικασίας του ονείρου κλπ. Ά λ λ ο θέμα, αν συχνά η αφομοίω­ ση έγινε με τρόπο που αλλοτρίωνε την αντίληψη της αφετηρίας. Στην Ελλάδα, η ψυχανάλυση είχε μια τύχη, θα έλεγα, ανάλογη προς κινήσεις διχοτομημένου Εγώ. Υπήρχε παντού· ψυχίατροι και ψυχολόγοι έκαναν όλοι ψυχαναλύ­ σεις (χωρίς την ειδική εκπαίδευση για το έργο), διάφορες ψυχοθερα­ πείες εθεωρούντο συνώνυμες με την ψυχανάλυση, γινόταν χρήση ψυ­ χαναλυτικών γνώσεων στους χώρους της ψ υχοπαθολογίας, αλλά ταυ­ τοχρόνους δεν υπήρχε πουθενά, αφού οι ελάχιστοι έλληνες ψυχαναλυταί, ως πριν λίγο καιρό, δεν είχαν κατορθώσει να οργανώσουν ένα συντονισμένο ψυχαναλυτικό κίνημα1 και να παράγουν ψυχαναλυτικό λόγο που να κυκλοφορεί στην Ελλάδα,2 ενώ, αφετέρου, οι ακαδημαϊ­ κοί κύκλοι αγνοούσαν συστηματικά «τα ψυχαναλυτικά». Α αίτια για το κράτημα της αναλύσεως στο περιθώριο και για την ταυτόχρονη, ιδιάζουσα, πανταχού παρουσία της, είναι πολ­ λά. Νομίζω ότι οφείλονται εξίσου στις ιδιαιτερότητες της ψυχαναλυ­ τικής μεθόδου -π ο υ απαιτεί επίπονη και μακρά ετοιμασία στην εκ­ παίδευση των αναλυτώ ν- όσο και στις ειδικές συνθήκες που είχαν διαμορφώσει την ψυχική και την κοινωνική πραγματικότητα των Ελ­ λήνων. Ενταγμένοι μέσα σε ένα οικογενειακό σύστημα που ώς πριν λίγο καιρό απορροφούσε τις εντάσεις, μοιραζόταν τα προβλήματα, αλλά και είχε «λόγο» για κάθε έκφραση ατομικής ζωής των μελών του, οι Έ λληνες πολύ λίγο έβλεπαν την ανάγκη, ή είχαν την δυνατό­ τητα να στραφούν προς τον αναλυτή. Εξάλλου, χρησιμοποιώντας σε μεγάλο βαθμό τον μηχανισμό της προβολής,3 πολύ λίγο ήταν έτοιμοι για μια διαδικασία στην οποία το άτομο καλείται να συναντήσει τον εαυτό του, να τον αντιμετωπίσει και κυρίως να τον επωμισθεί σε όλη την βία της αμφιθυμίας του. Ό σ ο για τους οικονομικούς λόγους που συχνά έχουν συζητηθεί, χωρίς να μειώνω τη σημασία τους, πιστεύω ότι εξυπηρετούσαν πολλαπλές παραγνωρίσεις και αντιστάσεις. Σήμερα, τα πράγματα αλλάζουν και δεν είναι μόνον οι κύκλοι των διανοουμένων της Ελλάδος που ανοίγουν στην σκέψη του Freud και στην πλατιά πολιτιστική προσφορά του. Ό σ ο για την ειδική συμβολή του στην ψυχοπαθολογία και στην θεραπευτική, όλο και περισσότερο αναγνωρίζεται από όσους αναλαμβάνουν ψυχοθεραπείες, η ανάγκη να περιχαράξουν μέσα τους, και έξω, τα όρια και τους στόχους του έργου τους. Μετά τον Freud, πολλές είναι οι ψυχοθεραπευτικές εφαρμογές που διαποτίστηκαν από την δυναμική της οπτικής του και ασφαλώς οι άξονες της ψυχαναλυτικής τεχνικής χρησιμοποιούνται -σήμερα σε διαφόρους τύπους θεραπείας, με ασθενείς που δεν θα μπορούσαν να καλυφθούν με την κλασική μέθοδο (ψυχωτικοί, μεταίχμιες περιπτώ­ σεις κ.ά.).

Τ

ΥΤΑ όμως δεν αλλάζουν την ιδιαιτερότητα της ψυχαναλύσεως. Οι διαφορές της από τις άλλες ψυχοθεραπείες είναι ουσιαστι­ κές. Διαφορές πλαισίου: ρυθμός συνεντεύξεων, ουδετερότης του ψυχα­ ναλυτού, ειδική εκπαίδευσή του που περνά μέσα από την δική του προσωπική ψυχανάλυση κ.ά. Διαφορές τεχνικής: κινητοποίηση της παλινδρομικής νευρώσεως μεταβιβάσεως -χειρισμός της μεταβιβάσεως μόνον μέσω ερμηνειώνστήριξη της ερμηνείας στους ελεύθερους συνειρμούς του αναλυομέ-

Α

48/αφιερωμα νου *123και στα βιώματά του μέσα στην μοναδική συναισθηματική εμ­ πειρία που αποτελεί κάθε ανάλυση τόσο για τον αναλυόμενο, όσο και για τον αναλυτή. Διαφορές στόχων: ως εργασία επί των ψυχικών κινήσεων που ανοίγει στο άγνωστο του ανοίκειου ασυνειδήτου, η ψυχανάλυση δεν ορίζεται μόνον από τα θεραπευτικά της αποτελέσματα. Βεβαίως ει­ σάγει αλλαγές στην ψυχική οικονομία και τροποποιεί την προϋπάρχουσα ψυχική ισορροπία. Βεβαίως προσφέρει νέες διεξόδους στις συγκρούσεις. Ασφαλώς κινητοποιεί και συνδέει το συναίσθημα προς τις απωθημένες παραστάσεις, κοκ. Ό μω ς, πέρα από τις θεραπευτι­ κές της επιπτώσεις, είναι κυρίως ένα άνοιγμα στην λογική της επιθυ­ μίας, στο νήμα της ιστορίας μας και στην εσωτερίκευση από το άτομο των ίδιων του των ψυχικών κινήσεων. Τελικά, είναι πρόσκτηση μιας διαθεσιμότητος που γίνεται δείκτης της δεκτικότητος την οποία μπορεί να αναπτύξει ο καθένας μας εν σχέσει προς την προσωπική του δημιουργία.

Σημειώσεις 1. «...Με τον θάνατο του πατέρα μου, όλο το παρελθόν ξαναξύπνησε» Γράμμα στον W. Fliess, 2.11.1896.

1. Βλ. ειδικότερα τα άρθρα Γ. Ζαβιτσιάνου, Δ. Κουρέτα, Π. Χαρτοκόλλη, θ . Τξαβάρα στον τόμο «Ψυχανάλυση και Ελλάδα», Εταιρεία Σπουδών Νεοελλ. Πολιτισμού και Γεν. Παιδείας, Αθήνα 1984.

2. Τα δημοσιεύματα των Ελλήνων ψυχαναλυτών έχουν κυρίως κυκλοφορήσει στο εξωτε­ ρικό και έχουν γραφεί σε ξένες γλώσσες.

3. Βλ. Α. Ποταμιάνου: «Σκέψεις γύρω από μια ψυχική δόμηση». Εφημερ. Καθημερινή 8.1.1985.

1. A. Potamianou (1984): «Les enfants dc la folic. Violence dans les identifications» Paris.

Privat, σελ. 85.

Φ

V

λ

ί

ξ

η

έλληνικη καί ξ*νη λογοτεχνία

η

ιιι:ιά<inmon «ψι ι:ρ<·>Η«

ίούλιος-αύγουστος ’86

ειδικό τεύχος: δρχ. 'ι(Κ)

αψιερωμη/49

Θανάσης Τζαβάρας ΕΡΕΥΝΑ του Διαβάζω αρχίζει με μία ερώτηση που προέρχεται από μία τρέχουσα σύγχυση, αναφορικά με τις σχέσεις δημιουργού-δημιουργήματος-θεωρίας-αλήθειας κλπ. η οποία ανθεί στις χώ­ ρες της περιφέρειας ως προς τα κέντρα πρωτογενούς παραγωγής Γνώσης.

Η

Σ είμαι σαφής. Ο Φρόυντ δεν δημιούργησε τον φροϋδισμό (όπως ούτε ο Μαρξ τον μαρξισμό, ούτε άλλωστε ο Αϊνστάιν τον «αϊνσταϊνισμό»). Οι «Δημιουργοί», τουλάχιστον στους τομείς της Γνώσης -το υ Α νθρώ που, της Κοινωνίας, της Φύσης - παράγουν: προτάσεις, θεωρίες, συλλογισμούς, μοντέλα... που τείνουν προς μία πληρέστερη και σαφέστερη κατανόηση προβλημάτων και φαινομέ­ νων. Δ εν παράγουν «αλήθεια», αλλά μπορεί - ο ι προτάσεις τους, οι θεωρίες το υ ς- να ελέγχονται ως «αλήθεια», είτε ως προς την επιστη­ μολογική τομή που παράγουν, είτε ως προς το είδος και το ήθος της σχέσης που προτείνουν μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου της με­ λέτης. Κάθε θεωρία είναι πρόσκαιρη, εξελίξιμη και, φυσικά, δυνάμει λανθασμένη. Κάθε θεωρία εγγράφεται, αναδεικνύεται ή καταργείται μέσα σε ένα ιστορικο-κοινωνικό πλαίσιο. Κατά συνέπεια λοιπόν, ένας «δημιουργός», δεν μπορεί να έχει οπαδούς αλλά μόνο συνεχι­ στές (που συμφωνούν ή διαφωνούν) ή και επιγόνους. Εδώ είναι εύ­ κολο να διαπιστωθεί ότι η παραπάνω άποψή μου, προέρχεται από μια εξιδανικευμνένη ή καλύτερα από μία αποστειρωμένη από τα «αν­ θρώπινα» εικόνα. Ούτε ο Μαρξ, ούτε ο Φρόυντ (ούτε φυσικά οι οποιοιδήποτε «στοχαστές») βρίσκονται θωρακισμένοι (και γιατί αλή­ θεια θά ’πρεπε;) από τα ψυχικά δυναμικά επιβολής, εξουσίας και σαγήνης των άλλων.

Α

ΤΟ σημείο όμως αυτό, για να προχωρήσω στην κατανόηση του προβλήματος «σχέση δημιουργού-θεωρίας-συνεχιστών», θα δα­ νειστώ, με κάθε προσοχή, από την ψυχανάλυση τις έννοιες «μεταβίβαση-αντιμεταβίβαση». Σε κάθε ψυχαναλυτική θεραπευτική σχέση καλούμεθα να διαχειριστούμε τα θετικά και αρνητικά συναισθηματι­ κά δυναμικά που τρέφουν, αμοιβαίως, ψυχαναλυόμενος και ψ υχανα­ λυτής. 'Ετσι, στις σχέσεις γνώσης μπορούμε να διαπιστώσουμε μετα­ βίβαση στο πρόσωπο (του Φρόυντ, του Μαρξ κλπ.) ή μεταβίβαση στο αντικείμενο (την Ψυχανάλυση, τον ιστορικό, διαλεκτικό Υλισμό κλπ.). Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να περιγράψουμε δύο (συμπλη­ ρωματικές) εξελίξεις μέσα στην διαχρονία μιας θεωρίας: η μία στηρί­ ζεται στην μεταβίβαση στο πρόσωπο και παράγει πιστούς και οπα­ δούς ή αιρετικούς και ετερόδοξους και η άλλη στηρίζεται στην μετα­ βίβαση στο αντικείμενο και παράγει διάλογο-αντίλογο-διαφορισμόαντιπαράθεση, δηλαδή Σχολή.

Σ

Ν Α ιστορικό παράδειγμα θα εικονογραφήσει την χρησιμότητα της υπόθεσής μου: Ο Γιουνγκ αναφέρει στην αυτοβιογραφία του, το πώς «χρειάστηκε» να «ανακαλύψει» το συλλογικό ασυνείδητο δηλαδή τον χώρο εκείνον του ψυχισμού, που δεν ελέγχουμε, δεν είναι υποκειμενικό, και κατά συνέπεια, δεν είναι θέμα προς επεξεργασία σε μια ατομική ψυχανάλυση. Η «ανάγκη» αυτή προέκυψε την εποχή της ανάλυσής του με τον Φρόυντ, όταν δεν αναλύθηκε σχετικό όνει­ ρο, όπου ο Γιουνγκ ευχόταν τον θάνατο του Φρόυντ.

Ε

50/αφιερωμα ΥΜΠΕΡΑΣΜΑ από αυτό το γεγονός είναι ότι μία πηγή μετεξε­ λίξεων στον χώρο της Ψυχανάλυσης (όπου η ατομική ψυχανάλυ­ ση είναι προϋπόθεση απαραίτητη για κάθε ψυχαναλυτή), μετεξέλιξη προς την όποια ορθοδοξία είτε προς κάποια ετεροδοξία, μπορεί να είναι το μη-αναλυμένο μέρος μεταβίβασης στο πρόσωπο του αναλυτή (ή του αναλυτή του αναλυτή και τελικά στο πρόσωπο του «πατριάρ­ χη» Φρόυντ).

Σ

Ε τον ίδιο τρόπο, μπορούμε να καταλάβουμε την δεύτερη σύγ­ χυση της πρώτης σας ερώτησης: Τι άλλο μπορεί να σημαίνει η ανιστόρητη συγκατοίκηση Γιουνγκ, Ράιχ, Μπιντσβάγκερ, Λακάν! Και εκείνο το «δεν συμπεριλαμβάνεται φυσικά» κλπ. που αφορά την Διεθνή Ψυχαναλυτική Ένωση (Δ .Ψ .Ε .)! Θα επανέλθω σε λίγο για την περίπτωση Λακάν, αλλά τι επιτρέπει τη σύγχυση μεταξύ του «μαθητή-αιρετικού-πολέμιου-δημιουργού» (Γιουνγκ) - του «ανταγωνιστή-πολέμιου-κριτικού» (Ράιχ) - του «συμπαθούς-συνοδοιπόρουσυνεχιστή» (Μπιντσβάγκερ) (αλήθεια πόσοι γνωρίζουν στην Ελλάδα αυτό το όνομα;) και του «συνεχιστή-που-επιστρέφει-στον-ξεχασμένο-Φρόυντ-θεωρητικού»; Επιεικώς, η παραπληροφόρηση.

Μ

ΣΟΝ αφορά τώρα την Δ .Ψ .Ε ., μας χρειάζεται μία ακόμη διευ­ κρίνιση. Εν αντιθέσει με τον «οπαδό» ή τον «συνεχιστή» της θεωρίας του Μαρξ, που έχει να επιλύσει το ζήτημα της πολιτικής του δράσης, βάσει των θέσεων του Μαρξ (π.χ. 4, 5 και «θέση για Φώυερμπαχ), το ζήτημα της ανάγκης ένταξης σε κάποιο κομμουνιστικό κόμμα κλπ. ή ακόμη και το θέμα του προλεταριακού διεθνισμού, ο ψυχαναλυτής δεν έχει καμιά, θεωρητικά θεμελιωμένη, υποχρέωση να ανήκει σε μια τοπική ή διεθνή ψυχαναλυτική εταιρεία. Μία χαρακτη­ ριστική ομοφωνία άλλωστε έχει επικρατήσει μεταξύ ψυχαναλυτικών Σχολών όλων των αποχρώσεων ως προς τα βασικά προαπαιτούμενα για να γίνει κανείς Ψυχαναλυτής: προσωπική ψυχανάλυση, θεραπευ­ τική δραστηριότητα υπό εποπτεία και, φυσικά, θεωρητική κατάρτι­ ση. Γι’ αυτό, αξιολογώντας με από το κριτήριο μιας κοινά (και παγ­ κοσμίους) αποδεκτής αρχής, την ιστορία του διεθνούς Ψυχαναλυτι­ κού κινήματος, μπορεί να κατανοήσει το γιατί η Δ .Ψ .Ε . (θεωρητικά τουλάχιστον) είναι ένα διεθνές συντονιστικό όργανο, δεν παρεμβαί­ νει στις επιμέρους εταιρείες, (σε αντίθεση π.χ. με τον ρόλο της Κομιντέρν) και δέχεται ως μέλη όλες τις εταιρείες που αποδέχονται τις αρχές της (δηλαδή μέχρι και περισσότερες από μία σε εθνικό επίπε­ δο).

Ο

ΩΡΑ, το γεγονός ότι η (ψυχαναλυτικά) ουδέτερη Δ .Ψ .Ε . λει­ τούργησε και λειτουργεί (και αυτή) με μη-αναλυμένα υπόλοιπα μεταβίβασης στο πρόσωπο, όπως εξήγησα πιο πάνω δεν μας κάνει εντύπωση. Επαναλαμβάνω: η παραγωγή ορθοδοξίας ή/και ετεροδοξίας είναι πολύ πιο εύκολη στις θεωρίες όπου η μεταβίβαση στο πρό­ σωπο κυριαρχεί. ΓΓ αυτό μπορούμε να περιγράψουμε μέχρι και δομι­ κούς νόμους σε αυτή την παραγωγή. Έτσι, μπορούμε να καταλάβου­ με πώς γενιές ψυχαναλυτών γαλουχήθηκαν διαβάζοντας τα εγχειρί­ δια «πρακτικής» των Φένικελ και Γκλόβερ και όχι τα κείμενα του Φρόυντ και των άλλων ψυχαναλυτών (όπως συνέβη με το λεξικό του Ρόζενταλ και τους μαρξιστές). Επίσης, μπορούμε να καταλάβουμε, γιατί μετατρέπονται σε «κυριαρχούν παράδειγμα» (κατά Κουν) οι απόψεις των αριθμητικά υπερτερούντων στα πλαίσια της Δ .Ψ .Ε . (εν­ νοώ τις ψυχαναλυτικές εταιρείες από τις χώρες του «υπαρκτού φροϋδισμού», την Βόρεια Αμερική).

Τ

οφιερωμα/51 Α υπόλοιπα, αν είχαμε χώρο, θα μπορούσαμε να τα συζητήσου­ με π.χ. το πώς οι διαφωνίες στην Αγγλική ψυχαναλυτική εται­ ρεία μεταξύ «κλαϊνικών» και μη, στην αρχή της δεκαετίας του ’40, κατέληξαν σε «ιστορικό συμβιβασμό» και πώς οι διαφωνίες στην ψυ­ χαναλυτική εταιρεία του Π αρισιού στην αρχή της δεκαετίας του ’50, μεταξύ «Λακανικών» και μη κατέληξαν σε «αφορισμούς», «σχίσμα­ τα» διαγραφές από την Δ .Ψ .Ε ., και έτσι να καταλάβουμε, μέρος του­ λάχιστον, της παραπληροφόρησης και άγνοιας στον τόπο μας... Μία ανάλογη σύγχυση παράγεται και από την δεύτερη ερώτηση. Η θεωρία περί «μεταβίβασές στο αντικείμενο», επιτρέπει να αντιμετω­ πίζουμε την ψυχανάλυση, ως αυτοτελή κλάδο όσον αφορά το γνωστι­ κό της αντικείμενο, ανεξάρτητη ως προς την μέθοδό της, αλλά όχι υποχρεωτικά «Επιστήμη». Εδώ αναφέρομαι στην δήθεν κοινή παρα­ δοχή (concensus) περί προϋποθέσεων του «επιστημονικού». 'Αλλω­ στε, ποιο είναι εκείνο το δια-χρονικό και δια-κλαδικό κριτήριο που θεσμοποιεί έναν κλάδο ως «επιστημονικό»; Το «διαψεύσιμο», που γί­ νεται στον τόπο μας η τελευταία λέξη της μόδας; Φυσικά όχι. (Χαρα­ κτηριστικό και χαριτωμένο «σύμπτωμα» αυτής της μόδας μπορούμε να θεωρήσουμε το «Ψυχανάλυση και επιστήμη» του Γ. Σ ιούνα και σχετική απάντηση του Μ. Μαρκίδη στο «Σημειώσεις», No 24, Νοέμ­ βριος 1984). Αλλά τι ρωτάτε; Τι είναι η ψυχολογία και ακόμη περισσότερο η ψυχιατρική; Είναι επιστήμες ή «επιστημονικότερες» της ψυχανάλυ­ σης; Υποπτεύομαι πως το ζήτημα που μας απασχολεί εδώ είναι οι επαγγελματικές σχέσεις και αρμοδιότητες των ειδικών των τριών κλάδων ως προς τις θεραπευτικές πράξεις.

Τ

ΦΡΟΫΝΤ υπήρξε κατηγορηματικός: η Ψυχανάλυση είναι «αυ­ τοτελές» επάγγελμα και όεν απαιτεί στην εξάσκησή του, προγε­ νέστερες ιατρικές ή ψυχολογικές γνώσεις. Θεωρούσε, δηλαδή, την ψυχαναλυτική εκπαίδευση αυτόνομη. Με τον χρόνο υπήρξαν προ­ σαρμογές σε αυτή την «γραμμή» του Φρόυντ, κυρίως με κοινωνικοκορπορατίστικες προφάσεις. Έ τσι, υπό την πίεση της Αμερικάνικης (κυρίως) πλειοψηφίας στην Δ .Ψ .Ε . χρησιμοποιούνται κριτήρια επι­ λογής για μέλλοντες ψυχαναλυτές: μια καλή ψυχιατρική παιδεία, ένα επιμελές ψυχολογικό ντοκτορά, μια ισορροπημένη ετερόφυλη <· ·, κλπ. κλπ., χωρίς προφανή αναφορά στην θεωρία της Ψυχανάλυσης.

Ο

ΥΤΟ πάντως, που ενδιαφέρει, είναι ότι η Ψυχανάλυση δεν εί­ να ι μία, αγία, αμόλυντη κλπ. (και ευτυχώς). Κατά καιρούς, κα­ τά κατευθύνσεις ενδιαφερόντων, κατά πολιτισμικές προϋποθέσεις, οι ψυχαναλυτές-ερευνητές, που χειρίζονται το δυνατόν καλύτερα την μεταβίβασή τους στο αντικείμενο-ψυχανάλυση τονίζουν ή ενδιαφέρονται περισσότερο σε μία όψη της θεωρίας του Φρόυντ, βρίσκουν καινούριες προεκτάσεις στη θεωρία ή προτείνουν καινούριες συνθέ­ σεις με νέα δεδομένα ή νέους γνωστικούς τομείς. Α υτό λειτουργεί σύμφωνα με τις ευχές του Φρόυντ για εξέλιξη της θεωρίας και για προτάσεις μιας πληρέστερης θεωρίας του ψυχισμού. Εξελίξεις υπάρχουν και στις θεραπευτικές προτάσεις της ψ υχανά­ λυσης. Επί εκατό περίπου χρόνια παρουσίας της στον δυτικό κόσμο, από την πρόταση της «τυπικής» ψυχανάλυσης μέχρι και τις πιο «χα­ λαρές» θεραπευτικές της εφαρμογές, η ψυχανάλυση παραμένει μια από τις κύριες θεραπευτικές μεθόδους που διαθέτουμε. Παράλληλα, η ψυχανάλυση γονιμοποίησε και άλλες θεραπευτικές προτάσεις, και έτσι, μαζί με τις βιολογικές και τις κοινωνικές θεραπείες, συμβάλλει στη βελτίωση των «τρόπων» μας στον τομέα της ψυχικής υγείας και νόσου. Αυτό όμως που νομίζω πως είναι η θεμελιώδης συμβολή του

Α

*Α δ .\ν *

52/αφιερωμα Φρόυντ στον χώρο της θεραπευτικής δραστηριότητας, είναι ότι είναι δυνατόν να συλλάβουμε κάθε θεραπευτική πράξη, ως μία «ψυχοθε­ ραπευτική σχέση». Βεβαίως, οι τεχνοκράτες της υγείας λατρεύουν τις έννοιες «Fast-food/Fast sex/Quick pill» και έτσι οι ψυχοθεραπείες όλο και λιγότερο χρηματοδοτούνται από τους ασφαλιστικούς οργανι­ σμούς (όρα και την θέση των ψυχοθεραπειών στο τοπικό μας ΕΣ Υ ...). ΕΞΑΣΘΕΝΗΣΗ, όμως, του θεραπευτικού ρόλου της ψυχανά­ λυσης στις αγορές του δυτικού κόσμου, δεν οφείλεται μόνο στις μεταλλαγές του Κράτους Π ρονοίας, συνδέεται επίσης με την κύρια επιστημολογική επιλογή, που η κυρίως Αγγλοσαξονική πλειοψηφία της Δ .Ψ .Ε . πραγματοποίησε στις κρίσιμες δεκαετίες των χρόνων ’30 και ’40: κατέστησε την ψυχανάλυση ιατρο-βιολογικό κλάδο και ειδι­ κότητα. Αυτή η εξέλιξη εγγράφεται χωρίς αμφιβολία στην γραμμή μιας επιθυμίας (και ενός καημού) του Φρόυντ, που ήλπιζε ότι η βιο­ λογία θα λύσει τα μυστήρια του πνεύματος. Μόνο που άλλη ήτανε η βιολογία που ο Φρόυντ φαντασίωνε, άλλη ήτανε η βιολογία από την οποία οι ψυχαναλυτές της πρώτης γενιάς έκαναν δάνεια και, τελικά, σε άλλους δρόμους μας οδήγησε η φανταστική πρόοδος των επιστη­ μών της Φύσης και της Ζωής, που εμφανίστηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η

ΥΝΤΟΜΑ τώρα για τα ρεύματα, που μιλάτε: ανήκουν όλα σε μια δεύτερη χρονολογικά «γενιά», από την «γενιά» του Φρόυντ και της Ψυχανάλυσης. Την εποχή που ανδρώθηκε επιστημονικά ο Φρόυντ, κυρίαρχα επιστημονικά μοντέλα ήταν η φυσικο-χημεία και η πειραματική βιολογία a la Claude Bernard. Ό τα ν ο Φρόυντ δημιουρ­ γούσε την ψυχανάλυση, δεν υπήρχαν, στην ουσία, αναπτυγμένες επι­ στήμες του Ανθρώπου και της Κοινωνίας, η δε φιλοσοφική του παι­ δεία, αν και επαρκής, επισκιαζότανε από το δήθεν «αντικειμενικό» πρωτείο του θετικισμού του. Παρόλ’ αυτά, και μάλλον διαισθητικά, σε σχετικό του άρθρο το 1917, ο Φρόυντ ισχυρίζεται πως το ενδιαφέρον της ψυχανάλυσης αφορά πολλούς κλάδους πέραν της Ιατρικής. Έ τσι, διαφαίνεται σή­ μερα ότι, όσοι ψυχαναλυτές ακολούθησαν την ιατρο-βιολογική εξέλι­ ξη κινδυνεύουν να γίνουν ουραγοί της βιολογίας και απόκληροι των τεχνοκρατών της ψυχικής υγείας και νόσου, ενώ όσοι ανοίχτηκαν προς τα καινούρια αντικείμενα και θεωρίες των επιστημών του Α ν­ θρώπου και της Κοινωνίας, μπορούν να ελπίζουν σε μια νέα άνθηση της Ψυχανάλυσης. Εδώ ανήκει το τυπικό (και θετικό) παράδειγμα του Λακάν, που πήρε και έδωσε, από και στα πνευματικά ρεύματα που αναφέρεστε, δημιουργώντας θεωρία μ α ζ ί με την Φιλοσοφία, την Κοινωνική Ανθρωπολογία, την Γλωσσολογία κλπ. κλπ.

Σ

ΣΟΝ αφορά τώρα την Ελλάδα, η σχετική προσπάθεια στον συλ­ λογικό τόμο «Ψυχανάλυση και Ελλάδα» (1984) μας επιτρέπει, περιληπτικά, τα εξής: εάν ιστορικά διαπιστώθηκε, ότι υπήρξε εγκαί­ ρως κάποιο ενδιαφέρον για τις ψυχαναλυτικές ιδέες (ήδη από την δεύτερη δεκαετία του αιώνα μας), το ενδιαφέρον αυτό παρέμεινε και σ’ ένα βαθμό παραμένει «φιλολογικό». Η (σχετική) εκδοτική «αποτυ­ χία» του προαναφερόμενου τόμου, η μεγάλη εκδοτική «επιτυχία» της Καρντινάλ και ο «θρίαμβος» του 11ου Σεμινάριου του Λακάν, αποτε­ λούν κατά τη γνώμη μου, τα πιο εμφανή και ευκόλως μετρητά συμ­ πτώματα, των'σχέσεων της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας και με τον εαυτό τη; κ α ι με τις εισαγόμενες ιδέες (και προϊόντα). Η εγχώρια παραγωγή ψυχαναλυτικού Λόγου, παραμένει μικρή και με χαμηλή κυκλοφορία, τα εισαγόμενα προϊόντα μετά από την μεταφραστική

Ο

αφιερωμα/53 εκπόρνευση που υφίστανται, γίνονται και αντικείμενο προσαρμογής σε εντόπιες φαντασίες και φαντασιώσεις (π.χ. στο τεύχος «Επίγονοι του Φρόυντ» του Δ ια βά ζω ), έτσι ώστε η συμπαθέστατη κυρία Καρντινάλ να έχει κάνει περισσότερα για την διάδοση των Ψ υχαναλυτι­ κών ιδεών, από όσα έχουν κάνει συλλήβδην Ψυχαναλυτές, ΑντιΨυχαναλυτές και άλλα συμπαθή επαγγέλματα, που διακινούν ανάλο­ γες ιδέες. Ε αυτά, θά ’πρεπε να προσθέσουμε δύο κουβέντες για τις ψ υχα­ ναλυτικές πρακτικές στον τόπο μας: Πενήντα χρόνια μετά την πρώτη, επίσημη εγκατάσταση ψυχαναλυτή στην Ελλάδα (το 1935, ο Α . Εμπειρικός), οι «ψυχαναλυτικές υπηρεσίες» που προσφέρονται στην εν δυνάμει σημαντική ελληνική ζήτηση, εξακολουθούν να είναι περιορισμένες σε ποικιλία, συγκεντρωμένες γεωγραφικά και να π α ­ ρέχονται από αναλογικά μικρό αριθμό εγκύρων ψυχαναλυτών. Εκ­ παιδευτικά, η κατάσταση άρχισε να βελτιώνεται με την ίδρυση δύο εταιρειών, που με διεθνείς προδιαγραφές (και έλεγχο) εκπαιδεύουν ψ υχαναλυτικούς ψυχοθεραπευτές και ψυχαναλυτές. Το υπόλοιπο των αναγκών καλύπτεται από αρκετούς ψ υχαναλυτικά «πεφωτισμέ­ νους» θεραπευτές (και από την γνωστή χορεία τσαρλατάνων, που α ν­ θεί σε όλες τις χώρες του κόσμου). Ό π ω ς είπα προηγουμένως, η αυτόνομη παραγωγή ψυχαναλυτικού λόγου στην Ελλάδα είναι μικρή και έτσι μας είναι δύσκολο να αναλύ­ σουμε την γενικότερη σημασία της ψ υχανάλυσης στο γίγνεσθαι της Ελληνικής Διανόησης, σε αντίθεση ίσως με την επίδραση των ιδεών του Φρόυντ στην λογοτεχνική παραγωγή, όπως το έδειξε ο Π. Χαρτοκόλλης (Ν έα Εστία, No 1371, 1984).

Σ

Α ήθελα όμως ν α κλείσω, με ένα μεγάλο πρόβλημα, που φυσικά δεν αφορά μόνο την Ψυχανάλυση: πρόκειται για την τραγωδία της κακής, ελλιπούς ή λανθασμένης απόδοσης στα ελληνικά (και) των ψυχαναλυτικών κειμένων και όρων. Μ πορούμε να υποθέσουμε, πω ; μια παραποιημένη ή λανθασμένη μετάφραση, πέραν από το δυσνόητο του κειμένου που παράγει, νοθεύει την θεωρία και διαιωνίξει την άγνοια.

Θ

Ο παράδειγμα που χρησιμοποιώ διαθέτει επικαιρότητα και μα; προϊδεάζει για το μέλλον. Μιλάω για κάποια Αακανικά κείμενα. Θ α είναι γνωστό στους αναγνώστες του Διαβάζω πως ο Λ ακάν έγινε της μόδας στον τόπο μας, για τρεις, τουλάχιστον, χρήσεις: ως στόχο; ευκόλων ύβρεων (π.χ. Δ ια βά ζω , 23-3-1983, σ. 12, υποσημείωση 3). ως αφορμή αμπελοφιλοσοφίας (πήγα να γράψω Λ αχανοφιλοσοφίας) και λογοπαιγνίου αλλά και ως έμπνευση δοκίμων στοχαστών των νεοελληνικών πραγμάτων. Έ τσι, το κεφάλαιο «Η κριτική διερεύνηση της υποκειμενικής αυτογνωσίας (Λακάν)», στο έργο «Ορθός λόγος και κοινωνική πρακτική» του X. Γιανναρά, στηρίζεται σχεδόν απ ο­ κλειστικά στο 11ο Σεμινάριο του Λ ακάν, όπω ς μεταφράστηκε ελληνι­ κά από την Α . Σκαρπαλέζου (ο Μ. Μαρκίδης έχει σχετικά γράψει στο Δ ια βά ζω ). Π ρόσφατα λοιπόν, κυκλοφόρησε, σε ιδιωτική έκδοση στην Α θήνα, μια έντονη και δραστική κριτική αυτής της μετάφρασης (και άλλων μεταφράσεων Λακανικών όρων) (Δ . Βεργέτης: Το παι­ γνίδι του σημαίνοντος στον Λ ακάν, 1985). Δ εν υπάρχει εδώ χώρος αντιπαραβολής και συζήτησης, αλλά εάν ο Βεργέτης έχει έστω και μερικώς δίκιο, τότε μεγάλο μέρος των στοχασμών του Γιανναρά για τον Λ ακάν, στηρίζεται σε παραποιημένες και λανθασμένα μεταφρα­ σμένες έννοιες. Έ τσι ο φαύλος κύκλος άγνοια-παραποίησηπαραπληροφόρηση-μεταπρατικό προϊόν-εξάρτηση, συνεχίζεται...

Τ

54/αφιερωμα

Μαρία Νικολάί'δου

Freud και σύγχρονη Ελλάδα ΕΠΙΔΡΑ ΣΗ της ελληνικής μυθολογίας, των τραγικών και γενικότερα του Αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού και φιλοσοφίας, στο έργο του Φρόυντ δεν χρειάζεται εδώ κανένα σχόλιο. Αρκεί να υπενθυμιστεί το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα και ο θεμελιώδης ρόλος που κατέχει στην όλη δομή και κατανόηση της ψυχανάλυσης. Στην σημασία του Ο ιδιποδείου συμπλέγματος, ο Φρόυντ έφθασε όταν πέρασε πλέον στη δεύτερη φάση του έργου του, αντιστρέφοντας τον ρόλο του παιδιού-θύματος της σεξουαλικής επιθετικότητας των μεγάλων, η οποία, μολονότι ώς έναν βαθμό μπορεί να υφίσταται πάντοτε, εν τούτοις δεν επισκιάζει ανθρωπολογικά τις βασικές παρορμήσεις του βρέφους που εξελίσσονται με τον παιδικό ερωτισμό και προσανατολισμούς στο υποχθόνιο δράμα που παίζεται στην ψυχολογία του κάθε ατόμου, ενώ συνεχίζεται κατά κάποιο τρόπο, έστω και μεταμορφωμένο ή εξιδάνικευμένο, σ’ όλη του την ζωή. Η ελληνική, λοιπόν, ανθρωπολογική εμπειρία (μύθος, σύμβολα, πολιτισμός) κυριαρχούν στην φροϋδική σκέψη και όχι λίγες ελληνικές λέξεις ή οι αντίστοιχές τους γερμανικές κοσμούν την ορολογία της ψ υχανάλυσης. Η αυτοανάλυση του Φρόυντ, επίσης, οι εμπειρίες των αρρώστων και οι σχέσεις του μαζί τους (μεταβίβαση), βρήκαν ασφαλώς την ανταπόκρισή τους στα διαβάσματά του και στα επιλεκτικά του ταξίδια. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Σοπενχάουερ και ο Νίτσε, ιδίως με το βιβλίο του «Η Γένεση της Ελληνικής Τραγωδίας», τον επηρέασε βαθύτατα, όπως και τα συχνά ταξίδια του στην Ιταλία, Ρώμη, Φλωρεντία κ λπ., όπου στην πραγματικότητα αναζητούσε το πλαίσιο των κλασικών του εμπνεύσεων. Το μοναδικό του ταξίδι στην Ελλάδα, σε μια εποχή που τα μακρινά ταξίδια δεν ευνοούνταν ιδιαιτέρως, αποτέλεσε για τον Φρόυντ μιαν εξαιρετική εμπειρία. Εδώ, αναφέρομαι στο ταξίδι αυτό, καθώς και σε κάποιους άλλους προσωπικούς δεσμούς του Φρόυντ με τη σύγχρονη Ελλάδα, όπως περιγράφονται στην κλασική ψυχαναλυτική βιογραφία του Ernest Jones, μαθητή και προσωπικού του φίλου, ένα τρίτομο έργο με τον τίτλο «Η ζωή και το έργο του Σίγκμουντ Φρόυντ» (The Life and Work of Sigmund Freud). Ιδού τα σχετικά αποσπάσματα:

Η

« ' Τ ’ Ο 1904 συναντάται με την οικογένεια στο Konigssee στις 12 Ιουνίου και μετά από ένα 15θήμερο X έφυγε από εκεί η γυναίκα του για να μείνει περίπου δυο εβδομάδες με την μητέρα της στο Αμβούργο. Ο αδελφός του Α λέξανδρος ανακοίνωσε ότι μπορούσε ν α πάρει μόνο μια εβδομάδα άδεια εκείνη την χρονιά. Εσκόπευαν να πάνε στην Κέρκυρα, αλλά η μοίρα τους επιφύλαξε μια πιο ενδιαφέρουσα εμπειρία. Ο Φρόυντ άφησε την οικογένειά του στις 28 Αυγούστου, φθάνοντας την ίδια μέρα στο Γκρατς και έφυγε τα μεσάνυχτα για την Τεργέστη. Εκεί αντάμωσε τον αδελφό του στο Ξενοδοχείο «Μ πουόν Παστόρε» και μετά πήραν το τελεφερίκ για την Opsina όπου έφαγαν το μεσημεριανό τους γεύμα. Έ νας φίλος που είχε γνωρίσει ο Αλέξανδρος τους συνέστησε ν α μην πάνε στην Κέρκυρα που θα έκανε τρομερή ζέστη αλλά να κάνουν ένα ταξίδι στην Α θήνα, πηγαίνοντας με ένα ατμόπλοιο που αναχωρούσε την άλλη μέρα το πρωί. Και τα δυο αδέλφια έβλεπαν τις δυσκολίες ενός τέτοιου ταξιδιού, σχετικά με διαβατήρια κ.λπ. αλλά όταν ήρθε η ώρα, χωρίς ν ’ ανταλλάξουν κουβέντα πήγαν στο Ναυτιλιακό γραφείο και έκλεισαν εισιτήρια. Είχαν επισκεφθεί το Μιραμάρ, το παλάτι του Αυτοκράτορα του Μεξικού και έκαναν μπάνιο στην Μπάρκολα. Ό λ α αυτά ήταν τόσο ευχάριστα που δίσταζαν να φύγουν, αλλά στις δεκάμιση το άλλο πρωί, 30 Αυγούστου, απέπλευσαν για το Μ πρίντεζι, ένα ταξίδι είκοσι-τεσσάρων ωρών. Μεταξύ των επιβατών ήταν ο καθηγητής Ντόρμπφελντ, βοηθός του διάσημου αρχαιολόγου Σλήμαν. Ο Φρόυντ κοίταζε με δέος τον άνθρωπο

αφιερωμα/55 που είχε βοηθήσει στην ανακάλυψη της Α ρχαίας Τροίας, αλλά δίσταζε να τον πλησιάσει. Την επόμενη μέρα έμειναν τρεις ώρες στην Κέρκυρα, την οποία ο Φρόυντ παρομοίασε με την Ραγούσα. Εκεί είχε τον χρόνο να επισκεφθεί δυο παλιούς βενετσιάνικους πύργους. Το επόμενο πρωί το πλοίο σταμάτησε στην Πάτρα, μετά συνέχισε για τον Π ειραιά, και το μεσημέρι στις 3 Σεπτεμβρίου ήταν στην Αθήνα. Η πρώτη εντύπωση ήταν αξέχαστη και απερίγραπτη, αυτή του Ναού του Θησέως. Το επόμενο πρωί πέρασαν δυο ώρες πάνω στην Ακρόπολη, για την επίσκεψη της ο ποίας ο Φρόυντ είχε προετοιμασθεί φορώντας το καλύτερο πουκάμισό του. Γράφοντας ένα γράμμα στο σπίτι του, αφηγείται πως η εμπειρία αυτή ξεπερνούσε οτιδήποτε είχε δει ή μπορούσε να φαντασθεί, και αν θυμηθούμε τον πλούτο της κλασικής γνώσης που είχε αποθηκεύσει στο μυαλό του, από την. νεαρή ηλικία και πέραν, καθώς και την ευαισθησία του για το Ωραίο, καταλαβαίνουμε καλά τι εσήμαιναν οι εντυπώσεις αυτές για τον Φρόυντ. Πάνω από μια εικοσαετία αργότερα, είπε ότι οι κεχριμπαρένιου χρώματος κολόνες της Α κρόπολης ήταν από τα π ιο ωραία πράγματα π ου είχε δει ποτέ στη ζωή του. Ό τα ν βρισκόταν πάνω στην Ακρόπολη είχε μια περίεργη ψυχολογική εμπειρία την οποία ανέλυσε πολύ αργότερα στον Ρομαίν Ρολάν. Ή ταν μια παράξενη δυσπιστία της πραγματικότητας την οποία είχε μπροστά στα μάτια του που προκάλεσε απορία στον αδελφό του όταν ρώτησε εάν πράγματι βρισκόταν επάνω στην Ακρόπολη. Σε μια λεπτεπίλεπτη ανάλυση που δημοσίευσε αργότερα ο Φρόυντ, εξίχνιασε αυτή την αίσθηση της δυσπιστίας, ως αίσθηση του απίστευτου που θα ένιωθε στα φτωχά φοιτητικά του χρόνια, με την ιδέα ότι θα μπορούσε ποτέ να επισκεφθεί ένα τόσο εξαίσιο μέρος· και τούτο με την σειρά του συνδεόταν με την απαγορευμένη επιθυμία του να ξεπεράσει τον πατέρα του σε επιτεύγματα. Σύγκρινε αυτόν τον μηχανισμό με αυτόν που είχε περιγράφει ως λειτουργικό σε άτομα που δεν ανέχονται την επιτυχία, έναν μηχανισμό για τον οποίο θα ακούσουμε περισσότερα πιο πέρα. Εάν κάποιος ήξερε την σπουδαιότητα του πατέρα στην ανάπτυξη ενός παιδιού, αυτός ήταν ο Φρόυντ. Με την ευκαιρία του ταξιδιού του, ο Φρόυντ έμαθε πόσο διαφορετικά ήταν τα αρχαία ελληνικά από τα μοντέρνα ελληνικά. Τα αρχαία ελληνικά του ήταν τόσο οικεία που ως νέος είχε γράψει το ημερολόγιόν του στα ελληνικά, αλλά τώρα κατευθύνοντας τον οδηγό της άμαξας προς το ξενοδοχείο «Αθηνά», αδυνατούσε παρόλες τις παραλλαγές της προφοράς, να γίνει κατανοητός, και ταπεινωμένος πια, αναγκάζεται ν α του γράψει την λέξη. Ο Φρόυντ πέρασε ολόκληρη την επομένη ημέρα πάλι στην Ακρόπολη. Έ φυγαν από την Αθήνα στις 6 Σεπτεμβρίου, το πρωί, πήραν ένα τρένο για την Κόρινθο, και περνώντας τον Ισθμό της Κορίνθου έφθασαν στην Πάτρα, α π’ όπου πήραν το πλοίο που αναχωρούσε στις 10.00 το ίδιο βράδυ. Μετά, επιστροφή για το σπίτι, μέσω Τεργέστης». ΡΚΕΤΕΣ δεκαετίες αργότερα και μάλιστα σε μια πολύ δύσκολη περίοδο της ζωής του, ο Φρόυντ κατά κάποιο άμεσο ή έμμεσο τρόπο στηρίχθηκε επίσης σε πρόσωπα και πράγματα που αφορούν την Ελλάδα. Αποσπώ εδώ το σχετικό κομμάτι από τον τρίτο τόμο του Ernest Jones:

Α

« ■ ^ ΤΙΣ 3 η ώρα το επόμενο πρωί πέρασαν τα σύνορα με το Ό ριεντ Εξπρές στο Κελ της Γαλλίας με την ανακούφιση της ιδέας ότι δεν θα χρειάζονταν ν α ξαναδούν ναζιστές. Ο Δρ. Schur, γιατρός του Φρόυντ, δεν μπόρεσε ν α τους συνοδεύσει λόγω μιας κρίσης σκωλικοειδίτιδας, αλλά η Δρ.

Josephine Stross, μια φίλη της Ά ν ν α ς (κόρης του Φρόυντ) αντικατέστησε θαυμάσια την συνοδεία σ’ αυτό το κοπιαστικό ταξίδι. Στο Π αρίσι τους περίμεναν η Μαρία Βοναπάρτη, ο Πρεσβευτής Bullitt, ο Harry Freud που έμενε στο Παρίσι, και ο Ernst Freud, ο οποίος ήρθε στο Παρίσι για να τους συνοδεύσει κατά το τελευταίο στάδιο του ταξιδιού τους. Πέρασαν δώδεκα θαυμάσιες ώρες στο όμορφο και φιλόξενο σπίτι της Μ αρίας Βοναπάρτη, η οποία πληροφόρησε τον Φρόυντ ότι ο χρυσός του ήταν σε ασφάλεια. Έ χοντας περάσει από την μίζερη εμπειρία ενός ολικού πληθωρισμού όπου η αξία του χρήματος είχε εντελώς εξαφανισθεί, ο Φρόυντ είχε πολύ σοφά φυλάξει ένα ποσό από χρυσά νομίσματα σαν μια ασφάλεια σε περίπτωση μελλοντικής καταστροφής. Η Μαρία Βοναπάρτη δεν μπορούσε εύκολα ν α βγάλει το ποσό από τη χώρα και ζήτησε από την Ελληνική Πρεσβεία της Βιέννης να το στείλει στον Βασιλέα της Ελλάδος που λίγο αργότερα το κατέθεσε στην Ελληνική Τράπεζα του Λονδίνου. Ο Φρόυντ της έγραψε λίγο μετά την επίσκεψή του στο Παρίσι: “Αυτή η μια μέρα στο σπίτι σας, στο Παρίσι, μας επανέφερε σε καλή διάθεση και ξαναβρήκαμε την αίσθηση της αξιοπρέπειας· μετά από δώδεκα ώρες τυλιγμένοι από αγάπη, φύγαμε περήφανοι και πλούσιοι υπό την προστασία της Α θηνάς!” Η Αθηνά ήταν ένα μικρό άγαλμα στο γραφείο του Φρόυντ το οποίο η Μαρία Βοναπάρτη πέρασε λαθραία στο Παρίσι και του το έδωσε εκεί.» Η Αθηνά τούτη, που είχε πάντα ο Φρόυντ στο γραφείο του, ακόμη και στην εξορία μέχρι τον θάνατό του δεν συμβολίζει μήπως την ακατάπαυστη έρευνα της ψυχανάλυσης για τον Λ όγο μέσα από το χάος των παρορμήσεων και του παράλογου;

«Α Henri et Marie-France Normand Karl et Carina Weiss qui savent combiner avec virtuositi la Psychanalyse a I’Archiologie»

To δωμάτιο Ψυχανάλυσης στο σπίτι του Φρόυντ στη Βιέννη (Berggasse 19). Στο μέ­ σον το περίφημο ντιβάνι, όπου ξάπλωναν οι αναλυόμενοι ασθενείς. Από πάνω του, στον τοίχο, εικόνα του ναού του Ραμσή 11 στο Abu Simbel. Ανάμεσα σ' άλλα διακρίνονται ακόμη, δεξιά, εκμαγείο της «Gradiva», αρι­ στερά, πομπηιανή τοιχογραφία, πορτρέτο Φαγιούμ και μαρμάρινο ρωμαϊκό πορτρέτο.

Το 1900 στάθηκε χρονιά ορόσημο για δυο επιστήμες, την Ψυχανάλυση και την Αρχαιολο­ γία, που αν εξαιρέσει κανείς τον γενικότερο ανθρωποκεντρικό τους χαρακτήρα δεν έχουν φαινομενικά άλλα σημεία σύγκλισης. Με την πρώτη έκδοση της βαρυσήμαντης μονογρα­ φίας «Η ερμηνεία των ονείρων» (Die Traumdeutung), που ήλθε να ταράξει τον ύπνο του κόσμου, έβαζε ο σαραντατετράχρονος τότε Φρόυντ γερά θεμέλια της νέας επιστήμης. Στο motto του βιβλίου του, «Flectere si nequeo superos, acheronta movebo» (Αινειάόα 7,312: Αν δεν μπορέσω να λυγίσω τους θεούς θα συγκινήσω τον Αχέροντα), συνοψίζονταν επιγραμ­ ματικά οι φιλόδοξοι στόχοι του. Η έκδοση όμως τούτη δε βρήκε την αναμενόμενη απήχηση στους κύκλους των ειδικών. Την ίδια χρονιά, απ’ την άλλη, η αρχαιολογική σκαπάνη έφερ­ νε στο φως με τις ανασκαφές στην Κνωσό τον μινωικό πολιτισμό, τον πρώτο αληθινό πολι­ τισμό στο κατώφλι της Ευρώπης, εξασφαλίζοντας με μιας στον Έβανς παγκόοιιια φήμη και αναγνώριση. Το γεγονός της νέας ανακάλυψης άγγιξε βαθιά τον Φρόυντ. Α όηχοι σ’ ένα του γράμμα, λίγους μήνες αργότερα, προς τον στενό του φίλο Βίλχελμ Φλις -το «alter ego» του-με ημερομηνία 4-7-1901: «Διάβασες ότι οι Ά γγλοι έσκαψαν στην Κρήτη (Κνωσό) ένα παλιό ανάκτορο που το νομίζουν για τον πραγματικό Λαβύρινθο του Μίνωα;». Το ενδιαφέρον για τη μαρτυρία τούτη θα εξανεμιζόταν με την καταγραφή, το πολύ, της συγκι­ νησιακής της διάστασης, αν δεν τύχαινε να ξέρουμε το ασίγαστο πάθος του ιδρυτή της Ψυχανάλυσης για την Αρχαιολογία,1 του Μεσογειακού ιδιαίτερα χώρου.

αφιερωμα/57 Για τη διερεύνηση του θέματος Φρόυντ και Αρχαιολο­ γία έχουμε στα χέρια μας μια πλειάδα μαρτυρίες και στοιχεία διάσπαρτα πρώτα απ’ όλα στην πλούσια επι­ στολογραφία του, που καλύπτει ένα ευρύ χρονικό φά­ σμα μισού περίπου αιώνα. Ακούμε τον Φρόυντ άλλοτε σε τόνο ενθουσιώδη κι άλλοτε σε νοσταλγικά ημιτόνια να μιλά για τις αρχαιολογικές του εμπειρίες -ταξίδια στην Ιταλία κι άλλα ταξίδια στην Αίγυπτο ή στην Κρή­ τη απραγματοποίητα, επισκέψεις σε μουσεία, γοητεία ανασκαφών- να εκφράζει ευχαριστίες για πληροφο­ ρίες αρχαιολογικού περιεχομένου, να μπολιάζει αρι­ στοτεχνικά τον ψυχαναλυτικό λόγο με εικόνες αρχαιο­ λογικές, να αναφέρεται με διάφορες αφορμές στην ιδιωτική του Συλλογή κ.ο.κ. Ξεχωριστή βαρύτητα έχει, νομίζω, απ’ την άποψη αυτή το γράμμα προς την αρραβωνιαστικιά του Μάρ­ θα με ημερομηνία 19-10-1885, γιατί μέσα απ’ τη λυρική κατάθεση εντυπώσεων απ’ την πρώτη του επίσκεψη στο Λούβρο προοιωνίζεται καθαρά η δεσπόζυσα θέση που θα καταλάβει σύντομα η Αρχαιολογία στη ζωή και στο έργο του. Σε σχήμα ασύνδετο, γεμάτο παλμό, πα­ ρελαύνουν ανάκατα στο γράμμα ελληνικά και ρωμαϊκά αγάλματα -ανάμεσά τους η Αφροδίτη της Μήλουπορτρέτα ρωμαίων αυτοκρατόρων και αρχαίοι θεοί, επιτύμβιες στήλες κι ακόμη Ασσύριοι και Αιγύπτιοι βασιλιάδες, Σφίγγες κι άλλες μιξογενείς δαιμονικές μορφές, επιγραφές σε σφηνοειδή γραφή κ.τ.λ., «ένας κόσμος σαν σε όνειρο». Στην παρομοίωση μάλιστα τούτη είμαστε δικαιολογημένοι να διαγνώσουμε μια προδρόμική, αν και έμμεση, ένδειξη για τη σημασία που είχε ήδη αρχίσει να προσδίδει στο όνειρο. Απ’ την αλληλογραφία των κατοπινών χρόνων πλού­ σια σε νύξεις αρχαιολογικές είν u προπάντων τα γράμ­ ματα προς τον Φλις, σταλμένα στο διάστημα 18871902, την περίοδο με άλλα λόγια γέννησης και πρώτης δυναμικής ανέλιξης της Ψυχανάλυσης.2 Εκτός απ’ το ειδικό τους βάρος σαν μαρτυρίες πρωτογενείς για την ολοένα αυξανόμενη έλξη του Φρόυντ προς την Αρ­ χαιολογία παρουσιάζουν πρόσθετο ενδιαφέρον αν συγκριθούν με τις ομόλογες αρχαιολογικές αναφορές, εκείνες που φιλτραρισμένες πια καταστάλαξαν στο συγγραφικό του έργο. Για τέτοιου είδους αντιπαραθέ­ σεις, που θα έπρεπε να επεκταθούν και στην υπόλοιπη επιστολογραφία του, δεν έχουμε δυστυχώς εδώ το χώ­ ρο. ΡΙΝ προχωρήσουμε όμως αξίζει να αναφερθεί ένα πολύ μετεγενέστερο γράμμα του προς τον Στέφαν Τσβάιχ (2-2-1931), στο οποίο μεταξύ άλλων συνοψίζει και αποτιμά με λίγες μόνο γραμμές το αρ­ χαιολογικό του μεράκι,3 γράφοντας πως έκανε πολλές θυσίες για να στήσει την ιδιωτική του συλλογή ελληνι­ κών, ρωμαϊκών και αιγυπτιακών αρχαιοτήτων, πως μέχρι τον πόλεμο τουλάχιστον μια φορά το χρόνο -και για μια ακόμη φορά αργότερα- του ήταν αναγκαίο να βρίσκεται στη Ρώμη για μέρες ή βδομάδες και επιπλέον πως στην ουσία διάβασε περισσότερο Αρχαιολογία πα­ ρά Ψυχολογία. Ό σο κι αν η τελευταία τούτη ομολογία ηχεί υπερβολική, μοιάζει να ανταποκρίνεται στην αλή­ θεια, αν διασταυρωθεί απ’ τη μια μεριά με άλλα του γράμματα, όπου γίνεται μνεία συγκεκριμένων αρχαιο­ λογικών βιβλίων,4 απ’ την άλλη με μαρτυρίες προσώ­ πων που ήξεραν από κοντά τη φυσιογνωμία της βι­ βλιοθήκης του. Εύγλωττες ενδείξεις δίνουν εξάλλου οι αφομοιωμένες στο συγγραφικό του έργο αρχαιολογικές

Π

γνώσεις, απαραίτητες και για τη συγκρότηση της ιδιω­ τικής του συλλογής. Να σημειωθεί πως ανάμεσα στα αρχαιολογικά του βιβλία ξεχώριζαν οι πολύτομες εκ­ δόσεις πάνω σε θέματα αποκρυπτογράφησης της αιγυ­ πτιακής ιερογλυφικής και της σφηνοειδούς γραφής. Το βιβλίο του Σλήμαν «Ilios» (ανασκαφές Τροίας) ήταν ανάγνωσμά του προσφιλέστατο, μέχρι δε το τέλος της ζωής του δεν έπαψε, όπως διαβεβαιώνει ο προσωπικός γιατρός και φίλος του Μαξ Σουρ, να ενδιαφέρεται και να αγοράζει τις δημοσιεύσεις των νέων ανασκαφών.5 ΑΤΑΜΕΤΡΩΝΤΑΣ τώρα τις διαστάσεις της Αρ­ χαιολογίας στο συγγραφικό του έργο, διαπιστώ­ νουμε μια γόνιμη σύζευξη του καθαρά βιωματικού του χώρου με την επιστημονική ψυχαναλυτική διαδικασία όπως οριοθετήθηκε απ’ αυτόν. Οι πολλαπλές αναφο­ ρές του στην ανασκαφική κυρίως μέθοδο και πρακτι­ κή, στην ανακάλυψη σκεπασμένων και ξεχασμένων πο­ λιτειών, στη συμπυκνωμένη διαστρωμάτωση του υλο­ ποιημένου χρόνου κ.ο.κ. πηγάζουν, όπως θα δούμε και παρακάτω, απ’ τη βασισμένη στον αλληγορικό συ­ σχετισμό ιδέα πως Ψυχανάλυση είναι η Αρχαιολογία της ψυχής, ιδέα που διέπει έντονα τη δημιουργική του πορεία απ’ τις «Σπουδές για την Υστερία» (1895) μέχρι το «Ο Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία» (1939). Η τελευταία μάλιστα τούτη μονογραφία -ο ίδιος τη χα­ ρακτήρισε «ιστορική μυθιστορία»- θα ήταν αδύνατο να πραγματωθεί χωρίς τις πολυσχιδείς, εμπεριστατω­ μένες γνώσεις του πάνω στην Αιγυπτολογία. Τον καμ­ βά έδωσε παραπέρα η Αρχαιολογία σε δυο μικρότερα μελετήματά του. Το ένα, «Μεγάλη είναι η Αρτεμις των Εφεσίων» (1912), το εμπνεύσθηκε με την ανάγνωση του βιβλίου του F. Sartriaux «Villes mortes d’Asie Mineure» (1911), το άλλο, «Μια διαταραχή μνήμης πάνω στην Ακρόπολη» που στάλθηκε με τη μορφή γράμμα­ τος στον Ρομαίν Ρολάν το Γενάρη του 1936, βασιζόταν σε προσωπική του εμπειρία (Derealisationserlebnis) απ’ τη σύντομη επίσκεψή του στην Αθήνα το 1904.6

Κ

ΙΑ να φωτίσουμε όμως επαρκέστερα ρόλο και επί­ δραση της Αρχαιολογίας στο ψυχαναλυτικό συγ­ γραφικό του έργο, διαλέγω να σταθούμε εδώ λίγο πε­ ρισσότερο σ’ ένα του δοκίμιο τιτλοφορούμενο «Το πα­ ραλήρημα και τα όνειρα στην “Gradiva” του Β. Γιένσεν» (1907),7 στο οποίο αναλύει τις ψυχικές διαταρα­ χές ενός νεαρού Γερμανού αρχαιολόγου, όπως αυτές ξετυλίγονται -με σκηνικό κυρίως την Πομπηία- στη χωρίς ιδιαίτερες λογοτεχνικές αξιώσεις ομώνυμη νου­ βέλα (1903) του Γιένσεν.

Γ

Η «Gradiva» του Γιένσεν με δυο λόγια: Σε μουσείο της Ρώμης νιώθει ο Γερμανός αρχαιο­ λόγος ανεξήγητη έλξη για μια νεανική γυναικεία μορφή απεικονισμένη σε ανάγλυφο ελληνορωμαϊ­ κών χρόνων. Παραγγέλνει για το γραφείο του στη Γερμανία εκμαγείο του αναγλύφου, με αποτέλεσμα το δέσιμό του με τη γυναικεία μορφή, που εξαιτίας του παράξενου βαδίσματός της την αποκαλεί συμ­ βατικά Gradiva (αυτή με το ανάλαφρο βάδισμα), να γίνει σιγά σιγά αρρωστημένο. Έ να όνειρο του υποβάλλει την έμμονη ιδέα πως η Gradiva έζησε στην Πομπηία την έκρηξη του Βεζούβιου τον Αύ­ γουστο του 79 μ.Χ. Κλαίγοντας για τη σκληρή της μοίρα διακρίνει απ’ το παράθυ_ > στο δρόμο μια μορφή που του θυμίζει έντονα την Gradiva του

58/αφιερωμα ανάγλυφου, ακόμη και στο ιδιόρρυθμο βάδισμά της. Αποφασίζει έτσι ένα ταξίδι στην Πομπηία για να εντοπίσει τουλάχιστον τ’ αχνάρια των ποδιών της κόρης πάνω στη λάβα. Στα ερείπια της Πο­ μπηίας παραπαίοντας πια βασανιστικά ανάμεσα στην πραγματικότητα και τις φαντασιώσεις συναν­ τά την ίδια την Gradiva, που αντίθετα με τις προσ­ δοκίες του δεν μιλά αρχαία ελληνικά ή λατινικά αλλά γερμανικά και που ακούει στο όνομα Ζωή. Έντρομος διαπιστώνει βαθμιαία πως η Gradiva των φαντασιώσεών του είναι ζωντανή, υπαρκτή και μάλιστα γνωρίζει το όνομά του, αφού όπως του αποκαλύπτει στο τέλος είναι η παιδική του φίλη, που την είχε εκτοπίσει βίαια απ’ τη συνείδησή του η ολοκληρωτική του αφοσίωση στην Αρχαιολογία. Με την αναγνώριση αυτή και μέσα απ’ την αναζω­ πύρωση του παιδικού «απωθημένου» έρωτα αποτινάζει ο νεαρός αρχαιολόγος τις φαντασιώσεις του. Ε το μελέτημά του πάνω στην «Gradiva» επέκτεινε τολμηρά ο Φρόυντ για πρώτη φορά τις δυνα­ τότητες εφαρμογής της Ψυχανάλυσης σε ήρωες φαντα­ στικούς κι έμμεσα στους δημιουργούς τους - μια ψυχα­ ναλυτική προοπτική που εφάρμοσε στη συνέχεια σε πρόσωπα μυθικά (Οιδίποδας, Νάρκισσος) και ιστορι­ κά (Μωυσής, Ντα Βίντσι), εδραιώνοντας τη Μεταψυχολογία του και που βρήκε πολυάριθμους μιμητές στους ψυχαναλυτικούς κύκλους ήδη απ’ τις μέρες του. Αφορμή για την ψυχαναλυτική προσέγγιση της νουβέ­ λας στάθηκε, όπως εισαγωγικά εξηγεί ο ίδιος, η περιέργειά του «να ασχοληθεί με τα όνειρα που στην πραγματικότητα δεν έγιναν ποτέ, αλλά αποδόθηκαν απ’ τους συγγραφείς στους φανταστικούς τους ήρωες». Νομίζω, όμως, πως ούτε η αδιαφιλονίκητα σημαντική λειτουργία των ονείρων στην εν λόγω νουβέλα ούτε ακόμη οι ενδιαφέρουσες από ψυχαναλυτική σκοπιά διαταραχές του νεαρού ήρωα, αρκούν για να εξηγή­ σουν ικανοποιητικά την επιλογή του Φρόυντ, αν δεν συνυπολογίσουμε τις καθοριστικές για την πλοκή αρ­ χαιολογικές συνιστώσες και μάλιστα σε στενή συνάρ­ τηση με την υπέρμετρη φροϋδική αδυναμία για την Αρχαιολογία. Ας γίνουμε πιο συγκεκριμένοι: α) Α ρ ­ χ α ι ο λ ό γ ο ς ο ήρωας της νουβέλας. Απεριόριστος θαυμασμός και έλξη του Φρόυντ για το επάγγελμα αυ­ τό που αισθανόταν άλλωστε πως με τον τρόπο του ασκούσε κι ο ίδιος στο δικό του ερευνητικό πεδίο. « Ο α ρ χ α ι ο λ ό γ ο ς που έ κ ρ υ βε μέσα του β οήθησε να γ ενν ηθε ί ο ψ υχ αν α λυ τ ής » , σημείωνε με οξυδέρκεια στο ημερολόγιό της το 1921 η Λου Αντρέας-Σαλομέ. Πέρα απ’ τη ρομαντική πλευρά στη ζωή του αρχαιολόγου, τον δελέαζε ιδιαίτερα η συγκινησιακή αμεσότητα και αποτελεσματικότατα της ανασκαφικής πράξης, συχνά συνώνυμης με μακρινά ταξίδια. Εδώ έρχεται να δέσει η εκμυστήρευσή του προς τον Φλις: «Από ταμπεραμέντο δεν είμαι παρά ένας κατακτητής, ένας εξερευνητής αν προτιμάς αυτόν τον όρο - με όλη την περιέργεια, τόλμη και επιμονή που χαρακτηρίζει αυτό το είδος ανθρώπων» (Φε­ βρουάριος 1900). Πρότυπό του ο Σλήμαν10 για τον οποίο έγραφε χαρακτηριστικά πως «βρήκε την ευτυχία ανακαλύπτοντας τον θησαυρό του Πριάμου, γιατί ευ­ τυχία υπάρχει μόνο με την εκπλήρωση μιας παιδικής επιθυμίας» (γράμμα προς Φλις, 28-5-1899). Στους στε­ νότερους φίλους του συγκαταλέγεται ο αρχαιολόγος Ε. Λέβυ, καθηγητής στα Πανεπιστήμια Βιέννης-Ρώμης

Μ

και συμβουλάτορας στο στήσιμο της συλλογής του. Οι πολύωρες συζητήσεις μαζί του, μια φορά το χρόνο στη Βιέννη, έπαιρναν το χαρακτήρα αρχαιολογικού σεμι­ ναρίου (γράμμα προς Φλις, 5-11-1897). β) Η I τ α λ ί α , και ειδικότερα η ερειπωμένη Π ο μ ­ π η ί α , είναι ο κύριος χώρος διαδραμάτισης της νου­ βέλας. Παθολογική αγάπη του Φρόυντ για την Ιταλία, τους αρχαιολογικούς της χώρους, τη Ρώμη (βλ. και πα­ ραπάνω γράμμα προς Σ. Τσβάιχ). «Η νοσταλγία μου για τη Ρώμη έχει ένα βαθιά νευρωτικό χαρακτήρα», θα ομολογήσει σε γράμμα του προς τον Φλις (3-12-1897), τις συναντήσεις με τον οποίο στην αιώνια πόλή^ συνή­ θιζε να τις αποκαλεί «Kongress». Ρώμη και Πομπηία καταχωρημένες στο πλούσιο απόθεμα των αρχαιολογι­ κών του παραστάσεων για το γεφύρωμα Ψυχανάλυσης-Αρχαιολογίας μέσα από συγκρίσεις, παρομοιώ­ σεις, μεταφορές. Την Πομπηία πρωτοεπισκέφθηκε το Σεπτέμβρη του 1902 πραγματοποιώντας ένα παλιό του όνειρο. Η τραγικότητα των τελευταίων της στιγμών, που ξαναζωντάνευαν με τις ανασκαφές, τον συγκλόνι­ σε. Αξίζει να αναφερθεί πως ανάμεσα στις άλλες αρ­ χαιότητες στόλιζαν το γραφείο του και δύο θραύσματα τοιχογραφιών του τέταρτου ίσως πομπηιανού ρυθμού, σηματοδοτώντας τη νοσταλγία του για την Ιταλία. Από γράμμα του πάλι προς τον Φλις: «... ένα κομμάτι πομπηιανού τοίχου κοσμημένο με Κένταυρο και Πάνα με μεταφέρει σ’ αυτή την ονειρεμένη Ιταλία·· (8-5-1901). γ) Κινητήριος μοχλός για τις φαντασιώσεις του νεαρού ήρωα γίνεται ένα ε ύ ρ η μ α α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ό , το ανάγλυφο της Gradiva, που μαζί με μια σειρά άλλων αναγλύφων (νεοαττικά, 2ος αι. π.Χ.) είναι, όπως απο­ δείχθηκε πρόσφατα,11 αντίγραφο του γλυπτού διάκο­ σμου της βάσης (421-415 π.Χ.) των λατρευτικών αγαλ­ μάτων στο Ηφαίστειο (Θησείο) της Αθήνας με θέμα τη γέννηση του Εριχθόνιου. Ξέροντας τώρα τη συλλεκτι­ κή μανία του Φρόυντ, σε έξαρση λίγο πριν, λίγο μετά τη στροφή του αιώνα, κι ακόμη το κατά καιρούς συ­ ναισθηματικό δέσιμό του με κομμάτια της ιδιωτικής του συλλογής, μπορούμε εύκολα να διαβλέψουμε τη γοητεία που άσκησε και σ’ αυτόν η Gradiva. Απ’ τον Γιένσεν πληροφορείται πως το ανάγλυφο δεν είναι απλά δημιούργημα της συγγραφικής του φαντασίας αλλά υπαρκτό. Ο ίδιος το ανακαλύπτει στο Museo Chiaramonti του Βατικανού, τη χρονιά που δημοσιεύε­ ται το δοκίμιό του, κι αμέσως σπεύδει να γράψει σχε­ τικά στη γυναίκα του Μάρθα για να την κάνει κοινωνό της συγκίνησής του: «... φαντάσου, λοιπόν, τη χαρά μου, όταν μετά από τόση μοναξιά είδα σήμερα στο Βα­ τικανό ένα γνωστό αγαπημένο πρόσωπο· η αναγνώρι­ ση όμως υπήρξε μονόπλευρη, γιατί ήταν η Gradiva κρεμασμένη ψηλά σ’ έναν τοίχο» (24-9-1907). Λίγο αρ­ γότερα, σε μια πράξη συμβολικού χαρακτήρα, πα­ ραγγέλνει και για το δικό του γραφείο το εκμαγείο της Gradiva, μιμούμενος το παράδειγμα του νεαρού αρ­ χαιολόγου της νουβέλας και του συγγραφέα Γιένσεν. Την αρχαιολογική «τύχη» της Gradiva παρακολουθεί με αμείωτο το ενδιαφέρον και τα επόμενα χρόνια, στη δεύτερη μάλιστα έκδοση του δοκιμίου του προσθέτει μια τεκμηρίωση βιβλιογραφικο-ερμηνευτική. δ) Τα ό ν ε ι ρ α - ε φ ι ά λ τ ε ς του νεαρού ήρωα εξυφαίνονται σε α τ μ ό σ φ α ι ρ α έντονα α ρ χ α ι ο λ ο ­ γ ι κ ή , αφού σαν χωροπλαίσιο-οπτική εικόνα έχουν όλα τους την Πομπηία στη διάρκεια της έκρηξης του Βεζούβιου ή την ανασκαμμένη της μορφή. Δικά του όνειρα (αυτοανάλυση) αρχαιολογικού ξεκάθαρα πε-

ριεχομένου, ή με αναγνώσιμες αρχαιολογικές αναφο­ ρές σαν έκφραση φόβων και επιθυμιών, είχε καταγρά­ ψει κα ι αναλύσει ο Φρόυντ ήδη το 1900 στην «Ερμη­ νεία των ονείρων». Σ’ ένα απ’ τα πιο ενδεικτικά, με στόφα τις εντυπώσεις του απ’ την επίσκεψη (1898) ενός πρόσφατα ανασκαμένου ετρουσκικού τάφου στο Ορβιέτο, όπου απ’ τη θέα των ακόμη in situ σκελετών ανακινήθηκαν οι μεταφυσικές του ανησυχίες, ονειρεύ­ τηκε πως ήταν θαμμένος σε ξύλινη σαρκοφάγο μέσα σε παρόμοιο κ ι αυτός τάφο.12 Με τ ις ' παραπάνω σύντομες παρατηρήσεις έγινε προσπάθεια να αποκαταστήσουμε την αθέατη με την πρώτη ματιά συμβολή της Αρχαιολογίας στην απόφα­ ση του Φρόυντ να ασχοληθεί με την «Gradiva». Οι επόμενες γραμμές θα σκιαγραφήσουν αντίθετα την απτή παρουσία της Αρχαιολογίας στο συγγραφικό του έργο μέσα απ’ την επίμονη, όπως προαναφέρθηκε, χρήση της σαν πρόσφορου πεδίου παραλληλισμών κ ι συγκρίσεων για την ψυχαναλυτική διαδικασία. Τ Α πρώτα κιόλας βήματα των ανακαλύψεων του επεδίωξε ο Φρόυντ να τονώσει πρόσθετα ο­ ντότητα και κύρος της νιογέννητης Ψυχανάλυσης γεφυρώνοντάς την ποικιλότροπα με άλλες καταξιωμένες κ αι δοκιμασμένες απ’ την άποψη της μεθοδολογίας αν­ θρωπιστικές επιστήμες. Έτσι, το 1900, με αφορμή τη διαπίστωση ότι όνειρα και νευρώσεις διατηρούν λεί­ ψανα « ψ υ χ ι κ ώ ν α ρ χ α ιο τ ή τ ω ν » (seelische Α1tertiimer) σε μεγαλύτερο απ’ ό,τι εικαζόταν βαθμό, διατυπώνει τη σκέψη πως «η ψυχάναλυση επιτρέπεται να διεκδικήσει θέση υψηλή ανάμεσα στις επιστήμες που κοπιάζουν να ανασυστήσουν τις παλιότερες και σκοτεινότερες φάσεις της αρχής της ανθρωπότητας».13 Δεν χωρά αμφιβολία πως με τις «επιστήμες» αυτές υπαινίσσεται εδώ πρωταρχικά την Αρχαιολογία, στην οποία προστρέχει ήδη απ’ το 1895 για παραστατικότε­ ρη τεκμηρίωση της πρωτοχρησιμοποιούμενης απ’ αυ­ τόν μεθόδου στην ανάλυση μιας περίπτωσης υστερίας: «Κατέληξα λοιπόν... σε μια διαδικασία που αργότερα την έκανα μέθοδο... τη διαδικασία της κατά στρώματα αφαίρεσης του παθογενούς ψυχικού υλικού την οποία πρόθυμα φρόντιζα να συγκρίνω με την ανασκαφή μιας καταχωμένης πόλης».14 Η πετυχημένη τούτη σύ­ γκριση ψ υ χ α ν α λ υ τ ικ ή ς μεθόδουαν α σ κ α φ ικ ή ς π ρ α κ τ ι κ ή ς , που άνοιξε το δρόμο σε μια σειρά παρόμοιων, ολοένα με νέα στοιχεία εμπλουτιζόμενων συγκρίσεων, θα ήταν δύσκολο να νοηθεί δίχως την πολύπλευρη εξοικείωση του Φρόυντ με την Αρχαιολογία. Πέρα όμως απ’ την επεξηγηματι­ κή δύναμη κα ι τις τυχόν λογοτεχνικές προεκτάσεις και λειτουργία τους μέσα σ’ ένα κείμενο επιστημονικό,15 έρχονταν τέτοιου είδους συγκρίσεις να καλύψουν σε μεγάλο βαθμό τις σχεδόν παθολογικές «αρχαιολογικές ανάγκες» του Φρόυντ. Πάνω σ’ ένα γερά δομημένο σχήμα μεταφοράς, σύμφωνα με το οποίο Ψυχανάλυση είναι η Αρχαιολογία της ψυχής, ο ψυχαναλυτής γίνε­ ται αντίστοιχα αρχαιολόγος, το αναλυόμενο πρόσωπο πεδίο προσφερόμενο για έρευνες ανασκαφικές κα ι η ψυχαναλυτική πράξη κα ι πρακτική γίνεται με τη σειρά της ανασκαφή. Ξεκινώντας από μια ύποπτα ιδιάζουσα επιφάνεια αποσκοπούν βασικά κ ι οι δυο επιστήμες στο να φωτίσουν βαθμιαία τα βαθύτερα στρώματα, διερευνώντας συνάμα τη σχέση αιτιότητας κα ι αλληλοεξάρτησης των επιμέρους επάλληλων στρωμάτων. Κ ι επειδή τα βαθύτερα στρώματα, ως χώρος του α ρ χ ε τ υ π ι -

Σ

Το εκμαγείο της «Gradiva» και κάτω αριστερά αντίγραφο τον πίνακα του Ingres με τον Οιύίποδα να λύνει το αίνιγμα της Σφίγγας (πρβλ. εικ. I). κ ο ύ εμπεριέχουν τις α π ώ τ α τ ε ς α ι τ ί ε ς , ήταν επόμενο αυτά να τραβήξουν κατά κύριο λόγο το ενδια­ φέρον του Φρόυντ, κ ι όχι μόνο στην ΨυχανάλυσηΑρχαιολογία αλλά και στις συναφείς Μυθολογία, Θρησκειολογία κ ι ακόμη πιο κει στην Ανθρωπολογία, Κοινωνιολογία. Ε ίναι η κατασταλαγμένη προτίμησή του για «το π ρ ο ϊ σ τ ο ρ ι κ ό σ’ όλες τις ανθρώπινες εκφράσεις», όπως θα γράψει στον Φλις (30-1-1899). Το ανασκαφικό μοντέλο που τόσο εύστοχα επέλεξε ο Φρόυντ, μπορεί να λειτουργήσει κα ι για την περαιτέρω εικονογράφηση της ψυχαναλυτικής διαδικασίας, αφού η αποσπασματικότητα των ανασκαφικών ευρημάτων, ο ι απόπειρες για την αποκρυπτογράφηση της σημασιολογικής τους φόρτισης, η υπομονετική συλλογή και των πιο ευτελών ενδείξεων για μια κατά το δυνατόν πληρέστερη αποκατάσταση του συνόλου, οι ανοιχτές σε τροποποιήσεις κάτω απ’ την πίεση νέων στοιχείων ερμηνείες κ.ο.κ., προσιδιάζουν, τηρουμένων βέβαια των αναλογιών, και στους δικούς της κόλπους. Ο μοτίβο της ανασκαφικής στρωματογραφίας επανεμφανίζεται το 1896 στο μελέτημά του «Περί της αιτιολογίας της Υστερίας» για να καταχωρηθεί πια μόνιμα στο δυναμικό των αρχαιολογικών του εικόνων. Στενά συνυφασμένο μαζί του είναι το μοτίβο της θαμ­ μένης κ α ι ξεχασμένης πόλης, του οποίου ο Φρούντ κά­ νει χρήση σε μια ευρύτερη γκάμα περιπτώσεων. Ήταν δεκαοχτώ χρονών όταν ο Σλήμαν ανέσκαψε την Τροία που, όπως είχε την ευκαιρία κατόπιν να συνειδητο­ ποιήσει καλύτερα με την ανάγνωση του βιβλίου «Ilios», απαρτιζόταν από σειρά επάλληλων πόλεων, χτισμένων η μια πάνω στα ερείπια της άλλης, υλοποιώντας έτσι με τρόπο δραματικά νομοτελειακό (ακμή-παρακμή) μια πολιτισμική σκυταλοδρομία μέσα στους αιώνες.

Τ

60/αψιερωμα Μ ια τουλάχιστον φορά θα τη μνημονεύσει για να εξάρει κάποια δική του ψυχαναλυτική επιτυχία: «... Δεν τολμώ αληθινά να το πιστέψω. Ό λα γίνονται σαν να ξανάφερνε ο Σλήμαν στο φως τη θεωρούμενη μυθική Τροία» (γράμμα προς Φλις, 21-12-1899). Στην εικόνα της Τροίας έρχονταν να προστεθούν αυτές της Εφέ­ σου, του ανακτόρου της Κνωσού, προπάντων όμως της Ρώμης και της Πομπηίας, για τις οποίες όπως ήταν επόμενο λόγω των ταξιδιών του είχε αμεσότερες και πλουσιότερες προσλαμβάνουσες παραστάσεις, γεγονός που αντικαθρεφτίζεται καθαρά στα γραπτά του. Την τοπογραφία μάλιστα της αρχαίας Ρώμης μελετούσε στα ταξίδια του με ζήλο αρχαιολογικό. Πολύ αργότερα, το 1930, διερευνώντας στο έργο του «Η δυσφορία μέσα στον Πολιτισμό» τη δομή και τη φύση της μνήμης, προωθεί την υπόθεση πως τίποτα απ’ ό,τι καταγρά­ φτηκε σ’ αυτήν δεν αφανίζεται ολότελα, αλλά επιβιώ­ νει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Για να εικονογραφή­ σει την υπόθεσή του φέρνει το παράδειγμα της Ρώμης, της συνεχώς αυξανόμενης στην πορεία των αιώνων πό­ λης, με την πλούσια, όπως έδειξαν οι ανασκαφές, στρωματογραφία, όπου λείψανα παλιότερων φάσεων γειτνιάζουν σήμερα με μεταγενέστερα κτήρια (πρβλ. Τροία).16 Την Πομπηία χρησιμοποιεί θέλοντας να εξη­ γήσει σε ασθενή του («Rattenmann») το αναλλοίωτο του υποσυνείδητου σε αντίθεση με τη φθορά που υφίσταται οτιδήποτε περάσει στο επίπεδο του συνειδητού. «Αθάνατη» ήταν η πόλη όσο καιρό παρέμενε θαμμένη κάτω απ’ τη λάβα του Βεζούβιου (υποσυνείδητο), «η Πομπηία δεν πέφτει σε ερείπια παρά τώρα, αφότου ανασκάφθηκε». Ό σο κ ι αν μοιάζει ουτοπιστική τούτη του η πρόταση, συμβαδίζει με τη βασική αρχαιολογική αντίληψη πως η ανασκαφή δεν είναι πείραμα που μπο­ ρεί να επαναληφθεί κατά βούληση αμέτρητες φορές, αλλά εξ ορισμού πράξη διπλής καταστροφής, απ’ τη μια γιατί βιάζει ασφαλείς στο θάψιμό τους συμπυκνω­ μένες χωροχρονικές ενότητες, απ’ την άλλη - και κυ­ ρίως - γιατί με το να τις φέρει στο φως τις παραδίδει σε νέες αναπόφευκτες φθορές κ ι ένα πια θάνατο αμετάκλητο. Μερικές απόψεις του γύρω απ’ τη διαλεκτική «θανάτου-αθανασίας» βρήκε την ευκαιρία να εκθέσει ο Φρόυντ κα ι με την πομπήιανή «Gradiva», όπου, επι­ πλέον, φέρνει την ιστορία του ατόμου σε παραλληλι­ σμό με αυτή της Ανθρωπότητας. Με τις επισκέψεις πρόσφατων ανασκαφών και τη συνεχή ενημέρωση πάνω στην ανασκαφική δεοντολο­ γία και τις τρέχουσες αντιλήψεις σχετικά με την αντι­ μετώπιση αρχαιολογικών ευρημάτων κέρδιζαν οι συγ­ κρίσεις του Φρόυντ σε βαρύτητα και παραστατικότη­ τα. Περιγράφοντας το 1905 την περίπτωση της ψυχα­ σθενούς «Dora» στο δοκίμιό του «Θραύσμα μιας ανά­ λυσης Υστερίας», τον ακούμε να ομολογεί: «Μπροστά στην αποσπασματικότητα των ψυχαναλυτικών μου συμπερασμάτων δεν μου έμενε παρά να ακολουθήσω το παράδειγμα των ερευνητών εκείνων που είναι τόσο ευτυχισμένοι φέρνοντας στο φως μετά από αιώνες τα ανεκτίμητα, αν και ακρωτηριασμένα, λείψανα της Α ρ­ χαιότητας. Συμπλήρωσα τα ελλείποντα τμήματα με βά­ ση τα καταλληλότερα παραδείγματα, γνωστά από άλ­ λες μου αναλύσεις, όμως, έτσι ακριβώς όπως κάνει ένας ευσυνείδητος αρχαιολόγος, δεν δίστασα σε κάθε περίπτωση να καταδείξω τα σημεία όπου η κατασκευή μου προσκολλάται στο αυθεντικό».17 Τις αυθαίρετες, παραπλανητικές συμπληρώσεις αγαλμάτων στα μου­ σεία της Ρώμης -συνηθισμένες απ’ την Αναγέννηση κι

εξής στα πλαίσ ια της επιθυμίας να ξανακερδηθεί άτρωτο και τέλειο το σώμα της Αρχαιότητας- τις απέρριπτε ο Φρόυντ απροκάλυπτα για να μιμηθεί στις ψυχαναλυτικές του κατασκευές τη μέθοδο του «ευσυ­ νείδητου αρχαιολόγου». Με την ίδ ια συνέπεια δηλώνει τον αποσπασματικό χαρακτήρα της έρευνάς του ευθύς εξαρχής στον τίτλο του δοκιμίου, επιλέγοντας τη λέξη «θραύσμα», δανεισμένη κ ι αυτή απ’ την αρχαιολογική ορολογία, όπως τόσες άλλες σε χρήση μεταφορική (π.χ. ανασκάπτω, αναστήλωση, στρώματα και αρχαιό­ τητες ψυχικές, προϊστορία του ατόμου). Μ ια τελευταία διεξοδική σύγκριση ΨυχανάλυσηςΑρχαιολογίας μας άφησε ο Φρόυντ στο μικρό του άρ­ θρο «Κατασκευές στην Ανάλυση» (1937), όπου εξακο­ λουθεί μετά από σαράντα τόσα χρόνια να αναγνωρίζει ακόμη στην Αρχαιολογία το ακριβέστερο πάρισο της δικής του επιστήμης. Η ματιά του όμως έχει γίνει τώρα περισσότερο κριτική· πλάι στην επισήμανση των ομοιοτήτων σκαλώνει στο διαφοροποιητικό γεγονός ότι «ο ψυχαναλυτής ενεργεί μέσα σε καλύτερες συνθή­ κες και διαθέτει περισσότερες πηγές υλικού, γιατί οι προσπάθειες του στρέφονται προς κάτι ακόμη ζωντανό κ ι όχι ένα κατεστραμμένο αντικείμενο» εντούτοις «το ψυχικό αντικείμενο είναι ασύγκριτα πιο περίπλοκο απ’ το υλικό αντικείμενο του αρχαιολόγου». Με τον τρόπο αυτό, καταδείχνοντας τα πλεονεκτήματα της ψυχανα­ λυτικής διαδικασίας σε επίπεδο έρευνας -άρα και επι­ στημονικών συμπερασμάτων- και τις σύμφυτες με το αντικείμενό της δυσκολίες, που για την αντιμετώπισή τους προϋποθέτονται κατά συνέπεια ανάλογη επιστη­ μονική θωράκιση και ικανότητες, έδινε ο Φρόυντ, θα μπορούσε να πει κανείς, αξιολογικά ένα επιστημονικό προβάδισμα, έστω μικρό, στη νεαρή, σφριγηλή Ψυχα­ νάλυση, απαλλασσόμενος προς το τέλος της ζωής του κάπως - κ ι ίσως ασυνείδητα- απ’ τη «δυναστευτική» σκιά της Αρχαιολογίας. ιά νά ολοκληρώσουμε το θέμα μας απομένει να ρί­ ξουμε μια γρήγορη ματιά στην αρχαιολογική Συλ­ λογή του Φρόυντ ψάχνοντας για τους λόγους που οδή­ γησαν στη συγκρότησή της και τη σύστοιχη μ’ αυτούς βαθύτερη σημασία της για τον ιδρυτή της Ψυχανάλυ­ σης. Χάρη υτις αριστοτεχνικές φωτογραφίες του Έ ντμουντ Ένγκελμαν -τραβηγμένες το 1938 κάτω απ’ τις πιο αντίξοες συνθήκες λίγο πριν εγκαταλείψει ο Φρόυντ τη ναζιστική Βιέννη για το Λονδίνο- έχουμε τη δυνατότητα να μεταφερθούμε στη μουσειακή ατμό­ σφαιρα του διαμερίσματος της Berggasse 19, όπου διέ­ μενε απ’ το 1891. Τρεις χιλιάδες)!) περίπου αρχαιο­ λογικά αντικείμενα τοποθετημένα σε προθήκες, ράφια, τραπέζια κ ι ακόμη κρεμασμένα σε τοίχους συνωστί­ ζονταν ασφυκτικά στους χώρους δουλειάς του (προθά­ λαμος αναμονής, δωμάτιο Ψυχανάλυσης, γραφείο) μα­ ζί με έπιπλα, βιβλία, φωτογραφίες, μην αφήνοντας, λες από horror vacui, την παραμικρή επιφάνεια ελεύ­ θερη. Την τεκμηριωτική δύναμη των φωτογραφιών του Ένγκελμαν συμπληρώνουν οι καταθέσεις ατόμων που πέρασαν κατά διαστήματα απ’ την Berggasse 19. Α π ’ αυτές ο λυρικός λόγος της Αμερικανίδας ποιήτριας Χίλντα Ντούλιτλ -σε ψυχαναλυτική θεραπεία κοντά στον Φρόυντ (1933-34)- έρχεται να δέσει απαράμιλλα με την εικόνα κάνοντας να αναδυθεί όλη η μυστηριακή ποιητικότητα της ψυχαναλυτικής φωλιάς. Η πρώτη

Γ

αφιερωμα/61

επίσκεψη της επεψύλαξε έκπληξη: «Μου είχαν μιλήσει για τον Καθηγητή, την οικογένειά του, τον τρόπο ζωής του... Όμως κανείς δεν μου είχε πει ότι το δωμάτιό του ήταν γεμάτο θησαυρούς... Υπήρχαν οι αθάνατοι θεοί παραταγμένοι σε ημικύκλιο πάνω στο τραπέζι του Καθηγητή... Αυτοί οι θεοί, ο καθένας το υλοποιημένο σύμβολο μιας ιδέας ή ενός όνειρου αθάνατου».19 Περι­ τριγυρισμένος απ’ τις αρχαιότητες, που παρά την ανε­ ξάντλητη πο ικιλία τους παρέπεμπαν ουσιαστικά σε τρεις μεγάλες γεωγραφικοπολιτισμικές ενότητες του αρχαίου κόσμου, Ελλάδα, Ρώμη, Αίγυπτο, της θύμιζε ο Φρόυντ αρχαιολόγο/διευθυντή μουσείου, κ ι ίσως αυ­ τή η ψευδαίσθηση να άρεσε στον ίδιο. Θα παρακάμψουμε το πλούσιο ανεκδοτολογικό υλι­ κό σχετικά με το στήσιμο της Συλλογής του, για να πε­ ράσουμε στο ερώτημα, τι τον ώθησε σε μια τόσο πο­ λυέξοδη «επίδοση»; Στον σταθερό του προσανατολι­ σμό προς την Αρχαιογνωσία σ’ όλο της το φάσμα, εί­ ναι ευνόητο να αναζητήσουμε τις γενικές, συνάμα τις απώτερες αιτίες. Κάποιες λανθάνουσες τραυματικές εμπειρίες αναγόμενες στα πα ιδικά και στα μαθητικά του χρόνια δεν παραλείφθηκε να αξιολογηθούν απ’ τους μελετητές με γνώμονα την αρχαιολογική/συλλεκτική μανία του, συγκρίσιμη κατά τον Σουρ μόνο με τη μανία του για τη νικοτίνη. Εμείς θα επιστήσουμε εδώ την προσοχή, κατά πρώτον, στην παρισινή του φάση (1885-86), στην οποία εκδηλώνεται μορφοποιημένο π ια το αρχαιολογικό του μεράκι κυρίως με τις επανειλημ­ μένες επισκέψεις στο Λούβρο. Ο ονειρικός κόσμος των εκθεμάτων, αινιγματικός στην αποσπασματικότητά

του κα ι προσπελάσιμος μόνο μέσα από εργώδεις προσ­ πάθειες «αποκρυπτογράφησης», εκπέμπει, κ ι ο Φρόυντ γίνεται ιδεώδης δέκτης. Στην εμπειρία τούτη επικάθησε η βαθιά εντύπωση που του προκάλεσε η πληθώρα αρχαιοτήτων κα ι παντοειδών έργων τέχνης στην πρώτη του επίσκεψη στο σπίτι του παρισινού Καθηγητή Σαρκό, κοντά στον οποίο παρακολούθησε ως υπότροφος μαθήματα Νευρολογίας. Γράφοντας στην αρραβωνιαστικιά του Μάρθα, κλείνει μια λεπτομερή περιγραφή του σπιτιού του Σαρκό ως εξής: «με μια λέ­ ξη, ένα μουσείο». Θαυμασμός κα ι απεριόριστη εκτίμη­ ση για τον Γάλλο Καθηγητή Νευρολογίας -στα μάτια του πρότυπο επιστήμονα-20 δικαιολογεί, νομίζω, την άποψη πως εκείνη η εντύπωση μέτρησε με τον τρόπο της για το έναυσμα της συλλεκτικής του δραστηριότη­ τας. Στο διάστημα που μεσολαβεί μέχρι τα πρώτα του αποκτήματα γύρω στο 1895/96 ο αρχαιολογικός του ορίζοντας πλαταίνει ολοένα, ενώ παράλληλα διαγρά­ φεται σαφέστερα η δική του, εντελώς προσωπική, αναζητητική τροχιά. Είναι τυχαίο πως το ξεκίνημα της Συλλογής του συμπίπτει με το πρώτο γνήσιο ψυχανα­ λυτικό του έργο, «Σπουδές για την Υστερία» (1895), στο οποίο η Αρχαιολογία έχει, όπως είδαμε, τη θέση της; Σίγουρα όχι. Με τη συλλογή αρχαιοτήτων έδινε στη θεωρητική σύζευξη Ψυχανάλυσης-Αρχαιολογίας ένα έρεισμα απτό, υλοποιούσε δε συνάμα την επιθυμία του να στήσει γύρω του, στους άμεσους χώρους δου­ λειάς, ένα μικρομουσείο με υπαινικτικές, αποσπασμα­ τικές εικόνες ενός κόσμου ιδεών κα ι συμβόλων, παρω­ χημένου κ ι εντούτοις ζωντανού. Στα αρχαιολογικά ευ­

ο2/αφιερωμα ρήματα δεν ήταν η αισθητική αξία που τον τραβούσε, όσο οι ιστορικές τους συναρτήσεις, είχε πολύ πρώιμα ομολογήσει στην αρραβωνιαστικιά του (γράμμα 19-101885), ενώ αργότερα στην «Ερμηνεία των ονείρων» θα χαρακτηρίσει τις αρχαιότητες -κάτω από πρίσμα πια ψυχαναλυτικό- σαν «την αθανασία των συγκινήσεων μας».

9 ένα, τώρα, επίπεδο προσωπικό επιτελούσαν πα­ ραπέρα τα αντικείμενα της Συλλογής του μια αμφίδρομη λειτουργία. Α π ’ τη μια τον αποφόρτιζαν απ’ την καθημερινότητα και την ένταση της ψυχαναλυτι­ κής πράξης, μεταφέροντάς τον συνειρμικά στην πολύ-, πόθητη Μεσόγειο και στην Ανατολή των προγόνων του, μακριά απ’ το εχθρικό περιβάλλον της Βιέννης (6λ. γράμματά του), απ’ την άλλη τον βοηθούσαν ποικιλότροπα στο ψυχαναλυτικό του έργο. «Δεν θα είχε ποτέ αφήσει μανία [συλλεκτική] να τον κυριεύσει τόσο ολοκληρωτικά κα ι μακροχρόνια, αν αυτή δεν είχε κά­ ποια σχέση με μια επιστήμη [Ψυχανάλυση] που ήταν όλη του η ζωή», παρατήρησε ο Πήτερ Γκαίυ.21 Κ αι τούτο είναι πέρα για πέρα αληθινό. Π λάι στις συμβο-

Σ

Σημειώσεις ★ Το μελέτημα αυτό πρέπει να διαβαστεί σαν ένα πρώτο σχε­ δίασμα για μια διεξοδικότερη εργασία πάνω στο ίδιο θέμα. Για γόνιμες συζητήσεις εκφράζω κι από εδώ ευχαριστίες στον ψυχαναλυτή Η. Normand και στον φίλο Κ. Μπουραζέλη.

1. Βλ. πολύτιμες ενδείξεις, σκόρπιες στο τρίτομο έργο του βιογράφου του Ε. Jones, Das Leben und Werk von S. Freud, I-III (1960, 1962). Συστηματικότερες εργασίες για το θέμα: S. Cassirer Bernfeld, Freud and Archaeology, στο The American Imago 8 (1951), 107 κ.εξ.. R. Ransohoff, Sigmund Freud, Collector of Antiquities Student of Ar­ chaeology, στο Archaeology 28 (1975), 102 κ.εξ.. H. WeissC. Weiss, Eine Welt wie im Traum-Sigmund Freud als Sammler antiker Kunstgegenstande, στο Jahrbuch der Psychoa­ nalyse 16 (1984), 189 κ.εξ.. Βλ. και υποσ. 18.

2. S. Freud, La naissance de la Psychanalyse. Lettres 4 W. Fliess. Notes et plahs (1887-1902). Public par Marie Bona­ parte, Anna Freud, Ernst Kris (41979, P.U.F.).

3. To γράμμα στάλθηκε μετά την ανάγνωση του μελετήματος του S. Zweig, Die Heilung durch den Geist (1931), στο οποίο ο συγγραφέας επιχειρεί ένα βιογραφικό σκιτσάρισμα του Φρόυντ.

4. π.χ. Γράμματα προς Fliess 30-1-1899, 6-2-1899, 28-5-1899, 8-1-1900, 14-10-1900 με αναφορές στην ανάγνωση βιβλίων πάνω σε θέματα ελληνικής αρχαιολογίας και Προϊστο­ ρίας. Πρβλ. Η. Trosman-R.D. Simmons, Freud’s Library, στο Journ. of Amer. Psych. Assoc. 21 (1973), 652 κ.εξ.

5. M. Schur, La mort dans la vie de Freud (1975), 299 κ.εξ.

6. S. Freud, Brief an Romain Rolland: Eine Erinnerungsstorung auf der Akropolis (1936a), Stud., τόμ. 4, 283 κ.εξ.. Πρβλ. M. Kanzer, Sigmund and Alexander Freud on the Acropolis, στο American Imago 26 (1969), 303 κ.εξ. G. Rosolato, Que contemplait Freud sur PAcropole?, στο Nouvelle Revue de Psychanalyse 15 (1977), 125 κ.εξ.. H. Vermorel, Un trouble de memoire sur l’Acropole 1936-1904, στο Revue Frangaise de Psychanalyse 3 (1983).

7. S. Freud, Der Wahn und die Traume in W. Jensens «Gradiva» (1907a), Stud, τόμ 10, 9 κ. εξ. Πρβλ. την σχολιασμένη έκδοση του 1973 (Fischer Taschenbuchverlag) από τους Β.

Urban-J. Cremerius.

8. W. Jensen, Gradiva: Ein pompejanisches Phantasiestiick (1903).

9. Βλ. π.χ. Th. Reik, Dichtung und Psychoanalyse, στο Pan 2 (1911), 519 κ.εξ.. W. Stekel, Die Traume der Dichter, Eine vergleichende Untersuchung der unbewussten Triebkrafte

λικές προεκτάσεις που έπαιρνε στο νου των αναλυόμε­ νων ατόμων η Συλλογή -η Ντούλιτλ έγραψε χαρακτη­ ριστικά, «δεν ήμουν μόνη με τον Καθηγητή»- χρησί­ μευαν κομμάτια της για να τους εξηγήσει παραστατι­ κότερα όρους και έννοιες της ψυχαναλυτικής διαδικα­ σίας. Τον ίδιο άλλωστε τον συντρόφευαν σιωπηλά στις ατέλειωτες, μοναχικές ώρες της συγγραφής αφήνοντας σ’ αυτήν, κάποτε ευανάγνωστα, τα ίχνη τους. Άλλοτε πάλι που ξυπνούσαν το βασανιστικό στην περίπτωσή του ένστικτο θανάτου, μιας κα ι στην πλειονότητά τους προέρχονταν από κτερίσεις αρχαίων ταφών. Ευχαρι­ στώντας σε γράμμα του τη Μ αρία Βοναπάρτη για έναν κωδωνόσχημο κρατήρα (4ος αι. π.Χ .), δώρο μετά από βαριά του εγχείρηση, ενώνει σε μια μόνο φράση τους φόβους για τον ενδεχόμενο δικό του θάνατο και την αγάπη για τη Συλλογή που θα πρέπει να αποχωρισθεί: «...έχω μάλιστα μια κάποια θλίψη που δεν μπορώ να πάρω στον τάφο μου κανένα απ’ τα όμορφα αγγεία» (10-5-1931). Κλείνουμε· στον κρατήρα αυτόν αποτέθηκε η τέφρα του Φρόυντ απ’ το 1939, Λονδίνο, Golder’s Green Ce­ metery. bei Dichtem, Neurotikem und Verbrechern (1912). W. De­ horn, Psychoanalyse und neuere Dichtung, στο The Germa­ nic Review 7 (1932), 245 κ.εξ., 330 κ.εξ.. H. Pongs, Psy­ choanalyse und Dichtung, στο Euphorion 34 (1933), 38 κ.εξ.

10. W. Schonaw, Sigmund Freuds Prosa, Literarische Elemente seines Stils (1968), 184: «Die Schliemann-Analogie. Tov διάσημο αρχαιολόγο W. Dorpfeld, συνεργάτη του Σλήμαν στις ανασκαφές της Τροίας, συνάντησε ο Φρόυντ το 1904 στο καράβι για την Πάτρα, δεν τόλμησε όμως από θαυμα­ σμό και δέος να του μιλήσει, Η. Weiss-C.Weiss 207 (ό.π.

11. S. Karouzou, Alkamenes und das Hephaisteion, στο Ath. Mitt. 69-70 (1954-55) 67 κ. εξ. E.B. Harrison, Alkamenes’ Sculptures for the Hephaiston, Part II, The Base, στο AJA81 (1977), 265 κ.εξ., εικ. 5, 7, 10, 11, A. Δεληβοριάς, Αινίγματα αρχαιολογικά γύρω από το έργο του Αλκαμένη (υπό έκδοση).

12. S. Freud, Die Traumdeutung (1900α), Stud., τόμ. 2, 432. Μετά από πολλά χρόνια αναφέρεται ξανά στο ίδιο όνειρο, Die Zukunft der Illusion (1927c), Stud., τόμ. 9, 151. Πρβλ. ακόμη H. Weiss-C.Weiss, 204 κ.εξ. (ό.π. υποσ. 1).

13. S. Freud, Die Traumdeutung, 554.

14. S. Freud-J.Breuer, Studien iiber Hysterie, (1895d), G.W. τόμ. 1, 201.

15. Πρβλ. Schonaw (ό.π. υποσ. 10).

16. Απέφυγα τον τίτλο «Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας» (Γκοβόστης), γιατί παραποιεί τον γερμανικό τίτλο «Das Unbehagen in der Kultur». Βλ. R. Ransohoff, 110 (ό.π. υποσ.

1).

17. S. Freud, Bruchstiick einer Hysterie-Analyse, G.W. τόμ. 5, 169.

18. E. Engelman, La maison de Freud, Bergasse 19, Vienne (1979): Photos et avant-propos E. Engelman, Legcndcs de R. Ransohoff, Notice biographique P. Gay. Αρχαιολογική αξιολόγηση της συλλεκτικής δραστηριότητας του Freud, από τον Cahn, Vom Umgang m.t Antiken, στο H. A. Cahy, Kleine Schriften zur Muuzkunde und Archiiologie (1975). H Συλλογή σήμερα στο Λονδίνο, ουσιαστικά αδημοσίευτη, βλ. όμως τώρα: C. und Η. Weiss, Ein Blick in die Antikensammlung Sigmund Freuds, στο Antike Welt 4 (1985), 43 κ.εξ..

19. H. Doolittle, Tribute to Freud (1956), 98.

20. J. Miller κ.ά., Some Aspects of Charcot’s Influence on Freud, στο Journ. of Amer. Psychoan. Assoc. 17 (1969), 608 κ.εξ.

21. Engelman, La maison de Freud, 113.

αφιερωμα/63

Βασίλης Κ. Καλαμαράς

Ελληνικές μεταφράσεις έργων του Σίγκμουντ Φρόυντ (1925-1986) (Μ ια πρώτη καταγραφή) 1. Ψυχολογία ομαδική και ατομική (Ψυχολογία των πληθών και ανάλυσις του εγώ). Μετάφρασις εκ του γερμανικού Γ. Αθανασόπουλου. Εκδοτικός οί­ κος «Ελευθερουδάκης». Εν Αθήναις <1925>. σ.σ.

122.

2. Ο Αεονάρδος ντα Βίντσι. Μετάφραση X. Βασιλειάδου. Εκδοτικός οίκος Κ. Γκοβόστη. Αθήναι. Ιούλιος 1929. σ.σ. 47.

3. Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου. Έκδοσις δεύτερα. Μετάφρασις Σ. Φερεντίνου. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήναι [1933], σ.σ. 77.

4. Ομαδική και ατομική ψυχολογία. Μετάφραση: Στ. Φερεντίνου. Εκδόσεις «Νέας Εποχής». Αθήνα.

[1940;]. σ.σ. 94.

5. Ψνχανάλνσις και ψυχιατρική. Μετάφραση: Χ.Α. Βασιλειάδη. Εκδόσεις: Παν. Π. Μακράκη. Αθήναι. [1943;]. σ.σ. 30.

6. Ομαδική Ψυχολογία και ανάλυση του εγώ. Μετά­ φραση Κ.Λ. Μεραναίου. Εκδόσεις Μαρή. Αθήναι.

1948. σ.σ. 109.

7. Ο Μωυσής και ο μονοθεϊσμός. Ψυχαναλυτική ερ­ μηνεία του θρησκευτικού φαινομένου. Μεταφρα­ στής: Κ.Λ. Μεραναίος. Εκδόσεις Α. Μαρή. Αθήναι. 1949. σ.σ. 119.

8. Σεξουαλική ζωή. Τρεις μελέτες: Σεξουαλικές πα­ ραπλανήσεις. Παιδική σεξουαλική ζωή. Μεταβο­ λές της εφηβικής ηλικίας. Μεταφραστής: Μ. Λίλλης. Εκδόσεις Μαρή. Αθήναι. 1949. σ.σ. 132. [βλ. και Β' εκδ. 1953;].

9. Τοτέμ και ταμπού. Ψυχαναλυτική ερμηνεία της κοινωνικής ζωής των πρωτογόνων λαών. Μετά­ φραση: Κ.Λ. Μεραναίου-Μίνας Ζωγράφου. Εκδό­ σεις Τσόγκα-Φωτοπούλου. Αθήναι. 1949. σ.σ. 174.

10. Εισαγωγή στην ψυχανάλυση. Α-Β. Οι λαθεμένες ενέργειες. Το όνειρο. Μεταφραστής Μ. Λίλλης. Εκδόσεις «Προμηθέας». Αθήνα. 1949. σ.σ. 270.

11. Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας. Πρόλογος Δ. Κουρέτα. Μετάφραση Κ.Λ. Μεραναίου-Μίνας Ζωγρά­ φου. Εκδόσεις Τσόγκα-Φωτοπούλου. Αθήναι 1950 τγ. 120.

12. Η ζωή μου και η ψυχανάλυση (Αυτοβιογραφία). Μετάφραση: Μίνας Ζωγράφου. Εκδόσεις ΤσόγκαΦωτοπούλου. Αθήναι. 1950. σ.σ. 80.

13. Πέραν της ηδονής. Μετ. Κ. Μεραναίου. Εκδόσεις . «Σύγχρονης Λογοτεχνίας». Αθήνα [1954;] σ.σ. 87.

14. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι στο φως της ψυχανάλυ­ σης. Εισαγωγή: Μια μελέτη του Β. Λαζάρεφ για τη ζωή και το έργο του Λεσνάρντο ντα Βίντσι. Μετ. Αντρέα Φραγκιά. Εκδόσεις «Άτλας». Αθήνα 1955. σ.σ. 112.

15. Τοτέμ και ταμπού. Ψυχαναλυτική ερμηνεία της κοινωνικής ζωής των πρωτόγονων λαών. Μετ. Κ.Λ. Μεραναίου. Εκδόσεις Δαρεμά. Αθήναι [1962;] σ.σ. 175.

16. Ψυχολογία της ερωτικής ζωής. Μετ. Γιώργου Βαμβαλή. Β' έκδ. Αθήνα. Επίκουρος <1974> σ.σ. 62.

17. Νέα σειρά των παραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανάλυση. Μετ. Κλαίρη Τρικεριώτη. Εκδόσεις Επίκουρος. Αθήνα <1977> σ.σ. 179.

18. Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ. Μετ. Κλαίρης Τρικεριώτη. Εκδόσεις Επίκουρος. Αθή­ να. <1977> σ.σ. 91.

19. Το ημερολόγιο ενός κοριτσιού. Μετ. Ρ. Χατχούντ. Μπουκουμάνης. Αθήνα [1978]. σ.σ. 244.

20. Γενική θεωρία των νευρώσεων. (Ψυχανάλυση και ψυχιατρική). Τέσσερις μελέτες επάνω στην Ψυχα­ νάλυση. Μετ. Δ. Κωστελένος. Δαμιανός. Αθήνα.

1979. σ.σ. 86.

21. Ο Μωυσής του Μιχαήλ Αγγέλου. Μετ. Μάριος Μαρκίδης. Έρασμος. Αθήνα. 1979. σ.σ. 62.

22. Το πρόβλημα του άγχους. Μετ. Α. Σαμαράς. Πα­ γκόσμιες Εκδόσεις. Αθήνα 1979. σ.σ. 119.

23. Τοτέμ και ταμπού. Μετ. I. Λο Σκόκκο. Αναγνωστίδης. Αθήνα [1979] σ.σ. 235.

24. Ψυχανάλυση και ψυχολογία των λαών. Δύο μελέ­ τες πάνω στη θεωρία της ψυχανάλυσης. Μετ. Δ. Κωστελένος. Αθήνα. 1979. σ.σ. 88.

25. Το άγχος. Η θεωρία του λίμπιντο: ναρκισσισμόςμεταβίβαση ακέψεως-ψνχαναλυτική θεραπεία. Μετ. Δ. Κωστελένος. Δαμιανός. Αθήνα 1979. σ.σ.

96.

64/αφιερωμα 26. Μ ελέτες για την ψ υχανάλυση. Μετ. Γιώργος Τσαμπουράκης. Εκδόσεις Επίκουρος. Αθήνα <1979> σ.σ. 159.

27. Δ οκίμια μ εταψ υχολογίας (1915). Μετ. Θ. Παραδέλλης. Καστανιώτης. Αθήνα 1980. σ.σ. 138.

28. Μ εταψυχολογία. Μετ. I. Λο Σκόκκο. Αναγνωστίδης. Αθήνα [1980] σ.σ. 147.

29. Α υτοβ ιογραφ ική μελέτη. Μετ. Εκδ. Παπαγκίκα. Ταμασός. Αθήνα [1981] σ.σ. 119.

30. Β ασικές αρχές της ψυχανάλυσης. Μετ. Τ. Κοσμάς. Αβραάμ. Αθήνα. 1981. σ.σ. 125.

31. Η γυναικεία σεξουαλικότητα. Μετ. Μ. και I. Παράσχη. Νεφέλη. Αθήνα. 1981 σ.σ. 111.

32. Ό νειρο και τηλεπάθεια. Μετ. Γιώργος Τσαμπουράκης. Εκδόσεις Επίκουρος. Αθήνα <1983> σ.σ.

100.

33. Μ ια παιδική ανάμνηση του Λ εονά ρντο ντα Βίντσι. Απόδοση: Αγγελική Μανουσάκη. Ερατώ. Αθήνα.

1983. σ.σ. 151.

34. Δ οκίμια ψ υχανάλυσης. Μετ. Ιάνη Λο Σκόκκο. Εκ­ δόσεις Γερ. Αναγνωστίδη. Αθήνα [1984] σ.σ. 302.

35. Η σεξουαλικότητα. Πρόλογος Ν.Ν. Δρακουλίδη. Μετ. Άργη Μαρκάκη. Εκδόσεις Δανιά. Αθήνα 1984 σ.σ. 155.

36. Η τεχνική της ψ υχανάλυσης. Μετ. Γιώργος Τσαμπουράκης. Επίκουρος. Αθήνα [1985]. σ.σ. 149.

37. Η ερμηνευτική των ονείρων. Προλεγόμενα Δ. Κουρέτα. Μετ. Μίνας Ζωγράφου-Μεραναίου. Εκδό­ σεις Μαρή. Αθήνα χ.χ. σ.σ. 479.

38. Το άγχος και η ζωή των ενστίκτω ν. Μετ. Στάθη Φερεντίνου. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα χ.χ. σ.σ.

43.

39. Τρεις φ υ λ ετικ ο ί περιπτώ σεις. Φυλετικοί διαστροφαί-Παιδική φυλετικότης-Μεταβολαί της εφη­ βείας. Αιτιολογία και θεραπεία. Μετάφρασις: Α. Ξηβερίου ιατρού. Εκδοτικός οίκος «Ελευθερουδάκης». Εν Αθήναις χ.χ. σ.σ. 127.

40. Ιστορία της ψνχαναλναεω ς Α '+Β '. Μετάφρασις Αβραάμ Κοέν. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα, χ.χ. σ.σ. 91.

41. Π ερί πολέμου και θανάτου. Μετ. Στάθη Φερεντί­ νου. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήναι χ.χ. (χωρίς σελιδαρίθμηση).

42. Π έραν της ηδονής. Α '+Β '. Μετάφρασις: Κ. Κυ­ πριανού. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήναι χ.χ. σ.σ. 88.

43. Η Ψυχοπαθολογία της κ α θ ’ ημέραν ζωής. Μετάφρασις Στάθη Φερεντίνου. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήναι χ.χ. σ.σ. 71.

44. Ό νειρο και αποκρυφισμός. Μεταφραστής Κ.Λ. Μεραναίος. Εκδότης Δ. Κοροντζής. Αθήνα χ.χ. σσ. 55.

45. Τοτέμ και ταμπού. Ψυχαναλυτική ερμηνεία της κοινωνικής ζωής των αγρίων. Μετάφρασις Στάθη Φερεντίνου. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήναι χ.χ. σ.σ.

219.

46. Το μέλλον μια ς αυταπάτης. (Ψυχαναλυτική ερμη­ νεία του θρησκευτικού φαινομένου). Μετάφραση Θ. Παπακωνσταντίνου. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθή­ ναι χ.χ. σ.σ. 81.

47. Το εγώ κα ι το εκείνο. Μετ. Κ. Μεραναίος. Γκοβόστης. Αθήνα χ.χ. σ.σ. 76.

48. Εισαγω γή εις την ψυχανάλυσιν. Μετάφρασις X. Βασιλειάδου. Εκδοτικός οίκος Κ. Γκοβόστη. Αθή­ ναι χ.χ. σ.σ. 76.

49. Εισαγω γή στην ψυχανάλυση. Μεταφραστής Α.

Πάγκαλος. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα, χ.χ. σ.σ.

406.

Άπαντα Φρόυντ 50. Εισαγωγή στην ψυχανάλυση. Μετ. Παύλον Κ Σι·ρου. «Πανεκδοτική». Αθήναι 1962 σ.σ. 237. Γόμος Α'.

51. Εισαγωγή στην ψυχανάλυση. Μετ. Παύλου Κ. Σύ­ ρου. «Πανεκδοτική». Αθήναι 1963 σ.σ. 472. Τόμος Β'.

52. Η ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής. Μετ. Παύλου Κ. Σύρου «Πανεκδοτική». Αθήναι 1963 σ.σ. 231. Τόμος Γ'.

53. Η ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής. Μετ. Παύλου Κ. Σύρου. «Πανεκδοτική». Αθήναι. 1965. σ.σ. 167. Τόμος Δ'.

54. Τρεις μελέτες επί της θεωρίας της σεξουαλικότη­ τας. Μετ. Παύλου Κ. Σύρου. «Πανεκδοτική». Αθήναι 1965 σ.σ. 87. Τόμος Ε'.

55. Τοτέμ και ταμπού. «Ψυχαναλυτική ερμηνεία της κοινωνικής ζωής των πρωτογόνων λαών). Μετ. Παύλου Κ. Σύρου. «Πανεκδοτική». Αθήναι 1966 σ.σ. 304. Τόμος ΣΤ'.

56. Το εγώ και το εκείνο. Μετ. Παύλου Κ. Σύρου. «Πανεκδοτική». Αθήναι 1967 σ.σ. 114. Τόμος Ζ'.

57. Η ερμηνευτική των ονείρων (πρώτον μέρος). Μετ. Μίνας Ζωγράφου-Μεραναίου. «Πανεκδοτική». Αθήναι 1968 σ.σ. 216. Τόμος Η'.

58. Π ερμηνευτική των ονείρων (δεύτερον μέρος). Μετ. Μίνας Ζωγράφου-Μεραναίου. «Πανεκδοτι­ κή». Αθήναι 1968 σ.σ. 405. Τόμος Θ'.

59. Η ερμηνευτική των ονείρων (τελευταίον μέρος). Μετ. Μίνας Ζωγράφου-Μεραναίνου. «Πανεκδοτι­ κή». Αθήναι 1969 σ.σ. 96. Τόμος I'.

60. Πέντε μαθήματα ψυχαναλύσεως. Μετ. Παύλου Κ. Σύρου. «Πανεκδοτική». Αθήναι 1969 σ.σ. 174. Τό­ μος ΙΑ'.

61. Το μέλλον μιας ουτοπίας. Μετ. Κ.Κ. Δημακά. «Πανεκδοτική». Αθήναι 1969 σ.σ. 188. Τόμος ΙΒ'.

62. Πέντε ψυχαναλύσεις «Ο μικρός Χανς». [Ανάλυσις μιας φοβίας ενός πεντάχρονου αγοριού]. Μετ. Ελ. Στεφανάκη. «Πανεκδοτική». Αθήναι 1970 σ.σ. 128 - Συμβολή στην ιστορία του ψυχαναλυτικού κινή­ ματος. σ.σ. 47. Τόμος ΙΓ'.

63. Ο άνθρωπος με τους λύκους. Μετ. Ελ. Στεφανάκη. «Πανεκδοτική». Αθήναι 1971 σ.σ. 130. Τόμος ΙΔ'.

64. Ο άνθρωπος με τα ποντίκια. (Παρατηρήσεις επί μιας περιπτώσεως ιδεοληπτικής νευρώσεως). Μετ. Παύλου Κ. Σύρου. Εκδόσεις Σμυρνιώτη. Αθήνα χ.χ. σ.σ. 183. Τόμος ΙΕ'.

65. Το ευφυολόγημα και οι σχέσεις του με το υποσυ­ νείδητο. Μετ. Γ. Ανδρουλιδάκη. Εκδόσεις Σμυρ­ νιώτη. χ.χ. σ.σ. 237. Τόμος ΙΣΤ'.

66. Ο Πρόεδρος Θωμάς Ουϊντρόου Ουΐλσων. Μετ. Παύλου Κ. Σύρου. Εκδόσεις Σμυρνιώτη χ.χ. σ.σ.

111. Τόμος ΙΖ'.

67. Ο Πρόεδρος θωμάς Ουϊντρόου Ουΐλσων. Μετ. Παύλου Κ. Σύρου. Εκδόσεις Σμυρνιώτη. χ.χ. σ.σ.

191. Τόμος ΙΗ'.

68. Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας. Μετ. Παύλου Κ. Σύρου. Εκδόσεις Σμυρνιώτη χ.χ. σ.σ. 176. Τόμος ΙΘ'.

69. Παραλήρημα και όνειρα στην «Gradiva» του Jen­ sen. Μετ. Παύλου Κ. Σύρου. Εκδόσεις Σμυρνιώτη. χ.χ. σ.σ. 189. Τόμος Κ'

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

κίνητρο εμβάθυνσης στη γκραμσιανή σκέψη ΜΑΚΗ ΤΡΙΚΟΥΚΗ: Πολιτική και Φιλοσοφία στον Γκράμσι. Εξάν­ τας, Αθήνα 1985. Σελ. 135. Στα τέλη της δεκαετίας του ’60, το ενδιαφέρον για τη σκέψη του Gramsci ξεπερνάει τα σύνορα της Ιταλίας και αποτελεί αντικείμε­ νο διεθνούς πια συζήτησης και θεωρητικών αναζητήσεων. Στην Ελλάδα, οι πρώτες -έστω και αποσπασματικές- μεταφράσεις των έργων του Gramsci εμφανίζονται στο τέλος της δικτατορίας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι προσφέρουν το έναυσμα για έναν εποικοδο­ μητικό διάλογο και για μια προσπάθεια βαθύτερης κατανόησης και ευρύτερης διάδοσης της γκραμσιανής σκέψης. Η πρώτη ουσιαστική προσπάθεια κατανόησης και ερμηνευτικής προ­ σέγγισης της σκέψης του Gramsci εμφανίζεται στα τέλη της δεκαετίας του 70, στον περιοδικό κυρίως Τύ­ πο1 και αργότερα με την έκδοση στα ελληνικά των βιβλίων του Λ. Γκρούπι «Η έννοια της ηγεμονίας στον Γκράμσι» (1979), της Κ.Μ. Γκλυκσμάν «Ο Γκράμσι και το Κράτος>* (1984) το οποίο αποτέλεσε και το ερέθισμα για έναν νέο διά­ λογο μέσα από τις στήλες των πε­ ριοδικών «Δεκαπενθήμερος Πολί­ της» και «Αντί»,2 και του Π. Ά ντερσον «Οι αντινομίες του Αντόνιο Γκράμσι» (1985). Συνεισφορά στα πλαίσια αυτής της συζήτησης αποτελεί και το βι­ βλίο του Μάκη Τρικούκη «Πολιτι­ κή και Φιλοσοφία στον Γκράμσι». Ο Μάκης Τρικούκης είναι ήδη γνωστός από τη συμμετοχή του στη συζήτηση που φιλοξενήθηκε στις στήλες του περιοδικού «Οικονομία

και Κοινωνία» με το άρθρο του «Η ηγεμονία στο έργο του Γκράμσι»,3 το οποίο και αποτελεί την πρώτη γραφή τμήματος του παραπάνω βι­ βλίου. Τα θέματα στα οποία επικεντρώ­ νεται το ενδιαφέρον του συγγρα­ φέα είναι από τη μια μεριά η αντί­ ληψη του Γκράμσι για την Πολιτι­ κή ως επιστήμη και για τη σχέση της με τη Φιλοσοφία, και από την άλλη, η παρουσίαση και ερμηνεία κεντρικών γκραμσιανών εννοιών όπως το πολιτικό κόμμα, η ηγεμο­ νία και οι διανοούμενοι. Πρέπει όμως να επισημάνουμε πως ο ουσιαστικός άξονας της προ­ βληματικής του επικεντρώνεται στην έννοια του’Κράτους. Αναφερόμενος στην έννοια της πολιτικής στον Γκράμσι, ο συγγρα­ φέας εντοπίζει: 1) Τη σχετική αυ­ τονομία της σε σχέση με την οικο­ νομία επισημαίνοντας το αδιέξοδο στο οποίο οδηγούν τόσο η μηχανι-

στική ερμηνεία των σχέσεων βάσης-εποικοδομήματος, όσο και η άποψη για την απόλυτη αυτονομία της πολιτικής. 2) Θεωρεί πως η πο­ λιτική δράση αποτελεί σύνθεση του υποκειμενικού και του αντικειμενι­ κού, στοιχείων που αλληλοεπηρεάζονται και αλληλοσυμπληρώνονται. Ο συγγραφέας θεωρεί τη διά­ κριση κυβερνώντων και κυβερνομένων στο εσωτερικό κάθε κοινω­ νικής και πολιτικής οργάνωσης, σαν το πρωταρχικό στοιχείο της πολιτι­ κής στον Γκράμσι, ο οποίος και το­ νίζει την αναγκαιότητα της δη­ μιουργίας των συνθηκών ξεπερά­ σματος της. Αναφερόμενος στο πολιτικό κόμ­ μα, ο κ. Τρικούκης υποστηρίζει πως ο Γκράμσι του αναγνωρίζει πρωταγωνιστικό ρόλο. Το πολιτικό κόμμα καλύπτει μια ποικιλία από λειτουργίες οι οποίες εκτείνονται από την αστυνόμευση μέχρι την παιδαγωγική, ιδεολογική και πολι­ τική δραστηριότητα. Η κεντρικότη­ τα του πολιτικού κόμμματος στην σκέψη του Γκράμσι γίνεται σαφέ­ στερη μέσα από την κριτική που ο ίδιος ασκεί τόσο στους νεοχεγκελιανούς φιλόσοφους (Κρότσε), όσο και στην αναρχοσυνδικαλιστική τάση (Σορέλ). Ο Γκράμσι επιχειρεί τη διαλεκτική σύνδεση συνειδητού και αυθόρμητου, η οποία υλοποιεί­

66/οδηγος ται στην πολιτική δράση και κατά συνέπεια στη λειτουργία του πολι­ τικού κόμματος. Σχετική -σύμφω­ να με τον συγγραφέα- είναι και η προβληματική του Γκράμσι πάνω στη σχέση ελευθερίας και πειθαρ­ χίας, που είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με το πρόβλημα του δη­ μοκρατικού συγκεντρωτισμού: η ελευθερία πρέπει να συνοδεύεται από την υπευθυνότητα της οποίας αποτέλεσμα είναι η πειθαρχία. Ά ξιο παρατήρησης είναι και το γεγονός ότι ο συγγραφέας επιση­ μαίνει τη διπλή από τον Γκράμσι χρήση της έννοιας «γιακωβινισμός»· «γιακωβινισμός» που εξαν­ τλείται στη μέθοδο (ακραίος βο­ λονταρισμός μιας μειοψηφίας) και «γιακωβινισμός» σαν επαναστατι­ κή πολιτική με ένα συγκεκριμένο οικονομικοκοινωνικό περιεχόμενο. Επίσης, ένα άλλο θέμα με το οποίο πραγματεύεται στο βιβλίο εί­ ναι η σχέση πολιτικού κόμματος και τάξης, την οποία ο συγγραφέας θεωρεί διαλεκτική, ενώ κεντρική θέση κατέχει και η διάκριση ιδιω­ τικής (Societa civile, Biirgerliche Geselschaft, Civil Society) και πολι­ τικής κοινωνίας (Societa Politica) στη σκέψη του Γκράμσι, κάνοντας αναφορά στις σχετικές απόψεις του Hegel και του Marx. Στη συνέχεια κάνει μια προσπάθεια να εντάξει τον αναγνώστη στην ευρύτερη συ­ ζήτηση πάνω στη σχέση ιδιωτικής και πολιτικής κοινωνίας, σχολιά­ ζοντας τόσο τους σύγχρονους μελε­ τητές όπως οι L. Althusser, Ν.

Bobbio, Ρ. Anderson, όσο και τους θεωρητικούς του οικονομικού φι­ λελευθερισμού, και τους Ιταλούς σύγχρονους με τον Γκράμσι όπως ο Τζεντίλε και ο Κρότσε. Ιδιαίτερη σημασία, όπως ήδη αναφέρθηκε, δίνεται από τον συγ­ γραφέα στην έννοια του Κράτους, το οποίο, κατά τη γνώμη του, ο Γκράμσι το αντιλαμβάνεται σαν όργανο ταξικής κυριαρχίας με τρό­ πο ουσιαστικό και όχι περιγραφι­ κό, όπως κατά καιρούς έχει υποστηριχθεί. Κατά τη γνώμη του, η έννοια της ηγεμονίας διαπλέκεται με αυτήν της κυριαρχίας, ενώ κάθε διάκρισή τους στο έργο του Γκράμσι έχει απλά και μόνο μεθοδολογι­ κό χαρακτήρα, γεγονός που τον οδηγεί να ασκήσει οξύτατη κριτική τόσο στον Λ. Γκρούπι που χρησι­ μοποιεί τις έννοιες ηγεμονία και δικτατορία (του προλεταριάτου) σαν συνώνυμες, όσο και στον Ν. Πουλαντζά για τη στενή και αντι-

διαλεκτική ερμηνεία του της έν­ νοιας της ηγεμονίας. Η τυπολογία του αστικού κρά­ τους που επιχειρεί να συγκροτήσει ο κ. Τρικούκης, βασιζόμενος στον Γκράμσι, κατορθώνει σε μεγάλο βαθμό να μας παρουσιάσει την προβληματική του σχετικά με το φιλελεύθερο'κράτος, τις κοινωικές ρίζες και τον κοινωνικοοικονομικό ρόλο του φασισμού και το φαινό­ μενο του καισαρισμού. Με σκοπό να εξετάσει το ζήτημα των διανοουμένων, ο συγγραφέας επιχειρεί μια εξελικτική παρουσιάσή του, ξεκινώντας από τους Μαρξ, Έγκελς και Λένιν, ενώ πα­ ράλληλα παρουσιάζει την αστική σκέψη για τη διανόηση, και τους θεωρητικούς προβληματισμούς της σύγχρονης με τον Γκράμσι Αριστε­ ρός. Σε αντίθεση με τη διαδεδομέ­ νη αντίληψη που ήθελε τους δια­ νοούμενους ομάδα αυτόνομη ή υπερταξική, ο Γκάμσι, αρνούμενος τη διάκριση σε Homo Sapiens και Homo Faber, αναπτύσσει την έν­ νοια, από τη μια μεριά, του οργα­ νικού διανοούμενου που είναι άρ­ ρηκτα συνδεδεμένος με μια ορισμέ­ νη τάξη σε οικονομικό, πολιτικοϊδεολογικό και κοινωνικό επίπεδο, και από την άλλη, του παραδοσια­ κού διανοούμενου που αντιπροσω­ πεύει μια αδιάσπαστη ιστορική συ­ νέχεια. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον πα­ ρουσιάζει η έννοια του διανοούμε­ νου νέου τύπου, του διανοούμενου δηλαδή που αναμειγνύεται ενεργά στην πρακτική ζωή με το να είναι ταυτόχρονα τεχνικά καταρτισμένος και πολιτικά δραστήριος. Το τελευταίο κεφάλαιο του βι­ βλίου επικεντρώνεται στην άρρη­ κτη σύνδεση φιλοσοφίας καί πολι­ τικής, θεωρίας και πράξης στη σκέψη του Γκράμσι. Ένας από τους ρόλους που ο Ιταλός διανοητής επιφυλάσσει στην πολιτική εί­ ναι η σύνδεση των διανοουμένων με τις μάζες, της ανώτερης φιλοσο­ φίας με τη συγκεχυμένη και αντι­ φατική φιλοσοφία της καθημερινής ζωής. Τελειώνοντας, ο συγγραφέας το­ νίζει ότι η σχέση βάσηςεποικοδομήματος είναι πολύπλοκη και όχι μηχανιστική και ότι μόνον από αυτή τη σκοπιά είναι δυνατόν να ερμηνευτεί σε όλη του την έκτα­ ση το γκραμσιανό έργο, διαλεκτικά και όχι δογματικά, ουσιαστικά και όχι επιφανειακά. Στο σημείο αυτό, θα θεωρούσαμε σκόπιμο να διατυπώσουμε ορισμέ­

νες παρατηρήσεις. Μια προσεκτική ανάγνωση του βιβλίου του κ. Τρικούκη αφήνει την εντύπωση πως ο συγγραφέας επιχειρεί να οριοθετήσει τη σκέψη του Γκράμσι στο εσωτερικό ενός ορισμένου μαρξιστικού ρεύματος, και συγκεκριμένα του Λενινιστικού, σε σημείο που να συρρικνώνει την πρωτοτυπία της σε σχέση με τους υπόλοιπους κλασικούς της επαναστατικής σκέψης. Απόρροια ίσως αυτού του προσανατολισμού, αποτελεί το γεγονός ότι παραβλέ­ πει τη σχετικοποίηση της εργαλειακής αντίληψης του κράτους που επιχειρεί ο Γκράμσι, μια και αυτό «απλώνεται πέρα από αυτήν την (κυρίαρχη) τάξη ή μερίδα τάξης βάζοντας σε λειτουργία μηχανι­ σμούς άπειρα πιο πολύπλοκους από τον απλό κρατικό μηχανισμό». ' Έ να άλλο σημείο στο οποίο παραβλέπεται η συμβολή του Γκράμσι, είναι και αυτό που αναφέρεται στο πολιτικό κόμμα. Αν και ο συγ­ γραφέας αναγνωρίζει την αμοιβαία σχέση πολιτικού κάματος και κοι­ νωνικής τάξης, εντούτοις, δεν αναφέρεται καθόλου στο γεγονός ότι ο Γκράμσι υπερβαίνει τον στενό ορί­ ζοντα αυτής της σχέσης5 και βλέπει στο κόμμα το φορέα της ηθικής πο­ λιτιστικής ανάπλασης της κοινω­ νίας μέσα από τη δημιουργική έν­ ταξη των μαζών στην πολιτική με το να τονίζει τη σχέση κόμματοςκοινωνίας, κόμματος-εθνικού πολι­ τισμού, κόμματος-ιστορίας.6 Θα έπρεπε ίσως να επισημάνουμε το ότι η έννοια της κουλτούρας, έννοια κομβική στο έργο του Γκράμσι, όχι μόνο δεν καταλαμβά­ νει τη θέση που της αρμόζει, αλλά σχεδόν δεν αναφέρεται καθόλου στο βιβλίο, με αποτέλεσμα ο συγ­ γραφέας να μην αποδίδει στην έν­ νοια της ηγεμονίας όλο της το εύ­ ρος, το ότι είναι δηλαδή, μια δια­ δικασία που εκτείνεται σε όλες τις εκφάνσεις του τρόπου ζωής μιας κοινωνίας από το επίπεδο της κα­ θημερινής πρακτικής συνείδησης μέχρι τη νομιμοποίηση και την απονομιμοποίηση των κυρίαρχων σχέσεων πολιτικής εξουσιάς. Ό ­ πως χαρακτηριστικά αναφέρει ο R. Williams «(είναι) ένα σύνολο πρα­ κτικών και προσδοκιών που αφο­ ρούν το σύνολο της ζωής μας... εί­ ναι ένα βιωμένο σύστημα νοημά­ των και αξιών... είναι μια κουλ­ τούρα που πρέπει να ιδωθεί σαν η βιωμένη κυριαρχία και υποταγή συγκεκριμένων τάξεων».7

οδηγος/67 Τέλος, μια και το έργο του Γκράμσι είναι ακόμη άγνωστο στο ευρύ ελληνικό κοινό, στο οποίο απευθύνεται το βιβλίο του κ. Τρικούκη, θα ήταν ίσως σκόπιμο οι παραπομπές του συγγραφέα να προσαρμοστούν στην ελληνική βι­ βλιογραφία -όπου βέβαια αυτό εί­ ναι δυνατόν. Παρά τις παραπάνω -σύντομες αναγκαστικά- παρατηρήσεις, πρέ-

Σημειώσεις 1. «Οικονομία και Κοινωνία», τεύχη 4,5,6 και 7 (Σεπτέμβριος - Δεκέμ­ βριος 1979) και «Ο Πολίτης», τεύχος 11.

2. «Δεκαπενθ. Πολίτης», τ. 27. 32 και «Αντί» τ. 277.

3. «Οικονομία και Κοινωνία» τ. 4.

4. Κ. Μ. Γκλυκσμάν «Ο Γκράμσι και το Κράτος» (Αθήνα 1984) σελ. 118.

πει να αναγνωρίσουμε πως το βι­ βλίο «Πολιτική και Φιλοσοφία στον Γκράμσι» αποτελεί μια ση­ μαντική προσπάθεια παρουσίασης και ερμηνείας της σκέψης του Γκράμσι και κίνητρο για τη βαθύ­ τερη μελέτη της.

1

ΡΟΖΑ ΤΣΑΓΚΑΡΟΥΣΙΑΝΟΥ ΣΠΥΡΟΣ ΣΟΦΟΣ

5. Για την ιδιαίτερη αυτή ποιότητα της σκέψης τον Γκράμσι, βλ. Ρ. Piccone, «Gramsci’s Marxism: Beyond Lenin and Toggliatti» Theory and Society, vol. 3, 1976.

6. Βλ. τις αναφορές τον Γκράμσι στο κόμμα σαν φορέα «καθολικοποίησης της εργατικής τάξης» κλπ. στο «Πα­ ρελθόν και Παρόν» και «Οι Διανοού­ μενοι» (Αθήνα, Στοχαστής).

7. Βλ. R. Williams; «Marxism and Litterature»; (Oxford 1977) σελ. 110.

\\ΝΛ * * * *

ένα θαύμα του ανθρώπινου μυαλού ΔΙΟΝΥΣΗ ΒΑΛΆΣΤί: Μια περιπέ­ τεια χωρίς τέλος... Η ιστορία της γραφής και του βιβλίου. Αθήνα, Κέδρος, 1985.

« Έ να βιβλίο είναι ένα πραγματικό θαύμα. Θαύμα του ανθρώπι­ νου μυαλού και των χειρών, της επιδεξιότητας και της φαντα­ σίας», λέει σα συμπέρασμα ο Διονύσης Βαλάσης, καθώς τελειώνει την αφήγηση της «Ιστορίας της γραφής και του βιβλίου», αυτής της «περιπέτειας χωρίς τέλος», όπως τη χαρακτηρίζει. Το συμπέρασμα αυτό επικυρώνεται από το ίδιο του το βιβλίο, που εί­ ναι αληθινά ένα αξιόλογο επίτευγ­ μα. Η εμφάνιση, το περιεχόμενό του και γενικά η όλη του δομή, μαρτυρούν την επιδεξιότητα και τη φαντασία του δημιουργού του, που χρησιμοποιώντας αρμονική και επιτυχημένη σύζευξη εικόνας και λόγου, κατορθώνει να δώσει πλη­ ροφορίες για το θέμα που τον απα­ σχολεί και ταυτόχρονα να δημιουρ­

πλαίσιο r

γήσει ένα άρτιο αισθητικό αποτέ­ λεσμα. Γιατί η «Περιπέτεια χωρίς τέλος», που κατατάσσεται στα βι­ βλία γνώσεων, μπορεί να θεωρηθεί και βιβλίο Τέχνης. Οι εικόνες του, πολλές και διαλεγμένες με κριτήρια καλλιτεχνικά, είναι όμορφες, καλοτυπωμένες και σε κάνουν να στα­ ματάς, να τις κοιτάζεις και να τις χαίρεσαι, όπως χαίρεσαι τις εικό­ νες σ’ ένα βιβλίο Τέχνης. Στο βιβλίο αυτό, ο Διονύσης Βα-

ΑΓΓΕΛΟΥ ΒΟΓΑΣΑΡΗ. Π ωλ Νορ (Νίκος Νικολαΐόης). Αθήνα, Δωδώνη, 1985. Σελ. 293. Ο Πωλ Νορ (Ν. Νικολαίδης) υπήρξε σίγουρα μια από τις πιο ιδιότυπες μορφές των ελληνικών γραμμάτων τον 20ό αιώνα. Αν και ασχολήθηκε με όλα τα είδη του λόγου, έγινε γνωστότερος κυρίως για τα σατιρικά λογοπαιχτικά του κείμενα (πεζά και ποιητικά), όπου το παράδοξο χιούμορ τους συνήθως κεντρίζει μόνιμες ή περιστασιακές καταστά m g της ελληνικής πραγματικότητας. Η προσέγγιση, όμως, του Νορ που επιχειρεί σε τούτο το βιβλίο ο 'Αγγελος Βογασάρης δεν περιορίζεται σ’ αυτή την πτυχή. Αλλά (με επίσης ιδιότυπο μηχανισμό γραφής, που θυμίζει προφορικό λόγο), καλύπτει -υπερθετικά- και όλες τις υπόλοιπες πλευρές, ώστε να φανεί ανάγλυφα η προσωπικότητα και το έργο ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

ΙΡΒΙΝΓΚ ΛΑΪΤΟΝ: Εδώ αγάπησε φλεγομένη η Σαπφώ.

Αθήνα, Λίμπρο, 1985. Σελ. 148. ΜΕΣ απ’ το μάτι αυτού του μάλλον Καναδού ποιητή ξεπροβάλλει η παλιά και σύγχρονη Ελλάδα και η σχέση μεταξύ τους. Ο ποιητής, λάτρης της Μυτιλήνης, χάρη στη λυρική του ιδιοσυγκρασία και το χιούμορ που διαθέτει, μας

68/οδηγος λάσης, που ασχολείται με την καλ­ λιτεχνική βιβλιοδεσία και με την εικονογράφηση βιβλίων για παιδιά και κατέχει τέλεια το θέμα του αφού το βιβλίο και κάθε τι σχετικό μ’ αυτό εμπίπτει στο πεδίο των δραστηριοτήτων του και είναι το πάθος της ζωής του- αφηγείται την ιστορία της γραφής και του βι­ βλίου, βασισμένος στα δεδομένα της ιστορικής έρευνας. Θέλοντας, μάλιστα, να δείξει πως η εφεύρεση της γραφής ήτανε αποτέλεσμα της ανάγκης για επικοινωνία κι επι­ βίωση του ανθρώπινου είδους, ξε­ κινάει από πολύ μακριά, από τη γένεση του πλανήτη μας και τη δη­ μιουργία της ζωής πάνω σ’ αυτόν. Έτσι συνδυάζει κατά κάποιο τρό­ πο την εξελικτική πορεία της γρα­ φής και της τεχνικής της, από τη γέννησή της μέχρι σήμερα, με την ιστορία του ανθρώπου στο πέρα­ σμα των αιώνων. Με λόγο απλό και συχνά με χα­ ριτωμένα παραδείγματα γραμμένα με χιούμορ, ώστε οι πληροφορίες που δίνει να είναι προσιτές και να προκαλούν το ενδιαφέρον του νεα­ ρού ανίδεου αναγνώστη, αναφέρεται στα διάφορα στάδια που πέρα­ σε η γραφή, ώσπου να καταλήξει στα σύμβολα. Μιλάει για τα διάφο­ ρα υλικά που κατά καιρούς χρησι­

μοποίησε ο άνθρωπος για να γρά­ φει, για το χρόνο και τον κόπο που απαιτούσαν τα πρώτα βιβλία, τα χειρόγραφα, υποστηρίζοντας πάν­ τα το κείμενό του με κατάλληλα επιλεγμένες εικόνες. Την εφεύρεση της τυπογραφίας τη χαρακτηρίζει ως «την πιο μεγάλη επανάσταση στην ιστορία του σύγχρονου πολι­ τισμού» και ιστορώντας την εξέλι­ ξή της, προσπαθεί να δώσει πληρο­ φορίες και για τις σύγχρονες τεχνι­ κές της. Δεν παραλείπει, επίσης, να μιλήσει για τη διαδικασία της δημιουργίας ενός βιβλίου, τονίζο­ ντας το ρόλο του εκδότη, του συγ­ γραφέα, του εικονογράφου. Πολύ χαρακτηριστικά είναι αυτά που λέει για το συγγραφέα, θέλοντας να δώσει κάποια ιδέα για τη λει­ τουργία της φαντασίας και της έμ­ πνευσής του: «Ο συγγραφέας, ας πούμε, είναι κάτι που υπάρχει και δεν υπάρχει! Υπάρχει γιατί είναι, βέβαια, ένα ζωντανό πλάσμα. Δεν υπάρχει για­ τί άμα γράφει, ούτε ακούει, ούτε βλέπει, ούτε και καταλαβαίνει... Σκέφτεται, ονειρεύεται και ταξι­ δεύει. Δηλαδή φτιάχνει την ιστο­ ρία του. Μπορεί να μένει ώρες χω­ ρίς φαί και νερό... να γράφει μες στην παγωνιά... Κάποτε κάποτε γελάει μόνος του ή σιγοτραγου-

δάει, γιατί εκείνη τη στιγμή βρί­ σκεται μέσα στην ιστορία που φτιάχνει». Στο τέλος του βιβλίου υπάρχουν χρονολογικοί πίνακες που αναφέρονται στη δημιουργία της ζωής και στα διάφορα στάδια της ιστο­ ρίας της γραφής, δύο ευρετήρια, ένα για τις εικόνες κι ένα για τις λέξεις του κειμένου που σχετίζο­ νται άμεσα με τη γραφή και το βι­ βλίο, καθώς κι οι πηγές που χρησι­ μοποίησε ο συγγραφέας. Η παρά­ θεση αυτών των στοιχείων ικανο­ ποιεί την περιέργεια του αναγνώ­ στη, που το διάβασμα της ιστορίας θα του δημιουργήσει αυξημένα εν­ διαφέροντα. Η «Περιπέτεια χωρίς τέλος» που, όμως, ο Διονύσης Βαλάσης κατάφερε να... την τελειώσει, αφού το βιβλίο του βρίσκεται στα χέρια μας, έρχεται να καλύψει ένα κενό. Γιατί, εκτός από το «Βιβλίο των βι­ βλίων» (Κέδρος, 1981), του Κυριά­ κου Ντελόπουλου -που αναφέρεται .διεξοδικά στο βιβλίο, από διαφο­ ρετική, όμως, σκοπιά- δεν υπάρχει κανένα άλλο που να εξιστορεί στα παιδιά τη μακριά πορεία της γρα­ φής και του βιβλίου, της δημιουρ­ γίας αυτής του ανθρώπινου μυαλού που είναι τόσο στενά συνυφασμένη με την καθημερινή μας ζωή. ΒΙΤΩ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ

οδηγος/69

«... ζω γραφίζοντας τη δική μας καρδιά...» ΝΤΟΜΙΝΙΚ ΦΕΡΝΑΝΤΕΖ: Εγώ ο Πιέρ Πάολο στα χέρια τον αγγέ­ λου. Αθήνα, Αστάρτη, 1η85. Σελ.

558. Παιχνίδι με τις αντιφάσεις, είναι ο εικονολατρικός χείμαρρος 558 σελίδων που στην ορμή του ρίχνει τον αναγνώστη ο συγγραφέας Ντομινίκ Φ ερναντέζ. «Εγώ ο Πιέρ Π άολο στα χέρια του αγγέ­ λου», ο τίτλος ενός βιβλίου που πολύ αργά γνωρίζουμε στην Ελ­ λάδα, αλλά μπορούμε να το θεωρούμε απόκτημα και την έκδοση του επίκαιρη. Διάφορες κριτικές αναλύσεις είδαν το φως της δη­ μοσιότητας. Α πό την περιγραφική άποψη της παρισινής Monde «μυΗι στορηματική βιογραφία - φανταστικές μνήμες ενός θύμα­ τος· μέχρι την άποψη της Fran$oise Xenakis «μυθιστόρημα που. .. ξανα-ανακαλύπτει μια μοναχική προσωπικότητα απογυ­ μνωμένη», από τις αναφορές του ελληνικού τύπου μέχρι τις συζη­ τήσεις των εντυπωσιασμένων αναγνωστών, λίγα είναι φανερά και συγκεκριμένα, για την εκδοτική επιτυχία της «Αστάρτης». Ο Φερ­ ναντέζ πέτυχε να γεμίσουν για μια ακόμη φορά οι σελίδες των κριτικών του έχοντας ως όπλο την εξαιρετική του συγγραφική ικανότητα, διακηρύσσοντας το ανεξάντλητο πάθος του για τις ει­ κόνες και τους συμβολισμούς. Κι εμείς, υποτελείς της λογοτεχνίας, χρειάστηκε να εξαντλήσουμε τα αποθέματα των μελετών μας για να αποθαυμάσομε τον κάτοχο του «Γκονκούρ ’82».

1. Να τον αποθαυμάσομε γιατί το βιβλίο του είναι πράγματι ένα σύ­ νολο αρετών, ικανοτήτων και προ­ τερημάτων. Σπουδαιότερα, ίσως, απ’ όλα η δυνατότητα του Φερναν­ τέζ να καθυποτάξει το τεράστιο υλικό που παρέχει η ζωή του ήρωά του, να αντιπαρέλθει το φράγμα της γεγονοτολογικής εξιστόρησης και η καλλιτεχνική του δεξιοτεχνία, που αναφύεται έξοχα καθώς ο συγγραφέας διεισδύει στις μνή­ μες των παιδικών χρόνων, στους οικογενειακούς αρμούς, στις πρωτόλεις κοινωνικές σχέσεις. Ανάμε­ σα στην πολυετή περίοδο που ξετυ­ λίγεται μπροστά στον αναγνώστη,

ο Φερναντέζ μοιάζει να μην αναζη­ τά ερμηνείες για τις πτυχές της ζωής του Παζολίνι. Έχοντας ήδη ένα δεδομένο ιστορικοπολιτικό πε­ ρίγραμμα, καταγράφει. Αλλά η πέ­ να του είναι κάτι περισσότερο από φωτογραφική μηχανή: ο ίδιος ο συγγραφέας δε φαίνεται να αισθά­ νεται την ανάγκη μιας εξακρίβω­ σης των ομοφυλοφιλικών αιτίων του ήρωά του, ούτε τις ρίζες της ιδιόμορφης πολιτικότητάς του. Ό λα όσα εκθέτει βοηθούν τους αναγνώστες να προσδιορίσουν τις αιτίες των καταστάσεων, ν’ ανα­ γνωρίσουν το παρελθόν του καλλι­ τεχνικού έργου του Παζολίνι, χω-

δίνει ταυτόχρονα μια άλλη αίσθηση της Ελλάδας και την κάθαρση που προκαλεί αυτή η αίσθηση στον αλλοτριωμένο άνθρωπο του δυτικού πολιτισμού. Έ να δείγμα: Το κρανίο: «Μες απ’ τα ναυάγια των γάμων μου-απογοητεύσεις από φίλους,-την παγωμένη καταχνιά π ’ αφήνει ο χρόνος-στην καρδιά, τη φαντασία-και Ιιης γης τη μαγνητική έλξη-που κάτω μας τραβάει, προς τον τάφο-Θέλω να γράψω ποιήματα-καθαρά, ξερά-γιομάτα αυθάδεια- σαν τούτο το λευκό κρανίο-που συναπάντησα-έξω απ’ το μικρό οστεοφυλάκιο-στη Μήθυμνα-Σκαλωμένο στην άκρη του 6ράχου-μ’ ένα γέλιο μορφασμό-ν’ ατενίζει τη θάλασσα». Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα φωνή που η μεταφράστρια Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ μεταφέρει άριστα στη γλώσσα μας. Θά ’πρεπε όμως να υπήρχε κάποιο σημείωμα για τον Λάιτσν, τα βιογραφικά του οποίου αγνοούμε παντελώς. ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΒΑΣ ΙΛΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΗ ΛΕΝΤΖΗ. Λόγος ζωγραφισμένος δια χειρός.

Θεσσαλονίκη, Μπαρμπουνάκης, 1986. Σελ. 32. ΤΕΤΑΡΤΟ βιβλίο ποιημάτων μετά τα: «Μέσα στην πόλη» (1972), «Ζωή μαρτύρων τριάκοντα» (1975) και «Σημειώσεις για την 'Αννα που ζούσε στο Elsinore» (1983) του Καβαλιώτη ποιητή Δημήτρη Λέντζη είναι ο «Λόγος ζωγραφισμένος δια χειρός». Λόγος ρέων απαλά, συχνά ως πεζολόγημα, αλλά και σα σπασμένα ελληνικά, λόγος άναυδος, όταν χορεύουν δίπλα μας στο σταθμό, ή αλλού, οι μορφές των οραμάτων του

70/οδηγος ρίς αυτό να είναι η πρόθεση του συγγραφέα. Ο Φερναντέζ δεν έγραψε ένα βιβλίο για να μας εξη­ γήσει γιατί ο Παξολίνι ήταν ομο­ φυλόφιλος, γιατί ήταν εραστής του σοσιαλισμού και του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, γιατί έγινε σκηνοθέτης αυτών των συγκε­ κριμένων έργων, γιατί είχε αυτήν κι όχι μιαν άλλη άποψη για τη ζωή και την κοινωνία. Περισσότερο απ’ το καθένα απ’ αυτά, ο συγγραφέας μας παραχώ­ ρησε μεγαλόθυμα, μιαν άποψη για ολόκληρο τον Παζολίνι, για τις πλευρές της ζωής του σε σύνθεση κι όχι σε πρόσθεση. Για να το κά­ νει αυτό, είχε ανάγκη απ’ όλες τις εικόνες, απ’ όλα τα γεγονότα της ζωής του. Έπρεπε να ριχτεί στις παιδικές και εφηβικές μνήμες, να αναφέρει τα στοιχεία που αποτέλεσαν τις πρώτες νύξεις πολιτικότητας, τις περίπλοκες οικογενειακές ισορροπίες, τις αισθητικές αγωνίες και τις συναισθηματικές μεταπτώ­ σεις. Μέσα απ’ αυτά, ο Φερναντέζ κατόρθωσε να ολοκληρώσει την ει­ κόνα του Παζολίνι, αξιολογώντας τις ψηφίδες της ζωής του, δείχνον­ τας πως καθεμιά έχει ως επακόλου­ θο την άλλη, αποτελεί οργανικό της δεσμό. Κι ακόμη, συνθέτοντας ένα άξιο αποτέλεσμα που δεν είναι ένα απλό αυτόνομο σύνολο, αλλά, και στην ολότητά του, το στοιχείο και η έκφραση ενός αληθινού πολέ­ μου που διεξάγεται στο έδαφος της Ιταλίας από την τρίτη δεκαετία του αιώνα μας και έπειτα: ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, ανάμεσα στην ύφεση και την έξαρση, ανάμε­ σα στον ανθρωπισμό και τη βαρβα­ ρότητα. Δίπλα σ’ όλα αυτά και εξαιτίας τους, ο Φερναντέζ μιλά για τον Παζολίνι με έναν τρόπο που βρίσκεται πέρα από το απλουστευτικό σχήμα: άτομο-κοινωνία. Το πετυχαίνει δένοντας με εξαιρε­ τική ευστοχία έναν μακραίωνο πο­ λιτισμό, μια τεράστια σε έκταση και βαθυστόχαστη σε περιεχόμενο ιστορική μνήμη, με τα νέα δεδομέ­ να των κοινωνικών μετεξελίξεων. Μύθοι και εικόνες, αρχέτυπα φιλο­ σοφικών στοχασμών και αναζητή­ σεων, καταγράφονται με μιαν υπο­ δειγματική βαθύνοια και γνώση. Πολλά ακούστηκαν γι’ αυτό το βιβλίο. Αλλά η αληθινή, η πιο ειλι­ κρινής τοποθέτηση ανήκει μάλλον στον ίδιο τον Φερναντέζ: «Δεν ζω­ γραφίζουμε παρά τη δική μας καρ­ διά όταν την αποδίδουμε σε κά­ ποιον άλλο». Ανάμεσα όμως «στη

δική μας καρδιά» και σ’ αυτόν τον «κάποιον άλλο», η σύγχυση ήταν επακόλουθη. Διότι «η δική μας καρδιά» ήταν του εκπροσώπου μιας ολόκληρης τάσης στη σύγχρο­ νη λογοτεχνία, ήταν ενός Γάλλου συγγραφέα η μοναδικότητα κι «ο κάποιος άλλος» ο Πιέρ Πάολο Πα­ ζολίνι. Δίκαια λοιπόν τα ερωτήμα­ τα: Ποιον τελικά θα κρίνουμε; Τον Φερναντέζ ή τον Παζολίνι; Ο δεύ­ τερος βαρύνει στις συνειδήσεις, φορτωμένες με τις κινηματογραφι­ κές ταινίες, τα βιβλία, την πολιτική δράση, τον ιδιαίτερο χαρακτήρα. Κι έτσι για το συγγραφέα συχνά δεν έμενε παρά μια κριτική στάση που στο βάθος της υπήρχε η αμφι­ σβήτηση για το αν ήταν σωστά και ακριβή αυτά που έγραφε, διατυπω­ νόταν η ανησυχία για τις πηγές του. Ας αποκαταστήσουμε, όμως, τα πράγματα: Ο Φερναντέζ λάτρεψε και μελέτησε την ιταλική παράδο­ ση, τον πολιτισμό και την ιταλική τέχνη. Σειρά ολόκληρη έργων του είναι αφιερωμένη στην Ιταλία και ο ίδιος σπούδασε ιταλική φιλολογία. Η γη που αγάπησε πέρασε πολλά, κι ο συγγραφέας μερικά τουλάχι­ στον πρόλαβε να τα γνωρίσει: Η Ιταλία του Μόρο και του «ιστορι­ κού συμβιβασμού» δεν είναι μα­ κριά και ίσως να γοητεύει. Ο Φερ­ ναντέζ ζει κάτι ανάλογο στη δική του χώρα: τις κοινωνικές ανακατάξεις των μεταπολεμικών χρόνων, την κρίση της καπιταλιστικής Γαλ­ λίας, παρακολουθεί τις νέες μορ­ φές εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης, τις πολιτικές εξελίξεις, το Μάη και τόσα άλλα. Ο Παζολίνι βιώνει την ανάκαμψη και ο Φερ­ ναντέζ την κρίση του καπιταλιστι­ κού κόσμου. Δεν είναι συνεπώς τυχαία η επι­ λογή του σκηνικού. Στην ουσία δεν έχει ανάγκη να στήσει ένα σκηνικό, αλλά να περιγράψει το υπάρχον, να μιλήσει για τη γενιά του, την εποχή του, τον εαυτό του, να υπε­ ρασπιστεί την ομάδα του. Ό λα αυτά θα κινηθούν γύρω από την υπόθεση Παζολίνι, μιας φαινομενικά μόνο αντιφατικής και «διαρκώς εξεγερμένης» προσωπι­ κότητας. Είναι η έκφραση μιας εποχής που σημάδεψε την Ιταλία μιας περιόδου, την εξέλιξη της οποίας γνωρίζει σήμερα ολόκληρη η Δυτική Ευρώπη. Ένας ομοφυλό­ φιλος μικροαστός διανοούμενος βρίσκεται μπροστά στην απόλυτη

εκβιομηχάνιση, την προσαρμογή θεσμών και παραδόσεων σ’ αυτήν, την επέλαση του καπιταλιστικού τρόπου ζωής σ’ όλα τα άλλα κοινω­ νικά στρώματα. Παίρνει το μέρος των καταπιεζομένων στο βαθμό και με τον τρόπο που η δική του κοινωνική θέση επιτρέπουν. Το ίδιο, όμως, συμβαίνει και με τον Φερναντέζ και με δεκάδες τέτοιων διανοούμενων: τοποθετούνται όσο και όπως αντικειμενικά μπορούν. Ό λες οι ταλαντεύσεις, τα αδιέξο­ δα, οι εξεγέρσεις και οι αντιφατικότητες είναι αποτελέσματα μιας τέτοιας οικονομικής κατάστασης και τέτοιων όρων ζωής που αντι­ κειμενικά δεν μπορούν να μη βρουν έκφραση. Πρόκειται για φαινόμενα που δεν οφείλονται ει­ δικά σε κανέναν τρίτο, την ιταλική ή απανταχού δεξιά, το ιταλικό ή οποιοδήποτε κομμουνιστικό κόμ­ μα. Ο συγγραφέας μας διαλέγει έναν ήρωα για να μιλήσει γι’ αυτήν την κοινωνική ’ ομάδα, να δείξει τις τραγικές επιπτώσεις της μικροαστι­ κής αγωνίας και να ενδοσκοπήσει. Σε μια τέτοια επιλογή, ο Παζολίνι έχει ήδη καταστεί το ιδανικότερο, το πιο «λογοτεχνικό» παράδειγμα. Ακόμη κι αν ο Φερναντέζ στρέφε­ ται στο σκηνοθέτη από αγάπη στην ιταλική κουλτούρα, είναι ευνόητο πως δεν πρόκειται για μιαν μη ερμηνεύσιμη παρόρμηση. Ακόμη κι αν δε στοχεύει να μιλήσει για μιαν ολόκληρη ομάδα διανοουμένων, η βάση των διαλογισμών του δεν αρ­ κεί να είναι το συναίσθημα, η κλί­ ση και ο θαυμασμός, αλλά το δικό του έστω περιβάλλον. Ο Παζολίνι και ο Φερναντέζ μοιάζουν κοινωνικά, σαν δυο στα­ γόνες νερό. Ούτε ήρωες είναι, ούτε επαναστάτες. Υφίστανται με τον ίδιο τρόπο αντίστοιχα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα. Από όμοιες κλίσεις ο ένας στρέφεται στον άλ­ λο, κι αν ο Παζολίνι ζούσε θα μπο­ ρούσαν ίσως να έχουν συνεργαστεί. Ό λα αυτά δεν είναι άγνωστα: ο ρόλος των διανοουμένων αποτελεί ένα λυμένο θεωρητικό και πολιτικό πρόβλημα, όπως και η ειδική περί­ πτωση -η έκφραση αυτού του ρό­ λου μέσα από τη στάση του Παζο­ λίνι. Το παράδοξο είναι, όμως, ότι γι’ αυτά τα απλά σημεία του βιβλίου πολύ λίγοι μιλούν και οι περισσό­ τεροι τα αποσιωπούν (κάποτε συ­ νειδητά) ισχυριζόμενοι πιθανώς ότι είναι ξεπερασμένη μέθοδος ερ-

οδηγος/71 μηνείας. Αν ακολουθήσουμε μια τέτοια επιλογή θα μας μείνει μόνο ο πλούτος των μορφών σαν εφήμε­ ρη παρακαταθήκη της διάνοιας και το βιβλίο θα κινδυνεύσει. Διότι η επιτυχία του δεν εντοπίζεται αλλού παρά το γεγονός ότι μας βοηθά να κατανοήσουμε τις ιδιομορφίες μιας αξιοπρόσεκτης ομάδας που στις σημερινές συνθήκες μπορεί να έχει ξεχωριστή σημασία η κοινωνική της δράση, πρόκειται για την πιο σύγχρονη εικόνα της, φτιαγμένη με πραγματικά αριστοτεχνικό τρόπο. Στο πλαίσιο αυτό, η δύναμη που έχει αυτό το βιβλίο, η γοητεία που ασκεί καθώς αναφέρεται σε μια καρδιά που πάλλεται πότε με τους αξεπέραστους μύθους της αρχαίας και μεσαιωνικής ιταλικής παράδο­ σης και πότε με τις προκλήσεις ενός αδυσώπητου κοινωνικού πα­ ρόντος, είναι φανερό ότι δεν μπο­

ρεί να «χωρέσει», να κλειστεί στο πρότυπο μιας ειδικευμένης πραγ­ ματείας πάνω σ’ ένα κοινωνικό θέ­ μα, δεν μπορεί να κρυφτεί πίσω από κάποιες λέξεις με αντιφατικές έννοιες. Ο Φερναντέζ μας έδωσε ό,τι του ήταν δυνατό. Το θέμα βρίσκεται περισσότερο σε μας: θα δούμε την λογοτεχνία ως μια μορφή τέχνης δεμένη με τη κοινωνία ή θα της αποδώσομε ιδιότητες που δεν έχει; Θα απαλλαγούμε από τις μη λογο­ τεχνικές ανάγκες της συνθηματολο­ γίας και της εγκεφαλικής προκατα­ σκευής; Πρέπει φυσικά να διευκρινισθεί ότι όλα τα παραπάνω δεν μπορούν να συνθέσουν μιαν ολοκληρωμένη κριτική παρουσίαση, μιαν εξονυχι­ στική ανάλυση. Είναι απλώς μια από τις δυνατές προσεγγίσεις. Θ. ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΣ

η μισθοσυντήρητη τάξη του 19ου αιώνα ΠΕΤΡΟΥ Π1ΖΑΝΙΑ: Μισθοί και Εισοδήματα στην Ελλάδα (18421923). Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1985. Σελ. 324.

Η έλλειψη, διασπορά, και δυσκολία εντοπίσεως αριθμητικών δε­ δομένων δυσχεραίνει την έρευνα του ιστορικού που ασχολείται με την ελληνική οικονομία κατά τον 19ο αιώνα. Οι μελετητές του Ιστορικού Αρχείου της Εθνικής Τράπεζας έχουν αναλάβει το τε­ ράστιο έργο του εντοπισμού και της επεξεργασίας αυτών των στοιχείων που αναφέρονται στις τιμές, τους μισθούς, και τα εισο­ δήματα γενικότερα των Ελλήνων του περασμένου αιώνα. Μικρό απόσπασμα αυτής της προσπάθειας είναι και η εργασία του Πέ­ τρου Π ιζάνια για τα εισοδήματα των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας μεταξύ των ετών 1842 και 1923.

ποιητή, μα πάντα λόγος ο της ποιήσεως «... είναι επάγγελμα ανεπίσημο μαθήματα χορού στο σταθμό θαυματουργός εντός του πλήθους περιστέρια στο καπέλο του ένας χορευτής των βαγονιών μαζί συλλέκτης αποστάσεων με μυτερό καπέλο.» Λόγος ζωγραφισμένος δια χειρός αλλά και λόγος που ζωγραφίζει ο ίδιος εικόνες υπερρεαλιστικής τεχνοτροπίας. Εικόνες, ξάφνου, τόσο γνώριμες και καθημερινές όσο κι απόμακρες συνάμα. «.. .Ακόμη πολλοί ήταν που σταμάτησαν στο αίμα ανάμεσα και στο αίμα οι αστερισμοί πνίγηκαν στις τριανταφυλλιές της πόλης Βερολίνο έχοντας την μορφή του Ταύρου απέναντι στου Κριού τη μορφή. Θυσίες. Τίποτε μέσα μόνο στους τοίχους εικόνες μορφές άγριες, ζώα νεκρά και δέντρα κομμένα λόγος ζωγραφισμένος δια χειρός· δε διαβαζόταν με ποιανού χέρι, δεν έμεινε.» Εκτός των τειχών, απ’ την Καβάλα, ο Δημήτρης Λέντζης, χορευτής του σταθμού, ισαπόστολος κουρασμένος και περίεργος, εκπορεύει τα ποιητικά του οράματα και την αντίληψή του για τη σύζευξή τους με το λόγο. Προσπαθώντας ν’ απεικονίσει τ’ αθέατα συμβάντα καταφέρνει να στήσει ένα περίοπτο γιατάκι στον απέραντο καταυλισμό της ποίησης, τον οποίο πολλοί κατακλύζουν, αλλά λίγοι τιμούν. ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ

72/οδηγος Η μελέτη χωρίζεται ουσιαστικά σε δύο μέρη: στην ανάλυση (κείμενο) και στο Παράρτημα Πινάκων. Η όλη εργασία διαρθρώνεται γύρω από δύο άξονες. Ο πρώτος περι­ λαμβάνει τους υπαλλήλους του κεντρικού της Εθνικής Τράπεζας, ενώ ο δεύτερος τέσσερα αντιπρο­ σωπευτικά υποκαταστήματα: Πά­ τρας, Αιγίου, Αγρίνιου, Σαντορί­ νης, για να εξαγούν συγκριτικά αποτελέσματα. Ο συγγραφέας φροντίζει να δώσει στον αναγνώ­ στη μια γενικότερη εικόνα του τρα­ πεζικού κατεστημένου της Εθνικής Τράπεζας και της οικονομικής τά­ ξης που αντιπροσωπεύουν οι υπάλ­ ληλοί της. Η ανάλυση ξεκινάει από τις προσλήψεις (όπου υπάρχουν στοιχεία) για να συνεχίσει στην ιε­ ραρχία, στη σύγκριση των μισθών διαφόρων ετών και φυσικά, στη σύγκριση των εισοδημάτων των τραπεζιτικών με δικαστικούς, χω­ ροφύλακες, και δημοσίους υπαλλή­ λους, που αποτελούν, ουσιαστικά, τη μισθοσυντήρητη τάξη στην Ελ­ λάδα του περασμένου αιώνα. Ο Π. Πιζάνιας διάλεξε να μελε­ τήσει την περίοδο από το 1842 (που οριοθετείται από την ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας) μέχρι το 1923, δηλαδή το τέλος των πολεμικών συρράξεων που εξασθένισαν οικο­ νομικά την Ελλάδα κατά το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα. Το μεγα­ λύτερο μέρος της ανάλυσης περι­ λαμβάνει την περίοδο μέχρι το 1914. Σε μερικά σημεία, όμως, η προέκταση μέχρι το 1923 δημιουρ­ γεί ασάφειες και παρανοήσεις στον αναγνώστη. Στον Πίνακα 1 (σ. 44)

παρουσιάζονται οι μέσοι μηνιαίοι μισθοί (μ.μ.μ.) για όλη την περίο­ δο. Κατά την ανάλυση του Πίνακα 1 αναφέρεται ότι ο μ.μ.μ αυξάνεται καθ’ όλη την περίοδο μεταξύ 18421923, εκτός από το έτος 1892 όπου και εξηγούνται οι λόγοι. Η αριθμη­ τική αύξηση ενός μισθού, όμως, δεν προϋποθέτει πραγματική άνο­ δο του εισοδήματος του μισθωτού όταν δεν είναι γνωστή η αγοραστι­ κή δύναμή της. Το πρόβλημα αυτό ανακύπτει ιδιαίτερα έντονο μετά το 1914 που ο δείκτης τιμών στην Ελλάδα φτάνει στα ύψη. Με βάση το 1914 ο δείκτης του κόστους δια­ βίωσης δωδεκαπλασιάστηκε το 1923 (Κοινωνία των Εθνών, Inter­ national Statistical Yearbook 1929, Γενεύη: ΚΤΕ, 1930, σ. 242). Από τον Πίνακα 1 όμως, φαίνεται ότι ο μ.μ.μ. απλώς διπλασιάστηκε. Αυ­ ξήθηκε δηλαδή αριθμητικά κατά δύο φορές αλλά η αγοραστική του δύναμη μειώθηκε κατά δώδεκα φο­ ρές. Αυτή η ερμηνευτική ασάφεια (σ.

44) ανασκευάζεται μερικώς στην συνέχεια (σ. 78-81) όπου γίνεται αναφορά στην αγοραστική δύναμη των μισθών κατά την περίοδο 19141923 αλλά είναι σχήμα πρωθύστερον. Στις ίδιες σελίδες υπάρχει και ο Πίνακας 6 όπου έχει καταγραφεί η διαφορά μισθών-τιμαρίθμου. Αμέσως μετά όμως (σ. 82) γίνεται προσπάθεια να δικαιολογηθεί το επιχείρημα της συνεχούς αύξησης του μισθού των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας, μεταξύ 19141923, με την επεξήγηση ότι τα επι­ δόματα που έπαιρναν οι τραπεζιτι­

Συμπληρωματικά στην Α. Κρίστι Πρόσφατες αλλά και παλαιότερες εκδόσεις έρ­ γων της Ά γκαθα Κρίστι, οι οποίες δεν περιλαμ­ βάνονται στον βιβλιογραφικό κατάλογο του πε­ ρασμένου τεύχους (αφιέρ. Ά . Κρίστι, τεύχ. 149), θελήσαμε να προσθέσουμε εδώ, για να δοθεί μια όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα των ελλ. εκδόσεων των έργων της. Σημειώνουμε, λοιπόν: 1. The Big Four. Ο Δ ολοφόνος ήταν... Μετ. Ανδρέας Σπυρόπουλος. Αθήνα, Ξενόπουλος, 1971. Σελ. 125.

2. The Hollow. Βήματα προς το θάνατο.

κοί ήταν πολλά με αποτέλεσμα το τελικό τους εισόδημα να παρακο­ λουθεί τον τιμάριθμο. Γράφει συγ­ κεκριμένα ο Π. Πιζάνιας: «Τα κά­ θε είδους επιδόματα δεν ενσωμα­ τώνονται στον μισθό, ωστόσο αυ­ ξάνουν τις μηνιαίες αποδοχές οι οποίες, μολονότι δεν μπορούμε να τις υπολογίσουμε συνολικά, είναι προφανές ότι παρακολουθούν την κίνηση του τιμαρίθμου», (σ. 82). Δεν παρατίθεται κανένα στοιχείο όμως, που να αποδεικνύει τον ισχυρισμό του συγγραφέα, με απο­ τέλεσμα το συμπέρασμά του να πα­ ραμένει μια υποψία. Η ασάφεια αυτή σχετικά με την αύξηση των μισθών για την ίδια περίοδο δεν διευκρινίζεται ούτε στους Πίνακες A3 (σ. 240-241) και 6α, 7α (σ. 305306). Μερικές ερμηνευτικές φρά­ σεις στην επεξήγηση των Πινάκων 1, A3, 6α και 7α και μια συγκροτη­ μένη ανάλυση για την παρακολού­ θηση των μισθών από τον τιμάριθ­ μο μεταξύ 1914-1923 θα έλυνε τις παρανοήσεις. Ο συγγραφέας διεξήγαγε εξονυ­ χιστική έρευνα στο Ιστορικό Αρ­ χείο της Εθνικής Τράπεζας και σε εφημερίδες της εποχής για να συ­ γκεντρώσει και να επεξεργαστεί το υλικό της μελέτης του. Παραθέτει κατατοπιστικές σημειώσεις και επαρκή βιβλιογραφία για το θέμα που μελέτησε. Ο Π. Πιζάνιας συ­ νέγραψε μια αξιόλογη εργασία κα­ λύπτοντας ακόμα ένα κενό στην οι­ κονομική φιλολογία της ελληνικής ιστορίας. Δ.Ι. ΛΟΪΖΟΣ

Μετ. Β. Σπυρόπουλος. Αθήνα, Ξενόπουλος, 1973. Σελ. 107.

3. Hercule Poirot’s Christm as. Ιεροτελεστία Αί­ ματος. Μετ. X. Γραμμένος. Αθήνα, Αγκυρα. Β ' Έκδοση. Σελ. 189. Και οι πρόσφατες: 4. ABC Murders. Φόνοι κατ’ αλφαβητική σειρά. Μετ. Σπάρτη Γεροδήμου. Αθήνα, Ερμεΐας, 1986. Σελ. 252.

5. Agatha Christie. The Murder o f Roger Ackroyd. Ηρακλής Πουαρό. Μετ. Βασ. Βασικεχαγιόγλου. Με εργοβιογραφία, φωτογραφικό υλικό, κατάλογο εκδόσεων, θεατρικών και κιν/φικών έργων και ένα δοκίμ ιο σχετικό με το έργο. Αθήνα, Αγρα, 1986. Σελ. 365.

Δ Ε Λ Τ ΙΟ βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 150

2 2 Ιουλίου 1986

• Το Βιβλιογραφικό Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνιργαοία τον βιβλιοπωλείο!' της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό τον οποίου ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε­ ται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία.

• Σε κάθε κατηγορία βιβλίων προηγοί'νται αλφαβητικά οι έλ-

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Επιμέλεια: Έφη

ληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένων συγγρα­ φέων γίνεται σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι• Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη­ ρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΓΕΝΙΚΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

ΑΓΓΕΛ Ο Π Ο ΥΛ Ο Σ Α Θ Α Ν Α Σ ΙΟ Σ ΑΝ . Εκκλησιαστι­ κή ιστορία. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1986. Σελ. 102. Δρχ. 380.

Κ Ω Ν ΣΤΑ Ν ΤΟ Π Ο Υ ΛΟ Υ Χ Ρ ΥΣΟ Υ ΛΑ. Για μια κοινωνιολογία της εργασίας. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1986. Σελ. 152. Δρχ. 700.

ΓΕΝ Ν ΑΔ ΙΟ Σ. (Μ Η ΤΡΟ ΠΟ ΛΙΤΗ Σ Η ΛΙΟ ΥΠ Ο ΛΕ Ω Σ Κ Α Ι ΘΕΙΡΩΝ). Ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρ­ χείου. Τόμος Α ': Βυζαντινοί χρόνοι. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1986. Σελ. 445. Δρχ. 1900.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΚΕ ΣΕΛΟ ΠΟ ΥΛΟ Σ ΑΝ ΕΣΤΗ Σ. Πάθη και αρετές στη διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Αθή­ να, Δόμος. Σελ. 247. Δρχ. 500. ΣΜ Ε Μ Α Ν ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Πώς πρέπει να εξομολο­ γούμε και πώς πρέπει να εξομολογούμεθα. Κατερίνη, Τέρτιος, 1986. Σελ. 31. Δρχ. 80. ΤΑ Ρ Ν Α Ν ΙΔ Η Σ ΙΩ Α Ν Ν Η Σ. Ιστορία των σλαβικών ορθοδόξων εκκλησιών. Α '. Ιστορία της Βουλγαρικής Εκκλησίας. Θεσσαλονίκη. Κυριακίδης, 1986.Σελ. 104. Δρχ. 380. Χ Α Λ ΙΒ Ε Λ Α Κ Η Σ Δ ΗΜ ΗΤΡΗΣ. Έρωτες Αθήνα, Ιδεολογία. Σελ. 328. Δρχ. 700.

Αγίων.

ΑΠ Ο Σ Τ Ο Λ ΑΤ Ο Σ ΓΕΡΑΣΙΜ ΟΣ Κ. Η δημοκρατία στο σοσιαλιστικό απόσπασμα. Αθήνα, Ωμέγα, 1985. Σελ. 319. Δρχ. 500. ΔΡΕΊΓΓΑΚΗΣ Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Γ. Βουλευτικές εκλογές 1985 και Ευρωεκλογές 1984. Αθήνα, 1986. Σελ. 231. Δρχ. 400. Π Α Σ Α Λ Α Ρ Η Σ ΧΡΗΣΤΟΣ. Η πράσινη αλεπού. Αθή­ να, Παπαζήσης, 1986. Σελ. 544. Δρχ. 1200. Π Ε Σ Μ Α Ζ Ο Γ Λ Ο Υ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. «Βίοι παράλληλοι» στον ευρωπαϊκό νότο. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1986. Σελ. 238. Δρχ. 550.

74/δελτιο ΤΣ ΙΜ Π Ο Υ Κ Η Σ Α Θ Α Ν Α Σ ΙΟ Σ Δ. Ελεύθερα κείμενα κ αι παραπομπές. Αθήνα, 1986. Σελ. 412. Δρχ. 1500.

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Π Α Ν Α ΓΙΩ ΤΟ Π Ο Υ ΛΟ Σ ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ. Η αποτελεσματικότητα της συναλλαγματικής πολιτικής. Αθήνα, 1986. Σελ. 155. Δρχ. 1000.

ΙΑΤΡΙΚΗ

Π ΑΝ ΑΓΟ Σ ΒΑ Σ ΙΛ Η Σ . Διεθνείς και ευρωπαϊκές νο­ μισματικές σχέσεις. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1986. Σελ. 244. Δρχ. 900.

ΜΑΡΣΕΛΟΣ Μ ΑΡΙΟΣ. Ναρκωτικά. Αθήνα, Λίτσας, 1986. Σελ. 336. Δρχ. 1000.

Π ΑΝ ΑΓΟ Σ ΒΑ ΣΙΛ Η Σ . Ευρωπαϊκή οικονομική. Θεσ­ σαλονίκη, Παρατηρητής, 1986. Σελ. 359. Δρχ. 950. ΧΡΙΣΤΟ Δ Ο ΥΛΟ Υ ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ. Αγροτική και συνε­ ταιριστική ανάπτυξη. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1986. Σελ. 388. Δρχ. 950.

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΡΕΜΟΣ Δ. Πυρηνική. Β ' έκδοση. Αθήνα, 1986. Σελ.

105. Δρχ. 350.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ Ζ Α Μ Π Ε Λ ΙΟ Σ ΣΠ ΥΡΙΔΩΝ ΑΣ. Άσματα δημοτικά της Ελλάδος. (Ανατύπωση). Αθήνα, Καραβίας, 1986. Σελ. 766. Δρχ. 2200. ΣΟΦΟΣ ΑΝ ΤΩΝ Η Σ Μ. Τα λαογραφικά της Κάσου. Τόμος Α ': Τα γεωγραφικά. Αθήνα, 1986. Σελ. 244. Δρχ. 600.

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ Μ Ο ΔΙΝΟ Σ Μ ΙΧ Α Λ Η Σ . Μύθοι της ανάπτυξης στους Τροπικούς. Οικογεωγραφικά. Αθήνα, Στοχαστής, 1986. Σελ. 215. Δρχ. 600. ΣΡΑΜ ΕΝΓΚΕΛΜΠΕΡΤ. Αλφαβητάριο της οικολο­ γίας. Τόμος Α '. Αθήνα, Αίολος, 1986. Σελ. 144. Δρχ.

350.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ ΤΕΧΝΕΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Διδακτική κα ι αξιολόγηση των εκθέσεων στη μέση εκ­ παίδευση. Εκπαιδευτικό Συνέδριο 23, 24, 25 Νοεμ­ βρίου 1984. Αθήνα, Εκπαιδευτήρια Δούκα, 1985. Σελ.

912.

ΓΕΝΙΚΑ Αντίγραφα αρχαίων ελληνικών κοσμημάτων. Αθήνα, 1986. Σελ. 72. Δρχ. 1500.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΒΑ ΒΟ Υ ΡΑΝ Α ΚΗ Σ ΧΑ Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ X. Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής. Αθήνα, 1986. Σελ. 101. Δρχ. 300. Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Η Σ-Ν Ο Υ Α Ρ Ο Σ ΑΝΔΡΕΑΣ. Η έκταση κ αι το βάθος της αγωγής. (Τεύχος Β '). Β ' έκδοση. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1986. Σελ. 75. Δρχ. 300. ΤΡΟΥΛΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Μ. Η αισθητική αγωγή του παιδιού. Αθήνα, Δίπτυχο, 1986. Σελ. 184. Δρχ. 500.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΤΡΗ Β ΙΚΤ Ω ΡΙΑ-Π Ο ΛΥΞ ΕΝ Η . Ο ι ιστορικές πό­ λεις κ αι η αποκατάστασή τους από τη σκοπιά της θεω­ ρίας των συστημάτων. Αθήνα. Σελ. 163. Δρχ. 800. ΟΡΛΑΝΔΟΣ ΑΝ Α Σ Τ Α Σ ΙΟ Σ Κ. - ΤΡΑΥΛΟ Σ ΙΩ Α Ν ­ ΝΗΣ Ν. Λεξικόν αρχαίων αρχιτεκτονικών όρων. Αθή­ να, 1986. Σελ. 268. Δρχ. 4000.

δελτιο/75

ΓΛΩΣΣΑ

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ Κ Ο Ψ ΙΔ Η Σ ΡΑ Λ Λ Η Σ . Σχέδια κα ι ακουαρέλλες. Αθή­ να, 1986. Δρχ. 1300.

ΓΕΝΙΚΑ ΜΟΥΣΙΚΗ BERNSTEIN LE O N AR D . Κονσέρτα για νέους. Μετ. Ε. Ταμβάκη. Αθήνα, Δίδυμοι, 1986. Σελ. 233. Δρχ.

1000.

ΦΟΡΗΣ ΒΑ Σ ΙΛ Ε ΙΟ Σ Δ. Σχόλιο σε μια διακήρυξη. Ανατύπωση από το Α Ν Τ Ι. Αθήνα, 1986. Σελ. 39. Δρχ.

100.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ

ΜΕΛΕΤΕΣ

Μ Α Τ ΙΑ Τ Ο Σ Μ Α Κ Η Σ . Ο καιρός και το ταξίδεμα του σκάφους. Πειραιάς, 1985. Σελ. 355. Δρχ. 2000.

Μ Α Ν Δ Η Λ Α Ρ Α Σ ΒΑ Σ ΙΛ Ε ΙΟ Σ Γ. Ο ι μίμοι του Ηρώνδα. Β ' έκδοση. Αθήνα, Καρδαμίτσας, 1985. Σελ. 368.

Ο Μ ανώ λης Μ π α ρ μ π ου νά κ η ς και οι σ υ νε ρ γ ά τ ες του σ α ς π ερ ιμ έν ο υ ν στα β ιβ λιοπ ω λεία Α ρ ισ το τ έ λ ο υ ς 4

Ε γ ν α τ ία ς 1 50

TO ΚΑΤΏΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Α ρ ισ τ ο τ έ λ ο υ ς 6

Τ η λ . 2 7 .1 8 .5 3

ΤΟ ΣΠΙΤΑΚΙ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Κ α ρ ό λ ο υ Ν τηλ 3

Τ η λ . 2 3 .9 7 .4 6

Τ ο μ ο ν α δ ικ ό π α ιδ ικ ό β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο

27 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Μ ε β ιβ λ ία χ ιλ ιά δ ε ς , φ θ η ν ά κ α ι κ α λ ά β ιβ λ ία γ ι α σ α ς κ α ι τ α π α ι δ ι ά σ α ς

ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ

76/δελτιο

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

λογοτεχνίας. Αθήνα, Βασδέκης, 1986. Σελ. 249. Δρχ.

650. Δ Α Ν ΙΗ Λ Α Ν Θ Ο Υ Λ Α . Οδυσσέας Ελύτης. Μ ια αντί­ στροφη πορεία. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1986. Σελ. 171. Δρχ. 550.

ΠΟΙΗΣΗ

Κ Α Λ Λ ΙΝ ΙΚ Ο Σ Π.Γ. Έ πεα πτερόεντα. Ομιλίες από το ραδιοφωνικό Σταθμό του Λονδίνου (B.B.C.) 19411945. Αθήνα, Ίκαρος, 1986. Σελ. 163. Δρχ. 850.

ΑΠ Ο Σ Τ Ο Λ ΑΤ Ο Σ Μ Α Κ Η Σ . Ανθολογία σύγχρονης ποίησης Κεφαλονιάς κα ι Ιθάκης. Αθήνα, Δήμος Αργο­ στολιού, 1985. Σελ. 139. Δρχ. 400.

ΚΟ Υ Κ Ο Υ Λ Ε Μ ΑΙΡ Η . Νεοελληνική αθυροστομία. Τόμος Β '. Αθήνα, Νεφέλη, 1986. Σελ. 204. Δρχ. 600.

ΚΑ Ν Ε Λ Λ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Δ ΗΜ ΗΤΡΗΣ. Ομίχλη πέτρινη. Αθήνα, Ηριδανός, 1986. Σελ. 39. Δρχ. 250.

Μ ΕΡΑ ΚΛΗ Σ Μ .Γ. Προσέγγισις στην ελληνική πεζο­ γραφία. (Ο αστικός χώρος). Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 225. Δρχ. 600.

ΓΚΙΜ Π ΡΑ Ν Χ Α Λ ΙΑ . Πεζοτράγουδα. Μετ. Ευάγγελος Γράψας. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1986. Σελ. 79. Δρχ.

250.

Μ Ε Τ Α Λ Λ Η Ν Ο Σ Γ.Δ . Παράδοση κ αι αλλοτρίωση. Αθήνα, Δόμος, 1986. Σελ. 411. Δρχ. 1000.

N O VA LIS . Ύ μνο ι στη νύχτα. Κ α ι άλλα ποιήματα. Μετ. Γ.Ν. Πολίτης. Αθήνα, Διάττων, 1986. Σελ. 88. Δρχ. 500.

Μ Π Α ΡΑΣ ΑΛ ΕΞΑΝ ΔΡΟ Σ. Προσεγγίσεις στη γαλλική ποίηση. Αθήνα, Πρόσπερος, 1986. Σελ. 80. Δρχ. 300.

ΘΕΑΤΡΟ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Α Ρ Α Π ΙΔ Ο Υ Λ Ο Υ Κ ΙΑ I. Το κινέζικο πιάτο. Διηγήμα­ τα. Αθήνα, Νέα Σκέψη, 1986. Σελ. 79. Δρχ. 300. Λ Ο Υ Κ Α Κ Η T A N IA . Από το σκοτάδι στο φως. Αθή­ να, 1986. Σελ. 102. Δρχ. 300. ΣΤΟΦΟΡΟΣ Κ Ω ΣΤΑ Σ. Κυνηγότοποι. Αθήνα, Α ίο ­ λος, 1986. Σελ. 163. Δρχ. 400. ΣΩΤΗ ΡΙΟ Υ Σ. SOS οι δώδεκα θεοί μεταξύ μας. Αθή­ να, Ντουντούμης. Σελ. 159. Δρχ. 300. Γ ΚΙΜ Π ΡΑ Ν Χ Α Λ ΙΑ . Ο ι νύμφες της κοιλάδας. Μετ. Θανάσης Γιαπιτζάκης. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1986. Σελ. 86. Δρχ. 250.

LE C LE ZIO J.M.G . Ο γυρευτής του χρυσού. Μετ. Λ ή­ δα Παλλάντιου. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1985. Σελ. 331. Δρχ. 900. Ο’ ΚΟΝΟΡ ΦΛΑΝΕΡΥ. Σπάνιο να σου τύχει καλός άνθρωπος. Μετ. Ρένα Χατχούτ. Αθήνα, γράμματα, 1986. Σελ. 238. Δρχ. 600.

SABATO ERNESTO. Περί ηρώων κα ι τάφων. Εισ.μετ. Μανώλης Παπαδολαμπάκης. Αθήνα, Εξάντας, 1986. Σελ. 611. Δρχ. 1300. ΣΑΡΤΡ Ζ Α Ν -Π Ω Λ . Ο τοίχος. Μετ. Λίλα ΠαπαδούληΓκινάκα. Αθήνα, γράμματα, 1986. Σελ. 206. Δρχ. 500.

ΕΡΓΑ ΜΟΛΙΕΡΟΣ. Ταρτούφος. Μετ. Ά ρ ης Αλεξάκης. Παγκόσμιο θέατρο, αριθ. 92. Αθήνα, Δωδώνη, 1986. Σελ. 89. Δρχ. 400.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Ζ ΑΦ ΕΙΡΟ Π Ο ΥΛ Ο Υ ΦΩΤΕΙΝΗ. Προβλήματα της μηλιακής αγγειογραφίας. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, αρ. 101. Αθήνα, 1985. Σελ.

164, λγ'. Δρχ. 3000. Λ Ε Μ Π Ε Σ Η Α Γ Γ Ε Λ ΙΚ Η . Το Ιερό του Ερμή και της Αφροδίτης στη Σύμη Βιάννου. 1. Χάλκινα κρητικά το­ ρεύματα. Αθήνα, 1985. Σελ. 259. Δρχ. 4000.

ΤΟΤΟΒΕΝΤΣ Β Α Χ ΑΝ . Η ζωή μου στον παλιό ρω­ μαϊκό δρόμο. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Στοχαστής, 1986. Σελ. 155. Δρχ. 450.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

ΜΕΛΕΤΕΣ

Δ ΙΟ Ν Υ Σ ΙΟ Υ Γ. Μάρτυρες της Κατοχής. Αθήνα, Τή­ νος. Σελ. 125. Δρχ. 300.

Α Λ Ε Ξ ΙΟ Υ Α Λ ΕΞ Η Σ - Π Α Π Α Κ Ο Υ -Λ Α Γ Ο Υ ΑΥ Γ Η . Σύγχρονα πρόσωπα και έργα της ελληνικής παιδικής

Κ Α ΡΔ ΑΡΑ Σ Τ Α Κ Η Σ Γ. Μνήμες στο διάβα μιας ζωής. Β ' έκδοση. Αθήνα, 1986. Σελ. 475. Δρχ. 800. Σ ΙΑ Κ Α Β Ε .ΛΛ Α Σ Ν ΙΚ Ο Λ Α Ο Σ Η. Σημαντικά γεγονό­

δελτιο/77 τα Κατοχής κα ι 1946-49. Αθήναι, 1986. Σελ. 64. Δρχ.

300. Φ ίλια έπη εις Γεώργιον Ε. Μυλωνάν. Δ ια τα 60 έτη του ανασκαφικού του έργου. Τόμος Α '. Αθήναι, 1986. Σελ. 347. Δρχ. 3000. ΤΕΡΝΕΡ ΝΤΟΝ. Κυριάκος. Ένας βρετανός αντάρτης στην κατοχική Ελλάδα. Αθήνα, Παπαζήσης, 1986. Σελ. 245. Δρχ. 600.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Ζ ΕΠ Ο Σ Δ ΗΜ Η ΤΡΙΟ Σ I. Λαϊκή δικαιοσύνη εις τας ελευθέρας πέριοχάς της υπό κατοχήν Ελλάδος. Β ' έκ­ δοση. Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1986. Σελ. 177 νϊ. Δρχ. 500. Μ ΕΡΤΖΟΣ Ν .Ι. Εμείς οι Μακεδόνες. Αθήνα, Σιδέρης, 1986. Σελ. 458. Δρχ. 1000. Π ΕΤΡΙΔΗΣ Π Α Υ Λ Ο Σ Β. Ελληνική πολιτική και κοι­ νωνική ιστορία. 1821-1940. Επισκόπηση. Θεσσαλονί­ κη, Παρατηρητής, 1986. Σελ. 480. Δρχ. 950. Π ΙΛ Α Λ Η Σ ΒΑ Σ ΙΛ Ε ΙΟ Σ . Δικαστήρια στην Πάτρα. Πάτρα, 1986. Σελ. 186. Δρχ. 500.

ΤΑΞΙΔΙΑ

κόφσκι. Αθήνα, Κέδρος, 1986. Βιβλίο+κασέτα. Δρχ.

800.

ΘΕΑΤΡΟ Λ Α Ο Υ Τ Α Ρ Η -Γ Κ Ρ ΙΤ Ζ Α Λ Α Α Ν Ν Α . Κουκλοθέατρο. Αθήναι, Ζεύς. Σελ. 79. Δρχ. 250.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ Α Ν Τ Ι. Δεκαπενθήμερη Πολιτική Επιθεώρηση. Ειδική Έκδοση. Τεύχος 320. Δρχ. 150. ΑΡ ΧΕΙΟ Θ Ε Σ ΣΑ Λ ΙΚ Ω Ν Δρχ. 700.

Μ ΕΛΕΤΩΝ .

Τόμος Ζ \

Α Ρ ΙΑ Δ Ν Η . Επιστημονική επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Τόμος 3ος, 1985. Δρχ. 1200. Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Α . Επιστημονικό όργανο Κέντρον Βυζαν­ τινών Ερευνών. Τόμοι 13, 1-13, 271985. Δρχ. 4300. Γ Υ Ν Α ΙΚ Α . 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 949. Δρχ. 170. Δ ΙΑ Β Α Ζ Ω . Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 149. Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Φ ΙΛΟ ΣΟ Φ ΙΚΗ ΕΠ ΙΘ ΕΩ ΡΗΣΗ . Τόμος 3, Τεύχος 8. Δρχ. 500.

ΕΛΛΑΔΑ CAM P IN GREECE. 1916-87. Αθήνα, Ε Λ Π Α , 1986. Σελ. 135. Δρχ. 600.

Μ Ο Υ Σ ΙΚ Ο Λ Ο ΓΙΑ . Περιοδική έκδοση μουσικής θεω­ ρίας κ α ι πράξης. Τεύχος 1. Δρχ. 450. Π ΑΝ Θ ΕΟ Ν. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 858. Δρχ. 170. Φ ΙΛΟ ΛΟΓΟΣ. Τριμηνιαία έκδοση του Συλλόγου Αποφοίτων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστη­ μίου Θεσσαλονίκης. Τεύχος 44. Δρχ. 250.

ΚΟΣΜΟΣ Μ Α Κ Λ Ε Η Ν Σ1ΡΛΕΫ. Το μεγάλο ταξίδι. Μετ. Μ ανίνα Ζουμπουλάκη. Αθήνα, Κάκτος, 1986. Σελ. 248. Δρχ.

400.

—

ΠΑΙΔΙΚΑ

jO l

.......... ................

παρασταση ΡΟΥΧΑ

ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ Μ ΑΡΙΝΟ Σ Γ.Μ . Ιστορία για το τσίρκο. Αθήνα, Κέ­ δρος, 1986. Σελ. 44. Δρχ. 450. Η λίμνη των κύκνων. Παραμύθι: ΜπεγκίτσεφΓκέλτσερ. Διασκευή: Ε. Μαρρά. Μουσική: Π .Ι. Τσαϊ-

ΒI Λ Η

ΑαΡΟΝ

στέφανος τζανετης θεμιστοκλεουο 68 και α. μεταζα

τηλ. 3637782

78/δελτιο 1 Ιουλίου14 Ιουλίου 1986

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μ αρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρονσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμέ­ νες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο. Υ πόμνημα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΒΧ: Β. Χατζηβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΒ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: θ , Μ. Πολίτης ΘΥ: Θ. Παπανικολάου ΙΔ: 1. Δραγώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΜΝ: Μ. Νιτσόπουλος ΝΜ: Ν. Μπούτβας

ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΚ: Π. Κουνενάκη ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΧΝ: X. Ντουνιά ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π : Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΙ: Εικόνες ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εβδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

Βιβλιογραφίες-Λεξικά

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη 'Ωρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία NT: Νέες Τομές ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΓΙΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΗ: Η Πρώτη Π θ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρφυρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση Σ θ: Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Hayek F.: Ο δρόμος προς τη δουλεία (Π. Δρακόπουλος, ΕΟ, 114)

Ελληνικό γλωσσάριο πληροφορικής (Σ. Χαϊκάλης, ΟΤ, 3/7) Μοσχονάς Ε.: Βιβλιογραφικός οδηγός 1981 (Ζ. Συνοδινός, Ψυχολογία Πολιτιστική, 14)

Οικονομία

Μεσημέρης Σ.: Ψυχικός πόνος (Ν. Παππάς, ΠΛ, 33-34)

Πολιτική

Κοινωνιολογία

Βαληνάκης Γ. - Κίτσος Π. (Επιμ.): Ελληνικά αμυντικά προ­ βλήματα (ΚΤ, Ε θ , 9/7) Διακογιάννης Γ.: Στα σύνορα της φωτιάς (Δ. Αρμίάος, ΠΗ, 11/7)

Totti G.: Ο ελεύθερος χρόνος (Φ. Γαλανοπούλου, Πολιτιστι­ κή, 14)

δελτιο/79 Πασαλάρης X.: Η πράσινη αλεπού (ΘΥ, ΕΙ, 977) Της πατρίδας τα χώματα (ΚΤ, ΕΘ, 2/7) Δ ίκαιο Ακαδημία Αθηνών: Χαραλάμπους Κ. Παπαστάθη, Νομοκα­ νών Γεωργίου Τραπεζουντίου (Β. Φόρης, ΚΑ, 10/7) Λαογραφία Αγγελοπούλου-Βολφ Ε.: Ο αργαλειός (ΣΤ, ΕΛ, 10/7) Σκαρτσής Σ.Λ.: Το δημοτικό τραγούδι (ΣΤ, ΕΛ, 10/7) Εκπαίδευση Εκπαιδευτική ελληνική εγκυκλοπαίδεια, τ. 7. (ΘΥ, ΕΙ, 9/7) Τουλουμάκος I.: Η αναθεώρηση του νόμου για την Ανώτατη Εκπαίδευση (Α.Π, ΟΤ, 3/7) Τέχνες Σφυρίδης Π.: (Επιμ) Δώδεκα ζωγράφοι της Θεσσαλονίκης (Π. Κατημερτζή, AT, 6/7), (ΣΤ, ΕΛ, 10/7) Γκαρθία Λόρκα Φ.: Ντουέντε (Γ. Γιάνναρης, Εξόρμηση, 1/6) Μπερνί-Αμπουλί.: Τορπέντο (ΣΚ, ΕΛ, 3/7) Κλασική φιλολογία (Κείμενα-Μελέτες) Καραπαναγιώτης Α.Ξ.-Μπαλτάς Α.: Ομήρου Ιλιάδα. Ραψω­ δία Α, Σ, Ω (ΚΣ, ΝΕ, 5/7) Πάλλης Α.: (Μετ.) Η Ιλιάδα (ΚΣ, ΝΕ, 5/7) Παπαγεωργίου Κ.: Ο Όμηρος (ΚΣ, ΝΕ, 5/7) Παπαδίτσας Δ.-Λαδιά Ε.: Ομηρικοί ύμνοι (Π. Δρακόπουλος, ΕΟ, 114), (ΚΣ, ΝΕ, 5/7) Πουλιανός Α.: Ομήρου Ιλιάδα (ΚΣ, ΝΕ, 5/7) Nage A.-Stubings F.: Όμηρος (ΚΣ, ΝΕ, 5/7) Μπλουμ X.: Εισαγωγή στο Αρχαίο θέατρο (Η. Βακαλοπούλου, Θεσσαλονίκη, 10/7) Φλασελιέρ Ρ.: Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (ΚΣ, ΝΕ, 5/7) Ποίηση Αποστολίδης Σ.: Αστακτί (Σ. Δημούλης, Πνευματικές Σελίδες, 13) Αράπη Ε.: 1) Η μπαλάντα του κισσού 2) Ένα μπολερό για το Γραιγολεβάντε 3) Τα τραγούδια της Βαλεριτίνας (Κ. Ανδρουλιδάκης, Το κουτί της Πανδώρας, 12) Βαρδιτσιώτης Τ.: Fragmenta (ΦΤ, ΔΡ, 5/6) Βουτσικάκης Θεόδωρος: Ματωμένα φτερά (Α θ, ΗΜ, 23/3) Ελύτης Ο.: Ο μικρός ναυτίλος (Π. Μπαστέας, ΠΛ, 33-34) Κακουλίδης Γ.: Η προσευχή του Τζορντάνο Μπρούνο (ΒΧ, ΑΥ, 8/7) Καλοδίκης θ .: Στιγμές αλήθειας (Α. Αντάνης, Πολιτιστική, 14) Καρούζος Ν.: Συντήρηση ανελκυστήρων (ΕΑ, ΕΛ, 3/7) Κοφίνης Γ.: Το συμπόσιο (Κ. Βαλαβάνης, Το κουτί της Παν­ δώρας, 12) Λαδάς Ν.Β.: Αστροβατεί (Δ. Πανουσάκης, ΠΛ, 33-34) Μαρκουλή Γ.:. Δεν έχουν νόμους τα πουλιά (Α. Ροδινός, Το κουτί της Πανδώρας, 12) Μέσκος Μ.: Στον ίσκιο της γης (Γ. Καραβασίλης, ΠΗ, 4/7) Νταουσάνης Α.Β.: 1) Βουβοί τροπικοί 2) Γυμνό παρόν (Δ. . Πανουσάκης, ΠΛ, 33-34) Παπαδάκη Α.: Γη και πάλι (Τ. Μενδράκος, ΠΗ, 4/7) Παπαδίτσας Δ.Π.: Ποίηση 1,2 (Ζ. Συνοδινός, Πολιτιστική, 14) Τασούλης Θ.: Σε μω6 ελάσσσνα (ΒΠ, ΔΙ, 147) Φήμης Π.: Καταφυγή (Ν.Β. Τυπάλδος, Απόψεις, 17) Φραγκούλη-Ταλαμπέκου Λ.: Πεδίον βολής (Κ. Βαλαβάνης, Το κουτί της Πανδώρας, 12) Χωρεάνθη Ε.: Οι εποχές της Εύας (Γ. Καραβασίλης, ΔΙ, 147) (Α θ, ΗΜ, 23/3) (Γ. Παπαστάμος, Το σχολειό και το Σπίτι, 4) (Σ. Κοκκίνης, ΡΙ, 16/2) (Α. Δανιήλ, ΓΓ, 45) (Λ. Μάλαμας, Ελεύθερο Πνεύμα, 59)

Αλιγκιέρι Δ.:. Η Θεία Κωμωδία (ΘΥ, ΕΙ, 277) (Γ. Γιάνναρης, Εξόρμηση, 1/6) Πάρα Ν.: Ποιήματα και αντιποιήματα (Γ. Βέης, ΔΙ, 147) Πεζογραφία Αλεξάκης Β.: Τα κορίτσια του Σίτυ Μπουμ Μπουμ (Γ. Γιάν­ ναρης, Εξόρμηση, 15/6) Αλεξίου Δ.: Η κατεδάφιση προετοίμαζε την ανέγερση (Ν. Παππάς, ΠΛ, 33-34), (Γ. Καραβασίλης, ΔΙ, 147) Βάρσος Δ.:. Ο καθρέπτης του φυλακισμένου (ΠΚ,ΤΑ, 3/7) Βλησμά Ρ.: Από την παλιά κασέλα (Ν. Παππάς, ΠΛ, 33-34) Λαχάς Κ.: Μετείκασμα Μεταίσθημα (ΒΧ, ΠΗ, 11/7) Μάκρα Μ.: Οι απέναντι και τα κυκλάμινα (Ν. Παππάς, ΠΛ, 33-34) Μαργιόλας Η.: Το παιδί με την καμπάνα (Α. Ροδινός, Το κου­ τί της Πανδώρας, 12) Παπαδούκας Π.:Διακοπές στο Πόρτο-Δείνα (Μ.Γ. Μερακλής, ΠΗ, 1277) Παπαχρήστος Δ.: Ανάκατα δια πυρός υπέρ (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 677) Πράσινος Λ.:. Ο Σομάλης (Ν. Γιάνναρης, Εξόρμηςη, 6/7) Φακίνου Ε.: Μια μικρή καλοκαιρινή ιστορία (ΠΚ, ΤΑ, 377) Αλιέντε I.:. Το σπίτι των πνευμάτων (ΚΤ, ΕΘ, 277) Αραγκόν Λ.: Οι καλές συνοικίες (Μ, ΠΗ, 11/7) Βιάν Μ.: Το βαλς (ΘΥ, ΕΙ, 277) Βιντάλ Γ.: Μάιρα Μπρέκινριτζ (ΚΤ, ΕΘ, 2/7) Κούντερα Μ.: Η αβάσταχτη ελαφρότητα του Είναι (ΤΣ, ΠΗ, 1177) (ΘΥ, ΕΙ, 2/7) Le Clezio S.M: Ο γυρευτής του χρυσού (ΠΚ, ΑΥ, 13/7) Μακ Κάλερς Κ.: Η καρδιά κυνηγάει μονάχη (ΠΚ, ΤΑ, 3/7) Μπογκερέλι Ν.: Ενάντια στον άνεμο (Δ. Αρμάος, ΠΗ, 11/7) Πίντσσν Τ.: Η συλλογή των 49 στο σφυρί (Δ. Δηκηρούλης, ΑΝ, 321) Σκόρτσα Μ.: Ο ακίνητος χορός (ΠΚ, ΤΑ, 377) Τουαίν Μ.: Γράμματα από τη γη (ΠΚ, ΤΑ, 3/7) Φιτζέραλντ Ζ.: Χαρίστε μου το βαλς (Π. Δρακόπουλος, ΕΟ, 114), (Δ. Αρμάος, ΠΗ, 1177) Μελέτες-Αλληλογραφία Καναράκης Γ.: Η λογοτεχνική παρουσία των Ελλήνων στην Αυστραλία (X. Λάζος, ΔΙ, 147) Παλαμάς Κ.: Γράμματα στη Ραχήλ (Μ. Κεφάλας, ΔΙ, 147) Σαχίνης Α.: Τετράδια κριτικής (Θ.Δ. Φραγκόπούλος, ΕΘ, 3/ 7) Δ οκίμια Δεκλερής: Μ. (Επιμ) Ελληνική ομάς συστημάτων (Μ. Καραμανώφ, ΟΤ, 377) Η Ελλάδα σε εξέλιξη (Ε. Κοτζιά, ΚΑ, 1077) Π αιδικά Κοντολέων Μ.: Γάντι σε ξύλινο χέρι (ΘΥ, ΕΙ, 277) θεατρικά έργα Λιδωρίκης Δ.: Θέατρο 6' (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 677) Ιστορία Θεσσαλονίκη 2.300 χρόνια (Μ. Γιον., ΕΛ, 1177) Λιναρδάτος Σ.: Από τον εμφύλιο στη χούντα (ΠΚ, ΤΑ, 377) Μέρτζος Ν.Ι: Εμείς οι Μακεδόνες (ΑΦ, ΑΚ, 5/7) Μπενιζέλος I.: Ιστορία των Αθηνών (ΘΥ, ΕΙ, 977) Ψαρράς Λ.: Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος 1940-41 (ΣΤ, ΕΛ, 1077) Franke P.R.: Η Μικρά Ασία στους ρωμαϊκούς χρόνους (X. Παπαγεωργιάδου, ΔΙ, 147) Μαρτυρίες-Απομνημονεΰματα Πετσάλης-Διομήδης Θ.: Διαφάνειες, τ. 6 ' (ΘΥ, ΕΙ, 277)

80/μικρες αγγελίες Χαλιβελάκης Δ.: Έρωτες αγίων (ΘΥ, ΕΙ, 9/7) Περιοδικές εκδόσεις

μικρές αγγελίες

θασιακά (ΦΤ, ΤΚ, 6/6) Οικονομικός Ταχυδρόμος Φ. 20.3.86 (Π. Δρακόπουλος, ΕΟ, 114) Convoy (ΘΥ, ΕΙ, 9/7)

ΓΡΑΦΕΙ ο Α νδρόνικος Ρεφενές: Πέρασε ένας για την ακρί­ βεια και με «ακρίβεια» μήνας και δεν προβλήθηκε η έκδοση του πρώτου τεύχους του βι­ βλίου του «Κοινωνιολογία της Πόλης» (Ιο Μ έρος). Οι γραμμές αυτές είναι μια πρόταση - «Σκάνδαλο»: Σας το προτείνουμε! Είναι ιδιόμορφο στην αντικειμενικότητά του.

"A ft ως Δη μ ο ύ λ α ς ΤΡΙΑΡΙ ορόφου ζητώ στον Π ειραιά για να στεγαστώ. Ν οί­ κια μπροστά. Τηλ. 36.42.789 (πρωινά).

ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ 1951-1985

ΠΩΛΕΙΤΑΙ πλήρης σειρά και μεμονωμένα τεύχη του περιοδι­ κού «Εποχές» στην τιμή των 15.000 δρχ. για τη σειρά. Πλη­ ροφορίες από 7.30-2 στο τηλ.

32.15.699 και από 4-10 μ.μ. στο 25.16.725.

ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ γερμανικών με πείρα, απόφοιτος γερμανικού πανεπιστημίου, παραδίδει μα­ θήματα. Τηλ.: 41.33.831 45.34.821

Α Ν Α ΛΑ Μ Β Α Ν Ω σε λογικές τιμές μεταφράσεις από γαλλικά και αγγλικά καθώς και επιμέ­ λεια κειμένων. Τηλ.: 68.13.428 Κάθε λέξη στις μικρές αγγελίες στοιχίζει 20 δραχμές

στ ι γ μ ή

Ε κδόσεις Γλάρος

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 31 · 106 77 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛ. 36.18.457- 36.19.167

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ- ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ NT. ΚΛΑΡΚ

Τί είπε πραγματικά ο Φρόυντ

ΕΡΙΧ ΦΡΟΜ

Το μεγαλείο και οι περιορισμοί στη σκέψη του Φρόυντ

ΣΤ. ΤΣΒΑΙΧ

Ο Φρόυντ και η ψυχανάλυση

Φ. ΦΟΡΝΤΑΜ

Τί είπε πραγματικά ο Γιουνγκ

Μ. ΚΑΡΤΙΕ

Τί είπε πραγματικά ο Ράιχ

ΝΤΥΕΡ

Οι περιοχές των σφαλμάτων σας

Μ. ΤΖΑΙΗΜΣ

Γεννήθηκες για να κερδίσεις

Ζ. ΡΟΣΝΕΡ Όλα όσα πρέπει να ξέρετε για την ψυχανάλυση

ΜΑΛΤΖ Ψυχοκυβερνητική και Ψυχοκυθερνητική και ολοκλήρωση Ψυχοκυβερνητική για νέους

ΜΠΗΤΣΕΡ

Πέρα από την επιτυχία και την αποτυχία

ANTONY ΣΤΟΡ

Ανθρώπινη επιθετικότητα

ΓΚΟΛΑΣ

Τεμπελιά και αυτογνωσία Η ολοκλήρωση στον έρωτα

ΕΡΙΧ ΦΡΟΜ Πειθαρχία και ελευθερία

Παύλος Λάμπρος

Έρωτας στη Σελήνη

Εκδόσεις «Δω δώ νη»

Σ ύ μ φ ω να με τη θ εω ρία του δ ια σ τελλό μ ενου και του σ υ στελλόμενου Σ ύ μ π α ντ ος (B ig B ang), ό λ ο το Σ ύ μ π α ν. όλη η ύλη π ο υ βλ έπ ου μ ε γύ ρω μ ας. οι γα λ α ξ ίες, τα άσ τρα και οι π λ α νή τ ες το υ ς, θ α σ υ ρ ρ ικ νω θ ού ν μέχρι το α π ό λυ τ ο μηδέν. Α π ό την ίδ ια τη δομή της ύλης εξ υ π α κ ο ύ ετα ι κάτι τέτοιο δ εδ ομ ένου ότι το ένα η λεκ τρόνιο απ έχει α π ό το άλλ ο 50.000 φ ο ρ ές τη δ ιάμ ετρό του και το ίδ ιο σ υ μ βαίνει α να λ ο γικ ά και με τη δομή το υ , τα κ ουώ ρ κ ς και τα γλ υ ό ν ια το υ ς, π .χ . κ .ο .κ . Ή δ η α π ό το 1968 α π ο δείχθ η κ ε πω ς η συρρίκνω ση αυτή θα φ θά σει μέχρι το α δ ιά σ τ α το και ά χ ρ ο νο μαθημ α τικ ό σημ είο. Α υ τό δ εν είνα ι α δ ια νό η τ ο για τί ήδη υ π ά ρ χ ο υ ν οι μ αύ ρες τρ ύ ­ π ε ς του χ ά ο υ ς π ο υ α π ο τελ ο ύ ν τρομακτική πύκ νω ση της ύλης. Α π ό ά λλη, π ά λ ι, άπ ο ψ η η ύλη υ π ο δ ια ιρ είτ α ι α δ ιά κ ο π α , ο α π ειρ οσ τικ ός όμω ς λογισ μ ός διδά σκει π ω ς ό τα ν κάτι σ υ νεχώ ς υ π ο δ ια ιρ είτ α ι κ αταλήγει στο μηδένισμά του . Επομένιυς, κ άπ ο τε όλη η συμ αντική μ ά ζα θ α κ αταλήξει σε έν α α δ ιά σ τ α το και ά χ ρ ο νο μ α θη ­ ματικό σ ημ είο, κάτι α π ό λ υ τ α λο γικ ό γιατί μ ο νά χ α στην α ν υ π α ρ ξ ία π ρ υ τ α νεύει η τελειότητα. Π ώ ς. όμ ω ς, θ α σ υσ ταθεί αυτή η α ν υ π α ρ ξ ία α ν δ εν αντ α γω νισ θ εί δ ια ­ λεκτικά με το α ντίθ ετό της, π ο υ ν α ι η ύ παρξη (της ύλης, του κόσμου μας); Ε ξα ιτία ς αυ τού του διαλεκτικ ού μ η χα νισ μ ο ύ , π ου α π οτελ εί μια αγω νιώ δη υ πα ρξια κ ή στροφ ορμ ή του κ εν ο ύ , γεννιέτ α ι το πρώ το ανθ υ π ομ ικ ρ οσ ω μ α τ ίδ ιο της μ ικ ροφ υ σικής. Η ολοκ ληρ ω τικ ή, όμ ω ς, σ υμ παντικ ή επ α να σ υ σ τολή σ υ να ντ ά π ο λ λ ά εμ π όδια . Οι δ υ ο νο υ β έ λ ες αυ το ύ του β ιβ λίου κ ά νο υ ν τις πρώ τες ν ύ ξ εις π ά νω σ' α υ τά τα θέμ α τα και η πλοκή του μύθου το υ ς δ εν είνα ι τίπ οτε ά λλ ο π α ρ ά η δ υναμικ ή α ν τ ί­ δραση τω ν ηρώ ω ν μετά τό ν κ λο νισ μ ό π ο υ υ πέστησαν α π ό την πλατύτερη δ ιάδοση τω ν σ ύ γχρ ο νω ν αυ τώ ν επ ισ τημ ονικ ώ ν ανα κ α λύ ψ εω ν.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΩΔΩΝΗ» Ασκληπιού 3