Τεύχος 151

ΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟ

ΒΙΒΛΙΑ π ου Ξ εχω ρίζουν!

ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ-Α.Α. ΑΙΒΑΝΗ

ΟΙ ΜΑΓΙΣΣΕΣ ΤΟΥ ΗΣΤΓΟΥΙΚ

ΤΖΩΝ ΑΠΝΤΑΓΚ 0 ΝΕΑ Σ Υ Ν Ο Α -Α Α . ΑΙΒΑΝΗ

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ■ ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ»» ΣΟΛΩΝΟΣ 94, ΤΗΛ. 3610589-3600398

ΣΟΝΕΤΑ TOY ΣΚΟΤΕΙΝΟΥ ΕΡΩΤΑ και ά λλα 8 ΣΟΝΕΤΑ Για πρώτη φορά συγκεντρωμένα σ ’ ένα βιβλίο παρουσιάζονται όλα τα γνωστά μέχρι σήμερα σονέτα του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα με σχέδια του ίδιου

Αφιέρωμα για τα 50 χρόνια από το θάνατο του ποιητή

V

εκδόσεις «γνώση» Κεντρική Διάθεση: Ζωοδόχου Πηγής 29,10β 81 Αθήνα. ΤηΛ. 962.0941 - 962.1194 ■778.6441

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α. Μεταξύ 26, Αθήνα - 106 81

Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

ΠΕΡΙΕΧΟ Μ ΕΝΑ Τεύχος 151 24 Σεπτεμβρίου 1986 Τιμή: Δρχ. 200 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη, Θεοδώρα Ζερβού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Πηνελόπη Βλάσση Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς

ΧΡΟΝΙΚΑ Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφουν οι Μίκης Θεοδωράκης και Π.Α. Ζάννας ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Ο διασημότερος δημοσιογράφος της Δυτ. Γερμανίας. Γράφει ο Ορέστης Ηλιανός

4 5 6 9

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Paule Thevenin: Αντουάν Μαρί Ζοζέφ Αρτώ Έ να έργο που διαστέλλεται Bernard Delvaille: Ανθρώπινη κραυγή Patrice Bollon: «Αρτώ Ροκ» Tean-Miche' Rey: Η εποχή του Ροντέζ Η ανώτατη κορυφή του βάθους Μαρία Κουτσουδάκη: Το διονυσιακό στοιχείο στη θεωρία του Α. Αρτώ Λ. Κόκκινοπούλου: Ελληνικές εκδόσεις κειμένων του Αρτώ

14 41 44 47 49 53 56 58

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν οι: Παύλος Πέζαρος και Ηλίας Κεφάλας ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οι: Χρίστος Παπαγεωργίου και Μάνος Κοντολέων ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ: Γράφει ο Γιώργος Κεντρωτής

61 66 70

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν οι: Γ. Καραβασίλης, Α. Παπαϊωάννου, Ελένη Χωρεάνθη και Αντ. Δελώνης

63

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

73

ΚΡΠΊΚΟΓΡΑΦΙΑ

77

Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτξιά και Σία Τσίμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στον Όσκαρ Ουάιλντ

27 Αυγούστου έως 9 Σεπτεμβρίου 1986

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό­ τερα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα μ ε τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπ έντε βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κα­ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο μ ε τις μ ε ­ γαλύτερ ες πωλήσεις σημειώ νεται μ ε τρ εις α στε­ ρίσκους (»**), το αμέσως μετά μ ε δύο (**) και το τελευ τα ίο μ ε έναν ( * ).

1. Μ. Κούντερα: Η αβάσταχτη ελαφρότητα του Είναι (Εστία)

Λ

Λ

2. R. Billetdoux: Οι νύχτες μου είναι πιο όμορφες απ’ τις μέρες σας (Νεφέλη) 3. Χρ. Μίσσιου: ...Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς (Γράμματα)

|Εστία-Αθ. |Κατώι του βιβλίου - Αθ. | |Κοτζιά - Θεσ.

I Λέσχη του βιβλίου - Αθ. | |Μεθενίτης - Πάτρα |Μποστάνογλου - Πειραιάς] |Παράμετρος - Αθ. |Ραγιάς - Αθ.

|Βαγιωνάκης - Αθ. |Δοκιμάκης - Ηράκλειο | |Δωδώνη - Αθ. |Δωδώνη - Γιάννινα I Ελευθερουδάκης - Αθ. |

ΒΙΒΛΙΑ

Επειδή όμως είνα ι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο του ­ λάχισ τον βιβλιοπώλες. Όσο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είνα ι να συμβου­ λ εύ εσ τε τις σελίδες της «Επιλογής».

| Ενδοχώρα - Αθ.

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ]

Λ

•Λ

*

Λ

4. C. Clement: Χιουρρέμ (Νεφέλη)

-

5. 1. Αλιέντε: Το σπίτι των πνευμάτων (Ωκεανίδα) Β. Μ. Webb: Το ακριβό φαρμάκι (Νεφέλη) 7. Ε. Σάμπατο: Περί ηρώων και τάφων (Εξάντας)

*

..

*

9. D. Hammet: Η κατάρα των Ντέημ (Άγρα)

Στο βιβλιοπωλείο Σύγχρονη Εποχή το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Γ. Σεμιόνοφ: Διατάσσεσαι να επιζήσεις (Σύγχρονη Εποχή)

Συνδρομές εσωτερικού 25 τευχών 4300 δρχ. - Σπουδαοτική 25 τευχών 4100 δρχ.

15 τευχών 2800 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 2500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 5100 δρχ.

Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 55 δολ. (ΗΠΑ)—Σπουδαστική 25 τευχών 51 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 36 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 34 δολ. Κύπρος 25 τευχών 48 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 44 δολ. Κύπρος 15 τευχών 32 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 30 δολ. Αμερική - Αυστραλία - Ασία - Αφρική 25 τευχών 61 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 58 δολ.

15 τευχών 40 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχώγ 38 δολ.

Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 63 δολ. Κύπρος: 56 δολ. Αμερική κλπ. 70 δολ.

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Τηλ. 36.42.765

Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 200 δρχ., και τα διπλά 300 δρχ.

ΧΡΟΝΙΚΑ OvQl

r*o/V( Ήθη

'ύ ν «αι u^ o o u l^ M l y < -

3TT,

<0, A°Vo£?1' «αθη,ΡθοΊ 4^ λ

asaSS?·, «60ω ° ΛΛ

^όθ'

# .^

οΛ

iff'

U-<Zggg*<, W

M

M

0

W'S0 ^ VsSfc#*’* \« \^ ° c ;·

M

Μύρτος Παυλίνης Ένας φίλος του περιοδικού, ο Μύρτος Παυλί­ νης, σκοτώθηκε πριν λίγες μέρες σε αυτοκινητισπκό δυστύχημα. Ο Μύρτος ήταν φίλος, από τα φοιτητικά χρό­ νια, του Περικλή Αθανασόπουλου και των άλλων παιδιών της εκδοτικής μας ομάδας. Είναι πολ­ λές λοιπόν οι αναμνήσεις που ξυπνάει η είδηση I του θανάτου του από τα χρόνια εκείνα του οραματισμού, της ελπίδας και της αναζήτησης. Μα εκείνο που είναι αρμόδια η στήλη αυτή να καταγράψει μ' αυτή τη θλιβερή ευκαιρία είναι η προθυμία και η ανιδιοτέλεια, με την οποία πρόσφερε τη συμβολή του στο περιοδικό, όταν αυτό βρισκόταν στα πρώτα δύσκολα βήματα. Ευχόμαστε να μαλακώσει γρήγορα ο πόνος των δικών του. Κι ο θάνατός του να ζωντανέψει I πια στους εναπομένοντες της γενιάς του ό,τι γονιμότερο είχε το πνεύμα της εποχής εκείνης.

6/χρονικα

gg

13 ^

Τ

δ

ι

α

λ

ο

γ

ο

ι

Ό λα τα γράμματα, που απευθύνονται αποκλειστικά στο «Διαβάζω» και που παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο εν­ διαφέρον, δημοσιεύονται είτε ολόκληρα (εφόσον είναι σύντομα) είτε αποσπασματικά (εάν είναι εκτενή). Για το λόγο αυτό, παρακαλούνται οι αναγνώστες που μας γρά­

φουν να είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν και να σημειώ­ νουν το πλήρες ονοματεπώνυμο και την ακριβή διεύθυνσή τους. Πάντως, για να δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά 'χει φτάσει στα γραφεία του περιοδικού τουλάχιστον τρεις εβδομάδες πριν από την ημέρα κυκλοφορίας του τεύχους.

Η επιστολή του Μίκη Θεοδωράκη, που πανομοιότυπή της δημοσιεύτηκε στις περισσότε­ ρ ες αθηναϊκές εφημερίδες, έφ τασε και στα γραφεία του περιοδικού στη διάρκεια των διακοπών. Τη δημοσιεύουμε σήμερα, όπως και την απάντηση του Παύλου Ζάννα, ο οποίος σχολίασε το χειρόγραφο του Γ. Σεφέρη στο αφιέρωμα του περιοδικού στον ποιη­ τή.

κόσμου τελικά λειτουργούσε υπέρ της Χούντας, με την έννοια ότι ένας από τους στόχους των τυράν­ νων ήταν και ο πνευματικός σκοταδισμός. Την επο­ χή εκείνη, βρισκόμουν στην παρανομία, στις γραμ­ μές του «Πατριωτικού Μετώπου». Εκπρόσωπός μας στον πνευματικό τομέα ήταν ο Στρατής Τσίρκας, ο οποίος προσπαθούσε να κινητοποιήσει τους πνευ­ ματικούς μας ανθρώπους για να παλέψουν όχι με τη σιωπή, η οποία καταντούσε εύκολη λύση, αλλά με συγκεκριμένες ενέργειες και έργα που θα στρέ­ φονταν ανοιχτά κατά της Χούντας και που θα εγ­ καρδίωναν το λαό μας. Όταν το Νοέμβρη του 1967 βρέθηκα στις φυλακές Αβέρωφ, έφερα το ζήτημα στα στελέχη του ΠΑΜ και αποφασίσαμε να ρίξουμε όλες μας τις δυνάμεις προς την κατεύθυνση αυτή. Το Μάρτη του 1968, με τη λεγάμενη αμνηστία, απο­ φυλακίστηκα και μια από τις πρώτες μου ενέργειες ήταν να συναντήσω τον Τσίρκα. Αποφασίσαμε να γίνει συνάντηση πνευματικών ανθρώπων από Αθή­ να και Θεσ/νίκη για να συζητηθεί μαζί τους το θέμα αυτό. Παρόλο που είχε προγραμματιστεί και η δική μου παρουσία, τελικά αυτό δεν έγινε γιατί με παρα­ κολουθούσαν στενά και δε θελήσαμε να εκθέσουμε αυτούς που θα έπαιρναν μέρος στη σύσκεψη. Ο Τσίρκας αναφέρθηκε στις σκέψεις μας και την επο­ μένη μου είπε ότι τελικά συμφώνησαν να ξαναρχί­ σουν την ενεργό πνευματική παρουσία. Έβαλαν όμως έναν όρο: ότι την αρχή έπρεπε να την κάνει ο Γιώργος Σεφέρης. Έτσι, πραγματοποιήθηκε -μέσα στο Μάρτη- η συνάντηση στο σπίτι του Σεφέρη, κοντά στο Καλλιμάρμαρο. Μου κάνει εντύπωση -κ α τ’ αρχήν- γιατί ο Σεφέ­ ρης δεν αναφέρει την παρουσία του Τσίρκα. Πολύ περισσότερο που αυτός είναι που τον επισκέφθηκε προηγουμένως και κανόνισε το ραντεβού. Το ότι ο Σεφέρης δέχτηκε να με δεχτεί θεωρήθηκε από μας σαν ένα πολύ αισιόδοξο σημάδι, γιατί την εποχή εκείνη οι άνθρωποι που τολμούσαν όχι να με συ­ ναντήσουν αλλά απλώς να με χαιρετήσουν, δεν ξεπερνούσαν τα δάχτυλα του ενός χεριού. Στο μεταξύ, είχα συνθέσει στη φυλακή το «Μυθι­ στόρημα» και το «Επιφάνεια Αβέρωφ» τα οποία μα­ γνητοφώνησα στο σπίτι μου παίζοντας πιάνο και τραγουδώντας, και κουβάλησα μαζί μου το τερά­ στιο Revox για να μπορέσει ο ποιητής να έχει μια ιδέα από τη νέα δουλειά μου. (Αν και, εκείνη την εποχή, εκείνο που μετρούσε ήταν η πράξη και όχι τόσο το αποτέλεσμα.) Του είπα εξάλλου ότι κάθε φορά που μας έκλειναν μέσα στα σίδερα για κάποια μεταγωγή, όλη η φυλακή τραγουδούσε το «Λίγο ακόμα θα δούμε». Η συνάντηση δεν ήταν μόνο εγ­

Η επιστολή Μίκη Θεοδωράκη Αγαπητέ κύριε Διευθυντά, Ο Γιώργος Σεφέρης, σε κείμενό του που δημοσιεύ­ ει το περιοδικό «ΔΙΑΒΑΖΩ» γράφει (σε περίληψη) τα εξής: «Με επισκέφθηκε ο Μίκης Θεοδωράκης. Ακούσα­ με και τα τραγούδια που έγραψε πάνω στην ποίησή μου. Μετά μου πρότεινε να επισκεφθούμε τον Παπαδόπουλο ή τον Παττακό για να τους ζητήσουμε το Στάδιο. Φυσικά, απέκλεισα ένα τέτοιο ενδεχόμε­ νο. Ό ταν επέστρεψα από την Ιταλία, δεν είχα καμιά είδηση από μέρους του. Ούτε μου έφερε τις ται­ νίες, όπως μου είχε υποσχεθεί. Σκέφθηκα σχετικά με την επίσκεψη αυτή και τις προτάσεις. Γιατί τις έκανε; α) Σκέτη επιπολαιότητα, β) Αν δεχόταν η Εξου­ σία, τότε θα είχε μιας πρώτης τάξεως επιτυχία σαν μουσικός και σαν κομματάρχης, γ) Αν η Εξουσία έλεγε «όχι» και πάλι θα είχε επιτυχία, δεδομένου ότι κατάφερε να με τυλίξει. Για μένα, κανένα όφελος», καταλήγει ο Σεφέρης. Εδιάβασα το κείμενο του Γιώργου Σεφέρη που με αφορά και πιστεύω ότι έχω εξίσου το δικαίωμα να περιγράφω τα πράγματα όπως τα είδα και τα έζησα κι εγώ. Όπως είναι γνωστό, μετά την επιβολή της Δικτα­ τορίας, το σύνολο σχεδόν των πνευματικών μας αν­ θρώπων αποφάσισε να απόσχη από την ενεργό πνευματική ζωή του τόπου. Ήταν μια πράξη αυθόρ­ μητη που την πρώτη στιγμή βοήθησε τον αγώνα κα­ τά της Χούντας. Όσο όμως περνούσε ο καιρός γι­ νόταν φανερό, ότι αυτή η απουσία του πνευματικού

χρονικα/7 κάρδια, φιλική, ζεστή αλλά και συγκινητική. Ένας /υγγραφέας, ένας συνθέτης και ένας νομπελίστας τοιητής, περικυκλωμένοι από τους χαφιέδες, θα μι­ λούσαν για Τέχνη και Αγώνα. Για μένα ήταν μια συμβολική στιγμή που από μόνη της έδειχνε τις δυ­ νάμεις που στέκονταν αντιμέτωπες και ποιος ο χα­ ρακτήρας της καθεμιάς και τελικά, και ποιος ο χα­ ρακτήρας του αγώνα. Μόλις τελείωσε η ακρόαση, ο Σεφέρης βουρκωμένος είπε: «Και πάλι με αναστα­ τώνεις, Θοδωράκη...». Μετά συζητήσαμε το σκοπό της επίσκεψης. Πρέπει να πω εδώ ότι αντιμετώπιζα -και οργάνω­ να- για κείνη την εποχή τρεις λύσεις. Πρώτον: Να μιλήσω με την Τέχνη μου. Να ζυμωθώ μέσα στην καθημερινή ζωή. Και όσο και όπου πάει. Δεύτερον: Να ξαναμπώ αιφνιδιαστικά στην παρανομία και γι’ αυτό ετοίμαζα τον απαραίτητο μηχανισμό, και Τρί­ τον: Να πάω στο εξωτερικό για λίγο διάστημα, να τους το σκάσω δηλαδή, και να ξαναγυρίσω αφού πρώτα κάνω ό,τι είναι δυνατόν για την κινητοποίη­ ση κυρίως της διεθνούς κοινής γνώμης. Η συνεργα­ σία με τον Σεφέρη θα ήταν μια απροσδόκητη, υψη­ λής σημασίας παρέμβαση στα πλαίσια της πρώτης λύσης. Δεδομένου ότι -όπω ς η μουσική μου ήταν απαγο­ ρευμένη και όπως ήταν γνωστό ότι ανήκω στο «Πα­ τριωτικό Μέτωπο»- κάθε μου ενέργεια, ακόμη και η πιο αχρωμάτιστη, έπαιρνε στα μάτια του Λαού μας το χαρακτήρα μιας γνήσιας αντιστασιακής πράξης. Αν μαζί με μένα συμπορεύονταν ένας ποιητής του διεθνούς κύρους του Σεφέρη, η επίδραση θα ήταν τοπικά και διεθνώς πολλαπλάσια. Αυτά εξηγήσαμε ο Τσίρκας κι εγώ στον ποιητή. Απέφυγα ώς σήμερα να πω ποια ήταν η αντίδραση του Σεφέρη, από σεβασμό στο έργο και στη μνήμη του. Όμως σήμερα, ο ίδιος, μέσα από τον τάφο του με υποχρεώνει να πω την αλήθεια. Σεφέρης: Και πώς βλέπεις αυτή τη συνεργασία μας; Μ.Θ.: Να πάρουμε λ.χ. το Rex να απαγγείλετε τους στίχους σας και εν συνεχεία εγώ να ερμηνεύ­ σω τα τραγούδια που έγραψα μέσα στη φυλακή. Σεφέρης: Και πώς θέλεις, Θοδωράκη, να σταθώ στη σκηνή πλάι σ' ένα ν κομμουνισ τή;

Αργότερα εγκατέλειψε το επιχείρημα αυτό. Η συ­ ζήτηση, πράγματι, στράφηκε στην πιθανότητα να μας αφήσει η Χούντα να πραγματοποιήσουμε αυ­ τήν την ιδέα. Μ.Θ.: Εμείς θα πάμε αυτοπροσώπως στο υπουργείο Προεδρίας, αφού ειδοποιήσουμε τον παγκόσμιο Τύπο. Θα πρόκειται για μια ενέργεια κα­ θαρά πολιτική. Ένα βραβείο Νόμπελ ζητά το ποίη­ μα του να βγει δίσκος, ή μια αίθουσα για να το απαγγείλει. Αν αρνηθούν, τότε στην παγκόσμια κοι­ νή γνώμη αποκαλύπτεται ακόμη πιο εύγλωττα η φα­ σιστική δομή της εξουσίας. Αν πουν το ναι, τότε ανοίγουν μεγάλες προοπτικές γιατί η κάθε μας εμ­ φάνιση θα είναι μια ευκαιρία για το Λαό μας να εκ­ δηλώσει τα αντιδικτατορικά του αισθήματα. Σεφέρης: Υπάρχει και το άλλο. Αισθάνομαι ότι πλησιάζει το τέλος. Είμαι σε μια ηλικία που μετρώ και τις στιγμές. Έχω πολλά να κάνω και δεν έχω καιρό...

Και πάλι μπήκαμε σ’ έναν τρίτο κύκλο επιχειρημα­ τολογίας, οπότε: Σεφέρης: Έχω υποσχεθεί στη Μαρώ να την πάω

στην Ιταλία. Κυρία Σεφέρη: Βεβαίως, Γιώργο, και πρέπει να το

κάνεις. Τσίρκας: Για πότε; Σεφέρης: Για το καλοκαίρι. Μ.Θ.: Δεν μπορούμε ώς τότε να εξετάσουμε κά­

ποια παρουσία σας; Ας μην είναι αυτή που σας πρότεινα. Αυτό μπορεί να γίνει αργότερα. Τσίρκας: Οι λογοτέχνες μας, όπως σας είπα, πε­ ριμένουν το πράσινο φως από σας για να ξεκινή­ σουν... Σεφέρης: Με παιδεύετε. Μου βάζετε το μαχαίρι στο λαιμό... Μ.Θ.: Σκεφθείτε, κύριε Σεφέρη, ότι ο Λαός μας και ιδιαίτερα η νεολαία μας, έχουν τα μάτια τους στραμμένα πάνω σας. Είστε ταγός. Η χώρα μας στε­ νάζει. Ο ρόλος σας παίζει αποφασιστική σημασία. Κ.λ.π., κ.λ.π. Όμως, ο Σεφέρης ήταν αμετάπει­ στος. Ή θελε πρώτα να πάει στην Ιταλία για να εκ­ πληρώσει την υπόσχεσή του και μετά «θα δούμε...». Ομολογώ ότι όταν βρεθήκαμε στο δρόμο, ο Τσίρ­ κας κι εγώ, είχαμε έναν κόμπο στην καρδιά. Μέσα στις Ασφάλειες, τα ανώνυμα παιδιά του Λαού περ­ νούσαν ασήκωτα μαρτύρια. Οι φυλακές πήχτρα. Το ίδιο και τα νησιά. Και το πιο σπουδαίο, ο Λαός να δέχεται καθημερινά τις προσβολές της Δικτατο­ ρίας. Σέβομαι τους νεκρούς όταν κοιμούνται ήσυχοι τον αιώνιο ύπνο τους. Ό ταν όμως βγαίνουν από τον τάφο τους για να θίξουν με ανακρίβειες την ηθική και αγωνιστική μου ακεραιότητα, χάνουν, για μένα, το δικαίωμα αυτού του σεβασμού. Γιατί δεν δίνω σε κανέναν απολύτως το δικαίωμα να γράφει -έστω και μετά θάνατον- ότι μπορούσα ποτέ να προτείνω, δήθεν, να πάμε να συναντήσουμε τους Παπαδόπουλο-Παττακό για να μας δώσουν το Στά­ διο. Λίγο ακόμα και θα έλεγε ότι του πρότεινα να γράψουμε μαζί κανένα τραγούδι για τη Δικτατορία. Είδα τον Σεφέρη όχι σαν κάποιος «κομματάρ­ χης», όπως υβριστικά με χαρακτηρίζει, αλλά σαν εκπρόσωπος της πρώτης αντιστασιακής οργάνω­ σης. Ακόμα, λέει ο Σεφέρης ότι δεν του πήγα, όπως του υποσχέθηκα, τις ταινίες των έργων μας. Μα εί­ ναι δυνατόν να μη γνώριζε ότι η Χούντα με είχε και πάλι συλλάθει; Και πώς να τον επισκεφτώ που μόλις είχα βγει από τη φυλακή για να ξαναμπώ στη φυλα­ κή; Να πω στο δεσμοφύλακα: «σας παρακαλώ, με πάτε μια βόλτα ώς του κυρίου Σεφέρη γιατί του υποσχέθηκα κάτι...»; Είναι δυνατόν, επαναλαμβά­ νω, να αγνοεί γεγονότα που τα γνώριζαν όχι μόνο οι Έλληνες αλλά και οι Αφρικανοί; Και πολύ ωραίος «κομματάρχης» ήμουνα να βάζω σε καθημερινό κίνδυνο τη ζωή, όχι μόνο τη δική μου αλλά και των δικών μου, γι’ αυτήν την έρημη την «Ελευθερία». Μα τους «κομματάρχες», κύριε Σεφέρη, τους έζησες καλά. Τους υπηρέτησες πι­ στά. Θυμάσαι τι μου έλεγες στο Λονδίνο, στα 1961, όταν ήρθα να καταγγείλω το εκλογικό πραξικόπημα

8/χρονικα της βίας και της νοθείας, έργο της κυβέρνησης που υπηρετούσες φανατικά ως πρεσβευτής; Οι «κομμα­ τάρχες», λοιπόν, είναι «συνετοί». Ενεργούν εκ του ασφαλούς. Για να εισπράξουν μετά τους αγώνες και τις θυσίες των άλλων. Ακριβώς όπως γίνεται και στις μέρες μας. Τι δυστυχία, αλήθεια, να είσαι αναγκασμένος να μιλήσεις με αυτήν τη γλώσσα για έναν άνθρωπο που τόσο βαθιά αγάπησες το έργο του και που έμπρακτα έδειξες την αγάπη αυτή... Όμως, δεν είμαι εγώ που άρχισα «χειρών αδίκων». Ιδιαίτερα που σήμερα, αυτός ο άνεμος καταστρο­ φής των πάντων δεν μου επιτρέπει να μην υπερα­ σπίσω το μόνο που μου έχει απομείνει: τους πό­ νους και τα βάσανα εκείνων των καιρών που δεν θ ’ αφήσω ούτε το θεό να τα μολύνει... Και ομολογώ ότι το πράττω με βαριά καρδιά. Μετά τιμής και ευχαριστώ για τη φιλοξενία Μίκης Θεοδωράκης Αύγουστος ’86

Η απάντηση του Π.Α. Ζάννα Δεν έχω την πρόθεση να σχολιάσω τα όσα έγραψε ο Γ.Σ. το 1968, ή τα όσα γράφει ο Μ.Θ. τώρα σχετι­ κά με τη συνάντησή τους, που πραγματοποιήθηκε το χειμώνα 1967-1968. Θέλω μόνο να επισημάνω πως ο Μ.Θ. στην «περίληψη» των όσων έγραψε ο Γ.Σ., του αποδίδει μια σκέψη που δεν υπάρχει στο πρωτότυπο κείμενο και που τη θεωρώ μειωτική για την προσωπικότητα και το ήθος του ποιητή. Ο Γ.Σ. διηγείται πως ο Μ.Θ. του πρότεινε «να πά­ με μαζί στον Παπαδόπουλο ή τον Παττακό, για να ζητήσουμε από κοινού το Στάδιο για εκτέλεση των συνθέσεών του». Καταγράφει ένα μέρος του διαλό­ γου με τις επιφυλάξεις του, την αρνητική του στά­ ση αλλά και την αναβολή της τελικής του απόφα­ σης. «Είδε ωστόσο», (ο Μ.Θ.), «ότι δεν είχε το σχέ­ διό του τίποτε το ελκυστικό για μένα», γράφει ο Σε-

φέρης και καταλήγει: «Αναρωτήθηκα τι είχε στο νου κάνοντας αυτή την πρόταση. Απάντηση α': κα­ θαρή επιπολαιότητα. Απάντηση β': είτε είναι η απάντηση της εξουσίας θετική, είτε είναι αρνητική, κερδισμένος είμαι: θετική: γιατί θα είναι μια προ­ σωπική επιτυχία πρώτου μεγέθους για μένα και ως μουσικού και ως κομματάρχη. Αρνητική: η απόπειρά μου πάλι όφελος θα μου φέρει και θα έχω μπλέ­ ξει επιπλέον τον Σ.» Το απόσπασμα αυτό ο Μ.Θ. το αποδίδει «σε περίληψη» ως εξής: «Σκέφθηκα σχετι­ κά με την επίσκεψη αυτή και τις προτάσεις. Γιατί τις έκανε; α) Σκέτη επιπολαιότητα, β) Αν δεχόταν η εξουσία, τότε θα είχε μια πρώτης τάξεως επιτυχία σαν μουσικός και σαν κομματάρχης, γ) Αν η εξου­ σία έλεγε «όχι» και πάλι θα είχε επιτυχία, δεδομέ­ νου ότι κατάφερε να με τυλίξει. “Για μένα κανένα όφελος”, καταλήγει ο Σεφέρης». Είναι φανερό πως η φράση «για μένα κανένα όφελος», που αποδίδε­ ται (σε εισαγωγικά) στον Σεφέρη, όχι μόνο δεν υπάρχει στο πρωτότυπο, αλλά και ούτε γίνεται που­ θενά λόγος για «οφέλη» του ποιητή. Ας μου επιτραπεί να προσθέσω πως ο χαρακτηρι­ σμός του κομματάρχη, ούτε υβριστικό, ούτε μειωτικό χαρακτήρα έχει στο κείμενο του Γ.Σ., αλλά εκ­ φράζει μόνο αυτό που σημαίνει η λέξη. Ο Σεφέρης διατυπώνει πάντα τη σκέψη του με ακρίβεια, λέγον­ τας μόνο τόσα όσα θέλει να πει, χωρίς υπονοούμε­ να. Και ίσως αυτή να είναι η πιο σημαντική πνευμα­ τική του κληρονομιά για τον τόπο μας και την επο­ χή μας, όπου κυριαρχεί η ασάφεια και η ρητορεία. Π.Α. Ζάννας

Επειδή η επιστολή του Μίκη Θεοδωράκη έγι­ νε αφορμή να αναπτυχθεί μια αρθρογραφία και να ακουστούν πολλές απόψεις, που βασί­ στηκαν στο απόσπασμα του Σεφέρη όπως αυ­ τό παρουσιάστηκε στο γράμμα τούσυνθέτη, θα παρακαλοΰσαμε τους αναγνώστες μας, για να διαμορφώσουν μια αντικειμενική άποψη, να διαβάσουν το απόσπασμα του χειρογρά­ φου του ποιητή, όπως αυτό δημοσιεύτηκε στη σελίδα 59 το διπλού τεύχους 142 που ήταν αφιερωμένο στον Γ. Σεφέρη.

Συμπληρωματική βιβλιογραφία των εκδόσεων του Φρόυντ στα ελληνικά

Εκτός των «ελληνικών μεταφράσεων των έρ­ γων του Σίγκμουντ Φρόυντ 1925-1986» που δημοσιεύτηκε στο προηγούμενο τεύχος (No 150, σελ. 63), ο αναγνώστης που ενδιαφέρεται για την πλήρη βιβλιογραφία των έργων του Φρόυντ μπορεί να ανατρέξει και στις παρακά­ τω πηγές: 1. Δημήτρης Πλουμπίδης: Έργα του Φρόυντ και ελληνικές μεταφράσεις. Περιοδικό Πολί­

της, τεύχος 19, Μάιος ’78, σελ. 72-77.

2. Δημήτρης Πλουμπίδης-Θανάσης Τζαβάρας: Σχεδίασμα βιβλιογραφίας. Ψυχανάλυση και Ελλάδα. Εκδ. Εταιρίας Σπουδών, Αθήνα 1984, σελ. 379-388.

3. Θανάσης Τζαβάρας - Δημήτρης Κυρτάτας: Η ψυχαναλυτική βιβλιογραφία στην Ελλάδα.

Περιοδικό Σύγχρονα Θέματα, τεύχος 19, Οκτώβριος - Δεκέμβριος 1983, σελ. 39-43.

χρονικα/9

Ο διασημότερος δημοσιογράφος της Δυτικής Γερμανίας

«Ένας από τους πέντε πιο διάσημους ανθρώπους στις δυο Γερμανίες τα τελευταία είκοσι χρόνια.» Έτσι χαρακτηρίζει τον Giinter Wallraff (Γκύντερ Βάλραφ) ο Gilles Perrault, στον πρόλογο της γαλλικής έκδοσης του «Ganz unten». Αν και γνωστός σαν δημοσιογράφος, ο Βάλραφ δεν έχει συνεργαστεί ποτέ με καμιά εφημερίδα. Οι έρευνές του έχουν εκδοθεί με τη μορφή βιβλίων και ορισμένες φορές δημοσιευτεί, σε συνδικαλιστικά κυρίως έντυπα. Γιατί για τον Βάλραφ δημοσιογραφία δεν σημαίνει κυνήγι της «είδησης» αλλά αποστολή κοινωνική: εξερεύνηση της καθη­ μερινής πραγματικότητας, με ταυτόχρονη αποκάλυψη των κρυφών νημάτων που την κινούν. Αποκάλυψη αυτού που κρύβεται πίσω από τις επίσημες διακηρύξεις των πολι­ τικών και οικονομικών ιθυνόντων για ανθρώπινα δικαιώματα, δημοκρατικές ελευθε­ ρίες και ισότητα απέναντι στο νόμο.

10/αφιερωμα Η μέθοδός του είναι σχεδόν πάντα η ίδια: η μεταμφίεση. «Χρειάζεται να φορέσουμε προσωπείο για να ξεσκεπάσουμε το πραγματικό πρόσωπό της κοινωνίας, χρειάζεται να εξαπατήσουμε τον κόσμο και να μεταμφιεστούμε για να ανακαλύψουμε την αλήθεια.» Μεταμορφώθηκε έτσι, με τη σειρά, για τις ανάγκες του σκοπού του: σε εργάτη σε κά­ ποιο εργοστάσιο, σε χαφιέ της υπηρεσίας πληροφοριών, σε κατασκευαστή βομβών ναπάλμ, που βασανισμένος από τις τύψεις για τη χρήση που έκαναν οι Αμερικανοί στο Βιετ­ νάμ, ζητά άφεση αμαρτιών από την Καθολική Εκκλησία (που του την παρέχει χωρίς δυσκο­ λίες)· σε αλκοολικό τρόφιμο ψυχιατρικής κλι­ νικής, σε κυβερνητικό σύμβουλο στον οποίο είχε ανατεθεί τάχα η αποστολή να εξακριβώ­ σει αν τα μεγάλα τραστ της Δυτ. Γερμανίας είχαν οργανώσει παράνομες ένοπλες ομάδες για την τήρηση της τάξης σε «εξαιρετικές πε­ ριπτώσεις» (υπήρχαν σχεδόν παντού)· σε ακροδεξιό χρηματιστή που μελετούσε τρό­ πους να προσφέρει στο στρατηγό Σπίνολα τα αναγκαία μέσα για την ανατροπή της δημο­ κρατίας στην Πορτογαλία· σε πολιτικό κρα­ τούμενο στη δικτατορική Ελλάδα (είχε αλυ­ σοδεθεί στην πλατεία Συντάγματος και μοί­ ραζε προκηρύξεις, λίγους μήνες πριν την πτώση της δικτατορίας)· σε υπάλληλο μεγά­ λης ασφαλιστικής εταιρείας· σε δημοσιογρά­ φο της Bild (σκανδαλοθηρικό έντυπο μεγάλης κυκλοφορίας στην Ο.Δ.Γ.). Οι δημοσιεύσεις που ακολούθησαν αυτές του τις εμπειρίες ξεσήκωσαν κάθε φορά τον Τύπο, προκάλεσαν πολιτικές αναστατώσεις και φυσικά τις αναπόφευκτες μηνύσεις για δυσφήμηση. Τούτη τη φορά ωστόσο, η επιχείρηση που σχεδίασε και έφερε σε πέρας ο Wallraff ξεπέρασε όλες τις προηγούμενες έρευνές του. «Διάφοροι φίλοι μου είχαν μιλήσει σχετικά, είχα διαβάσει αρκετά πράγματα..., ήξερα ότι οι μισοί περίπου από τους νέους μετανάστες υποφέρουν από ψυχικές διαταραχές..., την ξενοφοβία, το ότι οι ξένοι ζούσαν ολοένα και περισσότερο σε γκέτο, όλα αυτά τα ήξερα. Αλλά δεν τα είχα ζήσει ποτέ». Αποφάσισε λοιπόν να τα ζήσει, άμεσα, ολο­ κληρωτικά. Η εμπειρία του διάρκεσε δυόμισι χρόνια. Σ’ όλο αυτό το διάστημα, ο Βάλραφ, με μαύρα μαλλιά και μουστάκι, με σκούρους φακούς επαφής στα μάτια, μιλώντας σπαστά γερμανικά, πέρασε τη ζωή που περνά ο κάθε μετανάστης. Δεν ήταν πια ο Γερμανός Βάλ­

ραφ, παρά ο Αλί Σινίρλιογλου, Τούρκος υπή­ κοος γεννημένος στην Ελλάδα (έτσι δικαιολο­ γούσε το γεγονός ότι δεν ήξερε τούρκικα).

«Ganz unten» σημαίνει κυριολεκτικά «κάτωκάτω», ή σε πιο ελεύθερη μετάφραση «Στο πιο χαμηλό σκαλοπάτι». «Αυτό που έζησα ξεπέρασε όλες μου τις προσδοκίες. Προς το χειρότερο. Αντιμετώπι­ σα καταστάσιες στη σύγχρονη Ομοσπονδιακή Γερμανία που μου θύμισαν αυτά που είχα δια­ βάσει στα βιβλία για τις συνθήκες εργασίας τον 19ο αιώνα.». Τα λόγια αυτά του συγγραφέα στον πρόλο­ γο του βιβλίου του, προετοιμάζουν τον ανα­ γνώστη για τα γεγονότα που θα του αφηγη­ θούν στη συνέχεια. Η ιστορία αρχίζει με μια μικρή αγγελία: Αλ­ λοδαπός, γεροδεμένος, δέχεται κάθε εργα­ σία, ακόμα και σκληρή ή ανθυγιεινή, ακόμα και για πολύ λίγα χρήματα. Αγγελία που λειτουργεί σαν τη μαγική φόρ­ μουλα που ανοίγει για τον WallraffΣινίρλιογλου τις πόρτες της κόλασης. Τον προσλαμβάνουν σαν εργάτη σ’ ένα αγρόκτημα στην Κάτω Σαξονία, με μόνη πλη­ ρωμή το φαγητό του και τη στέγη. Τον βάζουν να κοιμάται σ’ ένα γιαπί γεμάτο τούβλα και σοβάδες- για τις ανάγκες του του δίνουν ένα κουβά. Ζει εκεί εσώκλειστος- του απαγορεύ­ ουν την κάθε επαφή· ούτε συζήτηση να πάει στο γειτονικό χωριό να πιει κανά ποτήρι· ο κόσμος θα άρχιζε αμέσως τα κουτσομπολιά. Δεν ήταν συνηθισμένοι να βλέπουν ξένους σ’ αυτά τα μέρη. Μένει λίγο καιρό κι ύστερα παραιτείται. Στη συνέχεια, επί ένα χρόνο, φυτοζωεί γυ­ ρίζοντας από πόλη σε πόλη, κάνοντας ό,τι δουλειά του τύχει. Αναζητά την καθημερινή επαφή, μελετά τις αντιδράσεις των ανθρώ­ πων. Στα καφενεία που μπαίνει τον αγνοούν, αρνούνται να τον σερβίρουν, κάποτε τον πετούν έξω· στο λεωφορείο, ακόμα και τις ώρες της αιχμής, οι άνθρωποι προτιμούν να στέ­ κονται όρθιοι παρά να καθίσουν πλάι του. Όπου κι αν βρεθεί τον κάνουν να αισθάνεται ανεπιθύμητος. Σε κάθε βήμα, η περιφρόνηση, η έχθρα. Μα όλα αυτά δεν αποτελούν κατά κάποιο τρόπο παρά το προοίμιο. Η πραγματική περι­ πέτεια - αν μπορούμε να ονομάσουμε έτσι την καθημερινή τραγωδία των χιλιάδων ξένων εργατών στη Γερμανία - αρχίζει με την είσο­ δο του Αλί στο βιομηχανικό κύκλωμα. Από την αρχή ακόμα της οικονομικής κρί­ σης, το 1974, πολλές μεγάλες βιομηχανίες στην ΟΔΓ απόλυσαν ένα μέρος του μόνιμου εργατικού προσωπικού τους και άρχισαν να δουλεύουν με ημερομίσθιους εργάτες -μετά-

χρονικα/11 νάστες στην πλειοψηφία τους-, που τους πα­ ρέχονται από διάφορους μεσάζοντες. Οι επι­ χειρήσεις προτιμούν αυτό το είδος εργασίας, γιατί είναι σημαντικά φτηνότερη από τη μόνι­ μη (τις περισσότερες φορές οι εργάτες δεν είναι δηλωμένοι και έτσι ο εργοδότης γλιτώ­ νει και το φόρο και τις εισφορές της κοινωνι­ κής ασφάλειας), αλλά και γιατί το μη μόνιμο προσωπικό ελέγχεται καλύτερα, οι εργάτες δεν είναι δηλαδή κατά κανόνα συνδικαλισμέ­ νοι και επειδή μένουν λίγο χρόνο στην κάθε επιχείρηση, δεν προλαβαίνουν να γνωριστούν μεταξύ τους και να οργανωθούν. Οι μεσάζον­ τες με τη σειρά τους ζουν κυριολεκτικά από την εκμετάλλευση του ιδρώτα των εργατών, προσφέροντάς τους για αντάλλαγμα μόνο και μόνο μια λίγο-πολύ σίγουρη δουλειά. Συ­ γκεκριμένα, ένας μεσάζοντος που διαθέτει πεντακόσιους εργάτες, κερδίζει, αν υπολογι­ στεί ότι η επιχείρηση πληρώνει 220 με 230 μάρκα για κάθε εργάτη, από τα οποία ο ίδιος ο εργάτης λαβαίνει 50 με 100 μάρκα, 65.000 με 85.000 μάρκα την ημέρα! Τους εργάτες αυτούς οι εργοδότες τους μεταχειρίζονται χειρότερα κι από ζώα. Τους βάζουν και κάνουν τις χειρότερες, τις πιο επι­ κίνδυνες και ανθυγιεινές εργασίες, χωρίς να τους παρέχουν ούτε τη στοιχειώδη προστα­ σία: «Η καρβουνόσκονη γέμιζε τον αέρα, αιστάνθηκα το κεφάλι μου να γυρίζει. Ρώτησα γιατί δε μας έδιναν προστατευτικές μάσκες. Ο Μ εχμέτ μου εξηγεί: Δ ε δίνουν, λέει, γιατί θα πέσει ο ρυθμός της δουλειάς. Το αφεντικό είπε πως δ ε ν έχουν λεφ τά για τέτοιες πολυ­ τέλειες». Και παρακάτω: «Δουλεύαμε έξω, σ' ένα πρόχωμα ίσαμε δ έ ­ κα μέτρα. Έκανε μείον 17°. Ολόγυρα ταμπέ­ λ ε ς με νεκροκεφαλές και επιγραφές: Απαγο­ ρ εύετα ι η προσέλευση σε μη εξουσιοδοτημέ­ να πρόσωπα! Κίνδυνος, Εκλύσεις Αερίων!, και σε μερικά σημεία: Χρήση Μάσκας Υποχρεωτι­ κή! Κανένας δε μας είχε πληροφορήσει για τους κινδύνους που διατρέχαμε και φυσικά δ εν είχαμε μάσκες. Δ εν ξέραμε καν αν ανήκα­ μ ε στα “εξουσιοδοτημένα” ή στα “μη εξου­ σιοδοτημένα" πρόσωπα...». Ακόμα και τα προστατευτικά κράνη και τα γάντια της δουλειάς δεν τους παρέχονται δω­ ρεάν, μα πρέπει να τα αγοράζουν από την τσέπη τους ή να μαζεύουν από τα σκουπίδια τα μεταχειρισμένα που πετούν οι Γερμανοί εργάτες. Γιατί δε χρειάζεται βέβαια να πούμε ότι η διάκριση μεταξύ Γερμανών και μη Γερμανών είναι απόλυτη. Μια μέρα, ένας Γερμα­ νός από την ομάδα του Αλί είχε ξεχάσει το κράνος του. Ο επιστάτης έρχεται, αρπάζει το

κράνος από το κεφάλι του Αλί και το δίνει στο Γερμανό. Ο Αλί διαμαρτύρεται, λέει πως το κράνος είναι δικό του, πως το έχει αγοράσει. Ο επιστάτης τον απειλεί πως θα τον απολύ­ σει. Ο ίδιος τύπος εκβιασμού γίνεται και για τα ωράρια. Σαν υπάρξει ανάγκη - κάποια έκτα­ κτη δουλειά - επιβάλλουν στους εργάτες το διπλασιασμό ή ακόμα και τον τριπλασιασμό του βασικού ωραρίου εργασίας. Όποιος αρνηθεί να συμμορφωθεί απολύεται στη στιγμή. «Ορισμένοι από τους συναδέλφ ους μου δουλεύουν επί μήνες συνεχώ ς χωρίς ούτε μια μέρα άδεια... Ένας από αυτούς -είναι μόλις είκοσι χρονώ ν - δουλεύει τακτικά 300 μ ε 350 ώρες το μήνα». Πολλές φορές ξυπνούν τους ανθρώπους μες στη νύχτα και τους καλούν να πάνε να πιάσουν δουλειά. Δυο χρόνια είναι το ανώτατο όριο που μπορεί κανείς ν ’ αντέξει σ’ αυτό το ρυθμό. Το πιο συχνά, μέσα σε δυο μήνες, ο οργανισμός σακατεύεται αθεράπευ­ τα. Μεσάζοντες και εργοδότες μεταχειρίζο­ νται τους εργάτες σαν υλικό μιας χρήσης, σα χαρτομάντηλα, που αφού τα χρησιμοποιήσεις τα πετάς. Υπάρχουν, βλέπεις, χιλιάδες άνερ­ γοι, έτοιμοι να πάρουν τη θέση αυτών που «σπάνε». Οι μετανάστες αποτελούν μια φτηνή πρώτη ύλη, κατάλληλη για όλες τις χρήσεις. Τούρ­ κοι, Ινδονήσιοι, Πακιστανοί, Λατινοαμερικανοί πολιτικοί πρόσφυγες αποτελούν τη συνηθι­ σμένη πελατεία των φαρμακολογικών ινστι­ τούτων, απ’ όπου περνούν όλα τα φαρμακευ­ τικά παρασκευάσματα πριν να βγουν στην αγορά. «Σταματήστε να πειραματίζεστε με ζώα, χρησιμοποιείτε Τούρκους», βλέπει κανείς γραμμένο σ’ έναν τοίχο στο Duisburg-Wedau. (Ντούσμπουρκ-Βένταου) Επί έντεκα ή δεκαπέντε μέρες κρατούν τους ανθρώπους-πειραματόζωα κλεισμένους σε θαλάμους και τους βάζουν και δοκιμάζουν διάφορα φάρμακα, για να μελετήσουν τις α­ ντιδράσεις τους και τις πιθανές παρενέρ­ γειες. Για παράδειγμα: Αίσθηση κούρασης, μεταβολή της διάθεσης, νευρικές διαταρα­ χές, μεταβολή του αιματοκρίτη, διαταραχή του ρυθμού παραγωγής αιμοσφαιρίων, μετα­ βολή του οπτικού πεδίου, αλλεργικά συμπτώ­ ματα, φλόγωση των ούλων, ζαλάδες, εμετοί. Οι απόγονοι του δόκτορα Mengele, του πε­ ρίφημου «γιατρού» των ναζιστικών στρατοπέ­ δων συγκέντρωσης, εξακολουθούν να δρουν τελείως ή σχεδόν νόμιμα στη σύγχρονη ΟΔΓ. Το αποκορύφωμα όμως του κυνισμού το φυλάει ο Wallraff για το τέλος. Μαζί με μερι­ κούς φίλους του, Τούρκους και Γερμανούς, στήνει ένα σενάριο: Δυο φίλοι του παρουσιά­

12/αφιερωμα ζονται σε έναν μεσάζοντα-δουλέμπορο και του περνούν μια παραγγελία για έξι εργάτες για μια πολύ ειδική αποστολή: Πρόκειται για μια βλάβη σε ένα πυρηνικό εργοστάσιο που πρέπει να επισκευαστεί όσο το δυνατό πιο γρήγορα. Η δυσκολία είναι ότι η βλάβη έχει παρουσιαστεί σε ένα εξαιρετικά ευαίσθητο και δυσπρόσιτο σημείο, πολύ κοντά στην καρ­ διά του αντιδραστήρα, πράγμα που σημαίνει ότι αυτοί που θα αναλάβουν την επισκευή έχουν όλες τις πιθανότητες να συσσωρεύ­ σουν μεγάλες δόσεις ραδιενέργειας. Αφή­ νουν να εννοηθεί ότι οι εργάτες αυτοί θα ήταν ουσιαστικά καταδικασμένοι. Γι’ αυτό το λόγο, η απόλυτη μυστικότητα είναι αναγκαία. Θα ήταν μάλιστα καλύτερο, μόλις θα τέλειωναν τη δουλειά, να έφευγαν από τη Γερμανία, το αργότερο μέσα σε δεκαπέντε μέρες (μετά από αυτό το διάστημα θα άρχιζαν τα πρώτα συμπτώματα από την έκθεση στη ραδιενέρ­ γεια). Κανένας ενδοιασμός από την πλευρά του μεσάζοντα. Για τη ραδιενέργεια και τους κιν­ δύνους δε θέλει να ξέρει τίποτα, δεν είναι δι­ κή του δουλειά. Αυτός παρέχει το εργατικό προσωπικό, η αρμοδιότητά του σταματάει εκεί. Πώς και πού θα χρησιμοποιηθεί αυτό το προσωπικό είναι κάτι που δεν τον αφορά. Αρ­ κεί βέβαια να πληρωθεί το συμφωνημένο πο­ σό: 130.000 μάρκα. (Ο μεσάζοντος θα προσ­ φέρει λίγο αργότερα στα υποψήφια θύματά του μισθό 500 μάρκων στον καθένα, δηλαδή συνολικά 3.000 μάρκα!) Όσο για την έξοδο από τη Γερμανία, κανέ­ να πρόβλημα. Λέει ότι έχει γνωστούς στην Αστυνομία Αλλοδαπών μια λέξη, και οι έξι με­ τανάστες θα βρεθούν στο άψε-σβήσε στην Ανατολία. «Ο Ά ντλερ (ο μεσάζοντος) δε μας ενδιαφέ­ ρει ιδιαίτερα σαν πρόσωπο. Παρόλη την ε γ ­ κληματική του δραστηριότητα, δεν αποτελεί καθόλου ειδική περίπτωση. Θα ήταν μεγάλο λάθος να τον θεωρήσουμε σαν κάτι το εξαι­ ρετικό, σαν ένα τέρας. Δ εν είναι, σε τελ ευ ­ ταία ανάλυση, παρά ένας από τις χιλιάδες αυ­ τές των κομπάρσων και των εκμεταλλευτώ ν ενός συστήματος βασισμένου στη χωρίς όρια εκμετάλλευση και περιφρόνηση της ανθρώπι­ νης υπόστασης» Το βιβλίο του Βάλραφ μοιάζει με μυθιστό­ ρημα, αλλά είναι ένα ντοκουμέντο, μια μαρτυ­ ρία. Ούτε μια λέξη που να μην είναι τεκμηριω­ μένη, ούτε ένας διάλογος που να μην έχει μα­ γνητοφωνηθεί «in vivo». Ο Wallraff έφτασε ώς το σημείο να κινηματογραφήσει τα πιο σημα­ ντικά επεισόδια. Θα ήταν σχεδόν περιττό να πούμε ότι η έκ­ δοση του βιβλίου προκάλεσε σάλο. Μέσα σε

τέσσερις μήνες πουλήθηκαν δυο εκατομμύ­ ρια αντίτυπα. Το κοινό ανακάλυπτε μια πραγ­ ματικότητα που αγνοούσε. Την πραγματικό­ τητα ότι το οικοδόμημα της ευημερίας του στηρίζεται στην πιο στυγνή εκμετάλλευση, στην πιο τέλεια περιφρόνηση της ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας. Ένας χείμαρρος από κυβερνητικές και δικαστικές έρευνες ακο­ λούθησε· υποβάλλονται μηνύσεις στους εμ­ πόρους της ανθρώπινης εργασίας οι οποίοι συλλαμβάνονται, καταδικάζονται. Ομάδες ελεγκτών κάνουν εφόδους στα εργοστάσια, επισημαίνουν τις παρανομίες, επιβάλλουν ποινές. Τα δολοφονικά ωράρια εργασίας καταργούνται. Νομοσχέδια ετοιμάζονται με σκο­ πό την οριστική εξάλειψη της βιομηχανικής δουλείας. Παράλληλα όμως εκδηλώνεται και η αντίδραση του κατεστημένου. Ο Βάλραφ γί­ νεται στόχος διαρκών επιθέσεων, κρυφών και φανερών. Δεν μπορεί να κάνει πια ούτε ένα βήμα χωρίς να βρίσκεται κάποιος πίσω του να τον παρακολουθεί. Το τηλέφωνό του παρακολουθείται κι αυτό συστηματικά. Αναγκάζεται έτσι, για να μπορέσει να συνεχίσει την εργα­ σία του, να εγκαταλείψει τη Γερμανία και να εγκατασταθεί προσωρινά στην Ολλανδία. Έπεται συνέχεια. ΟΡΕΣΤΗΣ ΗΛΙΑΝΟΣ GIJNTER WALLRAFF: Ganz unten. Verlag Kiepenheuer und Witsch Koln, okt.

1985. Traduction frangaise: Tete de Turc. Editions La Decouverte, Paris, 1986.

GIJNTER WALLRAFF: Ganz unten. Verlag Kiepenheuer und Witsch Koln, okt. 1985.

Traduction frangaise: Tete de Turc.

Editions La D6couverte, Paris, 1986.

GIJNTER WALLRAFF: Ganz un­ ten. Verlag Kiepenheuer und Witsch Koln, okt. 1985. Traduction frangai­ se: Tete de Turc. Editions La D6couverte, Paris, 1986.

Λντονέν

Η εμπειρία τον Λρτώ σημαδεύει, στην ποίηση και τη γραφή τον 20ού αιώνα, μια τελική τομή. Στη γλώσσα, στη σκέψη. Κατανοούμε γιατί νστερόδονλες απόπειρες επιόιώκονν να περιορίσονν την εμβέλεια πον έχει αντή η επέμβαση-καταρράκτης. Το νόημα αντού τον αφιερώματος είναι ξεκάθαρο: πώς να δραστηριοποιηθεί ξανά, ν’ απελενθερωθεί, να είναι πιο αποτελεσματική, κοφτερή, μια τέτοια περιπέτεια. «Το γεγονός - γράφει ο Λρτώ - δεν περιστέλλεται σ’ ένα στοιχείο απλό και προαποφασισμένο. Πρέπει να αντιμετωπιστεί μέσα στην κίνησή τον, γιατί βιώνεται μέσα στην κίνησή τον και δεν νπάρχει έξω από αντήν». Και πάλι: «Δεν πιστεύω σ’ ό,τι είναι θεσπέσιο ούτε στην ποίηση, αλλά στην αναγκαιότητα».

14/αψιερωμα

Paule Thevenin

Αντουάν Μαρί Ζοζέφ Αρτώ 1 8 96 -1 9 48 Δ ια β ά ζει Μ πω ντλαίρ στα δεκατέσσερα και πα ίρνει όπιο στα είκοσι τρία. Π α ίζει τον κομπάρσο και πάσχει από κατά θλιψ η . Τα βάζει μ ε τον Ν τνλλέν, τον Μ πρετόν, τον Πωλάν. Γράφει, κραυγάζει, διαμαρτύρεται, ονειρεύεται, αγαπά. Κ α τα φ εύγει στο Μ εξικό και την Ιρλανδία. Τέλος, πεθαίνει μέσα στην αθλιότητα, στο άσυλο του Ιβρύ. Η αληθινή ζωή του Α ντο νέν Α ρτώ αναπλάθεται χρόνο μ ε το χρόνο, σχεδόν μέρα μ ε τη μέρα, μ ε ά γνω σ τι, πληροφορίες.

1896 4 Σεπτεμβρίου: γέννηση του Αντουάν Μαρί Ζοζέφ Αρτώ στη Μασσαλία. Ο πατέρας του, ο Αντουάν Ρουά, είναι καπετάνιος και κληρονόμος μιας μικρής ναυτιλιακής εταιρείας. Η μητέρα του, η Ευφραζί Ναλπάς, είναι Λεβαντίνα από τη Σμύρνη. Οι δύο γιαγιάδες είναι αδελφές: η Κατρίν Αρτώ πέθανε το 1894 από χολέρα· η Μαρί Ναλπάς, που τα εγγόνια της τη φωνάζουν Νενέκα, ήρθε από τη Σμύρνη για να παρευρεθεί στη γέννα.

1901-1903 Σε ηλικία τεσσεράμιση χρόνων το παιδί, που οι δικοί του το λένε Νανάκι, πρέπει να έπεσε και να χτύπησε στο κεφάλι. Θα παρουσιάσει μηνιγγιτιδικό σύνδρομο και θα γίνει από τότε νευρικό και ευερέθιστο. Έ ξι χρόνων, σε καλοκαιρινές διακο­ πές με τη γιαγιά του στη Σμύρνη, παραλίγο να πνιγεί.

1903-1913 Σπουδάζει υπότροφος στο Σακρέ-Κερ στη Μασσαλία. 1905, γεννιέται μια μικρή αδελφή, η Ζερμαίν ο θάνατός της, επτά μήνες αργότερα, θα χαραχθεί βαθιά στην ψυχή του παιδιού.

1909, κλείνει η ναυτική εταιρείά «Αντουάν Αρτώ» που είχε ιδρυθεί στα 1877 από τον παππού του Μαριούς-Πιερ. Αύγουστος 1910, θάνατος της Μαρί Ναλπάς στο Ιζμίρ (Σμύρ­ νη). Τη χρονιά αυτή αρχίζει να γράφει. Εκδίδει με τους συμμα­ θητές του στο κολέγιο μια μικρή εφημερίδα της οποίας είναι ο συντάκτης· εκεί δημοσιεύει με το ψευδώνυμο Λουί ντεζ Αττίντ τα πρώτα του γραπτά: ποιήματα και μικρές νουβέλες. Διαβά­ ζει πολύ, κυρίως ποίηση: Μπωντλαίρ, Έντγκαρ Άλαν Πόε, Ρεμπώ, Ρολλινά, κ.ά. Στα 1911 οι γονείς του μετακομίζουν πά­ λι και εγκαθίστανται στη Λεωφόρο Μαντλέν, αριθμός 176. Δυο βήματα πιο πέρα, στο 200, βρίσκεται ένα φαρμακείο. Ο Λεόν Φρανκ, ο φαρμακοποιός, λάτρης της ποίησης, θα ιδρύσει αρ­ γότερα το La Criee. Είναι βέβαιο ότι από εκείνη την εποχή ο νεαρός τού δείχνει τα γραπτά του.

αφιέρω μα/15

1914-1918 Ιούλιος 1914, αιφνίδια καταθλιπτική κρίση, που τον εμποδίζει να παρουσιαστεί στη δεύτερη εξεταστική του baccalaureat.

4 Αυγούστου, κήρυξη του Α ' Παγκοσμίου Πολέμου.

9 Δεκεμβρίου, παίρνει αναβολή από το έκτακτο στρατιωτικό συμβούλιο. Το 1915 οι διαταραχές συνεχίζονται και οι γονείς του τον πηγαίνουν στο Μονπελιέ για να συμβουλευτούν το δόκτορα Γκρασσέ. Ακολουθεί μια πρώτη παραμονή σε αναρρω­ τήριο κοντά στη Μασσαλία. Φεβρουάριος 1916, πρώτη γνωστή έκδοση ποιημάτων του Αντονέν Αρτώ στο Revue de Hollande.

20 Μαΐου, νέο στρατιωτικό συμβούλιο: κρίνεται ικανός για το στρατό και κατατάσσεται στις 9 Αυγούστου στο τρίτο σύνταγ­ μα πεζικού, στη Ντίνη· στις 20 Ιανουάριου παίρνει προσωρινή απαλλαγή γιατί υπνοβατούσε, όπως θα πει αργότερα. Παραμο­ νή στο αναπαυτήριο του Ντιβόν-λε-Μπαιν.

18 Δεκεμβρίου, οριστική απαλλαγή από τις στρατιωτικές υπο­ χρεώσεις. Τέλη 1917-αρχές 1918, παραμονή στο νοσοκομείο του ΣαινΝτιντιέ, κοντά στη Λυών. Μάρτιος, δίγλωσση γαλλο-αμερικάνικη έκδοση του L’ Horizon, Journal des poilus, ενός σύντομου πεζού, που, όπως φαίνεται, παραδόθηκε στον εκδότη τους μήνες της επιστράτευσης. Ιούλιος-Αύγουστος, Μπανιέρ-ντε-Μπιγκόν. 11 Νοεμβρίου, κη­ ρύσσεται ανακωχή, Εισαγωγή σε νοσοκομείο του Λαφού-λεΜπαιν. Η κατάστασή του χειροτερεύει. Στο τέλος του χρόνου οι γονείς του τον στέλνουν στο ίδρυμα Le Chanet, που διευθύ­ νει ο δόκτορας Νταρντέλ, στην Ελβετία, κοντά στο Νόυτσάτελ.

1919 Αυτόν το χρόνο βρίσκεται στην Ελβετία, υπό την επίβλεψη του δόκτορα Νταρντέλ. Αρχίζει να σχεδιάζει και να ζωγραφίζει. Το Μάιο παίρνει όπιο για πρώτη φορά.

1920 Γυρίζει για λίγο στη Μασσαλία. Σύμφωνα με τις οδηγίες του δόκτορα Νταρντέλ, στα τέλη Μαΐου του επιτρέπουν να φύγει για το Παρίσι, γιατί επιθυμεί να ασχοληθεί με το θέατρο. Τον αναλαμβάνει ο δόκτορας Τουλούζ που δείχνει ιδιαίτερο ενδια­ φέρον γι’ αυτόν και τον διορίζει γραμματέα στη σύνταξη του περιοδικού του Demain, κοντά στον Γκονζάγκ-Τρυκ. Ο Αρτώ θα κρατήσει αυτή τη θέση μέχρι το 1922, που θα κλείσει το περιοδικό. Εκεί δημοσιεύει μερικά ποιήματα, αλλά κυρίως εί­ ναι ο μόνιμος κριτικός της λογοτεχνίας, των εικαστικών τεχνών και του θεάτρου. Λίγο μετά την άφιξή του στο Παρίσι συνά­ ντηση με τον Λυνιέ-Ποέ,.που τον προσλαμβάνει στο Maison de Γ Oeuvre ως κομπάρσο αλλά και για διάφορες άλλες δουλειές.

1921 Συνεχίζει να δίνει τον τόνο στο Demain γράφοντας κριτικές. Ενδιαφέρεται για το Νταντά, ανακαλύπτει στο περιοδικό Litterature τα πρώτα έργα των Αντρέ Μπρετόν, Φιλίπ Σουπώ, Αραγκόν. Έχει ιδιαίτερη αδυναμία στον Μακ Ορλάν. 16 Φε­ βρουάριου, αξιόλογη παρουσία στο «Φόβοι της Σγκαναρέλ» του Ανρί ντε Ρενιέ, στο Maison de Γ Oeuvre, το οποίο λίγο

Στη Μασσαλία

16/αφιερωμα αργότερα θα εγκαταλείπει. Γνωριμία με τον Μαξ Ζακόμπ και το περιβάλλον του, όπου οι Ζωρζ Γκαμπορύ, Ρολάν Τυάλ, Ελί Πασώ. Έρχεται σε επαφή με τον Ζακ Κοπώ. ΙούλιοςΑύγουστος, οικογενειακές διακοπές στη Μασσαλία και στο Εβιαν. Εκεί, βρήκε δουλειά στο καζίνο και πρέπει να έπαιζε σε ένα είδος παρωδίας. Οκτώβριος, ο Φερμέν Ζεμιέ του παρα­ χωρεί ακρόαση και τον στέλνει στον Σαρλ Ντυλλέν. Ο τελευ­ ταίος έχει πρόσφατα ιδρύσει το Ecole nouvelle du comedien, που θα εξελιχθεί στο Atelier. Γίνεται αμέσως δεκτός και μπαί­ νει με ενθουσιασμό στην παρέα, όπου γνωρίζει την Τζένικα Αθανασίου. Δημοσίευση κριτικών κειμένων στο L’ Oeuvre, στην εφημερίδα L’ Ere nouvelle και στο Action/Cahiers de phi­ losophic et d’ art, περιοδικό που ίδρυσε ο Φλωράν Φελ και ο Μαρσέλ Σωβάζ το 1920 και του οποίου γραμματέας σύνταξης είναι ο Ζωρζ Γκαμπορύ.

1922 Το Ατελιέ ξανανεβάζει τα πρώτα του έργα. Φεβρουάριος, γκαλά στη Λυών με τον «Εξηνταβελόνη» (όπου παίζει το ρόλο του Μαιτρ Σιμόν). Συμμετέχει ενεργά σε όλες τις παραστάσεις, που δίνονται αρχικά στην αίθουσα Pasdeloup (οδός Ουρσουλίνων 10) και μετά,από τον Απρίλιο, στη σκηνή του Vieux Colombier.

2 Μαρτίου, σχεδιάζει τα κουστούμια για τις «Ελιές» του Λόπε ντε Ρουέντα, και παίρνει το ρόλο του Γκαλβάν, του Μαυριτανού βασιλιά, στο έργο «Η Μαυριτανή και ο Γκαλβάν»· σχεδιά­ ζει τρεις πίνακες εμπνευσμένους από το «Ρομαντσέρο Μορέσκο» (Μαυριτανικό Άσμα) του Αλεξάντρ Αρνού- ρόλος του ντε Σοττινέ στο «Διαζύγιο» του Ρενάρ.

9 Μαρτίου: «Ο Εξηνταβελόνης». 1 Απριλίου: σχεδιάζει τα κουστούμια στο «Πανδοχείο» του Φραντσέσκο ντε Κάστρο, όπου παίζει το ρόλο ενός τυφλού· στη «Συλλυπητήρια Επίσκε­ ψη» του Καλντερόν παίζει τον δον Λουί. Μάιος, οι σχέσεις του με το Ατελιέ αρχίζουν να κλονίζονται. Μάιος-Ιούνιος, η σχέση του με την Τζένικα Αθανασίου γίνεται στενότερη.

20 Ιουνίου, «Η ζωή είναι σκέψη» του Καλντερόν· παίζει το ρό­ λο του Βασιλείου, Βασιλιά της Πολωνίας. Μετά την τελευταία παράσταση στο Vieux Colombier, ο θίασος φεύγει για την Οράγκη και το Καρκασόν.

18 Ιουλίου, άφιξη στη Μασσαλία, όπου γίνεται η Έκθεση των Αποικιών. Στο παλάτι της Ινδοκίνας βλέπει τις Καμποτζιανές χορεύτριες. Επιχειρεί μόνος του μια θεραπεία αποτοξίνωσης. Μεγάλα γράμματα στην Τζένικα από το Κωτρέ όπου βρίσκεται για θεραπεία. Αύγουστος, σύντομη διαμονή στο Γιερ και στο Καβαλαίρ. Επιστροφή στο Παρίσι αρχές Σεπτεμβρίου. Το Ατελιέ εγκαθί­ σταται στο Θέατρο της Μονμάρτης στην πλατεία Ντανκούρ. 14 Οκτωβρίου, ξανανεβαίνει το «Η ζωή είναι σκέψη»· 18 Οκτω­ βρίου, ξανανεβαίνει ο «Εξηνταβελόνης» (τώρα ο Αρτώ έχει το ρόλο του Ανσέλμου)· 3 Νοεμβρίου, παίζει την Αποπληξία στο «Θάνατος στο δείπνο», που είναι διασκευή του Ροζέ Σεμισόν στο «Καταδίκη στο συμπόσιο». Σοβαρά προβλήματα υγείας, απόστημα στην κνήμη. Υποβάλλει στον Ντανιέλ-Ανρύ Κανβελέ το χειρόγραφο του έρ­ γου «Το τάβλι του ουρανού» και υπογράφει το πρώτο του συμ­ βόλαιο. Γνωριμία με τον Αντρέ Μασσόν. Ο Αρτώ συχνάζει στο

Ο Αρτώ το 1921 περίπου

αφιερω μα/17 εργαστήρι του (οδός Μπλομέ, 45), όπου εκτός από τον Ελί Λασώ και τον Ρολάν Τυάλ, βρίσκει τον Μισέλ Λερί, τον Ζωρζ Μαλκίν, τον Ζαν Ντυμπυφέ, τον Ζωρζ Αιμπούρ και τον Μιρώ.

19 Δεκεμβρίου, Τειρεσίας στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, σε ελεύθερη διασκευή του Ζαν Κοκτώ, μουσική του Χόννεγγερ, σκηνικά του Πικάσσο, κοστούμια της Σανέλ· ενσαρκώνει τον Μαρκ Φόνγκι στην «Ηδονή της Δόξας» του Πιραντέλλο.

1923 Ιανουάριος, ο Ντυλλέν δεν τον πληρώνει πια κανονικά, οι δια­ φορές τους μεγαλώνουν, το θέατρο γενικά τον αηδιάζει.

2 Φεβρουάριου, βγαίνει το πρώτο τεύχος του Bilboquet, περιο­ δικού μόλις τεσσάρων σελίδων, γραμμένου εξ ολοκλήρου από τον ίδιο- το πρώτο κείμενο φέρει την υπογραφή Ενό Νταιλέρ, ψευδώνυμο που έχει ήδη χρησιμοποιήσει σε ένα από τα άρθρα του στο L’ Oeuvre.

13 Φεβρουάριου, παίζει τον Πέδρο Ουρδεμάλας στον «Κύριο Πυγμαλίωνα» του Γιακίντο Γράου. Συνδέεται φιλικά με τον μεταφραστή του έργου, τον Φράνσις ντε Μιομάντρε. 19 Μαρ­ τίου, παίζει τον Καρλομάγνο στο «Υόν ντε Μπορντώ» του Αλεξάντρ Αρνού. Το παίξιμό του είναι υπερβολικό, πράγμα που δεν εγκρίνουν ούτε ο Ντυλλέν, ούτε ο συγγραφέας, ούτε η κριτική.

31 Μαρτίου, εγκαταλείπει το ρόλο και το Ατελιέ. Θα ξαναγυρίσει για κάποιες παραστάσεις της «Αντιγόνης» και της «Ηδο­ νής της Δόξας» στις 11, 14, 16, 19, 21, 22 και 23 Απριλίου. Έρχεται σε επαφή με τον Λουί Ζουβέ, που συνεργάζεται με τους Πιτοέφ στην Κομεντί Σανζ-Ελυζέ. Τον προσλαμβάνει ο Ερμπερτό που διευθύνει όλα τα θέατρα του Σανζ-Ελυζέ. Μάιος, επιστολή του Ζακ Ριβιέρ, διευθυντή της Nouvelle Re­ vue Frangaise, που τον πληροφορεί πως δεν έγιναν δεκτά τα δύο ποιήματα που έστειλε. Η Τζένικα αναχωρεί άρρωστη για τη Βρετάνη. Αρχίζει πρόβες με τους Πιτοέφ. Η κατάθλιψή του επιδεινώνεται, αυτοκτονικές τάσεις καιιδέες, μεγάλες οικονομικες στενοχώριες. Δημοσιεύεται το «Τάβλι του Ουρανου» στις Εκδόσεις Γκαλερί Σιμόν.

Σκηνικό του Α. Αρτώ για το έργο «Η

^ ίβ Ζ ^ Ζ Τ θ έ α τ ρ ο το 1922 από τον Σαρλ Ντυλέν

18/αφιερωμα 18, πρώτη συνάντηση με τον Ριβιέρ στα γραφεία του περιοδι­ κού, το ίδιο βράδυ αρχίζει να γράφει μια επιστολή για να εξη­ γήσει γιατί θέλει «παρ’ όλα αυτά να δουν το φως αυτά τα ποιή­ ματα». Είναι η αρχή των συναλλαγών που θα δώσουν την «Αλ­ ληλογραφία με τον Ζακ Ριβιέρ». Στις 18, επανάληψη από την Κομπανί Πιτοέφ του έργου «Ο Ανδροκλής και το λιοντάρι» του Μπέρναρ Σω (είναι ο Ρετιάριους, κάτι κάπως καλύτερο από βουβό πρόσωπο). 'Εκδοση των «12 ποιημάτων» του Μαίτερλινκ, με προλογικό σημείωμα του Αντονέν Αρτώ, στη συλλογή «Οι Σύγχρονοι» με την επιμέλεια του Φλωράν Φελ, στο Στοκ.

8 Ιουνίου, ανεβαίνει το Liliom του Μολνάρ (είναι ο ένας από τους δύο ντετέκτιβς και ο ένας από τους τέσσερις αστυνομι­ κούς). Ιούλιος, στη Μασσαλία. Απόπειρα αποτοξίνωσης. Άφραγκος, ζητάει από την Τζένικα τα ναύλα για να τη συναντήσει στο Κωτρέ. 14 Ιουλίου, φεύγει από τη Μασσαλία. Μετά από λίγες μέρες στο Κωτρέ, παραμονή στο Γκεταρύ. Μέσα Αυγούστου, επιστροφή στη Μασσαλία, όπου τον βρίσκει η Τζένικα και περνά μαζί του τις τελευταίες μέρες του μήνα. Η οικογένεια Αρτώ δε δείχνει να γνωρίζει τίποτα. Έκδοση της Ανθολογίας των έργων του δόκτορα Τουλούζ «Προκαταλήψεις», που επιμελήθηκε και προλόγισε ο Αντονέν Αρτώ, στις εκδόσεις Progres civique. Σεπτέμβριος, νέα επιδείνωση της ψυχικής του υγείας, αναγκά­ ζεται να ξαναπάρει όπιο. Επισκέπτεται ένα νευρολόγο από τη Μασσαλία.

23 Σεπτεμβρίου, επιστροφή στο Παρίσι. Οκτώβριος, η Τζένικα φεύγει για τη Ρουμανία, όπου θα μείνει μέχρι τα τέλη του Δε­ κεμβρίου. 29 Οκτωβρίου, ανεβαίνει στο Στούντιο του ΣανζΕλυζέ η «Λέσχη των καναρινιών της Ά πω Ανατολής» του Ανρύ Ντυβερνουά και του Πασκάλ Φορτυνύ, σε σκηνοθεσία Κομιζαργιέφσκυ (παίζει τον ένα από τους δύο φρουρούς στην αρ­ χή του έργου). Συντάσσει μια απάντηση στην έρευνα του Ραϋμόν Κογκινιά «Εξέλιξη των Σκηνικών», που κυκλοφόρησε την 1η Σεπτεμβρίου. Νοέμβριος, κυριολεκτικά άπορος· δεν έχει ούτε δωμάτιο για να μείνει και κοιμάται στα υπόγεια του θεάτρου. Στις 22, έχει το ρόλο του πρώτου μυστικιστή στη «Μικρή παράγκα» του Αλεξάντρ Μπλοκ, που παρουσιάζει η Κομπανί Πιτοέφ. Δεκέμβριος, εξασφαλίζει έναν κάπως πιο βασικό ρόλο, το ρό­ λο του γέρου κινέζου, στη «Λέσχη των καναρινιών της Ά πω Ανατολής». Βγαίνει το δεύτερο τεύχος του Bilboquet, που εί­ ναι οπωσδήποτε πιο πλούσιο από το πρώτο.

26 Δεκεμβρίου, στο ρόλο του κλόουν Τζάκσον στην επανάληψη του «Καρπαζοεισπράχτορα» του Λεονίντ Αντρέγιεφ από την Κομπανί Πιτοέφ. Δημοσιεύει μια κριτική στο La Criee και ένα ποίημα στο Images de Paris.

1924 29 Ιανουάριου, μετά από έξι μήνες σιωπής, ξαναγράφει στον Ριβιέρ και του στέλνει ένα μικρό δοκίμιο για τον Ουτσέλλο, το «Ποίημα εγκεφαλικό», εμπνευσμένο από τον «Πάολο Ουτσέλ­ λο» του Μαρσέλ Σβομπ.

12-14 Φεβρουάριου, ταξίδι-αστραπή στις Βρυξέλλες, όπου η Κομπανί Πιτοέφ παρουσιάζει τον «Καρπαζοεισπράχτορα».

4 Μαρτίου, επανάληψη του «Έ ξι πρόσωπα ζητούν συγγρα-

αφιερωμα/19 φέα»· παίρνει το ρόλο του υποβολέα. Αρχίζει το γύρισμα του φιλμ «Ασήμαντο γεγονός» σε σκηνοθεσία του Κλωντ Ωτάν Λαρά: ρόλος του β' Κυρίου (το γύρισμα προγραμματίζεται να ολοκληρωθεί στα τέλη Ιουνίου).

26 Μαρτίου, ανεβαίνει στο Κομεντί Σανζ-Ελυζέ, το R.U.R. του Κάρελ Τσάπεκ, σκηνοθεσία Κομιζαργέφσκι: ο ρόλος του ρομπότ Μάριο. Του δίνουν αόριστα κάποιο μικρό ρόλο στο «Ο Αμεντέ και οι Κύριοι στη σειρά» του Ζυλ Ρομάν που παρου­ σιάζει ο Ζουβέ στο Κομεντί στις 14 Δεκεμβρίου 1923.

19 Απριλίου, η απάντηση στην έρευνα για την «Εξέλιξη των σκηνικών» δημοσιεύεται στο Comoedia- το κείμενο αυτό απο­ τελεί ήδη ένα αληθινό μανιφέστο, που προοιωνίζει τα μανιφέ­ στα του Θεάτρου Αλφρέντ Ζαρρύ και του θεάτρου της Σκλη­ ρότητας.

24 Μαίου, ο Ριβιέρ εξακολουθεί να απορρίπτει τα ποιήματα και το δοκίμιο για το περιοδικό του, ενώ προτείνει τη δημο­ σίευση της αλληλογραφίας πάνω σ’ αυτό το θέμα: ο Αρτώ συμ­ φωνεί αμέσως. Τον Ιούνιο, η Κομπανί Πιτοέφ ξανανεβάζει τον «Καρπαζοεισπράχτορα» στη σκηνή του Vieux Colombier. Λήγει η συνεργα­ σία του με την εταιρεία. Από τις 10-14 Ιουλίου μέχρι τις 4 Σε­ πτεμβρίου μένει στο Σαιν-Μαλό για το γύρισμα του «Surcouf» σε σκηνοθεσία του Λουίτζ-Μορά για τη Societe des Cineromans, της οποίας καλλιτεχνικός διευθυντής είναι ο πρώτος του εξάδελφος Λουί Ναλπάς. Τον προσλαμβάνουν για το ρόλο του Ζακ Μορέλ. Κλίμα ευφορίας στη δουλειά: προεξοφλεί την επι­ τυχία του φιλμ και τη δική του.

1 Σεπτεμβρίου: Βγαίνει στο La Nouvelle Revue Franqaise η «Αλληλογραφία»: τρεις αστερίσκοι στη θέση του ονόματος του συγγραφέα στο εξώφυλλο- στο εσωτερικό ο Ριβιέρ υπογράφει τα γράμματά του μόνο με τα αρχικά του ονόματος του, ενώ κάτω από τα γράμματα του Αντονέν Αρτώ υπάρχει ολόκληρο το όνομά του.

7 Σεπτεμβρίου, θάνατος του πατέρα του. Ανάμεσα σε δύο ταξί­ δια στη Μασσαλία συναντά τον Αντρέ Μπρετόν, που είναι εν­ θουσιασμένος από την «Αλληλογραφία», και τον Αμπέλ Γκανς, που εδώ και πολλούς μήνες ετοιμάζει τον «Ναπολέοντά» του και υπόσχεται στον Αρτώ ένα ρόλο.

15 Οκτωβρίου, εκδίδεται το «Μανιφέστο του Σουρεαλισμού» του Αντρέ Μπρετόν, στις Εκδόσεις Sagittaire. Γνωριμία με την ομάδα των σουρεαλιστών. Από το Νοέμβριο γίνεται συνεργά­ της στη «Σουρεαλιστική Επανάσταση».

21 Νοεμβρίου: κριτική στο Paris-Journal για μια ιδιωτική πα­ ράσταση του «Ασήμαντου Γεγονότος». Σοβαρά προβλήματα στη σχέση του με την Τζένικα: ο κύριος λόγος είναι το όπιο.

16 Δεκεμβρίου, βγαίνει το πρώτο τεύχος της «Σουρεαλιστικής επανάστασης», με ημερομηνία 1η Δεκεμβρίου. Φθάνει στο Κεντρικό του Γραφείου 'Ερευνας. Δημοσιεύει ένα ποίημα στο C.A.P. (Κριτική, Τέχνη, Φιλοσοφία) και μια κριτική στο La Cri6e.

1925 1 Ιανουάριου, αρχίζει τη χρονιά γράφοντας το «Τάξη και ασφάλεια/Οι λογαριασμοί με το όπιο κλείνουν» για τη «Σου­ ρεαλιστική Επανάσταση».

14 Ιανουάριου, το πρώτο επεισόδιο του «Surcouf» παρουσιάζε­ ται στην αίθουσα Μαριβώ. Αρχίζει το γύρισμα του Ναπολέο-

20/αφιερωμα ντα: παίρνει το ρόλο του Μαρά.

23 Ιανουάριου, του ανατίθεται η διεύθυνση του Γραφείου Έρευνας, καθώς και η προετοιμασία του τρίτου τεύχους. Ε­ γκαινιάζει τη νέα του θέση με τη «Διακήρυξη της 27ης Ιανουά­ ριου 1925» που υπογράφτηκε από όλα τα μέλη της.ομάδας και εμφανίστηκε με τη μορφή αφίσας· το Γραφείο κλείνει για το κοινό. Φεβρουάριος, σύντομη διαμονή στη Μασσαλία.

14 Φεβρουάριου, θάνατος του Ζακ Ριβιέρ.

16 Φεβρουάριου, βγαίνει το δεύτερο τεύχος της «Σουρεαλιστι­ κής Επανάστασης» με ημερομηνία 15 Ιανουάριου.

3 Μαρτίου, εγκύκλια επιστολή για την αναδιοργάνωση του Κεντρικού.

27 Μαρτίου, αναδιάρθρωση του Ιδεολογικού Συμβουλίου.

15 Απριλίου, βγαίνει το νούμερο 3 της «Σουρεαλιστικής Επα­ νάστασης», τιτλοφορημένο: «1925: τέλος της εποχής του χρι­ στιανισμού». Περιέχει πολλά γράμματα-μανιφέστα, που γρά­ φτηκαν ή εμπνεύστηκαν από τον Αντονέν Αρτώ· η προσωπική του συμβολή ήταν σημαντική. Παύση των δραστηριοτήτων του γραφείου έρευνας. Πάλι στη Μασσαλία. Η κατάστασή του επι­ δεινώνεται ξανά. Επιστροφή στο Παρίσι το Μάιο. Η Τζένικα φεύγει για το Μπίαριτζ. Αβεβαιότητα στη σχέση τους. 28 Μαΐου, ερμηνεύει μαζί με την Τζένικα Αθανασίου, σε πρώτη εκτέ­ λεση, το «Στη βάση του τοίχου» του Λουί Αραγκόν, που πλαι­ σιώνει μια διάλεξη του Ρομπέρ Αρόν, στο Κολέγιο της Γαλ­ λίας: «Ο μέσος Γάλλος και η λογοτεχνία».

29 Μαίου, το έργο και η διάλεξη ξαναδίνονται στο VieuxColombier. Οι σουρεαλιστές γιουχάρουν τον ομιλητή.

1-12 Ιουνίου, διαμονή στην Ιταλία για την Γκρατσιέλλα του Λαμαρτίνου, φιλμ που σκηνοθετεί ο Μαρσέλ Βαντάλ και που γυρίζεται στην Προτσίντα. Παίζει τον Τσέκο.

15 Ιουλίου, ο Αντρέ Μπρετόν αναλαμβάνει τη διεύθυνση της «Σουρεαλιστικής Επανάστασης». Ιούλιος-Αύγουστος, πολλαπλασιάζονται τα σουρεαλιστικά μανιφέστα και μερικά εμφανί­ ζονται στην Humanite: ενάντια στον Πωλ Κλωντέλ, ενάντια στον πόλεμο του Ριφ, «Η Επανάσταση πρώτα και πάντα!», ενάντια στην καταστολή της επανάστασης στην Πολωνία και τη Ρουμανία- όλα φέρουν την υπογραφή του Αντονέν Αρτώ. Εκ­ δίδει το «Ψυχόμετρο», συλλογή «Για τα ωραία σας μάτια» και το «Ombilic des Limbes» στις Εκδόσεις του Nouvelle Revue Fraiujaise. Πηγαίνει^ττο Καρτερέ δύο φορές μαζί με τον Βιτράκ, στις 7-20 Αυγούστου και στις 29 Αυγούστου-3 Σεπτεμβρίου. Σεπτέμβριος, διαμονή στη Μασσαλία, όπου μαθαίνει ότι το γύ­ ρισμα του «Ναπολέοντα» μπορεί και να ματαιωθεί. Σύντομη αλλά βίαιη σύγκρουση με τον Αντρέ Μπρετόν εξαιτίας του Βιτράκ. Βρίσκεται σε άθλια κατάσταση νεύρων, που την οξύνουν οι οικονομικές δυσκολίες. Αυξάνει τις δόσεις του λάβδανου για να την αντιμετωπίσει. 17 Οκτωβρίου, υπογράφει με τους σουρεαλιστές ένα τηλεγράφημα προς τον Πρόεδρο του Συμ­ βουλίου της Ουγγαρίας για να διαμαρτυρηθεί για τα έκτακτα δικαστήρια. Μεγάλες συναισθηματικές εκρήξεις. Η έλλειψη χρημάτων δη­ λητηριάζει τις σχέσεις του με την Τζένικα.

7 Δεκεμβρίου, πάντα κακή η κατάστασή του, βρίσκει καταφύ­ γιο στη Μασσαλία.

30 Δεκεμβρίου, η Τζένικα σταματά στη Μασσαλία πριν πάει στο Μεντόν. Γράφει ασταμάτητα και δημοσιεύει, κυρίως στη

αφιερωμα/21 «Σουρεαλιστική Επανάσταση», αλλά και στα Disque vert (Βρυ­ ξέλλες), Images de Paris, La Revue Europ6enne, Clarte, La Nouvelle Revue Franqaise.

1926 Τον Ιανουάριο βρίσκεται στη Μασσαλία. Σκέφτεται συνέχεια την περίπτωση να συναντηθεί στο Μεντόν με την Τξένικα.

30 Ιανουαρίου-9 Φεβρουάριου, στο Μεντόν με την Τζένικα.

19 Φεβρουάριου, μαθαίνει ότι το γύρισμα του «Ναπολέοντα» ξαναρχίζει. Παίζει το ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους σου­ ρεαλιστές και τον Ζαν Πωλάν, που θέλει τη συνεργασία του στο Nouvelle Revue Frangaise. Αποτυγχάνει. Υπογράφει στον Ζαν Πωλάν, το χειρόγραφο της «Επιστολής στη Μάντισσα», διευκρινίζοντας ότι πρόκειται για νέα γραφή. Το παίρνει πίσω -σίγουρα κάτω από πιέσεις των σουρεαλιστών. Τα χαλάει με τον Πωλάν. Άνοιξη: Τα «Αποσπάσματα από μια εφημερίδα της κόλασης» εμφανίζονται στο Commerce. Μάιος: προβλήματα με την Τζένικα.

17 Μαίου, αρχίζει το γύρισμα του «Περιπλανώμενου Ιουδαί­ ου», σε σκηνοθεσία του Λουίτζ-Μορά για τη Societe des Cineromans, η οποία του αναθέτει το ρόλο του Γκρινγκαλέ.

18 Μαΐου, οι σουρεαλιστές δημιουργούν μεγάλο σκάνδαλο στο Θέατρο Σάρα Μπερνάρ, στο ανέβασμα του «Ρωμαίου και της Ιουλιέττας» από τα ρωσικά μπαλέτα, σε μουσική του Κονστάν Λαμπέρ, σκηνικά του Μαξ Ερνστ και του Μιρώ, για να διαμαρτυρηθούν ακριβώς για τη συμμετοχή των τελευταίων. Ιούνιος, η «Γκρατσιέλλα» βγαίνει στον αέρα. Ιούνιος-Ιούλιος, παίρνει μέρος στα γυρίσματα του «Ναπολέο­ ντα». Δηλώνει ότι θέλει να εγκαταλείψει την ποίηση. Αύγουστος, θυελλώδης δεσμός με τη Ζανίν Καν. Η Τζένικα βρίσκεται στο Κωτρέ. Επισκέπτεται τη μάντισσα Μαντάμ Σακκό.

15 Αυγούστου, εξωτερικά γυρίσματα του «Περιπλανώμενου Ιουδαίου».

21 Αυγούστου, δείχνει στη Ζανίν Καν ένα αντίγραφο της «Επι­ στολής στη Μάντισσα». Μήπως τα έγραψε ξανά μετά την επί­ σκεψή του στη Μαντάμ Σακκό; 22 Αυγούστου, μεγάλο, απελπισμένο, συνταραχτικό γράμμα στην Τζένικα. Στις 23, η Ζανίν Καν φεύγει για το Γκαβαρνί και το Μπίαριτζ. Στις 29, η Τζένικα γυρίζει από το Κωτρέ. Δισταχτικοί ο ένας προς τον άλλο. Δεν μπορεί, δεν θέλει να την αποχωριστεί. Τέλη Σεπτεμβρίου, διαμονή στο Τουκέ-Παρί-Πλαζ.

26 Σεπτεμβρίου, μαζί με τον Ροζέ Βιτράκ και τον Ρομπέρ Αρόν, έρχεται σε επαφή με την Υβόννη και τον Ρενέ Αλλεντύ και ζητά επίμονα τη βοήθειά τους για την ίδρυση του Θεάτρου Αλφρέντ Ζαρρύ. Οκτώβριος: συμφιλίωση με τον Ζαν Πωλάν. Δημοσιεύεται το μανιφέστο του Θεάτρου Αλφρέντ Ζαρρύ.

13 Νοεμβρίου, γράφει το «Μανιφέστο ενός θεάτρου που πνίγη­ κε στη γέννησή του»: οι Αρόν, Βιτράκ και Αρτώ παραιτήθηκαν από την προσπάθεια επειδή διαφώνησαν. Τέλη Νοεμβρίου, η ομάδα των σουρεαλιστών συγκεντρώνεται στο καφενείο «le Prophete» και διαγράφει τους Αρτώ και Σουπώ. Η διαγραφή δεν είναι άσχετη με το σχέδιο δημιουργίας του Θεάτρου Αλ­ φρέντ Ζαρρύ. Δεκέμβριος, προβάλλονται στο Empire τα πρώτα επεισόδια

Στον «Περιπλανώμενο Ιουδαίο» τον Λουίτζ-Μορά

22/αφιερωμα του «Περιπλανώμενου Ιουδαίου». Το γύρισμα συνεχίζεται: εσωτερικά γυρίσματα στο στούντιο Ζουανβίλ. Γυρίζει με την καθοδήγηση του Ζακ Παινλεβέ 3 φιλμ μικρού μήκους που θα προβληθούν κατά τη διάρκεια των παραστά­ σεων του «Μαθουσάλας ή ο Αιώνιος Αστός» του Ιβάν Γκολ (στις 10 Μαρτίου 1927, στο θέατρο Michel).

20 Δεκεμβρίου, δίνει γνωριμία στην Ιζαμπέλ Ριβιέρ για να δη­ μοσιεύσει σε βιβλίο την αλληλογραφία με τον Ριβιέρ. Τέλη Δε­ κεμβρίου, αναχώρηση για Τουλόν και Μασσαλία. Δημοσιεύ­ σεις στα Montparnasse, La Rose des vents (Μασσαλία), La Re­ volution Surrealiste, Les Cahiers du Sud, La Nouvelle Revue Franqaise.

Ο Αρτώ από τον Πιερ Μπρασσέρ

8 Ιανουάριου, συμπληρώνει το «Μανιφέστο για ένα θέατρο που πνίγηκε στη γέννησή του» με ένα post-scriptum που ολο­ κληρώνει τη ρήξη του με τους σουρεαλιστές. Φεβρουάριος, επιστρέφοντας στο Παρίσι, οι Αλλεντύ ξαναέρ­ χονται σε επαφή μαζί του και εμψυχώνουν τα σχέδια για το Θέατρο Αλφρέντ Ζαρρύ. Συμφιλίωση με τον Ρομπέρ Αρόν. Μάρτιος, συντάσσει ένα κείμενο πολεμικής ενάντια στους σου­ ρεαλιστές: «Οι Βάρβαροι», που ο Πωλάν θα το απορρίψει. Βγαίνει στις εκδόσεις «Cahiers du Sud» το «Ψυχόμετρο» μαζί με τα «Αποσπάσματα από μια εφημερίδα της Κόλασης». Αρχί­ ζουν τα γυρίσματα του «Βερντέν, όψεις της Ιστορίας», ενός φιλμ που σκηνοθετεί ο Λεόν Πουαριέ (προβλέπεται πως θα διαρκέσουν 18 μήνες). Θα του δοθεί ο ρόλος του Διανοουμέ-

Μετά από μια βραδιά στο Ατελιέ -καθόμασταν στην πρώτη σειρά και είχε πέσει στο πάτωμα για να μη χειροκροτήσει τον Ντυλλένπερπατήσαμε πολλή ώρα στη λεω­ φόρο ντε Κλισύ. Με κοιτάζει με το διαπεραστικό του βλέμμα και μου λέει: - Ας πούμε ότι αυτός ο άχρη­ στος ο Ντυλλέν μου έμαθε να παί­ ζω κωμωδία για δέκα χρόνια!

- Πάντως πέτυχε, σου έδωσε φινέτσα. Σκέφτεται και μου απαντάει: - Έχεις δίκιο, άλλο φινέτσα κι άλλο θυμός. Και πάνω εκεί, με τα χέρια στις τσέπες και τα μάτια καρφωμένα στο σκοτεινό ουρανό, μου είπε με μια απόκοσμη φωνή, αυτή τη ραγι­ σμένη αλλά υπέροχη φωνή, που ξεπερνούσε τις ανθρώπινες φωνητι­ κές δυνατότητες: - Δεν κατάλαβα τίποτα, ήταν νάνος και ήμουνα γίγαντας.

- Ό χι, ήσουνα μαθητής του και ήταν δάσκαλός σου.

- Ναι, αλλά δεν μου έμαθε τίπο-

Τέλη Μαρτίου, καταφεύγει στη Μασσαλία για αποτοξίνωση. Πιθανόν στην επιστροφή του διαλύεται ο δεσμός του με την Τζένικα· παρ’ όλα αυτά συνεχίζουν να βλέπονται για κάποιο διάστημα.

7 Απριλίου, πρεμιέρα του «Ναπολέοντα», σε ένα γκαλά στο Εθνικό Θέατρο της Όπερας. Γνωρίζει τους Ζαν ντε Μποσέρ, Ζακ Μαριταίν.

16 Απριλίου, καταθέτει στην Ένωση συγγραφέων του κινημα­ τογράφου το σενάριό του «Ο κληρικός και το κοχύλι». Αλλά ο Αραγκόν, ο Μπρετόν, ο Ελυάρ, ο Περέ, ο Υνίκ δημοσιεύουν το «Στο φως της μέρας», όπου γίνεται βίαιη επίθεση εναντίον του. Του δίνεται ο ρόλος του μοναχού Μασσιέ στο «Μαρτύριο της Ζαν ντ’ Αρκ», φιλμ που σκηνοθετεί ο Καρλ Ντρεγιέ. Η Ζερμαίν Ντυλάκ επανεξετάζει το σενάριο του «Ο κληρικός και το κοχύλι»· ελπίζει ότι θα πάρει μέρος στο γύρισμα.

1 και 2 Ιουνίου, έναρξη λειτουργίας του Θεάτρου Αλφρέντ Ζαρρύ: «Τα Μυστήρια του Έρωτα» του Ροζέ Βιτράκ, «Καμένη κοιλιά ή Η Τρελή Μάνα» του Αντονέν Αρτώ, «Gigogne» του Μαξ Ρομπύ (Ρομπέρ Αρόν). Δημοσιεύει με δική του δαπάνη το «Στο σκοτάδι της νύχτας». Ιούλιος, αρχίζει το γύρισμα του «Μαρτυρίου της Ζαν ντ’ Αρκ» (θα κρατήσει μέχρι το Δεκέμβριο) και του «Ο κληρικός και το κοχύλι» (θα κρατήσει μέχρι το Σεπτέμβριο)· παραγκωνίζεται. Αύγουστος, δημοσιεύει με δικά του έξοδα το «Τελεία και Παύ­ λα». Οκτώβριος, το «Λίγο-πολύ καλά» του Πιερ Ναβίλ δημοσιεύε­ ται στη «Σουρεαλιστική Επανάσταση»· από εκεί εκσφενδονί­ ζονται κατηγορίες εναντίον του.

- Και όμως, σου έμαθε να κάνεις ελεύθερα ό,τι θέλεις να κάνεις. Με κοιτάζει, σταματάει και χα­ ζεύει, και μου λέει μελιστάλαχτα: - Δε μου αρέσετε, ούτε συ, ούτε αυτός.

- Ποιος σ’ αρέσει; - Αυτός που θα γίνω. Και μετά από ώρα: - Έχω τη μεγαλοφυία στο τσεπάκι μου. Είναι για μένα όπλο και δηλητήριο. Δε θα τη χρησιμοποιή­ σω ποτέ, φοβάμαι μην κάνω κακό στον κόσμο. Νιώθω και γω απέ­ χθεια για τον εαυτό μου, αλλά ταυ­ τόχρονα και μια επιθυμία να αγα­ πήσω τη δειλία μου, τα λάθη μου, την κριτική μου ικανότητα. Μετά άρχισε να ουρλιάζει στους ανθρώπους που μαζεύτηκαν γύρω μας: - Άνθρωποι είστε, απλοί άν­ θρωποι! Τον κύκλο γύρω σας, μό­ νοι σας τον φτιάχνετε και κλείνεσθε μέσα. Δεν καταλαβαίνετε ότι ο κύκλος θα μας φυλακίσει όλους, θα είμαστε έγκλειστοι, θα μας πεθάνει το γέλιο και η ειρωνεία τους; Εγώ βγήκα από τον κύκλο και μόνο από ντροπή θα πεθάνω, ντροπή που ήμουνα άνανδρος και ντράπηκα. Πιο πέρα, σ’ ένα δρομάκι, όταν απαλλαγήκαμε από το θερμό μας

1927

αφιερω μα/23 Η «Αλληλογραφία με τον Ζακ Ριβιέρ» εκδίδεται στις Εκδόσεις της Nouvelle Revue Frangaise. Γυρίσματα με την επίβλεψη του Λεόν Πουαριέ. Νοέμβριος, δημοσιεύει το σενάριό του στη Nouvelle Revue Frangaise. Το φιλμ έπρεπε να έχει παρουσια­ στεί στον Τύπο από τις 23 Οκτωβρίου. Γράφει στα Les Cahiers du Sud, La Nouvelle Revue Frangaise, Cahiers d’ Art, Le Mon­ de illustre.

1928 14 Ιανουάριου, δεύτερη σειρά παραστάσεων του Θεάτρου Αλφρέντ Ζαρρύ: «Η Μάνα» του Πουντόβκιν, μια διαμαρτυρία στη λογοκρισία· μια πράξη του «Partage de midi» του Πωλ Κλωντέλ, που παίζεται χωρίς τη συγκατάθεση του συγγραφέα. Οι παραστάσεις προκαλούν διένεξη με τον Ζαν Πωλάν και συμφιλίωση με την ομάδα των σουρεαλιστών.

9 Φεβρουάριου, προβολή του έργου «Ο κληρικός και το κοχύλι» στο Studio des Ursulines· οι σουρεαλιστές -ανάμεσά τους και ο Αρτώ- δημιουργούν σάλο προπηλακίζοντας τη Ζερμαίν Ντυλάκ· σταματά η προβολή του έργου. Γυρίζει δοκιμαστικά για το φιλμ που ετοιμάζει ο Ζαν Επστάιν: «Η παρακμή του οίκου Usher»· δεν προσλαμβάνεται. Ζει με τη μητέρα του, που ήρθε να εγκατασταθεί στο Παρίσι. Μάρτιος, αρχίζουν τα γυρίσματα του έργου του Ζολά «Το χρή­ μα», σε σκηνοθεσία Μαρσέλ Λ’ Ερμπιέ- ο ρόλος του γραμματέα Μαζώ. 22 Μαρτίου, διάλεξη στη Σορβόννη: «Η Τέχνη και ο Θάνατος», που διανθίζεται με την ανάγνωση κειμένων και ποιημάτων. Εκείνη την εποχή πρέπει να γνώρισε τον Ρομπέρ Ντενοέλ.

11 Απριλίου, δημοσιεύεται με κάποιες περικοπές το «Μαρτύ­ ριο της Ζαν ντ’ Αρκ».

2 και 9 Ιουνίου, τρίτη σειρά παραστάσεων του Θεάτρου Αλφρέντ Ζαρρύ, «Η σκέψη ή Ονειροφαντασία», του Στρίνμπεργκ. Στην πρώτη παράσταση οι σουρεαλιστές διαμαρτύ­ ρονται έντονα και ισχυρίζονται πως πέτυχαν την απαγόρευση της δεύτερης. Ο Αρόν καλεί την αστυνομία. Ορισμένοι σου­ ρεαλιστές οδηγούνται στο τμήμα. Νέα ρήξη. Σεπτέμβριος, ο δόκτωρ Αλλεντύ προσπαθεί να αναλάβουν αμερικανοί παραγωγοί το σενάριο των «32», που ο Αντονέν Αρτώ μόλις έχει τελειώσει. Προτείνει χωρίς επιτυχία το έργο «Η Σκέψη» στον Ερμπερτό, για το θέατρό του. Οκτώβριος, τελειώνουν τα γυρίσματα του «Χρήματος».

8 Νοεμβρίου, ανεβαίνει το «Βερντέν, Ό ψ εις της Ιστορίας» στο Εθνικό Θέατρο της Όπερας.

19 Νοεμβρίου, υποβάλλει το σενάριο «Vols» στην Ένωση σε­ ναριογράφων, με το ψευδώνυμο Soudeba, που το χρησιμοποιεί και ο Αλλεντύ.

24 και 29 Δεκεμβρίου, τρίτη σειρά παραστάσεων του Θεάτρου Αλφρέντ Ζαρρύ: «Βίκτωρ ή τα παιδιά στην εξουσία» του Ροζέ Βιτράκ. Στην πρώτη παράσταση, δυσαρεστημένοι θεατές ρί­ χνουν δυσώδεις αμπούλες στην αίθουσα. Δημοσιεύεται το «Χρήμα». Γράφει στα Feuilles libres, La Revolution Surrealiste, Cahiers de Belgique και σε διάφορες εφημερίδες.

1929 5 Ιανουάριου, ανεβαίνει για τρίτη φορά το «Βίκτωρ ή τα παι­ διά στην εξουσία».

ακροατήριο, μουρμούρισε: - Να ψάξουμε για χασίς, θα δε.ις τα πράγματα παίρνουν άλλο χρώ­ μα. Δε βρήκαμε και πέσαμε για ύπνο, γιατί ήταν πολύ αργά. Είχε αντρικό πρόσωπο, παιδικά μάτια και μια τρυφεράδα γεροντική, αλ­ λά τον αγαπούσα σα μικρό μου αδελφό. Εγώ του άρεσα όσο και μια κακοτραβηγμένη φωτογραφία, πο­ τέ δε με αναγνώριζε. Αισθανόμουν σκιά μπροστά του. Δεν του άρεσε να γελάει. Γι’ αυ­ τόν, το γέλιο ήταν το σημαδεμένο χαρτί που χαλάει το παιχνίδι. (Απόσπασμα από το «Ma vie en vrac» του Πιερ Μπρασσέρ). [μτφρ.: Ελένη Κονδύλη],

Στο «Χρήμα»

24/αφιερω μα 17 Ιανουάριου, υποβάλλει στην Ένωση σεναριογράφων, με το ψευδώνυμο Soudeba, δύο σενάρια: Τους «32» και το «Ηλιακό ανεμοπλάνο». Φεβρουάριος-Απρίλιος, βρίσκεται στη Νίκαια για το γύρισμα του «Ταρακανόβα» σε σκηνοθεσία Ραϋμόν Μπερνάρ, όπου έχει το ρόλο ενός νεαρού τσιγγάνου. Κάνει πολλά και ουτοπικά σχέδια για τον κινηματογράφο.

17 Απριλίου, βγαίνει η «Τέχνη και ο Θάνατος» στο Enseigne des Trois Magots.

26 Απριλίου, υποβάλλει ένα ακόμα σενάριο: «Le Maitre de Ballantrae» του Στήβενσον στην Ένωση σεναριογράφων. Μάιος, προβάλλεται χωρίς περικοπές «Το Μαρτύριο της Ζαν ντ’ Αρκ». Γυρίζει στο Παρίσι κατά τις 6-8 Ιουνίου, στις 22 κά­ νει μια διάλεξη «Για τις δυνατότητες και τις αδυναμίες του ομιλούντος κινηματογράφου» στο Στούντιο 28. Ιούλιος, κανονίζει το πρόγραμμα για την επόμενη σαιζόν του Θεάτρου Αλφρέντ Ζαρρύ. Πολλά σχέδια μαζί με τον Βιτράκ και τους Αλλεντύ, και ανάμεσά τους η δημοσίευση μιας εικο­ νογραφημένης μπροσούρας για τη γνωστοποίηση των δραστη­ ριοτήτων και των στόχων τους. 1 Αυγούστου, συνέντευξη στο Cinemode.

10 Σεπτεμβρίου, γίνονται συνεννοήσεις με το L’ Intransigeant για επανέκδοση του «Μανιφέστου του Σουρεαλισμού».

15 Δεκεμβρίου, βγαίνει στη «Σουρεαλιστική Επανάσταση» το «Δεύτερο Μανιφέστο του Σουρρεαλισμού». Το ρήγμα μεγαλώ­ νει. Κάνει τα πρώτα βήματα για να συμφιλιωθεί με τον Ζαν Πωλάν.

1930 Δεν γράφει πια. Νιώθει εξαιρετικά ανήσυχος και επισκέπτεται ξανά τον δόκτορα Τουλούζ για πυρετοθεραπεία*. Εμπιστεύε­ ται τη σύνταξη της μπροσούρας στον Βιτράκ. Περιμένει πως ο Βιτράκ θα ανεβάσει τη «Ναυμαχία του Τραφάλγκαρ». Με τη συνεργασία του φωτογράφου Ελί Λοτάρ, που κάνει το μοντάζ, σκηνοθετεί, για να πλαισιώσει το έργο, μια σειρά ταμπλώ βιβάν του Βιτράκ, της εφήμερης φίλης του Ζοζέτ Λυσσόν και δικών του. Έκδοση το Μάιο, που δε φέρνει το προσδοκώμενο αποτέλεσμα. Αποφασίζει να κλείσει το Θέατρο Αλφρέντ Ζαρ­ ρύ. Παρ’ όλα αυτά μόλις έχει τελειώσει δύο σχεδιάσματα σκη­ νοθεσίας, το ένα για τη «Σονάτα των φαντασμάτων» του Στρίνμπεργκ, το άλλο για τη «Ναυμαχία του Τραφάλγκαρ». Σχεδιάζει να ιδρύσει με τους Αλλεντύ μια εταιρεία παραγωγής ταινιών μικρού μήκους, ειδικότερα για το τελευταίο του σενά­ ριο: «Η Επανάσταση του χασάπη». Σκηνοθετεί και άλλα τα­ μπλώ βιβάν για να πλαισιώσει τα επεισόδια του «Μοναχού» του Λούις. Πιέζουν τον Βάλτερ Ράττμαν για τους «32».

27 Μαίου, προβάλλεται το «Ταρακανόβα». Ιούνιος, έκδοση της «Επανάστασης του χασάπη» στη Nouvelle Revue Franqaise. Ιούλιος-Αύγουστος, διαμονή στο Βερολίνο για τη γαλλική βερσιόν του έργου του Μαρσέλ Λ’ Ερμπιέ «Η γυναίκα της μιας νύχτας»· έχει το ρόλο του Γιαροσλάβ. Γνωρίζεται με τον ψυχα-

* Σ. τ. Μ.: (γαλλ. malariathcrapie): θεραπευτική αντιμετώπιση της εποχής για βα­ ριές περιπτώσεις κατάθλιψης. Πρόκληση ελονοσίας με συνεπακόλουθο υψηλό πυρετό και πυρετικούς σπασμούς.

I

αφιερω μα/25

ναλυτή Χανς Σας, τον Παμπστ, το ζωγράφο Μπυζονί και με ένα θεραπευτή. Σεπτέμβριος, σύντομο ταξίδι στο Μπλουά και '· το Ροκαμαντοΰρ. Εδώ και κάμποσους μήνες έχει καταπιαστεί με τη διασκευή του «Μοναχού». Οκτώβριος-Νοέμβριος, ξαναπηγαίνει στο Βερολίνο για τη γαλ­ λική βερσιόν της «Όπερας της πεντάρας», που σκηνοθετεί ο Παμπστ· έχει το ρόλο ενός μαθητευόμενου ζητιάνου. Δίνει γνωριμία στον Μαξ Ράινχαρτ για να κάνει μια γαλλική εκδή­ λωση στο Βερολίνο. Δεκέμβριος, βλέπει για πρώτη φορά ένα φιλμ των αδελφών Μαρξ: «Animal crackers». 17 Δεκεμβρίου, αυτοκτονεί ο Αντρέ Γκαγιάρ στον οποίο ήταν αφιερωμένα τα «Αποσπάσματα μιας εφημερίδας της Κόλασης».

1931 Ιανουάριος-Μάρτιος, γυρίζεται στο στούντιο της Ζουανβίλ το «Προάστιο της Μονμάρτης», με σκηνοθέτη τον Ραϋμόν Μπερνάρ· έχει το ρόλο του Φολστά. Φεβρουάριος, προτείνει στον Γκαστόν Γκαλλιμάρ το «Βίο του Αμπελάρ». Μάρτιος, έκδοση του «Μοναχού» του Λούις, σε διασκευή Αντονέν Αρτώ, Ντενοέλ και Στηλ. Καταφεύγει σε μάγισσες, κομπογιαννίτες και μέντιουμ.

19 Μαρτίου, συνεταιρική προβολή της «Όπερας της πεντά­ ρας». Απρίλιος, υποβάλλει στο θέατρο Πιγκάλ και στη διάθεση του Λουί Ζουβέ, τα δυο του σχεδιάσματα σκηνοθεσίας και μια μικρή παντομίμα που μόλις έχει γράψει: «Η φιλοσοφική λίθος» του ζητά να προσληφθεί ως συνεργάτης. Έρχεται σε επαφή με διάφορες προσωπικότητες και ανάμεσά τους με τον Ζαν-Ρισάρ Μπλοχ για την ίδρυση ενός «νέου εί­ δους θεάτρου». Ετοιμάζει ένα φιλμ για τη μαγεία και τις απόκρυφες επιστήμες. Μάιος, μια ενθουσιώδης κριτική του Ζαν Κοκτώ που χαιρετί­ ζει τον «Μοναχό».

6 Μαίου, εγκαίνια της Έκθεσης των Αποικιών, που ανοίγει στις 14 για το κοινό. 19 Μαίου, τον καλούν στο στούντιο της

Σκηνή διακοσμούσα ένα φυλλάδιο του θεάτρου τον Αλφρέντ Ζαρρύ

26/αψιερωμα Ζουανβίλ για τους «Σταυρούς του δάσους» που τη σκηνοθεσία τους έχει μόλις αναλάβει ο Ραϋμόν Μπερνάρ· ρόλος του Βιεμπλέ.

23 Μαΐου-10 Ιουλίου, στη Ρεν για τα γυρίσματα των «Σταυρών του δάσους» του Ραϋμόν Μπερνάρ· κοπιαστική εργασία. Με­ γάλη διαφωνία με τον Βιτράκ σχετικά με ένα άρθρο τού «Pour vous» (28 Μαίου) όπου ο τελευταίος παρουσιάστηκε ως ιδρυ­ τής του Θεάτρου Αλφρέντ Ζαρρύ. Ιούνιος, ο Λεόν Πουαριέ γυρίζει το «Βερντέν, αναμνήσεις από την Ιστορία», ομιλούσα βερσιόν του «Βερντέν, όψεις της Ιστο­ ρίας», με τους ίδιους ηθοποιούς. Αρχίζει να γράφει την «Καταστροφή της Σαλαμίνας» (το κεί­ μενο δεν έχει βρεθεί).

8 Ιουλίου, ιδιωτική προβολή της «Όπερας της πεντάρας», με σκοπό να αναθεωρήσει η αστυνομία τα απαγορευτικά μέτρα.

8 Ιουλίου, πρώτη δημόσια εμφάνιση του θεάτρου του Μπαλί στην Έκθεση των Αποικιών. Πιθανώς βοηθά στην παράσταση της 1ης Αυγούστου. Μοιράζεται τον ενθουσιασμό του με τον Ζουβέ στις 2 του μηνός.

11-12 Αυγούστου, γράφει ένα άρθρο στη Nouvelle Revue Frangaise για το Θέατρο του Μπαλί. Κατόπιν φεύγει για το Αργκεντόν-Σατώ, απ’ όπου θα στείλει στον Πωλάν μια πολύ εκτε­ νή επιστολή γύρω στο ίδιο θέμα, για το Σολέ και το Τουάρ. Επιστροφή στο Παρίσι αρχές Σεπτεμβρίου.

15 Σεπτεμβρίου, δημοσιεύεται στον Τύπο το «Προάστιο της Μονμάρτης».

1 Οκτωβρίου, «Το Θέατρο του Μπαλί στην Έκθεση των Αποι­ κιών» βγαίνει στη Nouvelle Revue Frangaise.

12 Οκτωβρίου, δημοσιεύεται σε εφημερίδα το «Βερντέν, ανα­ μνήσεις από την Ιστορία». Προτείνει στον Λουί Ζουβέ να τον αφήσει να ανεβάσει τον «Βόυτσεκ» του Μπύχνερ στο Θέατρο Πιγκάλ. Ο Ζουβέ του δίνει χειρόγραφα για μια πρώτη επεξερ­ γασία. Οικονομικές στενοχώριες. Η λογοκρισία επιτέλους συγκατατίθεται για την προβολή της «Όπερας της πεντάρας», που αρχίζει να παίζεται στους κινηματογράφους. Βλέπει το φιλμ των αδελφών Μαρξ: «Monkey business».

8 Δεκεμβρίου, συμμετέχει στο διάλογο που οργανώνει το «L’ Effort» με θέμα τον «Προορισμό του Θεάτρου».

10 Δεκεμβρίου, διάλεξη στη Σορβόννη: «Η σκηνοθεσία και η μεταφυσική». Μεγάλη επιτυχία. Ο Λουί Ζουβέ του δίνει τα χειρόγραφα του «Ζαβολιάρη» του Στηβ Πασσέρ. Το έργο του αρέσει πολύ, γνωρίζει τον συγγραφέα. Βλέπει τον Αντρέ Ρολλάν ντε Ρενεβίλ, ξαναβλέπει τον Βιτράκ. Σκέφτεται πάλι να ανεβάσει τη «Ναυμαχία του Τραφάλγκαρ», κάνει την πρόταση στον Ντυλλέν και τον Ζουβέ. 23 Δεκεμβρίου, παρουσιάζεται στο Πάνθεον «Η γυναίκα της μιας νύχτας». Ο Μαρσέλ Λ’ Ερμπιέ δεν δέχεται να μπει το όνομά του. Συνεργάζεται ξανά με τη Nouvelle Revue Frangaise.

1932 Έντονη δραστηριότητα όλο αυτό το χρόνο: γράφει πολλά θεω­ ρητικά κείμενα για το θέατρο, πολλαπλασιάζει τις επαφές και τα διαβήματα για να μπορέσει να κάνει μόνος του παραστά­ σεις. Τακτικός συνεργάτης στη Nouvelle Revue Frangaise.

5 Ιανουάριου, προβάλλεται στο Vieux-Colombier το φιλμ του Ζαν Κοκτώ: «Το αίμα ενός ποιητή». Πικραίνεται γιατί δεν αναγνωρίστηκε η επιρροή -κατ’ αυτόν ολοφάνερη- του έργου

Στο «Σταυροί τον δάσους» του Ραϋμόν Μπερνάρ

αφιερω υα/27 «Ο κληρικός και το κοχύλι». Ζητά από τον Ζαν Πωλάν να γί­ νει ο τακτικός κριτικός του κινηματογράφου στη Nouvelle Re­ vue Frangaise. Πάντα χωρίς πόρους, παρακαλεί τον Γκαστόν Γκαλλιμάρ να του αναθέσει μια έρευνα στο «Voila, l’hebdomadaire du reportage». Θα δημοσιεύσει δυο έρευνες μέσα σ’ αυτό το χρόνο και τις δύο φανταστικές και εμπνευσμένες από διαβάσματά του· η μία τοποθετείται στην Κίνα, η άλλη στα νησιά Καλαπάγκος. Μια τρίτη, κι αυτή τοποθετημένη στην Κίνα, θα μείνει στα συρτάρια του περιοδικού. Αόριστα σχέδια για ανα­ σύσταση του Θεάτρου Αλφρέντ Ζαρρύ. Προτείνει το «Βόυτσεκ» στον Ντυλλέν.

29 Ιανουάριου, γενική πρόβα του «Ζαβολιάρη» του Στηβ Πασσέρ στο Ατελιέ. Η σκηνοθεσία του Ντυλλέν προκαλεί μεγάλη απογοήτευση.

1 Φεβρουάριου, δημοσιεύεται η ομιλία του «Το θέατρο και η Μεταφυσική» στη Nouvelle Revue Frangaise. Γίνεται βοηθός του Λουί Ζουβέ στη «Φουρνάρισσα του χωριού». Οι υποδεί­ ξεις του απορρίπτονται. Προτείνει στον Ντυλλέν τη «Ναυμαχία του Τραφάλγκαρ». Αρχίζει στου Ζώρζ Σουλιέ ντε Μοράν μια θεραπεία βελονι­ σμού απ’ την οποία περιμένει πολλά. Μάρτιος: απόπειρα να δώσει μαθήματα δραματικής τέχνης. Ό ταν ο Ντυλλέν αποτυγχάνει, με στόχο πάντα το ανέβασμα του Βόυτσεκ, ρίχνει την ιδέα ενός θεάτρου της N.R.F., με την υποστήριξη μιας επιτροπής προστασίας: προβάλλει τα ονόματα των Ζίντ, Βαλερύ, Λαρμπώ, Φάργκ, Μπεντά, Γκαστόν Γκαλλι­ μάρ, Πωλάν, Τιμπωντέ, Συπερβιέλ, ενώ ταυτόχρονα πραγμα­ τοποιεί σχετικές επαφές. 8 Μαρτίου: ανεβαίνει το La Patissiere de Village στο θέατρο -Πιγκάλ· λίγο μετά, λήγει η συνεργασία του με τον Ζουβέ. 9 Μαρτίου: η παράσταση του Croix de Bois (Ξύλινοι Σταυροί) στη Γενεύη, πού ’χε προγραμματιστεί ενώ­ πιον της S.D.N., δίνεται στο Ριάλτο λόγω του θανάτου του Αριστείδη Μπριάν. Αρχίζει να συντάσσει το Theatre alchimique πού ’χε ζητήσει ο Συπερβιέλ για το Sur (Μπουένος Άιρες).

22 Απριλίου - 30 Μαΐου: διαμονή στο Βερολίνο για το Coup de feu a I’aube σε σκηνοθεσία Σέρζ ντε Πολινύ: έχει το ρόλο του Μπακμάν, του επιλεγόμενου «Ταραξία». Ιούνιος: υπογράφει με τον Μπέρναρντ Στηλ τη μετάφραση του «Εγκλήματος πάθους» του Λεβισόν, Ντενοέλ και Στηλ.

26 Ιουνίου: Δίνει στο L’ Intransigeant μια συνέντευξη για το θέατρο της N.R.F., που ακολουθείται την επομένη από επα­ νορθωτική επιστολή. Ιούλιος: αρχίζει τη σύνταξη ενός μανιφέστου για να παρουσιά­ σει την καινούρια του θεατρική επιχείρηση.

14 Ιουλίου: Δίνει μια σύντομη σκιαγράφηση στην Paris-Soir: Το Θέατρο που θέλω να ιδρύσω.

28 Ιουλίου: συνέντευξη για τον γερμανικό κινηματογράφο στο Pour vous. Αύγουστος: έκδοση του Coup de feu a T aube. Γυρίζεται το Mater Dolorosa απ’ τον Αμπέλ Γκάνζ· υποδύεται τον ντ’ Αρ\(Χ ,

20 Αυγούστου: το μανιφέστο είναι έτοιμο· έχει βρεθεί κι ο τίτ­ λος: Le thiatre de la Cruauti. Υποβάλλει το κείμενο στον Αντρέ Ζιντ. Σεπτέμβριος: Το πρώτο δεκαπενθήμερο αλλάζει ορισμένα τμή­ ματα του. μανιφέστου για να συμπεριλάβει τις επιφυλάξεις του Ζιντ. 21 Σεπτεμβρίου: δημοσιεύεται ένα γράμμα στο Comoedia, όπου ανακοινώνει την ίδρυση του Thiatre de la Cruauti. Ανα-

Στο «Mater Dolorosa» του Αμπέλ Γκανς

28/αψιερωμα ζητά οικονομικά στηρίγματα.

1 Οκτωβρίου: Δημοσιεύεται στη Nouvelle Revue Frangaise το μανιφέστο του Theatre de la Cruaute. Η υποδοχή δεν είναι γενι­ κά τόσο ενθουσιώδης όσο έλπιζε.

20-22 Οκτωβρίου: δουλεύει για βιοποριστικούς λόγους στα στούντιο Γκωμόν, στο Παιδί της Αδελφής μου του Βούλσλεγκερ έχει το ρόλο του Λος. Του τον έχει, δώσει ο Αλεξάντρ Ναλπάς, πρώτος του ξάδελφος, που ’ναι παραγωγός της ται­ νίας. Παρουσίαση στον Τύπο της Mater dolorosa. Νοέμβριος: πιέζει τον Αντρέ Ζιντ να ολοκληρώσει τη μετάφρα­ ση του Arden of Feversham, όπου θά ’θελε να βασιστεί ένα απ’ τα έργα του Theatre de la Cruaute. Ο Έντγκαρ Βαρέζ του προ­ τείνει να συνεργαστούν σε μια όπερα για την οποία τού ’δώσε την αρχική ιδέα. Αρχίζει τη σύνταξη ενός φυλλαδίου: II n’ y a plus de firmament, που θα μείνει ατελείωτο.

9-10 Δεκεμβρίου: απόπειρα αποτοξίνωσης στο νοσοκομείο Ανρί-Ρουσέλ, που θα συνεχιστεί με μια προφανώς επιτυχή θερα­ πεία σε ιδιωτική κλινική. Διαβάζει Σενέκα.

31 Δεκεμβρίου: παρουσιάζεται στον Τύπο Το Παιδί της Αδελ­ φής μου.

1933 Ιανουάριος: άρχισε αμέσως τη σύνταξη ενός μανιφέστου που πρέπει να ολοκληρώθηκε στις 4 του μηνός. Αρχίζει να δουλεύει έναν Ηλιογάβαλο που τού ’χε ζητηθεί απ’ τον Ρομπέρ Ντενοέλ. Στο περιβάλλον του τελευταίου γνωρίζει τη Ζυλιέτ Μπεκέρ με την οποία και συνδέεται φιλικά.

22 Ιανουάριου: τελειώνει τη σύνταξη του σεναρίου Η κατάχτη­ ση του Μεξικού, που πρέπει νά ’ναι το πρώτο του θεατρικό.

26 Ιανουάριου: ομιλία του Βιτράκ στη Σορβόννη: «Επικαιρότητα και Χιούμορ»· ο δρ. Αλλεντύ την παρουσιάζει μ’ έναν πρόλογο που φέρνει στο μυαλό την «εσωτερική λειτουργία» του Θεάτρου Αλφρέντ Ζαρρύ. Φεβρουάριος: Συνάντηση με την Αννύ Μπεσνάρ. Με τη βοή­ θεια του Μπέρναρντ Στηλ, θέτει τις βάσεις της Ανώνυμης Εται­ ρείας του Θεάτρου της Σκληρότητας. Περιμένει την έκδοση του φυλλαδίου Το Θέατρο της Σκληρότητας (δεύτερο μανιφέστο), προς το τέλος Φεβρουάριου ή αρχές Μαρτίου. Την έκδοση εγγυήθηκαν, ανώνυμα, οι Ντενοέλ και Στηλ. Συνάντηση με την Αναΐς Νιν.

6 Απριλίου: ομιλία στη Σορβόννη: Το Θέατρο και η Πανού­ κλα■πολύ ψυχρή η υποδοχή του κοινού. Δουλεύει στη βιβλιοθήκη για να συγκεντρώσει τα στοιχεία για τον Ηλιογάβαλο· τον βοηθάει ένας νεαρός που πλήρωνε ο Ντε­ νοέλ. Μάιος: γράφει «Το Θέατρο και η Σκληρότητα», κείμενο που μάλλον προοριζόταν να γίνει ένα τρίτο μανιφέστο. Ιούνιος: έχει ήδη κάνει ένα μέρος του Ηλιογάβαλου· απόσπα­ σμα δημοσιεύεται στο 14, rue du Dragon. Αύγουστος: έρχεται σε επαφή με τη Νάταλι Κλίφορντ Μπάρνεϋ, που ελπίζει ότι θα τον βοηθήσει να δημοσιεύσει ένα τρίτο μανιφέστο και να ολοκληρώσει ένα καινούριο σχέδιο για πιθα­ νό ανέβασμα του Βόυτσεκ στο Ρασπάϊγ 216. Μέσα Σεπτεμ­ βρίου: παραμονή στο Σαιν Πωλ ντε Βανς: αποτοξίνωση υπό την προσωπική του επίβλεψη. Δεν πρέπει να πέτυχε. Εξαφανί­ ζεται και πάλι τον Οκτώβριο.

Πορτρέτο από τον Balthus

αφιερω μα/29

THEATRE DES FOI.IES-WAGRAM (Dir. Andre Waller) 35. Avenue Wagrom, 35 - Galvan. 50-5β

REPRtSENTATION d e

G A I, A>“

"FOur2r"son°’i

EES CEN CI tragedie cn q u a tre actea et d.x tab leau x

d ’A n tor.in A rta u d j ur un them e de S te n d h a l e. dc S h e lle y

Μ

I*HO i n

DU CKRCLK IRAN CO IS VILLON

(IIK.IIFSTRE i .o o i; LORRE 11.LE

5 Λ Η la P nivrsir I.•«orgfi dr f.rrrr. Princt'st EJm.'K.l dr P.dtgmu , . Dr TUuyrr-Lcndry, dr Hraumaat L e 1 u til lt — 1> i t i a i , a y h e n r e s Trnur dr totrit * / · i

c o m ite

m:

pa t r o s a g e

a

Νοέμβριος: επαφή με τον Ρενώ Ικόρ, πρωτεργάτη μαζί με τον Πωλ Βαλερύ του Μεσογειακού Κέντρου, πρόδρομου του Θεά­ τρου των Εθνών, με την ελπίδα προφανώς πως ίσως του εμπι­ στευόταν μια σκηνοθεσία.

3 Νοεμβρίου - 31 Δεκεμβρίου: γύρισμα του Liliom σε σκηνοθε­ σία Φριτς Λανγκ· διπλός ρόλος του ακονιστή/φύλακα-άγγελου.

28 Δεκεμβρίου: γράμμα του Βαρέζ που ανησυχεί γιατί δεν έχει λάβει τίποτα· τότε πρέπει να του στάλθηκαν τα δακτυλογραφη­ μένα κείμενα των τριών πρώτων κινημάτων. Δημοσίευσε στο 14 rue du Dragon, δυο σημειώματα στη Nouvelle Revue Fran9aise και συνεργάστηκε σ’ ένα ειδικό τεύχος, «Σινεμά 33» των Cahiers jaunes.

1934 6 Ιανουάριου: ανάγνωση στο σπίτι των Λιζ και Πωλ Ντεάρμ: Ριχάρδος II του Σαίξπηρ και η Κατάκτηση του Μεξικού. Είχαν προσκληθεί όλοι όσοι θεωρούνταν ικανοί να ενδιαφερθούν για το Θέατρο της Σκληρότητας και να το χρηματοδοτήσουν. Μάρτιος: στέλνει αρκετά κείμενα στον Ζαν Πωλάν δεν θα κρατηθούν όλα. Ανάμεσά τους, ένα σημείωμα για τη ζωγραφι­ κή του Μπαλτύς, πού ’ναι φίλος, γραμμένο πριν την έκθεση στη Γκαλερί Πιέρ (13-28 Απριλίου).

19 Μαρτίου: ανακοινώνει στον Ζαν Πωλάν πως θέλει ν’ ανεβά­ σει ένα έργο του Σαντ: Το κάστρο της Βαλμόρης σε διασκευή Πιέρ Κλοσσόφσκι (Ευγενία ντε Φρανβάλ).

25 Απριλίου: παρουσίαση στον Τύπο του Liliom.

28 Απριλίου: έκδοση του Ηλιογάβαλος ή ο Εστεμμένος Αναρχι­ κές απ’ τους Ντενοέλ και Στηλ. Έγραψε μια διασκευή του Ατρέας και Θυέστης του Σενέκα, που τιτλοφορεί αργότερα. Το Μαρτύριο του Ταντάλου. Σχε­ διάζει να το ανεβάσει στη Μασσαλία, σε μια αίθουσα εργοστα­ σίου. Μέσα Μαίου: σύντομη διαμονή στη Μασσαλία, για να κανονί-

Έντνπη πρόσκληση σε πρεμιέρα έργου τον Λ. Αρτώ στο «Φολί Βαγκράμ»

30/αφιερωμα σει προφανώς με τον ξάδελφό του Αλέξανδρο Ναλπάς τους όρους της πρόσληψής του για το ρόλο του Άμπντ-ντελ-Καντέρ στο Sidonie Panache του Βούλσλεγκερ, ταινία που είχε εξαγ­ γελθεί απ’ τον περασμένο Μάρτη. Εκμεταλλεύεται την παρα­ μονή του για να κάνει επαφές σχετικές με τα θεατρικά του σχέ­ δια. 17 Μαΐου: Ξαναδιαβάζει τον Αγ. Αυγουστίνο.

31 Μαΐου: έχει σίγουρα επιστρέφει στο Παρίσι, μια και στις 31 ρυθμίζει το φωτισμό για το ρεσιτάλ που έδωσε στην αίθουσα Ιϊλεγιέλ η περουβιανή χορεύτρια Έλμπα Χουάρντ.

8 Ιουνίου: ανέβασμα του Coup de Trafalgar του Ροζέ Βιτράκ στο Ατελιέ. Ο συγγραφέας δεν θα μείνει ικανοποιημένος απ’ τα κέρδη. Γύρω στα μέσα Ιουνίου φεύγει για τη Λαγκανάτ, στην Αλγε­ ρία- γύρισμα του μαροκινού μέρους του Sidonie Panache, επι­ στροφή γύρω στα μέσα Ιουλίου.

20 Ιουλίου: γράμμα στον Βιτράκ για διακανονισμό διαφορών τους. Οι ήδη τεταμένες σχέσεις τους θα σπάσουν εντελώς. Αύγουστος: εξακολουθεί ν’ αναζητά χώρο για ν’ ανεβάσει το Ατρέας και Θυέστης, σκέφτεται το Ατελιέ, ζητάει τη μουσική συνεργασία του Αντρέ Ζολιβιέ, γράφει στην Τζένικα και της προτείνει το ρόλο της Μέγαιρας. Στο στούντιο της Ζουανβίλ, ο Αμπέλ Γκανς ηχογραφεί το «Ναπολέοντα»: λέει τα λόγια του ρόλου πού ’χε παίξει στη βουβή έκδοση. Με τη μεσολάβηση του Μπαλτύς, πού ’χει προσληφθεί για τα σκηνικά του «Όπως σας αρέσει», ενθουσιώδης επαφή με τον Βικτόρ Μπαρνόφσκι. Παίρνει τα τυπογραφικά δοκίμια του «Το Θέατρο και η Πα­ νούκλα», επιφέρει σημαντικές διορθώσεις στο κείμενο και το στέλνει ξανακοιταγμένο πίσω στον Ζαν Πωλάν. Σεπτέμβριος: σύντομη διαμονή στο Σαιν Τροπέ. Οκτώβριος: δημοσιεύεται «Το Θέατρο και η Πανούκλα» στη Nouvelle Revue Frarujaise. Θεραπεία αποτοξίνωσης στην κλινι­ κή Ζαν ντ’ Αρκ, στο Σαιν Μαντέ.

12 Οκτωβρίου: «Όπως σας αρέσει» του Σαίξπηρ, στο Θέατρο του Σανζ Ελυζέ, σε σκηνοθεσία Μπαρνόφσκι. Γράφει μια κρι­ τική για τη N.R.F. Νοέμβριος: έκδοση του Sidonie Panache.

2 Δεκεμβρίου: γράμμα στον Γκαστόν Γκαλλιμάρ: του στέλνει το χειρόγραφο του Μαρτυρίου του Ταντάλου· για πρώτη φορά του λέει να συγκεντρωθούν τα κείμενά του για το θέατρο σ’ έναν τόμο. Συνεργάστηκε κανονικά με τη Nouvelle Revue FranSaise. Μια κριτική στην Comoedia.

1935 Γράφει μια τραγωδία μιμούμενος τους Σέλλεϋ και Σταντάλ: Les Cenci.

7 Φεβρουάριου: υπογράφει συμβόλαιο με το βιβλιοπωλείο Γκαλλιμάρ για ένα έργο με τον τίτλο Σατανάς, που θα πρέπει όμως νά ’ταν ένα αόριστο σχέδιο και μόνο.

10 Φεβρουάριου: μόλις έχει τελειώσει τους Cenci και πρόκειται στις επόμενες μέρες να μιλήσει σε μερικούς φίλους, μεταξύ των οποίων οι Αντρέ Ζιντ και Σαρλ Ντυλέν. Τέλη Φεβρουάριου: ο Γκαλλιμάρ αρνείται να υπογράψει συμ­ βόλαιο για τον τόμο που θα συγκέντρωνε τα κείμενα για το θέατρο. Διαπραγματεύσεις με διάφορους διευθυντές θεάτρων. Μάρτιος: Μάταιες παρακλήσεις στον Ζουβέ πού ’χει μόλις ε­ γκατασταθεί στο Ατενέ. Μέσω του Μπαλτύς, πού ’χει ευθύς εξ

αφιερωμα/31 αρχής δεχτεί να κάνει τα σκηνικά, έχει έρθει σε επαφή με το μουσικολόγο Πιερ Σουβτσίνσκυ. Χάρη σ’ αυτόν εξομαλύνονται οι δυσκολίες: γνωρίζει τη λαίδη Άμπντυ που είναι διατεθειμέ­ νη να χρηματοδοτήσει εν μέρει το εγχείρημα, αν πάρει ένα ρό­ λο στο έργο, και γνωρίζει τον Αρτώ με τον Ντεζορμιέρ πού ’χει αναλάβει τη μουσική. Στη χρηματοδότηση συμμετέχει κι ο Ρομπέρ Ντενοέλ, που η γυναίκα του θά ’χει κι αυτή ένα ρόλο με το ψευδώνυμο Σεσίλ Μπρεσάν. Επιτέλους θα βρεθεί θέατρο: πρόκειται για το θέατρο των Folies-Wagram, ειδικευμένο στις οπερέττες και ελεύθερο το Μάιο. Απρίλιος: πρόβες του έργου. Μάιος: πολλές συνεντεύξεις στις εφημερίδες· το παρουσιάζει κι ο ίδιος με άρθρα: La Bete Noire (1 Μαίου), Le Figaro (5 Μαίου). Αυτό το μήνα, έκδοση του ΝαροΙέοη Bonaparte που μιλάει σχετικά.

6 Μαίου: γενική πρόβα. Από έλλειψη χρημάτων το έργο πρέπει να κατεβεί στις 22 Μαίου. Συνολικά 17 παραστάσεις. Ιούνιος: δημοσιεύει Aprds «Les Cenci» στο La Bete Noire.

4 Ιουνίου: ανεβαίνει στο Θέατρο της Μονμάρτρης το Autour d’ une mere του Φώκνερ, απ’ τον Ζαν-Λουΐ Μπαρρώ. Χαιρετίζει το συνάδελφό του με μια εγκωμιαστική παρουσίαση. (La Nouvelle Revue Franqaise, τεύχος Ιουλίου).

19 Ιουνίου: αυτοκτονία του Ρενέ Κρεβέλ.

21-26 Ιουνίου: Διεθνές συνέδριο συγγραφέων για την άμυνα της κουλτούρας· αρνείται να συμμετάσχει. Ιούλιος - Οκτώβριος: γύρισμα της Λουκρητίας Βοργία, σε σκηνοθεσία Αμπέλ Γκανζ: κάνει τον Σαβοναρόλα. Ιούλιος: αρχίζει επαφές με την προοπτική ενός ταξιδιού στο Μεξικό. Αύγουστος - Νοέμβριος: γύρισμα του Koenigsmark, σε σκηνο­ θεσία Μωρίς Τουρνέρ - κάνει τον Σύρους Μπεκ. Αύγουστος: πολλαπλασιάζονται τα διαβήματα για να πάει στο Μεξικό.

13 Αυγούστου: Θάνατος της Υβόν Αλλεντύ.

11 Σεπτεμβρίου: μπαίνει στο νοσοκομείο Ανρί Ρουσέλ για θε­ ραπεία αποτοξίνωσης που διακόπτει τέσσερις μέρες μετά γιατί έχει γυρίσματα στον Koenigsmark. Ο Ζαν Πωλάν πρέπει να τον διαβεβαίωσε πως θα εκδοθεί το βιβλίο του για το θέατρο και έγραψε τον πρόλογο: Το Θέατρο και η Κουλτούρα, που δημοσιεύτηκε την 1η Οκτωβρίου στο La Bete Noire. Βλέπει τους Αντρέ Ντερέν, Σόνια Μοσέ, Σεσίλ Σραμ, Ροζέ Μπλεν. Το υπουργείο Εθνικής Παιδείας του απένειμε ένα είδος τίτλου αποστολής με την παρέμβάση του Πιερ Λαβάλ.

1 Νοεμβρίου: δημοσιεύει στο La Bete Noire ένα κείμενοπρόγραμμα: Le Reveil de I’Oiseau-Tonnerre, σχετικά με το ταξί­ δι του στο Μεξικό. Ανάγνωση του Μαρτυρίου του Ταντάλου στης Λιζ Ντεάρμ με κάποιους φίλους· μεταξύ τους και ο Αντρέ Μπρετόν με τον οποίο συμφιλιώθηκε. Δεκέμβριος: έκδοση των Λουκρητία Βοργία, Koenigsmark. Προσθέτει στο βιβλίο του για το θέατρο τρία ανέκδοτα κείμε­ να: Le Thi&tre de Siraphin, Un athlitisme affectif, Th0dtre orien­ tal et theatre occidental.

1936 6 Ιανουάριου: πριν φύγει λέει στον Ζαν Πωλάν τη σειρά που θά ’θελε στο βιβλίο του και αφήνει τον ίδιο ν’ αποφασίσει για

32/αφιερωμα τον αριθμό των αντιτύπων.

9 Ιανουάριου: Ανβέρ.

10 Ιανουάριου: επιβιβάζεται στο S.S. Αλμπερβίλ με προορισμό την Αβάνα. Πάνω στο πλοίο βρίσκει τον τίτλο: Le thedtre et son double, που στέλνει στον Πωλάν στις 25 Ιανουάριου, μόλις πιάνουν σκάλα σ’ ένα μικρό λιμάνι της Β. Αμερικής.

30 Ιανουάριου: αποβιβάζεται στην Αβάνα, όπου και θα εξακο­ λουθήσει να βρίσκεται στις 2 Φεβρουάριου. Πρέπει να παρα­ βρέθηκε σε μια τελετουργία βουντού, όπου ένας νέγρος μάγος του έδωσε ένα μικρό σπαθί με τρία αγκίστρια. Χάρη στον Αλέχο Καρπεντιέρ, μπαίνουν κείμενά του σε κουβανέζικα περιοδι­ κά: Cropos, Carteles.

7 Φεβρουαίου: αποβιβάζεται στη Βέρα Κρουζ· φτάνει την ίδια μέρα στο Μεξικό.

26, 27, 29 Φεβρουάριου: εκφωνεί τρεις'λόγους στο Παν/μιο του Μεξικού: Σουρεαλισμός και Επανάσταση, Ο Άνθρωπος ενάντια στο Πεπρωμένο, Το Θέατρο και οι Θεοί. Συνδέεται με τους Μεξικάνους διανοούμενους: Λουίς Γκαρντόσα και Αραγκόν, Σάμουελ Ράμος, Χοσέ Φερρέλ, Χοσέ Γκοροστίσα, Ξαβιέ Βιλλαουρούπα, Ενρίκε Ο. Ενρίκες, Αλμπέρτο Ρους Λουϊλλιέρ, τους καλλιτέχνες Μοναστέριο, Ντιέγκο Ριβέρα και Μαρία Ισκιέρδο που πίνακές της θα φέρει στο Παρίσι.

18 Μαρτίου: διάλεξη στις αίθουσες της Alliance Fran§aise: To μεταπολεμικό θέατρο στη Γαλλία· ακολουθεί μια διάλεξη στις Liga de Escritores y Artistas Revolutionaries. Προσκεκλημένος σαν σύνεδρος σ’ ένα συνέδριο για το Παιδικό Θέατρο. Με αφορμή τον Φασουλή, κάνει μια αναφορά σχετικά με το δυνα­ μισμό των ανδρεικέλων. Απρίλης: Τα κείμενα των διαλέξεών του, μεταφρασμένα απ’ τους φίλους πού ’χει αποχτήσει, κάνουν την εμφάνισή τους στην κυβερνητική εφημερίδα: El National Revolucionario. Καθ’ όλη την παραμονή του θα συνεχίσει να δημοσιεύει εκεί με κα­ νονικότητα, βγάζοντας έτσι λίγα χρήματα. Συζητάει ένα ταξίδι στο εσωτερικό του Μεξικού.

19 Μαίου: Ανοιχτή επιστολή στους κυβερνήτες των πολιτειών του Μεξικού. Ό λο τα κείμενα που γράφει αυτή την εποχή φέ­ ρουν το στίγμα μιας φανερής πολιτικής ανησυχίας. Ένας Με­ ξικανός εκδότης του προτείνει να τα συγκεντρώσει σ’ έναν τό­ μο κι αποφασίζει να τους δώσει τον τίτλο: Επαναστατικά μη­ νύματα. Ιούνιος: Παρευρίσκεται σε μια παράσταση της Μήδειας του Σενέκα, σε μετάφραση Μιγκέλ ντε Ουναμούνο, από τον ισπα­ νικό θίασο Μαργαρίτα Ξιργκού, στην οποία αναφέρεται στο Nacional της 7ης. Ανησυχεί που δεν εκδίδεται το βιβλίο του στη Γαλλία. Οικονομικά προβλήματα, πρέπει να γράψει στους φίλους του για λεφτά. Ιούλιος: γράφει, για το διαφημιστικό φυλλάδιο της μπίρας Carta Blanca, ένα κείμενο για τον Φραντς Αλς.

1η Αυγούστου: πετυχαίνει εξάμηνη παράταση της διαμονής του.

10 Αυγούστου: Έναρξη μιας έκθεσης με ζωγραφιές της Μα­ ρίας Ισκιέρδο και γλυπτά της Ελεάνορ Μπουντίν στο κτίριο Wells Fargo: για τη Μαρία Ισκιέρδο γράφει λίγα λόγια που περιλαμβάνονται στον κατάλογο και μια κριτική στη Revista de Revistas. Προς το τέλος Αυγούστου, με μια υποτροφία της Σχολής Καλών Τεχνών, πάει στη χώρα των Ινδιάνων Ταραχουμάρας. Μένει εκεί το Σεπτέμβριο προκειμένου να παρακολου­ θήσει τις ιεροτελεστίες τους. Δοκιμάζει το πεγιότλ.

Αρχιτεκτονικά σχέδιο του Α. Αρτώ για το «Place de ϊ Amour», έργο του Μαρσέλ

αφιερωμα/33 7 Οκτωβρίου: βρίσκεται στην Τοτουάονα.

16 κι 24 Οκτωβρίου: Δημοσιεύονται στον El National: Τα βου­ νό των σημείων και Η χώρα των Μάγων Βασιλιάδων. Τους παραδίδει δυο ακόμη που θα δημοσιευτούν μετά την αναχώρη­ ση: Το τελετουργικό των Βασιλιάδων της Ατλαντίδας και Μια κυρίαρχη φυλή. Συγκεντρώνει τα κείμενα των Επαναστατικών Μηνυμάτων και τα παραδίδει στον Χοσέ Γκοροστίσα, τον υπεύθυνο για την έκδοσή τους.

31 Οκτωβρίου: επιβιβάζεται, στη Βέρα Κρουζ, στο γαλλικό ατμόπλοιο Μεξικό με προορισμό το Σαιν Ναζαίρ. Επιστρέφει στο Παρίσι, μέσα Νοεμβρίου. Απένταρος.

17 Δεκεμβρίου: υπογράφει με το βιβλιοπωλείο Γκαλλιμάρ ένα συμβόλαιο για την έκδοση του Le ίΐιέάίκ et son double, που προοριζόταν για τη συλλογή Μεταμορφώσεις. Με την παράδο­ ση του κειμένου του προκαταβάλλουν 500 φράγκα.

1937 Ιανουάριος. Απ’ τις 12 του μηνός οργανώνει μια έκθεση ζω­ γραφικής της Μαρίας Ισκιέρδο, σε μια γκαλερί της λεωφόρου Μονπαρνάς.

15 Ιανουαρίου: Ζητάει από τον Ντεσνός να του παραχωρήσει σκηνοθεσίες μονόπρακτων στο ραδιόφωνο. Βλέπει πολύ τη Σεσίλ Σραμ στην οποία στέλνει, όταν αυτή ταξιδεύει στο Βέλγιο, ενθουσιώδη γράμματα. Φοβερή μιζέρια, πρέπει να ζητήσει βοήθεια από το Ταμείο Γραμμάτων. (Θα του δώσουν 600 φράγκα στο τέλος Ιανουαρίου). Φλεβάρης: Μεγάλο γράμμα-διήγηση του ταξιδιού του στον Πωλάν, αρχίζει να συνθέτει το Ο χορός του Πεγιότλ. Θερα­ πεία αποτοξίνωσης στο Γαλλικό Κέντρο Χειρουργικής και Ια­ τρικής, οδός Μπουαλώ 12, απ’ τις 25 Φεβρουάριου ώς τις 4 Μαρτίου. Τακτικός θαμώνας του Dome. Γράφει ένα κείμενο για την αστρολογία και το στέλνει στον Πωλάν για το περιοδι­ κό. Απ’ όταν γύρισε, βλέπονται συχνά με τον Αντρέ Μπρετόν είτε σπίτι του είτε στη γκαλερί Γκραντίβα, οδός Σηκουάνα. Σκέφτεται να παντρευτεί τη Σεσίλ Σραμ. Απρίλιος: παίρνει τα δοκίμια του Le thiatre et son double. Θε­ ραπεία αποτοξίνωσης στην κλινική του γιατρού Μπονόμ στο Σω, από τις 14 ώς τις 29 Απριλίου. Την εποχή που βγήκε πρέ­ πει να του έδωσε η γυναίκα του ζωγράφου Κρίστιανς Τόννυ ένα μπαστούνι με ρόζους· το ντύνει με σίδερο κοντά στην πλα­ τεία του Πανθέου μαζί με τον Μανουέλ Κάνο ντε Κάστρο, που του μαθαίνει την τέχνη του Ταρώ. Ό ταν το χτυπά στην άσφαλ­ το οι σπίθες λαμπυρίζουν. Τις νύχτες το βάζει ανάμεσα στη Σεσίλ Σραμ κι αυτόν για να μην αγγίζοντας τα κορμιά τους. Μάιος: Στις 18 βρίσκεται στις Βρυξέλλες όπου πρέπει να δώσει μια διάλεξη στο Maison d’ Art, για την «αποσύνθεση του Παρι­ σιού». Κάποιοι υποστηρίζουν πως μέσα στην έξαψή του μίλησε για το ταξίδι του στο Μεξικό. Άλλοι, πως πραγματεύτηκε τα αποτελέσματα του αυνανισμού στους Ιησουίτες. Το κοινό των Βρυξελλών τρομοκρατήθηκε κάπως, όπως και οι γονείς της Σε­ σίλ Σραμ στους οποίους είχε φιλοξενηθεί.

21 Μαίου: υπενθυμίζει στον Πωλάν πως πρέπει νά ’ναι μάρτυ­ ρας στο γάμο του- 8 μέρες μετά, επέρχεται η ρήξη. Ιούνιος: αποφασίζει να μην υπογράψει το κείμενο για τους Ταραχουμάρας πού ’χε δώσει στον Πωλάν, ούτε κανένα άλλο γραπτό. Τον απασχολούν πολύ το σπαθάκι και το μπαστούνι

Πορτρέτο από τον Max Ernst, μολύβι, 1937

1938 7 Φεβρουάριου: έκδοση του Le thiatre et son double, απ’ τον Γκαλλιμάρ.

1 Απριλίου: μεταφέρεται στη Σαιντ-A w , κλινική του καθηγητή Κλωντ, κάτω απ’ την παρακολούθηση του δρ. Νοντέ. Το πι­ στοποιητικό της 15ης Απριλίου καταλήγει στο εξής συμπέρα­ σμα: «Λογοτεχνικές αξιώσεις, που ίσως δικαιολογούνται αν σκεφτούμε πως το παραλήρημα μπορεί να χρησιμεύσει σαν πη-

,ί ί ΐ

34/αφιερωμα που θεωρεί πως ανήκε στον Ά γιο Πατρίκιο- και τα δυο αποτε­ λούν το κέντρο του κειμένου που γράφει τότε: Οι Νέες Αποκα­ λύψεις τον Είναι. Φιλοξενείται στο σπίτι των Αννύ Μπεσνάρ και Ρενέ Τομά, στην οδό Νταγκέρ.

28 Ιουλίου: έκδοση από τον Ντενοέλ του Νέες Αποκαλύψεις τον Είναι· φέρουν την υπογραφή: ο Αποκαλυφθείς.

1 Αυγούστου: έκδοση του «Ένα ταξίδι στη χώρα των Ταραχουμάρας» στη Nouvelle Revue Frangaise, υπογραμμένο με τρία αστέρια. Γνωρίζεται με την Ανν Μάνσον. Οι επιστολές του προλέγουν την καταστροφή και το αίμα. Αποφασίζει να πάει στην Ιρλανδία για να αποδώσει το μπαστούνι στους Ιρ­ λανδούς.

14 Αυγούστου: αποβίβαση στο Κόμπ.

17 Αυγούστου: Γκάλγουεϊ.

23 Αυγούστου: βρίσκεται στο Κίμπροναν, στο πιο μεγάλο απ’ τα νησιά Αράν, το Άϊρισμορ, όπου γυρεύει τα χνάρια των Κελτών μάγων.

2 Σεπτεμβρίου: και πάλι στο Γκάλγουεϊ. Αναμένεται στο Δου­ βλίνο στις 9. Τα γράμματά του γίνονται όλο και πιο προφητικά. Το τελευ­ ταίο είναι γραμμένο στις 21. Ελάχιστα γνωρίζουμε για τη δια­ μονή του στο Δουβλίνο. Αυτός και το μπαστούνι του πρέπει να προκαλούσαν την περιέργεια και μάζευαν τον κόσμο γύρω του. Αρκετές φορές θα επενέβη η ιρλανδική αστυνομία, κυρίως με­ τά το σκάνδαλο που δημιούργησε στις 20 του μηνός στο Κολέ­ γιο των Ιησουιτών. Πάμπτωχος, αδυνατεί να πληρώσει τη σπιτονοικοκυρά του. Στις 23 πρέπει να κοιμήθηκε στο πτωχοκομείο. Συλλαμβάνεται για αλητεία και κλείνεται στη φυλακή του Μάουντζοϋ απ’ τις 23 ώς τις 29 του μήνα. Η γαλλική πρεσβεία αναγκάζεται ν’ ασχοληθεί μαζί του. Αρχίζει να έχει προβλήματα ταυτότητας. Στις 29, δύο αστυνομικοί τον πάνε στο Κόμπ και τον βάζουν στο πλοίο Ουάσιγκτον. Επεισόδιο πάνω στο καράβι όπου θεω­ ρεί ότι έπεσε θύμα επίθεσης. Πρέπει να επενέβη το πλήρωμα του ατμόπλοιου. Του βάζουν ζουρλομανδύα, αποβιβάζεται στη Χάβρη και οδηγείται στο Γενικό Νοσοκομείο.

16 Οκτωβρίου: κλείνεται αυτομάτως σε τρελοκομείο και μεταφέρεται στο ψυχιατρικό άσυλο του Quatre-Mares. Αυτούς τους μήνες, έκδοση του «Το Μεξικό και το πρωτόγονο πνεύμα: Μαρία Ισκιέρδο», στο L’ Amour de Γ Art, κείμενο που φέρει την υπογραφή του και δόθηκε προφανώς τον Ιανουάριο για ν’ αναγγείλει την έκθεση πού ’χε οργανώσει. Νοέμβριος: στο Παρίσι αρχίζουν να ανησυχούν για την εξαφά­ νισή του.

18 του μηνός: Ο Πωλάν γράφει στη Γαλλική Πρεσβεία. Τον βρίσκουν στο άσυλο του Quatre-Mares στη Σοτβίλ-λε-Ρουέν.

31 Δεκεμβρίου: Δημοσιεύεται στο Voila, «Η φυλή των χαμένων ανθρώπων» με την υπογραφή του Τζων Φόρστερ.

■ά

■ί Σχέδιο απ' τις σελίδες του Τετραδίου του «Artaud le Mdmo»

αφ ιερω μα/35 γή έμπνευσης. Να παραμείνει έγκλειστος.» Αρνείται να δει τη μητέρα του. Κανένα γράμμα του όσο καιρό έμεινε στο Σαιντ-Ανν, όπου, όπως θα πει αργότερα, είχε απο­ κοπεί από τον κόσμο.

1939-1943 Διαμονή στο ψυχιατρείο του Βιλ-Εβράρ. Μεταφέρθηκε εκεί στις 27 Φεβρουάριου, αφού η ασθένεια του κρίθηκε χρόνια. Τέθηκε υπό την παρακολούθηση του δόκτορα Σανέ. Τα τέσσερα αυτά χρόνια περιφέρεται από τμήμα σε τμή­ μα, περνώντας και απ’ αυτό των επικινδύνων. Σε αντίθεση με ό,τι είχε συμβεί στο Σαιντ-Ανν, γράφει ένα ση­ μαντικό αριθμό επιστολών σε γιατρούς, σε εσωτερικούς φοιτη­ τές, στους φίλους του, σε διάφορες προσωπικότητες του διοι­ κητικού και πολιτικού κόσμου. Τα γράμματά του μαρτυρούν μια ασυνήθιστη παραφορά, καθώς βλέπει νά ’χει στερηθεί την ελευθερία όπως και το όπιο, τη μόνη ουσία που μπορεί, πά­ ντοτε κατά τις εκτιμήσεις του, να τον φέρει σε μια κανονική κατάσταση. Δέχεται τους φίλους του Ροζέ Μπλεν, Πιερ Σουφτσίνσκυ, Αλαίν Κυνύ, Αννί Φωρ, Ρενέ Τομά, Τζένικα Αθα­ νασίου, Ανν Μάνσον, Αλεξάνδρα Πέκερ κ.λπ. και συγκατατίθεται να δει τη μητέρα του. Απρίλιος 1939: δημοσιεύει στη Gazette des amis du livre, To βιβλίο της Μονέλ (Γράμμα στην Αντριέν Μονιέ).

3 Σεπτεμβρίου 1939: η Μεγ. Βρετανία, η Γαλλία, η Αυστραλία και η Νέα Ζηλανδία κηρύσσουν τον πόλεμο στη Γερμανία.

14 Μαίου: υπογράφεται χωριστά ανακωχή.

24 Μαίου: οι Γερμανοί καταλαμβάνουν τη Γαλλία. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος η κατάσταση του Αντονέν Αρτώ θα γίνει ακόμη πιο κρίσιμη. Οι φίλοι, που ο πόλεμος ή η φυγή μπροστά στον κατακτητή είχαν διασκορπίσει, θα απομακρυνθούν αναγκαστικά απ’ αυτόν στη φρίκη του εγκλεισμού προστίθεται ένα ιδιαιτέρως δρακόντειο συσσίτιο στα ψυχιατρεία της περιο­ χής του Παρισιού. Δεκέμβριος 1941: αρχίζει να υπογράφει τις επιστολές του ως Αντονέν Ναλπάς. Ιούλιος 1942: η κυρία Αρτώ ρωτάει το γιατρό που παρακολου­ θεί το γιο της αν θα μπορούσε να του εφαρμοστεί θεραπεία με ηλεκτροσόκ. Δεν πρέπει να του εφαρμόστηκε, μια κι ο γιατρός ήταν επιφυλακτικός και πίστευε πως δεν θά ’ταν ευεργετική.

12 Ιουλίου: Θάνατος του Ρενέ Αλλεντύ. Νοέμβριος 1942: η κυρία Αρτώ, ανήσυχη για την αδυναμία του γιου της και θέλοντας να βελτιώσει τις υλικές συνθήκες της ζωής του, απευθύνεται στο Ρομπέρ Ντεσνός. Αυτός έχει να δει τον Αρτώ απ’ το 1937· είναι όμως φίλος του δόκτορα Φερντέρ, διευθυντή στο ψυχιατρείο του Ροντέζ (σε μη κατεχόμενη ζώνη όπου η πείνα είναι λιγότερο έντονη) τον οποίο και ρωτάει αν μπορεί να τον δεχτεί. Γίνονται οι διοικητικές διαδικασίες. Θα μεταφερθεί με συνοδεία δύο νοσοκόμων, στις 22 Ιανουάριου 1943.

J 9 4 3 - 25 Μ α ΐ ο υ 1946 Παραμονή στο ψυχιατρείο του Ροντέζ.

22 Ιανουάριου - 10 Φεβρουάριου 1943: εγκατάσταση διοικητι­ κού σταθμού στο αγροτικό ψυχιατρείο του Σεζάλ Μπενουά, στο Σερ, λόγω της οριοθετικής γραμμής.

10 Φεβρουάριου: Η γραμμή φτάνει στο Ροντέζ. Σαφής βελτίω-

Αντονέν Αρτώ

36/αφιερωμα ση των συνθηκών ζωής του τόσο από άποψη διατροφής όσο και στέγασης. Όμως, αν ο δρ. Φερντιέρ είναι οπαδός της ερ­ γοθεραπείας, εφαρμόζει και τη σπασμοθεραπεία. Ιούνιος: Ξεκινάει μια σειρά ηλεκτροσόκ· το δεύτερο του προκαλεί κάταγμα του ένατου θωρακικού σπονδύλου: ακολουθούν δυο μήνες στο κρεβάτι. Στο τέλος του καλοκαιριού διασκευά­ ζει δυο κείμενα του Λιούϊς Κάρρολ: Παραλλαγές σε ένα θέμα και Ο Ιππότης Ματ-Ταπί.

17 Σεπτεμβρίου: αποφασίζει να εγκαταλείψει το όνομα Αντονέν Ναλπάς και υπογράφει και πάλι με το δικό του. Τέλος Σεπτεμβρίου: διασκευάζει το τέταρτο κεφάλαιο του βι­ βλίου. «Εκείνη που πέρασε μες απ’ τον καθρέφτη», του Λιούϊς Κάρρολ. Οκτώβριος: γράφει το Kabhar Enis - Kathar Esti.

25 Οκτωβρίου - 22 Νοεμβρίου: του κάνουν μια σειρά 12 ηλε­ κτροσόκ παρ’ όλο το κακό που του προκαλούν στα νεύρα.

14-19 Δεκεμβρίου 1944: γράφει το Συμπλήρωμα στο Ταξίδι στους Ταραχουμάρας. Φεβρουάριος: έχει κάνει κάποια μικρά σχέδια, κάνει λόγο για επιστροφή του στην υδροκομμιογραφία. Απρίλης: διασκευάζει το «Μωρό της Φωτιάς» του Σάουθγουελ (εκδίδεται λίγους μήνες αργότερα στο Poesie 44). Μάιος: διακευάζει το Ίσραφελ του Έντγκαρ 'Αλαν Πόε.

10 Μαίου: επανέκδοση του Le theatre et son double.

23 Μαϊου - 16 Ιουνίου: 12 ηλεκτροσόκ.

6 Ιουνίου: απόβαση των συμμάχων στη Νορμανδία. Αύγουστος: 12 ηλεκτροσόκ. Δεκέμβριος: 12 ηλεκτροσόκ. Πάντα θα μιλάει για τα 50 κώματα που του ’χαν επιβάλει στο Ροντέζ. Αυτή τη χρονιά επίσης έγραψε έναν πρόλογο σ’ ένα μύθο του Μαρσέλ Μπεαλύ. Επανάσταση ενάντια στην ποίηση και Η Αντιγόνη στους Γάλλους. Ιανουάριος 1945: αρχίζει να ζωγραφίζει με χρώμα. Φεβρουάριος: αρχίζει να γράφει καθημερινά σε μικρά σχολικά τετράδια, κάτι που θα συνεχίσει μέχρι το τέλος της ζωής του. Συνδέεται φιλικά με τον καινούριο ασκούμενο, το δρ. Ζαν Ντεκεκέρ.

1η Απριλίου: περατώνει τη θρησκευτική και μεταφυσική δια­ δρομή, πού ’χει σημαδέψει όλη του την αλληλογραφία, απ’ την άφιξή τού στο Ροντέζ και δώθε- απορρίπτει βίαια τον καθολι­ κισμό και κάθε μορφή θρησκείας.

7-8 Μαίφ>: συνθηκολόγηση της Γερμανίας. Γύρω στις 10 Σε­ πτεμβρίου: επίσκεψη του Ζαν Ντυμπυφφέ, στον οποίο δείχνει τις μεγάλες του ζωγραφιές.

7 Οκτωβρίου: Ο Ανρί Παριζό του προτείνει να δημοσιεύσει σε τόμο τα τελευταία γράμματα πού ’χει λάβει. Γύρω στις 25 Νοεμβρίου: έκδοση του «Από ένα ταξίδι στη χώ­ ρα των Ταραχουμάρας», στη σειρά «Η Εποχή του Χρυσού», Εκδόσεις Fontaine.

1946: οι φίλοι του, που ως επί το πλείστον έχουν επιστρέφει στο Παρίσι, δείχνουν ενδιαφέρον για την τύχη του.

26-27 Φεβρουάριου: επίσκεψη των Μάρτ Ρομπέρ και Αρτύρ Ανταμόφ, που πηγαίνουν να ρωτήσουν το δρ. Φερντιέρ σχετι­ κά με τις προϋποθέσεις που απαιτούνται για να βγει. Είναι δύο: να διαμείνει, για δική του ασφάλεια, σε αναρρωτήριο· να εξασφαλιστούν οι οικονομικοί πόροι διαβίωσής του. Τους επόμενους μήνες ο Ανταμόφ δραστηριοποιείται για να συγκεντρώσει ζωγραφιές και χειρόγραφα και αναθέτει στην

αφιερωμα/37 Πωλ Τεβενέν να βρει κοντά στο Παρίσι το ιδανικό αναρρωτή­ ριο.

10-11 Μαρτίου: επίσκεψη της Κολέτ και του Ανρί Τομά. Την ημερομηνία αυτή ήδη γνωρίζει πως θα του δώσουν την ελευθε­ ρία του. Απρίλιος: έκδοση του «Γράμματα από το Ροντέζ», G.L.M. 19 Απριλίου - 10 Μαίου: δοκιμαστική έξοδος στο Εσπαλιόν του Αβεϊρόν, ο δρ. Φερντιέρ του έδωσε για συνοδό τον Αντρέ ντε Ρισώ.

25 Μαίου: φεύγει από το Ροντέζ με το νυχτερινό τρένο.

26 Μαίου 1946 - Δεκέμβριος 1946: φτάνει στο Παρίσι όπου τον περιμένουν οι φίλοι του. Εγκαθίσταται στου δρ. Ντελμάς, στο Ιβρύ: του δίνουν κλειδί και θά ’ναι ελεύθερος να μπαίνει και να βγαίνει όποτε θέλει. Επίσκεψη της Πωλ Τεβενέν. Πηγαίνει συχνά στο Παρίσι, βλέπει τον Ανταμόφ, τη Μάρτ Ρομπέρ, τον Πρεβέλ, την Κολέτ και τον Ανρί Τομά, τον Πιερ Λοέμπ, τον Αντρέ Μπρετόν, τον Ζαν Πιολάν κι άλλους φίλους.

6 Ιουνίου: έκθεση, στη γκαλερί Πιερ, ζωγραφιών, σχεδίων, γλυπτών και χειρογράφων που προσφέρθηκαν για να πουλη­ θούν και να πάρει τα χρήματα ο δημιουργός τους.

7 Ιουνίου: γκαλά στο Θέατρο Σάρα Μπερνάρ, όπου διαβάζο­ νται κείμενά του.

8 Ιουνίου: Ηχογραφεί στο Club d’ essai το Οι άρρωστοι και οι γιατροί- την άλλη μέρα δίνεται στην κυκλοφορία.

13 Ιουνίου: πουλιούνται σε δημοπρασία εκτεθειμένα έργα τού­ τα έξι, με εκτιμητή τον Πιερ Μπρασέρ βοηθούμενο απ’ την Αννί Φωρ.

16 Ιουλίου: Ηχογραφεί στο Club d’ essai το «Τρέλα και μαύρη μαγεία: διάθεση την επομένη». Γράφει το Centre Mere et Patron Minet.

1η Αυγούστου: υπογράφει συμβόλαιο με τις εκδόσεις Γκαλλιμάρ για το Les Cenci. Από αυτή τη μέρα έχει την υπόσχεση του εκδότη για την έκδο­ ση των Απάντων του. Στον πρώτο τόμο σκοπεύει να ξαναγρά­ ψει όλες τις προσφωνήσεις πού ’χαν δημοσιευτεί στο τρίτο τεύ­ χος της Revolution Surrealiste. Καταπιάνεται μ’ αυτή τη δου­ λειά. Συντάσσει τον Πρόλογο. Έρχονται να τον δουν στο Ιβρύ οι Ανρί Πισέτ και Μπερνάρ Λυκάς. Γράφει τα Insulte ά V Ιηconditionne, Γ Execration du pere-mdre, Histoire entre la groume et dieu, le Retour d’ Artaud, le Momo.

6 Σεπτεμβρίου: υπογραφή του συμβολαίου για τα Άπαντά 10 Σεπτεμβρίου: γράφει το Centre pitere et potion chier.

14 Σεπτεμβρίου - 4 Οκτωβρίου: διαμονή στο Σαιντ-Μαξίμ, πα­ ρέα με τη Μαρτ Ρομπέρ, στο πανδοχείο Σαν-Σουσί. Η Κολέτ Τομά κι η Πωλ Τεβενέν φτάνουν τη μεθεπομένη στη Λα Ναρτέλ: μπορούν να βλέπονται καθημερινά. Συνεχίζει να γράφει σαν τρελός.

1 Οκτωβρίου: στέλνει στον Κλώντ Γκαλλιμάρ την καινούρια «Προσφώνηση στον Πάπα».

25 Οκτωβρίου: έκδοση, με τις φροντίδες του Μπερνάρ Λυκάς του Xylophonie centre la grande presse et son petit public περιέχονται και δυο κείμενα που απέρριψε το περιοδικό Arts et Lettres: Histoire entre la groume et dieu και ένα Apoeme του Ανρί Πισέτ.

6 Νοεμβρίου: ο Πιερ Μπορντάς δίνει μια προκαταβολή από την έκδοση πέντε ποιημάτων. Θά ’ναι τα πέντε ποιήματα του Artaud le Mdmo.

Πορτρέτο από τον Jean Dubuffet. Σχέ­ διο, Αύγουστος 1946

38/αφιερωμα 12 Νοεμβρίου: παρευρίσκεται σε μια παράσταση του Βικτόρ ή τα Παιδιά στην εξουσία, που ανέβασε ο Μισέλ ντε Ρε στο Θέα­ τρο Agnes Capri.

17 Νοεμβρίου: γράφει το «Κόλεριτζ ο Προδότης».

25 Νοεμβρίου: γράφει το Ci-git που ακολουθεί το «Ο ινδιάνι­ κος πολιτισμός».

1 Δεκεμβρίου: Ξαναντιγράφει την καινούρια «Προσφώνηση στο Δαλάι-Λάμα» και τη στέλνει στις 2 του μηνός στον Κλώντ Γκαλλιμάρ.

7 Δεκεμβρίου: υπογραφή συμβολαίου με την Pressedition (Πιερ Λεμπ και Λουί Μπροντέ) για τη δημοσίευση του Pour le pauvre Popocatepete, που, σημαντικά μεγαλύτερο, θα γίνει το Suppdts et Suppliciations. Απ’ το Νοέμβριο άρχισε να υπαγορεύει κάθε πρωί τα κείμενα που θα το αποτελούσαν. Απ’ όταν γύρισε στο Παρίσι, δημοσίευσε στα Les Quatre Vents, L’ Heure Nouvelle, Les Cahiers du Sud, Juin, La Rue, Lettres, III convoi.

1947 Απ’ όταν έφτασε στο Παρίσι τον βολιδοσκοπεί ο Μπαντέλ, διευθυντής του Vieux Colombier για μια εκδήλωση στο Θέατρό του· τον πιέζουν επίσης να την κάνει και οι νέοι που πήγαιναν να τον δουν στο Ιβρύ· αφού λοιπόν προς στιγμήν σκέφτηκε ν’ ανεβάσει τις Βάκχες του Ευριπίδη, καταλήγει σε μια διάλεξη, όπου σκοπεύει να διαβάσει τα τελευταία του ποιήματα.

13 Ιανουάριου: «Πρόσωπο με πρόσωπο» στο Vieux Colombier, μια ταραχώδης συγκέντρωση, όπου εκτίθεται ολοκληρωτικά, όπου ανατρέπεται η ίδια η έννοια της αναφοράς στο κοινό. Λίγο μετά, στο Θέατρο Montpamasse-Gaston Baty, παρακο­ λουθεί μια παράσταση της Ηλέκτρας ή Το πένθος ταιριάζει στην Ηλεκτρα του Ο’ Νηλ, για να δει τον Αλαίν Κυνύ να παί­ ζει. Παρτεναίρ του η Μαργκερίτ Ζαμουά, που είχε κάνει τη σκηνοθεσία.

2 Φεβρουάριου: Επισκέπτεται την έκθεση Βενσέν Βαν Γκογκ, που μόλις είχε ανοίξει στην Orangerie. Αναλαμβάνει τη σύντα­ ξη του Βαν Γκογκ, ο Αυτόχειρας της Κοινωνίας.

13 Φεβρουάριου: υπογράφει με τις Editions frangaise nouvelles (Πιερ Μπορντάς) ένα συμβόλαιο για την έκδοση του Artaud le Momo.

21 Φεβρουάριου: λόγω αδυναμίας του Μπροντέρ, υπογράφει συμβόλαιο με τον εκδότη Κ για το Suppdts et Suppliciations.

28 Φεβρουάριου: υπογράφει συμβόλαιο με τον εκδότη Κ για το Βαν Γκογκ, ο Αυτόχειρας της Κοινωνίας. Μάρτιος 1947: παρακολουθεί μια παράσταση του Έτους Χί­ λια, του Ζυλ Ρομαίν, στο Θέατρο Σάρα Μπερνάρ· ξαναβλέπει τον Σάρλ Ντυλέν στη σκηνή.

17 Μαρτίου: πηγαίνει στη Σορβόνη ν’ ακούσει τον Τζάρα να μιλάει για το σουρεαλισμό και τη μεταπολεμική εποχή. Για πρώτη σίγουρα φορά αυτή την περίοδο, περνώντας μπροστά απ’ το Σαμπολιόν, όπου προβάλλεται η Λουκρητία Βοργία, μπαίνει σ’ ένα σινεμά και, όλος οργή, βλέπει τον εαυτό του με ένδυμα μοναχού.

31 Μαρτίου: παρακολουθεί στο Vieux Colombier τη γενική του Spectacle irlandais για να δει το Ροζέ Μπλεν στον Ίσκιο του Ραβίνου του Συνζ. Απρίλιος: νιώθει ξανά την ανάγκη αποτοξίνωσης (από την επάνοδό του και ύστερα ξαναπαίρνει όπιο). Σχεδιάζει, χωρίς στο τέλος να γίνει, να πάει για λίγο με την Πωλ Τεβενέν στο

Μια ανέκδοτη επιστολή του Αρτώ Αγαπητέ Πιερ Μπρασσέρ, Έχω έρθει εδώ και αρκετούς μή­ νες: ήταν τον περασμένο Αύγου­ στο, θαρρώ, για να σας φέρω στο Ξενοδοχείο Λουτέσια ένα αντίτυπο του βιβλίου μου: Γράμματα από το Ροντέζ, καθώς σας το είχα υποσχεθεί. Μου ’παν πως δεν μένετε πια εκεί κι ομολογώ πως αποθαρρύν­ θηκα να σας αναζητήσω στην και­ νούρια σας διεύθυνση. Πρέπει να ξέρετε λιγάκι, τι είναι να περιφέ­ ρεις το βάρος του σώματός σου. Στη δική μου όμως περίπτωση κά­ ποτε είναι ένα ακατανίκητο εμπό­ διό: Θέλω ένα χρόνο για να απο­ φασίσω να γράψω ένα συγκεκριμέ­ νο γράμμα ή να πάρω το μετρό για έναν συγκεκριμένο προορισμό. Θέλω να σας πω πως δεν σας ξέχασα, δεν σας ξεχνώ ποτέ. Σχεδόν όλες οι μορφές που ’χω γνωρίσει στη ζωή μου έχουν ξεθωριάσει, του Πιέρ Μπρασσέρ έχει παραμείνει ανάμεσα σε κάποιες πολύ σπάνιες. Θέλω να σας πω πως το ότι δεν μιλούμε πια στον ενικό δεν είναι δείγμα απομάκρυνσης. Όμως ο ενικός, ύστερα από τρία χρόνια αποκλεισμού μου από τον κόσμο στην αρχή του εγκλεισμού μου, έχει συνδεθεί για μένα με τέτοια αστυ­ νομικά αλισβερίσια, που δεν μπο­ ρώ πια να τον ανεχτώ μ’ ένα φίλο. Απ’ την άλλη, πιστεύω πως θα ’πρεπε να ’χετε έρθει μια-δυο φο­ ρές στην ίδια θέση, για να καταλά­ βετε με τι πρωτόγονες ανηθικότητες, θα ’λεγα απόκρυφες, χτυπιέμαι χρόνια τώρα και τις οποίες προσ­ πάθησαν να παρουσιάσουν για πα­ ραισθήσεις. Δεν έχω παραισθήσεις εγώ περισσότερο απ’ τον Ζεράρ ντε Νερβάλ ή τον Βαν Γκογκ, που μια μέρα είχαν δει την αλήθεια· όμως η σεξουαλική κτηνωδία της μάζας τούς είχε απορρίψει. Εμένα δεν θα μου το κάνουν ποτέ. Το ξέρετε πως έχω συγκεκριμένα όπλα και τα χρησιμοποιώ. Ολόψυχα δικός σας. (επιστολή με ημερομηνία 5 Μαίου 1947)

αφιερω μα/39 Νταρβώ, κοντά στο Νεμούρ. Μάι,ος: με την παρακίνηση του Μισέλ ντε Ρε, που επιθυμεί να ιδρύσει, μαζί με νεαρούς ηθοποιούς, ένα θεατρικό περιοδικό, γράφει αρκετά κείμενα για το θέατρο, μεταξύ των οποίων το «Απαρνηθείτε τον ηθοποιό». Ιούνιος: με την ευκαιρία της Kabbale γράφει ένα γράμμα, με παραλήπτη αρχικά τον Τριστάν Τζαρά, που όμως τελικά δόθη­ κε στον Πρεβέλ.

22 Ιουνίου: υπογράψει δυο συμβόλαια με τον Μάρκ Μπαρμπεξά, το ένα για το L ’ Arve et Τ Aume και ο άλλο για τους Ταραχουμάρας. Ιούλιος - Σεπτέμβριος: σουρεαλιστική έκθεση στη γκαλερί Μαέτ, στην οποία του ζήτησε ο Μπρετόν να πάρει μέρος. Αρνήθηκε.

4-20 Ιουλίου: έκθεση «Πορτρέτα και σχέδια» στη γκαλερί Πιερ. Ο κατάλογος αποτελούνταν από ένα ολιγοσέλιδο βιβλιαράκι που περιείχε το Ανθρώπινο Πρόσωπο. Προβλεπόταν μια ανά­ γνωση των κειμένων για την έναρξη και μια για το κλείσιμο της έκθεσης. Για το λόγο αυτό έγραψε κάμποσα κείμενα για το θέατρο, μεταξύ των οποίων Το Θέατρο και η Επιστήμη.

4 Ιουλίου, παραμονή έναρξης: ανάγνωση από την Κολέτ Τομά κι έπειτα από τη Μαρτ Ρομπέρ, που τη συνοδεύει με κραυγές και ηχομιμήσεις.

15 Ιουλίου: υπογράφει συμβόλαιο με τον εκδότη Κ, ένα συμβό­ λαιο για το Ci-git και Τον Ινδιάνικο Πολιτισμό.

18 Ιουλίου: ανάγνωση στην γκαλερί Πιερ, μπροστά σ’ ένα κοι­ νό πού ’χε έρθει με προσκλήσεις, κειμένων που διαβάζουν οι Μαρτ Ρομπέρ, Κολέτ Τομά, Ροζέ Μπλεν και ο ίδιος. Αρχίζει να καταναλώνει τεράστιες δόσεις χλωριάλης για να απαλύνει εξαιρετικά οδυνηρούς πόνους σ’ όλο του το κορμί. Αύγουστος: Ξεκινάει καινούρια κείμενα για το Θέατρο κι έπει­ τα μια «Αληθινή Ιστορία του Ιησού Χριστού» που η γραφή της συνεχίζεται το Σεπτέμβριο. Με αφορμή αυτό το κείμενο σκέ­ φτεται μια δραματουργία σχετικά με την Έσχάτη Κρίση. Οκτώβριος: Θάνατος του διευθυντή Ασίλ Ντελμάς, που αντι­ καθίσταται προσωρινά από τον αδελφό του Πωλ, νομομαθή γιατρό, κι ύστερα τον δρ. Ραλλύ. Αρχίζει μια «Διαδικασία ενάντια στο νόμο για τα ναρκωτικά». Παρακολουθεί στο Θέατρο Σανζ Ελυζέ μια από τις τελευταίες παραστάσεις του Ριχάρδου II, σε σκηνοθεσία Βιλάρ. Γράφει το Τουτουγκούρι, η ιεροτελεστία του μαύρου ήλιου. Νοέμβριος: Ο Φερνάν Πουεί τον κάνει να προτείνει μια εκπο­ μπή στη γαλλική Ραδιοφωνία. Εν όψει της εκπομπής γράφει πολλά κείμενα, μεταξύ των οποίων Το Θέατρο της Σκληρότη­ τας. Γράφει το Παρίσι-Βαρσοβία.

22-29 Νοεμβρίου: Ηχογράφηση της εκπομπής με τη Μαρία Καζαρές (μια κι η Κολέτ Τομά, για άγνωστους λόγους, είχε αρνηθεί την τελευταία στιγμή), την Πωλ Τεβενέν, τον Ροζέ Μπλεν και τον ίδιο.

2 Δεκεμβρίου: παρακολουθεί στο Theatre des Noctambules την πρόβα των Επιφανειών, του Ανρί Πισέτ (πρώτη παράσταση στις 3 του μηνός).

7 Δεκεμβρίου: υπογράφει με τη Γαλλική Ραδιοφωνία σύμβαση για την εκπομπή. «Για να τελειώνουμε με την κρίση του Θεού».

15 Δεκεμβρίου: έκδοση του Artaud le Mdmo και του Βαν Γκογκ, ο Αυτόχειρας της Κοινωνίας. Γράφει το «Εμπόριο ηρωίνης στη Μονμάρτρη». Σχεδιάζει να προτείνει στον εκδότη Κ την έκδοση μιας σειράς μικρών φυλλαδίων που να περιλαμ­

Ο Αρτώ λίγο πριν το θάνατό τον

Μια βραδιά στο Bar Vert Ο Αρτώ έφτασε με δυο ώρες καθυ­ στέρηση, χωρίς να χαιρετήσει κα­ νένα- στην αρχή επέπληξε έντονα μια θυρωρό που του ’χε μόλις ρίξει τ’ αστροπελέκια της· το έκανε σαν άνθρωπος βαρυφορτωμένος που, αν και αγγίζει το τέρμα, καταρρέει με το φορτίο του, ανήμπορος να κάνει έστω κι ένα βήμα ακόμα. Με το βλέμμα σταθερό, τα χέρια να πιάνουν και να σφίγγουν νευρι­ κά το κεφάλι, καθώς σταματάμε ένα κουδουνάκι, τα μαλλιά που, σαν αητός με φτερούγες ανοιγμένες άφηναν να φανεί ένα φαρδύ ρυτι­ δωμένο μέτωπο, το στόμα δίχως δόντια, σκαμμένο, πετώντας κου­ βέντες μαζί και σάλια, τα χείλη στρωμένα με κλωστίτσες ταμπά­ κου, σαν παραλίες με φύκια μετά τη θύελλα, ο Αρτώ σταμάτησε αμέ­ σως, κάθησε, με χαιρέτησε κι άρχι­ σε να σιγομουρμουρίζει ένα λέτριστικό ποίημα, πάνω σε μια αραβι­ κή μελοποιία. Ύστερα, έβγαλε απ’ τις τσέπες του κάτι σχολικά τετρά­ δια κι άρχισε να σημειώνει τα λό­ για: «ουαλάτι, ραλατά, ουενασαρί, ουαλαταρά». Μουεζίνης του Bar Vert, γέμισε δυο σελίδες μ’ αυτή τη μελωδία κι ύστερα μουρμούρισε τους δυο πρώ-

40/αφιερω μα βάνουν τα τελευταία του κείμενα, καθώς και φυλλαδίων που τα θέματά του θα διάλεγε ο ίδιος και τη σύνταξή τους θα εμπι­ στευόταν στους Ροζέ Μπλεν, Αρτύρ Ανταμόφ, Μαρτ Ρομπέρ, Πωλ Τεβενέν, Μπερνάρ Αμουρού. Δημοσιεύει στα Fontaine, Les Quatre Vents, 84, Les Cahiers de la P16iade, Combat, La Gazette des Lettres, L’ Arbalete.

1948 Ιανουάριος: γράφει πολλά σημειώματα και κείμενα κατά της μαγείας. Σκοπεύει να περάσει την άνοιξη στο Νότο, παρέα με την Πωλ Τεβενέν: του νοικιάζουν μια βίλα στην Αντίμπ.

16 Ιανουάριου: ηχογραφεί μαζί με τον Ροζέ Μπλεν, στην οδό Φρανσουά I, τις γλωσσολαλιές, φωνές και μουσικά μέρη της εκπομπής. Την ώρα πού ’ταν έτοιμος να βγάλει τη μεγάλη κραυγή στο κλιμακοστάσιο, μπαίνει ο Ρεϊμόν Κενώ και του ανακοινώνει πως μόλις του απονεμήθηκε το βραβείο ΣαινΜπεβ.

19 Ιανουάριου: του παρουσιάζονται σοβαρές ενοχλήσεις στο έντερο και μπρος στις επίμονες παρακλήσεις του Υβ Τεβενέν, συμβουλεύεται έναν εντερολόγο που τον πηγαίνει στον καθη­ γητή Μοντόρ. Γύρω στις 20 του μηνός, βγαίνει ο Ινδιάνικος Πολιτισμός με το Ci-git.

27 Ιανουάριου: συμβούλιο στο Σαλπετριέρ, εξετάσεις, ακτινο­ γραφίες.

30-31 Ιανουάριου: γράφει το «50 σχέδια για να δολοφονήσεις τη μαγεία», κείμενο προορισμένο να συνοδεύσει 50 σχέδια που ξεχώρισε απ’ τα τετράδιά του.

1 Φεβρουάριου: η εκπομπή, που πρέπει να βγει την επομένη, κόβεται από τον Βλαντιμίρ Πορσέ, γενικό διευθυντή της Γαλ­ λικής Ραδιοφωνίας. Συνεχίζει να γράφει κατά της μαγείας.

3 Φεβρουάριου: καινούριο συμβούλιο στο Σαλπετριέρ: ο καθη­ γητής Μοντόρ αποκαλύπτει στην Πωλ Τεβενέν, πού ’χε πάει μαζί του, πως έχει προσβληθεί από μη εγχειρήσιμο όγκο και γράφει μια επιστολή στον δρ. Ραλλύ, για να του παρέχονται στο εξής άφθονες ποσότητες λάβδανου.

5 Φεβρουάριου: Το «Για να τελειώνουμε με την κρίση του Θεού», μεταδίδεται μπροστά σε μια επιτροπή από δημοσιογρά­ φους και καλλιτέχνες. Παρ’ όλη την ευνοϊκή κρίση της επιτρο­ πής, διατηρείται το μέτρο της απαγόρευσης.

12 Φεβρουάριου: υπογράφει συμβόλαιο με τον εκδότη Κ για τη δημοσίευση του «Για να τελειώνουμε με την κρίση του Θεού».

16 Φεβρουάριου: για να αντικαταστήσει το Τουτουγκούρι, η ιεροτελεστία του μαύρου Ήλιου, που έχει να συμπεριλάβει στην εκπομπή, γράφει και στέλνει στον Μπαρμπεζά για τους Ταραχουμάρας ένα δεύτερο Τουτουγκούρι. Δημοσιεύεται το Παρίσι-Βαρσοβία, στο 84 (τεύχος 3-4).

23 Φεβρουάριου: ιδιωτική μετάδοση της εκπομπής στον κινη­ ματογράφο «Le Washington», μπροστά σ’ ένα κοινό προσκε­ κλημένων και φίλων. Οι αντιδράσεις κάποιων φίλων του τον συγκινούν. Η αναχώρησή του για το Νότο έχει οριστεί για τις 15 Μαρτίου. Στις 4, βρίσκεται νεκρός στα πόδια του κρεβατιού του. Ο θάνατός του ανακοινώθηκε στο δημαρχείο του Ιβρύ απ’ το θερμαστή της πολυκατοικίας.

τους στίχους από το Roi du Thule, σταματώντας σε μια νότα για να διαπιστώσει, μου ’πε, πόσο του ’χαν καταστρέψει τη φωνή. Η μηδαμινότητα αυτής της απρό­ σιτης νότας τον στενοχωρούσε κι έκλεινε τ’ αυτιά, σαν για να συγ­ κροτήσει καλύτερα αυτή την οξεία νότα· καθώς έκανε αυτή την άσκη­ ση, συνέχισε να βγάζει απ’ τις τσέ­ πες του σχολικά τετράδια διαφό­ ρων χρωμάτων. Έβγαλε καμιά δεκαριά, όλα γε­ μάτα από μεγάλα γράμματα και συχνά εικονογραφημένα με σχέδια που δεν απεικόνιζαν τίποτα. Στά­ θηκε σ’ ένα απ’ αυτά, που, εκ πρώ­ της όψεως, δε θύμιζε τίποτα γνω­ στό: «Να τι ήθελα να σας δείξω», μου ’πε. Έμεινα σιωπηλός, περιμένοντας κάποια περαιτέρω εξήγηση. «Αυτό το σχέδιο δείχνει ένα τίποτα, παρι­ στάνει όμως ώρες σκληρής δου­ λειάς». Κοίταζα διαρκώς το σχέ­ διο, προσμένοντας ένα θαύμα. «Εί­ ναι ένα μικρό ζώο, πάρα πολύ μι­ κρό», συνέχισε αργά, σα να εφεύρι­ σκε τα λόγια και τις ιδέες του, ενώ εξηγούσε, κάτι ανάμεσα στην ψεί­ ρα και τον κοριό, και, λέγοντας αυτά, πρόσθεσε στο σχέδιο τελείες και λεπτά μονοπάτια. Ά ρχιζα να διακρίνω ένα κεφάλι κι ένα σώμα. Το υπερβολικά ξυσμένο μολύβι του έσκιζε το χαρτί με τα τετραγωνάκια. «Δεν έχω δει ποτέ αυτό το ζώο γιατί είναι υπό την όραση, όμως η μορφή του μου έχει επιβληθεί. Δεν τρέφεται με αί­ μα, αλλά με σπέρμα, με πολύ σπέρ­ μα». Πλησίαζε η ώρα του τελευταίου μετρό. Ο Αντονέν Αρτώ μου εμπι­ στεύτηκε πόσο τον ενοχλούσε η κά­ μαρά του στο άσυλο του Ιβρύ. «Είναι η παλιά κάμαρα του Ζεράρ ντε Νερβάλ κι εκεί επίσης δια­ μέλισαν, το 1789, έναν αξιωματικό της φρουράς του Λουδοβίκου Μου. Μόλις γυρίζεις εκεί, νιώθεις τις φοβερές τους παρουσίες και μου κάνουν μάγια για να με βλά­ ψουν». Κατόπιν, σαν γέρος Σιου, ο Αν­ τονέν Αρτώ χάθηκε μέσα στη νύ­ χτα, τη φωτισμένη με μακριές σει­ ρές από κάφτρες τσιγάρων, σιγομουρμουρίζοντας και πάλι τη μελοποιία του: «ουαλαλά, ουενασαρά».

Georges Patrix Μετάφραση: Ιωάννα Ευθυμιάδου Ελένη Κονδύλη

αφιερωμα/41

Η Paule Thevenin εκδίδει το έργο τον Αρτώ. Τριανταπέντε χρόνια δουλειάς, αντιπαραόάλλοντας χειρόγραφα, τετράδια και επιστολές. Πρόσφατα εκόόθηκε ο δέκα­ τος ένατος τόμος των Απάντων. Θα ακολουθήσουν αρκετοί ακόμα. Χωρίς την Paule Thivenin σίγουρα δεν θα είχαμε γνωρίσει το έργο τον Αρτώ σε όλη τον την έκταση, ένα έργο που καθώς ξεδιπλώνεται, ξεφεύγει από τους χώρους της ποίησης και του θεάτρου όπου για καιρό το περιόριζαν και επιδέχεται διάφορες ερμηνείες. Οι δεκαεννιά τόμοι που ήδη εκδόθηκαν και μερικοί ακόμη που θα ακολουθήσουν είναι αποτέλεσμα δουλειάς τριανταπέντε χρόνων.

42/αφιερωμα Ό ταν διάβασα Αρτώ, στη δεκαετία τον ’50, το έργο τον έμοιαζε να περιορίζεται σε μιαή ντονζίνα τομίδια, πον όλα μαζί δεν ξεπερνούσαν σε πάχος καμιά δεκαριά εκατοστά. Σήμερα, βρισκόμαστε στον δέ­ κατο ένατο τόμο των Απάντων πον δεν θα είναι και ο τελενταίος. Πώς εξηγείται αντή η απρόβλεπτη έκταση; ΑΠΛΑ, ο Αρτώ έγραψε πολλά. Στην πρώτη πε­ ρίοδο της ζωής του, πριν το ταξίδι στην Ιρλαν­ δία, είχε γράψει πολύ περισσότερα απ’ όσα είχε εκδώσει. Ένα ολιγοσέλιδο βιβλίο αντιπροσώ­ πευε όγκους γραπτών. Υπάρχουν κάμποσα χει­ ρόγραφα του «Βαν Γκογκ», το ίδιο και του «Ηλιογάβαλου». Απ’ αυτά τα διαδοχικά χειρό­ γραφα προέρχονται τα κείμενα που τελικά εκδόθηκαν και τα οποία αναμφίβολα, όπως συνήθως προτιμούσε, υπαγόρευσε. Για το «Βαν Γκογκ» είμαι σίγουρη. Για τον «Ηλιογάβαλο» είναι κάτι παραπάνω από πιθανό, αφού στην έκδοση Denoel μπορούμε να επισημάνουμε τυπικά ακου­ στικά λάθη. Απ’ την άλλη, υπάρχουν έργα που έχουν χα­ θεί, όπως το περίφημο «Μαρτύριο του Ταντά­ λου». Άνθρωποι του περίγυρου του Αρτώ εκεί­ νη την εποχή, βεβαιώνουν ότι υπήρξε χειρόγρα­ φο, που άλλωστε ο ίδιος είχε μια φορά αναγνώσει. Στους καταλόγους της Societe Generate d’ Editions που είχε τυπώσει το «Στη Μεγάλη Νύ­ χτα» συμπεριλαμβανόταν ο τίτλος του ανύπαρ­ κτου όπως πιστευόταν «Point Final». Τελικά το κείμενο αυτό βρέθηκε. Υπάρχουν ακόμα λοιπόν, σ’ αυτή την περίοδο της ζωής του Αρτώ, πράγ­ ματα που ίσως θα μπορούσαν να ανακαλυφθούν εκ νέου. Ωστόσο τα πιο ουσιαστικά, απ’ ό,τι μου φαίνεται, έχουν ήδη βρεθεί και εκδοθεί. Το Σεπτέμβρη του ’37, με την επιστροφή από την Ιρλανδία, αρχίζει για τον Αρτώ μια περίο­ δος εγκλεισμών σε άσυλα. Το 1938 δεν γράφει απολύτως τίποτα και αργότερα περιγράφει αυτό το διάστημα της απομόνωσης σαν μια εποχή που δεν είχε καμιά επικοινωνία με τον έξω κόσμο, μήτε καν με γράμματα. Έτσι, από αντίδραση, κατά την παραμονή του στο Βιλ-Εβράρ έγραψε και έστειλε πλήθος επιστολές. Αλλά εκτός απ’ αυτή την αλληλογραφία ή τις «Προσφωνήσεις» προς διάφορους πολιτικούς ή Μυημένους, δεν υπάρχουν άλλα κείμενα. Στο Ροντέζ ξανάρχισε να γράφει, αρχικά σε σκόρπια φύλλα, και μάλ­ λον κατά παραγγελία. Για την επανέκδοση του «Ένα ταξίδι στη χώρα των Ταραχουμάρας», έγραψε, παρακινούμενος από τον Παριζό, το «Παράρτημα» και την «Ιεροτελεστία του πεγιότλ στους Ταραχουμάρας»,1 την οποία, όπως και με­ ρικές διασκευές του αγγλικού κειμένου, αντί να παραδώσει στον Παριζό, εμπιστεύτηκε στο δόκτορα Φερντιέρ. Έγραψε ακόμη επιστολές που

απευθύνονταν στους εκπροσώπους των αρχών, σε ψυχιάτρους, στην οικογένειά του και τέλος, στους φίλους, αναμφίβολα χάρη στην έκκληση του Παριζό απ’ το εξωτερικό. Τα γράμματα στον Παριζό, όπως και πολλά γράμματα στον Πωλάν, ο Αρτώ τα προορίζει για δημοσίευση. Ταυτόχρο­ να, κι ενώ επιδίδεται σ’ αυτή την επιστολογραφική δραστηριότητα, αρχίζει και θα συνεχίσει μέχρι το τέλος της ζωής του, να γράφει σε μικρά σχολικά τετράδια. Συγκεντρώνεται έτσι ένας εν­ τυπωσιακός όγκος γραπτών. Α π ’ αντά τα Τετράδια δεν είχε εκδοθεί τί­ ποτα; ΑΠΟΛΥΤΩΣ. Είχε πάρει μαζί του εκείνα που είχε γράψει στο Ροντέζ. Αλλά ο χρόνος τον πίε­ ζε. Αν διέθετε το χρόνο, ίσως, εκτός απ’ τα στοι­ χεία που παραθέτει στα Τετράδια, να είχε ετοι­ μάσει κι ένα εντελώς διαφορετικό κείμενο για έκδοση, όπως για το «Βαν Γκογκ, ο αυτόχειρας της κοινωνίας» και για τρία-τέσσερα μεγάλα ποιήματα. Αλλά αυτά τα Τετράδια μαρτυρούν την πιεστική του ανάγκη να εκφράσει εκείνα που η οδυνηρή διαδρομή μέσα στα άσυλα του είχε δι­ δάξει. Διαδρομή στη γλώσσα, στην παραφροσύ­ νη, στη θρησκεία και στη μεταφυσική, εμπειρίες που ζήταγε να καταγράψει. Απ’ αυτή την καθη­ μερινή άσκηση στη γραφή προήλθε η εκπληκτική του μαεστρία και το τρομερό λεκτικό ξέσπασμα που ακολούθησε την έξοδο απ’ το Ροντέζ. Τα κυριότερα προβλήματα που συναντούσε στα πρώτα του γραπτά, στην «Αλληλογραφία με τον Ζακ Ριβιέρ» η σκέψη που αποχαλινώνεται, οι λέξεις που ξεφεύγουν, η γλώσσα που ξεγλι­ στρά, έχουν εκλείψει ύστερα απ’ την τεράστια δουλειά των Τετραδίων του Ροντέζ, απ’ το Φλε­ βάρη του 1945 ώς το Μάη του 1946. Είναι πια απόλυτος κύριος της σκέψης του και της γλωσσι­ κής της έκφρασης. Υπάρχονν ακόμη ανέκδοτα κείμενα; ΝΑΙ. Απ’ τα μετά την έξοδο απ’ το Ροντέζ γρα­ πτά του πολλά δεν έχουν εκδοθεί, συγκεκριμένα δε αρκετά τετράδια που έγραψε εν όψει της διά­ λεξης στο Vieux Colombier. Αυτή η διάλεξη δε δόθηκε ποτέ, μα τα τετράδια υπάρχουν. Από πότε δονλεύετε γι' αντή την έκδοση; ΞΕΚΙΝΗΣΑ μαζί με τον Αντονέν Αρτώ το 1946. Κατά κάποιο τρόπο αυτός με διαμόρφωσε, υπαγορεύοντάς μου τα κείμενά του ή δίνοντάς μου τα για αποκρυπτογράφηση. Μου ζητούσε να τα δακτυλογραφήσω· για χατήρι του έμαθα γραφο­ μηχανή. Παλιότερα ασχολιόμουνα με εντελώς διαφορετικά πράγματα. Είχα έτσι την εμπειρία της κατά την υπαγόρευση μεταμόρφωσης των κειμένων του Αρτώ. Τον έβλεπες να σταματά, να

αφιερω μα/43 σκέφτεται, να σημειώνει στο περιθώριο κάποιες διορθώσεις, που και πάλι θα άλλαζαν το ήδη γραμμένο κείμενο. Το 1948, μετά το θάνατο του Αρτώ, ο Γκαστόν Γκαλλιμάρ σκέφτηκε πως θα μπορούσα να συνέ­ χισα) τη δουλειά και μου εμπιστεύτηκε την έκδο­ ση των Απάντων. Ξεκινώντας, σκεφτήκατε ίσως πως αυτή η δουλειά θα σας έπαιρνε σαράντα χρόνια ζωής;

ΓΝΩΡΙΖΑ πως ήταν πιο σημαντική απ’ ό,τι γενι­ κά θεωρούσαμε. Υπήρξε ένα σχέδιο για τέσσερις τόμους που αμέσως εγκατέλειψα γιατί απ’ τον πρώτο κιόλας τόμο, αναζήτησα, με την έγκριση του Γκαστόν Γκαλλιμάρ, όλα τα ανέκδοτα κείμε­ να καθώς και τα δημοσιευμένα στα περιοδικά. Τι σας οδήγησε στον Αρτώ; Σπουδάζατε ιατρική και συγκεκριμένα παθολογία. ΟΧΙ ακριβώς. Σκεφτόμουν ήδη να εγκαταλείψω την ιατρική. Τη χρονιά που συνάντησα τον Αρ­

τώ, τέλειωνα τη νοσοκομειακή μου άσκηση και προετοίμαζα τη διατριβή μου. Δεν ολοκλήρωσα κανένα απ’ τα δύο. Παρά τη φοβερή προσωπική γοητεία που ασκούσε ο Αρτώ, ποτέ δεν ταυτί­ στηκα μαζί του, διαφορετικά δεν θα είχα ποτέ προχωρήσει σ’ αυτή τη δουλειά της έκδοσης. Ο Αντονέν Αρτώ ήταν ένας άνθρωπος που αγάπη­ σα κι ένιωσα πως του χρωστούσα τη δουλειά αυ­ τή. Ή ταν κατά κάποιο τρόπο θέμα πίστης. Τα κείμενά του όμως ήταν μια αλλιώτικη περιπέ­ τεια. Φυσικά, ο Αρτώ μ’ εντυπώσιαζε, ωστόσο κοντά του πάντα ένιωθα άνετα. Άρχισα να δου­ λεύω μαζί του, μου φάνηκε ολότελα φυσικό να συνεχίσω. Ο Αρτώ με προετοίμασε για τη δου­ λειά αυτή. Σήμερα, ακόμη, τα γραπτά του συνε­ χίζουν να με διαμορφώνουν.1 1. Στ Μ.: πεγιότλ = είδος μεξικάνικου κάκτου απ’ όπου εξάγεται η μεσκαλίνη, γνωστό παραισθησιογόνο.

Μετάφραση: Μάγια Σταυριανάκου

44/αφιερωμα

Bernard Delvaille

Ανθρώπινη κραυγή Κάθε φορά που το σαράκι της ζωής, η οργή ή ο κατατρεγμός ξεχειλίζουν μέσα του, ο Αρτώ τα εξορκίζει ενστικτωδώς με το ποίημα.

Είναι πολύ δύσκολο να ορίσεις την ποίηση του Αρτώ. Απ’ τη μια, τα πρώτα-πρώτα του ποιήμα­ τα είναι εμφανέστατα σημαδεμένα απ’ τα διαβάσματά του, που ήταν εκείνα των νέων της γενιάς του, δηλαδή των συμβολιστών· απ’ την άλλη, τα μεγάλα κείμενα του τέλους της ζωής του, όπως το Artaud-le-Mdmo, Ci-git ή Suppots et SuppliciaΣχέόιο του Αντονέν Αρτώ

tions δεν είναι πια ποίηση. Κι όμως, ο Αρτώ υπήρξε απ’ την αρχή ώς το τέλος ποιητής εξ εν­ στίκτου. Κάθε φορά που το σαράκι της ζωής, ο πόνος, η οργή, ο κατατρεγμός ή η κακογλωσσιά ξεχειλίζουν μέσα του, χάρη στο ποίημα τα ξορ­ κίζει- εκφράζεται και ίσως ελευθερώνεται με τη μορφή ρυθμών, χτυπημάτων, κρούσεων και ανα­ κρούσεων που μπορούν να συγκριθούν μόνο με την Ιεροτελεστία της Άνοιξης ή το Χορό της Φωτιάς στο Μάγο 'Ερωτα του Μανουέλ ντε Φάγια. Η ποίηση του Αρτώ έχει παγανιστικό τυπι­ κό. Ένα απ’ τα πρώτα ποιήματα που έγραψε χρο­ νολογείται από το 1913 (είναι 15 χρονών), έχει τον τίτλο Το «μυστικό καράβι» και δημοσιεύεται σε μια εφημερίδα της γενέτειράς του Μασσαλίας. Αυτά τα πρώτα ποιήματα, συγκεντρωμένα σε παράρτημα στον πρώτο τόμο των Απάντων του, είναι ακόμα διαποτισμένα από την ανάγνωση του Μπωντλαίρ και του Βερλαίν, όπως οι Αρ­ χαιότητες του Σαιν Πωλ Ρον ή οι θρύλοι της ψυ­ χής και του αίματος του Ρενέ Γκιλ. Μάρτυρες οι τίτλοι τους: Βραδινή αρμονία, Το μπουκάλι και το ποτήρι, Μαύρος Κήπος ή ακόμα Ακουάριουμ, τίτλος δανεισμένος από το Θερμοκήπιο του Μαίτερλινκ· το 1923 ο Αρτώ θα προλογίσει μια έκδο­ ση των 12 τραγουδιών του τελευταίου: «Οι άλλοι συμβολιστές περικλείουν και διεγείρουν ένα συ­ γκεκριμένο συνονθύλευμα αισθήσεων και αγαπη­ μένων αντικειμένων της εποχής τους· ο Μαίτερλινκ όμως αντλεί απ’ αυτά την ίδια τους την ψυ­ χή. Σ’ αυτόν ο συμβολισμός δεν είναι μονάχα ένα σκηνικό αλλά ένας βαθύς τρόπος αίσθησης». Τα ποιήματα αυτά, καθώς κι εκείνα που θα συγκεντρωθούν αργότερα κάτω από τον τίτλο του Μπιλμποκέ, θυμίζουν μπαρ, νύχτες, τσίγκινους πάγκους, ποτήρια αδειασμένα, δέντρα του φθινοπώρου, ναυτικούς χαμένους σε όνειρα ομί­ χλης... Βρίσκουμε έναν απόηχο του Σαλμόν. Για τη μικρή ποιητική ιστορία, θα μπορούσαμε ν’ αναρωτηθούμε αν, όταν το Μάρτιο του 1915 ο Αρτώ γράφει στο ποίημά του Απόβραδο: «ήταν

αφιερωμα/45 ένα απόβραδο που περιστέρια μυστικά το άνθι­ ζαν... Ήταν ένα απόβραδο που νανουρίσματα ανέμου το μοίραιναν...», ποίημα που δημοσιεύ­ τηκε στα 1921, είχε διαβάσει το Επεισόδιο του Βαλερύ, που δημοσιεύτηκε στο La Conque το 1892 και δεν ξαναδημοσιεύτηκε παρά το 1920 στο Ανθολόγιο παλιών στίχων: «Εν απόβραδο που εξαίσια περιστέρια το μοίραιναν...». Ξέρουμε πως ήδη πριν απ’ το 1920 ο Αρτώ πρέπει νά ’χε καταφύγει στο όπιο για ν’ απαλύ­ νει τα προβλήματα με τα νεύρα του (καθώς ο Κόλεριτζ, που αργότερα τον θεωρούσε «προδό­ τη», κατέφυγε στο λάβδανο) και πολύ νωρίς εμ­ φανίζεται η έγνοια να πετύχει, πέρα από τη φτωχή ποιητική κληρονομιά, ένα απόλυτο που η αναζήτησή του θά ’ναι μόνο βάσανο. Το δελτίο συνδρομής του Tric-trac du del (οχτώ ποιήματα, είκοσι σελίδες, 112 αντίτυπα), που δημοσιεύτηκε το Μάιο του 1923 στη Γκαλερί Σιμόν, προαναγγέλλει όλη τη διάσταση του επερχόμενου έργου: «Ένας άνθρωπος, απλώς, προσ­ παθεί να νιώσει, μα δεν τα καταφέρνει παρά μό­ νο όταν πραγματικά βρίσκεται στο ύψιστο ση­ μείο του εαυτού του. Δεν απαρνιέται ούτε το συ­ ναίσθημα ούτε την υπέρτατη σχέση, ούτε την κυ­ ριαρχία του πνεύματος. Συγκρατεί το τίμημα του συναισθήματος του μες στην ποιητική πυκνότητα που τον περιβάλλει, μέσα στην ποιότητα και τη δύναμη της παρόρμησης που τού ’χει δοθεί. Γύ­ ρεψε πρώτιστα να χαθεί στα ποιήματά του και μαζί του να χαθεί και ο αναγνώστης». Σ’ αυτά τα ποιήματα του Tric-trac du del, ο Αρτώ δεν παραχώρησε ποτέ μια προνομιούχο θέση μέσα στο έργο του, χωρίς εν τούτοις να τα αποκηρύξει. Πολλά χρόνια μετά, θα γράψει γι’ αυτά: «Αυτά τα στιχουργήματα... με κανένα τρόπο δε με αντιπροσωπεύουν. Είναι στίχοι που βρίσκεις εδώ κι εκεί, είναι ένα τίποτα και κουβαλούν την αυθάδειά τους. Έχουν όμως μια κάποια στείρα πνοή λογοτεχνίας κατά Μαρί Λωρενσέν, Ντινιμόν, Υτριλλό, Φρανσίς Καρκό, Αντρέ Σαλμόν, Ραούλ Ντυφύ· φάρσες ενός ύφους που δεν είναι ενιαίο και που αποκαταστάθηκε, θαρρώ, από τον Ματίς, όπως η ομολογία μιας λυσσαλέας αδυνα­ μίας, όμοια με ενός δανδή που κολλάρει τις μανσέτες του, μη έχοντας πια κολάρο, σαν κορ­ μί θανατωμένου σε γκιλοτίνα». Όλως περιέργως, η λογοτεχνική «καριέρα» του Αρτώ άρχισε τη μέρα που τα ποιήματά του δεν έγιναν δεκτά από τη Nouvelle Revue Franqaise, με διευθυντή τότε το Ζακ Ριβιέρ. Η αλλη­ λογραφία Αρτώ-Ριβιέρ τοποθετείται μεταξύ 1ης Μαίου 1923 και 8ης Ιουνίου 1924. Απ’ το πρώτο γράμμα, ο Ριβιέρ γνωστοποιεί στον Αρτώ πως δε θα δημοσιεύσει τα ποιήματά του, αλλά συγχρό­ νως προσθέτει πως του προκάλεσαν «αρκετό εν­ διαφέρον ώστε να θέλω να γνωρίσω το συγγρα­ φέα τους». Διαφαίνεται ήδη ο Πωλάν! Απ’ την

Εικονογράφηση για το «Artaud le Memo»

πλευρά του ο Αρτώ μιλά στον Ριβιέρ για όλη του τη δυσκολία να υπάρχει («Υποφέρω από μια φο­ βερή αρρώστια του πνεύματος. Η σκέψη μ’ εγκα­ ταλείπει ολοκληρωτικά») και παραδέχεται πως «οι αδεξιότητες και κυρίως τα παράδοξα που προκαλούν σύγχυση», τα οποία επισημαίνει ο τε­ λευταίος στα ποιήματά του, προέρχονται απ’ τη «βαθιά αβεβαιότητα της σκέψης του». Αυτό που εκπλήττει τον Ριβιέρ είναι πως η «διανοητική διάβρωση» για την οποία παραπονιέται ο Αρτώ, μπορεί να του επιτρέψει μια αμείλικτης διαύ­ γειας κρίση για ό,τι γράφει. Ό ταν ο Ριβιέρ προ­ τείνει την έκδοση της αλληλογραφίας τους με παρεμβολές ποιητικών αποσπασμάτων, φτιά­ χνοντας έτσι ένα «μικρό μυθιστόρημα από επι­ στολές που θά ’ναι αρκετά παράξενο», ο Αρτώ συγκατατίθεται με ενθουσιασμό. Το βιβλίο θα βγει το 1927. Στο μεταξύ, εξέδωσε δυο σημαντι­ κά βιβλία: L ’ Ombilic des Limbes και Le Pese-

46/αφιερωμα nerfs στη σειρά «Για τα ωραία σας μάτια» πού ’χε προτείνει ο Αραγκόν στον Ζακ Ντουσέ. Δυο μικρά βιβλία 72 και 44 σελίδων που μαζί με το Τέχνη και Θάνατος (1929) συνιστούν το πρώτο τμήμα του έργου του Αρτώ. Έχουμε απομακρυνθεί πια πολύ από τα πρώ­ τα ποιήματα, όπου πάντως υπέφωσκε μια παρα­ φορά να υπάρξει: «Σκοτεινέ ποιητή, στήθος παρθένας / σε στοιχειώνει / πικραμένε ποιητή, η ζωή βράζει / κι η πόλη καίει / κι ο ουρανός γίνε­ ται βροχή, / η πένα σου χαράζει την καρδιά της ζωής». Ο Αρτώ τώρα πια χρειάζεται να βρει την πι­ θανότητα να είναι, να αποσπάσει από το άγνω­ στο κάτι το πραγματικό: «Στους δρόμους που με φέρνει το αίμα μου, δεν μπορεί να μη βρω κάπο­ τε μια αλήθεια». Οι προσφωνήσεις στον Πάπα («ο κόσμος είναι η άβυσσος της ψυχής, Πάπα διεστραμμένε, Πάπα πλανημένε έξω απ’ την ψυ­ χή, άσε μας να κολυμπήσουμε στα κορμιά μας, άσε τις ψυχές μας μέσα στις ψυχές μας, δεν μας χρειάζεται η πύρινη ρομφαία σου»), στον Δαλάι-Λάμα («Είμαστε οι πιστότατοι σου υπηρέ­ τες, ω Μεγάλε Λάμα, δώσε μας, στρέψε σε μας τα φώτα σου») και η Επιστολή στους Διευθυντές των ψυχιατρείων («Δίχως να επιμείνουμε στον όντως μεγαλοφυή χαρακτήρα των εκδηλώσεων κάποιων τρελών, όσο είμαστε ικανοί να τις εκτι­ μήσουμε, υποστηρίζουμε την απόλυτη νομιμότη­ τα της δικής τους σύλληψης της πραγματικότη­ τας και όλων των πράξεων που απορρέουν από

αυτήν»), δημοσιεύτηκαν ανώνυμα στο τεύχος τρία (15 Απριλίου 1925) της Revolution Surrealiste. Η Επιστολή στον κ. Συντάκτη του νόμου για τους τρελούς δημοσιεύεται την ίδια χρονιά στο Ombilic des Limbes: «Κύριε συντάκτα του νόμου του 1916, που τον στολίζει το διάταγμα του Ιου­ λίου 1917, σχετικά με τους τρελούς, είσαι μαλάκας»* Γιατί, κατά τον Αρτώ, το όπιο είναι το υπέρτατο βάλσαμο για το Άγχος. Η εσωτερική περιπέτεια του Αντονέν Αρτώ αρχίζει λοιπόν πριν τα τριάντα του. Είχε υπάρξει επί πλέον στο παρελθόν η συντριπτική του ρήξη με τους σου­ ρεαλιστές φίλους του, που ξέσπασε το 1927, με το φυλλάδιο «Στη μεγάλη νύχτα ή η σουρεαλιστι­ κή μπλόφα». Η κοινωνική και πολιτική εξέλιξη (η προσχώρηση στον κομμουνισμό) των σουρεα­ λιστών, αλλά κυρίως «η μικρή επιρροή που κατάφεραν να ασκήσουν στα ήθη και τις ιδέες του καιρού» θα απομακρύνουν τον Αρτώ, που δεν σκέφτεται πια παρά «τις κραυγές του ανθρώπου, που άλλο δε θέλει παρά να ξαναφτιάξει τη ζωή του». Για τον Αρτώ, ο Σουρεαλισμός είναι «μια μεγάλη ελπίδα που απέτυχε» και το κίνημα πέθανε «από τον ηλίθιο φατριασμό των οπαδών του». Τώρα ο Αρτώ θα προχωρήσει μόνος στην ανα­ ζήτηση του κορμιού του. Ο Ανταμόφ γράφει: «Να μιλήσεις για τον Αρτώ είναι να κάνεις πως δεν υπήρξε». Ας σιωπήσουμε. Μετάφραση: Ιωάννα Ευθυμιάδου

Ισπανικά Εταιρεία Ισπανικών Σπουδών

•ΜΙΓΚΕΛ ΝΤΕ ΘΕΡΒΑΝΤΕΕ· Καποδιστρίου 2, Τηλ. 3628880

Πρόγραμμα Σπουδών: Βασικός Κύκλος Γλώσσας (Κανονικά & Εντατικά Τμήματα)· Τμήματα Λογοτεχνίας-μετάφρασης & προφορικής άσκησης. ΔΙΠΛΩΜΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΒΑΡΚΕΛΩΝΗΣ

Διδάσκουν Ισπανοί καθηγητές πτυχιούχοι ισπανικών πανεπιστημίων. Πληροφορίες-εγγραφές: Από 8 Σεπτεμβρίου πρωί: 10.00-1.30 απόγευμα: 5.30-8.30 καθημερινά

I 1

αφιερω μα/47

Αν ο Αρτώ ζούσε σήμερα, ίσως να είχε ασχοληθεί με τη ροκ. Υπόθεση όχι και τόσο τολμηρή, αν αναλογιστονμε το σχέδιο πον τον συνέόεσε με τον Βαρέζ. ΑΝ ο Αρτώ ζούσε σήμερα, θ’ ασχολιόταν με τη ροκ; Αν η ερώτηση γίνει έτσι απότομα, μοιάζει άτοπη -ένα κακόγουστο κωμικό εύρημα, μια πρόχειρη παραδοξολογία. Κι όμως! Αρκεί μια προσεκτική ανάγνωση του έργου του «Le Thiatre et son double» για να δούμε να ξεπροβάλλουν ασταμάτητα, ολοφάνεροι παραλληλισμοί ανάμεσα στη σύλληψη του Αρτώ και στον τρόπο με τον οποίο κινείται -ή θά ’πρεπε να κινείται- η ροκ. Αυτό «το θέαμα ενός πειρασμού απ’ όπου η ζωή θα βγει χαμένη», τούτη «η γλώσσα από ήχους, κραυγές, φώτα, ονοματοποιίες» («Le Theatre de la Cruaute») που «χρησιμοποιεί δονήσεις και χαρίσματα της φωνής», που «κάνει τους ρυθμούς να ποδοκροτούν βίαια», «βομβαρδίζει τους ήχους» κι «έχει σαν στόχο να εξυψώσει, ν’ αποκοιμίσει, να γλυκάνει, ν’ ακινητοποιήσει την ευαισθησία» -πού να βρουν σήμερα καλύτερη απεικόνιση από τη ροκ, στις καλύτερες φυσικά στιγμές της; ΒΕΒΑΙΑ, κανένα συγκρότημα δεν επικαλέστηκε ποτέ -κ ι ευτυχώς, άλλωστε- τις θεωρίες του Αρτώ, είναι όμως απόλυτα εφικτό να διαβάσουμε το Theatre de la Cruaute και σαν το μανιφέστο μιας καθαρής ροκ, οδηγημένης στην απλούστερη και ισχυρότερή της έκφραση του θεάτρου των αφηρημένων, σχεδόν μεταφυσικών παθών -σαν τον Έρωτα, το Μίσος, το Φόβο, την Απόλαυση, τη Ζωή, το Θάνατο- έτσι όπως κατόρθωσαν να την αποδώσουν συγκροτήματα όπως οι Ντορς, Σουισίντ, Σεξ Πίστολς, Τζον Ντιβίζιον ή ακόμα κι η Τζάνις Τζόπλιν. Πιθανόν αυτοί να πέτυχαν αυτό πού ’χε στο μυαλό του ο Αρτώ: μιαν υπερβολική αναπαράσταση των συναισθημάτων που δίνει

στον ακροατή την εικόνα και την ευχαρίστηση, ανάκατη με φρίκη μιας ζωής πλήρους, απόλυτης, σχεδόν εξαγνισμένης απ’ τις νεκρές στιγμές της για να μην αφήσει να επιβιώσει παρά η ανησυχητική της ένταση. Η ραδιοφωνική άλλωστε απόδοση του «Pour en finir avec le jugement de dieu» δεν απέχει πολύ στην ουσία της από ορισμένες παραστάσεις του Τζιμ Μόρισσον, του Βασιλιά-Σαύρα των Ντορς, που βίωνε τη ροκ σαν έναν τρόπο «για ν’ ανοίξεις τις πύλες της αντίληψης» και το κονσέρτο σαν μια πρωτόγονη, παγανιστική τελετή ικανοποίησης των ενστίκτων. ΠΑΡΑΔΟΞΩΣ, παρά μια σκέψη του διασκευασμένη μουσικά, ο Αρτώ δεν μοιάζει διόλου να ενδιαφέρθηκε για τη μουσική. Την αναφέρει συχνά, σαν ένα μέσον όμως μεταξύ άλλων. Πράγματι, η μόνη σχέση συνεργασίας που φαίνεται να είχε ποτέ με μουσικό έχει σαν αντικείμενο ένα σχέδιο, που έμελλε ν’ αποτύχει, μαζί με τον μεγάλο γαλλο-αμερικανό νεοτεριστή Εντγκάρ Βαρέζ. ΤΟ 1928, όταν ακόμη βρισκόταν στη Νέα Υόρκη, ο συνθέτης του «Αμερικές» και «Αρκάνα» σκέφτεται να γράψει κάτι σαν «όπερα» ή σαν μελοποιημένη παντομίμα με προορισμό να την παρουσιάσει σε σκηνή ή δημόσια πλατείαμουσική, χορός, λόγια, φώτα έπρεπε να συνδυαστούν για ένα «πλήρες θέαμα»: τον «Αστρονόμο». Έφτιαξε ταχύτατα την υπόθεση. Η δράση θα ετοποθετείτο στο έτος 2000. Σ’ ένα αστεροσκοπείο, ένας αστρονόμος, εξετάζοντας τον ουρανό, ανακαλύπτει ένα αστέρι πιο φεγγοβόλο από τ’ άλλα: τον Σείριο, ένα νόβα, κι

48/αφιερωμα αναγγέλλει την άφιξή του στον κόσμο. Το φως του πλανήτη δημιουργεί πάνω στη γη κάτι σαν διαρκή μέρα, που πρώτα τη δέχτηκαν με χαρά, στη συνέχεια όμως δημιουργεί μιαν ατμόσφαιρα αποκάλυψης -ένα είδος «μεγάλου φόβου» για το έτος 2000. Πιστεύουν πως ήρθε η συντέλεια του κόσμου. Μπροστά στον κίνδυνο, οι ηθικές αναφορές θρυμματίζονται και τινάζονται στον αέρα. Εγκαθίστανται ο φόβος κι ο πανικός. Σε κατάσταση αλλοφροσύνης συγκεντρώνεται ο κόσμος μπροστά στο αστεροσκοπείο για να θανατώσει τον Αστρονόμο. Ο Σείριος όμως φυλάει τον «δημιουργό» του, τον αποσυνθέτει και τον παίρνει μαζί στην τροχιά του.

ηχητικότητα παίζει ένα ρόλο ταυτόσημο μ’ εκείνον που παίζει η κίνηση στο θέατρο του Αρτώ: είναι η ίδια η ύλη, η ειδική, της μουσικής, άρα το αυθεντικό της αντικείμενο. Ο Βαρέζ, όπως κι ο Αρτώ στο χώρο του θεάτρου, θέλησε να περιορίσει στη μουσική το «λογοτεχνικό» στοιχείο που της είχαν προσθέσει οι Ρομαντικοί ως εκ περισσού. Κι ενώ δεχόταν ότι για να γράψεις μουσική θά ’πρεπε να ξεκινήσεις από μιαν ιδέα, από ένα «θέμα», τούτα ’δω θά 'πρεπε, κατά μια πολύ ντεμπυσσιστική παράδοση, να εξαφανιστούν στο πέρας της προόδου της σύνθεσης με σκοπό να επιβιώσει μόνον η μαγική «πρωτόγονη» δύναμη του Ήχου.

ΕΥΚΟΛΑ φανταζόμαστε το πώς μπορούσε να εξυπηρετήσει μιαν παρόμοια υπόθεση η μουσική του Βαρέζ με τ’ απότομα ξεσπάσματά της, τους τρομαχτικούς ήχους, τα κρουστά της και το παίξιμό της στο χώρο. Πριν ακόμα προχωρήσει σε δοκιμές με τον Λε Κορμπυζιέ και τον Ξενάκη στις Βρυξέλλες, ο Βαρέζ λάνσαρε ενισχύσεις και μια διανομή των ηχητικών πηγών μέσα στο χώρο: ηλεκτρονική μουσική πριν καν να γίνεται λόγος γι’ αυτή.

ΘΑ μπορούσαν έτσι να πολλαπλασιαστούν τα σημεία όπου συναντιέται η σύλληψη του Αρτώ μ’ αυτήν του Βαρέζ, θα μπορούσαμε ακόμη και να δούμε μέσα στο έργο του Βαρέζ κάτι σαν «μουσική της cruaute». Ωστόσο, είναι γεγονός ότι, παρά τις ακούσιες τούτες προσεγγίσεις, η συνεργασία τους θ’ αλλάξει απότομα κατεύθυνση. Σ’ όλο το διάστημα του έτους 1934, ο Βαρέζ παραπονιέται στα γράμματά του ότι δεν μαθαίνει νέα από τον Αρτώ: «Πείτε iov Αρτώ ότι ελπίζω να έχω σύντομα νέα του» (γράμμα στον Ζολιβέ). «Εύχομαι να προχωράει ο Αρτώ τη δουλειά γιατί θά 'θελα να περάσω στη σκηνική προετοιμασία. Έχω ανθρώπους με σημαίνουσα θέση στον κύκλο του Θεάτρου που ενδιαφέρονται για το τι θα μπορούσα να παρουσιάσω στη σκηνή» (γράμμα στον Ζολιβέ και πάλι)- έπειτα στον Αρτώ τελικά, το 1935: «μου προκαλεί κατάπληξη που μ’ αφήνετε δίχως νέα σας (...) Κρίμα. Εδώ ο ρυθμός είναι ταχύτατος. Τίποτε δεν ξαναγυρίζει πίσω. Δεν μας αρέσει το “ξαναζεσταμένο φαγητό”».1

ΟΙ Ρομπέρ Ντεσνός και Αλεζό Καρπαντιέ, στους οποίους ο Βαρέζ εμπιστεύεται στην αρχή το σχέδιο, δημιουργούν, με βάση εκείνη την υπόθεση, ένα προσχέδιο λιμπρέτου. Στη συνέχεια, ο Βαρέζ στρέφεται το 1932 προς τον Αρτώ, που δέχεται να εργαστεί, απ’ ό,τι φαίνεται, μ’ ενθουσιασμό. Ένα χρόνο αργότερα, κι ενώ ο Βαρέζ επιστρέφει στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Αρτώ δεν έχει γράψει ακόμα τίποτα. Μια αφιέρωση του Ηλιογάβαλον στον Βαρέζ (όπου γράφει μάλιστα ανορθόγραφα τ’ όνομά του) δείχνει πως ούτε καν έχει ακούσει ποτέ τη μουσική του. Στην πραγματικότητα ο Αρτώ δουλεύει πιστεύοντας σε μια σύμπνοια, που τη νιώθει πολύ δυνατή, ανάμεσα στον ίδιο και τον Βαρέζ. Ο παραλληλισμός της πορείας τους είναι αληθινά εντυπωσιακότατος. Όπως ο Αρτώ ήθελε ν’ απαλλάξει το θέατρο απ’ το ψυχολογικό του περίβλημα, που μέσα του ψυχορραγούσε, με σκοπό ν’ αποκαταστήσει την ιδιαίτερή του γλώσσα και τη φυσική του δύναμη, έτσι και ο Βαρέζ κήρυττε τον πόλεμο στα πεδία της μουσικής εναντίον της «δικτατορίας της μελωδίας» και της υποβάθμισής της σε «σκοπό» προορισμένο να εφησυχάζει τον ακροατή. Αντι-διασκέδαση, η μουσική για τον Βαρέζ έπρεπε «να συγκλονίζει τον ακροατή» ώστε να τον κάνει ν’ ανακαλύπτει καινούριους κόσμους, πού 'ναι αδύνατο να περιγροίφούν μ’ άλλα μέρα. Άλλωστε, έτσι όπως συλλαμβάνει τη μουσική, η

ΤΕΛΙΚΑ, παρόλ’ αυτά, ο Αρτώ, προτού να φύγει για το Μεξικό, θα στείλει στον Βαρέζ ένα προσχέδιο λιμπρέτου σε τέσσερα μέρη, μαζί κι ένα πέμπτο ημιτελές, με τον τίτλο: «δεν υπάρχει πια στερέωμα».2 Μα ήταν ήδη πολύ αργά. Ο Βαρέζ νευρασθενής, εξουδετερωμένος απ’ τις αμφιβολίες του, μ’ έμμονη την ιδέα της αυτοκτονίας, εγκαταλείπει κάθε δραστηριότητα και για δεκατρία ολόκληρα χρόνια μοιάζει ανίκανος να γράψει οτιδήποτε. Ο Σείριος, ο νόβας, με το εκθαμβωτικό φως που τρελαίνει, δεν θά ’χει διασχίσει παρά τον εσωτερικό ουρανό των δύο μοναχικών μεγαλοφυιών. Από το Magazine Litteraire Μετάφραση: Κορίννα Κωνσταντοπούλου Σημειώσεις 1. Εντγκάρ Βαρέζ, Γραπτά, Christian Bourgeois.

2. Antonin Artaud, Άπαντα, Τόμος 2.

αφιερωμα/49

Jean-Michel Rey

Η εποχή του Ροντέζ Κλεισμένος στο άσυλο, «εκτοπισμένος στη Γαλλία» -σύμφωνα με δική τον έκφραση-, έχοντας υποβληθεί σε ηλεκτροσόκ, ο Αρτώ δεν το παίρνει απόφαση να σωπάσει. Πρόσωπο με πρόσωπο με την ωμότητα, που εκδηλώσεις της αντιλαμβάνεται καθημερινά, επιμένει να εκδηλωθεί. Κι εγκαινιάζει μιαν άλλη χρονική διάταξη, μιαν άλλη γραφή.

Ο Αρτώ, με το γιατρό Φερντιέρ, την παραμονή της εξόδου τον από το άσυλο τον Ροντέζ

Ε την έκφραση αυτή, «εποχή του Ροντέζ», εννοώ προπαντός τη δραματική εκείνη πε­ Μ ρίοδο -που στην πραγματικότητα συμπίπτει με τη λήξη του πολέμου- κατά την οποία ο Αντονέν Αρτώ είναι κλεισμένος στο άσυλο, «εκτοπισμέ­ νος .στη Γαλλία» σύμφωνα με τη δική του φρα­ σεολογία, υποταγμένος στην εξουσία της ψυχια­ τρικής με την πιο συστηματική, άρα πιο βίαια, μορφή της, δηλαδή το ηλεκτροσόκ. Την περίοδο κυρίως κατά την οποία, για να επωμισθεί ο ίδιος την υποχρέωση, ξέρει ότι πρέπει να ξαναμμθει κυριολεκτικά να γράφει, ότι πρέπει να ξαναβρεί βήμα προς βήμα το νήμα της διακεκομμένης πο­ ρείας για να το ξαναξετυλίξει απ’ άκρη σ’ άκρη.

Κι αυτό, αντίθετα προς τη γνώμη των περισσοτέ­ ρων πού τού ’χουν ήδη καθορίσει μια θέση, για την ακρίβεια τη θέση της τρέλας πού ’ναι για «κλείσιμο», της τρέλας που πρέπει πάση θυσία να φιμωθεί. Περίοδος της μεγαλύτερης δυστυ­ χίας, που σιγά-σιγά μοιάζει, και με διορία που δόθηκε στη σκέψη, περίοδος που εξελίσσεται σε μια πελώρια παράκαμψη μεσ’ από την οποία αναφύεται με τρόπο αποφασιστικό το ερώτημα του πεπρωμένου του έργου. ΤΑ γράμματα που ο Αρτώ απευθύνει στους Σ φίλους του, ανάμεσα στα 1943-1945, εκφρά­ ζει αυτό που θέλει να κάνει από δω και μπρος,

50/αφιερωμα επιβεβαιώνει κι επαναλαμβάνει την επιθυμία του να γράφει ερχόμενος σε ρήξη μ’ όλο σχεδόν το προηγούμενο έργο του, καταβάλλοντας κάθε προσπάθεια να εγκαινιάσει, μέσα του, μιαν άλλη χρονική διάταξη: αρχίζει έτσι μια εποχή όπου εμφανίζεται μια μεγάλη ταλάντωση ανάμεσα στο «θέλω» και στο «είμαι», μια εποχή όπου πραγ­ ματοποιείται μια τεράστια κίνηση οπισθοχώρη­ σης. Ο Αρτώ αποφαίνεται, με ποικίλους πλά­ γιους τρόπους, τον ανέφικτο τόπο της ύπαρξής του, την απίστευτη παραδοξότητα απ’ όπου αυ­ τή δεν παύει να εξαρτάται. Βρίσκει τα μέσα να εκφράσει την τραγωδία που ο ίδιος κατάντησε. Ξεκομμένος από το θέατρο, πού ’ναι κάτι πέρα για πέρα ακατόρθωτο στα πλαίσια του ασύλου του Ροντέζ, πρόσωπο με πρόσωπο όμως με την ωμότητα που εκδηλώσεις της αντιλαμβάνεται καθημερινά, ο Αρτώ επιμένει να εκδηλωθεί: εί­ ναι αυτό το εκφραστικό σώμα, που κάτω από τη διαρκή απειλή της ανυπαρξίας, προσπαθεί να πλατύνει την ίδια τη βάση του παρόντος, που αποπειράται ν’ αφαιρέσει το προνόμιο του γεγο­ νότος που απονέμεται στο παρόν, με σκοπό να ερευνήσει τα στάδια ολόκληρης της ιστορίας του, με τη βοήθεια μερικών λέξεων που τις εξε­ τάζει απ’ όλες τις οπτικές γωνίες, που τους δίνει πρόσκαιρα κύρος, έμφαση, λέξεις που τις θεωρεί κατάλληλες για να εισάγουν μιαν ουσιώδη αξία μες στην κοινή συνείδηση. Στο Ροντέζ, το κάθε τι, κατά κάποιον τρόπο, παίζεται πάνω σε μερι­ κές λέξεις, πάνω σ’ αποκλίσεις της σημασίας τους, σ’ αποχρώσεις, πάνω στη λεπτομέρεια της έκφρασης. Έτσι δουλεύει η γραφή για να πετύχει τη μεγαλύτερη αποτελεσματικότητά της, να μετασχηματίζει δηλαδή το υποκείμενο, την ίδια ώρα που η ίδια αναπτύσσεται, να μπορεί επίσης μέσ’ από αυτήν ένα υποκείμενο να εκδηλωθεί σαν συγγραφέας πέρα μάλιστα από λογοτεχνίες. ΤΗΝ κατάσταση εγκλεισμού στο άσυλο, δεν Σ υπάρχει, τούτη την κρίσιμη ώρα, άλλη διέ­ ξοδος παρά ν’ αρχίσει ν’ αφηγείται ακούραστα, με λέξεις δανεικές από δω κι από κει, με λέξεις αποσπασμένες από τα συμφραζόμενά τους, την ιστορία της ίδιας της ζωής, την καταγωγή του πεπρωμένου: τις αναρίθμητες περιπέτειες αυτής της ζωής που, σύμφωνα με τον Αρτώ, του την έχουν κλέψει, καπαρώσει, που πάνω της πλανιέ­ ται ασταμάτητα η απειλή του εκμηδενισμού. Δεν υπάρχει λοιπόν άλλη διέξοδος απ’ το ν’ αρχίσει ταυτόχρονα την αφήγηση του θανάτου, αυτού του ανανεωμένου θανάτου που του επιβάλλουν, ποικίλοντας τις ερμηνείες τούτου του αδιανόη­ του συμβάντος, πολλαπλασιάζοντάς τις. ΩΣ λοιπόν να γράψει, με πιθανότητες να γίνει κατανοητός, μια και μόνη στοιχειώδη απόφαση: είμαι νεκρός;

Π

Στα τέλη του 1945, ο Αρτώ θα γράψει: «Επιμένοντας νά ’μαι ο εαυτός μου, ξεπέρασα το θά­ νατο». Το ακολουθεί ένα άλλο σκέλος του συλλογι­ σμού, διαγραμμένο, που λέει μόνο: «επιμένοντας νά ’μαι νεκρός, έγινα ο εαυτός μου.» Αυτό που φανερώνεται σαφώς σ’ αυτή τη δι­ πλή απόφανση, σ’ αυτή την ηχώ που βαθμιαία παραμορφώνεται, είναι αυτό που θ’ αποκαλούσα επιτακτική επανάληψη, πού ’ναι κατά τη γνώμη μου ένα από τα μείζονα χαρακτηριστικά της γραφής του Αντονέν Αρτώ. Θά ’θελα έτσι να επισημάνω τον παράδοξο ρυθμό με τον οποίο μια φράση διορθώνεται καθ’ ον χρόνο αλλοιώνε­ ται, μάλλον για να τονίσει ότι δημιουργείται στα όρια του πιθανού, του αποδεκτού, δηλαδή του κοινού νου. Επίσης να επισημάνω έτσι την έμ­ φαση με την οποία μια φράση είναι ικανή να υποβάλει με τρόπο την εφικτή συνύπαρξη δύο προτάσεων φαινομενικά ασυμβίβαστων, μέσα από μιαν ορισμένη μορφή αναδιπλασιασμού. Να τονίσω, τέλος, την επανάληψη μέσα από την οποία μια φράση αλλάζει διαρκώς το αντικείμε­ νό της ώστε να το κάνει αγνώριστο, εν πάση περιπτώσει άκρως αινιγματικό. Σαν η αλλαγή, που έγινε μέσα σε μιαν επαναλαμβανόμενη, μετασχη­ ματιζόμενη μπροστά στα μάτια μας απόφανση, να της προκαλούσε μια συμπληρωματική ελικοειδή στροφή. Κυρίως, σαν η ένταση αυτής της επανάληψης νά ’χε σαν άμεσο αποτέλεσμα την απομάκρυνση, την ακύρωση του νοήματος που νομίζαμε ότι αποσπάσαμε από την πρώτη από­ φανση. Σαν αναγνώστης, ομολογώ την κατάπληξή μου, την αμηχανία μου, ακόμη και τον αποπρο­ σανατολισμό μου, που τα προκαλεί αυτό το εί­ δος λογοκλοπίας που πραγματοποιεί ένα κείμενο στον ίδιο του τον εαυτό. Η επιτατική επανάληψη θά ’ταν απλά μια άλ­ λη ονομασία της «λογοκλοπίας»; Τι πάει τότε να πει λογοκλοπία, όταν το ίδιο το υποκείμενο συναινεί σ’ αυτήν; ΟΜΙΖΩ ότι την εποχή του Ροντέζ, τούτη η επιτατική επανάληψη αφορά προπαντός τις διάφορες θέσεις -τους διάφορους χώρους- που ο Αρτώ θέλει να καταλάβει, ό,τι συνεπώς άπτεται ουσιαστικά των μετατοπίσεων για τις οποίες μοιάζει ικανός, συμπερασματικά ό,τι συμβαδίζει με το γίγνεσθαι-υποκείμενο του συγγραφέα Αν­ τονέν Αρτώ και μ’ αυτή την πιθανότητα, πάνω στην οποία πειραματίζεται, να λέει είμαι ή, ακό­ μα παραπέρα, ν’ αποφαίνεται έγινα ο εαυτός μου. Αυτό που θα μαρτυρούσε τούτος ο εκπλη­ κτικός χιασμός μέσω του οποίου, ιδιαίτερα, η απόφανση είμαι νεκρός μπορεί και στέκεται· αυ­

Ν

αφιερωμα/51 τή η απόφανση που, την εποχή του Ροντέζ, γίνε­ ται -κ ι είναι ένα από τα πιο επίμονα φαινόμενα εκείνης της εποχής- η ύλη, το μοτίβο πολλών αφηγήσεων. Είμαι. Είμαι νεκρός. Έγινα ο εαυτός μου. Έγινα νεκρός. Έγινα ο εαυτός μου ο Αντονέν Αρτώ. Έγινα νεκρός εγώ ο Αντονέν Αρτώ. Και τα λοιπά. Συμπερασματικά, μια συνέχεια συμβάντων που γίνονται αντικείμενο αφήγησης, επανάλη­ ψης, και λογοκλοπίας ακόμη, ένα σύνολο συμ­ βάντων που τέμνονται, επαναλαμβάνονται, αλληλοπροσδιορίζονται, αντηχούν. Μ’ άλλα λόγια, μια επιτατική γραφή που, ξεκινώντας από στοι­ χειώδεις αποφάνσεις, αποφάνσεις περιορισμένες στην πιο απλή τους έκφραση, γεννά ένα από τα πιο παράδοξα -και πιο τραγικά επίσης- κείμενα του αιώνα μας· μια γραφή εξαιρετικά προσεγμέ­ νη, συγκρατημένη, που γίνεται συνεχώς αντικεί­ μενο νέων αναγνώσεων, που το νόημά της διαρκώς ανακαλύπτεται. (...) ΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ το σύνολο των κειμένων της εποχής του Ροντέζ, ένα πράγμα μας κα­ ταπλήσσει ευθύς εξαρχής: ο ρυθμός της γραφής, πού ’ναι σχεδόν εξαναγκασμένη, σε κάθε βήμα, ν’ αναλύει και την πηγή της και το στόχο της, με σκοπό να επιβιώσει απ’ τον όλεθρο που εν γνώσει της την απειλεί, από τη συστηματική κατα­ στροφή της. Είν’ αλήθεια ότι, από την εποχή της Αλληλογραφίας με τον Ζακ Ριβιέρ, πραγματο­ ποιείται μια παρόμοια πορεία στο έργο του Αρ­ τώ κι επαναλαμβάνεται με μιαν ένταση ασυνήθι­ στη. Εδώ όμως, στο χώρο του ασύλου, αποκτά μια σπουδαιότητα πρώτου μεγέθους, μιαν ευρύ­ τητα μάλιστα άνευ προηγουμένου. Σαν η γραφή, κάτω απ’ αυτές ακριβώς τις συνθήκες, να μην εί­ χε άλλες πηγές από τούτη τη συνεχή επάνοδο στον ίδιο της τον εαυτό, απ’ αυτό το τεράστιο σχόλιο στο ίδιο της το περιθώριο. Πράγματι, στο Ροντέζ, οι λέξεις μόλις προφερθούν ή γραφούν, στρέφονται παραχρήμα εναντίον του δημιουργού τους, με μια βία που στηρίζεται -νομιμοποιείται μάλιστα- στη σιωπηρή συναίνεση του κοινωνι­ κού σώματος, δηλαδή στον κοινό νου. Το κάθε τι, σ’ αυτόν το χώρο, γίνεται με τρόπον ώστε οι πιο απλές λέξεις, στην παρούσα περίπτωση, να μην έχουν καν το χρόνο να ολοκληρώσουν την ίδια τους την τροχιά, να βρουν τη σημασία τους, να εισάγουν το παραμικρό λογοπαίγνιο στο χώ­ ρο των σημαινόντων. Ό λα γίνονται σαν να μην είχαν καν το χρόνο ν’ απλώσουν το μεταφορικό τους δίκτυο, ν’ ανασύρουν απευθείας στη γλώσ­

Δ

σα κάποια σύμβολα, να συγκροτήσουν μερικές στοιχειώδεις παραστάσεις. Γιατί, πριν καν προ­ λάβω να μιλήσω ή να γράψω, οι λέξεις πράγματι προσκρούουν σε μιαν απόλυτη άρνηση: έχουν ήδη ερμηνευτεί, ταξινομηθεί και καταχωρηθεί στον μοναδικό κατάλογο του παραληρήματος. Πρόσβαση στο λόγο έχω μόνο στο μέτρο που υπακούω προκαταβολικά στο σιωπηρό «νόμο» του κοινού νου. Δικαιούμαι να μιλήσω μόνον αν υποταγώ πρώτα στις συμβατικές έννοιες και υποχωρήσω στη διαδικασία καθορισμού που πε­ ρατώνεται πριν από μένα κι έξω από μένα. Ο Αρτώ ξαναρχίζει να γράφει για να εκφράσει πρώτα-πρώτα αυτά ακριβώς, απευθυνόμενος σ’ όσους επωφελούνται της θέσης τους για να μην ακούσουν αυτά που αποφαίνεται, απευθυνόμε­ νος σ’ όσους νομίζουν ότι ξέρουν ήδη το νόημα των όσων θα γράψει. ΡΤΩ: «Είναι παιδαριώδες κι απόλυτα ψευ­ δές να το ισχυρίζεστε, dr. Λατρεμολιέρ, κι είναι μια ιδέα που εσείς ο ίδιος εφεύρατε γιατί είσαστε πεπεισμένος ότι είμαι ένας Τρελός -και γιατί με αντιμετωπίζετε από τη θέση του Για­ τρού του Ασύλου που έχει ενώπιόν του έναν έγ­ κλειστο και γιατί ο γιατρός έχει πάντα δίκιο σε

Α

52/αφιερωμα βάρος ενός φυλακισμένου επειδή φτάνει να βε­ βαιώσει, ενώ ο άρρωστος έχει πάντα άδικο επει­ δή, στην περίπτωσή του, οι ίδιες βεβαιώσεις του γύρω από γεγονότα μπαίνουν στην κατηγορία του ταξινομημένου παραληρήματος, όποια κι αν είναι η διαύγεια με την οποία τις εκφράζει.» ΑΤΩ από τέτοιες συνθήκες, επανατίθεται πάντα το ερώτημα, ποια μπορεί να είναι η αποτελεσματικότητα της γραφής, πώς μπορούν οι λέξεις νά ’χουν κάποια πιθανότητα ν’ αρχί­ σουν ν’ αποκτούν σημασία από μόνες τους, ν’ αποφεύγουν τα εμπόδια που ορθώνονται μπρο­ στά τους σχεδόν συστηματικά. Γι’ αυτό μοιάζει αναγκαίο ν’ απαγκιστρωθούν απ’ τις καθιερωμέ­ νες κατηγορίες, από τη συμβατική χρήση της γλώσσας, από τούτο το είδος κοινού παρονομα­ στή με τον οποίο το κοινωνικό σώμα βρίσκει πως μοιάζει ευθύς εξαρχής. Μοιάζει αναγκαίο ταυ­ τόχρονα να υπενθυμίσουν, με τη μεγαλύτερη επι­ μονή, ορισμένες βεβαιότητες που πάνω τους το παρόν δεν θά ’χε καμιά εξουσία. Αυτό που κάνει ο Αντονέν Αρτώ, στην αρχή της εποχής του Ροντέζ, είναι προπαντός, νομίζω, μια λεπτομερής εργασία πάνω σε μερικές λέξεις που, ως επί το πλείστον, δεν μπορούν νά ’χουν καμιά άμεση απήχηση στο παρόν, είναι μια εργασία που, με την ευκαιρία αυτή, αποβλέπει να τοποθετηθεί στα ίδια τα όρια του νοήματος κι αυτού που εί­ ναι, στον τομέα αυτό, αποδεκτό, στερεότυπο. Αυτό που δίνει γι’ ανάγνωση -ιδιωτικά στην αρ­ χή, με τη μορφή επιστολών που σκορπίζονται σε πολλούς παραλήπτες κι επιτρέπουν έτσι την επα­ νάληψη- είναι εφήμερα αποσπάσματα που μοιά­ ζουν προορισμένα κυρίως να εξερευνήσουν βαθ­ μιαία συνοριακές ζώνες στα όρια σχεδόν της λο­ γοτεχνίας: χώροι αναγκαστικά αβέβαιοι όπου το απόκρυφο και το αόρατο, το θρησκευτικό και το μυστικιστικό φαίνονται νά ’χουν προσωρινά κοι­ νά σύνορα με την ποίηση. Σαν νά ’πρεπε, για μια περίοδο τουλάχιστο, να ξαναβρεθούν η ποιητική γραφή κι ο θρησκευτικός λόγος σ’ ένα κοινό έδα­ φος, σα νά ’πρεπε ν’ ανταλλάξουν αμοιβαία τις

Κ

εκφραστικές τους εξουσίες, σαν να συμβάδιζαν παροδικά εξαιτίας του άκαιρου, του απόλυτα παράκαιρου χαρακτήρα τους. Αυτό ακριβώς, κατά προτεραιότητα, θα συγκροτούσε μάλλον την εύθραυστη ενότητα -δίχως να μιλάμε, προς το παρόν, για την αντιφατική πλευρά του συνό­ λου- τούτης της τραγικής εποχής και, στη συνέ­ χεια, θα επέτρεπε να επινοηθεί κάτι σαν άμεση διέξοδος της γραφής, δίχως άλλα βοηθήματα απ’ αυτά που υπάρχουν στο έργο μες στην ίδια την ποίηση, σ’ αυτή την ποίηση που συνεχώς ανακα­ λύπτεται εξ ολοκλήρου και που, τούτην ακριβώς την εποχή, δοκιμάζει, τολμά ν’ αρχίσει, ριψοκιν­ δυνεύει να ξεκινήσει από μερικές λέξεις, δανει­ κές άλλωστε από πεδία ετερόκλητα. ΗΝ απόφαση της εποχής του Ροντέζ μορφοποιούν τα τελευταία κείμενα του Αρτώ. Στο μεσοδιάστημα υπάρχει η παραγωγή αυτού του «εσωτερικού» χώρου -αυτού του εσωτερικού θεάτρου της «συνείδησης»- όπου οι λέξεις απο­ κτούν τη δυνατότητα ν’ αναστραφούν, ν’ αναπο­ δογυριστούν, να επινοήσουν σιγά-σιγά τη σημα­ σία τους. Στο μεσοδιάστημα υπάρχει αυτή η επι­ τατική επανάληψη μέσ’ από την οποία μερικές λέξεις αναπαράγονται ενώ ταυτόχρονα διακρίνονται σαφώς μεταξύ τους, αντιγράφονται, ίσως ακόμη να κάνουν λογοκλοπία από τον ίδιο τους τον εαυτό. Η εποχή του Ροντέζ -που σημαίνει επίσης, θα το κατάλαβουμε, και πορεία του Ρο­ ντέζ- σχηματίζει μια τροχιά κατά την οποία οι λέξεις, μ’ έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο, τείνουν όλο και περισσότερο να γίνουν απεριόριστες και, θά ’λεγα, απροσδιόριστες, ανοίγοντας έτσι ένα χώρο λογοπαίγνιων όπου η ποίηση γίνεται ικανή να δημιουργείται μόνη της και κατορθώνει να τονίσει ξεκάθαρα τη διαφορά της απ’ ό,τι κα­ ταλαβαίνουμε συνήθως μ ’ αυτόν τον όρο.

Τ

Από το Magazine Litteraire Μετάφραση: Κόριννα Κωνσταντοπούλου

Προς Άγνω στη Κατεύθυνση

αφιερωμα/53

Η ανώτατη κορυφή του βάθους Φίλος και θαυμαστής του Αρτώ ώς το θάνατό του, ο Αρτΰρ Ανταμόφ δημοσίευσε αυτό το άρθρο το 1946, όπου τον αναφέρει σαν «τον πιο μεγάλο εν ζωή ποιητή της εποχής μας».

ΘΑ μιλήσω εδώ για το έργο του Αντονέν Αρτώ, και όχι για το «φαινόμενο Αρτώ». Χωρίς ν’ ανα­ φέρω την κακή εντύπωση, που προκαλεί αυτός ο όρος, αναφερόμενος στον Αντονέν Αρτώ όμως, είναι όλως διόλου ακατάλληλος. Προκαλεί απο­ δοκιμασία και διχόνοια, πράγμα που αν το δεις μεμονωμένα, ξεφεύγει και παραπλανεί. Το δίχως άλλό η σκέψη και η ζωή του Αντονέν Αρτώ έχει παρεξηγηθεί φοβερά. Αλλά μέσα απ’ αυτήν την παρεξήγηση, όσο παράδοξη κι αν εί­ ναι, η μοίρα του ανθρώπου ολοκληρωτικά έχει διακυβευθεί. Αν, μόνο αυτός στην εποχή μας, ο Αντονέν Αρτώ, μπόρεσε να ξαναβρεί την έννοια του θεάτρου, που μένει βέβαια γι’ αυτόν το θέα­ τρο τρόμου, είναι γιατί μέσα από αυτό το θέα­ τρο, υπήρξε ακόμα και στην ίδια του τη ζωή, ένας τρομοκρατημένος και αφιερωμένος ηθο­ ποιός. Η ωμότητα είναι ο τόπος συνάντησης του αν­ θρώπου με τους νόμους του σύμπαντος. Μερικοί άνθρωποι, αυτοί που συνήθως αποκαλούμε ποιητές ή προφήτες -παντοτινοί εχθροί της πολιτείας και του κλήρου-, ζουν ένα προσω­ πικό δράμα τοποθετημένο ακριβώς πάνω σ’ αυ­ τά τα σπάνια σημεία σύγκρουσης, όπου το άτομο γνωρίζει το Νόμο μέσα από την οδύνη. Αυτά τα πράγματα δεν είναι του κόσμου, αυτού του κό­ σμου από τον οποίο ο Αρτώ δηλώνει ξεκομμέ­ νος. Μέσα σ’ ένα περιβάλλον τόσο σκοτεινό και βαθύ, η γλώσσα δεν είναι κάτι που σ’ αγγίζει. Δεν θα μιλήσω γι’ αυτά που θα έπρεπε να ειπω­ θούν. Από την άλλη μεριά αναρωτιέμαι αν έχω το δικαίωμα να μιλήσω γι’ αυτά. Ό ταν ο Πασκάλ έλεγε ότι ο άνθρωπος, ο οποίος είναι μακριά από το να κατανοεί τα άκρα, σχεδιάζει τα όρια, που μόνο η προσωπική εμπειρία επιτρέπει να ξεπεραστούν, είναι λοιπόν προκαθορισμένο ότι ο άνθρωπος μπορεί να ζήσει ακραίες καταστάσεις και μετά να τις διαγρά-

Πρόσκληση του Α. Αρτώ, από τον Αντρέ Μασάν, λιθογραφία, 1950

54/αφιερωμα ψει με τη σκληρότητά του. Αλλά τίποτε δεν θα μπορούσε να εξηγηθεί εκτός από το πεπρωμένο του. Θα ήθελα απλά να πω ότι είμαστε μερικοί που βλέπουμε στο πρόσωπο του Αντονέν Αρτώ τον μεγαλύτερο, εν ζωή, ποιητή της εποχής μας, επο­ χής που παρ’ όλους τους ισχυρισμούς της είναι παράδοξα φτωχή από ποιητές. Η βαθύτερη πρωτοτυπία του έργου του Αρτώ, το σημαντικό της χαρακτηριστικό, είναι ότι είναι όλη, το σχολαστικό και τρομακτικό συμπέρασμα των καταστάσεων -καταστάσεων συνείδησης ή ψυχολογικών- πότε φανταστικών αλλά βιωμένων μέχρι τα όρια του θανάτου. Κανείς σήμερα, εκτός ίσως από τον Ζιλμπέρ Λεκόμπτ - αυτόν τον άλλο μεγάλο ποιητή εντε­ λώς άγνωστο ακόμα- δεν έχει εισχωρήσει τόσο βαθιά στα σκοτάδια του σύμπαντος, μέσα από τα κείμενα μιας ανατρεπτικής βίας, άνισης κατά τον Λωτρεαμόν, όπου ο Αντονέν Αρτώ ανοίγει το χάσμα της ψυχικής και οργανικής ζωής, ξα­ ναβρίσκει έτσι το βάθος και το φόβο των αρχι­ κών καταβολών. «Να είσαι ευλογημένη σάρκα, γιατί μας προστατεύεις από τη φρικιαστική εικό­ να των οστών», λέει ένα κείμενο των Μάγια. Σχεδόν μόνος ο Αρτώ αυτήν την εποχή έχει τη δύναμη να ξεσκεπάσει τη σάρκα και να ξαναβρεί τον αποτρόπαιο σκελετό των πραγμάτων. Δημοσιεύω εδώ την ιδέα, σύμφωνα με την οποία ο Αντονέν Αρτώ θα δικαιωνόταν από δω και μπρος σαν ένας μεγάλος ποιητής, αλλά δεν θα ήταν πια. Αυτή η ιδέα θα ήταν απεχθής, αν δεν ήταν γε­ λοία και δεν οφειλόταν στην παντελή άγνοια. Είπαν ότι ο Αντονέν Αρτώ ήταν νεκρός. Είναι πια καιρός να βάλουμε τα πράγματα στη θέση τους. Παρ’ όλες τις διώξεις -όλες αληθινές- που υπέστη ο Αρτώ από ανθρώπους και ανώνυμες δυνάμεις, που τον καταδίωκαν και τον τρόμα­ ζαν, το έργο του δεν έπαψε να υψώνεται όπως άλλωστε μπορείτε να κρίνετε αμέσως, ακούγοντας τα κείμενα που θα διαβαστούν. Τα τελευταία έργα του Αρτώ, «La chariti pour le pauvre Popocatepelt esse ve epe», η Suppdts et suppliciations, δεν πρόσφεραν την αδυσώπητη αρ­ χιτεκτονική του «Qui au sein», μέσα στο «V Art et la Mort». Αλλά αν η συνηθισμένη έννοια της τέχνης υπο­ χωρεί, είναι για ν’ αφήσει τόπο σε κάτι ακόμα πιο σημαντικό. Μέσα από αυτήν την εξαρθρωμέ­ νη αρχιτεκτονική απλώνεται σε μας ένα πολύ σπάνιο φως. Ποτέ το έργο του Αντονέν Αρτώ δεν ήταν τό­ σο κοντινό μ’ αυτήν την ιδέα της οποίας υπήρξε το προαίσθημα και το πλησίασμα. Σημείο στο οποίο ο Αντρέ Μπρετόν καθορίζει μ’ έναν μεγα­ λειώδη τρόπο τη θέση, πέρα από τις συγκρούσεις

και που μέσα στις πρόσφατα δημοσιευμένες ση­ μειώσεις, μέσα στο «L’ heure Nouvelle», ο Ροζέ Ζιλμπέρ Λεκόμπτ ονομάζει «η ανώτατη κορυφή του βάθους, ο εσώτερος μυχός του σύμπαντος». Δεν ξέρω αν υπάρχουν μέσα σ’ όλη τη σύγχρο­ νη λογοτεχνία σελίδες πιο ανατρεπτικές απ’ αυ­ τές που ανοίγουν οι «Les Nouvelles Revelations de Γ Etre», όπου ο Αρτώ γράφει ότι αυτός ο κόσμος δεν υφίσταται και πώς δεν υφίσταται. Μιλάει παράλληλα για τον εαυτό του που δεν είναι νεκρός, αλλά διαχωρισμένος. Με τις «Les Nouvelles Revelations de Γ Etre», πλησιάζουμε στο προφητικό πνεύμα. Η Αγωνία, η καθαρή συνείδηση της διάρκειας, γίνεται αυτό το βλέμμα το προσηλω­ μένο στην άβυσσο των μελλοντικών στιγμών. Αλ­ λά και η προφητεία με τη σειρά της απορρίπτε­ ται. Τώρα ο χρόνος δεν είναι πια ο μόνος που έχει αναποδογυριστεί. Ο χρόνος δεν υφίσταται πια. «Δεν θα κάνω άλλες προφητείες», έγραφε ο Αντονέν Αρτώ εδώ και μερικούς μήνες σ’ ένα γράμμα, «ούτε θα ξαναρίξω τα χαρτιά, ούτε λίβελους ενάντια σε ό,τι ενοχλεί και φράζει τη συ­ νείδηση με παλιά προχώματα. Να κατηγορηθούν τα συμπλέγματα δεν είναι ανεκτό...» Τα τελευταία έργα του Αρτώ φτάνουν επιδέ­ ξια σε μιαν απαράμιλλη ποιότητα οραμάτων, χωρίς προηγούμενο... Σημειώνω μερικές γραμ­ μές: «Ένα μικρό νεκρό κορίτσι λέει: είμαι η μόνη που εμφυσώ τον τρόμο στους ζωντανούς. Σηκώ­ στε με αμέσως από κει». Αλλά το πιο σημαντικό μέσα σ’ αυτά τα κείμε­ να είναι ίσως η ολοκληρωτική αποκάλυψη της φόρμας, ο λεξικός πλούτος, ένα είδος φωνητικού θαύματος που ανανεώνεται συνεχώς. Η φράση όχι μόνο συνθλίβεται όπως άλλες φορές, αλλά ξαναδημιουργείται, δεν τρίζει απάνθρωπα τα δόντια, αλλά υψώνεται μαγευτικά. Σ’ αυτήν την εποχή της αποκαρδίωσης, όπου οι περισσότεροι από τους ποιητές εγκαταλείπουν όχι μόνο το στόχο, αλλά και το γράψιμο, εγκα­ ταλείπουν τον Ρεμπώ ή τον Κάφκα, η μεγαλύτε­ ρη ιδιοφυία απ’ όλες ξαναβρίσκει, έξω από κάθε ακριβή έρευνα, τις μεγάλες σιωπηλές εικόνες στο βάθος του παγκόσμιου υποσυνείδητου. Σ’ αυτούς τους σκοτεινούς καιρούς όπου όλα γκρεμίζονται, το έργο του Αντονέν Αρτώ στέκει σαν μια παθιασμένη πρόκληση, ή εκδίκηση των μαγικών δυνάμεων, που χρόνια γελοιοποιημένες και καταπιεσμένες ξαναβγαίνουν στο φως της μέρας. Από δω και μπρος, αυτό το έργο, επειδή εξηγεί την κατάσταση του περιθωριακού ανθρώ­ που, μένει «απόλυτα μοντέρνο» και σύμφωνα με τον Ρεμπώ «απόλυτα υποτιμημένο». Αυτή η συνεχής ποδοκρουσία, η συσσώρευση, το ισοπέδωμα των ήχων, των λέξεων, των φρά-

αφιερω μα/55

Ο ΑΡΤΩ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤ ΡΟΜΠΕΡ Καταλήγω να πιστέψω ότι είναι αδύνατο να καταλύσεις ένα μύθο καλά εδραιωμένο και ιδίως όταν υπήρξε τεκμήριο γεγονότων από τα οποία έχει καταληφθεί. Έτσι διαβάζω μέσα στο «La route Bleue» του Κένεθ Γουάιτ, επ’ ευκαιρία αυτών που ακολουθούν το δρόμο του Νότου: «Ο Λενζ σερνόταν σ’ ένα δρόμο της Μόσχας. Ο Νίτσε ναυαγούσε στο Τορίνο. Ο Ρεμπώ ψυχορράγούσε σ’ ένα κρεβάτι νοσοκομείου, στην Μασσαλία. Ο Αρτώ εξώκειλε σ’ ένα άσυλο στο Ιβρύ». Δεν υπάρχει τίποτε να δεις για τα πρώτα παραδείγματα, αλλά το τέταρτο δεν έχει κανένα υπόβαθρο, απλά υποστηρίζει αυτή τη μυθολογία -ο καταραμένος ποιητής πρέπει να πεθάνει σαν τέτοιος, και αυτό αποτελεί μέρος της αποστολής του- που με τη μεγαλοποίησή της και την ανάγκη της για συμμετρία, κατορθώνει να κατασκευάσει για τον πιο μοναχικό ποιητή μια συναφή τετριμμένη μοίρα. Ακόμα κι αν όλα ήταν καταραμένα στη ζωή του Αντονέν Αρτώ, το τέλος του δεν ήταν. Δεν είναι αλήθεια ότι «υπέκυψε μέσα σ’ ένα άσυλο στο Ιβρύ», πέρασε τα δύο τελευταία χρόνια της ζωής του σ’ ένα ιδιωτικό ίδρυμα του οποίου ο διευθυντής ο Δρ. Αχιλλέας Ντελμάς έδωσε επιπλέον τα κλειδιά (αφού είχαμε επιμείνει πάρα πολύ, στο τέλος συγκατατέθηκε). Δεν είναι αλήθεια επίσης ότι ζούσε μίζερα και ότι πέθανε εγκαταλελειμμένος, όπως διαδίδεται από δω κι από κει. Έζησε χωρίς καμιά βιοτική έγνοια χάρη σε όσα συγκεντρώσαμε γι’ αυτόν, χάρη σ’ αυτούς που θεωρούνταν τότε στο Παρίσι διασημότητες (στη συνέχεια, όπως έγραφε, ήταν αλήθεια ότι ήταν ικανός να κερδίζει τη ζωή του). Και όχι μόνο δεν εγκαταλείφθηκε, αλλά ήταν τόσο περιτριγυρισμένος, δεχόταν από παντού δείγματα τρυφερότητας, συμπάθειας και καμιά φορά περιέργειας, που αναρωτιόμουν συνεχώς αν κουραζόταν καθόλου. Χωρίς αμφιβολία οι προσπάθειές μας να του εξασφαλίσουμε τα μέσα για ένα ειρηνικό τέλος της ζωής του δεν πέτυχαν παρά μόνο εν μέρει, γιατί ήταν ανήμπορος απέναντι στην αγιάτρευτη αρρώστια τού είναι, όπως θα ήταν άλλωστε και κάθε άλλο είδος βοήθειας. Και είναι εδώ ακριβώς που με πληγώνει ο μύθος, γιατί περιγράφοντας τη ζωή του Αντονέν Αρτώ, σύμφωνα με τα κλισέ μιας επιβεβλημένης συμφοράς, διαστρέφεται και νοθεύεται αφόρητα αυτό που ήταν στην ουσία η πραγματική τραγωδία. Απόσπασμα από το «La Tyrannie de Γ imp rime» Μετάφραση: Κομνηνού Φωτεινή

σεων δεν έχουν στο έργο του Αρτώ τη ρομαντική διαδοχή, ή την υποστάθμη των συμβολιστών, ή προέλευσή τους είναι από αλλού. Αυτή εκτράχυνση, ο ερεθισμός της γλώσσας στο έργο του Αντονέν Αρτώ δεν είναι παρά το σημάδι, το σύμπτωμα του ερεθισμού του ψυχι­ κού πάθους και της ανταρσίας. Είναι η κραυγή μιας ύπαρξης βιασμένης από το τίποτα. Ξέρω ότι μερικοί από σας θα με πλη­ σιάσουν για να με διεγείρουν μέσα στην απογοή­ τευση και τη νύχτα. Αλλά όμως, μπορούμε να περιοριστούμε στις αισθητικές θεωρήσεις όταν πρόκειται για το έργο του Αντονέν Αρτώ, όπου η ποίηση, στο στάδιο της γένεσής της, ξεχειλίζει από παντού, από την ίδια πηγή που τη γεννά,

και που είναι η υπέρμετρη οδύνη; Μα αποστρέφοντας το βλέμμα για μια στιγμή από το κέντρο της ύπαρξης, θα ήταν σαν να προδίδαμε τον Αντονέν Αρτώ, που μέσα στο «Le theatre et son double», ισχυρίζεται τα εξής: «Και αν υπάρχει ακόμα στον καιρό μας κάτι κολασμένο και αληθινά καταραμένο είναι να πε­ ριφερόμαστε αργά και καλλιτεχνικά πάνω σε μορφές, αντί να κάνουμε σαν τους καταδικασμέ­ νους σε θάνατο, που ενώ τους καίνε, γνέφουν πάνω από την πυρά». Αυτό το κείμενο είναι απόσπασμα της εφημερίδας Juin (No 18, 18 Ιουνίου 1946) Μετάφραση: Φωτεινή Κομνηνού

56/αφιερωμα

Το διονυσιακό

Μαρία Κουτσουδάκη

στοιχείο στη θεωρία του Αντονέν Αρτώ Προσωπογραφία από τον Elie Lascaux, λάδι, 1923

ΣΤΟ έργο του Le Theatre et son Double ο Αντο­ νέν Αρτώ απαιτεί για το θέατρο του 20ού αιώνα την προσφορά μιας εμπειρίας πανομοιότυπης με κείνη των διονυσιακών μυστηρίων, όπου η «κά­ θαρση» επιτυγχάνεται μέσα από τον τρόμο, τη σκληρότητα, τη βία και το θάνατο. Το διονυσια­ κό θέαμα, όπως είναι γνωστό από μυθολογικά στοιχεία ή από την τραγωδία του Ευριπίδη Βάκχες, αποτελεί την ψυχή της θεωρίας του Αρτώ που μετά το 1938 τόσο επηρέασε το γαλλικό και παγκόσμιο θέατρο. Για την ελληνική μυθολογία, η γέννηση, ο διαμελισμός, η ανάσταση και η τελική ένωση του Διονύσου με το σύμπαν συμβολίζουν τη Δη­ μιουργία, τη διαδικασία του «Γενέσθαι», και το Χάος. Κατά συνέπεια κάθε πτυχή του διονυσια­ κού μύθου αποτελεί έναν σκληρό αντικατοπτρι­ σμό των δυνάμεων της φύσης. Στο πρώτο μανιφέστο του για το «Θέατρο της Βίας» (Le Theatre de la Cruaut6), ο Αρτώ όραμα- „ τίζεται ένα θέατρο που το κυβερνάνε πανομοιό­ τυπες ιδέες: Μια έκκληση σε μερικές ασυνήθι­ στες ιδέες των οποίων το πεπρωμένο είναι ακρι­ βώς το ότι δεν μπορεί να είναι περιορισμένες, αλλά ούτε τυπικά διατυπωμένες. Αυτές οι ιδέες, που αγγίζουν τη Δημιουργία, το Γενέσθαι και το Χάος και που είναι όλες τάξης κοσμικής, παρέ­ χουν μια πρώτη έννοια ενός βασιλείου απ' όπου το θέατρο έχει απομακρυνθεί.1 ΕΝΑ θεατρικό έργο, συνεχίζει ο Αρτώ, δεν πρέ­ πει παρά να είναι «ένας αντικατοπτρισμός του μαγικού και τελετουργικού στοιχείου».2 Τα μέλη της ακολουθίας του Διονύσου απολάμβαναν τη φύση, οργίαζαν, πέφταν σε έκσταση και ακόμα ασκούσαν κανιβαλισμό για να τιμήσουν το θεό που λατρεύαν. Στην «Τεχνική» του για το «Θέα­ τρο της Βίας», ο Αρτώ περιγράφει το θεατρικό δράμα σαν ένα μέσο πραγματικής ψευδαίσθη­ σης, γεμάτο από όνειρα, έμμονες ερωτικές ιδέες, εγκληματικότητα και κανιβαλισμό. Είναι φανερό ότι ο Αρτώ με τη θεωρία του δεν επιστρέφει στο στυλιζαρισμένο Αττικό Δράμα του 5ου π.Χ. αιώνα, αλλά στον πρωτογονισμό των διονυσιακών μυστηρίων. Η θεατρική παρά­ σταση πρέπει να θυμίζει τελετουργία σε «χώρους ιερούς», όπου θεατές θα κάθονται στο μέσο και

αφιερωμα/57 η δράση του έργου θα ξετυλίγεται γύρω τους.4 Επίσης όπως συνέβαινε και στις τελετουργίες προς τιμή του Διονύσου, ο ρόλος του ηθοποιού πρέπει να είναι εναλλασσόμενος με το ρόλο του θεατή. Ο δε γενικός χαρακτήρας των έργων πρέ­ πει πάντοτε να κυριαρχείται από μια άγρια τελε­ τουργική φύση. Χωρίς πρωτόγονη βία η ύπαρξη του θεάτρου είναι κάτι το αδύνατο, καταλήγει ο Αρτώ στο πρώτα μανιφέστο: «από το δέρμα μόνο μπορεί η μεταφυσική να εισχωρήσει στα πνεύμα­ τα». Στο δεύτερο μανιφέστο του «Θεάτρου της Βίας», ο γάλλος θεωρητικός αναφέρεται πιο άμεσα σε μια κοσμογονία και ένα πεπρωμένο που χωρίς άλλο υποδεικνύουν για το σύγχρονο θέατρο τη μίμηση ενός πανάρχαιου τελετουργι­ κού πρωτογονισμού:

.

η παρεμβολή του τυχαίου, ο μαγνητισμός του μοιραίου... τα πρόσωπα μεγεθυμένα σαν θεοί, σαν ήρωες ή σαν τέρατα, σε διαστάσεις μυθικές... αυτοί οι θεοί ή ήρωες, αυτά τα τέ­ ρατα, αυτές οι φυσικές και κοσμικές δυνάμεις θα ερμηνευτούν σύμφωνα με τις πιο αρχαίες ιερές εικόνες και τις αρχαίες κοσμογονίες.6

ΑΥΤΗ την επιστροφή στους «αρχαίους πρωτό­ γονους Μύθους» διαλέγει ο Αρτώ όχι μόνο σαν θεματικό στοιχείο των έργων, αλλά την κρίνει απαραίτητη για κάθε τεχνική λεπτομέρεια της παράστασης: ήχοι, μουσική, φωτισμός, όλα πρέ­ πει να ταράζουν το θεατή ώστε η «κάθαρση να επιτυγχάνεται τελικά μέσα από τη βία και τη σκληρότητα. Αλλά και τα κουστούμια του έργου πρέπει να έχουν τελετουργικό προορισμό». Οι λάτρεις του Διονύσου παρουσιάζονται στη μυ­ θολογία ντυμένοι με τραγόδερμα και στεφανωμέ­ νοι με αμπελόφυλλα και φύλλα κισσού. Το πιο σημαντικό όμως κομμάτι της όλης περιβολής εί­ ναι η διονυσιακή μάσκα που συμβολίζει τη γειτονικότητα όσο και τη θαυμαστή απομάκρυνση του θεού, εκφράζοντας το αέναο παράδοξο της διττότητας του Διονύσου. Το διονυσιακό παιχνί­ δι ψευδαίσθησης και πραγματικότητας, θηλυκού και αρσενικού, αθανασίας και θνησιμότητας βρίσκει την τέλεια έκφρασή του στη χρήση της μάσκας. Με την πάροδο των χρόνων, η μάσκα παρέμεινε ιδιαίτερα δημοφιλής σαν αντιπροσω­ πευτικό στοιχείο των πνευμάτων από το Με­ σαίωνα μέχρι τη σύγχρονη εποχή (βλ. έθιμα Mardi Gras, κ.ά.). Και ο Αρτώ στη θεωρία του απαι­ τεί μια θεατρική παρουσίαση όπου για μια ακό­ μη φορά η διττότητα της ύπαρξης να υπογραμμί­ ζεται με τη χρήση κολοσσιαίων διονυσιακών μα­ σκών. «Οι μάσκες εξαφανίζονται όταν τα τέρατα ξα­ ναποκτούν ανθρώπινες μορφές, όταν η τραγωδία ξεχνάει οριστικά την τελετουργική της προέλευ­

ση», γράφει ο Ρενέ Ζιράρ.ν Όταν όμως, οι ορα­ τές μάσκες εξαφανίζονται, πάντοτε αντικαθί­ στανται από τις αόρατες καθώς πλαστοπροσω­ πία και πλάνη, που ακολουθείται από «αναγνώ­ ριση», είναι κάτι κοινό στην αττική τραγωδία. Κατά τον ίδιο τρόπο στο Δυτικό Θέατρο του 20ού αιώνα, τόσο οι ορατές όσο και οι αόρατες μάσκες είναι παρούσες. Τις πρώτες τις βρίσκου­ με παντού στα έργα των Ζαρρύ, Απολλιναίρ, Κοκτώ και Ζενέ, παραδείγματος χάριν, όπου η κάθαρση επιτυγχάνεται μέσα από μια αισθητική βιαιότητα. ΕΤΣΙ οι διονυσιακές μάσκες της θεωρίας του Αρτώ αποκτούν ιδιαίτερη σημασία σε ένα έργο σαν τους Νέγρους (Les Negres) του Ζενέ. Όπως συμβαίνει και στις Βάκχες του Ευριπίδη, το κατ’ εξοχήν διονυσιακό έργο της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, το έγκλημα διαπράττεται εκτός σκη­ νής και κατόπιν «παριστάνεται και χορεύεται επί σκηνής με όλη την εκστατικότητα της βίας και ομορφιάς του». Ο Γιαν Κοττ επισημαίνει ότι οι Νέγροι «σε όλη την Ιστορία του Θεάτρου είναι το μόνο έργο που παρουσιάζει παρόμοια δομή με τις Βάκχες»}0 Όπως ο Διόνυσος ήταν ένας θεατής στις Βάκχες, ο Ζενέ απαιτεί για κάθε πα­ ράσταση του έργου του την παρουσία ενός του­ λάχιστο λευκού θεατή ντυμένου με επίσημο κου­ στούμι και για τον οποίο θα παίζουν οι ηθοποι­ οί. Αν δεν υπάρχουν λευκοί θεατές, άσπρες μά­ σκες θα δίνονται στους μαύρους θεατές του ακροατηρίου. Η μάσκα υιοθετήθηκε από πολλούς συγγρα­ φείς της γαλλικής αβάν-γκαρντ και άλλους, στα πλαίσια της προσπάθειάς τους να ξαναποκτήσει το θέατρο την πρωταρχική διονυσιακή του ταυ­ τότητα. Μαζί με τα άλλα διονυσιακά στοιχεία, τη χρήση των οποίων υπαγορεύει, το Θέατρο της Βίας συνέτεινε στην απελευθέρωση του θεάτρου του 20ού αιώνα και στη δημιουργία ενός νέου «πλαστικού» δράματος που δίνει στο θεατή μια «ολική εμπειρία», εφάμιλλη με κείνη που γεύο­ νταν οι πιστοί των διονυσιακών μυστηρίων.*1

Σημειώσεις 1. Antonin Artaud, Le Thidtre et son Double (Paris: Gallimard, 1964), σελ. 137. ibid, σελ. 139. ibid. ibid. ibid, σελ. 151. ibid, σελ. 187. ibid, σελ. 146. ibid, σελ. 148.

Rend Girard, Violence and the Sacred, trans. Patrick Grego­ ry (Baltimore: John Hopkins Univ. Press, 1977), σελ. 163.

10. Jan Kott, The Eating o f the Gods, trans. Boleslow Taborski and Czerwinski (New York: Random House, 19631.

228.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

58/αφιερωμα

Λ. Κοκκινοπούλου

Ελληνικές εκδόσεις κειμένων του Αρτώ Σκηνή διακοσμούσα ένα φυλλάδιο του θεάτρου του Αλφρέντ Ζαρρύ

Το 1931 το περιοδικό «Λόγος» δημοσίευσε σε τρεις συνέχειες (τεύχ. 7-9), τη μελέτη του Δημήτρη Μεντζέλου, Ο υπερρεαλισμός και οι τάσεις τον. Το ελληνικό αναγνωστικό κοινό πληροφορείται ότι «ο “Καλόγηρος” του Lewis είναι έργο απ’ τη μια άκρη στην άλλη φύσημένο απ’ το μαγικό αεράκι του θαυμάσιου» κι ότι ο μελετητής «είναι δίκιο ν’ αναφέρεται» και σ’ έναν από τους «αποστάτες» του κινήματος, τον Artaud, «πρωταγωνιστή» της υπερρεαλιστικής επανάστασης «στα θεατρικά έργα». (Η μελέτη αναδημοσιεύεται στο περιοδικό «Ηριδανός», τεύχ. 4, Φλεβάρης-Μάρτης 1976, σελ. 88-96). Σήμερα έχει αναγνωρισθεί η συμβολή της «πύρινης σκέψης του Αρτώ» στη διαμόρφωση των σύγχρονων προβληματισμών για τη ζωή και την τέχνη. Ωστόσο, οι τίτλοι αυτοτελών εκδόσεων του «ιδιόμορφου» -για πολλούς- στοχαστή παραμένουν στα ελληνικά περιορισμένοι και μόνον ο «Καλόγερος», από τη δική του μεταγραφή, μπορεί να θεωρηθεί «εμπορικό» βιβλίο. Σε κεντρικά βιβλιοπωλεία της Αθήνας, αναγνώστες που συναντήσαμε μας είπαν ότι γνωρίζουν τον Αρτώ περισσότερο μέσω άλλων κειμένων που κυκλοφορούν μεταφρασμένα στη χώρα μας και αφορούν το υπερρεαλιστικό κίνημα ή την ιστορία του θεάτρου και τις σύγχρονες τάσεις στο χώρο αυτό. Οι αναζητήσεις του δεν είναι άγνωστες, ούτε αφήνουν αδιάφορους τους έλληνες αναγνώστες· είναι, μάλλον «γνώριμες υπό διάθλασιν». Υποστηρίζεται ότι τα δοκίμια του Αρτώ είναι «δύσκολα, σκοτεινά κείμενα», ότι «απευθύνονται σε κάπως ειδικό, μυημένο κοινό», ότι η κίνησή τους επηρεάζεται από «μια κάποια δυσπιστία στην πληθώρα των μεταφράσεων που κυκλοφορούν». Αλλά είναι χαρακτηριστική και η άποψη της Μαρώς Τριανταφύλλου -μιας από τις αναγνώστριες που συναντήσαμε: «Πόσο εξειδικευμένοι και μακριά από τις σύγχρονες ανησυχίες είναι στοχασμοί του Αρτώ, όπως: αυτό που το κοινό ψάχνει βασικά να βρει μέσα από τον έρωτα, το έγκλημα, τα ναρκωτικά, τον πόλεμο ή την επανάσταση είναι η ποιητική κατάσταση, μια υπερλογική εμπειρία και γεύση ζωής, και μάλιστα σε μια εποχή αποθέωσης του ορθολογισμού; Τα έργα του που κυκλοφορούν μεταφρασμένα στην Ελλάδα, μπορούν να θεωρηθούν αντιπροσωπευτικά της πληθωρικής προσωπικότητάς του. Τώρα, για την κίνηση των βιβλίων του ίσως θα έπρεπε να θυμηθούμε εκείνο το παλιό, που συνηθίζει να λέει ένας μας δάσκαλος: “όσο πιο πολύ μαθαίνω τόσο πιο πολύ αγαπάω”».

αφιερωμα/59 • ΑΡΤΩ, Αντονέν. Το Θέατρο της Σκληρότητας Πρώτο Μανιφέστο, Δεύτερο Μανιφέστο [στις σελ. 141161 του τόμου: Αρχιτέκτονες του σύγχρονου θεάτρου Αρτώ, Πιραντέλλο, Μπ. Σώου, Μπρεχτ, Πισκάτορ, Μπέργκμαν, Γητς, Τοκβίλ, Ά ππια, Γκ. Κρέηγκ. Με­ τάφραση: Λίζα Μαντζοπούλου. Επιμέλεια: Παύλος Μάτεσις. Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήναι [χ.χ.] Σχ. 8ο, σελ. 202 (+ 6 λευκές). Πρόκειται για το πρώτο βιβλίο μιας σειράς με «Μελέτες για το Θέατρο», που ξεκινά απ’ τη «Δωδώνη» γύρω στο 1972. Των κειμένων του Αρτώ προηγείται σύντομη παρουσίαση του δημιουρ­ γού, «Αντονέν Αρτώ (1896-1948)», σελ. 139, όπου: «Επειδή το θέμα “Αρτώ” δεν εξαντλείται, φυσικά, με τη δημοσίευση των δύο μανιφέστων, η “Δωδώνη” θα παρουσιάσει, στην ίδια σειρά, έναν τόμο αποκλει­ στικά με κείμενα του Αρτώ». Στις σελ. 7-9, εισαγωγικό σημείωμα του Παύλου Μάτεσι με τίτλο «Εγκαίνια»].

• ΑΡΤΩ, Αντονέν. Το Θέατρο και το Είδωλό του. Μεταφραστής Παύλος Μάτεσις. Σύνθεση εξωφύλλου: Μάκης Πανώριος. (Le theatre et son double - Η μετά­ φραση έγινε από το πρωτότυπο: Gallimard, Συλλογή Metamorphoses, 1938). Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα [χ.χ.]. Σχ. 8ο, σελ. 163 (+ 4 λευκές). [Στις σελίδες 9-12 εισαγωγικό σημείωμα, σύντομη παρουσίαση της ζωής και του έργου. Ακολουθεί απόσπασμα από τον πρόλο­ γο του Αρτώ στη γαλλική έκδοση του «Θεάτρου και του Ειδώλου του». Τίτλος: «Το Θέατρο και η Κουλ­ τούρα» (σελ. 12-16). Πριν από τη σελίδα τίτλου, υπάρ­ χουν δύο φωτογραφίες του Αρτώ, μια από το ξεκίνημα της «διαδρομής» του και, στην επόμενη σελίδα, η δεύ­ τερη με τη μορφή του λίγο πριν το τέλος. Στις φωτο­ γραφίες αναφέρεται, με σχόλιο, η εισαγωγή - σελ. 10 και 11 —η οποία καταλήγει: «Η Δωδώνη ελπίζει ότι το ενδιαφέρον του Κοινού θα επιτρέψει μελλοντικά τη δημοσίευση μιας ολοκληρωμένης βιογραφίας του Αρ­ τώ, είτε και παρουσίασης μέρους από τα “ Άπαντά” του, που σήμερα αποτελούν προϋπόθεση της βιβλιοθή­ κης κάθε προβληματιζόμενου ανθρώπου»].

• ΑΡΤΩ, Αντονέν. Η Μεγάλη Ημέρα και η Μεγάλη Νύχτα. Μετάφραση: Στέφανος Ευθυμιάδης. Αιγόκερως (1981). Σχ. 8ο, σελ. 80. [Στην τέταρτη σελίδα, πριν από το κείμενο, η σημείωση: «Ο τίτλος τον βιβλίου

προέρχεται από το κείμενο του Αρτώ Η μεγάλη νύχτα σαν απάντηση του κειμένου των σονρρεαλιστών Η με­ γάλη ημέρα». Εκτός από το κείμενο αυτό, που βρίσκε­

ται στις σελ. 39-48, και το «Τελεία και Παύλα», σελ.

49-58, η έκδοση περιλαμβάνει κείμενα του Αρτώ γραμ­ μένα μεταξύ 1925-1926 και δημοσιευμένα τα περισσό­ τερα σε περιοδικά της εποχής. Στην πέμπτη σελίδα, σκίτσο του Αρτώ].

• ΑΡΤΩ, Αντονέν. Ταξίδι στην χώρα των Ταραχουμάρα. Για να τελειώνουμεμε την υπόθεση του θεού. Με­ τάφραση: Λυδία Κουβάτσου. Αιγόκερως (1982). Σχ.

8ο, σελ. 126. [Στις σελ. 7-12: Σολδάτος Γιάννης: ο Αρ­

τώκαι η Αγωνία μπροστά στην απώλεια τον σώματος.

Σελ. 15-80: Ταξίδι στην χώρα των Ταραχονμάρα. Σελ.

81-123: Για να τελειώνουμε με την υπόθεση τον Θεού (στις σελ. 109-123, «Γράμματα σχετικάμε την υπόθεση τον θεού»). Στις σελ. 124-125, «Σημειώσεις». Φωτο­ γραφίες του Αρτώ στις σελ. 9, 11, 20, 24, 31, 48, 57, 91 και φωτογραφίες χειρογράφων του στις σελ. 37, 62 και 100. Σκίτσο του στην τρίτη σελίδα].

• ΑΡΤΩ, Αντονέν. Ο Ηλιογάβαλος ή ο εστεμμένος αναρχικός. Μετάφραση: Τούλια Τόλια. Επιμέλεια: Άρης Μαραγκόπουλος. Ελεύθερος Τύπος (Αθήνα) [χ:χ.]. Σχ. 8ο, σελ. 140. [Πριν από το κείμενο, σελ. ίxii, Μπασάντης, Διαμαντής: Οι τροχιές τον ήλων: (δο­ κίμιο για ό,τι έζησε στη διάρκεια της μέρας), Νοέμ­ βρης 1982. Στις σελ. 129-136, «Παραρτήματα» (Α'-Ε') και στις σελ. 137-139 «Σημειώσεις» (μεταφραστή και επιμελητή). Στο οπισθόφυλλο, σημείωμα για το έργο και στο εσώφυλλο, μπροστά, φωτογραφία και σύντομο βιογραφικό του δημιουργού], • ΑΡΤΩ, Αντονέν. Τα Επαναστατικά Μηνύματα. Με­ τάφραση: Λητώ Λάσκου. Επιμέλεια: Μάνος Μοσχονάς. Εκδόσεις Σπύρος Ν. Μπογιάτης (Αθήνα, Σεπτέμ­ βρης 1983). Σχ. 8ο, σελ. 158 (+ 2 λευκές). [Η έκδοση περιλαμβάνει δοκίμια του Αρτώ «γύρω απ’ την ιθαγε­ νή κουλτούρα του Μεξικού», που παρουσιάστηκαν στα ισπανικά. Τα κείμενα παρουσιάζονται σε τρεις ενότη­ τες: «Τρεις διαλέξεις στο Πανεπιστήμιο του Μεξικού», σελ. 7-34. «Μεξικό» σελ. 37-108, «Franz Hals, Ortiz Monasterio, Maria Izquierdo» σελ. 111-129. Στις σελ.

130-155 «Σημειώσεις» σε κάθε κείμενο. (Για τον τίτλο του βιβλίου -Messages Revolutionnaires- που είχε υπο­ δειχθεί από τον ίδιο τον Αρτώ, και την τύχη των γαλ­ λικών πρωτοτύπων, στις σελ. 130-131]. [Μεταγραφή]: ΑΡΤΩ ΑΝΤΟΝΕΝ. Ο Καλόγερος (του Λιούις). Μετάφραση Αλέξης Ζήρας, Εκδόσεις Αιγόκερως (Αθήνα 1981, 1985), σελ. 319 (+ 1 λευκή) [μικρές εικόνες στο τέλος κεφαλαίων στις σ. 85, 131, 147, 163, 223],

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ', ΓΙΑ, Π0\0 ΛΟΓΟ',

Μ ε τη νέα τεχνολογία που φέραμε στη Φ Ω Τ Ο Σ Υ Ν ^ τώρα δεχόμαστε τις δισκέτες του δικού σας PERSONAL COMPUTER (Βέβαια δεχόμαστε και χειρόγραφα)

/>

t i- k H ri>

Η φωτοσύνθεση είναι κάτι παραπάνω από δουλειά μας και... την ξέρουμε καλά < Ι > Ω Τ Ο Ε Υ Ν Μασσαλίας 10 ΤΗΛ. 36.100.35 — 36.170.51 - 36.379.00

Λ

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ Τεύχος 23, Σεπτέμβριος 1986 Μιχάλης Μοδινός:

Το κράτος και η το­ πική αυτοδιοίκηση

Ηλίας Ευθυμιόπονλος:

Για την ανερ­

γία

Γίάνος Πλαγιαννάκος: Αυτοκίνητο

και

ρύπανση

Ιωσήφ Φλωρεντίν:

Εναλλακηκά καύ­

σιμα

Στάθης Τσαγκαρουσιάνος:

Το κυνήγι

της φάλαινας

Γιώργος Βοϊκλής:

Η εξέλιξη της τε­

χνολογίας και ένα αφιέρωμα στην επέτειο της Χ ι­ ροσίμα. Μαυρομιχάλη 39, Αθήνα 10680, τηλ. 3619837

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

επιλογή η διαφοροποίηση μέσα από μιαν άρνηση και μια κατάφαση ΒΑΓΓΕΛΗ ΚΑΣΣΟΥ: Στα ριζά της σιωπής. Ποιήματα. Αθήνα, Θεωρία, 1985. Σελ. 56. Δε νομίζω ότι θα διαφωνήσει κανείς αν δεχτούμε ότι ο Βαγγέλης Κάσσος εντάσσεται (από βιολογική φυσικά άποψη) στο μεταίχμιο μεταξύ τρίτης και τέταρτης μεταπολεμικής γενιάς. Γεννημένος το 1956, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι εκπροσωπεί την πολυσυζητημέ­ νη (και τώρα ασθμαίνουσα) «γενιά του 70», αλλά μάλλον τη νεό­ τατη ποιητική γενιά που εκδίδει για πρώτη φορά στην αρχή και μέσα στη δεκαετία του ’80. Η συλλογή «στα ριζά της σιωπής» απο­ τελεί την τρίτη κιόλας ποιητική του συλλογή. Έχουν προηγηθεί δύο ακόμη συλλογές1 που, κατά την άποψή μου, αποτέλεσαν το προανάκρουσμα μιας εκκολαπτόμενης σημαντικής παρουσίας στο χώρο της νεότερης ποίησης πράγμα που μας καλεί να προσεγγί­ σουμε δημόσια την τελευταία δουλειά του. Η νεότατη, λοιπόν, «γενιά του ’80», διεκδικεί από τώρα, έστω και με τα λίγα δείγματα της δημοσιευ­ μένης δουλειάς της, την αυτοτέλειά της σε σχέση με όλες τις προηγού­ μενες μεταπολεμικές γενιές. Προ­ σωπικά πιστεύω ότι το ποιητικό έργο που παράγεται (τουλάχιστον στον τόπο μας) εμπεριέχει όντως κάποιες κοινωνικοϊστορικές δια­ στάσεις που η κριτική δεν μπορεί να τις αγνοεί, όταν μάλιστα επιχει­ ρεί να εντοπίσει τις κύριες θεματολογικές ή μορφικές διαφορές, όπως εμφανίζονται από γενιά σε γενιά. Δεν πάει άλλωστε πολύς καιρός που και ο Γιάννης Δάλλας, ένας

από τους πιο οξυδερκείς κριτικούς της λογοτεχνίας μας, δεν δίστασε να αναφωνήσει ότι η «τέχνη ανήκει στα κοινωνικά φαινόμενα· ειδικό­ τερα, παράγωγα και εκίρραστέ.ς ενός κοινωνικού συστήματος». Δεν ξέρω αν υπάρχουν θιασώτες της ποίησης (οποιοσδήποτε επο­ χής) που να διαφωνούν με μια τέ­ τοια διαπίστωση, αλλά όσοι πι­ στεύουμε βαθύτατα σ’ αυτήν, δεν έχουμε παρά να επιχειρούμε κάθε φορά να επαληθεύουμε τη διαχρο­ νική της αξία. Η περίπτωση του Β.Κ., ως τυπι­ κού εκπροσώπου της νεότατης ποιητικής γενιάς, είναι χαρακτηρι­

στική. Η τελευταία του ποιητική συλλογή αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, έκφραση των κοινωνικών διεργασιών που έχουν συντελεστεί και συντελούνται τα τελευταία χρόνια στον τόπο μας, πράγμα που φαίνεται ακόμη και μέσα στον τίτ­ λο της, όπου ο ποιητής σηματοδο­ τεί τόσο τη στάση του όσο και τη διαφοροποίησή του από τις προη­ γούμενες γενιές. Φαίνεται, πράγματι, όχι να υιο­ θετεί ο ίδιος μια στάση «σιωπής», αλλά να συνειδητοποιεί ότι αυτή η σιωπή χαρακτηρίζει την εποχή του (και τη γενιά του), ενώ τα ποιητικά του οράματα στρέφονται στο να εν­ τοπίσουν ή να «ερμηνεύσουν» αυτή τη σιωπή «εδώ ο αγρός αιμόφυρτος / μέσα στις παπαρούνες / να σέρνε­ ται αργά / με το παράπονο / εδώ η τελευταία ματιά σου / να στηρίζει τα σπαρτά / να στηρίζει τρυφερά το φως / (μα τι γυρεύει εδώ τόσο φως;) / στην άλλη άκρη / η τελευ­ ταία σου λέξη / έν’ αγριόχορτο στα ριζά της σιωπής» (σελ. 32). Πού οφείλεται όμως και σε τι συνίσταται αυτή η σιωπή; Ανατρέχοντας στις ρίζες της, ο ποιητής θέ-

62/οδηγος

Βαγγέλης Κάσσος

τει σαν άξονες αφενός μιαν άρνηση κι αφετέρου μια κατάφαση, σε σχέ­ ση με τη στάση που κράτησε η αμέ­ σως προηγούμενη γενιά. α) Μολονότι το πλαίσιο της συν­ τριπτικής πλεισψηφίας των μετα­ πολεμικών ποιητών μας παραμένει η πόλη, το άστυ που μέσα του στροβιλίζονται τα ποιητικά πάθη κι ακόμη, μολονότι τα κυρίαρχα θέματα αντλούνται φαινομενικά από τις ίδιες λίγο ώς πολύ πηγές (διάχυτος ερωτισμός, μοναξιά, αποξένωση, άγχος, νέκρωμα αι­ σθημάτων και αισθήσεων, κλπ.), η νεότατη ποιητική γενιά φαίνεται να αρνείται να κληρονομήσει από την προηγούμενή της την αμφισβή­ τηση ή τη διαμαρτυρία που η γενιά του *70 εμφανίστηκε να έχει οικειοποιηθεί γενικά (έστω και «με ξενό­ φερτα δάνεια») ενάντια σ’ όλο το πλέγμα των κοινωνικών, ιστορι­ κών, πολιτικών, γλωσσικών, πολι­ τιστικών αξιών. Μα, αλήθεια, πώς να μην αρνηθεί η νεότατη γενιά μια τέτοια κλη­ ρονομιά; Η άρνηση αυτή δεν είναι άσχετη, φυσικά, από τη φορά που πήραν τα πράγματα στον τόπο μας την τελευταία δεκαετία. Μετά τη λαίλαπα της δικτατορίας και την ομαλοποίηση της πολιτικής ζωής, η διαμαρτυρία κατάρρευσε, η αφμισβήτηση ματαιώθηκε. Η γενιά του. Πολυτεχνείου (μέρος της οποίας υπήρξε και η ποιητική γενιά του

’70) μπήκε, λόγω ηλικίας, στο παι­ χνίδι, με (τραγικό γι’ αυτήν) επακό­ λουθο να απορροφηθεί από τη διά­ δοχη κατάσταση που πριν είχε έν­ τονα αμφισβητήσει με τόλμη και πάθος. Οι εκπρόσωποί της «βολεύ­ τηκαν» καταπώς λένε, σε μηχανι­ σμούς και πόστα της διοίκησης, της οικονομίας, της παραγωγής, των ίδιων των κομμάτων, όπου το αυ­ θόρμητο εγκαταλείφθηκε δίνοντας τη θέση του στο «οργανωμένο», μέ­ σα από το οποίο, η όποια αντίστα­ ση (νόμιμη πλέον) όφειλε στο εξής να διοχετευθεί. «Ο οδηγός με το άσπρο πουκάμι­ σο / με τι θέλετε να μοιάζει / καθώς κατεβαίνει με ορμή / καθώς διασχί­ ζει τη νύχτα / με τι θέλετε να μοιά­ ζει / αν όχι με χελιδόνι που άργησε / που επιστρέφει όπως όπως στη φωλιά» (σελ. 15). Ό ταν όμως κάθε τι το «οργανω­ μένο» (στα πλαίσια του συστήμα­ τος) συνεπάγεται, έτσι κι αλλιώς, αποδοχή κάποιων «κανόνων», εί­ ναι επόμενο, για όποιον θελήσει να διατηρήσει κατά το δυνατό αλώβη­ τη την ιδιαιτερότητα της προσωπι­ κότητάς του, είτε να εξοστρακιστεί είτε να περιβληθεί τη σιωπή· «οι φίλοι μας δραπετεύουν / μετακομί­ ζουν στα κρυφά / αλλάζουν όνομα τηλέφωνο / έχουν χαθεί / έχουν χα­ θεί οι φίλοι μας / η νύχτα τους ρου­ φάει...» (σελ. 39). Μια σιωπή, την οποία τίποτα βεβαίως δεν αποκλεί­ ει να τη διαδεχτεί μια άλλου εί­ δους, άγνωστη ώς τώρα, μορφή «εξέγερσης» ή «αλλαγής». Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε νομίζω ότι ο ρόλος «ιδιωτικό όρα­ μα» είναι αρκετά πετυχημένος να χαρακτηρίσει τη γενιά του ’80,3 με την έννοια ότι το ατομικό όραμα μπορεί κάποια στιγμή να βρει τις κοινές συντεταγμένες του και να συλλογικοποιηθεί, χωρίς όμως να αποκλείεται μια ακόμα αποτυχία, μια ακόμα ματαίωση της άλλης άνοιξης· «...βαρέθηκα πια / κάθε φορά να ψάχνω για καινούριο μο­ νοπάτι / να με τρώει το σαράκι / μ’ αυτή την επιστροφή / μην πληγωθεί λουλούδι / μη ματώσει χελιδόνι...» (ένας μονόλογος της άνοιξης, σελ.

11).

Και λοιπόν, πού οφείλεται αυτή η σιωπή επιβάλλεται, θα λέγαμε, από την καθημερινή διαπίστωση ότι τα πάντα μπορούν εύκολα να ανατραπούν ακόμα και μπροστά στα μάτια μας· «ο χειρώναξ διαβά­ ζει εφημερίδα / στα μάτια του ύπο­ πτες σκιές / ανεβοκατεβαίνουν τις

σκάλες... / σκύθες πραίτορες αβαν­ ταδόροι / περνούν στη χλόη κρύ­ βονται / παριστάνουν τους ανήξε­ ρους...» (σελ. 13). Ταυτόχρονα, τίποτα δεν έχει μεί­ νει όρθιο ώστε να μπορεί κανείς να βασιστεί ή να αναφερθεί σε κά­ ποιες σταθερές, συνθήκη ισορρο­ πίας απαραίτητη και προϋπόθεση της όποιας ενδεχομένως δράσης· «εσύ Κύριε / παίζεις το κομπολογάκι σου / πλάι στο ζεστό μηδέν αναπαύεσαι...» (σελ. 19). β) Ο δεύτερος άξονας διαφορο­ ποίησης του Β.Κ., ως εκπροσώπου της γενιάς του, από τη γενιά του ’70, είναι το γεγονός ότι ο ποιητής εμφανίζεται να αποδέχεται τις ρί­ ζες του, πράγμα που του επιτρέπει να μετουσιώνει ποιητικά και με αφάνταστη τρυφερότητα την κατα­ λυτική επίδραση και τις ριζικές αλ­ λοιώσεις που επέφερε η μαζική εσωτερική μετανάστευση (όπως με­ σολάβησε τα μεταπολεμικά κυρίως χρόνια) στη διαμόρφωση της νεοελληνικής μας ταυτότητας. Ο Β.Κ. όεν προδίδει τις επαρχιακές του καταβολές και αναγνωρίζει τις επιπτώσεις της βίαιης μετακόμισης (δικής του ή των γονιών του) στο άξενο και αλλοτριωτικό άστυ· «αν τα λόγια μου είναι τόσο πικρά / γι’ αυτό φταίει η Θεσσαλική μαυρόη / που δε μ’ έκανε παπαρούνα / ν’ αν­ θίσω για μιαν άνοιξη μόνο / ανάμε­ σα στα στάχυα / να μη μάθω ποτέ / τι ('■..· πει ξηρασία / και τι παγω­ νιά...» (σελ. 41). Έτσι οι μνήμες της παιδικής ηλι­ κίας λειτουργούν προς μιαν αναζή­ τηση των χαμένων εικόνων και των ματαιωμένων οραμάτων, πράγμα που επίσης οδηγεί στην ανίχνευση της σύγχρονης σιωπής· «λοιπόν ναι τα χρόνια θα φύγουν / από την πυκνόφυτη μνήμη-/ θα περάσουν στα κλεφτά / αφήνοντας πίσω κάτι πα­ τημασιές / βαθιές βαθιές σαν πλη­ γές / από περιφρονημένες αγά­ πες...» (σελ. 40). Η κατάφαση αυτή, του επιτρέπει να οργανώνει τον ποιητικό του χώ­ ρο στο άστυ, αλλά, με ταυτόχρο­ νους συνειρμούς, να ανατρέχει στο κομμάτι εκείνο του εαυτού του που εξακολουθεί να επιβιώνει μέσα του κι από το οποίο αντλεί την ποιητι­ κή του συνέπεια με μια σπάνια αί­ σθηση χρέους. Στα πλαίσια του ιδιωτικού ορά­ ματος του ποιητή εντάσσεται και η συχνή αναφορά του στα μοναξιασμένα κορμιά, στις αισθήσεις γενι­ κά που εγκλωβίζονται και τελούν

οδηγος/63 κάτω από τον καθημερινό διωγμό των «κυνηγών», των «ρουφιάνων», των «εμπόρων», ενώ η νύχτα προ­ βάλλει σύμμαχος για την άρση της μοναξιάς και την προαγωγή της ανθρώπινης επαφής. Έστω και μέσα από τη μελαγχο­ λική ενατένιση ενός αμφίβολου μέλλοντος, υποφώσκει, τέλος, μια νότα αισιοδοξίας (στοιχείο επίσης διαφοροποίησης από την προηγού-

μενη γενιά) όταν διαχέεται η ελπί­ δα ότι αυτή η σιωπή δεν θα συνεχι­ στεί για πολύ, κάπου θα βγει, αρ­ κεί να μην υπάρξει επανάπαυση που μπορεί να οδηγήσει σε υποτροπιασμό· «κάποτε / θα κουραστεί η σιωπή / θα πάρει τα κύματά της / και θα τραβηχτεί στο βυθό / μαζί με τα φριχτά της ναυάγια...» (το πικραμένο βουνό, σελ. 35). ΠΑΥΛΟΣ ΠΕΖΑΡΟΣ

Σημειώσεις 1. α) «Μικρές Δορκάδες», Αθήνα, το­ μές, 1979. β) «Η ννχιερινή ηδνπάθεια ενός με­ τανάστη». Αθήνα, Αιγόχερως, 1981 και 6' έκδοση: θεωρία, 1984.

2. Εισήγηση στο 6' διήμερο λόγον με θέμα «ποίηση και επικοινωνία» πον

οργανώθηκε στις 23-241711985 από τον Επιστημονικό Σύλλογο Κέρκυρας και δημοσιεύτηκε στο περωδικό «Πόρφνρας», Φυλλάδιο 33, Φλεβ.

1986.

3. Ηλία Κεφάλα: Η γενιά τον «ιδιωτι­ κού οράματος» (νέες εμφανίσεις στην ποίηση) - περωδικό «Νέες τομές», τενχ. 5(97), Απρ.-Ιουν. 1986.

ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σταμάτης Χρυσολοϋρης Έπεα πτερόεντα .......................................................................................... Το πυρηνικό ατύχημα στο Τσερνόμπιλ Εργασιακό περιβάλλον Η κατά κεφαλή κατανάλωση τσιγάρων στην Ελλάδα αυξάνει... Η πρόταση κυκλοφοριακής ρύθμισης του άξονα Φιξ-Ζάππειο «Αθήνας» συνέχεια ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

..............

• Ζ. Δεμαθάς - Σ. Τσιλένης: Προβλέψεις πληθυσμού και απασχόλησης στα πρόσφατα σχέδια της Αθήνας ................................................................

• Φ. Τούντα: Ο λόγος των πολεοδόμων για την Αθήνα (1945-1966) . . .

• Λ. Παπαδόπουλος - Γ. Παπακώστας: Το πρόβλημα κατοικία και πώς κα• Γ. Τζιρτζιλάκης: Σημειώσεις για μια δραματουργία της πόλης

.........

• Γ. Σημαιοφορίδης: Ο Οδηγός και ο Χάρτης: Δύο διατυπώσεις του αρχι­ τεκτονικού λόγου με αφορμή την Αθήνα .............................................

• Η. Κωνσταντόπουλος: Μια ανάγνωση της Αθηναϊκής αρχιτεκτονικής .

• Γ. Αναγνωστόπουλος - Β. Τουρή: Αθήνα, η καθημερινή πόλη... η πόλη «λόγος»... η πόλη «εικόνα» ..................................................................

• Α. Αντωνιάδης: Αθήνας μήτρα .............................................................

• Η . Κωνσταντόπουλος: Τέσσερις Μονοκατοικίες του Τάκη Ζανέτου. 25 (Μεία)μοντέρνα χρόνια ..........................................................................

• Σ. Γαβρόγλου: Νέα κοινωνικά κινήματα. Πολιτικο-θεσμικές δομές και η δεξτά - αριστερή απεικόνιση: η εκλογική μοίρα των Οικολογίαν και Πρά­ ο Βιβλιοκριτική: Μ. Κομνηνού - Η. Νικολακόπουλου: Κόμματα και βουλευ­ τικές εκλογές στην Ελλάδα

' }

κυκλοφορεί το 27ο τεύχος

πλαίσιο ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΑΟΥ: Ποιήματα. Επιμέλεια Λεωνίδα Ρήγα. Αθήνα, Πρόσπερος, 1985. Σελ.

132. Ο Γιώργος Σταυρόπουλος (1898-1969) είχε διάσπαρτο έργο που ήταν πραγματικά αναγκαίο να δει ολόκληρο και μαζεμένο το φως της δημοσιότητας. Έτσι, αυτή η χαμηλόφωνη ποίηση που συγκεντρώθηκε με επιμονή κι αγάπη, καλύπτει ένα κενό της γενιάς του ’20 προς το μεσοπόλεμο. Ας δούμε τη «Σαπφώ»: «Μες στης Αυγής τη θάλασσα λούστηκες τη γαλήνη, - που μήτε αφρός στο κύμα της ανθίζει, μήτε αχνός - κι αποχλωμιάζει σαν σκιά κερένια η Σελήνη, - ως καθρεφτίζει ανέφελος την όψη ο ουρανός. Ούτε σκιά στα μάτια σου, στα βάθη ούτε καϋμός, - που πάντα σού στελνε η νυχτιά στη μυρωμένη κλίνη, - κι ορμά σκιρτώντας η ψυχή ωσάν κορυδαλλός - λουσμένη μέσα στου φωτός τη χρυσωμένη κρήνη». Μια ποίηση που ξανακρούει γνωστούς ήχους Πορφύρα, Παπανικολάου, Λαπαθιώτη κ.ά., αλλά και που μας δείχνει πώς μια ειλικρινής φωνή όπως αυτή του Σ. μπορεί κάτι να συμπληρώσει ουσιατικό σε ανώτερες από τη δική του

Ν.Δ. ΔΑΒΒΕΤΑ: Ρέκβιεμ για το πρωινό τέλος. Αθήνα, Υάκινθος, 1985. Σελ. 40 Η δεύτερη συλλογή ενός νέου ελπιδοφόρου ποιητή που φαίνεται πως έχει θητεύσει γόνιμα στον υπερρεαλισμό και που κάπου θυμίζει Σαχτούρη αρχικά, για ν’ ακολουθήσει στη

64/οδηγος

σ? ένα ιδιότυπο κατανυκτικό ποιητικό κλίμα ΘΑΝΑΣΗ ΦΩΤΙΑΔΗ: Μητρώον, 1937-1977. Ποίηση. Αθήνα, 1985. Έκδοση τον περιοδικού «Συλλο­ γές». Σελ. 208. Αισθάνομαι πάντα Αιαίτερη συγκίνηση, όταν βρίσκομαι αντιμέ­ τωπος με την, ιδίοις χερσίν, συγκεντρωμένη εργασία κάθε δη­ μιουργού. Ό χ ι μόνο γιατί η προσωπική φροντίδα, εκφρασμένη μέσα από την υποκειμενική αγάπη του δημιουργού ως προς το έργο του, παρεμβάλλει κατά την κρίση ένα, κατά κάποιο τρόπο, «πριμ» συναισθήματος υπέρ του κρινομένου, αλλά και γιατί, απε­ ναντίας, η ίδια υπό του δημιουργού επιλογή δίνει την εκ των έν­ δον ποιοτική και ποσοτική αποσαφήνιση του ολοκληρωμένου ή μη σώματος. Στη συγκεντρωτική, λοιπόν, αυτή έκδοση του Θανάση Φωτιάδη, με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Μη­ τρώον 1937-1977» περιλαμβάνονται αυτούσιες, απ’ ό,τι φαίνεται, όλες οι μέχρι τώρα εκδοθείσες ποιητικές συλλογές, ήτοι, οκτώ ποιητικές συλλογές μέσα σε σαράντα χρόνια. Ας τις αναφέρουμε αναλυτικά: «Νοτιές» 1943, «Αντίσταση» 1944, «Πανοπλίες» 1945, «Ναυτικό φυλ­ λάδιο» 1957, «Μυθολογικά σχέδια» 1960, «Ένας θαυμάσιος περίπα­ τος» 1965, «Ληξίαρχος α'» 1966 και «Ληξίαρχος β'» 1970. Ο Θανάσης Φωτιάδης εισβάλλει με τις «νοτιές», σαν ένας ασυμβί­ βαστος και, συγχρόνως, πολύ απελπισμένος έφηβος, μέσα στο χώρο της ποίησης, δονούμενος από ακαταστάλαχτες, ακόμα, απόψεις πάνω σε θέματα κυρίως μεταφυσι­ κής υφής, όπως η ομορφιά και η αμαρτία, το κακό και η αρετή, η ευτυχία και η αθανασία. Αναλώνε­ ται κυριολεκτικά μέσα σε ένα να­ τουραλισμό που σπαράζει. Η λυρι­ κή έξαρση είναι τόσο ισχυρή, που αναγκάζει τις λέξεις να αναπλά­ θουν συνεχώς τοπία με πρωτόγονο ψυχισμό, ως προς την κατανόησή τους, και με αδιόρατα παγανιστικά σύμβολα. Άμεση συνέπεια του γε­

γονότος αυτού είναι η ασυναίσθητη εξομολόγηση ενός αρχέγσνου φό­ βου, που με τη σειρά του οδηγεί στην έκφραση απολύτως θρησκευ­ τικών αισθημάτων, όπως η ευλάβεια, η κατάνυξη και η υποταγή στο θείο.

Οι διάφανες καρδιές των ελαθα συντροφέψουν σήμερα το φως και ταμεσημέρια των αφρών θα ζυγίσουν την αρμνράδα για να κατασταλάξει η Αγάπη. Το δέος της Δημιουργίας τρομάζει την απέραντη χαρά μου.

•

Από την πρώτη στιγμή ο Θανά­ σης Φωτιάδης έχει να αντιμετωπί­ σει ένα σοβαρό πρόβλημα. Αυτό δεν είναι άλλο παρά ο πρωτολειακός χαρακτήρας των ποιημάτων του. Έ να στοιχείο, που δεν εγκα­ ταλείπει την ποίησή του ακόμα και στις τελευταίες, πιο επεξεργασμέ­ νες συλλογές. Κατά την άποψή μου, αιτία του γεγονότος αυτού εί­ ναι ο υπερσυναισθηματισμός του ποιητή. Η συναισθηματικότητα τον εξουσιάζει ανά πάσα στιγμή, τον παροτρύνει σε μια ακατάσχετη και

παθολογική ωραιολογία, του υπα­ γορεύει τις λέξεις που θα χρησιμο­ ποιηθούν και το ύφος που θα δια­ μορφωθεί, τον κατευθύνει σε μια μουσική υπερβολή και, μερικές φο­ ρές, σε μια λυρική κενολογία. Έτσι, παρά την αναμφισβήτητη αί­ σθηση της μετρικής που διαθέτει, τον βλέπουμε να υποκύπτει στον γενικό, σχεδόν, κανόνα: της επι­ φόρτισης των ουσιαστικών με το, όχι πάντα αναγκαίο, βάρος των επιθέτων.

Τα θαλασσιά, τα ουρανιά, τα μύρια χρώματα της νιότης θα πλέξουνε σφικτό στεφάνι κι ο γρύλλος της φλύαρης γαλή­ νης θα τραγουδήσει τον επικήδειο στο χαρούμενο ξόδι. Ο Θανάσης Φωτιάδης διασώζε­ ται με τις συλλογές «Ναυτικό φυλ­ λάδιο» 1957 και «Ένας θαυμάσιος περίπατος» 1965. Στις συλλογές αυτές αποδίδεται μια ποίηση πιο συγκεκριμένη, περισσότερο προσ­ γειωμένη στην τριβή της καθημερι­ νότητας με προεξάρχοντα τα κοι­ νωνικά στοιχεία σε βάρος του κοσμογονικού δέους, που συνεχίζει φυσικά να υποφώσκει και να συνέ­ χει την ποιητική διεργασία. Ο εξορκισμός των θεμελιακών στοι­ χείων της φύσης συνεχίζει να λαμ­ βάνει χώρα με τη θυσία αμέτρητων ωραίων λέξεων, μόνο που έχει μετριασθεί σημαντικά ο έντονος χα­ ρακτήρας του και επιπλέον ο εξορκισμός αυτός δεν γίνεται μόνο για την εσωτερική κάθαρση του ποιη­ τή, αλλά και για την κάθαρση αυ­ τού του ίδιου του ποιητικού κειμέ-

οδηγος/65

Αργά πολύ για προσευχή, κρυώνει η πέτρα το φεγγάρι σέρνει παιδικές φω­ νές πόρτα του περιβολιού. Αργά πολύ γι’ αγάπη, μητέρα σε σκότωσαν το φεγγάρι φέρνει βυσσινιές ελ­ πίδες άστρο τον δειλινού. Νωρίς πολύ για θάνατο, πατέ­ ρα σε ξεχάσαν το φεγγάρι παίρνει λεμονιές και

το βράδυ τα παιδιά κοιμούνται αργότερα...

- Δύσκολα χρόνια, μας απαν­ τά. Ποτέ ξανά δεν είδα τόση βροχή. Στη γειτονιά ποτέ δεν είδα τόσα σπίτια, ποτέ δεν εί­ χαμε τόσους χωροφνλάκους, ούτε τόση δουλειά, ούτε τόσα

πόρτα του περιβολιού. Νωρίς πολύ να χάσουμε, στε­ γνό το χώμα το φεγγάρι μένει μόνο μόνο τον άστρο τον δειλινού.

Ο Θανάσης Φωτιάδης δεν εγκα­ ταλείπει ποτέ την αρχέγονη τρυφε­ ρότητα του λόγου, ακόμα και στις στιγμές που πρέπει να αποδοθούν οι αιματοχυσίες. Αν είχε επιδοθεί σε μια λιτότητα άμεσα προσαρμο­ σμένη στην ξηρότητα του καιρού μας, θα είχε καταξιωθεί σε μια ποίηση πιο ανεκτή, ευκολότερα δε­ κτική στους δύσκολους της συντε­ χνίας. Τονίζω το σημείο αυτό για να δικαιολογήσω τις επιφυλάξεις του Βελουδή, του Χριστιανόπουλου, του Πετρόπουλου, κ.λπ. Πέρα όμως από αυτά, η αλήθεια είναι ότι ο Θανάσης Φωτιάδης δημιουργεί ένα ιδιότυπο ποιητικό κλίμα, με συνθήκες κατάνυξης των πρωτο­ χριστιανικών χρόνων, με ερωτι­ κούς ανασασμούς ενός μόνιμα δεκαεφτάχρονου εφήβου, που σίγου­ ρα συγκινεί, έστω και λίγους, ομοίως ιδιότυπους και συγκαταβα­ τικούς της συντεχνίας. Ας καταχωρίσουμε, λοιπόν, το «Μητρώον» του μέσα στο γενικότε­ ρο μητρώο της ποίησης. Να θυμού­ μαστε πάντοτε ότι ο Θανάσης Φω­ τιάδης δεν είναι μόνο ο σατιρικός συγγραφέας, αλλά και ο ποιητής.

Οι ηθικοί ενδοιασμοί, αν δεν πα­ ραμερίζονται, τώρα, πλήρως, του­ λάχιστον συνδυάζονται με τους κοινωνικούς. Οι προβληματισμοί κατευθύνονται σε θέματα υπαρκτά και ζωτικού χαρακτήρα, σε θέματα όχι μόνο αντιμετωπίσιμα, αλλά και αντιμετωπιστέα. Η ένδεια, η αδι­ κία της κοινωνικής συμβίωσης, η εκμετάλλευση, έννοιες στενά πολι­ τικές, υπεισέρχονται μέσα στη θε­ ματογραφία και εμπλουτίζουν τα ποιητικά μηνύματα με τη συνειδη­ σιακή ταλάντευση της πολιτικής ωριμότητας.

Βορινά, στο προάστιό μας, δί­ πλα στο μαγαζί, την ώρα που ένας χειμώνας θνμίζει τον άλ­ λο, βγαίνουν γρήγορα στα πα­ ράθυρα να δουν τι σκοτώνουν οι κυνηγοί. Όλοι ξέρουν πως το κυνήγι όσο πάει γίνεται φτω­ χότερο, κανείς δεν ξέρει γιατί, γιατί στερεύουν τα νερά, γιατί

Χβ&ι·

Ποιανού ιστορία γίνεται φτω­ χότερη; Τίνος το στρώμα γέμισε χορτάρι; Δύσκολα χρόνια, πράγματι, και σιωπηλά φαράγ­ γι πρόθυμο από καιρό να ξεφω-

ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ

Cπαρασταση στέφανος τΖανετης Θεμιστοκλέους 68 και α. μεταξα τηλ. 3637782 σολωνος 142 τηλ. ί

συνέχεια τον δικό του δρόμο, όπως συμβαίνει π.χ. στο «Ατελέσφορο». Μια απελπισμένη φωνή, φαντασία με ευδιάκριτες συλλήψεις, ένα βήμα προς τη συγκρότηση προσωπικής μυθολογίας. ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗΣ

ΑΛΕΚΟΥΠ. ΠΑΠΑΣΑΡΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ: Κύκνειο άσμα στο μέτωπο και άλλα διηγήματα.

Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1986. Σελ. 75. ΑΠΛΑ περιστατικά, βιώματα μιας ζωής μετουσιωμένα σε λόγο, με μια τέλεια απλότητα και ξεκάθαρη ματιά χωρίς φιοριτούρες και ακροβατισμούς είναι τα διηγήματα του παραπάνω βιβλίου. Ο συγγραφέας παρατηρεί γύρω του και σχολιάζει ανθρώπους που ζουν όπως αυτός, όπου κι αυτός· και το χαίρεται, όχι με κουτσομπολίστικη διάθεση, αλλά με αγάπη- νιώθει ανάμεσά τους· όλοι τους έχουν ενδιαφέρον. Η γραφή του κι όταν ακόμα αναφέρεται στον πόλεμο κι όταν ακόμα αναφέρεται στο θάνατο ή τη φτώχεια, την προδοσία, ακόμα και τότε είναι μια κατάφαση ζωής. Η αφηγηματική ενάργεια, η αφαίρεση και η γλώσσα τους, καθιστούν τα μικρά αυτά διηγήματα μέρος του ενεργητικού της ελληνικής λογοτεχνίας. Π.Α. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΑΟΥ: Ένα τριαντάφυλλο για σας. Αθήνα, 1985. Σελ. 168. ΕΝΑ τριαντάφυλλο για σας. Η γνώση του επιστήμονα γεωπόνου και το μεράκι του λάτρη του τριαντάφυλλου μας χαρίζουν ένα πρωτότυπο και χαριτωμένο βιβλίο. Στις σελίδες του ο συγγραφέας αναλύει πάνω από 250 από τα 20.000

66/οδηγος

στο κέντρο μιας πληρότητας φύλου ή γένους που ενσαρκώνει πάθη αιώνων ΡΕΑΣ ΓΑΛΑΝΑΚΗ: Ομόκεντρα διηγήματα. Αθήνα, Άγρα, 1986. Σελ. 79.

1. Καθώς η ποίηση κάνει ένα αμυδρό βήμα προς μια κατεύθυνση επαφής με το πεζό λόγο και καθώς η πεζογραφία αφήνεται όλο και περισσότερο στην ομιχλώδη, στοχαστική αλλά και συνάμα γνησιότατη ποιητική γνώση, τρία διηγήματα (που προπάντων αναιρούν κάθε βιαστική και κατά συνέπεια άκαιρη θέση φιλολογι­ κού εντοπισμού τους), φέρνουν στην επιφάνεια όλες τις αρετές, τις διαχρονικές αξίες και τα σοφά διδάγματα αυτής της σταθερής αλλά πολύ λεπτής, ως προς την ποιοτική κατάληξη, σύνδεσης. Ο κοινός τους στόχος και το κέντρο βάρους τους, που βρίσκεται σε μια πληρότητα φύλου ή γένους που ενσαρκώνει πάθη αιώνων, ιστορεί τη μοίρα της άνισης μεταχείρισης, δρασκελά την ύποπτη ανάπτυξη και καταδικάζει την παράλογη εγκατάλειψη, σκορπί­ ζοντας συμπυκνωμένο τον πόνο της στέρησης και της μοναξιάς, έως ότου μετρηθούν πραγματικά τα όρια της ανθρώπινης και φυ­ σικής αντοχής.

σουν μιαν ιερή σχέση και μια ερω­ τική πρόσμιξη. Η γυναίκα διπλά καταπιεσμένη και συχνά συντε­ τριμμένη κοινωνική μονάδα. Έ κ­ θετη σε κάθε είδους βαρβαρότητα, την οποία αδυνατεί να ανταπεξέλθει λόγω του έμφυτου ρομαντισμού της ακόμη και μέσα στη στοιχειώδη της άγνοια. Πυκνά αντικείμενο και μόνο πόθου ή σεξουαλικών ενστί­ κτων. Βαθιά χωμένη σε μια εγκε­ φαλική άβυσσο που την περικλείει και κάποτε το εξιλαστήριο θύμα για κάθε είδους επιθυμία που της την χαρακτηρίζουν εγκληματική. Και η πόλη, την οποία μπορεί να φανταστεί μόνο μέσα απ’ τα σίδερα της φυλακής της, τις πρώτες σελί­ δες των εφημερίδων ή τα κλειδωμέ­ 2. Τα «Ομόκεντρα διηγήματα», του βιβλίου παραδίδουν αυτόν τον εκτός λογικών πλαισίων αφανισμό να παραθυρόφυλλα του σπιτιού που απ’ τη μορφική τους διαδρομή του ατόμου μέσα στην αληθινή ή της. Η πόλη που γερνάει μέσα σε πηγάζει μια αστείρευτη ποιητική μια αναπότρεπτη ηρεμία· που συμβολική φυλακή του, με μια συνέπεια, ανοίγουν μιαν αρκετά διαρκώς αλλάζει για να κονιορτο­ υπόσχεση πίκρας και με μια διάφα­ μεγάλη παρένθεση, περικλείοντας νη πτώση σχημάτων. Είναι χωρίς ποιεί αναμνήσεις· που σημαδεύει μέσα της ό,τι ουσιαστικό και ακαν­ υπερβολή, μια διάσπαρτα αιμάτινη με μοναδική ευχέρεια κάθε επιπέ­ θώδες διασπάται στις συναισθημα­ κραυγή απέναντι στον χωρίς εξάρ­ δου δικαιοσύνη· που ριζικά κυ­ τικές αλλά πάντα οικείες οπτικές σεις κοινωνικό περίγυρο, που α­ κλωμένη από μια απίθανα μεγάλη γωνίες ενός βλέμματος, που δια­ γκαλιάζει τις πιο ευαίσθητες και αδιαφορία κουβαλάει-την ύστατη περνά τη ζωή στο σύνολο του ψυ­ ήττα. Η γυναίκα και η πόλη λοιπόν χοσωματικού της πεδίου (κάτω απ’ πυρετικές πτυχές της λογοτεχνικής δοκιμής και της δράσής της. την αφήγηση μιας υπόθεσης κατά τόσο κοντά μεταξύ τους που οι ανάσες τους σχεδόν να ακούγοπολύ θλιμμένης). Γλιτώνοντας το χρόνο απ’ τη ροή του, σώζσντάς 3. Η αλληλοεξάρτηση και η αλλη­ νται· οι δεσμοί τους προαιώνιοι και σύγχρονοι μαζί να σχηματίζουν τον ταυτόχρονα σαν το μέγεθος λεπίδρασή γυναικείου φύλου και μιαν αδιαίρετη ενότητα· και κάπου· εκείνο που θα διαταράξει τα ήσυχα φυσικού χώρου ή τοπίου, αποτελεί νερά ενός πικρού συμβιβασμού και πάντα η πρώτη να ακολουθεί την για την πεζογράφο πια Ρέα Γαλαδιαφωτίζοντας το τοπίο (πόλη ή νάκη, μια εξέχουσα κατάσταση απ’ άλλη μέσα στις εποχές, για ν’ αφή­ ύπαιθρος) που θα λυγίσει κάτω απ’ σει πάνω στο πύρινο σώμα της την την οποία μπορεί να αντλήσει - και την αφηνιασμένη δύναμη μιας αγ­ τα καταφέρνει - τις συνισταμένες ευπρόσδεκτη μυρουδιά της και χώδους γύμνιας, τα τρία κομμάτια ταυτόχρονα για να σαλέψει γύρω εκείνες που επιδιώκουν να εμφανί­

οδηγος/67 απ’ τη λησμονημένη τους ύπαρξη, ένα θάνατο κοινό, λυτρωτικό και συνάμα σαγηνευτικό.

4. Οι κώδικες και τα μυστικά, που θα επιτρέψουν μιαν ομαλή προσέγ­ γιση όχι μόνο στη θεματολογική αλλά συγχρόνως και στην αισθητι­ κή πλευρά των «Ομόκεντρων διη­ γημάτων», πρέπει φυσικότατα και φυσιολογικά να αναζητηθούν στην ισορροπημένη διάταξη των στοι­ χείων που τα συνθέτουν. Η γραφή ακολουθεί μια ταχύτατη τροχιά, κινούμενη ανάμεσα στα πεζολογικά και φαντασιακά στρώματα και διαμερίσματα μιας αρχιτεκτονικής δόμησης, που δεν κρατά απολύτως τίποτα κρυφό; αλλά ταυτόχρονα, αν αναλογιστεί κανείς ότι η υπερ­ βατικών προθέσεων κάλυψη των θεματικών της μεταβολών, λαμβά­ νει κάποτε δυσανάλογες προς αυ­ τές διαστάσεις. Η πυκνότητα που διακρίνει το λόγο τον καθιστά επι­ δέξια γοητευτικό (κάτι που γίνεται αντιληπτό κατά τη διάρκεια της απόλαυσης του κειμένου) και αφού συνδράμει καταλεπτώς προς αυτό ένα φάσμα λεκτικών μέσων που άνετα θα χαρακτηριζόταν «αριστο­

κρατικό» για την καθαρότητα των όρων και τη δυναμική των λέξεων. Έτσι το ύφος που στη βάση του διαγράφεται ποιητικό, παρά την αποκλίνουσα από τα κλασικά δε­ δομένα οντότητά του, μετατρέπεται σε κάτι παραπάνω από θελκτικό, για μια πρόσβαση προς τις αφηγή­ σεις αισθησιακή και δημιουργική. Ενώ στο τελικό αποτέλεσμα θα μπορούσε να προστεθεί, πολλα­ πλασιάζοντας τη βαρύτητά του, η σωστή χρήση της Ιστορίας και ο καίριος σχολιασμός των γεγονό­ των, που μεταφέρουν τον αναγνώ­ στη στο κλίμα κάποιων καθημερι­ νών στιγμών του παρελθόντος αλλά και του παρόντος.

5. Πολλές απ’ αυτές τις ενδιαφέ­ ρουσες και νωπές εκφάνσεις του παρελθόντος, αποτελούν ολόκληρη τη συγκομιδή μηνυμάτων απ’ το διήγημα «Η ιστορία της Όλγας», πρώτο στη σειρά και ραχοκοκαλιά του βιβλίου. Και δω φτάνει η κα­ τάλληλη ώρα να αναζητηθούν οι παράλληλες πορείες και η σχεδόν ταύτιση των όσων διαδραματίζο­ νται με το μυθιστόρημα «Ιστορία»

γνωστά τριαντάφυλλα· με υπέροχες δυσεύρετες φωτογραφίες, με λεπτομερείς οδηγίες για την καλλιέργεια, το άρωμα, το χρώμα ώς τον τρόπο τοποθέτησης στο ανθοδοχείο. Κι όχι μόνο αυτά. Επισημαίνεται η θέση του ρόδου στη θρησκεία, τη λογοτεχνία, το τραγούδι, τη ζωγραφική και τη μόδα και στη γλώσσα των ερωτευμένων. Ποιητικά ψήγματα συμπληρώνουν τις καλαίσθητες σελίδες. Και ποιος δεν έγραψε για το ρόδον το αμάραντον; Ο Καβάφης; Ο Κάλβος; Ο Σικελιανός; Ο Καρυωτάκης; Ο Ρίτσος; Εκείνο που εντυπωσιάζει πιο πολύ είναι οι ονομασίες των ρόδων, διεθνώς αποδεκτές και καταχωρισμένες στα αρχεία διεθνούς ομοσπονδίας: Albertine, Anabell, Beautv Secret, Eleanor Francois Jyranville, Magic Carousel, Ophelia, Silver Jubilee, Sweet Promise, Vincent Van Gogh. Σκεφτείτε 20.000 τέτοιες ονομασίες. Ό ,τ ι πιο εύηχο, ευρηματικό και μεγαλόπρεπο, που δίνει στη γλώσσα υψηλούς χρωματισμούς κι ανακαλεί μνήμες και σπάνιες οσμές ζωής. ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ

ΚΩΣΤΑ ΚΑΛΑΝΤΖΗ:

Διαταραχές του λόγον στην παιδική ηλικία, φωνή-ομιλία-ανάγνωσηγραφή. Αθήνα.

Καραβίας Ρονσόπονλος, 1985. Σελ. 322.

ΣΤΟΝ τόπο μας, όπου δεν υπάρχουν ολοκληρωμένες μελέτες για τη γλωσσική εξέλιξη του παιδιού και η αγωγή του λόγου ως ειδικός επιστημονικός κλάδος και ως ειδικό μάθημα δεν διδάσκεται σε κανένα παν. ίδρυμα και πουθενά δεν καλλιεργείται στη σχολική πράξη, το βιβλίο τούτο του λαμπρού παιδαγωγού και λογοτέχνη, δρ. φιλοσοφίας του

6 8 /ο δ η γ ο ς του Γιώργη Γιατρομανωλάκη. Πρώτα απ’ όλα και οι δύο συγγρα­ φείς κατάγονται απ’ την Κρήτη, με την πολυτάραχη εξέλιξη μέσα στους καιρούς αλλά και τον σημα­ ντικό πολιτισμό, κι έτσι δέχονται τις ηφαιστειογενείς της προσλαμβάνουσες. Και στα δύο έργα, ανα­ τέμνεται αρκετά πειστικά η ύπαι­ θρος του νησιού, στις πρώτες δε­ καετίες του αιώνα, τα πολιτικά πράγματα ώς ένα βαθμό, η ισχυρή θέση ορισμένων και η αποδοκιμαστική αντίδραση απέναντι στο υπό συνειδησιακό έλεγχο ευρισκόμενο έγκλημα, που ούτε η θεία αλλά ού­ τε και η κοσμική αντίληψη για το δίκαιο, θα εκτοπίσει από τη συμ­ βολική του θέση. Στη συνέχεια, ο χώρος στενεύει και γίνεται φυλακή όπου τόσο η Ό λγα όσο και ο

ήρωας της «Ιστορίας» θα φτάσουν σε ακραίες πνευματικές αναζητή­ σεις, υψηλότερες και του προσωπι­ κού μορφωτικού τους επιπέδου αλ­ λά και της εν γένει εμβέλειάς τους, μια και οι δύο αποτελούν σημάδια μιας όχι ευνοούμενης περιοχής. Η πόλη, πάντα παρούσα, εισέρχεται στο κελί με το έντονο ενδιαφέρον των κοντινών προσώπων και ακό­ μα με τη διαυγή, διακριτική και τε­ ράστια φαντασία των φυλακισμέ­ νων. Τέλος, και κάτω από σχεδόν παρόμοιες συνθήκες, η δικαιοσύνη θα αμφισβητήσει το ρόλο που της έχουν επιτάξει να ολοκληρώσει, ή πάλι θα αποδειχτεί ότι είναι μάλ­ λον ανίκανη να πράξει το σωστό απέναντι στο πολιτικο-κοινωνικό συμβάν αλλά και στη συναισθημα­ τική διακλάδωση της ανθρώπινης

μοναχικότητας.

6. Η συμβολή της Ρέας Γαλανάκη στην ελληνική πεζογραφία, μ’ ένα έργο της προσωπικότητας των «Ομόκεντρων διηγημάτων», είναι ασφαλώς εκείνη η διαφορετική αί­ σθηση που γεννιέται, μεγαλώνει και καταχτιέται σε κάθε μύχια υπαρξιακή αγωνία, σε κάθε ψυχική ανεκπλήρωτη ελπίδα και σε κάθε δισταχτική αλλά ανυπέρβλητη παρόρμηση του γυναικείου φύλου κα­ τά πρώτο λόγο και του ατόμου γε­ νικότερα. Το διαμορφωμένο ανα­ γνωστικό κοινό έχει να περιμένει ακόμα πάρα πολλά, που στο μέλ­ λον θα εμπλουτίσουν ένα μάλλον κατάφωτο και μεταξένιο πεζογραφικό ξεκίνημα. ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

πορεία προς τα αδιέξοδα ΑΙΑΣ ΜΕΓΑΛΟΥ-ΣΕΦΕΡΙΑΔΗ: Το ξένο σώμα. Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 206. ■ Ο μη εφησυχασμός για τον καλλιτέχνη, αν δεν είναι έκφραση χρέους, σίγουρα αποτελεί ένδειξη γνήσιου τυχοδιωκτισμού -εφ ’ όσον παραδεχτούμε πως κάθε σημαντικός δημιουργός κρύβει μέσα του κι έναν τυχοδιώκτη. Ό ταν έχεις κατακτήσει τα μέσα, το κοι­ νό, τους τρόπους, θέλει τόλμη ν’ αποφασίσεις ν’ αλλάξεις -μια αλλαγή που τη μορφοποιείς με μόνο (άσχετα αν είναι και σημαν­ τικό) εφόδιο την πείρα σου, την με τόσο κόπο αποκτηθείσα πείρα σου. Η Αία Μεγάλου-Σεφεριάδη ανήκει στη νεότερη γενιά των καταξιωμέ­ νων συγγραφέων μας. Τα κείμενά της τα χαρακτήριζαν μια καθαρά γυναικεία υπόσταση κι ένας πλα­ τύς, μα και συγκεκριμένος, πολιτι­ κοποιημένος προβληματισμός. Τα δύο αυτά στοιχεία τα ανέπτυσσε με εσωτερικότητα, που τη διέκρινε, μια αποστασιοποίηση και μια χει­ ρουργική -ναι, έτσι λεπτολόγο και ψυχρή- ικανότητα. Ήταν ένας δύ­ σκολος τρόπος έκφρασης που από τη φύση του δεν ήταν δυνατόν να

γίνει απόλυτα αποδεκτός από τις μάζες. Αντίθετα, ασκούσε μια ιδιαίτερη έλξη στους επαίοντες, σ’ όσους έψαχναν να βρούν νέες λο­ γοτεχνικές αναγνωστικές εκφρά­ σεις. Στο νέο της αυτό βιβλίο υπάρ­ χουν, πάντα, τα ίδια βασικά ερεθί­ σματα της έμπνευσης. Μόνο που η γωνία όρασης διαφέρει. Αποκτά μια χροιά πιο ζεστή, πιο καθημερι­ νή -πιο σωστά, μια διάθεση ρομα­ ντική, κάποτε μελοδραματική. Ναι, αυτός είναι ο χαρακτηρισμός που

και ο τίτλος υπονοεί -διακριτικά, είναι αλήθεια- και η βασική ηρωίδα του μυθιστορήματος εκπέμπει. Ένα ρομάντσο, λοιπόν; Ίσως. Γιατί πώς αλλιώς να χαρακτηρίσεις ένα μυθιστόρημα του οποίου οι ήρωες έχουν ταχθεί στη δίχως όρια προσφορά του έρωτα, στο απόλυτο ηθικό κάλεσμα και στο μη συμβι­ βασμό, στη λατρεία της λεπτομέ­ ρειας, στη θεσμοθέτηση της αυτο­ κτονίας; Πώς να μην σκεφθείς αυ­ τόν το χαρακτηρισμό, όταν οι γυ­ ναίκες που κινούνται μέσα στις σε­ λίδες του «ξένου σώματος» έχουν μια ξεκάθαρη -σχεδόν μονοδιάστα­ τη- γυναικεία έκφραση εξουσίας και υποταγής ως προς τους φορείς του αντίθετου φύλου; Μα και αυ­ τοί -τα αρσενικά πρόσωπα του έρ­ γου- είναι απόλυτα αρρενωποί στην ομορφιά ή την ασχήμια τους, την παιδικότητα ή την ωριμότητά τους, στα όνειρα, στους φόβους,

οδηγος/69 στις αγωνίες τους. Ένας απόλυτος διαχωρισμός. Τονισμένος -κύρια και πρώτιστααπό τα επαγγέλματα. Εκείνες είναι νοσοκόμες, πόρνες, εξαρτώμενες σύζυγοι, ετερόφωτες καλλιτέχνιδες, ατελέσφορες επαναστάτισσες. Εκείνοι επιχειρηματίες, γιατροί, ανεξάρτητοι καλλιτέχνες, υπόδου­ λοι εργάτες, αναρχικοί της διανόη­ σης. Εκείνες βιώνουν με το κορμί τους τα αδιέξοδα της καρποφο­ ρίας. Εκείνες τα κατανοούν με τη λογική. Ένας, λοιπόν, απόλυτος διαχωρισμός, κάθετος. Ό σο κι αν τον δεχτούμε σαν μιαν άποψη, εν τούτοις δεν μπορούσε να πάψουμε να πιστεύουμε φ ην ενδιάμεση συν­ θήκη. Από δομική άποψη, τό* κείμενο έχει την οντότητα ενός ποταμού. Συνεχείς εναλλαγές και νέα πρόσω­ πα. Πάντα όμως, σε μια πορεία προκαθορισμένη. Ο μύθος αναφέρεται στην πορεία μιας γυναίκας από τα παιδικά της χρόνια μέχρι την πρώτη κορυφή της νεότητάς της. Μια πορεία που συνεχώς την οδηγεί όλο και πιο βαθιά στη συνειδητοποίηση του αδιεξόδου κάθε σχέσης και κάθε ιδέας, έτσι όπως αυτές μορφοποιούνται στη σημερι­ νή εποχή μας. Λογικό αποτέλεσμα: η αυτοκτονία. Βέβαια, κάπου προς το τέλος, παρουσιάζεται και η αν­ τίθετη αντίδραση -εκείνη που επι­ λέγει τη δραστική άρνηση. Όμως είναι τόσο υποτονικά δοσμένη, που δεν αξιώνεται την άνοδό της στο βάθρο του αντίποδα. Αυτήν την πορεία, η Λ.Μ.-Σ. τη σαρκώνει μέσα από μια ιδιαίτερα ευέλικτη τεχνική, τόσο σε επίπεδο λόγου, όσο και αρχιτεκτονικής. Όμως αυτή η ευελιξία παραμένει κυρίως σε επίπεδο καταγραφής και δεν ολοκληρώνεται στο αντίστοιχο, της εκπομπής. Ο αναγνώστης, αν και παρασύρεται, δεν καταφέρνει να παραδώσει όλα τα οχυρά της αντίστασής του. Ίσως η αιτία γι’ αυτό το φαινόμενο να πηγάζει από τη στάση της ίδιας της συγγραφέως απέναντι στα πρόσωπα που δη­ μιουργεί. Ούτε για μια στιγμή δεν τ’ αφήνει ελεύθερα. Τους κινεί τα νήματα, τα μετατρέπει από μαριονέτες σε ανθρώπους, αλλά ποτέ δεν ξεχνά πως αυτή η ίδια είναι ο δη­ μιουργός και κύριός τους. Ο τρόπος που η Λ.Μ.-Σ. κατα­ θέτει τις συγγραφικές της προτά­ σεις είναι καθαρά συνειρμικός. «Πόση στέρηση, πόση απελπισία δεν έκρυβε μέσα της αυτή η λουρί­

δα. Χρόνια ολόκληρα η μοναδική ψυχαγωγία της μητέρας. Μ’ αυτήν χτυπούσε το κουταλάκι του γλυκού ιέου μέτραγε το λάδι, το χέρι τους όταν αποτολμούσε να πλησιάσει το τυρί για δεύτερη φορά· μ’ αυτήν μαστίγωνε το άδειο της κρεβάτι, το ίδιο το δικαίωμά της στη ζωή. Μα­ στίγωνε, χαράκωνε κι έπειτα άνοι­ γε διάπλατα το παράθυρο στη βα­ ρυχειμωνιά κι ανάσαινε βαθιά, σχεδόν αγκομαχούσε». Το ένα αν­ τικείμενο δημιουργεί την υπενθύμιση μιας κατάστασης, ενώ συγχρό­ νως το ένα πρόσωπο τραβά μαζί του κάποιο άλλο. Ό λα αυτά είναι απόλυτα αποδε­ κτά. Δεν ελέγχονται όμως, τόσο σε ποσότητα, όσο και σε ποιότητα. Το κείμενο άλλοτε σε παρασύρει, άλ­ λοτε σε κουράζει. Σε μαγεύει, μα δε σε πείθει. Λες κι αυτός που το έγραψε ήταν μαθητής και δάσκα­ λος συνάμα. Υπάρχουν γεγονότα που διακρίνονται από μια πρωτο­ τυπία στη σύλληψή τους, και μια μαστοριά στην ενσάρκωσή τους. Υπάρχουν, όμως, κι άλλα που τα χαρακτηρίζει έντονος μελοδραμα­ τισμός και κοινότυπη ανάλυση. Άλλοτε η αφήγηση αποκτά μια κι­ νηματογραφική συντομία, άλλοτε η ίδια αυτή συντομία γίνεται ενοχλη­ τικό λαχάνιασμα. Υπάρχει επανά­ ληψη είτε με τη μορφή της ατμο­ σφαιρικής κάλυψης, είτε με τη μορ­ φή της στειρότητας. Τα πρόσωπα -εκτός από τα τρία, τέσσερα κύρια- εισέρχονται και απέρχονται με ευρηματικότητα· όμως, η έντονη πληθυσμιακή τους υπόσταση, τους επιφυλάσσει μια αντιμετώπιση μη ξεχωριστής επα­ φής εκ μέρους του αναγνώστη. Μια συγγραφική τεχνική υπηρε­ τεί πράξεις που στην ουσία είναι μεγαλόστομες εκφράσεις. Το γνή­ σια τραγικό εκπέμπει την οσμή του αλλά και επικαλύπτεται από μια περιττή ωραιοποίηση. Οι περιγρα­ φές των χώρων είναι άψογες στην εσωτερικότητά τους και οι λεπτο­ μέρειες δείχνουν ευαισθησία. Όμως, συχνά, αποκτούν μια ενο­ χλητική γλυκύτητα. Μια ολόκληρη σειρά στοιχείων που τα χαρακτηρίζει η αναμφισβή­ τητη ποιότητα, μα και η εξίσου αναμφισβήτητη μη ελεγχόμενη τα­ ξινόμηση. Διακινδυνεύω τον εντοπισμό του φαινομένου. Βρίσκεται στην αφιέ­ ρωση: «Αυτό το βιβλίο το είχα τά­ ξει στον πατέρα σου. Δεν πρόλα-

Πανεπιστημίου της Βιέννης, πτυχιούχου της Θεραπευτικής Παιδαγωγικής, έρχεται να βοηθήσει τους ενδιαφερόμενους, γονείς και παιδαγωγούς, στην έγκαιρη διάγνωση των διαταραχών του λόγου, που αυτή θα οδηγήσει και στην έγκαιρη και σωστή θεραπεία. Δεν πρόκειται βέβαια για πρακτικό οδηγό, αλλά με τις I γνώσεις που δίνει και τις | υποδείξεις που κάνει, ο I συγγραφέας του σκοπεύει στο ! να παρακινήσει το δάσκαλο να πείσει το γονιό, που αυτός ξέρει καλά το παιδί του, να το εμπιστευτεί στον ειδικό γιατρό και στον ειδικό παιδαγωγό, που είναι οι μόνοι υπεύθυνοι για τη θεραπεία της διαταραχής του λόγου. Το καλογραμμένο και επιστημονικά θεμελιωμένο, μοναδικό στο είδος του βιβλίο, αποτελείται από δυο μέρη: Μέρος πρώτο-γενικό, όπου εξετάζεται η φυσιολογία της γλώσσας, η γλώσσα, ο έναρθρος λόγος, η γένεση, η λειτουργία του, οι μορφές του, η γλωσσική εξέλιξη του παιδιού, ο λόγος σε σχέση με το χαρακτήρα και την προσωπικότητα, αλλά και τα μεθοδολογικά προβλήματα, που έχει ν’ αντιμετωπίσει ο ενδιαφερόμενος στη διάγνωση | και τη θεραπεία των διαταραχών του λόγου. Μέρος | δεύτερο-ειδικό: Εδώ ερευνώνται οι διαταραχές της j φωνής, του προφορικού λόγου (ομιλίας), της ανάγνωσης και γραφής και δίνονται μερικά συμπληρωματικά στοιχεία, πίνακας των κυριότερων ειδικών όρων και πλουσιότατη βιβλιογραφία, ελληνική και ξένη, από 219 βιβλία! Πρόκειται για βιβλίο σημαντικό, μοναδικό, απαραίτητο, χρήσιμο για δασκάλους και γονείς. ΕΛΕΝΗ ΧΩΡΕΑΝΘΗ

70/οδηγος βα. Τ’ αφιερώνω στη μνήμη του». Τόσο βαθιά ανθρώπινη έκφρα­ ση! Μήπως, λοιπόν, μια κριτική προσέγγιση πρέπει να υποψιαστεί ποιο ήταν εκείνο το στοιχείο που

δημιούργησε το ερέθισμα και συνό­ δεψε μέχρι τέλους την ολοκλήρωσή του; Ο καλύτερος τρόπος για να διαβάσεις ένα βιβλίο είναι να ει­ σχωρήσεις σ’ αυτό. Οι αφιερώσεις

-όταν υπάρχουν- είναι, συνήθως, τα κλειδιά που επιτρέπουν την εί­ σοδο. Γι’ αυτό, άλλωστε, μπαίνουν και στην πρώτη σελίδα. ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

προσωπική μαρτυρία για τον Μπουζιάνη ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΧΑΡΙΑΤΗ-ΣΙΣΜΑΝΗ: Μαθητεύοντας κοντά στον Μπουζιάνη. Αθήνα, 1985. Σελίδες κειμένου 156.

Το 1985 γιορτάσαμε τα 100 χρόνια από τη γέννηση του -κατά τη γνώμη μου- κορυφαίου Έλληνα ζωγράφου: του Γιώργου Μπου­ ζιάνη. Το υπό παρουσίαση βιβλίο, γραμμένο από τη μαθήτρια του [ιεγάλου καλλιτέχνη κυρία, Κατερίνα Χαριάτη-Σισμάνη, δεν ήρθε να συμπληρώσει τον κατάλογο κάποιων εορταστικών εκδό­ σεων -που δυστυχώς δεν έγιναν, αν εξαιρέσουμε τις στεγνές δημο­ σιογραφικές καταγραφές και αναφορές σε ρουτινιάρικα διστηλάκια εφημερίδων- ούτε να παίξει το ρόλο οδηγού σε κάποιαν ανα­ δρομική έκθεση με έργα του πατέρα του «ελληνικού» εξπρεσσιονισμού· το βιβλίο έχει κατά πολύ μεγαλύτερη αξία από ένα επετειακό αφιέρωμα και τούτο γιατί η συγγραφέας με απαράμιλλη (και εκπληκτική για τα χρόνια μας) αθωότητα μας ξεναγεί στον κόσμο των συλλήψεων και των έργων του Μπουζιάνη επιτυγχάνοντας να μας κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον, εκεί όπου μόνο ο νους του ειδικού και η κωδικοποιημένη πείρα του ειδήμονος, θα μπορού­ σαν να συνεχίσουν να λειτουργούν με θετικές αντιδράσεις, και να μας το κεντρίζει με τις εκ περιουσίας πρωτότυπες εξπρεσσιονιστικές διεισδύσεις του καλλιτέχνη στο χώρο του Πνευματικού και της Πραγματικότητας.

Μετά τα προλογικά σημειώματα των κ.κ. Μ.Μ. Παπαϊωάννου και Γιώργου Πετρή, η συγγραφέας πα- . ραθέτει αποσπάσματα από μια δη­ μοσίευσή της στην Επιθεώρηση Τέ­ χνης (τεύχος 118, Οκτώβριος 1964) και το κείμενο της διάλεξης που έδωσε στις 27.11.1972 στη Στοά Τέ­ χνης 13 του Ηλία Αναγνωστόπουλου. Το δεύτερο μέρος του βιβλίου καταλαμβάνεται από συνεντεύξεις του Μπουζιάνη στις εφημερίδες και στο ραδιόφωνο, από κείμενα που βρίσκονται στο Αρχείο Μπου­ ζιάνη και από εκλογές απ’ το Χρο­ νικό της Αλεξάνδρας ΚόττουΓραικιώτου. Εκτός αριθμήσεως υπάρχουν 18 πίνακες (λάδια και ακουαρέλλες) του ζωγράφου κι ένα λάδι και μια ακουαρέλλα της συγγραφέως που διακοσμούν το βιβλίο μαζί με αρκετές ασπρόμαυρες φω­ τογραφίες. Σκοπός της συγγραφέως δεν εί­ ναι να καταγράψει την καθημερινή ζωή του καλλιτέχνη (άρα δεν πρό­ κειται περί βιογραφίας) ούτε να καταθέσει τις μνήμες της απ’ τη μα­ θητεία της κοντά του. Αποκαλεί το βιβλίο προσωπική μαρτυρία (σελ.

19)· η συνεκδοχή αυτή σημαίνει ότι εκτίθενται τα «μαρτύρια» εκείνα που κατά τη γνώμη της ανέβασαν

οδηγος/71

ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΛΗΔΑΣ ΚΡΟΝΤΗΡΑ: Γνωριμία με το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Εικονογράφηση: Βάλλν Λιάπη. Φωτογράφιση: Γιάννης Γιαννέλος. Αθήνα, Εκδοτική, 1985. Σ ελ. 72

Αυτοπροσωπογραφί

τον Μπουζιάνη στην κορυφή του παγκόσμιου εικαστικού στερεώμα­ τος και τον καθιέρωσαν ως προσω­ πικότητα όχι μόνο στην Ελλάδα και στη Γερμανία, όπου σπούδασε και πρωτοεμφανίστηκε, αλλά σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Παράλληλα δίνει πληροφορίες για την ανθρώ­ πινη πλευρά του Μπουζιάνη, έτσι ώστε να είναι ερμηνευτικές της πο­ ρείας του στην τέχνη και των καλ­ λιτεχνικών του επιλογών. Ένα ξεφύλλισμα του βιβλίου μπορεί να μας εντυπωσιάσει για την πολυτυ­ πία των προτεινομένων: για την καταστροφή της φόρμας που είναι ωστόσο φαινομενική, γιατί πίσω της κρύβεται η γνώση του δημιουρ­ γικού νου- για το μήνυμα της φύ­ σης στο έργο του· για τις μοναδικές ακουαρέλλες του -που ευτυχής συγκυρία το θέλησε να βρίσκονται στα χέρια του αναγνωστικού κοι­ νού χάρη στη φροντίδα των εκδό­ σεων «Άγρα»· για τη λειτουργία της παλέτας, για τη δημιουργία

χρωμάτων, τους συνδυασμούς και . τη μουσική τους, θυμίζοντας τη δι­ δασκαλία των Καντίνσκι και Κ λι,' για τον χρυσό κανόνα της αναλο­ γίας· για την ανάγκη της αντίθε­ σης· για την εικαστική λιτότητα· για τους αφορισμούς του καλλιτέ­ χνη που δεν ήταν τίποτε άλλο παρά συμπυκνωμένη σοφία σε απλές λέ­ ξεις- για τους τόνους, τα ζεστά και τα κρύα χρώματα, για το φως και τη σχέση του με το σχήμα και το χρώμα, για τις πολλαπλές εικόνες μέσα στον ίδιο πίνακα, για την ποιητική της εικόνας και τη λει­ τουργία του απεικασμένου. Αν θελήσουμε να εμβαθύνουμε στα πα­ ραπάνω ερεθίσματα, θ’ απαιτηθεί πολύς χώρος και δεν ξέρω κατά πόσο θα ήταν αναγκαία κάποια «παρέμβασή» μου εκεί όπου μιλάει η γλώσσα της πρωτοτυπίας: η συγγραφεύς. Θα ήθελα, εντούτοις, να σταθώ σε δύο σημεία. Διαβάζουμε στη σε­ λίδα 65: Με το έργο του ο Μπου-

ΗΤΑΝ μια ιδέα της Λ. Κροντηρά αυτή, δηλ. να γραφεί ένα κείμενο που να γνωρίζει στα παιδιά το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, την ιστορία του και τα ανεκτίμητα εκθέματά του, το πλουσιότερο στον κόσμο για την αρχαία ελληνική τέχνη. Την ιδέα υλοποίησε η Εκδοτική Αθηνών πάνω σ’ ένα θαυμάσιο κείμενο της Λ.Κ. Οποιοσδήποτε οδηγός Μουσείου θα ήταν σίγουρα πληκτικός κι ανούσιος. Το βιβλίο όμως αυτό είναι τρομερά ενδιαφέρον γιατί, εκτός από την πλούσια εικονογράφηση και τις επιλεγμένες έγχρωμες φωτογραφίες, κυλάει με μια ανάλαφρη διήγηση, η οποία ποικίλεται από ποιητικά κείμενα σχετικά με τα εκθέματα, από παιγνίδια όπου το παιδί δοκιμάζει τις γνώσεις του, κατασκευές, αινίγματα, αλλά και σύστοιχη βιβλιογραφία για παιδιά που έχουν ανησυχίες για την αρχαιολογία. Δίνονται επίσης, πάντα με εύληπτο τρόπο, πληροφορίες για τις αρχαιολογικές έρευνες και τις δυσκολίες τους, τη συντήρηση των γλυπτών και αγγείων. Είναι πραγματικά «ένα βιβλίο-έκπληξη, ένα βιβλίο-παιγνίδι, ένα βιβλίο-περιπλάνηση». Θα έλεγα πως είναι ένα βιβλίο-θησαυρός όχι μόνο για τα παιδιά, αλλά και για τους μεγάλους. Ένα βιβλίο που σε προετοιμάζει να δεχτείς το μεγαλείο ενός πολιτισμού, αλλά, συγχρόνως, μπορεί να γίνει ένα μέσο για να μην αποχωριστείς ποτέ το μεγαλείο αυτό. ΑΝΤ. ΔΕΛΩΝΗΣ

72/οδηγος

ζίάνης μιλάει τη γλώσσα της αλή­ θειας. Δεν πήγε να εντυπωσιάσει, δεν κάνει εξπρεσσιονισμό επειδή έτσι ζωγραφίζανε στη Γερμανία. Ο Μπουζιάνης έκανε τη δική του ζω­ γραφική. Στη σελίδα 51 έχουμε ήδη

διαβάσει ότι ο Μπουζιάνης φέρε­ ται ειπών: Στην Γερμανία με λένε

Έλληνα -εσείς (εννοείται: οι Έλ­ ληνες) με λέτε Γερμανό. Ίσως αν είχα εκθέσει ενωρίτερα, να μην ονομαζόταν Γερμανικός αλλά Ελ­ ληνικός Εξπρεσσιονισμός. Ανάμε­ σα στις δύο «θέσεις» υπάρχει μερι­ κή ταυτότητα και μερική αντίφαση: η πρώτη εντοπίζεται στο ότι ο Μπουζιάνης υπήρξε εξπρεσσιονιστής· η δεύτερη έρχεται στο φως απ’ το ότι ο Μπουζιάνης πρότεινε έναν ιδιότροπο, ανασκευασμένο, ελληνικό, εξπρεσσιονισμό. Προσω­ πική μου άποψη είναι ότι ο καλλι­ τέχνης, όντας στην Γερμανία στις αρχές του αιώνα και ερχόμενος σε επαφή με τις νέες ιδέες που εκόμισαν στην Τέχνη πνεύματα όπως ο Κοκόσκα, ο Τρακλ, ο Βέντεκιντ, και που άρθρωσαν το λόγο του Εξπρεσσιονισμού με τα μέσα που τους παρείχε η ρομαντική παράδοση στη

Λογοτεχνία και ο Εξπρεσσιονισμός στον εικαστικό χώρο αλλά και με την προσωπική (=υποκειμενική) βίωση της Ιστορίας -είναι η πρώτη φορά στην ιστορία της Τέχνης που ο Καλλιτέχνης κοιτάζει κατάματα το Χάος και τον ερεθίζει η πτώση-, δεν μπορούσε να απόσχη απ’ αυτό το νέο πεδίο έρευνας της σχέσης του ανθρώπου με το υπαρκτό, το πεπερασμένο, το θνητό. Στις 6.7.1955, σε μια συνέντευξή του, εί-' χε πει: Κείνο που έχει σημασία, εί­

ναι το πώς θα δεις, αλλά πιο πολύ το πώς θα ζήσεις μέσα σου μια οποιαδήποτε φόρμα. Δεν αρκεί να διαθέτεις ταλέντο και τεχνικές γνώ­ σειςμονάχα. Χρειάζεται να ’χεις τη δυνατότητα ν’ αφομοιώνεις τις εν­ τυπώσεις σου απ’ τον εξωτερικό κόσμο, (σελ. 77). Οι παραπάνω γραμμές εξηγούν γιατί ο Μπουζιά­ νης υπήρξε εξπρεσσιονιστής, και ερμηνεύουν την πρότασή του ότι η

τέχνη η αληθινή εκφράζει μόνο την εποχή της (σελ. 74). Το αν θα μπο­ ρούσε ο εξπρεσσιονισμός (του) να είναι ελληνικός και όχι γερμανικός, αμφιβάλλω. Με πολύ λίγα λόγια, στηρίζω την αμφιβολία μου στο ότι

δεν παίζει κανένα ρόλο η καταγω­ γή του καλλιτέχνη, για να αντανα­ κλάσει την ποιότητά της. την ελλη­ νικότητα δηλαδή, σ’ ένα καλλιτε­ χνικό κίνημα· η καταγωγή εξ υποθέσεως «καταπιέζεται» από άλλα βαρύτερα και ισχυρότερα στοιχεία, όπως γλώσσα, πολιτισμός, κουλ­ τούρα, ιστορία. Εφ’ όσον το ελλη­ νικό ρομαντικό προηγούμενο είχε να κάνει μάλλον με τον Λόρδο Βύ­ ρωνα, τον Μαντσόνι και τον Ούγο Φώσκολο και όχι με τον Γκαίτε, τον Σίλλερ και τον Νοβάλις, ο εξπρεσσιονισμός δεν υπήρχε περί­ πτωση να είναι «ελληνικός» -άλλως θα επρόκειτο περί τερατογένεσης. Η κυρία Χαριάτη-Σισμάνη μας πρόσφερε με προσωπική φροντίδα -η έκδοση του βιβλίου είναι ιδιωτι­ κή- έναν καλαίσθητο τόμο στη μνή­ μη του μεγάλου Δασκάλου της. Για τα πολύτιμα, τόσο από ιστορικής όσο και από καλλιτεχνικής απόψεως στοιχεία, που συγκέντρωσε, της οφείλουν χάρη και οι ειδήμονες της Τέχνης και οι εραστές του ωραίου λόγου. ΓΙΩΡΓΟΣ Δ. ΚΕΝΤΡΩΤΗΣ

Ο Μ ανώ λης Μ π α ρ μ π ουνάκ ης κ α ι ο ι σ υ ν ε ρ γ ά τ ε ς το υ σ α ς π ε ρ ιμ έ ν ο υ ν σ τα β ιβ λ ιο π ω λ ε ία Α ριστοιέλους 4

Εγνατίας 1 5 0

ΤΟ ΚΑΤΩΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛ ΙΟ Υ Αριστοτέλους 6

Τΐ|λ. 2 7 .1 8 .5 3

ΤΟ ΣΠΙΤΑΚΙ ΤΟΥ Π Α ΙΔΙΟ Υ Καρόλου Ντηλ 3

Τηλ. 2 3 .9 7 .4 6

Τ ο μ ο ν α δ ικ ό π α ιδ ικ ό β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο

27 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Μ ε β ιβ λ ία χ ι λ ι ά δ ε ς , φ θ η ν ά κ α ι κ α λ ά β ιβ λ ία γ ι α σ α ς κ α ι τ α π α ι δ ι ά σ α ς

ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ

ΛΙΚΆΤΙ Ο 23 Ιουλίου 19 Αυγούστου 1986

βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 151

• τάυσεται '/'<>Βιβλιογραφικό Δελτίο σννμε την πολύτιμη συνερ­

γασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό του οποίου ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε­ ται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία. » Σε κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έλ-

ληνες συγγράφεις και ακολου­

θούν οι ξένοι. »φέων Η κατάταξη των ξένων συγγρα­ γίνεται σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο. * Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι-

»ρότητα Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη­ τον Δελτίου, παρακα-

λούνται οι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ-

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΜΟΣ

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ

Η Νταμμαπάντα. Μετ. Ξένη Σ. Σκαρτσή. Αθήνα, Όστρακο, 1985. Σελ. 46.

Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια. Παγκόσμιο βιογραφικό λεξικό. Τόμος 5. Αθήνα. Εκδοτική Αθη­ νών, 1986. Σελ. 432. Δρ. 3000

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΓΕΝΙΚΑ HEIDEGGER MARTIN. Τι είναι η φιλοσοφία. Εισ.μετ.-σχολ. Βαγγέλης Μπιτσώρης. Αθήνα, Ά γρα, 1986. Σελ. 298. Δρχ. 950.

Νταμμαπάντα. Η ατραπός της αρετής του Βούδα. Αθήνα, Πνευματικός Ήλιος, 1985. Σελ. 72. Δρχ. 250. Ραμακρίσνα. Ο τρελός του Θεού. Αθήνα, Πνευματικός Ήλιος, 1985. Σελ. 95. Δρχ. 280.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ Ν. Η αναπαράσταση. Ψυχαναλυτικό δοκίμιο. Αθήνα, Ράππας, 1986. Σελ. 198.

74/δελτιο

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

1981. (Ανατ.) Αθήνα, Μαλλιάρης-Παιδεία, 1986. Σελ.

117. Δρχ. 400.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΓΕΝΙΚΑ

ΑΒΕΡΩΦ-ΤΟΣΙΤΣΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ. Οικονομία ώρα μηδέν. Αθήνα, 1986. Σελ. 121. Δρχ. 300.

ΖΙΑΚΑΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Δ. Ιστορία θρησκευμάτων. Τό­ μος Α': Τα ινδικά θρησκεύματα. Θεσσαλονίκη, Πουρνάρας, 1986. Σελ. 410. Δρχ. 1200. ΜΑΡΖΕΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Δ. Γένεση και πηγές του Όρου της Χαλκηδόνας. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1986. Σελ. 258. Δρχ. 700.

ΛΑΜΠΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Συνεταιρισμοί και ανάπτυξη. Αθήνα, Κοχλίας, 1986. Σελ. 168. Δρχ.600.

ΜΙΧΑΛΑΣ ΤΑΣΟΣ. Πολωνία. Ορθόδοξο οδοιπορι­ κό. Αθήνα, 1985. Σελ. 181. δρχ. 350.

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Εισαγωγή στην οικονομική και διοικητική των επιχειρήσεων. Τεύχος A '. Β' έκδοση. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1986. Σελ. 551. Δρχ. 1400.

ΦΛΟΡΟΦΣΚΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Σταθμοί της ρωσικής θεο­ λογίας. Μέρος Α '. Μετ. Ευτυχία Β. Γιούλτση. Θεσσα­ λονίκη, Πουρναράς, 1986. Σελ. 521. Δρχ. 1300.

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Ανάλυση χρημα­ τοοικονομικών καταστάσεων της επιχείρησης. Τόμος Β'. Β' έκδοση. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1986. Σελ.

446. Δρχ. 1200.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΚΛΑΒΕΛΛ ΤΖΑΙΗΜΣ. Σωγκούν. Το έπος της Ιαπω­ νίας. Τόμοι Α ' + Β'. Μετ. Ένη Παλαιολόγου. Αθήνα, Τερζόπουλος, 1986. Σελ. 862+398. Δρχ. 2300.

ΖΑΧΑΡΙΟΥ-ΜAMΑΛΙΓΚΑ ΕΛΕΝΗ. Οι ψαράδες της Σύμης. Ρόδος, 1986. Σελ. 197. Δρχ. 600.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

BLOOM B.S. - KRATH WOHL D.R. Ταξινομία διδαχτικών στόχων. Τόμος Α': Γνωστικός τομέας. Μετ. Αλεξάνδρα Λαμπράκη-Παγανού. Αθήνα, Κώδικας. Σελ. 270. Δρχ. 500.

ΚΟΙΝ ΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΝΤΙΚΜΠΑΣΑΝΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ Γ. Απόδραση στην πο­ λιτεία του ανθρώπου ή η πολιτική ηθική. Θεσσαλονί­ κη, Σφακιανάκης. Σελ. 79. Δρχ. 250.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

ΠΕΤΡΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ο Καραγκιόζης. Δοκίμιο κοινω­ νιολογικό. Αθήνα, Γνώση, 1986. Σελ. 259. Δρχ. 900.

ΦΑΡΟΣ ΦΙΛΟΘΕΟΣ-ΚΟΦΙΝΑΣ ΣΤΑΥΡΟΣ. (ΙΕ­ ΡΕΙΣ). Γονείς και παιδιά. Αθήνα, Ακρίτας, 1986. Σελ.

285. Δρχ. 600.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜ. Σ. Κυβέρνηση και κυ­ βερνητικά όργανα. Αθήνα, Σάκκουλας, 1986. Σελ. 348. Δρχ. 1500 ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Π. Παραπολιτι­ κά. Το ήθος και το ύφος. Αθήνα, Εκδοτική Εστία. Σελ. 414. Δρχ. 700. ΡΟΖΑΚΗΣ ΧΡ. Ελληνική εξωτερική πολιτική. 1974-

ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ. Εισαγωγή στην ανάλυση. Μετ. Ελένη Λαμπροπούλου. Αθήνα, Κου­ τσουμπός, 1985. Σελ. 303. Δρχ. 900.

δ ελτιο/75

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΠΟΙΗΣΗ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ

ΠΑΤΡΙΚΑΡΕΑΣ ΘΟΔΩΡΟΣ. Σονέττα. Αθήνα, Κορυ­ φή, 1985. Σελ. 46.

Πυρηνική «Αποκάλυψη». Ό ταν το Τσερνομπίλ πιέζει για συμπεράσματα. Αθήνα, Α/συνέχεια. Σελ. 59. Δρχ.

180.

ΚΟΡΜΠΙΕΡ ΤΡΙΣΤΑΝ. Τρεις κίτρινοι έρωτες. Προλ.απόδ. Γιώργος Κ. Καραβασίλης. Αθήνα, Αιγόκερως, 1986. Σελ. 44. Δρχ. 200.

Τσερνομπίλ. Το μεγαλύτερο ατύχημα του κόσμου. Μετ. Κώστας Γαλανόπουλος. Αθήνα, Καρρέ, 1986. Σελ. 314. Δρχ. 400.

ΜΠΟΥΚΟΒΣΚΙ ΤΣΑΡΛΣ. Η αγάπη είναι ένας σκύ­ λος απ’ την κόλαση. Ποίηση 1960-1980. Μετ. Γιώργος Μπλάνας. Αθήνα, Απόπειρα, 1986. Σελ. 70. Δρχ. 250.

ΜΠΑΡΜΠΕ ΦΙΛΙΠ. Νέες μορφές ενέργειας. Μετ. Ρόζα Οικονόμου. Αθήνα, Α/συνέχεια, 1986. Σελ. 109. Δρχ. 400.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΤΕΧΝΕΣ

ΑΛΕΞΑΚΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Έλεγχος ταυτότητας. Αθή­ να, Εξάντας, 1986. Σελ. 200. Δρχ. 500.

ΚΕΡΑΜΕΙΚΗ

ΚΑΡΚΑΝΤΖΟΥ ΧΡΙΣΤΑ. Αφορισμός. Αθήνα, θεω ­ ρία, 1986. Σελ. 176. Δρχ. 300. ΚΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Η αυλαία των θαυμά­ των. Αθήνα, 1986. Σελ. 179. Δρχ. 450. ΜΑΥΡΟΕΙΔΗ-ΠΑΠΑΔΑΚΗ ΣΟΦΙΑ. Ιστορίες από το Βυζάντιο. Τόμος Γ'. Αθήνα, Ατλαντίς. Σελ. 220. Δρχ. 550.

ΚΑΤΣΑΠΑΡΑ-ΦΑΝΟΥΡΙΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ. Μικρό χρονικό για μια χώρα πηλού. Αθήνα, Εστία, 1986. Σελ. 87. Δρχ. 400.

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΓΚΟΝΤΑΡ ΖΑΝ-ΛΥΚ. Ο τρελός Πιερρό. Μετ. Μαριάννα Κούταλου. Κινηματογραφικό Αρχείο, αριθ. 36. Αθήνα, Αιγόκερως, 1986. Σελ. 127. Δρχ. 250.

ΧΟΡΟΣ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ ΒΟΥΛΑ. Φιλοσοφία των φύ­ λων. Μέρος Β'. Αθήνα, 1986. Σελ. 583. Δρχ. 3000.

ΜΩΥΣΕΙΔΗΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ. Τάλως ο τρόμος που ήρ­ θε απ’ το χθες. Αθήνα, Bell, 1986. Σελ. 361. Δρχ. 650. ΠΕΝΤΕΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ. Πέτρινος κόσμος. Μυθι­ στόρημα. Αθήνα, Δωρικός, 1986. Σελ. 221. Δρχ. 500. ΦΑΣΣΟΥ-ΚΑΛΠΑΞΗ ΓΙΟΒΑΝΝΑ. Άντε γεια... Αθήνα, Bell, 1986. Σελ. 260. Δρχ. 550. Η άγνωστη πατρίδα. Μετ. Ιωσήφ Ροηλίδης. Αθήνα, Πολυφωνία, 1986. Σελ. 301. Δρχ. 500.

BILLETDOUX RAPHAELE. Οι νύχτες μου είναι πιο όμορφες απ’ τις μέρες σας. Μετ. Έφη Κορόμηλά. Αθήνα, Νεφέλη, 1986. Σελ. 205. Δρχ. 450.

KENNEDY WILLIAM. Ο γκάγκστερ Τζακ Λεγκς Ντάιμοντ. Μετ. Πάνος Γιοβάννης. Αθήνα, Νέα Σύνο­ ρα, 1986. Σελ. 300. Δρχ. 550. ΠΙΝΤΣΟΝ ΤΟΜΑΣ. Η συλλογή των 49 στο σφυρί. Μετ. Δημήτρης-Χαρά Δημηρούλη. Αθήνα, Ύψιλον/βιβλία, 1986. Σελ. 164. Δρχ. 400.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΟΙΚΙΑΚΗ ΟΙ ΚΟ ΝΟ ΜΙ Α Βιβλιοκρισίες τ. I και II. (Ανάτ. από τη «Λαογραφία» τ. Λ Γ , 1982-84). Αθήνα, 1986. Σελ. 476-522, 523-573.

DUNSTAN ROSEMARY. Τα δέντρα του κήπου. Μετ. Γιώργος Μπαρουξής. Αθήνα, Κουτσουμπός^ 1985. Σελ. 102. Δρχ. 550.

ΠΕΡΥΣΙΝΑΚΗΣ Ι.Ν. Η ωδή «εις Μούσας» τον Α. Κάλβου. (Ανάτ. από τη «Δωδώνη» τ. 10, 1985). Αθή­ να, 1985. Σελ. 37.

76/δελτιο Πρακτικά Πέμπτου Συμποσίου Ποίησης. Κοινωνία και ποίηση. Πανεπιστήμιο Πατριόν, 5-7 Ιουλίου 1985. Αθήνα, Γνώση, 1986. Σελ. 554. Δρχ. 1800.

SERVAN SCHREIBER J.L.H τέχνη του χρόνου. Μετ. Λουίζα Μητσάκου. Αθήνα, Ροές, 1986. Σελ. 210. Δρχ.

350.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΣΙΩΤΟΣ ΜΑΡΚΟΣ Α. Αι τελευταίοι ανακαλύψεις αρχαίων χειρογράφων. Αθήναι, 1986. Σελ. 134. Δρχ.

500.

ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Σχέσεις Ελλάδας και Αλβανίας. 1923-1928. Θεσσαλονίκη, Παρατηρη­ τής. Σελ. 237. Δρχ. 750. ΜΟΥΣΤΑΪΡΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Γιουγκοσλαβία και «μακε­ δονικό». Αθήνα, Κωνσταντινόπουλος, 1986. Σελ. 58. Δρχ. 200. ΝΤΡΟΓΚΟΥΛΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Β. Οι συντεχνίες στη Λά­ ρισσα στα χρόνια της τουρκοκρατίας. (Ανάτ. από τον τόμο των Πρακτικών του Συμποσίου «Λάρισσα: Πα­ ρελθόν και μέλλον», 1985). Λάρισσα, 1985. Σελ. 241322. ΠΡΟΒΑΤΑΚΗΣ ΘΕΟΧΑΡΗΣ Μ. Το Άγιον Όρος. Αθήνα, 1986. Σελ. 203. Δρχ. 600.

STEPHANIDES GEORGES. Aspects du risque mariti­ me aux XVIIe et XVIIIe socles. Athfenes, Thfemelio, 1986. P. 245. Drs. 1000.

Π Α Γ Κ Ο Σ Μ Ι Α ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΛΜΕΤΙΔΟΥ-ΚΟΥΤΣΙΑΛΗ ΕΛΛΗ. Τα γαρύφαλλα θα ανθίζουν .πάντα. Θεσσαλονίκη, Σφακιανάκης, 1985. Σελ. 149. Δρχ. 350. Γ1ΑΖΗΤΖΟΓΛΟΥ ΚΩΣΤΑΣ. Οι ήρωες προδόθηκαν. Θεσσαλονίκη, Σφακιανάκης. Σελ. 227. Δρχ. 580. ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΛΕΥΤΕΡΗΣ Π. Συνομιλίες με τον Νί­ κο Ζαχαριάδη. Μόσχα: Μάρτιος-Ιούλιος 1956. Αθήνα, Κένταυρος, 1986. Σελ. 146. ΛΑΠΑΘΙΩΤΗΣ ΝΑΠΟΛΕΩΝ. Η ζωή μου. Απόπειρα συνοπτικής αυτοβιογραφίας. Αθήνα, στιγμή, 1986. Σελ. 237. Δρχ. 750. ΜΕΡΕΝΤΙΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ I. Ακαδημαϊκοί έλεγχοι. Εν Αθήναις, 1986. Σελ. 369. Δρχ. 1800. ΜΟΣΧΑΤΟΣ ΘΕΜΗΣ. Η μάχη της Αμφιλοχίας. Αθή­ να, Επικαιρότητα, 1986. Σελ. 125. Δρχ. 450. ΣΑΚΕΛΛΙΩΝΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Α. Θεόδωρος Αξενίδης. (Ανάτ. από τον Τόμο των Πρακτικών του Συμποσίου «Λάρισσα» Παρελθόν και μέλλον, 1985). Λάρισα, 1985. Σελ. 419-444. ΒΑΪΣ ΡΟΥΘ. Ένα τραγούδι χωρίς μουσική. Πολιτική αυτοβιογραφία. Απόδοση Χριστόφορος Ορφανίδης. Αθήνα, Μετά τη Βροχή, 1986. Σελ. 109. Δρχ. 400.

SfiMOLUfi JEAN. Καρλ Θ. Ντράγιερ. Μετ. Χρυσάν­ θη Παπαλά. Κινηματογραφικό Αρχείο, αριθμ. 33. Αθήνα, Αιγόκερως, 1986. Σελ. 93. Δρχ. 200.

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ ΚΩΣΤΑΣ. Οι κουρσάροι στην Ελλά­ δα. Αθήνα, Φέξης. Σελ. 154. Δρχ. 400. ΚΟΚΟΝΑΣ ΝΙΚΟΣ ΑΛΕΞ. Αρχείο Χρήστου Τζιφάκη. Αθήνα, 1986. Σελ. 391. Δρχ. 1500.

ΒΕΡΓΙΔΗΣ ΝΙΚΟΣ. Αδόλφος Χίτλερ και εθνικοσο­ σιαλισμός. Η όλη αλήθεια. Αθήνα, Αρκαδία. Σελ. 293.

ΤΑΞΙΔΙΑ ΚΟΣΜΟΣ ΓΑΛΕΟΥ ΑΣΗΜΩ. Πάνω στο βήμα του Μωυσή. Αθήνα, 1986. Σελ. 63. Δρχ. 200.

ΠΑΙΔΙΚΑ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ ΚΑΤΣΑΡΟΥ ΠΕΛΛΗ. Ζητείται παράδεισος για τ’ αγ­ γελούδια. Αθήνα, Δωρικός, 1986. Σελ. 151. Δρχ. 400. ΣΜΥΡΝΙΩΤΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Πνευματικά παιγνί­ δια. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης. Σελ. 199. Δρχ. 400. ΑΛΕΗΙΝ ΑΝΑΤΟΛΙ. Τηλεφωνήστε και ελάτε. Μετ. Μαριάννα Γαβριηλίδου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 153. Δρχ. 400. ΒΕΡΝ ΙΟΥΛΙΟΣ. Ο μαστρο-Ζαχαρίας. Μετ.-προλ. Νίκος Γουσγούνης. Αθήνα, Αίολος, 1986. Σελ. 96. Δρχ. 300. ΒΕΡΝ ΙΟΥΛΙΟΣ. Οι περιπέτειες της οικογένειας Ποντικέα. Μετ.-προλ. Δημοσθένης Κούρτοβικ. Αθήνα, Αίολος, 1986. Σελ. 117. Δρχ. 350.

δελ τιο /7 7 15 Ιουλίου15 Αυγοΰστου 1986

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμέ­ νες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο. Υ πόμνημα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΒΧ: Β. Χατξηβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΑ: Δ. Αρμάος ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΒ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΘΥ: Θ. Παπανικολάου ΙΔ: I. Δραγώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΜΝ: Μ, Νιτσόπουλος

ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΚ: Π. Κουνενάκη ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π, Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος Τ θ: Τ. θεοδωρόπουλος ΤΛ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΧΝ: X. Ντουνιά ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π: Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΛ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΙ: Εικόνες' Ε θ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εβδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία NT: Νέες Τομές ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΗ: Η Πρώτη ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρψυρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Βιβλιογραφίες

Φιλοσοφία

Κυπριακή βιβλιογραφία 1983-1984 (ΚΝ, ΚΑ, 24/7)

Νάσιουτζικ Α.Κ.: Σκέψη και ύπαρξη (Α. Σουλογιάννη, ΓΤ, 46) Pascal Β.: Στοχασμοί (ΣΤ, ΕΛ, 7/8) Χούσερλ Ε.: Δεύτερη λογική έρευνα (ΔΑ, ΠΗ, 18/7)

Εγκυκλοπαίδειες Ζαγκλαβήρας Ν.: Εγκυκλοπαίδεια της αρχαίας και νεώτερης σοφίας (ΓΜ, ΟΤ, 10/7)

Μουσεία

Ψυχολογία-Ψυχιατρική

Κροντηρά Λ.: Γνωριμία με το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Κ. Προύσης, ΠΚ, 306-307)

Γαλανός Γ.: Ψυχογραφία στη Γενιά της Αντίστασης (ΔΑ, ΠΗ, 25/7) Μεσημέρης Σ.: Ψυχικός πόνος (Ν. Παππάς, ΠΛ, 33-34) Πιπερόπουλος Γ.:. Ένας ψυχολόγος κοντά σου (Τ. Αναστασιάδης, ΟΤ, 17/7) Χαρτοκόλλης Π.: Εισαγωγή στην Ψυχιατρική (ΔΑ, ΠΗ, 1/8)

Δημοσιογραφία Baskette F., κ.ά.: Η τέχνη της δημοσιογραφίας (Ν. Βουλέλης, ΑΥ, 27/7)-

7 8/δελτιο Πολιτική Αναστασιάόης Γ., κ.ά.: Εκλογικό σύστημα (Α.Δ. Παπαγιαννίδης, ΟΤ, 31/7) Θεοφίλου Α.: Μετά το Τσέρνομπιλ (Ε. Μπιτσάκης, ΡΙ, 3/8) Μαραγκός Ν.:. Τουρκία (ΑΦ, ΑΚ, 12/8) Πεσμαζόγλου Σ.: Βίοι παράλληλοι στον ευρωπαϊκό νότο (ΚΠΚ, ΚΑ, 7/7) (ΔΑ, ΠΗ, 25/7) Χατζηβασίλης Β.: Σχέσεις Ελλαδιτών και Κυπρίων (ΚΤ, ΕΘ, 16/7) Aron R.: Τα τελευταία χρόνια του αιώνα (ΔΑ, ΠΗ, 1/8) Φεραγιόλι Λ.:. Αυταρχική δημοκρατία και κριτική της πολιτι­ κής (ΧΝ, ΑΝ, 322)

Κοινωνιολογία Αναπλιώτη-Βαζαίου Ε.:. Παγκόσμιες αποδοχές στην υγεία και εθνικά συστήματα (Θ. Χούτας, ΟΤ, 14/8) Έμκε-Πουλοπούλου Η.: Προβλήματα μετανάστευσηςπαλινόστησης (Γ. Τζιαφέτας, ΚΑ, 24/7) Λάμπρου Κ.:. Συνεταιρισμοί και ανάπτυξη (ΘΥ, ΕΙ, 30/7) Τσαούσης Δ.Γ.: Κοινωνική Δημογραφία (Α. Τεπέρογλου, ΔΙ, 149) Bruckberger R.L.: Ο καπιταλισμός (ΠΑ, ΟΤ, 24/7) Σαπίρ Ζ.: Εργάτες και εργασία στην ΕΣΣΔ (ΠΑ, ΟΤ, 31/7) Σόρμαν Γ.: Η συντηρητική επανάσταση στην Αμερική (ΠΑ, ΟΤ, 10/7) Κιουρτσάκης Γ.: Καρναβάλι και Καραγκιόζης (Ε. Κοτζιά, ΓΤ, 46) Μοδινός Μ.: Μύθοι της ανάπτυξης στους τροπικούς (Σ. Καρυδάκης, Περίπλους, 9-10)

Λαογραφία Κουκουλέ Μ.:. Νεοελληνική αθυροστομία. Τ 6 ' (ΘΥ, ΕΙ, 13/8) Παροιμίαι, γνωμικά και ιδιωματισμοί των εν χρήσει εν νήσω Ζακύνθω (Σ. Χαϊκάλης, ΟΤ, 17/7)

Οικολογία Μαντές Γ.Α.: Ο Διαγνωστικός έλεγχος μάνατζμεντ (ΠΑ, ΟΤ, 7/8) Κεφάλας Γ.-Μαντές Γ.: Το μάνατζμεντ σήμερα (ΠΑ, ΟΤ, 7/8) Κεφάλας Γ.-Μαντές Γ.: Οργάνωση και διοίκηση (ΠΑ, ΟΤ, 7/ 8) Η νεοφιλελεύθερη οικονομία (ΠΑ, ΟΤ, 17/7)

Δίκαιο Κεφάλας X.: Τριτενέργειες των ενοχικών σχέσεων (ΧΝ, ΑΝ, 322)

Οικονομία Βαμβακάς Γ.: Επανάσταση στην οικονομία μας (ΠΑ, ΟΤ, 7/8)

Παιδαγωγική Αλεξίου Ε.: Εισαγωγή στην ιστορία της παιδαγωγικής (ΧΝ, ΑΝ, 322) Βίνικοτ Ν.: 1) Το παιδί, το παιγνίδι και η πραγματικότητα 2) Το παιδί, η οικογένεια και ο εξωτερικός του κόσμος (ΘΥ, ΕΙ, 13/8)

Τέχνες Βασιλειάδης Γ.: Το κινούμενο σχέδιο (NY, CO, Αύγ. ’86)

Κλασική φιλολογία Μπούρας Ν.Γ.: Αριστοφάνης και Αθήνα (Τ. Μενδράκος, ΠΗ, • 18/7) Wind Ε.: Τέχνη και αναρχία (ΧΝ, ΑΝ, 322) Πούχνερ Β.: Σημειολογία του θεάτρου (Σ. Πατσαλίδης, ΓΤ, 46)

Σώχος Α.: Η λαϊκή τέχνη στη Ντήνο (ΚΤ, ΕΘ, 30/7) Παπασπύρου-Καραδημητρίου Ε.: Ο Θ. Διάκος στην Τέχνη (ΔΑ, ΠΗ, 18/7) Μαυρομιχάλη Ρ.: Ο Γκρέκο και το Τολέντο (ΘΥ, ΕΙ, 6/8) Οι κωμωδίες του Αριστοφάνη σε κόμικς (ΘΥ, ΕΙ, 16/7) Λαμπράκη-Πλάκα Μ.: Ο Μπουρντέλ και η Ελλάδα (Ε. Βακαλό, ΔΙ, 149) Φίνλεΰ Τ.: Θουκυδίδης (ΑΦ, ΑΚ, 1277)

Ποίηση Ανδριώτης Γ.: Το υποσυνείδητο βγήκε βόλτα από το παράθυ­ ρο (Μ. Στράνης, Περίπλους, 9-10) Βαρβέρης Γ.: Ο θάνατος το στρώνει (Δ. Σέρρας, Περίπλους, 9/10), (Σ. Κόκκινης, ΡΙ, 3/8) Βαφόπουλος Γ.Θ.: Το τέλος (ΚΧ, ΠΚ, 306-307)· Βενέτης θ .: Χρώματα φωνήεντα (Σ. Καρυδάκης, Περίπλους, 9-10) Γεωργιάδης Β.: Με το χέρι στην καρδιά (X. Κουλούρης, Νέα Σκέψη, 277) Γεωργούσης Γ.: Ξερολιθιές (ΚΤ, ΕΘ, 16/7) Γηρής Η.: Στα γιοφύρια του κόσμου (Α. Ζήρας, ΓΤ, 46) Δίπλας Α.: Προς Αρκαδίαν (Δ. Μενίδης, ΠΗ, 25/7) Ελληγένης Π.: Στρατοκόπος (2) (Π. Λάμπρος, Νέα Σκέψη, 277) Ελύτης Ο.: Ο μικρός ναυτίλος (ΣΚ, ΕΛ, 14/8) Ζέρβας Γ.: Ο Μετανάστης (ΔΑ, ΠΗ, 8/8) Θεοφανόπουλος Κ.: Καημοί της εξορίας (Δ. Γιατράκος, ΡΙ, 3/8) Καλαμαράς Β.: Η προφητεία του φόνου (Η. Κεφάλας, ΔΙ, 149) Καραγεωργίου Τ.: Fragmentum αριθ. 53 (Σ. Κόκκινης, ΡΙ, 3/8) Καρβέλας Λ.: Άχτιστο φως (Σ. Απέργης, Νέα Σκέψη, 277) Καριζώνη-Χεκίμογλου Κ.: Τσάι και μυθολογία (Σ. Κόκκινης, ΡΙ ,3/8) Κατής Σ.: Νυχτερινό ενυδρείο (Σ. Καρυδάκης, Περίπλους, 910) Καψάσκης Σ.: Πίσω από το χαμόγελο (ΒΧ, ΠΗ, 1/8) Κέντρου-Αγαθοπούλου Μ.: Μετανάστες του εσωτερικού νερού (Γ.Κ. Καραβασίλης, ΔΙ, 149) Κερασίδης Π.: Η σκιά μου σα σώμα (Γ.Κ. Καραβασίλης, ΔΙ, 149) Κοντός Γ.: Ανωνύμου Μοναχού (Α. Ζήρας, ΓΤ, 46) Κρουσταλιάς Δ.: Πόλεις ελάχιστου φωτός (Σ. Καρυδάκης, Πε­ ρίπλους, 9-10) Λαδάς Ν.Β.: Αστροβατεί (Δ. Πανουσάκης, ΠΑ, 33-34) Λάζαρης Ν.: Τα δέντρα τρέχουν βιαστικά (ΔΚ, ΠΡ, 36) Λειβαδίτης Τ.: Βιολέτες για μια εποχή (Ε. Χουζούρη, ΓΤ, 46) Λίβας Δ.: Κοντινό πλάνο (Δ. Φλεμοτόμος, Περίπλους, 9-10) Μακρής Γ.: Γραπτά (Τ. Μενδράκος, ΓΤ, 46) Μελισσάνθη: Οδοιπορικό 1930-1984 (ΣΤ, ΕΛ, 7/8) Μιχάκης Γ.: Το ναρκοπέδιο (Σ. Κόκκινης, ΡΙ, 3/8) Μόντης Κ.: Μετά φόβου ανθρώπου (ΚΤ, ΕΘ, 27/7) Μουζάκης Τ.: Υπεραφθονίες (Σ. Καρυδάκης, Περίπλους, 910) Μπράβος X.: Με των αλόγων τα φαντάσματα (Κ. Παπαγεωργίου, ΓΤ, 46) Νταουσάνης Α.Β.: 1) Βουβοί τροπικοί 2) Γυμνό παρόν (Π. Λάμπρος, Νέα Σκέψη, 277), (Δ. Πανουσάκης, ΠΑ, 33-34), (Μ. Στράνης, Περίπλους, 9-10) Παπαδάτου Β.: Τα στόματα της νύχτας (ΔΚ, ΠΡ, 36) Πασχάλης Σ.: Ανασκαφή (Α. Μπελεζίνης, ΑΥ, 22/7) Παυλέας Σ.: Αναφορά στον Ηρακλή για τον καθαρμό της Οι­ κουμένης (ΔΑ, ΠΗ, 8/8) Ρούσου Ν.: Τα κανάλια της Αριάδνης (Α. Πανάτος, ΝΗ, 176178) Σαλβαρλής Γ.: 1) Τα λουλούδια των πειρασμών, 2) Έντεκα νότες για φλάουτο (ΘΠ, ΕΣ, 558) Σαχτούρης Μ.: Εκτοπλάσματα (Σ. Μπεκατώρος, ΠΗ, 8/8) Στογιαννίδη Γ.: Επί συνόλου (ΘΥ, ΕΙ, 30/7) Στυλιανού Ε.: Juvenilia (Α. Πανάτος, ΝΗ, 176-178) Τζανετάκης Γ.: Ό σο ακούω σε χρώμα (Α. Δανιήλ, ΓΤ, 46) Τζεβελάκης Γ.: Ό πως τα πετρώματα (ΔΑ, ΠΗ, 8/8)

δ ελτιο/79 Τσώνη Β.: Ο μύθος της επιδερμίδας (Δ. Σέρρας, Περίπλους, 9-10) Λωτρεαμόν.: Άσματα του Μαλντορόρ (ΕΑ, ΕΛ, 14/8) Michaux Η.: Γαλήνη μέσα στα συντρίμμια (ΔΑ, ΠΗ, 8/8) Ρίλκε Ρ.Μ.: Η αγάπη και ο θάνατος του σημαιοφόρου X. Ρίλκε (Δ. Φλεμοτόμος, Περίπλους, 9-10)

Πεζογραφία Αθανασόπουλος Β.: Ο κάτοχος του σώματος (ΔΑ, ΠΗ, 25/7) Αλεξίου Δ.: Η κατεδάφιση προετοιμάζει την ανέγερση (Ν. Παππάς, ΠΛ, 33-34) Αραπίδου Λ.: Το κινέζικο πιάτο (X. Κουλούρης, Νέα Σκέψη, 277). Αρβανιτάκης Α.: Μόνα-Λίζα (Δ. Φλεμοτόμος, Περίπλους, 910) Βασδέκης Γ.: Σκαρίμπας (ΔΑ, ΠΗ, 18/7) Βλησμά Ρ.: Από την παλιά κασέλα (Ν. Παππά, ΠΛ, 33-34) Γκρίτση-Μιλλιέξ Τ.: Κοπιώντες και πεφορτισμένοι (Ε. Κοτζιά, ΓΤ, 46) Δαράκη Ζ.: Μάρθα Σόλγκερ (ΚΤ, ΔΙ, 148) Δρακονταειδής Φ.: Το σπίτι της θείας (ΤΣ, ΓΤ. 46) Ελευθεριάδης Τ.: Το ληξιαρχείον (ΚΝ, ΚΑ, 7/7) Ζαροκώστα Κ.: Το Λεκαντώ (ΚΤ, ΕΘ, 237) Ζατέλλη Ζ.: Περσινή αρραβωνιαστικιά (ΤΣ, ΓΤ, 46) Ιερωνιμίδη Λ.: Κι αυτός από τη φυλή των ανθρώπων (Γ.Μ. Πολιτάρχης, Νέα Σκέψη, 277) Ιορδάνου Σ.: Το χρυσό καλοκαίρι (Μ. Παπανάγνου, ΠΗ, 25-

7)

Καλαντζής Κ.: Η μάντρα της κυρα-Σόφης (X. Κουλούρης, Νέα Σκέψη, 277) Κάσδαγλης Ν.: Η νευρή (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 149) (ΤΣ, ΓΤ, 46) Κατσιρέα Δ.: Ο κύριος Ραημόν (ΔΓ, Νέα Σκέψη, 277) Καχτίτσης Ν.: Q εξώστης (ΤΣ, ΓΤ, 46) Κοντομέρκου Β.: Ανάμεσα σε δυο πατρίδες (Γ. Γιάνναρής, Εξόρμηση, 10/8) Κοτζιάς Α.: Φανταστική περιπέτεια (ΣΤ, ΕΛ, 7/8) (ΤΣ, ΓΤ, 46) Κωτσόπουλος θ .: Ο τρελός γεωπόνος (Τ. Νατσούλης, Νέα Σκέψη, 277) Λάζου Μ.: Η διάρρηξη (Α. Δανιήλ, ΓΤ, 46) Λαίου Α.: Ο εθνικός δρόμος των δακρύων (Μ.Γ. Μερακλής, ΡΙ, 10/8) Λιαρσύτσος Μ.: Το ’48 χωρίς φεγγάρι (Μ.Γ. Μερακλής, ΡΙ, 10/8) Μάκρα Μ.: Οι απέναντι και τα κυκλάμινα (Ν. Παππάς, ΠΛ, 33-34) Μεγάλου-Σεφεριάδου Λ.: Ξένο σώμα (ΤΣ, ΓΤ, 46) Μηλιώνης X.: Καλαμάς και Αχέροντας (ΤΣ, ΓΤ, 46) Μήτσορα Μ.: Η περίληψη του κόσμου (ΤΣ, ΓΤ, 46) Μίσσιος X.: Καλά εσύ σκοτώθηκες νωρίς (Μ. Μόσχος, ΓΤ, 46) Μοσκόβης Β.: Το μεθυσμένο παιδί (ΑΦ, ΑΚ, 19/7) Μπακανάκη Σ.: Λόρε (ΘΥ, ΕΙ, 6/8) Μυράτ Α.: Φονικό στο Ξοχώρι και άλλες ιστορίες (Α. Δανιήλ, ΓΤ, 46) Μύρης Κ.Χ.: Η καμπάνα οδάξ (Γ.Κ. Καραβασίλης, ΔΙ, 149) Νόλλας Δ.: Τα καλύτερα χρόνια (ΤΣ, ΓΤ, 46) Πανσέληνος Α.: Η μεγάλη πομπή (Τ. Μανδράκος, ΠΗ, 1/8), (ΤΣ, ΓΤ, 46) Χέινλαϊν Ρ.: Αστροναύτης Τζόουνς (ΘΥ, ΕΙ, 6/8) Χάξλεϋ Α.: Γέλοου Κρόουμ (ΑΓ, ΠΗ, 21/7) Hammet D.: Η κατάρα των Ντέην (ΠΚ, ΑΥ, 20/7) Τριολέ,Ε.: Χίλιοι θρήνοι (ΘΥ, ΕΙ, 13/8) Τουαίην Μ.: Γράμματα από τη γη (ΧΝ, ΑΝ, 322) (ΔΑ, ΠΗ, 1/8) Τοτοβέντς Β.: Η ζωή στον παλιό ρωμαϊκό δρόμο (ΘΥ, ΕΙ, 16/ 7) Τόλμπι Μ.: Οι στιγματισμένοι (ΘΥ, ΕΕ, 30/7) Ουέλντον Φ.: Η πράξις (ΚΤ, ΕΘ, 23/7) Nyssen Η.: Η Ελεονώρα στη Δρέσδη (ΠΚ, ΤΑ, 31/7) Μπωβουάρ Σ.: Οι αναμνήσεις μιας καθωσπρέπει κόρης (Α. Βόρνινγκ, ΓΤ, 46) Μπούνιν I.: Σκοτεινές αλέες (NY, CO, Αύγ. ’86) Μέιλερ Ν.: Το πάρκο των ελαφιών (ΘΥ, ΕΙ, 78)

Μαντάμ ντε Λαφαγιέτ: Η πριγκίπισσα ντε Κλεβ (ΠΚ, ΙΑ, 31/ 7), (ΔΑ, ΠΗ, 25/7), (ΧΝ, ΑΝ, 322) Μαν Τ.: Μπούντενμπροκ (ΧΝ, ΑΝ, 322) Λε Κλεζιό I.: Ο γυρευτής του χρυσού (ΘΥ, ΕΙ, 30/7) Κλεμάν Κ.: Χιουρρέμ (Α. Παπαπέτρου, ΔΙ', 149) Ζάχερ Μαζόχ Λ.: Η Αφροδίτη με τις γούνες (ΘΥ, ΕΙ, 30/7) Ερμαρί-Βιέιγ Κ.: Ο μεγάλος βεζύρης της νύχτας (ΘΥ, ΕΙ, 30/ 7) Γκόμπροβιτς Β.: Φερντυτούρκε (ΘΥ,ΕΙ, 6/8) Webb Μ.: Το ακριβό φαρμάκι (ΤΣ, ΠΗ, 8/8) (ΘΥ, ΕΙ, 13/8) (ΔΑ, ΠΗ, 1/8) Χουλιαράς Ν.: Ζωή την άλλη φορά (ΤΣ, ΓΤ, 46) Αιμέ Μ.: Ο δρόμος χωρίς όνομα (ΚΤ, ΕΘ, 16/7) Αλιέντε I.: Το σπίτι των πνευμάτων (ΠΚ, ΤΑ, 31/7) Αραγκόν Λ.: Οι καλές συνοικίες (ΧΝ, ΑΝ, 322) (ΘΥ, ΕΙ, 23/7) Χατζηδάμος Α.: Σενιπόγιακ (NY, CO, Αύγ. ’86) Παπαγεωργίου Ν.Ρ.: Του λιναριού τα πάθη (ΕΑ, ΕΛ, 17/7) Παπακυριάκης Λ.: Ο τυφλός ταξιδιώτης (Α. Δανιήλ, ΓΤ, 46) Παπανδρέου Ν.: Η νύχτα (Μ.Γ. Μερακλής, ΡΙ, 10/8) Παπαχρήστος Δ.: Ανά κατά δια πυρός Υπέρ (Γ. Γιάνναρής, Εξόρμηση, 27/7) Πατσώνης Γ.: Τα μάτια των περαστικών (ΤΣ, ΓΤ, 46) Ποταμίάνος Γ.: Αμαράνθεια (X. Κουλούρης, Νέα Σκέψη, 277) Ραπτόπουλος Β.: Τα τζιτζίκια (ΤΣ, ΓΤ, 46) Ρίτσος Γ.: Ίσως να ’ναι κι έτσι (ΤΣ, ΓΤ, 46) Σουρούνης Α.: Οι πρώτοι πεθαίνουν τελευταίοι (ΤΣ, ΠΗ, 25/ 7) (ΤΣ, ΓΤ, 46) Στανδάγος Β.: Αντίστροφες απεικονίσεις (Π. Λάμπρος, Νέα Σκέψη, 277) Τατσόπουλος Π.: 1) Οι ανήλικοι 2) Το παυσίπονο 3) Κινούμε­ να σχέδια (Γ. Γιάνναρής, Εξόρμηση, 17/8) (ΤΣ, ΓΤ, 46) Τραυλαντώνης Α.: Η Κρουσταλλένια (ΚΤ, ΕΘ, 20/7) Τσιτσέλη Κ.: Το χαμένο πάτωμα (ΤΣ, ΓΤ, 46) Φιλίππου Φ.: Οι εραστές της θάλασσας (ΧΝ, ΑΝ, 322) Φραγκιάς Α.: Το πλήθος (ΤΣ, ΓΤ, 46)

Μελέτες Δεκαβάλλες Α.: Εισαγωγή στο λογοτεχνικό έργο του Πρεβελάκη (Κ. Σφαέλλου, ΔΙ, 140) Δημαράς Κ.Θ.: Κ. Παπαρρηγόπουλος (ΣΤ, ΕΛ, 24/7) Ζαδές Δ.: Πάνω υπό τον ξένο μόχθο (ΚΧ, ΠΚ, 306-307) Καραντώνης Α.: Μια φυσιογνωμία και μια εποχή (ΑΦ, ΑΚ, 2/8) Μερακλής Μ.Γ.: Προσεγγίσεις στην ελληνική πεζογραφία (ΘΥ, ΕΙ, 16/7) Πολίτης Λ.: Γύρω στο Σολωμό (Σ. Καββαδίας, Περίπλους, 910) Lawrence D.H.:-Pentchnick Ρ.: Δύο κείμενα για τον Ε.Α. Poe (Δ. Φλεμοτόμος, Περίπλους, 9-10)

Δοκίμια Μεταλληνός Γ.Δ.: Παράδοση και αλλοτρίωση (ΣΤ, ΕΛ, 24/7) Goldman L.: Διαλεκτικές έρευνες (ΔΑ, ΠΗ, 18/7) Κρισναμούρτι: Η απελευθέρωση από το γνωστό (ΧΝ, ΑΝ, 322) (ΔΑ, ΠΗ, 25/8) Λούκατς Γ.: Η ψυχή και οι μορφές (ΣΤ, ΕΛ, 7/8), (ΔΑ, ΠΗ, 18/7) Μπέρτζερ Τ.: Η εικόνα και το βλέμμα (ΠΚ, ΤΑ, 31/7) (ΝΥ, CO, Αύγ. ’86) Σρεμπέρ Ζ.Λ.: Η τέχνη του χρόνου (ΘΥ, ΕΙ, 16/7)

Αλληλογραφία Γράμματα του Τόμας Μαν (ΚΝ, ΚΑ, 7/7)

θεατρικά έργα Ρέππας θ.: Τα γράμματα είναι για τους βαρύσκοπους (Τ. Να­ τσούλης, Νέα Σκέψη, 277)

Παιδικά Ζαραμπούκα Σ.: Μυθολογία (ΣΚ, ΕΛ, 17/7)

80/μικρες αγγελίες

μικρές αγγελίες

Κοντολέων Μ.-Βλογιαννίτη Α.: Το βιβλίο των διακοπών μου (ΠΚ, ΤΑ, 31/7) Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Λ.: Τρεις φορές κι έναν καιρό σ’ έναν πλανήτη μακρινό (ΘΥ, Ε1, 16/7) Λιούις Κ.Σ.: 1) Ο ανιψιός του μάγου 2) Το λιοντάρι η μάγισσα και η ντουλάπα (ZB, ΡΙ, 27/7) Μπρούελ Κ.: Η ιστορία της Λιλής που είχε ίσκιο αγοριού (ΑΠ, ΑΥ, 23/7)

Ιστορία

ΙΣΠΑΝΙΚΑ ιδιαίτερα μαθήμα­ τα από Ισπανόφωνο. Τηλ.: 69.17.694. ★

ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΩ τη μετάφρα­ ση ή και δακτυλογράφηση, διόρθωση και επιμέλεια κειμέ­ νων στα αγγλικά (πανεπιστη­ μιακές εργασίες, επαγγελματι­ κή αλληλογραφία κ.τ.λ.). Μη­ τρική γλώσσα η αγγλική. Τηλ.: 72.23.744. 'Ωρες 2-7. ΤΡΙΑΡΙ ορόφου ζητώ στον Πειραιά για να στεγαστώ. Νοί­ κια μπροστά. Τηλ. 36.42.789 (πρωινά).

ΠΩΛΕΙΤΑΙ πλήρης σειρά και μεμονωμένα τεύχη του περιοδι­ κού «Εποχές» στην τιμή των 15.000 δρχ. για τη σειρά. Πλη­ ροφορίες από 7.30-2 στο τηλ.

32.15.699 και από 4-10 μ.μ. στο 25.16.725. ★

ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ γερμανικών με πείρα, απόφοιτος γερμανικού πανεπιστημίου, παραδίδει μα­ θήματα. Τηλ.: 41.33.831 45.34.821

ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΩ σε λογικές τιμές μεταφράσεις από γαλλικά και αγγλικά καθώς και επιμέ­ λεια κειμένων. Τηλ.: 68.13.428 Κάθε λέξη στις μικρές αγγελίες στοιχίζει 20 δραχμές

Βεργίδης Ν.: Αδόλφος Χίτλερ και Εθνικοσοσιαλισμός (ΔΑ, ΠΗ, 1/8) Δρακόπουλος Λ.: Μεσαίωνας ελληνικός και δυτικός (ΠΑ, ΟΤ, 14/8) Ζέπος Δ.Ι.: Λαϊκή δικαιοσύνη (Σ. Χρυσοστομίδης, ΑΥ, 15/7) Λάζαρης Β.: Η πολιτική ιστορία της Πάτρας (ΤΤ, ΡΙ, 3/8) Λεονταρίτης Γ.Α: Ποιοι ήθελαν τα Δεκεμβριανά (ΧΝ, ΑΝ, 322) Οικονόμου Κ.: Η δεκαετία 1940-1950 (Α, ΡΙ, 3/8) Παπαμανουσάκης Σ.: Το ενωτικό κίνημα της Κρήτης στα 1908 και ο Ε. Ξηράς (ΧΝ, ΑΝ, 322)

Βιογραφίες-Μαρτυρίες-Απομνημονεύματα Braudel F.: Μελέτες για την ιστορία (ΔΑ, ΠΗ, 18/7) Τόπος και εικόνα 7ος τ. (ΘΥ, ΕΙ, 6/8) Τενεκίδης Γ.: Ίμβρος και Τένεδος (Μ. Μεντζελοπούλου, ΔΙ, 149) (Κ.Π. Καλλιγάς, ΚΑ, 31/7) Σύλλογος Φιλιωτιτών Νάξου Φιλώτι: (Γ. Ζευγώλης, Αιγαιοπελαγίτικα θέματα, 2), (ΚΝ, ΚΑ, 15/8) Βλάχου Ε.: Στιγμιότυπα (ΣΟΦ, ΑΥ, 2/8) (Α. Γληνού, ΝΕ, 2/8 Δαλκου Γ.: Κ.Γ. Καρυωτάκης (Σ. Μπεκατώρος, ΠΗ, 18/7) Καζαντζής Τ.: Μια μέρα με το Σκαρίμπα (ΤΣ, ΓΤ, 46) Καλλαντζής Κ.: Στον αστερισμό του Δημήτρη Γληνού (X. Κουλούρης, Νέα Σκέψη, 277) Κλάρας Μ.: Η περιπέτεια ενός ανθρώπου του 20ού αιώνα (X. Κουλούρης, Νέα Σκέψη, 277) Λαπαθιώτης Ν.: Η ζωή μου (ΚΤ, ΕΘ, 30/7) (ΣΤ, ΕΛ, 24/7) Πανδής Μ.: Κέρκυρα (Ε, ΡΙ, 27/7) Πρεβελάκης Π.: Δείχτες πορείας (ΣΤ, ΕΛ, 24/7) Ροδόπουλος Δ.: Ενός λεπτού σιγή (ΔΓ, Νέα Σκέψη, 277) Τσάτσου I.: Καταγραφές (ΚΧ, ΠΚ, 306-307) Φωτιάδης Δ.: Ενθυμήματα (Ε. Παλαιολόγου-Πετρώνδα, ΝΗ, 126-178) Χαλιβελάκης Δ.: Έρωτες αγίων (ΚΤ, ΕΘ, 20/7) Χαλκιάς Τ.: Θύμησες και σημειώσεις (Γ. Γιάνναρης, Εξόρμη­ ση, 20/7)

Μυθολογ ία-Αρχαιολογία Δάκαρης Δ.: Ταξίδι στο 3.000 π.Χ. (ΚΤ, ΕΘ, 30/7) Τσιφόρος Ν.: Ελληνική μυθολογία (ΚΝ, ΚΑ, 15/8)

Ταξιδιωτικά Μύκονος-Δήλος: Του χτες και του σήμερα (ΘΥ, ΕΙ, 30/7) (ΚΤ, ΕΘ, 2Π) Σαμουηλίδης X.: Σοσιαλιστική Γερμανία (Γ.Κ. Καραβασίλης, ΔΙ, 149) Μύλλερ X.: Πρώτες εντυπώσεις από την Ελλάδα (Σ. Γουνελάς, ΚΑ, 7/7)

Περιοδικές εκδόσεις Διαβάζω (ΚΝ, ΚΑ, 31/7) Εκηβόλος (Α. Βλάχος, ΚΑ, 15/8) Ιχνευτής (ΚΝ, ΚΑ, 31/7) Μουσικολογία (ΘΥ, ΕΙ, 23/7) Σημείωση: Στην κριτικογραφία του τεύχους δεν ουμπεριλαμβάνονται τα «βιβλία για το καλοκαίρι» του τεύχους 148.

Α ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ Κ ΕΔΡΟ Σ Γ. Γεννάδιον 3 - τηλ. 36.02.007

®

m ΜΗΙΓΟΥΚΑΣΟΛΑ

το σάπιο νερό

ΜΙΚΗΣ • ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΟΥ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ

Μ ήτσος Κ α σ όλα ς

κ υ κλ ο φ όρη σε η 2η έκδοση

Αν από περιέργεια διαβάσετε τα λόγια του συγγραφέα στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του, σίγουρα, θα διαβάσετε αμέσως και την πρώτη σελίδα και όλες τις άλλες... Ο αναγνώστης θα χαρεί το διάβασμα, θα γελάσει, θα κλάψει και θα... καταλάβει ταξιδεύοντας μέσα του και μέσα στους άλλους... Διαβάστε «ΤΟ ΣΑΠΙΟ ΝΕΡΟ» για να μην υποχρεωθείτε να το... πιείτε!

Μ ίκ η ς Θ εο δ ο λ ρ ά κ η ς

* $ $ &

* * *

Η πορεία του Μίκη προς τη Μουσική. Μια συναρπαστική κατάδυση στο χρόνο και στις μνήμες του. Παιδικά χρόνια, εφηβεία, ΚατοχήrΓεγονότα και συναισθήματα που τον συγκλόνισαν και τον διαμόρφωσαν σ’ αυτό που είναι σήμερα στον κόσμο της Μουσικής. Μ ά ρ ττι Γ ιό εν π ο λ β ι Μάρτη Γιόενπολβι Όλα με έκπτωοη

ι

>

^

Το Όλα με έκπτωση κυκλοφόρησε το 1973 και χάρισε στο Γιόενπολβι για πρώτη φορά το κρατικό βραβείο λογοτεχνίας. Στο Ό λα με έκπτωση ο Γιόενπολβι δίνει με απλές, αδρές πινελιές μια πλατιά τοιχογραφία της σύγχρονης Φιλανδίας, μιας κοινωνίας που αγωνίζεται να • ισορροπήσει ανάμεσα σε μια παράδοση με σταθερές, γνώριμες αξίες και το σαρωτικό άνεμο του καινούργιου κόσμου.

Σ υ μ π λ η ρ ώ σ τε τή σ ε ιρ ά τω ν α φ ιερ ω μ ά τω ν

u ΔΙΑΒΑΖΑ Αντίσταση και Λ ογοτεχνία (No 58) Λατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Ονορε ντε Μ παλζάκ (No 60) Δημήτρης Γληνός (No 61) Τζέημς Τξόυς (No 62) Κοκέτας Χατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζενέ (No 66) Επιθειόρηση Τέχνης (No 67) Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημεαοτική (No 71) * Αριστοφάνης (No 72) Ζακ Π ρεβέρ (No 73) Μ ικροασιατικός ελληνισμός (No 74) Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μ αρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ Π. Καβάφης (No 78) Χ.Α. Μπόρχες (No 79) Μιλάν Κούντερα (No 80) Μ αργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Αδαμάντιος Κοραής (No 82) Καρλ Μαρξ (No 83) Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μ πορίς Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86) Νέοι λογοτέχνες (No 87) Κώστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) 'Γόμαν Μαν (No 90) Φ ρειδερίκος Νίτσε (No 91) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) Ρολάν Μ παρτ (No 93) Π αιδικό βιβλίο (No 94) Ναπολέων Ααπαθαότης (No 95) Εμμανουήλ Ροίδης (No % ) Εμίλ Ζολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99) Λ αϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) Μ ακρυγιάννης (No 101) Λουκιανός (No 102)

Ντιντερό (No 103) Τέλλος Ά γρ α ς (No 104) Ιούλιος Βερν (No 105) Θεόφιλος Καίρης (No 106) Α ρχαία λυρική ποίηση (No 107) Περό. Γκριμ. Ά ντερσεν (No 108) Έ ρμ αν Έσσε (No 109) Αλμπέρ Καμύ (No 110) Βίκτωρ Ουγκό (No 111) Έ ντγκα ρ Ά λ α ν Πόε (No 112) Φιότης Κόντογλου (No 113) Φ ιλανδικά γράμματα (No 114) Σάμουελ Μπέκετ (No 115) Κοσμάς Πολίτης (No 116) Το δοκίμιο (No 117) Αλέξανδρος Πάλλης (No 118) Κοινωνιολογία (No 119) Ελληνικός Υπερρεαλισμός (No 120) Βλαντιμίρ Μ αγιακόφσκι (No 121) Ευγένιος Ιονέσκο (No 122) Κ υπριακά γράμματα (No 123) Το χιούμορ (No 124) Μισέλ Φουκο'ι (No 125) Ζακ Αακάν (No 126) Β υζάντιο (No 129) Ελληνικό παραμύθι (No 130) Ζαν-ΙΙωλ Σαρτρ (No 127) θιοσ ιι/.ονίκη (No 128) Ντοστογιέφσκι (No 131) Ντ. X. Αώρενς (No 132) Τ.Σ. Έ λ ιοτ (No 133) Μ αργκερίτ Ντυράς (No 134) Αριστοτέλης (No 135) Σιμόν ντε Μ πωβουάρ (No 136) Γιώργος θ εοτοκά ς (No 137) Φ .Σ. Φιτζέραλντ (No 138) Τένεση Ουίλιαμς (No 139) Ανδρέας Κάλβος (No 140) Φουτουρισμός (No 141) Γ ιώργος Σεφέρης (No 142) Γκυστάβ Φλωμπέρ (No 143) Γλωσσολογία (No 144) Ουμπέρτο Έ κ ο (No 145) Βιβλίο και στρατό:. (No 146) Αλέξανδρος Δουμάς (No 147) Βιβλία για το καλοκαίρι (No 148) Ά γ κ α θ α Κρίστι (No 149) Φρόυντ (No 150)