Τεύχος 161

Σ υ ν έν τε υ ξη με τον Π έτρ ο Χά|

Μ ετά τον πυρηνικό πόλεμο

ΑΡΙΘ. 161 ·

11.2.9*7

Ένας αμερικανός δημοσιογράφος, ο Ρίτααρντ Ά σλεϊ. που κρατάεί στα χέρια του τις λεπτομέρειες ενός τεράστιου σκανδάλου δωροδοκιών κι υπεξαιρέσεων δημοσίου χρήματος στην Ιταλία... Ένας πάμπλουτος πολιτικός από τη Νάπολη, που δε διστάζει μπροστά σ’ εξαγορές, δολοπλοκίες, δολο((ονίες προκει σκοπό

Μια γυναίκα ερωτευμένη που την πιο κρίσιμη στιγμή παρεμβαίνει με τη δύναμη του καταλύτη... Μια αποκάλυψη που απειλεί να τινάξει ανθρώπους καί κυβερνήσεις στον αέρα, δημιουργούν τη συναρπαστική, γεμάτη ναπολιτάνικο μυστήριο ατμόσφαιρα του μυθιστορήματος τούτου του Morris West.

Παραγγελίες: Σόλωνος 94, τηλ. 36.44.409-36.17.791

■ΓΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥΣ· ΤΟΥ ΑΥΡΙΟ ΝΕΑΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ Επιλεγμένα βιβλία για παιδιά και νέους 1. Έλλη Αλεξίου Ρωτώ και μαθαίνω......................

2. ΖωρζΣαντ Ιστορία ενός αγαθούλη ...............

3. Φώντας Λάδης 'Αλκής ο ψεύτης.........................

4. Τζων Στάινμπεκ Το κόκκινο αλογάκι....................

5. Ελένη Σαραντίτη-Παναγιώτου Ιόλη, ή Τη νύχτα ποο ξεχείλισε το ποτάμι ..................................

6. Βίκτωρ Ουγκώ Απ’όσα έχω δει .........................

7. Όσκαρ Ουάιλντ Ο ευτυχισμένος πρίγκιπας...........

8. Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη Ο μικρός περιηγητής Α '...............

9. Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη Ο μικρός περιηγητής Β '...............

10. Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη Ο μικρός περιηγητής Γ .............

11. Μάνος Κοντολέων ΟΕέαπότ’άστρα .........................

12. Νίτσα Τζώρτζογλου Ο χρυσός δαρεικός ........................

13. Χέντρικ Βαν Δουν Η ιστορία της ανθρωπότητας .........

14. Αθηνά Παπαδάκη Παλιές ιστορίες του κόσμου (Ευρώπη) 15. Αθηνά Παπαδάκη Παλιές ιστορίες του κόσμου (Ασία) ................. '(λ-Δέδε 16. Μαρία Μιχαήλ-Δέ Ινδιάνικοι θρύλοι .

17. Όσκαρ Ουάιλντ Το φάντασμα του Κάντερβιλ ..

18. Τζακ Λόντον Αγάπη για τη ζω ή..................

19. Αλέξανδρος Δουμάς Ιστορία ενός καρυοθραύστη ..

20. Αλφόνς Ντωντέ Ο Ταρταρέν της Ταρασκόν . . .

21. Ιφιγένεια Αλμπανοπούλου Χόπιτι-Χσπ...........................

22. Τζακ Λόντον Πειραπκές ιστορίες...............

23. Ράντγιαρντ Κίπλινγκ Απίθανες ιστορίες ................

24. Κατερίνα Γλυκοφρύδη Μελήσιππος.........................

25. Νικολάι Βορόνοβ Το κυνήγι των περιστερών . ..

26. Λίτσα Ψαραΰτη Στα βήματα του Σαμοθήριου ..

27. Άννα Γκρέτα Βίνμπεργκ Μια Πέμπτη του Οκτώβρη .....

28. Νικολάι Βορόνοβ Μάσα, ένασύγχρονο κορίτσι .

29. Νίτσα Τζώρτζογλου Το τσίρκο της Ίρμας .............

30. Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον Το νησί των θησαυρών .........

31. Αλέξανδρος Δουμάς Η μαύρη τουλίπα ..................

600 400 400 800 400 400 ^

32. Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη Μύθοι και θρύλοι της Ρώμης...........

33. Κάρολος Ντίκενς Χριστουγεννιάτικη ιστορία .............

34. Μαρία Μιχαήλ-Δέδε Θρύλοι των ιθαγενών της Αυστραλίας 35. Έλλη Αλεξίου Μύθοι του Αισώπου.......................

36. Χάρης Σακελλαρίου Η φωτιά που δε σβήνει....................

37. Ράντγιαρντ Κίπλινγκ Το ωραιότερο διήγημα του κόσμου · · 38. Ανατόλι Αλέξιν Η τρελή Ευδοκία ...........................

39. Νίτσα Τζώρτζογλου ΣΟΣ —Κίνδυνος...........................

40. Ντίνος Δημόπουλος Ο μαστρο-Πολύξερος κι η παλιοπαρέα του........................

41.1. Δ. Ιωαννίδης Τα τρία παιδιά ..............................

42.1. Δ. Ιωαννίδης Το άσπρο άλογο ...........................

43.1. Δ. Ιωαννίδης Ένα καράβι στη βιτρίνα ................

44.1. Δ. Ιωαννίδης Η ιστορία με το γαλάζιο μολύβι.......

45. 'Οτφριντ Πρόισλερ Ο Νερουλίνος, το πνεύμα της λίμνης 46. ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Ιστορίες των δερβισάδων ...............

47. Ανατόλι Αλέξιν Τηλεφωνήστε κι ελάτε....................

18. Ράντγιαρντ Κίπλινγκ Η εταιρεία Στάλκι&Σία .................

49. Έρνεστ Χεμινγουέι Ο γέρος και η θάλασσα ..................

50. Άντον Τσέχωφ Αστείες ιστορίες.............................

51. Ελένη Σαραντίτη-Παναγιώτου Ο κήπος με τ’ αγάλματα ................

52. Ειρήνη Μάρρα Μια ιστορία για δ ύ ο ........................

53. Σοφία Φίλνπση Ορέστης.............; .........................

54. Χάρης Σακελλαρίου Διηγήματα των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς, των Φώτων ---55. Τζ. Μιντ Φόκνερ Μούνφλιτ (Τομυστήριο του θρυλικού διαμαντιού) ..................................

56. Ευγενία Παλαιολόγου-Πετρώνδα Στη χώρα των Φαραώ ....................

57. Κίρα Σίνου — Ελένη Χουκ-Αποστολοπούλου Το χέρι στο βυθό ...........................

58. Άλμπερτ'Λιχάνοφ Η έκλειψη του ήλιου........................

59. Ιβάν Τουργκένιεφ Οι αφηγήσεις ενός κυνηγού.............

60. Μαρκ Τουέιν Οι περιπέτειες του ΧακΦιν .............

61. Χάρης Σακελλαρίου ΟΣπιθοβολάκης ...........................

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Ζ Ω Ο Δ . ΠΗΓΗΣ 3. Α Θ Η Ν Α 142 ΤΗΛ. 3603234

500 400 400 400 400 400 400 400 400 400 400 400 400 300 400 400 700 400 400 300 400 400 700 600 400 400 400 400 700 300

ΔΙΑΒΑΖΩ

Ζητήστε τις έξι καλαίσθητες θήκες σε μαύρο και κοκκινο χρώμα του δεκαπενθήμερου ΔΙΑΒΑΖΩ από τα γραφεία του περιοδικού μας ή 26 - 106 81 Αθήνα. ΐη λ . 36.40.488 - 36.40.487 - 36.42.789

Α πό τιςεκ δόσ εις της Ε θνικής της Ε λλάδος και του Μ ορφω τικού της Ιδρύματος

Συμπληρώστε τή σειρά των αφιερωμάτων του

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Αντίσταση και Λογοτεχνία (No 58) Λατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Ονορέ ντε Μπαλζάκ (No 60) Δημήτρης Γληνός (No 61) Τζέιμς Τζόυς (No 62) Κώστας Χατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζενέ (No 66) Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) Άγιον Ό ρος (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημειωτική (No 71) Αριστοφάνης (No 72) Ζακ Πρεβέρ (No 73) Μικρασιατικός ελληνισμός (No 74) Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μαρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ.Π. Καβάφης (No 78) Χ.Λ. Μπόρχες (No 79) Μίλαν Κούντερα (No 80) Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Αδαμάντιος Κοραής (No 82) Καρλ Μαρξ (No 83) Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μπορίς Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86) Νέοι λογοτέχνες (No 87) Κώστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) Τόμας Μαν (No 90) Φρειδερίκος Νίτσε (No 91) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) Ρολάν Μπαρτ (No 93) Παιδικό βιβλίο (No 94) Ναπολέων Λαπαθιώτης (No 95) Εμμανουήλ Ροίδης (No %) Εμίλ Ζολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99) Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) Μακρυγιάννης (No 101) Λουκιανός (No 102) Ντιντερό (No 103) Τέλλος Άγρας (No 104) Ιούλιος Βερν (No 105) Θεόφιλος Καίρης (No 106) Αρχαία λυρική ποίηση (No 107) Περό, Γκριμ, Άντερσεν (No 108) Έρμαν Έσσε (No 109)

Αλμπέρ Καμύ (No 110) Βίκτωρ Ουγκό (No 111) Έντγκαρ Άλαν Πόε (No 112) Φώτης Κόντογλου (No 113) Φιλανδικά γράμματα (No 114) Σάμουελ Μπέκετ (No 115) Κοσμάς Πολίτης (No 116) Το δοκίμιο (No 117) Αλέξανδρος Πάλλης (No 118) Κοινωνιολογία (No 119) Ελληνικός Υπερρεαλισμός (No 120) Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι (No 121) Ευγένιος Ιονέσκο (No 122) Κυπριακά γράμματα (No 123) Το χιούμορ (No 124) Μισέλ Φουκώ (No 125) Ζακ Λακάν (No 126) Ζαν-Πωλ Σαρτρ (No 127) Θεσσαλονίκη (No 128) Βυζάντιο (No 129) Ελληνικό παραμύθι (No 130) Ντοστογιέφσκι (No 131) Ντ. X. Λώρενς (No 132) Τ.Σ. Έλιοτ (No 133) Μαργκερίτ Ντυράς (No 134) Αριστοτέλης (No 135) Σιμόν ντε Μπωβουάρ (No 136) Γιώργος θεοτοκάς (No 137) Φ.Σ. Φιτζέραλντ (No 138) Τένεση Ουίλιαμς (No 139) Ανδρέας Κάλβος (No 140) Φουτουρισμός (No 141) Γιώργος Σεφέρης (No 142) Γκυστάβ Φλωμπέρ (No 143) Γλωσσολογία (No 144) Ουμπέρτο Έκο (No 145) Βιβλίο και στρατός (No 146) Αλέξανδρος Δουμάς (No 147) Βιβλία για το καλοκαίρι (No 148) Άγκαθα Κρίστι (No 149) Φρόυντ (No 150) Αντονέν Αρτώ (No 151) Όσκαρ Ουάιλντ (No 152) Βιρτζίνια Γουλφ (No 153) Γ.Β. Γκαίτε (No 154) Αυτοβιογραφία (No 155) Μετάφραση (No 156) Κώστας Καρυωτάκης (No 157) Κλωντ Αεβί-Στρως (No 158) Έρνεστ Χεμινγουέη (No 159) Ζαν Κοκτώ (No 160)

Α. Μεταξά 26 - 106 81 Αθήνα. Τηλ. 36.40.488 - 36.40.487 - 36.42.789

ΖΤΑΙΕΝ ΓΚΡΗΝ

c f t d</<zv

Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ 0

Μ ΑΥΡΟΜ ΙΧΑΛΗ 9 ΑΘ Η Ν Α 106 79 ΤΗΛ. 3607744 - 3604793

Μ ΕΔΟΥΣΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΒΙΒΛΙΩΝ

ΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙ ' Κ ΣΤΟΝ ΥΠΟΝΟΜΟ *

Η γ νω σ τή ταινία του

Μ ΠΕΝΕΞ

τ ώ ρ α κ α ι σε β ι β λ ί ο --------------------------1 ΑΑΥΣΑΝάΡΑΤΟΣ-ΠΙΤΟΥΡΟΠΟΥΛΟΣ 6 Ι·Α Ε Ε. ΣΟΛΩΝΟΣ 114 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ 3645 822i--------------------------

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΠΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΚΑ

Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφουν οι Γ. Μάντζιος, Ανδρέας Παππάς και ο Θα­ νάσης Νυδριώτης ΕΡΕΥΝΑ: Μετά τον πυρηνικό πόλεμο. (Γράφει ο Ορέστης Ηλιανός)

Τεύχος 161 11 Φεβρουάριου 1987

12

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Τιμή: Δρχ. 250 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη, θεοδώρα Ζερβού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Πηνελόπη Βλάσση Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333

8 9

ΕΠΕ,

Φωτογ ραφίσε ις-Μοντάζ: 1. Χριστοδο λάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

Φρεντερίκ ντε Τοβαρνίκι: Χρσνολόγιο Μάρτιν Χάιντεγκερ Μ. Χάιντεγκερ: Γιατί μένουμε στην επαρχία; Ζαν-Λυκ Μαριόν: Φαινομενολογικά Γκυ Μπασέ: Η επιστροφή στους Έλληνες Ντομινίκ Ζανικώ: Η τεχνική: το ζήτημα του μέλλοντος Φρανσουά Φεντιέ: Το πολιτικό ζήτημα Μάρτιν Χάιντεγκερ: Η προέλευση της τέχνης και ο προορισμός της σκέψης Δημήτρης Μανώλος: Συνοπτική βιβλιογραφία Μ. Χάιντεγκερ

18 26 29 32 36 40 42 44

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΕΧΝΕΣ: Γράφουν οι Ε. Δεληγιάννη-Δωρή και η Μαρία Μεντζελοπούλου ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ: Γράφει η Λίζα Μιχελή ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν οι Βαγγέλης Κάσσος και ο Γιώργος Βέης ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οι Χρίστος Παπαγεωργίου και ο Μάνος Κοντολέίον ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ: Γράφει ο Δ.Ι. Λοίζος ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ο Χρήστος Δ. Λάζος

45 53 55 58 62 64

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν οι Χρ. Παπαγεωργίου, Ελένη Χωρεάνθη και ο Γ. Διλμπόης

Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Συνέντευξη με τον Πέτρο Χάρη

66

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

73

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

78

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στον Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ

4

Από 14 έως 27 Ιανουάριου 1987

| Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ Β Ι Β Λ Ι Ο Υ · ■ 1 Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό1 τέρα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα μ ε 1 τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπ έντε ■ βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο ■ καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πεΜ ρ ισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του καΜ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο μ ε τις μ ε1 γα λύτερ ες πωλήσεις σημειώ νεται μ ε τρ εις ά στε1 ρίσκους (*»), το αμέσως μ ετά μ ε δύο (**) και το Μ τελευ τα ίο μ ε έναν (* ).

1. X. Μίσθιου: ... Καλά εσύ σκοτώθηκες νωρίς (Γράμματα) 2. Π. Ζίσκιντ: Το άρωμα (Ψυχογιός)

Ραγιάς - Θεσ.

Σύγχρονη Εποχή - Αθ.

Πλέθρον - Αθ.

Libro - Αθ.

•σ

Μεθενίτης - Πάτρα

Ο

Λέσχη του βιβλίου - Αθ.

Εξαρχόπουλος - Αθ.

Κατώι του βιβλίου - Θεσ.

i3 1

Εστία - Αθ.

Δωδώνη - Αθ.

Λ Λ

Ελευθερουδάκης - Αθ.

Αίολος - Αθ.

Β ΙΒ Λ ΙΑ

Δοκιμάκης - Ηράκλειο

Επειδή όμως είνα ι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκ είν α τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο τουλάχιστον βιβλιοπώλες. Όσο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είνα ι να συμβουλ ε ύ εσ τε τις σελίδες της «Επιλογής».

..

*·

3. Γ. Τσαρούχη: Αγαθόν το εξομολογείσθαι (Καστανιώτης) 4. Μ. Βαμβουνάκη: Ο αντίπαλος εραστής (Φιλιππότης) 5. Μ. Κούντερα: Η αβάσταχτη ελαφρότητα του Είναι (Εστία)

Λ Λ

6. Φ. Γερμανού: Η Εκτέλεση (Κάκτος)

** **

7. Γ. Μασσαβέτα: Καληνύχτα κύριε πρόεδρε (Κάκτος) 8. Ε. Γόνατά: Ο φιλόξενος καρδινάλιος (Στιγμή) 9. Μ. Κουμανταρέα: Η φανέλα με το εννιά (Κέδρος) 10. Λ. Φ. Σελίν: Ταξίδι στα βάθη της νύχτας (Εστία)

m

mw

Συνδρομές εσωτερικού

25 τευχών 5500 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 5200 δρχ.

15 τευχών 3500 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 3200 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 6500 δρχ.

Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 75 δολ. Κύπρος: 67 δολ. Αμερική κλπ. 85 δολ.

Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 65 δολ. (ΗΠΑ) - Σπουδαστική 25 τευχών 61 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 45 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 43 δολ. Κύπρος 25 τευχών 57 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 54 δολ. Κύρπος 15 τευχών 39 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 37 δολ. Αμερική - Αυστραλία - Ασία - Αφρική

25 τευχών 72 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 68 δολ.

15 τευχών 50 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 47 δολ.

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Τηλ. 36.42.765

Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 250 δρχ., και τα διπλά 300 δρχ.

χρονικα/9

Όλα τα γράμματα, που απευθύνονται αποκλειστικά στο «Διαβάζω» και που παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο εν­ διαφέρον, δημοσιεύονται είτε ολόκληρα (εφόσον είναι σύντομα) είτε αποσπασματικά (εάν είναι εκτενή). Για το λόγο αυτό, παρακαλούνται οι αναγνώστες που μας γρά­ φουν να είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν και να σημειώ­ νουν το πλήρες ονοματεπώνυμο και την ακριβή διεύθυνσή τους. Πάντως, για να δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά χει φτάσει στα γραφεία του περιοδικού τουλάχιστον τρεις εβδομάδες πριν από την ημέρα κυκλοφορίας του τεύχους.

Περί του «Λεξικού εικαστικών τεχνών» Αγαπητό «Διαβάζω», Θα σου είναι βέβαια γνωστό ότι πρόσφατα (1986) κυκλοφόρη­ σε από τις εκδόσεις «Υποδομή» το «Λεξικό των Εικαστικών τε­ χνών» του Herbert Read σε μετά­ φραση Ανδρέα Παππά και επιμέ­ λεια Αλέξανδρου Ξύδη. Πρόκει­ ται για μια ακόμη φροντισμένη έκδοση ενός από τους λίγους εκ­ δοτικούς μας οίκους που δεν στοχεύουν στο εύκολο κέρδος. Το έργο όμως, από τήν πρώτη του κιόλας αγγλική έκδοση (En­ cyclopedia of the Arts, Thames and Hudson 1966), και πολύ περισσό­ τερο από τη δεύτερη, που πλου­ τίστηκε με άλλα 500 λήμματα, εί­ χε σχεδιαστεί να καλύψει τις γνωστικές ανάγκες ενός μέσου αγγλοσαξονικού κοινού, όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί στον πρόλογό του της ελληνικής έκ­ δοσης ο Έλληνας μεταφραστής. Γι’ αυτούς ακριβώς τους λόγους η μετάφρασή του στα ελληνικά προϋπόθετε, κατά τη γνώμη μας, κάποιες πολύ πιο δραστικές πα­ ρεμβάσεις απ’ αυτές που απο­ τόλμησε ο μεταφραστής (που παρέλειψε 150 περ. λήμματα που «στην πλειοψηφία τους αφορού­ σαν ελάσσονες αγγλοσάξονες καλλιτέχνες και πρόσθεσε 10-12 νέα όπου «σημαντικοί καλλιτέ­ χνες ή όροι παραλείπονταν»). Ο βασικός πυρήνας του έργου πα­

διάλογοι

ρέμεινε έντονα δυτικοκεντρικός. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονι­ στεί ότι τα λήμματα που αφο­ ρούν τον δυτικοευρωπαϊκό εικα­ στικό χώρο (από τον πρώιμο με­ σαία)να ώς τον εικοστό αιώνα) εί­ ναι πυκνά, περιεκτικά και καλο­ ζυγισμένα. Για να δικαιολογήσουν όμως οι Άγγλοι εκδότες το γενικό (και γι’ αυτό εμπορικότερο βέβαια) τίτλο του έργου στην έκδοση του 1985 (Dictionary of Art and Artists) φαί­ νεται ότι πρόσθεσαν πρόχειρα και βιαστικά: 1) μια δωδεκάδα περ. λήμματα που αφορούν τα εικαστικά των ανατολικών πολιτισμών (ο «Τουταγχαμόν» δεν μπορούσε βέβαια να λείπει).

2) σαράντα (ακριβώς) λήμματα (από τα 2.400 που περιέχει στο σύνολό του το έργο), κι αυτά εξαιρετικά ολιγόστιχα, σχετικά με τον αρχαίο ελληνικό και ελλη­ νιστικό εικαστικό χώρο. Έτσι λεξικογραφούνται: 13 γλύπτες, 10 ζωγράφοι, 6 αγγειογράφοι και 11 άλλα ειδικά θέματα. Δεν μνημονεύονται καθόλου -όπω ς πρόχειρα μπορεί κανείς να διαπι­ στώσει- οι αρχαίοι γλύπτες Αγοράκριτος ο Πάριος, Αλκαμένης ο Λήμνιος, Ευθύδικος, Καλλικρά­ της, Κολώτης, Κρίτιος, Παιώνιος ο Μενδαίος· ο ζωγράφος Μίκων ο Αθηναίος· οι αγγειογράφοι Μειδιάς, Σοφίλος κ.ά. Στον τομέα της αγγειογραφίας λεξικογραφούνται μόνο ο μελανόμορφος κι ο ερυθρόμορφος ρυθμός (η τεχνική των οποίων φαίνεται ότι είναι εντελώς άγνωστη στο λημ-

ματογράφο), και φυσικά, δεν γί­ νεται καμιά μνεία για τα καμαραϊ­ κά λ.χ. ή τα γεωμετρικά ή τα πρωτοαττικά, τα κορινθιακά ή ακόμη και τα λευκά αγγεία. Έπειτα, ανάμεσα στα γενικά λήμματα που αφορούν τον αρ­ χαιοελληνικό χώρο, θα περίμενε κανείς να συναντήσει τουλάχι­ στον τα λήμματα «κούρος» και «κόρη» που φυσικά απουσιάζουν. Και μια τελευταία παρατήρηση που αφορά τον ίδιο χώρο: υπήρ­ ξε άτυχη, κατά τη γνώμη μας, η απόδοση του γνωστού όρου «τορευτική» (που σημαίνει την κατα­ σκευή κοίλων ορειχάλκινων αγαλμάτων) με τον όρο... «τεχνι­ κή του χαμένου κηρού» (από το γαλλικό cire perdue).

3) Στη συνέχεια, οι συγγραφείς του έργου διαγράφουν με μια μονοκοντυλιά κάθε προκοπή στον ρωμαϊκό εικαστικό χώρο (μόνο ένα λήμμα: «θριαμβική αψίδα»).

4) Αγνοούν επιδειχτικά το Βυ­ ζάντιο (μόνο τρία λήμματα: «Βυ­ ζαντινή Τέχνη», «Εικόνα» -αντί του ορθού «φορητή εικόνα»- και «Παντοκράτωρ»), Έτσι, δεν λεξικογραφούνται ο Πανσέληνος, ο Καλλέργης, ο Μιχ. Αστραπάς κ.ά., ενώ παρελαύνουν 17 ανώνυ­ μοι «Δάσκαλοι» του όψιμου δυτι­ κού μεσαίωνα!

5) Και φυσικά ο νεότερος ελ­ ληνικός εικαστικός χώρος είναι ανύπαρκτος: Δεν υπήρξαν ποτέ ο Γύζης, ο Λύτρας, ο Παρθένης, ο Σπυρόπουλος, ο Χαλεπός, ο Νικόλας, ο Τόμπρος, ο Μέμος Μακρής. Μόνο ο... «Λουκάς Σαμα­

10/χρονικα ράς: ελληνικής καταγωγής αμερικανός γλύπτης γενν. το 1936». Άγνωστος ακόμη κι ο Θεόφιλος, πασίγνωστη όμως η Αμερικανί­ δα... Γιαγιά Μόζες. Μίλησε κα­ νείς για αγγλοσαξονικό πολιτι­ στικό ιμπεριαλισμό; Γ. Μάντζιος Θεσσαλονίκη Σ χ ε τικ ά μ ε τη ν παραπάνω επ ιστολή, ο Α νδ ρ έας Παππάς από τις εκ δό σ εις «Υποδομή» μα ς έ σ τ ε ιλ ε τη ν εξ ή ς απά­ ντηση:

Αγαπητό «Διαβάζω» Ο λόγος που σπεύδω να απα­ ντήσω στην επιστολή του κ. Μάντζιου δεν είναι φυσικά για να αν­ τιδικήσω μαζί του -ο ι καλές του προθέσεις είναι άλλωστε και προφανείς και αναμφισβήτητεςαλλά για να δώσω, μ’ αυτή την ευκαιρία, κάποιες απαραίτητες διευκρινίσεις (πράγμα που θα έπρεπε να έχει ίσως γίνει στον πρόλογό μου) για τη μη προσθή­ κη ελλήνων καλλιτεχνών στην πρωτότυπη έκδοση του Thames and Hudson. Θα ήθελα, λοιπόν, να διαβε­ βαιώσω τόσο τον κ. Μάντζιο όσο και μια σειρά άλλους αναγνώστες-αγοραστές του Λεξικού Ει­ καστικών Τεχνών που είχαν ανά­ λογες αντιδράσεις, ότι το πρό­ βλημα μας απασχόλησε επανει­ λημμένα και σε βάθος. Τελικά, αποφασίσαμε με τον φίλο Αλέκο Ξύδη να αποφύγουμε κάτι τέτοιο για τους εξής πολύ συγκεκριμέ­ νους λόγους: α) Υπάρχει και κυκλοφορεί ανάλογο έργο για τους έλληνες καλλιτέχνες (Στέλιου Λυδάκη, Λ εξικό ελλήνω ν ζωγράφων και χαρακτών, εκδόσεις Μέλισσα,

1978), όπου μπορεί κανείς να βρει πολύ περισσότερες πληρο­ φορίες απ’ όσες θα του παρείχαν τα αναγκαστικά συνοπτικότατα δικά μας λήμματα-προσθήκες. β) Λήμματα 5-6 αράδων (του τύπου «γεννήθηκε... πέθανε... τα έργα του διακρίνονται κυρίως για...») για μορφές όπως ο Γύζης, ο Χαλεπός, ο Θεόφιλος ή ο Μπουζιάνης θα ήταν από μια άποψη «κωμικά», όταν για όλους αυτούς τους καλλιτέχνες υπάρ­ χει τελικά στα ελληνικά μια κα­

θόλου. ευκαταφρόνητη βιβλιο­ γραφία (άρθρα, κριτικές μελέτες, βιογραφίες κλπ.). γ) Η επιλογή των συγκεκριμέ­ νων ελλήνων καλλιτεχνών που θα έπρεπε να περιληφθούν, φο­ βάμαι ότι θα δημιουργούσε τερά­ στια προβλήματα. Είναι χαρακτη­ ριστικό πως ο ενδεικτικός οπωσ­ δήποτε κατάλογος ονομάτων του κ. Μάντζιου αφήνει έξω πολύ με­ γάλες φυσιογνωμίες, κατά τη δι­ κή μου γνώμη, της νεοελληνικής τέχνης. Αν μάλιστα λάβει κανείς υπόψη του ότι πολλοί από εκεί­ νους που θα έπρεπε να περιληφθούν ή μη είναι εν ζωή, καταλα­ βαίνει τι προβλήματα θα γεννού­ σε τελικά μια αυθαίρετη (του φί­ λου Αλέκου Ξύδη και δική μου) απόφαση για το «ποιος θα μπει και ποιος όχι». Μετά απ’ όλες αυτές, λοιπόν, τις σκέψεις και όχι για λόγους αμέλειας ή οκνηρίας, οδηγηθή­ καμε στην απόφαση να μην επι­ χειρήσουμε τη νεοελληνική αυτή «διεύρυνση» του Λεξικού Εικα­ στικών Τεχνών. Οσον αφορά τις άλλες επισημάνσεις του -απ ό τις οποίες ορισμένες είναι αναμφι­ σβήτητα σωστές ή τουλάχιστον ενδιαφέρουσες- θα μου επιτρέ­ ψει ό κ. Μάντζιος να διαφωνήσω στο ότι, λ.χ., οι αγγειογράφοι Μειδιάς και Σοφίλος ή ο Μιχαήλ Αστραπάς και ο Καλλέργης θα έπρεπε να μη λείπουν από μια α γγλική έκδοση που, με περισσό­ τερη ή λιγότερη έστω επιτυχία, επιχειρεί να καλύψει την καλλι­ τεχνική παραγωγή όλων των επο­ χών της ιστορίας της τέχνης σε κάθε γωνιά του πλανήτη μας. Με την ίδια λογική, δεκάδες αξιολογότατοι κινέζοι ή γιαπωνέζοι ζω­ γράφοι και ινδοί μινιατουρίστες θα είχαν δικαιωματικά τη θέση τους σε μια τέτοια έκδοση. Τελειώνοντας, θα ήθελα να υπενθυμίσω πως εκτός από τον «αγγλοσαξονικό πολιτιστικό ιμ­ περιαλισμό» (και τη μοναξιά βέ­ βαια) υπάρχει και ο κίνδυνος μιας στείρας, ξεροκέφαλης ελληνοκεντρικότητας που δεν βγάζει πουθενά. Ποιος ισχυρίστηκε ότι ο Θεόφιλος είναι «άγνωστος» ή έστω κατώτερος της «αμερικανίδας Γιαγιάς Μόζες»; Το γεγονός ότι ο Θεόφιλος είναι μεγάλος ζω­ γράφος σημαίνει άραγε πως οι νεοέλληνες δεν πρέπει να μά­ θουν τον Σαμαρά ή τη Γιαγιά Μό­

ζες; Το ότι ο κ. Μάντζιος θαυμά­ ζει τη βυζαντινή τέχνη και τους καλλιτέχνες της δεν καθιστά αυ­ τόματα ελάσσονος σημασίας τους 17 «ανώνυμους» (λες κι εκεί είναι το πρόβλημα) Δάσκα­ λους του δυτικού όψιμου Με­ σαίωνα, οι οποίοι, όπως και να το κάνουμε, έχουν κάθε δικαίωμα να «παρελαύνουν» σ’ ένα ανάλο­ γο έργο. Προσωπικά, ούτε θύμα κάποι­ ου «πολιτιστικού ιμπεριαλισμού» αισθάνομαι γιατί έμαθα τη Γιαγιά Μόζες ή τον Δάσκαλο Μπέρτραμ ούτε πιο αντιιμπεριαλιστής ή εθνικά ανεξάρτητος πιστεύω πως θα γινόμουν με την προσθήκη του Μιχαήλ Αστραπά ή του νεοέλληνα γλύπτη Τόμπρου στη συγκεκριμένη έκδοση. Ευχαριστώ για -τ ις Εκδόσεις ΥποδομήΑνδρέας Παππάς

Περί «πνευματικών ταγών» Ενδιαφέρουσα τούτη η διένεξη μεταξύ νεκρού Σεφέρη και ζω­ ντανού και πάντα θορυβώδους Θεοδωράκη, καθώς προέκυψε από τις σημειώσεις του ποιητή, που δημοσιεύτηκαν στο «Διαβά­ ζω» (τ. 142) κι αναφέρονται στον συνθέτη. Ο νομπελίστας ποιητής καταγγέλλει εκ του τάφου -ο ι νεκροί πολλές φορές εκδικούν­ ται σκληρότερα κι από τους ζων­ τανούς- ότι τον επισκέφτηκε ο Μίκης Θεοδωράκης και του πρότείνε «να πάμε μαζί στον Παπαδόπουλο ή τον Παττακό, για να ζητήίτουμε από κοινού το Στάδιο για την εκτέλεση των συνθέσεών του»... Θεέ και Κύριε! Όταν οι δικτά­ τορες σακάτευαν στις φυλακές τον Καράγιωργα, τον Μουστακλή και άλλους γνήσιους αγωνιστές, ο Μίκης μηχανευόταν τεχνάσμα­ τα για να του παραχωρήσουν το Στάδιο! Και γιατί αυτό; Δυο εκ­ δοχές αναφέρει ο Σεφέρης. Πρώτη: Από καθαρή επιπολαιό­ τητα. Δεύτερη: Για να προβλη­ θεί. «Θα είναι μια προσωπική επι­ τυχία πρώτου μεγέθους για μένα ως μουσικού και ως συνθέτου», υποψιάστηκε ότι θα είχε στο μυαλό του όταν του έκανε την πρόταση. Τι χρείαν έχομεν άλλων μαρτύ­

χρονικα/11 ρων; Ό λα για την προβολή, για τη φήμη. Διότι η επιπολαιότητα θα πρέπει να αποκλειστεί για έναν άνθρωπο της νοητικής στάθμης του μουσικοσυνθέτη. Απομένει, λοιπόν, το κίνητρο για προβολή, όπως έδειξε άλλωστε και η μεταγενέστερη τακτική του που συνεχώς ζητά -και πετυχαί­ ν ει- ν ’ αναμεταδίδονται κάθε λί­ γο και λιγάκι συναυλίες του από την τηλεόραση και το ραδιόφω­ νο. Βέβαια, με τη μακροσκελή επι­ στολή του στο «Διαβάζω», προσ­ παθεί να διαλύσει τις φοβερές σε βάρος του εντυπώσεις από τις αποκαλύψεις του Σεφέρη. Και με πολλά λόγια και μεγάλες λέξεις όπως «ο Λαός μας, η Χούντα, οι Τύραννοι, φυλακές κι εξορίες, αντιδικτατορική δράση κι αγώ­ νες» -φυσικά δικοί το υ - αγωνίζε­ ται να αποδείξει την αθωότητά του. Ακόμη ο συνθέτης προσπα­ θεί να μειώσει τον ποιητή αναφέροντας στην επιστολή του ότι τάχα ο Σεφέρης γράφει στις ση­ μειώσεις του: «Για μένα κανένα όφελος»... Που σημαίνει παραπέ­ ρα ότι αν είχε και αυτός κάποιο όφελος ίσως αποδεχόταν την πρόταση. Άρα η άρνησή του να πάνε παρέα στους δικτάτορες για να ζητήσουν το Στάδιο δεν οφειλόταν σε λόγους αρχής αλ­ λά σε ψυχρό υπολογισμό... Αυτά τα περί οφέλους του ποιητή τα διέψευσε ο κ. Ζάννας με την επι­ στολή του. Έτσι η θέση του συν­ θέτη επιβαρύνεται γιατί αυτή η συγκαλυμμένη μομφή κατά του ποιητή δείχνει ταραχή, αν όχι ενοχή. Μακάρι να πλανιέμαι, αλ­ λά οι ερμηνείες των γραφών αυ­ τά λένε... Η συμμετοχή του Τσίρ­ κο σε αυτήν την απόπειρα -γιατί πήρε κι αυτός μέρος κατά τον Θεοδωράκη στην επίμαχη συζή­ τηση- κρίνεται περίεργη. Μάλ­ λον τον ενέπλεξε ο παμπόνηρος συνθέτης, γνωστού όντος ότι ο λαμπρός πεζογράφος ήταν αγα­ θής προαίρεσης άνθρωπος, κάτι που δεν πέτυχε με την αλεπού, τον Σεφέρη, διπλωμάτη άλλωστε καριέρας... Εκτιμώ τον Θεοδωράκη σαν μουσικοσυνθέτη· όμως αυτές οι κατηγορίες του Σεφέρη δημιουρ­ γούν γι’ αυτόν πελώριο θέμα ηθι­ κής τάξης και τον εκθέτουν ανε­ πανόρθωτα, ως ασυνεπή προς τις διακηρύξεις του, αν είναι αληθι­

νές. Μπορεί ένας νομπελίστας ποιητής να γράφει ψευτιές: Γιατί άλλωστε: Μήπως για να μειώσει τον αντίθετό του στην ιδεολογία συνθέτη, όπως υπαινίσσεται στην επιστολή του; Δεν το πι­ στεύω. Ο Σεφέρης θα πρέπει να θεω­ ρείται άνθρωπος υπεράνω πάσης υποψίας. Είχε συνείδηση της αποστολής του και βαθύ αίσθημα ευθύνης. Και ό,τι έγραφε το έγραφε για να πάρει μια θέση στην Ιστορία της Λογοτεχνίας. Ά ρα τι απομένει; Ό τι ο Θεοδωράκης υπέκυψε στον πειρασμό να θέσει το ατομικό του συμφέ­ ρον, σε κάποια στιγμή της ζωής του, υπεράνω του συλλογικού. Και για τον σκοπό αυτό προσπά­ θησε να εκμεταλλευτεί Σεφέρη και δικτάτορες για να μεγαλώσει τη φήμη του. Η ίδια θλιβερή ιστορία. Οι πνευματικοί ταγοί μας, ανεξάρ­ τητα πλέον από τους πρωταγωνι­ στές τούτου του δράματος -γιατί περί δράματος πρόκειται- συχνά-πυκνά, αποδεικνύονται ανά­ ξιοι του ονόματός τους στον τό­ πο μας. Μετέρχονται όλα τα μέ­ σα, καθώς προκύπτει από παρό­ μοιες ιστορίες, που βλέπουν κα­ τά καιρούς το φως της δημοσιό­ τητας, για ν' ακουστούν, ν ’ απο­

κτήσουν δόξα και χρήμα, να γί­ νουν μεγάλοι και τρανοί όχι και προς όφελος του Λαού, υπέρ του οποίου κ ό π τε τα ι με τους λό­ γους, αλλά μόνον χάριν του ατο­ μικού τους συμφέροντος. Τους απασχολεί, αποκλειστικά, η προ­ σωπική τους επιτυχία και καθό­ λου το μέλλον της ταλαίπωρης πατρίδας τους και του λαού από τον οποίον προέρχονται. Ποιας πατρίδας άλλωστε και ποιου λαού, αφού αυτοί είναι κοσμοπολίται! Δυστυχώς, η Ελλάδα δεν ευτύ­ χησε να έχει αληθινούς πνευμα­ τικούς ταγούς, εκτός ελαχιστοτάτων τιμητικών εξαιρέσεων. Είχε πάντα πνευματικούς νάνους που »με φωνασκίες, τραμπουκισμούς, κυκλώματα, ανορθόδοξα τεχνάσματα και δόλια μέσα, άντε και με λίγο ταλέντο, κατάφερναν να παραπλανούν το λαό -το λαό τον πάντα περήφανο, ευκολόπι­ στο και πάντα προδομένο- και έτσι φάνταζαν σπουδαίοι. Τα πά­ ντα για τον εαυτούλη τους και τί­ ποτα, μα τίποτα για την έρμη πα­ τρίδα. Γι’ αυτό και η Ελλαδίτσα, με τέτοια «τέκνα» πήγαινε και πηγαίνει κατά διαβόλου... Θανάσης Νυδριώτης Συγγραφέας

12/χρονικα

Μέσα στα πλαίσια της πληροφόρησης για τα πυρηνικά, ο εκδοτικός οίκος Payot της Λωζάννης παρο'υσίασε πρόσφατα τη μελέτη των A.M. Din και J. Diezi «Μετά τον πυρηνικό πόλεμο». Με βάση τα δεδομένα των πυρηνικών βομβαρδισμών της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι και τις σύγχρονες στατιστικές αναλύσεις των επιπτώσεων που θα είχε ένας παγκόσμιος πυρηνικός πόλεμος πάνω στη,ζωή και την κοινωνική οργάνωση του ανθρώπου, καθώς και στα οικοσυστήματα και τις κλιματικές συνθήκες του πλανήτη, οι δυο ερευνητές κατορθώνουν να δώσουν μια αντίληψη της εικόνας που θα παρουσιάζει ο κόσμος την επαύριο του πυρηνικού πολέμου.

χρονικα/13

Δεν πρόκειται βέβαια εδώ, για την παθητική ένταση ενός έργου τέχνης ή για τις σκηνές αποκάλυψης ενός μυθιστορήματος επιστημο­ νικής φαντασίας, παρά για την ψυχρή γλώσσα των αριθμών, όπου μεγατόνοι εκρηκτικής δύ­ ναμης συνοδεύονται από τετραγωνικά χιλιό­ μετρα καμένης γης και εκατομμύρια νεκρούς και τραυματίες. Ωστόσο, η διαφάνεια του ύφους και η αναμφισβήτητη περιγραφική ικα­ νότητα των συγγραφέων κάνουν το έργο προσιτό στον οποιονδήποτε αναγνώστη. «Η εικόνα της ολότελα καταστραμμένης Χι­ ροσίμα από μια μοναδική πυρηνική βόμβα πρέπει να μένει ανεξίτηλα χαραγμένη στο μυαλό οποιουδήποτε αισθάνεται να τον αφο­ ρά η μοίρα αυτού του κόσμου». Πέρασαν 40 χρόνια από το βομβαρδισμό της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι και ο κόσμος συνεχίζει να ζει κάτω από την απειλή του πυ­ ρηνικού αφανισμού’ απειλή που κάθε μέρα που περνάει γίνεται και πιο έντονη, πιο καταθλιπτική. Η πολιτική της αποτροπής, έτσι όπως δια­ μορφώθηκε κατά τη δεκαετία του '50, βασίζε­ ται στο στρατηγικό δόγμα MAD (mutually assu­ red destruction= εξασφαλισμένη αμοιβαία κα­ ταστροφή), σύμφωνα με το οποίο, η κάθε πλευρά, για να αποτρέψει μια πρώτη πυρηνι­ κή επίθεση της αντιπάλου της, πρέπει να εί­ ναι σε θέση να διατηρήσει σχεδόν άτρωτο το πυρηνικό της οπλοστάσιο, ώστε να έχει τη δυνατότητα να αντεπιτεθεί και να καταφέρει στην αντίπαλό της τέτοια πλήγματα που να αποκλείουν την επιβίωσή της σαν οργανωμέ­ νο κράτος. Οι στρατηγικοί στόχοι που βρίσκονται με αυτό τον τρόπο κάτω από διαρκή απειλή κα­ ταστροφής περιλαμβάνουν τις στρατιωτικές δυνάμεις -συμβατικές και πυρηνικές- τη βιο­ μηχανική υποδομή, τα πολιτικά και στρατιωτι­ κά διοικητικά κέντρα καθώς και όλες τις πό­ λεις με πάνω από 100.000 πληθυσμό των Η.Π.Α. και της Ε.Σ.Σ.Δ. αλλά και των υπόλοι­ πων χωρών του ΝΑΤΟ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Η αναγκαία πυρηνική δύναμη για την εξα­ σφάλιση του δόγματος της αμοιβαίας κατα­ στροφής είχε εκτιμηθεί κατά τη δεκαετία του ’60 σε 400 μεγατόνους. Μετά από είκοσι χρό­

νια αδιάλειπτου εξοπλιστικού ανταγωνισμού, τα οπλοστάσια των δυο υπερδυνάμεων έχουν φτάσει σήμερα να περιλαμβάνουν 50.000 βόμ­ βες των οποίων η συνολική ισχύς ξεπερνά τους 15.000 μεγατόνους! Αν λάβει κανείς υπόψη του ότι το σύνολο των χωρών των δυο συνασπισμών περιέχει 80 περίπου πόλεις με περισσότερο από ένα εκα­ τομμύριο κατοίκους και 1100 με περισσότερο από 100.000, γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι σε περίπτωση πολέμου, το καθένα από αυτά τα αστικά κέντρα θα γινόταν στόχος πολλαπλών πυρηνικών βομβαρδισμών και τούτο, τη στιγ­ μή που μια μόνο σύγχρονη πυρηνική βόμβα του ενός μεγατόνου θα έφτανε να κάνει στά­ χτη την οποιαδήποτε μεγαλούπολη. Πρέπει να τονιστεί ότι η αναφορά σε χιλιτόνους ή μεγατόνους ΤΝΤ (τρινιτροτολουόλης) είναι ενδεικτική της εκρηκτικής μόνο δύνα­ μης των πυρηνικών βομβών, των οποίων η κα­ ταστροφική δράση ξεπερνά κατά πολύ την αρχική έκρηξη. Η πρώτη εκδήλωση της πυρηνικής έκρηξης είναι ο σχηματισμός της σφαίρας πυρός: Η ενέργεια της πυρηνικής βόμβας ελευθερώνε­ ται σε χρόνο μικρότερο από ένα εκατομμυ­ ριοστό του δευτερολέπτου- η θερμοκρασία στο επίκεντρο της έκρηξης ανεβαίνει σε δε­ κάδες εκατομμύρια βαθμούς· δημιουργείται υπερπίεση πολλών εκατομμυρίων ατμοσφαι­ ρών. Η άμεση συνέπεια της κεντρικής υπερπίεσης είναι η δημιουργία του κύματος ώσης, που αντιπροσωπεύει τα 50% της συνολικής ε­ νέργειας. Το κύμα ώσης, μια πνοή απίστευτης ορμητικότητας, μεταδίνεται από το επίκεντρο της έκρηξης προς την περιφέρεια, με αρχική ταχύτητα πολύ μεγαλύτερη από αυτή του ήχου, σαρώνοντας τα πάντα στο πέρασμά του σε μια επιφάνεια περίπου 22 τετραγωνικών χι­ λιομέτρων. Η θερμότητα, που αντιπροσωπεύει το 35% της συνολικής ενέργειας, εκδηλώνεται με τη μορφή του θερμικού κύματος, του οποίου η δράση καλύπτει μια επιφάνεια 350 τετραγωνι­ κών χιλιομέτρων. Το υπόλοιπο 15% της ενέργειας αντιστοιχεί στην άμεση πυρηνική ακτινοβολία, που αποτελείται κυρίως από νετρόνια και ακτίνες γ

14/χρονικα

και της οποίας η θανατηφόρα δράση εκτείνε­ ται σε μια επιφάνεια 22 τετραγωνικών χιλιο­ μέτρων. Σύμφωνα με μια μελέτη που δημοσίευσε ο OMS (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας), ο αριθμός των άμεσων θυμάτων μιας παγκό­ σμιας πυρηνικής σύρραξης θα ξεπερνούσε τα δυο δισεκατομμύρια ανθρώπους, δηλαδή το μισό σχεδόν πληθυσμό του πλανήτη! Αλλά οι συνέπειες του πυρηνικού πολέμου δεν θα σταματούσαν εκεί. Τα μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα αποτελέσματα των εκρή­ ξεων θα πρόσθετον πολλά εκατομμύρια νέα θύματα και θα αγκάλιαζαν όλους τους τομείς της βιολογικής και κοινωνικής ζωής, κάνο­ ντας ιδιαίτερα προβληματική την επιβίωση των επιζώντων. Τις αρχικές καταστροφές θα έρχονταν πρώτα να συμπληρώσουν οι τερά­ στιες πυρκαγιές που θα εκδηλώνονταν σαν συνέπεια του πυρηνικού θερμικού κύματος. Η θερμική ακτινοβολία της πυρηνικής έκρη­ ξης μπορεί, ανάλογα με τις μετεωρολογικές συνθήκες, να προκαλέσει την ανάφλεξη δια­ φόρων υλικών σε απόσταση πολλών δεκάδων χιλιομέτρων. Οι πυρκαγιές που θα ξεσπούσαν με αυτό τον τρόπο θα μπορούσαν να επεκταθούν σε εκτάσεις πολλών εκατοντάδων τε­ τραγωνικών χιλιομέτρων για κάθε βόμβα ισχύος ενός μεγατόνου. Τα πιο άμεσα προβλήματα που θα είχαν να αντιμετωπίσουν οι επιζώντες πληθυσμοί μετά από έναν πυρηνικό πόλεμο θα ήταν αυτά της ιατρικής περίθαλψης και της εξεύρεσης μέ­ σων διατροφής. Ακόμα και ένα άθικτο υγειονομικό σύστημα θα ήταν ανίκανο να περιθάλψει το σύνολο των τραυματιών, που ο αριθμός τους θα α­ νερχόταν το δίχως άλλο σε πολλά εκατομμύ­ ρια. Το πιο πιθανό όμως είναι ότι δεν θα υπήρχε καν οργανωμένο υγειονομικό σύστη­ μα: Τα νοσοκομεία και οι ιατρικές εγκαταστά­ σεις θα ήταν καταστραμμένα· το ίδιο και τα περισσότερα από τα φαρμακευτικά αποθέμα­ τα· το μεγαλύτερο μέρος του προσωπικού -γιατροί και νοσοκόμοι- θα είχε πέσει θύμα των βομβαρδισμών. Κάτω από αυτές τις συν­ θήκες οι περισσότεροι τραυματίες θα εγκαταλείπονταν στην τύχη τους και θα υπέ­ κυπταν κατά ένα μεγάλο ποσοστό στα τραύ­

ματά τους. Εξάλλου, η συσσώρευση εκατομμυρίων νε­ κρών μέσα στις ερειπωμένες πολιτείες θα προκαλούσε αναμφίβολα την έξαρση επιδημι­ κών νόσων, όπως η πανούκλα, η φυματίωση, ο τύφος, η ηπατίτιδα, η μηνιγγίτιδα κλπ., που θα επιδείνωναν σοβαρά τις συνθήκες διαβίω­ σης και θα πρόσθετον νέα εκατομμύρια θυμά­ των. Το πρόβλημα της διατροφής δεν θα ήταν λιγότερο οξύ. Οι καλλιέργειες και τα αποθέ­ ματα τροφίμων θα είχαν ή καταστραφεί ή μολυνθεί από τη ραδιενέργεια. Η έλλειψη μέσων διατροφής, αντί να αμβλυνθεί θα οξυνόταν παραπέρα τους μήνες που θα ακολουθούσαν τον πυρηνικό πόλεμο, από τις μεσοπρόθε­ σμες και μακροπρόθεσμες συνέπειες που θα είχαν οι πυρηνικές εκρήξεις για το περιβάλ­ λον και τις κλιματικές συνθήκες του πλανήτη. Η πρώτη από αυτές τις συνέπειες θα ήταν η μόλυνση των φυτών, του εδάφους και των υδάτων από τα ραδιενεργά κατακρημνίσματα. Παρασυρμένα από τους ανέμους, τα συστα­ τικά των ραδιενεργών νεφών θα σκορπίζο­ νταν σε μεγάλες εκτάσεις, πολλά χιλιόμετρα μακριά από τους τόπους των εκρήξεων -όπως αυτό συνέβηκε με το ραδιενεργό νέφος του Τσερνομπίλ- με μακροπρόθεσμα σοβαρές επιπτώσεις πάνω στην υγεία των επιζώντων. Το πλήθος των καρκίνων, η αύξηση των κλη­ ρονομικών ασθενειών, οι στειρώσεις, οι εμβρυακές δυσμορφίες, θα αποτελούσαν μόνι­ μο πρόβλημα της μεταπολεμικής κοινωνίας. Αλλά η πιο σοβαρή συνέπεια ενός πυρηνι­ κού πολέμου, όχι μόνο για την ύπαρξη του ανθρώπου μα και για το σύνολό της βιόσφαι­ ρας, θα ήταν οι κλιματικές διαταραχές που θα προκαλούσε η έκρηξη χιλιάδων μεγατόνων μέσα στην ατμόσφαιρα. Υπολογίζεται ότι η έκρηξη 1.500 μεγατόνων πάνω στις αστικές περιοχές και άλλων 1.000 μεγατόνων κοντά σε δασικές εκτάσεις, θα εκτόξευε στα ανώτε­ ρα στρώματα της ατμόσφαιρας 180 εκατομμύ­ ρια τόνους σκόνης και καπνιάς. Θα σχηματι­ ζόταν έτσι στη στρατόσφαιρα ένα πυκνό, ομοιόμορφο σύννεφο που θα απορροφούσε το 95% των ηλιακών ακτινών, βυθίζοντας εκτεταμένες περιοχές του πλανήτη στο σκο­ τάδι για μια περίοδο πολλών μηνών. Η θερμό-

χρονικά/15

κρασία θα έπεφτε ραγδαία σε επίπεδα ώς και 40° κάτω από την κανονική. Ταυτόχρονα, η απορρόφηση του ηλιακού φωτός από το σύν­ νεφο της καπνιάς θα προκαλούσε τη θέρμαν­ ση των υψηλότερων στρωμάτων της ατμό­ σφαιρας. Η θερμοκρασία στις κορυφές των βουνών θα μπορούσε να ανέβει από 30° ώς 80° με άμεση συνέπεια το λιώσιμο των παγε­ τώνων και τη διαταραχή των φυσιολογικών μηχανισμών κυκλοφορίας του κλιματικού συ­ στήματος. Έξι μήνες περίπου θα διαρκούσε η περίο­ δος αυτή του πυρηνικού χειμώνα, και στο διά­ στημα αυτό τα τοξικά αέρια του νέφους θα έρχονταν σε επαφή με το στρώμα του όζο­ ντος της στρατοσφαίρας και θα το κατέστρε­ φαν σε μεγάλο βαθμό. Έτσι, όταν πια το σύν­ νεφο της καπνιάς θα άρχιζε να σκορπίζεται και η ηλιοφάνεια να επανέρχεται σε φυσιολο­ γικά επίπεδα, η υπεριώδης ακτινοβολία του ήλιου, η τόσο επιβλαβής για τη ζωή και ανά­ πτυξη ζώων και φυτών, θα άρχιζε να λούζει την επιφάνεια της γης, μια και δεν θα βρισκό­ ταν πια το όζον για να τη σταματήσει. Οι επιπτώσεις που θα είχαν τα φαινόμενα αυτά πάνω στην ισορροπία των οικοσυστημά­ των του πλανήτη είναι απρόβλεπτες. Το δίχως άλλο, πολλά είδη ζώων και φυτών θα εξαφανί­ ζονταν οριστικά, ενώ άλλα, πιο ανθεκτικά θα αναπτύσσονταν και θα πολλαπλασιάζονταν. Είναι φανερό ότι, κάτω από αυτές τις συν­ θήκες, και η απλή ακόμα επιβίωση των επιζώντων των πυρηνικών βομβαρδισμών θα ήταν δυσχερής. Για πολλούς μήνες, ίσως για χρόνια, κάθε καλλιέργεια θα ήταν πρακτικά αδύνατη. Χιλιάδες, εκατομμύρια άνθρωποι θα πέθαιναν από την πείνα. Κανείς δεν είναι σε θέση να πει σήμερα με σιγουριά με τι θα μοιάζει ακριβώς ο κόσμος μετά από τον πυρηνικό πόλεμο. Η καταστροφή των κοινωνικών δομών, του οικονομικού συστήματος, των μεταφορών, η ερήμωση εκτεταμένων γεωργικών περιοχών, θα έκαναν αδύνατη την ύπαρξη οργανωμένης κοινωνίας. Αν ωστόσο η μεταπολεμική πραγματικότητα ξεπερνά τις δυνατότητες της επιστημονικής πρόβλεψης, ο κίνδ ^ος του πυρηνικού ολο­ καυτώματος δεν μειώνεται από αυτό και μό­

νο. Το αντίθετο· ο ανταγωνισμός των εξοπλι­ σμών, η συνεχής τελειοποίηση των οπλικών συστημάτων, η στρατιωτικοποίηση του δια­ στήματος,η ανάπτυξη στρατηγικών δογμάτων περιορισμένου πυρηνικού πολέμου, κάνουν την τελική αντιπαράθεση ολοένα και πιο πι­ θανή. Ο κοινός άνθρωπος δεν έχει κανένα μέτρο σύγκρισης για να εκτιμήσει το μέγεθος της πυρηνικής καταστροφής. Οι εικόνες των ερει­ πωμένων πόλεων του Β' Παγκοσμίου Πολέμου -ακόμα και αυτή της Χιροσίμα- μοιάζουν να ανήκουν σε κάποια άλλη, πολύ μακρινή επο­ χή, που δεν έχει καμιά σχέση με την κατα­ στροφική δύναμη των σύγχρονων όπλων. Έτσι, στην αντίληψη της κοινής γνώμης, ο πυρηνικός πόλεμος παύει να ανήκει στον το­ μέα του επιστητού· γίνεται κάτι το τρομακτι­ κά απρόσιτο και μυθικό, πάνω στο οποίο ο άν­ θρωπος δεν έχει κανενός είδους εξουσία. Η χρησιμότητα μελετών όπως αυτή των Α.Μ. Din και J. Diezi βρίσκεται ακριβώς στο ότι συντελούν στη συγκεκριμενοποίηση της πυ­ ρηνικής απειλής, οδηγώντας ταυτόχρονα σε μια ενεργοποίηση της κοινής γνώμης. «Μπροστά στον κίνδυνο του πυρηνικού αφανισμού δ εν υπάρχουν άτομα χωρίς ικανό­ τ η τ ε ς και δ εν θα έπρεπε να υπάρχουν έθν η χωρίς φωνή».

ΟΡΕΣΤΗΣ ΗΛΙΑΝΟΣ

Μάρτιν Χάιντεγκερ Δ έκα χρόνια μετά το θάνατό του, ο Χάιντεγκερ συνεχίζει να μας θέτει ουσιώδη φιλοσοφικά ερωτήματα που τα βλέπουμε μ ’ ένα καινούριο μάτι. Η υπόληψη της οποίας έτυχε ο Χάιντεγκερ, ίσως οφείλεται αρχικά σε μια παρεξήγηση. Για πολύ καιρό, διαβάζαμε τον Χάιντεγκερ έχοντας δημιουργήσει μια «υπαρξιστική» εικόνα για το φιλόσοφο του Τοντνάουμπεργκ. Ύστερα, υπήρξε μια άλλη παρεξήγηση, - υπογείως υποδαυλισμένη από τον Λούκατς, στη σταλινική του περίοδο, κι από τους επίσημους κομμουνιστές φιλόσοφους του μεταπολέμου: ο Χάιντεγκερ υπήρξε «ναζιστής» (μήπως δεν δέχτηκε τη θέση του Πρύτανη στο Πανεπιστήμιο του Φ ράιμπουργκ στα 1932, και μήπως δεν εκφώνησε «εντός γραμμής» λόγους;). Λ εγόταν μάλιστα πως είχε απαγορεύσει την είσοδο στη βιβλιοθήκη του Π ανεπιστημίου στο δάσκαλό του τον Χ ούσερλ, για τί ήταν Εβραίος. Κι ο Λ ούκατς αναρωτιόταν αν η Φιλοσοφία του Χ άιντεγκερ δεν ήταν, κατ’ ουσίαν και εξ ορισμού, ναζιστική. Ύστερα, υπήρξε μια άλλη ανάγνωση, ποιητική και ιστορική, που επέμενε στον Χ άιντεγκερ, στον Ηράκλειτο και στον Χ αίλντερλιν, τους προσωκρατικούς και τον γερμανικό ρομαντισμό, την αυγή της σκέψης και τον π ριν την τρέλα ποιητή. Ό σ ες κι αν είναι οι διευκρινίσεις που μπορούμε να κάνουμε, και οι αναθεωρήσεις, αναπόφευκτες ανάλογα με την εποχή, βγαίνει ωστόσο α π ’ αυτές τις αναλύσεις πως, οι ερωτήσεις που ο Χάιντεγκερ μας θέτει -κ α ι για τις οποίες ο ίδιος λέει πως θα χρειαστεί ν ’ αφήσουμε να περάσει καιρός μέχρι να μπορέσουμε ν ’ ατενίσουμε τις απαντήσεις τουςείναι αυτές που μοιραία πρέπει να αντιμετωπίσουμε. Και πως ο Χάιντεγκερ, αφού απ αλλαγεί από όλα τα λάθη που έγιναν αιτία να τον γνωρίσουμε παραγνωρίζοντάς τον, έχει τη θέση του ανάμεσα στα κάποια πνεύματα που εξέτασαν με διάρκεια τον κόσμο και τους ανθρώπους, από τον Πλάτωνα ώς τον Χ έγκελ και τον Νίτσε.

18/αφιερωμα

Φρεντερίκ ντε Τοβαρνίκι

Χρονολόγιο

Μάρπν Χάιντεγκερ ί 1889 Γεννιέται ο Μάρτιν Χάιντεγκερ, στις 26 του Σεπτέμβρη, στο Μέσκιρχ σε σουαβικό έδαφος. Ο πατέρας του Φρήντριχ ήταν βαρελάς μαζί και ιεροφύλακας της εκκλησίας Σαιν Μαρτέν. Η μητέρα του Γιοχάννα Κέμπφ καταγόταν από οικογένεια χωρικών των περιχώρων. Μέχρι τα 1903 φοιτά στο σχολείο του χωριού.

tj «ρ-Ί

·

(Φραντς Μπρεντάνο) πάνω στην Πολλαπλή Σημασία του όντος στον Αριστοτέλη, βιβλίο που του πρόσφερε ο συμπατριώτης του Κόνραντ Γκρέμπερ, μελλοντικός αρχιεπίσκοπος του Φράιμπουργκ. Αυτό το διάβασμα είναι η αφετηρία μιας προβληματικής πάνω στην έννοια του είναι, που έκτοτε δεν θα σταματήσει.

1909-11 Τα χρόνια του πανεπιστημίου. Αρχικά βρίσκεται στη θεολογική σχολή, ύστερα στη σχολή των επιστημών. Διαβάζει Πασκάλ, Χέγκελ, Σέλλινγκ, Νίτσε, Ντίλτυ, Χούσερλ, Κίρκεγκωρ, Ντοστογιέφσκη, Χαίλντερλιν, Ρίλκε, Τρακλ... Σ’ όλη του τη ζωή ο Χάιντεγκερ θα μείνει ένας παθιασμένος αναγνώστης τόσο των σύγχρονων συγγραφέων όσο και των μεγάλων ελλήνων κλασικών. Ο Χάιντεγκερ αποφασίζει να αφιερωθεί ολοκληρωτικά στη φιλοσοφία, συνεχίζει όμως να παρακολουθεί τις παραδόσεις θεολογίας του Καρλ Μπεργκ. Μέσκιρχ: η πόλη πον γεννήθηκε ο Χάιντεγκερ

1903 Ο Χάιντεγκερ μπαίνει στο Humanistische Gymnasium (κλασικό λύκειο) της Κονστάνς. Εκεί μαθαίνει τα ελληνικά με τον Σεμπάστιαν Χαν. «Δεν είχε όμοιο του στην κατανόηση των ελληνικών - αυτό μάθαμε κοντά του», θα πει αργότερα ο Χάιντεγκερ.

1906 Τελειώνει τις γυμνασιακές του σπουδές στο λύκειο του Φράιμπουργκ στο Μπριογκάου, όπου παίρνει το απολυτήριο (Abitur). Από τα 1907 ήδη, διαβάζει το δοκίμιο του Franz Brentano

1913 Διδακτορικό φιλοσοφίας κοντά στον Σνάιντερ, πάνω στη Θεωρία της κρίσης στον Ψυχολογισμό.

1915 Αναδεικνύεται μετά τη διατριβή του: Το δόγμα των κατηγοριών και της έννοιας στον Duns Scot κάτω από την καθοδήγηση του Η. Rickert. Ο Χάιντεγκερ θα πει μια μέρα στον Ζαν Μπωφρέ, γι’ αυτή τη δουλειά: «Η αλήθεια δεν υπήρχε ακόμα». Ο Χάιντεγκερ γίνεται Privatdozent (βοηθός) στο Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ. Το εναρκτήριο μάθημά του έχει τίτλο: «Η έννοια του χρόνου στην ιστορική επιστήμη».

αφιερωμα/19

1916 Ο Χούσερλ διορίζεται καθηγητής στο ίδιο πανεπιστήμιο. Διαδέχεται τον Ρίκερτ. Ο Χάιντεγκερ στρατολογείται στην ταχυδρομική υπηρεσία της στρατιωτικής περιοχής του Φράιμπουργκ, συνεχίζοντας παράλληλα τις παραδόσεις του στο πανεπιστήμιο.

1917 Παντρεύεται την Elfride Petri (Ελφρίντε Πέτρι), φοιτήτρια στο πανεπιστήμιο. Ο Χάιντεγκερ έχει για μάρτυρα ένα μαθητή του Χούσερλ, τον Χάινριχ Όχονερ. Μέχρι τα 1922 ο Χάιντεγκερ διδάσκει στο Φράιμπουργκ κοντά στον Χούσερλ.

1918 Ο Χάιντεγκερ κατατάσσεται στη μετεωρολογική υπηρεσία του στρατού κοντά στο Βερντέν.

1919 Γεννιέται ο πρώτος του γιος, ο Γιοργκ.

1920 Γεννιέται ο δεύτερος γιος του, ο Χέρμαν.

1922 Η γυναίκα του κι αυτός χτίζουν τη μικρή παράγκα του Todnauberg στο Μέλανα Δρυμό, όπου θα έρθει να δουλέψει και να στοχαστεί. Εκεί, θα τελειώσει το Sein und Zeit (Είναι και Χρόνος) στην αρχή του 1926. Το βιβλίο είναι αφιερωμένο στον Χούσερλ.

Η καλύβα στο Todnauberg

1923 Ο Χάιντεγκερ διορίζεται καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Μάρμπουργκ, όπου και μένει μέχρι το 1928. Ο Χούσερλ υποστήριξε με θέρμη την υποψηφιότητά του. Το Μάρμπουργκ είναι

Στο Φράιμπουργκ το 1914

τότε το κύριο ευρωπαϊκό κέντρο του νεο-καντιανισμού.

1927 Στα τέλη του Φλεβάρη δημοσιεύεται το Είναι και Χρόνος (Sein und Zeit) στην επετηρίδα για τη φιλοσοφία και τη φαινομενολογική έρευνα που διευθύνει ο Χούσερλ. Με το Είναι και Χρόνος ο Χάιντεγκερ πραγματοποιεί μια εντυπωσιακή είσοδο στον κόσμο της φιλοσοφίας. Αυτό το βιβλίο, αφιερωμένο στο δάσκαλο του Χάιντεγκερ, το φιλόσοφο Χούσερλ, μόλις δημοσιεύτηκε στη Γερμανία αποκάλυψε πολύ ευρύτερα από τον κύκλο των φοιτητών τοχ-Μάρμπουργκ «την ιδιοφυία του νεαρού Μάρτιν Χάιντεγκερ», όπως γράφει ο Γκάντεμερ. Ο σεισμός που προκάλεσε η δημοσίευση του Είναι και χρόνος συνέβαλε στον εκθρονισμό του νεο-καντιανισμού που κυριαρχούσε τότε στην Ευρώπη, και στην καθιέρωση της φαινομενολογίας ως του πιο πρωτότυπου φιλοσοφικού κινήματος του καιρού μας. Ανάμεσα στους συναδέλφους του είναι ο προτεστάντης θεολόγος Ρούντολφ Μπούλτμαν. Ανάμεσα στους μαθητές του η Χάννα Άρεντ. Θα παραμείνουν φίλοι του. Παραδόσεις πάνω στα Θεμελιώδη Προβλήματα της Φαινομενολογίας. Συμπέρασμα των παραδόσεων του Χάιντεγκερ:

20/αφιερωμα «Δεν μπορεί να υπάρχει παρά ένα μόνο αληθινό δείγμα πως κάτι καταλάβατε απ’ αυτό το ουσιώδες ανέκφραστο με το οποίο συνεχώς εδώ ασχοληθήκαμε: να ξυπνήσει μέσα σας μια θέληση να επιτελέσετε το έργο στις πιο εσωτερικές του αναζητήσεις - ο καθένας για τον εαυτό του, σύμφωνα με τις δυνάμεις και τα μέτρα του».

Ερνστ Κασίρερ. Ανάμεσα στους Γάλλους συμμετέχοντες είναι ο Ζαν Καβαγιές κι ο Εμανουέλ Λεβινάς. Στις 24 του Ιούλη πραγματοποιεί εναρκτήριο μάθημα με τίτλο: «Τι είναι η μεταφυσική;». Δημοσιεύεται το Ο Καντ και το πρόβλημα της μεταφυσικής, αφιερωμένο στη μνήμη του Μαξ Σέλερ. Ο Χάιντεγκερ αρνείται μια έδρα στο Βερολίνο. Θα την αρνηθεί και πάλι στα 1933.

1930

Με τη γυναίκα του και τα δύο παιδιά του το 1924

1927-Ί8 Χειμώνας Παραδόσεις πάνω στην Κριτική του Καθαρού Λόγου του Καντ. «Πρόοδος υπάρχει τελικά μόνο στο πεδίο που καθόλου δεν σχετίζεται με την ανθρώπινη ύπαρξη. Η φιλοσοφία δεν αναπτύσσεται προοδεύοντας, αλλά αντίθετα είναι η προσπάθεια ανάπτυξης και φωτισμού του ίδιου μικρού αριθμού προβλημάτων. Η φιλοσοφία είναι η αυτόνομη, ελεύθερη, θεμελιακή πάλη της ανθρώπινης ύπαρξης με το σκοτάδι που κάθε στιγμή εκρήγνυται μέσα της. Και κάθε λάμψη δεν κάνει τίποτ’ άλλο εκτός από το ν’ ανοίγει καινούρια βάραθρα».

1928 Ο Χούσερλ παίρνει τη σύνταξή του. Προτείνει για διάδοχό του τον Χάιντεγκερ. Έτσι γίνεται τακτικός καθηγητής του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ. Διαβάζει το δοκίμιο του ιστορικού Χανς Γιάντζεν, Για τον εσωτερικό χώρο της γοτθικής εκκλησίας, δομή διάφανη που του φαίνεται ν’ αποτελεί τον ίδιο το χώρο του ιερού, κι αυτή η ανάγνωση τον κεντρίζει.

1929 Στις διακοπές του Πάσχα συνέδριο για τον Καντ στο Νταβάς (Ελβετία). Αντιπαρατίθεται με τον

Τον Οχτώβρη δημοσιεύεται για πρώτη φορά στη Βρέμη η διάλεξη Η Έννοια της αλήθειας, που ξαναδόθηκε στις 5 του Δεκέμβρη στο Μάρμπουργκ, στις 11 του Δεκέμβρη στο Φράιμπουργκ και στα 1932 στη Δρέσδη. Αυτή η αποφασιστική διάλεξη είναι μια εμβάθυνση και επανάληψη της φαινομενολογικής τομής που επήλθε με το Sein und Zeit. «Είκοσι σελίδες, γράφει ο Ζαν Μπωφρέ, που αποτελούν το νόημα όλου του κατοπινού έργου του Χάιντεγκερ... η στιγμή της στροφής αναφέρεται εδώ...». Ο στοχασμός της αλήθειας έχει το προβάδισμα, αν μπορούμε να το πούμε στην αναλυτική του Dasein (Ώδε-είναι). Πρόκειται επίσης για την αποκάλυψη μιας έμφυτης αντιστοιχίας ανάμεσα στην τέχνη ή την ποίηση και τη σκέψη. Ανάμεσα στους μαθητές του Χάιντεγκερ στο Φράιμπουργκ, ο Γιαν Πατοσκά, ο Χέρμπερτ Μαρκούζε, ο Γκαντάμπερ, ο Μπρέκερ, ο Κρύγκερ. Στα 1930 διαβάζει - με καθοριστικές συνέπειεςτο βιβλίο του Βάλτερ Όττο. «Οι θεοί της Ελλάδας», που μεταβάλλει ριζικά τις παραδοσιακές «μυθολογικές» ερμηνείες. Κάνει παραδόσεις πάνω στη Φαινομενολογία του πνεύματος του Χέγκελ: «Αυτό που θέλουμε, είναι ίσως μόνο το εξής: να μάθουμε να καταλαβαίνουμε πως οφείλουμε, σήμερα πριν από οτιδήποτε άλλο, να διεισδύσουμε ώς εκείνον τον τόπο, όπου το Dasein (Ώδε-είναι) μας δίνει την ελευθερία να ξυπνήσει μέσα μας η διάθεση για τη φιλοσοφία, την ελευθερία δηλαδή να μας ετοιμάσει εντελώς για το φιλοσοφικό έργο του Χέγκελ, και άλλων πριν απ’ αυτόν, ή μάλλον και άλλων μαζί μ’ αυτόν...».

1933 Στις 21 του Απρίλη δέχεται να εκλεγεί πρύτανης του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ. Ο Ζαν Μπωφρέ γράφει: Ο Χάιντεγκερ αποδέχεται δίχως τη θέλησή του τη φοβερή αποστολή να διοικεί, ως εκλεγμένος, το πανεπιστήμιο, τη σχέση του με τη δημόσια εξουσία, πράγμα που απαιτεί απ’ αυτόν να είναι

αφιερωμα/21 αποδεκτός απ’ αυτήν την εξουσία, έτσι ώστε να μπορεί ως πρύτανης να εγγυάται την αυτονομία του Πανεπιστημίου, τον «αυτοκέφαλο» χαρακτήρα του οποίου διακηρύσσει αρχικά στο λόγο του στις 27 του Μάη 1933. (Δώδεκα ερωτήσεις στο Ζαν Μπωφρέ, σ. 85) Ο Χάιντεγκερ θα πει αργότερα γι’ αυτή τη «στράτευση», στο φίλο και βιογράφο του Πέτζετ πως υπήρξε «η πιο μεγάλη ανοησία της ζωής του».

1934 Στα τέλη Φλεβάρη παραιτείται από την πρυτανεία. «Η ρήτρα, που το Μάη του 1933 του φαινόταν ακριβώς δυνατή και προμηνούσε μια θετική εποχή, έγινε όμως σε λίγους μήνες αβάσταχτη». (Ζ. Μπωφρέ).

1934-35

1936 Στις 2 του Απρίλη, δίνει στη Ρώμη τη διάλεξη: Ο Χαίλντερλιν και η ουσία της ποίησης, όπου αρχίζει το διάλογο ανάμεσα στη σκέψη και την ποίηση που δεν θα πάψει πια. Παραδόσεις για τον Σέλλινγκ. Το Νοέμβρη στη Φραγκφούρτη, συναντά τον ελληνιστή Καρλ Ράινχαρτ. Χειμώνας 1936-37. Αρχίζει τις παραδόσεις του για τον Νίτσε οι οποίες θα συνεχιστούν μέχρι τα 1940. Απόπειρα του Χάιντεγκερ: να προσπαθήσει να προσδιορίσει πέρα από τον Νίτσε, σε σχέση με τον σύγχρονο κόσμο, και ξεκινώντας από την ιστορία τού είναι, μια πιο ριζική σχέση ανάμεσα στη θέληση για δύναμη και την αιώνια επιστροφή του αυτού -σκέψεις προφανώς σκόρπιες. Η χαϊντεγκεριανή ανάγνωση της μεταφυσικής

Παραδόσεις πάνω στα ποιήματα του Χάιλντερλιν: Γερμανία και Ρήνος.

1935 Παραδόσεις με τίτλο: Εισαγωγή στη Μεταφυσική. «Η οποιαδήποτε προβληματική της φιλοσοφίας αναγκαστικά παραμένει μη σύγχρονη. Κι αυτό, είτε γιατί η φιλοσοφία βρίσκεται πολύ πιο μπροστά από το ίδιο της το σήμερα, είτε ακόμα γιατί συν-δέει αυτό το σήμερα μ’ αυτό που ποτέ δεν έπαψε να είναι εν αρχή και εν γενέσει. Σε όλες τις περιπτώσεις, η φιλοσοφία παραμένει μια γνώση που όχι μόνο δεν αφήνεται να γίνει σύγχρονη, αλλά για την οποία πρέπει να πούμε μάλλον το αντίθετο: πως υποτάσσει την επικαιρότητα σ’ αυτό που παρέχει το μέτρο». Κι αναφερόμενος στα καθημερινά λάθη πάνω στην ουσία της φιλοσοφίας, το γεγονός, λόγου χάρη, να έχουμε «πάρα πολύ μεγάλες αξιώσεις» απ’ αυτήν, να πιστεύουμε πως θα μπορούσε και θα όφειλε να παρέχει άμεσα στο Dasein ενός λαού, «τα θεμέλια πάνω στα οποία θα έπρεπε αργότερα να χτιστεί ένας πολιτισμός», ο Χάιντεγκερ παρατηρεί μέσα στο μάθημά του: «Λέγεται, λόγου χάρη, πως, αφού η μεταφυσική δεν συνέβαλε στην προετοιμασία της επανάστασης, πρέπει να την απορρίψουμε: είναι ακριβώς τόσο έξυπνο όσο κι ο ισχυρισμός κάποιου πως πρέπει να βάλουμε στην άκρη έναν πάγκο γιατί δεν μας ανυψώνει στον αέρα». Στις 13 του Νοέμβρη, ο Χάιντεγκερ εκφωνεί στο Φράιμπουργκ τη διάλεξη Η καταγωγή του έργου τέχνης. «Η τέχνη γεννιέται σαν Ποίημα, που είναι σύνθεση με την τριπλή έννοια, του χαρίσματος, της θεμελίωσης, και της αρχής».

του Νίτσε, δείχνει πως «το μαθηματικό σχέδιο της φύσης» παίρνει στους σύγχρονους καιρούς, την ύστατη (αν και αφανή) μορφή ενός σχεδίου διατίμησης, εκτίμησης των αξιών. Αυτό εδώ -που προσπαθεί να μας παρασύρει προς μια «περιφορά στο κενό»- δεν υποχωρεί καθόλου στην «υπολογιστική δύναμη» του μαθηματικού σχεδίου.

1938 Διάλεξη με τίτλο «Η θεμελίωση της σύγχρονης εικόνας του κόσμου από τη μεταφυσική», που εκφωνείται στις 9 του Ιούνη στο Φράιμπουργκ (πρώτη θεματική εμφάνιση του Ζητήματος της

22/αφιερωμα τεχνικής). Το ξανακοιταγμένο κείμενο θα βρεθεί στα 1950 στα «Μονοπάτια που δεν οδηγούν πουθενά». Το χειμώνα του 39-40, γίνεται κλειστό σεμινάριο αφιερωμένο στο δοκίμιο του Ernst Giinger (Ερνστ Γιούνγκερ) Der Arbeiter (Ο εργάτης, 1932), που σε λίγο απαγορεύτηκε από το ναζιστικό κόμμα. Ο Γιούνγκερ διατυπώνει εκεί, αυτό που ο Χάιντεγκερ πρέπει να διαισθανόταν, δίχως να σχεδιάζει ακόμα να το εκφράσει ο ίδιος δια του λόγου: Το ζήτημα της τεχνικής. Ύστατο σημείο σύγκλισης του έργου του.

1939 Διάλεξη Ο Ύμνος τον Χαίλντερλιν «Σα μέρα γιορτής». Για τον «εργάτη» ο Χάιντεγκερ γράψει στα 1939 πως αυτή η μελέτη έχει βάρος γιατί φέρνει μ’ έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι ο Σπένγκλερ, αυτό για το οποίο η μέχρι τώρα βγαλμένη από τον Νίτσε λογοτεχνία ήταν ανίκανη, δηλ. μια εμπειρία του όντος μέσα στο είναι του κάτω από το φως της θέλησης για δύναμη.

χειρόγραφά του προφυλάχτηκαν από τους βομβαρδισμούς σε διάφορα σημεία του Μέσκιρχ από τον αδέλφό του Φριτς.

1945 Πρώτη επίσκεψη του Φρεντερίκ ντε Τοβαρνικί που φέρνει στον Χάιντεγκερ κείμενα του Ζαν Μπωφρέ, του Σαρτρ, του Μερλώ-Ποντύ... Δίνει στον Σάρτρ ένα γράμμα του Χάιντεγκερ όπου ο τελευταίος τον προσκαλεί να ’ρθει να φιλοσοφήσει μαζί του στο Τοντνάουμπεργκ, «μακριά από τον πλατωνισμό». Ο Σαρτρ δε θα μπορέσει ν’ απαντήσει σ’ αυτήν την πρόσκληση και δεν θα συναντήσει τον Χάιντεγκερ παρά μόνο γύρω στα 1952-53. Ο Χάιντεγκερ γράφει την Πρυτανεία που δεν θα εκδοθεί παρά μετά το θάνατό του.

1940 Διάλεξη Το πλατωνικό δόγμα της αλήθειας. «Η ιδέα δεν είναι πια, για την αλήθεια, η σε πρώτο επίπεδο παρουσίασή της, αλλά το βάθος που την καθιστά δυνατή».

1941 Παραδόσεις: Θεμελιώδεις έννοιες. «Πρέπει αμέσως μόλις συλλάβουμε τον τίτλο (Grundlagriffe) ν’ αρχίσουμε δίχως καθυστέρηση την άσκηση που συνεχώς εδώ θα μας ζητείται: ν’ αρνηθούμε το συνηθισμένο, που ταυτόχρονα είναι η ευκολία. Πρέπει να υιοθετήσουμε μια συμπεριφορά που δεν απαιτεί καμία ιδιαίτερη προκαταρκτική γνώση, ούτε επιστημονική, ούτε φιλοσοφική. Τέτοιες γνώσεις μπορούν φυσικά να είναι χρήσιμες σ’ άλλους στόχους: εδώ, δεν αποτελούν παρά εμπόδια...». Γίνεται φίλος με τον Max Kommerell (Μαξ Κόμερελ) που θα γράψει στα 1943, χρονιά της εκατονταετίας από το θάνατο του ποιητή, το Μνημόσυνο στον Xάιλντερλιν. Δημοσίευση του Μνήμη (Andenken). Στις 7 του Ιούνη εκφωνεί λόγο πάνω στο ποίημα Επιστροφή.

1944 Ο Χάιντεγκερ κατατάσσεται στη διάρκεια της μαζικής επιστράτευσης των εφέδρων και ορίζεται χειροινακτας σ’ ένα συνεργείο επιχωμάτισης στις όχθες του Ρήνου. Η διδασκαλία του λοιπόν σταματά το Νοέμβρη του 1944. Εκείνη την εποχή τα

Στο Φράιμπουργχ το 1945

1946 Στις 10 του Σεπτέμβρη τον επισκέπτεται για πρώτη φορά ο Ζαν Μπωφρέ στο Τοντνάουμπεργκ. Στα τέλη του Δεκέμβρη: οι γαλλικές αρχές κατοχής απαγορεύουν τη διδασκαλία στον Χάιντεγκερ. Διάλεξη: Γιατί ποιητές; Ο Χαίλντερλιν είναι ο πρόγονος των ποιητών στους δύσκολους καιρούς. ΓΓ αυτό επίσης και κανένας ποιητής αυτής της ηλικίας δεν θα μπορέσει να τον ξεπεράσει. Ο πρόγονος ωστόσο, δε φεύγει σ’ ένα μέλλον, αλλά αντίθετα, έρχεται από κει, έτσι ώστε στο συμβάν το λόγου του να είναι μόνο το μέλλον παρόν».

αψιερωμα/23

1947 Δημοσίευση του Γράμματος για τον ανθρωπισμό, που απευθύνεται στον Ζαν Μπωφρέ. Αυτό το γράμμα που θα μεταφραστεί αμέσως στα γαλλικά, από τον J. R. (...) ανοίγει καινούρια περίοδο στην πορεία της σκέψης του Χάιντεγκερ και αποτελεί το σημείο εκκίνησης για καμιά δεκαριά καινούριες δημοσιεύσεις. Το Γράμμα για τον ανθρωπισμό είναι μια επεξήγηση μέσα στην οποία ο Χάιντεγκερ φωτίζει το βιβλίο του του 1927 σημειώνοντας αυτό που διαφοροποιεί την προβληματική του από τον υπαρξισμό που τότε ήταν σε πλήρη άνθιση. Εκεί που ο Σαρτρ λέει: «Συγκεκριμένα είμαστε σε ένα επίπεδο, όπου υπάρχουν μόνο άνθρωποι», ο Χάιντεγκερ αντιλέγει: «Είμαστε σ’ ένα επίπεδο όπου κυρίως υπάρχει το είναι». Από πού προέρχεται το επίπεδο; ρωτά ο Χάιντεγκερ, το «είναι και το επίπεδο συγχέονται». Το Γράμμα αναφέρει σαν ένα καθήκον της επικείμενης σκέψης, έναν γόνιμο διάλογο (produktives Gesprach) με το μαρξισμό.

1949 Στη Βρέμη, το Δεκέμβρη, τα τέσσερα μέρη της θεμελιώδους διάλεξης Einblick in das was ist. Μια ματιά σ ’ αυτό που είναι (το πράγμα. Η επιθεώρηση. Ο κίνδυνος. Η καμπή).

1950 Στις 6 του Ιούνη, διάλεξη στο Μόναχο. Das Ding. La Chose. «Αυτό το παιχνίδι που φέρνει στην επιφάνεια το παιχνίδι του καθρέφτη της απλότητας της Γης και του Ουρανού, των Θείων και των Θνητών, το ονομάζουμε ο κόσμος». Ανάμεσα στους ακροατές, ο συγγραφέας Έρχαρτ Κέστνερ. Στις 7 οχτώβρη, διάλεξη: Ο λόγος. Δημοσίευση του Holzwege (Μονοπάτια που δεν οδηγούν πουθενά), συλλογή έξι κειμένων των οποίων η σύνταξη κλιμακώνεται από το 1934 ώς το 1946. «Οι ξυλοκόποι κι οι δασικοί ξέρουν τα μονοπάτι**. Ξέρουν αυτό που σημαίνει: να ’ναι κανείς σ’ ένα Holzweg, σ’ ένα μονοπάτι που δεν οδηγεί πουθενά».

Η σκέψη δεν λύνει τα αινίγματα του σύμπαντος. Η σκέψη δεν μας δίνει ευθέως τη δύναμη της πράξης» (Μ.Χ.) Ανάμεσα στους μαθητές της δεκαετίας του ’50: Ο Curt Ockwadt, ο Η. Buchner, ο G. Kahn, ό W. Brokmeier, ο Ernst Tugendhat, A. Guzzoni, Kaichi Tsujimura.

1953 Διάλεξη: To ζήτημα της τεχνικής (Μόναχο, 18 Νοέμβρη). Το μαθηματικό σχέδιο της φύσης που προέρχεται Οπό τον Γαλιλαίο και τον Ντεκάρτ οδηγεί σήμερα στην απόλυτη κυριαρχία του υπολογισμού. Ο Χάιντεγκερ εξετάζει την α-διανόητη ακόμα φύση της σύγχρονης τεχνικής σ’ έναν κόσμο όπου η τεχνική αποκάλυψη του όντος έχει γίνει η «φιλοσοφία» μας. Πώς στη σχέση μας με την τεχνική να φτάσουμε σε μια πιο ελεύθερη σύνδεση μ’ αυτήν. Αυτή η διάλεξη, μας επιτρέπει να συλλάβουμε μέσα σ’ όλη της την πρωτοβουλία, την πολιτική σκέψη του Χάιντεγκερ.

1955 Ταξιδεύει στη Γαλλία για πρώτη φορά επί τη ευκαιρία του Δεκαήμερου του Cerisy-La-Salle, όπου εκφωνεί τη διάλεξη, Τι είναι λοιπόν η φιλοσοφία; «Το μονοπάτι προς το οποίο θέλω τώρα να γνέψω, βρίσκεται ακριβώς μπροστά μας. Απλά και μόνο γιατί είναι εκεί, πάρα πολύ κοντά μας, δυσκολευόμαστε να το ανακαλύψουμε. Κι ακόμα, όταν το βρούμε, προχωράμε σ’ αυτό με τη βοήθεια άλλων». Μένει στο Παρίσι με τη γυναίκα του στον Ζαν

1951 Ο Χάιντεγκερ ξαναρχίζει τη διδασκαλία του, με τον τίτλο (Emeritus) του συνταξιούχον καθηγητή στο πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ. Διδασκαλία που θα κρατήσει ώς τα 1957. Παραδόσεις: Τι ονομάζουμε σκέψη; «Η σκέψη δεν φέρνει γνώση όπως κάνουν οι επιστήμες. Η σκέψη δεν φέρνει πρακτική σοφία.

Μπωφρέ. Επισκέπτεται το Μουσείο του Λούβρου και τα ανάκτορα των Βερσαλιών. Συναντά τον ποιητή Rene Char (Ρενέ Σαρ) και επισκέπτονται τον ζωγράφο G. Braque (Μπρακ) στο Βαρενζεβίλ.

24/αφιερωμα Χειμώνας 1955-56. Παραδόσεις: «Η αρχή της λογικής». Αυτό που έχει σημασία είναι να είμαστε οι προστάτες, οι φύλακες, προσέχοντας ώστε το σιωπηλό μήνυμα του λόγου που -αφορά το είναι, να υπερισχύει από το θορυβώδες κάλεσμα του principium rationis, ως αρχής κάθε παρουσίας».

1956-57 Ανακαλύπτει τη χώρα του Cezanne (Σεζάν) στη διάρκεια δύο διαμονών του στην Αιξ-αν-Προβάνς. Ο Χάιντεγκερ πάει σ’ αυτήν ακριβώς την κορφή απ’ όπου φαίνεται το βουνό Σαιν Βικτουάρ. Στην Προβηγκία χαιρετίζει «το πλησίασμα της ελληνικής χώρας».

την κοντινή ποιητική διαμονή την εποχή των σεμιναρίων του Τορ, με φιλικούς χαιρετισμούς». Και σε προμετωπίδα του βιβλίου, αυτές οι γραμμές του X. «Η αγαπημένη Προβηγκία, είναι άραγε αυτή η μυστικά αόρατη κάμαρα που ενώνει την πρωινή σκέψη του Παρμενίδη με το ποίημα του Χάιλντερλιν». Στα γενέθλια των 70 του χρόνων ο Χάιντεγκερ ονομάζεται επίτιμος πολίτης του Μεσκίρχ.

1962 Ταξιδεύει για πρώτη φορά στην Ελλάδα, τον Απρίλη. Σ’ ένα του γράμμα στον Ζαν Μπωφρέ, ο Χάιντεγκερ γράφει: «Η διήγηση του ταξιδιού συνοψίζεται στη λέξη του Πλάτωνα: Δεν λέγεται με κανέναν τρόπο». Ακολουθούν άλλα τρία ταξίδια, το 1964, που πάει στην Αίγινα, το 1966 (Ταορμίνα στη Σικελία) και τον Απρίλη του 1967 που δίνει στην Αθήνα μια διάλεξη για την Αθηνά.

1966

1958 Ξαναταξιδεύει στη Γαλλία. Στις 20 του Μάρτη, δίνει διάλεξη στο Πανεπιστήμιο της Αιξ-αν-Προβάνς: Ο Χέγκελ και οι Έλληνες στις 11 του Μάη, διάλεξη στη Βιέννη: Η λέξη. Στην όπερα: Don Giovanni. Στο δρόμο του γυρισμού, σταθμοί σε διάφορους τόπους σημαδεμένους από τη θύμηση του ποιητή Τρακλ. Στον Ώνσμπρουκ, επισκέπτεται τον Λούντβιχ Φον Βίκερ, το φίλο του ποιητή.

1959 Δημοσιεύεται Πορεία προς το λόγο, που η γαλλική του μετάφραση θα είναι αφιερωμένη στον Ρενέ Σαρ. «Για τον Ρενέ Σαρ, με τις ευχαριστίες μου για

Το καλοκαίρι μένει στη Βωκλύζ μετά από πρόσκληση του Ρενέ Σαρ, και γίνεται το πρώτο σεμινάριο του Τορ. (Ηράκλειτος και Παρμενίδης) Συναντά την Υβόνη και τον Κριστιάν Ζερβό. Στοχασμός πάνω στο Ανοιχτό που μένει ως τέτοιο αδιανόητο, «αν και στην αρχή της φιλοσοφίας ειπώθηκε για το ξέφωτο του Ανοιχτού». «Ποια ονόματα το επικαλούνται με μια λέξη; Και πού βρίσκουμε αυτήν την επίκληση; Απάντηση: στο Ποίημα του Παρμενίδη που και σήμερα ακόμα, αν και κανένα αυτί δεν το ακούει, μιλά ωστόσο στις επιστήμες μέσα στις οποίες χάνεται η φιλοσοφία». Ο Ρενέ Σαρ είχε γράψει στα 1947: «Το Ταρ εκστασιαζόταν στη λύρα των λιθαριών του. Το βουνό Πιεντού, καθρέφτης των αετών, ήταν μπροστά». Χειμώνας 66-67: ο Χάιντεγκερ συμμετέχει στο σεμινάριο του Γ. Φινκ για τον Ηράκλειτο.

1968-69 Δεύτερο και τρίτο σεμινάριο του Τορ. Προσπαθεί να προσεγγίσει την ερώτηση τού είναι μέσα από τον Χέγκελ κι έπειτα μέσα από τον Καντ. Ο Χάιντεγκερ αναπολεί τις διαμονές του στη Βωκλύζ στο Ανάμνηση τον Μαρσέλ Ματιά. Με την ευκαιρία των ογδοντάχρονών του η Χάννα Άρεντ διαβάζει στο ράδιο το κείμενο που σήμερα περιέχεται στο βιβλίο της Πολιτική Ζωή. «Γιατί η θύελλα που ξεσηκώνει η σκέψη του Χάιντεγκερ-σαν κι αυτές που ακόμα μένουν πάνω μας, μετά από χιλιετίες, από το έργο του

αφιερωμα/25 Πλάτωνα- δεν έχει την αρχή της μέσα στον αιώνα. Έρχεται από πολύ πολύ παλιά κι αυτό που αφήνει πίσω της είναι η τελείωση που, σαν κάθε τελείωση, ξαναγυρνά πολύ πολύ πίσω». Αυτά τα γενέθλια γιορτάζονται στο Μέσκιρχ και στο Αουρίσβιλ (Ελβετία) παρουσία πολλών φίλων. Ο ποιητής Πωλ Σελάν επισκέπτεται τον Χάιντεγκερ και γράφει λίγο αργότερα ένα ποίημα με τίτλο Todnauberg. «Άγριο αυτό που αργότερα, στο δρόμο, έγινε ξεκάθαρο».

1973 Σεμινάριο του Zahringen (Τσέρινγκεν). Προσπαθεί μια προσέγγιση της ερώτησης τού είναι μέσα από τον Χούσερλ. Ό λη η δραστηριότητα του Χάιντεγκερ, στην οποία τον βοηθά τόσο ο Φ.Β. Χέρμαν, είναι αφιερωμένη στη δρομολόγηση της πλήρους έκδοσης των έργων του. Ο πρώτος τόμος βγαίνει ενόσω ξει, στα 1975, στις εκδ. Βιττόριο Κλόστερμαν, στη Φραγκφούρτη. Γιαν Πατοαχά

1976 Ο Χάιντεγκερ δέχεται από την Πράγα ένα γράμμα του τσέχου φαινομενολόγου Γιαν Πατοσκά που τον ευχαριστεί για κάποια βιβλία που του έστειλε και για όλα όσα του ήταν υποχρεωμένος (μέλλων αντιπρόσωπος της Χάρτας 77 των Ελευθεριών, ο συγγραφέας των Αιρετικών Δοκιμίων και του Πλάτωνας κι Ευρώπη, πέθανε μετά από μια σειρά αστυνομικών ανακρίσεων στις 13.3.1977). Στους συμμετέχοντες του δέκατου συνέδριου του Κύκλου του Χάιντεγκερ στις ΗΠΑ, που ιδρύθηκε στο Σικάγο στα 1966 από τον Μάνφρεντ Φρινγκς, ο Χάιντεγκερ στέλνει από το Βάλτερ Μπήμελ μια Προσφώνηση που ήταν επίσης κι ένας χαιρετισμός. Ο Χάιντεγκερ πεθαίνει στις 26 του Μάη στο Φράιμπουργκ. Ο φίλος του Ρενέ Σαρ γράφει μερικές γραμμές που δε θα δημοσιευτούν παρά τρία χρόνια αργότερα σε μια μικρή συλλογή που ο τίτλος της είναι Aise a porter. «Ο Χάιντεγκερ πέθανε σήμερα το πρωί. Ο ήλιος που τον ξάπλωσε του άφησε τα εργαλεία του και κράτησε μόνο το έργο του. Αυτό το κατώφλι είναι μόνιμο. Η νύχτα που ανοίχτηκε έχει προτιμήσεις». Ακολουθεί η ημερομηνία»: Τετάρτη 26 του Μάη 1976. Στις 28 του Μάη, τελετή της κηδείας στο νεκροταφείο του Μέσκιρχ, στη διάρκεια της οποίας ο γιος του Χέρμαν διαβάζει στίχους του Χαίλντερλιν που ο ίδιος ο Χάιντεγκερ είχε διαλέξει. Στην επιτάφια πέτρα ένα αστέρι Auf einen Stern Zugehen, nur dieses, «η πορεία προς το άστρο, αυτό μόνο», είχε γράψει στην Εμπειρία της σκέψης.

Magazine Litteraire Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια

26/αφιερωμα

Γιατί μένουμε στην επαρχία; Αναπόληση της γενέθλιας γης, δυσπιστία απέναντι στη μεγαλούπολη, ύμνος της αγροτικής ζωής: ένα κείμενο με βιργραψίκές αντηχήσεις, ποίτχρησιμοποιήθηκε σαν συμβολή στην ιδεολογία «volkisch».

Ανέκδοτο κείμενο τον Μάρτιν Χάιντεγκερ

Το Σεπτέμβρη του 1933, ο Μάρτιν Χάιντεγκερ, πρύτανης τότε του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ από τις 21 Απρίλη, δέχεται για δεύτερη φορά (η πρώτη πρόταση του είχε γίνει μερικά χρόνια πριν) μια πρόταση διορισμού στην έδρα της φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Βερολί­ νου. Το κείμενο που ακολουθεί εκθέτει τους λό­ γους της άρνησης του. Βρίσκουμε εδώ μια περι­ γραφή της «Hiitte»,* της καλύβας όπου ο Χάιντεγκερ συνήθιζε να δουλεύει και όπου γράφτη­ κε σε μεγάλο μέρος to Sein und Zeit, και της κοι­ λάδας του Todnau (Τοντνάου), κοντά στο Feldberg (Φέλντμπεργκ), την πιο ψηλή κορυφή του

Νότου του Μέλανος Δρυμού - τόπος ήδη φημι­ σμένος για το σκι εκείνη την εποχή. Αυτό το κεί­ μενο, με τις βιογραφικές αντηχήσεις, όπου ο Χάιντεγκερ αναφέρεται στο ρίζωμά του στον αγροτικό κόσμο, όχι μόνο μεταδόθηκε από το ράδιο, αλλά και δημοσιεύτηκε ολόκληρο στην εθνικο-σοσιαλιστική εφημερίδα της περιοχής Ba­ de (Μπαντ), Des Alemanne, το Μάρτη του 1934, μετά δηλαδή την παραίτηση του Χάιντεγκερ από τις πρυτανικές του αρμοδιότητες. Η αναπόληση της γενέθλιας γης, η δυσπιστία απέναντι στη με­ γαλούπολη, ο ύμνος στην αγροτική ζωή, όλα αυ­ τά μπορούσαν να παρακινήσουν κάποιον να δει

αψιερωμα/27 σ’ αυτόν το λόγο μια συμβολή στην ιδεολογία «volkisch».* Η πρώτη ολοκληρωμένη δημοσίευση αυτού του κειμένου, που τόσο συχνά αναφέρεται, θα έπρεπε να μας επιτρέψει ν’ αναρωτηθού­ με αν δεν πρόκειται περισσότερο για μια μαρτυ­ ρία σχετική με την τελεολογία της οποιοσδήποτε σκεπτόμενης ύπαρξης, καθώς ριζώνει αναγκα­ στικά σ’ έναν καθορισμένο τόπο, σε μια καθορι­ σμένη γλώσσα, σ’ έναν τρόπο ύπαρξης και μια χρονική στιγμή. «Σε μια απότομη πλαγιά μιας ψηλής και μεγά­ λης κοιλάδας του Νότου του Μέλανος Δρυμού, σε 1150 μ. ύψος, υπάρχει μια μικρή καλύβα του σκι. Όλο κι όλο είναι έξι επί επτά. Η χαμηλή σκεπή σκεπάζει τρία δωμάτια. Σκορπισμένα στο στενό βάθος της κοιλάδας και στην απέναντι πλαγιά που είναι το ίδιο απότομη, απλώνονται πλατιά τ’ αγροκτήματα με τις μεγάλες γερτές σκεπές. Καταμήκος της πλαγιάς τα λιβάδια και τα βοσκοτόπια ανεβαίνουν μέχρι το δάσος με τα γέρικα, περήφανα και σκοτεινά έλατα. Πάνω σ’ όλα αυτά βασιλεύει ένας καθαρός καλοκαιριάτι­ κος ουρανός και στο ακτινοβόλο του διάστημα σηκώνονται δύο γεράκια κάνοντας μεγάλους κύ­ κλους. Εκεί είναι ο κόσμος της δουλειάς μου - ιδωμέ­ νος από το ρεμβαστικό μάτι του περαστικού δια­ βάτη και του παραθεριστή. Εγώ ο ίδιος για να πω την αλήθεια δεν θαυμάζω ποτέ το περιβάλ­ λον. Νιώθω την αλλαγή του ώρα με την ώρα, μέρα-νύχτα, μέσα στον μεγάλο κύκλο των εποχών. Το βάρος των βουνών κι η αγριάδα του πρωτό­ γονου βράχου τους, το συνετό απάντημα. των ελάτων, το φωτεινό μεγαλείο - ακόμα και χωρίς το στολίδι των ανθισμένων λιβαδιών - , το μουρμούρισμα του χειμάρρου τη μακριά φθινοπωριά­ τικη νύχτα, η αυστηρή απλότητα των βαθιά χιο­ νισμένων εκτάσεων, όλα αυτά εισχωρούν, συ­ μπιέζονται και δονούνται μες στην καθημερινή ύπαρξη εκεί πάνω. Όμως όχι στις ηθελημένες στιγμές της απόλαυσης και της τεχνητής ταύτι­ σης, αλλά μόνο όταν η δική μου ύπαρξη είναι εν κινήσει. Μόνο η δουλειά ανοίγει το χώρο σ’ αυ­ τήν την πραγματικότητα του βουνού. Η πορεία της δουλειάς παραμένει συνδεδεμένη με την ανύ­ ψωση του περιβάλλοντος. Ό ταν μέσα στη βαθιά νύχτα του χειμώνα μια βίαιη χιονοθύελλα εξαπολύει τις λαίλαπές της γύρω από την καλύβα, καλύπτοντας και κρύβο­ ντας τα πάντα, τότε είναι η μεγάλη ώρα της φι­ λοσοφίας. Τότε η προβληματική της πρέπει να γίνει απλή και ουσιαστική. Η επεξεργασία της κάθε σκέψης δεν μπορεί παρά να είναι τραχιά και κοφτερή. Η προσπάθεια που χρειάζεται για την αποτύπωση των λέξεων είναι παρόμοια με την αντίσταση των έλατων που ορθώνονται ενάντια στη θύελλα. Κι η φιλοσοφική δουλειά Οεν ξετυλίγεται σαν

Ο Χάιντεγκερ στην καλύβα τον στο Todnauberg.

την επιμέρους απασχόληση ενός ιδιότροπου. Έχει τη θέση της στο ον·αο περιβάλλον της δου­ λειάς των χωρικών Όταν ο νεαρός χωριάτης τραβά το βαρύ έλκηθρο καταμήκος της πλαγιάς και χωρίς να καθυστερεί τον οδηγό, με το ψηλό φορτίο του απο κούτσουρα οξιάς, στην επικίν­ δυνη κατηφόρα ώς το αγρόκτημά του, όταν ο βο­ σκός, μι σήμα αργό και ρεμβαστικό, σπρώχνει το κοπάδι του προς την κορφή, όταν ο χωρικός μαζεύει στο δωμάτιό του καταπώς πρέπει τις αμέτρητες σανίδες που προορίζονται για τη σκε­ πή του, τότε η δουλειά μου είναι του ιδίον εί­ δους. Η άμεση προσχώρηση στον αγροτικό κό­ σμο βρίσκει εκεί τη ρίζα της. Ο κάτοικος της πό­ λης σκέφτεται πως «ανακατεύεται με τον όχλο» μόλις υποβιβάζεται σε μια μακριά συζήτηση μ’ έναν χωρικό. Ό ταν το βράδυ, την ώρα της ξε­ κούρασης, κάθομαι με τους χωρικούς στον πάγ­ κο της σόμπας ή στο τραπέζι, στη γωνιά του κα­ λού Θεού, την περισσότερη ώρα ούτε καν μιλά­ με. Καπνίζουμε τις πίπες μας σιωπηλά. Πού και πού ίσως αφήνουμε να πέσει μια λέξη για να πούμε πως το κόψιμο των δέντρων στο δάσος τε­ λειώνει τώρα, πως την περασμένη νύχτα η νυφί­

28/αφιερωμα τσα αφάνισε το κοτέτσι, πως αύριο μάλλον αυτή η γελάδα θα γεννήσει, πως ο Oehnibauer έπαθε αποπληξία, πως ο καιρός σύντομα θα «γυρίσει». Η κρυφή ενσωμάτωση της δουλειάς μου στο Με­ λανά Δρυμό και στους ανθρώπους που ζουν εκεί, προέρχεται από ένα αιώνιο ρίζωμα στο αλαμανικό και σουαβικό έδαφος, που τίποτα δεν μπορεί να το αντικαταστήσει. Ο κάτοικος της πόλης ως επί το πλείστον κε­ ντρίζεται απ’ αυτό που ονομάζουμε μια διαμονή στην εξοχή. Αλλά ο κόσμος των βουνών και των χωρικών τους φέρει και οδηγεί τη δουλειά μου. Τώρα η δουλειά μου εκεί πάνω διακόπτεται από καιρό σε καιρό, για συνεντεύξεις, μετακινήσεις για διαλέξεις, συζητήσεις και τη διδασκαλία μου εδώ κάτω. Μόλις όμως ξανανεβαίνω πάνω, από τις πρώτες ώρες της παρουσίας μου στην καλύ­ βα, όλο το σύμπαν των παλιών ερωτήσεων με κατακλύζει και μάλιστα με τη μορφή ακριβώς που τις είχα αφήσει. Μεταφέρομαι πολύ απλά στον ίδιο το ρυθμό της δουλειάς, και καταβάθος δεν είμαι καθόλου μα καθόλου κύριος του κρυ­ φού της νόμου. Οι κάτοικοι της πόλης εκπλήσ­ σονται συχνά από τη μακριά και μονότονη απονόνωσή μου στα βουνά, ανάμεσα στους χωρι­ κούς. Δεν είναι όμως μια απομόνωση, αλλά ό­ ντως η μοναξιά. Στις μεγάλες πόλεις ο άνθρωπος μπορεί πράγματι να είναι εύκολα πιο απομονω­ μένος από οπουδήποτε αλλού. Αλλά δεν μπορεί ποτέ νά ’ναι μόνος. Γιατί η μοναξιά έχει την απόλυτα πρωτότυπη δύναμη να μη μας απομο­ νώνει, αλλά να πετά ολόκληρη την ύπαρξη στην πλατιά γειτνίαση της ουσίας όλων των πραγμά­ των. Εκεί κάτω μπορεί κανείς να γίνει στο άψεσβήσε μια «διασημότητα» με τη μεσολάβηση των εφημερίδων και των περιοδικών. Είναι ακόμα ο πιο σίγουρος δρόμος για να τάξουμε την πιο προσωπική μας θέληση στην παρερμηνεία και να πέσουμε γρήγορα και ριζικά στη λήθη. Αντίθετα η χωριάτικη μνήμη εκφράζει μια απλή πίστη, δοκιμασμένη και δίχως ρωγμές. Τε­ λευταία, μια γριά χωρική πέθανε εκεί πάνω. Εί­ χε διασώσει μέσα στην ισχυρή και παραστατική προσωπική της γλώσσα πολλές παλιές λέξεις και διάφορες παροιμίες, που ήδη η νεολαία του χω­ ριού δεν καταλαβαίνει πια σήμερα, και που έχουν χαθεί για τη ζωντανή γλώσσα. Την περα­ σμένη χρονιά, τότε που έζησα για ολόκληρες βδομάδες μόνος στην καλύβα, αυτή η χωρική των 83 χρόνων, πολλές φορές σκαρφάλωνε την απότομη πλαγιά για νά 'ρθει να με δει. Ήθελε, έλεγε, να επιβεβαιώσει κάθε φορά αν ήμουν ακόμα εκεί κι αν «κάποιοι» δεν είχαν έρθει στα ξαφνικά να με κλέψουν. Τη νύχτα του θανάτου της την πέρασε συζητώντας με μέλη της οικογένειάς της. Επίσης μισή ώρα πριν το τέλος της τους επιφόρτισε να χαιρετήσουν «τον κύριο κα­

θηγητή». Μια τέτοια μνήμη αξίζει ασύγκριτα πιο πολύ κι απ’ το πιο περίτεχνο ρεπορτάζ μιας πα­ γκόσμια γνωστής εφημερίδας για τη δήθεν φιλο­ σοφία μου. Ο κόσμος της πόλης διατρέχει τον κίνδυνο να γίνει η λεία μιας ολέθριας αίρεσης. Ένας ενο­ χλητικός ^ λ ο ς , πολύ θορυβώδης, πολύ ενεργη­ τικός, και με μια υπερβολική λεπτότητα, μοιάζει συχνά να νοιάζεται για τον αγροτικό κόσμο και τον τρόπο ζωής του. Έτσι όμως αυτοί αρνούνται ακριβώς αυτό που σήμερα είναι το μόνο αναγκαίο: να κρατηθούν σε απόσταση από τον αγροτικό τρόπο ύπαρξης, να τον αφήσουν, όσο ποτέ πριν, στον δικό του νόμο. Να μην τον αγγί­ ξουν - για να μην του κάνουν κακό εκθέτοντάς τον στην όλο ψέματα φλυαρία των φιλολογούντων πάνω σ’ αυτό που δημιουργεί το ίδιο το εί­ ναι ενός λαού, και στην προσκόλλησή του σε μια γη. Ο χωρικός δεν έχει καθόλου ανάγκη αυτό το ζήλο των κατοίκων της πόλης κι ούτε τον θέλει. Αυτό όμως που έχει ανάγκη κι αυτό που θέλει είναι η σεμνή λεπτότητα απέναντι στο ίδιο του το είναι και σ’ αυτό που συνιστά την ανεξαρτη­ σία του. Πολλοί όμως απ’ αυτούς που έρχονται από την πόλη και είναι περαστικοί από δω - ξε­ κινώντας από τους σκιέρ - συμπεριφέρονται σή­ μερα στο χωριό και στο αγρόκτημα σα να δια­ σκέδαζαν στους τόπους ψυχαγωγίας των μεγαλουπόλεών τους. Μια τέτοια διαγωγή καταστρέ­ φει σ’ ένα μόνο βράδυ πολύ περισσότερα απ’ όσα θα μπορούσαν δεκαετίες επιστημονικής δι­ δασκαλίας γι’ αυτό που αποτελεί το είναι ενός λαού και των λαϊκών παραδόσεων. Ας αφήσουμε καταμέρος κάθε συγκαταβατική οικειότητα και κάθε ψεύτικο ενδιαφέρον για το λαό - ας μάθουμε να παίρνουμε στα σοβαρά την τραχιά και απλή ύπαρξή του εκεί ψηλά. Τότε μόνο θα ξαναρχίσει να μας μιλά. Τελευταία, δέχτηκα μια δεύτερη πρόταση διο­ ρισμού στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Σε τέ­ τοιες περιπτώσεις αφήνω την πόλη για ν’ απο­ συρθώ στην καλύβα μου. Ακούω αυτό που τα βουνά και τα δάση και τα αγροκτήματα λένε. Έτσι έρχομαι να επισκεφτώ τον παλιό μου φίλο, έναν χωρικό 75 χρονών. Διάβασε στην εφημερί­ δα την πρόταση του Βερολίνου. Τι θα πει; Βυθί­ ζει αργά το σίγουρο βλέμμα των καθαρών του ματιών στα δικά μου, κρατά το στόμα πεισματι­ κά κλειστό, βάζει με σοβαρότητα το τίμιο χέρι του στον ώμο μου και κουνά ανεπαίσθητα το κε­ φάλι. Αυτό θα πει: Κατηγορηματικά: ΟΧΙ!».

Magazine Litteraire Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια 1. Σ.τ.μ. volkisch: η λέξη σημαίνει «εθνικός» με ρατσιστική και φασιστική όμως χροιά.

2. Σ.τ.μ. hutte: καλύβα.

αφιερωμα/29

Ζαν-Λ υκ Μ αριόν

Φ αινομενολογικά Είναι ξεκάθαρο σήμερα: ο Χάιντεγκερ προέρχεται από τη φαινομενολογία και την επικρίνει μόνο και μόνο για να τη συμπληρώσει.

Το ενδιαφέρον για την ανάγνωση και τη μελέτη του Χάιντεγκερ δεν θα μεγάλωνε, όπως συμβαί­ νει, εάν επρόκειτο για μια μόδα, για το είδωλο μιας φυλής, δηλαδή για έναν μεγάλο διανοητή. Το ενδιαφέρον, αντίθετα, μεγαλώνει, γιατί η κα­ νονική και γοργή δημοσίευση των παραδόσεων του στο Gesmatausgabe, μαρτυρά μια σκέψη με­ θοδικά διαμορφωμένη με τη -ριζικά αντικαρτεσιανή- μέθοδο της φαινομενολογίας. Γιατί, είναι ξεκάθαρο σήμερα, ο Χάιντεγκερ προέρχε­ ται από τη φαινομενολογία και την επικρίνει μό­ νο και μόνο για να τη συμπληρώσει. Προέρχεται από τη φαινομενολογία: το πρώτο του μάθημα στο Φράιμπουργκ, σαν βοηθός του Husserl (Χούσερλ) στα 1919-20, ήταν αφιερωμέ­

νο σε «κάποια επιλεγμένα προβλήματα της κα­ θαρής φαινομενολογίας». Και το πιο παλιό του μάθημα, στα 1921-22, που τώρα δημοσιεύτηκε, αφορά τις Φαινομενολογικές Ερμηνείες του Αρι­ στοτέλη, και συνεχίζεται σε μια Εισαγωγή στη φαινομενολογική έρευνα. Αυτός ο φαινομενολο­ γικός ζήλος πήρε δημοσιότητα κι έγινε γνωστός, καθώς ο Χάιντεγκερ χρειάστηκε ν’ απολογηθεί γι’ αυτόν, λίγα χρόνια αργότερα, μέσα στο μάθη­ μα: «Έχει ειπωθεί πως η φιλοσοφική μου δου­ λειά ήταν καθολική φαινομενολογία. Ίσως γιατί είμαι πεπεισμένος πως διανοητές σαν τον Θωμά τον Ακινάτη και τον Duns Scot (Ντανς Σκοτ) κάτι ήξεραν από φιλοσοφία- ίσως και πιο πολλά από μερικούς σύγχρονους. Η έννοια όμως της

30/αφιερωμα καθολικής φαινομενολογίας είναι πιο ανόητη κι από τα προτεσταντικά μαθηματικά». Οι παρα­ δόσεις του Μάρμπουρ, άλλωστε, γίνονται ο ευ­ θύς αντίλαλος των σύγχρονων φαινομενολόγων και των σύγχρονων φαινομενολογικών θέσεων (ιδίως του Σέλερ). Όσο για την προσωπική επιρροή του Χούσερλ, οι συζητήσεις που ο Χάιντεγκερ είχε μαζί του πάνω στο άρθρο «Η φιλοσοφία ως αναμφίλεκτος επιστήμη», στο άρ­ θρο «Φαινομενολογία» της Encyclopedia Britannica, και τέλος πάνω στα «Μαθήματα» που αφο­ ρούν τη συνείδηση του χρόνου, είναι και με το παραπάνω αρκετές για να τη θεμελιώσουν, χω­ ρίς να είναι απαραίτητο να ξαναρχίσουν κά­ ποιες πολεμικές που μόλις πρόσφατα σταμάτη­ σαν. Αν ο Χάιντεγκερ προέρχεται από τη φαινο­ μενολογία -γεγονός πλατιά αποδεκτό-, πρέπει να υπογραμμίσουμε πως τη διασχίζει για να τη συμπληρώσει μόνο- σημείο αμφιλεγόμενο. Βέ­ βαια το πασίγνωστο (ίσως όμως απατηλό) «Γράμμα στον Richardson», συμπληρωμένο από «Το μονοπάτι της σκέψης μου και η Φαινομενο­ λογία», σημειώνει ξεκάθαρα μια ρήξη. Αυτή η ρήξη με τον Χούσερλ και το ιδανικό της βεβαίας επιστήμης που αυτός επιβάλλει στη φαινομενο­ λογία, επαληθεύεται στις παραδόσεις του. Θα μπορούσε όμως αυτή η ρήξη, από τη μία να μην αποδίδει την πιο θεμελιακή συζήτηση ανάμεσα στον Χούσερλ και τον Χάιντεγκερ, κι από την άλλη να μην είναι αρκετή, για να καταργήσει τη φαινομενολογική τους σύνδεση. Μια ένδειξη -κάτι παραπάνω από ένδειξη- δικαιολογεί αυτή τη συγκρατημένη στάση: στα τελευταία του κεί­ μενα ο Χάιντεγκερ επικαλείται, για να δηλώσει το επερχόμενο στίγμα της σκέψης του, αυτό που -καταφανώς αντιφάσκοντας- ονομάζει «μια φαινομενολογία του αφανούς» -Phanomenologie des Unscheibaren. Περί τίνος πρόκειται; Διότι, είτε ολόκληρη η φαινομενολογία είναι, νομίμως, μια ανακοίνωση αυτού που από μόνο του και δί­ χως τη φαινομενολογία, θα έμενε αφανές (και τότε ο Χούσερλ θα είχε ο ίδιος επεξεργαστεί αυ­ τόν τον ορισμό της φαινομενολογίας), είτε θα επρόκειτο να καταστήσει προφανές αυτό που, από μόνο του και νομίμως, δεν εμφανίζεται (και τότε η αντίφαση του ορισμού θα εξευτέλιζε τον ίδιο τον Χάιντεγκερ). Αυτό το δίλημμα, που εί­ ναι πολύ κατηγορηματικό για να είναι έντιμο, κρατά την επιφανειακή του εγκυρότητα μόνον όσο δεν ανατρέχουμε στα ίδια τα πράγματα. Η κριτική που αποφασίζει οριστικά τη θεωρη­ τική ρήξη ανάμεσα στον Χάιντεγκερ και τον Χούσερλ, τοποθετείται -μου φαίνεται- στα 1925, όταν το μάθημα πάνω στα «Προλεγόμενα στην ιστορία της έννοιας του χρόνου», (που δεν έχει ακόμα μεταφραστεί) δηλώνει πως «η φαινομενο­ λογία στη θεμελιακή της προσπάθεια να προσ­ διορίσει το πιο ιδιαίτερο πεδίο της, είναι λοιπόν

μη-φαινομενολογική». Ο Χάιντεγκερ προσάπτει στον Χούσερλ, όχι το ότι είναι φαινομενολόγος, αλλά το ότι δεν είναι αρκετά ριζοσπαστικός φαινομενολόγος. Πού υπολείπεται στη δική του προσπάθεια;. Στο γεγονός πως, ενώ διαχωρίζει με μια άβυσσο την περιοχή του κόσμου από την περιοχή της συνείδησης, όμως δεν προσδιορίζει τον χαραχτηριστικό τρόπο τού είναι της συνείδη­ σης -που μόνο αυτός του επιτρέπει ν’ ανοίξει προθετικά έναν κόσμο. Ο Χούσερλ δεν συλλαμ­ βάνει το ζήτημα τού είναι της προθετικότητας, άρα της συνείδησης, άρα γενικά. Δεν ανατρέχει στα ίδια τα πράγματα, αφού σε τελευταία ανά­ λυση (κι αναγωγή) τα πράγματα είναι, και πριν απ’ όλα, η συνείδηση είναι. Ο Χάιντεγκερ προτίθεται να ξεπεράσει τον Χούσερλ στο όνομα της ίδιας της φαινομενολογίας, που επιτέλους ριζοσπαστικοποιείται. Η φαινομενολογία μπορεί όμως να εισχωρήσει πιο πέρα από τη συστατική συνείδηση των αντικειμένων; Για ν’ απαντήσουμε σ’ αυτή την ερώτηση πρέ­ πει, με χαϊντεγκεριανούς όρους, να περάσουμε άμεσα και θετικά, στον προσδιορισμό της φαινο­ μενολογίας, που τον τοποθετεί στην παράγραφο 7, στο Είναι και Χρόνος. Η φαινομενολογία έχει ως λειτουργία να κάνει φαινομενικά ορατό αυτό, που δίχως αυτήν, θα έμενε αόρατο. Τα όντα εί­ ναι ήδη ορατά, κατ’ ουσίαν, από την κοινή φαι­ νομενολογία (που αποβλέπει στο επιστημονικό ιδανικό). Μένει αντίθετα όμως αόρατο το είναι αυτού του όντος και, αυτό που το διέπει, το νόη­ μα τού είναι αυτού τού είναι (η χρονικότητα). Η φαινομενολογία έχει λοιπόν σαν καθήκον να κά­ νει ορατό, φαινομενικά, το είναι που κανένα ον δεν παρουσιάζει. Απ’ όπου δύο θέσεις. Η πρώτη: «Η οντολογία δεν είναι δυνατή παρά ως φαινομενολογία» ή ακόμα: «η φαινομενολογία είναι ο τίτλος για τη μέθοδο της οντολογίας». Πράγματι η οντολογία δεν μπορεί να προσεγγίσει το είναι, πέρα από τα όντα, παρά μόνο με τη χαραχτηριστική μέθοδο της φαινομενολογίας, την αποκάλυψη. Διαφορε­ τικά, πέφτει πάλι σε «μερικές οντολογίες», οντικές στην πραγματικότητα. Δεύτερη θέση: «Ιδω­ μένη μέσα στην πραγματικότητα, η φαινομενολο­ γία είναι η επιστήμη τού είναι τον όντος -η οντο­ λογία». ή ακόμα: «Η φαινομενολογική έρευνα εί­ ναι μια ερμηνεία του όντος με κατεύθυνση το εί­ ναι του». Στην πραγματικότητα η φαινομενολο­ γική αποκάλυψη δεν έχει τελικά κανέναν πιο επίμονο προορισμό εκτός από την αφάνεια τού είναι στην επιφάνεια του όντος. Από το 1927, η φαινομενολογία καλείται να κάνει ορατή την ον­ τολογική διαφορά. Με λίγα λόγια, η οντολογία δεν είναι εφικτή παρά ως φαινομενολογία, ενώ η φαινομενολογία δεν είναι ριζοσπαστική παρά ως οντολογία. Μια τόσο ξεκάθαρη μεταβολή του ορισμού της

αφιερωμα/31 φαινομενολογίας εγείρει τεράστιες δυσκολίες, τόσο ερμηνείας όσο και βάθους. Μου φαίνεται όμως πως μπορούμε να υπονοήσουμε πως ο Χάιντεγκερ δεν θα σταματήσει, ως το τέλος, να υποστηρίζει αυτόν τον ορισμό. Στο Είναι και Χρόνος και στη διάρκεια ολόκληρης της περιό­ δου της θεμελιώδους οντολογίας, η οντολογία παίζει φαινομενολογικά ανάμεσα στο ον (φανε­ ρό) και το είναι (αφανές), στα πλαίσια του Dasein (Ώδε-Είναι). Σαν το ον όπου το είναι συμ­ μετέχει, προσφέρει στη'φαινομενολογία τον -ευ ­ τυχώς- κινητικό χώρο μιας ορατής μετάβασης από το οντικό*δτο οντολογικό. Αυτό το σχετικά απλό σχήμα υφίσταται μια διαταραχή, που κα­ θυστερεί τη σαφή επώαση της οντολογικής δια­ φοράς: η φαινομενολογία δεν έχει ν’ ασχοληθεί μόνο με δύο όρους (ον/είναι), σύμφωνα με μία μοναδική μετάβαση, αλλά με τρεις (ον/είναι/νόημα του είναι) σύμφωνα με δυο διαφορετικά δια­ τυπωμένες μεταβάσεις. Αφού η μεσολάβηση του Ώδε-Είναι το παραχωρεί, όλο και πιο ξεκάθαρα από το 1930 κι έπειτα, στη γυμνή οντολογική διαφορά, η φαινομενολογία μένει -τουλάχιστον κρυφά-, ενεργή: κι αν το είναι εκδηλώνεται με την υποχώρησή του πιο πέρα από κάθε οντική ορατότητα, ακόμα κι αυτό δεν μπορεί να ειπωθεί και να δειχτεί πα^ά μόνο με μια φαινομενολογι­ κή πορεία. Επίσης «η καταστροφή της ιστορίας της οντολογίας», που ξεδιπλώνεται κάτω απ’ τη μορφή μιας'^στορίας του μηδενισμού, χρησιμο­ ποιεί μια' συνεστ^μένη παρουσία, που καμία εννοιακή ιστορική ανάλυση δεν βλέπει, μα που την αποκαλύπτει η φαινομενολογική ερμηνευτι­ κή. Αφού τέλος, ο Χάιντεγκερ απαλλάσσει την πορεία του από το βάρος της οντολογικής διαφόράς κάι τΐ|4* ιστορίας της μεταφυσικής, αφού το είναι γίνεται -για να το πούμε καθαρά-, ο μο­ ναδικός συνομιλητής, αφού θα πρόκειται για το αφανές ως αφανές χωρίς τη μεσολάβηση κάποι­ ου όντος, δηλωμένου ή όχι, μόνο μία λέξη ται­ ριάζει ακόμα- ακριβώς φαινομενολογική. Αν η φαινομενολογία παραμένει σήμερα μια από τις σπάνιες αυθεντικές πηγές της φιλοσο­ φίας, αυτό τιό οφείλουμε στη σκυτάλη που ο Χάιντεγκερ, όχι χωρίς, κίνδυνο και δυσκολία, πήρε από τα χέρια του Χούσερλ και οδηγώντας την από το φανερό στο αφανές, θα προπορεύε­ ται για καιρό ανΛμα, έστω κι αν δεν είναι σίγου­ ρο ότι μας εκψγει εκεί όπου ο ίδιος ήθελε να οδηγηθεί. * ϋ Magazine Litteraire Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια * Ζαν-Λυκ Μαριόν: Καθηγητής του 11<<νε.νιοτημίου του Poitiers. Διευθύνει τη σειρά Epimeilice στις εκ­ δόσεις P.U.F. όπου πρόσφατα δημοσίευσε το βιβλίο: «Περί μεταφυσικού πρίσματος του Ντεκάρτ».

Με επιταγή 1.600 δρχ. κα ι τη διεύθυνσή σας, το βιβλίο «ΥΓΕΙΑ ή ΑΡΡΩ ΣΤΙΑ » σας αποστέλλεται ταχυδρομικά. Π ληροφορίες από τις: Εκδόσεις Καλέντης Κολοκοτρώνη 15, 10562 Αθήνα. Τηλ. 32.34.270

[Γ| ΛΡΙΙΤΟΤΕΛΟΥΙ4,ΤΗΛ. 228682 [5^ ΕΓΓΙΑΤΙΑ150.ΤΗΛ. 235916

, ΤΟ ΣΠΙΤΑΚΙ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ 1 ΚΑΡΟΛΟΥΝΤΗΛ3. ΤΗΛ. 239746 ■ το μοναΛικό παιδικό βιβλιοπωλείο

Me βιβλία, χιλιάδες βιβλία για σας και τα ηαιδιά σας από 30 δρχ. Εγκυκλοπαίδειες, παιδικές και μεγάλες,μ τις καλύτερες ημς.

28 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

32/αφιερωμα

Γκυ Μ πάσε

Η επιστροφή στους Έλληνες Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Ηράκλειος, Παρμενίδης, Αναξίμανδρος. Η ελληνική σκέψη είναι ένα από τα μείζονα θέματα τον χάιντεγκερ ιανον έργου. Γιατί αυτή η επιστροφή στους Έλληνες;

Αν εξαιρέσουμε το βιβλίο για τον Ηράκλειτο, με την κάπως ιδιαίτερη μορφή διαλόγου με τον Εουτξήν Φινκ (Eugen Fink) κανένα από τα έργα του Μάρτιν Χάιντεγκερ, που δημοσιεύτηκαν όσο ζούσε, δεν είναι ολοκληρωτικά και αποκλειστικά αφιερωμένο στη μελέτη ενός έλληνα συγγραφέα. Ο Duns Scot (Ντανς Σκοτ), ο Καντ, ο Σέλλινγκ, ο Χέγκελ και ο Νίτσε είχαν αντίθετα αυτό το προνόμιο. Ωστόσο αυτή η φαινομενική έλλειψη προσοχής δεν αποκλείει μια συνεχή αναφορά στην ελληνική σκέψη. Άλλωστε αυτό το βιβλίο-σταθμός, το Sein und Zeit (Είναι και χρόνος), δεν ανοίγει, πέρα από την αφιέρωση στον Χούσερλ και τον πρόλογο, με ένα χωρίο τού Σοφιστή του Πλάτωνα, σαν για να μας πει πως τα προβλήματα του Είναι και του Χρόνου είχαν θεμελιωδώς σχέση με την ελληνική σκέψη; Όμως, για να επιμείνουμε αρχικά στα δημοσιευμένα έργα, θα έπρεπε να θυμίσουμε πως πολλές από τις μελέτες που συνθέτουν τους τόμους του βιβλίου Δοκίμια και Διαλέξεις και η σειρά Ερωτήσεις, στα γαλλικά συγκεντρωμένα, αφορούν σχόλια ελλήνων συγγραφέων. Τρία κείμενα στα έντεκα στα Δοκίμια και Διαλέξεις: τα σχόλια των αποσπασμάτων 16 και 50 του Ηράκλειτου (Λόγος, Αλήθεια), οι στίχοι 34 ώς 41 από το απόσπασμα VIII του Παρμενίδη (Μοίρα). Δύο στα πέντε κείμενα στο βιβλίο Ερωτήσεις II: το δόγμα του Πλάτωνα για την αλήθεια, που είναι μια αντιπαράθεση ανάμεσα στον Χάιντεγκερ και την αλληγορία του σπηλαίου, Τι είναι και πώς προσδιορίζεται η

Φνσις, που αναλύει ένα απόσπασμα της Φυσικής του Αριστοτέλη. Σ’ αυτόν τον τόμο θά ’πρεπε επίσης να προσέξουμε ιδιαίτερα ένα κείμενο με τίτλο ο Χέγκελ και οι Έλληνες. Οι Ερωτήσεις TV συγκεντρώνουν ανάμεσα στ’ άλλα, τα σεμινάρια του Thor (Τορ) στην Προβηγκία. Το σεμινάριο του 1966 αποτελείται από δύο συζητήσεις για τον Παρμενίδη και πέντε για τον Ηράκλειτο. Τέλος, Ο λόγος του Αναξίμανδρον είναι ένα από τα πέντε κείμενα που είναι συγκεντρωμένα στο Μονοπάτια που δεν οδηγούν πουθενά. Για να τελειώνουμε μ’ αυτόν τον ήδη μακρύ κατάλογο, πρέπει να σημειώσουμε πως η πλήρης έκδοση των γραπτών του Μάρτιν Χάιντεγκερ, η οποία τώρα πραγματοποιείται, προβλέπει τη δημοσίευση πολλών κειμένων αφιερωμένων στους Έλληνες: τις παραδόσεις του Marbourg (Μάρμπουρ), αφιερωμένες στη Ρητορική του Αριστοτέλη, στο Σοφιστή του Πλάτωνα, τις παραδόσεις του Φράιμπουργκ για τη Μεταφυσική του Αριστοτέλη, για τον Παρμενίδη, τον Ηράκλειτο. Είναι λοιπόν ξεκάθαρο και προφανές πως η αντιπαράθεση με

αψιερωμα/33

την ελληνική σκέψη είναι ένα από τα μείζονα θέματα της σκέψης του Χάιντεγκερ. Ας μας επιτραπεί να προσθέσουμε τα δύο παρακάτω σημεία: Οι παραδόσεις του Φράιμπουργκ για τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα χρονολογούνται από το καλοκαίρι του 1924 και το χειμώνα του 1924-25, ενώ το σεμινάριο που έγινε με τον Εουτζήν Φινκ για τον Ηράκλειτο, έγινε το χειμώνα του 1966-67. Σαράντα και παραπάνω χρόνια χωρίζουν αυτά τα κείμενα, ενώ το σχόλιο της Φυσικής του Αριστοτέλη τοποθετείται περίπου στη μέση, αφού υπήρξε το αντικείμενο ενός σεμιναρίου που έγινε στα 1940 κατά το πέρασμα της ερήμου. Ο στοχασμός πάνω στους έλληνες συγγραφείς εγγράφεται λοιπόν στη διάρκεια. Αν θέλαμε, τέλος, να σημειώσουμε κατά τρόπο ανεκδοτικό και θεμελιακό τη σημασία του Αριστοτέλη, θα έπρεπε να θυμίσουμε πως ο Χάιντεγκερ αναφέρθηκε πολλές φορές στο ρόλο που έπαιξε γι’ αυτόν - εν είδει αρχικής πρόκλησης - η ανάγνωση της πραγματείας του Franz Brentano (Φραντς Μπρεντάνο) Για την πολλαπλή σημασία του όντος στον Αριστοτέλη (1826). Αυτό το έργο

του δόθηκε ήδη από τα 1907 κι ο Χάιντεγκερ δε σταμάτησε να το δουλεύει και να το αναφέρει. Οι βιογραφικές εκμυστηρεύσεις είναι πολύ σπάνιες στον Χάιντεγκερ, έτσι εδώ πρέπει να τις σημειώσουμε.1 Η χρονολογική σειρά όμως των κειμένων θα ενείχε τον κίνδυνο να μας οδηγήσει σε λάθος δρόμο, αν υπονοούσε πως ο Χάιντεγκερ ασχολούνταν με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη γύρω στα 1924, πριν να φτάσει - σαν για να υποχωρήσει σε κάποια μόδα - σ’ ένα εντελώς ιδιαίτερο ενδιαφέρον γι’ αυτές τις δύο προσωκρατικές μορφές, τον Παρμενίδη και τον Ηράκλειτο. Τα ονόματά τους αναφέρονται στο Sein und Zeit, δηλαδή ήδη από τα 1927, και παρεμβαίνουν πάντα στην ανάλυση του Ώ δε είναι και της αλήθειας (Wahrheit). Ας θυμίσουμε επίσης την αναφορά που κάνει ο Χάιντεγκερ στο έργο, το αφιερωμένο από τον Karl Reinhardt (Καρλ Ράινχαρτ) στον Παρμενίδη και την ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας. Εκδόθηκε στα 191&κι είναι ένα από τα σπάνια σύγχρονα έργα που αναφέρονται σε σημείωση.2 Ηράκλειτος, Παρμενίδης, Αναξίμανδρος,

34/αφιερωμα Πλάτωνας, Αριστοτέλης: η βεντάλια ανοίγει στους «μεγάλους». Ποια όμως είναι τα ονόματα του ελληνικού φιλοσοφικού πεδίου που λείπουν από το προσκλητήριο; Ο Ζήνωνας, οι σοφιστές, οι στωικοί, οι επικούρειοι, ο Πλωτίνος... Πρέπει επιπλέον να δηλώσουμε πως είναι ξένοι στα ερωτήματα που ο Χάιντεγκερ προσπαθεί να φέρει στο φως μέσα από μια πορεία που πιο πολύ σημειοθετεί παρά οδηγεί κατευθείαν σ’ ένα εκ των προτέρων σημείο; Ας προχωρήσουμε κάποιες υποθέσεις ή μάλλον κάποιες βεβαιότητες. Ο Ζήνωνας θέτει βέβαια το πρόβλημα του χρόνου και του διαστήματος με ευθύγραμμους όρους ασυνέχειας που δεν επιτρέπουν καθόλου στα πράγματα να προχωρήσουν ή να αποκαλυφθούν. Μ’ αυτήν την έννοια «με τον Ζήνωνα, η σκέψη ξαναγυρνά πάνω από τη μεγαλοπρέπεια όπου είχε φτάσει με τον Ηράκλειτο και τον Παρμενίδη»/Ο ι Σοφιστές είναι κι αυτοί επίσης προσκολλημένοι στο πρόβλημα της γλώσσας. Θέμα που βρίσκεται σε βαθιά σχέση με το πρόβλημα του είναι. Είναι όμως προσκολλημένοι στη γλώσσα με όρους πολύ πιο επικεντρωμένους στη λειτουργία της, στις διαστροφές και ας μοχθηρίες της. Σ’ αυτόν τον αστερισμό, όπου τα έργα που έχουν φτάσει ώς εμάς είναι σαν κουκίδες πολύ πιο σημαντικών πραγματειών, πρέπει να βάλουμε σε κύκλο τα «καλά» ονόματα. Ναι, λες και τυχαία, ο Κρατύλος και ο Σοφιστής, αυτοί οι δύο πλατωνικοί διάλογοι που φέρουν την ιστορία πολλών παραδόσεων των σοφιστών, αναφέρονται πολλές φορές από τον Χάιντεγκερ. Μας μένουν λοιπόν αυτοί που θα μπορούσαμε να τους ονομάσουμε μεταπλατωνικούς. Δεν είναι όμως πολύ όψιμοι για τον Χάιντεγκερ, κατά κάποιο τρόπο παρακμιακοί; Η υποστήριξη της λογικής και της ηθικής την οποία προσπάθησαν να παρέξουν οι Στωικοί, δεν ενέχει τον κίνδυνο να αντιπαρατεθεί στη μεταφυσική; Η «ηθική» παρουσιάζεται για πρώτη φορά με τη «λογική» και τη «φυσική» στη σχολή του Πλάτωνα. Αυτοί οι κλάδοι έρχονται στο φως της ημέρας την εποχή που η σκέψη γίνεται «φιλοσοφία», η φιλοσοφία επιστήμη, και η ίδια η επιστήμη, υπόθεση σχολής και σχολική άσκηση».4 Ηράκλειτος, Παρμενίδης, Αναξίμανδρος, Πλάτωνας (και διαμέσου αυτού ο Σωκράτης) κι Αριστοτέλης, μ’ αυτούς πράγματι πρέπει ν’ ανοίξει ένας γόνιμος διάλογος. Αλλά γιατί αυτή η πανταχού παρουσία των Ελλήνων στον Χάιντεγκερ; Γιατί λοιπόν αυτός ο πληθυντικός «οι Έλληνες» που μοιάζει να μας παραπέμπει τόσο σε μια εποχή όσο και σε μια παράδοση; Πρόκειται για μια κάποια νοσταλγία ενός κόσμου που θα ταίριαζε να τον αποκαταστήσουμε, να τον ξαναδημιουργήσουμε, δηλαδή να τον αναστήσουμε; Ή μήπως ο

Χάιντεγκερ δεν είναι παρά ένας απλός ιστορικός της φιλοσοφίας, ταγμένος να μας αποκαταστήσει - όπως οι επαγγελματίες ξέρουν να κάνουν - με φοβερή σοβαρότητα και ικανότητα, την «αληθινή» σκέψη του συγγραφέα σε σχέση με την εποχή του; «Λέγοντας οι Έλληνες, γράφει ο Χάιντεγκερ, σκεφτόμαστε την αρχή της φιλοσοφίας».5 Οι Έλληνες, μ’ αυτήν την έννοια, αντηχούν σα λέξη διαφορετικά από άλλες εκφράσεις όπως οι Λατίνοι, οι Γερμανοί ή οι Γιαπωνέζοι. Οι Έλληνες, μ’ αυτήν την έννοια, δεν είναι ούτε ένα προνόμοιο που απονέμεται στον τάδε ή στον δείνα συγγραφέα, στον Παρμενίδη αντί για τον Ηράκλειτο, στον Αριστοτέλη αντί για τον Πλάτωνα. Οι Έλληνες σημαίνει επίσης πως μια αντιπαράθεση είναι απαραίτητη με τον Ηράκλειτο, όπως και με τον Παρμενίδη, σαν για να δειχτεί πως είναι αδύνατο να μιλήσει κανείς για τον έναν ή να γράψει για τον έναν χωρίς να μιλήσει ή να γράψει για τον άλλον. Ο Ηράκλειτος κι ο Παρμενίδης, αντί να φαίνονται σα δύο σύντροφοι που θ’ αντικριστούν σε μια μονομαχία, όπου θα υπάρχει νικητής και νικημένος, αντί να είναι ιδρυτές δύο αντιθέτων φιλοσοφικών παραδόσεων, πρέπει να θεωρούνται αυτοί που επέτρεψαν την αρχή στο είναι της φιλοσοφίας. Η αντιπαράθεση του Χάιντεγκερ με τους Έλληνες γίνεται απλά και μόνο - αν μπορούμε να το πούμε - η έρευνα του θεμέλιου της βάσης της φιλοσοφίας. Λόγος, Αλήθεια, Μοίρα, αυτοί οι τίτλοι του βιβλίου Δοκίμια και Διαλέξεις μας εισάγουν τότε σ’ αυτό που πρέπει να σημειώσουμε με κύκλο, έτσι ώστε να γίνει αντιληπτό το ερώτημα «ο Χάιντεγκερ και οι Έλληνες». Θέτοντας στον Jean Beaufret (Ζαν Μπωφρέ) την ερώτηση, «Μα γιατί από τη μιαν άκρη ώς την άλλη της σκέψης του Χάιντεγκερ, αυτή η επιστροφή στους Έλληνες», ο Eryck de Rubercy κι ο Dominique de Buhan, πήραν την ακόλουθη απάντηση: «Γιατί οι Έλληνες υπήρξαν, αν και εν αγνοία τους, οι πρώτοι τοπολογιστές του είναι. Όντως, μόνο μέσα από τη γλώσσα που μίλησαν, μπόρεσε ο Χάιντεγκερ - αν και διαμέσου της γερμανικής - να καταλάβει, να συλλάβει και να την εκφράσει τελικά με τη γλώσσα, τη συγγένεια μεταξύ είναι και χρόνου, ως τόπο του ίδιου του είναι».6 Είναι λοιπόν φανερό πως η πορεία του Χάιντεγκερ δεν είναι η πορεία ενός ιστορικού της φιλοσοφίας, ταγμένου να αποκαταστήσει και να ξαναχτίσει ένα σύστημα, αλλά η πορεία μιας σκέψης προσκολλημένης στη μελέτη της μεταφυσικής που την απασχολεί ν’ ακροπατήσει στο βάθρο ενός οικοδομήματος, που εμφανίστηκε σε πάτριο έδαφος, και που αποτελεί ένα κεφάλαιο - για τη φιλοσοφία. Μικρή σημασία έχει και το ότι από

αφιερωμα/35 το ναό της Εφέσου, τον τόσο αγαπητό στον Ηράκλειτο, δε μένουν σήμερα παρά τα θεμέλια μόνο. Ο Εουτζήν Φινκ έχει δίκιο που δηλώνει γι’ αυτό, εν είδει προλόγου, στο σεμινάριο για τον Ηράκλειτο: «Από το διάλογο του Μάρτιν Χάιντεγκερ με τους Έλληνες σε πολλά από τα γραπτά του μπορούμε να μάθουμε πως το πιο μακρινό γίνεται κοντινό και το πιο οικείο ξένο, και πως δεν μπορούμε να η τάσουμε να τελειώσουμε, να επαναπαυθούμε σε μια σίγουρη ερμηνεία των Ελλήνων. Οι Έλληνες σημαίνουν για μας μια τερατώδη πρόκληση».7 Κι άλλοι, εκτός από τον Χάιντεγκερ, προσπάθησαν στον καιρό τους ν’ απαντήσουν σ’ αυτήν την πρόκληση. Ο Νίτσε και ο Χέγκελ λόγου χάρη, που συγκεκριμένα ανήκουν επίσης στο σύμπαν του Χάιντεγκερ. Αυτοί οι δύο συγγραφείς όμως μας παραπέμπουν στον ακριβώς αντίθετο πόλο της αρχής της φιλοσοφίας, στο τέλος της. «Ο Χέγκελ και οι Έλληνες», «ο Νίτσε και οι Έλληνες» ακούγεται - θα μπορούσαμε επίσης να πούμε - «παρόμοια» κι όμως «διαφορετικά» απ’ ό,τι ο Κάντ και οι Έλληνες, ο Λάιμπνιτς και οι Έλληνες. Γιατί; «Γιατί ο Χέγκελ συλλαμβάνει για πρώτη φορά τη φιλοσοφία των Ελλήνων σαν ένα όλο, κι αυτό το όλο το συλλαμβάνει φιλοσοφικά».8 Ο Χάιντεγκερ κι ο Νίτσε, όπως ακριβώς κι ο Χέγκελ, δε θέλησαν να προσπαθήσουν μια κάποια υπέρβαση της φιλοσοφίας; Η ερώτηση αναπηδά σαν αναστρεπτό κτύπημα μέσα σ’ αυτόν τον κύκλο της φιλοσοφίας. «Η επιστροφή δηλαδή στους Έλληνες δεν έχει έννοια παρά μόνο ως υπέρβαση της ελληνικής φιλοσοφίας, όπου υπέρβαση δε σημαίνει: καλύτερα από τους Έλληνες, αλλά προσπάθεια προσέγγισης της πιο μυστικής εστίας της ίδιας τους της σκέψης». Πρέπει να ξαναγυρίσουμε δηλαδή σ’ αυτό που διαδραματίζεται στην αρχή της φιλοσοφίας, στην έκρηξη δηλαδή του ερωτήματος του είναι. Στο απόσπασμα 3 του Ποιήματος του Παρμενίδη «σκέπτεσθαι και είναι είναι την ίδια στιγμή το ίδιο», έρχεται ν’ απαντήσει λόγου χάρη σαν υπόγεια και συγκεκριμένη ηχώ ο Αριστοτέλης, όταν βεβαιώνει πως «το ον λέγεται πολλαπλώς». Επιβεβαιώνεται προπαντός πως αυτή η αναζήτηση του είναι του όντος δεν μπορεί ν α ' γίνει παρά στο βάθος της αποκάλυψης του είναι, αυτό που κατά τον Χάιντεγκερ είναι ακριβώς η έννοια της ελληνικής λέξης Αλήθεια, που μια λατινική μετάφραση (η αλλαγή) μας κάνει να την ονομάζουμε verity. Αυτή η αλήθεια είναι συνδεδεμένη με την παρουσία (Annesen), την οποία δεν πρέπει να συγχέουμε με καμία από τις συνηθισμένες μορφές της χρονικότητας. Η επιστροφή στους Έλληνες λοιπόν σημαίνει να ενεργούμε έτσι ώστε να αναδύεται στο λογισμό μια σειρά ερωτήσεων, που μένουν σαν

το άφατο της φιλοσοφίας, αυτό που τελικά συνιστά τα πράγματα πέρα από τις διαφορετικές μορφές που μπορούν να ενδυθούν. Θέτοντας στον εαυτό μας το ερώτημα για την αρχή και το τέλος της φιλοσοφίας, πρέπει και να συλλογιστούμε τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Αντί να πρόκειται για μια ιστορική αναδρομή, καλούμαστε σε μια Επιστροφή Πηγή. Μορφοποιείται αντίκρυ απ’ αυτά που σήμερα πρέπει υπεύθυνα να αναλάβουμε. Η ερώτηση, ο Χάιντεγκερ και οι Έλληνες δηλαδή, δεν έχει πια φιλοσοφική έννοια, αν δεν είμαστε ικανοί να τη μετατρέψουμε τελικά ως εξής: Σε τι και μεις, είμαστε σήμερα Έλληνες; Magazine Litteraire Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια*1 Σημειώσεις.

1) Βλ. π.χ. Το μονοπάτι της σκέψης μου και η φαινομενολο­ γία. Ερωτήσεις IV, σ. 162. Γράμμα στον Richardson Ερ. IV, σελ. 180. Πορεία προς το λόγο, σελ. 92.

2) Sein und Zeit σ. 223.

3) Ζαν Μπωφρέ, Διάλογος με τον Χάιντεγκερ, τόμος Α ', Η ελληνική φιλοσοφία, σ. 86.

4) Μάρτιν Χάιντεγκερ: Γράμμα για τον ανθρωπισμό. Ερωτή­ σεις II, σ. 137-8.

5) Χέγκελ και οι Έλληνες, Ερωτήσεις II, σ. 45.

6) Eryck de Rubercy, Dominique dc Buhan. Δώδεκα ερωτή­ σεις στον Ζαν Μπωφρέ σχετικά με τον Μάρτιν Χάιντεγκερ, σελ. 31.

7) Ηράκλειτος, σ. 9.

8) Ο Χέγκελ και οι Έλληνες, Ερωτήσεις II, σ. 47-49.

9) Βλ. σημ. 6.

36/αφιερωμα

Ν τομινίκ Ζ ανικώ

Η τεχνική: του

ΚΤΙΜΗΘΗΚΕ άδικα πως ο Χάιντεγκερ μι­ λούσε για την τεχνική μόνο και μόνο για να την καταδικάσει. Στην πραγματικότητα αναγνω­ ρίζει σ’ αυτή τον τόπο της πιο μεγάλης αμφιση­ μίας' που προσέβαλε ποτέ τον άνθρωπο. Η τεχνικοποίηση της κοινωνίας μας και του πο­ λιτισμού μας εγείρει θεμελιώδη προβλήματα. Κανείς δεν το αρνείται. Παραδόξους όμως το ζή­ τημα της τεχνικής παρουσιάζεται ως αντιπαθές στις συζητήσεις της σύγχρονης φιλοσοφίας. Εξαιτίας άραγε της αυστηρότητάς της, της από­ στασης που υποχρεώνει να υπάρχει απέναντι στις πολιτικές ιδεολογίες, ή -πιο θεμελιωδώςεξαιτίας κάποιας απάρνησης ή παραίτησης από το ουσιαστικό; Ούτε ο υπαρξισμός, ούτε ο στρουκτουραλισμός, ούτε οι «νέοι φιλόσοφοι», ούτε ο ανθρωπιστικός νεοθετικισμός δεν πήραν σοβαρά το ζήτημα που η κλασική φιλοσοφία ήδη αλαζονικά αγνοούσε, «ο δεύτερος Χάιντεγκερ» όμως το φέρνει σε πρώτο επίπεδο, μετά τις πα­ ραδόσεις του για τον Νίτσε, σε κείμενα πυκνά και θεμελιώδη, του ’40-’50, κυρίως στα βιβλία του Το ζήτημα της τεχνικής και Υπέρβαση της μεταφυσικής. Καθώς τα γραπτά του δεν διαβά­ ζονται εύκολα, αρκετοί θέλησαν να κρατήσουν απ’ αυτά μόνο κάποια κλισέ. Ο Χάιντεγκερ δε θα μιλούσε για τη σύγχρονη τεχνική παρά μόνο και μόνο για να την καταδικάσει. Θα καθιστού­ σε επίσης αδύνατη κάθε θετική ηθική προσαρμο­ σμένη στις σημερινές συνθήκες. Ο Habermas (Χάμπερμας) μάλιστα διατείνεται στο τελευταίο του βιβλίο Der Philosophische Diskurs der Moderne (Ο φιλοσοφικός λόγος του σύγχρονου)

Ε

πως η τελευταία σκέψη του Χάιντεγκερ ξεπροβο­ δίζει απλά και μόνο μια «φιλοσοφία του υποκει­ μένου», που το Είναι και Χρόνος δεν είχε κατα­ φέρει να ξεπεράσει. Στην πραγματικότητα τα πράγματα είναι εντε­ λώς διαφορετικά. Ο Χάιντεγκερ προσεγγίζει την τεχνική σαν το πιο επείγον ζήτημα, που αμφι­ σβητεί την ίδια την ύπαρξη του ανθρώπου: η προσέγγισή του ενώνει, συνδέει στενά το ερώτη­ μα πάνω στην ουσία της τεχνικής με κείνο της πιθανής διαμονής:2 μακριά από το να την παρα­ γνωρίσει, επιτείνει την ηθική έγνοια. Σε τι συνίσταται η τεχνική με την πιο σύγχρο­ νη έννοια; Ο Χάιντεγκερ απαντά: το ουσιώδες δεν βρίσκεται στο ότι θα ξεχνούσαμε τους σκο­ πούς προς όφελος των μέσων, ούτε στην υπερ­ τροφία της μηχανοποίησης. Γνωρίζουμε το σχή­ μα της δεκαετίας του ’30, το αγαπητό στον Berg­ son (Μπέρξον). Η βιομηχανοποίηση μηχανοποιεί υπερβολικά το κοινωνικό σώμα και σ’ αυτό το «υπέρμετρα μεγαλωμένο σώμα» χρειάζεται ένα «συμπλήρωμα ψυχής». Ο Χάιντεγκερ αποφεύγει αυτόν τον τύπο εξήγησης, ο οποίος του φαίνεται πολύ σύντομος. Αν «η ουσία της τεχνικής δεν εί­ ναι τίποτα το καθαρώς τεχνικό», τα φαινόμενα μηχανοποίησης που έχουμε μπροστά στα μάτια μας είναι απλά τα αποτελέσματα μιας αληθινής οντολογικής επανάστασης που έλαβε χώρα στην αρχή της σύγχρονης εποχής (είχε όμως μυστικά προετοιμαστεί από την ελληνική επιστήμη). Ο κόσμος δεν είναι πια κλειστός, ιερός, ιεραρχημέ­ νος: γίνεται το «άπειρο σύμπαν» κατά την έκ­ φραση του Καντ: σχηματισμένος από αδρανή ύλη, καθολικά υποταγμένος στους ίδιους νό­ μους. Ο άνθρωπος παίρνει οντολογικά κάθε εξουσία χάρη στη μαθηματική φυσική, για μια χωρίς προηγούμενο μεταϋολή του κόσμου. Η κοπερνική επανάσταση δεν ήταν παρά ένα σήμα: το γαλιλαιϊκό της συμπλήρωμα αποδείχνεται πο-

αφιερωμα/37

το ζήτημα μέλλοντος λύ πιο αποφασιστικό. Ό χ ι μόνο η γη δεν είναι πια το κέντρο του κόσμου, αλλά δεν υπάρχει πια απόλυτο κέντρο. Υπάρχει μόνο η απέραντα κι­ νητική ακρίβεια. Από τη σύγχρονη επιστήμη και το σχέδιο της μαθηματικοποίησης των φαινομέ­ νων της φύσης, η τεχνική παίρνει ένα άλλο πρό­ σωπο. Δεν είναι πια η υπομονετική χειραγώγηση ενός υλικού που αντιστέκεται στον τεχνίτη και που αυτός το νικάει μόνο και μόνο με την εξυ­ πνάδα των τεχνασμάτων του. Γίνεται η εκτέλεση ενός συστήματος ολοκληρωτικού υπολογισμού (σε σχέση με τον οποίο οι διενέξεις μεταξύ ντετερμινιστών και ιντετερμινισμών είναι δευτερεύουσες). Μ’ αυτήν την έννοια η ατομική βόμβα έχει ήδη εκραγεί μέσα στον καρτεσιανό τρόπο του σκέπτεσθαι, όπως είπε ο Χάιντεγκερ το 1951 στη Ζυρίχη, και μ’ αυτήν την έννοια η σημερινή πλανητική Διάταξη (που ο Χάιντεγκερ ονομάζει Gestell) είναι η «ολοκληρωμένη μεταφυσική». Από την ατομική διάσπαση στις γενετικές ζυμώ­ σεις, από την κατάκτηση του διαστήματος στην πληροφορικοποίηση της γλώσσας, το πραγματι­ κό επιζητείται για να χειραγωγηθεί, και σε τέ­ τοιες αναλογίες όπου η απλά ανθρώπινη διάστα­ ση έχει ξεπεραστεί. Είναι σκανδαλώδες να καταλαβαίνει κανείς τη φιλοσοφική και επιστημονική απαρχή μέσα από αυτό που σήμερα συμβαίνει και μεταβάλλει το είναι μας; Αυτοί οι ίδιοι οι λογοκριτές του Χάιντεγκερ που του προσάπτουν πως δεν καταλα­ βαίνει την τεχνική παρά μόνο ως κυριαρχία, βρί­ σκουν εντελώς φυσιολογικό να λαμπρύνει η περιβάλλουσα επιστημονικοτεχνική τις τεράστιες «επιτυχίες», περιορίζοντας σε τυχαία συμβάντα τα καταστρεπτικά αποτελέσματα, τις μολύνσεις τις ζημιές κτλ. Μια κρίση με γενικά θετική αξία υπο-τείνει την επιστημονικο-τεχνική κυριαρχία της φύσης. Ά ρ α , σωστά ο Χάιντεγκερ απορρί­ πτει ήδη στον Νίτσε αυτήν την a priori υπερτίμη­

ση της βούλησης για δύναμη, έπειτα -μετά τον Νίτσε- της «βούλησης για βούληση», της αυτοαναφερόμενης βούλησης χωρίς άνοιγμα σε κά­ ποια άλλη διέξοδο. Επιπλέον, αν ο Χάιντεγκερ επιμένει στο μοιραίο χαρακτήρα της τεχνικής, δεν το κάνει καθόλου από μια αγάπη για μια νο­ σηρή μυθολογία, αλλά για να συλλάβει με και­ νούριους όρους, που η κλασική λογικότητα δεν επέτρεπε, τον αναπόφευκτο χαρακτήρα της επιστημικής κληρονομιάς που προκάλεσε η σύγχρο­ νη εποχή μας. Εκεί πάλι οι λογοκριτές μας θα μας απαγορεύσουν να μιλήσουμε για μοίρα, αλ­ λά πρώτα αυτοί θα απαντήσουν στους πιο ριζο­ σπαστικούς οικολόγους πως δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς, παρά μόνο να συνεχίσουμε την ατομική παραγωγή ενέργειας, όπως και τα μεγά­ λα προγράμματα που βάζουν σε κίνηση εργαστή­ ρια και βιομηχανίες. Αν δεν μπορούμε να κά­ νουμε αλλιώς, παρά μόνο να εξακολουθήσουμε την επιστημονικο-τεχνική ανάπτυξη, είμαστε πράγματι όλοι επιβιβασμένοι σε μια τεράστια ιστορική διαδικασία που ξεπερνά τις βουλήσεις και τις ευχές μας. Άραγε ο Χάιντεγκερ είχε άδι­ κο να διακρίνει μια οντολογική αποστολή; Η συ­ ζήτηση είναι θεμιτή και επιθυμητή, με την προϋ­ πόθεση όμως πως ξεκινά από την ίδια την καρ­ διά της κατάστασης, αυτό το αναπόφευκτο που ο Χάιντεγκερ μπόρεσε να λάβει υπόψη του. «Βλέπουμε το ξέφωτο3 της ύπαρξης μέσα στην ουσία της τεχνικής;»: Αυτή η σκέψη δεν εκφρά­ ζει μια καταδίκη της σύγχρονης τεχνικής. Εντε­ λώς αντίθετα. Αναγνωρίζει στην ουσία της τε­ χνικής (που δεν πρέπει να την περιορίσουμε σε

38/αφιερωμα μια αφηρημένη ιδέα) τον τόπο της πιο μεγάλης αμφισημίας που ποτέ προσέβαλε τον άνθρωπο, από τότε που στην Ελλάδα ορθώθηκε ως αυτό­ νομο ον, όπως το επικαλείται ο χορός της Αντι­ γόνης. «Πολλά γεννούν το δέος το μέγα δέος ο άνθρωπος γεννά».4 Ο τραγικός άνθρωπος ήξερε πως ήταν εκτεθει­ μένος στα γυρίσματα της μοίρας κάτω από το σκληρό φως της Θεότητας. Ο άνθρωπος της τε­ χνικής πιστεύει πως μπορεί να διευθύνει την τε­ χνική Διάταξη, και πως εκεί θα βρει την απόλυ­ ση ασφάλεια, τη στιγμή που αυτό το σύστημα δεν αφήνει πια τίποτα σίγουρο, ούτε τη ζωή, ού­ τε τη συλλογικότητα, ούτε το πιο ιερό απ’ όλα τ’ αγαθά: τη γλώσσα. Στην τεχνική υπεισέρχεται ο πιο μεγάλος κίνδυνος, μιας τόσο ακραίας αλλο­ τρίωσης, που κινδυνεύει να πνίξει μέσω της στέ­ ρησης κάθε συνείδηση. Ο Χάιντεγκερ εικάζει πως η ταύτιση του κινδύνου μ’ αυτήν ετοιμάζει μια σωτηρία, μια καινούρια δηλαδή οικειοποίηση από την ανθρωπότητα οντολογικών πιθανο­ τήτων μέχρι τώρα φυλαγμένων στην άκρη. Η λέξη οικειοποίηση ταιριάζει πολύ σ’ αυτό που ο Χάιντεγκερ αναζητά στο Είναι και Χρό­ νος, αυτό που ονομάζει αυθεντικότητα και που θα γίνει «η σκεπτόμενη και ποιητική διαμονή». Ό χ ι μόνο δεν αρνείται ο Χάιντεγκερ το Ίδιον: διασώζει εκεί αυτό που ονομάζει γεγονός (Ereignis) και που στεγάζεται μέσα στο ίδιο το ον. Σ’ αυτό το σημείο της διαδρομής ο Χάιντεγκερ εί­ ναι το αντικείμενο δύο αντίθετων επιθέσεων, ε­ ντελώς αντιφατικών: η μία του προσάπτει πως παραμένει ακόμα μεταφυσικός μέσα σ’ αυτή την αναζήτηση του Ίδιου και αναδιπλώνεται σε κά­ ποιο είδος ηθικολογίας της οντολογικής ελπίδας· η άλλη αντίθετα δε βρίσκει πια καμία βάση για μια ηθική της υπευθυνότητας όπου η τεκμηριω­ μένη αλήθεια υποστηρίζει την κριτική επικοινω­ νία, την πρακτική στράτευση. Θα αναγνωρίσου­ με από τη μια το γκρέμισμα του Derrida (Ντεριντά)· από την άλλη τον κριτικό νεοθετικισμό του οποίου ο πιο επιφανής εκπρόσωπος είναι ο Χάμπερμας. Και στις δυο περιπτώσεις η ηθική κατά­ ληξη της χαϊντεγκεριανής σκέψης αμφισβητείται: στην πρώτη λόγω υπερβολής (ο Χάιντεγκερ πα­ ραμένει πολύ «διδακτικός») στη δεύτερη λόγω έλλειψης (ο Χάιντεγκερ δεν προτείνει μια διατε­ ταγμένη ηθική) κι από τις δύο πλευρές η χαϊντεγκεριανή ερώτηση πάνω στην τεχνική υποτιμάται. Ωστόσο, στον Χάιντεγκερ αυτή η ερώτηση είναι αξεδιάλυτα συνδεδεμένη με την αναζήτηση μιας καινούριας ηθικότητας (που δεν πρέπει να τη συγχέουμε με τη διατύπωση ενός κώδικα). Γιατί αυτές οι κριτικές, όσο αντίθετες κι αν είναι μεταξύ τους, την παραγνωρίζουν το ίδιο; Η απάντηση μας φαίνεται πως είναι η εξής: η

χαϊντεγκεριανή εξήγηση της τεχνικής είναι το πιο ευαίσθητο σημείο συνάρθρωσης αυτής της καινοτόμου σκέψης, γιατί μ’ αυτήν σημειώνεται η σύζευξη ανάμεσα στη μεταφυσική κληρονομιά (την υπολογιστική σκέψη του επιστημονικοτεχνικού κόσμου) και τις ακόμα φυλαγμένες στην άκρη δυνατότητές του (τις αναγγελίες των οποίων εξερευνά η στοχαζόμενη σκέψη): επιτρέ­ πει να καταλάβουμε ταυτόχρονα την αποτελεσματικότητα της κυρίαρχης λογικότητας και τα οντολογικά της όρια. Αγνοώντας αυτή τη σύζευ­ ξη ή παραγνωρίζοντάς την, χάνουμε την αντίλη­ ψη αυτού που συμβαίνει σε βάθος σήμερα και υποχωρούμε από το γεγονός στην αφηρημένη αν­ τινομία, αυθαίρετη και αντι-ιστορική. Γκρέμι­ σμα ή αποκατάσταση της μεταφυσικής λογικότη­ τας. Το γκρέμισμα χωρίς την επανοικειοποίηση κινδυνεύει να καταλήξει σε απλή άσκηση ύφους. Αυτό όμως δεν σημαίνει καθόλου πω; περιορίζε­ ται στο ύφος: μέσα της αναπηδά η νιτσεϊκή πρό­ κληση, πέρα από το καλό και το κακό. Ο άλλος όρος της εναλλαγής είναι η αποκατά­ σταση της μεταφυσικής λογικότητας με τη μορφή της επιχειρηματικής λογικής και των επικοινωνιακών περιορισμών. Δεν θέλουμε να πούμε πως όλη την προσπάθεια του Χάμπερμας πρέπει να την αντιμετωπίσουμε σαν αποκατάσταση: Θα παραγνωρίζαμε το κριτικό παιχνίδι που υπει­ σέρχεται, αλλά δεν μπορεί κανείς ν’ αρνηθεί πως στο επίπεδο των θεμελιωδών εννοιών (συγκεκρι­ μένα της αλήθειας) ο Χάμπερμας επανέρχεται στην πιο κλασική έννοια της προτασιακής λογι­ κής. Αυτό γιατί ο Χάμπερμας ερμηνεύει με όρους ανορθολογικής ρήξης τη χαϊντεγκεριανή υποχώρηση σε σχέση με τη μεταφυσική, εκεί όπου βρίσκουμε τα ίχνη μιας συνάφειας ανάμεσα στην κυρίαρχη λογικότητα και τις φυλαγμένες διαστάσεις της γλώσσας ή της σκέψης. Συχνά ο Χάιντεγκερ λέει για μια έννοια της οποίας θέλει να καθορίσει τα όρια (π.χ. για την οργανική σύλληψη της τεχνικής): είναι ακριβής, όχι όμως αληθής. Αυτή η αποδοκιμασία του αποκλειστι­ κού προνομίου της επιχειρηματικής λογικής δεν έχει καμία σχέση με τον διαλείποντα ανορθολογισμό. Ξεδιπλώνει τη γλώσσα εκτός του αποφαν­ τικού, την ανοίγει προς άλλες εκδηλώσεις: της ποίησης, του έργου τέχνης. Τι κερδίζουμε σφίγ­ γοντας τον άνθρωπο στο επιχειρηματικό δίκτυο και ξαναδείχνοντάς του τη λογικότητα της κατηγορικής προστακτικής, αν τα αποτελέσματα δύ­ ναμης της λογικότητας και τα παράδοξα γυρί­ σματα του Είναι λειτουργούν εκτός αυτής της λογικής ή έρχονται να την περιφρονήσουν; Η χαμπερμασιανή θεωρία του επικοινωνίακού πράττειν παίρνει υπόψη της την πολυπλοκότητα της πρακτικής ενσωμάτωσης στις υπεραναπτυγμένες κοινωνίες, μένει όμως τελικά μια θεωρία αρκετά πλατωνική απέναντι στην τεχνική

αφιερωμα/39 πρόκληση της ολοκληρωτικής χειραγώγησης (η οποία δεν είναι ένας εφιάλτης των απαισιόδο­ ξων αλλά μια πραγματικότητα ήδη από πολλές απόψεις). Μέσα στο Η δύναμη τον λογικού αποδώσαμε με το όνομα Κανόνας του Gabor, ένα νόμο (άγραφτο αλλά φοβερά αιτιατό) της επιστημονι­ κό-τεχνικής: «Οτιδήποτε είναι τεχνικά πραγμα­ τοποιήσιμο πρέπει να κατασκευάζεται, άσχετα αν αυτή η κατασκευή θα κριθεί καλή ηθικά ή κα­ ταδικαστέα». Απέναντι σ’ αυτήν την πρόκληση (που αλλοτριώνει τη ζωή, την Πολιτεία, τη γλώσσα, μην αναγνωρίζοντας κανένα όριο, κα­ νένα ιερό και όσιο, κανένα 'Ιδιον), η οντολογία και η ηθική έχουν κοινό συμφέρον, αφού διεκδικούν το απαράγραπτο γεγονός των ερωτήσεων και των επικλήσεων. Αν το είναι δεν αναγνωρί­ ζεται πια, το δει είναι δεν έχει πια σημασία. Μια υπερτεχνική κοινωνία κινδυνεύει να μην αφήσει πια να υπεισέλθει παρά μόνο η ανόητη εξωτερικότητα του λειτουργισμού. Γελοίοι ή εύκολα αν•τικρουόμενοι θα είναι οι λόγοι που θα διαταθούν να εξανθρωπίσουν την τεχνική, χωρίς να καταλαβαίνουν πως δεν κάνουν τίποτ’ άλλο εκτός από το να προεκτείνουν ή να χρησιμοποι­ ούν αναταραχές των οποίων τη ριζικότητα δεν έχουν μετρήσει. Σ’ αυτές τις συνθήκες, τι να κάνουμε; Ο Χάιντεγκερ απαντά: «να μην κάνουμε, αλλά να πε­ ριμένουμε». Υπάρχουν χίλιοι τρόποι να περιμέ­ νει κανείς: του Χάιντεγκερ είναι υπομονετικός αλλά όχι παθητικός, γιατί είναι ολόκληρος δο­

σμένος στα καθήκοντα της σκέψης. Πώς να διακόψεις πιο αποφασιστικά τις σχέσεις με το δυτι­ κό και σύγχρονο δυναμισμό παρά παύοντας κά­ θε βολονταρισμό (για να «θέλουμε τη μη βούλη­ ση»), και αναγγέλλοντας ένα ακόμα φυλαγμένο στην άκρη γύρισμα·, Ο αβέβαιος χαρακτήρας αυ­ τής της πιθανότητας δεν εμποδίζει αυτή την αναμονή5 να είναι απαιτητική: σκέφτομαι, ση­ μαίνει περισσότερο παρά ποτέ εργάζομαι. Χαρακτηρίζοντας την έκθεση του ανθρώπου στην πλανητική τεχνική ως το γεγονός που δη­ μιουργεί την εποχή μας χωρίς να εξαντλεί το πι­ θανό, ο Χάιντεγκερ άνοιξε ένα δρόμο. Είναι πο­ λύ. Δεν θα προχωρήσουμε σε τίποτα, ό,τι και νά ’ναι αυτό, παρωδώντας αυτήν τη σκέψη. Μην ξεχνάμε το χεγκελιανό μάθημα: η αληθινή εξέλεγξη πρέπει να ξεκινά από τη δύναμη του αντι­ πάλου. Αν η πλειοψηφία των εξελέγξεων του Χάιντεγκερ γύρισε πίσω, όπως το κύμα πάνω στο βράχο, είναι γιατί δεν είχανε μετρήσει τη δύ­ ναμη αυτής της σκέψης.

Magazine Litteraire Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια 1

1.

2.

3.

4.

Ο γερμανικός όρος είναι Zweidentigkeit. Ο γερμανικός όρος είναι Aufenhalt. Ξέφωτο ή έλλαμψη γερμανική λέξη Lichtung. Από τη μετάφραση του Κ.Χ. Μύρη (Εκδ. Εταιρεία Σπου-

5. Ο γερμανικός όρος είναι gewartiger.

Η συγκλονιστική μαρτυρία του Γερμανού δη­ μοσιογράφου Gunter Wallraff που εργάστηκε δύο χρόνια στα εργοστάσια, εταιρείες κ.ά. της Δυτ. Γερμανίας, σαν Τούρκος μετανά­ στης.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ «ΠΡΟΟΔΟΣ» ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ ΔΙΑΝΟΜΗΣ ΒΙΒΛΙΩΝ Α. ΚΩΣΤΑΜΠΑΡΗΣ ΚΙ ΣΙΑ Ο.Ε. ΖΑΛΟΓΓΟΥ 6, ΑΘΗΝΑ 10678 Τηλ. 36.21.001 - 36.30.889

40/αφιερωμα

Φρανσουά Φεντιέ*

Το πολιτικό ζήτημα

Η στάση του Χάιντεγκερ απέναντι στο εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς: καμία ιδεολογική υποταγή και τελικά μια σκληρή κριτική.

Μετά από μισό αιώνα και παραπάνω, θα φαινόταν πως η «πολιτική» στράτευση του Χάιντεγκερ στα 1934 μπορεί επιτέλους να ερμηνευτεί κατά τρόπο πιο οξυδερκή και προπαντός πιο αληθινό. Ο Jean Beaufret (Ζαν Μπωφρέ) γράφει: (Από τον Υπαρξισμό στον Χάιντεγκερ). «Ο Χάιντεγκερ δε φοβήθηκε να όυσαρεστήσει τους πολλούς, αποδεχόμενος σε μια εποχή αμηχανίας και δίχως να το έχει επιδιώξει, την Πρυτανεία του Πανεπιστημίου του, όπως δε δίστασε και να δυσαρεστήσει τους ισχυρούς, εγκαταλείποντάς την πριν τη λήξη της, πράγμα που σήμαινε, όπως έκανε στην εποχή του ο Σωκράτης κατά τα

λεγάμενα του Πλάτωνα, “καλύτερα να γυρίσω σπίτι μου, παρά να γίνω συνεργός σε κάποια ανομία”. Μ ’ αυτόν τον τρόπο δυσαρέστησε όλον τον κόσμο, εκτός από μερικούς». Είναι αδύνατον να έχουμε και την παραμικρή σωστή ιδέα πάνω στο ζήτημα, αν δε φέρουμε στο μυαλό μας την κατάσταση της Γερμανίας την άνοιξη του 1933. Μια κατάσταση ταραγμένη από προφανείς καταχρήσεις, ιδιαίτερα αντισημιτικές, αλλά και ταυτόχρονα μια κατάσταση μέσα από την οποία ξεπηδούσε ένα ισχυρό κάλεσμα αφύπνισης όλων των δυνάμεων. Μια διαδικασία πειθαρχίας απότομη, συνυφασμένη μ’ ένα λόγο έντονα ειρηνιστικό· μια κατάσταση γενικά όπου το αρνητικό μοιάζει

αφιερωμα/41 να αντισταθμίζεται από το θετικό... Στο ίδιο βιβλίο ο Ζαν Μπωφρέ λέει για τον Χάιντεγκερ, πως στα 1933 «πίστεψε πως η Γερμανία με το ναζισμό ξαναγεννιόταν». «Με το ναζισμό», εδώ, δε σημαίνει: κάτω από την καθοδήγηση μιας πολιτικής ιδεολογίας. Σημαίνει: σε μια καινούρια κατάσταση, όπου ο καθένας πρέπει να πάρει το μερίδιο ευθύνης που του αναλογεί, εκεί ακριβώς όπου βρίσκεται, στην αποδοχή του να συμβάλει στην ολοκληρωτική ανατροπή της ύπαρξης ενός ολόκληρου λαού. Τα γεγονότα: τέλος Απρίλη του 1933, ο Χάιντεγκερ εκλέγεται παρά μία ψήφο ομόφωνα, Πρύτανης του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ στο Μπρισγκάου. Εκφωνεί στις 27 του Μάη τον Πρυτανικό Λόγο που φέρει τον τίτλο «Το γερμανικό πανεπιστήμιο απέναντι κι ενάντια στον εαυτό του» (Die Selbsthauptung der deutschen Universitat). Η λέξη κλειδί αυτού του τίτλου είναι η λέξη Selbsthauptung.*1 Αν μεταφράσουμε «αυτο-κατάφαση», η έννοια δεν αποδίδεται. Κι εδώ μια υπόδειξη του Ζαν Μπωφρέ μας διευκολύνει: προτείνει για να προσανατολιστούμε τη λέξη «αυτοκέφαλος» την οποία το λεξικό, αναφερόμενο στην ορθόδοξη εκκλησία, ορίζει έτσι: όνομα που δίνεται στους μητροπολιτικούς επισκόπους (και στις Εκκλησίες) που δεν υπόκεινται στη δικαιοδοσία ενός πατριάρχη. Εννοούμε επομένως: το να είναι κανείς κύριος του εαυτού του. Αυτό που πράγματι δηλώνει ο Χάιντεγκερ είναι, πως το πανεπιστήμιο, αν θέλει να παραμείνει άξιο της αποστολής του, πρέπει να γίνει τέτοιο που να παρέχει στον εαυτό του τα αντικείμενα έρευνας, μέσα στο μοναδικό πάθος να γνωρίσει αυτό το πραγματικό που υπάρχει στον σύγχρονο κόσμο. Καμία υποταγή, καμία δογματική παρεκτροπή απέναντι στην πολιτική ιδεολογία. Παράλληλα ο Πρύτανης Χάιντεγκερ, που σαν τέτοιος δέχτηκε να γραφτεί στο εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα (γεγονός που για το μαθητή και διάδοχο του Χούσερλ, για τον θαυμαστή του Σέλερ, γι’ αυτόν που ο βοηθός του στα 1933 ήταν Εβραίος, δεν μπορούσε να θεωρηθεί ως σύμπλευση με την αντισημιτική συνισταμένη του «προγράμματος» αυτού του κόμματος), συμμετέχει σε μια σειρά επίσημες τελετές όπου διακηρύσσει μια ενεργή υποστήριξη στο καθεστώς. Στους κόλπους του πανεπιστημίου είναι ο αυτουργός μιας ουσιαστικής διοικητικής μεταρρύθμισης. Ο Πρύτανης γίνεται ο επικεφαλής του Πανεπιστημίου, και μ’ αυτήν την ιδιότητα διορίζει εν λευκώ, με γνωμοδότηση της Συγκλήτου του Πανεπιστημίου, τους πρυτάνεις των Σχολών και τις άλλες προσωπικότητες που αναλαμβάνουν διοικητικά

καθήκοντα. Διαπιστώνει όμως, ήδη από το φθινόπωρο του 1933, την εχθρότητα από τη μια των εθνικοσοσιαλιστικών στοιχείων (φοιτητών και καθηγητών) κι από την άλλη ενός αρκετά μεγάλου αριθμού συναδέλφων του καθηγητών, οι οποίοι δεν τον εξέλεξαν για να αλλάξει ριζοσπαστικά το Πανεπιστήμιο, αλλ’ αντίθετα για να το διατηρήσει όπως ήταν πριν το 1933. Το Φλεβάρη του 1934 παραιτείται από τις αρμοδιότητές του και αφιερώνεται στο εξής στη διδασκαλία του. Ως Πρύτανης είχε απαγορεύσει την αφισοκόλληση των ανακοινώσεων των αντισημιτών φοιτητών και υποστήριξε όσο ήταν δυνατόν τους εβραίους συναδέλφους του που απειλούνταν. Μετά την παραίτησή του δεν θα παραλείψει στις παραδόσεις του να κριτικάρει ανηλεώς το καθεστώς και το, όλο και περισσότερο ομόφωνα αποδεκτό ως εγκληματικό, πρόσωπό του. Το Σεπτέμβρη του 1944 με πρόταση του τότε Πρύτανη επιστρατεύεται μαζί με άλλον ένα μόνο συνάδελφό του, τον αντιστασιακό Gr. Ritter, στη μαζική κατάταξη των εφέδρων. Οταν η στρατιά De Lattre θα διασχίσει το Ρήνο, ο Χάιντεγκερ θεωρείται καταρχήν επίσημα άξιος να επαναλάβει τις παραδόσεις του. Κάποιοι όμως από τους συναδέλφούς του επισύρουν την προσοχή των δυνάμεων κατοχής στο «παρελθόν» του φιλοσόφου. Ο Χάιντεγκερ παύεται λοιπόν από την εκπαίδευση, παίρνει όμως το μισθό του. Το 1951, επαναφέρεται στο καθηγητικό σώμα με τον τίτλο Emeritus (τίτλο που του αφαιρεί το δικαίωμα να διευθύνει διδακτορικές διατριβές). Μέχρι το θάνατό του το 1976, δεν θα επανέλθει ποτέ δημόσια στην πρυτανεία του του 1933-34. Τη βδομάδα που ακολουθεί μετά το θάνατό του, το περιοδικό Der Spiegel δημοσιεύει τη συνέντευξη που παραχώρησε δέκα χρόνια νωρίτερα ο φιλόσοφος. Το 1983 οι εκδόσεις Klostermann (Κλόστερμαν) στη Φραγκφούρτη εκδίδουν την ανατύπωση του Πρυτανικού Λόγου, συνοδευομένου από ένα κείμενο γραμμένο από τον Χάιντεγκερ στα 1945 και με τίτλο: Η πρυτανεία/Γεγονότα και σκέψεις.

Magazine Litteraire Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια * Μετέφρασε πολλά κείμενα του Χάιντεγκερ. Πρόσ­ φατα δημοσίευσε τις Ερμηνείες (P.U.F), φαινομενολο­ γικό δοκίμιο επικεντρωμένο στον Αριστοτέλη και στα ποιήματα του Dominique Fourcade.

1. Σ.τ.μ. Απόπειρα προσέγγισής του η λέξη αυτο­ κατάφαση, αυτο-βεβαίωση.

42/αφιερωμα

M artin Heidegger

Η προέλευση της τέχνης και ο προορισμός της σκέψης Ομιλία που έγινε στις 4 Απριλίου 1967, στην Ακαδημία Επιστημών και Τεχνών, στην Αθήνα (Παραθέτουμε το προφορικό κεί­ μενο της ομιλίας ελεγμένο). Ο ΟΜΗΡΟΣ ονομάζει την Αθηνά «πολυμήτιδα»,1 πολυμήχανη σύμβουλο. Τι σημαίνει συμβουλεύω; Σημαίνει: προνοώ κάτι, το φροντίζω εκ των προτέρων ούτως ώστε να έχει επιτυχία. Γι’ αυτό η Αθηνά δεσπόζει παντού όπου οι άνθρωποι παράγουν κάτι, του δίνουν σάρκα και οστά, το ολοκληρώνουν, το πραγματοποιούν, ενεργούν και πράττουν. Μ’ αυτό τον τρόπο λοιπόν, η Αθηνά είναι η φίλη που συμβουλεύει και βοηθάει τον Ηρακλή στα κατορθώματά του. Η θεά εμφανίζεται στη μετώπη του Άτλαντα στο ναό του Δία, στην Ολυμπία: αθέατη ακόμα στην επικείμενη συμβολή της και ταυτόχρονα σα μακρινή στη θεϊκή της απόσταση. Η Αθηνά παρέχει τις ειδικές συμβουλές της στους ανθρώπους που κατασκευάζουν εργαλεία, αγγεία και κοσμήματα. Κάθε άνθρωπος ικανός να παράγει, που γνωρίζει τη δουλειά του, που κατέχει το επάγγελμά του, είναι ένας «τεχνίτης». Ό ταν μεταφράζουμε αυτή τη λέξη σα χειροτέχνης, περιορίζουμε υπερβολικά την έννοια του όρου. Ακόμα και αυτοί που ανυψώνουν μνημεία και κατασκευάζουν γλυπτά ονομάζονται «τεχνίται». Ονομάζονται έτσι γιατί η πράξη τους, που δίνει το μέγεθος του ταλέντου τους, κατευθύνεται από μια αντίληψη που φέρει το όνομα «τέχνη». Αυτή η λέξη κατονομάζει μια μορφή γνώσης και όχι την εργασία ή την κατασκευή. Σημαίνει: έχω υπόψη μου, ευθύς εξαρχής, αυτό για το οποίο γίνεται λόγος, στην κατασκευή μιας εικόνας ή ενός έργου. Το έργο αυτό μπορεί κάλλιστα να είναι επιστημονικό, φιλοσοφικό, ποιητικό ή ρητορικό. Λέγοντας «τέχνη» δεν εννοούμε τεχνική. Ο καλλιτέχνης είναι «τεχνίτης» αλλά δεν είναι ούτε τεχνικός ούτε χειροτέχνης. Γιατί η «τέχνη» προϋποθέτει μια γνώση, και γιατί μια τέτοια γνώση αποτελεί μια προκαταβολική ματιά σ’ αυτό που δείχνει το σχήμα και δίνει το μέτρο, αλλά που είναι ακόμα το αθέατο και που πρέπει πρώτα να γίνει θεατό και αισθητό μέσα από το έργο· για τους λόγους αυτούς, μια τέτοια προκαταβολική ματιά σε κάτι που μέχρι τώρα δεν έγινε θεατό απαιτεί ιδιαίτερα την ενόραση και τη διαύγεια. Αυτή η προκαταβολική ματιά που προϋποθέτει η τέχνη χρειάζεται την επιφώτιση. Ποιος θα μπορούσε να παρέχει στην τέχνη αυτή την επιφώτιση, αν όχι η θεά, που σαν «πολύμητις», σαν πολυμήχανος συμβουλάτορας είναι συγχρόνως και «γλαυκώπις»; Το επίθετο «γλαυκός» δηλώνει την απαστράπτουσα λάμψη της θάλασσας, των άστρων, της σελήνης αλλά και τις μαρμαρυγές των φύλλων της ελιάς. Το μάτι της Αθηνάς είναι το μάτι που φωτίζει και αστράφτει. ΓΓ αυτό και η «γλαύξ» είναι το σύμβολο που της αντιστοιχεί. Το μάτι της, αναμμένο κάρβουνο, διαπερνάει τη νύχτα και κάνει δεκτό αυτό που αλλιώς θα ήταν αθέατο. ΓΓ αυτό και ο Πίνδαρος, στην έβδομη από τις Ολυμπιακές ωδές του που υμνεί το νησί της Ρόδου και τους κατοίκους της, λέει: «αύτά δε σφίσιν ώπασε τέχναν πάσαν έπιχθονίων Γλαυκώπις άριστοπόνοις χερσί κρατεϊν».

(V, 50) Χρειάζεται ωστόσο να θέσουμε ένα πιο συγκεκριμένο ερώτημα: αυτό το βλέμμα της θεάς Αθηνάς, το βλέμμα αυτό που δίνει συμβουλή και φώτιση, προς τι κατευθύνεται;

αψιερωμα/43 Για να βρούμε την απάντηση, ας φέρουμε στο νου μας το ιερό ανάγλυφο του μουσείου της Ακρόπολης. Σ’ αυτό το ανάγλυφο, η Αθηνά εμφανίζεται σαν «σκεπτομένη». Προς τι είναι στραμμένο το στοχαζόμενο βλέμμα της θεάς; Προς το σύνορο, προς το όριο. Ασφαλώς το όριο δεν είναι μόνο το περίγραμμα και το πλαίσιο, δεν είναι μόνο ο τόπος όπου κάτι σταματάει. Το όριο σημαίνει αυτό μέσα από το οποίο κάτι συγκροτείται σ’ αυτό που του είναι ίδιον, για να φανερωθεί μέσα από κει σε όλη του την πληρότητα, για να έρθει στην παρουσία. Στο στοχασμό της πάνω στο όριο, η Αθηνά έχει ήδη υπόψη της αυτό προς το οποίο η ανθρώπινη πράξη πρέπει καταρχήν να κοιτάζει, για να μπορεί να μεταφέρει αυτό που είδε εκεί μέσα στο θεατό ενός έργου. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Το στοχαζόμενο βλέμμα της θεάς δεν εισχωρεί μόνο στην αθέατη μορφή των εν δυνάμει έργων των ανθρώπων. Το βλέμμα της Αθηνάς ακουμπά καταρχήν σ’ αυτό που από μόνο του αφήνει να φανερωθούν, μέσα στη σφραγίδα της παρουσίας τους, τα πράγματα που δεν γίνεται να κατασκευαστούν από τον άνθρωπο. Αυτό οι Έλληνες το ονομάζουν από την αρχαιότητα «φύσις». Η ρωμαϊκή μετάφραση της λέξης «φύσις» σαν natura και τέλος, ξεκινώντας απ’ αυτήν, η έννοια της φύσης που απόκτησε πρωταρχική θέση στη βορειο-ευρωπαϊκή σκέψη, δεν αναδεικνύουν καθόλου τη σημασία της λέξης «φύσις»: δηλ. αυτό που εμφανίζεται από μόνο του μέσα στο όριο που είναι κάθε φορά δικό του, και που κατοικεί μέσα σ’ αυτό το όριο. Το μυστηριώδες στη φύση μπορούμε ακόμα και τώρα να το διαπιστώσουμε στην Ελλάδα -και μόνο εδώ, καθώς εμφανίζονται μ’ έναν τρόπο συγκλονιστικό και ταυτόχρονα συγκρατημένο ένα βουνό, ένα νησί, ένα ακρογιάλι, μια ελιά. Λένε πως αυτό οφείλεται στον μοναδικό χαρακτήρα του φωτός. Αυτό δεν είναι λάθος, μόνο που παραμένει επιφανειακό. Λησμονούμε ποιος δίνει αυτό το εξαιρετικό φως, σε τι ανήκει μέσα από τη φύση του. Μόνο εδώ, στην Ελλάδα, όπου το όλον του κόσμου απευθύνθηκε στον άνθρωπο σαν «φύσι» και διάλεξε τον άνθρωπο, η ανθρώπινη αντίληψη και η ανθρώπινη πράξη μπορούσαν και όφειλαν να ανταποκριθούν σε μια τέτοια εκλογή: ο άνθρωπος ήταν τότε αυτόματα αναγκασμένος να φανερώσει ο ίδιος, με τη δική του δύναμη, αυτό που έπρεπε σαν έργο, να αφήσει να φανεί ένας κόσμος που δεν είχε φανερωθεί μέχρι τότε. Η τέχνη αντιστοιχεί στη «φύσι» χωρίς ωστόσο να είναι ούτε αντιγραφή ούτε απομίμηση εκείνου που είναι ήδη παρόν. Γιατί «φύσις» και «τέχνη» ταυτίζονται με τρόπο μυστηριώδη. Αλλά το στοιχείο μέσα στο οποίο η «φύσις» και η «τέχνη» ταυτίζονται η μία με την άλλη, και το πεδίο μέσα στο οποίο πρέπει να εισχωρήσει η «τέχνη» για να μπορεί σαν «τέχνη» να γίνει αυτό που είναι, αυτό το στοιχείο κι αυτό το πεδίο παραμένουν μυστικά. Ή δη, από τα βάθη της ελληνικής αρχαιότητας, ποιητές και στοχαστές προσέγγισαν ασφαλώς αυτό το μυστήριο. Το φως που χαρίζει την παρουσία του σε ό,τι είναι παρόν, δείχνει τη συμπυκνωμένη του δύναμη μέσα από την αστραπή, φανερώνοντας εντελώς άξαφνα τον εαυτό του. Λέει ο Ηράκλειτος: «τά δέ πάντα οίακίζει κεραυνός» (Β 64). Αυτό σημαίνει: το φαίνεσθαι εκείνου που από μόνο του εμφανίζεται μέσα στη σφραγίδα του, είναι η αστραπή που μεμιάς το οδηγεί και το ορίζει. Την αστραπή την εξακοντίζει ο Δίας, ο ύψιστος θεός. Και η Αθηνά; Η Αθηνά είναι η κόρη του Δία. Σχεδόν στην ίδια εποχή μ’ αυτήν απ’ όπου προέρχεται ο λόγος του φιλόσοφου Ηράκλειτου, ο ποιητής Αισχύλος, στην τελική σκηνή της Ορέστειας που εκτυλίσσεται στον Ά ρειο Πάγο των Αθηνών, κάνει την Αθηνά να μιλά μ’ αυτά τα λόγια: «Καί κλήδες οϊδα δώματος μόνη θεών έν ώ κεραυνός έστίν έσφραγισμένος» (Ευμενίδες, 827 s) Χάρη σ’ αυτή τη γνώση, η Αθηνά, η κόρη του Δία, είναι η «πολύμητις» θεά, η πολυμήχανη σύμβουλος, αυτή που το βλέμμα της είναι φωτεινό, «γλαυκώπις» και που στοχάζεται πάνω στο όριο, «σκεπτομένη». Μετάφραση: Ά ννα Χουρμουζιάδη 1. Ό λες οι λέξεις του κειμένου σε εισαγωγικά είναι ελληνικές λέξεις του πρωτότυπου.

44/αφιερωμα

Συνοπτική Βιβλιογραφία Μ. Χάιντεγκερ Επιμέλεια Δημήτρης Μανώλος

Α' Ελληνικές μεταφράσεις έργων του Μ. Χάιντεγκερ.

1. Μ. Heidegger: Περί της ουσίας της αλήθειας. Μετάφραση Α. Ιωάννου. Αθήνα, Εκδόσεις Μ. Βασιλείου, 1958. Τόμος 1*.

2. Μ. Χάιντεγκερ: Εισαγωγή στη Μεταφυσική. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια X. Μελβίτση. Αθήνα, Εκδόσεις Δωδώνη, 1973. Σελ. 275.

3. Μ. Χάιντεγκερ: Είναι και χρόνος. Πρόλογος, μετάφραση Γ. Τζαβάρας. Αθήνα, Εκδόσεις Δωδώνη, 1973. Σελ. 275.

4. Μ. Χάιντεγκερ: Είναι και χρόνος. Μετάφρα­ ση Αχ. Βαγενάς. Αθήνα, Εκδόσεις Αναγνωστίδης, [χχ], Σελ. 320.

5. Μ. Χάιντεγκερ: Είναι και χρόνος. Πρόλογος, μετάφραση, σχόλια Γ. Τζαβάρας. Αθήνα, Εκδόσεις Δωδώνη, 1978. Τόμοι 2*.

6. Μ. Χάιντεγκερ: Φαινομενολογία και Θεολο­ γία. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Γ. Τζα­ βάρας. Αθήνα, Εκδόσεις Εποπτεία, 1979. Σελ. 80.

7. Μ. Χάιντεγκερ: Τι είναι φιλοσοφία. Μετά­ φραση Αχ. Βαγενάς. Αθήνα, Εκδόσεις Αναγνωστίδη, [χχ]. Σελ. 192.

8. Μ. Χάιντεγκερ: Τι είναι φιλοσοφία. Πρόλο­ γος, μετάφραση, σχόλια Β. Μπιτσιώρη. Αθή­ να, Εκδόσεις 'Αγρα, 1986. Σελ. 298.

9. Μ. Χάιντεγκερ: Η προέλευση του έργου τέ­ χνης. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Γ. Τζαβάρα. Αθήνα, Γιάννινα, Εκδόσεις Δωδώνη, 1986. Σελ. 153.

s »

. Βιβλία και μελέτες για τον , Χάιντεγκερ

1. Χρήστου Γιανναρά: Χάιντεγκερ και Αρεοπα­ γίτης. Η Θεολογία της σημασίας και της αγνωσίας του Θεού. Αθήνα, Εκδόσεις Δω­ δώνη, 1967. Σελ. 102.

2. Βαλ Ζαν: Εισαγωγή στις φιλοσοφίες του υπαρξισμού (Κίρκεγκωρ, Χάιντεγκερ, Γιά-

3.

4.

5.

6.

σπερς, Μαρσέλ, Σαρτρ). Εισαγωγή, μετά­ φραση, σχόλια X. Μαλεβίτση. Αθήνα, Εκδό­ σεις Δωδώνη, 1970. Γρηγ. Φ. Κωστάρα: Martin Heidegger, ο φι­ λόσοφος της μερίμνης. Εισαγωγή εις την φι­ λοσοφίαν της υπάρξεως. Αθήνα, Εκδόσεις Αθανασόπουλου, 1973. Σελ. 238. Χρήστου Μαλεβίτση: Η φιλοσοφία του Χάιντεγκερ. Δοκίμιο. Αθήνα, Εκδόσεις Δωδώ­ νη, 1974. Σελ. 163. Δημ. Ν. Κούτρα: Η προέλευση του καλλιτε­ χνήματος κατά Martin Heidegger. Αθήνα, Έκδοση Πανεπιστημίου Αθηνών, 1976. Σελ.

29. Κωστής Παπαγιώργης: Η οντολογία του Μάρτιν Χάιντεγκερ. Αθήνα, Εκδόσεις Νεφέ­ λη, 1983. Σελ. 213.

Μελέτες σε περιοδικά, για τον Μ. Χάιντεγκερ 1. Τι είναι φιλοσοφία. Μετάφραση Αγ. Ντύκα. «Εποχές», Ιούνιος 1965.

2. Τρία κείμενα του Μάρτιν Χάιντεγκερ: α) Από την εμπειρία της σκέψης β) Επιστολή στον Ζαν Μπωφρέ γ) Επιστολή σε έναν σπουδα­ στή. Μετάφραση με εισαγωγή και σημειώσεις X. Μαλεβίτση. «Λωτός» Τ.Α., 1971. Σελ.

145-165.

3. Πού βαδίζει ο σημερινός άνθρωπος: μια συ­ ναρπαστική συζήτηση με τον τελευταίο φιλό­ σοφο της Δύσης Μάρτιν Χάιντεγκερ. «Οικο­ νομικός Ταχυδρόμος», 12 και 19 Μαρτίου 1976.

4. Michael Murray: Ένα σχόλιο του Wittgenstein πάνω στον Heidegger. Μετάφραση Ζ. Δρα­ κοπούλου. «Εποπτεία», τ. 53, Ιανουάριος 1981.

5. Μ. Heidegger: Πραγματεία περί θανάτου. Πρόλογος, μετάφραση, σχόλια Γ. Τζαβάρα. «Εποπτεία», τ. 53, Ιανουάριος 1981.

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

επιλογή ένα κορυφαίο μνημείο βυζαντινής τέχνης NT. Μ Ο Υ Ρ ΙΚ Η : Τα Ψηφιδωτά της Νέας Μονής Χίον, Αθήνα 1985, τ.

A Κείμενο (σελ. 293, με Γενικό κ α ι Εικονογραφικό Ευρετήριο και

Η Νέα Μονή Χίου, κορυφαίο μνημείο Βυζαντινής Τέχνης στον ελλαδικό χώρο από τα μέσα του 11ου αι., κίνησε στις μέρες μας το ενδιαφέρον δύο ερευνητών και απετέλεσε το αντικείμενο δύο εμπεριστατωμένων μονογραφιών: η πρώτη αφιερώθηκε στην Αρχιτεκτονική του μνημείου από τον καθηγητή της Ιστο­ ρίας της Αρχιτεκτονικής στο Πολυτεχνείο Αθηνών κ. Χαρ. Μπούρα, Η Νέα Μονή της Χίου, Αθήναι 1981, και η δεύτερη στα ψηφιδωτά που διακοσμούν το εσωτερικό της μοναστηρια­ κής εκκλησίας από την καθηγήτρια της Ιστορίας της Τέχνης στο ίδιο ίδρυμα κ. Ντ. Μουρίκη, το βιβλίο που παρουσιάζεται εδώ. Η πολύχρωμη ορθομαρμάρωση και τα ψηφιδωτά σε χρυσό βάθος στο καθολικό της Νέας Μονής αποτε­ λούν μαζί με τα ισάξια σύνολα στον Όσιο Λουκά και το Δαφνί υψηλή έκφραση αυλικής τέχνης του 11ου αι. και εντυπώσιασαν από ενωρίς τους ειδικούς· στα εγχειρί­ δια που πραγματεύονται την Ιστο­ ρία της Βυζαντινής Τέχνης τα τρία αυτά ψηφιδωτά σύνολα του ελλαδικού χώρου κατέχουν εξέχουσα θέση από τις αρχές του 20ου αι.

(Ch. Diehl, 1910· Ο. Dalton, 1911· Ο. Wulff, 1913) μέχρι σήμερα. Συμ­ βολή στις γνώσεις μας για τα ψηφι­ δωτά αυτά απετέλεσε για την επο­ χή του το έργο των Ε. Diez και Ο.

Demuw, Byzantine Mosaics in Greece, Harvard 1931· στη συγκρι­

τική τους μονογραφία οι δύο συγ­ γραφείς μελετούν κυρίως τα ψηφι­ δωτά του Οσίου Λουκά και του Ναού στο Δαφνί, διατυπώνουν όμως σημαντικές συγκριτικές πα­ ρατηρήσεις και για το διάκοσμο της Νέας Μονής Χίου. Ειδικά για τη Νέα Μονή Χίου δηλώνεται ταυ­ τόχρονα και η συμβολή της ελληνι­ κής πλευράς με την έκδοση του Αν. Ορλάνδου, Monuments byzantins de Chios, Ath0nes 1930, στην οποία περιλαμβάνονται σχέδια και φωτο­ γραφίες από τη Νέα Μονή -η δη­ μοσίευση του κειμένου που θα συ­ νόδευε το λεύκωμα δεν πραγματο­ ποιήθηκε- και με το Χιακό Λεύκω­ μα, τ. 11, με φωτογραφίες των ψη­ φιδωτών από του Τσίμα - Παπαχατζιδάκη, Αθήνα 1931. Ωστόσο το

4 σχέδια με την τομή, κάτοψη και άνωψη του Καθολικού) κα ι τ. Β Λεύκωμα (μ ε ' 119 έγχρωμους και 224 α/μ πίνακες).

σημαντικό αυτό μνημείο δεν ήταν προσιτό στους ειδικούς παρά μέσα από συνοπτικά κείμενα και απο­ σπασματικό φωτογραφικό υλικό. Το κενό αυτό αναπληρώνει με μία σε βάθος μελέτη των ψηφιδωτών η κ. Ντ. Μουρίκη. Το βιβλίο, την έκδοση του οποί­ ου ανέλαβε η Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, προλογίζει ο Πρόε­ δρος του Διοικητικού Συμβουλίου κ. Ανδρέας Μπούμης. Η μελέτη, που αρχίζει με ένα Προεισαγωγικό Σημείωμα (σ. 19-20), χωρίζεται σε πέντε μέρη με τους τίτλους Εισα­ γωγικά (σ. 21-42), Τεχνική περι­ γραφή των Ψηφιδωτών (σ. 43-102), Τεχνική (σ. 103-117), Εικονογρα­ φία (σ. 118-232) και Τεχνοτροπία (σ. 233-293). Στο Προεισαγωγικό Σημείωμα η συγγραφεύς αναφέρεται στις μέχρι σήμερα προσπάθειες μιας παρου­ σίασης του ψηφιδωτού διακόσμου του μνημείου τόσο από ξένους με­ λετητές -J. Strzygowski (1896), Ο.

Wulff (1925) και Th. Smit (191011), του οποίου όμως η εργασία έμεινε αδημοσίευτη - όσο και από Έλληνες -Ορλάνδος (1930)- και τονίζει ιδιαίτερα τη συμβολή της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στην ανάδειξη του μνημείου με τη συν-

46/οδηγος καλύπτεται από τρούλο, τον οποίον ανέχουν οκτώ παραστάδες μέσω οκτώ κογχών - και έναν ορ­ θογώνιο εσωνάρθηκα με χαμηλό, τυφλό τρούλο· σε λίγο μεταγενέστε­ ρη φάση ανήκει ο εξωνάρθηκας, και από την περίοδο της Τουρκο­ κρατίας χρονολογείται το πρόκτισμα στη δυτική πλευρά. Τον ψηφι­ δωτό διάκοσμο, που αποτελεί και το αντικείμενο της μελέτης, φέρουν το ιερό, ο κυρίως ναός και ο εσωνάρθηκας. Το κεφάλαιο με τον τίτλο «Η διατήρηση των Ψηφιδωτών» (σ.

35-42, εικ. 3, 4) αφορά στην οργά­ νωση του ψηφιδωτού διακόσμου, που σώζεται μέχρι σήμερα. Στα ψηφιδωτά αυτά, όπως επίσης και στα κατεστραμμένα σήμερα ψηφι­ δωτά του τρούλου, αναφέρονται γραπτές μαρτυρίες από το 18ο και 19ο αι. (Barskij, Χρ. Νοταράς, Νι­ κηφόρος, Γρ. Φωτεινός). Από γρα­ πτές πληροφορίες (Γρ. Φωτεινός, 1865) είναι επίσης γνωστό ότι οι πυρκαγιές του 1822 και 1828 είχαν επιπτώσεις στα ψηφιδωτά. Με το σεισμό του 1881 κατέπεσε μέρος του ανατολικού τοίχου. Από φωτο­ γραφία πριν το 1881 φαίνεται ότι το ψηφιδωτό του τρούλου είχε ήδη καταστραφεί πριν το σεισμό. Οι πληροφορίες και περιγραφές που δίνουν οι παλαιότεροι ερευνητές,

Άγγελοι από τη Βάπτιση στον κυρίως ναό της Μονής Χίου

τήρηση και τον καθαρισμό των ψη­ φιδωτών μετά τις ζημιές που προκάλεσε στο καθολικό ο σεισμός του 1948. Το Α ' Μέρος του βιβλίου με τον τίτλο «Εισαγωγικά» περιλαμβάνει τρία επί μέρους κεφάλαια που συ­ νοψίζουν για την ενημέρωση του αναγνώστη τα όσα αφορούν στους κτίτορες του μοναστηριού, τον αρ­ χιτεκτονικό τύπο του καθολικού και την κατάσταση στην οποία δια­ τηρούνται σήμερα τα ψηφιδωτά. «Κτίτορες της Μονής» (σ. 21-29) ήταν οι θυγατέρες του Κωνσταντί­ νου Η ' Ζωή και Θεοδώρα και ο Κωνσταντίνος Θ ' ο Μονομάχος (1042-1055), τρίτος σύζυγος της Ζωής. Δεκατρία χρυσόβουλλα που εκδόθηκαν μεταξύ του 1044 και 1054 πιστοποιούν το ενδιαφέρον του αυτοκράτορα για το μοναστήρι της Χίου. Σκιαγραφείται η προσω­ πικότητα του Μονομάχου και συν­

δέεται η δραστηριότητά του ως χο­ ρηγού εκκλησιαστικών καθιδρυμάτων με το γένι ·ότερο κλίμα μιας εποχής οικονομικής ευημερίας και σχετικής ασφάλειας του Βυζαν­ τίου. Με βάση τις αναφορές στα χρυσόβουλλα, η κατασκευή του κα­ θολικού τοποθετείται, όπως δέχε­ ται η σύγχρονη έρευνα, μεταξύ του 1042 (ή 1043) και 1049, και η εκτέ­ λεση του ψηφιδωτού διακόσμου στη χρονική περίοδο που εκτείνε­ ται μεταξύ του 1049 και του 1055, έτους θανάτου του Μονομάχου. «Ο Αρχιτεκτονικός τύπος του καθολικού» (σ. 30-34) εντάσσεται συμβατικά στη λεγάμενη «νησιωτι­ κή» παραλλαγή των οκταγωνικών μεσοβυζαντινών ναών με πιθανή την εξάρτηση από Κωνσταντίνουπολίτικα πρότυπα. Το Καθολικό αποτελείται από το τριμερές ιερό, τον κυρίως ναό - μια κατάφωτη σχεδόν τετράγωνη αίθουσα που

τογραφΐκ!? υλικό -από το οποίο ορισμένες εικόνες αναδημοσιεύο­ νται στο λεύκωμα αυτής της μελέ­ της-, αποτελούν πολύτιμο συγκρι­ τικό υλικό. Οι εργασίες της Αρ­ χαιολογική Υπηρεσίας για τη συν­ τήρηση των ψηφιδωτών αναφέρονται διεξοδικά στις σσ. 41 και 42. Ο διάκοσμος, όπως διαπιστώνεται, διατηρείται αρκετά καλά στην αρ­ χική του κατάσταση και αποτελεί γι’ αυτό πολύτιμη μαρτυρία για τα βυζαντινά ψηφιδωτά του 11ου αι. Στο Β' Μέρος -ένα από τα μεγα­ λύτερα της μελέτης- με τον τίτλο «Τεχνική περιγραφή των Ψηφιδω­ τών» (σ. 43-102), τα ψηφιδωτά πα­ ρουσιάζονται με λεπτομερή στοι­ χεία ως προς τη διατήρησή τους, τα υλικά κατασκευής και τα χρώματα. Επίσης σημειώνονται οι σωζόμενες επιγραφές που ταυτίζουν τα θέμα­ τα. Ωστόσο, όπως παρατηρεί η συγγραφεύς, μολονότι παρέχονται ορισμένα στοιχεία *ης εικονογρα­ φίας τους, η εικονογραφική ανάλυ­ ση γίνεται σε άλλο κεφάλαιο. Στο μέρος αυτό όλες οι μορφές Αγίων,

οδηγος/47 οι συνθέσεις και οι ζώνες με τα διακοσμητικά, στο ιερό, τον κυ­ ρίως ναό και τον εσωνάρθηκα ανα­ λύονται διεξοδικό: με κάθε λεπτο­ μέρεια περιγράφονται οι ψηφίδες, το χρώμα και το υλικό από το οποίο αποτελούνται -φυσικές πέ­ τρες, όπως μάρμαρο και άσπρος ασβεστόλιθος, χρωματιστή υαλο­ μάζα, κεραμίδι και χρυσός- και η διάταξή τους για την απόδοση των γυμνών μερών του σώματος, των στολών και του τοπίου. Η δαπανη­ ρή αυτή τέχνη του ψηφιδωτού έχει συνδεθεί με τη δραστηριότητα της αυλής και του πατριαρχείου. Η λε­ πτομερής περιγραφή της τεχνικής τους κρίνεται σκόπιμη, όπως τονί­ ζει η συγγραφεύς (σ. 43), διότι για την ίδια τη Νέα Μονή, με βάση τα υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί, είναι δυνατόν να καθοριστεί εάν ολόκληρο το έργο έγινε στην ίδια χρονική περίοδο και από το ίδιο συνεργείο, ενώ ευρύτερα, η σύγ­ κριση των υλικών στα ψηφιδωτά σύνολα της βυζαντινής επικράτειας και του χώρου επιρροής της συμ­ βάλλει στις γνώσεις μας για τη δια­ κίνησή τους κατά τη μεσαιωνική περίοδο. Ο καθαρά περιγραφικός χαρα­ κτήρας του Β' μέρους χωρίς κριτι­ κές παρατηρήσεις -υπό τύπον πα­ ραρτήματος1- αποσκοπεί στην πλη­ ρέστερη ενημέρωση του αναγνώστη για την τεχνική πλευρά του ψηφι­ δωτού διακόσμου. Τα πορίσματα αυτής της λεπτο­ λόγου περιγραφής και συγκριτικές παρατηρήσεις που αξιοποιούν τις πληροφορίες που παρέχει το περι­ γραφικό Β' Μέρος συγκεντρώνον­ ται στο Γ' Μέρος του βιβλίου με τον τίτλο «Τεχνική» (σ. 103-117) που συντάσσουν από κοινού κ. Ντ. Μουρίκη και ο κ. Ernest J. W. Hawkins συντηρητής βυζαντινών ψηφιδωτών στην Κωνσταντινούπο­ λη, Κύπρο κ.α. Η επανάληψη του ίδιου όρου (Τεχνική) στον τίτλο τό­ σο του Β' όσο και του Τ' Μέρους δημιουργεί εκ πρώτης όψεως την εντύπωση ότι τα δύο κεφάλαια επι­ καλύπτονται μερικά. Ωστόσο στο περιεχόμενο η διάκριση είναι σα­ φής· στο Γ' μέρος ο όρος «τεχνική» αναφέρεται στις κριτικές παρατη­ ρήσεις που αφορούν στην ψηφοθέτηση, στο μέγεθος, σχήμα, χρώμα, υλικό και κατασκευή των ψηφίδων στη Νέα Μονή σε σύγκριση με τα άλλα γνωστά ψηφιδωτά σύνολα του 11ου αι., αλλά και στην εργα­

σία των μελών του συνεργείου. Έτσι, η ψηφοθέτηση στη Μονή της Χίου ακολουθεί τη διαπιστωμέ­ νη τεχνική στα βυζαντινά ψηφιδω­ τά, δηλ. τρία επάλληλα στρώματα ασβεστοκονιάματος στον τοίχο και προκαταρκτικό σχέδιο της ψηφι­ δωτής σύνθεσης σε νωπογραφία στο τρίτο (ανώτερο) στρώμα κονιά­ ματος, που αποτελεί και το έδαφος της ψηφοθέτησης. Ενδιαφέρον εί­ ναι ότι και στη Νέα Μονή σώζεται προκαταρκτικό σχέδιο, όπως π.χ. κάτω από την παράσταση του Αγ. Μάξιμου (πίν. 318). Η χρήση κάθε χρώματος ψηφίδων εξετάζεται χω­ ριστά και διαπιστώνεται διαφορά στο χρώμα του χρυσού που χρησι­ μοποιείται για την κατασκευή των χρυσών ψηφίδων σε κάθε ένα από τα γνωστά ψηφιδωτά σύνολα (Νέα Μονή, Όσιος Λουκάς Δαφνί, Αγία Σοφία Κιέβου). Η ομοιογέ­ νεια των χρυσών ψηφίδων και στα τρία μέρη του καθολικού της Νέας Μονής, όπως επίσης η τεχνική των ψηφιδωτών, οδηγεί στο συμπέρα­ σμα ότι το διάκοσμο ολόκληρου του καθολικού ανέλαβε το ίδιο συ­ νεργείο με ένα επικεφαλής καλλιτέ­ χνη ψηφιδογράφο. Οι ψηφίδες που χρησιμοποιήθηκαν στη Νέα Μονή δίνουν στατιστικά μία χρωματική κλίμακα με 57 αποχρώσεις (σ. 116117). Σε σύγκριση με τα ψηφιδωτά σύνολα του 11ου αι. το Δαφνί πα­ ρουσιάζει τη μεγαλύτερη ποικιλία στα υλικά και τα χρώματα. Το μεγαλύτερο τμήμα της μελέ­ της αφιερώνεται με το Δ ' Μέρος στην «Εικονογραφία» (σ. 118-232)· στα τρία κεφάλαια του μέρους αυ­ τού αντιμετωπίζονται η εικονογραφική ανάλυση των παραστάσεων, το κόσμημα και το εικονογραφικό πρόγραμμα. Η «Εικσνογραφική Ανάλυση των παραστάσεων» (σ. 118-208) είναι λεπτομερής, με εμπεριστατωμένη βιβλιογραφική τεκμηρίωση. Ένα σημείο που θα πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα είναι η βαρύτητα που δί­ νεται όχι μόνο στις συνθέσεις, όπως συνήθως, αλλά και στις μεμο­ νωμένες μορφές των Αγίων. Οι πα­ ρατηρήσεις στην εικονογραφία τους και η συγκέντρωση της βι­ βλιογραφίας προωθούν σημαντικά τη μελέτη στο θέμα αυτό, που απο­ τελεί έναν από τους τόπους της σύγχρονης έρευνας. Η εικονογρα­ φία των παραστάσεων στη Νέα Μονή κινείται γενικά μέσα στο πλαίσιο της παράδοσης. Ως προς

πλαίσιο 1

" ΑΛ ΕΞ ΑΝ ΤΡ Μ ΠΟΡΣΤΑΓΚΟ Φ ΣΚΙ: Ανήσυχα σύννεφα. Αθήνα, Σύγχρονη εποχή, 1986. Σελ. 263.

Η ΔΙΨΑ για ειρήνη και η άρνηση απέναντι στις γερμανικές απειλές, κατά τη διάρκεια ενός αγώνα μέσα στη δίνη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, είναι ικανά να στείλουν ολόκληρη τη σοβιετική ομάδα ποδοσφαίρου στο εκτελεστικό απόσπασμα. Η αγάπη για την πατρίδα υπερσκελίζει την προσωπική μοίρα και έτσι τα πραγματικά γεγονότα παίρνουν την υφή συμβόλων ηρωισμού και αυταπάρνησης. Νουβέλα μεταφρασμένη αρκετά καλά, ώστε να λειτουργεί σε όλη της την έκταση η θηριωδία των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής και το απαράμιλλο σθένος των σοβιετικών μαχητών για την ελευθερία. Μέσα από ένα κατ’ εξοχήν λαϊκό και μαζικό σπορ που δεν αντέχει σε καμιά σύγκριση με ό,τι σήμερα βιώνουμε και παρακολουθούμε.

Τ ΑΣΟ Υ ΓΑ Λ Α Τ Η : Τα χαράγματα. Αθήνα, Πλέθρο, 1986. Σελ. 88.

ΤΑ εντονότατα φιλολογικά και φυσιολατρικά στοιχεία, που συνυπάρχουν κάτω απ’ έναν αδρά χαραγμένο λόγο, δίνουν την εντύπωση ότι η τρίτη κατά σειρά συλλογή του Τ.Γ., διακατέχεται από μια ιδιάζουσα ταυτότητα. Πράγματι, παρά το διαχωρισμό των ποιημάτων σε μικρότερες ενότητες, έτσι ώστε το νήμα να κόβεται σχεδόν από μόνο του χωρίς όμως να διασκορπίζεται,

48/οδηγος την επιλογή των επεισοδίων που περιλαμβάνονται στα ψηφιδωτά της Χίου σημειώνεται ιδιαίτερα η Προσευχή στη Γεσθημανή, σκηνή σπάνια στη μνημειακή ζωγραφική αυτή την εποχή, και ο μικρός εικονογραφικός κύκλος (τρεις σκηνές) με τα προπαρασκευστικά επεισό­ δια του Νιπτήρα, που, όπως προ­ κύπτει από την έρευνα στο θέμα, αποτελεί άπαξ, εφόσον μαρτυρείται μόνο στη Νέα Μονή. Στο κεφάλαιο για το «Κόσμημα» (σ. 206-216) διακρίνονται τα μοτίβα που χρησιμοποιούνται στα ψη­ φιδωτά της Νέας Μονής, στα οποία επικρατούν φυτικά θέματα, όπως συμβαίνει και σε άλλα ψηφι­ δωτά σύνολα της εποχής. Τα συγ­ κριτικά στοιχεία οδηγούν ωστόσο στη διαπίστωση ότι τα κοσμήματα της Νέας Μονής επαναλαμβάνουν μοτίβα γνωστά κυρίως από το χώ­ ρο των χειρογράφων. Στο τελευταίο κεφάλαιο αυτού του μέρους η συγγραφεύς πραγμα­ τεύεται το «Ε ικονογραηικό ΙΙρόγραμμα» (σ. 216-232) σε σύγκριση με τα εικονογραφικά προγράμματα συγχρόνων με τη Νέα Μονή ιστο­ ρημένων εκκλησιών, και αναζητεί τα κριτήρια της επιλογής των πα­ ραστάσεων που το συγκροτούν. Στο πρόγραμμα της Αψίδας, όπου δεσπόζει όρθια η Θεοτόκος χωρίς το Βρέφος, αποδίδεται το νόημα της Μεσιτείας, και στο πρόγραμμα των κατεστραμμένων ψηφιδωτών του τρούλου του κυρίως ναού -όπως αυτό αποκαθίσταται από τις γραπτές μαρτυρίες- τονίζεται μία μοναδική εικονογραφική ιδιομορ­ φία με τους εννέα Αγγέλους που δορυφορούν τον Παντοκράτορα· ο αριθμός εννέα θυμίζει τις τρεις τριάδες των ουρανίων ιεραρχιών του Ψευδοδιονυσίου και οδηγεί στην υπόθεση, ότι ο σπάνιος αυτός τύπος του εννεάπλευρου τρούλου υιοθετήθηκε ακριβώς για να γίνει εφικτή η συγκεκριμένη αυτή παρά­ σταση. Στις σκηνές των Εορτών μέ­ σα στον κυρίως ναό -Ευαγγελι­ σμός, Υπαπαντή, Βάπτιση, Μετα­ μόρφωση, Σταύρωση, Αποκαθήλω­ ση, Εις Άδου Κάθοδος-, που ακο­ λουθούν την ιστορική σειρά των γεγονότων, ιστορείται κοντά στη Σταύρωση και η Αποκαθήλωση, γεγονός που προδίνει λειτουργική επίδραση. Στο πρόγραμμα του εσωνάρθηκα τονίζεται η παράστα­ ση της δεομένης Θεοτόκου σε προ­ τομή στην κορυφή του τρουλίσκου,

Ο προφήτης Ησαΐας στον εσωνάρθηκα της Νέας Μονής Χίον

θέμα σπάνιο για την εποχή. Εικονογραφικοί συσχετισμοί ενισχύουν την άποψη ότι στον εσωνάρθηκα δίνεται έμφαση στην Ενσάρκωση, ενώ στο ιερό κυριαρχεί το νόημα της Δέησης. Η σειρά των σκηνών -'Εγερση Λαζάρου, Βαϊφόρος, τα επεισόδια του Νιπτήρα, Γεθσημανή, Προδοσία- στον εσωνάρθηκα ακολουθεί την ευαγγελική διήγηση και αποσκοπεί στον τονισμό ενός εισαγωγικού κύκλου στο Πάθος. Η Ανάληψη και η Πεντηκοστή, που αποτελούν εδώ την κατάληξη του Δωδεκαόρτου, συνδέονται σπάνια με το πρόγραμμα του νάρθηκα, όπως συμβαίνει στη Νέα Μονή. Ιδιαίτερα σημειώνεται η απουσία της Κοίμησης της Θεοτόκου, ενώ προοδευτικά στοιχεία στο πρό­ γραμμα της Νέας Μονής αποτελούν η παράσταση της Σταύρωσης στο δυτικό τοίχο του κυρίως ναού, πά­ νω από την πύλη εισόδου, όπως θα ισχύσει από το τέλος του 13ου αι., και η παρουσία της Προσευχής στη Γεθσημανή, σκηνής που δεν εμφα­ νίζεται στα μνημειακά σύνολα πριν το τέλος του 12ου αι. Η ερμηνεία του εικονογραφικού

προγράμματος επεκτείνεται και στη διερεύνηση των κριτηρίων επι­ λογής των προσωπογραφιών των Αγίων· η επιλογή αυτή, όπως δια­ πιστώνει η συγγραφεύς, αποσκοπεί στην εκπροσώπηση όλων των τά­ ξεων, από τις οποίες ιδιαίτερη έμ­ φαση δίνεται στους μάρτυρες και τους μοναστικούς Αγίους. Αντίθε­ τα όμως με την άποψη που διατυ­ πώνει η συγγραφεύς, οι ημερομη­ νίες των εορτών των Αγίων δεν θα πρέπει να έπαιξαν καθοριστικό ρό­ λο στην επιλογή, διότι στην περί­ πτωση αυτή η διάταξή τους θα έπρεπε να ακολουθεί τη σειρά του εορτολογίου· ωστόσο η σειρά με την οποία έχουν απεικονιστεί οι Ά γιοι στη Νέα Μονή πείθει ότι η παράστασή τους είναι άσχετη με την ημερομηνία της εορτής τους. Πιθανή αλλά δύσκολο να αποδειχθεί είναι και η επίδραση της Συλ­ λογής των Βίων των Αγίων του Μεταφραστή στην επιλογή των Αγίων της Νέας Μονής. Αρκετοί από τους Αγίους των προσωπογρα­ φιών της Χίου, ασκητές, κορυφαίοι εκπρόσωποι της βυζαντινής δια­ νόησης, προφήτες -Μάξιμος, Ιω. Καλυβίτης, Θεόδ. Στουδίτης, Ιω. Κλίμακος, Ιεζεκιήλ, Ιερεμίας, Ησαίας, Παχώμιος, Συμεών ο Νέος- δεν περιλαμβάνονται στη Συλλογή του Μεταφραστή (6λ. Η.

Delehaye, De Symeonis Logothetae Menologio. Synopsis Metaphrastica, Bibliotheca Hagiographica graeca, Bruxellis 1909, 260-292 = A. Ehrhard, Uberlieferung und Bestand der hagiographischen und homiletischen Literatur der griechischen Kirche nov den Anfangen bis zum Ende des 16. Jhs, Leipzig - Berlin 1937-1952, τ. II, 318 επ.). Εξάλλου τέσσερις από τους Αγίους που εικονίζονται στη Νέα Μονή εορτάζουν τον Μάιο -Ιερε­ μίας, Ησαίας, Αρσένιος, Παχώ­ μιος-, για τον μήνα όμως αυτό στη Συλλογή του Μεταφραστή αναφέρεται μόνον ο Αρσένιος. Οι διαφο­ ρές αυτές και κυρίως η διάταξη των Αγίων στη Νέα Μονή άσχετα με το Εορτολόγιο, το οποίο ακο­ λουθεί πιστά ο Μεταφραστής, κα­ θιστούν προβληματική την επίδρα­ ση της Συλλογής στην επιλογή των Αγίων της Χίου. Αντίθετα, το γε­ γονός ότι πολλοί από τους Αγίους, τα πορτραίτα των οποίων ιστο­ ρούνται στη Νέα Μονή και σε άλλα μνημειακά σύνολα του 11ου αι., περιλαμβάνονται και στη Συλλογή

οδηγος/49 του Μεταφραστή, αποτελεί μια πε­ ραιτέρω μαρτυρία για τη δημοτικότητά τους στη μεσοβυζαντινή επο­ χή. Τη σχέση του ψηφιδωτού δια­ κόσμου με τα χειρόγραφα υποδει­ κνύουν ωστόσο η εικονογραφία των ευαγγελικών σκηνών και τα διακοσμητικά μοτίβα. Το τελευταίο - Ε - Μέρος της με­ λέτης αναφέρεται στην «Τεχνοτρο­ πία» (σ. 233-293) των Ψηφιδωτών που αντιμετωπίζεται συγκριτικά με τα σύγχρονα ψηφιδωτά σύνολα και χωρίζεται σε πέντε κεφάλαια. Στο κεφάλαιο με τον τίτλο «Η ανθρώ­ πινη μορφή» (σ. 233-251) τονίζον­ ται οι απότομες μεταβάσεις από τη σκοτεινή προς τη φωτεινή επιφά­

το ίδιο συνεργείο. «Οι Συνθέσεις» (σ. 251-259) εί­ ναι αξονικές με συμμετρική διάτα­ ξη των μορφών. Παρατηρείται απουσία αρχιτεκτονικού βάθους και φειδωλή χρήση τοπίου, ενώ οι σκηνές είναι συχνά πολυπρόσωπες. Για το «Χρώμα» (σ. 259-267) τονί­ ζεται η έμφαση στην πολυτέλεια και η άφθονη χρυσογραφία στα εν­ δύματα. Τα ζωηρά χρώματα και η έντονη αντίθεση φωτός και σκιάς χαρακτηρίζουν τα ψηφιδωτά της Χίου, στα οποία η εντύπωση που προξενεί το χρυσό βάθος είναι ισχυρότερη σε σύγκριση με τα άλλα σύγχρονα ψηφιδωτά σύνολα. Η χρωματική κλίμακα ωστόσο είναι

και παρά τις δυσκολίες και τις απορίες που γεννιούνται για τον αμύητο αναγνώστη, το βιβλίο όπως παρουσιάζεται είναι άθροισμα σοβαρότατων στιγμών γύρω απ’ τη διαδικασία της ποίηση’ς. Τέλος, οι πάμπολλες εκφάνσεις του ποιητικού σώματος, που η μεγάλων διαστάσεων εικονοπλασία το κάνει υπεύθυνα αναλλοτρίωτο, συμπορεύεται με την τεχνική της γραφής, δημιουργώντας ένα μικρό αριστουργηματικό επίτευγμα, άξιο οσωνδήποτε εγκωμιαστικών σχολίων. ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΕΥ ΓΕ Ν ΙΟ Υ Τ ΡΙΒ ΙΖ Α: Ο Ιγνά τιος κ α ι η Γάτα. Εικονογράφηση: Αγγελική Μακρή. Α .Σ .Ε . Χαρταετός Βιβλία για παιδιά, 1986.

νεια στο πλάσιμο των προσώπων, που αποτελεί το ιδιαίτερο χαρα­ κτηριστικό των ψηφιδωτών της Χίου, όπου επίσης και τα περι­ γράμματα με κόκκινες ψηφίδες, που παρατηρούνται ωστόσο γενι­ κότερα στα μωσαϊκά του 11ου αι. Οι φυσιογνωμικοί τύποι, που απο­ μακρύνονται από το κλασικό ιδεώ.δες, παραβάλλονται με το ψηφιδω­ τό του Μονομάχου και της Ζωής στην Αγία Σοφία της Κωνσταντι­ νούπολης. Η τεχνοτροπική ομοιο­ γένεια στην απόδοση των προσώ­ πων και στα τρία τμήματα του κα­ θολικού συνηγορεί για την εκτέλε­ ση ολόκληρου του διακόσμου από

περιορισμένη. Στο κεφάλαιο «Σχέ­ ση του διακόσμου με την Αρχιτε­ κτονική» (σ. 267-276) τονίζεται η διάρθρωση του εσωτερικού του ναού με ορθομαρμάρωση και ψηφι­ δωτά σε σχέση με το διάκοσμο και την εναλλαγή μαρμάρων και ψηφι­ δωτών στον Ό σιο Λουκά και το Δαφνί. Έμφαση δίνεται επίσης στην ενιαία εντύπωση που δη­ μιουργεί ο κυρίως ναός στη Νέα Μονή ο άπλετος φυσικός φωτισμός που αναδεικνύει τη διακόσμηση. Στο τελευταίο κεφάλαιο «Τα Ψη­ φιδωτά της Νέας Μονής στα πλαί­ σια της Βυζαντινής Ζωγραφικής του 11ου αι.» (σ. 276-293) συνοψί-

ΟΠΩΣΔΗΠΟΤΕ εδώ κυριαρχεί το χιουμοριστικό στοιχείο, που ευχαριστεί τα παιδιά. Κι ο συγγραφέας το εκμεταλλεύεται έξυπνα για να δώσει και τα μηνύματά του: ο ποντικός Ιγνάτιος έφαγε τη γάτα, έστω και ζωγραφιστή, αυτήν που είναι αιώνιος εχθρός των ποντικών, και γίνεται ο ήρωας μέσα στο λαό των ομοίων του, που είναι αδικημένοι. Αλλά από την άλλη μεριά, φαίνεται πόσο εύκολα και πόσο συμπτωματικά ηρωποιούνται κάποιοι και δοξάζονται, ανάλογα με τις περιστάσεις που τους ευνοούν. Και πώς τα μέσα μαζικής ενημέρωσης διατρανώνουν τις ειδήσεις. Αυτή η δημοσιογραφική καμπάνια δίνεται πολύ εύστοχα, διακωμωδείται θαυμάσια το γεγονός της ημέρας και αποτελεί το πιο πετυχημένο μέρος της αφήγησης. Όμως ο Ιγνάτιος δεν έφαγε μόνο τη γάτα, αλλά και τη βασιλοπούλα του δεύτερου παραμυθιού, κι ας προσπάθησε

50/οδηγος

ζονται τα συμπεράσματα που προ­ κύπτουν στα επί μέρους κεφάλαια της μελέτης και ο διάκοσμος της Νέας Μονής συγκρίνεται με τα ζω­ γραφικά έργα της εποχής του. Στο συνθετικό αυτό κεφάλαιο διαγρά­ φεται η διαδοχή των εκφραστικών τρόπων στη διάρκεια του 11ου αι., μέσα στον οποίο εντάσσεται η διακόσμηση της Μονής στη Χίο. Η γραμμική ιερατική τεχνοτροπία που αντιπροσωπεύουν τα ψηφιδω­ τά και οι τοιχογραφίες του Οσίου Λουκά (6' τέταρτο 11ου αι), οι τοι­ χογραφίες της Παναγίας των Χαλκέων (1028) και τα ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας Κιέβου (περ. μέσα 11ου αι.), ακολουθεί την κυρίαρχη τάση στην εξέλιξη της μνημειακής ζωγραφικής στο α' μισό του 11ου αι. Η επόμενη τεχνοτροπική φάση με σαφή ζωγραφικό χαρακτήρα, ψυχολογική εγρήγορση, δυναμισμό και έντονη έκφραση στις μορφές, αντιπροσωπεύεται από τα ψηφιδω­

τά της Νέας Μονής, για τα οποία η εξάρτηση από την αΌτοκρατορική τέχνη της Κωνσταντινούπολης και η χρονολόγηση από τα μέσα του 11ου αι. είναι βεβαιωμένη. Ψηφι­ δωτά στην Αγία Σοφία (Ζωή και Μονομάχος) και στην Κοίμηση Νί­ καιας εμφανίζουν κοινά τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά με το διάκο­ σμο της Νέας Μονής. Η τάση αυτή διαδόθηκε στη μνημειακή ζωγρα­ φική των μέσων του αιώνα γενικό­ τερα, όπως αποδεικνύεται,από την παράθεση· τοιχογραφιών με όμοια χαρακτηριστικά στο Karabas Kilisse της Καππαδοκίας, στην Αγία Σοφία της Αχρίδας, την Αγία Σοφίμ Θεσσαλονίκης και το παλαιότερο στρώμα τοιχογραφιών £tov Ά γιο Νικόλαο της Στέγης στη Κύ* προ. Έ να τρίτο τεχνοτροπικό ιδίωμα που επικρατεί προς το τέ­ λος του 11ου αι. αντιπροσωπεύεται από τα ψηφιδωτά στο Δαφνί. Η τάση επιστροφής στις αξίες της αρ­

χαίας ζωγραφικής, η ελεύθερη χρή­ ση του χρώματος, η μείωση του ιε­ ρατικού χαρακτήρα που διακρί­ νουν την τέχνη στο Δαφνί, απαν­ τούν και στις διακοσμήσεις άλλων περιοχών (Κύπρος, Σερβία, Γεωρ­ γία) την ίδια εποχή. Ειδικά για τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής πα­ ράλληλα αναζητήθηκαν και στο χώρο των χειρογράφων ο αντιμνημειακός χαρακτήρας των συνθέρεων, στοιχεία τοπίου και διακοσμητικά μοτίβα έχουν σχέση με μι­ κρογραφίες (Διονυσίου 587· Ευαγγελιστάριο Αικατερίνας Κομνηνής). Η μελέτη της κ. Μουρίκη για τα Ψηφιδωτά της Νέας Μονής Χίου πλουτίζει την ελληνική βιβλιογρα­ φία με μία άρτια έκδοση και πλού­ σιο φωτογραφικό υλικό που αναδεικνύει ένα από τα αξιολογότερα μνημειακά σύνολα των βυζαντινών χρόνων. Γνωστό σε ευρείς κύκλους ήδη από τις αρχές του αιώνα, το μνη­ μείο είχε πάρει τη θέση του στην ιστορία της ζωγραφικής του 11ου α ι, ανάμεσα στα άλλα δύο εξίσου σημαντικά ψηφιδωτά σύνολα του ελλαδικού χώρου στον Ό σιο Λου­ κά και το Δαφνί. Η εικόνα αυτή παραμένει σταθερή στη σύγχρονη αυτή μελέτη, η οποία συμπληρώνει και συστηματοποιεί τις γνώσεις μας και την εμπεριστατωμένη εικονογραφική ανάλυση, την πλήρη βι­ βλιογραφική τεκμηρίωση, τα ερμη­ νευτικά σχόλια στο εικονογραφικό πρόγραμμα και την τεχνοτροπική επισκόπηση που καθορίζει τα χα­ ρακτηριστικά των καλλιτεχνικών ρευμάτων στον 11ο αι. και διευρύ­ νει τον ορίζοντα παρακολουθών­ τας την κίνησή τους μέσα στην ευ­ ρύτερη βυζαντινή επικράτεια και τη σφαίρα επιρροής της - στοιχεία που καθιστούν το βιβλίο της κ. Μουρίκη απαραίτητο βοήθημα για το μελετητή της βυζαντινής τέχνης του 11ου αι. Ε. ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ - ΔΩΡΗ1 1. Στη δημοσίευση των ψηφιδωτών της Μονής της Χώρας π.χ. που περιλαμ­ βάνει επίσης μεγάλο αριθμό παρα­ στάσεων, όπως η Νέα Μονή, τα στοι­ χεία αυτά που αφορούν στην τεχνική παρέχονται με τον υπότιτλο «Colours and Materials» με μικρότερα στοι­ χεία, >)άτω από την περιγραφή των παραστάσεων, 6λ. Ρ. Underwood, The Kariye Djami, I: Historical Intro­ duction and Description of the Mo­ saics and Frescoes. New York 1966,

οδηγος/51

η δουλειά στο χρόνο και στον πηλό «ΗΡΑ ΤΡΙΑ ΝΤΑΦΥΛΛ1ΔΗ», Η ζωή κα ι το έργο της. Κείμενο: Μ α­ ρία Καραβία. Φωτογραφίες: Μ ά ­ χης Σκιαδαρέσης. Μετάφραση: 'Εντυ Ντάκγονωρθ. Γενική κα λλι­ τεχνική επιμέλεια, επιλογή έργων,

σελιδοποίηση: Αγνή Κατζονράκη. Παροχή οικογενειακών φωτογρα­ φιών: Τίμος Τριανταφνλλίόης. Συντονισμός εργασίας: Γκαλλερί Ζονμπονλάκη. Σελ. 120 - Ιούλιος 1985.

Συχνά η καλλιτεχνική πορεία και προσφορά ενός ανθρώπου κα­ θορίζεται από τα παιδικά του χρόνια και τις εμπειρίες του που αποτυπωμένες στον εσωτερικό ψυχικό του κόσμο και τροποποιη­ μένες από εσωτερικές ψυχολογικές και εντελώς προσωπικές διερ­ γασίες, εκφράζονται αργότερα στην τέχνη. Αυτή είναι η περίπτω­ ση, τολμά να πει κανείς, και της κεραμίστριας Ή ρας Τριαντι ι·λλίδη που αποδίδεται με αμεσότητα, γλαφυρότητα και ρέουοα ι πιτυχημένη λογοτεχνική γραφή από την κ. Μαρία Καραβία σε μια ιδιαίτερα επιμελημένη έκδοση με τον τίτλο: «Ή ρα Τριανταφυλλίδη, Η Ζωή και το Έργο της». Αυτή είναι και η διάκριση του βι­ βλίου, δηλαδή οι δύο ενότητες, η πρώτη που περιγράφει τη ζωή και η δεύτερη που παρουσιάζει το έργο της κεραμίστριας. Το κείμενο πα­ ρουσιάζεται σε δύο οριζόντιες ζώ­ νες από τις οποίες η μία είναι γραμμένη ελληνικά και η δεύτερη αγγλικά. Σε αντίστοιχα παράλλη­ λες ζώνες παρουσιάζονται και οι λεζάντες των φωτογραφιών με δια­ κριτική διαφορά χρώματος ως προς την παρουσίαση του κειμένου αγγλικά ή ελληνικά. Η πολυκύμαντη ζωή της Ήρας Τριανταφυλλίδη έχει πολλά πα­ ράλληλό της σε αυτοβιογραφίες, μυθιστορηματικές και μη, ανθρώ­ πων που τα βασικά βιώματά τους ήταν μέσα στα πλούσια σε ιστορικά γεγονότα και γεμάτα έντονες με­ ταλλαγές και περιπέτειες χρόνια των αρχών του 20ού αιώνα, αν­ θρώπων που όλοι τους λίγο ως πο­ λύ ανήκαν στον ελληνισμό της διασποράς. Το γεγονός αυτό δεν επισημαίνεται φυσικά με σκοπό να μειώσει την αξία του βιβλίου της κ. Καρα­ βία, αλλά για να επιβεβαιώσει για μία ακόμη φορά τη δύσκολη και γεμάτη αντιξοότητες υφή της ζωής

του ελληνισμού αυτών των χρόνων, που τον υποχρέωνε να βρίσκεται σε μία αδιάκοπη μετακίνηση, σε ένα ατελείωτο ταξίδι με στόχο τη στα­ θερότητα, ηρεμία, εύρεση εργα­ σίας, προσφέροντάς του ή υποβάλλοντάς τον σε εμπειρίες, που μέχρι και σήμερα τον διαφοροποιούν ση­ μαντικά δίνοντάς του μία ξεχωρι­ στή σφραγίδα που περιέχει και έν­ τονα σημεία κοσμοπολιτισμού και συχνά ευρύνοιας. Το βιβλίο-λεύκωμα της κ. Καρα­ βία παρουσιάζει σαν σε μυθιστόρη­ μα τη ζωή της Ή ρας Τριανταφυλλίδη, κεραμίστριας που-εί­ ναι καταξιωμένη και γνωστή όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό, όπως φαίνεται και από την αλληλογραφία και τις επαφές της με τους Μοσέ Νταγιάν, Τζάκυ Κέννεντυ, Ρόναλντ Ρέηγκαν. Η Ή ρα Τριανταφυλλίδη πέρασε τα παιδικά της χρόνια σε ένα ευτυ­ χισμένο πλούσιο περιβάλλον στο Βατούμ μαζί με τους γονείς και τα τρία αδέλφια της. Και οι δύο γο­ νείς ήταν επιστήμονες, γιατροί, ο πατέρας ιδιαίτερα που προέρχο­ νταν από την Τραπεζούντα, μετέ­ δωσε στην Ή ρα την αγάπη του για τα φυτά, τα λουλούδια, τα δέντρα.

η καημενούλα να γίνει λίγο , αναρχική και πολύ ρομαντική, ώστε ν’ ακολουθήσει το βάτραχο και να γίνει βατραχούλα(Ι), φέρνοντας κάποιο μήνυμα. Το θέμα είναι τόσο ξεπερασμένο για την εποχή μας και δεν συγκινεί το σημερινό παιδί. Όσο για «Τη γέρικη πυροσβεστική αντλία», παρά τις προθέσεις και την προσφορά της δεν γλιτώνει από τα νύχια του έξυπνου και / πρόκομένου Ιγνάτιου. Πρέπει όμως να του πούμε, πως ξόδεψε πολύ χρόνο και κόπο και μασούλησε πολλές λέξεις δυσανάλογες για το μπόι του, ώσπου να φτάσει ώς το ράφι με τη γάτα. Ίσως αυτό νά ’φταίξε κι έπεσε θύμα του ηρωισμού και τηςάγνοιάςτου... ΕΛΕΝΗ ΧΩΡΕΑΝΘΗ

Γ ΙΑ Ν Ν Η Μ Ο ΥΤΑΦ Η : Η κόκκινη γραμμή τον Ν ίκον Καζαντζάχη. (Σύντομη κρ ιτική ανάλυση ολόκληρον τον έργου τον). Αθήνα, 1986. Σελ. 186.

ΚΟΠΟ και γλυκασμό νιώθει όποιος ασχοληθεί με τη ζωή και το έργο κάποιου μεγάλου συνανθρώπου μας, ας μη διστάζουμε να τον λέμε αδελφό μας. Η κριτική, κι ας είναι αρνητική ή δοξαστική, αν δεν αντιμετωπίζει τον ξεχωριστό άνθρωπο ως αδελφό, τότε είναι άχαρη, λειψή και άχρηστη.

- Είναι γνωστό ότι πολλοί μεροκαματιάρηδες της πένας στην αδηφάγμ διάθεση αυτοπροβολής και δημοσιότητας, καταπιάνονται βιογραφώντας και σχολιάζοντας κάποιον μεγάλο Έλληνα ή ξένο. Και ή πέφτουν πάνω του σα μαυροκόρακες ληστές και σπιλωτές, ή με αφορμή τη μνήμη του λένε τα άρρητα δικά τους ρήματα και θέσεις, που συνήθως δεν έχουν

52/οδηγος

Η Ή ρα χάνοντάς τον παρουσιάζει ιδιαίτερα προβλήματα προσαρμο­ γής που οφείλονται και στον ατί­ θασο χαρακτήρα της καθώς' και προβλήματα υγείας. Τα γεγονότα όμως ακολουθούν γρήγορα το ένα το άλλο, αρχίζει ο Α ' Παγκόσμιος Πόλεμος, η οικογένεια αναγκάζε­ ται να φύγει για το Βακού, ενώ αρ­ χίζουν διάφορες αναταραχές που οφείλονται στη συγκεχυμένη πολι­ τική κατάσταση που έχει προκαλέσει ή Ρωσική Επανάσταση. Η Ή ­ ρα, άνθρωπος με ξεχωριστή ευαι­ σθησία και γεμάτη πάντα προαι­ σθήματα για κάθε γεγονός, εγγράφεται στο Πανεπιστήμιο του Κιέβου. Αρχίζουν όμως διάφορες πε­ ριπέτειες για εκείνην και τ’ αδέλ­ φια της μέσα στα γεμάτα κινδύνους γεγονότα της εποχής, με τελική κα­ τάληξη τη φυγή προς την Οδησσό και από εκεί προς τη Μαύρη Θά­ λασσα, προς την Ευπατορία, όπου ακόμη ζει ο προεπαναστατικός, πλούσιος, ευτυχισμένος και σχεδόν εφησυχασμένος παλαιός κόσμος. Μία οικονομική όμως κατάρρευση τους σπρώχνει προς την Πόλη, ενώ την εποχή της εφαρμογής της Νέας Οικονομικής Πολιτικής από τον Λένιν, επιστρέφουν στη Ρωσία με την ελπίδα μιας οικονομικής ανά­ καμψης. Η Ήρα, σε κάποια δεδο­ μένη στιγμή, βρίσκει την ευκαιρία να φύγει για το Παρίσι. Εκεί, εγγράφεται στη Σορβόνη, ενώ οικο­ νομικά προβλήματα την υποχρεώ­ νουν να κάνει απλικαρισμένα σχέ­ δια σε σάρπες για να ζήσει. Έτσι αρχίζει συνεργασία με έναν οίκο ραπτικής στο Λονδίνο, όπου απο­ κτώντας διάφορες γνωριμίες, αρχί­ ζει να σχεδιάζει για καλλιτέχνες και να κάνει κοστούμια για το θέα­ τρο. Το 1936 πηγαίνει στη Θεσσαλο­ νίκη αλλά κατά ατυχή σύμπτωση είναι και η χρονιά της εγκαθίδρυ­ σης της δικτατορίας του Μεταξά.

Κατεβαίνει στην Αθήνα, εγκαθί­ σταται στην Πλάκα και αρχίζει να έχει επαφές για συνεργασία με τον οίκο Λανβέν· σαν βάση είναι πά­ ντα τα απλικαρισμένα σχέδιά της. Κατά τη διαμονή της στην Αθήνα ανεβαίνει κάποια μέρα στο Μα­ ρούσι όπου, γνωρίζοντας από κο­ ντά την κεραμική της περιοχής, αποφασίζει να ασχοληθεί μ’ αυτήν. Αυτό το γεγονός γίνεται με τόλμη, χωρίς τροχό και μ’ εκείνο το αίσθη­ μα ανεξαρτησίας που τη διακρίνει. Εγκαθίσταται στο Μαρούσι για να ελέγχει καλύτερα και από κοντά τη δουλειά της και φτιάχνει παράλλη­ λα ένα καμίνι, ένα ορνιθοτροφείο και ένα πωλητήριο. Κατά τη διάρκεια της κατοχής μένει στη Δροσιά, ασχολείται με το βιολί της και παραμένει γνωστή σαν η «Ρωσίδα». Το 1955, ο αρχιτέ­

κτονας Τάκης Μάρθας σχεδιάζει για την Ή ρα ένα εργαστήρι, ενώ η ίδια προσπαθεί για ένα διάστημα μάταια να μάθει ζωγραφική, ανί­ κανη να δεσμευθεί από τους αυ­ στηρούς της κανόνες. Οτιδήποτε εκφράζει η Ή ρα Τριανταφυλλίδη με την τέχνη της κεραμικής μάς αποδεικνύει ότι «τί­ ποτα στον κόσμο δεν είναι ίσιο». Η ίδια προχωρεί με τον δικό της προ­ σωπικό κα απόλυτα εμπειρικό τρό­ πο, δίνοντας μία έντονη εκφραστι­ κότητα και ελευθερία στο χρώμα όπως και στην κατασκευή. Τα έργα της δείχνουν και το ιδιαίτερο χα­ ρακτηριστικό της πο ι είναι η χαρά της δημιουργίας. Κα καθώς το βι­ βλίο κλείνει με την περιγραφή του μικρού μαρουσιώτι ιου εργαστη­ ρίου, του κυκλωμένο ι απ >λουλού­ δια και χαμένου ανάμεσα στους

σύγχρονους ουρανοξύστες, μας δί­ νει και τις καινούριες ιδέες, τα νέα σχέδια που προγραμματίζει να υλοποιήσει η Ή ρα Τριανταφυλλίδη. Αυτή η υπέροχη σε φροντίδα και επιμέλεια έκδοση κλείνει ακριβώς με χαρακτηριστικές φωτογραφίες του εργαστηρίου, ενώ ορισμένες άλλες παρουσιάζουν την ίδια την Ή ρα στη δουλειά της, με την καλο­ συνάτη έκφραση που δίνει συχνά στο πρόσωπο η αγάπη για τη δου­ λειά στον πηλό μαζί με το χρόνο. Το δεύτερο τμήμα του βιβλίου αποτελεί και το κυρίως λεύκωμα που συνοδεύεται από κατάλογο των εικόνων. Μία εναλλαγή από ολοσέλιδες φωτογραφίες και μία ή περισσότερες μικρότερες σε αρμο­ νικά τοποθετημένες συμμετρίες, δί­ νει τη δυνατότητα μιας προσεγμέ­ νης και αισθητικά επιτυχημένης παρουσίασης του έργου της Ήρας Τριανταφυλλίδη. Τα σχέδια της κεραμίστριας είναι απλά αλλά γεμά­ τα ζωή, ελευθερία, αυθορμητισμό, τα μικρά κεραμικά ζωάκια, που χαρακτηριστικά κοσμούν και το εσώφυλλο της έκδοσης, είναι όλο κίνηση, καθώς η φαντασία της διο­ χετεύεται ελεύθερη στην τέχνη. Άλλες φωτογραφίες που συνοδεύ­ ουν το κείμενο παρουσιάζουν τα παιδικά χρόνια στο Βατούμ, τη ζωή στη Γαλλία και Αγγλία, τις διασημότητες ‘που γνώρισε στο εξωτερικό και στην Ελλάδα και. πλαισιώνουν την επιτυχημένη, και πολύ αποτελεσματική στο ζω­ ντάνεμα μιας εποχής, γραφή της κ. Καραβία. Έχοντας τελειώσει την ανάγνω­ ση αυτού του βιβλίου, που κυλάει και ελκύει τον αναγνώστη να το διαβάσει μέχρι το τέλος, αισθάνε­ ται κανείς πιο γεμάτος, πιο πλού­ σιος σε εντυπώσεις και ικανός να αντιληφθεί και να εκτιμήσει καλύ­ τερα και πιο σωστά την τέχνη της Ή ρας Τριανταφυλλίδη. Σ’ αυτό το συμπέρασμα έχει βοηθήσει πολύ και το κείμενο, όπου δεν υπάρχει τίποτα το περιττό καθώς ακολου­ θεί τις κοινωνικές, ιστορικοπολιτικές και οικονομικές μεταλλαγές των εποχών, δίνοντας τη βαρύτητά τους όχι μόνο για το σύνολο αλλά και για το συγκεκριμένο άτομο, την Ήρα. Πρόκειται για την αποκάλυ­ ψη, σε όσους ακόμα δεν την ξέ­ ρουν, μιας πραγματικής δημιουρ­ γού. .; ΜΑΡΙΑ ΜΕΝΤΖΕΛΟΠΟΥΛΟΥ

οδηγος/53

παρουσίαση μιας αρχιτεκτονικής παρουσίας ΓΙΩ ΡΓΟ Υ Μ ΟΥΤΣΑΤΣΟΥ: Αυλό­ πορτες Κάμπου Χίου. Χίος, Εκδό­ σεις Φιλοπροόδου Ομίλου Κάμ­ που, 1986. Σελ. 68.

Πολλά είναι τ’ αυγουστιάτικα μεσημέρια που μας βρήκαν να περι­ πλανιόμαστε στα σκονισμένα δρομάκια του Κάμπου, ανάμεσα σε τοίχους στεφανωμένους βαθυπράσινες φυλλωσιές, που πάσχιζαν να δροσίσουν την καλοκαιρινή ώρα... Χρωστάμε ευγνωμοσύνη στον Γιώργο Μουτσάτσο, που με το βιβλίο του μας σταμάτησε σή­ μερα μπροστά σε περισσότερες από σαράντα αυλόπορτες των αρ­ χοντικών του Κάμπου, θυμίζοντάς μας τη μαγεία εκείνων των χιώ­ τικων μεσημεριών. Ξεφυλλίζοντάς το, περιδιαβάσαμε στα ίδια στενά, ξαναζώντας τα καλοκαίρια με τα κουφωτά πατζούρια και τις ζεστές ώρες που μυρίζανε γιασεμί. Το χαρήκαμε αυτό το λεύ­ κωμα που υπενθυμίζει την αρχιτεκτονική παρουσία της Χίου στον ελλαδικό χώρο, μια παρουσία διακριτική, που δεν υπογραμμίζε­ ται αρκετά συχνά. Ο συγγραφέας στρέφει την προσοχή του, και τη δική μας, στις πόρτες αυτές που ανοίγονται σ’ έναν κόσμο ξεχα­ σμένο, καταγράφει κι επισημαίνει με το φακό του τάσεις κι επιρ­ ροές αρχιτεκτονικές - αντίκρισμα της τοπικής ιστορίας. Ό πω ς συμβαίνει και μ’ άλλες ελλη­ νικές περιοχές, έτσι και για τη με­ λέτη της ιστορίας της Χίου πρέπει ν’ ανατρέξουμε σε πηγές της Δύ­ σης. Αρμόδια στην προκειμένη πε­ ρίπτωση, τα αρχεία της Γένοβας και του Βατικανού. Το 1261, με τη συνθήκη του Νυμ­ φαίου, οι Γενοβέζοι αποσπούν απ’ το συρρικνωμένο πια Βυζάντιο την προστασία της Χίου. Το 1346 η «προστασία» μετατρέπεται σε κα­ τοχή: μετά από τρίμηνη πολιορκία του κάστρου, το νησί περνάει στα χέρια της Γένοβας. Και πιο συγκε­ κριμένα, στα χέρια της εμπορικής εταιρείας της Μαόνας, που μερικά μόνο εξαρτάται από την κεντρική εξουσία. Ο επώνυμος φορέας της εξουσίας της Μαόνας είναι κυρίως η οικογένεια Giustiniani, κι η εται­ ρεία παρέχει μια σκιώδη μονάχα αναγνώριση των δικαιωμάτων του

Βυζαντίου - όσο ακόμα υπάρχει Βυζάντιο. Μέχρι το 1566 η γενοβέ­ ζικη κατοχή συνεχίζεται και η “Civitas Chii” ανθεί. Η εσωτερική ευημερία στηρίζε­ ται στο εμπόριο των ντόπιων προϊόντων -κυριότατα της μαστί­ χας. Η ιστορία της Χίου είναι η ιστορία του «μαστιχοφόρου σχοίνου», του θάμνου με τα μαλακά φύλλα που ευδοκιμεί μονάχα σε τούτο το νησί, και που αν μεταφυ­ τευτεί, τα δάκρυα της μαστίχας στερεύουν, παύουν να τρέχουν απ’ το κορμό του - κι ο θάμνος τότε καταντάει ένα απλό διακοσμητικό φυτό. Για τη μαστίχα ενδιαφέρονταν οι Γενοβέζοι. Από τους πανύψηλους πύργους τους, που ακόμα σώζο­ νται σε μερικά μαστιχοχώρια, έλεγ­ χαν ολόκληρες περιοχές όπου γινό­ ταν συστηματική εκμετάλλευση του

καμιά σχέση με τον τιμώμενο. Και όταν ξαφνικά το ανακαλύψουν, ενώ η πρόθεσή τους ήταν θαυμαστική, απότομα το γυρίζουν στην επιτίμηση. Ο Καζαντζάκης στο πρόσωπου του Γιάννη Μουτάφη συνάντησε έναν αδελφό ακούραστο στο διάβασμα, ερευνητικό στις διαπιστώσεις, τίμιο στις προθέσεις, χαρισματικό στη διερεύνηση του εσώτερου «είναι» του, που άλλοτε φανέρωνε κι άλλοτε έκρυβε απροσδιόριστα. Οπωσδήποτε για έναν τέτοιο άθλο διαβάσματος και κατανόησης του έργου του Καζαντζάκη, απαιτείται ένας έρωτας προς την ωραιότητα του λόγου και ένας πύραιμος πειρασμός να δείξεις στον ελληνικό κόσμο, το θησαυρό που αγνοεί από αγνωσία ή προκατάληψη. Και το πετυχαίνει. Ο Γιάννης Μουτάφης είναι τίμιος στις προθέσεις του και τις φανερώνει εξαρχής, θέλοντας να γνωστοποιήσει κατά πού τραβά ο λογισμός του και η έρευνα, ώστε ο αναγνώστης να ξέρει τι του προσφέρεται. Είναι και πολύπλευρη η παράθεση. Διαβάζεις το βιβλίο του κι απ’ τον ανθώνα του Καζαντζάκη διαλέγεις και παίρνεις κατά την προτίμηση και τα ενδιαφέροντά σου. Αυτή πιστεύω πως είναι η πιο μεγάλη τιμή για τον κριτικό ή τον σχολιαάτή. Θα πω και τον σπουδαίο λόγο, γιατί δηλώνω πως έχω διαβάσει Καζαντζάκη: Ο Γιάννης Μουτάφης γράφοντας για τον μεγάλο Κρητικό μπόρεσε και στάθηκε στο ίδιο ύψος με τον γίγαντα και ο λόγος του γι’ αυτό δεν αδικεί, δεν παραμορφώνει και δεν αποπροσανατολίζει. Είχα τον πειρασμό να παραθέσω φράσεις του Μουτάφη που πιστοποιούν αυτή την αλήθεια, αλλά ο λόγος θα μάκραινε πολύ. Φράσεις που θα αγαπούσε και ο ίδιος ο

54/οδηγος 1566, δεν επηρεάζει, ουσιαστικά την κατάσταση στο νησί. Οι Τούρ­ κοι παρέχουν στη Χίο ειδικά προ­ νόμια. Το εμπόριο περνάει απο­ κλειστικά στα χέρια των Ελλήνων αρχόντων και η Χίος γίνεται ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά κέ­ ντρα της Μεσογείου. Τα.αρχοντικά του Κάμπου, μάρτυρες της οικονο­ μικής ευρωστίας των οικογενειών που τα κατοικούν και που πολλές ανήκουν στο τοπικό Libro d’ Oro, εξακολουθούν να γοητεύουν τους περιηγητές που, από τον ΙΗ' αιώνα κυρίως, επισκέπτονται το νησί. Μετά τη σφαγή της Χίου, η μετα­

προϊόντος. Τους ενδιέφερε όμως κι η υπόλοιπη αγροτική παραγωγή του νησιού. Ανάμεσά τους και τα εσπεριδοειδή, τα προϊόντα της πε­ ριοχής του Κάμπου. Η πεδιάδα αυ­ τή των δέκα χιλιομέτρων, προστα­ τεύεται από πέτρινους λόφους που την τροφοδοτούν με υπόγεια νερά. Αυτά τα μυστικά νερά την κάνουν ένα τεράστιο περιβόλι, που η ιστο­ ρία του χάνεται στα βάθη της γενο­ βέζικης κατοχής. Ο δρόμος που οδηγούσε από τη Χώρα της Χίου μέχρι τον Κάμπο, μνημονεύεται από το 1381. Από rt> τε η τοπική αριστοκρατία και τα μέλη της Μαόνας συνήθιζαν, φαί­ νεται, να κατοικούν σε πύργους, που σιγά σιγά αντικάταστάθηκαν από σπίτια -αποτελώντας τη δεύτε­ ρη κατοικία των αρχοντικών οικο­ γενειών. Από το Πάσχα ώς το Νοέμβρη ήταν σε χρήση τα σπίτια αυτά, χτισμένα μέσα στους απέ­ ραντους κήπους. Οι πανύψηλοι πέ­ τρινοι τοίχοι προστάτευαν τα ευαί­ σθητα δέντρα από τη σκόνη και το βοριά, ορίζοντας ταυτόχρονα με σαφήνεια κάθε μια απ’ τις 220 ιδιο­ κτησίες του Κάμπου -που τα όριά τους έμειναν για αιώνες αμετάβλη­ τα. Από τα περιβόλια αυτά η πα­ ραγωγή έπαιρνε το δρόμο για τα καταναλωτικά κέντρα της Κων­ σταντινούπολης και της Σμύρνης. Η αλλαγή ξένης εξουσίας το

πόυ κλείνει το βιβλίο του Γιώργου Μουτσάτσου, είναι η κραυγή αγω­ νίας του πνευματικού ανθρώπου οπουδήποτε της Ελλάδας, του αν­ θρώπου που βλέπει μέρα με τη μέ­ ρα να φθείρονται, και ονψ ά να εκλείπουν, μαρτυρίες πο/.ύτιμες της ζωής που πέρασε μέσ’ από τους δρόμους των πόλεων, τα καλντερί­ μια των χωριών, τα μονοπάτια της ύπαιθρης χώρας... Τις μνήμες αυτές προσπαθεί να διασώσει η Πολιτεία -τα τελευταία χρόνια. Με απαγορεύσεις, ιιε χα­ ρακτηρισμούς οικισμών, με αρχιτε­ κτονικές αποκαταστάσεις. Που όμως δεν επαρκούν. Γιατί η Ελλ\ δα ολόκληρη είναι μια ιστορία γραμμένη πάνω στα κτίσματα. Και γιατί, μέχρι εδώ και λίγες δεκαε­ τίες, οι ιστορικές μνήμες που δεν είχαν μεταπρατική αξία, μια και δεν ταυτίζονταν με την ιδέα της κλασικής Ελλάδας που είχε από χρόνια εγκατασταθεί στο υποσυ­ νείδητο του πνευματικού κόσμου της Δύσης, αγνοήθηκαν, παραμελήθηκαν και, συνειδητά πολλές φο­ ρές, κακοποιήθηκαν από το ίδιο το κράτος. Με διατάγματα. Και με νομοθεσίες. Για να σωθεί σήμερα ό,τι απόμεινε, χρειάζεται πληροφόρηση. Και σ’ αυτήν εδώ την περίπτωση, οι μεμονωμένες φωνές δεν πάνε πο­ τέ χαμένες... ΛΙΖΑ ΜΙΧΕΛΗ

νάστευση πολλών μελών των αρ­ χοντικών οικογενειών στη Δύση και την υπόλοιπη Ελλάδα, έχει σαν αποτέλεσμα την αλλαγή ιδιοκτητών για πολλά απ’ αυτά τα σπίτια. Το 1881, ο μεγάλος σεισμός κα­ ταστρέφει ένα μέρος από τις κατοι­ κίες του Κάμπου. Το 1922, όταν χάνεται η Μικρά Ασία, που αποτελούσε την «ενδοχώρα» της Χίου από εμπορική πλευρά, αλλάζουν κι οι οικονομι­ κές συνθήκες στο νησί. Λίγο-λίγο ο Κάμπος χάνει τότε τον προηγούμε­ νο χαρακτήρα του, κι αρχίζει να εγκαταλείπεται... «Το βιβλίο τούτο δεν είναι μια αρχιτεκτονική μελέτη, είναι ένα χρέος προς την πολιτιστική κληρο­ νομιά μας που χάνεται»: η φράση

οδηγος/55

{

μια φωνή που αναγκάστηκε να παραβιάσει τους τόνους της Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Α Σ Ι1ΑΑΚ Ω ΤΑΡΗ : Τα Π οιήματα. Αθήνα, Φιλλιπότης, 1985. Σελ. 332.

Σ ’ έναν τόμο έχει συγκεντρώσει τις ίσαμε τώρα δημοσιευμένες συλλογές της, καθώς και μερικά ανέκδοτα ποιήματα η κ. Αλεξάν­ δρα Πλακωτάρη. Από τις 9 αυτές συλλογές και από τα 24 νέα ποιήματα προκύπτει ότι η κ. Πλακωτάρη (γεν. το 1907) κάλυψε με επιμονή μισό περίπου αιώνα δημιουργίας. Είναι βέβαιο ότι η κ. Πλακωτάρη διαθέτει σε υψηλό βαθμό την πει­ θαρχία και τη συνέπεια ενός ποιη­ τή πορείας. Εκείνο όμως που προ­ ξενεί κατάπληξη είναι το ότι από την πρώτη συλλογή της, που εκδόθηκε το 1939, ίσαμε σήμερα η γρα­ φή της κ. Πλακωτάρη δε δοκιμάζει να ανανεωθεί. Έχει βέβαια εγκα­ ταλείψει από την πρώτη αρχή τις ρίμες και φαίνεται να υιοθετεί τον ελεύθερο στίχο. Στην πραγματικό­ τητα, όμως, οι συμβάσεις που έχει παραδώσει στα ελληνικά γράμματα η ποιητική γενιά του 1880 δε φαί­ νεται να έχουν λυθεί μέσα στο έργο της κ. Πλακωτάρη. Υπάρχουν και λειτουργούν υπόγεια, εμποδίζον­ τας τη γραφή της να συντονιστεί με τα κυρίαρχα ρεύματα της γενιάς του ’30. Αν η εξοικείωσή της με τον υπερρεαλισμό μοιάζει πραγματικά αδύνατη, δεν είναι το ίδιο δικαιο­ λογημένη και η αποξένωσή της από τον ύστερο συμβολισμό που θα μπορούσε εύκολα να φιλοξενήσει την ιδιοσυγκρασία της. Είναι όμως τόσο βαθιά τα χνά­ ρια της μεγαλόστομης γραφής της γενιάς του 1880 στη μνήμη της ποιήτριας, που δεν διανοείται ποτέ να συμφιλιωθεί με τα ρεύματα της εποχής της. Αναγκάζεται έτσι να θητεύσει κάτω από μια δύσκολη μοίρα. Να αρθρώσει δηλαδή τη φωνή της μέ­

σα σε ένα είδος γραφής που έχει εξαντληθεί, που, όπως θα έλεγε ο Μπαρτ, έχει φτάσει στο βαθμό μη­ δέν. Ό τι έτσι έχουν τα πράγματα το αποδείχνει όχι μόνο το αδιέξοδο και η απουσία ανανεώσεων αυτής της γραφής (που ασφαλώς δεν μπο­ ρεί να χρεωθούν σε αδυναμία της ποιήτριας, αλλά στην απόσβεση λειτουργικότητας της ίδιας της γραφής), αλλά και από τη χρονική αποσύνδεση της κ. Πλακωτάρη από το δεδομένο κοινωνικό περί­ γυρο, από την εποχή της. Τα πιο αγαπημένα θέματά της δεν αντλούνται από τη δεξαμενή των εμπειριών της γενιάς της, αλλά από πολύ πιο παρωχημένες περιό­ δους, από το 1821, από το Μεσο­ λόγγι, την αρχαιότητα κ.ά. Η τακτική αυτή αποδείχνει τρία πράγματα: ότι μια εξαντλημένη γραφή δεν μπορεί να εκφράσει αποτελεσματικά μεταγενέστερες απ’ αυτήν εμπειρίες, ότι δεν μπορεί να αναχθεί με επιτυχία στις πηγές της, όταν τυχαίνει να καλλιεργείται από ένα δημιουργό απομακρυσμέ­ νο πολύ απ’ αυτές και -το κυριότερο- ότι οι κοινωνικοί όροι παίζουν οπωσδήποτε το σπουδαιότερο ρόλο στη διάπλαση της καλλιτεχνικής γραφής. Ό σοι θέλουν ακόμη να το αρνούνται, ας αποφασίσουν ότι έτσι παρερμηνεύουν συνολικά το

Καζαντζάκης, όπως: «Ο Καζαντζάκης είχε πολύ Θεό μέσα του», ή «πάνω από πενήντα χρόνια η άσπρη κόλλα του χαρτιού ρούφαγε το ! πνευματικό σφρίγος του | Καζαντζάκη, όπως η I διψασμένη γη το πρωτοβρόχι».

1 Όμως θα παραθέσω τρεις j χαρακτηρισμούς: «Ο Καζαντζάκης ήταν ψηλός, αδύνατος, στεγνός, στρογγυλοπρόσωπος, ομορφάντρας». «Ασκητικός, λαγαρόμυαλος, πεισματάρης, χαλκέντερος, ολιγαρκής, σιδεροκέφαλος, ασυμβίβαστος, ανοιχτοχέρης». «Η γλώσσα του είναι ζωντανή, παλικαρίσια, νευρώδης, γοργή, με αρρενωπό ντύσιμο. Έχει μέσα της την κρητική φλόγα και . την ελληνική ομορφιά. Καίει I σαν πιπέρι, δροσίζει σαν μελτέμι, ξεστρατίζει το νου, ψηλώνει την ψυχή του αναγνώστη». Έ να ακόμη: Όποιος θελήσει να διαβάσει ή να ασχοληθεί με τον Καζαντζάκη, ας αρχίσει με το βιβλίο του Γιάννη Μουτάφη. Ό χ ι μόνο για επιλογή και αξιολόγηση του χρόνου, αλλά γιατί άνετα θα μπορέσει να ακολουθήσει την κόκκινη γραμμή που οδηγεί από την καρδιά στο νου του Κρητικού. Ένας έπαινος και για την έκδοση. Όμορφη και προσεγμένη όπως όλες που οφείλονται στην κ. Καίτη Μουτάφη. Γ. ΔΙΛΜΠΟΗΣ

56/οδηγος καλλιτεχνικό φαινόμενο. Η αυταπάρνηση που έδειξε η κ. Πλακωτάρη, καλλιεργώντας ένα εί­ δος γραφής χρησιμοποιημένο στο παρελθόν, αλλοίωσε σημαντικά τη φωνή της, που δεν στερείται από χαρίσματα και που θα μπορούσε να είχε αποδώσει περισσότερους χυμούς, αν είχε υιοθετήσει πιο σύγ­ χρονα εκφραστικά μέσα. Εκτός απ’ αυτό, θα μπορούσε κανείς να προ­ σέξει ακόμη ότι αυτή η φωνή διακρίνεται από μια ευγένεια διατα­ κτική τόσο, που σκεπάζεται άδικα από τους επικούς τόνους, στους οποίους η κ. Πλακωτάρη αρέσκεται. Σε κάποιο σημείο, μάλιστα, σα να διαισθάνεται ότι κάτι την εμπο­ δίζει να καταδυθεί στα πιο πλού­ σια στρώματα της φωνής της, γρά­ φει:

«Μ’ ανέγγιχτο μένει ωστόσο το αισθητικό μου βάθος, από του σύμπαντος την ταβαχή

γιατί σάμπως φραγμός έχει υψωθεί από την αιχμαλωσία μου, και μένω ξένη μπροστά στης ύλης την επιρροή».

Το αισθητικό βάθος, για το οποίο κάνει λόγο εδώ η ποιήτρια, υπάρχει, αλλά βρίσκεται σε μια «άλυτη αιχμαλωσία». Στιγμές-στιγμές, ωστόσο, κά­ ποιες αναλαμπές που πετάγονται μέσα στις κωδωνοκρουσίες, μαρτυ­ ρούν για την ύπαρξη μιας φλόγας που άδικα έμεινε αξόδευτη:

« Ήρεμη η ψυχή μου προχω­ ρεί ανάγγελτη μες στη σιωπή ο ίσκιος της ανήκουστος». Και αλλού:

«και κύτταρο το κύτταρο πληθαίνει γύρω μου η μοναξιά καθώς πληθαίνουνε στο μο­ ναστήρι τα κελιά». Μόλις το 1978, με τη συλλογή της «Χαρμολύπη», η κ. Αλεξάνδρα Πλακωτάρη επιχειρεί να δραπετεύ­ σει από την αιχμαλωσία, που έχει επιβάλει η ίδια στον εαυτό της. Φαίνεται, άλλωστε, εκεί καθαρά το ήπιο και ευγενικό υπόστρωμα της φωνής της, μιας φωνής που αναγκάστηκε να παραβιάσει τους τόνους της. ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΣΣΟΣ

η διαιώνιση του δαιμονικού «Ο

Α Ν Τ Ω Ν Η Φ Ω ΣΤΙΕΡΗ: Ο διάβο­ λος τραγούδησε σωστά. Ποιήματα (δεύτερη έκδοση). Αθήνα, Καστανιώτης, 1985. Σελ. 40.

φιλεύσπλαχνος Δημιουργός απέκρυψε τους Σκοπούς Του».

John Updike (1969)

Ο βιβλικός διάβολος, το μεγάλο δώρο των Εβραίων στους δυτι­ κούς λαούς, απασχόλησε και φαίνεται ν’ απασχολεί ακόμα πολ­ λούς ποιητές. Ο αυθεντικός διάβολος είναι ο εκπεπτωκώς άγγε­ λος: ένα ον, το οποίο ουδέποτε νοσταλγεί ειλικρινά το θείο παρελ­ θόν του, αλλά αντίθετα πραγματώνει την ιδέα του Κακού κατά τρόπο απόλυτο, συστηματικό και επίμονο. Μακρινοί απόγονοι του διαβόλου της Παλαιάς Διαθήκης είναι οι εκ­ φυλισμένες, λογοκρατούμενες υ­ πάρξεις, που γεννήθηκαν αρκετούς αιώνες μετά τους ήρωες της Βί­ βλου, στις σελίδες του Δάντη, του Λεοπάρντι, του Σίλερ και του Γκαίτε. Οι διάβολοι των ποιητών είναι πλέον άνθρωποι. Εκπληρώ­ νουν, μάλιστα, το μεγαλύτερο όνει­ ρο του Αδάμ αλλά και του Προμη­ θέα: την απόδραση απ’ τον Κανό­ να. Έχουν φτάσει στο τελευταίο

στάδιο της μεταμόρφωσής τους, έχουν γίνει όντα θνητά, τρυφερά, που έχουν ανάγκη τη στοργή αυτού που ουσιαστικά τους δημιούργησε, δηλαδή του ανθρώπινου νου. Βέ­ βαια, η σημαδιακή ρήση του Γουΐλιαμ Μπλαίηκ: «όπως όλοι οι ποιη­ τές έτσι κι ο Μίλτων είναι με το μέ­ ρος των δαιμόνων δίχως να το ξέ­ ρει», προεξοφλεί, με μεγάλη δόση βεβαιότητας, την επερχόμενη ήττα του τολμητία ποιητή: την οριστική πτώση του. Η αγχιστεία που συν-

δέει για πάντα τον καλλιτέχνη των στίχων με το μαύρο άγγελο των γραφών καθορίζει με συνέπεια τη μοίρα του πρώτου, που δεν είναι άλλη παρά ο αφανισμός του μέσα στη Σοφία. Ας προσέξουμε στο σημείο αυτό έναν άλλο μύστη, τον Μπωντλαίρ, που πίστεψε πολύ στο διάβολο -και ανταμείφθηκε γι’ αυτό: «Υπάρχουν μέσα σε κάθε άνθρω­ πο, την κάθε στιγμή, δύο ταυτό­ χρονες θέσεις, μία προς το Θεό και μία προς το Σατανά. Η επίκληση του Θεού ή πνευματικότητα είναι μία επιθυμία για άνοδο. Η επίκλη­ ση του Σατανά ή ζωικότητα είναι η χαρά της πτώσης». (Mon cceur mis & nu, XIX). Η κλασική αυτή αντι­ μετώπιση του αγγελικού ( = στατι­

οδηγος/57 κού) με το δαιμονικό (= κινητικό) μπορεί να είναι ανιαρή στις μέρες μας, όπως γράφτηκε κάπου1 αλλά δεν παύει να είναι χρήσιμη και συ­ νεπώς διαφωτιστική. Είναι μια αν­ τιπαράθεση ουσίας και παράλληλα ένα καλό, ανοξείδωτο κλειδί για όλους αυτούς που παθιάζονταν πάντα με την κατατανόηση των ποικίλων προβλημάτων που θέτει ο κάθε δυϊσμός - τέτοιοι, π.χ:·, υπήρ­ ξαν ανέκαθεν οι Έλληνες. Δεν εί­ ναι τυχαία, άλλωστε, στη γλώσσα μας η ηχητική συνάφεια: δύο-διάβολος, παρά την επίμονη άρνηση της ιστορικής ορθογραφίας να νο­ μιμοποιήσει και γραμματικά κάτι τέτοιο... Ο Αντώνης Φωστιέρης, γεννημέ­ νος το 1953 στην Αθήνα, ανήκει στην εξαιρετικά μικρή εκείνη κατη­ γορία των νέων Ελλήνων ποιητών, που, επιδιώκοντας την ανανέωση και βελτίωση των παραδοσιακών μοτίβων, επανέρχονται συχνά σε λογοτεχνικά θέματα ήδη εξαντλη­ μένα προ πολλού. Στις συλλογές τους ανασκευάζεται, άλλοτε πε­ ρισσότερο και άλλοτε λιγότερο, ένα πολύμορφο υλικό ώς την τελική διαμόρφωση μιας νέας ποιητικής πρότασης. Στις καλύτερες περι­ πτώσεις στο έργο τους αυτό εμπε­ ριέχεται κι ό,τι σύγχρονο αξίζει να διασωθεί. Ο Αντώνης Φωστιέρης, απ’ τα πρώτα του κιόλας βιβλία, ασχολήθηκε με το δύσκολο είδος της ποίησης που θέλει να φιλοσο­ φήσει χωρίς ν’ απομακρυνθεί τε­ λείως απ’ το απτό καθημερινό βίω­ μα. Στην τρίτη ποιητική του συλλο­ γή, «Σκοτεινός Έρωτας» (1977), στηριζόμενος στα παλαιά λογοτε­ χνικά ευρήματα της έντονης αντί­ θεσης και της αλλεπάλληλης μετα­ φοράς, ο ποιητής αυτός έδειξε ότι και στην εποχή μας εξακολουθούν οι έρωτες των ανθρώπων να είναι ό,τι υπήρξαν πάντοτε: έρωτες του ανέφικτου. Πίσω από κάθε στροφή των ποιημάτων του «Σκοτεινού Έρωτα» ακούγεται το σταθερό ρεφραίν του Ερρίκου Χάινε: «Doch wenn du sprichst: Ich liebe dich! So muss ich weinen bitterlich» (Λοι­ πόν, σαν λες: σ’ αγαπώ! εγώ πρέπει πικρά να κλάψω). Το θέμα αυτό του σκοτεινού (= ανεκπλήρωτου) έρωτα, το οποίο πρώτος απ’ ό,τι μπορώ να ξέρω έθιξε, με ιδιαίτερη έμφαση, ο Λουκρήτιος, επανέρχεται πολύ συχνά στα περισσότερα ποιήματα της τε­ λευταίας συλλογής του Αντώνη Φωστιέρη, «Ο διάβολος τραγούδη­

σε σωστά». Ο έρωτας του διαβόλου δεν είναι παρά το τελευταίο, το κρισιμότερο στάδιο του Έρωτα: η απεγνωσμένη απόπειρα εισβολής στο σώμα του Κακού. Η επερχόμενη συμφιλίωση, που αίρει την αρ­ χαία ρήξη του Καλού και του Κα­ κού, και η δικαίωση που ακολου­ θεί, μέσα στην απόλυτη Γνώση του αναπόφευκτου τέλους, είναι η βά­ ση που πάνω της στηρίζεται το κρινόμενο σήμερα ποιητικό βιβλίο. Πέντε ποιήματα του «Σκοτεινού Έρωτα»2 φιλοξενούσαν αγγέλους: αυτοί έδιναν την αίσθηση της χαμέ­ νης αθωότητας τότε. Σήμερα, όλα τα ποιήματα του «Διαβόλου που τραγούδησε σωστά» αφιερώνονται σ’ αυτούς και στον ετεροθαλή τους αδελφό, το Σατανά. Μάλιστα, προς το τέλος του βιβλίου, οι δυνα­ τότητες μιας μετα-μεταμόρφωσης είναι υπαρκτές: ο διάβολος μπορεί να ξαναγίνει άγγελος κ.ο.κ. (πρβλ. τους τελευταίους στίχους του «Advocatus Diaboli, σελ. 28). Περνώντας απ’ την οικεία φαι­ νομενολογία των, μονοσήμαντων ή μη, ερωτικών συμβάντων, στα προ­ βλήματα μιας αεικίνητης νόησης, που σέβεται τον εαυτό της και προ­ τείνει λύσεις στα μεγάλα ερωτήμα­ τα που θέτει η ίδια στη συντομό­ τατη διάρκεια της ύπαρξής της, ο Αντώνης Φωστιέρης ανακατατάσ­ σει με μεγάλη πράγματι ευχέρεια τους βασικούς άξονες των ποιητι­ κών αναφορών του στο Κακό και μας καλεί σε διάλογο μαζί του. Τό­ τε αντιλαμβάνεται κανείς ότι το σπουδαιότερο ζητούμενο διέπεται από μιαν ιδιότητα τόσο απροσδό­ κητη όσο και καταπληκτική: ανή­ κει στο χώρο του αδυνάτου. Το τραγούδι του διαβόλου δεν είναι παρά το τραγούδι μιας βουβής τρέ­ λας που φτάνει σ’ εμάς μέσα από φανταστικές εικόνες πτώσης και παρακμής: είναι ένα τραγούδι «φανταστικό», που συλλαμβάνεται χωρίς ποτέ να μπορεί να «ακου­ στεί», να γίνει παλμική, μουσική νότα και να καταγραφεί στο χώρο. Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι ο διά­ βολος του Φωστιέρη είναι, ποιητι­ κά, απρόσιτος ή απρόσωπος. Κάθε άλλο. Ο ποιητής και τον ονομάζει κατ’ αρχήν «καθημερινό και γνώρι­ μο» (βλ., π.χ., «Discotheque, σελ.

34), και τον περιγράφει. Είκοσι ένα ποιήματα είναι χαρισμένα σ’ αυτόν και το τελευταίο, το εικοστό δεύτερο, τον αρνείται, τον διαγρά­ φει. Αλλά η άρνηση αυτή είναι η γνωστή άρνηση του αποστόλου Πέ-

Αντώνης Φωστιέρης

τρου: επιφάνειακή, πρόσκαιρη, άρνηση από φόβο κι αμηχανία όχι πάντως από βαθειά πεποίθηση: «Αν πέρασες για λίγο στο τρα­ γούδι μου /Είναι που δεν υπάρχεις/ Αφού ό,τι ζει / Μιλάει μονάχο για τη δόξα της ζωής του / Αφού ό,τι έζησε, ξεφούσκωσε στο φως / το θούριο το μπαλόνι του θριάμβου του / Όμως κι εσύ τραγούδησες σωστά, / Με σιωπή, / περίμενες να εξαντληθεί ο Ύμνος / Να σβήσουν τα καντήλια της θεότητας / Καθώς εκείνο που λατρεύτηκε μισιέται / Κι αυτό που ειπώθηκε το παίρνει ο καιρός / Τ’ αλέθει η λήθη, το σκορπάει στο έγινε. / Τραγούδησες σωστά, με σιωπή, / Βουίξανε οι σάλπιγγες της μήτρας / Κι απάντη­ σε στην ίδια γλώσσα ο θάνατος / Άηχη φωνή / Πηχτό ακατάσχετο το μαύρο απ’ την αρχή / Μέσα του λυώνει / Με στριγγλιές φωτός / Η σφαίρα», (σελ. 35). Το σημαντικότερο γνώρισμα του διαβόλου του Φωστιέρη είναι η τά­ ση του να εξοικειωθεί γρήγορα, πολύ γρήγορα, μαζί μας. Θέλει να τον εμπιστευτούμε αμέσως. Να τον πιστέψουμε - και γι’ αυτό κάνει τα πάντα: υπόσχεται, αυτοταπεινώνεται, υποκρίνεται στο έπακρο, υπα­ ναχωρεί, σωπαίνει. Στο τέλος υπο­ δύεται τον ακίνδυνο, κουρασμένο να πετάει πια, άγγελο. Φυσικά ψεύδεται. Είναι, καταρχήν, «ανύ­ παρκτος». Όσο κι αν κάνουμε πως ειλικρινά αγνοούμε κάτι τέτοιο, έχουμε κατά νου το μεγάλο μάθημα του Georges Bataille: «Δεν υπάρχει θρησκεία ούτε ποίηση πο. να μην ψεύδεται». Κι έτσι μόνο διαβάζον­

58/οδηγος τας το βιβλίο του Αντώνη Φωστιέρη μπορούμε να παραμείνουμε πι­ στοί στην Αιτιοκρατία, που με τό­ σους αγώνες έχουμε κατακτήσει: «Ο διάβολος δεν έχει παρελθόν / Μονάχα μέλλον. / Να το αλείβει στο ψωμί / της βέβαιης προσδοκίας / Να γλυκαίνεται. / Δεν ξέρει τι θα πει φθορά / Φθορά του έρωτα και χαραγμένο δέρμα / Απ’ τους λε­ πτούς τούς δείκτες / των ωρών· / Δεν ξέρει τι ’ναι η έλλειψη / Με πό­ σα στόματα βυζαίνει τον αέρα / Δεν ξέρει, ο πανταχού απών, / Τον εξευτελισμό τη λύση της ανάμνησης / Όταν του χρόνου ξεφυλλίζεις το κρεμμύδι / Να βρεις την τρυφερή καρδιά / Και τρέχει ο καταρράχτης δάκρυα των αισθήσεων / -Τυφλός τυφλός να ψάχνεις τα χαμένα - / Εσύ που πρώτα γέμιζες το σάκο με τα ευρήματα / Τίποτα τώρα τίποτα: / Ο πάτος όλο τρύπες» (σελ.17). Ο φωστιερικός διάβολος θέλει να μας εξαπατήσει. αλλά δεν μπορεί πια: οι παγίδες του, γνωστές από παλιά, είναι ορατές από παντού. Άλλωστε το ειλικρινές ενδιαφέρον

του ποιητή γι’ αυτόν και η αγωνία του να τον σώσει, έστω την τελευ­ ταία στιγμή, απ’ την αδυσώπητη λήθη, τον κρατάει ακόμα ζωντανό -αλήθεια, ποιος παίρνει στα σοβα­ ρά το διάβολο, σήμερα, εκτός απ’ τους ποιητές; Ο Σατανάς του εικο­ στού αιώνα είναι πλέον μια κοσμι­ κή, «αθώα» συνείδηση, που αρέσκεται να μονολογεί. Απουσία του δαιμονικού λοιπόν, διαγραφή του Κακού απ’ το φιλοσοφικό μας λεξι­ λόγιο -αυτή η πλήρης εξουσία της ανεξικακίας (μη-διαβολικότητας, ενδεχομένως;) θα μπορούσε να σημάνει το τέλος της σκέψης αλλά και το θάνατο του πάθους. Αυτό το φόβο διαισθάνεται ο Αντώνης Φωστιέρης και προστρέχει στο δαίμονά του, με τύψεις, με ενοχές αλλά και με μεγάλη αγάπη γι’ αυτόν. Θα τονίσω ξανά τους στίχους του: «Ο διάβολος δεν έχει παρελθόν / Μονάχα μέλλον». Ένα μέλλον, θα συμπληρώσω εγώ, αβέβαιο, σκοτει­ νό, γεμάτο κινδύνους, όπως εκείνο ακριβώς που αντιμετωπίζει ο ίδιος ο άνθρωπος. Συμπερασματικά, θα

μπορούσε να υποστηριχτεί ότι αρνούμενοι την υπόσταση του Κακού, αρνούμεθα ουσιαστικά να παραδε­ χτούμε τη χρησιμότητα της Ιστορίας. Στους εύληπτους και συχνά μου­ σικούς στίχους (βλ., π.χ., το ποίη­ μα «Εκπομπή», σελ. 16) του Αντώ­ νη Φωστιέρη, ο πλήρως εξανθρωπισμένος διάβολος, φιλοσοφώντας, διαιωνίζεται. Και μαζί του διασώ­ ζονται οι αγωνίες του πρωτόγονου, οι φοβίες του σύγχρονου, οι εφιάλ­ τες του Μεσαίωνα, οι υστερίες των καταπιεσμένων, οι δοξασίες των υπεράνθρωπων κ.λ.π. Γι’ αυτό το λόγο ο «διάβολος» του Αντώνη Φωστιέρη είναι ένα βιβλίο που μας αφορά: ιστορικό αλλά και μαντικό. _________

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

Σημειώσεις 1. Βλ. το κείμενο της Μαργαρίτας Καραπάνου στο «Αντί», της 27/7/83.

2. Τα ποιήματα αυτά είναι: «Σκοτεινός Έρωτας», «Ποιος έρχεται», «Απο­ στροφή», «Διονυσίου Αιγινήτου 46», και «Η σιωπή».

κατάθεση ηρωικής μνήμης ΕΦ ΗΣ Π ΑΝ ΣΕΛ Η ΝΟ Υ: Δρόμοι της Αθήνας. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. ό'έκδοση. Σελ. 294.

1. Τα εικοσιοχτώ χρόνια που μας χωρίζουν από την πρώτη δη­ μοσίευση του μυθιστορήματος «Δρόμοι της Αθήνας» της Έφης Πανσέληνου, δεν στάθηκαν ικανά να αποχρωματίσουν την τε­ ράστια συμβολή του στην υπόθεση της ειρήνης και της κοινωνι­ κής δικαιοσύνης, ιδανικά για τα οποία πάλεψε ο ελληνικός λαός κατά τη διάρκεια ’41-’44. Έτσι ένα έργο που θα κινδύ­ νευε να χαρακτηριστεί σαν εκτός εποχής, μια και ό,τι έχει γρα­ φτεί μέχρι σήμερα για την περίοδο εκείνη προκαλεί μόνο συγκατανευτικές αντιδράσεις, παίρνει σχεδόν με όλες του τις σελί­ δες την αξία του κλασικού και του διαχρονικού. Τοποθετώντας τους ήρωες στη φυσική τους θέση, τους αγωνιστές επώνυμους και ανώνυμους στο βάθρο του συμβόλου και όλους όσους έκα­ ναν έστω μια πράξη αντίστασης κατά του καταχτητή, στο πάνθεον των ανθρώπων με θέληση και αγάπη για την πατρίδα τους.2 2. Το βιβλίο περιέχει και αποπνέει ένα βαθύ συναισθηματισμό κι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το τεράστιο φορτίο που κουβαλούσε πάνω

της η συγγραφέας όταν το έγραφε, δεν ήταν δυνατόν να το εναποθέσει με άλλο τρόπο. Οι πράξεις ηρωισμού που η μία διαδέχονταν την

άλλη, το σφυρηλατημένο από αγώ­ νες λαϊκό αίσθημα, η οδύνη για το θάνατο αγαπημένων προσώπων, όλα αυτά μαζί, ιδωμένα κάτω από ένα γεμάτο συγκίνηση μάτι, έδω­ σαν στους «δρόμους της Αθήνας» έναν τόνο μελαγχολικό μεν αλλά στη συνέχεια γεμάτο αυτοπεποίθη­ ση, αυταπάρνηση και αισιοδοξία για την τελική νίκη που πραγματι­ κά δεν άργησε να έρθει. Όσο κι αν η απόσταση από τα τραγικά συμβάντα ήταν ικανή να αποστασιοποιήσει τη γραφή και το ύφος, η Έφη Πανσέληνου διατήρησε την αρχική της επιλογή που ήταν η συγκράτηση της μνήμης και δούλε­ ψε το βιβλίο πάσχοντας και συμπάσχοντας με τους πρωταγωνιστές και τους πρωταίτιους. ΓΓ αυτόν ακριβώς το λόγο όσο κι αν φαίνε­ ται παράξενο, το έργο σκιαγραφεί

οδηγος/59

την ατμόσφαιρα της κατοχής και λες ομάδες που είχαν στρέψει την να προχωρήσει παρά πέρα, γιατί η της αντίστασης, σε σημείο που να προσοχή τους προς την ίδια κατεύ­ δεκαετία του ’50 ήταν δυστυχώς γε­ λειτουργεί σαν χρονικό ντυμένο θυνση: δηλαδή στην όσο το δυνα­ μάτη από ανορθόδοξα μίση και σο­ μυθιστορηματικά, παρά σαν αφή­ τόν ταχύτερη ήττα του καταχτητή. βαρούς αντίκτυπους για τις προο­ γηση που αντλεί κάποια στοιχεία Περνάνε λοιπόν οι δρόμοι στην δευτικές δυνάμεις του τόπου. Δου­ από ανάλογες πηγές. ιστορία, πρώτον για τις συνθήκες, λεύοντας λοιπόν μόνο τη γερμανική 3. Την ώρα που η Έφη Πανσέλη­ που δεν κατάφεραν να λυγίσουν επιδρομή και την καθολική πλην νου περνούσε στο χαρτί τις έντονες κανέναν απ’ αυτούς που πολέμη­ λίγων εξαιρέσεων αντίδραση, βιωματικές της εξάρσεις ή τα μυθι­ σαν πάνω τους και κατά δεύτερον προσπάθησε να παρακάμψει ενσυ­ στορηματικά εκείνα μέρη, που γιατί έγιναν σύμβολα για τις νεότε­ νείδητα αυτά που ακολούθησαν έμελλε να διαγράψουν μια τροχιά ρες γενιές που όταν χρειάστηκε και χώρισαν ανεπανόρθωτα τους αρκετά μεγάλη για να φτάσουν σ’ έδωσαν ξανά τη μάχη στα ίδια καέλληνες μαχητές. έναν προορισμό, η κατάσταση στη τατόπια.

6. Με το πρώτο στη σειρά έργο χώρα μας είχε ακόμη τα αιματηρά 5. Αλλά εκεί που η πραγματικά της, η Έφη Πανσέληνου άφησε σημάδια του εμφυλίου πολέμου. ώριμη γραφή της Έφης Πανσέλη­ όλον της τον εντυπωσιασμό με μια Έτσι η συγγραφέας -όπως σημειώ­ νου διέγραψε την αρτιότερη έκ­ μεγάλη φόρτιση αισθημάτων, για νει στον πρόλογο ο Μ.Γ. Μεραφρασή της, ήταν η φυσιογνωμία τις τραγικές περιστάσεις που πέρα­ κλής- απέφυγε συστηματικά να του μυθιστορήματος που αναμφί­ σε ο ελληνικός λαός κατά τον Β' δώσει χρώμα και ιδεολογία στα βολα χαρακτηρίζεται επικό και συ­ παγκόσμιο πόλεμο. Η γυναικεία πρόσωπα του έργου της, αν και σ’ νάμα ιστορικό. Ξεκινάει αρκετά της λοιπόν τρυφεράδα και έξαψη όλους ήταν γνωστό ποιοι αντιστάχρόνια μετά την απελευθέρωση κατασκεύασαν ένα μύθο με άξονα θηκαν με όλες τους τις δυνάμεις όπου οι άνθρωποι μπορούσαν σχε­ την ιστορία, που παρά τις επιμέστις γερμανικές μεραρχίες. Και παδόν άνετα να χαίρονται τον αττικό ρους μικροϋπερβολές, έβαλαν τα ρότι αναφέρεται σε ιστορικά πλέον ουρανό και με μια κίνηση προς τα θεμέλια στο να ακολουθήσουν κι πεπραγμένα, όπως στο κατέβασμα πίσω, φέρνει στην επιφάνεια όλες άλλοι συγγραφείς -ορισμένοι βέ­ της γερμανικής σημαίας απ’ την τις ηρωικές στιγμές, που αυτό το βαια είχαν προηγηθεί- το παρά­ Ακρόπολη, στην ανατίναξη της γέ­ έθνος έπραξε με ψυχικό σθένος. Το δειγμά της, ώστε η νέα γενιά να φυρας του Γοργοπόταμου, στην τέλος είναι ξανά χαρούμενο -αφού αναπτυχθεί με τις τύχες και τα δι­ εκτέλεση των διακοσίων στην Καιυπάρχει ένα παιδί που ρωτάει- πα­ δάγματα της προηγούμενης. Το μυ­ ρά το γεγονός ότι την ίδια περίοδο σαριανή και στο στρατόπεδο Χαϊθιστόρημα διαβάζεται ακόμα και δαρίου, εντούτοις όλα ενσωματώ­ χιλιάδες αγωνιστές βρίσκονταν υπό σήμερα με αρκετό ενδιαφέρον, περιορισμόν ή στην εξορία. Όπω ς νονται αρκετά συγκρατημένα στον εξαιτίας του σημαντικού χαρακτή­ όμως λέει πάλι ο Μ.Γ. Μερακλής ρα που το διαπνέει και το διακατέ­ κορμό της αφήγησης. Η μέθοδος αυτή δεν σημαίνει κανενός είδους στον πρόλογο, το βιβλίο άρχιζε μια χει. Ταυτόχρονα δε, παίρνει την υποχώρηση από τη βάση της προς πορεία προς το πλατύ κοινό και πραγματικά μεγάλη ώθηση στον τα έξω αφύπνισης, αλλά το αντίθε­ κάθε του δυναμική αποσαφήνιση τομέα των αξιών, καθώς μόνο μια όσον αφορά τις ιδεολογίες, κινδύ­ τάξη τις γνωρίζει καλά μένοντας το δημιουργεί την αίσθηση πως νευε να γίνει αντικείμενο αρνητι­ πιστή σ’ αυτές και διαρκώς αγωνι­ ήρωες όπως ο Ναπολέων Σουκατζίδης ή η Ηλέκτρα Αποστόλου, θα κών κρίσεων. Πολύ σοφά η συγ­ στική. υπάρχουν πάντα εφόσον τούτος ο γραφέας έμεινε στα τρία χρόνια της ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ λαός αναζητά το δικαίωμα να ζει κατοχής και της αντίστασης χωρίς όπως του αρμόζει.

4. Οι «Δρόμοι της Αθήνας» επρόκειτο να γίνουν το θέατρο απ’ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ όπου θα περνούσε και θα ερχόταν Βιβλία Τέχνης η λευτεριά, για τους πεινασμένους, εξαθλιωμένους και μελλοθάνατους αγωνιστές, που ο καθένας με τα δι­ κά του μέσα βοηθούσε στη γρήγορη έλευσή της. Ο αγώνας στο βουνό ήταν κάτι το τελείως διαφορετικό, γι’ αυτό τα κομμάτια που αναφέρονται σ’ αυτόν, δέχονται λιγότερη επεξεργασία και συμπορεύονται μόνον όταν πρόκειται για δράση πολύ σημαντική.Η ομάδα που από τα φοιτητικά της χρόνια δούλευε για το γενικότερο συμφέρον ενάντια στη Μεταξική δικτατορία, συμπυκνώνει όλο της το είναι ενάντια στο φασισμό και γίνεται η πλώρη για τη βίαιη σύγκρουση που θα επακολουθήσει. Εκπροσωπώ­ πλακα · Βύρωνος 9-τπλ. 3 2 2 2 3 9 4 ντας και εκφράζοντας χιλιάδες άλ­

_Τ Η ι , ,

60/οδηγος

«εν παραλλήλω» ΓΙΩ ΡΓΟΥ Π Ο Τ ΑΜ ΙΑ Ν Ο Υ: Αμαράνθεα. Τρίπτνχο. Αθήνα, Βιβλιο­ πωλείο της «Εστίας», 1986. Σελ.

439.

Γ ΙΑ Ν Ν Η ΣΠ ΑΝ Δ Ω Ν Η : Προς άγνωστη κατεύθυνση. Αθήνα, Καλέντης, 1986. Σελ. 245.

Η παράλληλη κριτική προσέγγιση δύο βιβλίων - με ταυτόχρονη αντιμετώπιση και της ανεξαρτησίας τους- στηρίζεται σε κάποιες θεματολογικές αντιστοιχίες, σε κάποιες χρονολογικές ταυτίσεις ή συνέχειες, σε μερικές υφολογικές συγγένειες. Με τέτοιου είδους κριτήρια επιλέχθησαν, για να παρουσιασθούν ταυτόχρονα, τα δυο αυτά μυθιστορήματα. Το ένα είναι του Γιώργου Ποταμιάνου, η «Αμαράνθεα». Το άλλο - «Προς άγνωστη κατεύθυνση» - έχει γρά­ φει από τον Γιάννη Σπανδωνή.

ναίος, ο Γαβριηλίδης κ.ά. Η στενή οικογενειακή σχέση που συνδέει τον συγγραφέα με τον κε­ ντρικό ήρωα του έργου του, έχει σαν αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα περίεργο σμίξιμο μιας πολύ οι­ κείας ματιάς εκ μέρους του δη­ μιουργού προς το δημιούργημά του, με μια διακριτική απόσταση που ο οικογενειακός σεβασμός επι­ βάλλει. Έτσι, λοιπόν, ενώ το πρώτο μέ­ ρος του μυθιστορήματος, που κα­ λύπτει νεανικά όνειρα, πάθη και τρέλες, είναι αναλυτικότατο και τολμηρά λεπτομερές, το δεύτερο -στο οποίο ο ήρωας εισέρχεται στην ωριμότητά του και στα βαθύ­ τερα υπαρξιακά, μα και οικογε­ νειακά του προβλήματα- διακατέ­ χεται από μιαν απόσταση, που η ύπαρξη του οικογενειακού απόρ­ ρητου επιβάλλει. Γεγονός που, με ψυχρή ματιά, καταλογίζεται στα μείον, αλλά που επίσης χαρίζει μια ζεστασιά -αυ­ τήν τη ζεστασιά που κρύβει ένα σπιτικό πίσω από την κλειστή πόρ­ τα του. Άλλωστε, αν και σε από­ σταση, η ψυχογραφική ανάλυση των προσώπων και η ερμηνεία των γεγονότων δεν υφίσταται ποιοτική πτώση. Παρ’ όλα αυτά, μια τέτοια αντι­ μετώπιση θα πρέπει να χαρακτηρι­ στεί ως συντηρητική. Και είναι! Ό πω ς επίσης παρόμοια χαρακτη­ ρίζεται και η όλη δομή του βι­ βλίου. Συντηρητική, με την έννοια της κλασικής. Και κλασική με την έννοια της σχολής της γενιάς του ’30. Θα έλεγα, μάλιστα, πως θεματολογικά και πρακτικά, ο Γιάννης Σπανδωνής ακολουθεί την τεχνική του Καραγάτση, το δικό του ερωτικο-πνευματικό ταπεραμέντο. Ο Νίκος Στάνης κινείται ανάμε­ σα στις προσταγές της σάρκας και τις απαιτήσεις του πνεύματος. Και

Πρώτο κοινό στοιχείο και των δύο, οι κεντρικοί τους ήρωες. Και οι δυο ανήκουν στο αρσενικό γένος και οι δυο -μέσα στα μυθιστορήμα­ τα- βιώνουν τη μεταλλαγή τους από την περίοδο της νεότητας στα χρόνια της ωριμότητας (βέβαια, ο μεν ήρωας του Γ.Π. τελειώνει τη μυθιστορηματική του παρουσία στα 30 περίπου χρόνια, ενώ ο ήρωας του Γ.Σ. φτάνει μέχρι το βιολογικό του τέλος). Όμως και οι δυο καταθέτουν τη δυναμική τους πορεία, που, μάλιστα, υπάρχει σε άμεση σχέση με τα γενικότερα κοινωνικο-πολιτικά γεγονότα των και­ ρών τους. Και είναι αυτοί ακριβώς οι και­ ροί που επίσης, αν και διαφορετι­ κοί, εντούτοις συνδέονται μεταξύ τους, με την έννοια του ότι εκεί που περίπου τελειώνει ο ένας, αρ­ χίζει ο άλλος. (Στην ουσία χωρί­ ζονται από το διάστημα των χρό­ νων του μεσοπολέμου. Αλλά αυτή η περίοδος είναι ελάσσονος σημα­ σίας σε σχέση με τα χρόνια των αρ­ χών του αιώνα μας και τ’ άλλα που αρχίζουν τη δεκαετία του ’40). Ένα ακόμα κοινό σημείο των δυο έργων, είναι η κλασική γραφή τους, μια γραφή που παραπέμπει στη γενιά του ’30. Και τέλος, οι συγγραφείς των δυο αυτών βιβλίων έχουν μια πρόσφατη παρουσία στα γράμματά μας (Ο Γ.Π. πρωτοπαρουσιάζεται, ο Γ.Σ. έχει άλλα τρία βιβλία στο ενεργητικό του).

Πριν όμως αντιμετωπίσουμε πα­ ράλληλα και σε μεγαλύτερο βάθος και πλάτος τους τρόπους -κοινούς ή μη- που τα δυο βιβλία χρησιμο­ ποιούν για να εκπληρώσουν τους στόχους τους, ας τα πλησιάσουμε ξεχωριστά. Κι ας ξεκινήσουμε με το «Προς άγνωστη κατεύθυνση». Η περίοδος που οριοθετείται από τα τελευταία χρόνια του προη­ γούμενου αιώνα και από τα πρώτα του 20ού, ήταν, για όσους από τους νεοέλληνες τα έζησαν, χρόνια ση­ μαδιακά και έντονα, που τους χά­ ρισαν μεγάλες συγκινήσεις σε υ­ παρξιακό επίπεδο. Ένας από αυτούς -και μάλιστα με πρώτου μεγέθους προβληματι­ σμούς- και ο Νίκος Στάνης -ο κε­ ντρικός ήρωας αυτού του μυθιστο­ ρήματος. Πίσω από αυτό το όνομα κρύβε­ ται ο δημοσιογράφος και συγγρα­ φέας Νικόλαος Σπανδωνής -προ­ πάππος του συγγραφέα αυτού του βιβλίου. Τη ζωή και τους οραματισμούς, τα όνειρα, τα πάθη, τα αδιέξοδα ενός αληθινού προσώπου καταγρά­ φονται σε τούτο το μυθιστόρημα. Το «Προς άγνωστη κατεύθυνση», λοιπόν, είναι μια μυθιστορηματική βιογραφία. Μέσα στις σελίδες κι­ νούνται υπαρκτά πρόσωπα και μά­ λιστα από αυτά που έπαιζαν ρό­ λους σημαντικούς εκείνα τα χρό­ νια. Πρόσωπα όπως οι αδελφοί Κορόμηλά, ο Πάγκαλος, ο Όθω-

οδηγος/61 τη διπλή του αυτή υπόσταση, ο συγγραφέας καταγράφει. Και για μεν τη σχέση με τη σάρκα, η κατα­ γραφή έχει -σωστά!- μια μορφή διακοσμητικού υλικού, για δε τη σχέση με το πνεύμα, έχει τη μορφή ενός συνεχούς αγώνα. Ενός αγώνα που τον επηρεάζουν εθνικά όνειρα, οικογενειακές παραδόσεις, κοι­ νωνικές ανησυχίες, προσωπικές ανασφάλειες. Ό λα αυτά χαράζουν την πορεία ενός ανθρώπου, ή πιο σωστά, τον οδηγούν σε μια θέση απόστασης, μια θέση από την οποία αν και ορά, εν τούτοις απέχει. Το δράμα της ενδοσκόπησης. Ο Γ.Σ., χωρίς να αναλύει, κατα­ θέτει με σεμνότητα και διακριτική επιδεξιότητα αυτό το δράμα. Και με την ίδια επιδεξιότητα κινεί και τα «δεύτερα» πρόσωπα της ιστο­ ρίας του -αυτά, που όπως προαναφέρθηκε, υπήρξαν και έζησαν στην Αθήνα, τα χρόνια εκείνα. Μα και την Αθήνα -τοπογραφικά όσο και ψυχογραφικά- την παρουσιάζει με τρόπο που δείχνει ιστορικές γνώ­ σεις και ευαίσθητη κατανόηση. Δεν είναι σωστό να κριθούν οι αναλύσεις των ιστορικών γεγονό­ των που περιέχονται στο μυθιστό­ ρημα. Εκείνο που κρίνεται είναι το τελικό αποτέλεσμα, από καθαρώς αισθητική άποψη. (Εντούτοις αξίζει και πρέπει να τονιστεί η αμερόληπτη αντιμετώπι­ ση των γεγονότων -αμερόληπτη στα πλαίσια του ανθρωπίνως δυνα­ τού. Ίσως γι’ αυτό το έργο να προ­ βάλλει μια γνήσια πολιτικοποιημέ­ νη άποψη. Περισσότερο ενημερώ­ νει και λιγότερο παρασύρει). Θέλοντας να εκφράσω ένα γενι­ κό χαρακτηρισμό τού «Προς άγνω­ στη κατεύθυνση», θα επέλεγα τον ορισμό «ήσυχο μυθιστόρημα». Ή ­ συχο όχι με την έννοια του υποτο­ νικού, μα του υπόγειου. Ό χι, με την έννοια του μη μεγαλόστομου, μα του αυτοελεγχόμενου. Ίσως η ησυχία να μη δημιουργεί το πάθος, επιβάλλει όμως το σεβασμό. Το ίδιο υλικό, στα χέρια ενός άλ­ λου συγγραφέα ίσως να μετά- , πλαθόταν σε μια επική δημιουργία. Ο Γ.Σ. προτίμησε την οδό της διακριτικής αμφισβήτησης. Κι έτσι, δόμησε ένα μυθιστόρημα με συγκεκριμένους στόχους και από­ λυτα βατή εμβέλεια. Ακριβώς το αντίθετο ήταν μέσα στις προθέσεις του Γιώργου Ποταμιανού όταν συνέθετε την «Αμα-

ράνθιά» του. Σ’ αυτό το μυθιστόρημα, η με­ ταλλαγή ενός ανθρώπου από τη νεότητά του στην ωριμότητα, φιλο­ δοξεί να έχει τη μορφή μιας πολύ σημαντικής πορείας ιδεολογικών ανακατατάξεων, αναθεωρούμενων αρχών, φιλοσοφικών ανιχνεύσεων και ψυχολογικών εκφράσεων. Το χρονικό διάστημα που καλύ­ πτει η «Αμαράνθεα», με τα τρία επιμέρους μέρη της (κάτι σαν αυτο­ τελείς νουβέλες), ίσα που υπερβαί­ νει τα δέκα χρόνια. Όμως είναι καίρια για το κεντρικό πρόσωπο, τόσο γιατί κατά τη διάρκειά τους γίνεται από δεκαεννιά χρονών τρι­ άντα, όσο και γιατί ζει μέσα στη δίνη των γεγονότων της δεκαετίας του ’40. Λογικό, λοιπόν, ο Αλέξης -έτσι λέγεται ο κεντρικός ήρωας- να ωριμάζει καθώς το μυθιστόρημα προχωρεί από την πρώτη του σελί­ δα προς την τελευταία. Η ωριμότη­ τά του -ίσως να είναι αμφιλεγόμε­ νη- μα είναι και ακριβά πληρωμέ­ νη καθώς όλα γύρω γκρεμίζονται, ξανακτίζονται, επανεξετάζονται, απορρίπτονται, καταξιώνονται. Εκείνο που αποκτά ιδιαίτερη ση­ μασία, σχετικά με το συγκεκριμένο μυθιστόρημα, είναι πως ο Ποταμιανός εκφράζει όλα αυτά μέσα από την άποψη της διπολικότητας της σχέσης άντρας-γυναίκα. Ο Αλέξης -εκπρόσωπος του αρσενι­ κού όντος- θα έχει πάντα δίπλα του μια γυναίκα -εκπρόσωπο της θηλυκής υπόστασης. Μέσω μιας τέτοιας σχέσης, η ψυ­ χολογία, η φιλοσοφία, η πολιτική, και σαρκώνονται και κρίνονται. Και τελικά θα προβληθεί η θέση πως η γυναίκα ορίζει την προσωπι­

κότητα του άντρα. Και άρα το σχή­ μα της ατομικής μοναξιάς -υπαρ­ ξιακής όσο και σωματικής- διακρίνεται ξεκάθαρα. Αυτή η μοναξιά -για να κλείσει απόλυτα τον κύκλο της- θα εκπρο­ σωπηθεί και θα υπηρετηθεί -από καθαρά συγγραφική τεχνική- με την παρουσία, μέσα στο έργο, ενός προσώπου ακόμα. Ο ποιητής Ρσντρίγκες είναι αυ­ τός που θα ισχυριστεί πως είναι θεός -και γι’ αυτό απόλυτα μόνος. Η μοναξιά -ή για να θυμηθούμε τον Σπανδωνή, το δράμα της μονα­ ξιάς· Για τον Αλέξη, ο ποιητής είναι το ιδεατό σημείο στο οποίο τείνει η ατομική του πορεία. Ιδεατό, άρα μηδέποτε κατακτούμενο. Ό λα αυτά· συντελούνται μέσα σε μια κοσμοπολίτικη ατμόσφαιρα πε­ ριηγήσεων. Αθήνα, Αίγυπτος, Νό­ τιος Αφρική, Σοβιετική Ένωση, Ισπανία. Ταξίδια εσωτερικής γνώσης, ε­ ρωτικών συνευρέσεων, ποντικών συμβάντων. Ο Γ.Π. παρουσιάζει τη ζωικότητα του Καραγάτση και την εσωτερικότητα του Τσίρκα. Και δεν αποκτά το βάθος του πρώ­ του, μήτε το πάθος του δεύτερου. Ό λα αυτά τα φιλόδοξα σχέδια, προϋποθέτουν για να μετατραπούν σε μυθιστόρημα, όχι μόνο πλήθος σελίδων -που άλλωστε η «Αμαράν­ θεα» το διαθέτει- μα και σημαντι­ κή πείρα. Αυτήν - λογικό είναι- να μην την έχει, ακόμα, κατακτήσει ο Γ.Π. Διαθέτει, όμως, την ικανότη­ τα της περιγραφής. Πρόσωπα, χώ­ ρος και συνθήκες αναπτύσσονται με ιδιαίτερη επιδεξιότητα. Βέβαια, υπάρχουν και λάθη δο­ μής και συχνή έλλειψη συγγραφι-

ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΠΕΙΡΑΙΑ

φθηνά ΠΟΛΥ φθηνά βιβλία Εγκυκλοπαίδειες μισοτιμής Εύκολίες πληρωμής Μ ΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ - ΙΊΑ ΤΟ Φ ΘΗ ΝΟ ΒΙΒΑΙΟ ΚΟΑΟΚΟΤΡΩΝΗ 92. ΜΚΙΡΑΙΑΣ MIA. 4ΙΙ2258

62/οδηγος κής οικονομίας. Κι ακόμα ένα μη ξεκαθάρισμα, μια μη διαλογή μετα­ ξύ του πρωτότυπου και του πεπα­ λαιωμένου. (Π.χ. πρωτότυπη η προσπάθεια του Ροντρίγκες να ανασυνθέσει τους Βαγκνερικούς ήρωες. Μα πόσο άκομψα πεπα­ λαιωμένη η κριτική του κομμουνι­ στικού καθεστώτος μέσω της πα­ ρουσίας της πρώην αριστοκράτισσας Όλγας). Το μυθιστόρημα διαθέτει κύρος, μα και μια ψυχρότητα. Το πάθος που εκφράζει διαθέτει μια απόστα­ ση από την καθημερινότητα. Είναι -νομίζω- συνειδητή επιλο­ γή του συγγραφέα αυτές οι θέσεις. Και γι’ αυτό και τις υπηρετεί σω­ στά -πάντα μέσα στα πλαίσια μιας υπέρμετρα φιλόδοξης πρώτης σύν­ θεσης. Είναι κρίμα που ο περιορισμένος χώρος δεν δίνει το δικαίωμα για μια πιο μεγάλη ανάπτυξη και των δυο μυθιστορημάτων (κυρίως της «Αμαράνθεας». που διαθέτει πάμπολλες αιχμές ποικίλων προβλη­ ματισμών). Προχωρώ, λοιπόν, και σε μια σύντομη παράλληλη αντιμετώπιση των δύο βιβλίων και των δύο δη­ μιουργών. Το ανέφερα και πιο πριν: τόσο ο Γιάννης Σπανδωνής, όσο και ο Γιώργος Ποταμιάνος έχουν μια εκλεκτική συγγένεια με τους εκ­ προσώπους της γενιάς του ’30 και ειδικότερα με τον Καραγάτση. Έντονη ερωτική διάθεση, πνευ­ ματικές ανησυχίες, ενδιαφέρον για τα κοινά. Και τα τρία αυτά στοι­ χεία τα συναντάμε στα έργα του

δημιουργού του «Συνταγματάρχη Λιάπκιν». Τα συναντάμε και σ’ αυ­ τούς τους δυο νέους μας συγγρα­ φείς. Το ερωτικό στοιχείο στην περί­ πτωση του Γ.Σ., έχει μια έντονη παρουσία του περιθώριου, ενώ στον Γ.Π. γίνεται -αν όχι αυτοσκο­ πός- οδός ανακάλυψης εσωτερικών προβληματισμών. Οι πνευματικές ανησυχίες του ήρωα του Σπανδωνή έχουν μια συγκεκριμένη πορεία βάθους· οι αντίστοιχες του ήρωα του Ποταμιάνου χάνονται σε εκτενείς ανα­ ζητήσεις επιφανειακών διαμορφώ­ σεων. Ο πρώτος εκφράζει μια εθνι­ κή ανησυχία. Ο δεύτερος είναι πε­ ρισσότερο ατομικιστής. Κι οι δυο επικοινωνούν με τα πολιτικο­ κοινωνικά γεγονότα της εποχής τους. Αλλά με διαφορετικούς τρό­ πους. Με απλότητα ο Νίκος Στά­ νης, με έπαρση ο Αλέξης. Και αυτή ακριβώς η διαφορετικής υφής επι­ κοινωνία καθορίζει και τη γενικό­ τερη πολιτική τοποθέτηση των βι­ βλίων. Το «Προς άγνωστη κατεύ­ θυνση» δεν εκφράζει, βέβαια, κα­ μιά επαναστατικότητα, μήτε στέκε­ ται κριτικά, με όρους της όποιας αριστερής ιδεολογίας. Μα και δεν ξεφεύγει από τα πλαίσια μιας κε­ ντρικής θέσης, όπου ο άνθρωπος θεωρείται και άτομο και μέλος ενός συνόλου. Δηλαδή, μια ισοβαρή α­ ντιμετώπιση και των δυο εκφρά­ σεων της ανθρώπινης παρουσίας. Αντίθετα, η «Αμαράνθεα» κλείνει περισσότερο προς την ατομικότητα και προβάλλει μια κάπως εγωιστι­ κή έκφρασή της.

Μια ακόμη διαφορά που διακρί­ νει το ένα κείμενο από το άλλο, εί­ ναι πως το έργο του Σπανδωνή στηρίζεται πάνω σε μια μυθιστοριοποιημένη αναπαραγωγή ιστορι­ κών γεγονότων και προσώπων, ενώ εκείνο του Ποταμιάνου χωρίς να αγνοεί τα ιστορικά συμβάντα, τα παρακάμπτει, καθώς ο συγγραφέας δημιουργεί τον δικό του μικρόκοσμο. Ο Σπανδωνής πλησιάζει την ιστορική συγγραφική οντότητα· ο Ποταμιάνος είναι καθαρός μυθιστοριογράφος. Και τα δυο έργα κινούνται μέσα σ’ ένα μεγαλοαστικό περιβάλλον. Και τα δυο περιγράφουν με άνεση και παραστατικότητα τους χώρους. Και οι δυο συγγραφείς έχουν μελε­ τήσει την περίοδο στην οποία αναφέρονται. Και κατορθώνουν να την αναπλάσουν. Ρεαλιστές κι οι δυο. Ίσως πιο πολύ ο Σπανδωνής. Ο Ποταμιάνος απλώνεται και σε χώ­ ρους υπαρξιακών συμβολισμών. Τελικά, αν κανείς διαβάσει τα δυο μυθιστορήματα με τη σειρά που τα αναφερόμενα γεγονότα επι­ βάλλουν (πρώτα το «Προς άγνωστη κατεύθυνση» και μετά το «Αμα­ ράνθεα») θα έχει την εικόνα -όχι μόνο μιας βασικής πορείας των νεοελληνικών χρόνων- αλλά, κυ­ ρίως, της μετατροπής των εσωτερι­ κών δομών της κοινωνίας μας. Με άλλα λόγια -πιο σύντομα και πε­ ριεκτικά- την πορεία από την κοι­ νωνικότητα στον ατομικισμό. Έτσι είναι! Μέσα από τα λογο­ τεχνικά έργα -έμμεσα, ίσως, μα σα­ φέστατα- εκφράζονται οι άνθρω­ ποι και οι εποχές τους. ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

ένας καταχτητής αφηγείται... ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΚΟΡΤΕΣ: Η Κατάκτηση τον Μεξικού. Αθήνα, Στοχαοτης, 1986. Σελ. 215.

«... Θα ξαναπάω στο Μεξικό, θα επανορθώσω τις απώλειες και σκοπεύω να υποτάξω αυτήν την αλαζόνα πρωτεύουσα, κι αυτούς που εξα{τώνται απ’ αυτήν, να την ξαναβάλω στη θέση χης όπου την εί,-α ήδη στριμώξει» (σ. 110). Έτσι τελειώνει ο Φερνάντο Κορτι.ς τη δεύτερη επιστολή του προς το βασιλιά Κάρολο Ε ' της Ισπανίας, στις 30 Οκτωβρίου 1520.

οδηγος/63 Η κατάχτηση του Μεξικού και των κατοίκων του, των Αζτέκων, είχε στην πραγματικότητα ξεκινήσει με­ ρικά χρόνια πριν, το 1494, όταν Ισπανοί και Πορτογάλοι με τη Συν­ θήκη της Τορντεσίλας χώρισαν εμ­ πορικά τον κόσμο με μια νοητή γραμμή. Η περιοχή της Βραζιλίας αποδόθηκε στους Πορτογάλους ενώ η Κεντρική Αμερική στους Ισπανούς . Την ίδια εποχή η Οθω­ μανική κυριαρχία των εμπορικών δρόμων στη μέση Ανατολή, υπήρξε η κινητήρια δύναμη για την αναζή­ τηση νέων εμπορικών οδών προς τη Δύση. Αυτή υπήρξε και η αφορμή με την οποία ο νεαρός Κορτές άρ­ χισε τα ταξίδια του προς την Αμε­ ρικάνικη 'Ηπειρο. Αφού σπούδασε λατινικά και νομικά, σε πολύ νεα­ ρή ηλικία, μόλις 19 χρόνων, πήγε στη Τζαμάικα το 1504. Μερικά χρόνια αργότερα διορίστηκε δικα­ στής στην Κούβα. (Π.Μ. Παολέτι, «Φερνάντο Κορτέζ», Ιστορία, αρ.

41, Νοέμβριος 1971 σ. 88-89). Γνώ­ στης της Αμερικής, λοιπόν, από πολύ νεαρή ηλικία κατάφερε να θεωρηθεί ο καταλληλότερος άν­ θρωπος για την επιχείρηση της εξε­ ρεύνησης του Μεξικού. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Αμερική έγραψε πέντε αναφορές για την πρόσοδο της κα­ τάχτησης του Μεξικού. Στις εκθέ­ σεις του αυτές περιγράφει λεπτομε­ ρέστατα βήμα προς βήμα κάθε μά­ χη, κάθε εκστρατεία, κάθε γεγονός, μικρό ή μεγάλο, που μπορεί να εν­ διαφέρει τον Κάρολο Ε '. Του περι­ γράφει τις πόλεις των Αζτέκων, τους αρχηγούς τους και την τοπο­ γραφία της χώρας. Εξιστορεί τις πανουργίες του και τα αποτελέ­ σματα των φονικών μαχών μεταξύ Ισπανών και Αζτέκων. Δεν ξεχνάει ακόμα να του περιγράφει ήθη και έθιμα. Το σημαντικότερο: δεν ξε­ χνάει να του στείλει το ένα πέμπτο από την εκμετάλλευση της περιοχής που δικαιωματικά ανήκει στον βα­ σιλιά. Με αυτό τον τρόπο το Μεξικό υπήρξε η πηγή του πλούτου για την Ισπανία, μια που τα πολύτιμα μέ­ ταλλα ανταλλάσσονταν με εμπο­ ρεύματα που δεν παράγονταν στην Αμερική. Οι ίδιοι οι Αζτέκοι δεν έδιναν μεγάλη σημασία στο χρυσό, μια που υπήρχε αρκετός, αλλά θεωρούσαν πιο πολύτιμες πέτρες το ζαντ και το τυρκουάζ που έλει­ παν (Γ.Α. Δρακοπούλου, «Πολιτι­ σμός των Αζτέκων» Ιστορία, αρ. 77 Νοέμβριος 1874, σ. 93-99).

Μια ακόμα από τις σημαντικότε­ ρες αναφορές του Κορτέζ γίνεται πάνω στ,ο θέμα των ανθρωποθυ­ σιών. Ο Ισπανός Κονκισταντόρ ισχυρίζεται ότι προσπάθησε να με­ τατρέψει τους ναούς των Αζτέκων σε εκκλησίες και να τους πείσει για το μάταιο και ανώφελο των θυσιών (σ. 80-81). Οι ειδικοί μελετητές των προ-Κολομβιανών πολιτισμών όμως, πιστεύουν ότι οι ανθρωπο­ θυσίες περιορίζονταν σε αιχμάλω­ τους πολέμων και ότι η κοινωνία των Αζτέκων δεν υπήρξε ποτέ διψασμένη για αίμα ανθρώπων. (C. Duverger, «La Chute de Γ Empire Azt6que, L ’ Histoire, No 24 Juin 1980 p. 49-50). Άλλωστε δεν πρέ­ πει να ξεχνάμε ότι οφείλουμε αυτές τις περιγραφές σε Ισπανούς θρη­ σκευόμενους οι οποίοι ίσως ήθελαν να προβάλουν αυτήν τη δικαιολο­ γία για την κατάχτηση αυτών των «απολίτιστων» λαών. Νεότερες έρευνες έχουν αποδείξει ότι παρό­ μοιες ανθρωποθυσίες γίνονταν και στην Ανατολική λεκάνη της Μεσο­ γείου κατά τους αρχαίους χρόνους (P.R. Avawalt, «Understanding Az­ tec Human Sacrifice, Archaeology 35, Septeb.-October 1982, p. 36-43). Οι εκθέσεις του Φ. Κορτές είναι πολύ κατατοπιστικές παρότι από την έκδοση αυτή λείπει η μία ανα­ φορά και εκ των τεσσάρων η μία παρατίθεται σε περίληψη. Ακόμη, σε πολλά σημεία, όπου οι λεπτομέ­ ρειες δεν έχουν πρακτική αξία για τον σημερινό αναγνώστη, η αφήγη­ ση αντικαθίσταται από περίληψη των συμβάντων. Αλλού παρατίθε­

νται κείμενα συγχρόνων του Κορ­ τές οι οποίοι περιγράφουν με τον δικό τους τρόπο τα γεγονότα. Η προσωπική αυτή μαρτυρία του Κορτές είναι σήμερα δυσεύρετη ακόμα και στις γλώσσες της Δυτι­ κής Ευρώπης. Η έκδοση αυτή μάλ­ λον είναι μετάφραση παρόμοιας γαλλικής έκδοσης του 1979. Δυστυ­ χώς η εισαγωγή της μεταφράστριας Π. Μαξίμου είναι πολύ αποσπα­ σματική και σε μερικά σημεία ακα­ τάληπτη. Η μεταφράστρια προσπά­ θησε να γράψει σε ποιητικό στυλ όπου η σειρά των λέξεων έρχεται σε δεύτερη μοίρα όταν πρέπει να αποδοθεί κάποιο συναίσθημα. Το να αγνοηθούν όμως οι κανόνες της γραμματικής σε ένα τέτοιο κείμενο δημιουργεί ουσιαστικά προβλήμα­ τα, όπως σε μια κύρια πρόταση να υπάρχουν δύο λέξεις (μια αντωνυ­ μία και ένα ουσιαστικό) χωρίς ρή­ μα και καμία σύνδεση με τα προη­ γούμενα (σ. 13 στ. 26). Παρότι η εισαγωγή προδιαθέτει άσχημα τον αναγνώστη, η μετά­ φραση είναι πολύ προσεγμένη και γλαφυρή. Μέσα από τα εκτενή αποσπάσματα των επιστολών του Φ. Κορτές διαφαίνεται ο άριστος στρατιώτης, ο καλός πολιτικός, ο τυχοδιώκτης. Πίσω από τις λέξεις και πέρα από την καθημερινότητα φαίνεται η διάθεση του καταχτητή και η αμηχανία των κατακτουμένων: είναι ο θεός των μύθων μας ή ο ισχυρός εχθρός μας. Οι Αζτέκοι θα υποκύψουν στον ισχυρό οπλι­ σμό των Ισπανών, στην ευλογιά, και στην πανουργία του Κορτές. Δ.Ι. ΛΟΪΖΟΣ

______________ Ε Π ΑΝΟ ΡΘΩ ΣΕΙΣ _____________________

Στο τεύχος αριθ. 159 το αφιερωμένο στον Έρνεστ Χεμινγουέη ο δαίμονας του τυπογραφείου έβαλε την ουρά του ώστε να σημειωθούν λάθη και να γίνουν παραλείψεις. Που είναι: Στη σελ. 63, και συγκεκριμένα στο άρθρο της κυρίας Α. Ποταμιάνου, πρέπει να διαβαστεί πρώτα η δεξιά στήλη και ύστερα η αριστερή όπου· και ολοκληρώνεται το άρθρο της συνεργάτιδός μας. Στη σελίδα 69, στη στήλη της κριτικής, παραλείφθησαν τα βιβλιογραφικά στοιχεία του βι­ βλίου στο οποίο αναφέρεται η κριτική. Είναι: Αριστοτέλη Νικολαίδη: Προσωπική Σημειολογία. Αθήνα, Κέδρος 1985. Σελ. 112. Θα θέλαμε να επανορθώσουμε και ένα λάθος παλιότερου τεύχους (αριθ. 157), το αφιερωμένο στον Καρυωτάκη. Στη σελίδα 118, η φωτογραφία του χειρογράφου είναι του Φώτου Πολίτη και όχι του Καρυωτάκη όπως αναγράφεται στη λεζάντα που τη συνοδεύει._______________________________ ~

64/οδηγος

Οι κοινότητες του ελληνισμού στη δυτική Ευρώπη Η Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Δ ΙΛΣΠ Ο Ρ Λ Σ Τ Η Δ Υ Τ ΙΚ Η ΕΥΡΩΠΗ. (Ένωση Ελ­ λήνων Πανεπιστημιακών Δυτικής Ευρώπης). Αθήνα, Σ.Δ. Βααιλόπουλος, 1985. Σελ. 286.

Προϊόν ενός συνεδρίου με θέμα «Η Ελληνική Διασπορά στη Δυτι­ κή Ευρώπη», που οργανώθηκε από την Ένωση Ελλήνων Πανεπι­ στημιακών Δυτικής Ευρώπης (ομάδα Βρετανίας) στις 13 και 14 Σεπτεμβρίου 1984 στην Αθήνα, η εργασία αυτή επικεντρώνει το ενδιαφέρον του αναγνώστη πάνω στο τόσο ενδιαφέρον αυτό θέμα, επιτυγχάνοντας να το διερευνήσει από πολλές όψεις και να θέσει κάποιους προβληματισμούς. Αναγκασμένη να αναζητά υπερ­ πόντιες κτήσεις η Ελλάδα για να απαλλαγεί από το πληθυσμιακό ή το κοινωνικό πρόβλημα της εκάστοτε εποχής, είδε στη μακραίωνη ιστορίας της, κύματα τέκνων της να οδοιπορούν στο άγνωστο, να ιδρύουν νέες εστίες ύπαρξης, να δημιουργούν συχνά αλλότριους πο­ λιτισμούς, ημιβάρβαρους, αλλά πάντοτε να έχουν στραμμένους τους οφθαλμούς στο πάτριο έδα­ φος. Η πορεία συχνά υπήρξε ίδια· οι αιτίες της αποδημίας παραλλάσσουν, αλλά τα προβλήματα που δημιουργούνται στο μετανάστη (σή­ μερα) και στον παλαιό άποικο, εί­ ναι περίπου ίδια: προσαρμογή σε άλλο περιβάλλον, κοινωνική απο­ δοχή και ενσωμάτωση, πολιτιστι­ κές επιβιώσεις, πνευματική τρο­ φή, θρησκεία κλπ. Η Ένωση Ελλήνων Πανεπιστη­ μιακών Δυτικής Ευρώπης (Ε.Ε.Π. Δ.Ε.), μια Ένωση που δημιουργήθηκε στη διάρκεια της δικτατορίας του 1967-1974, με το σκοπό να συν­ δράμει τους κυνηγημένους από τη δικτατορία πανεπιστημιακούς δα­ σκάλους και φοιτητές, που κατέ­ φευγαν στο εξωτερικό, έχει επιδείξει έως τώρα πολύ αξιόλογη δρά­ ση. Αφού, με την επελθούσα πολι­ τική μεταβολή του 1974 (πτώση της χούντας/προδοσία Κύπρου) η Ένωση μετέβαλε τους στόχους της, που αρκετοί εξέλιπαν ήδη, επικεν­ τρώνει πλέον τις προσπάθειές της

σε δύο ειδικούς στόχους: α) τη με­ λέτη των προβλημάτων της σύγχρο­ νης Ελλάδας και β) την αναγέννη­ ση και εκσυγχρονισμό της παιδείας σε μια ελεύθερη και δημοκρατική Ελλάδα, δίχως να εντάσσεται κάτω από συγκεκριμμένο πολιτικό στίγ­ μα. Με τον τρόπο αυτό η Ένωση απελευθερώνεται από κομματικές δεσμεύσεις και είναι σε θέση να με­ λετά τα όποια προβλήματα με αντι­ κειμενικότητα και επιστημονική εν­ τελέχεια. Ήδη τα μέχρι σήμερα συ­ νέδρια, σεμινάρια και ημέρες μελέ­ της της Ένωσης φτάνουν τα 17 σε αριθμό, που αναλογούν σε 13 χρό­ νια δράσης (έως το 1985). Ο συνεδριακός τόμος που έχουμε στα χέ­ ρια μας αποτελεί καρπό μιας σω­ στά τοποθετημένης προβληματικής απέναντι στο πρόβλημα που διε­ ρευνά, προβληματική που καλύπτει όλη σχεδόν την ευρωπαϊκή περιο­ χή, όπου ζουν και υπάρχουν ελλη­ νικές κοινότητες καθώς και πλήθος προβλημάτων, που ξεπηδούν από τις κοινότητες αυτές στις συνθήκες συμβίωσής τους με το γενικό περι­ βάλλον στο οποίο προσπαθούν να επιβιώσουν. Ο χώρος είναι λοιπόν μεγάλος: Ομοσπονδιακή Δημοκρα­ τία της Γερμανίας, Βρετανία, Βέλ­ γιο, Σουηδία, Κάτω Ιταλία, Γαλ­ λία, Ολλανδία και μεγάλος είναι ο αριθμός των προβλημάτων που διερευνούνται: Παιδείας, θρησκείας, μετανάστευση εργατικού δυναμι­ κού, εμπορικές δυνατότητες και

δραστηριότητες, ψυχολογικά προ­ βλήματα, γενικά προβλήματα μετα­ νάστευσης, καθώς και επιμέρους αναλύσεις από τα γενικά θέματα, όπως λ.χ. η διδασκαλία της ελληνι­ κής γλώσσας ή ο πολιτιστικός και κοινωνικός ρόλος της Εκκλησίας στον Απόδημο Ελληνισμό, ή ακόμα προβλήματα πολιτισμικού ρατσι­ σμού, όπως τα απεκάλεσε ο ομιλη­ τής. Από τη διάταξη του τόμου των συνεδριακών ομιλιών, είναι φανε­ ρή η βαρύτητα που δόθηκε, όχι εσκεμμένα φυσικά, σε τρεις τομείς: στους Έλληνες μετανάστες της Βρετανίας, στους μετανάστες Έ λ­ ληνες της Ολλανδίας και τέλος, στο ρόλο της Εκκλησίας σε σχέση με τις κοινότητες των Ελλήνων μετανα­ στών στις δυτικοευρωπαϊκές χώ­ ρες. Για τους Έλληνες μετανάστες της Βρετανίας ήταν φυσικό να συμ­ βεί κάτι παρόμοιο αφού το βρετα­ νικό τμήμα της Ε.Ε.Π.Δ.Ε. ήταν αυτό που διοργάνωσε το συνέδριο, και επόμενο ήταν να παρουσιάσει πιο εκτεταμένα τους ανάλογους προβληματισμούς. Για τους Έλλη­ νες της Ολλανδίας, τρεις κοινωνιολόγοι-ανθρωπολόγοι του Πανεπι­ στημίου του 'Αμστερνταμ, παρου­ σιάζουν ένα τρίπτυχο ομιλιών, που αφορούν την ιστορία της ελληνικής παρουσίας στην Ολλανδία, την ανάπτυξη ελληνικών μικροεπιχειρήσεων από τους μετανάστες και τέλος τα ψυχολογικά προβλήματα των Ελλήνων μεταναστών στο Gorcum. Και οι τρεις αυτές ομιλίες εί­ ναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, δε­ δομένου ότι για πρώτη φορά ανα­ λύεται τόσο λεπτομερειακά ή πρόβληματική για την ελληνική παρου­ σία στην Ολλανδία. Και όχι μόνο αυτό, αλλά εξετάζονται και κάποι­

οδηγος/65 οι τομείς εντελώς διαφορετικοί από Θα τολμούσα να πω ότι η επιλογή των θεμάτων του «Ολλανδικού» αυτού τρίπτυχου είναι τολμηρή, έρχεται σε άμεση αντιδιαστολή με τις υπόλοιπες ομιλίες, που λίγοπολύ αναφέρονται σε θέματα γνω­ στά (παιδεία, θρησκεία, παλιννόστηση) και δίνουν το στίγμα της προβληματικής των ξένιον (στην περίπτωση Ολλανδοί καθηγητές που μελετούν ένα φαινόμενο από την κοινωνική ζωή της πατρίδας τους). Επιμένω ιδιαίτερα στο ση­ μείο αυτό γνωρίζοντας ότι είναι κάτι που δεν συμβαίνει συχνά. Ακόμα και σε χώρες με τεράστιο αριθμό ελλήνων μεταναστών όπως π.χ. η Αυστραλία - δεν έχει παρουσιαστεί το φαινόμενο, επι­ στήμονες της χώρας αυτής να μελε­ τούν το ελληνικό μεταναστευτικό πρόβλημα με τόσο αξιόλογη εμβά­ θυνση. Ο τρίτος τομέας, όπου έπεσε το βάρος των ομιλιών, ήταν ο ρόλος της Εκκλησίας στις μεταναστευτικές κοινότητες της Δυτικής Ευρώ­ πης και όλα τα παρεπόμενα του ρόλου αυτού. Εδώ εντυπωσιάζει το γεγονός ότι η Εκκλησία έχει υποκαταστήσει το Ελληνικό Κράτος, κάτι που έχει γίνει εσκεμμένα από πλευράς εξουσίας και Εκκλη­ σίας - και υποσυνείδητα έχει γίνει αποδεκτό από τους μετανάστες. Ας δούμε για λίγο τους μετανάστες αυ­ τούς: σε μεγάλο ποσοστό από τα αγροτικά και εργατικά στρώματα της χώρας, με χαμηλό έως ανύπαρ­ κτο διανοητικό επίπεδο, μεταφέ­ ρουν στο εξωτερικό όπου φτάνουν, και αναπαράγουν τον ίδιο τρόπο ζωής με την πατρίδα τους. Πολιτι­ κά ανήκουν στον δεξιό χώρο, σε συντριπτική πλειοψηφία, στην Ελ­ λάδα είχαν απολαύσει μια πλήρη αδιαφορία μέρους των δεξιών κυ­ βερνήσεων και φυσικό είναι να μην έχουν επίσης κανένα ενδιαφέρον οι κυβερνήσεις αυτές για τους παρίες, που με τη μετανάστευση, τους

απάλλαξαν από το οξύ οικονομικό - ίσως και δημογραφικό - πρόβλη­ μα. Αφού λοιπόν δεν ενδιαφέρθη­ καν γι’ αυτούς ενόσω βρίσκονταν στην Ελλάδα για ποιο λόγο να εν­ διαφερθούν τώρα που οι μετανά­ στες βρίσκονται εκτός Ελλάδας; Μοναδική έγνοια το συνάλλαγμα και εδώ βρίσκεται το μόνο ενδια­ φέρον του ελληνικού κράτους. Να απομυζά, καρπούται και εκμεταλ­ λεύεται το μεταναστευτικό συνάλ­ λαγμα και όχι να δείχνει ενδιαφέ­ ρον για τους ίδιους του μετανά­ στες. Με αυτά τα δεδομένα πώς να μην υποκαταστήσει η Εκκλησσία το επίσημο κράτος, αφού άλλωστε η θρησκευτική πίστη ήταν η μόνη ταυτότητα των μεταναστών; Γιατί πνευματική ταυτότητα δεν είχαν και πολλές κοινότητες μεταναστών αγωνίζονται να αποκτήσουν. Μοι­ ραία λοιπόν μέσα από τη διοικητι­ κή και οργανωτική δομή της Εκ­ κλησίας προσπάθησαν να βρουν διέξοδο όλα τα προβλήματα των μεταναστών' μ’ αποτέλεσμα η Εκ­ κλησία να θεωρείται κάτι σαν πρε­ σβεία. Αυτό το φαινόμενο δείχνει φυσικά πολλά ανίερα: α) το βαθμό ανευθυνότητας και αδιαφορίας των ελληνικού κράτους, β) το βαθ­ μό του «καπελώματος» από την Εκκλησία των μεταναστευτικών κοινοτήτων, που τις έχει οδηγήσει σ’ έναν ασφυκτικό - έως αποπνικτικό - έλεγχο της Εκκλησίας πάνω σ’ οποιαδήποτε εκδήλωση των με­ ταναστών γ) την, από το γεγονός αυτό, χαμηλή πνευματική στάθμη που βρίσκονται οι κοινότητες αυ­ τές, που προσπαθούν να παρου­ σιάσουν μια προσωπική στάση και θέση εγκλωβισμένη, από τη μια με­ ριά από τον περίγυρο της ξένης χώρας, που ήταν καθαρά πολύ πιο εξελιγμένος από το πολιτισμικό πλέγμα των μεταναστών, και από την άλλη από την Εκκλησία, που φοβόταν τις οποιεσδήποτε διαρ­ ροές προς άλλα θρησκευτικά σχή­ ματα των μεταναστών και η οποία από το γεγονός αυτό και μόνο τους

περιχαράκωνε σε σχήματα και τρό­ πους ζωής μεταφερμένους από την πατρίδα. Το φαινόμενο αυτό όμως εμπόδιζε την οποιαδήποτε μεταναστευτική κοινότητα από κάθε μορ­ φή ενσωμάτωσης ή συνάφειας ή συναγελασμού με την ξένη κοινότη­ τα, με αποτέλεσμα όλα τα γνωστά φαινόμενα. Ερωτώ όμως ποια είναι η χαρα­ κτηριστική μορφή, ο κοινός κρίκος του ελληνισμού: η παιδεία ή η θρη­ σκεία; Πολλοί απαντούν η ελληνο­ χριστιανική πίστη και παράδοση και στο σημείο αυτό εμείς... χασμωδούμε. Γιατί «κάποιος Ισοκρά­ της» είχε πει ότι «Έλληνες καλούν­ ται οι της ημετέρας παιδείας μετέχσντες» και όχι της ημετέρας θρη­ σκείας, που είναι ουσιαστικά μια τρύπα στο νερό. Δηλαδή οι καθο­ λικοί στο θρήσκευμα Έλληνες πού ανήκουν; οι διαμαρτυρόμενοι, οι εβραίοι, οι αντβεντιστές, οι μωαμε­ θανοί, τελικά οι αρχαίοι, δεν ήταν Έλληνες; (φυσικά όχι, αφού δεν ήταν χριστιανοί). Ά ρα λοιπόν η θρησκευτική πίστη δεν είναι το κοινό στίγμα του ελληνισμού, αλλά η ελληνική παιδεία που άφησε τη σφραγίδα της εδώ και χιλιάδες χρόνια. Εκεί λοιπόν πρέπει να στραφεί η προσπάθεια όλων που ασχολούνται με το θέμα των μετα­ ναστών. Κράτος και ιδιώτες πρέπει να ρίξουν το βάρος τους στην πα­ ροχή ελληνικής μόρφωσης στα παι­ διά των μεταναστών ώστε να μην αποκοπούν από τις ρίζες τους τις πνευματικές - όχι τις θρησκευτι­ κές, από τις οποίες υπάρχουν εκα­ τοντάδες υποδιαιρέσεις και επιλο­ γές στο εξωτερικό. Σωστά λοιπόν τονίστηκε στο Συ­ νέδριο αυτό ο ρόλος της Εκκλησίας και διερευνήθηκαν όλοι οι σχετικοί παράμετροι. Απομένει τα συμπε­ ράσματα του Συνεδρίου να τύχουν της κατάλληλης αποδοχής από τους αρμόδιους φορείς που μπορούν να πάρουν και τα κατάλληλα μέτρα. ΧΡΗΣΤΟΣ Δ. ΛΑΖΟΣ

Χ Α Ο Υ Α Ρ Ν Τ Φ Α ΣΤ

Ο Πολίτης Μαίην ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Χωριό μου είναι ο κόσμος και πατρίδα μου εκεί όπου δεν υπάρχει λευτεριά.

66/συνεντευξη

Πέτρος Χάρης Η πνευματική εργασία πρέπει να καταλήγει σε προσφορά προς τον άνθρωπο... Ο Πέτρος Χάρης, όπως τον είδε πριν από πενήντα χρόνια ο ζωγράφος Σπ. Βικάτος

Δημιουργός ο ίδιος ο Πέτρος Χάρης, Ο Πέτρος Χάρης συμπληρώνει εξήντα σχεδόν χρόνια πνευματικής προσφοράς εθυσίασε ένα μεγάλο μέρος από τον στα Γράμματά μας. Δ ιηγηματογράφος, προσωπικό του χρόνο, για να ανταποκριθεί στο χρέος τον, ως μυθιστοριογράφος, κριτικός, διευθυντής της Νέας Εστίας, να δοκιμιογράφος, καλύπτει περισσότερο από μισόν αιώνα άγρυπνης παρουσίας κρατήσει το περιοδικό σε μια συνεχή εγρήγορση, σε μια άγρυπνη συμμετοχή στη χώρα μας. Το έργο του, στα πνευματικά προβλήματα τον τόπον. πεζογραφία, δοκίμιο, κριτική, Να σνμπορεντείμε τα εκάστοτε ανέρχεται σε σαράντα και πλέον ρεύματα του λόγον και της έκφρασης, τόμους, μεταφρασμένο σε πολλές γλώσσες, παράλληλα με την έκδοση τον να αποδώσει το σεβασμό σ' εκείνους που έφυγαν - και που πολλές φορές περιοδικού της Νέας Εστίας, του ήταν σε περιοχές απαγορευμένες. μακροβιότερου στη χώρα μας, με την πολυκύμαντη και τιμημένη πνευματική (Τη συνέντευξη από το συγγραφέα πήρε του ποιότητα. η Μαρία Λαμπαδαρίδον Πόθον)

συνεντευξη/67

Κύριε Χάρη, είστε ένας συγγραφέας όχι του κλειστού χώρου, αλλά της δράσης, της συμμετοχής στην πνευματική ρέουσα καθημερινότητα, από ανάγκη ίσως για να κρατάτε πάντα ζωντανή και δυναμική τη Νέα Εστία -κ ι εδώ μιλάμε για πνευματική δράση μισού αιώνα. Πέστε μας, πώς αρχίζει η πνευματική σας ζωή, η πνευματική σας πορεία... Η πνευματική μου ζωή αρχίζει από τις σελίδες της «Διαπλάσεως των Παίδων». Εκεί φάνηκαν και τα λογοτεχνικά πρωτόλεια του Ι.Θ. Κακριδή, του Μήτσου Παπανικολάου, του Μιχ. Δ. Στασινόπουλου, του Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου κ.ά., αφού είχαν λίγο προηγηθεί μερικά τρυφερότατα ποιήματα του Τέλλου Άγρα. Για ποια ακριβώς χρονολογία μιλάμε; Το ξεκίνημα αυτό γίνεται το 1920, λογοτεχνική παρουσία με τρία τέσσερα διηγήματά μου στο «Νουμά» και το 1924 τυπώνεται το πρώτο μου βιβλίο, η «Τελευταία νύχτα της γης», σειρά διηγημάτων που, καθώς ξέρετε, είχαν καλή τύχη. Διαβάστηκαν πολύ, μεταφράστηκαν σε ξένες γλώσσες, και μέχρι σήμερα θεωρούνται από τα καλύτερά σας κείμενα καίτοι ήσασταν τόσο νέος όταν τα γράψατε. Πολύ σχολιάστηκαν, εικονογραφήθηκαν στις αλλεπάλληλες εκδόσεις τους από εκλεκτούς καλλιτέχνες, τον Σπύρο Βασιλείου, το Ν. Χατζηκυριάκο-Γκίκα, τώρα κυκλοφορούν σε έκτη έκδοση. Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος τα χαρακτήρισε ως απαρχή νέου ελληνικού διηγήματος, σε ομιλία του στο Πανεπιστήμιο του Μπόχουμ. Αλλά δεν πρέπει να παραλείψω και τούτο το χαρακτηριστικό: Πριν από τέσσερα πέντε χρόνια, ο Θ.Δ. Φραγκόπουλος βρίσκει νέα διάσταση στην «Τελευταία νύχτα της γης», και με μια επιφυλλίδα του στην Καθημερινή, εξηγεί ότι σ’ εκείνο το πρωτόλειό μου υπάρχουν ολοκάθαρα κοινωνιστικά στοιχεία (η θέση των υπηρετών στην Ελλάδα γύρω στα 1910 και η ευθύνη των αστών). Κύριε Χάρη, τυπώσατε την «Τελευταία νύχτα της γης» το 1924, και μετά κάνατε είκοσι χρόνια να βγάλετε άλλο βιβλίο. Το 1944 κυκλοφόρησαν τα διηγήματά σας «Ο Μακρινός Κόσμος» και το 1958 τα «Φώτα στο πέλαγος», βιβλία σημαδεμένα από τις

εμπειρίες σας της Κατοχής. Θα θέλατε να μας πείτε, αυτά τα είκοσι χρόνια, από το πρώτο βιβλίο σας ώς το δεύτερο, τι κάνατε; Γιατί τόσο μακριά σιωπή; Αυτό είναι ένα πνευματικό φαινόμενο που θεωρήθηκε περίεργο. Ανακαλύπτω, λοιπόν, τώρα τους λόγους: Είχα αναλάβει το 1933 τη διεύθυνση της Νέας Εστίας, που το χρόνο εκείνο είχε γίνει προβληματική η έκδοσή της. Έπρεπε να εξασφαλίσω πρώτα τη σταθερή έκδοσή της κι έπειτα να δώσω νέα εργασία μου, που μπορούσε να περιμένει τη συγκέντρωσή της σε βιβλίο. Η εργασία αυτή δεν ήταν μόνο διηγήματα, αλλά καλλιέργεια όλων σχεδόν των ειδών του λογοτεχνικού λόγου: αφήγημα, δοκίμιο, κριτική βιβλίου και θεάτρου, μελέτημα φιλολογικό-λογοτεχνικό, ταξιδιωτική εντύπωση, τέλος μυθιστόρημα. Και για να μην απεραντολογούμε με ερωτήσεις και απαντήσεις, θα σας καθορίσω τις βασικές αρχές όλης αυτής της προσπάθειας. Πεποίθησή μου είναι ότι ο λογοτέχνης, αφού προβάλει με τα βιβλία του, ό,τι είναι μέσα του συσσωρευμένο και τον βασανίζει, χρέος έχει, να μ α ς κ ά ν ε ι να νιώ σουμε β αθύτερ α τ α π ροβλήματα το ν κ α ιρ ο ύ μ α ς κ α ι να βοηθήσει, μ ε την ευ α ισ θη σ ία το ν , ποτέ με διδακτικό τόνο, τον αναγνώ στη να α γαπ ήσ ει π ερισσότερο τον άνθρωπο, όπ ο ιο ν άνθρωπο, το ν λευ κό, τον μ αύ ρ ο , το ν κ ίτρ ιν ο .

Ξεκινήσατε από το χρόνο της σιωπής για να φτάσετε στον προορισμό και στο χρέος του πνευματικού ανθρώπου. Πέστε μας τις απόψεις σας. Έχω πει πολλές φορές και τούτο για τον προορισμό του αληθινού λογοτέχνη και ισχύει πάντα για μένα, όχι μόνο στα διηγήματά μου, αλλά σ’ ό,τι γράφω. Ν α δ η μ ιο υ ρ γ εί κ α ν είς σ υ νειδ ήσεις ικ α ν έ ς ν ’ α ν τιμ ετω π ίζο υ ν τη ζωή μ ε γ όν ιμ ο κ α ι τ ίμ ιο τρόπο. Ανιχνεύω και πάντα

αγωνίζομαι, εξομολογούμαι και όλο προσπαθώ. Κι ας φαίνεται κάποτε ότι περισσότερο αγωνίζομαι. Η ίδια ανάγκη με σπρώχνει στον ίδιο αγώνα. Και το ίδιο έργο κάνω και την ίδια επιθυμία ικανοποιώ, και όταν απλώνω τη σκέψη μου στις σελίδες ενός δοκιμίου και τους δίνω λογοτεχνική μορφή, και όταν εξηγώ από τις στήλες των εφημερίδων και των περιοδικών, από το ραδιόφωνο και από την τηλεόραση γενικά πνευματικά ζητήματα και, με πληροφορίες, με κρίσεις ή και με έλεγχο, ζητώ να κινήσω το ενδιαφέρον του μεγάλου κοινού για την αξία του

68/συνεντευξη

κατορθώματά του, τα εκπληκτικά, τα αλλεπάλληλα, τα θαυμαστά, μας οδηγεί στον όλεθρο, που μπορεί να αποσοβήσει μόνο το άτομο με την καλά οργανωμένη συνείδηση μέσα σ’ έναν αληθινό πολιτισμό, μόνο ο άνθρωπος που με το πνεύμα κατάλαβε τον προορισμό του και είναι πρόθυμος και ικανός ν’ αγωνιστεί. Και για την αποστολή ενός συγγραφέα στις μέρες μας, τι θα είχατε να πείτε; Θα μπορούσαμε να περάσουμε σε γενικότερες παρατηρήσεις για τη σημερινή ζωή και τέχνη, να μιλήσουμε για διασκεδαστική τέχνη, για υποκειμενική ή αντικειμενική λογοτεχνία, για τόσα άλλα. Μα όλα αυτά δεν είναι παρά τρόποι εκφραστικοί περισσότερο παρά ουσία, η βαθύτερη ουσία και αξία του έργου τέχνης. Βέβαια, η τέχνη στη βάση της είναι και πρέπει να είναι διασκεδαστική. Ωστόσο, είτε πολύ είτε λίγο διασκεδαστικό στοιχεία έχει το λογοτέχνημα, και γενικότερα η πνευματική εργασία, σε προσφορά προς τον άνθρωπο πρέπει να καταλήγει. Αγώνας να είναι για την έξοδό του από τα πάθη του, από τους καημούς του, από την αγωνία του. Και δεν ξέρω άξιο λογοτέχνη, και αξιόλογο πνευματικό εργάτη, που να μην εδόθηκε ολόκληρος σ’ αυτό τον αγώνα. Εγώ τουλάχιστον δεν μπορώ να καταλάβω διαφορετική την αποστολή του. Εκτός πια αν, στην εποχή μας, και η τέχνη έχει περάσει στην υπηρεσία των σκοτεινών και των απατηλών εκείνων δυνάμεων, που τον άνθρωπο τον κάνουν θηρίο και ζούγκλα τη ζωή.

πνευματικού πολιτισμού, κι όταν σχολίαζα σ’ εφημερίδες και περιοδικά τα νέα βιβλία και ζητούσα να είμαι ωφέλιμος στους συγγραφείς, αλλά προπάντων στους αναγνώστες μου, που πρέπει να διαθέτουν το λίγο χρόνο που τους αφήνει η σημερινή ζωή μόνο για τις αξιόλογες λογοτεχνικές εργασίες και ν’ αποφεύγουν τις ασήμαντες, και όταν, τέλος, συγκροτώ τα συνηθισμένα και τα μεγάλα τεύχη της «Νέας Εστίας», τα πολυσέλιδα αφιερώματά της, ή καθορίζω τη στάση, της απέναντι προσώπων ή εκδηλώσεων με μοναδική πρόθεση να βοηθήσω στη διαμόρφωση πνευματικής ζωής, δηλαδή ελληνικού πνευματικού πολιτισμού. Πιστεύω στην αξία του πνευματικού πολιτισμού, φυσικά και στην ευεργετική επίδραση της λογοτεχνίας, και πιστεύω περισσότερο ακόμα τώρα, που ο άλλος πολιτισμός, ο μηχανικός, παρ’ όλα τα

Κύριε Χάρη, υπήρξατε κριτικός επί μισό αιώνα, πώς βλέπετε την κριτική του βιβλίου σήμερα; Με λύπη μου βλέπω ότι καλλιεργείται πολύ λίγο ο αληθινός κριτικός λόγος. Ό λα αυτά τα αναρίθμητα κριτικά σημειώματα που δημοσιεύονται σε εφημερίδες και περιοδικά για τα νέα βιβλία πάρα πολύ λίγο είναι αληθινή κριτική. Εκτός από κάποιες εξαιρέσεις. Και είναι ολοφάνερο ότι η αμέσως προηγούμενη γενεά υπερτερούσε στον τομέα της κριτικής, αλλά και σε καθαρά κριτικές έρευνες. Εγώ εξακολουθώ να πιστεύω ότι η κριτική είναι πρώτης σειράς και σπουδαιότητας πνευματικό λειτούργημα. Και τώρα θέλω να σας ρωτήσω τούτο: Ξέρω βέβαια, πως η «Νέα Εστία» είναι -υπήρξε- το μοναδικό περιοδικό που για δεκάδες χρόνια το έπαιρναν και το

συνεντευξη/69

προμηθεύονται ακόμα όλα τα Πανεπιστήμια ανατολικών και δυτικών χωρών. Αυτό σημαίνει ότι υπήρξε αμερόληπτο. Πως μπόρεσε να σταθεί, να υψωθεί πάνω από διχασμούς και ιδεολογίες. Πώς το κατορθώσατε αυτό; Θέλει να δίνει ολόκληρη την εικόνα της πνευματικής ζωής του τόπου μας με την εξής βάση: Να προβάλλει κείμενα που έχουν ποιότητα αναμφισβήτητη είτε προέρχεται από τη μια παράταξη είτε από την άλλη. Απόδειξη. Ό ταν πέθανε ο Δημήτρης Γληνός (και πέθανε στην καρδιά της Κατοχής) η Νέα Εστία, μολονότι πολιτικά διαφωνούσε μ’ αυτόν, δεν μπορούσε ν’ αγνοήσει την πνευματική του δράση. Τούτο όμως μου εστοίχισε τον μεγαλύτερο κίνδυνο της ζωής μου. Δηλαδή, όταν η Νέα Εστία, αφιερωμένη στον Δημήτρη Γληνό, εκυκλοφόρησε, την ίδια ημέρα εκυκλοφόρησε επίσης ο «Ριζοσπάστης» αφιερωμένος κι αυτός στον Δημήτρη Γληνό. Τότε έγινε η πρωτοφανής ατιμία. Κάποιος καλός μας συμπατριώτης επήρε το τεύχος της Νέας Εστίας και το φύλλο του Ριζοσπάστη και τα έστειλε στα Ες Ες της γερμανικής Κατοχής, με ένα γράμμα που έλεγε: «Ο Ριζοσπάστης σας πολεμάει φανερά, η Νέα Εστία όμως σας πολεμάει κρυφά». Αμέσως τα Ες Ες εξέδωκαν ένταλμα συλλήψεώς μου και εγώ εξαφανίστηκα από την Αθήνα. Σημειωτέον ότι, επειδή εβλεπα την κακοτοπιά, είχα μεταφράσει στα γερμανικά το άρθρο της Νέας Εστίας, που το είχε γράψει ο Κωνσταντίνος Γεωργούλης, και το επήγα μόνος μου στο διευθυντή της γερμανικής λογοκρισίας και του είπα: «Σας το φέρνω γραμμένο στη γλώσσα σας, για να μην τύχει και δεν καταλάβετε το περιεχόμενό του». Ο Γερμανός κοίταξε με προσοχή το κείμενο αυτό, εδίστασε μια στιγμή και ύστερα το υπέγραψε, το εσφράγισε και μου είπε: «Μπορείτε να το τυπώσετε». Και για να είμαι δίκαιος, πρέπει να προσθέσω ότι ο ίδιος Γερμανός Λογοκριτής με ειδοποίησε ως εξής: «Είσθε υπο καταδίωξιν, εξαφανιστείτε αμέσως. Κινδυνεύετε να συλληφθείτε». Και εξαφανίστηκα. Μάλιστα, την εποχή εκείνη ήταν στην Αθήνα καμιά εικοσαριά επιφανείς Γερμανοί αρχαιολόγοι. Τους επήρε όλους ο καθηγητής Βέης και επήγαν αυτοί στα Ες Ες. Με επικεφαλής λοιπόν τον καθηγητή Βέη, εξήγησα ότι δεν είμαι κομμουνιστής και τότε ατόνισε το ένταλμα συλλήψεώς. Πέστε μας κάποιο ακόμα περιστατικό.

Στα χρόνια της Χούντας, όταν πέθανε ο Μάρκος Αυγέρης και η Νέα Εστία του αφιέρωσε τεύχος, είχα πάλι την ίδια ιστορία. Με κάλεσαν στην Ασφάλεια και είδα κι έπαθα να ξεμπλέξω. Μάλιστα. Αυτά για τη στάση της Νέας Εστίας στα Γράμματά μας σε καιρούς αντίξοους, που βέβαια, αυτοί οι καιροί δοκιμάζουν και την αντοχή μιας οποιοσδήποτε πνευματικής παρουσίας. Όμως, η μακροβιότητα του περιοδικού, πού νομίζετε πως οφείλεται. Τούτο οφείλεται σε μια σταθερή πορεία με αυστηρότατα κριτήρια. Ό ταν η Νέα Εστία βρίσκει αληθινή πνευματική δύναμη δίνει τις σελίδες της με πολλή χαρά. Δεν εξετάζει τα πολιτικά φρονήματα των συγγραφέων και δεν επιβάλλει κανένα περιορισμό που να αναφέρεται στην πολιτική ζωή του τόπου. Για παράδειγμα, η Νέα Εστία με πολλή ευχαρίστηση δημοσιεύει κείμενα συγγραφέων με καθαρά αριστερή ιδεολογία, αρκεί τα κείμενα να έχουν αληθινή πνευματική αξία. Κύριε Χάρη, ανάμεσα σε τόμους διηγημάτων, ταξιδιωτικών εντυπώσεων και κριτικού λόγου, υπάρχει και ένα μυθιστόρημά σας, οι «Μέρες οργής», που έχει επιδοκιμαστεί από όλες τις ιδεολογίες και από όλες τις πολιτικές ομάδες, ένα

Βιογραφικό Πέτρου Χάρη Ο Πέτρος Χάρης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1902. Είναι πτυχιούχος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Την επαγγελ­ ματική σταδιοδρομία άρχισε ως συντάκτης και φιλολογικός συνεργάτης αθηναϊκών εφημερίδων. Στο μεταξύ, διαδέχτηκε τον Δημήτρη Ταγκόπουλο, διευθυντή του «Νουμά», στη γραμματεία της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών. Όταν αποσύρθηκε ο Σωτή­ ρης Σκίπης, πήρε τη θέση του Γενικού • Γραμματέα στο ίδιο Ίδρυμα επί τριάντα πέντε χρόνια περίπου. Από το 1969 ο Πέτρος Χάρης είναι μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Επίσης, από το 1933 διευθύνει το περιοδικό «Νέα Εστία». Πρόσφατα το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης του απένειμε την ανωτάτη διάκριση που έχει στη διάθεσή του, δηλαδή, το οφφίκιο του Άρχοντος του Διδασκάλου του Γένους.

70/συνεντευξη

βιβλίο όπου πρωταγωνιστεί ολόκληρη η Αθήνα, και που εσείς σαν συγγραφέας είστε με το μέρος του ανθρώπου και μόνο. Πέστε μας αν ετοιμάζετε κάποιο άλλο μυθιστόρημα. Έχω αρχίσει να γράφω ακόμη ένα μυθιστόρημα, που είναι συνέχεια της ελληνικής ζωής μετά τα Δεκεμβριανά και που θα φτάσει ώς τους σημερινούς μετασχηματισμούς της ελληνικής κοινωνίας. Συχνά στα κείμενά σας αναφέρετε τον «λυρικό άνθρωπο». Νομίζω πως για σας η έκφραση αυτή έχει άλλες διαστάσεις, έχει γίνει σαν ένα είδος προσδιορισμού του ανθρώπου της τέχνης. Μιλήστε μας γι’ αυτό. Ο λυρικός άνθρωπος, περισσότερο από μια ορισμένη και αμετάβλητη κατάσταση, είναι μια πρόθεση, είναι η διάθεση να μεταφέρουμε τα εξωτερικά γεγονότα στον εσωτερικό μας κόσμο, να τ’ απογυμνώσουμε εκεί από κάθε απατηλό στολίδι, και να τα βαφτίσουμε έπειτα στο ρεύμα της ζωής που κυλάει ακατάπαυστα μέσα μας, για να τους δώσουμε, σαν από πηγή αθανασίας, κάτι το δυνατό και το ακατάλυτο, τη διάρκεια εκείνη που οργανώνει την περισυλλογή και την κάνει γόνιμη δύναμη. Αυτή η μεταφορά από τον εξωτερικό κόσμο στο άδυτο της ψυχής φαίνεται εύκολη. Ό ταν όμως θελήσει κανείς να την κάμει, βλέπει πως ούτε δρόμοι, ούτε οδηγοί υπάρχουν. Το γεγονός, κάθε γεγονός, όσο κι αν δε μένει αμετακίνητο στην καθημερινή ζωή, γίνεται βαρύ και ασήκωτο μόλις αποφασίσει κανείς να το αποκόψει και να το μεταφέρει ζεστό και ζωντανό σ’ ένα χώρο μελέτης. Από την προσπάθεια της μεταφοράς διαλύεται, κομματιάζεται, γίνεται σκόνη, για να γυρίσει πάλι στη ροή της καθημερινής ζωής, που τα παίρνει όλα, δε σταματάει σε τίποτα και προσπαθεί να κάνει χαρούμενο παιχνίδι τη φθορά. Αυτό το γεγονός, το οποιοδήποτε γεγονός μπορεί και διασώζει ο λυρικός άνθρωπος, με τη μεταφορά του στον εσωτερικό του κόσμο, εκεί που ό,τι φτάνει με ολόκληρο τον παλμό του ξεφεύγει από τη μοίρα του και κερδίζει διάρκεια. Κι ας μην υπάρχουν δρόμοι, κι ας λείπουν οδηγοί. Ο λυρικός άνθρωπος, με την ανύποπτη αγνότητά τού και την υψηλή του πείρα, που στοχάζεται πάνω από την πονηριά και την ιδιοτέλεια, ίσως κυκλώνεται από πολλούς εχθρούς. Μένει όμως κοντά του και γίνεται πολύτιμος σύμμαχος μια αγνοημένη ή και

συκοφαντημένη δύναμη, η φαντασία. Μένει πολύ κοντά στον λυρικό άνθρωπο, μεστώνει τους πόθους του και πραγματοποιεί τα όνειρά του. Και η μαγική δύναμή της πηγαίνει ακόμα πιο πέρα και φτάνει ίσαμε την πιο δύσκολη, την πιο απίστευτη πραγματοποίηση: ξεκόβει η φαντασία από την καθημερινή φθορά το γεγονός, το οποιοδήποτε γεγονός, και κάνει τη μεταφορά του στον εσωτερικό μας κόάμο χωρίς την προσπάθεια εκείνη που αλλοιώνει και νεκρώνει. Τούτο είναι μια πράξη δημιουργού. Γιατί το γεγονός που πέρασε στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου κι έφτασε στο χώρο της γόνιμης περισυλλογής, υψώθηκε πια από τη φθαρτή ύλη και κέρδισε μιαν άλλη ζωή, που, αν δεν είναι η αιωνιότητα, στέκει ωστόσο απάνω από την άμορφη, καθημερινή ροή. Κι ο άνθρωπος αυτός, ο λυρικός άνθρωπος, που μπορούμε τώρα να τον πούμε συνειδητό και υπεύθυνο άτομο, είναι ο πρώτος, ο πιο ευαίσθητος δέκτης της αισθητικής χαράς. Την αποζητάει με λαχτάρα, την απλώνει όσο μπορεί μέσα του. Ο λυρικός αυτός άνθρωπος είναι η μονάδα που εύκολα δε γίνεται σκόνη. Κέρδισε τη δύναμη και την αντίσταση που έχουν οι οργανωμένες καταστάσεις. Και δεν υποδουλώνεται ούτε στην σκληρή ανάγκη. Είναι το άτομο που διαθέτει τη βαρύτερη πανοπλία στον αγώνα του με την κοινωνία, με τη Φύση, με τη Μοίρα. Λοιπόν, για σας ο λυρικός άνθρωπος, που σημαίνει, ο άνθρωπος της τέχνης, ο άνθρωπος της αισθητικής χαράς, που μπορεί με τη δύναμη της φαντασίας να υψώνεται πάνω από την καθημερινότητα ή ίσως πάνω από την εφημερότητά του, είναι και ο πιο δυνατός! Είναι ο ολοκληρωμένος άνθρωπος. Κλείνοντας τη συνέντευξη, πέστε μας, τι θα είχατε να πείτε στους νέους, ύστερα από εξήντα χρόνων θητεία στα νεοελληνικά γράμματα. Στους νέους έχω να πω: εμπιστοσύνη στον εαυτό τους. Τα νιάτα τους είναι η καλύτερη εγγύηση για να δώσουν κάτι εντελώς δικό τους. Πάντα η μια γενιά, χωρίς να το καταλαβαίνει, γίνεται η συνέχεια της προηγούμενης, όπως η νέα ζωή συνεχίζει την προηγούμενη. Υπάρχουν νόμοι που δεν παραβιάζονται, όσο και αν νομίζουμε ότι τα πάντα αρχίζουν από τον εαυτό μας.

□

συνεντευξη/71

f n

„ * M l B

m

' J

.

m

P

' J

-

Από το ταξίδι στην Κίνα. Τρίτος από τ ’ αριστερά ο Πέτρος Χάρης

Εργογραφία Πέτρου Χάρη Διηγήματα: Η τελευταία νύχτα της Γης· 1924,1977 Μακρινός Κόσμος· 1944 Φώτα στο πέλαγος· 1958 Δρόμος 100 μέτρων 1962 Όταν οι Ά γιοι κατεβαίνουν στη Γη· 1956 Η μεγάλη νύχτα· 1969 Γαλάζιοι άγγελοι· 1971 Ο Ρεμβασμός στο χάρτη· 1982 Μυθιστόρημα: Ημέρες οργής· 1978 Δοκίμιο: Κρίσιμη ώρα· 1944 Όταν η ζωή γίνεται όνειρο· 1945 Υπάρχουν «Θεοί»;· 1948 Μεταπολεμικός Κόσμος· 1962 Αθώα και οργισμένα νιάτα· 1974 Κρίσιμη ώρα· 1982 Ο άνθρωπος κι ο Ίσκιος· 1982 Ταξίδια: Πολιτείες και Θάλασσες· 1955 Παλιοί και νέοι δρόμοι· 1956

Η Κίνα έξω από τα τείχη· 1961 Δαλματικές ακτές· 1961 Βράχια κουπιά και όνειρα· 1962 Ο κόσμος και οι Έλληνες· 1965 Από τον πανάρχαιο στον καινούργιο κόσμο· 1970 Στα γαλάζια νερά· 1974 Κριτική / Διαλέξεις / Χρονικά / Μελετήματα: Ελεύθεροι Πνευματικοί Άνθρωποι· 1947 Έλληνες Πεζογράφοι Α ' τόμος- 1953 Κ.Γ. Καρυωτάκης· 1943 Κ. Ουράνης· 1963 Έλληνες Πεζογράφοι Β' τόμος· 1963 Η Ζωή και η Τέχνη· 1963 Μικρή Πινακοθήκη· 1963 (Α' σειρά) Έλληνες Πεζογράφοι, Γ' τόμος· 1968 Έλληνες Πεζογράφοι, Δ ' τόμος· 1973 Η Πνευματική Ελευθερία και οι μεταπολεμικοί άνθρωποι4 1973 Μικρή Πινακοθήκη, (Β' σειρά)· 1975 Έλληνες Πεζογράφοι, Ε ' τόμος· 1976 Έλληνες Πεζογράφοι, ΣΤ' τόμος· 1981 Σαράντα χρόνια Κριτική Ελληνικού Πεζού Λόγου· 1981 Νεοελληνικός Κριτικός Λόγος· 1985 * Έργα του Π. Χάρη έχουν μεταφραστεί σε πολλές ξένες γλώσσες.

ΔΙΑΒΑΖΩ Μην ξεχνάτε τις συνεντεύξεις με τους: Μένη Κουμανταρέα (No I)* Γιώργο Ιωάννου (No 9)* Διονύοη Σαδβόπουλο (No 10)* Γαβριήλ Πεντζίκη (No II)* Ιάκωβο Καμπανέλλη (No 12) Νίκο Σόορυινο (No 18) Μέντη Μποσταντζόγλου (No 19) Νίκο Πουλαντζά (No 27) Αλέξανδρο Κοτζιά(Νο 28) Στρατή Τσίρκα (No 29) Ζωή Καρέλλη (No 30) Ά λκ η Ζέη (No 33) Γιάννη Τσαρούχη (No 42) Τάκη Σινόπουλο (No 46) Νίκο Καρούζο (No 48) Κ. Θ. Δημαρά (No 53) Διδώ Σωτηρίου (No 58) Κυριάκο Σιμόπουλο (No 59) Κώστα Ζουράρη (No 60) Σπύρό Ασδραχά (No 61) Εμμανουήλ Κριαρά (No 62) Αλ. Φ ιλιππόπουλο (No 63) Καίη Τσιτσέλη (No 64) Πέτρο Αμπατώιγλου (No 67) Γιάννη Δου' ιζή (No 68) Τατιάνα Π.ρίτση-Μιλλιέξ (No 71) Λιλίκα Νάκου (No 72) Γιώργη Γιατρομανωλάκη (No 73) Στρατή Δούκα (No 74) Φρέντυ Γερμανό (No 77) Νάνο Βαλαωρίτη (No 79) Γιιόργο Χειμωνά (No 80) Μαντό'» Αραβαντινού (No 81) Τάσο Βουρνά (No 82) Σταύρο Βαϋούρη (No 85) Αοημάκη Πανσέληνο (No 88) Κώστα Μητρόπουλο (No 89)

Λρ. Νικολαϊδη (No 90) Δημήτρη Χριστοδούλου (No 92) Αντώνη Σαμαράκη (No 93) Κυρ (No 95) Νικηφόρο Βρεττάκο (No 97) Γιάννη Μανούσακα (No 99) Ανάστο Παπαπέτρου (No 99) Αλέξη Σεβαστάκη (No 99) Μπουκουβάλα-Αναγνώστ'ου (No 100) Φίλιππο Δρακονταειδή (No 102) Νάοο Δετζώρτζη (No 104) (No 136) Τάσο Αθανασιάδη (No 105) Jean-Marie Drot (No 107) Λίζμπεθ Ζβέργκερ (No 108) θ . ΓΙετσάλη-Διομήδη (No 109) Ιωάννη Κακριδή (No 110) Σπύρο Πλασκοβίτη (No 112) Τάκη Βαρόιτοιώτη (No 115) Θανάση Βαλτινό (No 116) Γιάννη Δάλλα (No 117) Νίκο-Αλέξη Ασλάνογλου (No 118) Δημήτρη Τσαούση (No 119) Γιώργο Κατσίμπαλη (No 121) Ιωάννα Καρατζαφέρη (No 122) Κώστα Μόντη (No 123) Παναγιώτη Παπαδούκα (No 124) Αλέκο Σακελλάριο (No 124) Μανόλη Ανδρόνικο (No 125) Γ. Θ. Βαφόπουλο (No 126) Ναταλί Σαρότ (No 129) Δημήτρη Μαρωνίτη (No 130) Δημήτρη Παπαδίτσα (No 133) Νίκο Χουλιαρά (No 137) Ελένη Βακαλό (No 139) Χρήστο Γιανναρά (No 144) Ουμπέρτο Έ κο (No 145)

Ι « ΤΓ17.Ί που <ι»|μηι·ινοντ<(ΐ μι αοτιοίοκο r/oi«v ι ί»ντ>.ΐ|ΙΙπ .

ΔΕΛΤΙΟ 2 0 Ιανουαρίου 1987

β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό δ ε λ τ ίο α ρ ιθ . 161

•

Ίο Β ιβλιογραφικό Δ ελτίο συντάσσετα ι μ ε την πο λύτιμη συνερ­ γασία τον βιβλιοπωλείου της «Ε οτίας», τη διεύθυνση και το προσω πικό τον ο ποίον ευχα ρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε­ ται μ ε βάση το γνω στό Δ εκα δικό Σ ύστημα Ταξινόμησης , προ σ α ρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία.

• Σ ε κάθε κα τη γο ρία βιβλίων προη γούντα ι αλφαβητικά οι έλ-

■■

ΓΕΝΙΚΑ Ε ΡΓΑ

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

ληνες συ γγρ α φ είς και α κολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κα τά τα ξη των ξένων σ υ γ γρ α ­ φέω ν γίνετα ι σύμφωνα μ ε το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Σ τη ν κα τηγορία των περιοδικώ ν δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγα λύ τερη π λ η ­ ρό τη τα του Δ ελτίο υ, παρακαλο ύντα ι οι εκδότες να μ α ς στέλ­ νουν έγκα ιρα τις καινούριες εκ-

thodox Church and Roman Catholicism. Athens, 1986.

Pag 55 Κ ΟΙΝΩΝΙΚΕΣ Ε Π ΙΣΤΗ Μ ΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΝΙΚΟΣ. Κυπριακή βιβλιογραφία 1985. Λευκωσία, 1986. Σελ. 115.

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ ΗΛΙΑΣ Α. Απέναντι του Ατ­ λαντικού. Αθήνα, 1986. Σελ. 95.

Θ ΡΗ ΣΚ ΕΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Η προσφορά της ορθοδο­ ξίας στην παιδεία του ελληνικού έθνους. Αθήνα, 1986. Σελ. 86. Δρχ. 250. ΔΩΡΙΖΑΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ. Η θέωση του ανθρώπου. Αθήνα, Κονιδάρης, 1986. Σελ. 270. Δρχ. 750. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΟΥ ΕΙΡΗΝΗ. Η θεία Λειτουργία για τα παιδιά. Αθήνα, 1986. Σελ. 78.

ECONOMIDES IRENE. Differences between the Or-

ΚΟΜΝΗΝΟΣ ΝΙΚΟΣ, θεωρία της αστικότητας. Τό­ μοι Α '+ Β '+ Γ '. Αθήνα, Σύγχρονα Θέματα, 1986. Σελ.

296+198+135. Δρχ. 2000 (οι τρεις τόμοι).

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΧΑΡΔΑΒΕΛΛΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ I. Η δημοκρατία του χάους. Αθήνα, χ.ε., χ.χ. Σελ. 309. Δρχ. 500. ΧΙΩΤΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ Π. Προπαγάνδα. Μέθοδοι και τεχνική. Αθήνα, 1986. Σελ. 150. Δρχ. 600.

74/δελτίο

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

ΣΟΥΛΙΩΤΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ, Τα κόλλυβα. Αθήνα, Κέ­ δρος, 1986. Σελ. 25+εικόνες.

KAZAN ΑΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ. Ο δωδεκάλογός των αρχών του ασφαλιστή. Αθήνα, 1986. Σελ. 109.

ΤΣΟΥΡΑΣ ΝΙΚΟΣ Α. Τα δημοτικά τραγούδια της Ηλείας. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1986. Σελ. 150. Δρχ. 500.

ΤΕΧΝΕΣ Ε Κ Π Α ΙΔ ΕΥ ΣΗ Π Α ΙΔΑ ΓΩ ΓΙΚ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΔΗΜΗΤΡΑΚΗΣ Γ. Χειρόγραφα. Αθήνα, Υάκινθος, 1986. Σελ. 16.

ΚΡΙΣΝΑΜΟΥΡΤΙ. Γράμματα στα σχολεία. Μετ. Ευάγγελος Γραμμένος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1985. Σελ. 134. Δρχ. 400.

ΓΛΥΠΤΙΚΗ

MOZZICONACCI PIERRE-GIRARD DOUMIC. Το παιδί μας. Μετ. Μαργαρίτα Κουλεντιανού. Αθήνα, θυμάρι, 1986. Σελ. 509. Δρχ. 2000.

ΚΟΥΤΕΛΑΚΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ MIX. Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700. Αθήνα, Δω­ δώνη, 1986. Σελ. 200+πίν. Δρχ. 2500.

Θ ΕΤΙΚ ΕΣ ΕΠ ΙΣΤΗ Μ ΕΣ

ΜΟΥΣΙΚΗ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ

Επιλογή μουσικών έργων του κοζανίτη συνθέτη Γιάννη Δοδούρα (1917-1947). Θεσσαλονίκη, Ελιμειακών, 1986. Σελ. 85.

ΚΟΥΡΤΟΒΙΚ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ. Η εξέλιξη της αν­ θρώπινης σεξουαλικότητας. Αθήνα, Ράππας, 1986. Σελ. 166.

Ε Ν Α ΣΧ Ο Λ Η ΣΕΙΣ

Ε Φ Α ΡΜ Ο ΣΜ ΕΝ ΕΣ ΕΠ ΙΣΤΗ Μ ΕΣ

ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΣΟΥΛΗΣ ΔΗΜΟΣ. Σφραγίδες Εθνικής Αντίστασης. Αθήνα, συλλογές, 1986. Σελ. 47. Δρχ. 300.

ΥΓΙΕΙΝΗ

ΚΛ ΑΣΙΚΗ Φ ΙΛΟ ΛΟΓΙΑ ΠΕΡΣΕΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Φυσική υγιεινή. Αθήνα, Πι­ τσιλάς, 1986. Σελ. 308. Δρχ. 600.

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ Κ. Ο οδηγός και το αυτοκίνητο. Αθήνα, Πλανήτης, 1987. Σελ. 376.

ΑΡΧΑΙΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΠΟΥΛΙΑΝΟΣ ΑΛΕΞΗΣ I. Ομήρου Οδύσσεια. Μετά­ φραση σε αιγαιοπελαγίτικο δημοτικό τραγούδι. Αθή­ να, 1986. Σελ. 375. Δρχ. 1500.

δελτιο/75

ΜΕΛΕΤΕΣ

BLAKE WILLIAM. Προφητικά. Εισ.-μετ.-σχολ. Βαγ­ γέλης Αθανασόπουλος. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1986. Σελ. 167.

ΡΟΖΑΝΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Η κλασική αρχαιότητα στη σκέψη του Καρλ Μαρξ. Αθήνα, ύψιλον/βιβλία, 1986. Σελ. 44. Δρχ. 250.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Λ ΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΣ. Ο φονιάς και άλλες ιστο­ ρίες. Αθήνα, Οδός Πανός, 1986. Σελ. 22. Δρχ. 500. ΓΚΕΡΤΣΟΥ-ΣΑΡΡΗ ΑΝΝΑ. Το λέγαν ξάστερο. Αθή­ να, Κέδρος, 1986. Σελ. 287. Δρχ. 850.

ΠΟΙΗΣΗ

ΔΙΛΜΠΟΗΣ ΓΙΩΡΓΗΣ. Ο Παρθενώνας είναι από πλαστικό. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1986. Σελ. 36.

ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ ΧΑΡΗΣ. Τρόπος του λέγειν. Αθήνα, Υάκινθος, 1986. Σελ. 32. ΓΚΙΜΟΣΟΥΛΗΣ ΚΩΣΤΗΣ. Το στόμα κλέφτης. Αθή­ να, Κέδρος, 1986. Σελ. 64. ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΕΛΙΣΑΒΕΤ I. Χωρίς αποσκευές. Ποιήματα, Αθήνα, 1986. Σελ. 87. ΖΑΜΠΑΘΑ-ΠΑΓΟΥΛΑΤΟΥ ΦΑΙΔΡΑ. Διψασμένο φεγγάρι. Αθήνα, Μαυρίδης, 1986. Σελ. 45. ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΒΙΚΤΩΡΙΑ. Η νυχτωδία των συνόρων. Αθήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 46. ΙΣΑΑΚΙΔΗΣ ΘΕΟΔΟΣΗΣ Θ. Περπατώντας πάνω στο νερό. Αθήνα, 1986. Σελ. 83. ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Λίμπερτυ. Β' έκδοση. Αθήνα, Υάκινθος, 1986. Σελ. 27. ΚΛΑΔΟΥ-ΣΤΥΠΑ ΦΩΤΕΙΝΗ. Σε τόνο ελάσσονα. Αθήνα, 1986. Σελ. 39. ΚΡΟΥΣΤΑΛΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Άλλο όνειρο. Αθήνα, Δωδώνη, 1986. Σελ. 47.

ΙΩΑΝΝΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ. Εύφλεκτη χώρα. Αθήνα, Κέ­ δρος, Β' έκδοση, 1986. Σελ. 176. ΚΑΡΑΟΓΛΑΝΗ ΜΑΡΙΑ (ΤΖΑΝΑΚΑΡΗ). Ιστορίες για δύο. Σέρρες. Έκδοση περιοδικού «Γιατί», 1986. Σελ. 79. ΚΟΛΩΝΑΣ ΒΑΓΓΕΛΗΣ. Οι νταλίκες ταξιδεύουν πάντα νύχτα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 71. Δρχ. 250. ΚΟΥΜΑΔΩΡΑΚΗΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ Μ. Ως ελαιόκαρ­ πος... Μυθιστόρημα. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1986. Σελ. 171. ΛΙΑΚΑΚΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ο διπλανός ένοικος. Τέσσερα διηγήματα. Αθήνα, 1986. Σελ. 98. ΛΟΓΑΡΑΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ύποπτοι δρόμοι. Αθήνα, Σι­ γαρέτα, 1986. Σελ. 90. Δρχ. 250. ΜΑΡΤΙΝΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Κατακαλών και Δανιήλ. Ιστο­ ρικό μυθιστόρημα. Αθήνα, Μαυρίδης, 1986. Σελ. 134. ΜΑΤΕΣΙΣ ΠΑΥΛΟΣ. Αφροδίτη. Αθήνα, Εστία, 1986. Σελ. 89.

ΚΡΟΥΣΤΑΛΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Πρόσωπα σε αμφο­ ρείς. Αθήνα, Δωδώνη, 1986. Σελ. 31.

ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ ΚΩΣΤΟΥΛΑ. Διαδρομή 35 και κάτι. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 67.

ΚΩΣΤΑΒΑΡΑΣ ΘΑΝΑΣΗΣ Κ. Τα ερωτικά. Αθήνα, Ζώδιο, 1986. Σελ. 50.

ΜΗΤΣΑΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ. Ημιτελής ιερός μύθος. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Διογένης, 1986. Σελ. 165.

ΛΕΟΝΤΑΡΗΣ ΒΥΡΩΝ. Εκ περάτων. Αθήνα, ύψιλον/ βιβλία, 1986. Σελ. 35.

ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΑΡΙΑ. Ειρήνη. Μυθιστόρη­ μα. Αθήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 112.

ΜΑΥΡΟΛΕΩΝ ΜΑΝΟΛΗΣ. Όστρια, 1986. Σελ. 18.

Κραυγή.

Πειραιάς,

ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΤΟΛΗΣ. Ο πλοηγός του απείρου. Ποιήματα. Θεσσαλονίκη, 1986. Σελ. 43. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΩΣΤΑΣ Γ. Κάτω στον ύπνο. Αθήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 60. ΣΑΚΑΛΑΚΗ ΚΑΤΕΡΙΝΑ. Με κόκκινο φόρεμα θλίψης. Αθήνα, 1986. Σελ. 81. ΣΙΔΗΡΑ ΑΓΓΕΛΙΚΗ. Τριάντα ερωτικά ποιήματα και ένα. Αθήνα, Ηριδανός, 1986. Σελ. 41. ΤΡΙΒΥΖΑΣ ΣΩΤΗΡΗΣ. Βίος ασωμάτων. Αθήνα, Υά. κινθος, 1986. Σελ. 12. ΧΙΟΝΗΣ ΑΡΓΥΡΗΣ. Σαν τον τυφλό μπροστά στον καθρέφτη. Αθήνα, Υάκινθος, 1986. Σελ. 78.

ΠΕΤΡΟΥΛΑ ΔΗΜΗΤΡΑ. «Πού ’ναι η μάνα σου, μωρή;». Αθήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 278. Δρχ. 650. ΡΙΤΣΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Εικσνοστάσιο ανωνύμων Αγίων. Ο Αρίοστος αρνείται να γίνει Άγιος. Αθήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 109. ΣΟΛΩΜΟΥ-ΞΑΝΘΑΚΗ ΒΑΣΑ. Ο γάμος. Νουβέλα. Αθήνα, Ερμής, 1986. Σελ. 93. ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Οδός αγάπης. Αθήνα, 1986. Σελ. 112. ΤΣΑΚΑΛΟΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ. Η μοναξιά της νύχτας. Αθήνα, Γκοβόστης, 1986. Σελ. 187.

GENET JEAN. Ο σκοινοβάτης. Μετ. Χριστόφορος Λιοντάκης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 47.

76/δελτίο ΖΙΣΚΙΝΤ ΠΑΤΡΙΚ. Το άρωμα. Μετ. Μαρία Αγγελίδου. Αθήνα, Ψυχογιός, 1986. Σελ. 253. Δρχ. 600. ΚΑΛΒΙΝΟ ΙΤΑΛΟ. Τα κοσμοκωμικά. Μετ. Αντώνιος Χρυσοστομίδης. Αθήνα, Αστάρτη, 1986. Σελ. 188. Δρχ. 600. ΚΑΜΥ ΑΛΜΠΕΡ. Ο ξένος. Μετ. Γιάννης Αγγέλου. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1986. Σελ. 135. Δρχ. 200. ΚΑΡΝΤΙΝΑΛ MAPI. Μια ζωή για δύο. Μετ. Μελίνα Καρακώστα. Αθήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 265. ΛΕΣΙΝΓΚ ΝΤΟΡΙΣ. Η καλή τρομοκράτισσα. Μετ. Σούλα Παπαϊωάννου. Αθήνα, Οδυσσέας, 1986. Σελ.

225. ΜΠΕΛ ΧΑΪΝΡΙΧ. Οι απόψεις ενός κλόουν.Μετ. Τζένη Μαστοράκη. Αθήνα, Γράμματα, 1986. Σελ. 252. Δρχ. 700. ΜΡΑΜΠΕΤ ΜΟΧΑΜΕΝΤ. Ο νέος που ζούσε μόνος. Μετ. Ιουλία Ραλλίδη. Αθήνα, Απόπειρα, 1986. Σελ.

62. Δρχ. 300. ΧΑΝΤΚΕ ΠΕΤΕΡ. Η ώρα της αληθινής αίσθησης. Μετ. Αλέξανδρος Ίσαρης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 150. Δρχ. 450.

ΕΥ ΘΥΜΟΓΡΑΦΙΚΑ Ανέκδοτα με πόντιους. Θεσσαλονίκη, Της Γριάς το Μαλλί. Σελ. 70. Δρχ. 200. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ ΑΛΕΚΟΣ-ΛΕΒΙΘΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗ­ ΜΟΣ. Κωμικοτραγικά. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης. Σελ.

237. Δρχ. 550.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΔΑΜΟΣ ΤΑΚΗΣ. Πνευματικές γνωριμίες. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 169. Δρχ. 600. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΝΙΚΟΣ. Κριτική θεώρηση της «Ιστο­ ρίας της νεώτερης κυπριακής λογοτεχνίας» του Κλέίτου Ιωαννίδη. Λευκωσία, 1986. Σελ. 43. ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Κρίσιμη λογοτεχνία. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 309. Δρχ. 900.

ΘΕΑΤΡΟ ΕΡΓΑ ΑΥΓΕΡΙΝΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ό λα μοιάζουν καλά, θ εα ­ τρικό έργο σε τρεις πράξεις. Αθήνα, Ουτοπία, 1986. Σελ. 46.

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΡΥΠΑΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Α. Ο Κοραής και το Γυμνάσιον Χίου (Ανάτ. από τα «Πρακτικά Συνεδρίου Κοραής και Χίος»), Τόμος Β'. Αθήνα, 1985. Σελ. 251258.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΔΗΜΑΡΑΣ Κ.Θ. Κ. Παπαρρηγόπουλος. Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1986. Σελ.

524. ΣΕΦΕΡΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Χειρόγραφο Οκτ. ’68. Αθήνα, Διάττων, 1986. Σελ. 89. Δρχ. 500.

δελτιο/77 ΣΙΑΚΑΒΕΛΛΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Η. Σημαντικά γεγονό­ τα Κατοχής και 1946-49. Αθήνα, 1986. Σελ. 65.

ΕΚ ΠΑΡΑΔΡΟΜΗΣ. Περιοδικό για την ελληνική επαρχία. Τεύχος 5. Δρχ. 180.

Π Α ΙΔ ΙΚ Α

ΕΛΛΗΝΟΣΟΥΗΔΙΚΑ. Τεύχος 5. ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΠΙΣΤΗ. Περιοδικό της χριστιανι­ κής αλήθειας. Τεύχος 4. Δρχ. 125.

ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ

Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ. Έκδοση του «Ομίλου Μελέτης Ελλη­ νικού Διαφωτισμού». Τόμος 18. Δρχ. 1000. ΕΡΕΙΣΜΑ. Δημοσιογραφικό όργανο της στέγης φοι­ τητών Φλώρινας. Τεύχη 1, 2, 3, 4. Δρχ. 100. ΗΧΟΣ ΚΑΙ HI-FI. Τεύχος 166. Δρχ. 200.

ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ. Μια αλεπού στην πλατεία Βάθης. Αθήνα, Πατάκης, 1986. Σελ. 78. ΒΑΡΕΛΛΑ ΑΓΓΕΛΙΚΗ. Δράκε δράκε είσ’ εδώ; Θεσ­ σαλονίκη, Α.Σ.Ε, 1986. Σελ. 69. ΣΑΡΗ ΖΩΡΖ. Η κυρία Κλοκλό διαβάζει. Αθήνα, Πα­ τάκης, 1986. Σελ. 26. ΡΑΝΝΑΠ ΓΙΑΝΝ. Άλφα+Ρομέο. Μετ. Κίρα Σίνου. Αθήνα, Πατάκης, 1986. Σελ. 158.

ΣΧΟΛΙΚΑ Ανθολόγιο αρχαίων ελλήνων συγγραφέων Γ' Λυκείου. Αθήνα, Κώδικας. Σελ. 302. ΓΙΑΚΟΥΜΗΣ Π-ΓΙΑΚΟΥΜΗΣ Γ.-ΜΑΡΓΩΝΗΣ Κ. Έκθεση-έκφραση. Για την Γ' Γυμνασίου. Αθήνα, Πα­ τάκης, 1986. Σελ. 279.

ΘΗΤΕΙΑ. Τεύχος 12. Δρχ. 100. ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση εταιρείας ιατρικών σπου­ δών. Τόμος 50.·Τεύχος 6. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Τεύχος 223. Δρχ.

300. ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΠΑΛΗ. Όργανο του Επαναστα­ τικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Φύλλο 81. Δρχ. 20. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ. Όργανο της ένω­ σης ελλήνων λογοτεχνών. Τεύχος 30. Δρχ. 150. ΜΕΤΈΩΡΑ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τόμος 40. Δρχ. 500. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ. Τρίμηνη έκδοση μΛέτης εκπαιδευτικών θεμάτων. Τεύχος 7. Δρχ. 300. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΑΡΧΕΙΟΝ. Περιοδικόν δημοσίευ­ μα. Τόμος 2ος, 1984-1986. Δρχ. 2000. ΟΛΥΜΠΟΣ. Μηνιαία πνευματική-πολιτιστική εφημε­ ρίδα. Φύλλο 12. Δρχ. 40. ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΝ. Εξαμηνιαία έκδοση της «Βικελαίας δημοτίκής βιβλιοθήκης». Τεύχος 3.

Π Ε ΡΙΟ Δ ΙΚ Α

ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 871. Δρχ. 170.

Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ. Τρίμηνη έκδοση του συνδέσμου για τα δικαιώματα της γυναίκας. Τεύχος 30. Δρχ. 150. ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 337. Δρχ. 100. ΑΠΟΨΕΙΣ. Τριμηνιαία έκδοση του συλλόγου επιστη­ μόνων Σαλαμίνας. Τεύχος 18. ΑΠΟΨΕΙΣ. Περιοδική έκδοση του Συλλόγου Εκπαι­ δευτικών Λειτουργών του Κολεγίου Αθηνών. Τεύχος 3. Δρχ. 1300.

ΠΑΡΑΦΥΑΔΑ. Ανέκδοτα κείμενα πεζογράφων της Θεσσαλονίκης. Τεύχος 2.

ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τεύχος 36. ΒΟΡΕΙΟΕΛΛΑΔΙΚΑ. Μηνιαίο περιοδικό γραμμάτων τεχνών. Τεύχος 57-58-59. Δρχ. 500. ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 963. Δρχ. 170. ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ. Έκδοση λόγου και τέχνης. Τεύχος 27. Δρχ. 550. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 158. Δρχ. 200.

Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 75 (3). Δρχ. 200. ΠΛΑΝΟΔΙΟΝ. Τεύχος 1. Δρχ. 200. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Τεύχος 31. Δρχ. 250. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Μηνιαία περιοδική έκδοση γραμμάτων και τεχνών. Φύλλο 122. Δρχ. 7. ΣΥΝΑΞΗ. Τριμηνιαία έκδοση σπουδής στην Ορθοδο­ ξία. Τεύχος 20. Δρχ. 350. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ. Ετήσια λογοτεχνι­ κή και καλλιτεχνική έκδοση. Τόμος 44ος, 1987. Δρχ.

1000.

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τριμηνιαία έκδοση του συλλόγου απο­ φοίτων της φιλοσοφικής σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Τεύχος 46. Δρχ. 250. ΧΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Τ. 12, 1985. Δρχ. 650. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. Βιβλιογραφική ενημέρωσις εκδόσεων «Τήνος». Φύλλο 57.

78/δελτιο

JS2S

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

κριτικογραφία

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές κ α ι βιβλιοπαρονσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, κα ι κριτικές δημοσιευμέ­ νες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς κα ι η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

■ ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΔ: Α. Δελώνης Α θ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΒΧ: Β. Χατζηβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κσνιδάρης ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΒ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΗΚ: Η. Κεφάλας ΘΠ: θ . Μ. Πολίτης ΘΥ: θ . Παπανικολάου ΙΔ: I. Δραγώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΜΝ: Μ. Νιτσόπουλος

Υ π όμ νη μ α ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΚ: Π. Κουνενάκη ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π, Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος Τ θ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ, Τριάρχης ΧΝ: X. Ντουνιά ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π: Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΙ: Εικόνες ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εβδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

■ ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΑ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία NT: Νέες Τομές ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΗ: Η Πρώτη Π θ: Πολιτικά θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρφυρας ΠΣ: Περίπλους ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση Σ θ: Σύγχρονα θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Γενικά έργα

Πολιτική

Δεμερχζής Κ. (επιμ.): Γ. Δροσίνη. Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος (ΚΤ, ΕΘ, 11/1) Μαράβα-Χατζηνικολάου Α.-Τουφεξή-Πάσχου X.: Κατάλογος μικρογραφιών βυζαντινών χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιο­ θήκης της Ελλάδος (Τ, Ψαράκης, ΕΝΑ, 4/12) Χάρτες καί χαρτογράφοι του Αιγαίου Πελάγσυς (ΘΥ, ΕΙ, 7/1) Haas D.-Πιερής Μ.: Βιβλιογραφικός οδηγός στα 154 ποιήματα του Καβάφη (Α. Ανεστίδης, Απόψεις, 3)

Βενιζέλος Ε.Β.: Η διάλυση της Βουλής (ΧΝ, ΑΝ, 2/1) Κοκοβλής Χ.-Κοκοβλή Α.:. ΕΣΣΔ (QX, 7/12) Μασσαβέτας Γ.: Καληνύχτα κ. πρόεδρε (Τ. Ψαράκης, ΕΝΑ, 18/12) Νευρεπόντης Γ.: Κομματικά (Τ. Ψαράκης, ΕΝΑ, 18/12) Ντ>: Χερτ Ρ., κ.ά.: Ρωσία (Χ.Δ. Χατζηεμμανουήλ, Εβδομη, 41

Ψυχολογία

Ληξούρι'ίσης Γ.: Οι κοινωνικές και νομικές αντιλήψεις για το πα>δί τον πρώτο αιώνα του νεοελληνικού κράτους (Ε. Μπουζάλη, ΚΑ, 15/1)

Ο Έφηβος και η οικογένεια (Ε. Χωρεάνθη, ΔΙ, 159)

Κοινωνιολογία

δελτιο/79 Στεργίου Α.: Οδοιπορικό γυναίκας (ΦΤ, ΒΟ, 57-59)

Εκπαίδευση Δημητρόπουλος Ε.Γ., κ.ά.: Οι εκπαιδευτικές και επαγγελματι­ κές αποφάσεις των μαθητών της Γ' Λυκείου (Ι.Ν. Μπασλής, Απόψεις, 3) Δημακάκος Η.-Κυριαζόπουλος Θ.: Συμβολή στη διδασκαλία των εκθέσεων (Α. Σακελλαρίου, Απόψεις, 3) Νούτσος X.: Ιδεολογία και εκπαιδευτική πολιτική (Π. Παπα­ κωνσταντίνου, ΣΕ, 31), (Ι.Ν. Μπασλής, Απόψεις, 3) Τριανταφυλλόπουλος Ν.Δ.: Νεοελληνικά διδακτικά δοκίμια για το γυμνάσιο (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λόγος, 6/1) (Τ. Ψαράκης, ΕΝΑ, 15/1) Φραγκουδάκη Α.: Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης (Ι.Ν. Μπασλής, Απόψεις, 3)

Τέχνες Βασιλειάδης Δ.: ψηφίδες του νεοελληνικού μύθου (ΘΥ, ΕΙ, 7/1) Δρομάζος Σ.: Το Νεοελληνικό Θέατρο (Ν. Λαγκαδινός, ΕΗ, 4/1) Εικόνες. Συλλογή Α. Οικονομόπουλου (Τ. Ψαράκης, ΕΝΑ, 4/ 12) Θεόφιλος-Ζωγραφικοί πίνακες (Α θ, ΗΜ, 4/1) Ιωάννου-Γιανναρά Τ.: Ελληνικές κλωστικές συνθέσεις. Δαντέ­ λες (ΑΘ, ΗΜ, 13/1) Λιγνάδης Τ.: Ο Χουρμούζης (Ν. Λαγκαδινός, ΕΗ, 4/1) Πέτρης Γ.: Ο Καραγκιόζης (Ν. Λαγκαδινός, Η, 4/1) Ρώτας Β.: Θέατρο και γλώσσα (Ν. Λαγκαδινός, ΕΗ, 4/1) Ρώτας Ν.: Πώς ν’ ακούμε μουσική (Ε. Αποστολάκη, TV3, 9/1) Σολομός Α.: Έστι θέατρον και άλλα (Ν. Λαγκαδινός, ΕΗ, 4/ 1) Σπάθης Δ.: Ο Διαφωτισμός και το Νεοελληνικό θέατρο (Ν. Λαγκαδινός, ΕΗ, 4/1) Φωτόπουλος Δ.: Σκηνικά-κοστούμια (ΚΣ, ΝΕ, 3/1) Χρυσοστομίδης Α.: Το λαϊκό θέατρο (Τ.Ν.Π., Ιστορία, 273) Ρηντ X., κ.ά.: Λεξικό εικαστικών τεχνών (ΧΝ, ΑΝ, 2/1) Σκην Τ.: Μνημεία και τοπία της Ελλάδος (Α.Γ. Καλογεροπούλου, ΚΑ, 15/1) Hope Τ.: Εικόνες από την Ελλάδα του 18ου αιώνα (Α.Γ. Καλογεροπούλου, ΚΑ, 15/1)

Γλώσσα Καρζής Θ.: Τα σωστά ελληνικά (Τ. Ψαράκης, ΕΝΑ, 15/1)

Κλασική φιλολογία Κείμενα-Μελέτες Μπούρας Ν.Γ.: Αριστοφάνης και Αθήνα (Ι.Ν. Μπασλής, Από­ ψεις, 3), (Ν. Λαγκαδινός, ΕΗ, 4/1) Πετρώνιος: Σατυρικόν (Α. Σακελλαρίου, Απόψεις, 3) Γιουρσενάρ Μ.: Το στεφάνι και η λύρα (Κ.Π. Καλλιγάς, ΚΑ, 8/1), (ΚΤ, Ε θ, 11/1)

Άπαντα Παλαμάς Κ.: Άπαντα (Α.Σ. Ανεστίδης, Απόψεις, 3)

Ποίηση Ανθολογία ανέκδοτης σύγχρονης ποίησης (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Ασπιώτης Ε.: Ρωγμές (ΘΠ, ΕΣ, 580) 1>αγενάς Ν.: Περιπλάνηση ενός μη ταξιδιώτη (Π. Ρεζής, ΕΗ, 4/1) Βαρβέρης Γ.: Ο θάνατος το στρώνει (Π. Ρεζής, ΕΗ, 4/1) Βαρβιτσιώτης Τ.: Fragmenta (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Βέικου-Σεραμέτη Κ.: Φθινοπωρινά (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Γκούμας Γ.: 1) Στην άκρη της γλώσσας 2) Δεκαεφτά ελεγεία για τον Σάιτ Σαλίμ Χαλμάν (II. Ρεζής, ΕΗ, 4/1) Γκρής Η.: Λήθαργος κόσμος (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λόγος, 6/1)

Δημητριάδης Δ.: Κατάλογος 5-8 (Π. Ρεζής, ΕΗ, 4/1) Κακούτης Σ.: Τραγούδια στον ήλιο (Ν. Στασινόπουλος, Λογο­ τεχνική Δημιουργία, 30) Καλλιγιάννη Ρ.: Μέρες της αιωνιότητας (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Καψάλης Δ.: Ακόμα μια φορά (Π. Ρεζής, ΕΗ, 4/1) Κωνσταντινίδου-Παπαδοπούλου Ε.: Νότες ψυχής (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Λυσιώτης Ξ.: Εξάστιχα του ξαγρυπνισμένου καλοκαιριού (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Μεσεβρινός: Επιστροφή στη Μεσημβρία (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Μπελιές Ε.: Πόλεως (Π. Ρεζής, ΕΗ, 4/1) Νικολιτσέας Δ.: Κύκλιο αίμα (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Παλαιολόγου-Πετρώνδα Ε.: Εκσυγχρονισμός (X. Μηχιώτης, ΑΥ, 14/1) Παπαγεωργίου Κ.: Κάτω στον ύπνο (Π. Ρεζής, ΕΗ, 4/1), (ΒΧ, ΑΥ, 6/1) Παπαδάκη Α.: Γη και πάλι (Π. Ρεζής, ΕΗ, 4/1) Παπαδάκη-Καραμήτσα Κ.: Φλόγα και στάχτη (ΦΤ, ΒΟ, 5759) Πελαγίδου-Αναστασιάδου Ν.: 1) Ο χειμώνας του έγκλειστου χώρου 2) Επίπεδη γη (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Σαχτούρης Μ.: Εκτοπλάσματα (Π. Ρεζής, ΕΗ, 11/1) Σταύρακας Π.: Κυματισμοί (ΘΠ, ΕΣ, 581) Σφαλαγκάκου Π.: Ενδοσκόπηση (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Τσούρας Α.: Δίστομο (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Υφαντής Γ.: Ο καθρέφτης του Πρωτέα (Π. Ρεζής, ΕΗ, 4/1) Χρυσάνθης Κ.: Ο περιπαθής προσκυνητής (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Λώτρεαμόν: Τα άσματα του Μαλντορόρ (ΧΝ, ΑΝ, 2/1)

Πεζογραφία Αλμετίδου-Κουτσιάλη Ε.: Τα γαρύφαλλα θ’ ανθίζουν πάντα (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Αντωνιάδης Α .: Τα πληγωμένα άλογα (Γ. Μπαμιατζής, Δημο­ κρατικός λόγος, 6/1) Ζατέλη Ζ.: Στην ερημιά με χάρη (Κ. Χασιώτου, Εβδόμη, 4/1) Κάρμιος X.: Ο Μπάρμπα Χρήστος (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Κουμανταρέας Μ.: Η φανέλα με το εννιά (A, ΡΙ, 4/1) Κωνσταντινίδη Ν.: Η ταυτότητα της προσφυγιάς (ΦΤ, ΒΟ, 5759) Πέτρουλα Δ.: Πού ’ναι η μάνα σου μωρή; (Β. Φυτσιλής, ΡΙ, 4/1) Στη θύελλα του Εμφύλιου (Α, ΡΙ, 11/1) Χρυσάνθης Κ.: Στα χρόνια της επανάστασης (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Χρυσοχόου I.:. Εδώ Σμύρνη (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Εστραζούλας Ε.: Οι φωτιές του παραδείσου (ΧΝ, ΑΝ, 2/1) Ζενέ Ζ.: Ο σκοινοβάτης (ΠΚ, ΑΥ, 4/1) Ζίσκιντ Π.: Το άρωμα (ΧΝ, ΑΝ, 2/1) Κόνραντ Τ.: Ο αράπης του Νάρκισσου (ΧΝ, ΑΝ, 2/1) Μπλίξεν Κ.: Επτά γοτθικές ιστορίες (ΧΝ, ΑΝ, 2/1) Μπρύκνερ Π.: Το μέγαρο των χαστουκιών (ΧΝ, ΑΝ, 2/1) Σάσα Λ.: Πολιτικές δολοφονίες (ΘΥ, ΕΙ, 7/1) Τσάντλερ Ρ.: Ο μεγάλος αποχαιρετισμός (Κ. Καναβούρης, ΡΙ, 4/1) Χάισμιθ Π.: Ο ταλαντούχος κ. Ριπλέι (Κ. Καναβούρης, ΡΙ, 4/ Χίγκαμ Τσ.: Αμερικανό-ναζιστική συνωμοσία (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λόγος, 6/1)

Μελέτες-θεωρία-Ιστορία λογοτεχνίας Αργυρίου Α.: Αναψηλαφήσεις σε δύσκολους καιρούς (Ν. Λιόντας, ΕΗ, 4/1) Βαγενάς Ν.: Ποίηση και πραγματικότητα (Ν.Γ. Δαββέτας, ΕΗ, 11/1) Κοτζιάς Α.: Δοκιμιακά και άλλα (Ν. Λιόντας, ΕΗ, 4/1) Μερακλής Μ.Γ.: Προσεγγίσεις στην ελληνική πεζογραφία (Ν. Λιόντας, ΕΗ, 4/1) Πλασκοβίτης Σ.: Η πεζογραφία του ήθους (Ν. Λιόντας, ΕΗ, 4/1) Ραυτόπουλος Δ.: Κρίσιμη λογοτεχνία (ΒΧ, ΑΥ, 14/1) Σταφυλάς Μ.: Διαρκής ιστορία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας (ΦΤ, ΒΟ, 57-59)

80/μικρες α γγελίες

μικρές αγγελιε:

ο,

Δοκίμια

Νόνικας Σ.: Ελληνικότητα (Α. Μπουρατίνος, ΚΑ, 8/1) Παναγιωτόπουλος Ι.Μ.: Τα χειρόγραφα της μοναξιάς (Γ. Στεφανάκης, ΚΑ, 15/1) Τσουκαλάς Κ.:. Κράτος, κοινωνία, εργασία στη Μεταπολεμική Ελλάδα (Π. Ευθυμίου, Βήμα, 4/1)

Παιδικά

ΜΠΟΣΤ. Ο Μέντης Μποσταντζόγλου εβδομηντάρισε και παρακαλώ προσφέρετε μου τα ΑΠΑΝΤΑ του γελοιογράφου όποιος τα έχει. Απάντηση θα στείλω σ’ όλους. Γράψτε μου: Γραφείο ελληνογερμανοελληνικών μεταφράσεων: κύριον TASSOS AN. GOULAS, DUESSELDORFESTRASSE 1, D-3070 NIENBURG/WESER 3, WEST GERMANY, Τηλέφωνο: Γερμανία 0502113334. Σας ευχαριστώ θερμά.

ΑΓΟΡΑΖΑ από δεύτερο χέρι, εύχρηστη ελαφριά ηλεκτρονική γραφομηχανή. Τηλ.: 75.18.794, πρωινά 8-9.

Βαλαβάνη Ε.: Σαν τον άνεμο (ΜΚ, Διαδρομές, 4) Βαρελλά Α.: Φιλενάδα φουντουκιά μου (ΜΚ, Διαδρομές, 4) Κοροβέσης Π.: Ο Γιαννάκης και η Μαρδίτσα (ΑΠ, ΑΥ, 10/1) Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Λ.: Για την άλλη πατρίδα (Σ. Κάτσικας, ΔΙ, 159) Σκαλιώρα Κ.:. Ο Βασίλης και το τετράδιό του (ΑΠ, ΑΥ, 10/1) Σταυρίδης Μ.: Μουσικό εργαστήρι (Ε. Αποστολάκη, TV3, 9/1) Λλέξιν Α.: Τηλεφωνήστε κι ελάτε (Γ.Γ.Σ.. Διαδρομές, 4) Λάγκερλεφ Σ.: Κι επί γης Ειρήνη (Γ.Γ.Σ., Διαδρομές, 4) Bernstein L.: Κονσέρτα για νέους (Ε. Αποστολάκη, TV3, 9/1) Ούλμαν Φ.: Εαναβρήκα το φίλο μου (Α.Β., Διαδρομές, 4) Σίγκερ I.:. Ναφταλί, ο παραμυθάς (Α.Β, Διαδρομές, 4) Φόκνερ Τ.: Μουνφλίτ (ΑΠ, ΑΥ, 10/1)

Ιστορία Μανουήλ-Κορφιάτου θ .: Η Ραιδεστός της Ανατολικής Θρά­ κης (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Νούσκας Κ.:. 1) Τι πρόσφερε η Εκκλησία μας κατά την Τουρ­ κοκρατία και την Επανάσταση του ’21 2) Η πραγματική όψη του ’21 (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Παπανδρέου Α.: Ανάλεκτα του Παγγαίου (ΦΤ, ΒΟ, 57-59) Στεργίου A.: 1) Αμαζόνες 2) Μισογυνία (ΦΤ. ΒΟ, 57-59) Μιούρη Τ.: Οι αρχαίοι 'Ελληνες ιστορικοί (ΧΝ, ΑΝ, 2/1) Τοντόροφ Μ.: Η βαλκανική πόλη 15ος-19ος αιών. (ΚΤ, ΕΘ, 11/1) Hammond Ν.: Μακεδονία 1943-1944 (ΦΤ, ΒΟ, 57-59)

Βιογραφίες-Μαρτυρίες-Απομνημονεύματα Βοίιλτεψης Γ.: Πρόκληση (Τ.Ν.Π., Ιστορία, 273) Δημαράς Κ.θ: Κ. Παπαρρηγόπουλος (Δ. Βλάχος, ΚΑ, 8/1) Κακούλη-Τζινίκου Α.: Η Μακεδόνισσα (Α. Στεργίου, ΒΟ, 5759) Παλαιολογόπουλος Δ.: Έλληνες αντιφασίστες εθελοντές στον ισπανικό εμφύλιο (1936-1939) (ΧΝ, ΑΝ, 2/1) Σέττας Δ.:. Δεσμώτης στη Μακρόνησο (Ν. Στασινόπουλος, Λογοτεχνική Δημιουργία, 30) Σεφέρης Γ.: Χειρόγραφο Οκτ. ’68 (Γ. Γιάνναρης, ΕΗ, 11/1) Χαλιβελάκης Δ.: Έρωτες αγίων (ΚΤ, ΕΘ, 7/1) Αλεξαντριάν A.: Α. Μπρετόν (ΒΧ, ΑΥ, 4/1) Βάγκενμπαχ Κ.:. Κάφκα (ΒΧ, ΑΥ, 4/1) Νατάν Μ.: Β. Γουλφ (ΒΧ, ΑΥ, 4/1)

Μυθολογία Κακριδής I. (επιμ.): Ελληνική μυθολογία (Τ. Ψαράκης, ΕΝΑ, 4/12)

Ταξιδιωτικά Κοκτώ Ζ: Το ελληνικό ημερολόγιο (ΚΤ, ΕΘ, 7/1)

Περιοδικά θασιακά (ΦΤ, ΒΟ, 57-59)

Σημείωση: Για λόγους ανεξάρτητους από τη θέλησή μας

στην κριτικογραφία της περιόδου 7-20/12/86 υπάρχουν αρκετές ι λλείψεις. Ζητάμε συγνώμη.

Παύλος Λάμπρος

Έρωτας στη Σελήνη

Εκδόσεις «Δ ω δώ νη»

Σύμφωνα με τη θεωρία του διαστελλόμενου και του συστελλόμενου Σύμπαντος (Big Bang), όλο το Σ όμπαν. όλη η ύλη που βλέπουμε γύρο) μας. οι γαλαξίες, τα άστρα και οι πλανήτες τους, θα συρρικνωθούν μέχρι το απόλυτο μηδέν. Α πό την ίδια τη δομή της ύλης εξυπακούεται κάτι τέτοιο δεδομένου ότι το ένα ηλεκτρόνιο απέχει από το άλλο 50.000 φορές τη διάμετρό του και το ίδιο συμβαίνει αναλογικά και με τη δομή του, τα κουώρκς και τα γλυόνια τους, π.χ. κ.ο.κ. Ή δη από το 1968 αποδείχθηκε πως η συρρίκνωση αυτή θα φθάσει μέχρι το αδιάστατο και άχρονο μαθηματικό σημείο. Αυτό δεν είναι αδιανόητο γιατί ήδη υπάρχουν οι μαύρες τρύ­ πες του χάους που αποτελούν τρομακτική πύκνωση της ύλης. Α πό άλλη, πάλι, άποψη η ύλη υποδιαιρείται αδιάκοπα, ο απειροστικός όμως λογισμός διδάσκει πως όταν κάτι συνεχιυς υποδιαιρείται καταλήγει στο μηδένισμά του. Επομένως, κάποτε όλη η συμαντική μάζα θα καταλήξει σε ένα αδιάστατο και άχρονο μαθη­ ματικό σημείο, κάτι απόλυτα λογικό γιατί μονάχα στην ανυπαρξία πρυτανεύει η τελειότητα. Πώς, όμως, θα συσταθεί αυτή η ανυπαρξία αν δεν ανταγωνισθεί δια­ λεκτικά με το αντίθετό της, που ναι η ύπαρξη (της ύλης, του κόσμου μας); Εξαιτίας αυτού του διαλεκτικού μηχανισμού, που αποτελεί μια αγωνιώδη υπαρξιακή στροφορμή του κενού, γεννιέται το πρώτο ανθυπομικροσωματίδιο της μικροφυσικής. Η ολοκληρωτική, όμιυς, συμπαντική επανασυστολή συναντά πολλά εμπόδια. Οι δυο νουβέλες αυτού του βιβλίου κάνουν τις πρώτες νύξεις πάνω σ' αυτά τα θέματα και η πλοκή του μύθου τους δεν είναι τίποτε άλλο παρά η δυναμική αντί­ δραση των ηρώων μετά τόν κλονισμό που υπέστησαν από την πλατύτερη διάδοση των σύγχρονων αυτών επιστημονικών ανακαλύψεων.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ «Δ Ω Δ Ω Ν Η » Α σκληπιού 3

Γ ιώ ρ γ ο ς Ι ω ά ν ν ο ν εύφεχνη χώρα

Στα εικοσιένα κείμενα της «Εύφλεκτης χώρας», αποδίδονται, εξετάζονται και προ παντός συνειδητοποιούνται, θέματα, προβλήματα, καταστάσεις της πραγματικής νεοελληνικής ζωής των ημερών μας και λαμβάνεται κάθε φορά μια θέση, που μπορεί να βοηθήσει.

4 β ' έκδοση

Μ ένης Κ ο νμ α ντα ρέα ς

rtifiWrin

/r i

>

7 ' ....

Ο Βασίλης Σερέτης - αυτός που αργότερα ονόμασαν Μπιλ φεύγει μια ζωή κυνηγημένος από τη μια πόλη στην άλλη. Ατίθασος, άπιστος, εγωιστής. Ένας άνθρωπος μέσα στο πλήθος και γι’ αυτό μοναχικός. «Η Φανέλα με το εννιά» - ιστορία ενός ανθρώπου που απ’ τα είκοσι ως τα είκοσι τρία του μεσουρανεί μέσα κι έξω από τα γήπεδα - είναι το ένατο βιβλίο του συγγραφέα της «Βιοτεχνίας Υαλικών».

Κ ω σ το νλα Μ η τρ ο π ο ν λ ο ν

δια δρομή 35 και κάτι

Ολόκληρο το μυθιστόρημα, είναι μια παράλληλη διαδρομή, ανάμεσα στο πραγματικό γεγονός μιας εκδρομής δυο ανθρώπων, και στην καταγραφή μιας επιθυμίας για μια «ιστορία αγάπης». Έ να γυμνό πτώμα γυναίκας στην παραλία της βιομηχανικής περιοχής που σταθμεύουν, δημιουργεί μιαν έντονη αισθησιακή ανάγκη στη Γυναίκα να ταυτιστεί μαζί της. 0 «δολοφόνος» είναι ο Αντρας.

Μ α ρ ία Π α π α δ η μ η τ ρ ίο υ Ε ίρ ν ιν ν ι

»

«Ειρήνη», ένα μυθιστόρημα, στην Ανατολική Μεσόγειο, το μεσαίωνα. Η ζωή, ο έρωτας, ο θάνατος και ο έρωτας, ο έρωτας και η ελευθερία: μια πορεία παλιά όσο και ο κόσμος, σύγχρονη όσο και ο καυτός ήλιος.