Τεύχος 169

Avtov Τσέχωφ

Οι εκδόσεις «ΔΩ ΔΩ ΝΗ » συνεχίζοντας την παράδοση στο χώρο των θεατρικών έργων, παράλληλα με τη σειρά «Παγκόσμιο Θέατρο» που περιλαμβάνει 122 έργα και κυκλοφορούν ήδη οι πρώτοι 100 τό­ μοι, όπως και η σειρά «Ελληνικό Θέατρο» που περιλαμβάνει 57 έργα και κυκλοφορούν ήδη 41 τόμοι, εγκαινίασαν τώρα μια νέα σειρά, τη «Μικρή Θεατρική Βιβλιοθήκη» και κυκλοφορούν τους 10 πρώτους τόμους της που περιλαμβάνουν 11 θεατρικά έργα.

Ο Ι ΕΚ Δ Ο ΤΙΚ ΕΣ ΕΚΠΛΗΞΕΙΣ σαν διακοσμητικό - το βιβλίο πρέ­ να διαβάζεται, πρέπει να διαδί­ Φίλοι αναγνώστες. πει δεται, πρέπει να γίνει κτήμα μας. Το βιβλίο, στην χώρα μας, περνά κρίση. Οι Έλληνες, διαπιστώνουν οι στατιστικές, δεν διαβάζουν. Πού οφείλεται αυτό; Η αλήθεια είναι πως λόγοι υπάρχουν αρκετοί. Τον κυριότερο, όμως, στοιχειοθετεί το ότι αντιμετωπίζουμε το βιβλίο όπως και κάθε άλλο καταναλωτικό προϊόν. Απόδειξη η υπερβολική εκ­ δοτική δραστηριότητα μόνον κατά τις ημέρες των εορτών. «Χαρίστε ένα βιβλίο»... Όχι - διαβάστε ένα βιβλίο! Ας μην βλέπουμε το ύψιστο προϊόν πολιτισμού - τι άλλο μας απέμεινε αλήθεια; - σαν μια εύκολη λύση για δώρο. Το βιβλίο είναι σύν­ τροφος και πνευματικός στυλοβάτης. Ας μη του συμπεριφερόμαστε

Βιβλία, ναι - αλλά βιβλία κάθε η­ μέρα του χρόνου. Εμείς, οι ΡΟΕΣ, θα το τολμήσου­ με. Το βιβλίο - ένα καλό βιβλίο ■δεν έχει τίποτε να φοβηθεί από τον μήνα της έκδοσής του. Κάθε μήνα βιβλία. Κάθε εποχή του έτους - και όχι μόνον τις γιορτές - οι ΡΟΕΣ θα βρίσκονται κοντά στους αναγνώ­ στες με ό,τι καλύτερο σταχυολογούν και επισημαίνουν από τον ε­ ξωτερικό και ημεδαπό πνευματικό πλούτο - με την ελπίδα να είναι αυ­ τό που εμείς εκδίδουμε εκείνο που εσείς θα διαλέγατε. Γιατί το βιβλίο είναι χρήσιμο, εί­ ναι αναγκαίο, σ’ όλη την διάρκεια του χρόνου. Γειά σας!

ΔΥΟ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΚΩ ΣΤΗ ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗ

Η απολογητική της μέθης από τον Ό μ η ρ ο ως τον Λόουρυ.

ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΗΝΑ: ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΜΗΝΑ I. Κ. ΡΑΝΧΕΛ: Η Λύση και ο Τρίτος Κόσμος. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ I.G. GERONETTI: Η σιωπή του σώματος 2. Ν. ΔΗΜΟΥ: Μετά τον Μαρξ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ I.I. ΚΑΝΤΑΡΕ: Ποιος έφερε τηνΝτορουντίν; 2. Ε. ΧΕΜΙΝΓΟΥΕΪ: Ο Κήπος τηςΕδέμ. 3. Τ. ΣΑΛΙΧ: Επιστροφή στη Γη. ΠΡΟΤΑ­ ΣΕΙΣ 1. Μπ. ΠΑΣΤΕΡΝΑΚ: Ιστορία ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ I. Κ. ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ: Ιστορίες Υπερ­ βολής. 2. Α. ΡΙΤΣΟΥ: Εισαγωγή στη Μοναξιά. 3. Δ. ΚΑΛΑΒΡΕΖΟΣ: Ένα Περιστατικό στα Χρόνια της Δυαρχίας 4. Η. ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ: Η Γυναίκα της Πράγας. ΔΟΚΙΜΙΑ Κ. ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗ: Περί Μέθης. Κ. ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗ: Σιαμαία και Ετεροθαλή. ΕΙΔΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΚΡΙΣΗ, 2 τόμοι, θ'έκδο­ ση. ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΗΜΕΡΑ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Π. Χάϊσμιθ: Το Γυάλινο Κελί. Από τις εκδόσεις SPACE ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ LARRY NIVEN: Ο Κόσμος Δακτύλιος (Τιμήθηκε σαν το καλύτερο μυθιστόρημα της χρονιάς με τα βραβεία HUGOκαι NEBULA). MICHAEL MOORCOCK: Ο Αιώνιος Πρόμαχος. ΑΠΟΚΡΥΦΗ ΓΝΩΣΗ PAULCARUS: Η διδασκαλία του Βούδα.

ΕΝΑΣ ΝΕΟΣ ΝΙΚΟΣ ΔΗΜΟΥ Έ να βιβλίο ούτε υπέρ ούτε κατά του Μαρξ. Έ να βιβλίο «με τά»...

Ρ Ο Ε Σ Δ Ο ΚΙΜ ΙΑ

Δοκίμια και αντιδοκίμια.

ϋ Ι! Λ

k

Ι λ i

ΚΩΣΤΗΣ

ΠΑΠΑΠΩΡΓΗΣ ΣΙΑΜΑΙΑ ΚΑΙ ΕΤΕΡΟΘΑΛΗ

§§_

Ό σοι αναγνώστες επιθυμούν να έχουν μια πληρέστερη ενημέρωση για τις εκδόσεις| μας, μπορούν να μας τηλεφωνήσουν ή να μας γράψουν για να τους σταλεί ο γενικός κατάλογος

ΤΟΥ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΕΣΣΕΡΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΠΟΥ Η ΠΡΟΣΦΑ ΤΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥΣ

ΑΥΡΙΟ ΘΑ ΜΙΛΟΥΝ ΓΙ’ ΑΥΤΟΥΣ Θέμα χρόνου: Η Δυαρχία καταργεί τα συναισθήματα και προγράφει την Τέχνη. Καιρός γι’ αντίσταση, καιρός για πόλεμο. Ο Ά νθρω πος ενάντια στην Τεχνητή Νοημο-

Το αριστούργημα του G. Bemanos που περιγράφει τον διχασμό ενός ιερέα α­ νάμεσα στον Θεό και τον Σατανά. Η κινηματογρα­ φική μεταφορά του από τον Μ. Πιαλά απέσπασε τον Χρυσό Φοίνικα στο φε­ τινό Φεστιβάλ των Καν-

Ο Αλβανός συγγραφέαςφαινόμενο Ismail Kadare, έ­ νας μελλοντικός Νομπελί­ στας κατά πολλούς, πα­ ρουσιάζει την δική του εκ­ δοχή πάνω σ' ένα γνώριμο για τους Έλληνες θέμα, «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού».

Ένας διαφορετικός Hemin­ gway από αυτόν που μέχρι τώρα γνωρίζαμε. Προκλη­ τικά τολμηρός, Ο κήπος της Εδέμ πρωχοκυκλοφόρησε πρόσφατα στην Αμε­ ρική και σχεδόν ταυτόχρο­ να από τις εκδόσεις μας στην Ελλάδα.

Ένα σπουδαίο βιβλίο έρ­ χεται να μας ξαφνιάσει από μια λογοτεχνικά άγνω­ στη σ’ εμάς χώρα του τρί­ του κόσμου, το Σουδάν. Ο Tayeb Salih, του οποίου η παρουσία εντυπώσιασε τους Ευρωπαίους, τώρα και στην χώρα μας.

ισαγωγή στη μιον*ξιά

Ε

Έ νας έρωτας κάτω από την σκιά της απει­ λής. Μια πολιτική ίντριγκα που εξυφαίνειται γύρω από ένα Ημερολόγιο. Μια έκθεση για τον παραλογισμό της εξου-

ΛΘΑΚΛΣ1ΛΔΗΣ

-ΠΕΡΒΟΛΗΣ

<3> Η επιθυμία για τον έ­ ρωτα ενός Αγγέλου, η ανάγκη για την απου­ σία του: Στο τέλος του δρόμου, μόνη, η μονα­ ξιά. Πέρα απ’ αυτή... ε­ σωτερικός διάλογος με

Θ Εκεί όπου η φαντασία γίνεται τρόμος... και ο τρόμος θάνατος. Συ­ νήθως, τις νύχτες, δεν υπάρχουν έξοδοι κιν­ δύνου. Είναι το Κακό ο κυρίαρχος, αυτό νι­ κά... όπως πάντα.

ΣΕ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΑΜΕΡΙΚΗ ΕΓΙΝΕ ΔΕΚΤΗ ΜΕ ΕΝΘΟΥΣΙΑΣΜΟ

ΑΠΟ ΤΙΣ ΡΟΕΣ ΓΙΑ ΣΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΒΙΒΛΙΟΡΟΕΣ Ιπποκράτους 59 Τ.Κ. 10680 ΤΗΛ.: 36.06.922-36.06.828

10η ΓΙΟΡΤΗ ΒΙΒΛΙΟΥ 18-30 ΙΟΥΝΙΟΥ ΑΛΣΟΣ ΚΗΦΙΣΙΑΣ ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ 6.30 -10.30 κάθε απόγευμα και τη Κυριακή και το πρωί 10.30 - 2 μ.μ.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ

ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΚΔΟΤΩΝ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΩΝ ΑΘΗΝΩΝ

Η σειρά Μέδουσα

Λογοτεχνία

ΤΩΡΑ Α Π Ο ΤΗ ΝΕΦ ΕΛΗ ΡΑΦΑΕΛ ΜΠΙΓΕΝΤΟΤ, Φυλάξου από τή γλύκα των πραγμάτων Τό Φυλάξου άπό τή γλύκα των πραγμά­ τω ν είναι μιά έλεγεία στήν χαμένη παιδική ήλικία, στήν τρυφερότητα, στον εφηβικό έρω­ τα. Διάψευση των ονείρων καί γλυκόπικρη γεύ­ ση άπό την συγγραφέα του Οί νύχτες μου είναι πιό όμορφες άπ’ τίς μέρες σας, άλ­ λος ένας ύμνος στήν πολύτιμη, ανέκφραστη νοσταλγία.

ΧΕΝΡΤ ΤΖΕΪΜΣ, Τέσσερις συναντήσεις * I I I

’Οξυδερκής παρατηρητής της κοινωνικής συμπεριφορας των ανθρώπων καί αριστοτέχνης στήν δημιουργία «ατμόσφαιρας», κατορθώνει νά ζωντανεύει ιστορίες πού άπό πρώτη ματιά μοιάζουν άσήμαντες. Αιχμηρός καί πνευμα1 τώδης, ό Χένρυ Τζέϊμς, άπεικονίζει λεπτότατες | - άποχρώσεις χαρακτήρων καί καταστάσεων καί I συναρμολογεί άψογα τά έπεισόδια των άφηγήI σεών του.

ΤΖΟΪΣ ΚΑΡΟΛ ΟΟΤΤΣ, Α δέσποτα παιδιά 'Η Τζόϊς Κάρολ Όουτς ξεσκεπάζει χωρίς οί­ κτο τά βαθιά κρυμμένα μυστικά, τίς άσύνειδες έπιθυμίες, τίς άνομολόγητες σκέψεις. Ένας ο­ λόκληρος κόσμος άπό πρόσωπα φοβερά ή άδύναμα, κινούμενα άπό βίαια πάθη πού άναζητοΰν συχνά τήν άπελευθέρωση ή τή λύτρωση, στό έγκλημα ή στήν αύτοκτονία.

ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 9, ΑΘΗΝΑ 10679 ΤΗΛ. 3607744 - 3604793

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

ΠΕΡΙΕΧΟΜ ΕΝΑ Τεύχος 169 3 Ιουνίου 1987 Τιμή: Δρχ. 250

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπσυλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη, Κατερίνα Γρυπονησιώτου Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησκότου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940

ΧΡΟΝΙΚΑ Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Εκδόσεις ραδιοφωνικών έργων στην Αγγλία (γράφει η Λία Χατζοπούλου - Καραβία) ΡΕΠΟΡΤΑΖ: 1η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου και Τύπου. Γενεύη 1987 (γράφει ο Ορέστης Ηλιανός)

9 12

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Γιάννης Κρητικός: Χρονολόγιο Α. Π. Τσέχωφ Γιάννης Βαρβέρης: Πορεία προς τον Φιρς Ζωή Νάσιουτζικ: Α. Π. Τσέχωφ Κώστας Μπάκας: Οι ανεπαίσθητες αλλαγές των ποιητικών σκιών Αντώνης Βογιάζος: Ο Τσέχωφ για το θέατρο και τη δραματουργία Σοφία Σουσάνινα: Α. Τσέχωφ: Πορτραίτα γυναικών Χρίστος Παπαγεωργίου: Κατάλογος ελληνικών εκδόσεων έργων του Τσέχωφ

16 30 34 38 42 46 49

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Γράφει ο Γιάννης Καράς ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει η Ελένη Σπαθάρη - Μπεγλίτη ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει η Ελένη Χωρεάνθη ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οι Ζερμαίν Μαμαλάκη και Π. Ρεζής ΤΕΧΝΗ: Γράφει η Μαρία Μεντζελοπούλου ΘΕΑΤΡΟ: Γράφουν οι Στέλιος Κατσίκας και Άννα Ταμπάκη

53 56 58 61 65 66

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφει ο Χρίστος Παπαγεωργίου

55

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

71

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

78

Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

8

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στην Αλληλογραφία

■ Η

ΑΓΟΡΑ

ΤΟΥ

Από 6 - 2 0 Μαίου 1987

Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ ·

■

1. Α. Ταρκόσφκι: Σμιλεύοντας το χρόνο (Νεφέλη)

Χνάρι - Αθ.

Ραγιάς - Θεσ.

Σύγχρονη Εποχή - Αθ.

Μεθενίτης - Πάτρα

Κοτζιά - Θεσ.

Λέσχη του βιβλίου - Αθ.

Κλάδος - Ηράκλειο

Εστία - Αθ.

Κατώι του βιβλίου - Θεσ.

Ενδοχώρα - Αθ.

Δωδώνη - Αθ.

■■

Λ

2. Π. Ζίσκιντ: Το άρωμα (Ψυχογιός) 5. Λ. Κύρκου: Ποια αριστερά (Οδυσσέας)

Γρηγόρης - Αθ.

Λ **

Ελευθερουδάκης - Αθ.

Αίολος - Αθ.

ΒΙΒΛΙΑ

Επειδή όμως είνα ι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας π εριλαμβάνει τελικά εκ είν α τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο τουλάχιστον βιβλιοπώλες. Όσο για το ενδια φ έρ ο ν και την π οιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβουλε ύ εσ τε τις σελίδες της «Επιλογής»,

Βαγιονάκης - Αθ.

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότέρα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα μ ε τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπ έντε βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώ νοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις περ ισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο μ ε τις μ εγα λύτερ ες πωλήσεις σημειώ νεται μ ε τρ εις άστερίσκους (Λλ το αμέσως μ ετά μ ε δύο (**) και το τελευ τα ίο μ ε ένα ν (* ).

··

~

Λ

1. Θ. Βέικου: Θεωρία και μεθοδολογία της Ιστορίας (Θεμέλιο)

Λ

5. X. Γιανναρά: Καταφύγιο ιδεών (Δόμος)

Λ

6. Μ. Κούντερα: Η αβάσταχτη ελαφρότητα του Είναι (Εστία)

7

7. Γκ. Μάρκες: Ο έρωτας στα χρόνια της χολέρας (Ν. Σύνορα) β. Το σύνταγμα της Ελλάδος (Ποντίκι)

■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ Η ■ ■ ■

■ ■

τ

Στο βιβλιοπωλείο Γρηγόρης - Αθ. το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Ε. Κωνσταντινίδη: Η Ανακήρυξη του αυτοκέφαλου της Ελλάδος εκκλησίας. Στη Σύγχρονη Εποχή: Ο κόσμος του παιδιού - Εφηβεία (Σύγχρονη Εποχή).

Συνδρομές εσωτερικού

25 τευχών 5500 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 5200 δρχ.

15 τευχών 3500 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 3200 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 6500 δρχ.

Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 75 δολ. Κύπρος: 67 δολ. Αμερική κλπ. 85 δολ.

Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 65 δολ. (ΗΠΑ) - Σπουδαστική 25 τευχών 61 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 45 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 43 δολ. Κύπρος 25 τευχών 57 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 54 δολ. Κύρπος 15 τευχών 39 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 37 δολ. Αμερική - Α υστραλία - Ασία - Αφρική

25 τευχών 72 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 68 δολ.

15 τευχών 50 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 47 δολ.

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξύ 26, Αθήνα - 106 81 Τηλ. 36.42.765

Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 250 δρχ., και τα διπλά 300 δρχ.

χρονικα/9

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ρ Α Δ ΙΟ Φ Ω Ν ΙΚ Ω Ν ΕΡΓΩΝ ΣΤΗ Ν Α Γ Γ Λ ΙΑ Το 1979 για πρώτη φορά οι εκδόσεις Μέθουεν μαζεύουν δειλά δειλά σ’ έναν άδετο τόμο μικρού σχήματος 288 σελίδων τα «Καλύτερα Ραδιοφωνικά Έργα του 1978», αυτά δηλαδή που μέσα στη χρονιά κέρδισαν τα διάφορα βραβεία GILES COOPER, με αθλοθέτες το BBC και τον Οίκο Μέθουεν. Στο

εισαγωγικό σημείωμα στον τόμο αυτό αναφέρονται τα ακόλουθα: «Λέγεται συχνά ότι τα ραδιοφωνικά έργα είναι από τα πιο απαιτητικά, εφευ­ ρετικά κι ωστόσο προσιτά είδη γραφής σήμερα. Τούτη η ανθολογία καταδει­ κνύει πέρα για πέρα την αλήθεια της ρήσης αυτής και αποκαλύπτει πόσο ανόμοια και μεγάλα είναι τα ταλέντα αυτών που έλκονται στο δημοφιλέστατο και όμως περίεργα αμελημένο τούτο εκφραστικό μέσο». Οι αθλοθέτες όριζαν τουλάχιστον ένα βραβείο για κάθε κατηγορία θεατρικών εκπομπών: «Το Έργο της Δευτέρας» (διάρκειας 90 περίπου λεπτών), «Το Θέα­ τρο του Σαββατόβραδου» (90 λεπτών), «Απογευματι­ νό Θέατρο» (60 λεπτών) και «Ημίωρο Θέατρο», προ­ γράμματα του Ράδιο 4, και ένα δυο έργα του Ράδιο 3 (διάρκειας 20 έως 120 λεπτών). Αποφάσισαν να δώ­ σουν στα βραβεία αυτά το όνομα του GILES COO­ PER, ενός από τους πιο πρωτότυπους και εφευρετι­ κούς μεταπολεμικούς συγγραφείς του είδους. Σκο­ πός της αθλοθεσίας ήταν να ενθαρρύνει τη συγγρα­ φή πρωτότυπων ραδιοφωνικών έργων και από και­ νούριους και από καθιερωμένους λογοτέχνες τώρα που θα υπήρχε η προοπτική διάκρισης και δημοσίευ­ σης των έργων τους. Υπήρχε μάλιστα η πιθανότητα να εκδοθεί σε χωριστό τόμο ένα παμψηφεί βραβευ­ μένο έργο, κι έτσι έγινε την πρώτη εκείνη χρονιά για το «Μαργαριτάρι» του Τζων Αρντεν, που μεταδόθη­ κε και από το Ράδιο 3 και από το Ράδιο 4 και κέρδισε ειδικό βραβείο εκτός κατηγορίας. Επίσης υπήρχε η δυνατότητα να βραβευτούν δυο έργα της ίδιας κατη­ γορίας αν οι κριτές τα βρίσκανε ισότιμα, κι έτσι στον τόμο των έργων που μεταδόθηκαν το 1978 βρίσκον­ ται δυο έργα της εκπομπής «Δραματικό Έργο Τώρα» του Ράδιο 3, το «Επεισόδιο μια Πέμπτη βράδυ» του Ν τον Χόουορθ και το «Αλτ, τις ει;» του Τομ Μάλλιν. Η επιλογή γινόταν από τα επτά οκτώ έργα που επέλεγε ο διευθυντής κάθε κατηγορίας εκπομπών, δη­ λαδή από 40 περίπου συνολικά έργα. Οι κριτές, όμως, είχαν το δικαίωμα να προτείνουν για συζήτηση και έργα έξω από τα υποδειχθέντα, κι εκείνο που κυρίως έπαιρναν υπόψη τους ήταν το ίδιο το κείμενο και όχι η παραγωγή, που μπορούσε να ευνοήσει ή να αδική­ σει ένα έργο. Κριτές την πρώτη χρονιά ήταν ένας κριτικός ραδιοφώνου: ο Γκίλλιαν Ρέυνολντς του Ημερήσιου Τηλέγραφου, ένας κριτικός θεάτρου: ο Ρόμπερτ Κάσμαν του Παρατηρητή, ένας θεατρικός

εκδότης: ο Νίκολας Χερν του Οίκου Μέθουεν, και ο Ουίλλιαμ Ας του Τμήματος Ραδιοφωνικών Έργων του BBC. Ο τόμος περιλαμβάνει, εκτός από τα προαναφερθέντα, το «Θυγατέρες Αντρών» της Τζέννιφερ Φίλλις (Το Θέατρο της Δευτέρας), το «Θυμήσου με» της Τζιλλ Χάιεμ ((Το Θέατρο του Σαββατόβραδου), το «Πολάρις» της Φέυ Ο υέλντον (Απογευματινό Θέα­ τρο) και το «Είπα τίποτε στραβό;» του Ρίτσαρντ Χάρρ ις (Ημίωρο Θέατρο).Το 1980 κυκλοφορεί ο δεύτερος τόμος της σειράς αυτής. Τώρα το σχήμα είναι μεγά­ λο, το χαρτί πολυτελείας, ο τόμος δεμένος και με πρόσθετο στιλπνό κάλυμμα. Στο οπισθόφυλλο του καλύμματος αναφέρονται περήφανα τα επαινετικά λόγια των κριτικών για το εγχείρημα της βράβευσης και της πρώτης έκδοσης ραδιοέργων. «Ένας λαμπε­ ρός νεωτερισμός» (Τάιμς), «Μεγάλη χαρά που τα κα­ λύτερα από τα έργα αυτού του είδους θα φτάνουν στα χέρια του αναγνώστη» (Δράμα), «Συστήνουμε ολόψυχα αυτό το θαυμάσιο και διασκεδαστικό ανά­ γνωσμα» (Ο Βιβλιοπώλης), «Χαιρόμαστε που τιμάται το όνομα του Τζάιλς Κούπερ, που αποτέλεσε πρότυ­ πο για τους μετέπειτα συγγραφείς του είδους». Βραβευμένοι τούτη τη φορά είναι η ΣΙρλευ Τζη για την «Τυφοειδή Μαίρη» (Το Θέατρο της Δευτέρας), ο Κάρεϋ Χάρρισον -του οποίου το μυθιστόρημα «Φρόυντ» (εκδ. Πένγκουιν) είδαμε πέρσι σε σήριαλ εδώ - για το «Ποτέ δε σκότωσα τον Γερμανό μου» (Ράδιο 3), ο Μπάρρι Κηφψ για το «Ουράνιο Αρωμα» (στο νέο πρόγραμμα ραδιοφωνικών θεατρικών έργων «Λίγο πριν τα Μεσάνυχτα»), ο Τζων Κιρκμόρρις για το «Δανδής» (Ημίωρο Θέατρο), ο Τζων Πήκοκ για το «Ο Αττάρντ Συνταξιούχος» (Το Θέατρο του Σαββατό­ βραδου), και η Ό λου εν Ουάιμαρκ (Απογευματινό Θέατρο) για το «Παιδί», που μεταδόθηκε και από το δικό μας ραδιόφωνο σε δική μου μετάφραση το Μάη του 1983 (ΕΡΤ 1). Κριτές είναι πάλι ο Γκίλλιαν Ρέυ-

10/χρονικα νολντς και ο Νίκολας Χερν, μαζί με τον Καθηγητή Μάρτιν Έσσλιν και τον Ρίτσαρντ Ίμισον του BBC. Από τον τόμο που κυκλοφορείτο 1981 με τα βρα­ βευμένα του 1980, κάθε χρονιά, στο οπισθόφυλλο του πρόσθετου καλύμματος γνωρίζουμε τους συγ­ γραφείς από φωτογραφίες τους. Τέσσερα μόνο έργα του '80 βραβεύτηκαν: «Το Γεύμα Συνάντησης του Προσωπικού Εδάφους Καμικάζι» του Σ τιού α ρ ντ Πάρκερ (120 λεπτά, Ράδιο 3), το «Μάρτυρας των Κυψε­ λών» του Π ήτερ Ρ έντγκροβ (120 λεπτά, Ράδιο 4), το «Έξω από τα Όρια» του Ο υίλλιαμ Τρέβορ (70 λεπτά, Ράδιο 3), και το «Χαιρετώντας ένα Τρένο» του Μάρτ ιν Ρ η ντ (ημίωρο). Κριτές οι ίδιοι, μόνο που το BBC εκπροσωπείται τώρα από τον Ντίκον Ρηντ. Ο θεσμός της βράβευσης και της έκδοσης ραδιο­ φωνικών έργων παίρνει όλο και μεγαλύτερη αίγλη. Οι βραβευμένοι του έτους 1981 είναι ο Χάρ ολντ Π Ιντερ με το «Οικογενειακές Φωνές», ο Π ήτερ Μπαρνς με το «Οι Πηδηχτοί Μίμοι του Βυζάντιου», και πάλι ο Ν τον Χόουορθ του πρώτου τόμου, τώρα με το «Κου­ βέντα γι’ Αγάπη και Πόλεμο», ο ΝτέιβιντΠάουνολλμε το «Βοδινό», ο Τζων Ρούνεϋ με το «Η Νεκρή Εικόνα» και δίπλα τους ο νεαρότατος Πωλ Θέιν, του οποίου «Το Μεγαλύτερο Κάστρο από Άμμο του Κόσμου» έχει ήδη μεταφραστεί σε πάμπολλες γλώσσες, μετα­ δοθεί και δημοσιευτεί σε ισάριθμες χώρες. Στα ελλη­ νικά μεταφράστηκε από μένα για την ΕΡΤ 1, χωρίς όμως να μεταδοθεί. Κριτές οι ίδιοι, με τον Ρίτσαρντ Ίμισον πάλι απ’ τη μεριά του BBC, ο οποίος μάλιστα στον τόμο αυτό προσφέρει ένα δισέλιδο πρόλογο για το θεατρικό αυτό είδος και την ιστορία του. Ό ποιος πιστεύει ότι ραδιοφωνικό έργο είναι ένα θεατρικό έργο που τα καταφέρνει να τα βολέψει χωρίς εικόνα, αντικαθιστώντας το θέαμα με ήχους, εφευρίσκοντας εφφέ για να «μπαλώσει» ελλείψεις, θα πρέπει να δια­ βάσει το κείμενο του Ίμισον. Το ραδιοφωνικό έργο είναι ένα παράξενο θεριό. Μπορεί να έχει οποιοδήποτε μέγεθος και σχεδόν απέραντη ποικιλία μορφών. Τη στιγμή της δημιουρ­ γίας του, τότε δηλαδή που κάποια ενορχήστρωση ήχων και σιωπών από κάποιο μεγάφωνο μπαίνει στο κεφάλι του ακροατή, είναι μια εμπειρία τόσο ιδιωτική και υποκειμενική ώστε είναι αμφίβολο αν δύο άνθρω­ ποι θα συμφωνούσαν για το τι ακριβώς άκουσαν -α ς μην κουβεντιάσουμε για το τι είδαν με τα μάτια του νου τους. Μες στα χρόνια διαρκώς και παντού στον κόσμο, η σύγχυση για την ταυτότητα του ραδιοφωνικού έργου επιτείνεται από την πολλαπλότητα χρήσεων που κά­ νει το ραδιόφωνο των διαφόρων μορφών της δραμα­ τικής έκφρασης. Είτε είναι είτε δεν είναι ιδανικά κα­ τάλληλο γι’ αυτό το σκοπό, το ραδιόφωνο μπορεί αναμφίβολα να χρησιμοποιηθεί απλά σαν πομπός ου­ σιαστικά θεατρικής εμπειρίας σε μάζες ακροατηρίων. Πριν γίνει ξεχωριστό είδος γραφής, το θεατρικό έργο "που μεταδινόταν από το ραδιόφωνο βοηθούσε να διατηρηθεί η δραματουργική κληρονομιά κάθε χώ­ ρας. Αυτό το «εθνικό θέατρο στον αέρα» γνώριζε σε περισσότερους ανθρώπους τα έργα σκηνής, ανθρώ­ πους διαφόρων ηλικιών, κοινωνικών τάξεων και εθνι­ κοτήτων, παρά οποιοδήποτε άλλο μέσο. Πράμα που ισχύει κι ώς σήμερα. Παράλληλα, δημιουργήθηκε ένα θεατρικό υπο­ προϊόν, πλησιέστερο στο σήριαλ της τηλεόρασης, που δίχως να έχει κάποιαν ειδική αισθητική αντίλη­

ψη, γεμίζει τις ώρες εκπομπών με έργα μη βιώσιμα πέρα από τις ώρες αυτές. Ο σοβαρός πειραματισμός με το είδος σ’ όλο τον κόσμο ήρθε σαν μια σχεδόν συνειδητή αντίδραση στο ραδιοφωνικό έργο όπως ώς τότε ήταν γνωστό. Το πρώτο πραγματικά ακροαματικό θεατρικό έργο ήταν ο «Κίνδυνος» του Ρίτσαρντ Χιούζ το 1924. Από τότε αναδύθηκε σιγά σιγά ένα χωριστό, ζωτικό και γνήσια δημιουργικό είδος τέχνης που συνεχίζει να ακμάζει και να αλλάζει μορφές. Τα έβγαλε πέρα με το συναγωνισμό και επέζησε παρότι πολύ αμελήθη­ κε. Ξεπέρασε τις διάφορες μόδες και τράφηκε με την πρόκληση νέων ιδεών. Έμαθε να χωνεύει στοιχεία από παράλληλα είδη: τα έργα σκηνής, τη δραματική ανάγνωση, την προσαρμογή κειμένων για το ραδιό­ φωνο, το ντοκυμανταίρ και την ποίηση. Και, με τη σειρά του, επηρέασε όλα αυτά τα είδη καλλιτεχικής έκφρασης. Το ραδιοφωνικό έργο ήταν και παραμένει ένα π ε­ ρίεργο φαινόμενο. Είναι το μόνο δραματικό είδος που πρέπει να κοπεί και να ραφτεί σύμφωνα με το γούστο, την εμπειρία, ακόμα και τη διάθεση κάθε ακροατή. Σίγουρα, δεν παρέχει εγγύηση ότι θ ’ αρέσει σ’ όλους, ωστόσο ξεπηδά α π’ αυτούς τόσο όσο κι από την τέχνη των δημιουργών του. Στην απλούστερη μορφή του είναι μια μόνη φωνή μ’ ένα συγκλονιστικό μύθο να μας κοινωνήσει και μια συγκίνηση να μοιρα­ στεί μαζί μας. Η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη διαβασμένη ιστορία και στον πραγματικό δραματικό μονόλογο, είναι λεπτή, αλλά υπάρχει. Ιδανικά, ο ακροατής εμπλέκεται σε ό,τι λέει η φωνή, ταυτίζεται μαζί της, νιώθει πως είναι η δική του φωνή, ακόμα κι αν πρόκειται για πράγματα που δε γνωρίζει. Στην πιο πολύπλοκη μορφή του μπορεί να μας μεταφέρει σαν μαγικό χαλί σε μάχες και χώρες και αιώνες πέρα μα­ κριά. Ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο ά;'ρα υπάρχουν αφάν­ ταστες πιθανότητες δημιουργίας. Αυτά περίπου λέει ο πρόλογος του Ρίτσαρντ Ίμισον στον τόμο του 1981. Οι τόμοι όλο και μεγαλώνουν σε πάχος. 150 σελί­ δες τα βραβευμένα του 1982, 200 του 1983, 230 του 1984... Όλο και περισσότεροι θεατρόφιλοι αναγνώ­ στες αγοράζουν τους τόμους αυτούς, μαζί με τα έρ ­ γα σκηνής που διαλέγουν στα βιβλιοπωλεία και στα περισσότερα φουαγιέ θεάτρων. Ονόματα ξαναβραβευμένων ή βετεράνων συγγρα­ φέων βρίσκονται δίπλα σε «νεαρούς» τριαντάχρο­ νους, όπως ο Στηβ Μέυ, που πρωτοεμφανίζονται στο είδος ή και στο λογοτεχνικό χώρο γενικά. Ο Ουίλλιαμ Τρέβορ βραβεύεται για δεύτερη φορά το 1982 για τη «Φθινοπωρινή Λιακάδα» του. Στον τόμο αυτό βρίσκε­ ται το έργο του Τομ Στόππαρντ «Ο Σκύλος ήταν Εκείνος που Πέθανε», καθώς και η «Αόρατη Γραφή» του Ν τόνα λντ Τσάπμαν, το «Ο Γέρος Κοιμάται Μόνος του» του Τζων Ά ρ ντεν, το «Βλέποντας Θέατρο Μα­ ζί» του Ρυς Ά ντριαν, και «Η Μέρα του Έποπα» του Χάρρυ Μπάρτον. Κριτές οι ίδιοι, που φαίνονται κι αυ­ τοί να ωριμάζουν καθώς ωριμάζει το είδος κι οι συγ­ γραφείς του. Οι πρόλογοι του Ίμισον γίνονται τρισέ­ λιδοι, και τετρασέλιδοι σε άλλους τόμους, εξαιρετικά διαφωτιστικοί για τους τρόπους και την απήχηση των ραδιοφωνικών έργων, για τα κριτήρια και τους στό­ χους των βραβείων GILES COOPER, καθώς και άλ­ λων που αθλοθετούνται σιγά σιγά. Στην έκδοση με τα βραβευμένα έργα του 1983 ξα-

χρονικα/11 νασυναντούμε την Σίρλεϋ Τζη, με το έργο τώρα «Πο­ τέ στη Ζωή μου» και τον Μ άρτιν Ρηντ με το «Πορεία Προσκόπων». Μαζί τους τον Ουόλλυ Κ. Ντάλυ με το «Γλίστρημα Χρόνου», τον Τζέρρυ Τζόουνς με το «Οι Άγγελοι Νιώθουν Μοναξιά» και τον Σ τηβ Μέυ, που γράφει αποκλειστικά ραδιοέργα (το βραβευμένο τού­ το είναι το τέταρτο που είχε γράψει ώς τότε). Σε μας εδώ, που ακόμα και η κριτική θεατρικών έρ­ γων δεν έχει τόση έκταση στον τύπο και τόση ισχύ όση στην Αγγλία, τη θεατρική πρωτεύουσα της Ευ­ ρώπης, κατά τη δική μου και πολλών άλλων τη γνώ­ μη, η κριτική για θεατρικά έργα είναι σχεδόν ανύπαρ­ κτη. Λίγο πολύ θεωρούμε «έπεα πτερόεντα» ένα έρ­ γο που δεν παίζεται σε σκηνή. Μας εκπλήσσει, λοι­ πόν, που έργα σαν το «Ποιά είναι η Σύλβια;» του Σ τήβ εν Ντάνστόουν, που περιλαμβάνεται στον τόμο των βραβευμένων του 1984, όχι μόνο κάνουν να γρα­ φτούν άρθρα επί άρθρων (όπως όλα τα μεταδιδόμε­ να, και όχι μόνο τα βραβευμένα έργα, ανάλογα με την αξία του το καθένα),αλλάκαι προκαλούν έντονες συζητήσεις μεταξύ ζωόφιλων στρατευμένων κατά της ζωοτομίας, ή θεολόγων που βρίσκουν ύποπτα τα μηνύματα του έργου και θεωρούν ότι αυτή η Σύλβια και η φαμίλια της, που βασανίζονται φρικτά από έναν πειραματιζόμενο στα τυφλά επιστήμονα και το βοηθό του, δεν είναι κατσαρίδες, ούτε καν αιχμάλωτοι σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, παρά η ανθρωπότητα και ότι, άρα, το έργο βάλλει κατά του Θεού. Στον ίδιο τόμο, τρίτο βραβευμένο έργο του Ν τον Χόουορθ, η «Αυγή», καθώς και το «Προσωρινό Καταφύγιο» της Ροζ Τρέμεϊν, ο «Κολυμβητής» του Κρίστοφερ Ράσσελλ, «Τα Χαμένα Χρόνια» του Κάρυλ Φίλλις και η «Μεταμορφωμένη Νύχτα» του Ρόμπερτ Φέργκιουσον. Κριτές η ίδια πάντα τετράδα. Ο τόμος με τα «Καλύτερα Ραδιοφωνικά Έργα του 1985» περιλαμβάνει έξι άντρες -και είναι αληθινά επίπονα ισχνή η γυναικεία παρουσία μέσα στα οκτώ αυτά χρόνια. Ξαναβρίσκουμε τον Ν τέιβ ιν τ Πάουνολλ με τη «Δευτέρα του Ζευγά». Και ακόμη τον Ρυς Ά ντριαν, τούτη τη φορά με το «Εξωτερικός Ασθενής». Βραβεύονται επίσης «Ο Βασιλιάς Κνούτος» του Μπάρρυ Κόλλινς, ο «Μενόκιο» του Τζέιμς Σώντερς, το «Χιροσίμα: Το Φιλμ» του Μάικλ Ουόλλ, και «Οι Τρεις Απόπειρες» του εικοσιεννιάχρονου Μ άρτιν Κριμπ. Ο Νίκολας Χερν και ο Ρίτσαρντ Ίμισον, με τους λαμπρούς προλόγους του σε κάθε τόμο, παρα­ μένουν πάντα στην κριτική επιτροπή, αλλά τώρα τρί­ το μέλος είναι ο κριτικός των Οικονομικών Τάιμς Β.Α. Γιανγκ και η πρώτη γυναίκα κριτής, η Σουζάννα Κάπον, παραγωγός τηλεόρασης. Μιας και η έκδοση των βραβευμένων έργων κάθε χρονιάς κυκλοφορεί προς το τέλος της επόμενης άνοιξης, δεν έχουμε ακόμη τον τόμο με τα «Καλύτε­ ρα Ραδιοφωνικά Έργα του 1986». Τα βραβεία ωστό­ σο απονεμήθηκαν ήδη σε πέντε συγγραφείς, από τους οποίους ένας είναι ο Ρόμπερτ Φέργκιουσον, που τούτη τη φορά διακρίθηκε για το έργο του «Όνειρα, Μυστικά, Όμορφα Ψέματα». Οι άλλοι είναι: η Χριστίνα Ρηντ με το έργο «Ο Τελευταίος Μιας Φυ­ λής που Πεθαίνει», ο Ά ντρ ιου Ρίσσικ με το «Ένας Μοναχός Άνθρωπος: ο Αντώνης», ο Κεν Χουίτμορ με το «Σπίτι από Ζύμη», και η Βάλερι Ουίντσορ με το «Μύθοι και Κληρονομιές». Το ενδιαφέρον, όμως, των θεατρόφιλων δεν τελειώνει παρά ακριβώς αρχίζει με τη γνωστοποίηση των βραβευμένων. Τι εκπλήξεις θα

περιλαμβάνει τούτος ο τόμος για όσους δεν είχαν την τύχη να ’ναι ακροατές την ώρα της «ραδιοφωνι­ κής παράστασης»; Ποιο καινούριο εύρημα θα μας θαμπώσει ή θα μας σφίξει την καρδιά ή και θα μας κατατρομάξει; Και δε μιλώ για το τρόμαγμα που μπο­ ρεί να μας δώσει ένα καλό «αστυνομικό», αλλά για τον βαθύτερο τρόμο ή το δέος που η υποβλητικότη­ τα του θεατρικού αυτού είδους, απαλλαγμένο καθώς είναι από τον οπτικό περιορισμό του φιλμ ή της σκη­ νής, μπορέί να ξυπνήσει στα τρισβαθά μας, ν’ ανασύ­ ρει από κάποιο ψυχικό μας γεωλογικό στρώμα που δεν είχε ποτέ ανασκαφτεί. Χρησιμοποιώ εντελώς συ­ νειδητά τη λέξη «απαλλαγμένο», εκεί που ο ανυπο­ ψίαστος για τις δυνατότητες τού είδους θα περίμενε ίσως τη λέξη «στερημένο». Γιατί σε ποιο άλλο είδος θα μπορούσε ν ’ αποκαλυφθεί σιγά σιγά ότι οι φρικτά βασανιζόμενοι είναι κατσαρίδες ή την τελευταία στιγμή αίφνης ότι το δύστροπο, παράλογο, ευφάντα­ στο «Παιδί» είναι μια σαραντάχρονη σχιζοφρενής; Το μικρό αυτό μελέτημα αποτελεί μια πρόσκληση σε όσους δεν εμποδίζονται από τη γλώσσα να διαβά­ σουν και να χαρούν υψηλή τέχνη μιας καινούριας και εξελισσόμενης καλλιτεχνικής εκφραστικής. Χωρίς μεγάλη αισιοδοξία, θα ευχόμουν να είναι και μια πρό­ κληση σε εκδότες, να γνωρίσουν στο ευρύτερο ελλη­ νικό κοινό τα καλύτερα δείγματα απ’ ό,τι έχει ήδη γί­ νει στον τομέα αυτό. Κυρίως όμως αποτελεί κάλεσμα για συγγραφή. Ό χι μονάχα για τους άξιους θεατρι­ κούς συγγραφείς μας αλλά και για όποιον μπορεί να βρει ένα κέντρισμα μέσα στον ακουστικό αυτό θεα­ τρικό χώρο, που ζητά τεράστια εφευρετικότητα, που παρακινεί για πολυδαίδαλο πειραματισμό.

ΛΕΙΑ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ - ΚΑΡΑΒΙΑ ΜΑΙΡΗ ΡΕΝΟ

Η ΜΑΣΚΑ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ Β

12/χρονικα

23 χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα διαθέσιμης επιφά­ νειας· 500 εκθέτες από 35 διαφορετικές χώρες ■50 με 100 χιλιάδες επισκέπτες · να, τα στοιχεία ταυτό­ τητας της 1ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου και Τύ­ που που έλαβε χώρα από τις 13 ώς τις 17 Μάη στο καινούριο Palais des Expositions της Γενεύης, 500 μόλις μέτρα από το διεθνές αεροδρόμιο GeneveCointrin. Οι διοργανωτές της έκθεσης - πέντε από τους πιο γνωστούς εκδότες της γαλλόφωνης Ελβετίας δεν αρκέστηκαν στην εφαρμογή της δοκιμασμένης συνταγής της Φραγκφούρτης, του Παρισιού ή των Βρυξελλών. Θέλησαν να δώσουν στην εκδήλωσή τους έναν ιδιαίτερο, πρωτότυπο χαρακτήρα. Η πρώτη καινοτομία τους ήταν η προβολή του εικονογραφημένου, τόσο με τη θέσπιση ειδικού βραβείου, όσο και με την παρουσία στο χώρο της έκθεσης κάμποσων από τους πιο γνωστούς δημιουργούς του είδους, όπως η Claire Bretecher, ο Hugo Pratt, ο Jean-Claude Forrest, πατέρας της Μπαρμπαρέλλας, κ.ά. Η δεύτερη καινοτομία ήταν το «...και Τύ­ που», που πρόσθεσαν στο «Έκθεση Βιβλίου». Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο εκδότης και πρόεδρος της έκθεσης Pierre-Marcel Favre: «Σήμερα όλοι όσοι ασχολούνται με το γρά­ ψιμο ανήκουν σε μια μεγάλη οικογένεια. Οι δημοσιογράφοι γράφουν άρθρα, κάνουν έρευνες και αναλύσεις, που δημοσιεύονται στις εφημερίδες για τις οποίες εργάζονταιαλλά συχνά γράφουν και βιβλία, ενώ, από την άλλη, οι συγγραφείς δημοσιεύουν διηγήματα, νουβέλες και κριτικές σε περιοδικά και εφη­ μερίδες- τα συγκροτήματα τύπου εκδίδουν

1η Δ ΙΕ Θ Ν Η Σ ΚΑΙ ΤΥΠ Ο Υ .

όχι μόνο εφημερίδες αλλά και βιβλία». Ουσιαστικά, η πρόθεση των διοργανωτών δεν ήταν να παρουσιάσουν απλά και μόνο μια έκθεση, αλλά μάλλον μια πραγματική γιορτή, αφιερωμένη σε όλα τα είδη του γραπτού λό­ γου και της τυπογραφίας γενικά. Προς το σκοπό αυτό, πρόσφεραν στο κοινό ένα πλού­ σιο πρόγραμμα εκτάκτων εκδηλώσεων, επιμέρους εκθέσεων και επιδείξεων. Οι επισκέπτες είχαν έτσι την ευκαιρία κα­ θημερινά να παρακουθήσουν την εκτύπωση του ημερήσιου δελτίου της έκθεσης, κατα­ σκευή χαρτιού και επίδειξη σύγχρονου τυπο­ γραφικού εργαστηρίου, ή να δουν ειδικές εκ­ θέσεις όπως την «Βιβλίο και Τύπος» με μια επιλογή από καλλιτεχνικές αφίσσες· την «World Press Photo», με φώτογραφίες γνω­ στών δημοσιογράφων από τα σημαντικότερα γεγονότα της περασμένης χρονιάς· την «Ο Τύπος και η ιστορία του», με αυθεντικά πρω-

χρονικα/13

Ε Κ Θ Ε Σ Η Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ Γ Ε Ν Ε Υ Η 1987

τοσέλιδα παλιών εφημερίδων, καθώς και με 150 αποσπάσματα εφημερίδων του 17ου αιώ­ να- την «Τα πορτραίτα της λογοτεχνίας», μια επιλογή 100 φωτογραφικών πορτραίτων διά­ σημων συγγραφέων: Arrabal, Boukovski, Calvino, Durrell, κ.ά., από τη συλλογή της Sophie Bassouls- την «Ο μπαμπάς, η μαμά, το βιβλίο και εγώ», σχετικά με το παιδικό βιβλίο και τη θέση του στην οικογένεια- την «Η περιπέτεια του βιβλίου στη Γενεύη» με μια επιλογή βι­ βλίων που έχουν εκδοθεί στη Γενεύη από τον 16ο ώς το 19ο αιώνα. Παράλληλα, η κάθε μέρα της έκθεσης είχε το δικό της πρόγραμμα εκδηλώσεων: δημό­ σιες συζητήσεις με θέματα σχετικά με τον τύ­ πο, ημερήσιο και περιοδικό- διαλέξεις και σε­ μινάρια για τη γαλλική γλώσσα και τη σύγχρο­ νη γαλλοελβετική λογοτεχνία- γενικές συνε­ λεύσεις οργανισμών, όπως αυτού των βιβλιο­ πωλών και εκδοτών της γαλλόφωνης Ελβε­

τίας- πλειστηριασμό καλλιτεχνικών και σπά­ νιων βιβλίων επίσκεψη στην έκθεση των αντι­ προσώπων της Διεθνούς Ομοσπονδίας Περιο­ δικού Τύπου-, κ.τ.λ. Αρκετοί γνωστοί συγγραφείς, όπως ο Antho­ ny Burgess, ο Jean D’Ormesson ή η Christine Arnothy, καλεσμένοι από τους εκδοτικούς οί­ κους, κυκλοφορούσαν στους διαδρόμους της έκθεσης ή αφιέρωναν έργα τους στα περίπτε­ ρα των εκδοτών. Σε όλη τη διάρκεια της έκθεσης τέλος, απο■νεμήθηκαν εφτά συνολικά ειδικά βραβεία σε συγγραφείς, σχεδιαστές και δημοσιογρά­ φους: Το βραβείο Jean-Jacques Rousseau, 50.000 ελβετικά φράγκα για το καλύτερο κρι­ τικό δοκίμιο της χρονιάς- το βραβείο BD Philip Morris, 25.000 φράγκα για το καλύτερο εικο­ νογραφημένο- το βραβείο του κοινού, που απένειμε η Ελβετική Ραδιοφωνία σε ένα συγ­ γραφέα της γαλλόφωνης Ελβετίας- το βρα­ βείο Jean Dumur, στο δημοσιογράφο που διακρίθηκε πιο πολύ την περασμένη χρονιά- το βραβείο παιδικού βιβλίου, που απονεμήθηκε από τα ίδια τα παιδιά, και τέλος τα βραβεία Ελβετικής Κίνησης και Europa 1987, που απονεμήθηκαν σε έργα που θίγουν προβλήματα ελβετικού και ευρωπαϊκού επιπέδου αντίστοι­ χα. Όπως ήταν φυσικό, από τα 500 περίπου πε­ ρίπτερα της έκθεσης, τη μερίδα του λέοντος κατείχαν οι εκδοτικοί οίκοι, οι εφημεοίδες και τα πρακτορεία τύπου της Δυτικής Ευρώπης: Πάνω από 200 εκθέτες από την Ελβετία, γαλ­ λόφωνη, γερμανόφωνη και ιταλόφωνη- γύρω στους 120 από τη Γαλλία, και 60 περίπου από τις υπόλοιπες χώρες της Δυτικής Ευρώπης και το γαλλόφωνο Καναδά. Από τις ανατολι­ κές χώρες αντιπροσωπεύονταν: η Σοβιετική Ένωση, η Τσεχοσλοβακία, η Ουγγαρία, και τρεις βαλκανικές: η Βουλγαρία, η Γιου­ γκοσλαβία και η Αλβανία- από τις αραβικές χώρες: η Αίγυπτος, η Τυνησία, η Αλγερία, η Λιβύη και η Ο.Α.Π- από τη μαύρη Αφρική: η Ακτή του Ελεφαντοστού- από την Ασία: το Ισ­ ραήλ, η Περσία, η Ινδία, η Κίνα, η Βόρειος και η Νότιος Κορέα. Περίπτερα είχαν και όλοι οι διεθνείς οργανισμοί. Η έκθεση μόλις έκλεισε τις πόρτες της και είναι ακόμα νωρίς για να γίνει ένας λεπτομε­ ρής απολογισμός. Πάντως, τόσο οι διοργανω­ τές, όσο και οι αρχές της πόλης της Γενεύης, μοιάζουν ικανοποιημένοι. Νομίζω, λοιπόν, ότι μπορούμε άφοβα να συμπεράνουμε ότι η 1η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου και Τύπου της Γε­ νεύης δε θα είναι και η τελευταία. ΟΡΕΣΤΗΣ ΗΛΙΑΝΟΣ Οι φωτογραφίες είναι του Abdel Askri

Avrov Τ σέχω φ ο άνθρωπος της παύσης Α να σκα λεύοντα ς τις π ρ ό σ φ α τες μνήμες τον χειμώ να που πέρ α σ ε, ανάμεσα στα βιβλία πο υ διαβάσαμε ή ξεφ υλλίσαμε ο Α ντό ν Τσέχωφ, τρυφερή, μελαγχολική, αλλά και σα ρκα­ στική φυσιογνω μία, κέρδισε για μ ια φορά ακόμη την π ρ ο τί­ μη σή μας. Τον έχουμε αγαπήσει, τον έχουμε διαβάσει, τον έχουμε απολαύσει στις θεατρικές πα ρ α σ τά σ εις· μ ε λίγα λό ­ για μ α ς έχει επιβληθεί, μ α ς κέρδισε. Π οιος δε θυμά τα ι το Γλάρο, το Θείο Βάνία, τις Τ ρεις Α δελφ ές, το Βνσσινόκηπο, έργα που κυρίω ς τον έκαναν γνωστό στη χώ ρα μ α ς και που πα ίχτη κα ν και εξα κολουθούν να πα ίζοντα ι σε αλλεπάλλη ­ λες παραστάσεις. Ο Τσέχωφ ζώ ντας την εποχή της μ εγά λ η ς ακμής της ρω σι­ κή ς λογοτεχνία ς και κάτω από την επιρροή των ιδεών της γα λλική ς επανάστασης, πνεύμα ανήσυχο, ταλέντο -πολύ­ πλευρο, ανέπτυξε πλούσ ια λογοτεχνική και κοινω νική π α ­ ράλληλα δράση. Γράφει πλήθος διηγημάτω ν, τα οποία θεω­ ρούνται υ ποδείγμα τα γραφής, νουβέλες, χρονογραφ ήματα, επιφ υλλίδες. Ταυτόχρονα, συμμετέχει στην ίδρυση σχο­ λείω ν και βιβλιοθηκών. Π εριθάλπει δω ρεάν απ όρους και αρρώ στους. Π ά ντα σε τόνους χαμηλούς περιγράφ ει τα αν­ θρώ πινα πάθη, τη μοναξιά και τα αδιέξοδα. Μ ε τις εσκεμμένες πα ύσ εις στα σημεία εκείνα όπου ό λόγος γίνεται ελλει­ π τικός δια φ α ίνεται αχνά η πλήξη στις άδειες ώρες της ζω ής... «Από τον άνθρω πο πεθαίνει ό, τι υπόκειται στις π έν­ τε αισθήσεις. Ό ,τ ι όμως βρίσκεται πέρα α π ’ αυτές και φ α ί­ νεται πω ς είναι κάτι τεράστιο, ασύλληπτο και έξοχο, εξακο­ λουθεί να υπάρχει». Το αφιέρωμα επιμελήθηκε η Βάσω Σπάθή

Ευχαριστούμε θερμά τον Ελληνο-Σοβιετικό Σύνδεσμο και το θέατρο Τέχνης, καθώς και τους Γ. Σαρηγιάννη Κ. Μπάκα για το φωτογραφικό υλικό που μας παραχώρησαν.

16/αφιερωμα

Γιάννης Κρητικός

Χρονολογώ Αντόν Πάβλοβίτς Τσέχωφ (1860- 1904) I860 Στις 21 του Γενάρη γεννήθηκε στο Ταγκανρόγκ, κωμόπολη της Νότιας Ρωσίας, στη βορειο-ανατολική ακτή της Αζοφικής Θά­ λασσας, ο Αντόν Τσέχωφ. Ήταν το τρίτο από τα έξι παιδιά του Πάβελ Γιεγκόροβιτς, εμπόρου αποικιακών, και της Ευγε­ νίας Γιακόβλιεβνα. Τα αδέλφια του: ο Αλεξάντρ, γεννήθηκε το 1855, ο Νικολάι το 1858, ο Ιβάν το 1861, η Μαρία το 1863 και ο Μιχαήλ το 1865. Έ να ακόμα κορίτσι, που γεννήθηκε το 1869, έζησε μόνο δύο χρόνια. Οι μαρτυρίες που διασώθηκαν για την ατμόσφαιρα που βασίλευε μέσα στην οικογένεια τονίζουν τον δεσποτισμό και τη βαναυσότητα του πατέρα και τις άκαρπες, κατά κανόνα, προσπάθειες της μητέρας να μετριάσει τη σκλη­ ρότητα και τις δυναστευτικές διαθέσεις του συζύγου της απέ­ ναντι στα παιδιά και στην ίδια. Φιλοδοξία του παντοπώλη Πά­ βελ Γιεγκόροβιτς, ήταν να δώσει στους βλαστούς του ανώτερη μόρφωση ώστε ν’ ανέβουν πιο ψηλά από τον ίδιο - έμπορο δεύτερης τάξης - στην επαγγελματική και κοινωνική κλίμακα της κωμόπολης. Για τη μητέρα του Αντόν Τσέχωφ, Ευγενία Γιακόβλιεβνα, ο αδελφός του Μιχαήλ γράφει: «Ήταν πεπει­ σμένη αντίπαλος της δουλοπαροικίας... μας αφηγούνταν όλες τις βιαιοπραγίες των τσιφλικάδων σε βάρος των χωρικών και μας ενέπνεε την αγάπη και τον σεβασμό όχι μόνο στον καθένα που ήταν καλύτερός μας, αλλά και στα μικρά πουλιά και ζώα και γενικά σ’ όλα τα ανυπεράσπιστα πλάσματα». (Μ. Τσέχωφ στον τόμο «Γύρω από τον Τσέχωφ. Συναντήσεις και εντυπώσεις», Λογοτεχνικές εκδόσεις, Μόσχα, 1981, σ. 33).

Πάβελ Γιεγκόροβιτς.

1867 Ο Πάβελ Γιεγκόροβιτς στέλνει τον Αντόν και τον Νικολάι στο πεντατάξιο ελληνικό σχολείο του Νικολάου Βουτσινά, με την ελπίδα ότι η γνώση της ελληνικής γλώσσας θα εξασφάλιζε στα παιδιά μια καλή θέση σε κάποιον μεγάλο εμπορικό οίκο, μια και στο Ταγκανρόγκ (Ταϊγάνιον) κυριαρχούσαν οι πλούσιοι Έλληνες έμποροι. Δεν άργησε να διαπιστώσει, από την πρώτη κιόλας χρονιά, την παταγώδη αποτυχία αυτής της πρωτοβου­ λίας του, που του στοίχισε αρκετά ρούβλια.

1868-1879 Τέλη Αυγούστου. Ο Αντόν γράφτηκε στην προκαταρκτική τά­ ξη του οκτάχρονου ρωσικού γυμνασίου του Ταγκανρόγκ, όπου

Ευγενία Γιακόβλιεβνα.

αφιερω μα/17 διδάσκονταν η λατινική, η ελληνική, η παλαιοσλαβική και η ρωρική. Δε διακρίθηκε ούτε εδώ. Στην τρίτη τάξη έμεινε στά­ σιμος, γιατί απέτυχε στη Γεωγραφία και στην Αριθμητική. Στάσιμος έμεινε και στην πέμπτη τάξη γιατί δεν πέρασε στα Ελληνικά. Οι αιτίες είναι πολλές: οι πολύωρες εξωσχολικές ασχολίες που επέβαλλε ο πατέρας σ’ όλα τα παιδιά του, πρόβες στη χορωδία, μαθήματα, στο σπίτι, ξένων γλωσσών κυρίως της γαλλικής, δουλειά βοηθητική στο παντοπωλείο, απουσίες από το σχολείο όταν άρχισαν οι οικονομικές δυσκολίες και δεν υπήρχαν λεφτά για τα δίδακτρα κτλ. Η κυριότερη όμως αιτία ήταν ότι το σύστημα διδασκαλίας και οι κανονισμοί, που μπή­ καν εκείνο τον καιρό στο γυμνάσιο, κάθε άλλο παρά κέντριζαν την αγάπη για τη σχολική μάθηση. Αντίθετα, στα πιο ζωντανά και στοχαστικά παιδιά προκαλούσαν μιαν ακαταμάχητη απο­ στροφή προς τη γυμνασιακή «σοφία». Το γυμνάσιο του Ταγκανρόγκ έκανε τον Τσέχωφ να νιώθει σ’ όλη τη ζωή ένα βαθύ μίσος για το δημοσιοϋπαλληλικό ζήλο και την επιθετική αντιπνευματικότητα, την τυποκρατία, τη βαρύ­ γδουπη μετριότητα. Προφανώς τούτο το κλίμα του γυμνασίου - μαζί μ’ εκείνο του σπιτιού - έπαιξε σημαντικό ρόλο στη δια­ μόρφωση του ψυχικού κόσμου του μελλοντικού συγγραφέα. Τα βιώματά του από εκείνη τη «ζοφερή» περίοδο θα του δώσο ν αργότερα το θέμα ενός διηγήματος, «Ο ενθηκευμένος άνθρω­ πος» (1898). Σ’ επιστολή του, το 1892, θα γράψει: «Παιδί έλαβα θρησκευτική μόρφωση και ανατροφή με εκκλη­ σιαστικά άσματα και ανάγνωση των Αποστόλων και την υπο­ χρέωση να βοηθώ στο ιερό και να κάνω τον κωδωνοκρούστη... Όταν τώρα αναθυμιέμαι τα παιδικά-μου χρόνια, μου φαίνον­ ται αρκετά ζοφερά. Η θρησκεία τώρα δεν υπάρχει για μένα... Ό ταν με τα δυο αδέρφια μου ψέλναμε στην εκκλησία τρίο, όλοι μας κοίταζαν με τρυφερότητα και ζήλευαν τους γονιούς μας, ενώ εμείς, την ίδια στιγμή, νιώθαμε σαν μικροί κατάδικοι σε κάτεργο». (Επιστολές, τόμος 5, σ.20, έκδ. «Ναούκα», 19741984).

Νικολάι Τσέχωφ.

1873 Το καλοκαίρι επισκέπτεται, για δεύτερη χρονιά, τον παππού του Γιεγκόρ Μιχάηλοβιτς στη στέπα. Ύστερα από ένα μπάνιο στα κρύα νερά του ποταμού, ο Αντόν αρρωσταίνει βαριά. Εξαντλημένο από τον πυρετό, μισοπεθαμένο τον μεταφέρουν σ’ ένα πανδοχείο. Χρόνια αργότερα θα θυμάται την ομορφιά του, τοπίου και τους φιλόξενους οικοδεσπότες του τυχαίου καταλύ­ ματος. Όλες αυτές τις εντυπώσεις και συναντήσεις θα τις περι­ γράφει στο διήγημα «Η Στέπα». Το Ταγκανρόγκ είχε τη φήμη όχι μόνο ενός εμπορικού κέν­ τρου, αλλά και μιας πολιτιστικής όασης. Με τη θεατρική ζωή της πόλης, ο Αντόν ήρθε για πρώτη φορά σ’ επαφή όταν βρέ­ θηκε στην παράσταση της οπερέτας του Όφφενμπαχ «Η ωραία Ελένη». Από τότε έγινε τακτικός θεατής στη γαλαρία του Θεά­ τρου, που γέμιζε πάντα από ένα θορυβώδη μαθητόκοσμο. Το

Το θέατρο τον Ταγκανρόγκ.

Η εκκλησία τον Μιτροφάνη όπου έψελ­ ναν τα όνο αδέλφια Τσέχωφ.

18/αφιερωμα θέατρο ήταν για τον μικρό Αντόν μια διέξοδος από τις ασφυ­ κτικές συνθήκες του σπιτιού και μια φυγή από την ελληνική και λατινική γραμματική, αλλά πριν απ’ όλα ήταν ένα μέσο επικοινωνίας με την πνευματική δημιουργία, την τέχνη. Εδώ θα γνωρίσει τα έργα του Σαίξπηρ, του Γκριμπογιέντοφ, του Γκόγκολ, του Οστρόφσκι... Η γοητεία του θεάτρου θα σπρώξει τον Αντόν και τα αδέρφια του να στήσουν ένα σωστό ερασιτε­ χνικό θεατράκι στο ευρύχωρο σπίτι ίου φίλου τους Αντρέι Ντρόσσι, με παλκοσένικο, αυλαία, ντεκόρ, φουαγιέ και με... εισιτήρια αριθμημένα. Την πρώτη αμοιβή του ως ηθοποιός, ο Αντόν θα την πάρει στα 13 του χρόνια όταν, μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο ξεγέλά τον σπλαχνικό θείο του Μιτροφάνη, που του δίνει «ελεημοσύνη», τρία καπίκια.

1874 Η οικογένεια Τσέχωφ μετακομίζει στο νέο ιδιόκτητο σπίτι της, στην οδό Κοντόρσκανια. Τα έξοδα για το χτίσιμο εξανέμισαν τις οικονομίες του Πάβελ Γιεγκόροβιτς και ανακγάστηκε να δανειστεί, για την αποπεράτωση της οικοδομής, 500 ρούβλια από την Εταιρεία Αμοιβαίας Πίστωσης. Για ν’ ανακουφιστεί κάπως νοικιάζει ένα τμήμα του σπιτιού σε κάποιον Σελιβάνοφ, υπάλληλο του Εμπροδικείου.

1875 Τον Αύγουστο, ο Αλέξαντρος, που είχε πάρει το απολυτήριο του γυμνασίου, φεύγει στη Μόσχα για να σπουδάσει μαθηματι­ κά στο Πανεπιστήμιο, αλλά και για να γλιτώσει οριστικά από την τυραννική εξουσία του πατέρα του. Παίρνει μαζί του και τον Νικολάι που, αν και δεν είχε ακόμα τελειώσει το γυμνάσιο, αποφάσισε ν’ αναπτύξει το ταλέντο του στη ζωγραφική και να γραφτεί στη Σχολή Καλών Τεχνών, στη Μόσχα. Ο Αντόν, το ίδιο καλοκαίρι, αρχίζει να εκδίδει σ’ ένα μοναδικό χειρόγραφο αντίτυπο το χιουμοριστικό περιοδικό «Ο Τραυλός» («Ζαΐκα»), που αφού έκανε τον γύρο του σχολείου, έφτανε στη Μόσχα, στα δύο αδέρφια. Η έκδοση του «Τραυλού» θα συνεχιστεί ώς την άνοιξη του 1876.

1876 Η εμπορική σταδιοδρομία του Πάβελ Γιεγκόροβιτς παίρνει τέ­ λος. Πνιγμένος στα χρέη και για να γλιτώσει από τους πιστω­ τές του φεύγει τον Απρίλη στη Μόσχα, χάνοντας κινητή και ακίνητη περιουσία. Η μητέρα του Αντόν, μη έχοντας πια στέγη πάνω από το κεφάλι, φεύγει κι αυτή, το φθινόπωρο, στη Μό­ σχοΓ; παίρνοντας μαζί της τα δυο μικρότερα παιδιά της, τη Μα­ ρία και τον Μιχαήλ, αφού παράγγειλε στον Αντόν να ξεπουλή­ σει τα έπιπλα και την παλιατσαρία και να της στείλει τα χρή­ ματα στη Μόσχα. Έτσι, στο Ταγκανρόγκ έμειναν ο Αντόν και ο Ιβάν. Για να ζήσει και να βοηθήσει τον άνεργο πάντα πατέρα και τη μητέρα, ο Αντόν έτρεχε με σκισμένες μπότες να δίνει μαθήματα κα. έστελνε ταχτικά στη-Μόσχα κάποια δεματάκια, που η μητέρα του δεχόταν σαν μάννα τ’ ουρανού. Ο Ιβάν κουτσοπερνούσε κι αυτός δουλεύοντας σαν βιβλιοδέτης.

1877 Τον Ιούνιο ο Ιόχρονος Ιβάν άφησε το γυμνάσιο κι έφυγε στη

Τα αδέλφια του Α.Τ. Από πάνω: Αλέ­ ξανδρος, Μαρία χαι Μιχαήλ.

αφιερωμα/19 Μόσχα, όπου πέτυχε να περάσει τις εξετάσεις για δάσκαλος ενορίας και να πάρει σε λίγο μια θέση δημοδιδάσκαλου στο Βοσκρεσένσκ, περιοχή της Μόσχας. Ο Αντόν συνεχίζει τις γυ­ μνασιακές σπουδές του, γράφεται στη νεοσύστατη δημοτική βι­ βλιοθήκη του Ταγκανρόγκ και είναι τακτικός επισκέπτης στο αναγνωστήριο, όπου καταβροχθίζει τόμους ρωσικής και ξένης λογοτεχνίας, αλλά και Buckle και Schopenhauer. Ο κύκλος των πνευματικών ενδιαφερόντων του είναι ευρύτατος: διαβάζει τον «Κόσμο» του μεγάλου φυσιοδίφη και γεωγράφου Alexander Humboldt και ζητάει από τον αδελφό του Αλεξάντρ να του στείλει από τη Μόσχα ένα βιβλίο Χημείας. Ενδιαφέρον έδειχνε και για τους αρχαίους κλασικούς. Διαβάζει ακόμα τα χιουμο­ ριστικά περιοδικά «Ο Τζίτζικας» («Στρεκόζα») και «Το Ξυ­ πνητήρι» (Μπονντίλνικ»). Το Πάσχα περνά τις διακοπές του στη Μόσχα, με τους γονείς του, που είχαν νοικιάσει ένα επιπλωμένο δωμάτιο και ζούσαν στα όρια της εξαθλίωσης. Η θεατρική ζωή της Μόσχας τον εν­ τυπώσιασε. Διαπιστώνει την τεράστια διαφορά με το θέατρο του Ταγκανρόγκ. Από τον Νοέμβρη αρχίζει να στέλνει στον Αλεξάντρ μικρά κείμενα για δημοσίευση σε μοσχοβίτικα περιο­ δικά, χωρίς επιτυχία.

1878 Ο Αντόν Τσέχωφ στέλνει στον αδελφό του Αλεξάντρ το κωμειδύλλο Ό χι δίχως λόγο κακάριζε η κότα και ένα δράμα, Δίχως πατέρα, που τα κείμενά τους δεν σώθηκαν, αλλά από τα απαν­ τητικά γράμματα του Αλεξάντρ φαίνεται καθαρά ότι δεν έγι­ ναν δεκτά μ’ ενθουσιασμό. Για το πρώτο, ο Αλεξάντρ παραθέ­ τει τη γνώμη του συγγραφέα Σολοβιόφ: «Ύφος θαυμάσιο, το ταλέντο υπάρχει, αλλά η παρατηρητικότητα είναι μικρή και λείπει η πείρα της καθημερινής ζωής. Με τον καιρό qui sait (γαλλικά στο κείμενο), μπορεί να εξελιχθεί σ’ έναν ικανό συγ­ γραφέα». Για το δεύτερο, ο μεγάλος αδερφός είναι πολύ αυ­ στηρός: «Δύο σκηνές είναι έξυπνα δουλεμένες,... όμως στο σύ­ νολό του το δράμα είναι ένα ασυγχώρητο αν και απονήρευτο κατασκεύασμα».

1879-1880 Ο Τσέχωφ παίρνει το απολυτήριο του γυμνασίου του Ταγκαν­ ρόγκ και φεύγει αμέσως για τη Μόσχα. Η άδεια μετακίνησης που, του χορήγησε η δημοτική αρχή με ημερομηνία 2 Αυγούστου, έγραφε μεταξύ άλλων: «Ηλικία 19 ετών - ύψος 2 πήχεις

Ι6άν Τσέχωφ. Το γυμνάσιο του Ταγκανρόγκ. Ο Α.Τ., στις 15 Ιουνίου, ημέρα αποφοί­ τησής του από το γυμνάσιο.

20/αφιερωμα και 9 βερσόκ (1,82 μ.), μαλλιά και φρύδια σκούρα ξανθά, μά­ τια καστανά, μύτη, στόμα μέτρια, πρόσωπο μακρουλό, καθα­ ρό...». Το φθινόπωρο είναι φοιτητής της σχολής Ιατρικής του Πανεπιστημίου της Μόσχας. Ταυτόχρονα αρχίζει να συνεργά­ ζεται δραστήρια με εφημερίδες και χιουμοριστικά περιοδικά της Μόσχας και, κατόπι, και της Πετρούπολης. Από τα τέλη του 1879 αρχίζει να γράφει με πολύ πιεστικές χρονικές προθε­ σμίες. Γράφει πολύ για να κερδίζει αρκετά, ώστε να μπορεί, μαζί με την υποτροφία του και τα νοίκια των δύο οικοτρόφων φοιτητών στο νέο διαμέρισμα της οδού Γκρασέφκα, να ζήσει την οικογένεια, της οποίας γίνεται ο αναγνωρισμένος αρχηγός. Παραμερίζεται έτσι η πατριαρχική τυραννία του πατέρα, που έπιασε στο μεταξύ μια ταπεινή θεσούλα σε κάποιον εμπορικό οίκο, ζούσε αλλού - όπως κι ο μεγάλος γιος του, ο Αλεξάντρ κι ερχόταν να δει την οικογένεια τις Κυριακές. Έτσι, πα­ ράλληλα με τις σπουδές στη Σχολή Ιατρικής, που απαιτούσαν σκληρή και χρονοβόρα δουλειά, από το πρωί ώς τις 3 το από­ γευμα, ο Αντόν ανέπτυσσε μεγάλη λογοτεχνική δραστηριότητα: επιφυλλίδες, χρονογραφήματα, διηγήματα, νουβέλες, δημοσι­ εύονται, στη διάρκεια των πανεπιστημιακών χρόνων, σε διά­ φορα χιουμοριστικά περιοδικά της Μόσχας («Το Ξυπνητήρι», «Μόσχα», «Φως και Σκιές», «Νέα της Ημέρας», «Ψυχαγωγία», «Τριζόνι»...) και της Πετρούπολης («Ο Τζίτζικας», «Θραύσμα­ τα») και σε άλλες περιοδικές εκδόσεις. Στα τέλη του 1880 γνωρίζει τον νεαρό τότε ζωγράφο Ισαάκ Λεβιτάν, τον κατοπινό μεγάλο Ρώσο τοπιογράφο. Περνά τις εξετάσεις του πρώτου έτους στην Ιατρική, με καλούς βαθμούς, εκτός από την Ανατομία. Φθινόπωρο-Χειμώνα, γράφει ένα τε­ τράπρακτο ατιτλοφσρητο έργο που, μετά την απόρριψή του από το Μικρό (Μάλι) Θέατρο, το χειρόγραφό του καταστρά­ φηκε από τον συγγραφέα. Το 1920 θα βρεθεί μια πρώτη γραφή του, που θα δημοσιευτεί με τον τίτλο Πλατόνοφ και θα παιχτεί στη Γαλλία, Γερμανία, ΗΠΑ, Αγγλία και στη Σοβιετική Ένω­ ση (το 1959).

1881-1882 Την 1η Μαρτίου 1881 δολοφονείται ο τσάρος Αλέξανδρος Β' από μέλη της «Ναρόντναγια Βόλια» («Λαϊκής Θέλησης»). Τον διαδέχεται ο Αλέξανδρος Γ'. Αρχίζουν τα δύσκολα χρόνια της άγριας πολιτικής αντίδρασης, αλλά και τών ριζικών κοινωνικο-πολιτικών ανακατατάξεων και της ανόδου του εργατικού κινήματος που εμπνέεται από την επαναστατική θεωρία του μαρξισμού. Ο Τσέχωφ, δευτεροετής τότε φοιτητής της Ιατρι­ κής, δεν πήρε μέρος στις φοιτητικές ταραχές· τάχθηκε με την πλειοψηφία των φοιτητών που, αν και δεν έμειναν αδιάφοροι, δεν ήταν ενεργοί επαναστάτες. Ο ίδιος ο Τσέχωφ έκρινε ότι η κοινωνική πρδοδος θα επιτευχθεί με την εξάπλωση της παι­ δείας. Ο Τσέχωφ αφού τέλειωσε με επιτυχία, το καλοκαίρι του 1882, το τρίτο έτος της Ιατρικής, περνάει τις διακοπές του στο χωριό Βοσκρεσένσκ, στο σπίτι του αδελφού του Ιβάν, που είχε διοριστεί εκεί δάσκαλος. Μια συλλογή κειμένων με τίτλο Α τα­ ξία που ο Αντόν είχε έτοιμη για τύπωμα, δεν εκδόθηκε γιατί απορρίφθηκε από τη λογοκρισία.

1883 Ο Τσέχωφ είναι στο τέταρτο έτος της Ιατρικής, αποφασισμένος

Ο Α.Τ. το 1880 στη Μόσχα, μετά την εί­ σπραξη τον πρώτον μισθού ως σνγγραΤο σχέδιο αντό διακοσμούσε το εξώφνλλο της σνλλογής κειμένων τον Α.Τ. με τίτλο: «Αταξία».

αφιερωμα/21 να κάνει καριέρα γιατρού. Σε γράμμα του στον αδελφό του Αλεξάντρ (13 Μαϊου) τονίζει: «Είμαι δημοσιογράφος γιατί γράφω πολύ, αλλά αυτό είναι προσωρινό... Αν είναι να συνεχίσω το γράψιμο, θα το κάνω από απόσταση... Θα ριχτώ με τα μούτρα στην ιατρική· αυτή είναι η μόνη μου σωτηρία...». Σκέ­ φτεται να εκδώσει μιαν επιστημονική μελέτη για τις σχέσεις των δύο φύλων στα διάφορα είδη ζώων, Ιστορία της σεξουαλι­ κής επιβολής, στηριζόμενος στη δάρβινική θεωρία και μέθοδο. Το σχέδιο εγκαταλείπεται μπρος στο άγχος των εξετάσεων. Προσπαθεί να πείσει τον Λέικιν να του μεγαλώσει τη στήλη που έχει αναλάβει στα «Οσκόλκι» («Θραύσματα») - 100 αρά­ δες - και να του δημοσιεύσει και σοβαρά διηγήματα. Θα κρα­ τήσει τη στήλη ώς το 1885. Η οικονομική κατάσταση της οικο­ γένειας βελτιώνεται: «...έχουμε και πιάνο και καινούρια, δικά μας, έπιπλα...». Δημοσιεύεται το διήγημά του Ο χοντρός και ο λιγνός, όπου χλευάζεται η μικροαστική ξιπασιά και μικρόνοια.

1884 Ο Τσέχωφ εκδίδει την πρώτη του συλλογή διηγημάτων με τίτλο Παραμύθια της Μελπομένης, που ήταν μάλλον μια εμπο­ ρική αποτυχία. Την αποτυχία αυτή την επικάλυψε η χαρά της επιτυχίας τού Αντόν στις τελικές πτυχιακές εξετάσεις. Στις 25 Ιουνίου γράφει στον διευθυντή των «Οσκόλκι» Λέικιν: «Τώρα βρίσκομαι στη γη της επαγγελίας. Έχω τη σιγουριά που μου δίνει η ταυτότητα του γιατρού...». Και υπογράφει: «Δόκτωρ Α. Τσέχωφ, νομίατρος». Το ίδιο καλοκαίρι θα βρεθεί στο αγροτικό νοσοκομείο του Τσίκινο, κοντά στο Βοσκρεσένακ, όπου το περσινό καλοκαίρι, φοιτητής ακόμα, είχε γνωρίσει τον διευθυντή, δρα Αρχάγγελσκι. Τώρα όμως πήγε σαν γιατρός. Αρχίζει να σχεδιάζει ένα φιλόδοξο έργο, την Ιατρική επιστήμη στη Ρωσία, που έμεινε κι αυτό απραγματοποίητο: το παραμέ­ ρισε η συγγραφική δραστηριότητα. Στα 5 χρόνια των ιατρικών σπουδών του (1879-1884), ο Τσέχωφ έχει κιόλας δημοσιεύσει σε περιοδικά, με διάφορα ψευδώνυμα, γύρω στα 300 κείμενα, ανάμεσά τους τα ακόλουθα: Γάμος από συμφέρον, Ο χοντρός και ο λιγνός, Ο θάνατος ενός υπαλλήλου, Το σουηδικό σπίρτο, Χειρουργική, Βιβλίο παραπόνων, Μάσκα, Χαμαιλέων, Εξετά­ σεις για δίπλωμα, Κατάλληλα μέτρα κ.ά. Συναντά για πρώτη φορά τον μεγάλο ζωγράφο Ιλία Γεφίμοβιτς Ρέπιν. Τον Δεκέμβρη έχει την πρώτη αιμόπτυση, που συ­ νεχίζεται για πολλές μέρες. Την αποδίδει στη ρήξη κάποιου αγγείου.

1885 Συνεχίζει να δημοσιεύει διηγήματα (Στη μεγάλη στράτα, Ο λοχίας Πριμπισέγεφ, Ο κακοποιός, Η αλογοοικογένεια κ.ά.) που τα διακρίνει η έγνοια της αντικειμενικής απεικόνισης της πραγματικότητας, η διεισδυτική ψυχολογική παρατήρηση, η λεπτή ειρωνεία, η αποφυγή προσωπικών αξιολογικών κρίσεων, η φροντίδα του ύφους, που ο Τσέχωφ το θέλει λιτό και άμεσο, το σκιτσάρισμα με αδρές πινελιές προσώπων απ’ όλα τα κοινω­ νικά στρώματα και επαγγέλματα, του τρόπου που ζουν, σκέ­ φτονται και ενεργούν. Συνθέτει έτσι σιγά σιγά, χωρίς να το συνειδητοποιεί, μια μεγάλη τοιχογραφία της εποχής και του τόπου, μ’ ένα φόντο όπου ξεχωρίζουμε επικαιρότητες διαχρο­ νικές, εθνικές και παγκόσμιες. Τα γραφτά του ο Τσέχωφ τα υπογράφει με τα πιο διαφορετικά ψευδώνυμα: ,«Γιατρός χωρίς

Ο Α .Τ. την ημέρα που αποφοίτησε από το πανεπιστήμιο.

22/αφιερωμα ασθενείς», «Ευέξαπτος άνθρωπος», «Γ. Χοντροκεφαλίδης», «Αδελφός του αδελφού μου», «Άνθρωπος χωρίς σπλήνα» κ.τ.λ., αλλά συχνότερα με το «ψευδώνυμο» που του έδωσε ο μοναδικός αγαπημένος δάσκαλος του γυμνασίου του Ταγκανρόγκ πρωθιερέας Ποκρόφσκι: «Αντόσα Τσεχοντέ». Από τον Μάη, συνεργάζεται με την «Εφημερίδα της Πετρούπολης».

1886 Η οικογένεια Τσέχωφ μετακομίζει σε ολόκληρο διώροφο σπίτι, στην οδό Σαντόβαγια Κουντρίσκαγια, στο κέντρο της Μόσχας, όπου ο γιατρός έχει δικό του γραφείο για να υποδέχεται τους ασθενείς του. Στην αρχή του χρόνου ο εκδότης της μεγάλης εφημερίδας της Πετρούπολης «Νέοι Καιροί», Αλέξης Σ. Σουβόριν, προτείνει στον Τσέχωφ συνεργασία με 12 καπίκια την αράδα, αμοιβή πο­ λύ ικανοποιητική. Ο Τσέχωφ δέχεται και η εφημερίδα δημοσι­ εύει, τον Φλεβάρη, το διήγημά του Παννυχίδα. Κυκλοφορεί η νέα συλλογή του Τσέχωφ Ποικίλα διηγήματα. Τον Μάρτη λαβαίνει ένα γράμμα από τον διάσημο συγγραφέα Ντμίτρι Βασίλιεβιτς Γρηγορόβιτς, τότε 65 χρόνων. Το γράμμα τον ξάφνιασε: «Έχετε ένα γνήσιο ταλέντο, - έγραφε ο Γρηγο­ ρόβιτς - ένα ταλέντο που σας κάνει να προπορεύεστε από τον κύκλο των λογοτεχνών της νέας γενιάς». Και αφού τον έψεγε για τη χρησιμοποίηση ψευδωνύμου, τον συμβούλευε να πάψει να γράφει με βιασύνη: «Δεν γνωρίζω την οικονομική σας κατά­ σταση, αλλά κι αν ακόμα δεν είναι σπουδαία, καλύτερα να πεινάσετε, όπως κάναμε κι εμείς, και να φυλάξετε τις εντυπώ­ σεις σας για μιαν ωριμότερη και ολοκληρωμένη δουλειά... που θα βγει σε ώρες έμπνευσης». Ακόμα του συνιστούσε να μη σπρώχνει τον ρεαλισμό ώς τη χυδαιολογία. Τρεις μέρες αργό­ τερα ο Τσέχωφ απάντησε εκφράζοντας τη συγκίνηση και τις ευχαριστίες του. Ένα γράμμα του της 6 Απριλίου δείχνει ότι ξέρει πια πως είναι φυματικός: «Είμαι άρρωστος. Έχω αιμόπτυση και νιώθω αδυναμία... Δεν γράφω...».

1887 Με τα 300 ρούβλια προκαταβολή, που του έδωσε ο Σουβόριν για την έκδοση μιας συλλογής 16 διηγημάτων, ο Τσέχωφ επι­ σκέπτεται, στις αρχές του Απρίλη τη γενέτειρά του, το Ταγκανρόγκ, αναζητώντας τις αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας του. Φιλοξενείται στο σπίτι του θείου του Μιτροφάνη. Θα μεί­ νει κατάπληκτος από την καθυστέρηση, την αμορφωσιά, την έλλειψη πολιτιστικής κίνησης, τον νωθρό τρόπο ζωής: «Οι 60.000 κάτοικοι ασχολούνται με το να τρώνε, να πίνουν, να γεννοβολούν και δεν ενδιαφέρονται για τίποτε...». Τον Ιούλιο δημοσιεύεται το διήγημα Ευτυχία. Η νέα συλλο­ γή διηγημάτων Σούρουπο κυκλοφορεί το φθινόπωρο. Ο Τσέ­ χωφ τελειώνει την πρώτη γραφή του τετράπρακτου θεατρικού έργου Ιβάνοφ (θ’ ακολουθήσουν κι άλλες το 1888-1889 και μέ­ χρι το 1901). Η πρεμιέρα δόθηκε στη Μόσχα στις 19 Νοεμβρίου και ήταν πλήρης αποτυχία.

1888 Την πρωτοχρονιά αρχίζει να γράφει ένα μεγάλο διήγημα που το σχεδίαζε από χρόνια: τη Στέπα.

ο Α.Τ. το 1888

αφιερωμα/23 Η Στέπα τελείωσε σ’ ένα μήνα κι έγινε δεχτή μ’ ενθουσιασμό από τους φίλους (Πλεστσέγεφ και Κορολένκο), που τους ζητή­ θηκε να την κρίνουν. Η διεύθυνση του «Αγγελιοφόρον τον Βορρά» κατέβαλε στον Τσέχωφ χίλια ρούβλια (ποσό που εντυ­ πώσιασε το συγγραφέα) και δημοσίευσε τη Στέπα στο τεύχος του Μάρτη. Ο Α. Οστρόφσκι, ο Λεσκόφ και ο Σαλτικόφ Στσεντρίν υποδέχτηκαν το έργο με θερμά εγκώμια. Ακολουθεί ένα μονόπρακτο, η Αρκούδα. Αρχές του Οχτώβρη, το Φιλολογικό τμήμα της Ακαδημίας των Επιστημών της Πετρούπολης απονέμει στον Τσέχωφ το βραβείο Πούσκιν για τη συλλογή Σούρουπο. Με τα 500 ρούβλια του βραβείου ο Τσέ­ χωφ σκέφτεται ν’ αγοράσει ένα αγρόκτημα. Ξαναδουλεύει τον Ιβάνοφ και γράφει το διήγημα Ονομαστική γιορτή και δύο άλ­ λα μονόπρακτα: το Κύκνειο άσμα και την Πρόταση γάμον.

1889 Στις 31 Ιανουάριου ο Ιβάνοφ παίζεται στο αυτοκρατορικό θέα­ τρο Αλεξαντρίσκι στην Πετρούπολη με απρόσμενη για τον Τσέ­ χωφ επιτυχία. Στις 17 Ιουνίου ο αδελφός του Νικολάι πεθαίνει από φυματίωση των πνευμόνων. Τον Αύγουστο ο Τσέχωφ βρί­ σκεται στη Γιάλτα, όπου γράφει το διήγημα Βαρετή ιστορία, που έχει για θέμα τον θάνατο και τη γαλήνια στάση του δίχως πίστη γέρου καθηγητή, ήρωα του διηγήματος, μπρος στην αιώ­ νια νύχτα που τον περιμένει. Ακολουθεί, τον Οχτώβρη, ένα θεατρικό Το στοιχειό του Δάσους, που η λογοκρισία και η κρι­ τική επιτροπή του Θεάτρου Αλεξαντρίσκι στην Πετρούπολη το απορρίπτουν. Ωστόσο, ο Τσέχωφ το ξαναδουλεύει και το υπο­ βάλλει στο Θέατρο Αμπράμοφ της Μόσχας, που το δέχεται. Η πρεμιέρα, στις 27 Δεκεμβρίου, ξεσηκώνει οξύτατες κριτικές. Ο Τσέχωφ είναι γεμάτος πίκρα και απογοήτευση. Σ’ αυτή την ψυ­ χική κατάσταση, τυχαία πέφτουν στην προσοχή του οι σημειώ­ σεις του αδελφού του Μιχαήλ από τις παραδόσεις ποινικού δι­ καίου. Αυτό του έδωσε την ιδέα να ταξιδέψει στη Σαχαλίνη, το νησί κάτεργο του Ειρηνικού. Βάλθηκε να διαβάζει όλα τα σχε­ τικά συγγράμματα και ντοκουμέντα. Ο ίδιος έλεγε πως είχε πάψει να είναι συγγραφέας και πως έγινε γεωγράφος, γεωλόγος, μετεωρολόγος, εθνολόγος...

Σκηνή από την «Αρκούδα», θέατρο Τέ­ χνης, 1954-55. Β. Ζαβιτσιάνον . Ο Α.Τ. στην νπάιθρο της Ρωσίας.

1890 Πριν ξεκινήσει για το μακρινό νησί, δημοσίευσε άλλη μια συλ­ λογή με νουβέλες με τον τίτλο Βαρύθυμοι άνθρωποι κι έστειλε στον Σουβόριν ένα εκτενές διήγημα για τους «Νέους Καιρούς»: Οι κλέφτες. Στη Σαχαλίνη έφτασε στις 11 Ιουλίου, ύστερα από ένα εξαντλητικό ταξίδι 50 ημερών. Αμέσως στρώθηκε στην έρευνά του, με επισκέψεις στις φυλακές, ανακρίνοντας καταδί­ κους στα ορυχεία και στα παραπήγματα, σημειώνοντας σε καρ­ τέλες τις παρατηρήσεις του. Είδε με τα μάτια του τη βαναυσό­ τητα και το σαδισμό των δεσμοφυλάκων, τις μαστιγώσεις, τις γυναίκες κατάδικους και τις γυναίκες που έρχονται να δουν τους άντρες τους, παιδιά εγκαταλειμμένα, ρακένδυτα, αναλφά­ βητα, τρομαγμένα... Γύρισε στη Μόσχα στις αρχές του Δεκέμ­ βρη. Αναβάλλει τη δημοσίευση της έρευνας και αρχίζει να γρά­ φει το μεγάλο διήγημα Η μονομαχία. Οι κρίσεις του βήχα και οι καρδιακές αρρυθμίες ξαναρχίζουν.

....

/

■1

#"1Ρ

ηϊ

* sm

^

24/αφιερωμα

1891 Το Μάρτη φεύγει με τον Σουβόριν για τη δυτική Ευρώπη: Βιέννη, Βενετία, Μπολόνια, Φλωρεντία, Ρώμη, Νάπολη, Μόντε-Κάρλο, Παρίσι. Επιστρέφει στη Μόσχα ύστερα από ενάμισυ μήνα, στις αρχές του Μάη. Το ταξίδι ήταν πολυέξοδο και ο Τσέχωφ χρωστούσε ένα μεγάλο ποσό στον Σουβόριν. Για να το πληρώσει, έγραψε τη συνέχεια της Μονομαχίας και έστειλε έτοιμο το διήγήμα στον Σουβόριν, που το δημοσίευσε τον Νοέμβρη. Το ρεπορτάζ για τη Σαχαλίνη προχωρούσε δύσκολα. Το καλοκαίρι, μια τρομερή ξηρασία έπληξε την ύπαιθρο της Ρωσίας. Ο Τσέχωφ, ακολουθώντας το παράδειγμα του Τολστόι, σπεύδει να βοηθήσει ως γιατρός τα θύματα της σιτοδείας. Κινητοποιεί επίσης με γράμματα και επισκέψεις σε γνωστούς και φίλους για τη συγκέντρωση χρημάτων.

1892 Αγοράζει, στην Ουκρανία, ένα κτήμα κοντά στο χωριό Μελίχοβο, δυόμιση ώρες από τη Μόσχα με το τρένο. Η εγκατάστα­ ση όλης της οικογένειας στο σπίτι με τα δέκα δωμάτια γίνεται στις αρχές του Μάρτη. Ο Αντόν βοηθάει ως γιατρός τους αγρότες της περιοχής, ιδιαίτερα τον Ιούλιο, όταν αυτή απειλήθηκε από τη χολέρα. Μια νουβέλα του, το Τζιτζίκι, που στάλθηκε στην εφημερίδα «Βορράς» προκάλεσε τη ρήξη με τον φίλο του Λεβιτάν, ο οποίος είδε στο διήγημα τον εαυτό του και τη σχέση του με τη σύζυγο ενός γιατρού από τη Μόσχα. Στα τέλη του 1892, ο Τσέ­ χωφ αποφασίζει να διακόψει τη συνεργασία του με τους «Νέους Καιρούς» του μοναρχικού Σουβόριν και να δημοσιεύει τα διηγήματά του στο φιλελεύθερων τάσεων περιοδικό «Ρωσι­ κή Σκέψη». Δημοσιεύεται το διήγημα Στην εξορία και η νουβέ­ λα Θάλαμος 6.

1893 Η κατάσταση της υγείας του Τσέχωφ χειροτερεύει: στις αιμο­ πτύσεις και τον βήχα προστέθηκαν και οι αιμορροΐδες από τις οποίες υποφέρει φριχτά. Ξαναπιάνει τις σημειώσεις του για τη Σαχαλίνη και στο τέλος της χρονιάς η μελέτη αρχίζει, επιτέ­ λους, να δημοσιεύεται σε συνέχειες στη «Ρωσική Σκέψη» με τον τίτλο Νήσος Σαχαλίνη (1893-94). Η απογοήτευση είναι γενική. Το έργο είναι ένα ρεπορτάζ στεγνό, μια λιτή έκθεση των παρα­ τηρήσεων του συγγραφέα-ερευνητή. Αν όμως το κοινό αδιαφό­ ρησε, επειδή άλλα περίμενε από τον λογοτέχνη, η κυβέρνηση έδειξε ένα θορυβημένο ενδιαφέρον στις καταγγελίες του Τσέ­ χωφ, έστειλε εξεταστική επιτροπή στο νησί και, σε συνέχεια, διέταξε μεταρρυθμίσεις στο καθεστώς διαβίωσης των καταδίΑντίθετα από τη Νήσο Σαχαλίνη, ο Θάλαμος 6, που είχε κυ­ κλοφορήσει στα τέλη του περασμένου χρόνου, γνωρίζει πρωτο­ φανή επιτυχία. Συγκλονίζει τον Λένιν. Δύο νέες νουβέλες θα δημοσιευτούν στη «Ρωσική Σκέψη»: Ιστορία ενός αγνώστου και Ο Μαύρος Μοναχός. Την τελευταία, ο Τολστόι θα τη βρει υπέροχη.

1894 Τον Γενάρη, η «Ρωσική Σκέψη» δημοσιεύει τη νουβέλα του

αφιερω μα/25 Τσέχωφ Το Βασίλειο των Γυναικών. Τον Μάρτη ο συγγραφέας πηγαίνει για θεραπεία και ανάπαυση στη Γιάλτα. Μη βλέπον­ τας καμιά βελτίωση στην υγεία του, επιστρέφει στις αρχές του Απρίλη στο Μελίχοβο. Από κει θα φύγει αμέσως για το Ταγκανρόγκ, για να δει τον θείο του Μιτροφάνη, που είναι ετοιμο­ θάνατος. Μένει έξι μέρες στο προσκέφαλό του, αλλά διαπιστώ­ νει ότι δεν μπορεί να κάνει τίποτε για να τον σώσει. Φεύγει για τη Γιάλτα, όπου θα πληροφορηθεί το θάνατο του θείου. Από τη Γιάλτα, τον Σεπτέμβρη, τράβηξε, μέσω Οδησσού, για Βιέν­ νη, Τεργέστη, Βενετία, Μιλάνο, Γένοβα και, αρχές Οχτώβρη, στην ηλιόλουστη Νίκαια και, τελικά, στο Παρίσι. Στις 19 του ίδιου μήνα ξαναγυρνά στο Μελίχοβο. Τη χρονιά αυτή γράφει τα διηγήματα Ο φοιτητής και Η αφήγηση τον γέρου κηπουρού.

1895 Τον Γενάρη ξανασυμφιλιώνεται με τον Λεβιτάν. Τελειώνει τη νουβέλα Τρία χρόνια. Επισκέπτεται, τον Αύγουστο, τον Τολστόι στη Γιάσναγια Πολιάνα. Μετά τη συνάντηση, ο Τολστόι έγραφε στον γιο του τις εντυπώσεις του: «Έχει (ο Τσέχωφ) μεγάλο ταλέντο και, όπως φαίνεται, καλή καρδιά, αλλά δεν νομίζω ότι έχει ακόμα σταθεροποιήσει μια βιοθεωρία». Ο Τσέ­ χωφ, από τη μεριά του, θα πει στον Σουβόριν: «Μου έχει κάνει (ο Τολστόι) εξαιρετική εντύπωση». Ακολούθησαν μερικές νου­ βέλες που θέμα τους ήταν η συζυγική ζωή χωρίς αγάπη: Η σύ­ ζυγος, Το παράσημο της Αγίας Άννας, Καθαρό μέτωπο, Ο φό­ νος, Αριάδνη, καθώς και το διήγημα Ο καθηγητής φιλολογίας. Το Νοέμβρη έχει έτοιμο το θεατρικό έργο Ο Γλάρος.

1896 Οργανώνει εράνους, συναυλίες, ερασιτεχνικές παραστάσεις και συγκεντρώνει τα αναγκαία χρήματα, συμπληρώνοντάς τα με δικά του, για το χτίσιμο του καινούριου σχολείου στο Τάλεζ. Τον Αύγουστο, το σχολείο είναι έτοιμο. Τον ίδιο μήνα στέλνει στη «Ρωσική Σκέψη» ένα διήγημα Το σπίτι με το πατά­ ρι και αρχίζει μια νουβέλα, Η ζωή μου, που θα δημοσιευτεί στο περιοδικό «Ο κάμπος» («Νίβα») και θα ερμηνευτεί ως κρι­ τική του τολστοϊσμού. Στις 17 του Οχτώβρη δίνεται η πρεμιάρα του Γλάρου στο Θέατρο Αλεξαντρίσκι, στην Πετρούπολη. Η παράσταση είχε πρωτοείδωτη στην ιστορία του ρωσικού θεά­ τρου αποτυχία.Την επομένη ο Τσέχωφ έφυγε συντριμμένος για τη Μόσχα. Ωστόσο, παρά τα εξουθενωτικά σχόλια του Τύπου, η δεύτερη παράσταση δόθηκε τέσσερις μέρες αργότερα και είχε καλύτερη υποδοχή.

1897 Ο Τσέχωφ παίρνει μέρος στην απογραφή του πληθυσμού. Στο Μελίχοβο αρχίζει να γράφει τη νουβέλα Οι Μουζίκοι. Νέες αι­ μοπτύσεις. Στις 21 του Μάρτη βρίσκεται στη Μόσχα με τον Σουβόριν. Μια ξαφνική και ακατάσχετη αιμοπτυσία τον ρίχνει στο κρεβάτι. Εκεί θά έρθει να τον δει ο Τολστόι. Στις 10 του Απρίλη βγήκε από την κλινική δίχως πια αυταπάτες για την κατάσταση της υγείας του. Οι Μουζίκοι δημοσιεύτηκαν στη «Ρωσική Σκέψη» κατακρεουργημένοι από μια λογοκρισία πα­ νικόβλητη από το δριμύ κατηγορητήριο που συνιστούσε η ρεα­ λιστική απεικόνιση της κατάστασης στη ρωσική ύπαιθρο. Το

26/αφιερω μα έργο προκάλεσε ζωηρές συζητήσεις και πολεμικές στον Τύπο, αλλά η κριτική ήταν γενικά θετική. Το Σεπτέμβρη, ο Τσέχωφ ταξιδεύει ξανά: Βερολίνο, Κολωνία, Παρίσι, Μπιαρίτζ, Νί­ καια. Στη Νίκαια θα γράψει και θα στείλει απανωτά στα «Ρω­ σικά Νέα» τρεις νέες νουβέλες: Ο Πετσενέγκος, Στην πατρίδα και Με τον αραμπά. Νέες αιμοπτύσεις. Παρακολουθεί από τον Τύπο την ανακίνηση της υπόθεσης Ντρέυφους και γράφει στον Αλέξη Σομπολέφσκι (φιλόλογο-γλωσσολόγο): «Μελετώ την υπόθεση Ντρέυφους... Για μένα ο Ντρέυφους είναι αθώος».

1898 Από τη Νίκαια επίσης εκφράζει την υποστήριξή του στον Ζολά, στη δίκη στην οποία ο συγγραφέας του Ζερμινάλ σύρθηκε μετά το περίφημο ανοιχτό γράμμα-του «Κατηγορώ» προς τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας σχετικά με την υπόθεση Ντρέυ­ φους. Ο Τσέχωφ έρχεται σε ριζική αντίθεση με τον Σουβόριν που φιλοξενούσε άρθρα κατά του Ντρέυφους και του Ζολά στους «Νέους Καιρούς». Ύστερα από τούτη τη στάση του Σου­ βόριν, η παλιά εκτίμηση που έτρεφε γι’ αυτόν ο Τσέχωφ ξεφτί­ ζει. Φεύγει από τη Νίκαια αφού φρόντισε να αποστείλει στη δημοτική βιβλιοθήκη του Ταγκανρόγκ κάπου 300 κλασικά έργα στη γαλλική γλώσσα. Περαστικός από το Παρίσι γνώρισε τον Ρώσο γλύπτη Μάρκο Αντοκόλσκι και τον έπεισε να δωρίσει στο Ταγκανρόγκ έναν ανδριάντα του Μεγάλου Πέτρου, ιδρυτή της πόλης. Στις αρχές του Μάη επιστρέφει στο Μελίχοβο. Σε λίγο δημοσιεύει το διήγημα Ιόνιτς και το καλοκαίρι την τριλο­ γία Ο ενθηκενμένος άνθρωπος, Το φραγκοστάφυλο και Περί αγάπης. Αρχές Σεπτέμβρη, το νεοσύστατο Θέατρο Τέχνης, που πήρε από τον Τσέχωφ την άδεια να παίξει τον Γλάρο, καλεί τον συγγραφέα στη Μόσχα να παρακολουθήσει τις δοκιμές. Εκεί θα γνωρίσει την 28χρονη Ό λγα Λεονάρντοβιτς Κνίππερ που θα ερμήνευε τον ρόλο της Αρκάντινα και που γοήτευσε τον Τσέχωφ με την ομορφιά και το παίξιμό της. Την επομένη της πρόβας φεύγει για τη Γιάλτα. Εκεί θα συναντήσει πολλούς συγγραφείς και καλλιτέχνες, ανάμεσά τους τον Γκόρκι, το διά­ σημο βαθύφωνο Σαλιάπιν και τον Ραχμάνινοφ, που του αφιέ­ ρωσε τη Φαντασία για ορχήστρα, εμπνευσμένη από τη νουβέλα του Τσέχωφ Στον δρόμο. Στις 13 Οχτώβρη, ένα τηλεγράφημα από την αδελφή του Μαρία του αναγγέλλει τον θάνατο του πατέρα. Στις 17 του Δεκέμβρη Ο Γλάρος παίζεται με καταπλη­ κτική επιτυχία από το Θέατρο Τέχνης. Όλος ο Τύπος συμφω­ νεί ότι η παράσταση ήταν θρίαμβος. Έ να ενθουσιώδες γράμμα από τον Γκόρκι τον προτρέπει να συνεχίσει να γράφει για το θέατρο. Την ίδια χρονιά δημοσιεύονται τα διηγήματα Στους γνωστούς και Ένα περιστατικό από την πρακτική εξάσκηση.

1899 Στις 26 Ιανουάριου υπογράφει ένα συμβόλαιο με τον διάση­ μο εκδότη Α.Φ. Μαρξ, στον οποίο παραχωρούσε όλα τα έργα του, μαζί και τα μελλοντικά για 75.000 ρούβλια, διατηρώνταςι όμως τα δικαιώματα του συγγραφέα για την πρώτη έκδοση. Έτσι διέκοπτε οριστικά με τον Σουβόριν, μια 13χρονη συνερ­ γασία. Σε γράμμα του (22 Ιανουάριου) έγραφε για τούτη τη φανερά ασύμφορη συναλλαγή: «Πουλάω τα συγγραφικά μου δικαιώματα... Σε δυο τρία χρόνια ίσως γίνω εισοδηματίας». Σε άλλους φίλους ελεγε χωρατεύοντας: «Έγινα μαρξιστής!». Μό­ λις πήρε την προκαταβολή των 20.000 ρουβλιών, έδωσε 500

αφιερωμα/27 ρούβλια για να χτιστεί σχολείο σ’ ένα χωριό κοντά στη Γιάλτα και ανέλαβε τα έξοδα των σπουδών της κόρης τού Γαβριούσκα, που εργαζόταν στο παντοπωλείο του πατέρα-του στο Ταγκανρόγκ. Συγκρούεται άλλη μια φορά με τον Σουβόριν, που στους «Νέους Καιρούς» καταδίκαζε τις φοιτητικές απεργίες της Πε­ τρούπολης, την άνοιξη του 1899, και επιδοκίμαζε τα μέτρα του Τσάρου για την κατάπνιξη του φοιτητικού κινήματος. Το χά­ σμα μεταξύ των δύο παλιών φίλων και συνεργατών διευρύνε­ ται. Η αλληλογραφία τους όμως συνεχίζεται. Στη Γιάλτα ξανασυναντά τον Γκόρκι με τον οποίο συνδέεται τώρα στενότερα. Η μεταξύ τους αμοιβαία εκτίμηση δυναμώνει. Την ίδια εποχή κά­ νει δυο ακόμα ενδιαφέρουσες γνωριμίες: με τους νέους συγ­ γραφείς Α.Ι. Κουπρίν και Ι.Α. Μπούνιν. Η συνάντηση με τη νεαρή, γερμανικής καταγωγής, ηθοποιό του Θεάτρου Τέχνης Όλγα Κνίππερ που τόσο τον εντυπώσιασε πριν ένα χρόνο, εξε­ λίσσεται τώρα σε βαθύ ερωτικό αίσθημα. Το Σεπτέμβρη, ο Τσέχωφ αποκτά μια καινούρια έπαυλη στην Αούτκα, κοντά στη Γιάλτα. Εδώ θα γράψει δύο μεγάλες νουβέλες: την Κυρία ιιε το σκυλάκι, που θα ενθουσιάσει τον Γκόρκι και Στο φαράγ­ γι, το διήγημα Για υπηρεσιακά ζητήματα και, τέλος, το θεατρι­ κό Ο θείος Βάνια, που η πρεμιέρα του θα δοθεί από το Θέατρο Τέχνης στις 26 του Οχτώβρη. Η υποδοχή που του επεφύλαξε το κοινό είναι θριαμβευτική. Ο Τσέχωφ αρχίζει να συγκεντρώνει χρήματα για την ίδρυση σανατόριου στη Γιάλτα για φτωχούς φυματικούς. Θα χρειαστεί δύο χρόνια για να μαζέψει 40.000 ρούβλια και για να χτιστεί το σανατόριο, που φέρει σήμερα το όνομά του.

1900 Στις 16 Ιανουάριου μαθαίνει ότι εξελέγη, μαζί με τον Κορολένκο, μέλος του Φιλολογικού τμήματος της Ακαδημίας Επιστη­ μών. Αρχές του Απρίλη, παρακολουθεί στη Σεβαστούπολη, τα­ λαιπωρημένος από το ταξίδι και άρρωστος, μιαν έξοχη παρά­ σταση του Θείου Βάνια από το Θέατρο Τέχνης. Οι παραστά­ σεις με τον Θείο Βάνια θα συνεχιστούν και στη Γιάλτα με την ίδια επιτυχία, όπως και εκείνες που θα ακολουθήσουν με τον Γλάρο. Τον Οχτώβρη τελειώνει το γράψιμο ενός νέου θεατρι­ κού έργου, τις Τρεις αδελφές. Ύστερα από μια ψυχρή μέχρι και καθαρά αρνητική υποδοχή που είχε το διάβασμα του έργου από τα μέλη του θιάσου του θεάτρου Τέχνης, ο Τσέχωφ φεύγει για τη Νίκαια. Ωστόσο, στη Μόσχα ο Στανισλάφσκι άρχισε τις δοκιμές για τις δύο πρώτες πράξεις που του είχε αφήσει φεύ­ γοντας ο Τσέχωφ.

1901 Στις 31 Ιανουάριου δόθηκε με επιτυχία η πρεμιέρα των Τριών αδελφών. Ο Τσέχωφ το έμαθε στη Ρώμη. Αρχές του Μάρτη, ξεσπάνε φοιτητικές ταραχές που παίρνουν το χαρακτήρα στά­ σης ενάντια στους νέους νόμους για περιορισμό των πανεπι­ στημιακών ελευθεριών. Στις 4 του Μάρτη, στη διάρκεια έφιπ­ πης επίθεσης Κοζάκων κατά των διαδηλωτών, σκοτώνονται αρκετοί φοιτητές. Ο Γκόρκι, που ήταν παρών, περιγράφει τα γεγονότα σε γράμμα του στον Τσέχωφ. Ο Τσέχωφ, αν και πα­ ρακολουθούσε τα γεγονότα, κράτησε επιφυλακτική στάση, χω­ ρίς να δημοσιεύσει τίποτε υπέρ των φοιτητών. Οι Τρεις αδελ­ φές αποσπούν το βραβείο Γκριμπογιέντοφ.

Ο Στανισλάβσκι στις «Τρεις αδελφές».

28/αφιερωμα Στις 25 του Μάη παντρεύεται, κρυφά από συγγενείς του και φίλους, σε ένα εκκλησάκι της Μόσχας την Ό λγα Κνίππερ. Το ζευγάρι φεύγει αμέσως για το γαμήλιο ταξίδι με πρώτο σταθμό. το Νίζνι-Νόβγκοροντ, για να δουν τον Γκόρκι, που βρισκόταν εκεί υπό περιορισμό για τη συμμετοχή του στις ταραχές του Μάρτη. Αρχές Ιουλίου, το ζευγάρι επιστρέφει στη Γιάλτα. Από κει θα πάνε στη Μόσχα όπου πρόκειται να επαναληφθούν, το φθινόπωρο, οι παραστάσεις των Τριών αδελφών από το Θέα­ τρο Τέχνης. Η Ό λγα θα συνεχίσει τη θεατρική της καριέρα, μακριά απ’ τον άντρα της, που η κατάσταση της υγείας του τον υποχρεώνει να βρίσκεται τον περισσότερο καιρό στη Γιάλτα. Η αλληλογραφία είναι τώρα το μόνο μέσο επαφής του ζεύγους. Τον Αύγουστο ο Τσέχωφ στέλνει στην Ό λγα ένα γράμμα για να δοθεί στην αδελφή του Μαρία μετά τον θάνατό του. Είναι η διαθήκη του: άφηνε στη Μαρία την έπαυλη της Γιάλτας και τα χρηματικά εισοδήματα από τα θεατρικά του έργα. Στην Όλγα - που ήταν οικονομικά ανεξάρτητη - κληροδοτούσε την έπαυλη στο Γκουρζούφ και 5.000 ρούβλια. Άλλες δωρεές χορηγούνταν στα αδέλφια, ξαδέλφια, στην πόλη Ταγκανρόγκ, στους αγρότες του Μελίχοβο κ.τ.λ. Το Σεπτέμβρη, ο Τσέχωφ επισκέπτεται τον Τολστόι στη νέα έπαυλή του της Γκάσπρα, λίγα χιλιόμετρα από τη Γιάλτα, όπου η κόμησσα Πάνιν του διέθεσε τον πύργο της. Και οι δύο θα μείνουν ακλόνητοι στις απόψεις τους. Στις συζητήσεις έπαιρνε μέρος και ο Γκόρκι. Στο Ημερολόγιό του ο γερο-Τολστόι θα γράψει: «Είμαι ευτυχής που αγαπώ τον Γκόρκι και τον Τσέ­ χωφ», παρά τις διαφορές αντιλήψεων που διαπίστωνε ανάμεσα στους δύο φίλους του και ανάμεσα σ’ αυτούς και τον ίδιο: ο Γκόρκι, μαρξιστής, φρονούσε ότι μόνο μια επανάσταση θα εξυγίαινε την κοινωνία, συντρίβοντας τους αστούς και δίνον­ τας την εξουσία στο προλεταριάτο- ο Τσέχωφ, έβλεπε τη λύση στη βαθμιαία μετεξέλιξη του τσαρισμού σε φωτισμένο φιλελευ­ θερισμό, πίστευε ότι η διάδοση των γνώσεων, της επιστημονι­ κής σκέψης θα αναμόρφωνε τα ήθη και τη νοοτροπία των αν­ θρώπων και ότι για τη Ρωσία προείχε η εξάλειψη του αναλφα­ βητισμού και της αμάθειας.

1902 Το Μάρτιο η Ό λγα κάνει αποβολή: «Ράγισε η καρδιά μου που έχασα το “Παμφυλάκι”», γράφει στον Αντόν, ζητώντας του «να μην την περιφρονεί για την αποτυχία της». Τον Αύγουστο, ο Τσέχωφ και ο Κορολένκο επιστρέφουν στον Πρόεδρο της Ακαδημίας Επιστημών τον ακαδημαϊκό τους τίτλο, διαμαρτυρόμενοι για την ακύρωση - με επέμβαση του Τσάρου Νικολάου Β' - της εκλογής τού Γκόρκι στην Ακαδη­ μία. Η σωματική και ψυχική κούραση είχε αφαιρέσει από τον Τσέχωφ την όρεξη για σοβαρό γράψιμο. Ξαναδούλευε ένα λιγοσέλιδο μονόλογο, τις Βλαβερές συνέπειες τον ταμπάκον, που είχε γράψει το 1885. Τον Οχτώβρη βρίσκεται στη Μόσχα για ξεκούραση και για να βρεθεί με την Όλγα. Συναντά εκεί τον Σαλιάπιν, τον Ντιαγκίλεφ, τον Μπούνιν, τον Σουβόριν, τον Γκόρκι. Παρακολουθεί την παράσταση του Κράτους του ζό­ φον του Τολστόι και ξαναβλέπει τον Θείο Βάνια και τις Τρεις αδελφές σε πολύ βελτιωμένη ερμηνεία. Γρήγορα εξαντλείται από τα καθημερινά τρεχάματα και τις πολλές συναντήσεις. Το Δεκέμβρη επιστρέφει στη Γιάλτα. Με ικανοποίηση μαθαίνει πως ο Γλάρος, που δόθηκε από το Θέατρο Αλεξαντρίσκι χει-

αφιερω μα/29 ροκροτήθηκε τώρα από το ίδιο κοινό που τον είχε σφυρίξει πριν έξι χρόνια.

1903 Στα τέλη Φεβρουάριου τελειώνει το τελευταίο από τα 240 και πάνω διηγήματα του, τη Μνηστή. Αμέσως μετά, αρχίζει να δουλεύει το νέο θεατρικό του έργο, τον Βυσσινόκηπο. Στα μέ­ σα του Οχτώβρη ο Βυσσινόκηπος είναι έτοιμος. Ο διευθυντής του Θεάτρου Τέχνης του γράφει ότι είναι το καλύτερο έργο του, το πιο πρωτότυπο και το πιο ποιητικό. Η υγεία του Τσέχωφ έχει πάρει πάλι τον κατήφορο. Ο δόκτωρ Αλτσούλερ του απαγορεύει να μεταβεί στη Μόσχα. Στις αρχές του Δεκέμβρη, χωρίς να ρωτήσει τον γιατρό φεύγει. Το χοντρό κρύο της Μόσχας τον τονώνει. Πηγαίνει στην Ό περα όπου δινόταν μια παράσταση για τον Σαλιάπιν και είναι πα­ ρών στο ρεβεγιόν που οργάνωσε το Θέατρο Τέχνης προς τιμήν του.

1904 Η πρεμιέρα του Βνσσινόκηπου δόθηκε στις 17 Ιανουάριου και συνδυάστηκε με τον γιορτασμό του ιωβηλαίου του συγγραφέα. Ο Τσέχωφ δεν ήταν παρών στην πρώτη και στη δεύτερη πράξη, γιατί φοβόταν τις εκδηλώσεις. Έφτασε στο τέλος της τρίτης πράξης, πιεζόμενος από τους δύο διευθυντές του Θεάτρου Τέ­ χνης, που του μήνυσαν ότι θεατές και ηθοποιοί τον ζητούσαν. Η υποδοχή από την κατάμεστη αίθουσα ήταν αποθεωτική. Στις 15 του Φλεβάρη φεύγει για τη Γιάλτα. Έστελνε γράμμα­ τα στην Ό λγα και κατέστρωνε σχέδια για νέα θεατρικά έργα. Τον Απρίλη ο βήχας ξαναγύρισε, αλλά ο Αντόν είχε αποφασί­ σει να περάσει την Πρωτομαγιά με την Ό λγα, στη Μόσχα. Μό­ λις έφτασε, κατέρρευσε. Ο δόκτωρ Tauber, που τον κάλεσε επειγόντως η Όλγα, διέγνωσε υποτροπή της πλευρίτιδας και εξάπλωση της φυματίωσης στο υπογάστριο. Τέλη Μαίου, ο πυ­ ρετός έπεσε και ο Τσέχωφ ένιωθε ικανός να σηκωθεί. Ο δό­ κτωρ Tauber του συνέστησε να πάει στο Βερολίνο να εξεταστεί από έναν ειδικό φυματιολόγο. Στις 5 Ιουνίου το ζεύγος Τσέ­ χωφ φτάνει στο Βερολίνο. Ο καθηγητής Karl Ewalt, διάσημος ειδικός για πνευμονοπάθειες, αφού τον εξέτασε, σήκωσε ανήμ­ πορος τα χέρια. Μετά τρεις μέρες το ζεύγος βρέθηκε στο Badenweiler, μια μικρή λουτρόπολη στον Μέλανα Δρυμό. Οι πρώτες μέρες πέρασαν καλά. Στις 29 Ιουνίου ο Τσέχωφ πέρασε μια σοβαρή κρίση και ο γιατρός του έκανε ένεση μορφίνης και χρησιμοποίησε οξυγόνο για να τονώσει την καρδιά. Το βράδι όμως της 1ης Ιουλίου, γύρω στις μία μετά τα μεσάνυχτα ο Τσέ­ χωφ ξύπνησε και ζήτησε ξαφνικά τον γιατρό. Ο δόκτωρ Schwere, έφτασε στις δύο το πρωί. Ο Τσέχωφ ανακάθισε στο κρεβάτι και του είπε με ήρεμη φωνή στα γερμανικά: Ich sterbe! (Πεθαίνω!). Ο γιατρός αφού του έκανε μια ένεση καμφοράς παράγγειλε μια φιάλη οξυγόνου. Ο Τσέχωφ με την ίδια ηρεμία του είπε: «Δεν χρειάζεται πια...». Τότε ο γιατρός είπε να φέ­ ρουν ένα μπουκάλι σαμπάνια. Ο Τσέχωφ το πήρε και είπε στην Ό λγα χαμογελώντας: «Καιρό είχα να πιω σαμπάνια!» 'Αδέια­ σε αργά το μπουκάλι και έγειρε ήσυχα στο αριστερό πλευρό. Λίγα λεπτά αργότερα έπαψε ν’ αναπνέει. Η ώρα ήταν 3 το πρωί της 2 Ιουλίου. Το φέρετρο μεταφέρθηκε στη Μόσχα. Η κηδεία του έγινε το απόγευμα της 9 Ιουλίου στο νεκροταφείο της μονής της Παρθένου Μαρίας. Παραβρέθηκαν μεταξύ άλ­ λων. ο Γκόρκι και ο Σαλιάπιν.

Το ξενοδοχείο στο Badenweiler πον πέθανε ο Τσέχωφ. Ο τάφος τον Τσέχωφ.

Τα στοιχεία για το χρονολόγιο πάρθηκαν κυρίως από δύο πηγές: - την εξαίρετη μελέτη του ακαδημαϊκού Γκ. Μπέρντνικοφ, Α. Π. Τσέχωφ, Η ζωή και το έργο τον (Α.Π.Τσέχωφ Ζιζν ι τβορτσεστβο), σε δύο τόμους (1060 σελί­ δες), Μόσχα, εκδ. «Χουντόζεστβεναγια Λιτερατοΰρα», 1986, - και το βιβλίο του ρωσικής καταγωγής γάλλου συγγραφέα Ανρί Τρουαγιά Tchekhou, εκδ. Flammarion, 1984, ελλ. μετάφραση Θ. Σκάσση, εκδ. Libro, 1986.

30/αφιερωμα

Γιάννης Βαρβέρης

Πορεία προς τον Φιρς Είναι τυχαίο που ο Τσέχωφ, πολύ πριν από την τετραλογία με την οποία σφράγισε τον αιώ­ να μας αλλά και το παγκόσμιο θέατρο, συνεργα­ ζόταν με σατιρικά περιοδικά ή έγραφε κωμικά μονόπρακτα; («Αρκούδα», «Αίτηση σε γάμο», «Επέτειος» - 1888-1892). Πιστεύω πως στο διά­ γραμμα της τετραλογίας, με προανάκρουσμά της το δραματικό μονόπρακτο του 1884 «Στο δημό­ σιο δρόμο», δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την παράμετρο αυτή. Είναι ένα διάγραμμα, λοιπόν, στο οποίο η σατιρική καμπύλη εμφανίζει μια πτωτική πορεία από τον «Γλάρο» (1896), όπου δεσπόζει στα ύψη, προς τον «θείο Βάνια» (1897), όπου σχετικά υποχωρεί, στις «Τρεις αδελφές» (1901), όπου εμφανίζεται ακόμα αμυδρότερη, για να φθάσει, σχεδόν εξαφανισμένη, στον «Βυσσινόκηπο» (1904). Το όλο σχήμα μοιά­ ζει λίγο σαν αντιστροφή εκείνου των αρχαίων τραγικών που, ως ακροτελεύτια έξοδο μετά την κάθαρση των παθημάτων, παρείχαν έσχατο το

Σκηνή από τον «θείο Βάνια». θέατρο Τέχνης Κ. Κονν, 196061.

ψυχοαναληπτικό σατυρικό δράμα. Ο κόσμος εκείνος, από το σκοτάδι στο φως. Ο κόσμος αυ­ τός, απ’ το ανοιχτό προς το γκρίζο της τέφρας.

Σ’ ένα κλίμα διαϋρωτικής φθοράς, και από το ένα έργο στο άλλο, η ειρωνική κριτική του Τσέ­ χωφ για τους ήρωές του μεταμοφώνεται σε τρυ­ φερότητα και οίκτο και από τον οίκτο καταλήγει στην τραγικότητα της απόγνωσης. Μιας απόγνω­ σης γυμνής όπως σεληνιακό τοπίο, αναισθηματικής μετά από πλησμονή αισθήματος· απόγνωσης που τελικά έκφεύγει των συγκεκρι­ μένων ιστορικών της πλαισίων για να γίνει ερώ­ τημα αμφίστομο, διιστορικό: κοινωνικό όσο και οντολόγικό. Και επιπλέον, αναπάντητο.

Νομίζω πως η παραπάνω πρόταση για τη σα­ τιρική καμπύλη επαληθεύεται και μόνο από τα

αφιερωμα/31

σήματα που δίνει η απειροελάχιστη έως και απούσα εξωτερική δράση στον Τσέχωφ. Στη στάσιμη καθημερινότητα που εξεικονίζει ο δρα­ ματουργός, με τις επουσιώδεις συγκρούσεις με­ ταξύ των προσώπων, το πρόσημο του εκάστοτε τοπίου, σατιρικό ή δραματικό, αναγνωρίζεται ασφαλέστερα εφόσον η κάθε κίνηση είναι φλοί­ σβισμα, και άρα ο εν σιωπή παραγόμενος ήχος αποδίδεται διαυγής. Απουσιάζει δηλαδή το εν­ δεχόμενο σύγχυσης μεταξύ δίσημων ενεργειών ή πολλαπλότητας της δράσης. Ο ριγηλός ψίθυρος ανάμεσα σε δυο πολυσήμαντες παύσεις αποκτά την ειδολογική καθαρότητα του τυμπάνου σε ακουστικό θάλαμο χρόνιας αδιατάρακτης νηνε­ μίας.

Έτσι: ο «Γλάρος» άραγε είναι δράμα; Επιφα­ νειακά εδώ, οι νέοι (Νίνα και Κόστια) γίνονται θύματα της προκατάληψης και του συντηρητι­ σμού των παλαιότερων. Κανείς δεν αρνείται τη δραματικότητα αυτής της διαπίστωσης, όπως

και το γενικότερο εκείνο: ότι το δραματικό στοι­ χείο βαίνει αυξανόμενο (ή μάλλον διαχεόμενο) καθώς ανεβαίνουμε τα τέσσερα βαριά σκαλοπά­ τια της τετραλογίας. Αν όμως προέχει κάτι σ’ αυτή την ενότητα που λέγεται «Γλάρος» είναι η βαθύτερη ενότητα αυτοσαρκασμού των ηρώων του. Ας μη μας μπερδεύει η αυτοκτονία του Κόστια Τρέπλεφ στο τέλος του έργου (υπονομευμέ­ νη κι αυτή από το υποβαθμισμένο της αίτιο). Οι ήρωες αυτογελοιοποιούνται - και ο θύτης συγ­ γραφέας επιχαίρει γι’ αυτό: Ο ποιητής Τριγκόριν αυτοεξοστρακίζεται από την ποίηση διακω­ μωδώντας την, λόγω της δικής του έλλειψης τα­ λέντου. Η ηθοποιός Αρκάντινα πάλι, βρίσκει ψευτορομαντικές, περιφρονεί και χλευάζει τις εξάρσεις του ίδιου της του παιδιού. Ακόμα και τα πλέκόμενα ειδύλλια, ηθικά ακυρώνονται επειδή δε βασίζονται σε βαθύτερες ανθρώπινες σχέσεις ή σε πάθους θεμέλια, αλλά σε περιστασιακές ερωτικές «συμμαχίες» μικρών, επιπό­ λαιων και ματαιόδοξων ανθρώπων. Ραγισμένες καρδιές... Η αστική ρωσική παρακμή στο στόχα­ στρο. Εξάλλου, οι μαγευτικές παρασιωπήσεις, οι αφανείς διαπεραιώσεις της μιας ψυχής στην άλ­ λη, οι εύθραυστες απροσδιοριστίες, αυτός ο αθόρυβα ζέων πυθμένας που θα συναντήσουμε στα τρία μεταγενέστερα έργα, αυτά όλα μόνο σε ψήγματα ανευρίσκονται εδώ. Το μάτι του Τσέ­ χωφ είναι από κριτικό μέχρι διδακτικά επικριτικό, κάποτε ωμό στη συγκινημένη σκληρότητά του, ίσως κάπως μονοδιάστατο στη θέαση και στο πλάσιμο των χαρακτήρων, δωρικό, κοφτερό, με ελάχιστες λειάνσεις. Τελικά ο «Γλάρος» μας υποβάλλεται ως μια θαυμάσια σάτιρα που παγιδευτικά για μας υποδύεται τη δραματική, μέσα από την παράλληλη πίκρα και την ειρωνεία. Να ενδώσουμε επιτέλους μέχρι και τη δραματική σά­ τιρα; Πάντως, το ίδιο το δράμα και οι όροι του καταπνίγονται εν τη γενέσει τους από τους ίδιους τους επίδοξους φορείς τους. Η φιλοσοφι­ κή και μεταφυσική ρέμβη του Τσέχωφ, προετοι­ μασμένη και επεξεργασμένη από καιρό, φθάνει εδώ στο απόγειό της, περνώντας από του σατιρι­ κού (και του μικρού και του μικρόψυχου) τη σκάλα.

Εφόσον η βαθύτερη απαισιοδοξία που εμπνέει τον «Γλάρο», σε επόμενο στάδιο θα ζητούσε να τεκμηριώσει την υπόστασή της, σε τι άλλο θα μπορούσε να οδηγηθεί παρά στο να ζωγραφίσει, δίπλα στους άοσμους, στους αχρωμάτιστους, στους κωμικά ή και ηλίθια ματαιωμένους, τους δυναμικούς τους αντίποδες; Αν τώρα στη χημική αντίδραση της διαλεκτικής εμπλοκής των δεύτε­ ρων με τους πρώτους, και μέσα από ιλαρούς ακόμα δρόμους, οι «γωνιώδεις» και άξιοι

32/αφιερωμα απορροφηθούν από τους ανάξιους «στρογγυ­ λούς», τότε δύο τινά: α. η απαισιοδοξία τεκμη­ ριώνεται μέσα από τη σκηνική πράξη, β. έχουμε 'μπροστά μας μια ιλαροτραγωδία. Είναι η περί­ πτωση του «Θείου Βάνια».

Διακρίνοντας τα δύο στρατόπεδα προσώπων στον «Θείο Βάνια» βρίσκουμε, απ’ τη μια πλευ­ ρά τον δήθεν πετυχημένο καθηγητή Σερεμπριάκοφ και τον ευθέως αποτυχημένο κυνικό γιατρό Αστρόφ, και από την άλλη τα αφελή θύματα του ανάξιου, όπως αποδεικνύεται, χυδαίου Σερεμπριάκοφ που μόχθησαν, στερήθηκαν και δαπά­ νησαν μια ολόκληρη ζωή για τη δική του ανάδει­ ξη. Τη στιγμή της διάψευσής τους, ο Θείος Βά­ νια και η Σόνια βλέπουν συνάμα να αποκαλύ­ πτεται και ο πέπλος της δικής τους διάψευσης: μια ζωή μάταια θυσιασμένη, χωρίς ελπίδα ανα­ γέννησης. Τα δύο στρατόπεδα τέμνονται στη δραματική διάσταση, όχι τόσο της αποτυχίας που σφραγίζει το ένα και της μη δυνατότητας ανάτασης που καθηλώνει το άλλο, όσο στην πα­ γίδα του ανέκκλητου των καταστάσεων αυτών, θεωρουμένων όμως ως ζεύγμα αλληλοπροϋπόθεσης. Ο κύκλος τελικά κλείνει με διαβήτη τη μοί­ ρα. Μοίρα μικρή, γι’ αυτό και πιο στενόχωρη, περισσότερο ασφυκτική στο εγκλωβιστικό της αποτέλεσμα. Τα πρώτα σημεία υποχώρησης του σατιρικού υποστρώματος έχουν ήδη κάνει την εμφάνισή τους. Ανιχνεύουμε ίσως μερικά παρόμοια στοι­ χεία, αλλά αισθητά μειωμένα: στον ίδιο τον τί­ τλο του έργου, τίτλο γραφικής ασημαντότητας, ή στις παρορμητικές (διάβαζε: γελοίες) κινήσεις των προσώπων, όπως σ’ εκείνη του κεντρικού ήρωα, που ο Τσέχωφ τον εισάγει στη σκηνή με μια αγκαλιά τριαντάφυλλα, μπροστά στο θέαμα της Έλενας, με τη σειρά της σφιχταγκαλιασμέ­ νης με τον Αστρόφ. Η διακωμώδηση του ήρωα παύει πια να είναι αυταξία και γίνεται προετοιμασία και ωρίμανση της ολοκλήρωσής του ως φορέα του ατομικού του δράματος και ως συμμετόχου της όλης δρα­ ματικής ατμόσφαιρας.

Γενικότερα, οι υψηλές ιδεαλιστικές προθέσεις των ηρώων του «Θείου Βάνια», αποφασιστικές αλλά και υπερτονισμένες μέχρι τον δονκιχωτι­ σμό, δεν αποτελούν οι ίδιες και ένα σατιρικό αυτοϋπομνηματισμό τους; Σ’ ένα θέατρο το οποίο, έστω και μέσα στην άγια αντίφασή του, ορίζεται ως θέατρο ρεαλιστικού συμβολισμού, οι αντιρεαλιστικές σκοπεύσεις των προσώπων πληρούν, εξωτερικά μεν τους όρους της σάτιρας, εσωτερι­

κά δε τους όρους του δραματικού συμβολισμού.

Το κωμικό στοιχείο μόνο ως ανάμνηση φαίνε­ ται να επιβιώνει στις «Τρεις αδελφές», που φαν­ τάζονται την αποκόλληση από το επαρχιακό τέλ­ μα και την πτήση για τη Μόσχα. Το στοιχείο αυ­ τό θα το εντόπιζε κανείς στο καλόγνωμο γεροντάκι-σύζυγο της Μάσας που συνιστά ένα μικρό, διακοσμητικό υπόλειμμα, όσο όμως και κλασικό υπόδειγμα των υποταγμένων γηραιών ανίσχυρων ολόκληρης της ρωσικής λογοτεχνίας. Ως προς την αμιγώς δραματική πια ανίχνευση, γενικότε­ ρα θα λέγαμε πως υπάρχει ένα διατρητικό κλίμα, μια etat d’ ame, που συχνά προσδιορίζει τους συγγραφείς ενός τόπου και μιας εποχής. Τους προσδιορίζει και τους περιέχει σαν ένας αόρα­ τος μανδύας που επενδύει όλους τους ήρωές τους, που μεταμορφώνει την ψυχική τους στάση από ελεύθερη επιλογή σε ψυχική ροή, διολισθαίνουσα τάση, αδήριτη φορά, διάθεση (stimmung) προς συγκεκριμένη απόληξη. Αν αυτό το αναπό­ δραστο, στον Τένεσση Ουίλλιαμς ονομάζεται frustration αμερικάνικου νότου, στον Τσέχωφ, και ιδίως στα δύο τελευταία έργα του, λέγεται «ναστρογένια». Είναι ο ρωσικός όρος για την ατμοσφαιρική σφραγίδα των τελευταίων χρόνων της τσαρικής καταπίεσης σε συνδυασμό με το αί­ σθημα μελαγχολικής πνιγμονής που παρακολου­ θεί, εθνογραφικά πια, τη ρωσική ψυχή. Σε αντί­ θεση μάλιστα με τις περισσότερες ηρωίδες του Ουίλλιαμς, που κι αυτές ονειρεύονται έναν κό­ σμο διαφορετικό, βελτιωμένων και μεγαλύτερων διαστάσεων, γενναία οξυγονωμένο, οι «Τρεις αδελφές» του Τσέχωφ ελπίζουν σ’ έναν κόσμο υπαρκτό, πραγματικό. Και οι δύο διαφυγές βέ­ βαια είναι ακατόρθωτες. Η μία διάψευση όμως είναι ατμώδης και οδηγεί στο ρείθρο π.χ. της μνήμης (Αμάντα στον «Γυάλινο κόσμο») ή του εκπορνευμένου άστεως (Ά λμα στο «Καλοκαίρι και καταχνιά»), ενώ η άλλη, η τσεχωφική, πυρί­ καυστη μέσα στην αχλύ της, δεν οδηγεί πουθενά. Η frustration έχει το μέγα πλεονέκτημα ότι το τα­ ξίδι της περνάει από τη φαντασία και την ανεδα­ φική ονειροπόληση. Η ναστρογένια δεν τολμάει καν να ανοιχτεί σε τέτοια πελάγη· μικρολογεί και μονολογεί εν διαλόγω - και ουσιαστικά σιω­ πά. 'Οχι, οι ηρωίδες δεν υπεκφεύγουν. Απλά βρίσκονται βιδωμένες στη μίζερη συνθήκη τους και μόλις που μαντεύεις πως υπόκωφα παραλη­ ρούν. Φαντασία και παροξυσμός απ’ τη μιά, ρεαλισμός της συνθήκης από την άλλη. Πόσο πι­ κρότερο να ναυαγείς (χωρίς έστω μάταιες κινή­ σεις σωτηρίας) αγκυροβολημένος στο λιμάνι. Στην Μπλάνς Ντυμπουά του «Λεωφορείου ο Πόθος» επιφυλάσσεται η πολυτέλεια της τρέλας, της πιο ανεπιθύμητης δυνατής, αλλά πάντως

αφιερωμα/33 Ιθάκης. Για τις τρεις αδελφές η Μόσχα δεν είναι κατά βάθος ούτε στόχος ούτε τοπωνύμιο, είναι συνώνυμο μελαγχολίας και υποταγής. Ο τρόπος με τον οποίο δοκιμάζεται το ανέφικτο, διαφορίζει και το είδος της ήττας στις δύο περιπτώσεις. Και σε τελευταία ανάλυση, αν γυρίσουμε προς τον Ίψεν, η Γκάμπλερ τουλάχιστον δρα, έστω αυτοακυρωτικά «πέρα από τ’ όνειρο και κείθε από τη γη». Ο συνειδητός πυροβολισμός τής αυ­ τοκτονίας της ονομάζεται: Μόσχα.

Η συνθήκη, λοιπόν... Τώρα πρωτοεμφανίζεται τόσο έντονα καταλυτική στη ριγηλή της σουρντίνα. Οι άνθρωποι υποκύπτουν ανασαίνοντας μό­ λις. Η συνθήκη, όχι πια ψυχολογική, αλλά κρυμ­ μένα ιστορική (τσαρισμός του 1890) που παρου­ σιάζεται με τους όρους της ατμοσφαιρικής - ψυ­ χολογικής συνθήκης: το κλειδί για να γίνει θεα­ τρικά παγκόσμια. Οι υπόγειοι καρδιακοί φθόγ­ γοι της καταπίεσης αρθρώνουν τους ομόλογους καταπιεσμένους κτύπους και των άλλων εποχών καταπίεσης (και ποιες δεν ήταν τέτοιες;), επειδή εμφανίζονται ως φθόγγοι ενός αν-ιστορικού αλ­ φάβητου. Μαγεία της εύγλωττης σιωπής, διαχρονικότητα του κατά Στανισλάβσκι «αποπνευ­ ματωμένου νατουραλισμού»: στοιχεία που, προστιθέμενης και της καθαρά πολιτικής πια διάστασης, εμπλουτίζονται και τελειοποιούνται στον «Βυσσινόκηπο». Η δραματική καμπύλη έχει αγγίξει την τραγική κορύφωσή της. Μέσα απ’ την οριακή εξάντληση της ψυχολογίας, οι ιριδι­ σμοί των «αφελών», παρακμασμένων γαιοκτημό­ νων και η οικονομική τους κατάρρευση αντανα­ κλούν το τέλος ενός κόσμου και την εξαγγελία ενός άλλου. Με τις τσεκουριές του «Βυσσινόκηπου» χειρουργείται το εύθραυστο αστικό παρελ­ θ όν οι τσεκουριές είναι συνάμα το γκογκ του μέλλοντος. Ιστορικοϊδεολογική μετάβαση. Τοπίο κουρνιαχτού με σιγαστήρα. Η σύρραξη ως κλαυσίγελως. Ο πρώτος κόσμος, μέσα στην τρυφερή, τραγική επιπολαιότητά του δεν θέλει να μη νικη­ θεί, ο δεύτερος, όσο κι αν δεν θέλει ή αν διστά­ ζει ή αν ντρέπεται, δεν μπορεί να μη νικήσει.

mm 1904 στη Μόσχα. Πρεμιέρα, τελευταία σκηνή του «Βυσσινόκηπου». Δοξάρι στων ψηλών δέν­ τρων την άρπα, της Λιούμποβα χορεύει ακόμα το άρωμα. Μες στην αργή βιασύνη τους, ξεχάσανε πριν φύγουν και το οικόσημό τους: Είναι ο Φιρς, 87 χρονώ υπηρέτης επί τσάρων, κάπως Τσάρος, η πιο ετοιμόρροπή σου βυσσινιά, καινούριο αφεντικό, ω ρωμαλέε μου Ερμολάι Λοπάχιν. Άρρωστος, έρημος και κλειδωμένος, θα πλησιάσει ένα σκαμνάκι μουρμουρίζοντας,

θα γείρει να ξεκουραστεί, θα γείρει ακόμα πιο πολύ - και θα ησυχάσει. Αυλαία, χειροκροτήματα κι οι ηθοποιοί αλλά­ ζουνε στα καμαρίνια. Αντόν, ωστόσο να, το κείμενο δεν είναι καθα­ ρό, δε θέλησες ν’ αποφασίσεις. Γιατί το θέατρο έκλεισε κι ο Φιρς εκεί, κουβάρι με τη γούνα τού παλιού του αφέντη, ξύπνησε μες στην έρημη αί­ θουσα και «θα πουντιάσει», ψιθυρίζει πάλι, «εί­ ναι μακρύς ο δρόμος ώς τη Μόσχα, πάντα του αφηρημένος ο Λεονίντ Αντρέιτς...».

Ο Δήμος Σταρένιος στο ρόλο του Φιρς («Βνσαινόκηπος)», 1974-75, θίασος Λαμπέτη - Παπαμιχαήλ. Σκηνοθεσία Μ. Βολο-

- Έτσι γυρίζοντας στο Βυσσινόκηπο Λοπά­ χιν, όταν την πόρτα ανοίξεις και στο πάτωμα αντικρύσεις σερνάμενο ένα φάντασμα, σαν τους παππούδες σου μουζίκο και μαζί αγκράφα στο παλτό της Λιούμποβα για πάν­ τα, έναν που, ξεχασμένος μπρος στα πόδια σου απ’ το βράδυ εκείνο του ’904, στους αιώνες θα κοντανασαίνει των αιώνων, καλέ μου, δυνατέ, μικρέ Λρπάχιν, εμένα, ανάσα αράχνης τώρα παρά Φιρς, τι θα με κάνεις; _

34/αφιερωμα Τσέχωφ ογδοντατρία χρόνια μετά το θάνα­ τό του έχει πάντα την ίδια θέση στη λογοτε­ χνία: ο συγγραφέας της καθημερινότητας. Ενώ για τους άλλους ρώσους συγγραφείς: Γκόγκολ, Ντοστογιέφσκι, Τολστόι, νέες κάθε φορά ερμη­ νείες δίνονται και οι μελετητές ρίχνουν τον προ­ βολέα τους σε αθέατες ώς τώρα πτυχές τους. Για τον Τσέχωφ αν και έχουν γραφτεί τόσο πολλά, όπως παρατηρεί ο σοβιετικός μελετητής Β. Τουρμπίν: «Δεν υπάρχει μελέτη από την οποία να μπορείς να ξεκινήσεις, ή να οπισθοχωρήσεις, να λογομαχήσεις, ωστόσο να την παραδεχτείς σαν ξεκίνημα για παραπέρα έρευνες. Ό χι, τέ­ τοια εργασία δεν υπάρχει ακόμα».

Ο

Γιατί, λοιπόν, ενώ όλες οι εποχές πραγματοποι­ ούν διαφορετικές αναγνώσεις για ένα συγγρα­ φέα, για τον Τσέχωφ υπάρχει πάντα η ίδια ανά­ γνωση; Μήπως τα έργα του είναι μονοδιάστατα σαν την ίδια την «καθημερινότητα»; Μήπως η «καθημερινότητα» αυτή έχει κρυφές πτυχές που δεν φωτίστηκαν ακόμα; Είναι μόνο συγγραφέας αυτής της «καθημερινότητας» ή τα μικρότερα σε αριθμό έργα του δείχνουν άλλες διαστάσεις, άλ­ λα επίπεδα που αν κινιόταν πιο πολύ σ’ αυτά θα ήταν ένας, ίσως, άλλος συγγραφέας; Να, μερικά ερωτήματα μαζί με άλλα: υπάρχει κοινωνική διαμαρτυρία στα έργα του Τσέχωφ; Υπάρχουν σπόροι μέλλοντος; Αντανακλούν λίγο πολύ την πορεία της ρωσικής κοινωνίας που με πρωτοφα­ νή σε ταχύτητα ρυθμό βάδιζε στο μέγα άλμα; Τα ερωτηματικά αυτά προβάλλουν τώρα πια ξεφυλ­ λίζοντας τις εκατοντάδες σελίδες του συγγρα­ φέα, όταν άνθρωποι και πράγματα ανήκουν σε ένα αμετάκλητο παρελθόν σκεπασμένο από την απαλή αχλύ του χρόνου και του χρωστήρα του Τσέχωφ. Ο συγγραφέας γεννήθηκε την πρώτη δεκαετία στα μισά του περασμένου αιώνα στην παραθαλάσσια πόλη της Αζοφικής Ταγκαρόνγκ, ή, μεταγλωττισμένο στα ελληνικά, Ταϊγάνι. Τυ­ πική μέση εμπορική πόλη με πολλούς από πολύ παλιά έλληνες, που οι τάφοι των πιο ισχυρών καμάρωναν στο νεκροταφείο της πόλης. Ο αδελ­ φός του Τσέχωφ μας πληροφορεί πως ο συγγρα­ φέας ύστερα από χρόνια επισκέφτηκε το νεκρο­ ταφείο για να δει τους τάφους αυτούς που πολ­ λοί ήταν σμιλεμένοι από ιταλούς καλλιτέχνες. Άραγε για να θαυμάσει την τέχνη τους ή να βυθομετρήσει την ανθρώπινη ματαιοδοξία; Ποιος ξέρει. Αλλά και ο σοβιετικός βιογράφος του Μπέρντνικοφ σημειώνει πως στις ευρωπαϊκές πόλεις ο συγγραφέας μαζί με όλα τα αξιοθέατα δεν παρέλειπε και τα νεκροταφεία. Αυτό μας θυμίζει τον Ρ.Μ. Ρίλκε. Η γενέθλια πόλη του Τσέχωφ πληκτική ανάμεσα σε στέπα και θάλασ­ σα στάθηκε για το συγγραφέα μια ανεξίτηλη ει­ κόνα επαρχιακού αδιεξόδου και άκοπης ζωής. Το γραφείο τον A. Τ.

αφιερωμα/35 Παρόλο που στο λιμάνι υπήρχαν πάντα ξένα καράβια ακόμα και ελληνικά: «Άγιος Γεράσι­ μος», «Αγιος Νικόλαος», «Σοφία» (μαρτυρία του αδελφού του) η θάλασσα μια ελάχιστη παρουσία έχει στα έργα του. Από τη γέννησή του και ύστε­ ρα με την αρχόμενη ανάπτυξη των καπιταλιστι­ κών σχέσεων η ρωσική κοινωνία κάνει απότομα άλματα που εκφράζονται στις διάφορες επανα­ στατικές οργανώσεις: Ναρόντναγια ρασπράβα (Λαϊκή εκδίκηση) Ναρόντναγια βόλια (Λαϊκή ελευθερία) Ζεμλιά ι βόλια (Γη και ελευθερία). Στα 1881 δολοφονήθηκε ο τσάρος Αλέξανδρος από μέλη της Ναρόντναγια βόλια, που σε λίγους μήνες εκτελέστηκαν στην αγχόνη, με αρχηγό την Σ. Περόφσκαγια. Έτσι πολύ νέος ακόμα ο συγ­ γραφέας έξησε τα καταλυτικά αυτά γεγονότα τό­ σο ξένα στο λογοτεχνικό του κόσμο. Αλλά και η φιλία του με τον Πλεστσέγιεφ, ποιητή και φίλο του Ντοστογιέφσκι που είχε καταδικαστεί με τους Πετρεσεφσκικούς και ήταν χρόνια εξόρι­ στος, δε φαίνεται να επηρέασε το συγγραφέα, και μάλιστα λέγεται πως ενώ όλοι έβλεπαν με δέος τον επαναστάτη ποιητή δε συνέβαινε το ίδιο με τον Τσέχωφ. Έτσι όλα αυτά τα γεγονότα δε μαρτυρούν για εποχή νέκρωσης, τουλάχιστον στα νεανικά χρόνια του συγγραφέα. Ακόμα και η οικογενειακή ζωή που απότομα διακόπηκε (ο πατέρας πτώχεψε, το σπίτι το πήραν οι δανει­ στές κι όλη η οικογένεια έφυγε στη Μόσχα ενώ ο Τσέχωφ έμεινε για να τελειώσει το γυμνάσιο) κι αυτό ακόμα το έζησε, φαινομενικά τουλάχιστον ψύχραιμα. Ίσως, ωστόσο, ο Βυσσινόκηπος να είναι το χαμένο σπίτι του που θα το έπαιρναν οι πιστωτές. Δεν μπορεί όμως οι απότομες αυτές αλλαγές να μην επιτάχυναν την ψυχική και πνευματική του ωριμότητα, μια και άρχισε να γράφει από μαθητής και έστελνε τα γραφτά του να τα δημοσιεύει ο αδελφός του στη Μόσχα σε διάφορα χιουμοριστικά περιοδικά. Το πιο αξιό­ λογο έργο των μαθητικών του χρόνων είναι το θεατρικό: «Ορφανή από πατέρα» (1877-1879) που μαρτυρεί για το μεγάλο ταλέντο του στο εί­ δος αυτό αν πάρουμε υπόψη και το νεαρό της ηλικίας του. Τελειώνοντας το πανεπιστήμιο στα 1884 δημοσίεψε την πρώτη του συλλογή διηγημά­ των με τίτλο: «Τα παραμύθια της Μελπομένη:». Το πρώτο του ταξίδι στην Πετρούπολη στα 1885 και η θέα της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας, όπου συμπυκνώνονταν όλες οι αντιθέσεις και οι ανησυχίες: κοινωνικές, φιλοσοφικές, λογοτεχνι­ κές, στάθηκε μια ισχυρή ώθηση στην λογοτεχνι­ κή τελείωση. Στα 1866 δημοσίεψε μερικά από τα τελειότερα διηγήματά του. «Το παλιό σπίτι» με φόντο την Πετρούπολη και με πρόσωπα του κό­ σμου του Ντοστογιέφσκι: μια γιαγιά, παιδιά, ένας μέθυσος πατέρας που πουλά το παλτό του παιδιού του για να πιεί, παλτό καμωμένο από το

36/αφιερω μα παλτό της πεθαμένης μητέρας. Το παιδί πάει σχολείο τυλιγμένο με το σάλι της γιαγιάς. Πάλι με φόντο την Πετρούπολη και ίσως ανώτερη σε τελειότητα είναι η «Θλίψη». Ο αμαξάς που χιο­ νισμένος λευκός σαν φάντασμα μιλά για τον πε­ θαμένο γιο του στο άλογό του μια και κανείς άλ­ λος δεν τον ακούει- είναι κι αυτός ένας άνθρω­ πος φάντασμα σαν τον Ακάκιο Ακάκιεβιτς που μέσα στην παγωμένη νύχτα έψαχνε για το χαμένο του παλτό. Δυο άνθρωποι - δυο δυστυχίες μέσα στη νύχτα της βορινής πρωτεύουσας. Πόσο ο Τσέχωφ με τα διηγήματά του αυτά συγγενεύει με τον Γκόγκολ και τον Ντοστογιέφσκι! Στην ίδια ατμόσφαιρα αλλά με φόντο τη Μόσχα είναι ο «Βάνκα» ένα παιδί που ξενοδουλεύει στη Μόσχα και γράφει στον παππού του στο χωριό για να εξιστορήσει τα βάσανα του μέσα στη μεγαλούπο­ λη. Το διήγημα αυτό ξέχωρα το επαίνεσε ο Τολστόι και πολλοί μελετητές του Τσέχωφ. Το χιού­ μορ τόσο συνηθισμένο στον Τσέχωφ απουσιάζει τελείως στα διηγήματα αυτά όπως και σε άλλα του αργότερα. 'Αθελα σκέφτεται κανείς: αν ζούσε πιο πολύ στην πρωτεύουσα jtai με τα θέματα που πρόσφερε, μήπως και γινόταν ο συγγραφέας μιας άλλης «καθημερινότητας»; Αλλά αυτό είναι μια υπόθεση, ή μια σκέψη. Απλούστατα βλέπου­ με πόσες δυνατότητες είχε μια και με τα διηγή­ ματα αυτά τόσο γρήγορα κατέκτησε την τελειό­ τητα της γραφής. Ο Τσέχωφ όμως επιστρέφει στο επαρχιακό περιβάλλον. Έ να πλήθος κόσμου κινείται στα διηγήματά του και στις νουβέλες Το μουσείο Τσέχωφ στη Γιάλτα. Σ ’ αυτό το σπίτι έμεινε ο A. Τ. από το 1899 έως το 1904.

του: χωρικοί, δάσκαλοι, γιατροί, ξεπεσμένοι ευγενείς, γυναίκες, χωρίς τις πιο πολλές φορές ένα πρόσωπο να είναι ξέχωρα σμιλεμένο. Ένας και­ νούριος κόσμος μπαίνει στη ρωσική λογοτεχνία με τον συγγραφέα που δεν είχε φοιτήσει σε κανέ­ να αριστοκρατικό λύκειο και είχε προγόνους δουλοπάροικους. Ο Τσέχωφ δέχεται, συνειδητά ή ασυνείδητα, τα ιδεολογικά ρεύματα της εποχής του όταν γράφει τους «Χωρικούς» ή το «Χωρίς θέση», με θέμα έναν πτυχιούχο που με μια συ­ στατική επιστολή τρέχει για να βρει δουλειά. Ο Τσέχωφ τριγυρίζει παντού: στα τρένα, στα δικα­ στήρια, στα νοσοκομεία με τα διηγήματα - μι­ κρές σκηνές. Χωρίς να ξεχνάει και τον αντίθετο στα παραπάνω κόσμο. Στην «Πλήξη της ζωής» υπάρχει ο αντίποδας του αμαξά που έλεγε τον πόνο του στό άλογό του: ένας στρατηγός που έχασε την κόρη του και μαζί με τη γυναίκα του μηχανεύονται διάφορες απασχολήσεις για να ξεχάσουν τον καημό τους. Η γυναίκα του ανάμεσα σ’ άλλα περιθάλπει άρρωστους μουζίκους που ο άντρας της δεν τους άνέχεται. Έτσι σε κάποια στιγμή κλαίγοντας λέει: «Εμείς δεν πονάμε. Αυ­ τοί έχουν το σκοπό τους... πίστη... Εμείς μόνο προβλήματα και τρόμο. Δεν υποφέρουμε». Ο Τσέχωφ θέλει να γράψει «κι αυτό για το οποίο δεν έχει κανείς τίποτα να πει», όπως έλεγε ο Γκόγκολ, γι’ αυτό δεν έχει ήρωες και αντιήρωες. Τις πιο πολλές φορές περιγράφει μόνο καταστά­ σεις. Ο «Φοιτητής» που «επιστρέφει σπίτι του και γύρω του είναι όλα έρημα και κάπως ιδιαίτε­ ρα σκοτεινά... αλλά όταν ξημέρωσε στο ποταμό­ πλοιο νιώθει μια γλυκιά πρσδοκία μιας άγνω­ στης και μυστηριώδους ευτυχίας και η ζωή του φάνταζε υπέροχη»- είναι μόνο εκείνη τη μέρα και τίποτα άλλο. Το ίδιο και στη «Στέπα»- μαζί με τα πρόσωπα ζει και η στέπα και μάλκπα τα καλύπτει. Ωστόσο στην «Αίθουσα 6» οι άρρω­ στοι και ο γιατρός είναι μια κατάδυση άλλου επιπέδου, σα να ψάχνει ο συγγραφέας εναγώνια κάτι πέρα από την «καθημερινότητα». Το έργο αυτό που λένε πως τάραξε και το νεαρό Λένιν, δείχνει μιαν άλλη πτυχή του συγγραφέα, το εν­ διαφέρον του για το φιλοσοφικό στοχασμό που φαίνεται στους συχνούς συλλογισμούς του για το νόημα της ζωής στα έργα του. Άλλωστε από μα­ θητής διάβαζε σαν τον Τολστόι τον Σοπενάουερ και αργότερα τον Μάρκο Αυρήλιο. Αντίθεση στην «Αίθουσα 6» είναι το φωτεινό «Σπίτι με τη σοφίτα». Ο Τσέχωφ έχει αναδύσεις και καταδύ­ σεις μαζί με το χιούμορ και την πλήξη στις άδειες ώρες της ζωής. Αλλά ποτέ δε λέει σαν τον Γκόγκολ: «Ερημιά στον κόσμο», έστω και γιατί φροντίζει να ιδρυθούν σχολεία και βιβλιοθήκες και περιθάλπει στη Γιάλτα δωρεάν άπορους αρ­ ρώστους. Ακόμα είναι και ο βαθύτατος δεσμός

αφιερω μα/37 εποχής του έγραφε: «Είστε ένας εξαίρετος τοπιογράφος». Και η φύση στον Τσέχωφ δεν έχει μοναδικές στιγμές και εποχές. Δεν υπάρχουν ού­ τε τα εκστασιακά καλοκαίρια του Τουργκένιεφ, ούτε οι επικές χιονοθύελλες του Πούσκιν, του Ακσάκοφ, του Τολστόι. Τα τοπία του είναι κι αυτά χαμηλόφωνα, αλλά τόσο ακατανίκητα σε μαγεία. Σε κάποιο φίλο του έγραφε: «Θέλω να περιγράφω το κάθε φυλλαράκι. Αυγές, σούρου­ πα, χειμώνες, μουντές ανοιξιάτικες μέρες όπως και φωτεινές, καταχνιές, μέρες θαμπές που νομί­ ζεις πως μαζί τους έχει σταματήσει και η ζωή, ποτάμια που είναι σα να δίνουν στο τοπίο μιαν άλλη διάσταση, και πάνω απ’ όλα η ρωσική απε­ ραντοσύνη· να! το αγαπημένο φόντο του συγ­ γραφέα, που σε καμιά περίπτωση δεν είναι σκηνογραφικό, όπως παρατήρησαν ορισμένοι μελε­ τητές του. Η φύση στον Τσέχωφ έχει τον παρα­ δοσιακό της ρόλο όπως σ’ όλη τη ρωσική λογοτε­ χνία. Αλλά κι ανάλογα με τις ευαισθησίες της εποχής και του συγγραφέα, όπως συμβαίνει παν­ τού σ’ όλες τις εποχές και σ’ όλες τις λογοτεχνίες. Χωρίς την παρουσία της φύσης θα ήταν αδια­ νόητα τα έργα του Τσέχωφ. Οδεύοντας για τη Σαχαλίνη μέσον Σιβηρίας στα γράμματά του πε­ ριγράφει με έκσταση το τοπίο με τα μεγάλα πο­ τάμια και τα δάση. Μαζί με τη φύση είναι και η αναμφισβήτητη πίστη του σε μια άλλη διαφορε­ τική ζωή όπου «όλοι θα δουλεύουν». Όλοι σχε­ δόν οι μελετητές του παρατηρούν ότι η λέξη «δουλειά» ακούγεται όλο και πιο συχνά στα έρ­ γα του παράλληλα με το όραμά του για τις «και­ νούριες πόλεις που θα χτιστούν πάνω στις πα­ λιές». Ακριβώς γι αυτό, όπως αναφέρει ο Τ. Μαν στη μελέτη του «Versuch liber Tshechor», όταν πέθανε ο συγγραφέας μια εφημερίδα της Ρωσίας και μάλιστα συντηρητική τον χαρακτήρι­ σε σαν «το πουλί της καταιγίδας της επανάστα­ σης». Το ταξίδι του στη Σαχαλίνη και το ενδια­ φέρον του για τη ζωή των φυλακισμένων δείχνει την αυξανόμενη ανησυχία του για τα κοινωνικά προβλήματα. Ο φοιτητής στο «Βυσσινόκηπο» που μιλά για την καινούρια ζωή είναι η αντίθεση του φοιτητή που περπατούσε ολομόναχος στην ερημιά και συλλογιζόταν τη γύρω του δυστυχία. Τόσες καταστάσεις, τόσα πρόσωπα υπάρχουν στα έργα του που είναι δύσκολο να καθορίσει κανείς τη συγκεκριμένη στάση του συγγραφέα. Στο τέλος μπορεί κάποιος να νομίσει πως γνώρι­ σε κάπου τα πρόσωπα αυτά σαν υπαρκτά στα πληχτικά τους αδιέξοδα, στις βουβές δυστυχίες τους, στις φευγαλέες ελπίδες τους, στον ακαθό­ ριστο κόσμο τους ανάμεσα σε δυο αιώνες, ανά­ μεσα σε δυο κόσμους διαφορετικούς: σ’ έναν κό­ σμο που έφευγε και σ’ ένα καινούριο που ερχό­ ταν, που δεν μπορούμε να πούμε πως ο Τσέχωφ λιγότερο από άλλους διαισθάνθηκε. Ό ταν ο Τσέχωφ έβλεπε την ακινησία, απλώς διάλεγε τη

Ο Α. Τ. στη Γιάλτα το 1904.

λογοτεχνική ώρα, που ταίριαζε στην ευαισθησία του, για να την περιγράφει σ’ όλη της τη φρίκη. Και σ' αυτό στάθηκε ένας απαράμιλλος τεχνίτης. Ίσως η περιγραφή της ακινησίας είναι τρομερά δύσκολη. Ανάμεσα στα μουντά χρώματα ενός τέ­ λους και μιας άγνωστης αρχής όλα είναι ακαθό­ ριστα. Ο λογοτεχνικός προβολέας του Τσέχωφ είναι αναποφάσιστος και ακαθόριστα φωτίζει πότε τον αμαξά της Πετρούπολης, πότε αίθουσα δικαστηρίων, πότε νοσοκομεία, ίσμπες, αρχοντι­ κά ξεπεσμένων ευγενών, σπιτικά όπου τίποτα δε συμβαίνει. Στο πρώτο θεατρικό του έργο που το έγραψε ακόμα μαθητής γυμνασίου κάπου λέει: «Με το ακαθόριστο εννοώ τη σύγχρονη κατάστα­ ση της κοινωνίας μας. Ο ρώσος λογοτέχνης νιώ­ θει αυτό το ακαθόριστο. Βρίσκεται σε αδιέξοδο, δεν καταλαβαίνει... Δύσκολο να καταλάβουν αυτοί οι κύριοι. Τα μυθιστορήματα είναι αφάν­ ταστα άσκημα, τραβηγμένα, ασήμαντα... και δεν είναι παράξενο! Ό λα είναι εξαιρετικά ακαθόρι­ στα, ακατανόητα...». Η Λαφίτ λέει ότι τα διηγήματα του Τσέχωφ δεν έχουν αρχή και τέλος. Το πιο σωστό ίσως εί­ ναι αυτό που είπε ο σοβιετικός μελετητής, που αναφέραμε, Β. Τουρμπίν: «Τα γραφτά του Τσέ­ χωφ δημιουργούνται από το ζωντανό που δεν, χύθηκε ακόμα σε λέξη. Μένουν ακόμα χωρίς μορφή, αλλά και γιατί δεν έχουν μορφή είναι ση­ μαντικά και ενδιαφέροντα... Ωραίο είναι ακρι­ βώς αυτό που δεν έγινε ακόμα μπρούντζος αυτό που δεν είναι τέλειο ή σε κάθε περίπτωση δεν τελείωσε. Αυτό είναι υπέροχο - είναι η ζωή».

38/αψιερωμα Σκηνή από τον «Πλατόνοφ». Ν. Τσαχίρογλου (Πλατόνοφ) - Τ. Βουλαλάς (Γιατρός). Εθνικό θέατρο, 1980. Σκηνοθεσία Κώ­ στα Μπάκα.

Κώστας Μπάκας

«Οι ανεπαίσθητες

«λλαΎές των

ποιητικών σκιών»

(Το κείμενο είναι αποτέλεσμα συζήτησης ανάμε­ σα στο συνεργάτη μας Κώστα Καλημέρη και το σκηνοθέτη Κώστα Μπάκα, με αφορμή το αφιέ­ ρωμα στον Αντόν Τσέχωφ). Στη συνάντηση με τον Κώστα Μπάκα κυριαρχούσε το απλό και η ηθική της δουλειάς. Η αρχική αγωνία, αγωνία κάθε αρχής, «από κάπου πρέπει ν’ αρχίσου­ με», δεν πρόλαβε να εκνευρίσει κανένα και προπαντός εκείνον. Όλα έδειχναν ότι με λίγη υπομονή, το καλό δε θ' αργούσε. Όπως και να ’χε, όμως, η ατμόσφαιρα ήταν όντως κεκλεισμένων των θυρών. Η σβησμένη φω­ νή του τηλεπαρουσιαστή ανακοίνωνε ειδήσεις, ενώ λί­ γο αργότερα, κάποιος άλλος ακούστηκε να αναμεταόίδει μιαν αθλητική συνάντηση. Μια συνάντηση που έμοιαζε πικρή υπενθύμιση ζωής θρυματισμένης, χωρίς ένα μεγάλο κομμάτι στο χέρι, ζωής εξοργιστικά κινη­ τικής, όταν όλοι θέλουν νά αυτοπαρουσιάζονται σαν κορυφή του βουνού. Μιας, θα λέγαμε, ζωής, όπου η αίσθηση του χρόνου μηδενίζεται και επικρατεί το άνε­ το κυνηγητό της ευτυχίας του ιδιωτικού. <ωρίς κέντρο, λοιπόν, αλλά με θέμα το Χρόνο και τα Πρόσωπα στον Τσέχωφ. «Στον Τσέχωφ», είπε, «βλέπω να πραγματώνε­ ται το πιστεύω μου για την Τέχνη του Θεάτρου. Την τρομακτική, δηλαδή, δύναμη που έχει το λί­ γο στη φόρτισή του... Εκεί που συντελείται η αποθέωση του μικρόκοσμου... Ό πω ς ο συγκλο­ νισμός που νιώθω, καθώς κοιτάζω στο μικρο­ σκόπιο... Νομίζω, τελικά, ότι έχουν το ίδιο με­ γαλείο, ο μικρόκοσμος δηλαδή και το σύμπαν, με τον κόσμο του τηλεσκοπίου...». Ας αφήσουμε, όμως, το σκηνοθέτη να μιλή­ σει...

... Με τον Τσέχωφ νιώθω σχέσεις πολύ στενές, σχεδόν συγγενικές. Οπότε έρχομαι σ’ επαφή με το έργο του, νιώθω μια παρηγοριά, γιατί δε χρειάζεται να εξομολογηθώ. Με συγχωρεί, πριν ακούσει τις αμαρτίες μου. Είναι συγγραφέας που δείχνει κατανόηση και συμπόνια στον άν­ θρωπο. Ένας βασικός παράγοντας που χαρα­ κτηρίζει τη ρωσική λογοτεχνία και βέβαια τον Τσέχωφ, είναι η θρησκευτικότητα, η ορθοδοξία, η τρυφεράδα, η κατανόηση. Μια κατανόηση που πηγάζει από τη βαθύτερη θρησκευτική αίσθηση. Αυτή, λοιπόν, μου προκαλεί το ενδιαφέρον να θέλω να παιχτεί ένα έργο του σε μιαν εκκλησία.

αφιερω μα/39

Η κατανυκτικότητα ενός ναού θα ταίριαζε πολύ με τη θρησκευτική ατμόσφαιρα που κυκλοφορεί στο τσεχωφικό έργο. Μπορεί ο Τσέχωφ να ’ναι γνωστός για την τρομαχτική επιστημονική παρα­ τηρητικότητα, που διακρίνει τη γραφή του, όμως αυτή η ικανότητα συνδυάζεται με μιαν εκπληκτι­ κή διαίσθηση, πηγαίνοντας δηλαδή πέρα απ’ το λογικό, το ταξινομημένο, ανάγοντας κάθε κοι­ νωνικό γεγονός στην ποιητική του διάσταση. Ο Τσέχωφ είναι ποιητής της σιωπής. Τα θεα­ τρικά του πρόσωπα ζουν αυτό που δε λένε. Εί­ ναι πρόσωπα σφραγισμένα με ταπεινοσύνη. Δε ζουν κορυφώσεις, δεν αντιπαλεύουν τη μοίρα.

Ζουν μακριά από ηρωικές επάρσεις. Γνωρίζουν ότι η κίνηση μέσα στο χρόνο και ο βαθύτερος δεσμός των ανθρώπων θα οδηγήσουν τελικά στο φως. Είναι, έτσι, ο συγγραφέας της ελπίδας. Το πάντρεμα χιούμορ και θρησκευτικότητας δεν εί­ ναι παράδοξο. Κύριο χαρακτηριστικό του έργου του είναι το χιούμορ και η αφοπλιστική ευγέ­ νεια. Δε θυμάμαι ποιος το ’πε, μα κάποιος έχει πει ότι «ο Τσέχωφ ήταν ένας αληθινός κύριος που ήρθε στη ζωή για να μας πει: Κύριοι, τι άσχημα που ζείτε!». Το μεγαλείο του έργου του δε βρίσκεται στην επιστημονική-λεπτομερειακή καταγραφή των προσώπων, η οποία όντως υπάρχει, αλλά στον τρόπο με τον οποίο φανερώ­ νεται το μη καταχωρημένο, το ασύλληπτο, εκείνο που δεν πρέπει ποτέ να γίνει λογική... ο χρόνος πάλι, είναι βασικός άξονας στο θεατρικό του έρ­ γο. Είναι μια στατική δύναμη, που πάνω της τα πρόσωπα φθείρονται ανεπαίσθητα. Αν κάπριος θελήσει να ζωντανέψει αυτές τις ποιητικές σκιές που ο γιατρός Τσέχωφ κατέγραψε, πρέπει να κα­ τανοήσει απόλυτα την έννοια του χρόνου στο έρ­ γο του... ...Θα ’λεγα με καθαρή συνείδηση, ότι οι ρίζες του έργου του είναι λαϊκές. Κι αυτό δεν είναι φιλολογικό σχήμα. Το λέω από πείρα, γιατί έχω ζήσει τις αντιδράσεις του κόσμου στις παραστά­ σεις έργων του Τσέχωφ... Ο Αντόν Τσέχωφ ήταν ένας σιωπηλός άνθρωπος. Μ’ αρέσει να λέω πως ήταν άνθρωπος της παύσης. Ο ίδιος δε μίλαγε πολύ. 'Οταν μιλούσε ήταν μάλλον καυστικός κι όταν σώπαινε, τα μάτια του θα ’πρεπε να μιλού­ σαν πολύ. Είχε χαρακτηριστικά τίμιου ανθρώ­ που. Ή ταν άρρωστος όταν πήγε στη Σαχαλίνη να δει τους εξόριστους. Γυρίζοντας, έγραψε μια νουβέλα, η οποία βοήθησε πολύ στη λήψη μέ­ τρων για τη βελτίωση των συνθηκών κράτησης. Ανάγκασε, δηλαδή, τον Τσάρο να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής των εξόριστων. Ο Τσέχωφ έζησε σε εποχή μεγάλων ανακατατάξεων. Έζησε τον τεράστιο κοινωνικό αναβρασμό, την κοινωνική μετατόπιση που συνέβαινε, γι’ αυτό όλα του τα έργα έχουν θέμα τους το κοινωνικό γίγνεσθαι. Στο Βυσσινόκηπο είναι η σήψη του κοινωνικού καθεστώτος, στις Τρεις Αδελφές υπάρχουν οι νέες ιδέες. Ήταν ένας άνθρωπος με τρομαχτικό ταλέντο, έπιανε τους κραδασμούς και σαν ποιη­ τής του ρεαλισμού δεν μπορούσε να κάνει αλ­ λιώς. Σ’ αυτό το κοινωνικό γίγνεσθαι δίνει την ποιητική διάσταση κάνοντας τα γεγονότα δια­ χρονικά και πανανθρώπινα. Έ να παράδειγμα της δημοκρατικής του στάσης ήταν και η παραί­ τησή του απ’ την Ακαδημία, όταν το ίδρυμα αυ­ τό αρνήθηκε να δεχτεί σαν μέλος του τον Μαξίμ Γκόρκι, τον οποίο ο ίδιος ο Τσέχωφ είχε προτεί­ νει. Το ήθος, η ευγένεια και η ευαισθησία του βγαίνουν ωραία στην αλληλογραφία του με τον Γκόρκι, τη γυναίκα του, κι ακόμα στα γράμματα

40/αφιερωμα

προς τον Στανισλάφσκι. Ο Στανισλάφσκι ήταν ο πρώτος που μυρίστηκε την αξία του Τσέχωφ. Το Θέατρο Τέχνης της Μόσχας επέβαλε τα γνωστά του έργα. Εγώ, σαν ηθοποιός, έπαιξα στο Βνσσινόκηπο, την Αίτηση Γάμου και την Αρκούδα. Σκηνοθέτησα τα τέσσε­ ρα γνωστά μονόπρακτά του και τον Πλατόνοφ, ένα πολύωρο θεατρογράφημα, το οποίο είναι η πηγή απ’ όπου αντλούσε... ' Ηταν, δηλαδή, ένα έργο άσκησης πάνω σε χαρακτήρες, το οποίο ανεβάσαμε σε διασκευή στο Εθνικό Θέατρο. Σ’ αυτό το έργο, υπήρχε ένας έντονος πειραματι­ σμός, θα έλεγα σχεδόν μια αυθαιρεσία. Έχω επίσης σκηνοθετήσει στο ραδιόφωνο όλα του τα έργα: Γλάρο, Βνσσινόκηπο, Τρεις Αδελφές, εκτός του θείου Βάνια και του Ιβάνοφ... ... Πιστεύω πως όταν κάποιος διαβάζει τον Τσέχωφ θέλοντας να σκηνοθετήσει, πρέπει να τηρήσει αυτό, που ισχύει βέβαια παντού, αλλά στον Τσέχωφ ακόμα περισσότερο, πρέπει δηλα­ δή να σκηνοθετήσει με αίσθηση υποταγής στις αχνές μορφές των θεατρικών προσώπων, γιατί δεν πλησιάξονται αλλιώς τέτοιες μορφές, αλλά μόνο με υποταγή και διαίσθηση. Χρειάζεται, έτσι, συγκέντρωση την ώρα της δουλειάς, γιατί ο ιστός της αράχνης είναι τρομερά ευαίσθητος και γιατί όλα τα ποιητικά έργα απαιτούν την απόλυ­ τη προσοχή. Άλλωστε, η θεατρική ποίηση δεν είναι όγκος, αλλά σκιά, φως, το μηδέν και το άπειρο, είναι η κόψη του ξυραφιού, όπως και

στη ζωή. Γιατί η Τέχνη από την Τέχνη δε χωρίζε­ ται με ντουβάρια και το ίδιο ισχύει για τη ζωή και το θάνατο. Ό λα τα χωρίζει μια ανάσα... ...Τον αγαπώ τόσο, ώστε αν ο ίδιος δεχόταν, θα ’θελα να είμαι αυτός. Να ’σαι σίγουρος, ότι θα μπορούσαμε να μιλάμε ώρές για το συγγρα­ φέα και το έργο του, γιατί είναι δύσκολο να αποδώσει κανείς με λόγο τη σιωπή. Αυτός ο ευαίσθητος άνθρωπος, πέθανε μακριά από την πατρίδα του, νέος, πολύ νέος κι όπως είναι γνωστό, σ’ αυτόν, που με το έργο και την ζωή του πολέμησε κάθε μορφή χυδαιότητας, η μοίρα του έπαιξε παιγνίδι: ταξίδεψε νεκρός για Μόσχα μέσα σ’ ένα βαγόνι στις πλευρές του οποίου έγραφε «ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΣΤΡΕΙΔΙΩΝ». Ό ταν το τρένο έφτασε στον προορισμό του, ανάμεσα στο πλήθος ήταν κι ο Γκόρκι. Αντικρύζοντας τη χυδαιότητα με την οποία η μοίρα τον εκδικήθηκε ακόμα και νεκρό, άρχισε να ουρλιά­ ζει, συγκλονισμένος από το τραγικό θέαμα... ... Κρίμα, που πρέπει να μιλήσουμε για τον Τσέχωφ, αντί να ζωντανέψουμε τα θεατρικά του πρόσωπα. Είναι, γενικά, κρίμα να μιλάς για τα πρόσωπα και τον δημιουργό τους κι όχι να πράττεις, να δημιουργείς. Θα ’θελα πολύ να ’παιζα μια σκηνή τώρα ή να σκηνοθετούσα κι εσύ ή μια μηχανή να καταγράφατε αυτό που θα ξεπήδαγε μέσα από την επαφή μου με τις οντότη­ τες των θεατρικών αυτών σκιών. Είναι ευλογία Θεού να συναναστρέφεται κανείς τα πρόσωπα

αφιερωμα/41 του Τσέχωφ. Ο ίδιος ο συγγραφέας διαφωνούσε συχνά με τον Στανισλάφσκι. Διαφωνούσε με τον τρόπο που ο ιδρυτής του Θεάτρου Τέχνης στη Μόσχα ερμήνευε τα έργα του. Ο Τσέχωφ τα ήθε­ λε αισιόδοξα, αντίθετα με τον Στανισλάφσκι που τ’ ανέβαζε παραδραματικά, τονίζοντας το σκο­ τεινό μέρος. Ο ρώσος συγγραφέας πίστευε πως δεν μπορεί κανείς να ξεχωρίσει, στη ζωή και στο θέατρο, πού τελειώνει το τραγικό καί πού αρχί­ ζει το κωμικό. Απόφευγε να χαρακτηρίζει τα έρ­ γα του κι όταν η ανάγκη το απαιτούσε τα ονόμα­ ζε κωμωδίες. Λέγοντας όμως κάτι τέτοιο, δεν εννούσε το κωμικό με τη σημερινή, συνηθισμένη -του έννοια, αλλά πιο φωτεινό. Πιστεύω, ότι ακόμα και στις υποδείξεις του, π.χ. στο Βυσσινόκηπο, λέγοντας ότι πρέπει να κυριαρχεί το άσπρο δεν εννοούσε το άσπρο-μαύρο, αλλά το φως... Δεν μπορώ να αντιληφθώ τον Τσέχωφ στα άσπρα, είναι σα να τον παγώνεις. Ο χρόνος, η ανάμνηση, δεν καταγράφονται στο άσπρο, αλ­ λά στο φως... Η απεραντοσύνη της χώρας του, η έλλειψη αλλαγών στο τοπίο, είναι καταστάσεις που τον έχουν επηρεάσει βαθύτατα, γεννώντας μια φαινομενική στατικότητα του χρόνου και μια αίσθηση ακινησίας στο έργο του. Κάτω όμως απ’ αυτό το επιφανειακά ακίνητο, κινούνται τερά­ στιες δυνάμεις ζωής. Γι’ αυτό, οι αλλαγές που υφίστανται τα πρόσωπά του, αν και ανεπαίσθη­ τες, είναι πολύ σημαντικές. Είναι να θαυμάζει κανείς την ικανότητα που διέθετε ο ευλογημένος αυτός άνθρωπος, ικανότητα με την οποία οδηΟ Κ. Στανισλάφσκι στο οΒύσσινόκήπο».

Σκηνή από τις «Τρεις αδελφές». Θ. Κώστα Μονσονρη, 1964.

γούσε τα όμορφα πλάσματά του, μ’ έναν υπερευ­ αίσθητο τρόπο, στις απειροελάχιστες μεταπτώ­ σεις τους. Δεν μπορώ να πω κανένα πρόσωπο του Τσέχωφ ήρωα. Δεν παλεύουν. Ο χρόνος τα φθείρει και τα καθιστά τραγικά πρόσωπα... κι ακόμα τραγικότερα κι από τα τραγικά, γιατί δεν έχουν το σθένος ή την έπαρση της αντίστασης... υπομένουν στο όνομα του μελλοντικού κόσμου... ξέρουν ότι αυτό το βίωμα του χοάνου είναι η ου­ σιαστική νίκη του ανθρώπου. Αν τώρα, πρέπει να μιλήσω για τις προτιμή­ σεις μου στο έργο του Τσέχωφ, θα έλεγα ότι ανά­ μεσα σε αριστουργήματα προτιμώ το Βυσσινόκηπο. Είναι το πιο προχωρημένο του έργο και σαν κοινωνική καταγγελία, αλλά κύρια σαν ποίηση θεατρική. Τώρα, όμως, που ο χρόνος ακόμα μου το επιτρέπει, θα ’θελα να παίξω ένα ρόλο σ’ ένα του έργο, τον επώνυμο ρόλο στο Θείο Βάνια, γιατί τον έκανα πρόβες για ένα μήνα, μαζί με τη Μικρή μας Πόλη, τότε που ετοιμάζαμε το ξεκί­ νημα του Θεάτρου Τέχνης στο υπόγειο του Ορφέα. Μου ’χει μείνει από τότε μια γεύση με... μποσιω-ποιητικά, θα αφαιρέσω τα αποσιωπητι­ κά και θα ολοκληρώσω τη γεύση. Αυτό, θα το θεωρήσω σαν το πιο συγκινητικό πράγμα που θα ’χω φτιάξει στο θέατρο και μετά 1(όπως λέει ένα απ’ τα πρόσωπα του γιατρού Τσέχωφ), θα γίνω σαν τον τρελό του Γκόγκολ... «σιωπή... σιωπή...».

42/αφιερωμα

Όταν μιλάμε για τις απόψεις τοι> Τσέχωφ σχετικά με το θέατρο και τη δραματουργία, δεν εννοούμε βέβαια ότι μπορούμε να βρούμε κάπου στα γραφτά του μια συστηματική θεωρητική διατύπωσή τους. Είναι γνω­ στή η δυσπιστία και η αποστροφή τον Τσέχωφ προς τη θεωρητική σκέψη, ξένη προς την ανθρώπινη και συγγραφική ιδιοσυγκρασία τον. Και κάθε φορά που οι ηθοποιοί του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας ζητούσαν από το συγγραφέα μιαν ανάλυση του ρόλου τους, εκείνος απαντού­ σε με απορία: «Μα είναι όλα γραμμένα στο έρ­ γο»! Και υπενθύμιζε κάποια χαρακτηριστική λε­ πτομέρεια από το ντύσιμο ή τη συμπεριφορά του συγκεκριμένου προσώπου. Αναφέρει, λογουχάρη, ο Στανισλάφσκι μια τέτοια συζήτηση με τον Τσέχωφ σχετικά με το ρόλο του Τριγκόριν στο «Γλάρο» που έπαιζε ο ίδιος: « - Παίζετε πολύ ωραία, - είπε εκείνος - όχι όμως το δικό μου πρόσωπο. Εγώ δεν έγραψα τέ­ τοιο πράγμα.

- Πού είναι το πρόβλημα; - τον ρωτούσα.

- Μα στο έργο φοράει πανταλόνι καρρό και τρύπια παπούτσια. Αυτό μονάχα μου εξήγησε ο Αντόν Πάβλοβιτς, απαντώντας στις επίμονες ενοχλήσεις μου.

- Πανταλόνι καρρό, σας λέω... Και το πούρο το κρατάει έτσι... Και επεξήγησε τα λόγια του με μιαν αδέξια κί­ νηση. Τίποτε άλλο δεν μπόρεσα να του αποσπάσω. Και πάντα έτσι εξέφραζε τις παρατηρήσεις του: παραστατικά και λακωνικά. Οι παρατηρήσεις αυτές εξέπλητταν και χαράζονταν στη μνήμη. Ήταν σα να σου έβαζε αινίγματα που δεν μπο­ ρείς να τα ξεφορτωθείς ώσπου να τα λύσεις». Το ίδιο παραστατικές και λακωνικές είναι οι παρατηρήσεις του Τσέχωφ για το θέατρο και τη δραματουργία, που βρίσκονται διάσπαρτες κυ­ ρίως στην επιστολογραφία του. Παρακολουθών­ τας τες όμως στη διαδοχή τους και σε συσχετισμό με τη δραματουργική του πρακτική, βλέπεις να αναδύεται μέσα απ’ αυτές ένα όλο και πιο συγ­ κροτημένο σύστημα αντιλήψεων, γεννημένο μέσα από βασανιστικές αναζητήσεις. Οι αναζητήσεις αυτές ξεκινούν από μια βαθύ­ τατη αίσθηση αποστέωσης και στασιμότητας του θεάτρου της εποχής του. Στην αρχή ακόμα της συγγραφικής του σταδιοδρομίας, το 1882 (22 χρονών τότε), ο Τσέχωφ γράφει: «Τίποτε δεν έχει τόσο ισχυρή ανάγκη από φρεσκάρισμα, όσο οι σκηνές μας... Ατμόσφαιρα καταθλιπτική, ένα μέτρο σκόνη, θολούρα και πλήξη... Κοιτάζεις στη σκηνή, χασμουριέσαι και σιγοβλαστημάς...». Αρκετά χρόνια αργότερα ο Τρέπλεφ θα πει στο «Γλάρο» (και ο Τσέχωφ, που δεν δεχόταν ποτέ να τον ταυτίζουν με κάτι που λέει ένας

Αντώνης Βογιάζος

ΟΤΣΕ ΘΕΑΤΡΟ ΔΡΑΜΑ

αφιερωμα/43

ΧΩΦ Κ Α Ι ΤΗ ΤΟ ΥΡ ΤΙ A

ήρωάς του, δεν θα αρνηθεί ότι αυτά τα λόγια απηχούν δικές του σκέψεις): «...Το σύγχρονο θέατρο δεν είναι παρά ρουτίνα, προκατάληψη. Όταν σηκώνεται η αυλαία και μέσα στο νυχτερι­ νό φωτισμό, σ’ ένα δωμάτιο με τρεις τοίχους, αυ­ τά τα μεγάλα ταλέντα, οι ιεροφάντες της τέχνης, παριστάνουν πώς τρώνε οι άνθρωποι, πώς πί­ νουν, πώς αγαπούν, πώς περπατούν, πώς φο­ ρούν τα σακάκια τους... Όταν από ευτελείς ει­ κόνες και φράσεις προσπαθούν να ψαρέψουν κάποιο ηθικό δίδαγμα - δίδαγμα μικρό, ευκολο­ χώνευτο, κατάλληλο για οικιακή χρήση... Όταν σε χίλιες παραλλαγές μού σερβίρουν τα ίδια και τα ίδια, τα ίδια και τα ίδια, τα ίδια και τα ίδια, - τότε το βάζω στα πόδια και τρέχω, όπως το ’βάλε στα πόδια ο Μωπασσάν από τον πύργο του Άιφελ που του πλάκωνε το μυαλό με την πεζότητά του... Χρειάζονται καινούριες φόρμες. Καινούριες φόρμες χρειάζονται, κι αν δεν υπάρ­ χουν, τότε καλύτερα δεν χρειάζεται τίποτα...». Σχετικά είναι και τα λόγια του Τσέχωφ που αναφέρει ο φίλος του συγγραφέας Ποτάπενκο, περιγράφοντας μια συζήτηση που είχε μαζί του: «Η πλοκή στο έργο δεν είναι καθόλου απαραίτη­ τη. Στη ζωή δεν υπάρχουν πλοκές, στη ζωή είναι όλα ανακατεμένα - το βαθύ με το ρηχό, το μεγα­ λοπρεπές με το μηδαμινό, το τραγικό με το γε­ λοίο. Εσείς, κύριοι, είστε απλώς υπνωτισμένοι και υποδουλωμένοι από τη ρουτίνα, και δεν μπορείτε με κανένα τρόπο να την αποχωριστείτε. Χρειάζονται καινούριες φόρμες, καινούριες φόρμες...». Αφετηρία για την αναμόρφωση της δραμα­ τουργίας γίνεται για τον Τσέχωφ η ίδια που κα­ θορίζει και το πεζογραφικό του έργο - η άμεση και απροκατάληπτη παρατήρηση της ζωής στην καθημερινή της ροή, χωρίς αυτό που ο ίδιος ονο­ μάζει «υποκειμενικότητα», εννοώντας την τάση του συγγραφέα να προβάλλει τον εαυτό του στα πρόσωπα που δημιουργεί, να επιβάλλει στο υλι­ κό του προκατασκευασμένα διδάγματα και προ­ σωπικές του συναισθηματικές ευκολίες. Ήδη το 1883 ο νεαρός Τσέχωφ σε μια επιστο­ λή προς το μεγαλύτερο αδελφό του Αλεξάντρ (συγγραφέας κι αυτός, που δεν κατόρθωσε ωστό­ σο να δημιουργήσει σημαντικό λογοτεχνικό έρ­ γο) του κάνει κριτική γι’ αυτήν ακριβώς την «υποκειμενικότητα»: «Υπογράμμισε εσύ, ο δυνα­ τός, ο μορφωμένος, ο ανεπτυγμένος, αυτό που είναι ζωντανό, αυτό που είναι αιώνιο, αυτό που επιδρά όχι στα μικροαισθήματα, αλλά στο αλη­ θινά ανθρώπινο αίσθημα... Είσαι ικανός γι’ αυ­ τό.. Το να απαλλαγεί κανείς από την επίκτητη υποκειμενικότητα είναι πολύ εύκολο... Αρκεί μόνο να είναι πιο τίμιος: να πετάει παντού έξω τον εαυτό του, να μη χώνει τον εαυτό του στους ήρωες του μυθιστορήματος του, να απαρνηθεί τον εαυτό του έστω και για μισή ώρα. Εχεις ένα

ΓΙΤΟ

44/αφιερω μα διήγημα, όπου οι νιόπαντροι σ’ όλο το γεύμα φι­ λιούνται, σαλιαρίζουν, αερολογούν... Ούτε μια ουσιαστική λέξη, μόνο σκέτη ευφορία! Ε, λοι­ πόν, αυτά δεν τα έγραφες για τον αναγνώστη... Τα έγραφες επειδή εσένα σου είναι ευχάριστη αυτή η φλυαρία... Η υποκειμενικότητα είναι τρομερό πράγμα». Η άρνηση της «υποκειμενικότητας» σημαίνει για τον Τσέχωφ και παραίτηση από κάθε προ­ σπάθεια προβολής μέσα από το έργο οποιονδήποτε απόψεων και κρίσεων, αφήνοντάς το αυτό στην ενεργό συμμετοχή του αναγνώστη και του θεατή. Σε μια επιστολή προς τον φίλο του εκδό­ τη Σουβόριν γράφει: «Με μαλώνετε για την αντι­ κειμενικότητα, αποκαλώντας την αδιαφορία ως προς το καλό και το κακό, απουσία ιδανικών και ιδεών κ.τ.λ. Εσείς θέλετε, όταν δείχνω αλο­ γοκλέφτες, να λέω: η κλοπή αλόγων είναι κακό. Αλλά αυτό και χωρίς εμένα είναι από καιρό πια γνωστό. Ας τους κρίνουν οι ένορκοι, η δική μου δουλειά είναι να δείξω μόνο τι είδους άνθρωποι είναι αυτοί...». Και πάλι, σε άλλη επιστολή προς τον Σουβόριν: «Έχετε δίκιο να ζητάτε από τον καλλιτέχνη συνειδητή στάση απέναντι στη δου­ λειά του, αλλά συγχέετε δυο έννοιες: τη λύση του ζητήματος και τη σωστή τοποθέτηση του ζητήμα­ τος. Μόνο η δεύτερη είναι υποχρεωτική για τον καλλιτέχνη... Το δικαστήριο έχει υποχρέωση να θέσει σωστά τα ζητήματα, κι ας τα λύσουν ύστε­ ρα οι ένορκοι, ο καθένας κατά το γούστο του». Ωστόσο οι επικρίσεις για «απουσία ιδανικών κ.τ.λ.» εκτοξεύονται πολύ συχνά από φιλικά πρόσωπα, και ο Τσέχωφ αναγκάζεται σε μιαν επιστολή προς το συγγραφέα Πλεστσέεφ να πε­ ριγράφει με τον τρόπο του το δικό του «πι­ στεύω»: «Δεν είμαι ούτε φιλελεύθερος, ούτε συν­ τηρητικός, ούτε εξελικτικός, ούτε καλόγερος, ούτε ζεμανφουτιστής. Θα ήθελα να είμαι ελεύθε­ ρος καλλιτέχνης και μόνο, και λυπάμαι που ο θεός δε μου έδωσε τη δύναμη να είμαι τέτοιος. Μισώ το ψέμα και τη βία σε όλες τους τις μορ­ φές... Ο φαρισαϊσμός, η χοντροκεφαλιά και η αυθαιρεσία δε βασιλεύουν μόνο στα σπίτια των εμπόρων και στα μπουντρούμια των φυλακών. Τα βλέπω και στην επιστήμη, στη λογοτεχνία, στη νεολαία... Γι’ αυτό και δεν τρέφω καμιά ιδιαίτερη μεροληψία ούτε προς τους χωροφύλα­ κες, ούτε προς τους χασάπηδες, ούτε προς τους επιστήμονες, ούτε προς τους συγγραφείς, ούτε προς τη νεολαία. Τη φίρμα και την ετικέτα τις θεωρώ προκατάληψη. Τα άγια των αγίων μου εί­ ναι το ανθρώπινο σώμα, η υγεία, το μυαλό, το ταλέντο, η έμπνευση, η αγάπη και η πιο απόλυτη ελευθερία, ελευθερία από τη βία και το ψέμα, σε ό,τι κι αν εκφράζονται τα δυο τελευταία. Να το πρόγραμμα που θα ακολουθούσα, αν ήμουν με­ γάλος καλλιτέχνης». Μέσα στο ευρύ πλαίσιο του «προγράμματος» ο

Τσέχωφ επιχειρεί και την ανανέωση του θεάτρου και αναζητά «καινούριες φόρμες», απελευθερώ­ νοντας τη δραματουργία από τις έτοιμες συντα­ γές της δοκιμασμένης «πλοκής» και των δημοφι­ λών θεμάτων και προσπαθώντας να βρει εκείνες τις μορφές που επιτρέπουν την εμβάθυνση στην ουσία των φαινομένων της πραγματικής ζωής μέσα από την καθημερινή ροή της. Τον Απρίλιο του 1889, μαθαίνοντας ότι ο αδελφός του Αλεξάντρ ετοιμάζει θεατρικό έργο, του γράφει κάποιες συμβουλές, που απευθύνον­ ται ίσως περισσότερο στον ίδιο τον εαυτό του, καθώς σ’ αυτήν ακριβώς την περίοδο δουλεύει το «Στοιχειό του δάσους», που αποτελεί ουσια­ στικά την πρώτη μορφή του «Θείου Βάνια»: «Στο θεατρικό έργο να προσπαθείς να είσαι πρωτότυπος και κατά το δυνατό έξυπνος, αλλά να μη φοβάσαι μήπως φανείς κουτός. Χρειάζε­ ται ελεύθερη σκέψη, και ελεύθερος στη σκέψη μπορεί να είναι μόνο εκείνος που δε φοβάται μή­ πως γράψει κουταμάρες. Μην το γλύφεις το έρ­ γο, μην το λειαίνεις, αλλά νά ’σαι άγαρμπος και θρασύς. Η συντομία είναι αδελφή του ταλέντου. Και να θυμάσαι, με την ευκαιρία, ότι οι ερωτι­ κές εξομολογήσεις, οι μοιχείες αμφοτέρων των συζύγων, τα δάκρυα των χηρών, των ορφανών και κάθε άλλου είδους δάκρυα έχουν πια από πολύν καιρό περιγράφει. Το θέμα πρέπει να εί­ ναι καινούριο, ενώ η πλοκή μπορεί να απουσιά­ ζει». Και φοβούμενος μήπως το παρατράβηξε στη σοβαρή «θεωρία» βιάζεται να προσθέσει αμέσως: «Και το κυριότερο - ο μπαμπάκας και η μαμάκα πρέπει "να έχουν να φάνε. Γράφε, λοι­ πόν». Αρνούμενος την τεχνητή εξωτερική πλοκή και αντικαθιστώντας την με την εσωτερική ψυχολο­ γική ένταση και την ποίηση της καθημερινότητας ο Τσέχωφ μπολιάζει τη δραματουργία με την τε­ χνική της πεζογραφίας. Και ο ίδιος έχει απόλυτη συνείδηση γι’ αυτό. Σε μιαν επιστολή του, αναφερόμενος στο «Στοιχειό του δάσους», το χαρα­ κτηρίζει «κωμωδία-μυθιστόρημα». Σε άλλη, γρά­ φει για το «Γλάρο»: «Άρχισα το έργο μου με for­ te και το τέλειωσα με pianissimo στο πείσμα όλων των κανόνων της δραματικής τέχνης. Μου βγήκε νουβέλα». (Εξάλλου ο χαρακτηρισμός «δραματοποιημένη νουβέλα», με αρνητική έν­ νοια, χρησιμοποιήθηκε και από τους επικριτές του Τσέχωφ που τον κατηγορούσαν για άγνοια των κανόνων της σκηνής και της δραματουρ­ γίας). Την ανάγκη νέων δραματουργικών μορφών, που θα μπορούν να εκφράζουν τη σύγχρονη πραγματικότητα, υπογραμμίζει ο Τσέχωφ σε μια επιστολή προς τον Γκόρκι, αναφερόμενος στο έργο του τελευταίου «Μικροαστοί». Το έργο, λέει, «είναι πολύ καλό, γραμμένο α λα Γκόρκι, πρωτότυπο, πολύ ενδιαφέρον, κι αν θέλουμε να

αφιερωμα/45 μιλήσουμε για αδυναμίες, θα παρατηρήσω μόνο μία, αδιόρθωτη όπως τα κόκκινα μαλλιά στον κοκκινομάλλη: είναι ο συντηρητισμός της φόρ­ μας. Καινούριους, πρωτότυπους ανθρώπους τους βάζετε να τραγουδούν καινούρια τραγού­ δια με νότες που φαίνονται μεταχειρισμένες...». Ένα σημαντικό «κλειδί» για την κατανόηση της καινούριας δραματουργίας του Τσέχωφ είναι η επιμονή του να χαρακτηρίζει «κωμωδίες» τα ώριμα έργα του («Γλάρος», «Θείος Βάνιας», «Βυσσινόκηπος»), κάτι που προκαλούσε φοβερή αμηχανία στους σκηνοθέτες και ηθοποιούς του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας, αλλά και σ’ όλους γενικά. Γράφει στα απομνημονεύματά του ο Στανισλάφσκι για τη συζήτηση που επακολούθη­ σε μετά την πρώτη ανάγνωση του έργου «Τρεις αδελφές» στο Θέατρο Τέχνης: «Άλλοι το έλε­ γαν δράμα, άλλοι τραγωδία, χωρίς να αντιλαμ­ βάνονται ότι αυτοί οι χαρακτηρισμοί έκαναν τον Τσέχωφ να απορεί...». Και αλλού: «Εκείνο που τον εξέπληττε περισσότερο και που δεν μπορού­ σε να αποδεχτεί μέχρι το θάνατό του είναι ότι οι «Τρεις αδελφές» του (και κατοπινά ο «Βυσσινόκηπος») αποτελούν καταθλιπτικό δράμα της ρω­ σικής ζωής. Ήταν ειλικρινά πεπεισμένος ότι πρόκειται για εύθυμη κωμωδία, σχεδόν κωμειδύλλιο. Δεν θυμάμαι να υπερασπίστηκε κάποια άλλη γνώμη με τόσο πάθος, όσο αυτή, στη συνε­ δρίαση, όπου πρωτοάκουσε μια τέτοια γνώμη για το έργο του». Σε μια επιστολή προς τη γυναίκα του, την ηθο­ ποιό Όλγα Κνίπππερ, ο Τσέχωφ γράφει για το «Βυσσινόκηπο»: «Γιατί στις αφίσες και στις δια­ φημίσεις των εφημερίδων το έργο μου το ονομά­ ζουν με τόση επιμονή δράμα; Σίγουρα ο Νεμιρόβιτς και ο Στανισλάφσκι βλέπουν στο έργο μου άλλα πράγματα από εκείνα που έγραψα εγώ, και είμαι έτοιμος να δώσω οποιονδήποτε όρκο ότι δεν διάβασαν προσεχτικά το έργο μου ούτε μια φορά...». Σχετική είναι και η μαρτυρία του συγγραφέα Α. Σερεμπρόφ-Τίχονοφ για όσα του είπε ο Τσέ­ χωφ σε μια συζήτησή τους στη Γιάλτα το 1902: «Λέτε, λοιπόν, ότι κλάψατε στα έργα μου... Και δεν είστε ο μόνος... Εγώ όμως δεν τα έγραψα γι’ αυτό, ο Στανισλάφσκι τα έκανε έτσι κλαψιάρι­ κα. Εγώ ήθελα κάτι άλλο... Ήθελα μόνο να πω τίμια στους ανθρώπους: «Κοιταχτείτε, κοιτάξτε πόσο άσχημα και πληκτικά ζείτε όλοι σας!..» Το βασικό είναι να το καταλάβουν αυτό οι άνθρω­ ποι, κι όταν το καταλάβουν, οπωσδήποτε θα δη­ μιουργήσουν μιαν άλλη, καλύτερη ζωή γι’ αυ­ τούς... Εγώ δεν θα τη δω, μα ξέρω πως θα είναι εντελώς διαφορετική, δεν θα μοιάζει μ’ αυτήν που υπάρχει τώρα... Αλλά όσο δεν υπάρχει, εγώ πάλι και πάλι θα λέω στους ανθρώπους: «Καταλάβετέ το, επιτέλους, πόσο άσχημα και πληκτικά ζείτε!».

Είναι φανερό ότι επιμένοντας στο χαρακτηρι­ σμό «κωμωδία» ο Τσέχωφ δεν εννοεί το κλασικό θεατρικό είδος στην καθαρή του μορφή, αλλά επιδιώκει μιαν αποφασιστική ρήξη με τη συναι­ σθηματική δραματοποίηση της ζωής και προτρέ­ πει στην ανάδειξη , των κωμικών πλευρών της πραγματικότητας, σε κριτική ανάγνωσή της. Τέλος, μια βασική συνιστώσα της νέας δραμα­ τουργίας του Τσέχωφ είναι η συνειδητή αντινατουραλιστική κατεύθυνσή της: η επιλογή της κα­ θημερινότητας δε σημαίνει φωτογραφική αναπάράστασή της, αλλά διείσδυση στη βαθύτερη ου­ σία της ροής της, με πλήρη αίσθηση της σύμβα­ σης του θεάτρου. Και από την άποψη αυτή είναι πολύ χαρακτηριστική μια μαρτυρία του μεγάλου Ρώσου σκηνοθέτη Μέγιερχολντ, που το 1898, νεαρός ηθοποιός τότε του Θεάτρου Τέχνης, κα­ τέγραψε στο ημερολόγιό του μια συζήτηση με τον Τσέχωφ κατά τις πρόβες του «Γλάρου». Ό ταν οι ηθοποιοί του θεάτρου είπαν με ενθου­ σιασμό στον Τσέχωφ ότι, για να δοθεί η αίσθηση του αληθινού, ο σκηνοθέτης, θα βάλει να ακούγονται βατράχια, τριζόνια και σκυλιά, θα εμφα­ νίζει όλο το υπηρετικό προσωπικό του σπιτιού κ.τ.λ., ο συγγραφέας απάντησε με έντονη δυσφο­ ρία: «Ναι, αλλά η σκηνή απαιτεί μιαν ορισμένη συμβατικότητα. Δεν έχετε τέταρτο τοίχο. Κι έπειτα η σκηνή είναι τέχνη, η σκηνή καθρεφτίζει την πεμπτουσία της ζωής, δεν πρέπει να βγάζου­ με στη σκηνή τίποτε το παραπανίσιο». Ίσως σ’ αυτήν την έκφραση - «πεμπτουσία της ζωής» - συμπυκνώνεται κατά τον καλύτερο τρό­ πο η βάση της δραματουργικής αντίληψης του Τσέχωφ.

46/αφιερωμα

«Θαυμάσια γνώριζε τη γυναικεία καρδιά, με λεπτότητα και δύναμη αισθανόταν τη γυναικεία χάρη, ανάμεσα στις μορφές, που γέννησε η φαντασία του, υπάρχουν μορφές μαγευτικές...» Από τα απομνημονεύματα του ρώσου συγγραφέα 1. Μπούνιν, για τον Τσέχωφ.

... Και ακόμα μια έκφραση, που έχει ΐϊμεση σχέση με το θέμα αυτού του άρθρου. Ο Λέων Τολστόι μετά την ανάγνωση της συλλογής «Το σούρουπο», που ανήκε στην πένα του νεαρού Τσέχωφ, σημείωσε στο σημειωματάριό του: «Διαβάζω αυτά τα ωραία πράγματα του Τσέ­ χωφ. Αγαπάει τα παιδιά και τις γυναίκες...». Το προσηλωμένο, γεμάτο συμπάθεια, ενδιαφέρον προς τα παιδιά και τις γυναίκες δεν εγκατέλειψε τον Τσέχωφ σ’ όλη τη διάρκεια της δημιουργικής του ζωής. Στην ατελείωτη πινακοθήκη των πορτραίτων που έφτιαξε, τα πιο ποιητικά ανήκουν ακριβώς στις γυναίκες. Στο γνωστό διήγημα «Το σπίτι με το πατάρι», η Ζένια Βαλτσάνινοβα είναι η κόρη μιας γαιοκτήμονος, που έμενε μόνιμα στο χωριό. Μια λε­ πτή, χλωμή κοπέλα με μεγάλο στόμα και μεγάλα μάτια. Ως προς την εξωτερική εμφάνιση είναι αδύνατη και ανέμελη. Διάβαζε πολύ και σκεπτό­ ταν βαθιά. Η καρδιά της ήταν ανοιχτή για καθε­ τί το ωραίο. Από τη στιγμή που θ’ αγαπούσε δεν μπορούσε να υπερασπιστεί το συναίσθημά της και, ίσως, για το μέλλον της, υπέκυπτε στη θέλη­ ση της σκληρής, δεσποτικής αδελφής. Στο «Η κυρία με το σκυλάκι», η Άννα Σεργκέεβνα Φον Ντιντέριτς, «ξανθιά μέτριου ανα­ στήματος» με υπέροχα γκρίζα μάτια, τίμια, έξυ­ πνη, ειλικρινής. Είναι δυστυχισμένη μέσα στην οικογενειακή ζωή, της προξενεί αηδία ο δουλοπρεπής χαρακτήρας του συζύγου της. Η αγάπη που ξέσπασε της φέρνει νέα βάσανα: είναι αναγκασμένη να κρύβεται, να εξαπατά, να βρί­ σκει διεξόδους για να ζήσει, χωρίς να βασανίζε­ ται. Αλλά δεν είναι σε θέση να εναντιωθεί με το συναίσθημά της, διότι μόνο σ’ αυτό μπορεί να βρει την αλήθεια και το νόημα της ύπαρξής της. Και ακόμη μια Άννα (διήγημα «Για την αγά­ πη»), προικισμένη από το συγγραφέα με τα πιο ελκυστικά χαρακτηριστικά: πολύ νέα, χαριτωμέ­ νη, μορφωμένη και γοητευτική. Είναι ερωτευμέ-

Το εξώφυλλο του βιβλίου «Τρεις Αδελφές» του Α.Τ. που κυ­ κλοφόρησε στην Πετρούπολη το 1901 από τον Adolf Marx.

Σοφία Σουσάνινα

Αντον Τσέχωφ Πορτραίτα Γυναικών νος μαζί της ο τσιφλικάς Αλέχιν και «υποταγμέ­ νος στην εικόνα της ομορφιάς και των αγαπημέ­ νων, γλυκών ματιών της». Η Ά ννα στην αγάπη, κατά τη γνώμη της, είναι δυστυχισμένη. Αγαπάει τον Αλέχιν, όμως δεν το αποφασίζει να του το αποκαλύψει, επειδή λυπόταν τα παιδιά και το σύζυγο και δεν πιστεύει, ότι μπορεί η ζωή του εκλεκτού της ν’ αλλάξει προς το καλύτερο. Όμως ο Τσέχωφ δεν θα ήταν αυτός που είναι εάν όλες οι ηρωίδες των διηγημάτων, νουβελών και δραμάτων του υπολογίζονταν με το ίδιο κρι-

αφιερω μα/47

Σκηνή από το «Βνσσινόκηπο». θέατρο Πελοπόννησον «Δε­ σμοί», Α. Παπαθανασίου, Κ. Καραγιόννη.

τήριο: ο συγγραφέας με μιαν ασυνήθιστη διορα­ τικότητα και τιμιότητα, θαυμάσια ξεχώριζε τις ατέλειες των σύγχρονών του γυναικών. Η Όλγα Ιβάνοβα από το διήγημα «Η ανήσυχη» έγινε σύμβολο ενός κενού, φιλόδοξου δημιουργήμα­ τος, το οποίο δεν έχει την παραμικρή ιδέα από ευθύνη, που, κατά την άποψη του Τσέχωφ, είναι υποχρεωμένος να φέρει ο κάθε άνθρωπος και για τη δική του τη ζωή και για την τύχη των δι­ κών του ανθρώπων. Η χωρίς αισθήματα, χωρίς οίκτο ακρίβεια, με

την οποία ο Τσέχωφ παρουσίαζε τις δραματικές ιστορίες των ηρωίδων του, σήμαινε, άραγε, ότι ο ίδιος για τα πάντα ήταν αδιάφορος και δεν είχε κανένα δημιουργικό, όπως τώρα συνηθίζεται να λέγεται, πρόγραμμα; Κι αυτό γιατί, όταν ακόμα ζούσε ο Τσέχωφ, έγραφαν για την ιδεολογική του «ζημία», την ανικανότητα να δημιουργήσει «μιαν ολοκληρωμένη εικόνα της ζωής», την «αποσπασματικότητα», τις αντιλήψεις κ.τ.λ. Τί­ ποτα, εννοείται, όσον αφορά το γυναικείο, ειδι­ κά, ζήτημα - όμως στο τέλος της προηγούμενης εκατονταετίας στη Ρωσία, στάθηκε με μεγάλη δριμύτητα - που ο Τσέχωφ αντιμετώπιζε με σο­ βαρότητα και βαθιά κατανόηση. Γνώριζε πολύ καλά, πώς επιδρούσαν στη γυναίκα, την ψυχο­ λογία της, τη συμπεριφορά και τις επιδιώξεις της, η κρατική εξουσία, ο κοινωνικός περίγυρος και τα ήθη που επικρατούν στην κοινωνία. Στην εποχή του, μάλιστα, ετοιμαζόταν να καταπια­ στεί με ένα επιστημονικό θέμα, αφιερωμένο στα προβλήματα της χειραφέτησης των γυναικών. Στα μέσα της δεκαετίας του ’80, του προηγού­ μενου αιώνα, το γυναικείο κίνημα είχε δεχτεί μια σειρά ιδιαίτερα αισθητών χτυπημάτων. Οι από­ ψεις του πλέον αντιδραστικά διατεθειμένου τμή­ ματος της ρωσικής κοινωνίας βρήκαν απήχηση στο βιβλίο «Για τις γυναίκες». Επιπλήττοντας τους οπισθοδρομικούς, ο Τσέχωφ έκανε μια ομι­ λία με χιούμορ «Για τις γυναίκες», παρωδώντας το βιβλίο, με την αποκλειστικά δική του μεγαλο­ πρεπή δηκτική ειρωνεία. «Μόνο ένα και συμπαθητικό είχε, δηλαδή, ότι φέρνει στον κόσμο τέτοια χαριτωμένα, αγαπημέ­ να και φοβερά έξυπνα όντα, όπως οι άνδρες... έγραφε ο Τσέχωφ - γι’ αυτή της την αρετή της συγχωρούμε όλα της τ’ αμαρτήματα. Ας της εί­ μαστε όλοι μεγαλόψυχοι, ακόμα και οι κοκότες με τα σακάκια και αυτοί οι κύριοι, που τους χτυ­ πούν στο πρόσωπο, στις λέσχες, με τα κηροπή­ για». Την παραμονή και κατά τα πρώτα χρόνια της νέας εκατονταετίας του Τσέχωφ, όλο και πε­ ρισσότερα γεγονότα συμβαίνουν στην κοινωνική ζωή. Στη Ρωσία εκείνων των χρόνων εντείνεται η διαμαρτυρία ενάντια στην τερατώδη κοινωνική πραγματικότητα και κατανοείται η αναγκαιότη­ τα βαθιών αλλαγών. Δεν είχε άλλωστε μείνει και πολύς καιρός μέχρι τη ρωσική επανάσταση 19051907. Ο Τσέχωφ δεν είχε πάρει μέρος στο επανα­ στατικό κίνημα, όμως προσεκτικά αισθανόταν τις αλλεπάλληλες σπιλάδες του φρέσκου αέρα. «Θα έρθουν ξαφνικά τέτοια γεγονότα - έλεγε που θ’ αναποδογυρίσουν στη Ρωσία τα πάντα». Ο Τσέχωφ, τις καλύτερές του ελπίδες τις στή­ ριζε στους δραστήριους ανθρώπους με σταθερό πνεύμα, προσηλωμένους στην αλήθεια και το ωραίο, πιστούς στις πεποιθήσεις τους και το συ­ ναίσθημα του χρέους. «Βλέπω τη σωτηρία σε'ξε-

48/αφιερω μα χωριστές προσωπικότητες - έγραφε το 1899 που είναι διεσπαρμένοι σ’ όλη τη Ρωσία εδώ κι εκεί, είτε είναι διανοούμενοι είτε είναι αγρότες, σ’ αυτούς βρίσκεται η δύναμη, αν και είναι λί­ γοι». Σ’ αυτές τις «ξεχωριστές προσωπικότητες» μπορεί κανείς απόλυτα δίκαια να κατατάξει και τις ηρωίδες των τελευταίων έργων του Τσέχωφ, όπως τη Νίνα Ζαρέτσναγια από το έργο «Ο Γλά­ ρος» - μια από τις πιο εντυπωσιακές μορφές, δη­ μιούργημα του συγγραφέα. Μεγάλωσε σε αρι­ στοκρατική, πλούσια οικογένεια, όμως χωρίς ταλαντεύσεις διακόπτει τις σχέσεις της για να υπη­ ρετήσει την τέχνη. Η μοίρα επεφύλαξε στη Νίνα σκληρές δοκιμασίες. Την εγκαταλείπει ο αγαπη­ μένος της, πεθαίνει το παιδί της, είχε αποτυχίες στη σκηνή, όμως οι δοκιμασίες δε λυγίζουν τη Νίνα, αντίθετα την καθιστούν πιο δυνατή και πιο σοφή. Την απαρνήθηκαν, όμως αυτή συνεχί­ ζει ν’ αγαπάει, πιστεύει σταθερά και στο καλλι­ τεχνικό της μέλλον. Κάποτε παραληρούσε από δόξα, τώρα καταλαβαίνει, ότι το κύριο δεν είναι η δόξα και η ακτινοβολία, αλλά η ικανότητα «να φέρεις το σταυρό» και να μη χάνεις την πίστη: «Πιστεύω - έλεγε - και δεν υποφέρω και τόσο, και όταν σκέπτομαι τον προορισμό μου, τότε δεν φοβάμαι τη ζωή». Η Νάντια Σούμινα (στο διήγημα «Η νύφη») όπως και η Νίνα, φεύγει απ’ το σπίτι, που είναι απορροφημένο σε μια εορταστική ατμόσφαιρα. Από 16 χρονών ονειρευόταν να παντρευτεί, και τελικά, όταν έγινε 23 χρονών, τ’ όνειρό της πραγματοποιήθηκε. Η Νάντια αρραβωνιάζεται έναν αποκατεστημένο οικονομικά άνθρωπο καθόρισαν κιόλας την ημερομηνία του γάμου και ετοίμασαν ένα νέο γεμάτο χλιδή σπίτι. Στην καρ­ διά της, όμως, δεν υπάρχει χαρά. Την καταπιέ­ ζει το αναμενόμενο, την οδηγεί στη φρίκη. Την κυριαρχούν άλλες σκέψεις, των φτωχών, που ξύ­ πνησαν και ήρθαν στη Μόσχα, του βαριά άρρω­ στου συγγενή του Σάσα, ειλικρινής και ευθύς, δεν κρύβει τις απόψεις του για τα ήθη ενός πλούσιου σπιτιού. Αυτόν τον στενοχωρεί, που οι υπηρέτες κοιμούνται ο ένας πάνω στον άλλον στο πάτωμα, σ’ ένα βρόμικο εγκαταλελειμμένο χώρο, ενώ οι νοικοκυραίοι κυκλοφορούν με δια­ μάντια, πράγμα που κάνει να δυσανασχετεί τη χωρίς όφελος ύπαρξή τους. Προσπαθεί να πείσει την κοπέλα να φύγει, να μορφωθεί, να μάθει χρήσιμα πράγματα. Κι η Νάντια τα εγκαταλείπει όλα, αποχαιρετά την πόλη με ένα αίσθημα ανα­ κούφισης, ελευθερίας και χαρούμενης αναμονής καλών αλλαγών. Η επιθυμία για μια άλλη, πιο συνεπή και δρα­ στήρια ζωή, ευγενικές προθέσεις γεμίζουν τις αδελφές Πραζόροφ -Ό λγα , Μάσα, Τρίνα· σ’ αυτό το έργο, που ήταν το προτελευταίο του, ο Τσέχωφ έδωσε τον τίτλο «Οι τρεις αδελφές».

Στις παρατηρήσεις του συγγραφέα δεν υπάρ­ χουν χαρακτήριστικά πορτραίτα των βασικών ηρωίδων. Ο Τσέχωφ με λίγα λόγια υπενθυμίζει ότι η Ό λγα φοράει μια μπλε στολή-φόρεμα, η Μάσα μαύρο και η Ιρένα άσπρο. Ό σο για την ομορφιά, τη μόρφωση και εκπαίδευσή τους μα­ θαίνουμε από τους άλλους ήρωες. Η καθεμιά από τις αδελφές είναι καλή στο είδος της. Η Ό λγα εξωτερικά δείχνει συγκρατημένη, κάπως ξερακιανή, όμως πολύ καλή και απορροφημένη από τη δουλειά της στο γυμνάσιο. Η Μάσα είναι συναισθηματική, μερικές φορές απότομη, ξεχω­ ρίζει από την ευθύτητα και τους εκ προθέσεως ελεύθερους τρόπους, παίζει θαυμάσια πιάνο, πλήττει με τη ζωή της παντρεμένης. Η Ιρίνα εί­ ναι ρομαντική, συναισθηματική, κάνει όνειρα για το μέλλον, στο οποίο θα μπορούσε να προσ­ φέρει όλες της τις δυνάμεις. Ετοιμάζεται να με­ τακομίσει μαζί με την Όλγα, η οποία για τις αδελφές είναι η προσωποποίηση μιας πλήρους και θαυμάσιας ζωής. Τα όνειρα των δυο αδελφών δεν ήταν γραφτό να πραγματοποιηθούν. Το σπίτι που θα μπορού­ σαν να πουλήσουν και να εξασφαλίσουν τα έξο­ δα μετακόμισης, είχε την εγγύηση του αδελφού, που το είχε παίξει στα χαρτιά. Καταστρέφονται κι άλλες γέφυρες που θα ’φερναν αλλαγές. Σκο­ τώθηκε σε μονομαχία ο αρραβωνιαστικός της Ιρίνα. Ο αντισυνταγματάρχης Βερσίνιν, τον οποίο αγάπησε η Μάσα, εγκαταλείπει την πόλη. Η Ό λγα ήταν υποχρεωμένη να πάρει το αξίωμα της διευθύντριας στο Γυμνάσιο, πράγμα που το κάνει με βαριά καρδιά. Οι αδελφές αισθάνονται ξένες, ακόμα και στο ίδιο τους το σπίτι, που τους είναι και ακριβό και το πιο ασήμαντο πράγμα, διότι εδώ κάνει κουμάντο με αναιδή και αυταρχικό τρόπο η γυναίκα του αδελφού. Φαίνεται γκρεμίστηκαν τα πάντα, όμως οι αδελφές βρίσκουν δυνάμεις ν’ ανταπεξέλθουν στην καταιγίδα, χωρίς να παραιτούνται ούτε από τα ιδανικά τους, ούτε από την πίστη τους για ένα καλύτερο μέλλον. «...Τα βάσανά μας λέει η Ό λγα στην τελευταία σκηνή του δράματος - θα γίνουν χαρά για όσους θα ζήσουν μετά από μας, ευτυχία και ειρήνη θα έρθουν στη γη, και θα θυμηθούν, μ’ έναν καλό λόγο, να ευγνωμονή­ σουν αυτούς που ζουν τώρα». Μετά την παράσταση των «Τριών αδελφών», ο γνωστός συγγραφέας Λεονίντ Αντρέεφ σωστά έγραψε: «Ο Αντόν Τσέχωφ έπλεξε ένα νέο φύλλο στο δάφνινο στεφάνι της ρωσίδας γυναίκας, με τη δημιουργία των «Τριών αδελφών», με το να τις προικίσει με γεμάτη πάθος μελαγχολία για τη ζωή και σ’ αυτές ακριβώς εμφύσησε την ασίγα­ στη έκκληση, την άσβεστη επιδίωξη προς το φως...». Μετάφραση: ΕΛΕΝΗ ΠΙΕΡΡΟΥ

αφιερωμα/49

Χρίστος Παπαγεωργίου

Κ α τά λο γο ς ε λ λ η ν ικ ώ ν ε κ δ ό σ εω ν έρ γ ω ν το υ Α ντόν Τ σέχω φ (Μια πρώτη καταγραφή) 1. Αντον Τσέχωφ: Διηγήματα. Μετάφραση: Αθαν. Π. Μίχας. Εκδόσεις «Τύπος». Αθήνα 1920.

2. Ά ντον Τσέχωφ: Νύχτα στο νεκροταφείο και άλλα διηγήματα. Μετάφραση: Αγ. Κωνσταντινίδου. Εκδόσεις «Ελευθερουδάκη». Εν Αθήναις 1921.

3. Αίθουσα 6. Μυθιστόρημα του ρώσσου συγγραφέως Αντωνίου Τσέχωφ. Εκδοτική εται­ ρεία Ανατολής. Αθήνα, 1924.

4. Αντον Τσέχωφ: Η προίκα. Μετέφρασεν ο Κ.Σ. Κοκόλης. Έκδοσις «Πυρσού». Αθήνα, 1935.

5. Α ντον Τσέχωφ: Η ξεμυαλισμένη. Μετάφρα­ ση Γεωργίου Σημηριώτη. Αθήνα, 1939.

6. Άντον Τσέχωφ: Ο μπάρμπα-Βάνιας. Πρό­ λογος και μετάφραση από το ρωσσικό Χρ. Λαμπαδαρίου. Αθήνα, 1939.

7. Α ντον Τσέχωφ: Ο Βυσσινόκηπος. Κωμωδία σε τέσσερις πράξεις. Μεταφραστής Άρης Αλεξάντρου. Εκδόσεις Γκοβόστη. Αθήνα, 1945, Σελ. 66.

8. Αντώνη Τσέχωφ. Η Στέππα. Μυθιστόρημα. Πρόλογος Μαξίμ Γκόργκυ. Μεταφραστής: Σίμος Σπαθάρης. Εκδόσεις «Λογοτεχνική γωνιά». Αθήνα, 1955.

9. Α ντον Τσέχωφ. Διηγήματα. Μετάφραση: Κυριάκος Σιμόπουλος. Εκδόσεις «Πυξίδα». Αθήνα 1960.

10. Α ντον Τσέχωφ. θεατρικά έργα: Ο Γλάρος, ο θείος Βάνιας, Οι τρεις αδελφές, Ο Βυσσι-

50/αφιερωμα

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

νόκηπος, Η αρκούδα. Μετάφραση Λυκούρ­ γου Καλλέργη. Εκδόσεις «Γκόνη». Αθήνα, 1960. Σελ. 349. Ά ντον Τσέχωφ. Η κυρία με το σκυλάκι και άλλα διηγήματα. Μετάφραση Μέλπως Αξιώτη. Εκδόσεις «Κέδρος». Αθήνα, 1963. Άντον Τσέχοβ. Ο καϋμός. Μετάφραση από τα Ρωσσικά. Εκδόσεις I. Φωτιάδη. Αθήνα. Αντώνη Π. Τσέχωφ. Η Στέπα. Μετάφραση Σπύρου Σκιαδαρέση. Εκδοτικός οίκος Γ. Παπαδημητρίου (100 Αθάνατα έργα αριθμ.

43). Αθήναι. Ά ντον Τσέχωφ. Εκλεκτά έργα. Μετάφραση από τα ρωσικά Π. Καστανάκη. Πρόλογος Μ. Αυγέρη. Εκδόσεις Βιβλιοεκδοτική. Αθή­ να. Σελ. 296. Ά ντον Τσέχωφ. θέατρο. Οι τρεις αδερφές, Ο θείος Βάνιας. Μετάφραση Αθηνά Σαραντίδη. Εκδόσεις «Γκοβόστη». Αθήνα. Σελ.

162. Ά ντον Τσέχωφ. Οι αναποδιές της ζωής. Μετάφραση Στ. Κανονίδη. Εκδόσεις X. Γανιάρη και ΣΙΑ. Αθήνα. Ά ντον Τσέχωφ. Οι αναποδιές της ζωής και άλλα διηγήματα. Μετάφραση Γ.Κ. Εκδό­ σεις «Ηριδανός». Αθήνα. Σελ. 136. Οι εχθροί του Ά ντον Τσέχωφ. Μετάφρασις: Α.Μ. Περιέχονται και οι Ταξιδιώτες, Αγά­ πη, Πασχαλινή νύχτα, 'Ονειρα, Ο πλούτος, Κάλλας, Το τέλος ενός ηθοποιού, Το φιλί, Βολόντια, Ο κοξάκος. Εκδόσεις «Γαλαξία» Αθήνα, 1968. (Βιβλιοθήκη Ελλήνων και ξέ­ νων συγγραφέων No 198). Ά ντον Τσέχωφ. Διηγήματα. Μετάφραση Κυριάκος Σιμόπουλος. Εκδόσεις «Βιβλιο­ θήκη για όλους». Αθήνα, 1968. Σελ. 300. Αντον Τσέχωφ. Το στοίχημα και άλλα διη­ γήματα. Μετάφραση Μέλπως Αξιώτη. Εκ­ δόσεις «Κέδρος», Αθήνα, 1969 (Σειρά: Μι­ κρή βιβλιοθήκη ελληνικής και ξένης λογοτε­ χνίας). Άντωνη Παύλοβιτς Τσέχωφ: Ο Γλάρος (Chanka) σε τέσσερις πράξεις 1896. Μετά­ φραση Αθηνάς Σαραντίδη. Αθήνα, 1957. Ά ντον Παύλοβιτς Τσέχωφ: Ένας γάμος (Svabda) Μονόπραχτη κωμωδία 1899. Με­ τάφραση Αθηνάς Σαραντίδη. Άντον Τσέχωφ. θάλαμος 6, Τζιτζίκι και άλλα διηγήματα. Μετάφραση Μέλπως Αξιώτη. Εκδόσεις «Κέδρος». Αθήνα, 1969. (Μικρή βιβλιοθήκη Ελληνικής και ξένης λο­ γοτεχνίας.). Ά.Π . Τσέχωφ. Δράμα στο κυνήγι. Μετά­ φραση Χρήστου Παπαδημούλη. Σκίτσα Β. Αλεξέγιεφ. Εκδόσεις Χρ. Παπαδημούλη. Αθήναι, 1971. Σελ. 197. Ά ντον Τσέχωφ. Αλληλογραφία. Μετάφρα­ ση Μέλπως Αξιώτη. Εκδόσεις «Κέδρος».

Αθήνα, 1970. Σελ. 540.

26. Ά ντον Τσέχωφ. Η στέππα. θάλαμος 6. Η κυρία με το σκυλάκι. Μετάφραση Αννίκας Φερτάκη. Εκδόσεις «Δ. Παπαδημητρίου». Αθήναι, 1972. (Κλασσική λογοτεχνία τσέπης Αγκύρας, No 136).

27. Ά ντον Τσέχωφ: Ά πα ντα τα θεατρικά. Επι­ μέλεια - Διορθώσεις: Δόξα Καμπαλούρη. Μετάφραση: Κώστας Θεοφάνους. Εισαγωγή-Πρόλογος: Νάσος Νικόπουλος. Τόμοι 3. Εκδόσεις «Χρυσή Τομή», Αθήνα, 1973. Πε­ ριεχόμενα: 1ος τόμος. Εισαγωγή, Πλατόνωφ. Αίτηση σε γάμο. 2ος τόμος: Ιβάνωφ, Η αρκούδα, Τραγωδός χωρίς να θέλει, Ο γά­ μος, Η εκτέλεσις, Ο γλάρος. 3ος τόμος. Οι τρεις αδελφές, Οι βλαβερές συνέπειες του καπνού, Ο βυσσινόκηπος.

28. Ά ντον Τσέχωφ. Μεταφράζει από τα Ρωσικά η Μίλια Ροζίδη. Η μονομαχία και άλλες ιστορίες. Εκδόσεις «Διογένης». Αθήνα, 1973. Σελ. 383.

29. Ά ντον Τσέχωφ. Η γιορτή. Μεταφράζει από τα Ρωσικά η Ελένη Μπακοπούλου. Εκδό­ σεις «Επιμόρφωση». Σελ. 70 + βιογραφικό.

30. Άντον Τσέχωφ: Στο βάθος της λαγκαδιάς και άλλα διηγήματα. Εκδοτικός οίκος «ΕΞ­ ΠΡΕΣ». Αδελφοί Σημηριώτη και Γ. Τσου­ καλά. Μετάφραση Γ. Σημηριώτη. Αθήνα. Σελ. 132.

31. Ά ντον Τσέχωφ. Η Στέπα. Εκδόσεις «Πέλ­ λα». Μετάφραση X. Αριδαίος. Σελ. 146.

32. Ά ντον Τσέχωφ. Ο βυσσινόκηπος. Μετά­ φραση Μάριος Λαέρτης. Εκδόσεις Θ. Δημαράκου. Σελ. 77.

33. Ά ντον Π. Τσέχωφ. Ο βυσσινόκηπος. Μετά­ φραση Αντιγόνη Φιλιπποπούλου. Θέατρο της άνοιξης.

34. Άντον Τσέχωφ. Η προίκα. Μετάφραση Κ.Σ. Κοκόλης. Εκδόσεις «Ηριδανός». Σελ.

237.

35. Ά ντον Τσέχωφ. I. Ο Βάνιας II. Ο επιλοχίας Πρισιμπέγιεφ. Από τον τόμο: Διηγήματα 50 Κλασσικά Μετάφραση Απ. Κοτσιώλης. Εκδόσεις Βιβλιομεταφραστική. Αθήνα, 1971.

36. Άντον Τσέχωφ: Οι Μουζίκοι και άλλα έντε­ κα διηγήματα. Μεταφράζει η Μίλια Ροζί­ δη. Εκδόσεις «Διογένης». Αθήνα, 1975. Σελ. 349.

37. Ά ντον Τσέχωφ: Οι τρεις αδερφές: Δράμα σε τέσσερις πράξεις. Μετάφραση από τα Ρωσσικά Δέσποινας Δετζώρτζη. Σελ. 148. Εκδοτική Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού πολιτισμού και γενικής παιδειάς. Ιδρυτής: Σχολή Μωραίτη (Θεατρική βιβλιοθήκη). Αθήνα, 1976.

38. Άντον Τσέχωφ. Νουβέλες και διηγήματα. Επιλογή και μετάφραση Γιάννη Κουχτσό-

αφιερωμα/51

39.

40.

41.

42.

43.

44.

45.

46.

γλου. Σελ. 279 + [3]. Εκδόσεις «ΔΩΔΩ­ ΝΗ», Αθήνα, 1977 (Κλασσική Λογοτεχνία No 3). Ά ντον Τσέχωφ. Στέπα. Μετάφραση Δέ­ σποινας Δετζώρτζη. Εκδόσεις «Γκοβόστη». Σελ. 253. Ά ντον Τσέχωφ: Οι εχθροί. Μετάφραση Αντώνη Μοσχοβάκη. Εκδόσεις «Ηριδανός». Σελ. 199. Ά ντον Τσέχωφ: Η ξεμυαλισμένη. Μετάφρα­ ση Γ. Σημηριώτη. Αθήνα, 1979. Εκδόσεις «ΦΑΕΘΩΝ». Σελ. 65. Ά ντον Τσέχωφ. Μια αίτηση σε γάμο - Οι βλαβερές συνέπειες του καπνού. Εκδόσεις Νέος Παλμός. Σελ. 23. Ά ντον Τσέχωφ. Στο βάθος της λαγκαδιάς. Εκδόσεις, «ΚΟΡΟΤΖΗ». Αθήνα, 1981. Με­ τάφραση: Γ. Σημηριώτης. Ά ντον Τσέχωφ. Η στέπα. Μετάφραση: Σπό­ ρος Σκιαδαρέσης. Εκδόσεις «Γράμματα». Αθήνα 1979. Σελ. 135. Ά ντον Τσέχωφ. Η ζωή μου. Μετάφραση Ανδρέας Σαραντόπουλος. Υπότιτλος: Η ζωή μου, Θάλαμος 6, Φώτα, Τρία χρόνια. Εκδόσεις: Σ. I. Ζαχαρόπουλος και ΣΙΑ Ο.Ε. Αθήνα 1980. Σελ. 368. Ά ντον Τσέχωφ. Διηγήματα. Μετάφραση Ανδρέας Σαραντόπουλος. Υπότιτλος: Η ζωή μου, Θάλαμος No 6, Φώτα, Τρία χρό­ νια. Εκδόσεις Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος και ΣΙΑ Ο.Ε. Σελ. 368.

47. Ά ντον Τσέχωφ. θάλαμος 6 και άλλα διηγή­ ματα. Μετάφραση Μέλπως Αξιώτη. Εκδό­ σεις «Κέδρος». Αθήνα, 1983. Σελ. 172.

48. Ά ντον Τσέχωφ. Η νυφούλα και άλλα διηγή­ ματα. Μετάφραση Γιώργης Πολιτόπουλος. Εκδόσεις Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος και ΣΙΑ Ο.Ε. Αθήνα, 1984. Σελ. 109.

49. Ά ντον Τσέχωφ. Διηγήματα. Μετάφραση Κυριάκος Σιμόπουλος. Εκδόσεις «ΘΕΜΕ­ ΛΙΟ». Αθήνα, 1983. Σελ. 324.

50. Τα παιδικά διηγήματα του Τσέχωφ. Μετά­ φραση από τα ρωσικά Γιώργης Πολιτόπου­ λος. Αθήνα, 1981. Σελ. 122. Εκδόσεις «ΓΛΑΡΟΣ». (Παιδικά Τσέπης No 2).

51. Ά ντον Τσέχωφ: Διηγήματα. Μετάφραση Αποστολής Μουσούρης. Εικονογράφηση Τάνια Χατζή. Αθήνα 1985. Σελ. 96. Εκδό­ σεις «Δωρικός».

52. Ά ντον Τσέχωφ. Αστείες ιστορίες. Μετά­ φραση από τα ρωσικά Μαριάννα Γαβριηλίδου. Αθήνα, 1968. Σελ. 124. Εκδόσεις «Καστανιώτη» (Νεανική βιβλιοθήκη No 50).

53. Ά ντον Τσέχωφ. Ο Γλάρος, θείος Βάνιας, Πρόταση γάμου, Η αρκούδα, A ' τόμος. Σελ. 230. Μετάφραση: Λυκούργος Καλλέργης. Εκδόσεις «Δωδώνη». Αθήνα, 1986.

54. Άντον Τσέχωφ. Τρεις αδελφές, ο Βυσσινόκηπος, ο γάμος, Το κύκνειο άσμα. Β' τό­ μος. Σελ. 251. Μετάφραση: Λυκούργος Καλλέργης. Εκδόσεις «Δωδώνη». Αθήνα, 1986.

Α ν τ ιπ ρ ο σ ω π ε υ τ ικ ό τ ε ρ ε ς μ ε λ έ τε ς κ α ι κ ρ ίσ ε ις γ ι ά τ ό ν Τ σ έ χ ω φ 1. Σοφίας Ααφφίτ: Ο Τσέχωφ από τη ζωή κι από το έργο του. Εκδόσεις «ΔΙΦΡΟΣ». Αθήνα, 1960. Μετάφραση Μ. Σκουλούδη. Σελ. 187.

2. Ηλία Έρεμπουργκ: Ο κόσμος του Τσέχωφ. Εκδόσεις Μαρή. Αθήνα, 1963. Πρόλογοςμετάφραση Ξεν. I. Καρακάλου. Σελ. 112.

3. Μάρκου Αυγέρη: Ξένοι λογοτέχνες. Εκδόσεις «ΘΕΜΕΛΙΟ», Αθήνα, 1966. Σελ. 356. Αναφορά στον Τσέχωφ στις σελίδες 151 έως 198.

4. θέατρο: Έκδοση θεάτρου, μουσικής, χορού και κινηματογράφου για το 1967. Περιέχει στις σελίδες 95 έως 118 το έργο του Άντον Τσέ­ χωφ «Ιβάνωφ». Δράμα σε τέσσερις πράξεις (1887). Μετάφραση Κώστα Σταματίου. Παρου­ σιάστηκε στο Εθνικό θέατρο το 1967. Στις σελίδες 119 έως 121 κριτική για το έργο και την παράστα­ ση.

5. Αύντια Αβίλοβα: Ο Τσέχωφ στη ζωή μας. Μετάφραση Μέλπως Αξιώτη. Εκδόσεις «ΚΕ­ ΔΡΟΣ», Αθήνα, 1968. Σελ. 130.

6. Ρωσσική Πεζογραφία. Ανθολόγηση-μετάφραση Ελένης Δημητρίου. Εκδ. «Το ελληνικό βιβλίο». Αθήνα, 1973. Αναφορά στον «Φοιτητή» του Τσέ-

χωφ στις σελίδες 160 έως 164.

Στανισλάβσκι: «Η ζωή μου στην τέχνη». Τό­ μος Β'. Εκδόσεις «ΓΚΟΝΗ», Αθήνα, 1980. Μετάφραση 'Αγγέλου Νίκα. Σελίδες από 325-645. Αναφορά στον Τσέχωφ στις σελί­ δες 345 έως 374 και 417 έως 433. Ευγένιος Ιονέσκο. «Σημειώσεις και αντισημειώσεις». Εκδόσεις «Θεωρία», Αθήνα 1982. Μετάφραση Ιουλίας Ιατρίδη. Σελ.

198. Αναφορά στον Τσέχωφ, στις σελίδες 36, 58, 87.

9. Έρικ Μπέντλεϋ: «Στρατευμένο θέατρο». Εκδόσεις «ΘΕΩΡΙΑ», Αθήνα, 1982. Μετά­ φραση Αλίκης Αλεξανδράκη. Σελ. 194. Αναφορά στον Τσέχωφ στις σελίδες 149, 10. Πήτερ Μπρουκ: «Η σκηνή χωρίς όρια». Εκ­ δόσεις «ΘΕΩΡΙΑ», Αθήνα, 1982. Μετάφρα­ ση Μαρί-Πωλ Παπαρά. Σελ. 179. Αναφορά στον Τσέχωφ στις σελίδες 43, 88, 102-3.

11. Α νρί Τρουαγιά: «Τσέχωφ». Εκδόσεις «Libro», μετάφραση Θωμάς Σκάσσης. ΑΘ6·>>"

Συμπληρώστε τή σειρά των αφιερωμάτων του

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗ: ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Αντίσταση και Λογοτεχνία (No 58) Λατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 5*)) Ονορέ ντε Μπαλζάκ (No 6(1) Δημήτρη; Γληνός (No 61) Τζέιμ; Τζόυ; (No 62) Κώστα; Χατζηαργύρη; (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι το.· Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζ,ενέ (No 66) Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) Αγιον Ορο; (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημειωτική (No 71) Αριστοφάνη; (No 72) Ζακ Πρεόέρ (No 73) Μικρασιατικό; ελληνισμό; (No 74) Λογοτεχνία και κινηματογράφο; (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μαρκησιο; ντε Σαντ (No 77) Κ .ίΐ Καόάηη: (No 78) Χ.Λ Μπόρχε; (No 79) Μίλαν Κούντερα (No 80) Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Αόαμάντιο; Κόραή; (No 82) Καρλ Μαρξ (No 83) Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μπορί; Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86) Νέοι λογοτέχνες (No 87) Κώστα; Βάρναλη; (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) Τόμα; Μαν (No 90) Φρειδερίκο; Νίταε (No 91) Κωνσταντίνο; Θεοτόκη; (No 92) Ρολών Μπαρτ (No 93) Παιδικό όιόλίο (No 94) Ναπολέων Λαπαθιιότη; (No 95) Εμμανουήλ Ροίδη; (No 96) Εμίλ Ζολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιόλίο και η υλακή (No 99) Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) Λουκά.ινό; (No 102) Ντιντεοό (No 103) τ ω , ο ζ Ά γρα; (No 104)

Ιούλιο:: Βερν (No 105) (“)ΚΜ{ 1/ ο; Καίρη: (No 106) Λρχαίι ι λυρική ποίηση (No 107) ΙΙιοό. Γκρι μ. Άντερσεν (No 108) Τ.οιιιυι Τ.ασι (No Γθ9) Λ/.ιιπι ο Καιιύ (No 110) Ηίκτι.ιο Ουγκό (No 111) 1 ντγκαι» Αλαν Μι.ι (No 112)

Φώτη; Κόντογλου (No 113) Φιλανδικά γράμματα (No 114) Σαμόυελ Μπέκετ (No 115) Κοσμάς Πολίτης (No 116) Το δοκίμιο (No 117) Αλέξανδρο; ΙΙάλλης (No 118) Κοινωνιολογία (No 119) Ελληνικό; Υπερρεαλισμό; (No 120) Βλαντιμίρ Μαγιακόη σκι (No 121) Ευγένιο; Ιονέσκο (No 122) Κυπριακά γράμματα (No 123) Το χιούμορ (No 124) Μισέλ Φουκώ (No 125) Ζακ Λακών (No 126) Ζαν-Πωλ Σαρτρ (No 127) Θεσσαλονίκη (No 128) Βυζάντιο (No 129) Ελληνικό παραμύθι (No 130) Ντοστογιέψσκι (No 131) Ντ. X. Λώρενς (No 132) Γ.Σ. Ελιοτ (No 133) Μαργκερίτ Ντυρά; (No 134) Αριστοτέλη; (No 135) Σιμόν ντε Μπωόουάρ (No 136) Γιιόργο; Θεοτοκά; (No 137) Φ.Σ. Φιτζέραλντ (No 138) Τένεση Ουίλιαμ; (No 139) Ανδρέα; Κάλόο; (No 140) Φουτουρισμό; (No 141) Γιιόργο; Σεηέρη; (No 142) Γκυστάί» Φλωμπέρ (No 143) Γλωσσολογία (No 144) Ουμπέρτο Έκο (No 145) Βιόλίο και στρατό; (No 146) Αλέξανδρος Δουμάς (No 147) Βιβλία για το καλοκαίρι (No 148) Άγκαθα Κρίστ. (No 149) Φρόυντ (No 150) Αντονέν Αρτιό (No 151) Όσκαρ Ουάιλντ (No 152) Βιρτζίνια Γουλη (No 153) Γ.Β. Γκαίτε (No 154) Αυτοβιογραφία (No 155) ΚωσΤΜΖ •ιτάκης (No 157) Κ/,οιντ Λι όι-Ι τικιις (No 158) Ι.ρτ■εατ Χε ιιι νγιιυέη (No 159) Ζαν Κάκτοι (No 160) Μιαιτιν Χάιντεγκεο (No 161) ΗλαVTIMIO N(iJ ι.τάκοι| (No 162) Ψυχανάλυση κ:αι Λογοτεχνία (No 163) ’/.οη οίνοι Φιλέλληνι . (No 164) Λλέ; ιιπαδιαιιαντης (No 165) ΙΙανιιιγής Λι κιι toii; (No 166) Λ ιινι >πι>; (No 1167) Λουί Λραγκόν (No 168)

ι. Μεταξύ 26 - 106 81 Αθήνα. Γηλ. 36.40.488 - 36.40.487 - 36.42.789

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

επιλογή Επιστήμη και Φιλοσοφία: επιστημολογικά διάφορες, αλλά ιστορικά αξεχώριστες ΕΥΤΥΧΗ I. ΜΠΙΤΣΑΚΗ. Ιδεολογικά. Επιστημολογία-Φιλοσοφία. /., Αθήνα, Gutenberg (1976), σ.σ. 323.

Σε μια εποχή κρίσης ιδεών και θεωριών, κρίσης ιδεολογιών, η εμ­ φάνιση στις προθήκες των βιβλιοπωλείων του τόμου «Ιδεολογικά» και με τον υποδηλωτικό και αρκετά διασαφηνιστικό υπότιτλο «Επιστημολογία-Φιλοσοφία», είναι εξαιρετικά επίκαιρη. Ιδίως όταν ο συγγραφέας του, αντιλαμβανόμενος τις αντιθέσεις και αν­ τιφάσεις που βρίσκονται στη βάση των σημερινών αδιεξόδων, επι­ χειρεί να δώσει απαντήσεις ρεαλιστικές, απαντήσεις που να στη­ ρίζονται στα σημερινά δεδομένα της επιστήμης και της φιλοσο­ φίας και να προσφέρουν διέξοδο στις ανησυχίες, στις αναζητήσεις και στους προβληματισμούς του σημερινού ανθρώπου. Απαντήσεις σε ερωτήματα που η ανθρώπινη σκέψη έθεσε κατά και­ ρούς δίνοντας λύσεις που θεωρού­ σε οριστικές, για ν’ αντιληφθεί και πάλι σήμερα ότι τα προβλήματα παραμένουν. Και το κυριότερο, ότι η πολυπλοκότητα των προβλημά­ των, που η εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης έθετε μέσα στο γενικότερο πλέγμα των διαφόρων κοινωνικών και επιστημονικών επαναστάσεων, δεν επιδέχεται λύσεις οριστικές και αμετάκλητες, γεγονός το οποίο θα ερχόταν σε άμεση, κατάφωρη αντί­ θεση με κάθε επιστημονική δεοντο­ λογία. Αποτελεί κοινό πλέον τόπο το ότι η γνώση, η κάθε γνώση, επι­ στημονική ή φιλοσοφική, είναι δο­ σμένη και επαληθεύσιμη μέσα σε ορισμένα πάντα ιστορικά πλαίσια, έξω από τα οποία χάνει τον επι­ στημονικό της χαρακτήρα και, αν

δεν εμπλουτιστεί με τα πειραματι­ κά δεδομένα της συνεχώς αναπτυσ­ σόμενης επιστημονικοφιλοσοφικής σκέψης, αποτελεί αποστεωμένο δόγμα. «Η αλήθεια», γράφει ο Ευτύχης Μπιτσάκης, «είναι μια ιστο­ ρικά καθορισμένη θεωρητική ιδιο­ ποίηση της πραγματικότητας, άρα είναι προσεγγιστική και το κριτή­ ριο του πειραματικού ελέγχου έχει και αυτό τα ιστορικά του όρια». Αυτήν ακριβώς την αλήθεια, ιδω­ μένη σε στενή συνάρτηση με τον «ιστορικό, πειραματικό της έλεγ­ χο», παρακολουθεί από κοντά, στις διάφορες εκφάνσεις της, ο συγγρα­ φέας του τόμου· ενός τόμου ενιαί­ ου στη δομή και αποσπασματικού στην άρθρωση. Και τούτο γιατί αποτελείται από μελέτες που πα­ ρουσιάστηκαν κατά καιρούς σε συ­ νέδρια ή δημοσιεύτηκαν σε επιστη­

μονικά ή φιλοσοφικά περιοδικά, ελληνικά ή ξένα (κυρίως). Παρ’ όλον όμως αυτό το χαρακτήρα του, ο τόμος έχει μιαν ενίαία εσωτερική δομή, μια γενική, κεντρική συνε­ κτική ιδέα, που διαπερνά όλες τις μελέτες που τον συναπαρτίζουν: η ορθολογική αντίληψη του κόσμου στην (αέναη θα έλεγα) πάλη της ενάντια στον ανορθολογισμόμυστικισμό. Θέμα εξαιρετικά επί­ καιρο γιατί, όπως σωστά υπογραμ­ μίζει και ο συγγραφέας, «τα τελευ­ ταία χρόνια παρατηρείται μια ιδιαίτερη έξαρση του μυστικισμού» με τα διάφορα «μυστικιστικά, πα­ ραψυχολογικά, νεοφροϋδικά και άλλα κινήματα», τα οποία προσπα­ θούν να χρησιμοποιήσουν τις «επα­ ναστάσεις στη φυσική, που αποτε­ λούν θρίαμβο της ανθρώπινης νόη­ σης, για να υπονομεύσουν την πί­ στη στην ανθρώπινη λογική και να αναζωογονήσουν πρωτόγονες και προλογικές κοσμοαντιλήψεις». Ο Ευτ. Μπιτσάκης παρακολου­ θεί το νήμα του ορθολογισμού και της επιστημονικής σκέψης μέσα από δύο, εκ πρώτης όψεως διαφο­ ρετικά, αλλά στην πραγματικότητα διαλεκτικά αλληλένδετα (γνωστι­ κά) επίπεδα: διαχρονικά - από την αρχαία Ελλάδα και μέχρι σήμερα, και διεπιστημονικά - μέσα από τα

54/οδηγος επιτεύγματα, τις κατακτήσεις, τα νέα στοιχεία με τα οποία η κάθε επιμέρους επιστήμη, και ιδίως οι φυσικές επιστήμες, πλουτίζουν και ταυτόχρονα εδραιώνουν, την πυ­ ραμίδα της ανθρώπινης γνώσης, του επιστημονικού-φιλοσοφικού λόγου, προσφέροντας νέα συνεχώς όπλα στην πάλη του έλλογου στοι­ χείου, του ορθολογισμού κατά του ανορθολογισμού και του μυστικιΜελέτες από διάφορους τομείς του επιστητού, που εντάσσονται στο γενικότερο αυτό γνωστικό σχή­ μα και επιχειρούν να δώσουν, με τα δεδομένα της κάθε επιμέρους επιστήμης, απάντηση στους παρα­ πάνω προβληματισμούς, αρθρώ­ νουν τις πέντε μεγάλες ενότητες του τόμου: «Επιστημολογία», «Αρ­ χαία φιλοσοφία», «Η νεότερη δια­ λεκτική», «Από την ιστορία των επιστημών», «Αναζητώντας τη φυ­ σική πραγματικότητα». Κοινός πα­ ρονομαστής όλων αυτών των μελε­ τών: η αναζήτηση, μέσα από τη φι­ λοσοφία και την επιστήμη - τις βα­ σικές αρχές των οποίων ο συγγρα­ φέας παρακολουθεί στην ιστορική τους ανέλιξη και με βασικό εργα­ λείο γνώσης τη διαλεκτική μέθοδο έρευνας - της βαθύτερης έννοιας του φυσικού κόσμου. Από αυτή την άποψη, ο τόμος αποτελεί και ένα έργο (αυτο)παρουσίασης του ίδιου του δρόμου του συγγραφέα στον τομέα της επι­ στήμης και της φιλοσοφίας. Γρά­ φει: «Η φιλοσοφία είναι κατεξοχήν διακλαδική «επιστήμη». 'Ενας από τους δρόμους απ’ όπου μπορεί να φτάσει κανείς σ’ αυτή, είναι ο δρό­ μος των φυσικών επιστημών. Αυ­ τός ακριβώς ήταν και ο δικός μου δρόμος». Και δεν είναι τυχαίο το ότι αυτήν ακριβώς την εξομολόγη­ ση την προτάσσει στη μελέτη του «Επιστήμες και φιλοσοφία». Ο προσεχτικός αναγνώστης του τό­ μου δεν μπορεί να μη διαπιστώσει ότι η σχέση των επιστημών με τη φιλοσοφία, η «φιλοσοφική αξία των επιστημών», όπως και το αντί­ στροφο, η ανάπτυξη της επιστημο­ νικής, αλλά και της φιλοσοφικής σκέψης μέσα στο ιστορικό γίγνε­ σθαι, είναι από τα πλέον αγαπητά θέματα του συγγραφέα, στα οποία επανέρχεται με διάφορες ευκαι­ ρίες. Ξεκινά από τη διαπίστωση ότι η φιλοσοφία είναι «η επιστήμη των γενικών νόμων της αντικειμενικής πραγματικότητας», ότι η επιστήμη «είναι ερμηνεία των φαινομένων»,

προσδιορίζει «τις ορθές σχέσεις των επιστημών με τη φιλοσοφία, συνειδητοποιώντας την ιδεολογική λειτουργία των πρώτων και τη γνωστική λειτουργία της δεύτερης» και προσθέτει: «Οι επιστήμες έχουν μια φιλοσοφική εμβέλεια. Στις οριακές περιοχές παύουν να ασχολούνται με επιμέρους σχέσεις και προσεγγίζουν τα γενικά, καθο­ λικά ερωτήματα της φιλοσοφίας». Και παρακάτω: «Καμιά επιστήμη δε θεμελιώθηκε χωρίς φιλοσοφικές και επιστημολογικές προκείμενες. Αντίστροφα, τα δεδομένα των επι­ στημών τροφοδότησαν πάντα τις φιλοσοφικές και ιδεολογικές δια­ μάχες. Οι επιστημονικές επαναστά­ σεις επαναστατικοποιούσαν πάντα το φιλοσοφικό λόγο (φιλοσοφική εμβέλεια των επιστημών) και αντί­ στροφα, η φιλοσοφία άσκησε πάν­ τα μιαν επιστημολογική λειτουρ­ γία. Παράδειγμα, η εξέλιξη του ίδιου του μαρξισμού με βάση τις νεότερες επιστήμες. Ακριβώς, η ενότητα των επιστημών με τη φιλο­ σοφία καθιστά συχνά δυνατό τον εμπειρικό έλεγχο των φιλοσοφικών προτάσεων, αποδεικνύοντας την αλήθεια ή το ψεύδος τους, όχι στο πεδίο της φιλοσοφίας, αλλά στο πεδίο εξωφιλοσοφικών περιοχών (στην περιοχή των φυσικών ή των κοινωνικών επιστημών). Τόσο η επιστήμη, όσο και η φιλοσοφία εί­ ναι κοινωνικές πρακτικές και συγ­ κροτούν μορφές κοινωνικής συνεί­ δησης. Με την έννοια αυτή είναι επιστημολογικά διάφορες και ταυ­ τόχρονα ιστορικά αξεχώριστες». Πάνω στον ίδιο αυτό γνωστικό καμβά, ο Ευτ. Μπιτσάκης αναλύει και τη σχέση ιδεολογίας και επι­ στήμης. «Η επιστήμη και η ιδεολο­ γία», γράφει, «δε χωρίζονται με κάποια τομή, όπως φαντάζονται οι οπαδοί των τυπικών αντιθέσεων. Η επιστήμη (τη γένεση της οποίας προσδιορίζει, σε άλλο σημείο, ως πράξη υπέρβασης, ρήξης και συνέ­ χειας) περιέχει στα ίδια τα θεμέλιά της επιστημολογικές και φιλοσοφι­ κές παραδοχές. Με τη σειρά της ασκεί μια φιλοσοφική, άρα και ιδεολογική λειτουργία: γίνεται πα­ ραγωγός ιδεολογίας. Σε όλες τις επιστήμες», συνεχίζει, «μπορούμε να ανακαλύψουμε στοιχεία της ιδεολογίας, δηλαδή στοιχεία που προκύπτουν από το σύνολο της ιδεολογικής ατμόσφαιρας που περιρρέει και διαποτίζει μια κοινω­ νία, και που μπορούν να είναι φανταστικές απεικονίσεις της

πραγματικότητας. Αντίθετα, στο εσωτερικό της ιδεολογίας θα διαπι­ στώσουμε συχνά στοιχεία επιστη­ μονικά». Η γένεση και ανάπτυξη της φιλο­ σοφικής σκέψης, η κοινωνική και γνωστική λειτουργία της φιλοσο­ φίας, η εξέλιξη των διαφόρων φι­ λοσοφικών θεωριών μέσα στο ιστο­ ρικό γίγνεσθαι, αποτελούν θέματα στα οποία ο συγγραφέας αφιερώνει εύστοχες και διεξοδικές παρατηρή­ σεις. Αναλύει την αρχαία ελληνική φιλοσοφική σκέψη, και ιδιαίτερα τη φιλοσοφική σκέψη του Δημό­ κριτου και την επίδρασή της στη νεότερη επιστήμη - ακόμη και σ’ αυτή τη σκέψη του Αϊνστάιν, το επιστημονικό και φιλοσοφικό έργο του οποίου αναλύει σε ειδική μελέ­ τη - εξαιρεί τη σημαντική συμβολή της αριστοτελικής φιλοσοφίας στην αντιμετώπιση των σημερινών προ­ βλημάτων και τονίζει ότι «ο Αρι­ στοτέλης - με τον οποίο γίνεται πε­ ρισσότερο κυρίαρχη η επιστημονι­ κή συνιστώσα της ελληνικής σκέ­ ψης - θα μπορούσε να θεωρηθεί πρόδρομος του σημερινού επιστη­ μολογικού ρεαλισμού». Με ιδιαίτε­ ρη έμφαση ο συγγραφέας υπογραμ­ μίζει ότι «η αρχαία ελληνική γραμ­ ματεία, και η αρχαία φιλοσοφία ει­ δικότερα, είναι σήμερα περισσότε­ ρο επίκαιρη - άρα χρήσιμη άπό πο­ τέ» και τονίζει, πολύ επιγραμματι­ κά, ότι «για να την κατανοήσουμε και να την αξιοποιήσουμε» πρέπει «να τη μελετήσουμε στο ιστορικό και γνωσιολογικό της περιβάλλον, δηλαδή να τη μελετήσουμε διαλε­ κτικά». Για την επίτευξη όμως του στόχου αυτού «απαιτείται γνώση, όχι μόνο των βασικών προβλημά­ των της φιλοσοφίας, αλλά μια ευ­ ρύτερη κουλτούρα και αυστηρή επιστημονική σκέψη». Σε σχέση πάντα με τα παραπάνω τίθεται το ερώτημα: Μπορούμε να μιλούμε για επιστημονική φιλοσο­ φία; Στο ερώτημα αυτό ο Ευτ. Μπιτσάκης είναι κατηγορηματικός: «Μπορούμε να μιλήσουμε για επι­ στημονική φιλοσοφία, δηλαδή για μια φιλοσοφία, η οποία λαμβάνοντας υπόψη τα δεδομένα των επι­ στημών, περνώντας μέσα από τις επιστήμες - φυσικές και κοινωνικές - και καταξιώνοντας φιλοσοφικά τα δεδομένα τους, μπορεί να αρ­ θρώσει ένα λόγο που θα βρίσκεται σε αντιστοιχία με τη φυσική και την κοινωνική πραγματικότητα». Σε διάφορες μελέτες του τελευ­ ταίου του αυτού έργου, ο Ευτ.

οδηγος/55 Μπιτσάκης παρουσιάζει την ανά­ πτυξη της διαλεκτικής μεθόδου και σκέψης στο διάβα των αιώνων, τη συμβολή στην ανάπτυξη της διαλε­ κτικής, του Χέγκελ, «μέσα από το έργο του οποίου περνά ολόκληρη η ανθρώπινη ιστορία της φύσης», του στοχαστή αυτού, που ολοκλή­ ρωσε το έργο των προδρόμων της διαλεκτικής ξεκινώντας από τον Ηράκλειτο και φθάνοντας στον Καντ, εξαιρεί τη μεγαλοφυία του Χέγκελ («όσες φορές οι μαρξιστές υποτίμησαν το έργο του Χέγκελ, αυτός που ζημίωσε ήταν ο ίδιος ο μαρξισμός», γράφει ο Ευτ. Μπιτσάκης), αλλά και του Μαρξ, του «δημιουργού της υλιστικής διαλε­ κτικής». «Ο μαρξισμός», γράφει ο Ευτ. Μπιτσάκης, «αποτελεί μια νέα κοσμοαντίληψη, που προκύ­ πτει από τη θεωρητική υπέρβαση των πηγών της. Αποτελεί συνέχεια της προηγούμενης φιλοσοφικής πα­ ράδοσης και ταυτόχρονα σημαδεύ­ ει μια ρήξη στην ιστορία της φιλο­ σοφίας». Το στοιχείο της επιστημονικής φιλοσοφικής γνώσης, στην πολυ­ διάστατη ανάπτυξή της, δεν είναι ξεκομμένο αλλά αντίθετα πατάει, όπως θα λέγαμε στην καθημερινή γλώσσα, πάνω στο κοινωνιολογικό (που άλλοτε παρουσιάζεται έντονα και άλλοτε διακριτικότερα), στην ανάλυση των κοινωνικών συνθη­ κών που ευνόησαν ή δυσχέραναν την πρόοδο της γνώσης, ενίσχυσαν τη μια ή την άλλη πλευρά του Λό­ γου είτε του Παράλογου, του Ορ­ θολογισμού είτε του Μυστικισμού. «Η λειτουργία των επιστημών», παρατηρεί σ’ ένα σημείο ο συγγρα­ φέας, «είναι πριν απ’ όλα γνωστι­ κή, ενώ η λειτουργία της φιλοσο­

φίας είναι κυρίως κοινωνικοπρακτική λειτουργία. Η ιδεολογία ασκεί μια γνωστική και ταυτόχρο­ να μια κοινωνικοπρακτική λει­ τουργία. Ό ποια μορφή και αν έχει η ιδεολογία, είναι πάντα η ιδεολο­ γία μιας τάξης ή ομάδας, και εξυ­ πηρετεί τα συμφέροντα και τις επι­ διώξεις της μέσα από ουτοπικά ή ρεαλιστικά πρότυπα για το μέλλον. Η μαρξιστική ιδεολογία σήμερα», συνεχίζει, «πέρα από οποιαδήποτε κενά, στρεβλώσεις και πλάνες, εί­ ναι, κατ’ αρχήν, επιστημονική. Συνιστά το γενικό πλαίσιο της θεωρη­ τικής πρακτικής και της πολιτικής πράξης». Οι παραπάνω υπογραμμίσεις του Ευτ. Μπιτσάκη - που εντάσσονται στη γενικότερη αντίληψη του συγ­ γραφέα για την εξέλιξη της επιστή­ μης και της φιλοσοφίας, της σκέ­ ψης γενικότερα (ας αναφέρω πα­ ρεμπιπτόντως την ωραία μελέτη του τόμου «Η δαρβινική θεωρία, στοιχείο της διαλεκτικής της φύ­ σης»), έχουν ιδιαίτερη σημασία σή­ μερα όταν, για να χρησιμοποιήσω μια διαπίστωση του Ν. Σβορώνου, «η μηχανιστική εφαρμογή ορισμέ­ νων νοητικών εργαλείων του μαρ­ ξισμού μεταβαλλόμενα, κάπως βια­ στικά και πρόχειρα, σε κανόνες γε­ νικής εφαρμογής, σε απαρασάλευ­ τα δόγματα, μπορεί να νοθεύσει τον επιστημονικό χαρακτήρα της ίδιας της μαρξιστικής μεθοδολο­ γίας και να ξεστρατίσει την έρευ­ να, αλλά και την πολιτική πράξη, από τη σύλληψη της πραγματικότη­ τας». Και όταν μάλιστα «η απτή πραγματικότητα μιας δοσμένης ιστορικής στιγμής αρνείται να υπα­ κούσει στις κοινότυπες συνταγές». ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΣ

ΑΠΟ ΤΟ ΙΙΡΩΙ ΩΣ ΤΟ ΒΡΑ ΔΥ Το «ΔΙΑΒΑΖΩ», μετά από παρά­ κληση αναγνωστών, συνεργατών και φίλων του, αποφάσισε να πα­ ραμένουν τα γραφεία του ανοιχτά κάθε ΔΕΥΤΕΡΑ από το ΠΡΩΙ ώς το Β ΡΑ ΔΥ .

πλαίσιο ΗΛΙΑ ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΥ:

Οι πληγές και τα παράθυρα Αθήνα 1986. Σελίδες 56. Η στρωτή και κλασική πια γραφή του Η.Σ., δίνει και σ’ αυτή τη συλλογή το χαρακτήρα μιας απόπειρας, για ανεύρεση των ιδανικών της ζωής μέσα από την ποίηση. Ο τίτλος που είναι παρμένος από προηγούμενους στίχους του ποιητή, προδικάζει μια επιστροφή που σκοπό έχει να ανασύρει στην επιφάνεια τις καλύτερες στιγμές μιας δημιουργίας, που άρχισε πολύ νωρίς, για να δώσει στη συνέχεια έργο πράγματι αξιόλογο. Η ποιητική δουλειά του Η.Σ. είναι αλληλένδετη με ό,τι ο απλός άνθρωπος δέχεται σήμερα σαν ερέθισμα και ανταποκρίνεται στην καθαρά καθημερινή του διάθεση με γνήσια μέσα, φορτίζοντας μια κατάσταση που επιδεικνύεται αυθόρμητα ζωντανή. Είναι ποίηση βγαλμένη απ’ τα βάθη της ψυχής του ποιητή που μπορεί έτσι να υπερηφανεύεται αντιπροσωπευτικότερο έχει να παρουσιάσει η λαϊκή μούσα.

Δ Η ΜΗΤΡΙΑ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗ:

«Ευτυχώς δεν έχεις τίποτα». Αυθεντικά ιατρικά διηγήματα. Αθήνα, Εκδόσεις «Καστανιώτη», 1986. Σελ. 126. Η Δ.Ζ. διαθέτει σίγουρα μια πολύ στρωτή και σημαντική έκφραση, που συνοδεύεται από ένα απαράμιλλο χιούμορ,

56/οδηγος

Τ α π α ρ α δ ο σ ια κ ά δ η μ ιο υ ρ γ ή μ α τ α κ α ι η κ ο ιν ω ν ικ ή τ ο υ ς α ξ ία ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΒΑΛΑΙΑΝΟΥ, ΜΑΡΙΑΣ ΠΑΔΟΥΒΑ: Τα χρητιχά αγγεία του 19ου και 20ου αιώνα, Μορφολογική, κατασκευαστική με­ λέτη. Αθήνα, Έκδοση Μουσείου Κρητικής Εθνολογίας, 1986, τ. 3. Σελ. 144.

«Η φύση στένεψε τον απλό άνθρωπο να βρει το θεμελιακό, το απαραίτητο στη φυσική και πνευματική του ζωή», διαπίστωνε ο Δ. Πικιώνης στη δημιουργική αρχιτεκτονική του πορεία. Προς αναζήτηση του θεμελιακού και απαραίτητου στις παραδοσιακές μορφές παραγωγής, το Κέντρο Ερευνών του Μουσείου Κρητικής Εθνολογίας στα πλαίσια του Προγράμματος Καινοτομίας (Pilote) που κατάρτισε, ανέλαβε μιαν ευρύτατη έρευνα με σκοπό τη μετα­ φορά μοντέλων και τεχνολογίας από την παραδοσιακή κρητική χειροτεχνία στη σύγχρονη βιομηχανία, βιοτεχνία και οικοτεχνία. Το πρόγραμμα, το οποίο χρηματο­ δότησαν το Υπουργείο Πολιτισμού και το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Τα­ μείο, επικεντρώθηκε σε πέντε το­ μείς της κρητικής πραδοσιακής χει­ ροτεχνίας, επειδή η Κρήτη κρίθηκε ενδιαφέρων ενιαίος χώρος της Με­ σογείου, και τα ερευνητικά του αποτελέσματα καταγράφηκαν στα εξής πέντε βιβλία: Τα κρητικά κα­ λάθια, Τα κρητικά αγγεία, Τα κρη­ τικά υφαντά του τελάρου, Τα κρη­ τικά έπιπλα και Τα μεταλλικά σφυ­ ρήλατα εξαρτήματα στην αρχιτε­ κτονική του κρητικού σπιτιού. Προσθέτουμε έναν επιπλέον τίτλο που συνοψίζει την έρευνα των επιμέρους θεμάτων από διαφορετική οπτική γωνία με την παρουσίαση μιας πλήρους εικόνας της υφιστά­ μενης κατάστασης κάθε κλάδου σε ό,τι αφορά την παραγωγή, τη διά­ θεση των προϊόντων και τις τάσεις του αγοραστικού κοινού. Πρόκει­ ται για τον τόμο: Η κρητική χειρο­ τεχνία, Κοινωνική και οικονομική ανάλυση. Αν και οι απώτεροι στόχοι του προγράμματος αποσκοπούν στη δημιουργία εξαγωγικών επιχειρή­

σεων κατά τα πρότυπα Σκανδιναυικών και Ισπανικών παρό­ μοιων, που η λειτουργικότητα και η αισθητική των παραγομένων αν­ τικειμένων τους έχει δοκιμαστεί επί εκατονταετίες από την παραδοσια­ κή παραγωγή και που αποτελούν εναλλακτική λύση στην ψυχολογική συμφόρηση του καταναλωτικού κοινού από το βιομηχανοποιημένο προϊόν, ωστόσο η ειδικότητα εθνολόγος - του συντονιστή του Προγράμματος. Χριστόφορου Βαλλιάνου. εγγυάται στο ευρύ αναγνω­ στικό κοινό ότι οι παρουσιαζόμενες εργασίες του Μουσείου Κρητι­ κής Εθνολογίας δεν απευθύνονται σ’ έναν περιορισμένο κύκλο ειδι­ κών σχεδιαστών των επιχειρήσεων, αλλά σε όποιον σκύβει με αγάπη και αναζητά την πολιτισμική κλη­ ρονομιά του λαού μας· του κάθε λαού, πιστεύοντας ότι σ’ αυτή θ’ ανακαλύψει το απόσταγμα των αι­ σθητικών πειραματισμών αιώνιον, για την εξισορρόπηση και την αρ­ μονία της φύσης και της ανθρώπιΤο θεμελιακό, λοιπόν, και το απαραίτητο στην προκειμένη περί­

πτωση στη φυσική ζωή είναι η ανάγκη αποθήκευσης των παραγο­ μένων γεωργικών προϊόντων με τις πιο πρόσφορες πρώτες ύλες του πε­ ριβάλλοντος χώρου - την άργιλο ενώ στην πνευματική ζωή εκδηλώ­ νεται με την ανάγκη ικανοποίησης της παραδοσιακής αισθητικής που διαμορφώνεται σε αντιστοιχία προς τη φύση, και γι’ αυτό δεν δια­ κόπτεται ή μεταστρέφεται απότο­ μα, εφόσον δεν αντανακλώνται τέ­ τοιες βίαιες αλλαγές στη φύση. Τό­ σο στο φυσικό όσο και στο πνευμα­ τικό επίπεδο, ενδεικτικά στοιχεία των ίδιων προαιώνιων αναγκών εί­ ναι οι διαπιστώσεις ότι όχι μόνο

οδηγος/57 μεσαιωνικά αγγεία που εντοπίστη­ καν σε ανασκαφές στην επαρχία Πυργιώτισσας και που έχουν δια­ φορά ηλικίας προς τα σύγχρονα περίπου 600 χρόνια, αλλά και άλλα όπως το θραψιανιώτικο παγούρι, που κατασκευάζονται από τη μινωϊκή περίοδο (επί 3.500 χρόνια) ή η λεκάνη, το φλασκί, η στάμνα από τη γεωμετρική (επί 2700 χρόνια) δεν διαταράσσουν τη μορφολογία τους και τη χρηστική τους λειτουρ­ γία, εφόσον δεν παρατηρούμε αλ­ λαγές στο φυσικό περιβάλλον. Θα

εξαιρέσουμε φυσικά τις τελευταίες δεκαετίες, με τη βίαιη εισβολή του βιομηχανικού προϊόντος και την παραμόρφωση του αισθητικού κρι­ τηρίου του καταναλωτικού ατόμου, αποτέλεσμα διαταραχής φυσικού περιβάλλοντος και τεχνητών ή νέων πραγματικών αναγκών του ανθρώπου. Σ’ αυτή τη διαπίστωση στηρίζουμε την άποψη ότι η γνώση της παραδοσιακής χειροτεχνίας δεν πρέπει ν’ αποτελεί εκδήλωση ελιτι­ σμού μιας περιορισμένης κοινωνι­ κής ομάδας που αναζητά διεξό­ δους πνευματικής φυγής από το μονολιθικό τεχνοκρατικό πλαίσιο ζωής με τη ρομαντική τάση «επι­ στροφή στις ρίζες», αλλά αντίθετα συνειδητή επιλογή του κάθε ατό­ μου που αναζητά στη μελέτη του πολιτισμικού παρελθόντος τις μελ­ λοντικές βάσεις για τη δημιουργία τέτοιων κοινωνικών, πνευματικών και πολιτιστικών εκφάνσεων, ώστε να αποκατασταθεί η επαφή του αν­ θρώπου με τον άνθρωπο σ’ ένα επί­ πεδο λειτουργικών κοινωνικών σχέσεων. Η συσχέτιση των οργανωμένων μεταναστευτικών ομάδων των αγ­ γειοπλαστών στο χώρο της Κρήτης προς τις συντεχνίες του Μεσαίωνα της Δυτικής Ευρώπης - οι διαφο­ ροποιήσεις κάποιων εργασιακών και κοινωνικών σχέσεων δεν αναι­

ρούν τη διαπίστωση - επιβεβαιώνει το χαρακτηριστικό των οργανικών ομαδοποιήσεων, που διαμορφώθη­ καν από μια μακραίωνη πορεία στηριγμένη στην παράδοση, χωρίς τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των αλλοτριωτικών φαινομένων της εργασίας. Τούτο επιτεύχθηκε με τη συνολική οργάνωση της εργα­ σίας και τον τρόπο καταμερισμού του παραγωγικού έργου των βεντεμιάρηδων, δηλαδή των ομάδων των αγγειοπλαστών που μετακινούνταν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες αποθήκευσης των γεωργικών προϊόντων και τις καθημερινές οι­ κιακές λειτουργίες του κρητικού πληθυσμού. Η ισορροπία λοιπόν των σχέσεων παραγωγής προς τις παραγωγικές δυνάμεις δημιούργη­ σε ένα κοινωνικό εργασιακό μόρ­ φωμα, τις βεντέμες, (Ενετικά Vendemmia σημαίνει συγκομιδή και έχει για τους αγγειοπλάστες την έν­ νοια της συγκομιδής χρήματος από την πώληση των αγγείων ή την αναζήτηση περιοχών με πλούσια βεντέμα, πλούσια παραγωγή ελαί­ ου, που εγγυάται την κατανάλωση των αναγκαίων κεραμικών προϊόν­ των), μόρφωμα που μπορεί να λει­ τουργήσει μόνο στο επίπεδο της αμοιβαίας βοήθειας των εργαζομέ­ νων της ομάδας, ενώ οι ανταγωνι-

τέτοιο ώστε να δίνει στα κείμενά της και μετά στους αναγνώστες, την εύθυμη πλευρά ακόμη και των πιο δυσάρεστων γεγονότων. Πέρα όμως απ’ τη σατιρική διάθεση που επικεντρώνεται σ’ όλα τα διηγήματα σαν ένα είδος προβολέα, το βιβλίο καταγγέλλει έμμεσα πλην σαφώς, όλα τα στραβά που υπάρχουν σήμερα στον υγειονομικό μας χώρο, την ταλαιπωρία, κυριολεκτικά, ανθρώπων που στην πλειοψηφία τους δεν έχουν τίποτα το σοβαρό. Η πρωτοτυπία των θεμάτων κάνει I το βιβλίο ακόμη πιο | ενδιαφέρον, αν και υπάρχει | πάντα το «Πολλαπλά κατάγματα» του Γ. Ιωάννου, που διακωμωδεί το νοσοκομειακό σύστημα της χώρας μας.

«Στη θύελλα τον εμφυλίου». Συλλογή διηγημάτων. Αθήνα, 1986, Εκδόσεις «Σύγχρονη εποχή». Σελ. 218. Έ να απάνθισμα του αντιστασιακού διηγήματος είναι ο τόμος ετούτος, όπου γνωστά ονόματα που κατανάλωσαν τη ζωή τους σε γραπτά γύρω απ’ την Αντίσταση και τον εμφύλιο, συμπλέουν, έχοντας υπερνικήσει τόσο το χρόνο όσο και το χώρο, μένοντας πάντα επίκαιροι. Μέσα απ’ αυτά τα διηγήματα, διαφαίνεται ολοκάθαρα πως τον γερμανό κατακτητή διαδέχτηκαν άγγλοι και αμερικανοί, που με το πρόσχημα της φιλίας, έστησαν στον τοίχο αγωνιστές του Δ.Σ.Ε., που μάχονταν για δημοκρατία και ανεξαρτησία. Η ιστορικότητα του έργου, τού δίνει περισσότερη έμφαση για διάβασμα, έτσι ώστε να μην λησμονιούνται οι ηρωικές πράξεις των αριστερών

58/οδηγος στικές εκδηλώσεις μέσα στους κόλ­ πους της, όπως παρουσιάζονται στις σύγχρονες παραγωγικές σχέ­ σεις, μόνο τη διάλυση μπορούν να επιφέρουν. Έ να χαρακτηριστικό φαινόμενο είναι τα τοπωνύμια να σηματοδο­ τούν την παραγωγική δραστηριό­ τητα των ανθρώπων. Έτσι στα τρία από τα τέσσερα αγγειοπλαστι­ κά κέντρα αποδίδονται ερμηνείες των ονομασιών τους σχετικές προς την αγγειοπλαστική παραγωγή: το Θραψανό από τα «θράψανα», τα όστρακα των σπασμένων αγγείων που αφθονούν γύρω από τα καμί­ νια, οι Μαργαρίτες, από τα «μάγαρα», τα άθλια κατασκευάσματα από πηλό, τα Νοχειά από τα «δοχειά», τα μικρά αγγεία. Θα προ­ σθέσουμε και το Κεντρί, που πήρε ωστόσο την ονομασία του από την κεντρική θέση του οικισμού στην

πεδιάδα της Ιεράπετρας. Το πλούσιο φωτογραφικό υλικό και τα προσεγμένα σχέδια, προϊόν συνεργασίας ειδικευμένων ερευνη­ τών, καθώς και η διάταξη των πε­ ριεχομένων (Η κοινωνία και ο πο­ λιτισμός της Κρήτης, Οι αγγειο­ πλάστες, Τα αγγειοπλαστικά κέν­ τρα, Η μορφολογική ταξινόμηση των αγγείων, Η ταξινόμηση κατά χρήση, Τα υλικά, Οι κατασκευα­ στικές τεχνικές των μεγάλων αγ­ γείων, Το ψήσιμο των αγγείων και οι μετρήσεις τους) μαρτυρούν μια προσεγμένη εργασία που επικεν­ τρώνεται στον τεχνικό τομέα του θέματος. Εμείς θα προσθέσουμε την αξία του παράγοντα άνθρωπος-δημιουργός, γιατί πιστεύουμε ότι το παραδοσιακό έργο έχει έντο­ να τα σημάδια της ανθρώπινης πα­ ρουσίας. Σ’ αυτό παλεύουν δύο αν­ τίρροπες δυνάμεις, το μεράκι και ο

ιδρώτας. Η ελευθερία και η ανάγκη. Αν και αποτελεί εμπόρευ­ μα, εντάσσεται στην κοινωνία με τη συγκεκριμένη ανάπτυξη των μέσων παραγωγής και την οικονομική και κοινωνική οργάνωση, διατηρεί ωστόσο ακέραια την αξία του, για­ τί η έννοια της αξίας είναι μια ιστορική και κοινωνική έννοια, που δεν εκφράζει κάτι το απόλυτο και αμετάβλητο, αλλά διαμορφώ­ νεται σε συνάρτηση προς το χώρο και το χρόνο. Τα αγγειοπλαστικά δημιουργήματα και γενικά τα πα­ ραδοσιακά δημιουργήματα μέσα στην απλότητά τους έχουν καλλιτε­ χνική αξία, γιατί η κοινότητα στην οποία λειτουργούν τα θεωρεί αι­ σθητικά άρτια και αποδεκτά. Γι’ αυτό αξίζει να τα γνωρίσουμε.

ΕΛΕΝΗ ΣΠΑΘΑΡΗΜΠΕΓΛΙΤΗ.

Μ έσ α κ ι έξω α π ’ το φ ρ ά γ μ α τη ς σ ιω π ή ς ΜΕΑΙΣΣΑΝΘΗ: Οδοιπορικό, Ποιήματα, 1930-1984. Επιμέλεια Φ. Φωοκαρίνη, σχέδιο εξωφύλλου Στάθη Κούρτη, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1986, σελ. 365, 8ο.

Το ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ, έκδοση πολύ φροντισμένη, περιέχει το σύ­ νολο του δημοσιοποιημένου ποιητικού έργου της καταξιωμένης ποιήτριας, που η πνευματική της προσφορά καλύπτει πάνω από μισόν αιώνα. Είναι ο κατασταλαγμένος μόχθος μιας ολό­ κληρης ζωής, που παρουσιάζεται ως ολοκληρωμένο έργο, πράγμα που μαρτυρεί και η σφαιρικότητά του: ξεκινάει από το άτονο, ανοίγεται προς το σύνολο και εκφράζει γενικότερες ανησυχίες και καταστάσεις για να επιστρέφει εις εαυτόν μ’ έναν ποιητικό απολογισμό αυτοκριτικής, που καταλήγει στη συγκλονιστική πραδοχή, που τόσο πολύ χρειάζεται στην υπερ­ φίαλη εποχή μας: ότι δεν αισθάνεται επαρκής και σίγουρη, πως άρθρωσε μια σωστή ανθρώπινη ομιλία! Η περίοδος από το 1930 ώς το 1984, είναι περίοδος πολλαπλών συμφορών και ποικίλων ιδεολογι­ κών και άλλων μετακινήσεων και διαφοροποιήσεων, που επηρέασαν την πολιτική και κοινωνική ζωή των νεοελλήνων και την ιστορική μοίρα του τόπου. Η εποχή του Με­

σοπολέμου με τη μεταξική δικτατο­ ρία, ο πόλεμος κι οι συμφορές, που προξένησε· ο εμφύλιος και οι συνέπειές του, που φάνηκαν στην εποχή του Μεταπολέμου με κορύφωση τη στρατοκρατορία των συνταγματαρ­ χών. Οι διώξεις των πνευματικών ανθρώπων, ο εξευτελισμός του αν­

θρώπου από τον άνθρωπο και κάθε αξίας, το φίμωμα της γλώσσας, ήταν στοιχεία ανασταλτικά και κα­ ταστροφικά, που εμπόδισαν την ελεύθερη έκφραση των δημιουργών ώς την ανατροπή της εθνοσωτήριας κυβέρνησης του Παπαδόπουλου, οπότε «παγιώθηκε μια ομαλή πολι­ τική και κοινωνική ζωή»... Έτσι, ένα καλλιτεχνικό γεγονός, ένα έργο τέχνης, το έργο ενός ποιητή δεν εί­ ναι ανάγκη να κριθεί αποκλειστικά σε συνάρτηση με το πολιτικό και ιστορικό γίγνεσθαι του λαού και του τόπου και δεν πρέπει να ιδωθεί μέσα από τη διάθλαση του χρόνου και των σημερινών αντιλήψεων για την τέχνη και την ποίηση, αλλά να ιδωθεί διαχρονικά και να ερμηνευ­ τεί με βάση τα ποιητικά αιτήματα της εποχής ή των εποχών μέσα στις οποίες δημιουργήθηκε. Και τα αι-

οδηγος/59 τήματα αυτά δεν ήταν όποια και όπως τα εννοούμε σήμερα, γιατί παλιότερα ο δημιουργός, ο ποιητής ακολουθούσε τη δική του μοίρα, ■ξεκομμένος κατά κανόνα από το πλήθος. Τον απασχολούσε η ατομι­ κή του μοίρα και γύριζε γύρω από την προσωπική του· περίπτωση με επίκεντρο το υπαρξιακό του πρό­ βλημα! 'Ισως δεν υπήρχε η τόλμη από μέρους των δημιουργών ν’ αντικρύσουν κατά πρόσωπο την πραγματι­ κότητα και να περάσουν στο έργο τους μια δυναμική προβληματική απέναντι στα δεινά, που μάστιζαν την κοινωνία και ζητούσαν ατρα­ πούς και διεξόδους φυγής, μέσα από υπαινικτικούς συμβολισμούς, ή ξόδευαν τον αγώνα τους σε άκαρπες περιπλανήσεις σε χώρους μεταφυσικούς, προσπαθώντας ν’ απαλλαγούν από τα κακά του κό­ σμου των βασάνων και της αμαρ­ τίας, και σύμφωνα με τη χριστιανι­ κή βιοθεωρία και κοσμοαντίληψη να λυτρωθούν και να φτάσουν κον­ τά στο Θεό, στον υπερουράνιο τό­ πο, όπου «ούκ έστι πόνος, ού λύ­ πη, ού στεναγμός, άλλά ζωή άτελεύτητος...». Ίσως τα τραγικά πε­ ριστατικά δεν μπορούσε να αφο­ μοιωθούν και να περάσουν μέσα στην τέχνη, γιατί δεν είχαν ακόμα γίνει μνήμη κι οι δημιουργοί ζούσαν τη φρίκη του πολέμου και την εξαθλίωση της πείνας και ήθιλαν μέσ’ απ’ την ποίηση ν’ αποδράοουν και να λυτρωθούν... Το ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ αποτελείται από έντεκα συλλογές και μια ενό­ τητα με ποιήματα δημοσιευμένα κατά καιρούς και περιέχει συνολι­ κά διακόσια ένα ποιήματα. Κατά μέσον όρο αναλογούν τέσσερα ποιήματα το χρόνο! Αυτό, σε συν­ δυασμό με την άψογη μορφή του στίχου, μαρτυρεί τον αγώνα και την αγωνία της ποιήτριας να δώσει

έργο τέλειο και καλό, ποιητικά και αισθητικά ολοκληρωμένο. Δεν υπάρχει πουθενά το περιττό, επιλέ­ γει το αναγκαίο για την απόδοση του καίριου, που θέλει να εκφράσει, και το σημαντικό. Έτσι όλα τα ποιήματα είναι τεχνικά άψογα, έχουν μια σπάνια καθαρότητα και μουσικότητα και αποτελούν ένα γλωσσικό θησαύρισμα. Κυρίαρχα θέματα είναι η μονα­ ξιά, η φθορά και ο θάνατος, ή πώς θ’ απαλλαγεί η ψυχή απ’ το φθαρτό και αμαρτωλό σώμα, από τη φυλα­ κή του θανάτου και πώς θα επανέλθει στους κόλπους του επουρανίου πατρός, στην αρχή της, στην τέλεια Μοναξιά, στην αρμονία του Απόλυτου. Η αμαρτία και η απο­ λύτρωση είναι ένα δίδυμο αναφο­ ράς στην ποίηση της Μελισσάνθης και οι πόλοι του άξονα γύρω από τον οποίο περιστρέφεται η βαθύτα­ τα μυστικοπαθής και θρησκευόμε­ νη ποιήτρια. Ο άνθρωπος είναι μια ασημαντότητα, μια άναρθρη μηδαμινότητα, μια ξεπερασμένη αμαρ­ τωλή ύπαρξη μπροστά στην παντο­ δυναμία και την τελειότητα του Δημιουργού. Κι όσο κανείς πε­ ρισσότερο συνειδητοποιεί αυτή του την κατάσταση, τόσο συναισθάνε­ ται να τον πνίγει το τίποτα, τόσο η θέση του επιδεινώνεται, γίνεται τραγική... Ο κόσμος των βασάνων και της ματαιότητας δεν βοηθάει μήτε τον ποιητή να βρει τον αληθι­ νό προορισμό του. Η γη μας δεν εί­ ναι παρά τόπος αλληλοσπαραγμού και αδερφοκτονίας, απομακρυσμέ­ νη από το Θεό, έχει καταντήσει «ένα απέραντο σφαγείο»... Μένει ωστόσο η ποιήτρια στις οδυνηρές διαπιστώσεις, δεν αναζητεί την αι­ τία του κακού, τον αίτιο ή τους αι­ τίους, προσπαθεί να συλλάβει το ανθρώπινο δράμα και να το ερμη­ νεύσει με μέσα μεταφυσικά και κα­ ταλήγει συχνά σε υπαρξιακά και

ΕΠΑΝΟΡΘΩΣΗ Στο τεύχος (No 167) αφιερωμένο στον Αίσω­ πο, στο άρθρο του Μ.Γ. Μερακλή με τίτλο «Το αισώπειο ζήτημα», σελ. 26, τελευταία παράγρα­ φος, πρέπει να διαβαστεί: «Ο απελεύθερος του αυτοκράτορα Αυγούστου, γεννημένος στη Θρά­ κη ανάμεσα στο 1 π.Χ. και στη στροφή του αιώ­ να, μυθογράφος Φαιδρός...». Ζητούμε συγγνώμη από το συνεργάτη μας Μ.Γ. Μερακλή και τους αναγνώστες.

αγωνιστών, που ενώ είχαν την συμπαράσταση του λαού, βρέθηκαν στο τέλος κατηγορούμενοι, σε αντίθεση με τους πραγματικούς υπεύθυνους που έγιναν κατήγοροί τους.

ΖΑΝ ΚΟΚ ΤΩ - ΑΝΤΡΕ ΦΡΕΝΙΩ: «Κινηματογράφος και ποίηση». Αθήνα, Εκδόσεις «Αιγόκερως», 1986. Σελ. 78. Το βιβλίο «Κινηματογράφος και ποίηση» είναι μια τομή στο πεδίο των δύο αυτών τεχνών, που τόσο πολύ είναι συνδεδεμένες και αλληλοεξαρτώμενες. Ο Ζ.Κ. απαντά στις ερωτήσεις του Α.Φ. έχοντας βαθιά γνώση, τόσο του κινηματογράφου όσο και της ποίησης, προτάσσοντας το Αριστοτελικό για τη δημιουργία. Στη συνέχεια εξηγεί με όλα τα μέσα τον τρόπο που χειρίστηκε τις χαρακτηρίζονται «ποιητικές» και να αποβάλουν όλες τις άλλες αξίες που ο κινηματογρογράφος κυνηγά προκειμένου να περάσει στις πλατιές μάζες. Δεν είναι λίγες οι φορές, διαπιστώνει ο Κοκτώ, που οι πολέμιοί του στο χώρο του κινηματογράφου, έδειξαν έναν υπέρμετρο ζήλο για την ποίησή του, την οποία θεώρησαν ισάξια των μεγαλύτερων του αιώνα μας. Ο τόμος συνοδεύεται από φωτογραφίες κινηματογραφικών στιγμών του Κοκτώ.

ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ.

60/οδηγος ποιητικά αδιέξοδα, παραμένοντας στη ματαιότητα μια; ατελεύτητης και ατελέσφορης οδοιπορίας, με μια αέναη πείνα και ασίγαστη δίψα και μιαν ένδεια ποιητική, ποτέ μη φτάνοντας στη μυστική συνουσία της αιωνιότητας με τον «Άναρχο των ημερών»! Τον καιρό των μεγά­ λων δεινών του λαού μας αναπολεί τους καιρούς της ειρήνης, μέσα από το σκοτάδι και το ζόφο του φυσικού και του ηθικού κακού οραματίζεται «τον ερχομό του νέου Ανθρώπου», διασχίζοντας τον κό­ σμο και τον καιρό του «Μεγάλου Πόνου». Παρακολουθεί τα δρώμε­ να στο θέατρο της ζωής της ομάδας από το δικό της παραθύρι ή βαδί­ ζοντας αθέατη από έναν άλλο δρό­ μο ή ατραπό, δεν έχει σημασία... Κι ο λαός «τραβάει την ανηφόρα» σηκώνοντας ολομόναχος το βάρος του σταυρού του, βαδίζει προς το θάνατο... Η ποιήτρια έχει ένα δικό της δεσμό με το πλήθος. Προσεύχε­ ται: «να μη στάξει δάκρυο στη γη», οδεύει συντροφιά με το «Μεγάλο Πόνο» προς το άστρο της «Μεγά­ λης Μοναξιάς», καταργώντας την «Ασχήμια» με την ποίηση και το «Μίσος» με την «Αγάπη». Η Μελισσάνθη δεν μπορεί να υπάρξει ποιητικά χωρίς το πλέγμα της εξάρτησής της από το Θεό. Τα θρησκευτικά στοιχεία είναι χαραχτηριστικά στην ποίησή της. Σ’ αυ­ τά καταφεύγει κι όταν θέλει να σχηματοποιήσει τους όποιους κοι­ νωνικούς προβληματισμούς της. Από το Θεό περιμένει την κρίση και τη δικαίωση, την τιμωρία των ενόχων. Αλλλά ποιών ενόχων; Ποι­ ους θα κατακεραυνώσει ο Θεός: Αυτούς που ξεστράτισαν από το θέλημά του κι έχασαν την οδό της σωτηρίας και είναι τα απολωλότα πρόβατα ή αυτούς που πράξαν και πράττουν το κακό σε βάρος των άλλων ανθρώπων; Η ποιήτρια δεν κατεβαίνει από το βάθρο της αστι­ κής ηθικής, που είναι περιβλημένο με το μανδύα μιας αριστοκρατικής θεώρησης των εγκοσμίων, που την κρατάει απόμακρη από τις πραγ­ ματικές ανησυχίες και τα ζι··\·τανά προβλήματα του κόσμον ι . ίναι κι αυτή μια αντιμετι „ ας τρόπος συμπαράσταση: και . . u με­ τοχής στο γενικό πόνο... Οπωσδή­ ποτε ένας τρόπος έκφρασης αποδε­ κτός. Ωστόσο κάποτε θα διαπιστώσει πως όλους τους ενώνει μια κοινή μοίρα, ο θάνατος, και κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει απ’ αυτήν. Μό­

νο που κοιμισμένοι όλοι στο «κοιμητήρι της μικρής μας πόλης» δεν παίρνουν είδηση «από το τραγου­ διστό νερό», που είναι ο καιρός που φεύγει· και περιμένουν την ανακύκλωση των πραγμάτων με­ τέωροι, άστεγοι, ανύπαρχτοι! Στα τελευταία ποιήματα θέλει να ενταχτεί στους νέους τρόπους έκ­ φρασης επιστρατεύοντας αρκετά πεζολογικά στοιχεία σε ποιήματα αφηγηματικά, αναλυτικά, από τα οποία λείπει η χάρη, η ομορφιά και η ευλυγισία, η τεχνική και μουσική αρτιότητα των στίχων της ποιητι­ κής της ωριμότητας. Εδώ κυριαρ­ χούν οι τετραγωνισμένες σκέψεις, οι διαπιστώσεις, ο σαρκασμός, η ειρωνεία, η αποδοκιμασία. Όμως η νεωτερική αυτή έκφραση παρα-

Μελισσάνθη.

μένει ένας πειραματισμός και η ποίησή της δε1/ διατηρεί τον αυ­ θορμητισμό της πρωτινής πηγαίας έμπνευσης, παρά τους σοβαρούς προβληματισμούς και τις κοινωνι­ κές προεκτάσεις, που πάλι τους περνά μες από τα γνωστά και οι­ κεία ποιητικά της σύμβολα και τους θρησκευτικούς της στοχα­ σμούς, μες από την κρησάρα του ιδεαλιστικού της προσανατολι­ σμού: Μυστικό Δείπνο, Θεία Ευ­ χαριστία, που συμβολίζει τα μαρ­ τύρια και το διαμελισμό του αν­ θρωπίνου γένους, το Θάνατο, τη Φθορά, την Αφθαρσία, τη Μεγάλη Νύχτα. Με το δικό της μάτι παρακολου­ θεί το κακό που συντελείται γύρω τής. Είναι το κοινό εγκόσμιο Πά­ θος, που συμβαίνει πάντα και ποτέ δε βρίσκονται οι ένοχοι. Το έγκλη­ μα μένει ατιμώρητο κι «ασύλλη­

πτος ο δολοφόνος τριγυρνά στην πόλη» και είναι σαν να μην υπήρ­ ξε, αφού δεν υπάρχουν αυτόπτες μάρτυρες... Και είμαστε όλοι συνυπεύθυνοι. Και είμαστε οι φονιάδες και το θύμα μέσα σ’ αυτό το κινού­ μενο σκηνικό, που είναι η ζωή. Όμως η μόνη αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα παραμένει η αιω­ νιότητα του Άδη! Ο άνθρωπος, έρμαιο μέσα σ’ έναν αλλοπρόσαλλο κόσμο, λεία στα νύχια του Τυχαί­ ου, έχασε το πρόσωπό του και γρυλλίζει αρχέγονα περιπλανώμενος μέσα «στους απανθρακωμένους δρυμούς του αιώνα». Η ανθρώπινη μάζα κινείται μέσα στην ανθρώπι­ νη κωμωδία των περιπαιζόντων και περιπαιζομένων, των ηθοποιών και των θεατών με τα αιώνια προ­ σωπεία της υποκρισίας... Η ποιήτρια θα διαχωρίσει τη θέση, θα ξε­ χωρίσει από το πλήθος, θα ξαναφέρει την ποίησή της στο επίπεδο των σχέσεων με το Θεό και την απολύτρωση της απολεσθείσης ψυ­ χής και θα ξαναπορευτεί στα γνώ­ ριμα μονοπάτια της περισυλλογής, στη μοναχική της περιπλάνηση «κάτω από το βάρος της παγκό­ σμιας ενοχής» και της νομιμοποιη­ μένης αδερφοκτονίας, γιατί το «ψύχος ανεβαίνει ώς την καρδιά» και ο θάνατος «οικείος, ήμερος, γυροφέρνει όλη τη νύχτα» για να κλείσει την παράσταση του παιγνι­ διού της ζωής. Και όλη η φαντα­ σμαγορική πορεία και όλες οι κα­ τακτήσεις, τώρα που ατενίζει προς τα πίσω από την άκρη της στεριάς, βλέπει πώς δεν ήταν μήτε «ένα πή­ δημα στο κενό», αλλά μονάχα ένα «πήδημα επιτόπου», μια ανύπαρχτη πορεία επιστροφής «στην εξου­ σία της απόγνωσης». Κι αυτός εί­ ναι ο πιο φριχτός, ο πιο ανελέητος «από τους καθημερινούς θανά­ τους». Είναι αξιοσημείωτο κι αξιοθαύ­ μαστο, μάθημα για τους νεότερους, το γεγονός ότι, ύστερα από τόση θητεία στην ποίηση, από την κατα­ ξίωση και τη μακρά οδοιπορία, την τόση αναστροφή και ομιλία με τις λέξεις και τα σύμβολα και με μια σίγουρη ποιητική κατόρθωση, αι­ σθάνεται ανεπαρκής και με συντρι­ βή, στην «ώρα της συντριβής» ομολογεί με βαθιά επίγνωση: «Μί­ λησα αστόχαστα , περιττά / ξεφώ­ νισα λόγια δυσβάσταχτα, θορυβώ­ δη / λέξεις βαριές πέταξα στα τυ­ φλά / πέτρες αζύγιαστες τις σφεν­ τόνισα στον αέρα. / Ξαναγυρνούν

οδηγος/61 πάνω μου με ορμή / με χτυπούν κα­ τάστηθα, με λιθοβολούν / με ματώ­ νουν τ’ αλλοιωμένα μου λόγια / μα­ ταιώνουν τον ήχο της δικής μου φωνής. / Πέφτοντας σπάζουν μέσα σε τρομερή κακοφωνία / σκεπά­ ζουν τ’ ανάκουστα λόγια μου της σιωπής». Αισθάνεται πως δεν μπό­ ρεσε να εκφραστεί όπως ήθελε, πως δεν άρθρωσε μια σωστή αν­ θρώπινη ομιλία. Η φωνή της δεν

μπόρεσε να συναρμολογήσει τα λό­ για τα σωστά της σιωπής, τ’ αείπωτα λόγια! Αλλά ήταν μια «οιμωγή» και «λόγια χαλασμένα». Έτσι ξαναγυρίζει στην αρχή της, στο υπαρξιακό της κενό και ο στί­ χος της αποκτά και πάλι το σφρί­ γος, την απαλότητα και απλότητα, την ομορφιά, τη γλυκύτητα και τη στιλπνότητά του κι η φωνή της ποιήτριας ακούγεται μοναχική, με­

r !ΐοΐν\φ^/>

λαγχολική, εξομολογητική, μουσι­ κή, γνώριμη, χωρίς το βάρος των περιττών στοιχείων, σιγανή, ώρι­ μη, κατασταλαγμένη, ποιητικά αρ­ θρωμένη, απαλλαγμένη από δυσβάσταχτους αλλότριους ήχους. Ξαναβρίσκει τη γνησιότητά της και γίνεται κοινωνός των Αχράντων Μυστηρίων της Ποιήσεως.

ΕΛΕΝΗ ΧΩΡΕΑΝΘΗ

Κ α τά δυσ η

σ ’ έναν π α ρ θ έν ο κόσμο PAUL THEROUX: Η Ακτή των Κουνονπιών. Φωτεινή Πρεβεόούρον - Γεωργιμή, Αθήνα, Νέα Σύνο­ ρα, 1986. Σελ. 416.

Ένας Αμερικανός, ένας «οργισμένος Αμερικανός» που, δε νιώ­ θει καλά στην Αμερική, δε βρίσκει τη θέση που του αναλογεί, είναι ο παράξενος ήρωας, ο αντι-ήρωας συνηθίζουν να λένε σήμερα, δηλαδή ένας τύπος με ουσιαστικό ψυχιατρικό σύνδρο­ μο που τον συναντάμε συχνά σ’ όλες τις εποχές και σ’ όλα τα μέρη του κόσμου: ο αποτυχημένος. Ό χ ι επειδή δεν έχει ικανό­ τητες μα υπερεκτιμάει τον εαυτό του. Δεν έχει ούτε μέτρο, ούτε κατανόηση, ούτε την τόσο απαραίτητη σήμερα ικανότητα προσαρμογής. Είναι ο ίδιος το κέντρο του δικού του κόσμου. Τίποτα δεν του αρέσει στη χώρα του, ούτε η τελειότητά της, ούτε η ασχήμια της. Τα πάντα τον ενοχλούν γιατί κανένας δεν του δίνει σημασία, δεν τον θαυμάζει για τα κάποια προσόντα του και τις «μικρές του μεγαλοφυίες». Η Αμερική δεν τον έχει ανάγκη κι εκείνος αποφασίζει να την απορρίψει. Του χρειάζε­ ται η παρθενιά, η αγριότητα ενός νέου τόπου, μιας απολίτιστης χώρας όπου μεταναστεύει αφού έπεισε την οικογένειά του πως η Αμερική θα εξαφανιστεί απ’ το πρόσωπο της γης σε μια προ­ σεχή καταστροφή. Αυτό το επιθυμεί ενδόμυχα, κοντεύει να το πιστέψει. Έχει ανάγκη να το πιστέψει για να πείσει τους άλ­ λους και να δικαιώθεί. Στη σχεδόν ακατοίκητη ζούγκλα της Οντούρας βρίσκει τη δική του ευτυχία: κενό, ερημιά, έλλειψη κά­ θε μέσου για τη ζωή. Η ανάγκη να δημιουργήσει τα πάντα απ’ τα πιο απλά σύνεργα της καθημερινής διαβίωσης, να χτίσει το σπίτι του με υλικά του δάσους, να φτιάξει κρεβάτια, να ξεχερσώσει τη γη με απερίγραπτους κόπους, κάνοντας σιωπηλή συμμαχία με τους ημι­

άγριους ιθαγενείς για μια συνεργα­ σία χρήσιμη - όσο είναι εκείνοι πρόθυμοι και ικανοί να βοηθήσουν - αυτό το απάνθρωπο και σκληρό έργο της δημιουργίας απ’ το μηδέν για μια κάπως ανθρώπινη ύπαρξη, είναι στα μέτρα του. Ένας παράξενος ήρωας που στην αρχή μοιάζει να ερμηνεύει την ψυχολογία του συγγραφέα και δη­ μιουργού του: Κατάργηση του ση­

μερινού πολιτισμού, της κατανα­ λωτικής κοινωνίας με όλα της τα ψεύτικα κι επίπλαστα αποχτήματά της, μα και με την αναμφισβήτητη επιστημονική, τεχνική και πολιτι­ στική της τελειότητα. Αν το εξετά­ σουμε απ’ την αρχή, το νόημα του μυθιστορήματος δείχνει κάπως δι­ καιολογημένο: να επέλθει η κάθαρ­ ση με τον κόπο, τη θυσία για την αναγέννηση του σύγχρονου ανθρώ­ που. Ανακαίνιση ψυχική, αισθητι­ κή, πνευματική. Μια καινούρια ζωή για έναν καινούριο άνθρωπο! Στο ξεκίνημα, η ηθική ας πούμε δικαίωση του θέματος μοιάζει να στέκει, η πρόθεση είναι σωστή. Και βρίσκει σίγουρα έγκριση από τους αναγνώστες σε πολλά μήκη του ση­ μερινού κόσμου όταν κριτικάρει την Αμερική και υπογραμμίζει τις κρυφές της πληγές. Και φτάνει στο σημείο να υπο­ στηρίξει, να υμνήσει σαν καινού­ ριος Ζαν Ζακ Ρουσσώ, την «καλο­ σύνη της φύσης», την έμφυτη ικα­ νότητα του ανθρώπου και την απεριόριστή του δίψα να δημιουργεί, να ξαναδημιουργεί ακατάπαυστα. Μας θυμίζει σε κάποιο μέτρο την περιπέτεια του «Παρασκευά», ιστορία που γυρίστηκε κι εκείνη σε κινηματογραφική ταινία και που περιέγραψε σε μια παράλληλη συγ-

62/οδηγος χορδία μια ανάλογη περίπτωση: ένας ναυαγός εγκαταλελειμμένος σ’ ένα ερημικό νησί ξαναδημιουργεί με τα φτωχά και πρωτόγονα μέσα που βρίσκει γύρω του, όσα χρειά­ ζεται ο άνθρωπος από τα καθημε­ ρινά αντικείμενα μέχρι τη συμβολι­ κή παράσταση μιας «κυβερνητικής αρχής», ένα σύμβολο αρχής και λαού! Μα εδώ ίσα, ίσα, ο δημιουρ­ γός του Παρασκευά τονίζει πόσο ο άνθρωπος όσο απογυμνωμένος κι αν είναι, είναι τόσο όμοιος στον εαυτό του, κι απαράλλακτες οι επι­ θυμίες κι οι ψυχικές και σωματικές ανάγκες του. Αντίθετα, ο δικός μας ήρωας πάει κόντρα σχεδόν στα παραδε­ δεγμένα, όχι μόνο «κατεστημένα», μα και φυσιολογικά και ψυχολογι­ κά στοιχεία που ο άνθρωπος πα­ ρουσιάζει από χιλιετηρίδες! Εδώ ο άνθρωπός μας - ίσως και κατά κάποιο τρόπο κι ο συγγρα­ φέας του - θέλει να τα ρίξει όλα κάτω, δεν είναι επαναστάτης, είναι επαναστατημένος. Σύμφωνοι, του χρειάζεται ένας καινούριος χώρος, έρημος για να τοποθετήσει τα υπέρμετρα όνειρά του: ιδιότυπος Δον Κιχώτης που λαχταράει να κονταροχτυπιέται με τις φυσικές δυνάμεις ενός πρωτόγονου κόσμου. Για να αποδείξει στον εαυτό του και στους άλλους πως είναι δη­ μιουργός, ο δημιουργός κατεξοχήν, ένα είδος Θεού, μια και καταργεί θεό και Μαμμωνά και κάθε είδος ανώτερης ηθικής ή πρακτικής αρ­ χής, μια και καμιά δε βρίσκει χάρη στα μάτια του. Όντως έχει τα φόν­ τα, την εξυπνάδα, πολλές φορές την ευφυία να φτιάξει από το τίπο­ τα κάτι σπουδαίο, να κάνει θαύμα­ τα. Κι η ικανοποίησή του βγαίνει απ’ τα κατορθώματά του που δεν έχουν όμως δικαίωση. Γιατί, για ποιο λόγο να υποβάλει τον εαυτό του και τους άλλους σε τέτοιες θυ­ σίες μόνο και μόνο γιατί απορρί­ πτει τον κόσμο του πολιτισμού γύ­ ρω του, ή τον απέρριψε αυτός ο κόσμος σαν απαράδεχτο οραματιστή, κυνηγό χίμαιρας; Το

μ εγά λο τη ς

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ GALLERY ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Θα μπορούσε να δεχτεί κανείς την απίθανη πλοκή, την απίθανη νοοτροπία του σαν συμβολική αν­ τίθεση, ίσως σαν κατακραυγή εναντίον της σημερινής καταστρε­ πτικής μανίας του κόσμου, και ιδιαίτερα της επιστημονικής εξέλι­ ξης σε συνδυασμό με τη γενικότερη πτώση του πολιτιστικού επιπέδου και τη μοιραία βιομηχανική και τε­ χνολογική σημερινή παραγωγή ακόμα και στον τομέα της σκέψης, της πνευματικής και καλλιτεχνικής παραγωγής. Σίγουρα ο αναγνώστης πιάνεται σιγά σιγά στο συναρπαστικό παι­ γνίδι να είναι θεατής σε μια κοσμο­ γονία. Το απίθανο στην κοσμο­ γωνία του είναι η σχέση με την οικογένειά του. Φυσικά αν τον θαυ­ μάζουν μερικοί ημι-άγριοι, οι ενδο-οικογενειακές αντιδράσεις εί­ ναι βαθιές αν και όχι πολύ φανερές στην αρχή. Η θεωρία του αρχίζει να κλονί­ ζεται όσο προχωρεί και μοιάζει να κουτσαίνει όλο και πιο έντονα η αλήθεια του μύθου του. Ιδιαίτερα σχετικά με τους χαρακτήρες που τον περιστοιχίζουν: τη σύζυγο, τα παιδιά. Είναι τόσο απίστευτο έστω και για μια ιδιότυπη μάνα αγγλοσαξωνικής αγωγής, ν’ ακολουθεί βουβά και τυφλά τον άντρα της, να βάζει τα παιδιά της σε απερίγρα­ πτο κίνδυνο για να ευχαριστήσει την πληγωμέιή ματαιοδοξία του συζύγου της. Κι αν ακόμα παραδε­ χθούμε πως ο μύθος είναι συμβολι­ κός: η μονομαχία του σύγχρονου πολιτισμού με την άγρια παρθενιά του φυσικού κόσμου. Σιγά σιγά, οι ήρωες δείχνουν να ξεκόβουν απ’ τον συγγραφέα και να ζουν τη δική τους ζωή πιο αλη­ θινή σύμφωνα με την ψυχολογική ομαλότητα του ανθρώπου. Τελικά, η ελάχιστα πειστική ον­ τότητα του ήρωά μας, μας βάζει σε αμφιβολία και για την αλήθεια του τόπου: είναι όντως πραγματικό το περιβάλλον σ’ αυτή την εξωτερική και πρωτόγονη ζώνη της Κεντρικής Αμερικής, είναι αληθινοί οι άν­ β ιβ λ ιο π ω λ είο

Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η ς

ΙΑΝΟΣ

ΡΙΣΤΟΤΈΛΟΥΣ ' ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

θρωποι που μας δείχνει ή μήπως είναι κι αυτά όλα μέρος ενός απί­ θανου οράματος; Λίγο ενδιαφέρει, ίσως, για τη δι­ καίωση του μύθου που βρίσκει τη φυσική του λύση όταν ο ήρωας νι­ κιέται απ’ τον τόπο, τη φύση, τη δική του αδυναμία, την άτυχή του μοίρα. Εδώ ο συγγραφέας πετυχαίνει μια πραγματικά συγκλονιστική ει­ κόνα: ο ήρωας δεν είναι παρά ένα αδύναμο πλασματάκι. Τον κυνηγά­ νε όλες οι δυνάμεις της φύσης. Δεν μπορεί να παλέψει με τον ουρανό, τη βροχή, τα ποτάμια, τις πλημμύ­ ρες. Ζητάει καταφύγιο, μα με αγύ­ ριστο κεφάλι. Γίνεται άγριος μαζί με τους άγριους. Έχει χάσει πια κάθε ίχνος πολιτισμένου ανθρώπου κι ευχαριστιέται με τούτη την κα­ τάντια, χάνοντας ίσως και την πνευματική του ισορροπία. Τότε εκδηλώνονται κι οι λανθάνουσες αντιδράσεις των παιδιών που με το φυσιολογικό τους αισθητήριο θέ­ λουν να τον ξεφορτωθούν. Τελικά ο συγγραφέας δεν ξεκα­ θαρίζει πολύ καλά τη θέση του σχετικά με τη λογική βάση του μύ­ θου που αμφιταλαντεύεται ανάμε­ σα στον κονφορμισμό και τον από­ λυτο επαναστατικό οραματισμό. Κι ο αναγνώστης μένει με μια απορία: σίγουρα η πολίχνη που έμεναν στις Ηνωμ. Πολιτείες δεν ήταν «ο Πα­ ράδεισος», μα ήταν λόγος αυτός να δραπετεύσουν, να πάνε στην Κόλα­ ση να δημιουργήσουν καινούριο κόσμο; Σίγουρα, ένα πρωτότυπο βιβλίο, με αμφίβολο ηθικό δίδαγμα, που προσφέρθηκε να γίνει κινηματο­ γραφική ταινία με ορισμένα εντυ­ πωσιακά στοιχεία και με την πάντα καλόδεχτη στις μέρες μας κριτική. Η ουσιαστικότερη αρετή του βι­ βλίου είναι η παραξενιά του, η πε­ ριπέτεια σ’ ένα χώρο άγνωστο, ένας σύγχρονος Ταρζάν που προ­ σπαθεί να θεοποιηθεί καταλύοντας ανθρώπινες προσπάθειες, επιτεύ­ ξεις επιστημονικές, πολιτιστικές, αιώνων, για μιαν αμφίβολη θεω­ ρία. Εδώ παντοδύναμη, γεμάτη εκ­ πλήξεις, απάνθρωπες καταστάσεις και συγκινήσεις σε μιαν αφιλόξενη τροπική χώρα, δεσπόζει η Χίμαιρα που από πάντα σαγήνευσε συγγρα­ φείς κι αναγνώστες, στο κυνήγι ενός παρθένου κόσμου!

ΖΕΡΜΑΙΝ ΜΑΜΑΛΑΚΗ

οδηγος/63

Α φ η γ η μ α τ ικ ή ανάπλαση τ ω ν δ ο μ ώ ν τ η ς ε ξ ο υ σ ία ς ΠΑΒΕΛ ΚΟΧΟΥΤ: «Ένας θηλυ­ κός δήμιος», μετάφραση: Τασούλα Καραϊσκάκη, επιμέλεια-σημειώσεις: Τονλα Σιέχη, Αθήνα, Οόυσσέας, 1986, σ.α. 439.

Η ευρωπαϊκή πεζογραφία έχει δώσει στη μακρά της πορεία αρκε­ τά και επαρκώς διαγραμμένα πορτραίτα δημίων και εκτελεστών. Πρόκειται συνήθως για πρόσωπα που έχουν κάποια σωματική δυ­ σμορφία, στερούνται ιδιαίτερων διανοητικών ικανοτήτων και εί­ ναι απλώς όργανα των εκάστοτε εκτελεστικών εξουσιών. Οι περι­ πτώσεις γυναικών-δημίων σπανίζουν. Όταν μάλιστα η γυναίκαδήμιος είναι συγχρόνως νέα, όμορφη και ιδιαίτερα αποτελεσματι­ κή στη δουλειά της, το παράδειγμα διεκδικεί εχέγγυα ιδιοτυπίας. Το μυθιστόρημα του Πάβελ Κόχουτ, που εκδόθηκε πρόσφατα στη χώρα μας, περιγράφει ακριβώς τη μετατροπή σε δήμιο μιας ελκυστι­ κής δεκαεξάχρονης κοπέλας. Α π ο­ τελεί, όμως, συγχρόνως μία διεισ­ δυτική αναπαράσταση των μηχανι­ σμών αυτής της μετάλλαξης. Η κρι­ τική αυτή δεν επικεντρώνεται -όπω ς γίνεται συνήθως- στην ακτι­ νοσκόπηση της κοινωνικής δομής και την ακτινογράφηση των μηχα­ νισμών που συντηρούν την κρατική εξουσία, την οποία καλείται να διασφαλίσει ο δήμιος ως εκτελεστι­ κό όργανο. Παράλληλα με τις κοι­ νωνικές δομές, ο Τσεχοσλοβάκος συγγραφέας (γεννημένος στην Πράγα το 1928) παραδίδει στην κρίση του αναγνώστη τα «ανθρώ­ πινα» πρόσωπα που ανακουφιστι­ κά καλύπτονται πίσω από το προ­ σωπείο του εκτελεστή. Δείχνει, μέ­ σω της αφήγησης, ότι αν οι δήμιοι εκτρέφονται α πό δεσποτικού χαρα­ κτήρα καθεστώτα, τα τελευταία αυτά χρειάζονται τους εκτελεστές όχι απλώς ως αναγκαίους κρίκους για τη διατήρηση της εξουσίας, αλ­ λά σαν αποτελεσματικούς θεματοφύλακες της ίδιας της δομής της κοινωνίας. Η Λιζίνκα Ταχετσί είναι η πρώ­ τη γυναίκα δήμιος της Τσεχοσλο­

βακίας και του κόσμου, που σε πεί­ σμα των συντηρητικών δυνάμεων της κοινωνίας, κατορθώνει να απο­ κτήσει μιαν ειδικότητα, θεωρούμε­ νη ως κατεξοχήν αποκλειστικό προνόμιο των ανδρών, του ισχυρού φύλου. Ο πατέρας της έχει αν­ τιρρήσεις για την καρριέρα που επιλέγει - μετά από διαδοχικές αποτυχίες - η κόρη του. Πείθεται από την μητέρα ή μάλλον η σύζυ­ γος εντέλει επιβάλλει τη γνώμη της στον άβουλο πατέρα. Η κόρη φοι­ τά σε ένα - με άρτια οργάνωση σπουδών - «ουμανιστικό Λύκειο» αφού καταπλήξει με τις ικανότητές της και αυτούς τους διευθύνοντες. Κατά τη διάρκεια της τελετής της αποφοίτησης και επίδοσης του ακαδημαϊκού απολυτηρίου η Λι­ ζίνκα εκτελεί τον ιθύνοντα νου του Λυκείου, δόκτορα Βολκ, του οποί­ ου το τέκνο βρίσκετα ι στα σπλάχνα της και ο οποίος υπήρξε εραστής της μητέρας της. Η εκτέλεση γίνε­ ται με τρόπο υποδειγματικό· με ερ­ γαλείο ένα κατασκεύασμα του οποίου ο Βολκ διεκδικούσε την ευ­ ρεσιτεχνία. Στα όρια του βασικού αυτού αφηγηματικού ιστού παρελαύνουν λίγα πρόσωπα (εκτελεστές - καθη­ γητές, η οικογένεια της Λιζίνκα και οι συμμαθητές της στο Λύκειο),

ενώ τα γεγονότα και η μυθιστορη­ ματική δράση κάθε άλλο παρά π υ­ κνά είναι. Η ισχνότητα αυτή δεν είναι βεβαίως τυχαία. Η ανέλιξη της δράσης λαμβάνει χώρα στον περίκλειστο χώρο της σχολής ή καλύτερα - ο αναγνώστης γίνεται γνώστης συμπεριφορών και φαινο­ μένων της εξουσίας μέσα στο με ακρίβεια οργανωμένο και εξόχως ιεραρχημένο περιβάλλον ενός χώ­ ρου σπουδών. Μ’ αυτό τον τρόπο ο χαρακτήρας των δομών της εξου­ σίας τονίζεται δραστικά, μεγεθύνε­ ται και ταυτοχρόνως κωδικοποιείται. Έ τσι το άτομο, ζώντας σε ένα επακριβώς περιγεγραμμένο, από την πολιτική εξουσία πλαίσιο, π α ­ ρουσιάζεται αδύναμο να Λντιδράσει στον πολιτικό ολοκληρωτισμό. Η συμβολική πράξη της πρωταγω­ νίστριας στην έξοδο του μυθιστο­ ρήματος πρέπει ν α γίνει κατανοητή ως απλά αλληγορική. Η άνοδος στον κρατικό μηχανισμό σε ένα κα­ θεστώς ολοκληρωτικό επιτυγχάνε­ ται με τον παραγκωνισμό (ακόμη και με θανάτωση) των αντιπάλων. Συγχρόνως, η εκτέλεση του πατέρα αποτελεί πικρή διαπίστωση: οι πα­ ραχωρήσεις της συντηρητικής κοι­ νω νίας- μία γυναίκα παραβιάζει έναν αποκλειστικά αντρικό χώροέστω κι αν προς στιγμή στρέφονται εναντίον της, δεν ναρκοθετούν την υφή της. Ο θηλυκός δήμιος πρόκει­ ται να γεννήσει ένα νέο δήμιο. Το τέλος του βιβλίου συναντάται λοι­ πόν με την αρχή του. Έ νας υποψή­ φιος δήμιος θα παραδοθεί στην κοινωνία. Ο πατέρας όμως δε θα είναι παρών. Την πατρική φροντί­ δα έχει πλέον αναλάβει η ίδια η εξουσία που με τις δομές της δια­

64/οδηγος σφαλίζει την πρόοδο των τέκνων της, στην υπηρεσία της. Το μυθιστόρημα του Πάβελ Κόχουτ είναι λοιπόν μία πολιτική αλ­ ληγορία. Ταυτοχρόνως λειτουργεί και ως πολιτική καταγγελία. Η ορ­ γάνωση μιας ολοκληρωτικής κοι­ νωνίας, οι ιεραρχικές δομές της, η αδιαφορία για την ανθρώπινη ζωή, η ευτέλεια των ανθρώπινων σχέ­ σεων, η βία, η εξαγορά συνειδή­ σεων, η εξέχουσα σημασία της κοι­ νωνικής ανόδου ελέγχονται ευθέως από το συγγραφέα. Εκτός από πολιτική αλληγορία και εκ παραλλήλου με αυτήν - ο «θυληκός δήμιος» είναι ένα οδοι­ πορικό θανάτου. Δεν πρόκειται απλώς για την παρακολούθηση του δόκτορα Βολκ ώς τη θανάτωσή του. Ούτε ακόμα για το χρονικό της ζωής του βοηθού του Σίμσα ώς τον απαγχονισμό του από τους συμμαθητές της Λιζίνκα. Πρόκει­ ται κυρίως για τη διαπίστωση ότι η αφαίρεση της ανθρώπινης ζωής εί­ ναι το κύριο μέσο διασφάλισης της συνέχισης της ζωής του καθεστώ­ τος, ενώ η αδιαφορία των συμβολι­ κών εκπροσώπων του εμπρός στο θάνατο γίνεται η βασική προϋπό­ θεση διαιώνισης του ρόλου τους. Οι γλαφυρές - μακάβριες - περι­ γραφές θανατικών εκτελέσεων και η υπερ-αντικειμενική (για να χρη­ σιμοποιήσουμε έναν όρο του Λούκατς) περιγραφή των οργάνων θα­ νάτωσης και βασανισμού, εντεί­ νουν την ψευδαίσθηση ζωής που κυριαρχεί στο μυθιστόρημα. Τη

στιγμή που ανθρώπινα πρόσωπα και όργανα αποκτούν μία ολοκλη­ ρωμένη υπόσταση στην περιοχή της εκτέλεσης, η ανθρώπινη ζωή αδρα­ νεί και - εντέλει - νεκρώνεται. Οι δήμιοι, ως πρόσωπα και προσω­ πεία, ως στυλοβάτες της εξουσίας και ως στάσεις ζωής υπάρχουν για να εξασφαλίζουν το θάνατο. Οι ποικίλες μορφές της ζωής (άνθρω­ π οι, ζώα) ανατρέπονται από την εκθαμβωτική λάμψη της θανάτω­ σής τους και μετατρέπονται σε μορφές θανάτου. Έ τσι η ανθρώπι­ νη φύση, όπως θα σημείωνε ο Μπρόμπερτ, «πετρώνει», θανατώ­ νοντας και - κυρίως - συνεχώς θανατωνόμενη. Μία τελευταία παρατήρηση αξί­ ζει τον κόπο: ο υπό διαμόρφωση συμβολικός εκπρόσωπος των βου­ λήσεων της εξουσίας καθιερώνεται μέσω της ταύτισής του με αυτήν, αποδεχόμενος πλήρως τους όρους του παιγνιδιού και -μάλιστα- εγγυώμενος την αναπαραγωγή της. Το γεγονός ότι ο συμβολικός αυτός εκπρόσωπος είναι γένους θηλυκού, κάνει το μυθιστόρημα του Κόχουτ να αναπαριστά - εκτός τον άλλων κοινωνικών και πολιτικών σημαινομένων - και μία μεταφυσική θεώρηση του κόσμου. Η γυναίκα βαθύτερο συνεκτικό στοιχείο της κοινωνίας, κυρία του παιγνιδιού της ζωής και του θανάτου, μητέρα αλλά και δήμιος. Α πό την άποψη αυτή δεν είναι βεβαίως τυχαίο ότι οι οικογενειακές δομές που περιγράφονται από τον Κόχουτ έχουν -

παρά τον κατ’ επίφαση φαλλοκρατικό χαρακτήρα - μητριαρχικά στοιχεία. Το συμπέρασμα βγαίνει αβίαστα: οι δήμιοι είναι αποτελεσματικοί θεματοφύλακες της δομής της ολο­ κληρωτικής κοινωνίας. Ευρύτερα: αν το υποκείμενο δεν μπορεί να αντιδράσει στην πολιτική εξουσία, τότε γίνεται -μ ε τον ένα ή τον άλ­ λον τρόπ ο- δήμιος της ίδιας του της υπαρξιακής ταυτότητας. Η μετάφραση της κ. Τασούλας Καραϊσκάκη αποδίδει με επιτυχία τον εξόχως σαρκαστικό τόνο της αφήγησης ενώ δεν υστερεί στην απόδοση των διαλόγων και των αποσπασμάτων έργων και θεωρητι­ κών απόψεων για το γένος και τον ρόλο των δημίων, που παρεμβάλ­ λονται στην κυρίως αφήγηση. Η έκδοση ελέγχεται ως προς την ανυ­ παρξία εργοβιογραφικού σημειώ­ ματος για το συγγραφέα, δεδομέ­ νου μάλιστα ότι «ο θηλυκός δή­ μιος» είναι το πρώτο βιβλίο του Κόχουτ που μεταφράζεται στη χώ­ ρα μας. Το πολυεπίπεδο έργο του Τσεχοσλοβάκου συγγραφέα (ποίη­ ση, θέατρο, διηγήματα) αποδεικνύει για μίαν ακόμη φορά τη διεισδυτικότητα των παρατηρή­ σεων και την αφηγηματική αρτιό­ τητα της λογοτεχνίας των συγγρα­ φέων που γεννήθηκαν σε ανατολι­ κές χώρες και με ευαισθησία βίωσαν το χαρακτήρα της εξουσίας και τις απόπειρες εκδημοκρατισμού των δομών της.

Π. ΡΕΖΗΣ

Τώρα και στ η ν Ε λ λ ά δ α Το π ο λ ύ κ ρ ο τ ο β ι β λ ί ο του ZHORES M ED V ED EV

Η πρώτη πλήρης, διεισδυτική και αποκαλυπτική βιογραφία του Γενικού Γραμματέα του Κ.Κ. της Σοβιεηκής Ένωσης

Μ. ΓΚΟΡΜΠΑΤΣΟΦ «Ο Γενικός Γραμματέας πέθανε ζήτω ο Γενικός Γραμματέας». ΕΚΔΟΣΗ και Κεντρική πώληση: ΕΠΤΑΛΟΦΟΣ ΑΒΕΕ Αρδητιοιί 12-16 - Αθήνα 116 36 - Τηλ. 921.4820, 921.7513, 923.7033

οδηγος/65

Π ρ ο σ φ ο ρ ά στην Ε θ ν ικ ή α υ τ ο γ ν ω σ ία ΚΙΤΣΟΣ ΜΑΚΡΗΣ. Επιδράσεις τον νεοκλασικισμού στην Ελληνική Λαϊκή Ζωγραφική 1880-1930. Εκ­ δόσεις «Παρατηρητής», Θεσσαλο­ νίκη 1986, σ.σ. 56

Ο Κίτσος Α. Μακρής, γνωστός ερευνητής με σημαντική προ­ σφορά στο χώρο της ελληνικής λαϊκής τέχνης και ιδιαίτερα ανα­ φορικά με το Πήλιο, πρόσθεσε μία ακόμα συμβολή σ’ αυτό τον τομέα, αυτή τη φορά σχετικά με τις επιδράσεις του νεοκλασικι­ σμού στην ελληνική λαϊκή ζωγραφική μεταξύ των χρόνων 1880 και 1930. Πρόκειται για ένα μικρών δια­ στάσεων και ιδιαίτερα εύχρηστο βιβλίο, εξαιρετικά χρήσιμο, χωρι­ σμένο σε μικρές ενότητες που διευ­ κολύνουν την άνετη ανάγνωσή του και αποδίδουν με σαφήνεια το αποτέλεσμα της έρευνας στον ανα­ γνώστη. Η εικονογράφηση αποτελείται από έγχρωμες και μαυρόασπρες φωτογραφίες που συνοδεύ­ ουν το κείμενο και, κατά κάποιο τρόπο, δημιουργούν και τον τελικό επίλογο του βιβλίου. Δεν είναι πάντοτε επιτυχημένες, ιδιαίτερα οι μαυρόασπρες· οι διαστάσεις τους είναι υπερβολικά μικρές και ο αριθμός τους σχετικά λιγοστός. Εξαίρεση αποτελούν οι παλιές φω­ τογραφίες ζωγράφων που έχουν υποστεί τη φυσιολογική φθορά του χρόνου. Το κείμενο ιδιαίτερα πυ­ κνογραμμένο και εμπλουτισμένο με τα αντίστοιχα παραδείγματα, κυλά γρήγορα και ξεκούραστα, ακολου­ θείται δε από πολύ ενδιαφέρουσες παραπομπές. Ο Κίτσος Μακρής διακρίνει αυ­ τή την έκδοση στις εξής ενότητες: 1. Πρόλογος 2. Ιδεολογικό βάθρο.

3. Ο χώρος. 4. Οι εκπρόσωποι. 5. Θέματα. 6. Τεχνοτροπική διερεύνηση. 7. Επίλογος. 8. Παραπομπές. Αρχίζει με το πλαίσιο που καθο­ ρίζει την εμφάνιση του νεοκλασικι­ σμού στον ελληνικό χώρο, την αρχή της οικονομικής και πολιτιστικής σύνδεσης της Ελλάδας με τον Δυτι­ κό Ευρωπαϊκό κόσμο κατά τον i8o αιώνα και την εμφάνιση του Ελλη­ νικού Διαφωτισμού. Αναφέρεται

στα παράλληλα ρεύματα που εμφα­ νίζονται σε όλη τη Βαλκανική Χερ­ σόνησο και διακρίνει το αντικείμε­ νο της έρευνάς του απ ': την αστική νεοκλασική τέχνη χωρίς φυσικά να το αποσυνδέει από τι επιδράσεις που έρχονται από την , ατρίδα του νεαρού βασιλιά Ό θω να με την άφιξη των βαυαρών καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων. Οι πόλοι επιρ­ ροής είναι διάφοροι, Αθήνα, Κων­ σταντινούπολη, Ιταλία, ενώ το αν­ τικείμενο της έρευνας είνο: οι τοι­ χογραφίες, οι ενταγμένες ι το τοπι­ κό παραδοσιακό ύηχκ μικρών ορεινών οικισμών, όπως το Νυμ­ φαίο, το Πάπιγκο, η Εράτυρα και άλλοι, οικισμοί που έχουν γνωρίσει οικονομική ακμή ή μεταναστι υτικά ρεύματα ή κάποτε και τα δύο και που βρίσκονται στη Δυτική Μακε­ δονία, στα Ζαγοροχώρια και σε λί­ γα χωριά του Πηλίου. Οι ιστορικές . συγκυρίες, όπως η σταδιακή απε­ λευθέρωση του Ελληνικό-'’ χώρου

κατά τον 19ο αιώνα που προκαλεί και μία επιστροφή στην Αρχαιότη­ τα, καθώς επίσης η ανάγκη εκσυγ­ χρονισμού του ελληνικού κράτους κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα, βρί­ σκουν διέξοδο στο νεοκλασικισμό, τουλάχιστον αναφορικά με τον το­ μέα της Τέχνης. Οι ζωγράφοι που εκπροσώπησαν το νεοκλασικισμό δεν είναι όλοι γνωστοί, και από αυτούς πάλι εξαιρείται το ιδιαίτερο τεχνοτροπικό ύφος του Θεόφιλου, ενώ δεν πρέπει να ξεχνά κανείς ότι οι νεο­ κλασικές επιδράσεις αργούν πάν­ τοτε να φθάσουν στα χωριά. Συχνά οι ζωγράφοι αυτοί έχουν εργαστεί και σαν αγιογράφοι όπως οι: Νικό­ λαός Παπαγιάννης, Στυλιανός Ζω­ γράφος, Λεωνίδας Ζωγράφος και εξίσου συχνά αποτελούν -ή προέρ­ χονται α π ό - οικογενειακά εργα­ στήρια που παρουσιάζουν εξέλιξη και διαφορές ως προς το επίπεδο μόρφωσης. Η θεματογραφία τους είναι χαρακτηριστιν , των αντιθέ­ σεων και διαφορών που υπάρχουν μεταξύ του λόγιου και του λαϊκού νεοκλασικισμού. Ο λόγιος νεοκλασικισμός αποτε­ λεί περισσότερο μία καλλιτεχνική σχολή χωρίς την υποχρέωση να

Ε ρά νςη Τοιχογραφία σ>

ν «*^·

66/οδηγος ασχολείται αποκλειστικά με αρχαι­ οελληνικά ή ρωμαϊκά θέματα. Α ν­ τίθετα ο λαϊκός νεοκλασικισμός πε­ ριλαμβάνει καλλιτέχνες που περιο­ ρίζονται σε θέματα που είναι ή τα θεωρούν αρχαιοελληνικά. Αυτός ο δεύτερος χωρίζεται στις εξής θεματογραφικές κατηγορίες: κοσμήματα -απομιμήσεις αρχιτεκτονικών στοι­ χείων ή αγαλμάτων- μυθολογικά -ιστορικά- τοπία -αλληγορίες- χα­ ριτωμένα. Συχνά όμως παρουσιά­ ζεται μία συνύπαρξη ή και μία σύγχυση των θεμάτων. Η τεχνοτροπία που ακολουθείται μπορεί να είναι είτε μονόχρωμη εί­ τε έγχρωμη στην απόδοση ή, τέλος, μία διείσδυση της μιας μέσα στην άλλη. Ταυτόχρονα, παρατηρείται μία επιβίωση παλαιών παραδοσια­

κών θεμάτων και τεχνοτροπικών στοιχείων, στοιχείων μπαρόκ ή της μικροαστικής ζωής, κοινά χαρα­ κτηριστικά 'αγιογραφίας και νεο­ κλασικισμού, και μεγάλη σύνδεση με τη στατική και σχηματική λαϊκή αντίληψη. Ο λαϊκός νεοκλασικι­ σμός βρίσκεται αντιμέτωπος με την «ανασχετική δύναμη της παράδο­ σης», όπως πολύ ορθά τη χαρακτη­ ρίζει ο Κίτσος Μακρής. Απαραίτη­ τη είναι επίσης η τελική διευκρίνι­ ση του Κίτσου Μακρή ως προς την ποιότητα της νεοκλασικίζουσας λαϊκής ζωγραφικής, καθώς το γε­ γονός της επιλογής της ως θέματος του βιβλίου του δεν αποτελεί και παραδοχή της μίας από τις «καλλί­ τερες εκφάνσεις της λαϊκής μας τέ­ χνης».

Στον επίλογο αυτής της μικρής έκδοσης, ο συγγραφέας με ιδιαίτε­ ρη σεμνότητα αφήνει το θέμα ανοι­ χτό για περαιτέρω έρευνα, σίγου­ ρος πως υπάρχει ακόμη αρκετό υλικό ανεξερεύνητο, ικανό να δώ­ σει τη δυνατότητα και σε άλλους ερευνητές να εκφράσουν δικές τους διαφορετικές απόψεις, βέβαιος όμως και για την προσφορά του στην εθνική αυτογνωσία. Κι αυτός ο επίλογος μας επιτρέπει να συμ­ φωνήσουμε μαζί του και να προ­ σθέσουμε και τη δική μας επιθυμία να υπάρξει μία έκδοση εκτενέστερη σχετικά με το ίδιο θέμα που, προς το παρόν, δίνει την εντύπωση ότι σταματά σε κάποιο σημείο με έναν τρόπο ίσως λίγο απότομο και όχι απόλυτα ολοκληρωμένο.

ΜΑΡΙΑ ΜΕΝΤΖΕΛΟΠΟΥΛΟΥ

Η δ υ σ τ υ χ ία το υ μ ε τα ν α σ τ ε ύ ε ιν ΘΟΔΩΡΟΥ ΠΑΤΡΙΚΑΡΕΑ. Πέτα τη φυσαρμόνικα Πεπίνο. Εκδ. «Μορφή», σ.σ. 80, αχρονολόγητο. Έ να θεατρικό κείμενο ή ένα σενά­ ριο έχει στόχο το θεατή και όχι τον αναγνώστη. Δε θα μπορούσε ποτέ κανείς να το κρίνει αυτό καθαυτό, γιατί απλά δε δικαιώνεται από στόχου του. Μ οιάζει με θεατρικό κοστούμι έξω από τα φώτα της ράμπας, δίχως το σώμα του ηθο­ ποιού, δίχως έλεος παρατημένο. Ό μω ς μια που η ικανότητα του να δημιουργείς μύθο, και εννοώ θεατρική μυθιστορία, δράση, άρα και δράμα, ανήκει ιστορικά στη μείζονα λογοτεχνική περιφέρεια, μπορεί κανείς να δει εκείνα τα ση­ μάδια που είναι αρκετά για να το κρίνεις, ίσως, παράκαιρα, όχι πάν­ τως άσκοπα. Το «Πέτα τη φυσαρμόνικα Πεπί­ νο» είναι ένα καθαρά πολιτικό έρ­ γο. Στοχεύει, δηλαδή, να καταγρά­ ψει, περιγράψει και δώσει κάποιες λύσεις σε μια συγκεκριμένη κοινω­ νική ομάδα. Μ’ αυτή την έννοια,

λοιπόν, πρόκειται για ένα έργο που τα ψυχοδραματικά του στοιχεία δεν πρέπει να μας αποπροσανατο­ λίζουν. Αισιόδοξο στο τέλος, όπως όλα τα πολιτικά έργα, αφήνει κά­ ποιες νότες πικρίας, αφού εδώ περιγράφονται γι’ άλλη μια φορά οι σκλάβοι, και όχι τ’ αφεντικά. Έ νας απλός μύθος, όπως εκείνος ο παλιός, στα χρόνια του ’60, της γε­ ροντοκόρης που αποφασίζει να φτάσει μέχρι το τέλος του κόσμου, εδώ Αυστραλία, ενός κόσμου πραγματικού αλλά και προσωπι­ κού, για να βρεις αυτό που όλοι οι ταπεινοί π εριμένουν μια οικογέ­ νεια και μια συνέχιση της ζωής που ν ’ αποδεικνύει ότι κι αυτή πέρασε απ’ τον κόσμο. Α πλό, συγκινητικό και πραγμα­ τικό το θέμα του, έχει μια παράξε­ νη ροή. Εδώ κανείς δεν τόλμησε να μιλήσει για τις ξενόγλωσσες ατάκες (το θέμα είναι πολιτικό και προο­

δευτικό και άρα καλοδεχούμενο, όπως και να ’χει,αν ήτανε άλλο εί­ δος θα το ’χαμέ πετάξει στα σκου­ πίδια με το. θράσος να χρησιμοποι­ εί ξενόγλωσσες ατάκες), ούτε για τις ασυλλόγιστα βαλμένες εικόνες. Η κλασική μορφή των πράξεων πι­ στεύω πως θα βοηθούσε πολύ πε­ ρισσότερο το συγγραφέα για ένα πιο σφιχτό και κατεπέκταση πιο οδυνηρό κείμενο. Παρόλ’ αυτά ο καθημερινός λό­ γος που εισβάλλει αυθόρμητα στο κείμενο και η συνέπεια του έργου με το μικτό είδος του ρεαλισμούνατουραλισμού που ακολουθεί, εί­ ναι προτερήματα, κάθε άλλο παρά ασήμαντα. Ίσως είναι από τους συγγραφείς που αξίζει να γράφουν πέρα από τις όποιες διαφορές μαζί τους, και να παίζονται για όσο καιρό τουλά­ χιστον θα λείπει η μεγάλη δραμα­ τουργία στη χώρα μας.

ΣΤΕΛΙΟΣ ΚΑΤΣΙΚΑΣ

οδηγος/67

Σ υ ν ε ισ φ ο ρ ά σ τη ν ισ το ρ ικ ή έ ρ ε υ ν α γ ια το Θ έ α τ ρ ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΠΑΘΗΣ. Ο Δια­ φωτισμός και το νεοελληνικό θέα­ τρο. Επτά μελέτες. Θεσσαλονίκη 1986, σ.σ. 250. Σ’ αυτό τον τόμο ο συγγραφέας έχει συγκεντρώσει κυρίως παλαιότερες εργασίες του για το νεοελληνικό θέατρο του 18ου αιώνα και των αρχών του 19ου -μ ε εξαίρεση την επισκόπηση της «τύχης» του Goldoni στον ελλη­ νικό χώρο, η οποία εκτείνεται σ’ όλον τον 19ο και τον 20ο.1 Τα παλαιότερα αυτά κείμενα, που παρουσιάζονται στην αρχική τους μορφή, χωρίς δη­ λαδή σημαντικές αλλαγές (οι προσθήκες είναι ως επί το πλείστον βιβλιο­ γραφικές βελτιώσεις), πλαισιώνονται από ένα εισαγωγικό μελέτημα που οριοθετεί τα γενικά πλαίσια του θεάτρου κατά την περίοδο του Διαφωτι­ σμού καθώς και από μια ανασκόπηση των προϋποθέσεων της σκηνικής δραστηριότητας στην αθηναϊκή πρωτεύουσα και των επαναπροσδιορισμών του υλικού με τα δεδομένα που διαθέτει η σύγχρονη έρευνα. Συνολικά τα επιμέρους μελετήματα που αποτελούν τον κορμό του τόμου - κυρίως αυτά που είδαν το φως της δημοσιότητας στο περιοδι­ κό Ο Ερανιστής - συνθέτουν μιαν ωραία εικόνα των ερευνητικών ενασχολήσεων του Δημ. Σπάθη κα­ τά την τελευταία δεκαετία και προσφέρουν διαδοχικά στον ανα­ γνώστη τους την πολύπλευρη κατα­ νόηση των φαινομένων που εξετά­ ζουν. Α ν ανατρέξει κανείς στις σε­ λίδες του βιβλίου, πιστεύω πως εύ­ κολα θα επισημάνει τις αιχμές της νέας προβληματικής, όπως διατυ­ πώνεται από το συγγραφέα του. Πρόκειται για μιαν ιστορικά τεκ­ μηριωμένη προσέγγιση, λεπτολόγα και εξαντλητική, από την οποία δε λείπει το θεατρολογικό ενδιαφέρον αλλά και η φιλολογική οπτική, προσέγγιση που διευρευνά καταρχήν εναργέστατα τα προβλήμα­ τα και τους μηχανισμούς της χειρό­ γραφης θεατρικής παραγωγής, κά­ τι που επιχειρήθηκε για πρώτη φο­ ρά από τον ίδιο· στη συνέχεια, ο συγγραφέας προβαίνει στην επισή­ μανση ορισμένων καθοριστικών συνιστωσών της προεπαναστατικής δραματουργικής πρωτότυπης πα­ ραγωγής. Ασφαλώς ο Δημ. Σπάθης είχε τη σπάνια τύχη να επεξεργα­ στεί ένα πλούσιο και «παρθένο» υλικό, όπως αυτό π .χ. που του

προσέφερε ο κώδικας Ηλιάσκου (απόκειται ώς σήμερα σε αθηναϊκή ιδιωτική συλλογή) ή το χειρόγραφο με κείμενα του Μεταστασίου κ.ά., που βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη. Με επιμονή και μεθοδικότητα ο Δημ. Σπάθης κυριολεκτικά «αποκρυπτογράφη­ σε» το περιεχόμενο των χειρογρά­ φων, κατέγραψε, δηλαδή, τα ιδεο­ λογικά και κοινωνικά μηνύματα που εκφράζουν μέσα στο φαναριωτικό κόσμο και έκανε τις απαραί­ τητες ταυτίσεις των επιμέρους έρ­ γων με τα πρωτότυπό τους. Τέλος, η επιστημονική έρευνα του αρχείου Fauriel στο Παρίσι έφερε στην επι­ φάνεια το κείμενο του Φιλοκτήτη του Σοφοκλή σε μετάφραση του Νικόλαου Πίκκολου, Η έκδοση και ο σχολιασμός του έργου από τον Δημ. Σπάθη θέτει σε εντελώς νέα επίπεδα τις συνιστώσες της πρωτό­ τυπης δραματουργίας κατά την αμέσως προεπαναστατική περίοδο. Πρόκειται εδώ για εργασίες πραγ­ ματικά υποδειγματικές, οι οποίες προβάλλουν έναν καινούριο, μεθο­ δικά συγκροτημένο τρόπο ερμη­ νείας του υλικού και μας οδηγούν στην κατασκευή ενός εργαλείου έρευνας με απώτερο στόχο την πληρέστερη κατανόηση του σύνθε­ του κοινωνικού φαινομένου που εί­ ναι το θέατρο σ’ αυτή την περίοδο.

Θέλω ωστόσο να επισημάνω το εξής: στον παρόντα τόμο συνυπάρ­ χουν κείμενα διαφορετικής υφής και δεούρίκόγίας, αφού έχουν συγ­ κεντρωθεί εδώ εργασίες δημοσιευ­ μένε^J k επιστημονικά περιοδικά, α λ '^ κ α ι άλλα κείμενα, όπως δια'λέξεις κα* περιστασιακά δημοσιεύ­ ματα. Αναφέρθηκα ήδη στην αρχή με αφορμή την παράβαση της χρο­ νολογικής ενότητας που έθεσε ο ίδιος ο συγγραφέας στο κείμενο για την «τύχη» του Goldoni στην Ελλά­ δα. Προσθέτω ότι και το εισαγωγι­ κό μελέτημα «Ο Διαφωτισμός και το νεοελληνικό θέατρο» είχε αφε­ τηρία τις ανάγκες κάποιων διαλέ­ ξεων, όπως και αυτό που ακολου­ θεί και φέρει τον τίτλο «Οι μετα­ φράσεις θεατρικών έργων στον 18ο αιώνα» (Πρβλ. με σελ. 7-8 του βι­ βλίου). Έ τσι, σε ορισμένα κείμενα του τόμου υπερτερεί η επιστημονι­ κή δομή και η άςτια τεκμηρίωση των προτάσεων, των επιχειρημά­ των ή των υποθέσεων του συγγρα­ φέα ενώ σε άλλα προτείνεται μεν ένα ερμηνευτικό σχήμα αξιόλογο χωρίς όμως να συνοδεύεται από την προσήκουσα βιβλιογραφική τεκμηρίωση. Ά λ λ α μέρη του βι­ βλίου, όπως υποδεικνύει και ο Δημ. Σπάθης στον Πρόλογό του, έχουν τη μορφή και τις αξιώσεις μιας γενικής επισκόπησης των θε­ μάτων ενώ άλλα στηρίζονται στην πιο λεπτή εξειδίκευση. Για να προσδώσει υποθέτω χρηστικότητα στο έργο και τη δυνατότητα στον λιγότερο ειδικό αναγνώστη να ανα­ συγκροτήσει το περίγραμμα της πε­ ριόδου που εξετάζεται εδώ, προ­ σθέτει το αρχικό και το τελικό κεί­ μενο του τόμου («Οι πρώτες θεα­ τρικές προσπάθειες στην Αθήνα»). Ωστόσο δεν μπορεί να αρνηθεί κα­ νείς πως όλα τα μελετήματα βαλμέ­

68/οδηγος να μαζί συγκροτούν, καταφέρνουν να συνθέσουν ένα οργανικό σύνο­ λο. Γιατί με όλες τις επισημαινόμενες ποικιλίες και αναντιστοιχίες τους οι εργασίες που περιέχονται στον παρόντα τόμο «αλληλοσυμπληρώνονται» και κυρίως, το πιο σημαντικό κατά τη γνώμη μου, «προωθούν» την επιστημονική προβληματική γύρω από την κατα­ νόηση των μηχανισμών και των προϋποθέσεων που σφράγισαν το νεοελληνικό θέατρο κατά την πε­ ρίοδο του Διαφωτισμού. Δεν έχου­ με, λοιπόν, να κάνουμε με μια συγ­ κροτημένη μονογραφία που να πραγματεύεται διεξοδικό το θέα­ τρο του Διαφωτισμού αλλά, όπως σωστά υποδεικνύει και ο υπότιτλος της σελίδας τίτλου, με μια συλλογή μελετών με ενιαίο θεματικό άξονα, το θέατρο της παραπάνω περιό­ δου. Επαναλαμβάνω όμως πως μέ­ σα από τα διαφορετικά αυτά κείμε­ να , τα οποία έχουν συνταχθεί για να εξυπηρετήσουν διαφορετικούς σκοπούς και αποσκοπούσαν αρχι­ κά σε διαφορετικό κοινό, προτείνεται ένα καθόλα αξιόλογο ερμηνευ­ τικό σχήμα για την ταξινόμηση και την ανάλυση των δεδομένων μας. Κυρίως μας παρέχεται μια ουσια­ στική γεύση της πολυπλοκότητας των πνευματικών διεργασιών εκεί­ νης της εποχής και μας προτείνεται ένα κλειδί για την αποσφράγιση των στεγανών της έρευνας σ’ αυτόν τον τομέα της ιστορίας της π αι­ δείας μας.

ΕΠΑΝΟΡΘΩΣΗ I Στο άρθρο της Στέλλας Γεωργούδη «Η διαιώνιση του «μητριαρχικού μύθου» στο έργο του Παναγή Λεκατσά» (No 166, αφιέρωμα στον Π. ΙΛεκατσά), σελ. 43, τελευταία πα| ράγραφος, πρέπει να διαβαστεί:

Ι

1

2) Έπλασαν τη γενική και ακα­ θόριστη κατηγορία μιας Μ εγά­ λης Θεάς... και όχι «έσπασαν», όπως λαθεμένα γράφτηκε. Ζητούμε συγγνώμη από τους ανα­ γνώστες μας και από τη συνεργάτιδά μας κ. Στέλλα Γεωργούδη.

ι____ I

Στο πρώτο κείμενο του τόμου, που υιοθετεί και τον γενικό τίτλο του βιβλίου «Ο Διαφωτισμός και το νεοελληνικό θέατρο», θέλω να σταθώ κάπως περισσότερο μια και εδώ σκιαγραφείται η γένεση και η πορεία του θεατρικού φαινομένου και εμπεριέχονται οι βασικές συνι­ στώσες της μορφοποίησής του. Καταρχήν, και πολύ σωστά κατά τη γνώμη μου, θίγεται, έστω και ευκαιριακά, με αφορμή την ένταξη και την αποτίμηση στη διαχρονία του ιδιάζοντος ρόλου του θεάτρου του Διαφωτισμού, το πρόβλημα της περιοδολόγησης της ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου. Γιατί ασφαλώς, από τη μια, η απαρχή της θεατρικής πρακτικής και δη­ μιουργίας στον νεώτερο ελληνισμό ανάγεται στην κρητική άνθιση, της οποίας, μετά το 1669, συνέχειες και επιβιώσεις ανιχνεύονται και στο επτανησιακό. Α πό την άλλη πλευ­ ρά, όμως, η περίοδος του Διαφωτι­ σμού ορίζει την τομή, όπως την χα­ ρακτηρίζει ο Δημ. Σπάθης, η οποία οδηγεί μέσα από την ανα­ θεώρηση των παραδοσιακών αξιών σε μιαν ευθυγράμμιση με το προοδευμένο Ευρωπαϊκό πνεύμα σε όλα τα γνωστικά επίπεδα. Με τον τρό­ πο αυτό συμβάλλει αποφασιστικά στη βαθμιαία εξοικείωση των ανωτέρων κοινωνικών στρωμάτων (Φαναριώτες) των τουρκοκρατού­ μενων περιοχών του κυρίως κορ­ μού του ελληνισμού -αυ τό το ανα­ φέρω για να θέσω ακριβώς το φαι­ νόμενο σε αντιδιαστολή με την ιδιότυπη γεωγραφική και πολιτι­ σμική παράμετρο που συνθέτουν τα Ιόνια νησ ιά - με τις δραματουργικές απαιτήσεις της «προηγμένης Ευρώπης». Οι ιδεολογικές συνι­ στώσες του κινήματος του Διαφω­ τισμού κατά την ωρίμανσή του συντελούν εξάλλου στη δημιουργία του προεπαναστατικού θεάτρου (μεταφραστική και πρωτότυπη συγγραφική δραστηριότητα, σκηνι­ κή δραστηριότητα) που είναι εμπο­ τισμένο με τα εθνικά, αντιτυραννικά και απελευθερωτικά ζητούμενα. Η σύνδεση αυτού ακριβώς του θεά­ τρου με την ελλαδική σκηνή του 19ου αιώνα είναι άμεση και η μετά­ βαση από τον ένα στον άλλο συνε­ χής. Χωρίς, λοιπόν, να χρειαστεί να ανατρέξουμε στα μάλλον ξεπε­ ρασμένα σχήματα που διατυπώθη­ καν από τον Νικόλαο Λάσκαρη και τον Γιάννη Σιδέρη2, μπορούμε να αποδεχθούμε, με γνώμονα τις νεώτερες εκφρασμένες αντιλήψεις, την

καταλυτική σημασία της περιόδου του Διαφωτισμού στη διαμόρφωση της νεοελληνικής σκηνής. Καλός γνώστης των προϋποθέ­ σεων της ιστορίας της παιδείας μας κατά τον 18ο και τις αρχές του 19ου αι. ο Δημ. Σπάθης εξετάζει προσεκτικά τη σταδιακή εισαγωγή της θεατρικής δυτικής παιδείας, της οποίας η αφομοίωση έδωσε τις δυνατότητες για την ανάπτυξη της πρωτότυπης δραματουργίας, σε συνάρτηση με το σύνολο των και­ νοτομιών που εισήγαγε στο πολιτι­ σμικό πεδίο ο νεοελληνικός Δ ια ­ φωτισμός. Η επιλογή των θεμάτων ανταποκρίνεται τόσο στους ιδεολο­ γικούς μηχανισμούς όσο και στη δεκτικότητα και τις αισθητικές ζυ­ μώσεις της εποχής. Ξεκινώντας από την καλλιέργεια της «περιέρ­ γειας του φιλομαθούς ατόμου» στον φαναριώτικο περίγυρο και την πρακτική της «ανάγνωσης» στο πρωτότυπο των δυτικών συγγρα­ φέων με τη βοήθεια της ανάπτυξης της γλωσσομάθειας, προκαταρκτι­ κό στάδιο γνωριμίας με την ευρω­ παϊκή λογοτεχνία του 17ου και του 18ου αιώνα και το θέατρο, το οποίο δεν καταγράφεται από τον Δημ. Σπάθη, διακρίνουμε στην π ο ­ ρεία που ακολουθεί η εισδοχή του θεατρικού λόγου στο νεοελληνικό πολιτισμικό πεδίο δύο τάσεις. Η πρώτη που είναι και χρονικά προ­ γενέστερη συμβαδίζει με τη μετριο­ παθή φάση του κινήματος και τις επιδιώξεις του «πεφωτισμένου δεσποτισμού». Κυριαρχεί εδώ η επι­ θυμία γνωριμίας με τους κλασικούς συγγραφείς, αλλά και μια διάχυτη αναζήτηση νέων ηθικών αξιών, ενός νέου τρόπου ζωής, που όμως δεν έρχεται σε σύγκρουση με το πρότυπο του φωτισμένου μονάρχη και της αυλής του, όπως το καλ­ λιεργούν οι Φαναριώτες Ηγεμόνες. Η δεύτερη, περισσότερο μαχητική, είναι σε πλήρη αρμονία με την πε­ ρίοδο ωρίμανσης του νεοελληνικού Διαφωτισμού, αντανακλά την αυ­ τονόμησή του από το φαναριώτικο πλαίσιο και τη στροφή του σε πρό­ τυπα κοινωνικο-πολιτικά περισσό­ τερο φιλελεύθερα, επηρεασμένα από τις γαλλικές δημοκρατικές αρ­ χές. Εύστοχα ο Δημ. Σπάθης διακρί­ νει το νεωτερικό στοιχείο στις πρώ­ τες απόπειρες γνωριμίας με την ευ­ ρωπαϊκή δραματουργία. Πρόκειται για «καινοτομίες» που θα προ­ σκρούσουν στις αντιστάσεις και στην ανοχή της παραδοσιακής κοι-

οδηγος/69 νωνίας και θα επιφέρουν συγκρού­ σεις με την κατεστημένη νοοτρο­ π ία, όπως είχα και εγώ την ευκαι­ ρία να επισημάνω σε παλαιότερη εργασία μου.’ Είναι ενδιαφέρον να δούμε ακριβώς πώς οι αντιδράσεις αυτές κορυφώνονται στην περί­ πτωση της αστικής κωμωδίας του 18ου αιώ να, (των έργων του Gol­ doni π .χ .) όπου ο «ασελγής» και «ερωτικός» της χαρακτήρας υπερ ­ τονίζεται από τους κατηγόρους της. Έ τσι σ’ αυτό το τμήμα του βι­ βλίου ο Δημ. Σπάθης μας προσφέ­ ρει ένα άρτιο περίγραμμα της δια­ δικασίας γένεσης του θεατρικού ενδιαφέρντος στις πιο προωθημέ­ νες κοινωνικές ομάδες του τουρκο­ κρατούμενου ελληνισμού, αρχικά στον φαναριώτικο κόσμο Των Ηγε­ μονιών και της Κωνσταντινούπο­ λης και στις παροικίες της Δύσης και, προϊόντος του χρόνου, στα πιο δυναμικά κοινωνικά στρώματα τα οποία στήριζαν ενεργά το κίνημα του Διαφωτισμού. Τότε το θέατρο πήρε τον «στρατευμένο» του χαρα­ κτήρα, τότε έγινε πράξη και η θεα­ τρική λειτουργία, η σκηνική παρά­ σταση. Με ωραίο τρόπο ο συγγρα­ φ έας κατευθύνει την προσοχή του αναγνώστη σε κάποιες αιχμές (ση­ μαντικές εκδόσεις, αναλύσεις έρ­ γω ν κτλ.) που μπορούν να λειτουρ­ γήσουν παραδειγματικά. Γιατί, βέ­ βαια, δεν εξαντλούνται τα ζητήμα­ τα της έρευνας με αυτή την κατα­ γραφή και ούτε ήταν αυτός, φαν­ τάζομαι, ο απώτερος στόχος του συγγραφέα. Ό λ α όμως όσα κατα­ δεικνύονται σ’ αυτήν την εργασία π .χ. οι σκέψεις για το θέμα της «τυραννοκτονίας» στον Τιμολέοντα του Ιω. Ζαμπέλιου, οι σύντομες προτάσεις ερμηνείας του δραματι­ κού έργου του I. Ρίζου Ν ερουλού, η εισδοχή του Goethe στην Ελλά­ δα, το θέμα της κωμωδίας και τόσα άλλα - όλα αυτά συνηγορούν για την ανάγκη μιας νέας προσέγγισης του ήδη γνωστού υλικού. Αναφέρω εντελώς ενδεικτικά μερικές πλευρές του θέματος που χρήζουν διεξοδι- *12

Σημειώσεις 1. «Η παρουσία του Γκολντόνι στο νεοελληνικό θέατρο» πρωτοδημοσιεύθηκε στο Πρόγραμμα της παρά­ στασης των Αγροίκων, Εταιρεία Θεάτρου «Η Σκηνή», Αθήνα, 1983.

2. Ν. Λάσκαρης, Ιστορία τον νεοελληνι­ κού θεάτρου, τ. Α ', Αθήνα 1938, και Γιάννης Σιδέρης, Ιστορία του νέου

κής έρευνας, όπως είναι η ανεύρε­ ση των προτύπων, η επισήμανση των επιδράσεων, το ζήτημα της παιδείας και των αναγνώσεων των μεταφραστών λογιών και των συγ­ γραφέων πρωτότυπων έργων, οι αισθητικές τους αντιλήψεις... κ.ά. Τ ο τελευταίο κείμενο του τόμου, στο οποίο δεν αναφέρθηκα καθό­ λου ώς τώρα, που τιτλοφορείται «Οι πρώτες θεατρικές προσπάθειες στην Α θήνα», θίγει ένα πρόβλημα άλλου τύπου, αυτό της χρήσης των πηγών και της αξιοπιστίας τους. Μια συμπληρωματική έρευνα που επιχείρησε ο ίδιος ο Δημ. Σπάθης πλούτισε τις γνώσεις μας με νέα στοιχεία για την πρώτη ασταθή π ε­ ρίοδο της θεατρικής δραστηριότη­ τας στην οθωνική πρωτεύουσα. Ακόμη του δόθηκε η ευκαιρία να προβεί σε ορισμένες παρατηρήσεις που ανατρέπουν την άκριτη α πο­ δοχή στοιχείων που δίνει ο Λάσκα­ ρης στην Ιστορία του και επιβάλ­ λουν την ανάγκη επανελέγχου προκειμένου να απορριφθούν ορισμέ­ να μυθεύματα που αφορούν τη νεοελληνική σκηνή. Προτείνεται, λοιπόν, σύνεση στην τεχνική της έρευνας και πάντως επανεξέταση των θεωρουμένων ήδη δεδομένων στοιχείων. Η αναθεώρηση των συμπερασμάτων των παλαιοτέρων ιστορικών του θεάτρου είναι επιτα­ κτική ανάγκη όπως είναι και η εκ­ πόνηση εργασιών υποδομής, που θα επιλύσουν τα προβλήματα τεκ­ μηρίωσης. Ό π ω ς είπα και παραπάνω , οι εργασίες του Δημ. Σπάθη αναφορι­ κά με το νεοελληνικό θέατρο του 18ου και των αρχών του 19ου αιώ­ ν α , έχουν πολλαπλά συνεισφέρει στη σύγχρονη ιστορική έρευνα της περιόδου. Ο τόμος που παρουσιά­ ζεται εδώ εμπερικλείει το μεγαλύ­ τερο μέρος τους και αποτελεί μια χρήσιμη κατάθεση στην επιστημο­ νική κοινότητα, αλλά και στο ευρύ­ τερο κοινό της πλούσιας προβλη­ ματικής τού συγγραφέα του.

ΑΝΝΑ ΤΑΜΠΑΚΗ ελληνικού θεάτρου, Αθήνα, 1951. Πρβλ. με τον προβληματισμό που εκ­ φράζει και ο Βάλτερ Πούχνερ, «Ερευνητικά προβλήματα στην ιστο­ ρία του νεοελληνικού θεάτρου», Δω­ δώνη, 9, 1980, σ. 217 κ.ε.

3. Ας μου επιτραπεί να παραπέμψωΆ ννα Ταμπάκη, «Η εποχή του Κοραή και το θέατρο» στα Πρακτικά του Συνεδρίου «Κοραής και Χίος» τ. Α ', Αθήνα, 1984, σ. 187 κ.ε.

ΑΙΓΟΚΕΡΩΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

ΒψΒέντερς

Ίνγκμαρ Μπέργκμαν ΚΡΑΥΓΕΣ ΚΑΙ ΨΙΘΥΡΟΙ

Λότε Άισνερ Η ΔΑΙΜ ΟΝΙΚΗ ΟΘΟΝΗ (Η ιστορία του Γερ­ μανικού εξπρεσιονι­ σμού στον κινηματο­ γράφο)

Ζαν Κοκτώ ΚΙΝΗΜ ΑΤΟ­ ΓΡΑΦΟΣ ΚΑΙ ΠΟΙΗΣΗ

Θόδωρος Αγγελόπουλος Ο ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΟΣ

Ζωοόόχον Πηγής 17 Τηλ. 36.13.137

ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΕΚΘΕΣΗ ΤΟ Υ ΔΙΟΙΚΗΤΗ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1 9 8 6 Στις 30 Απριλίου 1987 πραγματοποιήθηκε η ετήσια τακτική γενική συνέλευση των μετόχων της Τράπεζας της Ελλάδος, κατά την οποία ο διοικητής του ιδρύμα­ τος Δημήτρης I. Χαλικιάς παρουσίασε την έκθεσή του για την πορεία της οικονο­ μίας το 1986 και τις προοπτικές για το 1987. Από την έκθεση αυτή δημοσιεύουμε ένα τμήμα που αναφέρεται στη Διεθνή Οικονομία.

VIII. ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Οι εξελίξεις στη διεθνή οικονομία το 1986 χαρακτηρίζονται κατά κύριο λόγο από τη μεγά­ λη μείωση της τιμής του πετρελαίου, τη συνεχή υποχώρηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας του δολαρίου και την περαιτέρω μείωση των επιτοκίων στις διεθνείς χρηματαγορές. Η πτώση της τιμής του πετρελαίου, που ήταν ακόμα μεγαλύτερη αν μετρηθεί σε ευρωπαϊ­ κά νομίσματα λόγω της ταυτόχρονης υποχώρησης του δολαρίου, είχε ως αποτέλεσμα την περαιτέρω αποδυνάμωση των πληθωριστικών πιέσεων. Η ενισχυτική όμως επίδραση στην οικονομική δραστηριότητα των βιομηχανικών χωρών του ΟΟΣΑ δεν πραγματοποιήθηκε στην αναμενόμενη έκταση. Η μείωση της τιμής του πετρελαίου δεν πέρασε εξολοκλήρου στα πραγματικά εισοδήματα ή στη δημόσια κατανάλωση. Πολλές κυβερνήσεις βρήκαν την ευκαιρία να περιορίσουν, μέσω υψηλότερης φορολόγησης των καυσίμων, το έλλειμμα του δημόσιου τομέα. Οι επιχειρήσεις εξάλλου, δεν μετακύλησαν το πλήρες όφελος από τη βελ­ τίωση των όρων εμπορίου στους καταναλωτές, αλλά ενίσχυσαν τα περιθώρια κέρδους χωρίς ανάλογη επέκταση των επενδυτικών δαπανών τους. Από το άλλο μέρος η πτώση της τιμής του πετρελαίου προκάλεσε μεγάλη διεύρυνση στα ελλείμματα των ισοζυγίων τρεχουσών συναλλαγών των χωρών που εξάγουν πετρέλαιο, για την αντιμετώπιση των οποίων εφαρμό­ στηκαν μέτρα περιορισμού της ζήτησης,.κυρίως για εισαγόμενα προϊόντα. Η εξέλιξη αυτή αποτέλεσε σημαντικό ανασχετικό παράγοντα στην περαιτέρω άνοδο της οικονομικής δρα­ στηριότητας στις κύριες βιομηχανικές χώρες το 1986. Η συνεχιζόμενη εξάλλου υποχώρηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας του δολαρίου σε σχέση με τα άλλα κύρια νομίσματα (μάρκο, γιέν, κλπ.) επανέφερε σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς, τις σχετικές ισοτιμίες πλησιέστερα προς το επίπεδο που υπαγορεύουν τα βασικά οικονομικά δεδομένα. Παρόλα αυτά οι ευνοϊκές επιπτώσεις στο μεγάλο έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου των ΗΠΑ δεν έχουν ακόμα εμφανιστεί στην αναμενόμενη έκταση. Η αποδυνάμωση τέλος των πληθωριστικών πιέσεων διεθνώς, σε συνδυασμό με την υιοθέ­ τηση ελαστικότερης νομισματικής πολιτικής στις μεγάλες βιομηχανικές χώρες και οι προ­ σπάθειες για την αποκατάσταση της διεθνούς ισορροπίας, συνέβαλαν στη διατήρηση της πτωτικής τάσης των επιτοκίων στις διεθνείς χρηματαγορές. Πράγματι τα ονομαστικά επιτό­ κια μειώθηκαν ταχύτερα από τον πληθωρισμό με αποτέλεσμα να σημειωθεί πτώση και των π αγματικών επιτοκίων. Εντούτοις τα μακροχρόνια πραγματικά επιτόκια συνεχίζουν να κι­ νούνται σε υψηλά σχετικώς επίπεδα.

ΔΕΛΤΙΟ 2 6 Μαίου 0 8 7

βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 169 • Το Β ιβλιογρα φικό Δ ελ τίο αυντάοσετα ι μ ε την πολύτιμη συνερ­ γα σία το υ βιβλιοπω λείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσω πικό του ο ποίον ευχα ρ ι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γ ίνε­ ται μ ε βάση το γνω στό Δ εκα δικό Σ ύσ τη μα Ταξινόμησης, προ σ α ρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία.

• Σ ε κάθε κα τη γο ρία ■ βιβλίων προη γούντα ι α λφα βητικά οι έλ-

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

|^ει“'

λ ηνες συ γγρ α φ είς και α κολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κα τά τα ξη των ξένων σ υ γγρ α ­ φέω ν γίνετα ι σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Σ τη ν κα τη γο ρία τω ν περιοδικώ ν δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγα λύ τερη π λ η ­ ρό τη τα του Δ ελτίο υ, παρακαλο ύντα ι οι εκδό τες να μ α ς στέλ­ νουν έγκα ιρα τις καινούριες εκ-

ΦΙΟ ΡΑΒΑΝΤΕΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Ιδεολογική κριτική και αισθητική. Αθήνα, Praxis, 1987. Σελ. 175. Δρχ. 600.

Α Π Ο Κ ΡΥ Φ ΙΣ Μ Ο Σ Ο ΡΓΑ Ν ΙΣ Μ Ο Ι Β' Τοπικό Συνέδριο Αχαϊκών Σπουδιόν. Πρακτικά. Α θήναι, 1986. Σελ. 431 + εικ. Δρχ. 2.200.

BENNETT ALAN. Η άσκηση του νου. Μετ. Δημήτρης Σπέντζος. Αθήνα, Νέος Ν αός Δελφών, 1986. Σελ. 64. Δρχ. 250.

Το έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας κατά το 1985. Επιμ. Γ.Ε. Μυλωνά. Α θήναι, 1986. Σελ. 90 + εικ. Δρχ. 900.

SINGH DARSHAW . Πνευματική αφύπνιση. Μετ. Γ. Σιμουέτος. Αθήνα, Kirpal. Σελ. 308. Δρχ. 700.

ΦΙΑΟΣΟΦΙΑ

ΤΑΓΚΟΡ ΡΑΜΠΙΝΤΡΑΝΑΘ. Σαντάνα. (Πνευμα­ τική άσκηση). Μετ. Βασίλης Τομανάς. Θεσσαλονίκη, Κυρκόπουλος, 1987. Σελ. 133. Δρχ. 400.

Γ ΕΝ ΙΚ Α

SINGH DARSHAW . Το μυστικό των μυστικών. Μετ. Γ. Σιμσνέτος. Α θήνα, Kirpal. Σελ. 269. Δρχ. 700.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Καταφύγιο ιδεών. Μαρτυ­ ρία. Αθήνα, Δόμος, 1987. Σελ. 346. Δρχ. 1000. ΤΣΙΡΙΝΤΑΝΗΣ Α .Ν . Η πίστις ως βίωμα. Τόμος Ε'. Α θήναι, Συζήτησις, 1987. Σελ. 240. Δρχ. 700. ΜΠΟΥΜΠΕΡ ΜΑΡΤΙΝ. Το πρόβλημα του ανθρώπου. Μετ. X. Αποστολόπουλος. Α θήνα, Γνώση, 1987. Σελ.

142. Δρχ. 600.

ΓΕ Ν ΙΚ Α ΚΟΜΙΛΗ ΑΙΓΛΗ. Σύγχρονη ψυχολογία. Αθήνα, Νέα Σύνορα. Σελ. 165. Δρχ. 500.

72/δελτιο

Ε Φ Α ΡΜ Ο Σ Μ Ε Ν Η Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ ΝΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΜΗΝΑΣ. Βοηθείστε to παιδί σας. Θεσσαλονίκη, Εκδοτική Ομάδα, 1987. Σελ. 93. Δρχ.

400.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΓΕΝ ΙΚ Α ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ (ΠΑΠΑΣ). Η αρ­ χαϊκή λειτουργία του Ιακώβου και ο Λάτας. (Ανατ. από τα «Τετράμηνα» τ. 31-31). Ά μφισσα, 1987. Σελ.

2151-2159.

MINC ALAIN. Το φιλανδικό σύνδρομο. Μετ. Μαρία Θεοδοσοπούλου. Αθήνα, Ροές, 1987. Σελ. 299. Δρχ.

400.

PRETNAK C. - CAPRA F. Η πράσινη πολιτική. Μετ. Ντίνος Γαρουφαλιάς. Αθήνα, Ωρόρα, 1986. Σελ. 378. Δρχ. 400.

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗ - ΔΕΛΙΒΑΝΗ ΜΑΡΙΑ. Το σωσίβιο της Ευρώπης είναι οι καθυστερημένες της περιοχές. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1986. Σελ. 557. Δρχ.

1800.

PASSET RENE. Οικονομία και περιβάλλον. Μετ.

-Γιώργος Θ. Χατζηκωνσταντίνου κ.ά. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1987. Σελ. 406. Δρχ. 1400.

ΔΙΚ Α ΙΟ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Σύνταγμα και εργασιακές σχέσεις. Α θήνα, Επιθεώρη­ ση Εργατικού Δικαίου, 1987. Σελ. 321. Δρχ. 1600.

ΓΕΝ ΙΚ Α

Το Σύνταγμα της Ελλάδας. Στη δημοτική - στην καθα­ ρεύουσα - με σχόλια και παρατηρήσεις. Αθήνα «Το Ποντίκι», 1987. Σελ. 304. Δρχ. 300.

ΣΤΑΥΡΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Κ. Κάτω από ξένους ουρα­ νούς. Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1987. Σελ. 203. Δρχ. 400.

ΚΥΡΙΑΖΗΣ-ΓΟΥΒΕΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Λ. Φιλοσο­ φία των δικαιωμάτων. Γ' έκδοση. Αθήνα, Μορφωτι­ κός Ό μιλος Προυσού, 1986. Σελ. 196. Δρχ. 1000.

BLOCH MARC. Η φεουδαρχική κοινωνία. Μετ. Μπάμπης Λυκούδης. Αθήνα, Κάλβος, 1987. Σελ. 658. Δρχ. 2000. ΣΑΧΝΑΖΑΡΟΦ ΓΚΕΟΡΓΚΙ. Το φιάσκο της μελλον­ τολογίας. Μετ. Καίτη Οικονόμου. Α θήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1987. Σελ. 279.

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΟ Λ Ο ΓΙΑ ΚΟΛΛΟΝΤΑΪ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ. Το γυναικείο ζήτημα. Μετ. Μάρθα Ζαρκάδη. Αθήνα, Πύλη, 1987. Σελ. 243. Δρχ. 800.

Λ Α Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Π. Δημώδη τραγούδια της νήσου Ά νδρ ου. Ά νδρ ο ς «Ο Δημήτρης Μπαλλής», 1987. Σελ. 90. Δρχ. 400. ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Ε. Μεσσηνιακά μοιρολόγια. (Κυπαρισσία και περίχωρα). Αθήνα, 1986. Σελ. 54. Δρχ. 300.

Ε Θ Ν Ο Λ Ο Γ ΙΑ Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η Ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός. Μετ. Λήδα Ιστικοπούλου. Αθήνα, Ηρόδοτος, 1987. Σελ. 284. Δρχ. 600.

HELLER MICHEL. Ο σοβιετικός άνθρωπος. Μετ. Εύη Νάντσου. Α θήνα, Θετίλη, 1987. Σελ. 343. Δρχ.

900.

ΜΠΟΤΣΑΡΗΣ ΔΗΜΟΣ. Πράσινη κοκαΐνη. Αθήνα, Ισοκράτης. Σελ. 214. Δρχ. 500.

Ο ΙΚ Ο Λ Ο Γ ΙΑ

ARENOT HANNA. Σκέψεις για την πολιτική και την επανάσταση. Μετ. Στέφανος Ροζάνης. Αθήνα, Έ ρα­ σμος, 1987. Σελ. 45. Δρχ. 200.

Γκρήνπης. Μετ. Χριστόφορος Ορφανίδης. Α θήνα, Με­ τά τη βροχή, 1986. Σελ. 187. Δρχ. 650.

δελτιο/73 DUMONT RENE. Οργή. Μετ. Κώστας Τσίπηρας. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1987. Σελ. 106. Δρχ. 250.

Εκδόσεις Πλέθρον Σειρά: ΜΕΛΕΤΕΣ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΚΑΝΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. Η οργάνωση της διδασκα­ λίας - μάθησης με ομάδες εργασίας. Α θήνα, 1987. Σελ.

255. Δρχ. 600.

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΤΑΘΗΣ ΛΑΜΙΑΝΑΚ0Σ

ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΑΝΤΑΡΣΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Π Α ΙΔ Α Γ Ω Γ ΙΚ Η Εφηβεία. Ο κόσμος του παιδιού. Ομάδα μεταφρα­ στών. Α θήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1987. Σελ. 432.

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΙΑ Τ ΡΙΚ Η Σύγχρονα θέματα παιδοψυχιατρικής. Επιμ. Γ. Τσιάντης - Σ. Μ ανωλόπουλος. Τόμος Α ', μέρος τρίτο. Αθή­ να , Καστανιώτης, 1987. Σελ. 208 + XV. Δρχ. 700. ΚΑΡΑΒΗΣ ΠΑΓΚΟΣ. Προληπτική ιατρική. Θεωρία και πράξη. Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 1987. Σελ. 286. Δρχ. 1000. ΤΑΜΤΑΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΣ. Ομοιοπαθητική: επανά­ σταση στην ιατρική. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1987. Σελ. 117. Δρχ. 450.

ΤΕΧΝΕΣ Γ ΕΝ ΙΚ Α ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙ­ ΚΗΣ / ΤΕΛΛΟΓΛΕΙΟ ΙΔΡΥΜΑ. Ιο Συμπόσιο για την τέχνη. Ανακοινώσεις. Θεσσαλονίκη, 1986. Σελ. 207 + 24 εικόνες.

Α Ρ Χ ΙΤ Ε Κ Τ Ο Ν ΙΚ Η Επώνυμα αρχοντικά των χρόνων της τουρκοκρατίας.

• • • •

Η μυθοποιία του κλέφτικου Κοινωνική ληστεία Ρεμπέτικο και ρεμπέτες Ο κόσμος του Καραγκιόζη

74/δελτιο Αθήνα, Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, 1986. Σελ.

260. Δρχ. 3000.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΖΩ ΓΡΑ Φ ΙΚ Η Π Ο ΙΗ Σ Η ΜΑΥΡΟΜΑΤΗΣ. Αναδρομική έκθεση ζωγραφικής. 8 Απριλίου - 3 Μαίου 1987. Θεσσαλονίκη, Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο / Δήμος Θεσσαλονίκης, 1987. Σελ.

73. Οδοιπορικό Κέας. Σχέδια Girard Anezin. Κείμενα Vanna Borgo. Βουρκαριανή, 1987. Σελ. 54. Δρχ. 2000.

53 φωνές. Ποιητική ανθολογία 1986. Επιμ. Τάσος Κόρφης. Αθήνα, Πρόσπερος, 1987. Σελ. 78. Δρχ. 350. Τα εκατόλογα της αγάπης. Ρόδος, «Ρόδα», 1986. Σελ. ΒΑΡΣΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ. Δοκίμιο συνειρμών. Ά μ ­ φισσα, Τετράμηνα, 1987. Σελ. 14.

Κ ΙΝ Η Μ Α ΤΟ ΓΡΑ Φ Ο Σ

ΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣ. Μυλόπετρες. Αθήνα, Δ ιογέ­ νης, 1987. Σελ. 39. ΚΑΒΑΛΑΡΗΣ ΦΑΙΔΡΟΣ. Έτη φωτός. Ποιητική τε­ τραλογία. Λεμεσός, 1987. Σελ. 216.

ΜΠΟΥΝΙΑΣ ΑΛΚΙΝΟΣ. 30 χρόνια πίσω από την κά­ μερα της Finos Film. Α θήνα, Σμυρνιωτάκης. Σελ. 232. Δρχ. 650. ΣΕΪΤΑΝΙΔΗΣ ΒΑΓΓΕΛΗΣ. Ρόμπερτ Ά λτμαν. Αθή­ να , Αιγόκερως, 1987. Σελ. 94. Δρχ. 250.

ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Η ιστορία του ξένου και της λυπημένης. Αθήνα, Υάκινθος, 1987. Σελ. 40. ΤΑΝΟΥΛΑΣ ΤΑΣΟΣ. Τρία αινίγματα. Και άλλα ποιήματα. Αθήνα, Ηριδανός. Σελ. 127. ΤΣΙΚΟΥΛΑ - ΓΑΪΤΑΝΤΖΗ ΜΑΡΙΑ. Η μάνα. Ποιή­ ματα. Θεσσαλονίκη, 1987. Σρταετοελ. 29.

Φ Ω Τ Ο ΓΡΑ Φ ΙΑ

ΣΑΝΤΡΑΡ ΜΠΛΑΙΖ. Πάσχα στη Νέα Υόρκη. Δ ί­ γλωσση έκδοση. Μετ. Γιάννης Βαρβέρης. Αθήνα, Υά­ κινθος, 1987. Σελ. 33.

ΨΑΡΑΚΗΣ ΤΑΚΗΣ. Κούμαρα και χαρταετοί. Αθή­ να , Βιβλιοφιλία, 1987. Σελ. 22 + Φωτογραφίες. Δρχ.

500.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

Χ ΙΟ Υ Μ Ο Ρ

ΑΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ ΠΕΤΡΟΣ. Τι θέλει η κυρία Φρίμαν. Αθήνα, Κέδρος, 1987. Σελ. 102. Δρχ. 450. ΖΗΤΡΙΔΗΣ ΓΡΗΓΟΡΗΣ X. Α πό το βουνό των Θεών. Αθήνα, Προμηθευτική. Σελ. 447. Δρχ. 800.

QUINO. Μαφάλντα 9. Μετ. Κατερίνα Χριστοδούλου. Αθήνα, Ars Longa, 1987. Σελ. 79.

ΓΛΩΣΣΑ

ΘΕΟΦΙΛΟΥ ΦΑΙΔΩΝ. Νοστάνθη. Αθήνα, Νικολαίδης, 1986. Σελ. 117. Δρχ. 500. ΚΑΤΣΙΡΕΛΟΣ ΠΑΝΑΓ. Κ. Η πορεία δεν έχει τελειω­ μό. Αθήνα, Νικολαΐδης, 1987. Σελ. 160. Δρχ. 400. ΚΟΤΖΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Ιαγουάρος. Αθήνα, Κέδρος, 1987. Σελ. 120. Δρχ. 450.

Νουβέλα.

ΛΥΓΙΑΝΗ ΕΛΕΝΗ. Αντίστροφες εικόνες. Α θήνα, Νικολαίδη;. 1987. Σελ. 193. Δρχ. 500.

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΓΛ Ω Σ Σ Α ΓΕΩΡΓΟΠΑΠΑΔΑΚΟΣ Α. Νέο ερμηνευτικό λεξικό τσέπης. Αθήνα, Μαλλιάρης - Παιδεία, 1987. Σελ. 392. Δρχ. 450. ΓΕΩΡΓΟΠΑΠΑΔΑΚΟΣ Α . Παιδεία. Ερμηνευτικό χρηστικό λεξικό. Αθήνα, Μαλλιάρης - Παιδεία, 1986. Σελ. 657. Δρχ. 1350.

ΠΑΡΝΗ1 Λ Λ ΕΞΗΣ. Λεωφόρος Πάστερνακ. Μυθι­ στόρημα. Αθήνα, Εστία, 1987. Σελ. 249. Δρχ. 450. ΡΑΒΑΝΗΣ - ΡΕΝΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Η σφηκοφωλιά. Κατοχική περιπέτεια. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1987. Σελ. 246. Δρχ. 400. ΡΙΚΑΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Τα φανάρια του Ταλ. Αθή­ να , Εστία, 1987. Σελ. 291. Δρχ. 550. ΤΙΓΚΑ ΤΟΥΛΑ. Ιστορία για μελάνι και πένα. Α θήνα, Bell, 1986. Σελ. 222.

δελτιο/75 ΖΕΛΟΥΝ ΤΑΧΑΡ ΜΠΕΝ, Το κορίτσι της άμμου. Μετ. Λόϊσκα Α βαγιανού. Α θήνα, Αστάρτη, 1986. Σελ.

194. Δρχ. 600.

Γ-

η γέα

ΚΡΙΣΤΙ ΑΓΚΑΘΑ. Η μις Μαρπλ, ο Π ουαρό... και οι άλλοι. Μετ. Βάνια Καρανικόλα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1987. Σελ. 239. Δρχ. 500.

ΙΟ ΥΝ ΙΟ Σ 1987, ΤΕΥΧΟΣ 32

ΛΑΣΚΩ ΖΙΛΜΠΕΡ. Έ νας ναρκοθετημένος κόσμος. Μετ. Δανάη Μιτσοτάκη. Αθήνα, Εστία, 1987. Σελ. 75. Δρχ. 260.

ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΛΒΑΝΙΑ

MCCULLOUGH COLLEEN. Τιμ. Μετ. Λευτέρης Φραγκάκης. Α θήνα, Νέα Σύνορα, 1987. Σελ. 256. Δρχ.

600.

ΕΞΟΠΙΣΜΟΙ

}• -------------------------Δ. Κωνσταντακόπουλος: Στρατηγικό δί-

ΜΠΡΟΧ ΧΕΡΜΑΝ. Υπνοβάτες - I. 1888 - Πάσενοβ ή ο ρομαντισμός. Μετ. Κώστας Κουντούρης. Αθήνα, Μέδουσα, 1987. Σελ. 221. Δρχ. 900.

\ ΠΥΡΗΝΙΚΑ

ΠΡΕΒΩ (ΑΒΒΑΣ). Ιστορία μιας νεοελληνίδας. Μετ. Λίνα Κορμαζοπούλου - Καγκάλου. Αθήνα, Εστία, 1986. Σελ. 288. Δρχ. 500. ΣΤΑΝΤΑΛ. Το κόκκινο και το μαύρο. Μυθιστόρημα. Μετ. Πέτρος Χάρης. Α θήνα, Εστία, 1987. Σελ. 510. Δρχ. 1000. ΤΖΑΡΒ1Σ ΤΣΑΡΛΣ Ε. Οι τύραννοι. Μετ. Αθανάσιος Κων/νος Μαίανδρος. Α θήνα, Γνώση, 1986. Σελ. 226. Δρχ. 400.

CHANDLER R. Ο μεγάλος ύπνος. Μετ. Νένα Καργάκου. Αθήνα, Μέδουσα, 1987. Σελ. 228. Δρχ. 550.

HAMMET DASHIELL. Η κατάρα των Νταίην. Μετ. Αποστολής Μπουρσινός. Α θήνα, Ερατώ, 1986. Σελ.

324. Δρχ. 700.

Μ ΕΛ ΕΤ ΕΣ ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ ΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Μνήμη Ανδρέα Εμπειρικού. Α θήνα, ύψιλον/βιβλία, 1987. Σελ.

125. Δρχ. 500. ΓΙΑΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Ο Παπαδιαμάντης, η πνευμα­ τική ηγεσία και μεις. (Ανατ. από τα «Τετράμηνα» τ.

31-33). Ά μφισσα, 1987. Σελ. 2131-2137. ΚΕΦΑΛΑΣ ΗΛΙΑΣ. Η γενιά του ιδιωτικού οράματος. Αθήνα, Τέθριππον, 1987. Σελ. 45. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. Η μοτοσυκλέτα στην ελληνι­ κή λογοτεχνία. Θεσσαλονίκη, Διαγώνιος, 1987. Σελ.

84. Δρχ. 350.

*

Γράφουν Ηλίας Ευθυμιόπουλος, Δημήτρης Κωστόπουλος, Μιχάλης Μοδινός. |

ΜΑΛΤΣ ΑΛΜΠΕΡΤ. Ο σταυρός και το βέλος. Μυθι­ στόρημα. Μετ. Νίκος Δαμίγος. Βιβλίο 1 και 2. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1987. Σελ. 301 + 334. Δρχ. 500 + 550.

ΜΠΩΝΤΕΛΑΙΡ ΣΑΡΑ. Τεχνητοί παράδεισοι. Μετ. Νίκος Φωκάς. Αθήνα, Εστία, 1986. Σελ. 179. Δρχ.

400.

ί

ΟΙΚΟΛΟΓΙ/

!) λήμμα θέτει στη Δύση ο Γκορμπατσόφ.

|

j -----------------------------------------------------------------

ί

, Θαν. Κ. Γεράνιος: Το μέλλον των πυρηνι? κών ατυχημάτων.

j

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Τρ. Αδαμακόπουλος: Πώς διέκοψα με τη

t

ΔΕΗ. ΕΝΕΡΓΕΙΑ Π. Πλαγιαννάκος: Ανανεώσιμες μορφές ε­

νέργειας. Γ. Ράλλης: Απαράδεκτα σχέδια της ΔΕΗ

στην Κρήτη. ΔΙΑΛΟΓΟΣ --------------------------------------------------- I Δ. Παπαϊωάννου: Κρίση της ανάπτυξης ή της αναπτυξιολογίας. .1 X. Αγγελίδης: Κρίση της ανάπτυξης. ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ

j

Τζελίκα Χαροκόπου-Βάσση: Βιομηχανία ε-

{

ναντίον κατοικίας. ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ : I. Στεφάνου: Η αστικοποίηση της Κηφισ-

σιάς. ΦΥΣΗ Θ. Κουτρούμπας: Η δύσκολη επιβίωση του t ί δάσους της Στροφυλιάς

ΜΟΣΚΟΒΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Δημήτρης Ε. Νικολιτσέας. Ανανεωμένη λυρική γραφή. Α θήνα, Φιλιππότης, 1986. Σελ. 48.

'* ΣΧΟΛΕΙΟ

ΡΗΓΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Φ. Προσεγγίσεις. Κριτικές ενα­ τενίσεις. Α θήνα, 1986. Σελ. 235. Δρχ. 600.

; δευση.

Α. Αθανασάκη: Νέοι θεσμοί στην εκπαί-

76/δελτιο

ΘΕΑΤΡΟ ΕΡΓ Α ΓΚΟΡΚΙ ΜΑΞΙΜ. Οι παραθεριστές. Μετ. Ά ν ν α Βαρβαρέσου - Τζόγια. Αθήνα, Δωδώνη, 1986. Σελ. 106. Δρχ. 300.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΕ Ν ΙΚ Α ΘΩΜΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΤ. Βιβλιογραφία της Επαναστάσεως του ’21. (Αυτοτελή έργα 1821-1986). Αθήναι, 1987. Σελ. 380. Δρχ. 500.

Μ Α ΡΤ Υ ΡΙΕ Σ ΛΑΣΚΑΡΙΔΟΥ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ. Δεκαπέντε χιλιάδες μέρες στην Κωνσταντινούπολη την πατρίδα μου. Αθή­ να, Δωδώνη, 1987. Σελ. 238. Δρχ. 1000. ΜΟΝΤΕΣ ΧΟΡΧΕ. Φως ανάμεσα σ α ς σκιές. Μετ. Μαρία Χατζηγιάννη. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1987. Σελ. 319.

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΙΣ ΤΟ ΡΙΑ Για το κτίσιμο της Αγιά-Σοφιάς. Χρονικό. Α θήνα, Ακρίτας. Σελ. 74. Δρχ. 500. ΒΡΑΝΟΥΣΗΣ Λ. «Έ παινος Ιωαννίνων». Ιωάννινα, Δήμος Ιωαννίνων, 1986. Σελ. 38. ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Ελληνική ναυτιλία 17761835. Τόμος Β \ Οι μηχανισμοί. Α θήνα, Ιστορικό Αρχείο/Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, 1986. Σελ. 156. Δρχ. 500. ΛΑΥΡΕΝΤΙΔΗΣ ΙΣΑΑΚ ΝΙΚ. Οι εκ Σοβιετικής Ενώσεως Έλληνες ποντιακής καταγωγής και τα εκ της Συνθήκης της Λωζάνης δικαιώματά των. Αθήναι, 1986. Σελ. 167. Δρχ. 1000. ΣΤΑΦΥΛΑΣ ΜΙΧΑΛΗΣ. Η μεγάλη σκευωρία. Υ πό­ θεση αεροπόρων. Α θήνα, Σμυρνιωτάκης, 1987. Σελ.

220. Δρχ. 500. ΤΣΙΚΝΑΚΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Γ. Ελληνικός νεανικός τύπος (1915-1936). Α θήνα, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Ν εο­ λαίας, 1986. Σελ. 800. Δρχ. 1500. ΧΑΡΑΛΑΜ ΠΙΔΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ - ΦΩΤΙΑΔΗΣ ΚΩ­ ΣΤΑΣ. Πόντιοι. Δικαίωμα στη μνήμη. Α θήνα, Ηρόδο­ τος, 1987. Σελ. 108. Δρχ. 400. ΧΑΡΑΤΣΗΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ I. 1023 αξιωματικοί και 22 κινήματα. Τόμος Β \ Α θήνα, 1987. Σελ. 611. Δρχ.

2500.

ΤΑΞΙΔΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΒΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΕ Σ ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Δημήτριος Γούναρης. Αθήνα. Ελληνική Ευρωεκδοτική. Σελ. 501. Δρχ.

1300. Μεγάλες μορφές. Εξερευνητές και θαλασσοπόροι. Με­ γάλοι ηγέτες, διάσημες γυναίκες. Μετ. Κώστας Κυριαζής. Αθήνα, Αρσενίδης. Σελ. 288. Δρχ. 850.

ΜΑΡΙΝΑΚΗΣ ΠΕΤΡΟΣ Δ . Στις χαμένες πατρίδες. Πάτρα, 1986. Σελ. 88. Δρχ. 300.

ΠΑΙΔΙΚΑ

Μεγάλες μορφές. Επιστήμονες και εφευρέτες. Μετ. Κώστας Κυριαζής. Αθήνα, Αρσενίδης. Σελ. 238. Δρχ.

750.

ΕΛ ΕΥΘ ΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜ ΑΤΑ

Μεγάλες μορφές. Ζωγράφοι, μουσικοί, φιλόσοφοι και μεταρρυθμιστές. Μετ. Κώστας Κυριαζής. Αθήνα, Α ρ­ σενίδης. Σελ. 215. Δρχ. 750.

Βιβλιοθήκη κουνελάκια. Αθήνα, Πατάκης, 1987. Βι­ βλία 4.

Μ·γάλες μορφές. Πολιτικοί και στρατηλάτες. Μετ. Κώστας Κυριαζής. Αθήνα, Αρσενίδης. Σελ. 252. Δρχ.

800.

ΓΟΥΒΑΛΗΣ ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΗΛ. Παιδικά παραμύθια γλυκά σαν καραμέλες. Αθήνα, Στρουμπούκης, 1987. Σελ. 160. Δρχ. 400.

Μεγάλες μορφές. Συγγραφείς και ποιητές. Μετ. Κώ­ στας Κυριαζής. Αθήνα, Αρσενίδης. Σελ. 154. Δρχ.

600.

ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ ΝΤΙΝΟΣ. Α ν όλα τα πιτσιρίκια του κόσμου... Α θήνα, Καστανιώτης, 1987. Σελ. 195. Δρχ.

500.

δ ελ τιο /7 7 ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗ ΙΩΑΝΝΑ. Έ να πιάνο με φτερά. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1987. Σελ. 44. Δρχ. 500.

ΤΟ ΚΟΥΤΙ ΤΗΣ ΠΑΝΔΩΡΑΣ. Μηνιαίο μορφωτικό λογοτεχνικό περιοδικό. Τεύχος 16. Δρχ. 200.

ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ-ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΑΟΥ ΛΟΤΗ. Σπίτι για πέντε. Αθήνα, Πατάκης, 1987. Σελ. 132.

Ο ΚΥΚΛΟΣ. Διμηνιαία έκδοση τέχνης και προβλημα­ τισμού. Τεύχος 21-22.

Μ ΑΛΟ ΕΚΤΟΡΑΣ. Χωρίς οικογένεια. Μετ. Ζωρζ Σαρή. Τόμοι A ' + Β'. Α θήνα, Πατάκης, 1987. Σελ. 245 + 223.

Η ΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Τεύχος 6364. Δρχ. 700.

ΤΟΥΕΪΝ ΜΑΡΚ. Οι περιπέτειες του Χακ Φιν. Μετ. Φώντας Κονδύλης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1987. Σελ.

436. Δρχ. 950.

ΝΑΥΤΕΡΓΑΤΙΚΗ. 15μερη συνδικαλιστική εφημερίδα των ναυτεργατών. Φύλλο 268. Δρχ. 30. Η ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. Τεύχος 3. Δρχ. 200. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑ ΙΔΕΙΑ . Τρίμηνη έκδοση μελέτης εκπαιδευτικών θεμάτων. Τεύχος 8. Δρχ. 300.

Σ Χ Ο Λ ΙΚ Α Μ ΑΝΔΑΛΟ Σ ΘΕΟΔΩΡΟΣ Α . Έκθεση. Δοκίμιο. Δ ι­ δασκαλία και αυτοδιδασκαλία. Λάρισα, 1987. Σελ.

336. Μ ΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ. Πλάτωνος Κρι­ τών. Α θήνα, Gutenberg, 1987. Σελ. 178.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ. Επιθεώρηση προ­ βληματισμού για οργάνωση και διοίκηση. Τεύχος 31. Δρχ. 250. ΠΛ ΑΝ ΟΔΙΟΝ . Τεύχος 2. Δρχ. 200. ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 40. Δρχ.

200. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. Τεύχος 29. Δρχ. 200. ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ. Φύλλο 2.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική Επιθεώρηση. Τεύχος 345. Δρχ. 100.

Διμηνιαία λογοτεχνική

εφημερίδα.

ΣΥΝΑΞΗ. Τριμηνιαία έκδοση σπουδής στην Ορθοδο­ ξία. Τεύχος 21. Δρχ. 350. ΣΧ ΕΔΙΑ . Μηνιαία έκδοση καλών προθέσεων. Τεύχος 5. Δρχ. 180. ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ. Τεύχος 50. Δρχ. 200.

ΑΡΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ. Περιοδικό της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών. Τόμος 4, τεύχος 2.

4 ΤΡΟΧΟΙ. Τεύχος 200. Δρχ. 200.

ΒΥΖΑΝΤΙΑΚΑ. Τόμος 6ος, 1986. Δρχ. 600.

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τριμηνιαία έκδοση του Συλλόγου Αποφοίτων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστη­ μίου Θεσσαλονίκης. Τεύχος 47. Δρχ. 250.

ΓΙΑΤΙ. Τεύχος 142. Δρχ. 130. ΓΥΝΑΙΚΑ. Το περιοδικό της σύγχρονης γυναίκας. Τεύχος 171. Δρχ. 200. ΔΕΛΤΙΟ ΣΒΒΕ. Τεύχος 1-2/249-250. Δωρεάν. ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ. Έκδοση λόγου και τέχνης. Τεύχος 2829. Δρχ. 350. ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΗ. Μηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 4. Δρχ. 20. ΔΙΑ ΒΑ Ζ Ω . Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 166. Δρχ. 250. ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Διμηνιαίο θεωρητικό-πολιτικό περιοδικό του ΕΕΚ. Τεύχος 54. Δρχ. 100. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΕΣΤΙΑΣ ΘΕΟΛΟ­ ΓΩΝ ΧΑΛΚΗΣ. Τόμος Α ', 1987. Δρχ. 2000. ΕΡΜΑΡΧΟΣ. Περιοδική φυλλάδα. Τεύχη 7, 8. Δω­ ρεάν. ΘΗΤΕΙΑ. Δίμηνο - στρατιωτικό - πολιτικό περιοδικό. Τεύχος 14. Δρχ. 100. ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπου­ δών. Τόμος 51, τεύχος 4. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Μηνιαίο περιοδι­ κό ιστορικής ύλης. Τεύχος 227. Δρχ. 300. ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΠΑΛΗ. Φύλλο 83. Δρχ. 20.

ΤΑ Ψ Α ΡΑ . Μηνιαίο περιοδικό με ποικίλη ύλη από τα Ψ αρά και από τις άγονες περιοχές της χώρας μας. Τεύχος 79, 80, 81.

7 8/δ ελ τιο 24 Απριλίου 7 Μαίου 1987

κριτικογραφία

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρονσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμέ­ νες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

Υ π ό μ ν η μα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΔ: Α. Δελώνης ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΒΧ: Β. Χατζηδασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κσνιδάρης ΔΓ: Δ. Γ.ιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΒ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμποΰκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΗΚ: Η. Κεφάλας ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΘΥ: θ . Παπανικολάου ΙΔ: I. Δραγώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΜΝ: Μ. Νιτσόπουλος ΝΜ: Ν. Μπούτβας

ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΚ: Π. Κουνενάκη ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος Τ θ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΧΝ: X. Ντουνιά ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π : Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΗ: Εξόρμηση ΕΙ: Εικόνες ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εδδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη 'Ωρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία NT: Νέες Τομές ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΗ: Η Πρώτη Π θ: Πολιτικά θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρφυρας ΠΣ: Περίπλους ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση Σ θ : Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Ι ενικά έργα

Πολιτική

Δαράκη Π.: Λαϊκές βιβλιοθήκες (Σ. Μπεκατώρος, ΓΤ, 50) Καραγιάννης Θ.-Σακελλαρίου X,: Οδηγός παιδικού-νεανικού βιβλίου (ΘΥ, ΕΙ, 6/7)

Η Ελλάδα σε κρίση (Ν. Αργυρόπουλος, AY. .V5) Μοσκώφ Κ.: Η διοργάνωση του επιστημονικού μας ονείρου (Τ. Μάρτης, Εβδόμη, 26/4) Ράπτης Ν.: Ο εφιάλτης των πυρηνικών (ΚΣ, ΝΕ, 2/5) Ψυρούκης Ν.: Η διαμάχη στο Αιγαίο (ΘΥ, ΕΙ, 29/4) Χατζηκωνσταντίνου Κ.:. Ο εξοπλισμός του Διαστήματος (ΚΣ, ΝΕ, 2/5) Jastrow R.: Τα πυρηνικά όπλα κι ο πόλεμος των άστρων (ΚΣ,

Ψυχολογία Κρανάκη Μ.: Διαβάζοντας τον Φρόιντ (ΚΣ, ΝΕ, 25/4)

Οικονομία Τσοτσόρος Σ.: Οικονομικοί και κοινωνικοί μηχανισμοί στον Ορεινό Χώρο Γορτυνία (1715-1828) (Ν. Κουτσιάρας, ΔΙ. 167)

Greenpeace: Αγωνιζόμαστε για ένα περιβάλλον στο οποίο θα

δελτιο/79 μπορούμε να ζούμε (ΚΣ, ΝΕ, 2/5) (ΘΥ, ΕΙ, 29/4) Ντυμόν Ρ.: Οργή (ΚΣ, ΝΕ, 2/5) (ΘΥ, ΕΙ, 6/5)

Εκπαίδευση Παπανδρέου Α.: Η τραγωδία της Εκπαίδευσης στην Ελλάδα (Α. Ζήρας, ΓΤΧ, 49) BEK X.: Αξιολόγηση και βαθμολογία (X. Σακελλαρίου, ΡΙ, 26/4)

θετικές και εφαρμοσμένες επιστήμες Βάγιας Δ.:. Το παγκόσμιο και το ελληνικά ενεργειακό πρόβλη­ μα (ΝΜ, ΡΙ, 26/4) Κριμπάς Κ.:. Δαρβινικά (Κ. Χατζημπίρος, Νέα Οικολογία, 31) Προυκάκης X.: Πυρηνικά ατυχήματα (ΚΣ, ΝΕ, 2/5) Τζέικομπς Φ.:. Θαλάσσιες χελώνες (ΣΚ, ΕΛ, 7/5)

Τέχνες Αναμνήσεις από την παλιά Θεσσαλονίκη (ΑΘ, ΗΜ, 25/4) Βαλλιάνος Δ.-Βώκος Δ.: Οι περιστεριώνες της Τήνου (Ν. Κομνηνός-Χατζηγεωργίου, Τα Ψαρά, 80-81), (Δ. Φιλλιπίδης, ΓΤ, 50) Δρομάζος Σ.: Νεοελληνικό θέατρο (Α. Σουλογιάννη, ΓΤ, 50) Τσαροΰχης Γ.: Αγαθόν το εξομολογείσθαι (Ν. Μαυρουδής, ΓΤ, 50)

Κλασική Φιλολογία (Μελέτες) Μαλεβίτσης X.: Περί του τραγικού (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1436)

Ποίηση Αλαβέρα Ρ.: Ακηδία (Γ. Βέης, ΓΤ, 50) Αξελός Λ.: Ταξίδι στη νύχτα (Α. Δανιήλ, ΓΤ, 50) Αφεντόπουλος Μ.: 1) Προσήλωση 2) Ενδεχόμενα 3) Θάλασσα Σαρωνικού 4) Λύσεις 14 5) Εις ηλικίαν μόλις τριάκοντα πέντε (Α. Δανιήλ, ΓΤ, 49) Βαβούρης Σ.: Πού πάει, πού με πάει αυτό το ποίημα (Α. Ζή­ ρας, ΓΤ, 50) Βαγενάς Ν.: Περιπλάνηση ενός μη ταξιδιώτη (Ε. Χουζούρη, ΓΤ, 50) Βαρβέρης Γ.:. Ο θάνατος το στρώνει (Ε. Χουζούρη, ΓΤ, 50) Δημητριάδης Δ.: Κατάλογοι 5-8 (Ε. Χουζούρη, ΓΤ, 50) Ελύτης Ο.: Το δωμάτιο με τις εικόνες (Α. Δανιήλ, ΓΤ, 49) Κατσίμης Σ.: Οι ρήτορες (Α. Ζήρας, ΓΤ, 49) Κοντός Γ.: Ανωνύμου μοναχού (ΔΚ, ΠΡ, 40) Κουρουπάκη Κ.: Σχέδιο α ' για τους επιθυμούντες (X. Παπα­ γεωργίου, ΔΙ, 167) Κυπαρίσσης Π.: 1) Σαν τον τυφλό μπροστά στον καθρέφτη (Ε. Χουζούρη, ΓΤ, 50) 2) Σημειώσεις ενός τηλεγραφητή (ΒΧ, ΑΥ, 28/4) Κυρτζάκη Μ.: Νύχτα (Ε. Χουζούρη, ΓΤ, 50) Λαγγουρέλη Μ.: Τα χαλασμένα (X. Πσπαγεωργίου, ΔΙ, 167) Λάζαρης Ν.: Τα δέντρα τρέχουν βιαστικά (Ε. Χουζούρη, ΓΤ, 50) Λεοντάρης Β.: Εκ περάτων (Ν. Λάζαρης, ΓΤ, 50) Μήλας Σ.: Στην πρώτη γραμμή (Τ. Νατσούλης, Το Κουτί της Πανδώρας, 16) Μπέσιος Τ·: Με το απόγευμα στον κρόταφο (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 167) Μποτοπούλου Κ.: Κοχύλια (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1435) Ντόκος Θ.: Οδοιπορικό της αναμονής (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 167) Όσυρος Μ.: Νοσταλγία του ψυχιατρείου (Ε. Χουζούρη, ΓΤ, 50) Παναγουλόπουλος Γ.: Κονσέρτο με χαμηλωμένα φώτα (Τ. Να­ τσούλης, Το Κουτί της Πανδώρας, 16), (I. Ιωαννίδης, ΓΤ, 50) Παναγεωργίου Κ.: Κάτω στον ύπνο (Ε. Χουζούρη, ΓΤ, 50)

Παπαδάκη Α.: Γη και πάλι (Ε. Χουζούρη, ΓΤ, 50), (Α. Ζήρας, ΓΤ, 49) Παστάκας Σ.: Το αθόρυβο γεγονός (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 167) Πατρικίου Ε.: Μυήσεις (Α. Δανιήλ, ΓΤ, 50) Πεπονάρας-Σικατίφης Γ.: Αναφορές και σαλπίσματα (Α. Ροδινός, Το Κουτί της Πανδώρας, 16) Πιερράτου Ε.: 30+2 νύχτες φωτός (Ζ. Σκάρπα-Κορντίσε, Το Κουτί της Πανδώρας, 16) ™αοτήρα Α ·: Το ψως που βλέπουμε τώρα (Κ. Παπαγεωργίου, Πυζόλ-Σκαλινού Τ.: Δροσοστάλες αγάπης (Α. Ροδινός, Συ­ νάντηση, 2) Σαλβαρλής Γ.: Έντεκα νότες για φλάουτο (Τ. Νατσούλης, Το Κουτί της Πανδώρας, 16), (ΔΖ, Συνάντηση, 2) Σιμόπουλος Η.: Οι πληγές και τα παράθυρα (Μ. Τσιάμης, Τα Ψαρά, 80-81) Σιωτης Ν.: Κλιματιζόμενοι διάδρομοι (Ε. Χουζούρη, ΓΤ, 50) Τοιβυζάς Σ.: Βίος ασωμάτων (Π. Πέζαρος, ΔΙ, 167) Υφαντής Γ.: Ο καθρέφτης του Πρωτέα (Ε. Χουζούρη, ΓΤ, 50) Χιόνης Α.: Σαν τον τυφλό μπροστά στον καθρέφτη (Ε. Χου­ ζούρη, ΓΤ, 50) Χρυσοχόου Μ.: Τα μάτια της σιωπής (ΑΦ, ΑΚ, 29/4)

Πεζογραφία Λναστασιάδης X.: Η άλλη όψη (ΝΜ, ΡΙ, 3/5) Λναστασιάδου Ν.: Μια φορά στον Καύκασο (ΦΤ, Ημερολόγιο Καβάλας, 13/4) Βαλαβάνη Ε.: Το κακέκτυπο (ΑΦ, ΑΚ, 29/4) Βόρνινγκ A.: Α, όπως Άρτεμη (Κ.Γ. Παπαγεωργίου, ΓΤ, 50) Γαλανάκη Ρ.: Ομόκεντρα διηγήματα (ΜΚ, ΠΡ,,40) Γλυκοφρύδη Κ.: Πανωραία (Φ. Κσνδύλης, ΠΗ, 27/4) Γονστάς Ε.Χ.: Ο φιλόξενος καρδινάλιος (Ε. Κοτζιά-Τ. Μεν­ δράκος, ΓΤ, 49) Ζαδές Δ.: Στη θέση του άλλου (Δ.Κ. Παπακωνσταντίνου, ΝΣ, 1435) Ζακόπουλος Ν.: Ώ ρα πλην δύο (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1434) Ζατέλη Ζ.: Στην ερημιά με χάρη (Π. Σκυρίδης, Το Τραμ, 1), (ΜΚ, ΔΙ, 167) Καλού Σ.: Κι εκείνος της έγραφε (Κ. Βαλαβάνης, Το Κουτί της Πανδώρας, 16) Κοντολέων Μ.: «Τα φώτα» είπε! (Π. Σφυρίδης, Το Τραμ, 1) Κουμανταρέας Μ.: Η φανέλα με το εννιά (Π. Σφυρίδης, Το Τραμ, 1) (Ε. Κοτξιά, ΓΤ, 50) (Τ. Κορδέλας, Επίκαιρα, 7/5) Λαμπαδαρίδου-Πόθου Μ.: Η Μαρούλα της Λήμνου (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1435) Λογαράς Κ.: Ύποπτοι δρόμοι (ΚΤ, ΕΘ, 6/5) Ντελόπουλος Κ.: Ο Άκης και οι άλλοι (Α. Ποντίκας, ΑΥ, 29/4) Παπαδημητρίου Μ.: Ειρήνη (Κ. Παπαγεωργίου, ΚΤ, 49) Πέτρουλα Σ.: Πού ’ναι η μάνα σου μωρή (Μ. Παπανάγνου, ΑΥ, 26/4) Πολίτης Ν.: Ά δεια οφθαλμοφορίας (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1434) Σολωμού-Ξανθάκη Β.: Λίγες χρυσές μαργαρίτες για την Ασπασία (ΜΚ, ΑΥ, 26/4) Στασινόπουλος Ν.: Στη χαραυγή της νιότης (Α. Ροδινός, Το Κουτί της Πανδώρας, 16) Έκο Ο.: Τ' όνομα του ρόδου (Π. Παυλόπουλος. ΚΑ, 7/5) Κρίστι Α.: Η Μις Μαρπλ, ο Πουαρό και οι άλλοι (ΚΤ, ΕΘ, 6/5) Μόντες X.: Φως ανάμεσα στις σκιές (Α, ΡΙ, 3/5) Σάμπατο Ε.: Αβαδδών ο εξολοθρευστής (Ε.Α., ΕΛ, 7/5) Τολστόι Α.Ν.: Ο Μεγάλος Πέτρος (Σ θ , ΡΙ, 26/4)

Μελέτες-Δοκίμια Ιστορία λογοτεχνίαςΑλληλογραφία Αναγνωστάκης Μ.: Ο ποιητής Μ. Φάσσης (ΚΤ, ΕΘ, 3/5), (ΚΣ, ΤΑ, 7/5) Αργύρης Π.: Η «Χαραυγή» (Μ. Τσιάμης, Τα Ψαρά, 80-81) Αργυρίου Α.: Αναψηλαφήσεις σε δύσκολους καιρούς (Ε. Κοτζιά, ΓΤ, 49)

80/μικρες αγγελίες Αφιέρωμα στον Κ. Χιωτάκη (ΔΓ, ΡΙ, 3/5) Γιατρομανωλάκης Γ.: «Ο βασιλιάς της Ασίνης» (Ν. Παρίσης, ΒΗΜΑ, 3/5) Κεφάλας Η.: Η γενιά του ιδιωτικού οράματος (Φ. Κσνδύλης, ΠΗ, 4/5) Μάρας Σ.: Κ. Βάρναλης (Α. Δανιήλ, ΓΤ, 49) Παλαμάς Κ.: Αλληλογραφία - τόμ. Δ ' (Δ. Μπάκου, ΝΣ, 1434) Σακελλαρίου X.: Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας (Α. Δα­ νιήλ, ΓΤ, 50) Σαρδελής Κ.: Πρόγονοι (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1436) Στεφανάκης Γ.: 1984+1 (ΠΑ, ΟΤ, 7/5) Χουρμούζιος Α.: Ερωτήματα προς τη Σφίγγα (Τ.Ν.Π., Ιστο­ ρία, 227) Κάφκα Φ.: Γράμματα στη Μίλενα (X. Λουκάκου, ΜΙΑ, 29/4) Hebdige D.: Υποκουλτούρα (Σ. Πασαλίδης, ΓΤ, 50)

Παιδικά Βαρελά Α.: Δράκε δράκε είσ’ εδώ; (ΑΠ, ΑΥ, 5/5) Πολιορκία (ΝΠ, Αθηνόραμα, 30/5) Βιβλιοθήκη «κουνελάκια» (ΘΥ, ΕΙ, 6/5) Γρηγοριάδου-Σουρελή Γ.: Το φεγγάρι, το γραμματόσημο κι εγώ (ΘΥ, ΕΙ, 6/5) Δημόπουλος Ν.: Αν όλα τα πιτσιρίκια του κόσμου (ΘΥ, ΕΙ, 29/4) Ντελόπουλος Κ.: Οργάνωσε τη βιβλιοθήκη σου (Σ. Μπεκατώρος, ΓΤ, 50) (ΓΜ, ΠΗ, 27/4) Σίνου Κ.: Μια χαραμάδα φως (ΑΠ, ΑΥ, 5/5) Αμάντο X.: Ο παρδαλός γάτος (ZB, ΡΙ, 26/4) Μαλό Ε.: Χωρίς οικογένεια (ΘΥ, ΕΙ, 29/4) Φόκνερ Ο.: Το μαγικό δέντρο (ΖΒ, ΡΙ, 26/4)

θεατρικά έργα Ζαξόπουλος X.: Θέατρο ή εκπαίδευση (ΘΥ, ΕΙ, 6/5)

Ιστορία Αλεξανδράκης Μ.: Το Κυπριακό 1950-1974 (X. Μπουσμπουρέλης, ΒΗΜΑ, 26/4)

μικρές αγγελίες ΑΡΧΙΖΕΙ μια νέα ομάδα Γκουρτζίεφ. Για να έρθετε σε επαφή τηλ. 41.74.804. 17.0023.00 καθημερινά.

ΑΠΟ ΣΕΝΑ ΓΙΑ ΣΕΝΑ. Κυ­ κλοφορούν ΠΕΝΤΕ βιβλία της Φανής Γκούμα. Γραμμένα από την Αποκάλυψη του ΕΝΑ.

1) «0=1» 2) «Αντικρίζοντας η Ιδέα την Ύλη» 3) «Η Βιογραφία του θεαν­ θρώπου του Εαυτού Σου» 4) «Πανανθρώπινη Συγκέντρώση» 5) «Νεο Μεταθανάτιο Φως στη Γη» Πληροφορίες: 64.48.039

Βακαλόπουλος Κ.: 1) Νεώτερη Ιστορία της Μακεδονίας (18301912) 2) Η Μακεδονία στις παραμονές του Μακεδονικού Αγώ­ να (Γ. Κάτος, Το Τραμ, 1) Λαντάος I.: Παντουρκισμός (ΠΑ, ΟΤ, 7/5) Σταμέλος Δ.: 1) Η Δωρίδα στην Τουρκοκρατία (Ν. Κομνηνός Χατζηγεωργίου, Τα Ψαρά, 80-81) 2) Ο θάνατος του Καράίσκάκη (ΓΜ, ΠΗ, 27/4) Χαρατσής Σ.: 1023 αξιωματικοί και 22 κινήματα (ΚΝ, ΚΑ, 7/ Βέμπερ Φ.: Ο επιτήδειος ουδέτερος (ΠΑ, ΟΤ, 7/5)

5)

Βιογραφίες-Μαρτνρίες Απομνημονεύματα Αρβανίτης Ν.: Ο γιος του ανθρώπου (Ε.Ν. Μόσχος, ΝΣ, 1436) Νικολόπουλος Π.: Αναμνήσεις από τον αντιδικτατορικό αγώ­ να (Δ. Σέττας, ΡΙ, 26/4) Δημαράς Κ.Θ.: Κ. Παπαρρηγόπουλος (Π. Κιμουρτζής, ΔΙ, 167), (Α. Σουλογιάννη, ΓΤ, 49) Πιερίδης Γ.: Μνήμες και ιστορίες από την Αίγυπτο (ΤΜ, Εβδόμη, 26/4) Σιατόπουλος Δ.: Οι ακόλαστοι (ΑΡ, ΑΚ, 6/5) Αϊακόκα, Αυτοβιογραφία (Γ. Μπαμιατξής, Δημοκρατικός Λό­ γος, 26/4) Βαντίμ Ρ.: Από το ένα αστέρι στο άλλο (ΚΣ, ΤΑ, 30/4) Τρουαγιά Α.: Τσέχωφ (Τ.Ν.Π., Ιστορία, 227)

Ταξιδιωτικά Κοκτώ Ζ.: Ελληνικό ημερολόγιο (Τ. Μανδράκος, Επίκαιρα, 7/5)

Περιοδικές εκδόσεις Δελτίο Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών (Α. Σουλσγιάννη, Εξόρμηση, 26/4) Η υγεία του λαού (ΚΤ, ΕΘ, 6/5) Λεσβιακά (Ν. Κομνηνός-Χατξηγεωργίου, Τα Ψαρά, 80-81) Οργάνωση και Οικονομία (Ν, ΟΤ, 7/5)

ΠΟΙΗΜΑΤΑ Τάκη Μιχόπουλου α. «Τελευταίο Θεώρημα» β. «Υποταγοί». Δυναμική ενα­ ντίωση στην επιτήδευση. Εκδό­ σεις Πιτσιλάς. Σοφοκλέους 4.

Η ΚΙΒΩΤΟΣ, μέ βιβλία, δώρα, χαρτικά, σχολικά, κάρτες καί σφραγίδες, άρα­ ξε στά Πετράλωνα, στήν Αγαθοδαίμονος 3 (Πλατεία Ηούς). Ελάτε στην «ΚΙΒΩΤΟ», στό σύγχρονο βιβλιοπωλείο, που... τα περιέχει όλα.

παιδικά - παιδαγωγικά βιβλία

ισόγειο Νοταρά

ναυτικά - κομπιούτερς - αρχιτεκτονικά - ηλεκτρονικά - κλπ. τεχνικά βιβλία

ημιόροφος Νοταρά

1ος όροφος Νοταρά

νέες εκδόσεις - γυν. θέματα - λευκώματα περιοδικά

ιστορία - πολιτική - φιλοσοφία κοινωνιολογία - ψυχολογία - ποίηση μελέτες

2)

ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ Β

ΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ

ΠΕΙΡΑΙΑΣ

ελληνική και ξένη λογοτεχνία

I. Μποστάνογλου & ΣΙΑ Ο.Ε. 1) Σωτήρος 13, τηλ. 41.71.330 Κολοκοτρώνη 92, τηλ. 41.12.258 3) Νοταρά 75, τηλ. 41.12.258

νΐΣΟυίΛΙ ZVIVdlBU - VIVBia AOVJONV1IOUIAI ZVIVdIBU - VIVBIB

ΑΛΚΗ ΖΕΗ

maarexta του Α χιλλεα Θυμηθείτε εκείνες τις ιπποτικές μυθιστορίες με τους μεγάλους έρωτες, τις περιπέτειες, όταν οι εραστές χάνονται και αναζητούνται διασχίζοντας τον κόσμο. Ετσι, βέβαια, και η Ελένη φτάνει στα περατι :ης γης ξανασμίξει με το μυθικό αρραβωνιαστικό. Μονάχα που οι σημερινοί ήρωες δεν έχουν να παλέψουν με δράκοντες και με καστρόπυργους, αλλά με τις συμπληγάδες της Ιστορίας. Ανασύροντας τις μνήμες της, πετράδι το πετράδι, η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα ξαναζωντανεύει μια αλλόκοτη προσωπική περιπέτεια και μια συγκλονιστική εποχή.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Γ. Γενναδίου 3 —Τηλ. 36.02.007