Τεύχος 175

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒ-

Οι επιστήμε στον κόσμο μ

Γενετική Κ οινω νιοβιολογία Μ α θ η μ α τικ ά Π ληροφ ορ ική Σ τα τισ τικ ή

< ΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛ'

ΜΕ ΕΥΚΟΛΙΕΣ ΠΛΗΡΩΜΗΣ

Εγκυκλοπαίδειες μισοτιμής ισόγειο Κολοκοτρώνη

ημιόροφος Κολοκοτρώνη

ελληνική και ξένη λογοτεχνία

παιδικά - παιδαγωγικά άιβλία

ισόγειο Νοταρά

ναυτικά - κομπιούτερς - αρχιτεκτονικά - ηλεκτρονικά - κλπ. τεχνικά ΰιϋλία

ημιόροφος Νοταρά

1ος όροφος Νοταρά

νι I ; εκδόσεις - γυν. θέματα - λευκώματα περιοδικά

ιστορία - πολιτική - φιλοσοφία κοινωνιολογία - ψυχολογία - ποίηση μελέτες

2)

I. Μποστάνογλου & ΣΙ A Ο.Ε. 1) Σωτήρος 13, τηλ. 41.71.330 Κολοκοτρώνη 92, τηλ. 41.12.258 3) Νοταρά 75, τηλ. 41.12.258

ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΓ

ΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ

Για Πρώτη Φορά στην Ελλάδα 50 χιλιάδες τίτλοι βιβλίων σε 5 ορόφους Για καλό και φθηνό βιβλίο

ΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ

I

νΐΣΟυίΛΙ SVIVdIBU -V IV B IB AOVJONVIZOUIAI ZVIVdlHU - v iv a ia

ΡΑΦΑΕΛ. ΜΠΙΓΕΝΤΟΪ ΓΡΑΜΜΑ ΣΥΓΝΩΜΗΣ

ΝΙΚΟΣ ΧΟΪΛΙΑΡΑΣ

RAIIUtlX MUiTDOUX

ΧΧψ*- +Ίρτ·*(*>

\Χ. κυκλοφορούν Ό Λόύσιας * Μετά τά πολυδιαβασμένα Οί νύχτες μου είναι πιό δμορφες άπό τίς μέρες σας καί Φυλάξου άπό τή γλύκα των πραγμάτων κυκλοφορεί στή λογοτεχνική σειρά τής ΝΕΦΕΛΗΣ τό . καινούργιο βιβλίο τής Ραφαέλ Μπιγεντού Γράμμα συγνώμης. Τό βιβλίο αύτό βραβευμένο μέ τό γαλλικό βραβείο Interallie είναι κατά τήν ίδια τή συγγραφέα τό καλύτερο βιβλίο της.

Ζωή τήν άλλη φορά *

Σαράντα σχέδια Ετοιμάζεται ΤΟ ΑΛΛΟ ΜΙΣΟ (ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ)

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 9 ΑΘΗΝΑ 106 79 Τηλ. 3607744-3604793

ΜΑΤΡΟΜΙΧΑΛΗ 9, ΑΘΗΝΑ 10679 ΤΗΛ. 360.77.44 — 360.47.93

-j-r*- Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

"ΓΓΤ............

-L-!·-1 !

ΛΟΦΟΡΟΥΝ

Ί~~~Ι" 1__ L_

ΖΗΤΗΣΤΕ ΤΑ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

Ι 1 , 1 ι 1 ι 1- Γτ

x S

Ί ! 1! I 1

Farewell είναι ο τίτλος ενός απόρρητου φακέλου. Χά­ ρις σ’ αυτόν ξεσκεπάστη­ καν καμιά εκατοστή κατά­ σκοποι σ’ όλο τον κόσμο.

2. Στη Σειρά: ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ

Ένα συναρπαστικό ταξίδι στο χρόνο και τον θρύλο., Ένα κλασικό έργο ηρωικής φαντασίας.

Ένα ακόμα μυθιστόρημα του Ρόμπερτ Χάουαρντ με ήρωα τον διάσημο, όσο και βάρβαρο, άρχο­ ντα του θρύλου.

3. Στη Σειρά: ΑΣΤΥΝΟΜ. ΜΥ

Ποιος απ’ όλους τους ευυ­ πόληπτους ενοίκους του Μάρτινγκαίηλ πρέπει να πληρώσει για τη δολοφο­ νία της νεαρής Σάλλυ;

9

Μια ανεπανάληπτη περι­ γραφή της σχιζοφρένειας: από το πρώτο ως το οριστι­ κό της στάδιο - τον φ ό ν ο.

6. Στη Σειρά: ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ Α. ΓΚ0ΜΕΘ ΑΡΚ0Ι

ΕΝΑ ΙΙΟΥλ Γ HOY ΚΑΗΚΕ ΖΩΝΤΑΝΟ

ΩΚΕΑΝΙΔΑ

ΑΓΚΟΥΣΤΙΝ ΓΚΟΜΕΘ-ΑΡΚΟΣ

ΕΝΑ ΠΟΥΛΙ ΠΟΥ ΚΑΗΚΕ ΖΩΝΤΑΝΟ

Η Πάουλα Πινθόν Μαρτίν, κόρη ενός δεκανέα του φρανκικού στρατού, έχ ει μετα τρ έψ ει τον «καλό ό­ ροφο» του σπιτιού της σε χώρο λατρείας και πεδίο μάχης. Εκεί λατρ εύει τα φ ετίχ της τυραννίας και τη μνήμη της «αγίας μητέρας της», της φιλντισένιας Θελεστίνα, που π έθανε μόνη κι εγκαταλειμμένη. Ε­ κεί ξανακάνει τον εμφύλιο πόλεμο, που ο πατέρας της κέρδισε κατά των Δημοκρατικών, χωρίς όμως να σταθεί ικανός να δρέψ ει τους καρπούς της νί­ κης. Σε μια τελετουργική σκηνή, απίθανα άγρια και γ ε ­ λοία, η Πάουλα θα δώσει την τελευταία της μάχη για τη μνήμη και το παρελθόν, μάχη τερατώδη και εφιαλτική, όπου η πραγματικότητα μετράει λ ιγότε­ ρο από τα παραληρήματα μιας πυρετικής φαντα­ σίας. Μ ’ αυτό το μυθιστόρημα, άμετρα σκληρό, εικονο­ κλαστικό και συνταρακτικό, ο Αγκουστίν ΓκόμεθΆ ρκος μας οδηγεί σ’ έναν κόσμο κολασμένο, όπου σφαδάζουν κάτω από το ανελέητο και πικρό του χιούμορ οι αμετανόητοι νοσταλγοί του φασισμού...

ΩΚΕΑΝΙΔΑ Χαρ. Τρικούππ 49 Τπλ. 3627.341 —3606.137

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

Τεύχος 175 30 Σεπτεμβρίου 1987 Τιμή: Δρχ. 250 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη, Κατερίνα Γρνπονησιώτου Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτξιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΕΡΕΥΝΑ: Γραμματολογία, Γραμματεία, Λογοτεχνία (γράφει.ο Γ. Βελουδής)

g

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Ζαν-Πωλ Ντολλέ: Η Τεχνική Πωλ Καρώ: Η επιστήμη και οι εικόνες της Αλαίν Ζωμπέρ: Επιστήμη και φιλοσοφία Ζαν-Πιερ Μπενξεκρί: Μαθηματική βεβαιότητα και γνώση της φύσης Ζοέλ ντε Ροσνέ: Η Γενετική Μηχανική Αλεξάντρ Ζηνόβιεφ: Επιστήμη, Ιδεολογία, Γνώση Ζαν-Πωλ Μαλριέ: Οι αυτοκρατορίες της πληροφορικής Ζωρζ Βανζάν: Κράτη και επιστήμες Πιερ Τουιγιέ: Η κοινωνιοβιολογία και τα προβλήματά της

12 14 20 25 31 38 45 53 58

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Γράφει η Μαρία Λαμπαδαρίδου-Πόθου ΠΑΙΔΙΚΑ: Γράφει ο Αντώνης Δελώνης ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Βαγγέλης Κάσσος ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει η Αθηνά Παπαδάκη ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ο X. Λάζος ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφει ο X. Παπαγεωργίου

63 65 66 68 70 65

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

8

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στον Μ. Θερβάντες

71 77

Λ |Η

Α ΓΟΡΑ ΤΟΥ Β Ι Β Λ Ι Ο Υ ·

Από 19/8/87 έως 1/9/87

■

1. Α. Ζέη: Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα (Κέδρος) 2. Γκ. Μαρκές: 0 έρωτας στα χρόνια της χολέρας (Ν. Σύνορα)

Λ "λ

Λ

Λ

I !< I **· *** Λ

*

Ρόμβος - Αθ.

1 g

Παράμετρος - Αθ.

Κοτζιά - θεσσ.

!

■% .

Μεθενίτης - Πάτρα

1 1

Ιανός - θεσσ.

S Εστία - Αθ.

Δωδώνη - Αθ.

Αιχμή - Αθ.

Αριστοτέλης - Αθ.

ΒΙΒΛΙΑ

Ελευθερουδάκης - Αθ.

Επειδή όμως είνα ι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκ είν α τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο τουλάχιστον βιβλιοπώλες. Ό σο για το ενδια φ έρ ο ν και την π οιότητα των βιβλίω ν του πίνακα, σκόπιμο είνα ι να συμβουλ ε ύ εσ τε τις σελίδες της «Επιλογής»,

Γνώση - Αθ.

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότέρ α βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα μ ε τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπ έντε βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώ νοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις περισσό τερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο μ ε τις μ εγα λύτερ ες πωλήσεις σημειώ νεται μ ε τρ εις άστερίσκους (ΛΑ το αμέσως μ ετά μ ε δύο (,* ) και το τελευ τα ίο μ ε ένα ν (* ).

***

4. Π. Ζίσκιντ: Το άρωμα (Ψυχογιός)

"λ

5. Ε. Φακίνου: Η μεγάλη πράσινη (Καστανιώτης) 6. I. Αλιέντε: Το σπίτι των πνευμάτων (Ωκεαν(δα)

■ ϋ ■ SS Η 1 1 ϋ

■ ■ ■ ■ ■

Συνδρομές εσωτερικού Ιδρυμάτων. Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 75 δολ. Κύπρος: 67 δολ. Αμερική κλπ. 85 δολ.

Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 65 δολ. (ΗΠΑ) - Σπουδαστική 25 τευχών 61 Ευρώπη 15 τευχών 45 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 43 δολ. Κύπρος 25 τευχών 57 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 54 δολ. Κύρπος 15 τευχών 39 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 37 δολ. Αμερική - Αυστραλία - Ασία - Αφρική

25 τευχών 72 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 68 δολ.

15 τευχών 50 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 47 δολ.

!

.. ..

*

3. Γ. Ξανθούλη: Το πεθαμένο λικέρ (Καστανιώτης)

25 τευχών 5500 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 5200 δρχ.

15 τευχών 3500 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 3200 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 6500 δρχ.

8 1 5

δολ. Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξύ 26, Αθήνα - 106 81 Τηλ. 36.42.765

Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 250 δρχ., και τα διπλά 300 δρχ.

χρονικα/9

Γραμματολογία, Γραμματεία, Λογοτεχνία (Η επιστήμη και το αντικείμενο) Ο ερ α σ ιτεχνισ μ ός π ου μαστίζει ακόμα το μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο μ έρ ο ς των μ ελ ετ ώ ν πάνω στη, νεο ελ λη νικ ή ιδιαίτερα, λ ο γ ο τ εχ ν ία σ τη ν Ε λλάδα δ ε σ το ιχ ειο θ ετ εί τη ν α ντίθεσ η και π ο λύ λ ιγ ό τ ε ρ ο τη ν άρση της επ α γγελμ α τική ς, θ εσ μ οθ ετη μ ένη ς, ακαδημαϊκής ε ν α ­ σχόλη σ ης μ ε το ίδιο θεω ρητικό αντικείμενο, α λ λ ’ α ντίθ ετα τη διαλεκτική της ε π ιβ ε­ βαίωση: Η έλλ ειψ η επιστημονικής θεω ρητικής υπ οδομ ή ς και μ εθ ο δ ο λ ο γ ία ς π ου κατα­ τρ ύχει τη δ εύ τ ερ η δ ε ν είναι παρά η άλλη όψη της μυστικοποίη ση ς του φ α ινο μ ένο υ « λογοτεχνία » π ου στιγματίζει τη ν πρώτη. Η χρονική προτεραιότητα της ανάπτυξης των φυ­ σικομαθηματικών επιστημών σε σχέση με τις ιστορικοκοινωνικές, τις λεγάμενες «επιστήμες του αν­ θρώπου» (sciences humaines), είναι ένα και διαχρο­ νικά παγκόσμιο φαινόμενο και δε σημαίνει, υποθέ­ τω, τίποτ' άλλο, παρά ότι και στην επιστήμη, κυρίως στην επιστήμη, η γνώση δεν είναι αυτοσκοπός, αλ­ λά μέσο για την κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση, για την υλική παραγωγή και αναπαραγωγή της ζωής του. Για το λόγο αυτό και η επιστημονική ανάπτυξη και η διάσπαση της μιας, ενιαίας επιστήμης σε πολ­ λές επιμέρους επιστήμες και επιστημονικούς κλά­ δους - διάσπαση κοινή και στις φυσικομαθηματικές και στις ιστορικοκοινωνικές επιστήμες - Βαδίζει ε­ ντελώς παράλληλα προς την ανάπτυξη των παρα­ γωγικών δυνάμεων και την προϊούσα κατανομή ερ­ γασίας και αποτελεί την αναγκαστική συνέκφανση και συνέκφρασή της. Εδώ βρίσκεται κατάδηλα και η εξήγηση για το βαθμό της ανάπτυξης και της κατα­ νομής της εργασίας και συνεπόμενα για το βαθμό του επαγγελματισμού και του ερασιτεχνισμού, που χαραχτηρίζει όχι μόνο τις φυσικομαθηματικές αλλά και τις ιστορικοκοινωνικές επιστήμες και ιδιαίτερα έναν κλάδο τους, τη (νεοελληνική) γραμματολογία, στην Ελλάδα. Η απόδοση της καθυστέρησης αυτής στην ιδιαιτερότητα, την «πολυσημία», την «υποκει­ μενικότητα», την «αισθητικότητα», την «ψυχικότητα», του αντικειμένου της, της λογοτεχνίας, είναι κατάφωρα παρερμηνευτική, αφού γνωστικά αντι­ κείμενα με εντελώς ανάλογη ιδιαιτερότητα, όπως οι εικαστικές τέχνες, έχουν περάσει, και στην Ελ­ λάδα, προ πολλού στην επιστημονική φάση της δια­ πραγμάτευσής τους. Η προαγωγή της μελέτης της λογοτεχνίας σ’ επι­ στήμη παρουσιάζει βέβαια και σε διεθνές, σε παγ­

κόσμιο, θα λέγαμε, επίπεδο μια δυσερμήνευτη κα­ θυστέρηση σε σχέση με άλλους κλάδους των ιστορικοκοινωνικών επιστημών, οι αντιστάσεις χάνουν εντούτοις καθημερινά το ένα οχύρωμά τους μετά το άλλο: Η θεμελίωση μιας - ακαδημαϊκής - «επι­ στήμης της λογοτεχνίας» (Literaturwissenschaft) στην πρώτη κοιτίδα της, τη Γερμανία, στις πρώτες ήδη δεκαετίες του 19ου αιώνα δεν είναι, πιθανότα­ τα, άσχετη απ’ τη θεσμοποίηση των «επιστημών του ανθρώπου» μ’ επικεφαλής τη φιλοσοφία, που πραγ­ ματοποιήθηκε στα πλαίσια του προγράμματος του νέου, ουμανιστικού γερμανικού πανεπιστημίου, του οποίου εξοχότερος, ταυτόχρονα θεωρητικός και οργανωτικός, φορέας στάθηκε ένα απ’ τα τελευ­ ταία «οικουμενικά πνεύματα», ο πολύς Wilhelm von Humboldt (1810) - η παράλληλη επικράτηση της όχι μόνο εξωπανεπιστημιακής - «κριτικής της λο­ γοτεχνίας» (Literary criticism) και του δοκιμίου στην Αγγλία και μερικότερα, στη Γαλλία απ’ την ίδια επο­ χή πάνω κάτω σήμαινε μια πρώιμη «επιστημολογι­ κή» διαφοροποίηση, που επρόκειτο να καθορίσει μέχρι σήμερα αποφασιστικά τον αντίστοιχο διχα­ σμό στην ενασχόληση με το ίδιο γνωστικό αντικεί­ μενο, τη λογοτεχνία, σε διεθνές επίπεδο και στην Ελλάδα. Είναι πολύ εύλογο ότι η εξέλιξη των γραμματολο­ γικών σπουδών στην Ελλάδα δεν ήταν παρά η βρα­ δυφλεγής αντανάκλαση των αντίστοιχων ευρωπαϊ­ κών διαδικασιών απ’ το δεύτερο μισό του 18ου αιώ­ να ώς τις μέρες μας - η ολοκληρωτική, οικονομική, πολιτική και πολιτισμική, εξάρτησή της απ’ το διευ­ θυντικό ευρωπαϊκό κέντρο αποτελεί μια χοντρική, επαρκή όμως ερμηνεία και της ειδικότερης αυτής εξάρτησης: Ο ελληνικός Διαφωτισμός χαραχτηρίζεται, όπως κι ο ευρωπαϊκός γεννήτοράς του, από μιαν ευδιάκριτη αδιαφορία απέναντι στο λογοτεχνι­ κό φαινόμενο, στην αισθητική του ιδιαιτερότητα

10/χρονικα και συνακόλουθα απ’ την έλλειψη μιας αισθητικής και γραμματολογικής θεωρίας. Ο πρόδρομος Δημήτριος Καταρτζής, πιστός στα πρότυπα του γαλλικού Εγκυκλοπαιδισμού, επιφυλάσσει στην ποίηση μιαν ισότιμη, αλλ’ ουδέτερη θέση ανάμεσα στις άλλες ανθρώπινες γνώσεις («Γνώθι σ’ αυτόν», 1787), ενώ οι διάδοχοί του θα υπηρετήσουν κυρίως τις σχολι­ κές ανάγκες της εποχής τους με μερικά εγχειρίδια Μετρικής και Ρητορικής, αντλημένα πάντα από τις κλασικές γραμματολογικές τους πηγές [Κ. Πωπ, 1803' Κ. Οικονόμος, 1813' Κ. Βαρδαλάχος, 1815’ X. Μεγδάνης, 1819)· ο αξιολογότερος ανάμεσά τους, ο Κ. Οικονόμος, θα προχωρήσει, πάντα με ρυθμιστική-κανονιστική σκόπευση, στη σύνθεση μιας «Ποιη­ τικής» («Γραμματικών βιβλία Δ », 1817), ομολογώ­ ντας όχι μόνο την πίστη τόυ στους αριστοτελικούς «κανόνες», αλλά και τη συγκεκριμένη οφειλή του στον πάπα του γαλλικού κλασικισμού Batteux. Την ίδια, γαλλική, καταγωγή προδίδει και η πρώτη από­ πειρα για τη συγγραφή μιας ασυνάρτητης «ιστο­ ρίας» της νεοελληνικής λογοτεχνίας απ’ τον Ιακωβάκη Ρίζο Νερουλό (Cours de literature grecque moderne, 1827), που απηχεί, όχι μόνο στον τίτλο της, τα ρητορικά «μαθήματα» του Villemain για τη γαλλι­ κή λογοτεχνία στη Σορβόννη (Cours de literature frangaise, 1816 κ.ε.]. Έτσι, μιαν επιστημονικά αιτιολογημένη μελέτη της λογοτεχνίας και συνεπόμενα μια θεωρία της επιστήμης που αναφέρεται σ’ αυτήν, της γραμμα­ τολογίας, θ’ ασκήσουν στην Ελλάδα μόνο οι εκπρό­ σωποι της «γερμανικής σχολής», απ’ τον προπάτορά τους Κ. Ασώπιο (1844, 1850)και τους άμεσους διαδόχους του στον 19ο αιώνα I. Πανταζίδη (1886) και Στ. Κουμανούδη (1900) ώς τους νεώτερους και ωριμότερους ομόφρονές τους I. Συκουρή (1929) και Κ. Γεωργούλη (1952) στον αιώνα μας. Η ακαρπία της προσπάθειάς τους δεν οφείλεται μόνο στην εξαιρετική αποσπασματικότητά της (όλες οι παρα­ πάνω συμβολές ήταν είτε σύντομες θεωρητικές πα­ ρεκβάσεις σε μεγαλύτερα γραμματολογικά εγχειρί­ δια είτε συνοπτικά ή διεξοδικά άρθρα σε περιοδικά και εγκυκλοπαιδικά λεξικά), αλλά, προπαντός, και στην επικράτηση στην Ελλάδα απ’ το Μεσοπόλεμο και ύστερα, στο πρόσωπο της μικροαστικής «Γενιάς του ’30», του γαλλικού πολιτισμικού υποδείγματος, που στο χώρο της μελέτης της λογοτεχνίας επρόκειτο να δώσει τα δυσμέτρητα εκείνα υποπροϊόντα μιας ιμπρεσιονιστικής λογοτεχνικής «κριτικής» και γραμματολογίας - τριμμένα αποφόρια των παρισι­ νών τους μοντέλων - με μοναδική εξαίρεση τη με­ θοδικότατη ιστορική σύνθεση του Κ. Θ. Δημαρά, που η - γαλλική - καταγωγή της απ’ τον A. Thibaudet εκδηλώνεται ακόμα και στην εξωτερική της διάρθρωση και την τυπογραφική της εμφάνιση. Στο μεταξύ, το αίτημα για μιαν επιστημονική θεώ­ ρηση και του λογοτεχνικού φαινομένου το έχουν προσεταιριστεί, έστω και ως απλή ομολογία πίστης, με την πιστή απόδοση του γερμανικού «Literaturwissenschaft», ήδη πολύ πριν απ’ τον τελευταίο πόλε­ μο, οι ρώσοι φορμαλιστές (literaturnaja nauka) και μερικοί απ’ τους μακρινούς και έμμεσους απογό­ νους τους, όπως λ.χ. ο Tzvetan Todorov (science de literature) - ο βαθμός της πρακτικής διεκπεραίωσης του επιστημονικού αιτήματος απ’ τους ίδιους είναι ένα άλλο ζήτημα.

Μια νέα εκκίνηση για τον επαναπροσδιορισμό της μελέτης της λογοτεχνίας και του αντικειμένου της στην Ελλάδα δεν πρέπει εντούτοις να μείνει στα ξένα, οσοδήποτε «επιστημονικά», πρότυπα ού­ τε στην - ελλειπτικότατη - ελληνική παράδοση, αλ­ λά να ενσωματώσει όλες τις νεώτερες, όχι μόνο τις «ευρωπαϊκές», θεωρητικές και πρακτικές επιτεύ­ ξεις της. Η αρχή πρέπει να γίνει απ’ την αναθεώρη­ ση και τον επαναπροσδιορισμό της ορολογίας μας, αφού η ορολογία μιας επιστήμης είναι αξεδιάλυτα συνυφασμένη με τη μεθοδολογία και την εκάστοτε παροντική πράξη της, προκαθορίζοντας, κατά κά­ ποιον τρόπο, δυναμικά και τη μελλοντική της εξέλι­ ξη - η αποδοχή των προτάσεών μας θα εξαρτηθεί ακριβώς απ’ τη λειτουργική και εργαλειακή γονιμό­ τητά τους κατά την εκμαίευση της επιστημονικής πράξης: Για την ορολογιακή σήμανση της επιστήμης μάς έχουμε απ’ τον περασμένο ήδη αιώνα στη διάθεσή μας, κατά προνομιακή τύχη, σε σύγκριση με τις άλ­ λες ευρωπαϊκές γλώσσες, που συγχέουν κατά τρό­ πο επιστημολογικά απαράδεκτο στον ίδιο όρο (lite­ rature κ.τ.ό.) την επιστήμη και το αντικείμενό της, τον όρο γραμματολογία, που παρά την αμφίσημη προϊστορία και χρήση του, εκφράζει με απόλυτη σαφήνεια τον επιστημονικό κλάδο που έχει ως α­ ντικείμενό του τα (νεοελληνικά) γραφτά μνημεία («κείμενα») στο σύνολό τους. Για τη δήλωση του αντικειμένου της επιστήμης έχουμε στη διάθεσή μας μια διπλή ορολογία, που μας παρέχει τη δυνα­ τότητα μιας ουσιαστικής διάκρισης του διττού χαραχτήρα του: τον - ευρύτερο - όρο γραμματεία για τη σήμανση όλων των γραφτών μνημείων, ανεξάρ­ τητα απ’ την αισθητική ή όχι φόρτισή τους, και τον - ειδικότερο - όρο λογοτεχνία για τη δήλωση των αισθητικά, περισσότερο ή λιγότερο καταφατικά, αξιολογημένων «κειμένων» της ίδιας εθνικοϊστορικής και γλωσσικής κοινότητας - και στο σημείο αυ­ τό πλεονεκτούμε απέναντι στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες και γραμματολογίες, που συγχωνεύουν κι αυτές τις δύο σημασίες στον ίδιο, τελικά τρίσημο όρο literature. Είναι φανερό ότι ο όρος «γραμματολογία» είναι εννοιολογικά πιστή απόδοση του γερμανικού «Literaturwissenschaft» και των αντίστοιχων ευρωπαϊκών επιγεννημάτων του που αναφέραμε παραπάνω. Ο όρος «φιλολογία», που κάλυπτε παλιότερα, όπως και τα ευρωπαϊκά «αντίτυπά» του (philogie, philology κ.τ.ό.), ολόκληρη την επιστήμη της γραμματολο­ γίας, έχει «εκπέσει» σπό καιρό για τη δήλωση ενός μόνο επιμέρους κλάδου της, της παλιάς εκείνης, απ’ την πρώτη φάση των κλασικών σπουδών γνω­ στής, «φιλολογίας»: της πρωταρχικής, γλωσσικής κυρίως, ενασχόλησης με τα «κείμενα», απ’ τη χει­ ρόγραφη μορφή τους ώς την έγκυρη τυπογραφική τους «τυποποίηση» - κι αυτή τη στένωση του όρου είναι υποχρεωμένη ν’ ακολουθήσει και η νεοελλη­ νική γραμματολογική επιστήμη, αν θέλει να συμβα­ δίσει, και ορολογιακά-επιστημολογικά, με τις προ­ χωρημένες ευρωπαίες αδελφές της. Σ’ ένα άλλο σημείωμά μας θα επιχειρήσουμε ένα συστηματικότερο καθορισμό του π εριεχομένου της νεοελληνικής γραμματολογίας. ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΟΥΔΗΣ

Οι επιστήμες στον κόσμο μας Η επιστήμη μάς επιβάλλεται σήμερα κατά τρόπο όλο και περισσότερο πιεστικό, αν όχι καταπιεστικό. Πολιτικές ή στρατιωτικές τεχνικές επιτυχίες - τα όρια μεταξύ τους είναι συχνά αβέβαια - από τον ιπτάμενο δίσκο ώς τα πυρηνικά υποβρύχια. Πολιτικές διαμάχες: η οικολογία είναι κίνημα αντιδραστικό ή αντίθετα η μόνη ελπίδα μιας αν­ θρωπότητας που απειλείται από τον ατομικό κατακλυσμό; Τι είναι η γενετική μηχανική, η μαθηματική βεβαιότητα, πού μας οδηγεί η κοινωνιο-βιολογία; Ο επιστήμονας δεν είναι πια, καθώς μας λέει ο Α λεξάντρ Ζηνόβιεφ, αυτό το επικίνδυνο ή ευεργετικό πρόσωπο, έξω από τα «κανονικά» όρια. Οι επιστή­ μονες είναι εκατοντάδες χιλιάδες ειδικευμένοι εργάτες που έχουν συμπεριφορά ανά­ λογη μ ’ αυτήν εκατοντάδων χιλιάδων άλλων ειδικευμένων εργατών. Κι η επιστήμη προσθέτει ο Ζηνόβιεφ, η επιστημονική γνώση δεν έχει καμιά σχέση μ ε την ιδεολογία: ακολουθεί άλλες αλήθειες. Μια πρόσφατη έρευνα στη Γαλλία έδειξε πως αυξάνεται ο αριθμός αυτών που φοβούνται την επιστήμη ή που της έχουν λιγότερη εμπιστοσύνη, ιδιαίτερα εδώ και κάποιους μήνες. Πού θα καταλήξει αυτός ο καινούριος φόβος για την επιστήμη; Επιστήμονες και επιστημονικοί συντάκτες δίνουν ένα στίγμα της κατάστασης που επικρατεί σε ορισμένες επιστήμες, για να μπορέσουμε, ίσως, να δώσουμε μ ιαν απ ά­ ντηση στο ερώτημα: Ποια είναι η προσφορά της επιστήμης σήμερα;

Α π ό το ν κ α ιρ ό το ν Π ρομ η θ έα ο ά ν θ ρ ω π ο ς έγ ιν ε κ λέφ τη ς της φ ω τιάς, σ ο φ ό ς δη λα δή . Σ ε τ ί όμ ω ς σ υνίσ τα τα ι η επ ισ τη μ ονική γνώ σ η , α ν ό χ ι στο ότι είν α ι α ξ εχ ώ ­ ρισ τη α π ό τη ν π ρα κτική; Σ υ νδ υ α σ μ έν η μ α ζ ί της, δη λώ νει το ν τρ όπ ο μ ε το ν ο π ο ίο δ ιώ ν ο νμ ε α λ λ ά κ α ι κα τα χτά μ ε τον κόσμο. Οι εποχές της κρίσης έχουν το εξής καλό και βολικό, αποκαλύπτουν πλήρως αυτό που για καιρό είχε μείνει κρυμμένο, αγνοημένο ή που μό­ λις και μετά βίας διακρινόταν. Οι λέξεις οι οποίες δριμύτατες επανέρχονται στο φως της επικαιρότητας, ενέργεια, τεχνικές (σκληρές, ήπιες) είναι αυτές ακριβώς οι λέξεις οι οποίες εγκαινίασαν μια συγκεκριμένη γλώσσα με το σκοπό να προσεγγίσει αυτή κάποια αινίγματα της σκέψης. Απ’ αυτή τη σκέψη θα γεννηθεί εκείνο που συνήθως ονομάζουμε επιστήμη. Η ένέργεια και η τέχνη1 πώς σχετίζονται; Τί συμ­ βαίνει στις σχέσεις τους, οι οποίες μπορούν να μας πληροφορήσουν για την τεχνική, την τεχνο­ λογία, τη θέση τους σε σχέση με το κίνημα της επιστημονικής γνώσης και την ιστορία της επικυ­ ριαρχίας; ’Ενέργεια είναι η εν ενεργεία δύναμη σε αντίθεση με τη δύναμη τη δυνάμει δύναμη. Αυτή η εν ενεργεία δύναμη είναι εκείνη που επι­ τρέπει τη διεύρυνση της περιοχής των πραγμά­ των στα οποία είναι δυνατόν να επιδράσουμε με την τέχνη. Τέχνη είναι η άλωση αυτού ακριβώς που την προκαλεί. Ακριβώς επειδή το πράγμα περικλείει μέσα του τη δύναμη που το κάνει να υπάρχει, την ενέργεια που το συνιστά ως ενεργούσα κι όχι απλώς ως δυνάμει δύναμη, γι’ αυτό μια εργασία της τέχνης μπορεί να προσλάβει την πραγματική της ισχύ για να παράγει πε­ ρισσότερη ισχύ. Η τεχνική, στην πρόθεσή της να παράγει ισχύ, αποκαλύπτει την ενέργεια του πράγματος ως ισχύ. Ηδη από την αρχαιότητα, η τεχνική είναι εγ­ χείρημα επικυριαρχίας, και κατ’ αυτόν τον τρό­ πο εγχείρημα πρακτικής της γνώσης. Δεν υπάρ­ χει γνώση καθαρή, αδιάφορη στην προσφορά της ισχύος, η οποία θα μπορούσε να συγκεκριμε­

νοποιηθεί σε λίγο πολύ τυχαίες τεχνικές εφαρμο­ γές. Υπάρχει η ουσία της τεχνικής που συσπει­ ρώνει τον κόσμο σε ένα έργο γνώσης. Δεν υπάρ­ χουν ξέχωρα η επιστήμη και η τεχνική, αλλά ο υπολογισμός αυτού που θεωρείται ενεργούσα δύναμη. Ο μύθος του Προμηθέα δεν είναι μια αυθαιρε­ σία του ποιητή, αλλά μια ακριβής διαβεβαίωση. Γνωρίζω, σημαίνει πάντοτε κυριεύω την επιστή­ μη, τη φωτιά και κατ’ αυτόν τον τρόπο αποχτάω παντοδυναμία. Η ιστορία της επιστήμης είναι αξεχώριστη από τους μύθους που τη συνοδεύουν και που φαινομενικά, διαφωνούν μαζί της. Δεν υπάρχει φυσική χωρίς μεταφυσική, χημεία χωρίς αλχημεία, θεωρία χωρίς γνώση, επιστήμονες χω­ ρίς τεχνίτες. Εν συντομία, η ιστορία της επιστή­ μης, των εξελίξεών της, των διαρκώς ανακυκλούμενων κρίσεών της, των πρακτικών της, των διαδικασιών και των δεξιοτήτων της, ξαναπαίζει κάθε φορά το ίδιο σενάριο που σκηνοθέτησε την έλευσή της: πώς θα κάνουμε να ξεπηδήσει η ενεργούσα δύναμη; Η τεχνική δεν είναι ένα υπο­ κατάστατο της επιστημονικής γνώσης γιατί η επιστημονική γνώση προϋποθέτει μια θέση απέ­ ναντι στην πραγματικότητα η οποία ήδη περιέχει το τεχνικό σχήμα: την αποκάλυψη δηλαδή του όντος και του πράγματος με τη δουλειά που γίνε­ ται σ’ αυτό. Το ξύλο αναγνωρίζεται ως ξύλο όταν δουλεύεται με βάση τη δεξιότητα που θα παράγει φλάουτο, αψίδα, καρέκλα και άγαλμα. Η πέτρα αναγνωρίζεται ως πέτρα όταν δουλεύε­ ται με σκοπό την κατασκευή του ομοιώματος ενός θεού, ενός προγόνου ή της αγαπημένης ύπαρξης. Το ον δεν το ζωντανεύει πια το πνεύμα αλλά η εν υπνώσει δύναμη που επικαιροποιείται στην ίδια την ενέργεια που την πραγματοποιεί

αφιερωμα/13 σαν οριστική άποψη της παρουσίας του ως πράγματος, ως αληθινής αιτίας της παραγωγής του, ως τελικού αιτίου. Η επιστημονική γνώση δεν είναι ποτέ ξέχωρη από μια ενεργητική πρα­ κτική. Η απώθηση αυτού του γεγονότος σημαί­ νει την εκδήλωση του συνδρόμου του Σχολείου: πίστη δηλαδή πως η εξέλιξη των γνώσεων πραγ­ ματοποιείται με την επαγωγική παραγωγή αι­ τίων. Αυτή η ψευδαίσθηση προέρχεται από την ιδιαίτερη μέθοδο της έκθεσης, από την αναγκαιότητα δηλαδή διάταξης του λόγου σύμ­ φωνα με μια λογική σειρά: εκτατική κρίση, η ιστορία της κότας και του αυγού. Από την πιο γενική θεμελιώδη έννοια να φτάνεις στις παράγωγες έννοιες. Ο καθηγητής που διδάσκει τις κατακτήσεις της γνώσης σε μια δεδομένη στιγμή θα έχει πάντα την τάση να τις θεωρεί ως όρους μιας αρχής της γνώσης. Έτσι θα συμπεράνει από κει μια διάκριση ανάμεσα στη θεμελιώδη έρευνα και στην εφαρμοσμένη έρευνα, την καθαρή επι­ στήμη και την τεχνολογία. Αυτή η ιδεαλιστική επιστημολογία παραβλέπει το γεγονός πως η πρακτική της γνώσης δεν είναι το αντίκρυσμα του γνωρίζοντος υποκειμένου εφοδιασμένου με τις κατηγορίες του και τις μεθόδους έρευνάς του και του προς γνώσιν αντικειμένου, εκτιθέμενου μέσα στην απλότητα του είναι του, δεόντως διαχωρισμένου και διακεκριμένου από όλα τα υπόλοιπα αντικείμενα. Η γνώση δεν είναι το μά­ τι που κοιτάξει και καταγράφει το περιορισμένο στην απλή του ουσία πράγμα, τον μη περιορίσι­ μο πυρήνα του που αποτελεί την ύλη του. Η γνώση είναι ένας μηχανισμός που ανακρίνει τον κόσμο - τα πράγματα, τα φυτά, τα ζώα, τους αν­ θρώπους - τα υποτάσσει δηλαδή στον πειραμα­ τισμό της, στοχεύοντας σε μια δουλειά αναμόρ­ φωσης, δημιουργίας μιας νέας μορφής που θα αυξήσει την ποσότητα των δυνάμεων. Η γνώση είναι χειραγώγηση δυνάμεων με σκοπό τη με­ ταλλαγή, το πέρασμα από μία μορφή σε μιαν άλ­ λη, από μια κατάσταση σε μιαν άλλη. Δεν είναι από τη μία μεριά οι έννοιες, από την άλλη τα όργανα, οι συσκευές ή τα μηχανήματα. Μια μηχανή είναι μια έννοια σε πράξεις· μια έν­ νοια δεν έχει νόημα παρά στο εσωτερικό ενός θεωρητικού μηχανισμού που συναρμόζει τις έννοιές του για να πάρει θέση για την πραγματικό­ τητα την οποία θέλει να συλλάβει και να ιδιο­ ποιηθεί. Πολύ πριν ο Ντεκάρτ διατυπώσει το «να γί­ νουμε κύριοι και κάτοχοι της φύσης» είχε δημιουργηθεί η συμμαχία ανάμεσα στο φυσικό και στο μηχανικό, στη θεωρία και στη δύναμη. Ό χι πως τα άτομα που αναζητούν την αλήθεια κι αυ­ τά που αναζητούν την αποτελεσματικότητα και την κυριαρχία έχουν ανάγκη να συναντιούνται ιδιωτικά και να υφαίνουν τους ιστούς μιας τερά­ στιας συνωμοσίας με σκοπό να καταχτήσουν και

να υποδουλώσουν. Αρκ'εί να πραγματοποιηθεί η αποκάλυψη της ίδιας ένέργειας, της ίδιας ενεργούσας δύναμης στο προς γνώσιν αντικείμε­ νο, αφού η δουλειά της τέχνης ή η δύναμη των ανθρώπων συνταχτεί σύμφωνα με κάποια συγκε­ κριμένη τάξη ενόψει ενός συγκεκριμένου σκο­ πού. Είναι ολοφάνερο πως επιστήμη και τεχνική διαπερνιούνται απ’ άκρη σ’ άκρη από τα ιδεολογικο-πολιτικά κοινωνικά δεδομένα, κι αντίστρο­ φα, πως η επιστημονικοτεχνική γνώση είναι μια μέγιστη κατάθεση για την πολιτική διαμάχη. Κα­ νένας λόγος δεν υπάρχει να αγανακτούμε γι’ αυ­ τό και να θέλουμε να επανέλθουμε σε μια καθα­ ρή επιστήμη και σε ήπιες μορφές ενέργειας. Ο Χάιντεγκερ επαναλαμβάνοντας το Νίτσε κατέδειξε πως η ουσία της τεχνικής δεν έχει τί­ ποτα το τεχνικό, γιατί δεν κάνει τίποτ’ άλλο από το να μεταφράζει ένα νέο τρόπο του είναι στον κόσμο, από τη στιγμή που το εγχείρημα της αλή­ θειας έχει ως προοπτική του την υποκατάσταση της διάνοιξης του πράγματος με την οριστική μο­ νιμότητα του προς γνώσιν αντικειμένου, το βά­ θος δηλαδή των δυνάμεων οι οποίες πρέπει να κυβερνηθούν και να αυξηθούν, από την ώρα που το ον θεωρεί τον εαυτό του ως πρόκληση για υπολογισμό, για ενασχόληση του νου, δεν υπάρ­ χει κανένας λόγος διάκρισης, ιεράρχησης ή κα­ ταδίκης των επιπέδων ανόδου της δύναμης. Η τεχνική του συλλογισμού δεν είναι διαφορετική στο βάθος της από την τεχνική του κτιρίου. Η ρητορική διάταξη αξίζει όσο και η διάταξη της γενετικής. Δεν υπάρχουν καθηγητές Νιμπούς όπως δεν υπάρχουν και καθηγητές Μαμπούζ. Ο Φάουστ είναι η καλή συνείδηση των ερωτευμέ­ νων με την ανθρωπότητα επιστημόνων, γιατί μπορούν να πουν πως παρόλο που έκαναν συμ­ βόλαιο με το διάβολο, ένωσαν όμως τη μοίρα τους με την ευτυχία των ανθρώπων. Ο μίστερ Τζέκυλ κι ο μίστερ Χάυντ. Έ να και το αυτό: να παραχθεί το πράγμα από την τελική του αιτία, με λίγα λόγια, να γνωρίσουμε το πράγμα επειδή το φτιάξαμε: δουλειά της τέχνης, τεχνική. Τι είναι λοιπόν η επιστήμη; Ποιο κενό έρχεται να γεμίσει; Μια έλλειψη βεβαιοτήτων. Ό ταν η βεβαιότητα είναι δω, η αγωνία φεύγει. Τεχνική: μια μηχανή που διώχνει το άγχος. Καταρχήν ταύτιση όντος και γνώσης· κατόπιν ταύτιση γνώ­ σης και επιστημονικής γνώσης· τέλος ταύτιση επιστημονικής γνώσης και πειραματικής κωδικοποιημένης λειτουργίας. Επιστήμη της τεχνικής, τεχνική της επιστήμης. Υπάρχει τίποτ’ άλλο στη ζωή; Φυσικά. Αυτό όμως είναι μια άλλη ιστορία. Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια 1 1. Στο γαλλικό κείμενο υπάρχουν οι αρχαίες ελληνικές λέξεις, γεγονός που δεν επιτρέπει μια διαφορετική μετάφραση, πα­ ρά την ταυτολογία που δήμιουργείται στην ελληνική από-

Πωλ Καρώ

Η επιστήμη και οι εικόνες της

Α π ό το ω ρ αίο π έτρ ιν ο ά γ α λ μ α του 19ου α ι., τύ π ο υ Ε μ π ο ρ ίο υ κ α ι Β ιομ η χα νίας, μ έχ ρ ι αυτά τα β ρ α β εία Ν ό μ π ελ π ο υ εμ φ α ν ίζο ντα ι μ ε λ ευ κ ό χιτώ να , ο χ ρ ό νο ς μ ια ς τη λεοπτική ς εκπ ομπ ή ς, π ερ νώ ντα ς α π ό τον τρ ελό επ ισ τή μ ονα κ α ι τον επ ισ τή μοναενερ γέτη της ανθρω π ότη τας, ζούμ ε π ά νω σε α ν τιφ α τικ ές κ α ι μ υ θ ο λ ο γικ ές εικ ό νες της επιστήμης κα ι α υτώ ν π ο υ τη ν κ ά ν ο υ ν. Ε ντο ύτο ις οι επ ισ τή μ ονες είν α ι ά νθ ρω ,π οι όπ ω ς ό λ ο ι ο ι ά νθ ρω π οι, μ ε τα π ά θ η τους κ α ι τις π ρ ο κ α τ α λή ψ εις τους. Κ α ι η επιστήμη, είτε το θ έλουμ ε είτε όχι, ζ ω ο γ ο ν εί σ ήμερα μ έχ ρ ι τις π ιο μ ικ ρ ές σ τιγμές της ζω ής μας. Η Δημοκρατία έχει αγάλματα στις πλατείες και στα δημαρχεία. Στο Παρίσι, στην ομώνυμη πλατεία, δεσπόζει, καλυμμένη από μπρούτζο, όχι μακριά από κει, στην οδό Ματζεντά 11, η Επιστήμη και η Βιομηχανία επαγρυπνοΰν στο πόδι, ανάμεσα σε δυο ορόφους, στην πρόσοψη ενός κτιρίου. Πάνω στο κτίριο του δημαρχείου, το Ρολόι (ο Χρόνος) στηρίζεται από την ίδια τη βιομηχανία τοποθετημένη αυτή την φορά δίπλα στην Εργασία. Αυτές οι ωραίες αλληγορίες δί­ νονται γενικά με νέες γυναίκες, σταθερές, πλη­ θωρικές και γενναιόδωρες, με πλούσιους γλου­ τούς, καθώς μαντεύει κανείς, κάτω απ’ τα μα­ κριά πλισέ φορέματα. Η εργασία, βεβαίως, εκ­ φράζει περισσότερο την ασχολία με χοντρά μπράτσα και φλέβες προεξέχουσες στο μέτωπο. Είναι η απλοϊκή εικονογράφηση των μεγάλων παιδαγωγικών μύθων του τέλους του προηγού­ μενου αιώνα. Αυτή αντικατέστησε σιγά σιγά μια

άλλη πιο παλιά εικονογράφηση των πολιτικών παιδαγωγών μιας άλλης σχολής ή εποχής, οι οποίοι, για να στηρίξουν την ηθική πλευρά του μηνύματός τους, εμφανίζανε πολλές φορές στη μέση των μορφών του χριστιανικού πάνθεον γυ­ ναικείες παραστάσεις, περιτριγυρισμένες για την καταπολέμηση της αμαρτίας από μερικές αρετές: την Πίστη, την Ευσπλαχνία, τη Σύνεση κλπ. Οι κυρίαρχες ιδεολογίες θέλουν έτσι να εκ­ φραστούν μέσα από μια ανθρωπομορφική φόρ­ μα, γενικά μέσα από αυτά τα μνημεία, κοινά και συχνά άσχημα, υποβασταζόμενα μόνο από τη συνήθεια, το φόβο ή το σεβασμό που εμπνέουν οι μύθοι, που αυτές οι χοντρές φόρμες θέλουν να ενσαρκώσουν. Στη Μόσχα, πρωτεύουσα μιας χώρας της οποίας οι πεποιθήσεις είναι σταθερές, μπορεί να βρει κανείς στην τύχη πλατείες και δρόμους: η φιλία των Λαών, ο Εργάτης, η Κολχοζιάνα. Αλλά στο Παρίσι, εκτός από αυτό που

αφιερωμα/15 μένει από την Τρίτη Δημοκρατία, η μοντέρνα ιδεολογία, αναμφίβολα κυματίζουσα, δεν εκ­ φράζεται πια τόσο καθαρά με τη δημόσια αγαλματοποιία. Μερικές φορές είναι αφηρημένη, αλ­ λά το ηθικό της μήνυμα είναι αβέβαιο, η Σπείρουσα που θα μπορούσε να είναι ακριβώς η Οι­ κονομία, θεά της ημέρας, χρησιμοποιείται λίγο, ακόμη και πάνω στα τελευταία συνήθη γραμμα­ τόσημα, η γυναικεία φιγούρα έχασε κάθε σχέση με τη Δημοκρατία αφού δε μένει παρά μόνο η λέξη Γαλλία. Αυτές οι μικρές λεπτομέρειες δεί­ χνουν ότι η Δημοκρατία δεν είναι πια ένας δια­ καής πόθος και τα ακόλουθά της, η Βιομηχανία, η Επιστήμη και η Εργασία είναι εξίσου οπισθοδρομικές με τις θεολογικές Αρετές. Είναι τα μο­ ντέλα ενός άλλου καιρού. Σήμερα το ιδεώδες μας αναπαρίσταται πρώτα στην αστική και λαϊκή ει­ κονογραφία: η διαφήμιση το εκφράζει γενναιό­ δωρα. Οι επιτυχίες δείχνουν ότι ψάχνουμε ίσως την Ευχαρίστηση και την Ομορφιά. Η επιστήμη της αγαλματοποιΐας, λοιπόν, μύ­ θος της Βιομηχανικής κοινωνίας, μύθος του πα­ ρελθόντος, μύθος ξεπερασμένος. Ρωτώ τους γειτονές μου: ο Τζων σκέφτεται ότι το να ψάχνεις είναι το πιο ωραίο επάγγελμα του κόσμου, ότι η επιστημονική μέθοδος είναι θαυ­ μαστή ότι η έρευνα είναι καθαρή και ανιδιοτε­ λής· μερικές φορές ο επιστήμονας, ο λίγο αφηρημένος καθηγητής, είναι βεβαίως εν αγνοία του διεφθαρμένος από κάποιον χυδαίο, ή μάλλον, οι ερευνές του μεταστρέφονται αλλού, ίσως από τον στρατιωτικό, ίσως από τον πολιτικό, αλλά στο σύνολο δουλεύει για το καλό της ανθρωπό­ τητας με πειθαρχία, αυταπάρνηση και υπομονή, προετοιμάζει μεθοδικά το μέλλον χωρίς να ξέρει όμως αυτό που θα χρησιμεύσει αληθινά από τις έρευνές του. Η Αν-Μαρί σκέφτεται ότι η επιστήμη δεν την ενδιαφέρει, ότι είναι, σε χρόνους φωτός, πολύ μακριά σε φουτουριστικά διαστήματα ανάμεσα στους πλανήτες, ένας κόσμος απομονωμένος μέ­ σα στον πύργο του από ελεφαντόδοντο, ένας κό­ σμος χωρίς γυναίκες γιατί ποτέ, λέει, οι γυναίκες δεν εκφράζουν την επιστήμη ενώ συχνά είναι πο­ λιτικοί αρχηγοί. Μέσα στο αποκλειστικό γκέτο της η επιστήμη δεν είναι αδιάφορη, δεν είναι αθώα, είναι αποενσαρκωμένη, μακιαβελική. Οι αποθαρρυμένοι ανώνυμοι επιστήμονες, εμφανί­ ζονται απότομα εκ του μηδενός, μέσα στο φως ενός βραβείου Νόμπελ, όπως οι γίναντες της σκιάς, ενώ το μπροστινό μέρος της σκηνής είναι κατειλημμένο από τους επιστήμονες-βεντέτες, οι οποίοι δεν είναι παρά άνθρωποι της επικοινω­ νίας. Η γλώσσα της επιστήμης δεν έχει πια τίπο­ τα το ανθρώπινο, όλα όπως οι αντιδράσεις της, τα ρομπότ της, οι μηχανές της που μιλούν. Ίσως άλλοτε, στον 17ο και 18ο αι., η επιστήμη και ο ουμανισμός να βάδισαν μαζί, αλλά στην εποχή

μας είναι ο καιρός των χειρισμών. Οι ακραίες γνώμες του Τζων και της Αν-Μαρί πλαισιώνουν αυτό που φανερώνουν οι σφυγμο­ μετρήσεις γνωμών πάνω στην επιστήμη, το μισό του πληθυσμού είναι μάλλον υπέρ, το άλλο μισό είναι ανάμεσα στο υπέρ και το κατά.

Μια αναρχίζονσα πρακτική Τελικά, η εικόνα της επιστήμης στην κοινή γνώμη είναι πάντα η σκιά του επαργυρωμένου Αγάλματος πάνω στον τοίχο. Τα μεγάλα του υπολείμματα επιβάλλουν ακόμη το σεβασμό ή γεννούν την οργή. Ξέρουμε καλά ότι κατά τις στάσεις ή τις επαναστάσεις καταστρέφονται τα αγάλματα. Το πρόβλημα είναι ότι το άγαλμα δεν είναι το πράγμα, όσο κι αν οι ίδιοι οι επιστήμο­ νες έχουν καμιά φορά κάποιο συμφέρον για να αφήνουν να πιστεύεται κάτι τέτοιο. Η απάτη εί­ ναι πιθανή, διότι το κοινό δεν ξέρει πώς γίνεται η επιστήμη: φαντάζεται ότι η γνώση είναι όπως ένα μεγάλο επίσημο βιβλίο όπου γράφονται από­ λυτες αλήθειες των οποίων η καταπιεστική εξου­ σία επιβάλλεται σε όλους αμείλικτα. Αυτή η ει­ κόνα είναι κληρονομημένη από τετράγωνες πε­ ποιθήσεις διδασκόντων της 3ης Δημοκρατίας. Ανάμεσά τους, αυτή της ανωτερότητας των αξιών του δυτικού πολιτισμού. Αυτό μας κόστι­ σε η αποικιοκρατία. Δεν είναι πολύ περίεργο ότι η επιστήμη είναι αρκετά ύποπτη στον Τρίτο Κό­ σμο. Χρειάστηκε στις μέρες μας η φήμη ενός αμερικανού καθηγητή αυστριακής καταγωγής, του Πωλ Φαϊεράμπεντ, ώστε το θέμα της αληθινής φύσης της επιστημονικής δραστηριότητας να τε­ θεί τελικά με πειραματικούς όρους. Ο Φαϊεράμπεντ λέει ένα απρόσμενο γεγονός. Ισχυρίζεται ότι η επιστημονική πρακτική δεν είναι μια λογι­ κή μηχανή και ότι αντίθετα είναι αναρχίζουσα ή μάλλον ντανταϊστική. Ό χ ι απλώς δεν είναι ένα μοντέλο ισορροπημένης κατασκευής αλλά, αντί­ θετα, είναι μια πυραμίδα αβέβαιων υποθέσεων και σκοτεινών γεγονότων ακατανόητων και κα­ κώς ελεγμένων, μια υπεροπτική άγνοια που δεν αξίζει ούτε σεβασμό ούτε υπακοή, που δεν έχει το δικαίωμα να διεκδικεί καμιά διανοητική υπε­ ροχή, και η οποία οφείλει να επιστρέφει στην ίδια σειρά με τους μύθους, τη μαγεία ή την ιστο­ ρία. Η επιστήμη τελικά είναι μια απάτη, ή καλύ­ τερα ένας μύθος μαγισσών, μια ψεύτικη ιστορία. Επιπλέον η επιστήμη είναι το βασίλειο της Ανεπιείκειας και του ολοκληρωτισμού. Χωμένη μέσα στις πεποιθήσεις και τα δόγματά της, πνίγει εξαρχής κάθε αμφισβήτηση. Επιβάλλει με τα ταμπού της φαινομενικά όρια στη φαντασία, σπάει κάθε αντίθεση, καταφέρνει τις αλήθειες της βιαίως, καταπονεί με τη δύναμή της κάθε

16/αφιερωμα αμφισβήτηση: η πνικτική της ατμόσφαιρα είναι αυτή ενός ηθικού γκουλάγκ. Το πιο αστείο είναι ότι ο ανυπόφορος αυστροαμερικανός, θαυμαστής του Κιγκ Κογκ, έχει ενμέρει δίκιο. Η επιστήμη δεν προοδεύει συχνά μέ­ σα στην ωραία λογική γραμμή που υποβάλλουν οι επιστημονικές αναλύσεις του Πόπερ. Τα μεγάλμ μελετηρά κεφάλια σκυμμένα στη μελέτη μες τη σιωπή των γραφείων, δεν υπάρχουν παρά μό­ νο μες την φαντασία των συγγραφέων κινουμένων σχεδίων ή τηλεοπτικών σειρών. Οι άνθρω­ ποι που κάνουν την επιστήμη βρίσκονται μέσα στη δίνη των παθών της ζωής και πολύ συχνά κάθονται πάνω στην αυστηρή λογική ή την αδιάλλακτη επαγωγή για να αναλάβουν κάποια τρέλα ή φαντασία. Άλλοτε, πολύ χειρότερα, η σκληρότητα δε χρησιμεύει παρά να καλύπτει το χάος των φα­ νταστικών παρεκκλίσεων. Από αυτές τις παρεκ­ κλίσεις βγήκαν πολλές μεγάλες ανακαλύψεις· οι δημιουργοί συμμετείχαν για λίγα πράγματα, το επιπλέον δεν ήταν αυτό που έψαχναν. Ο Κοπέρνικος τοποθετεί τον Ήλιο στο κέντρο των τροχιών των πλανητών με μια πράξη ερμητι­ κής πίστης στον Ηλιο-Βασιλιά του Corpus Hermeticum, αυτή η συλλογή των κειμένων του 2ου αι., κάμινος αναμμένη από το Ισλάμ, εξάπτει υπογείως τις φαντασίες του δικού μας Μεσαίω­ να, καίει τον Δάντη, τον Νίκολας ντε Κυζ, Μπρούνο, Γαλιλαίο, Κέπλερ, αστρολόγο του οποίου η μητέρα είναι κατά το ήμισυ βασανισμέ­ νη για μαγεία, ανακαλύπτει τους νόμους της για­ τί διαβάζει στον ουρανό τα πλατωνικά στερεά σώματα της περιγραφής του Τιμαίου. Αυτός που όλος ο κόσμος θεωρεί ιδρυτή της μοντέρνας ουράνιας μηχανικής, ο ίδιος ο μεγά­ λος Νεύτων, είναι ένας θοφώτιστος τρελός της αλχημείας που γράφει στις εξισώσεις του, κάτω από τη φόρμα της έλξης, ένα νόμο καθολικής αγάπης για να επιζήσουμε στην αστρολογία μας. Πιο κοντά μας, δεν είναι καλύτερο, οι εφευρέτες των ακτινών X, οι ασχολούμενοι με τους πρώ­ τους καθοδικούς σωλήνες, υπολογίζουν τον πα­ γκόσμιο αιθέρα και ελπίζουν να συζητούν με τους πεθαμένους. Τέλος πρόσφατα, στο συνέδριο της Κόρντοβα, βλέπουμε ένα βραβείο Νόμπελ του οποίου οι ανακαλύψεις τείνουν να επαναστατικοποιήσουν την τεχνολογία που πιστεύει στο αστρικό σώμα.

Εκβιάζοντας την αναγνώριση «Οι μεγάλες βαθιές πορείες στο μέτωπο της γνώσης είναι τα αποτελέσματα της εγκεφαλικής δραστηριότητας έχουσας παραισθήσεις «μονομαΛίακών τυφλοποντικών», όπως έλεγε ο Αϊνστάιν. Βεβαίιος, πρέπει ο ονειροπόλος να στηρίζει τα

όνειρά του σε μια στέρεα, γερή επαγγελματική πείρα του καλού μαθητή, του πολύ δυνατού, αλ­ λιώς η έμπνευση και η φώτιση δεν μπορούν να γεννηθούν από το τίποτα. Η διάταξη να ανακα­ τεύουμε την τέλεια γνώση και την πίεση του ε­ γκεφάλου για την έκστασή μας έρχεται από μυ­ στικούς μεσαιωνικούς ναρκομανείς του Ισλάμ και είναι σ’ αυτούς που οφείλουμε την εκ νέου αρχή της γνώσης στη Δύση. Ό ταν η τρύπα έχει γίνει, η λογική και οι μέθοδες, εν προκειμένω ο Ντεκάρτ, φτάνουν σε βοήθεια, είναι ο Λαπλάς μετά τον Νεύτωνα: το δόγμα φτιάχνεται, στηρί­ ζεται, σταθεροποιείται, εγείρεται μέχρι ένας άλ­ λος γίγαντας να ρίξει την κατασκευή καταγής. 'Οτι η επιστήμη δεν είναι ποτέ βέβαιη για τί­ ποτα, δεν περιμέναμε τον Φαϊεράμπεντ για να το πει. Ο Βίκτωρ Ουγκώ μεγαλειωδώς το εξήγησε στον Ουίλλιαμ Σαίξπηρ συγκρίνοντας την Τέχνη με την επιστήμη. Έδειξε πως η επιστήμη χτιζό­ ταν με την αυτοκαταστροφή, όπως μια φωτιά που καίει σωρό υπολειμμάτων: «Το σχετικό που την (επιστήμη) κυβερνά, εκεί εντυπώνεται και αυτή η σειρά των αποτυπωμάτων του σχετικού, όλο και περισσότερο ομοιάζουσα με την πραγ­ ματικότητα αποτελεί την ασταθή βεβαιότητα του ανθρώπου. Στην επιστήμη τα πράγματα ήταν αριστουργήματα και δεν είναι πια». Δόγματα λοιπόν τέλος: «η επιστήμη βαδίζει στο να διαγραφτεί μόνη της». Είναι λοιπόν λά­ θος να πούμε ότι ή επιστήμη είναι καθορισμένη στην ακινησία της δικτατορίας, στηριγμένη στις αμετάβλητες και καθορισμένες αλήθειες της. Αλήθεια και ψέμα συγχρόνως, διότι η επιστήμη είναι μια μάχη όχι μόνο ενάντια στην ύλη, αλλά μια μάχη ανθρώπων: Μπρούνο Λατούρ και Πάολο Φάμπρι έδωσαν ένα γραφικό παράδειγμα με τη λεπτομερειακή ανάλυση της στρατιωτικής σημασίας ενός άρθρου των θετικών επιστημών, προφανώς αθώο, αλλά που δεν είναι παρά ένα κομμάτι πολέμου μιας ομάδας ερευνητών που προσπαθεί να αναγνωρισθεί, από το επιστημονι­ κό σύνολο, η αλήθεια τους σε βάρος της αλή­ θειας των άλλων. Ό πω ς ένα ριγκ μπροστά στο κοινό των μποξέρ. Αυτή η σκοτεινή μάχη για να εκβιάσουν την αναγνώριση περνάει από το γρά­ ψιμο και το εργαστήριο. Η επιστήμη τελικά αποτελείται από δάση εξα­ φανισμένα στο βουνό του χαρτιού, το οποίο στη­ ρίζει τυπωμένα τα αποτελέσματα χιλιάδων ερευ­ νών μερικώς δημοσιευμένων σε αναρίθμητα ειδι­ κευμένα περιοδικά. Αυτά τα άρθρα αποκρυ­ σταλλώνουν την περηφάνεια και τα φαντάσματα των συγγραφέων τους. Είναι η έκφραση του εγώ τους, ο τίτλος τους στον καθολικό θαυμασμό. Πάνω στις σελίδες τους κοιμούνται φίλοι τους και εχθροί τους, συχνά πρόσωπα άγνωστα, δια­ σκορπισμένα πάνω στον πλανήτη, συνομιλητές αόρατοι αλλά άγριοι, άσπονδοι κριτές. Αυτή η

αφ ιερω μα/17 παραγωγή γεμίζει τις βιβλιοθήκες. Αναδύονται μόνο, επιζούν λίγο μες τον χρόνο, μερικές σπά­ νιες πολύτιμες πέτρες, οι άλλες χάνονται κάτω από τις παραγραφές του Ουγκώ, κάτω από τις επιθέσεις που τις θάβουν, κάτω από την τεχνική εξέλιξη που πολλές φορές καθιστά γελοία τον κόπο και τον μόχθο. Η επιστημονική «λογοτεχνία» είναι η λογοτε­ χνία του εφήμερου, και είναι εντούτοις η δόξα του εφήμερου που ρίχνει τον ερευνητή στην έφο­ δο των εντοσθίων της ύλης. Και με όλα τα μέσα, τη μηχανή, τον υπολογισμό, το όνειρο, τη ρα­ διουργία, με ο,τιδήποτε για να είναι ο πρώτος, να ρίξει στην πλειονότητα διεφθαρμένων ανα­ γνωστών, αδιάφορων, για την αποτυχία μιας γροθιάς ανταγωνιστών, την καθοριστική επιβε­ βαίωση: «Βρήκα». Αν κάποιος θέλει να πεισθεί για την αλήθεια αυτής της άγριας και πυρετικής ατμόσφαιρας μακριά από τη χαμογελαστή γαλήνη των αγαλ­ μάτων, ας διαβάσει το Διπλό Έλικα του Γουώτσον.

Η πραγματική κουλτούρα της εποχής μας Από αυτό το χάος εγωισμών, παθών και φιλο­ δοξιών, αναδύεται σιγά σιγά κάτι άλλο που μεταφέρεται από τη θορυβώδη δραστηριότητα στη σύγχυση της καθημερινής μας ζωής. Συνέπεια αυτής της ακαταστασίας που είναι η επιστημονι­ κή δραστηριότητα, είναι η ιδιοποίηση της φύσης από τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος είναι ένας δαμα­ στής. Διαλέγει και χρησιμοποιεί. Ο συλλογικός μηχανισμός που το επιτρέπει είναι η επιστήμη. Στη νεολιθική εποχή αντλούν μέσα από το απέ­ ραντο ρεζερβουάρ βοτανικών και ζωολογικών γνώσεων των ανθρώπων της εποχής, για να δια­ λέξουν φυτικά και ζωϊκά είδη για την καλλιέρ­ γεια και την κτηνοτροφία. Σήμερα, ο άνθρωπος καταγίνεται να δαμάσει τα στοιχειώδη μόρια, για να γεμίσει τα τρανσίστορ και τις τηλεοράσεις. Το τελικό προϊόν αυ­ τής της δραστηριότητας είναι αυτό που ο Μάρσαλ Μακ Λιούαν αποκαλεί μέσα μαζικής ενημέ­ ρωσης, αρχίζει από το ρούχο, τι βαφές, τα μπι­ ζού, τελειώνει με την ηλεκτρονική και την εικό­ να. Σ’ όλες τις περιπτώσεις είναι μια επέκταση των αισθήσεών μας: το δέρμα, τα μάτια, το αυτί, ο εγκέφαλος, και με το φαρμακείο, οι άλλοι αδέ­ νες. Την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους τη βλέ­ πουμε: τα καινούρια όργανα είναι στην άκρη των δακτύλων μας: αρκεί να πιέσουμε το κου­ μπί, να γυρίσουμε το καντράν, να ακουμπήσουμε πάνω στον επιταχυντή. Ό λα αυτά είμαστε εμείς, αυτό μας ώθησε και αυτό δεν έχει να κάνει με τα

παλιόχαρτα που λυγίζουν τά ράφια των επιστη­ μονικών βιβλιοθηκών. Εντούτοις όλα από κει προέρχονται: σ’ αυτή τη μάζα άχρηστων λέξων μερικές βλάστησαν, με­ ρικές που ωστόσο δεν μπόρεσαν να υπάρξουν παρά επειδή η ολότητα των άλλων άνθισε πάνω στο χαρτί. « Από την Επιστήμη στην Τεχνολογία η συνέ­ χεια είναι τυχαία διότι οι γέφυρες κρατήθηκαν, αλλά η μια, ασταμάτητα, θρέφει την άλλη. Χάρη σ’ αυτήν, δαμάσαμε σ’ έναν αιώνα το ηλεκτρόνιο και το φωτόνιο. Φυλακισμένα, τρέχουν στα σπίτια μας, υπηρέ­ τες των ευχαριστήσεών μας. Μέσω αυτών, η επι­ στήμη που δούλευε μέχρι τότε αποκλειστικά στο χρηστικό, τη δύναμη και την τροφή, έγινε η συ­ νένοχος των παιγνιδιών μας: η επιστήμη εισήγαγε το παιγνίδι στην ζωή μας. Αμέσως η κοινωνία μας έγινε αυτή του θεάματος, ο κόσμος μειώθηκε σ’ ένα «ολικό χωριό», αυτό το στενό θέατρο, που έρχεται το βράδυ να παρουσιάσει κάτω από τις στέγες μας το μπαλλέτο των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων και τη ροή μικροσκοπικών αρνητικών φορτίων φυλακισμένων σε χάλκινα καλώδια και τρανζίστορ. Εαν ξέρουμε να τοποθετούμαστε, η κοινωνία των ενδιαφερόντων, η κοινωνία των παιγνιδιών είναι το δώρο του χαμένου χρόνου και της ελευθερίας να χαρούμε χωρίς να παρα­ κουραζόμαστε ή να εξαντλούμαστε.

Για τον πρώην κάτοικο των σπηλαίων, πριν πολλά εκατομμύρια χρόνια, μπορεί να είναι το τέλος του χρόνου, του πόνου και του άγχους· ο νέος χρόνος του ελέγχου πάνω στη δυστυχία και η γέννηση καινούριων δυνάμεων δημιουργίας, ένα ζωογόνο αίμα για την Τέχνη. Αλλά πάνω σ’ αυτήν τη δυνατότητα, πάνω σ’ αυτό το άνοιγμα υπερίπταται το τρομερό φάντασμα της ανθρώπι­

18/αφιερωμα νης δυστυχίας: το μίσος για τον άνθρωπο. Αυτό το μίσος που, μαζί με τα εργαλεία και τα παιγνί­ δια, ψάχνει απεγνωσμένα όπλα για να σκοτώσει, πάντα καλύτερα, πάντα πιο /ρήγορα. Η συμμαχία, που κατηγορούσε ο Βιανσόν-Ποντέ «του σπαθιού με την εξίσωση». Μοίρα! Η επιστήμη είναι η θανατοκρατική προδοσία που τρομοκρα­ τεί τον Μισέλ Σερ; Αλλοίμονο, είναι μια ιδέα πολύ διαδεδομένη, πολύ κοινή έκτοτε. Η επιστή­ μη είναι ο πόλεμος, είναι υπεύθυνη των δεινών της αστικής μας συσσώρευσης, της μηχανικής κατανάλωσής μας, της αραίωσης των ευαίσθη­ των ουσιών του αέρα που αναπνέουμε και των τροφών που τρώμε. Και αναστενάζουμε μετά από κάποια χρυσή ηλικία και εκθειάζουμε σαν μόνο φάρμακο την επιστροφή στη θρησκεία με την ποινή να στερηθεί τον 21ο αι.

μάχη των ραδιοκυμάτων γύρω από το Παρίσι σήμερα, είναι ένα παράδειγμα. Η εξουσία γλι­ στράει, το ελεύθερο ραδιόφωνο είναι για αύριο, αλλά δεν υπάρχουν πια πλεονεκτικές επικοινω­ νίες ούτε μήκη κύματος κρυμμένα. To CB είναι ήδη ξεπερασμένο: τα γιαπωνέζικα ραδιόφωνα με 12 ταινίες (συχνότητες, αστυνομία, χωροφυλακή, ραδιο-τηλέφωνο κλπ.) πουλιούνται από χέρι σε χέρι στα προάστια. Αύριο, η μικροηλεκτρονική και η μικροπληροφορική θα κρύψουν άλλα μονοπώλια. Η επιστή­ μη είναι το μέλλον του ατόμου του οποίου η προστασία περνάει από τη γνώση, πρέπει να την ανακτήσει, να μάθει: Να διαδώσουμε την επιστήμη είναι μια επεί­ γουσα ανάγκη. Είναι ο καταπληκτικός στόχος της εποχής μας, η επιστήμη προσφέρει την ελευ­ θερία, ελευθερία να διαλέξεις, ελευθερία ε­ νάντια στον καταπιεστή, απομυθοποιεί τα σλό­ γκαν, κυνηγάει τους προγονικούς τρόμους. Ποιός έκανε περισσότερα για την απελευθέ­ ρωση της γυναίκας, το δικαίωμα ψήφου ή το χά­ πι;

Όμως ας κοιτάξουμε κατάματά την Επιστήμη παρόλες τις τρέλες της, αυτή είναι η αληθινή κουλτούρα της εποχής μας, είναι σ’ αυτήν και από αυτήν που ασκούνται, πάνω στο νεωτερι­ σμό, το ταλέντο και η δημιουργικότητα. Μας προτείνουν να την ανταλλάξουμε με. τη «θρησκεία»: πώς να μην τρομοκρατούμαστε από Οι νέοι βάρβαροι βασιλείς τις μεγάλες παρατάξεις των δολοφονημένων, φριχτών εγκλημάτων, άσπλαχνων καταπιέσεων που σέρνουν πίσω τους θρησκείες είτε είναι ποι­ Εάν η επιστήμη είναι η Νέα Κουλτούρα, το κιλίες θεολογιών είτε πολιτικών ιδεολογιών που πρόβλημα είναι ότι οι πρίγκηπες που μας κυβερ­ τολμούν μερικές φορές να μεταστρέφουν προς νούν είναι οι νέοι βάρβαροι βασιλείς. Η πλειοόφελός τους το όνομα του επιστήμονα; Είναι αυ­ ψηφία των πολιτικών, των υπαλλήλων, των ειδι­ τές οι ιδεολογίες, αυτές οι αποκαλυφθείσες θρη­ κών της πληροφορίας είναι από αυτή την πλευρά σκείες που ακριβώς εκμεταλλευόμενες την ευπιάσχετοι. Για μια κοινωνία που στηρίζεται έκτοτε στία και την άγνοια των μαζών, διέφθειραν τις ολοκληρωτικά στην Επιστήμη και την Τεχνολο­ προόδους της γνώσης για να τις υποτάξουν στον γία είναι μια σοβαρή κατάσταση: αυτό το διαζύ­ αιμοβόρο παραλΟγισμό τους.· Είναι, η πιο επεί­ γιο οδηγεί στην αυτοκτονία. Και συντηρείται. γουσα προσπάθεια της ανθρωπότητας να μειώ­ Οι πρίγκηπες παθιάζουν να δώσουν μια εικό­ σει αυτές τις τρέλες. Η επιστήμη προσφέρει να της επιστήμης που είναι στο μέτρο της ακριβώς τα μέσα, γιατί στην εποχή μας, η τεχνο­ άγνοιάς τους. Το σφάλμα, η αντιεπιστημονική λογία, τα καινούρια μέσα ενημέρωσης, α π ο δ ί­ υποψία συντηρούνται, παραδείγματος χάρη σε δουν την ελευθερία στο άτομο και μπορούν να μας με την έλλειψη προγραμμάτων διδασκαλίας, κάνουν να ξεσπάσουν οι ολοκληρωτισμοί του· πληκτικά, ξερά και ψυχρά, καθυστερημένα, από γκουτεμβεριανού συγκεντρωτικού συστήματος, το δημοτικό στο Παν/μιο από δεκάδες χρόνια αυτές οι αυτοκρατορίες, αυτά τα ενωμένα κρά-~ πάνω στις αληθινές γνώσεις, θυσιασμένες πάνω τη, καταπατητές ιδιομορφιών, φουσκωμένοι από στο βωμό των ανθρωποτήτων που μορφάζουν, ολοκαυτώματα, διαπλασμένοι από ντροπές. Βε­ ψιθυρίζουν στα γαλλικά άλλης εποχής μικρολοβαίως είναι αυτά τα κράτη, είναι οι Δυναστείες, γίες για να κοιμηθούν οι κοντέσες. Οι φιλόσοφοι που συχνά από διάθεση δύναμης υποστήριξαν στηθοσκοπούν σοβαρά μια συγκεχυμένη επιστη­ και ενθάρρυναν την επιστημονική δραστηριότη­ μολογία που μπερδεύει τα νήματα πέρα από το τα. Αλλά δημιούργησαν μια δύναμη με την συγκεκριμένο. Οι τηλεοράσεις, τα μέσα μαζικής οποία θα αναγκαστούν να συμβιβαστούν. ενημέρωσης δεν ξεδιαλέγουν παρά μύθους μαΉ δη βλέπουμε παντού ατομικές καταχρήσεις, γισσών περιθωριακούς και θεαματικούς. Ό λοι η επιστημονική κουλτούρα κερδίζει και συχνά επιδεικνύουν τις παρα-επιστήμες, το θαυμάσιο, κερδίζει από τη βάση, από το λαό- όχι από τα τη θεία αστρολογία, την ευκολία της «άμεσης» σχολεία, από την πρακτική η επιστημονική ενα­ γνώσης με την «αποκάλυψη», την απάτη. σχόληση διαδίδεται. Αυτή η διάδοση είναι αργή Ακόμη και η διανόηση είναι συνένοχος αυτού αλλά βέβαιη. Αποδίδει στο άτομο την εξουσία. του πνιγμού, η Φρανς-Κυλτύρ π.χ. καταφέρεται Την εξουσία της επικοινωνίας και της γνώσης. Η ορμητικά στους ακροατές της τις ώρες της εκ-

αφιερωμα/19 πομπής που θα μπορούσανε καλύτερα να χρησι­ μοποιηθούν σε μια αληθινή εκπαιδευτική απο­ στολή, με την ευκαιρία του ξακουστού συνε­ δρίου της Κόρντοβα, όπου κουράζουν τους κατά τα άλλα λαμπρούς επιστήμονες που κάνουν να πιστέψουν ότι το προσωπικό μυστικό ναρκωτικό που τους ωθεί είναι η επιστήμη. Ήταν πάντοτε έτσι, το είδαμε, η Ιστορία επανατοποθετεί αυτά τα όνειρα ή τα αγνοεί. Η Επιστήμη η αληθινή, είναι ωραία. Αντί να στρεψοδικούνε πάνω στις παλιές φόρμες των πρώτων αρχών της κβαντικής θεωρίας, οι συμμετέχοντες στο συνέδριο θα μπορούσαν να αναλύ­ σουν την ομορφιά του θαυμάσιου οικοδομήμα­ τος της ερμηνείας που αυτή προσφέρει από την ύλη, όπως ένας καθεδρικός ναός. Στην αιχμή της ανακάλυψης, οι γιγάντιες μέθοδες της θεωρίας των ομάδων συμφιλιώνουν την αρμονία του κό­ σμου με την καθαρότητα θεωριών πάνω στον αριθμό, και είναι η ανάμνηση των πυθαγορείων περισσότερο παρά το σκοτάδι της Βέδας, που θα ’πρεπε να επικαλεστούμε. Επίσης το να διαχωρίζουμε τη συνείδηση από το μοριακό της στήριγμα είναι να κάνουμε καλή αγορά της φανταστικής μας άγνοιας του μεγάλου δρόμου που μένει να διατρέξουμε για να εξηγή­ σουμε τα εκατομμύρια των εγκεφαλικών κυττά­ ρων και της πειραματικής δράσης της χημείας πάνω στη συνείδηση. Η επιστήμη είναι ακόμη στο στάδιο του ψελλίσματος, είναι πολύ νέα για να καταλάβει το πνεύμα. Μαζί με τα τρελά μυα­ λά, έχει ανάγκη από τεχνίτες, από εργατικούς, από καλλιτέχνες που υπομονετικά θα αποκαλύψουν στρώματα στρώματα, προς κατάπληξή μας, τις πολυτέλειες του Σύμπαντος και της ίδιας μας της φύσης. Στο μοντέρνο κόσμο, εκεί βρίσκονται η ποίηση, η περιπέτεια, η ομορφιά, το καινού­ ριο. Ας μην αφήσουμε γελοίες οπισθοδρομικές κερδοσκοπίες να αναπαραστήσουν καταχρηστι­ κά την επιστήμη. Ας την ξεριζώσουμε από τους άσχετους μανια­ κούς, διεφθαρμένους από τα όνειρα της δύνα­ μης. Από μόνη της η Ανθρωπότητα, θα μπορέσει να συνειδητοποιήσει ότι ζει στο παρόν και όχι για αόριστες υποσχέσεις κάποιου υποθετικού μέλλοντος που δεν είναι παρά το μηδέν ή η ψευ­ δαίσθηση, σαδιστικές εφευρέσεις, εγκληματικοί μύθοι που έσβησαν το λουλούδι παλιών υπάρ­ ξεων. Η επιστήμη μάς αφήνει να εισχωρήσουμε στον κήπο της, μπορεί να είναι ανοιχτή σε όλους, ας γευτούμε την ευχαρίστηση να απολαύ­ σουμε την ομορφιά της ζωής, τη λάμψη του κό­ σμου, το ενδιαφέρον των παιγνιδιών και τη γεύ­ ση της μοναδικής παραξενιάς του φθαρτού μας όντος. Ας κάνουμε να δονηθεί αυτό το καταπλη­ κτικό όργανο της γνώσης που είμαστε. Μετάφραση: Τασούλα Φραγκοπούλου

η yea

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΣΕΠΤΕΜ ΒΡΙΟΣ 1987, ΤΕΥΧΟΣ 35 ΑΠΟΞΗΡΑΝΣΗ ΤΗΣ ΔΡΑΝΑΣ Γράψουν Μιχάλης Μοδινός, Βασίλης Γκούτνερ, Πλούμης

Χανς

Γκέρεντρουπ,

Τάκης

ΚΛΙΜΑ_________________________ Κίμων Χατζημπίρος: Το διοξείδιο του άν­ θρακα και το μέλλον της Γης ΒΟΣΚΟΤΟΠΟΙ___________________ Β. Φάκαρος, Δ. Τσαντίλης: Τρόμος στο δάσος ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ_______________ Αλυκές του Αιγαίου

Δώρα Πετανίδου:

ΝΕΣΤΟΣ________________________ Γιώργος Σαμιώτης: Συμβούλιο της Επικρά­ τειας. Όχι στο διαλυτήριο ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ________________ Το πείραμο της Απεράθου

Η. Ευθυμιόπουλος:

ΕΝΕΡΓΕΙΑ______________________ Ομάδα Οικολόγων Νάξου: Πρόχειρη κι επι­ ζήμια η απόφαση του Δήμου Νάξου ΦΥΣΗ ___________________ __ Κίνδυνος εξαφάνισης της αρκούδας στην Ελλάδα ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ____________________ Γ. Σφήκα: Κρήτη και Κύπρος, ομοιότητες και διαφορές ΕΡΕΥΝΑ________________________ Πως βλέπουν οι αναγνώ­

Δ. Παπαϊωάννου:

στες τη Ν.Ο. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ___________________ • Δ. Κόντου: Η Ύδρα των Νεοελλήνων • Λουκία Ρικάκη: Ecovision '87 • Τζ. Χαροκόπου: Το 'χωροθέατρο του Βούπερταλ

20/αφιερωμα

Αλαίν Ζωμπέρ

Επιστήμη και Φ ιλοσοφία Η επιστημολογία ή, καλύτερα, οι επιστημολογίες κυριαρχούν εδώ και αρκετές δεκαετίες στη φιλο­ σοφική συζήτηση. Ιδιαίτερα η αντίθεση ανάμεσα στο λογικό θετικισμό των Αγγλο-σαξώνων και το διαλεκτικό υλισμό των μαρξιστών. Αυτή η συζή­ τηση, η οποία τελικά περιστρέφεται γύρω από τον εμπειρισμό και τη μεταφυσική, καθίσταται επείγουσα και αναγκαία εξαιτίας του Αϊνστάιν και της ανακάλυψής του, της ειδικής σχετικότη­ τας. Ο Ράσελ, η σχολή της Βιέννης, ο Πόπερ, ο Χάιντεγκερ, όλοι έβαλαν το λιθαράκι τους, δια­ φορετικό φυσικά, σ’ αυτή τη συζήτηση. Καλό θα ήταν, σήμερα, να τελειώνουμε με την «επιστημοΠοτέ ίσως το αδηφάγο πάθος για τις επιστή­ μες της φύσης που, από τη στιγμή που αυτές εμ­ φανίστηκαν στον κόσμο, ορίζει τον κυρίαρχο τρόπο του φιλοσοφείν, δεν ήταν πιο έντονο, πιο αποκλειστικό απ’ ό,τι αυτόν το μισό αιώνα που έχουμε κληρονομήσει. Δυο μεγάλες παραδόσεις συνεχίζουν, είτε το θέλουμε είτε όχι, να δεσπόζουν στην εποχή μας, ο «λογικός θετικισμός» που κυριαρχεί στα αγγλο-σαξωνικά κράτη και στις χώρες που εξαρτώνται απ’ αυτά και ο «διαλεκτικός υλισμός» που είναι η κρατική φιλοσοφία των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισμού. Και οι δυο όμως, αν και με ιδιαίτερα αποκλίνουσες προοπτικές, παρου­ σιάζονται ρητά ως φιλοσοφίες «επιστημονικές». Υπερηφανεύονται κι οι δυο πως διαθέτουν τί­ τλους επιστημονικότητας για τα συμπεράσματά τους. Εγγυώνται - η καθεμιά για λογαριασμό της - πως αρθρώνουν για τις επιστήμες τον τέλειο λόγο, τους όρους του οποίου η προηγούμενη φι­ λοσοφία δεν μπορούσε να ρυθμίσει. Αν είναι αλήθεια πως η αυτοκρατορία αυτών των δύο αντιμαχόμενων παραδόσεων εδώ και λί­ γο καιρό προφανώς απειλείται σοβαρά- αν είναι δύσκολο ν’ αμφισβητηθεί πως μια ανοιχτή κρίση πλήττει το λογικό θετικισμό καθώς καί τον δια­ λεκτικό υλισμό, πρέπει ωστόσο να σημειώσουμε ότι και οι εναλλακτικές λύσεις που προσπαθούν να προβληθούν με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο αναγγέλλονται «κι αυτές ως λόγοι καλά θεμελιω­ μένοι στην επιστήμη: ο ποπερισμός και οι πα­ ραλλαγές του (Κύν, Λάκατος, Φαϊεράμπεντ), η μπασελαριανή παράδοση, οι πρόσφατες προ­ σπάθειες αποκατάστασης του παλιού σχεδίου για μια φυσική φιλοσοφία (Μονό, Πριγκοζίν), όπως και η αλτουσεριανή προσπάθεια στο πεδίο του Μαρξισμού, εκδιπλώνονται όντως κάτω από το περισσότερο ή λιγότερο υποστηριγμένο έμ­

βλημα μιας συγκεκριμένης επιστημολογίας. 'Ισως δεν είναι υπερβολικό να μιλήσουμε για επιστημολατρεία προσπαθώντας να χαρακτηρί­ σουμε αυτή την κατάσταση. Δεν απαγορεύεται επίσης να σκεφτούμε πως σ’ αυτήν ακριβώς την επιστημολατρεία πρέπει ν’ αποδοθεί η παρούσα σύγχυση πολλών νέων φι­ λοσόφων, οι οποίοι εισπράττουν απ’ αυτή ψευ­ δείς εντυπώσεις. Σ’ αυτήν επίσης πρέπει ν’ απο­ δοθεί και το ανανεωμένο πνευματικό σθένος φι­ λοσοφικών ερωτημάτων που, από αντίδραση, ξαναφέρνουνε στην επικαιρότητα κάποια από τα μεγάλα ονόματα της σύγχρονης επιστημονικής έρευνας. Είναι αναγκαίο να προσπαθήσουμε όσο το δυ­ νατό πιο γρήγορα να δούμε ξεκάθαρα τα πράγ­ ματα μέσα σ’ αυτή την τραγωδία που ξετυλίχθηκε στις αρχές αυτού του αιώνα ανάμεσα στις επι­ στήμες και τη φιλοσοφία. Χωρίς αυτή την προ­ σπάθεια είναι μεγάλος ο κίνδυνος να καταδικα­ στούμε να επαναλαμβάνουμε απεγνωσμένα εν αγνοία μας τους ρόλους της.

αφιερωμα/21

Δυο πολυθρύλητα γεγονότα Πρέπει, λοιπόν, ν’ αναφερθούμε σε δυο επι­ στημονικά γεγονότα πρώτου μεγέθους. Δυο γε­ γονότα των οποίων ο φιλοσοφικός απόηχος υπήρξε σχεδόν άμεσος και που στην ερμηνεία τους διχάστηκαν πάντα επιστήμονες και επιστημολόγοι. Το πρώτο, κατά χρονολογική σειρά, απ’ αυτά τα γεγονότα είναι η διατύπωση της θεωρίας της σχετικότητας από τον Αϊνστάιν (1905). Μόλις η θεωρία αυτή δημοσιεύτηκε, αυτός που επρόκειτο να γίνει ο θεμελιωτής της σχολής της Βιέννης, ο Μόριτζ Σλικ, ένας επιστήμονας παθιασμένος με τη φιλοσοφία (όπως και οι περισσότεροι εισηγη­ τές του λογικού θετικισμού) εξυμνεί με λόγια γε­ μάτα ενθουσιασμό τη θριαμβευτική διέξοδο από τη μακρόχρονη και βαθιά κρίση, η οποία είχε διαπεράσει τη Φυσική μετά τη διατύπωση του δεύτερου αξιώματος της θερμοδυναμικής. Απευ­ θύνεται στους φιλοσόφους πιεζοντάς τους να βγάλουν για δικό τους όφελος τα συμπεράσματα της αναταραχής που αυτή η θεωρία επέφερε στις αντιλήψεις μας για το διάστημα και το χρόνο. Ο ίδιος βλέπει σ’ αυτήν μιαν αμετάκλητη ανασκευή των Καντιανών αντιλήψεων, οι οποίες κυριαρ­ χούσαν στα Γερμανικά Πανεπιστήμια. Μια εκ των υστέρων απόδειξη των εμπειρικών θέσεων που είχε υποστηρίξει ο Έρνστ Μαχ την προη­ γούμενη περίοδο. Η Σχολή της Βιέννης θα ονο­ μαστεί αρχικά, στη δεκαετία του ’20, «Εταιρεία Ερνστ Μαχ». Αμέσως προσχωρεί στην εταιρεία, από το Βε­ ρολίνο, ο Χανς Ράινεμπαχ, ο οποίος αναλαμβά­ νει μια μακρόχρονη σταυροφορία ενάντια στο a priori, του οποίου θεωρεί πως μπορεί ν’ αναγγεί­ λει την αμετάκλητη, κατά τη γνώμη του, «κα­ τάρρευση». Οι μεν και οι δε συμφωνούν και διακηρύττουν πως η φιλοσοφία της σύγχρονης επιστήμης θα εί­ ναι ένας εμπειρισμός που σε μια δεδομένη στιγμή θα συνδυαστεί εύκολα με τις αγγλικές και αμερι­ κανικές εθνικές παραδόσεις. Κάτι που το ξεχνάμε πολύ συχνά: Ο Καρλ Πόπερ θα δεχτεί, λίγο αργότερα, στα περιθώρια της σχολής της Βιέννης,την αποφασιστική φιλοσοφι­ κή ώθηση από τις εργασίες του Αϊνστάιν. Στο σύνολο του επιστημολογικού του έργου επικα­ λείται την αυθεντία του Αϊνστάιν. Για να βγάλει όμως συμπεράσματα πολλαπλώς αντίθετα μ’ αυ­ τά των θετικιστών. Ο Πόπερ, πιο ευαίσθητος, όντως, στη ριζική καινοτομία της θεωρίας της απόλυτης σχετικότη­ τας, παρά στο δυσκολοκατόρθωτο της ειδικής σχετικότητας, βλέπει πράγματι στη σχετικιστική επανάσταση την ίδια την κατατρόπωση του Ε­ μπειρισμού, του οποίου οι θετικιστές κηρύσσουν ακριβώς την ανανέωση. Ήδη από τη Λογική της

Επιστημονικής Ανακάλυψης (1934) εφιστά την προσοχή μας στο γεγονός ότι η διατύπωση αυτής της αναμφισβήτητα επιστημονικής θεωρίας δεν οφείλει τίποτε στην παρατήρηση. Είναι ο καρ­ πός μιας καθαρής και αξιοθαύμαστης διανοητι­ κής τόλμης που κανένας εμπειρικός κανόνας δε θα μπορούσε να ανεχθεί. Ο Πόπερ, εμφανώς αναφερόμενος στον Καντ, φιλόσοφο περιφρονημένο από τους φίλους του τους θετικιστές, βλέ­ πει έτσι στη διέξοδο της κρίσης της Φυσικής την απόδειξη των κριτικιστικών θέσεων στη φιλοσο­ φία. Το περίφημο κριτήριο της διαψευσιμότητας το διατυπώνει ενάντια στη θετικιστική αρχή της επαλήθευσης των ισχυρισμών: μια θεωρία δεν μπορεί να θεωρηθεί επιστημονική παρά μόνο αν προβλέπει προκαταβολικά την περίπτωση μιας εμπειρίας, η οποία μπορεί να βάλει σε κίνδυνο ολόκληρο το οικοδόμημά της. Ενέργεια με διπλή εκτόνωση, αφού ο Πόπερ πιστεύει πως μπορεί να έχει μ’ ένα σμπάρο δυο τριγώνια και να επα­ νορθώσει το άδικο των αξιώσεων του Μαρξι­ σμού (και της Ψυχανάλυσης) για επιστημονικότητα. Αξιώσεις που οι θετικιστές δεν μπορού­ σαν, κατά τη γνώμη του, να πολεμήσουν αποτε­ λεσματικά. Οι επίσημοι φιλόσοφοι του Μαρξισμού από τη μεριά τους ιδιοποιούνται κι αυτοί το έργο του Αϊνστάιν για ν’ ανακαλύψουν σ’ αυτό μετά από μακρόχρονες και ταραχώδεις συζητήσεις, όπου οι επιστήμονες υφίστανται σκληρή δοκιμασία, την επιβεβαίωση της Λενινιστικής κριτικής ενάντια στο Μαχ και στους Εμπειριοκριτικιστές και το θρίαμβο της Εγελιανής αντίληψης για μια διαλεκτική της Φύσης. Τα ανέκδοτα κείμενά του

22/αφιερωμα σκοπίμως ξεθάφτηκαν και συγκεντρώθηκαν για να εκδοθούν στα 1925. Οί «Μηχανιστές» συσπει­ ρωμένοι γύρω από τον Στεπάνοφ νικιούνται πρώτοι, ύστερα έρχεται η σειρά των «διαλεκτι­ κών» οπαδών του Ντεμπορίν. Ο Στάλιν δια στό­ ματος Μιτίν θριαμβεύει στα ί 931. Η ορθοδοξία εγκαθιδρύεται για παραπάνω από ένα τέταρτο του αιώνα. Είναι φανερό: Το ίδιο επιστημονικό γεγονός προκαλεί διχασμό στους φιλοσόφους. Ανανεώνει τις μορφές των παραδοσιακών αντιθέσεων (Εμ­ πειρισμός, Κριτικισμός, Υλισμός), που παρατεί­ νουν μ’ αυτές τις μορφές τα αποτελέσματά τους ώς την εποχή μας. Αλλά ένα άλλο το ίδιο σημαντικό γεγονός κατάφερε τελικά να οριστικοποιήσει τις θέσεις. Μια αληθινή επανάσταση που συντελείται στο πεδίο των μαθηματικών με την εμφάνιση μιας νέα επιστήμης, της Μαθηματικής Λογικής. Αυτό το γεγονός, που μέσα στο απότομο της εμφάνι­ σής του δε μιλάει για το ίδιο, αποτελεί την αφορμή για μια μάχη αντιπάλων ερμηνειών. Εδώ τον πρώτο ρόλο τον έχει ο Ράσελ: ο συγ­ γραφέας του Principia Mathematica (μαζί με τον Ουάιτχεντ) μόλις είχε επιλύσει την κρίση που έπληττε τη θεωρία των συνόλων. Χρειάστηκε όμως να ιδρύσει, στο εσωτερικό των ίδιων των Μαθηματικών, ένα πεδίο σχετικά αυτόνομο μορ­ φικών ενεργειών που γρήγορα ονομάστηκε «νέα λογική» (Καρνάπ) ή «λογιστική» (Κουτυρά). Όποιες κι αν ήταν οι φιλοσοφικές θέσεις του Ράσελ τα μέλη της σχολής της Βιέννης είδαν σ’ αυτή τη λογική το αναπάντεχο όργανο της ανα­ νέωσης του Εμπειρισμού, που το εύχονταν μ’ όλη τους την ψυχή. Επιπλέον πίστεψαν πως βρή­ καν μιαν ενίσχυση στον αγώνα τους ενάντια σ’ αυτό που - όχι χωρίς ειρωνεία - αποτελούσε «φιλοσοφία των σχολείων». Αυτός ο κλάδος, τε­ λειοποιημένος από τους Φρέγκε και Βιτγκεν-

στάιν στο Tractatus Logico-philosophicus (1921), τους φαινόταν πως περιέκλειε τη δυνατότητα κάθαρσης του καθημερινού μας λόγου κάνοντας τη διάκριση ανάμεσα σε ισχυρισμούς «μεστούς νοήματος» και ισχυρισμούς «κενούς νοήματος». Όσον αφορά τους πρώτους ήταν δυνατό, κατά τη γνώμη τους, να υπολογίσουν στο εξής την αναλήθεια ή την αλήθεια τους. Σχετικά με τους δεύτερους, μπορούσαμε τώρα ν’ απαλλαγούμε απ’ αυτούς με αδιαμφισβήτητα επιστημονικά επιχειρήματα. Γνωρίζουμε την πρώτη μορφή με την οποία παρουσιάστηκε αυτή η θεωρία. Αν όλοι οι με­ στοί νοήματος ισχυρισμοί χωρίζονται σε «αναλυ­ τικούς» (ταυτολογίες και αντιφάσεις που δεν μας μαθαίνουν τίποτε για την πραγματικότητα) και «συνθετικούς» που μας μαθαίνουν κάτι με την πραγματικότητα χάρη στο αξίωμα της επα­ λήθευσης, αυτοί οι τελευταίοι ισχυρισμοί θα πρέπει να βρίσκονται σε αντιστοιχία μ’ ένα άμε­ σο εμπειρικό δεδομένο. Ο Καρνάπ λόγου χάρη συνδυάζει έτσι τον φαινομεναλισμό του Μαχ και τη θέση της επεκτατικότητας του Ράσελ για να οικοδομήσει πάνω σ’ αυτή τη βάση ένα γενικό σύστημα όλων των επιστημονικών εννοιών, που βασίζεται οριστικά στη δυνατότητα περιορισμού όλων των αντικειμένων της επιστημονικής γνώ­ σης σε απλά αντικείμενα αισθητής αντίληψης. Έ να σύστημα που απαιτεί επιπλέον, σύμφωνα με τα αξιώματα του «λογικού ατομισμού» (Ρά­ σελ) την αμοιβαία ανεξαρτησία των στοιχειωδών προτάσεων που συνδυάζονται σύμφωνα με τους νομούς της λογικής σε «μοριακές προτάσεις».

Ενοποίηση των σύγχρονων επιστήμων Δε θα επιμείνουμε εδώ στις φιλοσοφικές δυ­ σκολίες αυτής της θεωρίας της γνώσης που είναι τελικά συγκεντρωμένες όλες πάνω στην έννοια «στοιχειώδης πρόταση» (ισχυρισμός σύμφωνος με το πρωτόκολλο) και στη δυνατότητα μιας α­ ντιστοιχίας με απλά δεδομένα της παρατήρησης. Θα συγκρατήσουμε τα κριτικά αποτελέσματα αυτής της φιλοσοφικής διάταξης: καθώς ένας αξιοσημείωτος αριθμός ισχυρισμών που χρησι­ μοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή δεν επιδέ­ χονται τέτοια αντιμετώπιση ούτε περιορισμό χα­ ρακτηρίζονται κενοί νοήματος και οι περισσότε­ ροι παραδοσιακοί φιλοσοφικοί ισχυρισμοί υπο­ πίπτουν στην ίδια καταδίκη. Οι λογικοί θετικιστές οπλισμένοι με το κριτήριο της επαλήθευσης ή της σήμανσης, θα ξεκινήσουν έτσι μια μακρό­ χρονη δίκη εξαφάνισης της μεταφυσικής στο όνομα της επιστημονικής τους φιλοσοφίας. Οι δηλώσεις του Καρνάπ, κι αυτό δεν έχει υπογραμμιστεί αρκετά, απηχούν με όρους παραδόξως σύμφωνους, τη σταυροφορία που την ίδια

αφιερωμα/23 στιγμή έχουν αναλάβει οι επίσημοι μαρξιστές στον κομμουνιστικό κόσμο ενάντια στη μεταφυ­ σική (αστική) στο όνομα της διαλεκτικής, μεθό­ δου επιστημονικής (θα την αποκαλέσουν σε λίγο - 1948 - προλεταριακή) της γνώσης. Είναι αλή­ θεια πως ο λογικός θετικισμός θα διωχθεί ως μαχιστικός στη Σοβιετική Ένωση. Ωστόσο αυτή η ίδια η απόρριψη της μεταφυσικής στο όνομα της επιστήμης αποτελεί τη βάση των δυο δογμά­ των σ’ αυτή την αποφασιστική αρχή της δεκαε­ τίας του ’30. Η θέση του Πόπερ και σ’ αυτό το σημείο είναι διαφορετική από των δύο προηγούμενων. Αν και δίνει στο μεγάλο του έργο τον τίτλο Λογική της Επιστημονικής Ανακάλυψης, η λέξη λογική δεν χρησιμοποιείται με την έννοια της μαθηματι­ κής λογικής αλλά με μια γενική έννοια όπως θα μιλούσαμε, καθώς λέει, για τη λογική μιας παρ­ τίδας σκάκι. Γι’ αυτόν η διατύπωση της μαθημα­ τικής λογικής δεν επιφέρει θεμελιώδεις φιλοσο­ φικές συνέπειες: δεν είναι παρά ένας κλάδος των μαθηματικών που έχει το αυστηρά περιορισμένο πεδίο εγκυρότητάς του. Σε κάθε περίπτωση η φι­ λοσοφική τάση της σχολής της Βιέννης είναι ο εμπειρισμός, και όλες οι «τεχνικές» λεπτότητες δεν μπορούν καθόλου να βοηθήσουν είναι μια ανυπεράσπιστη στη φιλοσοφική θέση. Ή καλύ­ τερα: ενάντια στους θετικιστές (και ενάντια στους Μαρξιστές) ο Πόπερ διεκδικεί το δικαίω­ μα ύπαρξης των μεταφυσικών θέσεων. «Το να εξαλειφθα η μεταφυσική, σύμφωνα με το Καρναπιανό σύνθημα, σημαίνει», εξηγεί από το πρώτο του βιβλίο κιόλας, «να καταστραφεί η ίδια η επιστήμη που υποτίθεται πως υπερασπι­ ζόμαστε και μεγαλύνουμε, γιατί όλες οι μεγάλες ντα τη σύνθεση μιας «εγκυκλοπαίδειας της ενο­ επιστημονικές ανακαλύψεις έγιναν στη βάση με­ ποιημένης επιστήμης», στη βάση του λογικού ε­ ταφυσικών υποθέσεων». Ο Πόπερ δεν θα υπο­ μπειρισμού, και με αναφορά την εγκυκλοπαίδεια χωρήσει ποτέ σ’ αυτό το σημείο: γι’ αυτόν η του Ντιντερό και του ντ’ Αλαμπέρ: αυτός είναι ύπαρξη της μεταφυσικής στο εσωτερικό της επι­ και ο σκοπός του διαλεκτικού υλισμού που θεω­ στήμης είναι μια απαραίτητη προϋπόθεση της ρεί εαυτόν ως διατύπωση της «παγκόσμιας μεθό­ προόδου της γνώσης. δου» των επιστημών. Αυτή είναι τέλος και η Το βλέπουμε γι’ άλλη μια φορά: το ίδιο ακρι­ αξίωση του Πόπερ που προβάλλει με τη σειρά βώς επιστημονικό γεγονός είναι η αφορμή μιας του μια ενοποίηση των επιστημών σε συνάρτηση πολύ ζωηρής φιλοσοφικής συζήτησης κάτω από με τη μεθοδολογία του της «διαψευσιμότητας». Αυτό το σχέδιο, αυτό το όνειρο καθώς θα τις προεκτάσεις της οποίας συνεχίζουμε να σκε­ μπορούσαμε να το πούμε, μιας ενοποίησης των φτόμαστε. Μένει να αναρωτηθούμε εάν ο τρόπος του φι- επιστημών προσδίδει σε κάποια απ’ αυτά τα κεί­ λοσοφείν με τον οποίο αυτά τα διαφορετικά μενα, μια πνοή αγωνιστική, η οποία παίρνει κά­ δόγματα προσπάθησαν να κατακτήσουν τα απο­ ποτε ένα σχεδόν προφητικό χαρακτήρα. Το ση­ τελέσματα των σύγχρονων επιστημών δεν είναι, μαντικό όμως δεν είναι άραγε να παρατηρήσου­ παρόλες τις έκδηλες αποκλίσεις τους, κρυφά με την κοινή αιχμή αυτών των δηλώσεων; Γιατί δεν αποβλέπουν τόσο στην ενοποίηση των επι­ κοινός. Μια ένδειξη αυτής της κοινότητας, αν όχι αυ­ στημών της φύσης. Μάλλον πρόκειται, μέσα απ’ τής της συνενοχής, θα ’πρεπε να τη βρούμε στο αυτό το κανάλι, για την ενοποίηση αυτών των σχέδιο που έχουν όλες αυτές οι φιλοσοφίες για επιστημών με αυτές που στη Γαλλία ονομάζονται «ενοποίηση» των σύγχρονων επιστημών. Γιατί (την εποχή της γέννησής τους) «επιστήμες του αυτή είναι η φιλοσοφία της σχολής της Βιέννης ανθρώπου». Ας ανατρέξουμε στα αρχικά κείμε­ που αρχίζει να δουλεύει στη δεκαετία του τριά­ να της σχολής της Βιέννης: Θα δούμε πως η Ψυ­

24/αφιερωμα χολογία, η Κοινωνιολογία, η Πολιτική Οικονο­ μία κατέχουν καλή θέση και πως οι Βιεννέζοι επιστήμονες δεν κρύβουν την επιθυμία τους να συμβάλλουν στην προσπάθεια συγκρότησης αυ­ τών των ιδεολογικών συστημάτων σε επιστήμες. Έτσι παραχωρούν την επιστημολογική και ορ­ γανωτική τους υποστήριξη στον συμπεριφορι­ σμό, στο λειτουργισμό, στον περιθωριορισμό1... Ο Πόπερ δεν μπορούσε φυσικά να συνυπογρά­ ψει σ’ αυτό το εγχείρημα, μ’ αυτή τη μορφή. Πο­ λέμησε ανοιχτά αυτούς τους φιλοσοφικούς προ­ σανατολισμούς. Παρόλο που στις ίδιες τις δικές του επιστημολογικές βάσεις εγγυάται τη διευκό­ λυνση της ίδιας προσέγγισης της επιστημονικότητας για τις επιστήμες του ανθρώπου. Και λίγο μας ενδιαφέρει απ’ αυτήν την άποψη αν οι συμπάθειές του βρίσκονται προς άλλες τάσεις αυ­ τών των κλάδων: το «νεοφιλελευθερισμό» του Χάιεκ, το «διανοητισμό»2 στην Ψυχολογία και την «κοινωνική τεχνική» στην Κοινωνιολογία. Μπορεί να λεχθεί πως ο μαρξιστικός σταλινι­ σμός ήταν αποφασιστικά εχθρικός απέναντι στις επιστήμες του ανθρώπου και πως είναι απερι­ σκεψία να τον συγκρίνουμε με τις φιλοσοφίες που πολεμούσε. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε πως το στάτους του ιστορικού υλισμού (που επέχει θέση επιστήμης του ανθρώπου) θεμελιώνεται στις φυσικές επιστήμες, στις οποίες απέβλεπε ο διαλεκτικός υλισμός. Δεν είναι, άραγε, ο ίδιος, ο ενοποιητικός τρόπος του φιλοσοφείν εφαρμο­ σμένος σε μια ίδια περίσταση για να δώσει απά­ ντηση στις βλέψεις των ίδιων κοινωνικών στρω­ μάτων, στην υπηρεσία μιας ίδιας τεχνοκρατικής

θεώρησης της πολιτικής; Μήπως εκεί βρίσκεται το μυστικό της επιστημολατρείας της οποίας σημειώναμε την επιρροή στη σύγχρονη φιλοσοφία; Δεν θα ήταν παράξε­ νο, σ’ αυτές τις συνθήκες, η δύσκολη κατάσταση που πλήττει προς το παρόν τις φιλοσοφικές πα­ ραδόσεις να συνοδεύεται, όπως συμβαίνει, από μια λίγο ή πολύ ανοιχτή κρίση των «επιστημών του ανθρώπου». Θα μπορούσαμε λοιπόν να απο­ σκοπούμε στο να βρούμε μια διέξοδο απ’ αυτήν την κρίση, στρεφόμενοι προς φιλόσοφους οι οποίοι σ’ αυτήν την αρχή της δεκαετίας του τριάντα πολέμησαν με κάθε δυνατό μέσο τον κυ­ ρίαρχο τρόπο του φιλοσοφείν: Ο Βιτγκενστάιν στη μακριά πορεία της αυτοκριτικής του, η οποία στρεφόταν ενάντια στη λογιστική αντίλη­ ψη της λογικής, ο Χάιντεγκερ στη βίαιη αντίθεσή του με οποιαδήποτε οροφή θετικισμού, ο Μπασελάρ στην προσπάθειά του να ξεπεράσει τα όρια του ορθολογισμού των δασκάλων του, προσλαμβάνοντας ωστόσο με το δικό του τρόπο τα διδάγματα των σύγχρονων επιστημών. Αναμφίβολα θα κερδίζαμε το να δούμε να δια­ γράφεται μια άλλη πρακτική της φιλοσοφίας, η οποία, ενάντια σε κάθε απόπειρα ενοποίησης της γνώσης και των πρακτικών, θα στρατευόταν με τα ερωτήματά της στο δρόμο αυτού που ο Ζακ Ντερριντά εύστοχα αποκάλεσε «αποδιάρθρωση». Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια 1. Μετάφραση του γαλλικού όρου marginalisme (υικον).

2. Μετάφραση του γαλλικού όρου mentalisme

για την καλύτερη προβολή και διάδοση του βιβλίου ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ

Ο ΕΤΗΣΙΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ

«ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ» 1987 Περιλαμβάνει:

• 413 Εκδοτικούς Οίκους • 1850 Βιβλιοπωλεία • 140 Γραφεία πωλήσεως βιβλίων Τιμή πωλήσεως από τα γραφεία μας δρχ. 824 Επί αντικαταβολή ταχ/κώς εσωτ/κό » 1050

' Εκδοση της «Βιβλιεμπορικής», Ναυαρίνου 14,106 80 Αθήνα, τηλ.: 3635767

αφιερωμα/25

Ζαν-Πιερ Μπενζεκρί

Μαθηματική βεβαιότητα και γνώση της φύσης Η κοινή συνείδηση βλέπει στα μαθηματικά το μοντέλο της απόλυτης ακρίβειας. Με τη γλώσσα της, τις αφαιρέσεις της, την κατασκευή των μοντέ­ λων της, τη στερεότητα του υπολογισμού της - δυο και δυο κάνουν τέσσερα - τα μαθηματι­ κά μάς καθησυχάζουν στο απλοϊκό μας όραμα. Εντούτοις η ψηλότερη λειτουργία των αριθμών δεν είναι η απαρίθμη­ ση, αλλά η φαντασία. Για να κρατήσουμε τις υποσχέσεις ενός τέ­ τοιου τίτλου θα έπρεπε να είμαστε ο Πλάτωνας ανάμεσα στον Αριστοτέλη και τον Μπουρμπακί, και να συνθέσουμε μια μεγάλη πραγματεία. Αλ­ λά δεν κατοικώ στον Όλυμπο και δε θα γράψω παρά μόνο ένα σύντομο δοκίμιο: στον αναγνώ­ στη που δε διασχίζει καθημερινά το εργοτάξιο των επιστημών, προτίθεμαι να κάνω μια βόλτα, αόρατη.

1.

Οι ακρίβειες των μαθηματικών

Στη γαλλική γλώσσα μια λέξη μπορεί να έχει δυο έννοιες: έτσι μιλάμε για αυστηρή ποινή και ακριβή απόδειξη. Για τους περισσότερους μαθη­ τές οι δυο έννοιες συγχέονται σε μια, ενώ για με­ ρικούς προνομιούχους τα μαθηματικά είναι παι­ γνίδι. Επιτρέψτε μου να σας εκμυστηρευτώ μια ανάμνηση της νεανικής μου ηλικίας.

Ο ιερέας της ενορίας όπου ήμουνα φοιτητής μου απηύθυνε μια μέρα, μεταξύ φρόνιμων συμ­ βουλών, αυτή την ευγενή φιλοφρόνηση: «Εσείς που οδηγηθήκατε από την επιστήμη στη χρηστό­ τητα...». Δεν του έδωσα το χρόνο να τελειώσει. Με την αυθάδεια που ελλείψει κριτικού πνεύμα­ τος μας δίνουν τα μαθηματικά,' φώναξα αμέσως: «Δεν ξέρω για ποια επιστήμη που οδηγεί στη χρηστότητα μιλάτε, αλλά όσον αφορά τα μαθη­ ματικά...». Μέχρι τότε τα μαθηματικά μου φαινόντουσαν σαν μια πνευματική άσκηση. Προχωρώντας με ευκολία δεν ανησυχούσα για τα «προβλήματα»: γλιστρούσα, καταλάβαινα με μισές λέξεις τους υπαινιγμούς με τους οποίους είναι ντυμένες οι εκφωνήσεις, και αυτό μου αρκούσε να συνθέσω μια λύση στην, οποία ο διορθωτής έβαζε καλό βαθμό όχι χωρίς να οικτίρει την κακή μου πα­ ρουσίαση. Μ’ αυτό κολάκευε περισσότερο την αφέλεια των τρόπων μου απ’ το να με ταπεινώ-

26/αφιερωμα 'Οταν λοιπόν είχα με τον ιερέα μου αυτήν την αξιομνημόνευτη συνομιλία, η «Μπελ Επόκ» πλη­ σίαζε στο τέλος της. Έπρεπε βεβαίως να συντά­ ξω μια διατριβή υπό τη διεύθυνση του καθηγητή μου Ανρί Καρτάν, δάσκαλου εξόχως ικανού και κυρίως συνειδητού και απαιτητικού. Τα προβλή­ ματα που ήταν το αντικείμενο των ερευνών μου, δεν αποτελούσαν κάποιο εκθαμβωτικό νεωτερι­ σμό: εντούτοις κανείς δε τα είχε λύσει πριν από μένα. Καμιά εκφώνηση δε μου έδινε το πλάνο της λύσης. Για να είναι το κείμενό μου αναγνώ­ σιμο, έπρεπε να συμπτύξω κάτω από το όνομα λημμάτων, θεωρημάτων, το σύνολο των αποτελε­ σμάτων που αποκτήθησαν σ’ ένα μέρος και προορίζονται να χρησιμοποιηθούν σε ένα άλλο. Πολύ περισσότερο για να μην επαναλάβω μεγά­ λες ακολουθίες υποθέσεων, προϋποθέσεων, έπρεπε να δώσω ένα όνομα σε νέες έννοιες, των οποίων τους ορισμούς έπρεπε να διαλέξω. Δεν πιστεύω ότι οι πιο ωραίοι μαθηματικοί νεωτερι­ σμοί είναι δημιουργίες του ανθρώπου: πιστεύω αντίθετα ότι είναι ανακαλύψεις που ο άνθρωπος κάνει μέσα στην φύση που ο θεός δημιούργησε. Αλλά τα τυπικά συστήματα όπου συλλαμβά­ νουμε κάτι από τα θεία επινοήματα είναι το έργο μας: είμαστε εμείς που με την ακρίβεια εξασφα­ λίζουμε τη στερεότητα των αντιληπτικών στηριγ­ μάτων: ενώ ο φοιτητής τρυπώνει μέσα σ’ ένα κα­ θορισμένο σκελετό, ο ερευνητής έχει την υπευθυ­ νότητα μιας κατασκευής.

2.

Οι αρχαίοι και οι μοντέρνοι

«Από τους Έλληνες, ήδη, όποιος λέει μαθημα­ τικά εννοεί απόδειξη. Μερικοί αμφιβάλλουν μά­ λιστα αν υπάρχουν - έξω από τα μαθηματικά αποδείξεις με την ακριβή έννοια που αυτή η λέξη δέχτηκε από τους Έλληνες και που ακούμε να της δίνουν εδώ. Έχουμε το δικαίωμα να πούμε ότι αυτή η έννοια δεν άλλαξε, διότι αυτό που ήταν μια απόδειξη για τον Ευκλείδη είναι ακόμη για μας. Και σε εποχές όπου αυτή η έννοια απειλήθηκε να χαθεί και όπου από αυτό το γεγονός τα μαθηματικά κινδύνεψαν, στους Έλληνες ψά­ ξανε τα μοντέλα. Αλλά σ’ αυτήν την ιερή κληρο­ νομιά προστέθηκαν εδώ κι έναν αιώνα σπου­ δαίες κατακτήσεις». Έτσι αρχίζει η εισαγωγή στο πρώτο βιβλίο Μαθηματικών στοιχείων του Ν. Μπουρμπακί: βιβλίο αφιερωμένο στη θεωρία των συνόλων. Να, λοιπόν, επικυρωμένος ο σεβασμός των αρ­ χαίων, κάτω από ένα όνομα που έγινε για όλους το σύμβολο για ό,τι το πιο μοντέρνο γίνεται. Αλ­ λά ποιές είναι αυτές οι σπουδαίες κατακτήσεις, και ποια βεβαιότητα κερδίσανε; Ας εξετάσουμε τη φύση και την αξία της αξιωματικής μεθόδου. Ό λοι αυτοί που εξασκούν λίγο ή πολύ τα μα­

θηματικά θα έχουν σημειώσει την ακραία στε­ ρεοτυπία στην οποία μπορεί να φτάσει η έκθεση ορισμών και αποδείξεων: οι ίδιες λέξεις επανέρ­ χονται ασταμάτητα στις ίδιες φόρμουλες. Εδώ και καιρό (ας αναφέρουμε μόνο τα ονόματα του Ρεμόν Λυλ στην αρχή του 14ου αι. και του Λάιμπνιτζ στο τέλος του 17ου) το σχέδιό μιας πλή­ ρους γλώσσας, που θα ήταν τόσο ακριβής όσο οι ίδιοι οι λογαριασμοί, πλανιόταν. Και θα χρησί­ μευε στην αρχή στα μαθηματικά, έπειτα σ’ όλες τις επιστήμες. Έκτοτε μια τέτοια γλώσσα υπάρ­ χει. Σε τι χρησιμεύει; Γίνεται χρήση της; Όπω ς το μέτρο της παροιμιώδους πλατίνας ιριδίου δεν χρησιμεύει να μετράμε τα υφάσματα, η γλώσσα της τυπικής λογικής (σε κάποια από τις ερμη­ νείες της) δεν χρησιμεύει καθημερινά στους μα­ θηματικούς. Ο Μπουρμπακί (στον πρόλογό του) λέει ότι η πεποίθηση αποκτιέται όταν η τυπο­ ποίηση του κειμένου φαίνεται να μπορεί να τε­ λειώσει χωρίς άλλη εργασία από την αυστηρή εφαρμογή των κανόνων: τεράστια δουλειά που δεν μπορεί κανείς ποτέ να τελειώσει. Πεποίθηση είπαμε, όχι βεβαιότητα. Αυτή εί­ ναι η εντύπωση που αποκομίζουμε από την ανά­ γνωση του Μπουρμπακί ή άλλων συγγραφέων που εντούτοις δε συμφωνούν σε όλα. «Θα έπρε­ πε η μη-αντίφαση μιας τυποποιημένης γλώσσας να μπορεί να “αποδείχνεται” σε μια λιγότερο πλούσια γλώσσα αλλά πιο άξια εμπιστοσύνης. Ένα φημισμένο, λοιπόν, θεώρημα οφειλόμενο στον Γκέντελ λέει συντοπτικά ότι αυτό είναι αδύνατο εάν με “την τυποποιημένη γλώσσα” εν­ νοούμε “γλώσσα αρκετά πλούσια για να διατυ­ πώσουμε την κλασική αριθμητική». Έτσι τα μαθηματικά αποδείχνουν ότι δεν μπορούν να αναγνωρισθούν. Και αν ο Μπουρ­ μπακί διαβεβαιώνει ότι τα πιστεύει «προορισμέ­ να να επιζήσουν μόνα τους» είναι χωρίς να ισχυ­ ρίζεται «ότι αυτή η γνώμη στηρίζεται σε άλλο πράγμα από την εμπειρία».

3.

Αφαίρεση

Στη σύγχρονη χρήση του, το ρήμα «αφαιρώ» έχει σπάνια μια ενεργητική έννοια. Λέμε μερικές φορές «αφαιρούμαι» για να απομονωθώ, να αποτραβηχτώ. Και αυτό το όνομα της αφαίρεσης δείχνει την κατάσταση αυτού που χωρίζεται από την ύλη και τακτοποιείται τέλεια μόνο του. Εντούτοις σε μια λατινική ετυμολογία, το ρή­ μα αφαιρώ είναι γεμάτο από αρπαχτική ισχύ: θέλει να πει τραβώ, ξεριζώνω. Όντως, οι αφηρημένες δομές, αντικείμενο των μαθηματικών, δε δημιουργήθηκαν κλείνοντας τα μάτια στον κό­ σμο: είναι μάλλον ένα σχεδιάγραμμα του λογι­ κού χαρακτήρα του κόσμου. Εάν, όπως το λέει ο

αφιερω μα/27 Ν. Μπουρμπακί, «οι μαθηματικοί έχουν τη συ­ νήθεια να διορθώνουν τα λάθη τους και να βλέ­ πουν μ’ αυτά την επιστήμη τους εμπλουτισμένη, όχι πτωχευμένη», είναι για να σκεφτόμαστε ότι έξω από μας βασιλεύει μια τάξη της οποίας η ύπαρξη του κόσμου είναι η υλική απόδειξη ότι δεν είναι αντιφατική, καί ότι μέσα μας η αντα­ νάκλαση αυτής της τάξης δε γίνεται δεκτή σαν δυσεξήγητο μήνυμα. Ό πω ς η αφαίρεση, το αξίωμα είναι παράγωγο της πρώτης του έννοιας: στον Ευκλείδη το αξίω­ μα είναι μια προφανής ιδιοκτησία που δεν απαι­ τεί απόδειξη: σήμερα είναι μάλλον ένας κανόνας ενός εφευρισκόμενου παιγνιδιού. Τελικά η α­ ντίφαση δεν είναι τόσο ζωηρή. Στον Ευκλείδη τα προφανή διαλέγονται για ένα παιγνίδι. Σε μας το παιγνίδι αξίζει τον κόπο να παιχθεί μόνο γιατί οι κανόνες είναι αναπολήσεις μάλλον παρά καθαρές εφευρέσεις. Ο Ά γιος Αυγουστίνος γράφει (Περί αυτεξού­ σιας II, X, 31): «Διότι σχηματίζουμε εύκολα μια κρίση για το σώμα, όπως για τα πράγματα που μας είναι κατώτερα και όπου βλέπουμε το απο­ τύπωμα των αριθμών. Εξαιτίας αυτού κάνουμε λίγες περιπτώσεις αριθμών. Αλλά εάν ανεβάσου­ με το δρόμο της σκέψης μας, βρίσκουμε ότι οι αριθμοί ξεπερνούν τα πνεύματά μας, ότι μένουν αμετακίνητοι στην Αλήθεια». Αλήθεια, οι αριθμοί μπορούν να εκτιμηθούν μέσα στα πράγματα, στο πνεύμα μας, στο Ον. Οι μαθηματικοί που συνεργάζονται στο ίδιο έργο, δια φοροποιούνται όσον αφορά τους τόπους, τους δρόμους, την έννοια της διαδρομής. Γι’ αυτούς ένα δωρεάν παιγνίδι, για τους άλ­ λους μια κατάχτηση της υλικής φύσης, για μερι­ κούς μια ηθική άσκηση, για άλλους η συνάντηση με το Ον, καθαρό, αμετάβλητο και ζωντανό που δεν ικανοποιούνται να βρουν αλλού. Είναι αλή­ θεια ότι η αφαίρεση έχει περιόδους αλλά εάν μια από αυτές ήταν εγκαταλειμένη, η ροή θα διακο­ πτόταν σύντομα.

4.

Υπολογισμός

Το είπαμε: σ’ αυτό που ονομάζουμε μοντέρνα μαθηματικά, παίζει μεγάλο ρόλο το σχέδιο του να δώσουμε στην ίδια τη λογική ομιλία τη μορφή ενός λογισμού. Λοιπόν για ένα συχνά παρατηρη­ μένο παράδοξο, αυτές οι μοντέρνες τάσεις είχαν ταράξει από το στοιχειώδες επίπεδο των σχο­ λείων, την άγνοια και μάλιστα την περιφρόνηση του λογισμού: σαν η δυσχέρεια των πράξεων, άλλοτε χρησιμοποιημένη στη συντριβή των αριθ­ μών, δε χρησίμευε πια παρά στο άυλο ρολόι κά­ ποιων αποδείξεων. Βεβαίως διστάζουμε να εμπιστευθούμε ένα συνδυασμό ορισμών όπου δεν υπάρχει καμιά απτή κατασκευή. Ένας ονομα­

Ρεμόν Λνλ

στός φυσικός ο Φέινμαν, σεβαστός σαν ένας από τους πιο γόνιμους σύγχρονους θεωρητικούς, αλ­ λά περισσότερο ακόμη επιδέξιος να κόψει τον γόρδιο δεσμό (να δώσει στις κερδοσκοπίες ένα σύντομο αλλά επαληθεύσιμο τέλος) ειδοποιεί μ’ αυτούς τους όρους τους φοιτητές: «Ο βασικός σκοπός της φυσικής είναι να βρει έναν αριθμό με δεκαδικά στοιχεία. Διαφορετικά δεν έχεις κάνει τίποτα!». Ναι, ένας αριθμός με δεκαδικά ψηφία αλλιώς δεν έχετε κάνει τίποτα... Εντούτοις καινούριο παράδοξο, αυτοί οι φι­ λόσοφοι της λογικής με τις κενές φόρμουλες που αφαίρεσαν τον πίνακα του πολλαπλασιασμού, ενέπνευσαν τους μηχανικούς που συνέλαβαν τις μηχανές για υπολογισμούς. Έτσι το κακό διορ­ θώθηκε: καθένας έχει στην τσέπη του το μέσον να αντισταθμίζει την άγνοια και την τεμπελιά του. Αλλά επιπλέον οι μηχανές δεν τελούν μόνο απομονωμένες πράξεις, εκτελούν προγράμματα. Δηλαδή, ακολουθίες πράξεων των οποίων ο αριθμός και η σύνδεση ποικίλλουν σύμφωνα με τα ενδιάμεσα αποτελέσματα που παρουσιάζο­ νται στην εκτέλεση των λογαριασμών. Για να εκτελεστεί λοιπόν το πρόγραμμα από

28/αφιερωμα τη μηχανή, πρέπει να γραφτεί σε μια γλώσσα τε­ λείως τυποποιημένη, όπου κανένα σφάλμα δεν επιτρέπεται. Έτσι το πρόγραμμα συνοδεύει κα­ θημερινά μια προσπάθεια την οποία ο ίδιος ο Μπουρμπακί αφήνει να εννοηθεί ότι αρκεί να το σκιαγραφήσουμε! Θα προφέρουμε για μια τρίτη φορά τη λέξη του παράδοξου; Βέβαια, ένα πρόγραμμα είναι τελείως τυποποιημένο αλλά δεν είναι μια από­ δειξη: ο σκοπός του δεν είναι να οδηγήσει από τις πρώτες προτάσεις συλλογισμού στα συμπερά­ σματα, αλλά από τα δεδομένα στο αποτέλεσμα. Εντούτοις, στις μαθηματικές αποδείξεις, οι κα­ τασκευές παίζουν ένα ρόλο ουσιαστικό (αυτοί που έλυσαν γεωμετρικά προβλήματα στην παρά­ δοση του Ευκλείδη, θυμούνται τουλάχιστον ότι μερικές γραμμές προστιθέμενες σε μια μορφή, μπορούν να είναι το κλειδί της απόδειξης). Με­ ρικοί μαθηματικοί υποστηρίζουν μάλιστα ότι αξίζουν μόνο οι αποδείξεις στις οποίες η ύπαρξη ενός μαθηματικού όντος δεν επικαλείται χωρίς σαφή κατασκευή. Πρακτικά οι δυσκολίες που συναντούμε στη σύλληψη και τη γραφή ενός αλγορίθμου διαφέ­ ρουν πολύ από αυτές στις οποίες είναι εκτεθει­ μένη μια κλασική απόδειξη. Αλλά ενώ σύμφωνα με τον Μπουρμπακί η τυποποίηση ενός μαθημα­ τικού κειμένου δεν ακολουθείται παρά «μέχρι, από τη γενική γνώμη των μαθηματικών, να γίνει περιττό να ωθήσουμε πιο μακριά αυτή τη δου­ λειά», ο προγραμματιστής αντιμετωπίζει μια αστραφτερή αλλά ηλίθια και ξεροκέφαλη μηχα­ νή, απρόσιτη στην πεποίθηση, απαντώντας μο­ νάχα στην απόλυτη τυπική διόρθωση. Η χρησιμοποίηση μηχανών για να βρουν και να αποδείξουν θεωρήματα δεν είναι παρά ένα σχέδιο που εξερευνούν. Η βοήθεια του ηλεκτρο­ νικού υπολογιστή στις έρευνες του μαθηματικού είναι μια αλήθεια περιορισμένης ακόμη έκτασης. Η άσκηση του προγραμματισμού είναι μια κα­ θημερινή τιμωρία πολύ πιο καθαρή να δώσει στους μαθητές το σεβασμό της αλήθειας και τις χαρές της βεβαιότητας, απ’ ό,τι μπορούν οι σχο­ λικές ασκήσεις όπου στο «αποδείξτε ότι» του δα­ σκάλου, ο μαθητής απαντά μ’ έναν αμήχανο λό­ γο, μερικές φορές με ευφράδεια, αλλά πάντα εσφαλμένο και εντούτοις διορθωμένο με μιαν απαραίτητη επιείκεια.

5.

Γλώσσα

Λένε ότι τα μαθηματικά είναι η υποχρεωτική γλώσσα κάθε επιστήμης που σέβεται τον εαυτό της. Αλλά από μια πλευρά δεν είναι αληθοφανές ότι κάθε αλήθεια εκφράζεται με μαθηματικούς όρους. Από την άλλη πλευρά είναι αρκετά εύκο­ λο να εκφράσουμε με τέτοιους όρους οποιοδήπο­

τε συλλογισμό αφύσικο ή ασήμαντο, που ωστόσο δεν άλλαξε σε καθαρό χρυσό. Ήδη, πριν 9 αιώ­ νες, ο Ιμάμ Γκαζαλί αγαναχτούσε γιατί πρότειναν στους πιστούς νοθευμένες θεολογικές θέσεις, κάτω από το κάλυμμα μιας διαλεκτικής που είχε κατακτήσει τα γράμματα της αριστοκρατίας στον τομέα των μαθηματικών ή της αστρονομίας. Η οικονομετρία ή η ψυχολογία σύγχρονων μαθημα­ τικών είναι παραφορτωμένες από μια περιττολο­ γία φορμουλών που δεν είναι παρά η σχολαστική παράφραση λαθών ή κοινοτυπιών. Εκτός αν πρόκειται για ενδιαφέρουσες θέσεις αλλά καμουφλαρισμένες (διότι εάν ένας δευτερεύων δεν έχει το δικαίωμα να κάνει στον ανώτερο του μια σκέψη που βγαίνει από την κοινή έννοια, έχει σαν φροντίδα να συντάσσει βαρύτατες αναφορές τις οποίες μπορεί διακριτικά να οδηγήσει σε συμπεράσματα της εκλογής του). Σχολαστικά! Έτσι χαρακτηρίζουν μερικές φο­ ρές τα μοντέρνα μαθηματικά και περισσότερο ακόμη τις εφαρμογές τους. Για μένα όποιος σέ­ βεται τους Αβισέν, Ά γιο Θωμά και Μπουρμπα­ κί, υπάρχει μια βαθιά ομοιότης που δεν αξίζει μια καταδίκη χωρίς κάλεσμα. Εδώ όπως εκεί, μια μικροσκοπική κατασκευή, πιο εύκολη να μιμηθούμε παρά να οδηγήσουμε, όπως το κάνουν οι δάσκαλοι, σε ένα απτό αποτέλεσμα. Και όπου ο νεόφυτος αθώα χάνει τη λογική του. Μια λογόρροια τύπων: αυτό είναι που οι μα­ θητές με όχι μαθηματική κλίση μπορούν να συ­ γκρατήσουν από τη μοντέρνα διδασκαλία; Τα αρχαία μαθηματικά έργα αναπτύσσονται γενικά χωρίς τύπους, σε μια γλώσσα όπου ο κανονικός λόγος είναι εικονογραφημένος με μερικούς πίνα­ κες ή μορφές. Έτσι για τον υπολογισμό του ημι­ τόνου του αθροίσματος των δυο γωνιών, αντι­ κείμενο τύπου τριγωνομετρίας που ο καθένας γνωρίζει (τουλάχιστον εξ όψεως): ημ (α+β) = ημα. συνβ + ημ β. συνα ο Άραβας αστρονόμος Αλ Μπατανί δίνει τη μέ­ θοδό του σε 5 γραμμές μιας πρόζας που δεν δια­ φέρει από αυτήν ενός θεολόγου ή ενός ιστορικού παρά μόνο στη συχνότητα των λέξεων τόξο, σχοινί, προϊόν, διάμετρος... Βρίσκουμε ακόμη στο «Φιλοσοφικό Δοκίμιο Πιθανοτήτων» του Λαπλάς (γύρω στο 1800) τους πιο σύνθετους τύ­ πους περιγραμμένους κατά κάποιο τρόπο μέ λέ­ ξεις. Τέτοια κείμενα μαρτυρούν την τέλεια γνώ­ ση της γλώσσας στην οποία ανέρχονταν οι κλα­ σικές ηλικίες. Σήμερα δεν είμαστε πια εκεί. Η συνήθεια έδειξε να μην εμπιστεύεται στον κανο­ νικό λόγο παρά μόνο αβέβαιες γενικότητες: και ο αναγνώστης δεν ψάχνει πια τίποτε άλλο. Οι μαθηματικοί τύποι έγιναν απαραίτητοι, έστω όταν και μια άλλη γλώσσα θα αρκούσε κατά πά-

αφιερωμα/29

σα πιθανότητα. Γι’ αυτούς που η έλλειψη χάρης μιας τέτοιας έκφρασης θλίβει, μένει μια παρηγο­ ρητική προοπτική ότι, όπως γράφει ο Λαπλάς (στο προαναφερόμενο δοκίμιο). «... η γλώσσα της Ανάλυσης, η πιο τέλεια από όλες, όντας ένα ισχυρό όργανο ανακαλύψεων, τα σύμβολά της, όταν είναι απαραίτητα και εικονογραφημένα, εί­ ναι σπόροι καινούριων υπολογισμών».

6.

Μοντέλα

Το να μεταφράσει κανείς στη γλώσσα της Ανάλυσης, είναι να κάνει αυτό που ονομάζουμε ένα μοντέλο. Με το μοντέλο, εννοούμε: αναπα­ ράσταση της πραγματικότητας κάποιας τάξης με πραγματικότητες άλλης τάξης, με τέτοιο τρόπο ώστε από τις πράξεις που γίνονται πάνω σ’ αυ­ τές τις πραγματικότητες, να μπορεί να βγάλει έ­ γκυρα συμπεράσματα για αυτές. Επειδή αποδί­ δονται σε μια αοριστία κατασκευών, τα μαθημα­ τικά είναι μια ανεξάντλητη πηγή μοντέλων για τις ανθρώπινες επιστήμες, για τη φυσική και για τον εαυτό τους. Θα περιοριστούμε εδώ σε δυο παραδείγματα. Στον πρόλογο ενός αξιομνημόνευτου έργου αφιερωμένου στα Μαθηματικά θεμέλια της κβαντικής μηχανικής ο Βον Νιούμαν δικαιολογεί έτσι το σχέδιό του: «...ο Ντιράκ έδωσε μια πα­ ρουσίαση της μηχανικής που δεν μπορεί τίποτα να την υπερβεί όσον αφορά τη συντομία της κομ­ ψότητας... [Αλλά αυτή η έκθεση] δεν ικανοποιεί τις απαιτήσεις της μαθηματικής ακρίβειας, έστω αν αυτές οδηγήθηκαν στο ορθολογικά αποδεκτό αλλού στη θεωρητική φυσική. Για παράδειγμα, η μέθοδος απαιτεί την εισαγωγή λειτουργιών «ανάρμοστων» στις αντιφατικές ιδιοκτησίες». Είναι δύσκολο να εξηγήσουμε εδώ, έστω αόρι­ στα, αυτό που είναι αυτές οι «ανάρμοστες» λει­ τουργίες. Αλλά είναι εύκολο και διδακτικό να αναπαραστήσουμε σχηματικά την ιστορία. Στην εποχή που γράφουν ο Ντιράκ και ο Νιούμαν

(γύρω στο 1930), αυτές οι λειτουργίες υπονοού­ νται στο έργο του μηχανικού Χεβιζάιντ. Σύντο­ μα η μαθηματική τους κατασκευή καθορίζεται στου Σομπολέρ (1936), αλλά θεωρείται ότι η πλήρης αναγνώριση τούς δόθηκε από τον Λωράν Σβαρτζ στην «Θεωρία των Ταξινομήσεων» (1950). Τι κάνει ο Ντιράκ; Τακτοποιεί σύμφωνα με τη διαίσθηση του φυσικού, όρους και τύπους δεμέ­ νους ακολουθώντας τους κανόνες της μαθηματι­ κής γλώσσας. Τι κάνει ο Σβαρτζ: δίνει σ’ αυτούς τους όρους ένα περιεχόμενο. Δηλαδή ακριβή μα­ θηματικά αντικείμενα για τα οποία οι τελούμε­ νες πράξεις από τον Ντιράκ είναι έγκυρες. Έτσι οι τύποι είναι ένα μοντέλο της φυσικής πραγμα­ τικότητας. Τα μαθηματικά αντικείμενα είναι ένα μοντέλο για τους τύπους που επέπλεαν κατά κά­ ποιο τρόπο χωρίς να στηρίζονται σε τίποτα το ειδικό. (Βλέπουμε με ποια έννοια τα μαθηματικά μπορούν να είναι ένα μοντέλο, για τον εαυτό τους). Επιπλέω, αυτή είναι η λέξη που έρχεται στο μυαλό όταν προσπαθεί κάποιος να χαρακτηρίσει τη σκέψη των μεγάλων θεωρητικών της φυσικής. Ενώ από τον Ευκλείδη, οι μαθηματικοί έκαναν ένα νόμο να οικοδομήσουν πάνω σε αξιωματικές βάσεις, οι φυσικοί χτίζουν μάλλον πασαρέλλες, συναθροίσεις, βέβαια, σύμφωνα με τους κανόνες των υπολογιστών, αλλά ελαφριές και ικανές να μεταφερθούν (συγχρόνως ξεπερασμένες και άφθαρτες...) Να πώς (στο Επιστήμη και Υπόθε­ ση), ο Ανρί Πουανκαρέ παρουσιάζει τις εργα­ σίες του Μάξγουελ πάνω στην Οπτική και τον Ηλεκτρισμό! «... Ο Άγγλος επιστήμονας δεν ψάχνει να κτίσει ένα μοναδικό οικοδόμημα, ορι­ στικό και καλώς τακτοποιημένο, φαίνεται πε­ ρισσότερο ότι ανεγείρει ένα μεγάλο αριθμό προ­ σωρινών και ανεξάρτητων κατασκευών, ανάμε­ σα στις οποίες οι επικοινωνίες είναι δύσκολες και μερικές φορές αδύνατες». Είναι εντυπωσιακό ότι ο Νιούμαν που είναι συγχρόνως πολύ μεγάλος στα μαθηματικά, την

30/αφιερωμα τυπική λογική και τη φυσική, προτίμησε να αποφύγει τη χρήση των «ανάρμοστων» λειτουργιών του Ντιράκ, απ’ το να αναγνωρίσει το μορφικό σύστημα με ένα μαθηματικό μοντέλο (πιθανότη­ τα που αντιμετωπίζει, αλλά κρίνει άχρηστη, αντιθέτως σ’ αυτά που συμπέραναν από τότε). Να ένα παράδειγμα πιο διασκεδαστικό. Επι­ χειρώντας την εφαρμογή των Πιθανοτήτων στις ηθικές επιστήμες, ο Λαπλάς ασχολήθηκε με την Πιθανότητα των αποδείξεων, επιλογές και απο­ φάσεις συναθροίσεων, Πιθανότητα των κρίσεων των δικαστηρίων (τίτλος και υπότιτλος είναι του ίδιου του Λαπλάς στο Δοκίμιό του). Χωρίς να εγκαταλειφθεί τυφλά στην αυταπάτη να συνει­ σφέρει στην ηθική πρόοδο, ο λαμπρός γεωμέτρης είχε πίστη στους υπολογισμούς σκεφτόμενος ότι «η προσέγγιση αυτού του είδους όταν είναι καλά μεταφερμένη είναι πάντα προτιμότερη άπό τους πιο πιθανούς συλλογισμούς». Εντούτοις μερικοί κριτικοί δε διστάζουν να τοποθετήσουν τις προσεγγίσεις του Λαπλάς ανά­ μεσα σ’ αυτούς τους συλλογισμούς. Και ο Ζοζέφ Μπερτράν (στον Υπολογισμό Πιθανοτήτων: 1889) τους βρίσκει στον Ραμπεζαί αυτό το προη­ γούμενο: «Αυτού γινομένου, πώς θα αποφανθείτε φίλε μου; - Όπως εσείς οι άλλοι, κύριοι, απάντησε ο Μπριντουά, δίνω απόφθεγμα γι’ αυ­ τόν του οποίου η(.τύχη εγκαταλειμ(νη από την μοίρα των δικαστικών συμβάίνει πρώτα». Κάνοντας τον Μπριντουά - κριτής του Μυρλένγκ - οπαδό της μαθηματικής θεωρίας της απόφασης, ο Μπερτράν μας προειδοποιεί ότι στη χρήση των μοντέλων, οι πιο μεγάλοι δεν εί­ ναι πάντα ευτυχισμένοι!

7.

Φαντασία

Στον υπολογισμό, όπως στην απόδειξη, η πο­ ρεία του μαθηματικού είναι επαγωγική: από δε­ δομένα ή συλλογισμούς, περνάει σε αποτελέσμα­ τα ή συμπεράσματα, τα οποία περιέχονται δυνα­ μικά σ’ αυτό από το οποίο έφυγε. Έστω κι αν εκεί δεν είναι ορατά. Για να εφεύρουμε πρέπει να προτρέπουμε, να πάμε από το ειδικό στο γε­ νικό. Ανάμεσα σ’ αυτό που εμείς βλέπουμε και αυτό που ο Θεός βλέπει, να μαντέψουμε μιαν ιδέα. Ο Λαπλάς, ο Μάξγουελ και ο Ντιράκ μάς το υποβάλλουν: όπως το καλειδοσκόπιο σπείροντας πέρλες ανάμεσα σε τρεις τοίχους γεννά εικόνες, έτσι η ανάλυση με τον αυτοματισμό των υπολο­ γισμών της και την αναλογία των συμβόλων της κάνει να αναπτυχθούν θεωρίες. Έτσι αναπτύσσονται τα μαθηματικά και η φυ­ σική. Στατιστικός στο επάγγελμα, συναντώ συ­ χνά τη βιολογία και τις ανθρωπιστικές επιστή­ μες. Σ’ αυτόν τον τομέα, οι επαγωγικοί υπολογι­

σμοί είναι συνήθως στείροι. Με μορφή αστειότητος, ο Μπερτράν είπε για μας αυτό που πρέπει να περιμένουμε από τους υπολογισμούς, οι οποί­ οι ξεκινώντας από ακριβείς αλλά λανθασμένους συλλογισμούς, προσχωρούν ήρεμα σε απατηλά συμπεράσματα. Πώς είναι δυνατόν, στηριζόμενοι στα καρκινογόνα αποτελέσματα δυνατών δό­ σεων κάποιων προϊόντων, τοποθετημένα στο δέρμα ποντικιών ή πιθήκων, να υπολογίζουμε τις ελάχιστες δόσεις αυτών των ίδιων προϊόντων που έχουν στον άνθρωπο μια περίπτωση στο εκατομμύριο να παράγουν καρκίνο; Επιδίδονται ωστόσο σε τέτοιους υπολογισμούς... Κατά την γνώμη μας, η εγκυρότητα και η γονι­ μότητα της στατιστικής βρίσκονται αλλού. Να μετασχηματίσουμε με τον υπολογισμό, του οποί­ ου. ο ηλεκτρονικός υπολογιστής είναι το απαραί­ τητο εργαλείο, το πιο κοινότυπο στατιστικό α­ ντικείμενο - έναν τετράγωνο πίνακα αριθμών ώστε να αποκαλύπτει ανάμεσα στις γραμμές και τις κολώνες του, ομοιότητες και υποβλητικές συ­ ναθροίσεις που παρουσιάζουν οι μορφές των οποίων τα σημεία έχουν τα ίδια ονόματα με αυ­ τές τις γραμμές και τις κολώνες. Έτσι ομάδες ατόμων εμφανίζονται προστιθέμενες σε ομάδες ποιοτήτων, ένας ορισμός ετοιμάζεται υποβαλλό­ μενος συγχρόνως σε έκταση (άτομα) και σε κα­ τανόηση (ποιότητες). Όλη η τέχνη είναι να ξέ­ ρεις ποιούς πίνακες να χτίσεις. Πώς να μετα­ φράσεις τις ποσότητες σε ποιότητες αμοιβαία. Ανάμεσα σε ποιές τάξεις φαινομένων ή τακτικών (από αίτια σε αποτέλεσμα), ή αμοιβαιοτήτων να ψάξεις σχέσεις. Με τον όρο μιας τόσο μεγάλης έκθεσης, δεν θα επιχειρήσουμε να διδάξουμε αυτήν την τέχνη σε μια σελίδα. Θα δώσουμε μόνο την τελευταία λέξη της ανα­ κάλυψης και της βεβαιότητας. Ο πιο απλός συλλογισμός είναι ο ακόλουθος: ή Λ, ή Β, ή Γ και A, Β δεν είναι αληθινά, άρα το Γ είναι αλήθεια. Σ’ αυτό το διαζευκτικό σχήμα οι πιο μεγάλες θεωρίες δεν έρχονται μόνες τους. Αλλά όλο το ζήτημα είναι να ξέρουμε εάν δεν υπάρχουν παρά μόνο A, Β, Γ. Εάν όλα τα πιθανά αντιμετωπί­ στηκαν. Δεν υπάρχει τρίτο (ή τέταρτο), λέει ο σχολα­ στικός λογικός. Ωστόσο, επειδή δεν αντιληφθήκαμε ότι μπορούσε να είναι αλλιώς, τόσες αυ­ στηρές θεωρίες παραπλανήθηκαν. Είναι από την αντίληψη μιας απαρατήρητης πιθανότητας, που τόσες φορές η επιστήμη διερύνθηκε. Η πιο υψηλή λειτουργία των αριθμών δεν εί­ ναι η απαρίθμηση, αλλά η φαντασία. Μετάφραση:Τασούλα Φραγκοπούλου * Καθηγητής Στατιστικής, στο Παν/μιο Πιερ-Μαρί Κιουρί, στο Παρίσι.

αφιερωμα/31

Οι Βιολόγοι, χάρη στις τεχνικές τον γενετικού ανασυνόνασμού, «μπολιασμάτων», δηλαδή, σε μοριακό επίπεδα, μπορούν να μεταβάλλουν την κληρονομικότη­ τα των μικροβίων για να τα κάνουν να εκτελέσονν τα πιο διαφορετικά καθήκοντα. Όμως, η ικανότητα αναπαραγωγής των βακτηρίων είναι πολύ μεγάλη (τα «μπολιάσματα» δεν γίνονται σε μεμονωμένους οργανισμούς αλλά σε πληθυσμούς, διότι το γένος μεταφέρεται από έναν «οδηγό» που μπορ εί να είναι ένα πλασμίδιο ή ένας ιός). Α υτό επιτρέπει το γρήγορο πέρασμα από την κλίμακα του εργαστηρίου στη βιομηχανική κλίμακα. Η γενετική μηχανική έχει πολλές εφαρμογές: φάρμακα, διατροφή, χημεία, ενέργεια, περιβάλ­ λον. Ο Ζοέλ ντε Ροσνέ, διευθυντής των ερευνη­ τικών εφαρμογών στο ινστιτούτο Παστέρ, υπο­ γραμμίζει τις τεράστιες προοπτικές αυτού του κλάδου, τις υπηρεσίες που μπορεί να προσφέρει στον άνθρωπο, αλλά επίσης και τους κινδύνους της. Εδώ και πέντε χρόνια, κανένας δε μιλούσε για έναν κλάδο που επρόκειτο να αναστατώσει τη Βιολογία: τη Γενετική Μηχανική. Εντούτοις, σή­ μερα,άρθρα, εκπομπές της τηλεόρασης και βι­

βλία αλληλοδ ιαδ έχονται, άλλοτε για να αποκαλύψουν τους κινδύνους και άλλοτε για να φέ­ ρουν στο φως της δημοσιότητας τις υποσχέσεις της. Οι όροι που χρησιμοποιούνται από το κοινό είναι ενδεικτικοί: η «μηχανική» είναι βέβαια η επιστήμη του μηχανικού, αλλά ο όρος αυτός επί­ σης αναφέρεται στο «κακό πνεύμα» που ξεφεύ­ γει απ’ το μπουκάλι, χωρίς να μπορεί κανείς να το ξαναβάλει μέσα. Η έκφραση «Γενετικοί χειρι­ σμοί» αναφέρεται με επιτιμητικό τρόπο στις επι­ δράσεις του ανθρώπου στη ζωή που είναι αντί-

32/αψιερωμα θετες με τη φύση. Όσον αφορά τους επιστήμο­ νες, προτιμούν να μιλάν για «in vitro γενετικούς ανασυνδυασμούς». Πράγματι, περί αυτού πρό­ κειται: ανασυνδυασμός τμημάτων του γενετικού υλικού διαφορετικών ειδών με σκοπό να τους δοθούν νέες βιολογικές ιδιότητες. Η αναστάτω­ ση που δημιουργήθηκε από τις τεχνικές του in vitro γενετικού ανασυνδυασμού, συγκρίνεται με εκείνη που επέφερε η τεχνική των ημιαγωγών για τους υπολογιστές, τις τηλεπικοινωνίες και γενι­ κά την ηλεκτρονική. Η ανακάλυψη από τους βιολόγους ενζύμων που μπορούν να αποκόψουν και να επανασυνδέσουν το γενετικό υλικό όλων τφν ζωντανών οργανισμών (DNA), οδηγεί σήμε­ ρα σε μια καλύτερη κατανόηση των βασικών λει­ τουργιών της ζωής και σε πολυάριθμες βιομηχα­ νικές εφαρμογές. Πολλές ελπίδες τοποθετούνται στις τεχνικές του γενετικού ανασυνδυασμού. Με­ ρικές έχουν χαρακτήρα επιστημονικής φαντα­ σίας. Πρέπει λοιπόν να γίνει μια αποκατάσταση της πραγματικότητας, να δοθεί ένας απολογι­ σμός των τεχνικών αυτών και των εφαρμογών τους, να εξεταστούν οι κίνδυνοι για το ανθρώπι­ νο γένος. Πρέπει επίσης να αναφερθούν οι υπο­ σχέσεις που προκύπτουν από αυτές τις τεχνικές, κατανοώντας ταυτόχρονα πώς αυτή η σοβαρή μεθοδολογία ανατρέπει όχι μόνο την άποψή μας για την κληρονομικότητα, αλλά επίσης και τη γνώση μας για τις λειτουργίες που δημιουργούν την ποικιλία των ειδών, όπως η «ανοσολογική απάντηση» των οργανισμών.

σταθερότητας και της ικανότητάς τους να παρά­ γουν πρωτεΐνες, οι βιολόγοι μπορούν σήμερα να μεταβάλλουν την κληρονομικότητα των μικρο­ βίων και να τα κάνουν να πραγματοποιούν τους πιο διαφορετικούς σκοπούς. Αυτό μοιάζει με το γεγονός ότι ξεκινώντας με έναν υπολογιστή, μπορούμε αλλάζοντας το πρόγραμμά του να τον κάνουμε να εκτελέσει λειτουργίες άπειρης ποικι­ λίας. Αυτός ο μοριακός επαναπρογραμματισμός βρίσκεται στη βάση της βιολογικής επανάστασης που ζούμε. Υπάρχει όμως ένας άλλος παράγο­ ντας χωρίς τον οποίο δεν μπορεί να κατανοηθεί η βαρύτητα της γενετικής μηχανικής για τη δημιουργούμενη βιο-βιομηχανία: είναι η φανταστι­ κή ικανότητα των βακτηρίων να αναπαράγονται με μεγάλη ταχύτητα, δημιουργώντας γενεά με γε­ νεά ένα μεγάλο αριθμό οργανισμών: ένα βακτή­ ριο όπως η Ε. Coli που διαιρείται κάθε 20 λε­ πτά, αυξάνει τον αριθμό των οργανισμών επί 1000 μέσα σε 3 ώρες. Είναι εύκολα κατανοητό επομένως, ότι με μερικές χιλιάδες βακτήρια μιας αποικίας, είναι δυνατόν να παραχθεί σε λίγες ώρες μια βιομάζα πολλών τόνων. Περνάμε έτσι από την κλίμακα του εργαστηρίου, στη βιομηχα­ νική κλίμακα. Ο «επαναπρογραμματισμός» της ζωής και η ικανότητα υπερπολλαπλασιασμού των μικροοργανισμών συνιστούν τη βάση της ανάπτυξης της βιο-βιομηχανίας Βιο-παραγωγή Βιο-βιομηχανία

I. Τί είναι η Γενετική Μηχανική; Οι τεχνικές της γενετικής μηχανικής είναι δύ­ σκολο να εξηγηθούν γιατί σ’ αυτές παρεμβαί­ νουν διάφοροι κλάδοι: μοριακή βιολογία, βιο­ φυσική, γενετική, βακτηριολογία, ιολογία, ενζυ­ μολογία, οργανική χημεία, τεχνικές φυσικών αναλύσεων. Ο γενετικός ανασυνδυασμός μπορεί να συγκριθεί με ένα «μπόλιασμα» σε μοριακό επίπεδο. Πρόκειται πράγματι για την ενσωμάτωση ενός τμήματος γενετικού υλικού προερχόμενου από ένα είδος (ένα βακτήριο για παράδειγμα), σε ένα άλλο είδος. Οι βιολόγοι εισάγουν έτσι μια και­ νούρια πληροφορία με ένα διαφορετικό δρόμο από αυτόν της φυσικής κληρονομικότητας. Ένα βακτήριο, ένα ζωντανό κύτταρο που είναι απο­ δέκτης αυτής της γενετικής πληροφορίας, βρί­ σκεται έτσι «επαναπρογραμματισμένο»: θ’ αρχί­ σει να παράγει συνεχώς την πρωτεΐνη που κωδικοποιείται (αντιστοιχεί) στο γονίδιο που μετα­ φέρθηκε τεχνητά. Αυτή η κληρονομική μεταβολή μεταδίδεται στους απογόνους του. Χάρη στις τεχνικές του γενετικού ανασυνδυα­ σμού και με βάση ορισμένα γνωστά μικρόβια που έχουν εκλεγεί λόγω των ενζύμων τους, της

Υπόστρωμα

Εργαστήριο 1

Εργοστάσιο

Μέθοδοι

Τεχνικές

Β ΙΟ Τ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ ΙΕ Σ

Ποια είναι η διαδικασία για να πραγματο­ ποιηθούν τέτοια «μπολιάσματα» σε μοριακή κλί­ μακα; Αντίθετα με μια ιδέα που είναι αρκετά διαδεδομένη, οι βιολόγοι δε δουλεύουν σε ένα απομονωμένο βακτήριο, ή σε μία απομονωμένη αλυσίδα DNA, αλλά κατά τρόπο στατιστικό, όπως σε μία χημική αντίδραση, δηλαδή σε εκα-

αφιερωμα/33 τομμύρια μονάδες. Δεν πρόκειται λοιπόν για μι­ κροχειρουργική, αλλά για την πραγματοποίηση σε πληθυσμούς μορίων ή κυττάρων, μίας σειράς βιοχημικών «δραστηριοτήτων» χρησιμοποιώντας ειδικά ένζυμα ικανά να διακρίνουν ανάμεσα στα διάφορα μόρια, εκείνα στα οποία πρέπει να επιδράσουν. Υπάρχουν 4 κύρια στάδια: - Απομόνωση του γονιδίου που πρόκειται να μεταφερθεί. Γι’ αυτό το σκοπό χρησιμοποιούνται δύο μέθοδοι: χημική σύνθεση του γονιδίου ή α­ ντιγραφή του από το m-RNA (αγγελιοφόρο RNA): κυκλική μορφή του γονιδίου που μετα­ φέρει τη γενετική πληροφορία έξω από τον πυρήνα, προς τα κέντρα συγκρότησης των πρω­ τεϊνών.

- Μεταφορά του γονιδίου: χρησιμοποιείται ένα φέρον σώ­ μα (μοριακός μεταφορέας) που μπορεί να είναι ένα πλασμίδιο (είδος μικρού κυκλικού βακτηριακού χρωμοσώματος, που ανταλλάσσεται εύκολα ανάμε­ σα σε κύτταρα), ή ένας ιός που «επιτίθεται» στα βακτήρια. Ει­ δικά ένζυμα χρησιμοποιούνται για να αποκόψουν το πλασμί­ διο ή τον ιό και στη συνέχεια για να επανασυγκολλήσουν τα τμήματα έχοντας προσθέσει ταυτόχρονα το γονίδιο που προηγου­ μένως είχε απομονωθεί.

- Clonage του γονιδίου: το φέρον σώμα που με­ ταφέρει το γονίδιο που θα προστεθεί, εισάγεται σε έναν πληθυσμό από βακτήρια αποδέκτες. Σχηματίζονται κλόνοι (αποικίες βακτηρίων που προέρχονται από το ίδιο κύτταρο) που περιέ­ χουν πολλά αντίγραφα του γονιδίου που μετα­ φέρθηκε (πράγμα που συνιστά ένα ισχυρό μέσον καθαρισμού ενός γονιδίου).

- Χαρακτηρισμός των προϊόντων ενός γονιδίου: στη συνέχεια πρέπει να επαληθευτεί ότι ορισμέ­ νοι κλόνοι παρασκευάζουν πράγματι την και­ νούρια πρωτεΐνη που κωδικοποιείται από το εν­ σωματωμένο γονίδιο. Αυτό διαπιστώνεται χάρη σε ισχυρές αναλυτικές μεθόδους. Τα βακτήρια δεν είναι πλέον οι μόνοι οργανισμοί-αποδέκτες που χρησιμοποιούνται. Υπάρχει επίσης η κατεύθυνση προς τη χρησιμοποίηση ευκαρυωτικών κυττάρων (κυττάρων που έχουν πυ­ ρήνα) όπως π.χ. κύτταρα θηλαστικών σε καλ­ λιέργεια (ποντικών, πιθήκων κ.λ.π.). Τέτοια πει­ ράματα, είναι γνωστό, δημιούργησαν ανησυχία στην επιστημονική κοινότητα και ακόμα και στο πλατύ κοινό. Δεν κινδυνεύουμε άραγε, μεταφέροντας γενετικό υλικό από ένα είδος σε ένα άλλο να δημιουργήσουμε καινούρια είδη, απέναντι

στα οποία δε θα είχαμε καμιά φυσική άμυνα; Αποκόπτοντας γονίδια στην τύχη, δε διακινδυ­ νεύουμε να μεταφυτεύσουμε στην E.COLI, που είναι ένα κοινό βακτήριο των εντέρων, ένα γενε­ τικό τμήμα ενός ιού, ικανό να δημιουργήσει καρ­ κίνους; Τέτοια ζητήματα, συζητήθηκαν ήδη από το 1975 στο Asilomar, μια μικρή πόλη της Καλιφόρνιας όπου συγκεντρώθηκαν 250 επιστήμονες από ολόκληρο τον κόσμο. Ο σκοπός τους ήταν να διαμορφώσουν κανονισμούς που επιτρέπουν την αποφυγή του κινδύνου για το ανθρώπινο γέ­

νος από τους «γενετικούς χειρισμούς». Κατά τη συνάντηση αυτή συγκεκριμενοποιήθηκαν και μπήκαν σε εφαρμογή διεθνείς κανονισμοί για το χειρισμό των «επανασυνδυασμένων» οργανι­ σμών. Καθορίστηκαν έτσι μία σειρά περιορισμοί φυσικής και βιολογικής τάξης. Φυσικοί περιορισμοί: υποχρεωτική χρησιμο­ ποίηση ορισμένων τύπων εργαστηρίων (PI, Ρ2, Ρ3, Ρ4) σύμφωνα με τις κατηγορίες των πραγμα­ τοποιούμενων πειραμάτων. Βιολογικοί περιορισμοί: υποχρεωτικά χρησι­ μοποιούνται φέροντα-σώματα ειδικά για τα βακτήρια-αποδέκτες, που δεν μπορούν να αναπτυ­ χθούν στο ανθρώπινο έντερο, ή δεν μπορούν να ζήσουν παρά μόνο στις ειδικές συνθήκες του ερ­ γαστηρίου (για παράδειγμα που απαιτούν για την αύξησή τους «τεχνητά» προϊόντα).

//. Οι εφαρμογές της Γενετικής Μηχανικής Η πρώτη εφαρμογή που ήρθε στο μυαλό των Βιολόγων, ήταν να χρησιμοποιήσουν τους γενε­ τικούς ανασυνδυασμούς για την παραγωγή φαρ­ μακευτικών προϊόντων που είναι απαραίτητα, αλλά επιτυγχάνονται δύσκολα με τις κλασικές μεθόδους εξαγωγής και καθαρισμού. Για παρά-

34/αφιερωμα δείγμα, η ινσουλίνη που δίνεται στους ασθενείς που πάσχουν από διαβήτη, σήμερα προέρχεται από χοίρους. Η ινσουλίνη του χοίρου παρουσιά­ ζει ορισμένες αδυναμίες, που μπορούν να απο­ φευχθούν με τη μεγαλύτερη χρησιμοποίηση αν­ θρώπινης ινσουλίνης. Η ανθρώπινη αυξητική ορμόνη είναι ένα άλλο παράδειγμα βιολογικής ουσίας που λαμβάνεται σε πολύ μικρές ποσότητες από την υπόφυση. Η αυξητική ορμόνη επιτρέπει τη θεραπεία ορισμέ­ νων καθυστερήσεων της ανάπτυξης και ειδικά του νανισμού. Το εμβόλιο ενάντια στην Ηπατίτιδα Β, μπορεί επίσης να παρασκευαστεί από ένα επαναπρογραμματισμένο βακτήριο. Σημαντικά αποτελέσματα επιτεύχθηκαν στις ΗΠΑ, στην Αγγλία και στη Γαλλία, στο Ινστιτούτο Παστέρ, από πολλές ομάδες ερευνητών, που κατόρθωσαν να απομονώσουν το γονίδιο του ιού που κωδικο­ ποιεί την πρωτεΐνη του εμβολιασμού, και στη συνέχεια να το εισάγουν σε ένα βακτήριο όπου μπορεί να εκφραστεί. Μια άλλη τεχνική που υπόσχεται πολλά, συνίσταται στην παραγωγή της πρωτεΐνης του εμβολιασμού από κύτταρα ποντικού, στα οποία έχει μεταφερθεί το γονίδιο του ιού. Αυτά τα κύτταρα σε καλλιέργεια, εκρύουν συνεχώς την πρωτεΐνη στο περιβάλλον. Τέλος, η ανθρώπινη ιντερφερόνη, μια φυσική πρωτεΐνη με αντιμικροβιακές και ανοσολογικές ιδιότητες, είναι αυτή τη στιγμή το αντικείμενο ενός οξύτατου ανταγωνισμού ανάμεσα στα μεγά­ λα φαρμακευτικά εργαστήρια από τη στιγμή που έγινε δυνατή η παρασκευή της με τη γενετική μη­ χανική. Οι άλλες εφαρμογές της Γενετικής Μηχανικής αφορούν, κυρίως, τη διατροφή, το περιβάλλον, την ενέργεια και τη Χημεία. Διατροφή: Τα μικρόβια μπορούν να παράγουν πρωτεΐνες ισάξιας ποιότητας με αυτές των ζωι­ κών ή φυτικών οργανισμών. Το όφελος από τους μικροοργανισμούς είναι η γρήγορη αναπαραγω­ γή τους, που είναι ανεξάρτητη από τις κλιματολογικές συνθήκες και που οδηγεί σε διάστημα λί­ γων ημερών σε τόνους πρωτεϊνών από διάφορα υποστρώματα. Οι αριθμοί είναι ενδεικτικοί: ένα βόδι 500 κιλών δεν παράγει παρά 500 gr. πρωτεΐ­ νης σε 24 ώρες, ενώ 500 κιλά βακτηρίων παρά­ γουν 5 έως 50 τόνους στο ίδιο χρονικό διάστημα. Πολλές μεγάλες βιομηχανίες μελετούν επανασυνδυασμένα βακτήρια, που παράγουν σε μεγάλες ποσότητες πρωτεΐνες. Η αγγλική εταιρία I.C.I. (Imperial Chemical Industry), χρησιμοποιεί ένα μικρόβιο που αναπτύσσεται στη μεθανόλη. Χάρη στις τεχνικές του γενετικού ανασυνδυασμού, η απόδοση αυτού του μικροβίου έγινε δυνατό να αυξηθεί πρόσφατα. Είναι επίσης δυνατό να αυ­ ξηθούν οι εφεδρείες των διαφόρων τροφίμων, αποφεύγοντας ταυτόχρονα την καταστροφή τους (.:πό διάφορα παράσιτα. Έτσι ο «βιολογικός πό­

λεμος» ενάντια στα επιβλαβή έντομα επιτρέπει τη διατήρηση της συγκομιδής. Είναι επίσης γνω­ στά χρήσιμα βακτήρια, που παράγουν τοξίνες ικανές να καταστρέφουν τις νύμφες των εντό­ μων. Η Γενετική Μηχανική χρησιμοποιείται σή­ μερα για την παρασκευή βακτηρίων-παραγωγών αυτών των τοξινών. Τέλος, μία από τις μεγάλες ελπίδες των βιολόγων είναι ο έλεγχος της άμεσης πρόσθεσης του ατμοσφαιρικού αζώτου για την παραγωγή «βιολογικών γονιμοποιητών» στη θέ­ ση των αζωτούχων λιπασμάτων τα οποία κοστί­ ζουν σε ενέργεια. Είναι πράγματι γνωστό, ότι τα λοβοφόρα φυτά, χάρη στα βακτήρια που συμβιώνουν με αυτά και βρίσκονται στις ρίζες τους, είναι ικανά να παγιδεύσουν το ατμοσφαιρικό άζωτο, να παρασκευάσουν αμμωνία και να τη χρησιμοποιήσουν στη σύνθεση των πρωτεϊνών τους. Οι ερευνητές ελπίζουν χάρη στη γενετική μηχανική, να εισάγουν τα γονίδια που επιτρέ­ πουν την παρασκευή των ενζύμων που είναι υπεύθυνα για την πρόσθεση του αζώτου, σε φυ­ τά όπως το καλαμπόκι ή το σιτάρι. Περιβάλλον: Οι βιολόγοι προσπαθούν σ’ αυτό το πεδίο, να παρασκευάσουν μικρόβια ικανά να καταστρέφουν επικίνδυνα απόβλητα. Ορισμένα βακτήρια του τύπου των ψευδομονάδων, για πα­ ράδειγμα, αποσυνθέτουν τους χλωριωμένους υδρογονάνθρακες και τους μεταβάλλουν σε ου­ σίες ακίνδυνες για το περιβάλλον. Οι Ιάπωνες χρησιμοποιούν βιοαντιδραστήρες στους οποίους διοχετεύουν τα απόβλητα των βιομηχανιών. Στην έξοδο αυτών των βιοαντιδραστήρων βρί­ σκονται μόνο απλά προϊόντα (νερό, διοξείδιο του άνθρακα, μεθάνιο), που καταστρέφονται χωρίς κίνδυνο. Ενέργεια: είναι γνωστό ότι μερικά μικρόβια βρίσκονται στη βάση πολλών μεθόδων παραγω­ γής ενέργειας. Μερικά βακτήρια αποσυνθέτουν την κυτταρίνη και παράγουν αλκοόλη που χρη­ σιμοποιείται ως καύσιμο. Άλλα παράγουν μεθά­ νιο από οργανικά κατάλοιπα. Διάφορα φύκη ή βακτήρια απελευθερώνουν υδρογόνο υπό την επήρεια της ηλιακής ακτινοβολίας. Περιμένουμε πολλά από τις τεχνικές του γενετικού ανασυν­ δυασμού για να αυξηθεί η απόδοση αυτών των βακτηρίων, των φυκών ή των μανιταριών. Χημεία: Τα βακτήρια μπορούν να παράγουν πρώτες ύλες για τη Χημεία. Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, βιολογικά φαινό­ μενα χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή ακε­ τόνης ή βουτανόλης. Κατευθύνοντας κατά προ­ τίμηση, χάρη στη γενετική μηχανική, τις φυσικές βιοσυνθετικές οδούς των μικροοργανισμών, μπο­ ρούμε να τους κάνουμε να παράγουν σε μεγάλες ποσότητες μία συγκεκριμένη ουσία. Μόλις ανα­ καλύφθηκε μία ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα τάξη βακτηρίων-χημικών: τα βακτήρια που χρησιμο­ ποιούν μεθάνιο. Αυτά τα μικρόβια μπορούν να

αψιερωμα/35 οξειδώσουν διάφορα μόρια και να παρασκευά­ σουν φαινόλες, βενζοϊκό οξύ, ή οξείδιο του προπυλενίου.

III. Η παρούσα κατάσταση της Γενετικής Μηχανικής

νική με μικρές εταιρίες βιοτεχνολογίας. Πολλές ελπίδες έχουν τοποθετηθεί επίσης στην αυξητική ορμόνη. Τα ερευνητικά προγράμματα χρηματοδοτήθηκαν από τη Σουηδική Εταιρία Kabi και κατακυρώθηκαν στην Genentech. Το προϊόν που παράγεται από τη γενετική μηχανική θα έχει προσεχώς εφαρμογή στις κλινικές εξετά­ σεις. Η ανάπτυξη πραγματοποιείται επομένως πιο γρήγορα απ’ ό,τι προβλέπονταν. Όπως τη δεκαετία του ’60 στην Ηλεκτρονική, βλέπουμε σήμερα να δημιουργούνται στις ΗΠΑ εταιρίες βιοτεχνολογίας που βρίσκουν τους αναγκαίους πόρους σε μεγάλες επιχειρήσεις. Η πρόσφατη απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ που επέτρεψε την απονομή ευρεσιτεχνιών σε ζωντανούς οργανισμούς, ενισχύει την ελπίδα των νέων εταιριών να γίνουν η IBM της βιολο­ γίας, και δημιουργεί έναν τρομερό ανταγωνισμό μεταξύ τους. Ο Πανεπιστημια­ κός κόσμος έχει προσβληθεί από αυτόν τον πυρετό. Είναι πολλοί οι ερευνητές που λυ­ πούνται για την εποχή της αδιαφορίας απέναντι στη Μο­ ριακή Βιολογία. Πράγματι, το γεγονός ότι οι νέοι «εργολά­ βοι» ανήκουν ταυτόχρονα στο βιομηχανικό και τον πανεπι­ στημιακό κόσμο, δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στις σχέ­ σεις Πανεπιστημίου/Βιομηχανίας, τόσο τις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη. Φαίνεται μερι­ κές φορές ενοχλητικό, πανεπι­ στημιακοί που εργάζονται χάρη σε δημόσιες επενδύσεις, να θέτουν τα εργαστήριά τους στη διάθεση ερευνών που κύρια ευνοούν την ιδιωτι­ κή βιομηχανία. Διάφορες διευθετήσεις εντούτοις έχουν βρεθεί ανάμεσα σε διάφορα Πανεπιστήμια - και τις νέες εταιρίες Βιοτεχνολογίας. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα μοντέλα είναι αυτό που πραγματοποιήθηκε από την Εταιρία Transg£ne: ένα τμήμα του κεφαλαίου της μεταβιβάστηκε σε δημόσιους οργανισμούς όπως το CNRS, το ΙΝSERM ή ημι-δημόσιους όπως το Ινστιτούτο Παστέρ. Προβλέπεται η δημιουργία ενός ιδρύματος που θα επιτρέψει στους ερευνητές και τα εργα­ στήριά τους να βρουν πηγές χρηματοδότησης ανάλογα με τις επιτυχίες της εταιρίας.

Οι βασικές τεχνικές σήμερα ελέγχονται απόλυ­ τα. Οι συνθέσεις των γονιδίων πραγματοποιού­ νται σήμερα κατά πολλές δεκάδες νουκλεοτιδίων ανά χημικό και ανά εβδομάδα. Μία αυτόματη μηχανή για τη σύνθεση γονιδίων, που χρησιμο­ ποιεί έναν υπολογιστή, αναπτύχθηκε στα εργα­ στήρια VEGA στην Καλιφόρνια. Επιτρέπει τη μείωση κατά 6 φορές του χρόνου που είναι απα­ ραίτητος για τη σύνθεση μιας δεδομένης ακολου­ θίας νουκλεοτιδίων. Οι πληροφορίες εισάγονται στον υπολογιστή. Στην έξοδο του βιοχημικού συνθέτη έχουν παραχθεί γονί­ δια που πιθανόν χρησιμοποι­ ούνται από ζωντανούς οργανι­ σμούς. Η δημιουργία κλόνων ενός γονιδίου, πραγματοποιείται σήμερα σε μία βδομάδα. Η πα­ ραγωγή συμπληρωματικού DNA από αγγελιοφόρο RNA είναι σήμερα σχεδόν ρουτίνα στα ειδικευμένα εργαστήρια. Αυτές οι τεχνικές μελετούνται ήδη σε εργαστηριακές ασκήσεις Μοριακής Βιολογίας, προχωρημένα Πανεπιστήμια. Προσανατολιζόμαστε σήμε­ ρα στη δημιουργία τεχνικών γενετικού ανασυνδυασμού ευκαρυωτικών κυττάρων σε καλλιέρ­ γεια. Είναι δυνατόν, σήμερα, να διατηρούνται σε καλλιέργεια, διάφορες κυτταρικές γενεές που μπορούν να επαναπρογραμματιστούν με άμεση εισαγωγή του γονιδίου στον πυρήνα τους. Βρέ­ θηκαν πρόσφατα φέροντα σώματα «πολλαπλών οργανισμών», που είναι ικανά να μεταφέρουν γονίδια σε βακτήρια ή κύτταρα με πυρήνα. Ένα από τα προβλήματα που παραμένουν επίκαιρα, είναι αυτό του περάσματος από το ερ­ γαστήριο στη βιομηχανική κλίμακα. Πράγματι, αυτό που επιτυγχάνεται σε ένα δοκιμαστικό σω­ λήνα δεν μπορεί πάντα να μεταφερθεί στην κλί­ μακα ενός ζυμωτή μεγάλης χωρητικότητας. Τα επανασυνδυασμένα βακτήρια είναι συχνά ανε­ παρκή. Με την πάροδο των γενεών, αυτά τα βα­ IV. Οι κύριες κατευθύνσεις κτήρια τείνουν να χάσουν τα πλασμίδιά τους που φέρουν τους νέους χαρακτήρες, πράγμα που Το πρώτο στάδιο των εφαρμογών της Γενετι­ ελαττώνει το βιομηχανικό τους ενδιαφέρον. Για κής Μηχανικής ήταν κυρίως η παραγωνή φυσι­ να λυθούν τα σοβαρά προβλήματα της ανάπτυ­ κών προϊόντων που μέχρι τότε παρασκευάζο­ ξης και της μεταφοράς από το εργαστήριο στο νταν σε πολύ μικρές ποσότητες από τις κλασικές εργοστάσιο, μεγάλες Αμερικανικές Εταιρίες τεχνικές εξαγωγής και καθαρισμού: αυξητική έχουν συνάψει συμβόλαια για τη Γενετική Μηχα­ ορμόνη, ινσουλίνη, ιντερφερόνη, αντιγόνό HBS

36/αφιερωμα (Ηπατίτιδα Β). Αυτή η πρώτη προσέγγιση δεν έχει εγκαταλειφθεί αλλά συμπληρώνεται με τη χρησιμοποίηση τεχνικών Γενετικής Μηχανικής που μεταβάλλουν το μηχανισμό παραγωγής των ζωντανών κυττάρων. Πράγματι, όπως το αναφέ­ ραμε ήδη, τα επαναπρογραμματισμένα βακτήρια είναι εύθραυστα και μερικές φορές χάνουν τα πολύτιμα γονίδια. Τα βακτήρια που απομονώ­ νονται στη φύση και που αποτελούν τη βάση της ιαπωνικής βιο-βιομηχανίας (τρόφιμα, αντιβιοτι­ κά, ένζυμα), είναι αντίθετα πολύ πιο ανθεκτικά. Σήμερα είναι δυνατόν να τροποποιηθούν οι εσω­ τερικοί βιοσυνθετικοί δρόμοι των βιομηχανικών μικροοργανισμών και να καταστούν αυτοί πιο αποδοτικοί στον ενεργειακό τους απολογισμό. Μία από τις κατευθύνσεις που αυτή τη στιγμή εξερευνάται περισσότερο είναι η κυτταρινόλυση, για την παραγωγή καύσιμης αλκοόλης. Είναι γνωστό ότι οι μύκητες είναι θαυμάσιοι παραγω­ γοί αλκοόλης από το σάκχαρο. Εδώ και αιώνες, παρασκευάζεται αλκοόλη από τον Saccharomy* · cerevisae. Το κύριο εμπόδιο είναι ότι οι μύ­ κητες δεν μπορούν να μετατρέψουν την κυτταρί­ νη σε γλυκόζη, από την οποία μπορεί ν’ αρχίσει η ζύμωση. Αντίθετα είναι γνωστά βακτήρια όπως το Clostridium thermocellum. που είναι ικανά να επιδρούν σε κατάλοιπα κυτταρίνης και να τα μετατρέπουν άμεσα σε γλυκόζη. Δυστυχώς αυτά τα βακτήρια αναστέλλονται από την ίδια τους την παραγωγή και δεν ανθίστανται παρά 45% μόνο. Το σχέδιο συνίσταται λοιπόν στην ει­ σαγωγή των γονιδίων που είναι υπεύθυνα για την κυτταρινόλυση (που κωδικοποιούν τα ένζυ­ μα κυτταρινάσες) σε μύκητες, πράγμα που θα τους επιτρέψει να χρησιμοποιήσουν άμεσα την κυτταρίνη για να τη μετατρέψουν σε αλκοόλη. Η διαδικασία αυτή πραγματοποιείται σήμερα σε πολλά στάδια, με μανιτάρια του τύπου Trichoderma, που είναι ικανά να μετατρέψουν την κυτ­ ταρίνη σε σάκχαρο, που στη συνέχεια ζυμώνεται με κλασικές μεθόδους. Εάν η κυτταρινόλυση μπορούσε να πραγματοποιηθεί σε ένα μόνο στά­ διο, θα ήταν δυνατές πολλές εφαρμογές μεγάλης σημασίας. Τα βακτήρια είναι επίσης παραγωγοί πρώτων υλών για τη Χημεία. Ένας καινούριος δρόμος έχει ανοιχτεί για τη χρησιμοποίηση της γενετικής μηχανικής για να μεταβληθούν οι μεταβολικοί δρόμοι παραγωγής πρώτων υλών για τη βαριά βιομηχανία. Ξαναανακαλύπτονται οικογένειες μικροοργανισμών, από τις οποίες μερικές είχαν χρησιμοποιηθεί κατά τον τελευταίο πόλεμο. Αναπτύσσεται, λοιπόν, δίπλα στην κλασική πε­ τροχημεία, της οποίας οι πρώτες ύλες είναι όλο και πιο ακριβές, μια «κυτταροχημεία» ή «οργα­ νοχημεία» που χρησιμοποιεί μικρόβια για την παραγωγή των βασικών υλικών, που χρησιμο­ ποιούνται στη συνέχεια για την παραγωγή δια­

λυτών, γαλακτωμάτων ή πλαστικών υλών σημα­ ντικών για την αυριανή βιομηχανία.

V.

Η βασική έρευνα

Η γενετική μηχανική δεν είναι μόνο ένα όργα­ νο για την παραγωγή φαρμάκων ή βιομηχανικών υλικών. Είναι επίσης ένα θαυμάσιο μέσον για τη θεμελιώδη έρευνα και για την πρόοδο της γνώ­ σης. Για τη μελέτη της ζωής και της κληρονομι­ κότητας, οι μοριακοί βιολόγοι ήταν υποχρεωμέ­ νοι μέχρι πρόσφατα να πραγματοποιούν με­ ταλλάξεις τυχαίες χρησιμοποιώντας για παρά­ δειγμα την υπεριώδη ακτινοβολία ή μεταλλαξιγόνα χημικά προϊόντα. Στο εξής, χάρη στη γενε­ τική μηχανική, έχουν τη δυνατότητα να εισάγουν σε οργανισμούς γνωστές ακολουθίες γονιδίων, να απαλείφουν άλλες, να αναλύουν τις ακολου­ θίες αγνώστων γονιδίων. Η ανάλυση της αλλη­ λουχίας του νουκλεϊκού οξέος έχει κάνει σήμερα αξιόλογη πρόοδο. Σήμερα είναι πιο εύκολο να αναλυθεί η ακολουθία γονιδίων και από αυτήν να συναχθεί η δομή της αντίστοιχης πρωτεΐνης, από το να γίνει η πλήρης ανάλυση της πρωτεΐ­ νης. Η πληροφορική έδωσε στη Γενετική ένα ση­ μαντικό εφόδιο. Ο γενετικός κώδικας είναι τε­ λείως αποκωδικοποιημένος, και επομένως είναι δυνατόν με τη βοήθεια του υπολογιστή να πραγ­ ματοποιηθεί η συσχέτιση ανάμεσα στην ακολου­ θία των βάσεων του DNA και τις αντίστοιχες πρωτεϊνικές αλυσίδες, να τοποθετηθούν στη μνήμη και να συγκριθούν, όπως γίνεται με τα γραπτά κείμενα χάρη στα προγράμματα έκδοσης κειμένου. Μία από τις πολλά υποσχόμενες τεχνι­ κές για το μέλλον, πραγματοποιείται με την ανά­ λυση μόνο μερικών τμημάτων της αλυσίδας των αμινοξέων μιας πρωτεΐνης που επιθυμούμε την απομόνωσή της, και στη συνέχεια με την παρα­ σκευή ενός ανιχνευτή που περιέχει την αλληλου­ χία των νουκλεοτιδίων που είναι συμπληρωματι­ κά του γονιδίου που ψάχνουμε και που, κατά συνέπεια, μπορεί να αντιδράσει μαζί του. Αυτός ο ανιχνευτής χαρακτηρίζεται για να διακριθεί με ραδιενεργά ισότοπα ή ένζυμα: μπορούμε έτσι να «ψαρέψουμε» τον αντίστοιχο αγγελιοφόρο RNA (m-RNA). Το γονίδιο (συμπληρωματικό DNA) θα πολλαπλασιαστεί στη συνέχεια μέσα σε έναν κατάλληλο δέκτη, για την παραγωγή της πρωτεΐ­ νης που ψάχνουμε. Η έρευνα προσανατολίζεται επίσης προς την παραγωγή ενζύμων ή πρωτεϊνών κατά το ήμισυ τεχνητών, με την εισαγωγή ορισμένων πα­ ραλλαγμένων τμημάτων στο εσωτερικό των φυσι­ κών πρωτεϊνών. Είναι κατανοητή κατ’ αυτόν τον τρόπο η πρόοδος που θα μπορέσει να πραγματο­ ποιήσει η θεμελιώδης ενζυμολογία, η δομική με­ λέτη των πρωτεϊνών, η μελέτη της βασικής λει­ τουργίας των ενζύμων, πράγμα που θα οδηγήσει

αφιερωμα/37 στην καλύτερη κατανόηση των μεταβολικών ανωμαλιών, ή γενετικών ασθενειών. Οι ερευνητές προσπαθούν σήμερα να πολλα­ πλασιάσουν τα γονίδια της ιστοσυμβατότητας, δηλαδή τα γονίδια που είναι υπεύθυνα για την αναγνώριση των κυττάρων μεταξύ τους και την απομάκρυνση των εμβόλιμων. Εάν αυτές οι ερ­ γασίες στεφθούν με επιτυχία, θα είναι ίσως για την Ιατρική του αύριο η βάση για την κατανόηση της προδιάθεσης του ανθρώπου σε ορισμένους τύπους ασθενειών. Η βάση των ανοσολογικών μηχανισμών, η αναγνώριση ανάμεσα σε αντιγόνο και αντίσωμα βρίσκονται επίσης στο στάδιο της πλήρους εξήγησης, χάρη στις τεχνικές του γενε­ τικού ανασυνδυασμού. Η κατανόηση των γενετι­ κών ανωμαλιών θα πραγματοποιήσει ένα σημα­ ντικό βήμα. Στην Ιατρική, χρησιμοποιούνται ήδη οι τεχνικές του γενετικού ανασυνδυασμού για τη διάγνωση ορισμένων παθήσεων, όπως οι θαλασ­ σαιμίες. Από τη στιγμή που χρειάζεται να μελε­ τηθεί ένα γονίδιο και το προϊόν του, η χρησιμο­ ποίηση της Γενετικής Μηχανικής θεωρείται η πλέον προφανής. Δεν υπάρχει πλέον Μοριακός Βιολόγος ή Γε­ νετιστής που επιθυμεί να γνωρίσει την εσωτερική δομή των γονιδίων και τις σχέσεις τους με την κυτταρική λειτουργία που να μη χρησιμοποιήσει τις τεχνικές του γενετικού ανασυνδυασμού in vi­ tro. Οι ανακαλύψεις της Φυσικής σημάδεψαν ουσιαστικά τον 20ό αιώνα: ηλεκτρισμός, ηλε­ κτρονική, πληροφορική, μεταφορές, ενέργεια. Ο πολιτισμός μας αναπτύχθηκε χάρη στην πρόοδο της Φυσικής. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι πρόοδοι της Βιολογίας θα οδηγήσουν στον 21ο αιώνα σε μιαν ανάλογη ανάπτυξη. Η δύναμη που κατέχουν οι Βιολόγοι, που τους επιτρέπει να μεταβάλλουν σύμφωνα με τη θέλησή τους τη γενετική κληρονομιά των ζωντανών οργανισμών, για να τους μετατρέπουν σε «μοριακά εργοστά­ σια», θα αναστατώσει σίγουρα τον τομέα της Χημείας, των Τροφίμων, τη Φαρμακευτική, την παραγωγή ενέργειας. Για ένα πρώτο διάστημα, σίγουρα, δε θα πρόκειται για τη δημιουργία νέων προϊόντων. Θα πρόκειται κατά το πλείστον για αντικατάσταση των υπαρχόντων προϊόντων με προϊόντα που θα επιτυγχάνονται με πιο οικο­ νομικούς όρους. Αλλά βαθμιαία, νέα προϊόντα θα εμφανιστούν. Άγνωστες μέχρι σήμερα ουσίες θ’ ανοίξουν καινούριες αγορές και θα ανατρέ­ ψουν πιθανώς τις συνθήκες ζωής. Με την ανά­ πτυξη της Γενετικής Μηχανικής και των εφαρμο­ γών της, ανοίγει μια καινούρια φάση στην ιστο­ ρία της ανθρωπότητας: η είσοδος στην εποχή της Βιολογίας. Μετάφραση: Β.Π.

Albert

CAMUS

ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΑ ΛΗΔΑ ΒΑΛΑΝΤΙΟΥ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΛΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΕΞΑΝΤΑΣ

εκδόσεις ΕΞΑΝΤΑΣ Τζαβέλα 1, τηλ. 36.04.885

38/αφιερωμα

Επιστήμη, Ιδεολογία, Γνώση Συνέντευξη του Αλεξάντρ Ζηνόβιεφ

Τί ακριβώς ονομάζεται επιστήμη σε μια χώρα που η κρατική της ιδεολογία ανακηρύσσεται «επιστημονική»; Τί θα πει λοιπόν επιστήμη της κοινωνίας; Ποια βαρύτη­ τα έχει η γνώμη των χιλιάδων επιστημόνων εργαζομένων; Διαφοροποιείται αυτή στις προηγμένες κοινωνίες της Ανατολής ή της Δύσης όσον αφορά την επιστήμη; Ο Αλεξάντρ Ζηνόβιεφ, συγγραφέας (μόλις δημοσίευσε: Ο κομμουνισμός ως πραγ­ ματικότητα, στις εκδόσεις L ’ Age d ’ homme), αλλά επίσης και επιστημονικός εργά­ της, καθότι είναι λογικός, απάντησε στις ερωτήσεις του Ζαν-Πωλ Ντολλέ. Διαβάζοντας τα βιβλία σας, μου φαίνεται ότι προκύπτουν δύο πράγματα: πρώτα πρώτα, ότι η κοινωνική ζωή στην ΕΣΣΔ είναι ολότελα υποταγμένη στην ιδεολογία, έτσι που να μην μπορεί να γίνει γνωστή και στη συνέχεια, ότι έχετε μεγάλη εμπι­ στοσύνη στην επιστήμη, στην πειραματική επιστήμη. '

ΟΙ άνθρωποι γνωρίζουν πάντοτε την κοινωνία που ζουν, διαφορετικά η ανθρώπινη ζωή θα ήταν αδύνατη. Κάθε γνώση όμως δεν είναι επι­ στημονική, ακόμα και η συμπεριφορά ενός καρ­ χαρία δεν αποτελεί αντικείμενο μιας ολοκληρω­ μένης επιστημονικής γνώσης: οι άνθρωποι είναι πιο περίπλοκοι απ’ τους καρχαρίες. Η μελέτη της σοβιετικής κοινωνίας δεν είναι μια απλή

αφιερωμα/39 υπόθεση. Κι αν ακόμη επιτραπεί μια τέτοια έρευνα, θα χρειαστούν δεκάδες και εκατοντάδες χρόνια για να μελετηθεί αυτή η κοινωνία. Σήμε­ ρα, στην πράξη οι δυτικοί σοβιετολόγοι μπορούν να μελετούν τη σοβιετική κοινωνία, όσο θέλουν. Στη Σοβιετική Ένωση, πολλοί άνθρωποι, μπο­ ρούν να καταπιαστούν με μια πρακτική έρευνα γύρω απ’ το θέμα. Μετριούνται όμως στα δάχτυ­ λα αυτοί που κατορθώνουν να προσεγγίσουν έστω κι ελάχιστα την επιστημονική γνώση του σοβιετικού κόσμου. Δεν το λέω αυτό για να καυχηθώ, είναι όμως ένα γεγονός αντικειμενικό: οι πρώτες απόπειρες επιστημονικής γνώσης αυτής της κοινωνίας, είναι οι δικές μου. Θα ήθελα να σας θέσω 3 σειρές ερωτή­ σεων. Καταρχήν, η δυνατότητα ή η αδυ­ ναμία να υπάρξει μια επιστημονική γνώση της σοβιετικής κοινωνίας. Και αυτό που με εξέπληξε στα βιβλία σας είναι ότι η κριτική σας δεν είναι τόσο ηθική όσο λο­ γική. Γεγονός που προσδίδει σ’ αυτή την κριτική πολλή περισσότερη δύναμη απ’ ό,τι θα είχε σαν απλή έκφραση αγανάκτη­ σης. Δεύτερη σειρά ερωτήσεων: η σοβιετι­ κή κοινωνία υποστηρίζει ότι κατευθύνεται από μια θεωρία «επιστημονική», το μαρξισμό-λενινισμό. Πώς εκδηλώνεται αυτή η προσφυγή, όσο υποκριτική κι αν μπορεί να είναι, σ’ ένα επιστημονικό σύστημα, στην επιστημονική βεβαιότητα; Πώς περ­ νάει στην πρακτική; Αυτός ο μύθος της επιστήμης είναι σπουδαίος, ή δεν είναι τί­ ποτε άλλο από απλά «έπεα πτερόεντα»;1 Τρίτη σειρά ερωτήσεων: πιστεύετε ή όχι ότι υπάρχει μέσα στην παραγωγή ακόμη και μιας επιστημονικής γνώσης μια θέληση δύναμης; Τί γνώμη έχετε για ό,τι είπε ο Νίτσε και ο Χάιντεγκερ ως προς αυτό; Η σοβιετική κοινωνία δεν είναι μια ενδεικτι­ κή εικόνα αυτής της θέλησης για δύναμη την οποία ο Νίτσε και ο Χάιντεγκερ απο­ καλύπτουν ως αιτία μέσα στην επιστημο­ νική γνώση; ΣΗΜΕΡΑ τρέφουμε έναν αληθινά βαθύ σεβασμό στην επιστήμη. Πιστεύουμε στην παντοδυναμία της επιστήμης, στις απεριόριστες γνωστικές της δυνατότητες, στους γόνιμους σκοπούς της. Είναι ένας σεβασμός που βασίζεται από τη μια στις πραγματικές επιτυχίες της επιστήμης, στον πραγματικό της ρόλο στην κοινωνία, και από την άλλη στην ανάμιξη των δύο αντιλήψεων για την επιστήμη. Υπάρχει μια αφηρημένη αντίληψη κατά την οποία η επιστήμη είναι η γνώση του κόσμου και το μέσο για να επεξεργαστεί όλο και πιο ισχυρά όργανα γι’ αυτή τη γνώση. Και υπάρ­ χει η πραγματικότητα της επιστήμης. Από αυτή

την άποψη, η επιστήμη είναι ένα φαινόμενο κοι­ νωνικό όπως και τα άλλα. Η σφαίρα της επιστή­ μης, ως ανθρώπινης δραστηριότητας, συμπερι­ λαμβάνει εκατομμύρια άτομα, μέσα στη δραστη­ ριότητα των οποίων η έρευνα της αλήθειας δεν καταλαμβάνει παρά έναν ελάχιστο χώρο. Η επι­ στημονική δραστηριότητα είναι γι’ αυτούς ένα μέσον προσωπικής επιβεβαίωσης, ένας τρόπος για ν’ αποκτήσουν κάποια συγκεκριμένη θέση και να κάνουν καριέρα. Αν κάποιος, λοιπόν, εξετάσει την επιστήμη απ’ αυτή τη σκοπιά, ούτε οι δυνατότητές της είναι τόσο απεριόριστες ούτε βέβαια η αποτελεσματικότητά της. Ως συγκεκρι­ μένο κοινωνικό φαινόμενο, η επιστήμη καθορί­ ζει τα δικά της όρια. Κάθε πραγματική επιστημονική κατάκτηση στοιχίζει σήμερα όλο και περισσότερο. Στον επι­ στημονικό χώρο που δουλεύω, εδώ και 30 χρό­ νια, τη λογική, υπάρχουν δεκάδες χιλιάδες άν­ θρωποι που δουλεύουν: μια εικοσαριά καλοί επιστήμονες θα ήταν αρκετοί. Τι κάνουν αυτοί οι δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι; Ωφελούν τον εαυτό τους με τέτοιο τρόπο ώστε να δημοσιεύο­ νται δεκάδες χιλιάδες βιβλία και άρθρα που δεν αξίζουν και πολύ. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο συντελεστής της χρήσιμης ενέργειας της επιστή­ μης, σε σύγκριση με το παρελθόν, είναι κατώτε­ ρος. Στα άλλα επιστημονικά πεδία η κατάσταση είναι περίπου η ίδια. Η επιστήμη είναι μια σφαί­ ρα προκλητικής και επικερδούς δραστηριότητας που προσελκύει όλο και περισσότερους ανθρώ­ πους: προσφέρει οικονομική άνεση και ικανο­ ποιεί τη ματαιοδοξία τους. Αυτή είναι η γενική κατάσταση. Γι’ αυτό δεν πρέπει να τρέφουμε αυ­ ταπάτες για το ρόλο της επιστήμης στο μέλλον. Όταν αναφέρετε, εδώ, επιστήμη, σκέφτε­ στε την επιστήμη έτσι όπως είναι, ειδικά, στην ΕΣΣΔ ή την επιστήμη γενικά σ’ όλο τον κόσμο; ΝΟΜΙΖΩ ότι η κατάσταση στον επιστημονικό χώρο, τόσο στην ΕΣΣΔ όσο και στη Δύση, είναι ίδια και απαράλλαχτη. Είναι και οι δύο βιομη­ χανικές κοινωνίες, όπου η επιστήμη πάνω κάτω παίζει τον ίδιο ρόλο. Οι διαφορές βρίσκονται στις διαφορετικές κοινωνικές διατάξεις μέσα στον ίδιο τον επιστημονικό χώρο. Όμως και εκεί ακόμη, οι διαφορές δεν είναι τόσο σημαντικές: βάζοντας μαζί 10 χιλιάδες επιστημονικό προσω­ πικό, όποια και να είναι η χώρα προέλευσής τους και η κοινωνική της οργάνωση, παρατηρού­ με ότι συμπεριφέρονται σχεδόν με τον ίδιο τρό­ πο. Από κοινωνική πλευρά, σοβιετικοί καθηγη­ τές και δυτικοί καθηγητές είναι αδέρφια. Για παράδειγμα, όταν ένας νέος ερευνητής, στη Δύ­ ση, θέλει να ξεκινήσει τη σταδιοδρομία του πρέ­ πει να προσχωρήσει σε μια ομάδα, σε μια κάστα,

40/αφιερωμα σε κάποια σχολή. Αν δεν το κάνει, αν θέλει ν’ αναπτύξει πρωτότυπες ιδέες που έρχονται σ’ αν­ τίθεση με τις ιδέες των ομάδων, θα τον εμποδί­ σουν. Και στην ΕΣΣΑ συμβαίνει ακριβώς το ίδιο. Σκέφτεστε, λοιπόν, ότι οι «επιστημονικοί εργάτες» έγιναν ένα στοιχείο, ένας τροχός της θεσμικής μηχανής και του ίδιου του Κράτους, στο σύνολο των δυτικών χωρών καθώς και στην ΕΣΣΔ; Σ’ ΕΝΑ ορισμένο στάδιο ανάπτυξης, αυτή η επι­ στημονική μηχανή παίζει παρόμοιο ρόλο στους δυο κόσμους, δημιουργεί μια σίγουρη κοινωνική δομή, μια ιεραρχία ακριβή και περίπλοκη. Ο διευθυντής ενός σπουδαίου ινστιτούτου, πιο πο­ λύ είναι ένας διοικητικός παρά ένας σοφός με την παραδοσιακή έννοια του όρου. Άνθρωποι σαν τον Πασκάλ ή το Νεύτωνα, στην εποχή μας, θα ήταν περισσότερο «δεύτερες τάξεις» της επι­ στήμης. Δε θα κατάφερναν εύκολα να προβλη­ θούν στην κοινή γνώμη. Για να κάνει κανείς καριέρα, να πάρει τον τίτλο του καθηγητή, να διευ­ θύνει μιαν επιθεώρηση, ένα ινστιτούτο, πρέπει να είναι υπάλληλος της επιστήμης. Πριν λίγο μιλήσατε για απεριόριστη πίστη στην επιστήμη, στην αντικειμενική ικανό­ τητά της, λέγοντας «εμείς». Το «εμείς» αναφέρεται μόνο στην ΕΣΣΔ ή στο σύνο­ λο του επιστημονικού προσωπικού; Και γιατί αυτή η χρήση της λέξης πίστη που ακούγεται παράξενα μέσα σ’ ένα επιστη­ μονικό κείμενο; Μήπως στην ΕΣΣΔ το επίθετο επιστημονικός είναι ένα στοιχείο της ρητορικής δύναμης της εξουσίας; Ένα επιχείρημα αυθεντίας που θα κάνει να σωπάσει κάθε αντίθετη γνώμη; ΜΙΛΟΥΣΑ για το σύνολο των επιστημονικών εργατών. Για ν’ απαντήσω στο δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας, οφείλω να επαναλάβω όσα ήδη έχω πει: πρέπει να διαχωριστούν οι δύο α­ ντιλήψεις για την επιστήμη, αφηρημένη και πραγματική. Από την πλευρά της αφηρημένης άποψης, η επιστήμη είναι μια γνώση του κό­ σμου· στην πραγματικότητα, η επιστημονική δραστηριότητα για εκατομμύρια ανθρώπους δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα μέσον ύπαρξης. Κα­ τά την αφηρημένη άποψη φαίνεται πραγματικά ότι οι δυνατότητες της επιστήμης είναι απεριόρι­ στες. Αλλά συγκεκριμένα περιορίζεται απ’ τις κοινωνικές σχέσεις. Αυτό που περιορίζει ιδιαί­ τερα τις προόδους της επιστήμης, είναι ότι κάθε καινούρια πρόοδος κοστίζει όλο και περισσότε­ ρο. Μπορεί κανείς να παραθέσει αρκετές περι­ πτώσεις που απέβη πολύ πιο επικερδές το να μη χρησιμοποιηθούν επιστημονικά μέσα, να μη χρη­

σιμοποιηθεί η επιστήμη ως επαγγελματική δρα­ στηριότητα. Κάθε γνώση δεν είναι απαραίτητα επιστημονι­ κή. Η γνώση της κοινωνίας που έχουν οι άνθρω­ ποι έτσι όπως τη ζούνε, οι σχέσεις τους κ.λ.π., δεν είναι παρά εμπειρικές γνώσεις. Στην εποχή μας η επιστημονική γνώση είναι μια επαγγελμα­ τική εξειδικευμένη δραστηριότητα. Αν πείτε για παράδειγμα: επί του παρόντος, στην ΕΣΣΔ, ο επισιτισμός θέτει σοβαρά προβλήματα, αυτό εί­ ναι αλήθεια, αλλά δεν είναι μια επιστημονική αλήθεια, με την ένοια ότι δεν αποκτήθηκε από μια ειδική επιστημονική έρευνα, επαγγελματική και σύμφωνα με κοινωνιολογικούς νόμους. Δε­ κάδες χιλιάδες βιβλία εμφανίζονται σ’ ολόκληρο τον κόσμο, για τη μοντέρνα κοινωνία, που πε­ ριέχουν πράγματα σωστά, που όμως δεν προέρ­ χονται από μια γνώση επιστημονική. Καταρχήν πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η κοινωνία δεν οργανώνεται σύμφωνα με τις επι­ στημονικές νόρμες. Η κοινωνική οργάνωση δεν είναι επιστημονική. Οι κοινωνίες υπάρχουν εδώ και χιλιάδες χρόνια, η επιστημονική τους γνώση είναι ένα πολύ πρόσφατο φαινόμενο και ακόμη πολύ περιορισμένο. Η σοβιετική κοινωνία υπάρ­ χει, εδώ και πάνω από 60 χρόνια, δεν υπάρχει όμως επιστημονική θεωρία, επιστημονική γνώση αυτής της κοινωνίας. Πάνω σ’ αυτό ή το άλλο συγκεκριμένο πρόβλημα ή μέσα στις δραστηριότητές τους οι άνθρωποι μπορούν να χρησιμο­ ποιήσουν επιστημονικά μέσα, για να ρυθμίσουν το ένα ή το άλλο ζήτημα αλλά δεν υπάρχει επι­ στημονική γνώση υποδομής της σοβιετικής κοι­ νωνίας. Αυτά τα τόσο διαφορετικά προβλήματα είναι συχνά ανακατεμένα στη συνείδηση των αν­ θρώπων, τόσο καλά που μερικές φορές είναι δύ­ σκολο να μιλήσεις για ένα τέτοιο θέμα. Ας προ­ σθέσουμε την ανάμιξη επιστήμης και ιδεολογίας. Ιδιαίτερα στο σοβιετικό κόσμο η αξίωση του μαρξισμού να θεωρείται επιστήμη. Η ίδια η ιδεολογία περιέχει κι αυτή μιαν ορισμένη αλή­ θεια, δεν είναι καθαρό ψέμα. Εξελίσσεται σε μια βάση πραγματικής γνώσης. Η σοβιετική ιδεολο­ γία εξελίσσεται στη βάση μιας ορισμένης αλή­ θειας, μιας αλήθειας, όμως, επιλεκτικής που μορφοποιείται από την ιδεολογία. Έτσι αποδεικνύεται δύσκολο να ξεχωρίσεις την επιστήμη από την Ιδεολογία. Για παράδειγμα, ο μαρξι­ σμός βεβαιώνει ότι η ανάπτυξη της κοινωνίας, η τεχνική, η πολιτιστική πρόοδος, η πολυσύνθετη αύξηση της οικονομίας επιφέρει την εξαφάνιση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Είναι αλήθεια ή όχι; Ναι, είναι αλήθεια. Ο μαρξισμός διαβεβαίωνε επίσης ότι κοινωνικές τάξεις σαν αυτές των γαιοκτημόνων ή των καπιταλιστών θα εξέλειπαν και αυτό συνέβη στην πραγματικότητα. Ωστόσο, μπορεί κανείς να θεωρήσει αυτές τις διαβεβαιώσεις σαν επιστημονικές αλήθειες;

αψιερωμα/41 Ό χι. Πρέπει να διαχωρίζουμε την αλήθεια στα πλαίσια της ιδεολογίας από την επιστημονική αλήθεια. Το σχέδιο κοινωνίας που θεμελιώθηκε με τη μαρξιστική ιδεολογία ήταν ένα ιδεολογικό σχέδιο, όχι επιστημονικό. Δε λέω, βέβαια, ότι σ’ αυτό το σχέδιο όλα ήταν ψευδή, αλλά απλώς ότι η επιστήμη και η ιδεολογία είναι διαφορετικά κοινωνικά φαινόμενα. Αν ο μαρξισμός ήταν μια επιστήμη, θα όφειλε να διαβεβαιώσει ότι, μέσα στην κοινωνία που σχεδίαζε, οι αστικές ελευθε­ ρίες θα ρυθμίζονταν, η κοινωνική ανισότητα θα εξαλειφόταν, ότι η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο θα εξακολουθούσε, κάτω όμως από άλλες μορφές, ότι θα υπήρχε μια ιεραρχία θε­ σμών και ανθρώπων, ότι η ανισότητα διανομής των αγαθών θα έπαιρνε τεράστιες διαστάσεις. Αυτές τις επιστημονικές αλήθειες, ο μαρξισμός ούτε μπορούσε ούτε μπορεί να τις πει, γιατί εί­ ναι μια ιδεολογία. Ό λα αυτά τα φαινόμενα ανα­ μιγνύονται συχνά και χρειάζεται χρόνος και μια ακριβής και πολύπλοκη συσκευή για να τα διαλευκάνει. Αυτό προσπαθώ να κάνω, για έναν ορισμένο αριθμό απλών προβλημάτων, σ’ ένα βι­ βλίο που σε λίγο θα κυκλοφορήσει στα γαλλικά. Ας μιλήσουμε επίσης για τις δυνατότητες της Σοβιετικής Ένωσης και της δυτικής κοινωνίας γενικά. Ήμουν καθηγητής σοβιετικού πανεπι­ στημίου, κανένας δε μου απαγόρευσε να μελετή­ σω τη σοβιετική κοινωνία. Τυπικά δεν υπήρχε απαγόρευση σ’ αυτό το θέμα. Αλλά τί σημαίνει μελετώ επιστημονικά τη σοβιετική κοινωνία; Για να το κάνω αυτό θα έπρεπε ν’ απαρνηθώ τελείως τη μαρξιστική ιδεολογία, να επεξεργαστώ το δι­ κό μου σύστημα ιδεών, τις δικές μου μεθόδους εξέτασης. Ό λα αυτά ήταν αρκετά, αν γίνονταν γνωστά, για να χάσω αυτόματα τη θέση μου, τη δουλειά μου. Ας υποθέσουμε ότι το έκανα χωρίς να μ’ ενο­ χλήσει κανένας. Για να απαντήσω έστω και στα πιο απλά προβλήματα που μπορούσα να θέσω στον εαυτό μου, θα μου χρειάζονταν να είχα στη διάθεσή μου τεράστιους επιστημονικούς οργανι­ σμούς, δεκάδες συνεργάτες, πολύπλοκες κοινω­ νιολογικές έρευνες, στατιστικές, νούμερα, που δεν μπορεί ν’ αποκτήσει κανείς στην ΕΣΣΔ και που δεν είναι γνωστά σε κανένα. Για παράδειγ­ μα, για ένα ζήτημα τόσο απλό όσο είναι να συ­ γκρίνεις το επίπεδο ζωής στην ΕΣΣΔ και στη Δύση, δεν υπάρχει ιδεολογικό πρόβλημα. Ό τι το επίπεδο ζωής είναι ανώτερο στην ΕΣΣΔ, για τους ιδεολόγους σοβιετικούς, θεωρείται αυτο­ νόητο. Για τους δυτικούς ιδεολόγους, δεν τίθε­ ται ζήτημα ότι το επίπεδο ζωής στη Δύση είναι ανώτερο. Από επιστημονικής πλευράς όμως δεν υπάρχουν σνλληπτικά όργανα που να επιτρέ­ πουν να ρυθμίσεις αυτό το ερώτημα, που να μπορούν να μας δώσουν υπολογισμένες απαντή­ σεις. Υποθέτουμε ότι με καλούν στην Κεντρική

Αλεξάντρ Ζηνόβιεφ

Επιτροπή του κόμματος, όπου μου ανακοινώ­ νουν ότι μου διαθέτουν όλα τα χρήματα και όλους τους ερευνητές που έχω ανάγκη. Ακόμη και σ’ αυτή την περίπτωση η προοπτική μένει χωρίς ελπίδα. Γιατί αν επιδιδόμουν σ’ αυτή την έρευνα, θα συγκρουόμουν με χιλιάδες επαγγελματίες που θα προτιμούσαν να ξαπλώσουν στις ρόγες προκειμένου να εμποδίσουν το πέρασμα του τρένου μου. Και στη Δύση βέβαια η κατά­ σταση θα ήταν ανάλογη. Τώρα θεωρούμαι ως ειδικός σε προβλήματα του κομμουνισμού. Πιστεύετε ότι είμαι τυχερός που ακούγομαι πλατιά και γίνομαι κατανοητός στη Δύση; Ό χι. Υπάρχουν πολλοί ειδικοί ερευ­ νητές στα ινστιτούτα και λίγο πολύ παντού, για τους οποίους οι εργασίες μου θ’ αποτελούσαν απειλή. Ούτε κι εδώ, αν το επιθυμούσα, δε θα είχα τη δυνατότητα να επεξεργαστώ μια επιστη­ μονική έρευνα για την ΕΣΣΔ. Και εδώ, όπως στην ΕΣΣΔ, οι αρχηγοί πολιτικών κομμάτων, οι διοικούσες τάξεις, δεκάδες χιλιάδες επιστημονι­ κοί ερευνητές αντιτίθενται σε μια επιστημονική γνώση της κοινωνίας. Την επιστήμη την ανέχο­ νται όσο δεν ενοχλεί κανέναν. Μια έρευνα δηλα­ δή για το μέσο όρο ηλικίας των ανθρώπων που παντρεύονται ή για το διαζύγιό τους δε δημιουρ­ γεί πρόβλημα. Αλλά για προσπαθείστε να κάνετε

42/αφιερωμα μια έρευνα για το πνευματικό δυναμικό των τά­ ξεων που διοικούν. Σίγουρα θα απαγορευόταν, μια και ο απλός άνθρωπος καταλαβαίνει καλά ότι και οι σοβιετικοί και οι δυτικοί διοικητικοί μοιάζουν, μερικές φορές μέχρι και φυσιογνωμι­ κά. Αν αναλάβει κανείς μια σοβαρή επιστημονι­ κή έρευνα, χωρίς παραχωρήσεις, για τη μοντέρ­ να κοινωνία, είναι καταδικασμένος να κατηγορηθεί, να θεωρηθεί τσαρλατάνος, να καταστρα­ φεί. Γιατί δεν υπάρχει κανένα κριτήριο που να αποδεικνύει ότι η δική σας έρευνα είναι επιστη­ μονική και όχι των άλλων. Αν γράψει κανείς ένα δοκίμιο, μια πραγματεία επιστημονικού τύπου για τις κομμουνιστικές κοινωνίες ποιος θα τον κρίνει; Ειδικοί. Αλλά ένας ειδικός ανοίγοντας το βιβλίο αν ανακαλύψει ότι εδώ έχει χτυπηθεί πολύ η δική του αντίληψη, τί θα κάνει; Σε σχέση με την ηθική, θα μου φαινόταν πα­ ράλογο ότι από τη γνώση μπορεί να βγει ένα κα­ κό. Η γνώση είναι τόσο παλιά όσο και η ανθρω­ πότητα, όσο και ο πολιτισμός, είναι μια προστα­ σία από τα ένστικτα, τις στοιχειώδεις κοινωνικές δυνάμεις πού μπορούν να διεγερθούν, δεν είναι αντίθετη ούτε στην ηθική, ούτε στο δίκαιο, ούτε στη θρησκεία. Είναι ένα πρόβλημα που μ’ απα­ σχολεί και για το οποίο θέλω να γράψω, η γνώ­ ση είναι ένα ηθικό χρέος, συμβάλλει στην ηθικό­ τητα της μοντέρνας κοινωνίας μας. Και σ’ αυτή κυρίως οφείλεται το ότι η κοινωνία μας δε γίνε­ ται ζούγκλα. Ένα ρεύμα σκέψης εμφανίζεται στη Γαλ­ λία, στις ΗΠΑ και σ’ άλλες δυτικές χώρες, που ανησυχεί με την πανταχού παρουσία της επιστήμης ή μάλλον των επιστημονι­ κά όαχτνλίόια τον Κρόνον, όπως φωτογραφήθηχαν από τον Voyager 1, τέλος Οχτώβρη 1980.

κών γνώσεων που κατευθύνουν με την επίφαση της εξομάλυνσης τη συμπεριφορά των ατόμων σε πολλούς χώρους - ψυχολο­ γία, ψυχανάλυση, κοινωνιολογία, ακόμη και σεξολογία που θεωρείται ως επιστήμη - μέχρι να περιορίσουν σοβαρά τις ελευθε­ ρίες τους· αυτό το ρεύμα σκέψης μπροστά σ’ αυτή τη γονιμότητα φτάνει μέχρι να κα­ ταγγείλει τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα της επιστημονικής γνώσης. Τι σκέφτεστε για όλα αυτά; Η ΕΙΣΒΟΛΗ της επιστήμης σε αρκετά πεδία της ανθρώπινης ζωής, ιδιωτικής και κοινωνικής, εί­ ναι απατηλή. Είναι μια αυταπάτη της επιστήμης. Μέσα σ’ αυτό που ονομάζεται «επιστημονική» γνώση της ανθρώπινης ψυχολογίας, υπάρχει πλήθος απόψεων, καθαρά ιδεολογικών που δεν έχουν τίποτε κοινό με την επιστήμη, πολλά ζητή­ ματα αισθησιακά, τσαρλατανισμός, δηλαδή κα­ θαρή φιλολογία. Η επιστήμη δεν είναι παντοδύ­ ναμη, δεν αντικαθιστά ούτε τη θρησκεία, ούτε την ιδεολογία, ούτε την τέχνη. Πολλά πεδία τής ξεφεύγουν, η χρήση της εκεί θα ήταν εντελώς στερημένη από κάθε νόημα. Και είμαι βέβαιος ότι οι άνθρωποι θα κατορθώσουν να βρουν τρό­ πους άμυνας ενάντια σ’ αυτές τις ψευτοεπιστημονικές εισβολές στη ζωή τους. Θα ήθελα να επιμείνω σ’ αυτό εδώ: η επίθεση, εναντίον του αν­ θρώπου, στην οποία παρευρισκόμαστε τώρα και που φαίνεται επιστημονική, δεν έχει καμιά σχέ­ ση με την επιστήμη. Είναι μια κοινωνική επίθεση που ενδύεται τις μορφές μιας ιδεολογίας του επι­ στημονισμού. Η επιστήμη εδώ δεν είναι παρά μια μάσκα. Για σας, λοιπόν, η επιστημονική γνώση, στα πλαίσια που είναι πραγματικά επιστη­ μονική γνώση και όχι ιδεολογική μάσκα μιας πολιτικής, δέν μπορεί νά είναι κατα­ στροφική. Τι σκέφτεστε, λοιπόν, γι’ αυτό το θεμελιώδες ζήτημα που δε συγκρούεται μόνο με τις εφαρμογές της επιστήμης, αλ­ λά που παρακολουθεί το σκοπό της επι­ στήμης έτσι όπως την καθορίζει ο Ντεκάρτ: «Να γίνουμε κύριοι και κτήτορες της φύσης», μια ολέθρια θέληση δύναμης. Θέληση δύναμης που αναπτύχθηκε στη Δύση τόσο πολύ που η Δύση θέλησε να γί­ νει κυρία ολόκληρης της γης. ΝΟΜΙΖΩ ότι σήμερα είναι καιρός πια να ξαναεξετάσουμε ορισμένες φιλοσοφικές ιδέες, ακόμη και του πρόσφατου παρελθόντος, σαν κι αυτές που μόλις παραθέσατε. Ό ταν μελετά κανείς ένα κοινωνικό φαινόμενο το κάνει σε σχέση με ορι­ σμένα κίνητρα και σύμφωνα μ’ αυτά τα κίνητρα το αντιλαμβάνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.

αφιερωμα/43 Όταν αυτό το φαινόμενο επιβεβαιώνεται μέσα στην κοινωνία, ο ρόλος του γίνεται διαφορετι­ κός. Η επιστήμη ως μαζικό κοινωνικό φαινόμενα δεν εμφανίστηκε στην Αναγέννηση, αλλά στον 20ό αιώνα, και θα έλεγα καλύτερα στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Ο ρόλος της επιστήμης μέ­ σα στην κοινωνία είναι σήμερα τελείως διαφορε­ τικός απ’ ό,τι στις αρχές αυτού του αιώνα και των προηγούμενων αιώνων. Σήμερα είναι εντε­ λώς χωρίς σημασία το να ψάχνει κανείς αιτιολο­ γίες στη γέννηση της επιστήμης. Αυτή η δραστη­ ριότητα που αφορά εκατομμύρια πρόσωπα μπο­ ρεί να έχει τις πιο διαφορετικές αιτιολογίες. Δεν μπορεί κανείς σήμερα παρά να παρατηρήσει την ύπαρξη αυτού του κοινωνικού φαινομένου που λέγεται επιστήμη, να καταλάβει τη θέση της μέσα στην κοινωνία. Σαν τέτοιο, αυτό το φαινόμενο δεν είναι ούτε καλό ούτε κακό. Έγινε ένα συ­ στατικό στοιχείο απαραίτητο για τη ζωή στη μοντέρνα κοινωνία, όπως ο αέρας, το νερό. Σε τί θα χρησίμευε, για να κατανοήσουν το μοντέρνο άνθρωπο και την κοινωνική του ύπαρξη, το να περιγράφει πώς είναι η καρδιά του ή το δέρμα του ή τα μαλλιά του; Τα προβλήματα που συγκλονίζουν τώρα την ανθρωπότητα αναφέρονται τόσο στην επιστήμη όσο και στα υπόλοιπα. Είναι κοινωνικά προβλή­ ματα που αφορούν τις ανθρώπινες σχέσεις στις μεγάλες ομάδες. Δε λέω ότι τα φιλοσοφικά ζητή­ ματα που έχετε επικαλεσθεί ήταν λανθασμένα, αλλά σήμερα έχασαν τη σημασία τορς. Χρειά­ ζονται άλλες ιδέες, ένας άλλος πνευματικός προ­ σανατολισμός. Σκέφτεστε ότι η αύξηση του αριθμού*των επιστημόνων εργαζομένων, έτσι όπως εμ­ φανίζεται στις αναπτυγμένες χώρες Ανα­ τολής και Δύσης, θα εξαπλωθεί σ’ ολό­ κληρο τον κόσμο, αν και οι άλλες χώρες έχουν ένα σίγουρο πρόγραμμα κοινωνικο­ οικονομικής ανάπτυξης; ΒΕΒΑΙΑ. Επιπλέον, εκτός απ’ όλες τις οικονο­ μικές, πολιτικές ή στρατιωτικές ανάγκες, υπάρ­ χει και ένας άλλος παράγοντας: για πολλούς αυ­ τή η σφαίρα της επιστημονικής δραστηριότητας είναι ευχάριστη, προκλητική. Οι άνθρωποι ζουν για να ζουν και όχι προς χάρη δεν ξέρω ποιανού μέλλοντος. Η επιστημονική παραγωγή, για πα­ ράδειγμα, είναι πολύ πιο ευχάριστη από τη βιο­ μηχανική παραγωγή. Άλλοτε, σε μια μόνο χώ­ ρα, μπορούσαν ν’ αναγνωριστούν ως μεγάλοι μαθηματικοί το πολύ 5 ή 6 άτομα. Σήμερα υπάρ­ χουν χιλιάδες. Δεν πρέπει να εκπλήσσει το γεγο­ νός, γιατί κάθε υποδιαίρεση της κοινωνίας έχει τα όριά της. Δεν μπορούν να γίνουν όλοι οι πο­ λίτες στρατηγοί, διπλωμάτες ή υπάλληλοι του κόμματος. Το ίδιο όλος ο κόσμος δεν μπορεί να

Ο Mariner 9 φτάνει αχόν Άρη.

γίνει επιστήμονες. Έχω την εντύπωση ότι οι αναπτυγμένες χώρες προσεγγίζουν το όριο του δυνατού σ’ αυτόν τον τομέα, και μπορεί να το έχουν διαβεί. Μετά απ’ αυτή την έκρηξη της επι­ στήμης ως κοινωνικής δραστηριότητας, είναι πο­ λύ πιθανό ν’ αναγκαστούμε να βαδίσουμε προς τα πίσω. Μέσα στα βιβλία σας και ιδιαίτερα στο: Το λαμπρό μέλλον, βρίσκει κανείς άτομα που θα μπορούσε να τα κατατάξει υπό τον τίτλο «φιλελεύθεροι φιλόσοφοι». Αυτά τα άτομα αναρωτιούνται μερικές φορές, ανατρέχοντας στο παλιό πλατωνικό ιδεώδες του φιλόσοφου κυβερνήτη της πολιτείας, μήπως θα ήταν προτιμότερο να βρίσκο­ νται αυτοί στην κορυφή του Κράτους. Νο­ μίζετε ότι πρόκειται για το πολιτικό πρό­ βλημα: διοικούν αυτοί που ξέρουν, ή το ηθικό πρόβλημα: ξέρουν ή δεν ξέρουν ποιο είναι το πιο σπουδαίο; ΝΑ κυβερνάς μια χώρα, είναι ένα πολύ καθορι­ σμένο επάγγελμα. Αν δινόταν η εξουσία, όχι πλέον στους τωρινούς διοικούντες, αλλά σε σο­ φούς, φιλόσοφους, σε μεγαλοφυίες ακόμη, η κα­ τάσταση θα ήταν πιο καταστροφική από τώρα. Να κυβερνάς δεν είναι να λύνεις ένα ακαδημαϊ­

44/αφιερωμα κό πρόβλημα. Είναι ο συνυπολογισμός συγκε­ κριμένων υλικών προβλημάτων και του ανθρώ­ πινου υλικού. Διασκεδαστικό παράδοξο: αν ο Ναπολέοντας ζούσε κατά τη διάρκεια του Δεύ­ τερου Παγκόσμιου Πολέμου, δε θα μπορούσε ποτέ να ξεπεράσει το βαθμό του διοικητή μεραρ­ χίας. Εξετάστε την καταστροφική κατάσταση, κατά τη διάρκεια του πολέμου, στην αρχή της μάχης της Μόσχας. Αν είχαν καλέσει τις μεγαλοφυίες για να διοικήσουν το μέτωπο, οι Γερμανοί θα είχαν πάρει τη Μόσχα. Ο Στάλιν είχε απόλυ­ το δίκιο να διορίσει αρχηγό έναν ταγματάρχη, που ταίριαζε τέλεια σ’ αυτή τη θέση, τον Ζούκοφ. Δεν ήταν καθόλου μια στρατιωτική μεγαλοφυία με την παραδοσιακή έννοια του όρου. Σ’ όλους τους στρατούς του κόσμου, θα μπορούσε να βρεθεί κάποιος που να ταίριαζε καλύτερα στις απαιτήσεις της στιγμής. Σε λίγες μέρες κα­ τόρθωσε να τερματίσει τον πανικό, ν’ αποκαταστήσει την τάξη και να κερδηθεί η μάχη. Αν έπαιρναν τον ακαδημαϊκό, τον πιο μεγαλοφυή και τον έβαζαν στη θέση του Μπρέζνιεφ, δε θα διοικούσε καλύτερα. Μπορεί να ληφθεί η πιο με­ γαλοφυής απόφαση, το ζήτημα είναι ότι πρέπει να εκτελεστεί. Ποιος θα το κάνει αυτό; Είναι μια απέραντη χώρα προικισμένη με μια γιγαντιαία δύναμη αδράνειας. Και η απόφαση αποδεικνύεται τελείως κενή. Η Κεντρική Επιτροπή επιδοκι­ μάζει τακτικά αποφάσεις πολύ έξυπνες: ν’ αυξη­ θεί η παραγωγικότητα της εργασίας, να περά­ σουν πιο γρήγορα στις τεχνικές παραγωγής των νέων εφευρέσεων, να σταματήσει η μέθη, να κα­ λυτερέψει η διαχείριση των επιχειρήσεων. Όλα αυτά είναι ωραία. Αποτέλεσμα μηδαμινό. Στο σοβιετικό σύστημα, σκέφτομαι εδώ και καιρό, οι άνθρωποι που είναι επιλεγμένοι είναι αυτοί που ταιριάζουν καλύτερα στην υπηρεσία τους. Οι φιλόσοφοι και οι σοφοί μπορούν να κυβερ­ νούν, αλλά πολύ άσχημα. Όταν σήμερα οι πολι­ τικοί αρχηγοί κομμάτων παρουσιάζονται ως «ει­ δικοί», είναι δόλος. Ειδικά στη Σοβιετική Ένω­ ση. Ο Κρούτσεφ είχε θεωρηθεί, για παράδειγμα, ειδικός στη γεωργία. Ξέρετε τι ειδικός ήταν! Εσείς ο ίδιος θεωρείστε σαν ένας λογικός, ένας φιλόσοφος ή σαν ένας καλλιτέχνης; Ή μήπως και τα τρία, σκεφτόμενος ότι ο διαχωρισμός ανάμεσα σε επιστημονική γνώση, φιλοσοφική γνώση και καλλιτεχνι­ κή γνώση είναι τεχνητός; ΣΤΗΝ πραγματικότητα και τα τρία είναι στενά δεμένα, ανακατεύονται, είναι σχεδόν αδύνατο να τα διαχωρίσεις. Σ’ ό,τι με αφορά, πρέπει καταρχήν να πω ότι δε θεωρούμαι ως σοφός, φιλό­ σοφος και καλλιτέχνης. Απλά είμαι ένας άνθρω­ πος που απέκτησε μιαν επιστημονική, επαγγελ­ ματική μόρφωση: γράφω και επίσης ζωγραφίζω.

Πήρα μέρος στην πιο κοινή σοβιετική ζωή. Όλα αυτά μού είναι χρήσιμα στην επιστημονική και φιλολογική μου δραστηριότητα. Με ό,τι κι αν ασχοληθώ, επιστημονική έρευνα ή λογοτεχνία, κάνω πάντα το ίδιο πράγμα, κάτω όμως από διαφορετική μορφή. ΓΓ αυτό, σ’ ένα ορισμένο μέτρο, τα βιβλία μου είναι συνθετικά. Παρόλες τις διαφορές μας, πιστεύετε ότι η επιθυμία για αλληλοκατανόηση, για συννενόηση με την αρχική έννοια του όρου, είναι πραγματοποιήσιμη; Μ’ άλλα λόγια πιστεύετε ότι υπάρχει κάτι το καθολικό; ΑΡΧΙΚΑ πρέπει να σημειωθεί ότι η σοβιετική κοινωνία και η δυτική κοινωνία έχουν ένα κοι­ νό, είναι και οι δυο βιομηχανικές· έχουν και οι δύο μόρφωση και οικονομία περίπλοκη. Στις συνθήκες ζωής έχουν, επίσης, πολλά κοινά στοι­ χεία. ΓΓ αυτό θεωρητικά οι Σοβιετικοί μπορούν να επιζήσουν στη Δύση και το αντίθετο. Από την άλλη πλευρά, στη Δύση υπάρχουν πολλά κοινά στοιχεία στον τρόπο ζωής με μια κομμου­ νιστική δομή. Σ’ αρκετούς επαγγελματικούς χώ­ ρους η μετανάστευση δεν αλλάζει πολλά πράγ­ ματα. Τέλος στην ΕΣΣΔ υπάρχουν πολλά στοι­ χεία του δυτικού πολιτισμού που διατηρήθηκαν. Διαρκώς παρόλες τις απαγορεύσεις διεισδύουν στην ΕΣΣΔ δυτικά στοιχεία μόρφωσης και τρό­ που ζωής. Και έπειτα, μεγάλα γειτονικά κοινω­ νικά συστήματα, αν συναγωνίζονται ή είναι α­ ντίπαλα, τείνουν να συνταυτιστούν. Κοιτάξτε τι είχε συμβεί στη ναζιστική Γερμανία και τη Σο­ βιετική Ένωση: ο μιμιτισμός ήταν τόσο μεγάλος, παρά τις τεράστιες αισθητές διαφορές ανάμεσα στα δυο συστήματα που ακόμη και σήμερα από πολλούς άνθρώπους θεωρούνται ένα και το αυ­ τό. Ό λα αυτά αφορούν βάσεις απ’ τις οποίες εί­ ναι δυνατή η αμοιβαία κατανόηση. Αλλά υπάρ­ χουν θεμελιώδεις διαφορές στις κοινωνικές δο­ μές και οι ιδιαιτερότητες της σοβιετικής κοινω­ νίας συμβάλλουν στο να ξεχωρίζει ο τύπος του σοβιετικού ανθρώπου. Όταν μιλά κανείς για δυ­ σκολίες κατανόησης είναι οι ιδιαιτερότητες που αντιμετωπίζει. Αλλά βλέποντας το ευρωπαϊκό πολιτιστικό επίπεδο, μπορούν να γίνουν κατα­ νοητές, ακόμη και να αιτιολογηθούν. Κυρίως αυτό το χαρακτηριστικό των Σοβιετικών, την ευ­ στροφία που στη Δύση γίνεται αντιληπτή σαν έλλειψη αρχών, μπορεί να γίνει, τουλάχιστον θεωρητικά, κατανοητή, αν όχι και αποδεκτή ή δικαιολογημένη. Μετάφραση: Ντόρα Αλιβάνιστου*1 Σημείωση 1. Μεταφράζω «έπεα πτερόεντα» το λατινικό «flatus vocis».

αφιερωμα/45

Ζαν-Πωλ Μαλριέ

Οι αυτοκρατορίες της πληροφορικής

Α πό το μεγάλο σύστημα ώς τον πέρσοναλ υπολογιστή, την αριθμομηχανή ή τον προγραμματιστή του πλυντηρίου, η πληροφορική θεωρείται στην εποχή μας πα νά ­ κεια. Με την ψευδαίσθηση, που οφείλεται στην ομοιότητα των λέξεων, πως μπορεί δηλαδή να μας δώσει πληροφόρηση. Ωστόσο, αν όντως η πληροφορική αντιπρο­ σωπεύει ένα άλμα της υπολογιστικής λογικής της δυτικής κοινωνίας, άραγε μας διαφωτίζει περισσότερο για τις σχέσεις ανάμεσα στα στοιχεία του αστερισμού της Δύσης: ελευθερία, λογική, υπολογισμός και εμπόρευμα; Καταρχήν μια βεβαιότητα: οι σμικρύνσεις της ηλεκτρονικής πρόκειται να επιφέρουν πραγματι­ κές τεχνικές επαναστάσεις. Σε δύο διαφορετικά πεδία, που πρέπει να τα διακρίνουμε: στον αυ­ τοματισμό των συστημάτων από τη μία και στην καθαρώς εννοούμενη πληροφορική από την άλ­ λη. Η μικροηλεκτρονική οδηγεί σε έναν πολλα­ πλασιασμό και μια περίπλεξη των διαδικασιών ελέγχου και ρύθμισης στα μηχανικά συστήματα.

Για παράδειγμα, στη μηχανική κατασκευή του ίδιου του εργοστασίου με την αυξανόμενη χρήση των ρομπότ ή των σύνθετων μηχανών που περιο­ ρίζουν τον αριθμό των εργατών, όπως ήδη έχει γίνει στην Ιαπωνία. Και στην ίδια τη μηχανή, όμως, στο αυτοκίνητο, για παράδειγμα, το οποίο γίνεται ένα περίπλοκο εργαλείο που κανένας γκαραζιέρης δε θα μπορεί πια να το ρυθμίσει. Τα εργαλεία της καθημερινής ζωής γίνονται πε-

4 6 /α φ ιερ ω μ σ ρίπλοκα, γίνονται πιο δύσκολα και πιο μυστη­ ριώδη, θα τα βλέπουμε σε λίγο σαν συστήματα ακατανόητων μαύρων κουτιών. Την επίδραση αυτής της πιθανής περίπλεξης του μηχανικού σύμπαντος στον καταμερισμό της εργασίας και στην καθημερινή ζωή, στον τρόπο με τον οποίο ο αυριανός άνθρωπος θα αντιμετωπίζει τα αντι­ κείμενά του, δεν έχουμε ακόμα αρχίσει να την προσδιορίζουμε. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως ταυτόχρονα είμαστε πιο απαλλαγμένοι από το φυσικό μόχθο, από την κοπιαστική δουλειά που χαρακτήριζε από την ανακάλυψη της γεωρ­ γίας την ανθρώπινη υπόσταση, και πιο αλληλοεξαρτώμενοι, συνδεδεμένοι με τις ακατανόητες επεξεργασίες περίπλοκων τεχνικών, ξένων και παράξενων αντιλήψεων. Αναμφίβολα αυτή η επανάσταση της περίπλεξης συντείνει στον πε­ ριορισμό της επιθυμητής διαφάνειας του κοινω­ νικού σώματος στην οποία θεμελιωνόταν η ουτο­ πική σκέψη και επιθυμία. Δεν μπορώ πια να φανταστώ την τάξη του κόσμου τη στιγμή που συνεχώς με εφοδιάζει με ακατάσχετες ροές. Η πληροφορική διακρίνεται από τους αυτομα­ τισμούς, με την επίδραση της πληροφόρησης, η οποία δεν απευθύνεται πια σε μια άμεση μηχανι­ κή πράξη αλλά στους ανθρώπους. Ένα μήνυμα βγαίνει από το κύκλωμα και απευθύνεται σε αν­ θρώπινους δέκτες, ή περιμένει στη σιωπή της μνήμης το πιθανό τους κάλεσμα. Η φαντασία της Δύσης τράφηκε αρχικά, εδώ και 20 χρόνια, με το φάντασμα των ρομπότ. Σή­ μερα που η τεχνική των αυτοματισμών διεισδύει στη ζωή μας, με μια πιο ταπεινή αλλά και πιο βαθιά μορφή, αυτή η φαντασία εκδιπλώνεται προς την κατεύθυνση της πληροφορικής. Αυτοί που τη βλέπουν σαν το διαβολικό και καθοριστι­ κό όργανο μιας απόλυτης γνώσης του κράτους για τον καθένα υπήκοό του, σαν ένα είδος ασύ­ γκριτης αστυνομίας με απεριόριστη μνήμη, είναι αυτοί που πρώτοι ονειρεύτηκαν μεγαλόφωνα την παντοδυναμία της πληροφορικής. Μερικοί απ’ αυτούς σήμερα (πβ. τις απόπειρες του GLODO) χτυπάνε τους ίδιους τους υπολογιστές ή τα απο­ θέματα πληροφοριών και όχι πια, όπως ο Μπάαντερ, την κακή χρήση που έκαναν τα στρα­ τηγεία του Πεντάγωνου. Χωρίς περισσότερες ελ­ πίδες, αναμφίβολα, απ’ό,τι οι άγγλοι υφαντουρ­ γοί του 1820 που έσπαζαν τους καινούριους αρ­ γαλειούς. Παράλληλα όμως, ακούγεται μια χο­ ρωδία νεοκολάκων της πληροφορικής, στην οποία ξεχωρίζουν οι φωνές παλιών γνωστών αριστεριστών. Actuel, η καινούρια ιδεολογική κάθαρση: καινούριο, άρα ενδιαφέρον. Κι ο Gravi γυρνώντας από την Αμερική παραδίνει στους αναγνώστες της Λιμπερασιόν, σε πέντε μεγάλα άρθρα, την πεμπτουσία των ελπίδων του Silicon Valley. Η ιδέα βρίσκει έδαφος πρόσφορο (πως η ελευθερία βρίσκει εκεί το όργανο πραγμάτωσής

της) στους παλιούς ανατρεπτικούς: η πληροφο­ ρική θεμελιώνει την άμεση πρόσβαση στη γνώση. Ένα τηλέφωνο είναι αρκετό για να κλαπούν ολόκληρες τράπεζες πληροφοριών. Τα πληροφο­ ρικά δίκτυα βάζουν σε άμεση επικοινωνία τα επιλεγμένα δίκτυα των διαφόρων φανατικών. Οι ευτυχισμένες κι απίθανες ερωτικές αταξίες του Φουριέ θα γραφτούν στα πληκτρολόγια των κον­ σολών μας... Η ελευθερία αποκτά την τεχνική της νεράιδα. Ό πω ς ακριβώς οι παλιοί λενινιστές και μαοϊστές πέρασαν από τις ομάδες της ταξι­ κής πάλης στην υπεράσπιση της ελευθερίας, από τον ένα μονισμό δηλαδή στον άλλον, έτσι κι οι ριζοσπάστες σκεπτικιστές εναποθέτουν με αφο­ πλιστική αφέλεια τις ελπίδες τους σε ένα όργα­ νο. Δε θα ισχυριστώ βέβαια πως, αντίθετα, η πλη­ ροφορική είναι ένα μηδέν. Θα αφήσει πολλά βα­ θιά σημάδια στο κοινωνικό σώμα. Είναι όμως και το ίδιο γελοίο να της αποδίδονται περισσό­ τερα από όσα πραγματικά μπορεί να κάνει. Σή­ μερα αυτό που έχει σημασία είναι να αλλάξουμε την πραγματική και περιορισμένη αποτελεσματικότητά της. Θα βασιστώ στην εμπειρία που μου δίνουν παραπάνω από είκοσι χρόνια επαφής με έναν ειδικό τομέα, τον τομέα των Επιστημών της ύλης. Είναι καθαρό πως ο υπολογιστής έχει δια­ φοροποιήσει την πρακτική τού ερευνητή. Έχει αναπτύξει έναν πρακτικισμό, ασυναφή ίσως με τη λογική της επιστήμης, που άλλοτε τον μάχο­ νταν η επιλογή και το γόητρο της αξιωματικής θεωρίας. Η προσπάθεια μιας πιο οικονομικής διαμόρφωσης των υποθέσεων, η επαγωγική πο­ ρεία, υπερτερούσαν σε σχέση με τις φρενίτιδες ενός ελάχιστα αναγκαίου υπολογισμού. Σήμερα η εξομοίωση μπορεί να αντικαταστήσει την επα­ γωγή. Εδώ και δέκα χρόνια μιλούσαμε με περι­ φρόνηση για ένα φαινομενολογικό μοντέλο (πιο αναλογικό, που επάγεται από αξιώματα). Σήμε­ ρα κυριαρχεί το εξομοιωτικό μοντέλο: χαμιλτονικοί τελεστές (τί αποτελέσματα), ψευόοόυνομι­ κά- το οποιοδήποτε μέσο είναι επιτρεπτό εφόσον λειτουργεί. Η επαγωγή γίνεται οκνηρή. Ένα τέ­ τοιο αποτέλεσμα αξίζει άραγε να επιτευχθεί μέ­ σα από τους δύσκολους δρόμους του φορμαλι­ σμού, δυναμιτίζοντας εδώ κι εκεί τα εμπόδια στην πρόοδο με κάποιες λογικές εκτιμήσεις - η κύρια μέθοδος του φυσικού - όταν μπορεί να αποδειχτεί με μια αριθμητική εξομοίωση, ακριβή γιατί ακριβώς δεν εμπεριέχει εκτιμήσεις, φτωχή γιατί είναι απαλλαγμένη εννοιών, η οποία όμως κραδαίνει τον τεχνικό πλούτο των ηλεκτρονικών της μέσων; Η έννοια σκοτώνει την επαγωγή. Οι πουριτανοί μουρμουρίζουν, μιλάνε για μια υπο­ λογιστική αρρώστια: αγανακτούν βλέποντας να θεωρείται ένας υπολογιστής ως Φύση, βλέποντας τον ερευνητή έκπληκτο μπροστά σ’ ένα αριθμητι­ κό αποτέλεσμα, το οποίο όμως είναι καρπός ενός

αφιερωμα/47 δίχως μυστήριο αλγόριθμου, σαν να βρίσκεται μπροστά σ’ ένα καινούριο φαινόμενο.

Η εμπειρία στην οποία βασίζομαι για να μιλάω Ωστόσο, ώρες ώρες με πιάνει ίλιγγος, τα βάζω κι εγώ με την εξομοίωση. Μνπως το μοντέλο κυ­ ριεύει την επιστήμη, μήπ ν η αλήθεια κρύβεται μπροστά στην αποτελεσμο . ίιητα; Αληθινό εί­ ναι αυτό που προχωρά. Γit τ( να κρατήσω τη δύ­ σκολη πορεία της επαγωγήν , αν η αριθμητική ερώτηση του υπολογιστή οοεί να μου φέρει εδώ την ειδική απάντηση του περιμένω; Η άσκηση ξεπερνά την ευκολία *ης απάντησης και την παιγνιώδη ευχαρίστηση της ερώτησης. Η πληροφορική προκαλεί την κσ <' ρρευση κάποιων όψεων του παλιού κόσμου, όΐϋ . φων κι ακριβών, όψεων. Ποιος θα πείσει τάχα τ παιδιά μας να μάθουν τις ιστορικές ιδιοτροπ ;ς της ορθογρα­ φίας όταν οι υπολογιστές θα κι ιαλαβαίνουν την καθομιλουμένη; Τα παιδιά μας ήδη δεν ξέρουν να κάνουν διαίρεση. Έτσι αμφισβητείται, με τ’ αποτελέσματα της πληροφορικής, το ίδιο το περιεχόμενο μιας επι­ στήμης - της Φυσικής - η οποία και τη γέννησε. Και ταλαντεύομαι από μια υπεροπτική περιφρό­ νηση, επιβεβαιώνοντας την αφοσίωσή μου στους ηθικούς αρχαϊσμούς, στη δειλή και παραγωγική ηδονή των ερωτήσεων-απαντήσεων. Κίνηση που δε γνωρίζω τον όρο της, την πιθανή της ασύμ­ πτωτη: πού θα οδηγήσει αυτή η πληροφορική οκνηρία και η πυρετώδης κίνηση αυτού που παί­ ξει και κλέβει καθότι η κλεψιά είναι μέρος του μετα-παιγνιδιού, του παιγνιδιού της μεγιστο­ ποίησης του κέρδους; Η πιο διαδεδομένη ψευδαίσθηση για την πλη­ ροφορική είναι αυτή που αφορά την ικανότητα που της αποδίδεται να μας παρέχει πληροφορίες (ψευδαίσθηση που επιβάλλεται από τη λέξη). Στο πεδίο της έρευνας, η βιβλιογραφία για τον υπολογιστή διέπεται απ’ αυτήν την ιδέα, που υποτίθεται πως έρχεται να γιατρέψει ένα φοβερό κακό: την αύξηση των επιστημονικών δημοσιεύ­ σεων. Ένας ερευνητής δεν καταφέρνει να αι­ σθάνεται ενημερωμένος παρά μόνο περιορίζο­ ντας ασταμάτητα το πεδίο της περιέργειάς του. Αυτή η αύξηση, που την καταμαρτυρούν τα ρά­ φια των βιβλιοθηκών, οφείλεται μερικώς στην αύξηση του αριθμού των ερευνητών. Ό χι μόνο όμως. Μια πραγματική σπείρα εγκαθιδρύεται: οι επιτροπές ανάγνωσης των άρθρων δεν μπορούν να είναι αρμόδιες για να εκτιμήσουν την πρωτο­ τυπία των εργασιών, οι οποίες έχουν συνεχείς αναφορές σε δουλειές παράλληλες ή προγενέστε­ ρες. Ξανάγραψα στη διάρκεια της σταδιοδρο­ μίας μου το άρθρο κάποιου άλλου και δύο άρ­ θρα μου ξαναγράφτηκαν ολοκληρωτικά, χωρίς

την παραμικρή κακή πρόθεση από άλλους. Προσθέστε στην κατάσταση της σύγχρονης κρί­ σης και την πίεση των θεσμών (οι ερευνητές κρίνονται από τον αριθμό των άρθρων που έχουν γράψει και από την απήχησή τους) και θα έχετε μια ιδέα για το δράμα. Η ζητούμενη από τους οργανωτές απάντηση είναι να μπαίνει στη μνήμη ο τίτλος και η περί­ ληψη των άρθρων, συν κάποιες λέξεις κλειδιά, σημαντικές, υποτίθεται, για το περιεχόμενο. Καλώντας τη μνήμη πίσω από αυτές τις λέξειςκλειδιά, ο ερευνητής θα έχει πρόσβαση στον κα­ τάλογο των υπό συζήτηση άρθρων. Ας περάσου­ με στη φτώχεια αυτού του τρόπου ερωτήσεων. Βρίσκω, σημαίνει εγκαθιδρύω μιαν αναπάντεχη, ανάρμοστη σχέση, αποκαλύπτω ένα μέχρι τώρα σκοτεινό δεσμό. Αυτό το δεσμό ανάμεσα στο A και στο Β, που θα μου πει κάτι για το Α μέσα από την ήδη καταχτημένη γνώση του Β, κανένας υπολογιστής δε θα μου τον δώσει αν δεν ξέρω το Β και δε ρωτάω για το Α. Τέλος πάντων. Τα συγκεκριμένα άρθρα, όμως, πρέπει να διαβα­ στούν. Κατά κανόνα, αλλά αυτό είναι μια άλλη υπόθεση. Αρκετό είναι να τα παραθέσουμε, γε­ γονός που πλουτίζει, δεν επάγει καμιά υποχρέω­ ση και συμφιλιώνει την καλοσύνη του πιθανού αναγνώστη, κολακευμένου από την παράθεση (αυτό θα μετρήσει στην πρόοδό του). Ο υπολογιστής δε λύνει, λοιπόν, τίποτα σ’ ένα πρόβλημα που υποτίθεται πως έχει δημιουργηθεί για να επιλυθεί. Και βλέπουμε να παρατίθενται το ίδιο καλά δύο ειδών βιβλιογραφίες στο τέλος

48/αφιερωμα των άρθρων: οι «εξαντλητικές» βιβλιογραφίες (εκατοντάδες αναφορές), φτιαγμένες με τον υπο­ λογιστή, αδιάβαστες και γι’ αυτό μη αφομοιωμέ­ νες, και οι βιβλιογραφίες συντροφικής δουλειάς. Οι καλύτερες ομάδες της Δυτικής Ακτής παρα­ θέτουν συχνά, σίγουρες για την ορθότητα της άποψής τους, ανθρώπους που γνωρίζουν και εξωτερικά. «Παραθέτω τους ανθρώπους που γνωρίζω, όχι τ’ όνομά τους», μου έλεγε κάποιος απ’ αυτούς. «Πώς είναι δυνατόν να γίνει διαφο­ ρετικά;». Ιδού το χαρακτηριστικό παράδειγμα των ορίων της πληροφορικής. Σ’ αυτήν την περίπτω­ ση βλέπουμε ήδη να εικονίζεται η λειτουργία της ως πρόθεσή, προσπάθεια δηλαδή συμπλήρωσης των ελλείψεων (εδώ χρόνου και μνήμης), της δύ­ ναμης, προσπάθεια που μάλλον έχει ένα κατ’ επίφασιν αποτέλεσμα, παρά μια πραγματική αποτελεσματικότητα. Εδώ η πληροφορική μετα­ δίνει με τις προσθήκες που (διατείνεται πως) φέρνει την αναπόφευκτη μεταβολή του τρόπου παραγωγής κι ανταλλαγής της επιστημονικής γνώσης. Μέτρο προσωρινό, ουσιωδώς αναβλητι­ κό.

Ανισότητες Τα μικρο-εξαρτήματα φέρουν την υπογραφή αυτού του «κυκλώματος» της Σιγκαπούρης,της Μαλαισίας και του Χονγκ Κονγκ. Η ηλεκτρονι­ κή της Νοτιο-ανατολικής Ασίας μαρτυρεί την κι­ νητικότητα του κεφαλαίου. Η εμφάνιση νέων πόλων ανάπτυξης χτυπά αλύπητα τα σχήματα, με τα οποία ζήσαμε, μιας όλο και πιο άνισης α­ νταλλαγής ανάμεσα στα προηγμένα κράτη και τον Τρίτο Κόσμο. Εντούτοις, η ίδια η πληροφο­ ρική φέρνει στο φως μια καινούρια εστία μιας πολύ υψηλής κάστας. Κοιτάξτε τους μισθούς των διοικητικών της πληροφορικής. Ακόμα κι αν η ίδια η παραγωγή των μικροεξαρτημάτων μπορεί να πάει στον Τρίτο Κόσμο, η συναρμολόγηση και τα τεστ του υπολογιστή γίνονται σε ανεπτυγ­ μένα κράτη και η σύλληψη της μηχανής, το soft, γίνεται ακόμα μόνο σε ειδικές περιοχές (Καλιφόρνια). Περισσότερο και από τον προγραμμα­ τισμό ακόμα, αυτό που σήμερα πληρώνεται είναι η έρευνα για δραστηριότητες οι οποίες μπορούν να μπουν στη σφαίρα του βέλτιστου προγραμμα­ τισμού. Έτσι η πληροφορική εκδιπλώνει μια ολόκληρη ιεραρχία δραστηριοτήτων και θέσεων. Χαμηλά στην κλίμακα βρίσκονται οι υλικές πρά­ ξεις της παραγωγής. Στην κορυφή της ιεραρχίας βρίσκονται τα πόστα της πιο αφηρημένης επι­ νόησης (σύλληψης) και τα πόστα κατάκτησης νέων αγορών, καθώς αυτοί οι δύο τομείς είναι στενά συνδεδεμένοι και αλληλοεξαρτώμενοι. Πρόκειται για την ίδια μορφή ευφυΐας η οποία επιτρέπει, διαμέσου του μοντέλου, να μορφο-

ποιηθεί μία μέχρι χτες κοινότυπη δραστηριότητα για να της προσδοθεί μια πληροφορική πρόθεση. Βλέπουμε έτσι να διαφωτίζεται η ιεραρχική βά­ ση του σύγχρονου κεφαλαίου: η αφαίρεση, η ικανότητα να μπεις σ’ ένα παιγνίδι στο οποίο οι κατηγορίες απομακρύνονται αδιάκοπα από τις πρωταρχικές πραγματικότητες που τις θεμελίω­ σαν. Έτσι υπάρχει μια σχέση ανάμεσα σ’ αυτούς τους ακραίους πόλους, πλούτος/φτώχεια και αυτοπεποίθηση/απελπισία, τους πόλους, δηλαδή, που αντιπροσωπεύει η Νοτιοανατολική Βραζι­ λία του Ρ. Λίνχαρτ και η Silicon Valley. Η ίδια ιεραρχία τεμαχίζει την ανθρώπινη υπόσταση του 20ού αιώνα ανάμεσα στους δύο πόλους της: τον πόλο της περιφρόνησης του υλικού, της πρωταρ­ χικής σχέσης με το αντικείμενο, και τον πόλο της αποθέωσης της γνώσης της εισόδου στη σφαίρα της αφαίρεσης, του μοντέλου. Ποτέ δε θα κατα­ λάβουμε τον ένα πόλο δίχως τον άλλο· δε θα εί­ ναι αρκετό να μιλήσουμε για μετατόπιση πλού­ του, αποτελέσματα δυνάμεων, γιατί όλα αυτά κατανέμονται σε μια κλίμακα αξιών, σύμφωνα με μια βαθιά λογική που είναι η λογική της γνώ­ σης (γνώση-αφαίρεση) με την οποία ο μαρξιστι­ κός επιστημονισμός διατηρεί μια πολύ διφορού­ μενη σχέση. Χαμηλά στην κλίμακα αδρανεί η παραγωγή, επειδή ακριβώς έγινε αναπαραγωγή, ψηλά στην κλίμακα θριαμβεύει η αφηρημένη επινόηση, για­ τί είναι η σύγχρονη προχωρημένη μορφή παρα­ γωγής. Το προλεταριάτο υποβιβάζεται στη θέση της γυναίκας, υποβιβάζεται, δηλαδή, σε μια θέ­ ση απλά αναπαραγωγική, στερημένο της επινόη­ σης, παρόλο το αντι-μαχιστικό του παιγνίδι. Αν στραφούμε προς τα συμβολικά θεμέλια της ιε­ ραρχίας των φύλων, είναι γνωστό πως ο φαλλός παρουσιάζεται ως θεμελιωτής αφαίρεσης πριν να γίνει σύμβολο δύναμης. Κι όταν γίνεται σύμ­ βολο δύναμης, δεν είναι πάλι τάχα επίκληση της αρσενικής δύναμης, ως πρωταρχικού μάρτυρα της απεριόριστης δύναμης της αφαίρεσης; Αφαί­ ρεση και κατάκτηση, αυτές ήταν οι δυο υψηλές αξίες που στην πράξη διέκρινα στην ιεραρχία της πληροφορικής. Η πληροφορική ανοίγει σ’ αυτές τις αρσενικές ιδέες νέα πεδία εκδίπλωσης. Έτσι δεν εκπλησσόμαστε που βρίσκουμε μια κυ­ ρίως αρσενική συγκρότηση προσωπικού στην πληροφορική. Στις ειδικευμένες εφημερίδες η γυναικεία μορφή είναι εκεί για έκφραση συμπλη­ ρωματική στη διαφημιστική ανάρτηση· το σημα­ ντικό βρίσκεται αλλού, κάτω από το έξυπνο βλέμμα του επινοητή, στον επιθετικό τεχνικοεμπορικό προσδιορισμό. Γιατί οι γυναίκες θα εί­ ναι για καιρό ακόμα σε μια διαφορική θέση με την αφαίρεση και τον πόλεμο. Η ανισότητα των φύλων, όπως και η ταξική και η χωρική ανισότη­ τα, έχει ακόμα δρόμο μπροστά της.

αφιερωμα/49

Διοικητική λογική και ανάπτυξη Η διοίκηση έχει ήδη πληρώσει το φόρο της, με διάφορα αποτελέσματα. Οι αυστηρά καθορισμέ­ νες δουλειές - η κράτηση μιας καμπίνας για πα­ ράδειγμα - απλοποιούνται και επιταχύνονται. Όταν όμως αντίθετα η δουλειά δεν είναι επαρκώς καθορισμένη, η διοικ ·α. ή μηχανή πνίγεται στο πλεόνασμα των πληρο . .πών που θέλει να αποσπάσει, να χειραγωγήσε και να αφομοιώσει. Η πληροφορική υπηρεσία έχ ανάγκη ν’ αποδεί­ ξει στα μάτια όλου του κόσμν ··, την αποτελεσματικότητά της, έχει ανάγκη ν« ι.ικαιολογήσει τη ζήτηση της ίδιας της της αύξη Π ;, τις πολυζητημένες πιστώσεις κι επενδύσει; τρέπει να προ­ σφέρει παραπάνω γνώση στις ' ηρεσίες για τις οποίες δουλεύει. Και πράγματι τοια διοικητική υπηρεσία δεν έχει υπόψη της τι κενά που εμπο­ δίζουν την αποτελεσματικότητά της; Να, λοιπόν γιατί η αυτοματοποίηση της πληροφορίας συνο­ δεύεται πάντα από ένα πλεόνασμα επεξεργασμέ­ νων πληροφοριών, στα όρια του δυνατού, π.χ. μιας καινούριας τεχνικής εμπλοκής, που θα χρη­ σιμέψει για να δικαιολογήσει ένα «συν» της πλη­ ροφορικής. Ο γραμματέας της κοινότητας στο χωριό μου μού έδειξε πως η απλοποίηση των διαδικασιών για άδεια οικοδομής πολλαπλασία­ σε επί 6 το σχετικό χαρτομάνι.

ριοχές του κόσμου ή σε τομείς δραστηριοτήτων, αλλά κάνοντας το κάθε μέρος πιο εξαρτώμενο από το άλλο, πιο συνδεδεμένο. Πλήθος υλικών, πλήθος χρημάτων, πλήθος γνώσεων, πλήθος αν­ θρώπων, πλήθος ιδεολογιών έρχονται στο εξής σε επαφή με την κάθε περιοχή κι αποτελούν δυ­ νάμεις, ενάντια σε κάθε θέληση για διάσπαση, για πρωτότυπη πορεία. Τα δίχτυα της έριδος εί­ ναι στο εξής τοποθετημένα σ’ όλον τον πλανήτη: τρελός όποιος θέλει να τους ξεφύγει. Αυτό είναι το μεγάλο μάθημα που θα συγκρατήσει ο κόσμος από τη δεκαετία του ’70: η θέληση είναι μια δο­ λοφονική τρέλα. Μάθημα που απορρέει σε μεγά­ λο βαθμό από την αποτυχία της Πολιτιστικής Επανάστασης (προσπάθεια αμφισβήτησης της ηγεμονίας της Οικονομίας και της Γνώσης). Από την αποτυχία της Καμποτζιανής επανάστασης (απόπειρα αυτάρκους επιβίωσης και αγροτικού μοντέλου που καταποντίζεται με τις επιδημίες και την τυραννία). Από την αποτυχία της αντιιμπεριαλιστικής θέλησης στο Βιετνάμ (που έγινε Κράτος στρατιωτικό και ιμπεριαλιστικό με τον ίδιο του τον πόλεμο). Αποτυχία τέλος, στα μάτια

Η πληροφορική «στην υπηρεσία της ισότητας» Η έγνοια της ισότητας είναι ο κύριος άξονας της χρήσης της πληροφορικής στη Διοίκηση. Στην Υγεία, ή στην Παιδεία, τα επεξεργασμένα στον υπολογιστή κείμενα εγκαθίστανται σ’ όλες τις υπηρεσίες. Παραπάνω δουλειά και κόπος για τους υπεύθυνους, που τον δέχονται όμως όλοι, ακόμα και οι πιο οπισθοδρομικοί, γιατί είναι πεπεισμένοι πως αυτή η αυτόματη επεξεργασία των μέσων θα βάλει τέλος στα προνόμια των γει­ τόνων τους, θα τους φέρει σε ίση θέση, θα εγκαθιδρύσει τη διανεμητική αλήθεια. Ενα μαύρο κουτί είναι λοιπόν φορτωμένο με διαφάνεια και θα μας προσδώσει χαρακτηρισμούς («αυτός φαί­ νεται καλός, δεν του πήραν τη δεύτερη δουλειά του»). Λες και αυτή η πληροφορία, αυτός ο αυ­ στηρός πραγματικός έλεγχος της καθημερινής διαχείρισης, καταργεί τις βασικές συγκρούσεις των ειδικών εισφορών τους, του όγκου της δου­ λειάς τους... Ο ιακωβινισμός της αριστερός έρ­ χεται εδώ σε βοήθεια των αναγκών του διαχειρι­ στικού Κράτους. Δεν είναι εδώ ο κατάλληλος χώρος για να αποδείξουμε πως το κοινωνικό σύ­ στημα βαδίζει προς μια αυξανόμενη πολυπλοκότητα. Ενσωματώνει περισσότερο το κάθε μέρος, όχι περιορίζοντας τη διαφορά ανάμεσα σε πε­

της Δύσης, της αναζήτησης της πολιτισμικής και θρησκευτικής ταυτότητας στο Ιράν. «Υποταχτεί­ τε, είναι πολύ αργά για διχασμούς, θα το πληρώ­ σετε ακριβά ν’ ακολουθήσετε καινούριους προ­ φήτες που σας καλούν σε μια συλλογική απόκλι­ ση, έξω από τούς ρεαλιστικούς δρόμους». Οι»πολυπληθείς σχέσεις γεννάνε τους θεσμούς τους. Είναι η εποχή της ρύθμισης με τον πολλα­ πλασιασμό των συγκρούσεων. Η διανομή επιφέ­ ρει τον έλεγχο της διανομής, τα τραντάγματα ζη­ τάν επιδιόρθωση και υπαινίσσονται την πρόλη­ ψη. Καθέτως θα πρέπει να προσθέσουμε τις συ­ γκρούσεις: ο μεσάζων, οι ευρωπαϊκές συγκρού­ σεις προστίθενται στις παραδοσιακές νομικές συγκρούσεις. Άνθιση διορθωτικών και κανονι­ στικών θεσμών, απίστευτη περιπλοκότητα των συσκευών του συστήματος. Ποιος μπορεί ακόμα να φανταστεί το κοινωνικό σώμα, το οποίο αδιάκοπα πυκνώνει;

50/αφιερωμα Το οργανόγραμμα του κοινωνικού εκτείνεται (χωρικά) εντείνεται (προς καινούριους τομείς της κοινωνικής ζωής), και επιβαρύνεται με την αφθονία και τους θεσμούς αυτής της αφθονίας. Αυτή είναι η λογική της διαχειριστικής σκέψης: βελτιώνω, διορθώνω, επιτυγχάνω το βέλτιστο για ένα σχήμα που ήδη προϋπάρχει, που μπο­ ρούμε αδιάκοπα να το ξαναφτιάξουμε όπως έναν πίνακα, με απαλές πινελιές, που όμως δε θα τις πάρουμε πίσω. Αυτή είναι η λογική της αριστοποίησης, της πεμπτουσίας δηλ. του υπο­ λογισμού, της οποίας η πληροφορική αποτελεί το ιδεώδες εργαλείο, το ομοούσιο, με τη μύτη στο πληκτρολόγιο, ψάχνοντας για το τοπικά κα­ λύτερο άριστο (που να πλησιάζει το προϋπάρχον), ψάχνοντας παράγωγα (τάσεις) και καμπύ­ λες (ο υπολογισμός του επόμενου σταθμού).

Παιδική ηλικία/αντισμός: ρήξη τον δεσμού Η αθλιότητα αυτής της πρακτικής, η μικρο­ πρεπής τύφλωσή του, είναι πασιφανείς, όσον αφορά την ουτοπική φιλοδοξία που έτρεφε την πολιτική σκέψη από τους Έλληνες ώς το Μάο. Άραγε εγγυάται την επιτυχία με το φαινομενικό ρεαλισμό της; Δεν είναι δυνατόν να κατρακυλή­ σει ξαφνικά προς κάποια καταστροφή που θα ’πρεπε να κοιτάζει κανείς από κάποια απόσταση για να την ανακαλύψει; Τι σημασία έχει: το σύ­ στημα ξέρει πως είναι εύθραυστο, έχει αυτό το ίδιο το αποφασιστικό επιχείρημα: «Είμαι τόσο περίπλοκο, λέει, που πρέπει να φροντίζετε ν’ αποφεύγω κάθε υπερβολή». Τα πολιτικά σκα­ μπανεβάσματα (η εναλλαγή δεξιά/αριστερά) δεν επιτρέπονται παρά μόνο σε ήσυχα νερά. Συνέ­ χεια, κατηγορική προσταγή κοινή για τον πολι­ τικό και το μοντελίστα (ας υποθέσουμε τη συνε­ χή και συνεχώς παραγώγιμη λειτουργία). Αντί­ θετα, η μορφική θεωρία της ποιοτικής αλλαγής δεν υπήρχε. Μόλις πρόσφατα εμφανίστηκε με το χαρακτηριστικό όνομα «θεωρία των καταστρο­ φών». Διαχείριση του πιο περίπλοκου επιτείνοντας την πολυπλοκότητα, αυτό είναι το ενέχυρο πάνω στο οποίο στηρίζει την κοινή γνώμη η σύγχρονη εξουσία, λέγοντας πως το κριτικό σημείο πέρα από το οποίο η οποιαδήποτε απλοποίηση θα έβαζε σε κίνδυνο την ίδια την ύπαρξη της κοινω­ νικότητας έχει στο εξής ξεπεραστεί. Το δίχως επιστροφή σημείο είναι μακριά μας, πρέπει να διαχειριζόμαστε, να ρυθμίζουμε. Σ’ αυτή την εξαντλητική δουλειά της κοινωνικής διαχείρι­ σης, που περιπλέκεται από τις επιταγές της αστάθειας, των ασαφών δηλαδή με την ίδια τη ζωή του εμπορεύματος συγχύσεων, χρειαζόταν ένα κατάλληλο όργανο. Ένα όργανο στο ύψος της πολυπλοκί τητας που πρέπει να καθυποτά­

ξει. Και ο υπολογιστής, με την τεράστια μνήμη του, την ταχύτητα του υπολογισμού του, την ακρίβεια της απάντησής του («Μνήμη, χρόνος βασικός, διπλή ακρίβεια» λέει η τεχνική διάλε­ κτος) παρουσιάζεται πράγματι ως η θαυμαστά κατάλληλη τεχνική απάντηση. Και όντως, η πλη­ ροφορική θα καταστήσει δυνατή περισσότερο και για μεγαλύτερο διάστημα αποτελεσματική αυτή την πορεία της περιπλέκουσας προσαρμο­ γής στην οποία έχει εμπλακεί η Δύση. Οι οικο­ νομίες που πραγματοποιήθηκαν σ’ αυτόν τον το­ μέα χρησιμεύουν τότε για να υπάρξουν αλλού τα μέσα εγκατάστασης ενός συμπληρωματικού πα­ ραρτήματος της υπερδομής... Έδωσα παραπάνω δύο πολύ ξεκάθαρα παραδείγματα, νομίζω, της αληθινής επίδρασης και των άμεσων ορίων της πληροφορικής πρόθεσης, της αποτελεσματικότητάς της και του αναβλητικού της χαρακτήρα. Πέρα όμως απ’ αυτήν την πραγματική διαχει­ ριστική αποτελεσματικότητα, ποιος δε βλέπει πως αποδίδεται στην πληροφορική μια συμβολι­ κή εξορκιστική λειτουργία; Γιατί εάν η εξουσία σήμερα θεμελιώνεται σ’ αυτή τη διατύπωση (δυ­ στυχώς έργω και όχι λόγω): - «ο κόσμος σήμερα είναι απεριόριστα περίπλο­ κος και ολοκληρωμένος - τόσο ολοκληρωμένος που μια τοπική ανατα­ ραχή βάζει σε κίνδυνο όλο το οικοδόμημα - απ’ όπου απορρέει πως η μόνη δυνατή λύση είναι η συνεχής προσαρμογή», προκαλεί (εκτός της θλίψης για τις απώλειες νοημάτων που μας έχουν κατακλύσει), το άγχος των επικείμενων καταστροφών που οφείλονται στην ίδια του την πολυπλοκότητα. Καταστροφές που θα μπορούσαν να προέλθουν από μη ανακα­ λυμμένες ασυνέχειες (κι όχι από πολιτικές ανα­ κατατάξεις), όπως θεαματικά συμβαίνει στις τε­ χνικές συσκευές της παραγωγής (Σοβέτο, Θρη Μάιλ Άιλαντ). Η εξουσία τρέφει το κοινωνικό άγχος με τον ίδιο το λόγο πάνω στον οποίο βασί­ ζεται. Αυτό το άγχος, όμως, οφείλει στον εαυτό της να το ξορκίσει. Και η πληροφορική είναι το ιδεώδες όργανο γι’ αυτόν τον εξορκισμό γιατί εί­ σαι ταυτόχρονα: - ισόμορφο του κοινωνικού σώματος (φαινομε­ νικά) με το πλήθος των μνημών της, οργανωμένη με τους κανόνες της λογιστικής, δομημένη με την αρχιτεκτονική του hardware, κινητοποιημένη για πλήθος πληροφοριών, από εισαγωγές προγραμ­ μάτων (ακόμα και το πολυδιάστατο φαίνεται να υπάρχει μέσα από τον ταυτόχρονο πολυπρογραμματισμό) - και κατανοητή, ελεγχόμενη, υπάκουη και επι­ δεκτική πρόληψης. Με άλλα λόγια, η κοινωνία μας τυραννισμένη από το άγχος και σε αναζήτηση μιας από δω και μπρος χαμένης κατανόησης του ίδιου της του εαυτού, βρίσκει στην πληροφορική ένα αντικεί­

αφιερωμα/51 μενο με συγκριτική λειτουργία, ταυτόχρονα όρ­ γανο πραγματικής διαχείρισης, εικόνα ελεγχόμε­ νης πολυπλοκότητας κι ελπίδα κυριάρχησης του πολύπλοκου από το πολύπλοκο. Το εργαλείο της πληροφορικής τρέφει τουλάχιστον την ελπίδα πως η απάντηση στην πολυπλοκότητα με την περιπλέκουσα προσαρμογή δε θα αποκλίνει ξαφνι­ κά. Διώχνει προσωρινά τουλάχιστον την πιθανό­ τητα μιας απόκλισης, μας δίνει ένα περιθώριο. Πως αυτός ο προσωρινός εξορκισμός άλλο δεν κάνει από το να επιτείνει την πολυπλοκότητα ε­ γκαθιδρύοντας νέες ρυθμίσεις, καινούρια δίκτυα που θα δυσκολέψουν ακόμα περισσότερο τις επαναπλοποιήσεις που μια μέρα θα είναι αναγκαίες, είναι η μετα-αντίφαση της διαχειρι­ στικής σκέψης, η οποία μας έχει βάλει για τα κα­ λά σε μια περιπέτεια από την οποία ακόμα άλλη διέξοδο δεν ξέρουμε εκτός από τη συνέχιση ή την καταστροφή. Η αυτοματοποιημένη ηλεκτρονική εισέβαλε στη Γαλλία από την κάλτσα του Άγιο-Βασίλη. Τα τελευταία Χριστούγεννα το παιγνίδι άλλαξε πρόσωπο, έγινε, μαζικά, ηλεκτρονικό. Το παιδί των πόλεων και της περιορισμένης σημερινής οι­ κογένειας είναι εν πάση περιπτώσει απαλλαγμέ­ νο από ένα πρόβλημα: να συναντήσει και να δια­ λέξει σύντροφο. Τα περισσότερα παιγνίδια μπο­ ρεί να τα παίξει μόνο του. Με τη μηχανή για σύντροφο, αν θέλετε. Να λοιπόν που απαλλάσ­ σεται όχι μόνο από την αναζήτηση του συντρό­ φου αλλά από τον ίδιο το σύντροφο, από τα βλέμματά του, από τον ύπουλο χαρακτήρα του, από την επιθυμία του να το κερδίσει, από την πιθανή του υπεροχή. Με λίγα λόγια νά που έχει ξεφορτωθεί αυτό το σίχαμα: τον Άλλον. Ανοίγονται οι πόρτες του αυτισμού, ο καθένας σπίτι του, τα παιγνίδια είναι έτοιμα. Αυτή η αλ­ λαγή του παιγνιδιού διπλασιάζει την ανυπολόγι­ στη επίδραση της τηλεόρασης στη συμπεριφορά και στην εικόνα του κόσμου. Άλλωστε συμβαί­ νει τόσο τα παιγνίδια όσο και οι εικόνες του κό­ σμου να τυπώνονται στην ίδια καθοδική οθόνη.

αυτό το ευαίσθητο θέμα - οι απόπειρες της πληροφορικής στο σπίτι (συρτάρι στο σπίτι που επιτρέπει την επερώτηση τράπεζας πληροφοριών) απευθύνονται ουσια­ στικά στον καταναλωτή (εκτός από τους γεωρ­ γούς) και πάντα στη σφαίρα του υπολογισμού, στο διαχειριστικό του μέρος. «Σε ποιο μαγαζί οι τάδε πίνακες είναι πιο φτηνοί;». «Ποια είναι η συντομότερη διαδρομή για να φτάσω από το τά­ δε στο τάδε σημείο της πόλης;». Αστεία επανάσταση, μα την αλήθεια, αυτή η διείσδυση των μέσων της υπολογιστικής σκέψης στην οικειότητα του σπιτιού. Ας μιλήσουμε κα­ λύτερα για μια επιπλέον πρόοδο της διαχειριστι­ κής σκέψης, και θα έχουμε φέρει τα πράγματα στην πολύ πραγματική και πολύ μέτρια διάστα­ σή τους.

Ενοποιητική τεχνική Οι Γάλλοι έχουν ταυτίσει σε τέτοιο σημείο την πληροφορική με τους γίγαντες που την παρά­ γουν (IBM) και με την κατασταλτική χρήση της από το Κράτος (άποψη 1984) που ανακαλύπτουν με έκπληξη πως μπορεί να ξεφύγει από το γιγα­ ντισμό και πως ιδιωτικοί επιχειρηματίες μπο­ ρούν να τη χρησιμοποιήσουν για να ανταπεξέλθουν στις ενδεχόμενες απαιτήσεις μιας μειονότη­ τας. Οι Γάλλοι, και ιδιαίτερα οι Γάλλοι δια­ νοούμενοι της αριστερός, δεν παύουν να θεω­ ρούν τη γαλλική κοινωνική συγκρότηση σαν τον κόσμο· έτσι ανακαλύπτουν περιοδικά στην Αμε­ ρική τα αποτελέσματα μιας αντίφασης που δεν

Νέα σχέση: το δίκτυο ή η πληροφορική τον καταναλωτή Τα παραδείγματα εφαρμογής της πληροφορι­ κής στην πολιτική κοινωνία, αυτά δηλαδή που έχουμε από τις ΗΠΑ, είναι δύο ειδών: - οι ιατρικές εφαρμογές είναι περίπλοκες προ­ σθήκες που φέρνουν στους ανάπηρους καινού­ ριες δυνατότητες. Μπορούμε να φοβηθούμε πως έτσι γενικεύεται η στάση βοήθειας, πως η προσθήκη γίνεται σημείο πλούτου ή μοντερνι­ σμού: τα παιδιά που δε φοράνε σιδεράκια στα δόντια ντρέπονται πολλές φορές γΓ αυτή την έλ­ λειψη. Το φυσιολογικό μπορεί να μετατραπεί σε αφύσικο. Ας μην είμαστε ζαβολιάρηδες πάνω σ’

τη διατυπώνουν ακόμα στη γενικότητά της: η άτακτη και φευγαλέα λογική του εμπορεύματος δεν ακολουθεί τίς κατηφείς προόδους της κρατι­ κής λογικής. Κι αν ανακαλύπτουν πως η αγορά του ομοφυλόφιλου καμακιού μπορεί να ενδιαφέ­ ρει κάποια μικρή επιχείρηση πληροφορικής, πο­ λύ γρήγορα, παίρνοντας τον Πύρρο για άνθρω­ πο, έκαναν την πληροφορική μέσο της διαφορο­ ποίησης και τεχνικό όργανο της ελευθερίας. Κι

52/αψιερωμα ας επικαλούνται με τις ευχές τους την προσεχή άφιξη στα εδάφη μας αυτών των απελευθερωτι­ κών δικτύων. Πέρα απ’ αυτή την αιώνια θεωρητική αφέλεια, πρέπει να σημειώσουμε το ειδικό λάθος που αφορά την πληροφορική: γιατί το ίδιο το όργανο φέρει εντός του μια τεράστια περιοριστική δύνα­ μη. Είναι αστείο για όποιον ξέρει τη φτώχεια των πληροφορικών γλωσσών, αυτής της στείρας πρακτικίστικης γλώσσας (περιορισμένη σε μερι­ κές λέξεις και μερικές πράξεις), είναι αστείο να ακούει τον Λυοτάρ (στο Κριτική 1980) να εξυ­ μνεί την έκρηξη των γλωσσών κάτω από την επί­ δραση της πληροφορικής. Πρέπει να ’ναι κανείς χαζός για να μη δει πως το όπλο του υπολογι­ σμού δουλεύει ουσιαστικά για την επέκταση της λογικής του υπολογισμού που το παρήγαγε. Αλήθεια, η γλώσσα του οργάνου, οι δουλειές που επικαλείται φυσιολογικά πέρα από την παι­ γνιώδη πλαστικότητα των πιθανών εφαρμογών του, φέρουν εντός τους τον περιορισμό στη σφαίρα του υπολογισμού. Η συνεισφορά της πληροφορικής στην Εκπαίδευση προφανώς θα είναι η εξής: μια πιο βαθιά, πιο ώριμη διείσδυση της λογικής της αριστοποίησης, του μέγιστου κέρδους. Αφού είναι της μόδας σήμερα (Μπωντριγιάρ) να μετατρέπει κανείς το παιγνίδι - όσο μπορεί αυτό ν’ αποτελέσει τελετή - σε ουσιωδώς επαναστατική αρετή· πρέπει να εξεταστεί μια μέ­ ρα αυτό που το παιγνίδι χρωστάει στην έγνοια του κέρδους και της κυριαρχίας, μέχρι ποιου ση­ μείου το παιγνίδι είναι η τέλεια συνισταμένη της Δύσης (κοινοτυπίες που θυμίζουν κάθε μέρα τα παιγνίδια στο Χρηματιστήριο). Η πληροφορική είναι ένας μηχανισμός που προκαλεί αυτισμό: πρέπει να δούμε την πυρετική σχέση που έχει με τη μηχανή αυτός που τη δουλεύει, την τεστάρει και εκτελεί το πρόγραμμά της, τη βαρβαρότητα του επιστημονικού προγραμματιστή που ένα πε­ ρίεργο λάθος είχε εγγράφει στην κατονόμασή του: CIRCE (Κίρκη). Το όνομα του μεγάλου κέντρου υπολογισμού στο CNRS. Σκοτώνει το τελετουργικό γιατί σκοτώνει το δεσμό. Ορίζει τον άνθρωπο στην οθόνη της, όπως ο Γιαπωνέ­

ζος στο μπιλιάρδο του, στα μέτρα της παράστα­ σης και του κέρδους δίχως τέλος. Ο Φιλίπ Αιγκραίν (Interferences) έδειξε πολύ καλά πως η σύγχρονη εξουσία διαθέτει σήμερα και άλλες διαδικασίες νομιμοποίησης εκτός από την ψήφο. Η τηλεόραση, με τα σημεία ακοής και τα συλλογικά παιγνίδια που επιτρέπει («σβήστε όλοι για 10 λεπτά τους δέκτες σας για την έρευνα ενάντια στον καρκίνο») αντιπροσωπεύει μία κατ’ οίκον ψήφο. Η οικιακή πληροφορική των δι­ κτύων επιτρέπει μια πρόσκληση-επιβεβαίωσή του ατόμου στο σύστημα: τα περισσότερα κου­ μπιά ψηφίζουν ναι, ακόμα κι αν δεν αποκλείω τη δυνατή ανατρεπτική χρήση των σχέσεων κέντρα-άτομα. Αν η πληροφορική είναι όντως το όργανο ενός άλματος της υπολογιστικής λογικής στην πολιτι­ κή κοινωνία, τουλάχιστον μας πιέζει να κοιτά­ ξουμε καταπρόσωπο αυτό το φοβερό ζήτημα: Τί σχέση λογική, αμετάκλητη, υπάρχει ανάμε­ σα στα στοιχεία του αστερισμού της Δύσης: ελευθερία, λογική, υπολογισμός κι εμπόρευμα; Αυτή την ελευθερία που μας συνιστά σε τέτοιο βαθμό ώστε να μην μπορούμε να την ξαναχάσουμε, αυτήν την αλαζονική λογική που οριστικά ανέτρεψε τις κατηγορίες του Ιερού, αυτός ο υπο­ λογισμός, της αθλιότητάς μας, το εμπόρευμα που προκαλεί την αθλιότητα των άλλων και τη δική μας δουλεία; Τί μπορούμε να προσάψουμε στη μετριότητα της διαχείρισης; Το γελοίο της αυτο­ διαχείρισης - δημοκρατικό μοίρασμα του υπολο­ γισμού - κάνει τον κόσμο να χασμουριέται πριν ακόμα να γεννηθεί. Οι φόβοι για μια ίση τάξη μάς έχουν αποτρέψει από το να συνάψουμε καταρχήν τη δικαιοσύνη (και το Κράτος) στο εμπό­ ρευμα· στο επαναστατημένο Ιράν μετράμε το αμετάκλητο της πρόσδεσής μας στη λογική· και να ’μαστέ απαλλαγμένοι όσο ποτέ από κάθε ου­ τοπία, κλεισμένοι μέσα σε μια Δύση σκυθρωπή, σίγουρη για την κυριαρχία της κι ανήσυχη για το ίδιο της το κενό: άρα υπάρχει πιο θεμελιώδες ερώτημα; Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΦΑΣΤ

Ο Πολκης Παΐην ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Χωριό μου είναι ο κόσμος και πατρίδα μου εκεί όπου δεν υπάρχει λευτεριά.

αφιερωμα/53

Εδώ και αρκετά χρόνια, μετά τον τελευταίο πόλεμο, η επιστήμη αναπτύχθηκε αρμονικά μ α ζί με την τεχνική και τη βιομηχανία στο όνομα ενός θετικισμού οικο­ νομικής αποόοτικότητας, που λειτουργούσε τέλεια. Έπειτα όμως η επιστήμη, όλο και περισσότερο υποτελής των στρατιωτικών πιστώσεων, αμφισβητήθηκε ξεκάθα­ ρα στις ΗΠΑ, ιδιαίτερα μετά τον πόλεμο του Βιετνάμ, ενώ παράλληλα το κόστος παραγωγής γινόταν όλο και μεγαλύτερο. Είχε έρθει ο στασιμοπληθωρισμός1 και οι εφαρμογές της επιστήμης στον πολιτικό κόσμο δεν ήταν παρά τα επακόλουθα ερευνών προορισμένων για το στρατιωτικό τομέα. Η λύση αυτού του προβλήματος θα μπορούσε να είναι ο πόλεμος. Είναι όμως, αλήθεια, τόσο ακριβός! Υπάρχουν στιγμές προνομιακές στο κοινωνικό γίγνεσθαι που δίνουν την εντύπωση πως, ξαφνι­ κά, ένα γενικό άνευ σημασίας επεισόδιο αποκα­ λύπτει όλα τα αντιμαχόμενα σημεία. Σχετικά μ’ αυτά που υπάρχουν ανάμεσα στις .επιστήμες και στα κράτη, αυτή εδώ η προπολεμική σκηνή θεω­ ρείται εναρκτήρια και αντιπροσωπευτικότατη. Στην Ουάσιγκτον, αρχές καλοκαιριού του 1939 πλήθος επιτροπών συνεδρίαζαν (όπως κάθε μέρα) σ’ αυτήν την πόλη. Μπροστά στην επιτρο­ πή που μας ενδιαφέρει, στέκονται δύο φυσικοί. Ο ένας είναι ο Αέο Ζίλαρντ, Εβραίος-Ούγγρος μετανάστης από τη Γερμανία. Αφού οργάνωσε την αυτοεξορία των κυνηγημένων από τα ναζιστικά πανεπιστήμια συναδέλφων του, παρέδωσε στην Αγγλία, στο Ναυτοδικείο, έτσι ώστε να μεί­

νει μυστικό, το σχέδιο ενός ατομικού εκρηκτι­ κού. Ο άλλος είναι κάποιος Φέρμι, με τον οποίο ο Ζίλαρντ είχε δουλέψει τους τελευταίους μήνες. Προσπαθούν να πείσουν τους επίτροπους για τη στρατιωτική σημασία των ερευνών για την αμε­ ρικανική κυβέρνηση. Ο Φέρμι εξηγεί την εκπο­ μπή των νετρονίων κατά τη διάσπαση του ατόμου του ουρανίου. Μιλάνε... και τίποτα δε βγαίνει απ’ αυτή τη συγκέντρωση. Τίποτα εκτός απ’ αυ­ τό που ο Ζίλαρντ σημειώνει στα απομνημονεύ­ ματά του: «Ο Ρος Γκυν, ένας ναυτικός σύμβου­ λος, βγαίνοντας από τη συγκέντρωση, τηλεφωνεί σ’ ένα φίλο του για να τον ρωτήσει: “Ποιος είναι αυτός ο Φέρμι; Τι άνθρωπος είναι; Είναι αντι­ φασίστας ή όχι; Ποιος είναι;”». Εδώ υπάρχει μια διπλή ειρωνεία: πρώτον για-

54/αφιερωμα τί ο Φέρμι είχε εγκαταλείψει την Ιταλία παρόλο που ο Μουσολίνι του είχε χτίσει ένα ινστιτούτο στη Ρώμη, έπειτα γιατί μένουμε έκπληκτοι που ένας ναυτικός σύμβουλος δεν ξέρει τον Φέρμι (Βραβείο Νόμπελ!). Η ιστορία όμως μπορεί να εξεταστεί κι από μια πιο πλατιά σκοπιά: ο Ρος Γκυν, που μόλις είχε ακούσει να περιγράφεται η δυνατότητα κα­ τασκευής ενός αποκαλυπτικού όπλου, δεν μπο­ ρούσε παρά να το ταυτίσει αυτό με το φασισμό. Αυτή η αρχική σκηνή υποδηλώνει όλα όσα σή­ μερα διακυβεύονται στο ρόλο των κρατών στην ανάπτυξη της επιστήμης. Οι επιστήμονες της δε­ καετίας του ’80 μπορεί να έχουν την αίσθηση πως το σχέδιο Μανχάταν (κωδικό όνομα της πρώτης ατομικής βόμβας) είναι μια ξεπερασμένη ιστορία, πως έτσι κι αλλιώς η φυσική δεν είναι πια ο κλάδος αιχμής που ήταν, πως τα πλαίσια του παγκοσμίου πολέμου δεν είναι πια για μας:

στημονικής ηθικής. Ο καταμερισμός της εργα­ σίας έχει γίνει κάτι το τετριμμένο, όχι μόνο στις υψηλές ενέργειες όπου τα άρθρα που πληροφο­ ρούν για πειράματα είναι υπογεγραμμένα από πολλές δεκάδες άτομα, αλλά και στη βιολογία. Αυτή η βιομηχανοποίηση της επιστημονικής δουλειάς δεν προέρχεται από μια εσωτερική επι­ στημολογική αναγκαιότητα, αλλά, αντίθετα, από την αποφασιστική παρέμβαση του κράτους. Από την ήπια διαχείριση των ακαδημιών έχουμε πε­ ράσει στη μαζική εισροή χρημάτων σε προγράμ­ ματα με αβέβαιες κάποτε προοπτικές (παράδειγ­ μα αποτυχίας: η διάτρηση του γήινου φλοιού από τους Αμερικανούς), που έχουν όμως το πλεονέκτημα, όπως και σε καιρό πολέμου, να κι­ νητοποιούν και να διαρθρώνουν μέσα και γνώ­ σεις που θα έμεναν χωρίς αλληλεπίδραση. Αυτό το κίνημα ξέσπασε στις ΗΠΑ πριν ακόμα την έκρηξη που σημάδεψε το τέλος του προγράμμα­

όλοι αυτοί οι εξαίρετοι λόγοι δε στέκουν μπρο­ στά σε μια λογική ανάλυση της επιστημονικής ανάπτυξης. Κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά, οι καταστάσεις της δεκαετίας του ’80 είναι οι καρ­ ποί αυτής της ιδιαίτερης παράδοσης μοντερνι­ σμού που αντιπροσωπεύει η επιστημονική ανά­ πτυξη από τον τελευταίο πόλεμο και μετά. Ο Τζέιμς Βάττ με τη συσκευή του ήταν πάνω απ’ όλα ένας εργολάβος. Δεν έχουμε ακόμα δει πυ­ ρηνικούς φυσικούς να αναλαμβάνουν να πουλή­ σουν με το «κλειδί στο χέρι» πυρηνικά εργοστά­ σια σε εταιρίες ηλεκτρισμού. Και στις δύο περι­ πτώσεις ωστόσο πρόκειται για εφαρμογές της θερμοδυναμικής. Όμως, αν αυτές οι δύο περι­ πτώσεις μας φαίνονται τόσο διαφορετικές, είναι γιατί έχουμε συνηθίσει λιγότερο μια εφαρμογή της επιστήμης στη βιομηχανία απ’ ό,τι μια εφαρ­ μογή της βιομηχανίας στην επιστήμη. Η παρα­ γωγικότητα έχει γίνει έτσι ένα συνθετικό της επι­

τος Μανχάταν. Έτσι πραγματοποιήθηκε, στο ναό της ελεύθερης επιχείρησης, μια επιστημονι­ κή ανάπτυξη ελεγχόμενη και προωθούμενη από το κράτος, αυτό ακριβώς που λίγα χρόνια νωρί­ τερα ο άγγλος κρυσταλλογράφος, συμβατικής μαρξιστικής απόκλισης, Μπερνάλ, είχε πιστέψει πως διείδε στην ΕΣΣΔ. Στην Ανατολή όπως και στη Δύση τα αποτελέσματα είναι γνωστά: υπάρ­ χει ο ηλεκτρισμός, ακόμα κι ο πυρηνικός, περι­ μένουμε όμως ακόμα τα συμβούλια (σοβιέτ). Ό λα όσα σήμερα ονομάζονται τεχνολογίες αιχμής: ατομική, στρατιωτική και πολιτική, αε­ ρόπλοια, διάστημα, πληροφορική, προέρχονται απ’ αυτόν τον κρατικό καταναγκασμό - ακόμα κι η αεροπλοία που σ’ αυτόν τον κατάλογο είναι η αρχαιότερη τεχνολογία, δε θα μπορούσε να συ­ νεχίσει να αναπτύσσεται δίχως αυτή τη μαζική εισροή κρατικών κεφαλαίων (στρατιωτικών). Ακόμα και η Μπόινγκ χρειάστηκε πρώτα να

αφ ιερω μα/55 φτιάξει το 747, κι ύστερα έγινε μια γερή εταιρία. Ενώ πολλαπλασιάζονταν οι τεχνολογικές εξε­ λίξεις, ενώ οι διάφοροι επιστημονικοί κλάδοι εκδιπλώνονταν, ωστόσο, τα θεμέλια των κλάδων «κλειδιών» είχαν ήδη κάπως πληγεί απ’ αυτήν τη δραστηριότητα: δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η επιστημονική και τεχνική επανάσταση του μεταπολέμου βασίζεται πρώτα και κύρια στά εννοιολογικά ανοίγματα της προπολεμικής περιόδου και μερικές φορές ακόμα και των αρχών του αιώνα. Μόνο η βιολογία επρόκειτο να γνωρίσει έναν πραγματικό κυκεώνα γνώσεων. Το άνοιγμα όμως της βιολογίας καθόλου δεν περιόρισε το βιομηχανικό χαρακτήρα που πήρε η επιστημονι­ κή γνώση, το αντίθετο μάλιστα. Γενικά, η επέ­ κταση του πεδίου των γνώσεων μετέτρεψε την επανεπεξεργασία των ιδεών, μια δραστηριότητα σχεδόν παράδοξη, σε προορισμένη μόνο για πε­ ριορισμένους κύκλους (γεγονός που στην ιδιαί­

τερη διάλεκτο της δουλειάς μεταφράζεται με σκέψεις του στυλ: «αυτό δεν είναι παραγωγικό, είναι φιλοσοφία»). Ο επιχειρησιακός τρόπος σκέψης, η εφαρμογή δηλαδή σε κάθε πρόβλημα, όποια κι αν είναι η φύση του, των τεχνικών εκ­ βιομηχάνισης της επιστημονικής δουλειάς έγινε έτσι το ίδιο το σύμβολο της επιστήμης· ιδιαίτερα στις επιστήμες του ανθρώπου όπου η ταξινόμηση των τρόπων συμπεριφοράς αντικαθιστά πράγμα­ τι την ανάλυση αυτή καθεαυτή. Η γνωστική δρα­ στηριότητα μέσα στο θριαμβευτισμό της δεκαε­ τίας του ’60, πολύ συχνά περιορίστηκε σε απλό μιμητισμό της επιστημονικής πρακτικής. Το συμ­ φέρον πήρε το προβάδισμα από τη λογική. Η αντανάκλαση πάνω στο ίδιο το επιστημονι­ κό φαινόμενο είχε γίνει μοναδικά άκριτη. Ό ποιο λεξιλόγιο κι αν χρησιμοποιηθεί: «τεχνο­ λογική περίοδος», «δεύτερη βιομηχανική επανά­ σταση», «ανάπτυξη των παραγωγικών δυνά­

μεων»,'«αμερικανική πρόκληση» «καινούριο σύ­ νορο», ο θετικισμός βασίλευε, σχεδόν απόλυτη έξαψη κυριαρχούσε.

Η κρίση της έρευνας Ο πόλεμος του Βιετνάμ, τα κοινωνικά κινήμα­ τα στο τέλος της δεκαετίας του εξήντα, επρόκειτο να κλέψουν τη λάμψη αυτής της όμορφης αι­ σιοδοξίας. Διαμέσου του Μαρκούζε και του Αντόρνο η σχολή της Φραγκφούρτης έβρισκε ένα πολλαπλάσιο κοινό. Ειρωνεία της ιστορίας, η κριτική ακουγόταν τη στιγμή που το αμερικανι­ κό επιστημονικό σύστημα γνώριζε τις πρώτες του αποτυχίες: το 1967 οι πιστώσεις του σημείω­ σαν πτώση. Το γαλλικό κράτος, που ποτέ δεν καθυστερεί όταν είναι να σταματήσει κάτι, πε­ ριόριζε σε δυο χρόνια την τεχνολογική του καμ­ πή· το 1969, για τις γαλλικές πιστώσεις άρχισε

μια μακρόχρονη αδράνεια δέκα περίπου χρόνων. Ή ταν η αρχή της κρίσης της έρευνας. Το 1972 είχα βάλει ως υπότιτλο σ’ ένα βιβλίο «Το λυκό­ φως των ερευνητών». Από τότε που εκδόθηκε, στα 1974, η διάγνωση δεν έχει διαψευστεί. Η κρίση της έρευνας είναι προφανώς παράλληλη με την αύξηση των οικονομικών δυσκολιών, αλ­ λά και τις επιτείνει. Για να διαλύσουμε κάθε παρεξήγηση ας προσ­ διορίσουμε για άλλη μια φορά πως δεν πρόκει­ ται για μια κρίση αποτελεσμάτων, κρινόμενη με το μέτρο της διανοητικής δουλειάς, αλλά μια κρίση κοινωνικοποίησης της δραστηριότητας. Τί συνέβη; Τώρα που σώπασαν οι φωνές, μπορούμε άραγε να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε κα­ λύτερα, χωρίς να κατηγορηθούμε, για άλλη μια φορά, για σκοταδισμό: Η πρόοδος, αυτή «η αφηρημένη και τόσο κενή νοήματος κατηγορία», όπως έλεγε αυτός ο τόσο δυσφημισμένος Μαρξ,

56/αφιερωμα δεν υπήρξε αυτό ακριβώς που πιστεύτηκε. Μια ιδιαίτερη μορφή κοινωνικοποίησης πριμοδοτήθηκε: η καινοτομία, η εισαγωγή, δηλαδή, στη μηχανή παραγωγής καινούριων μέσων και και­ νούριων προϊόντων. Στην Ανατολή, η καινοτο­ μία ονομάζεται ανάπτυξη των παραγωγικών δυ­ νάμεων. Η ιδανική καινοτομία είναι αυτή που δε στοιχίζει τίποτα: το πείραμα του Νεύτωνα που κοίταζε τα μήλα να πέφτουν η χρήση, δυστυ­ χώς, της βαρύτητας είχε προηγηθεί λιγάκι αυτής της φωτισμένης παρατήρησης. Πιο γενικά, η καινοτομία απαιτεί μια παρακράτηση η οποία, όταν γίνεται από το κράτος, γίνεται αποδεκτή απ’ όλους (για την καλή χρήση των πολέμων από τους κυβερνώντες). Η παράταση των σημαντι­ κών κρατήσεων σε καταναλώσεις που ανταποκρίνονται απλά σε αναγκαιότητες του κράτους (άτομο, διάστημα, αεροπλοία, μεγάλοι υπολογι­ στές) επέτρεψε μια πραγματική επιστημονική ανάπτυξη με πληθωρισμικό όμως χαρακτήρα. Πολύ λίγο διαδεδομένη κατά την περίοδο της ανάπτυξης αυτή η θέση, γίνεται καλύτερα απο­ δεκτή με την οπισθοχώρηση των κεϋνσιανών ιδεών στους διοικούντες. Η ανάπτυξη της έρευ­ νας, η βιομηχανοποίησή της, απαίτησαν πράγ­ ματι κεφάλαια, που με κεϋνσιανούς όρους, αποτέλεσαν μια πρόσθετη ζήτηση εντελώς συ­ γκρίσιμη με μια κλασική αναθέρμανση της ζήτη­ σης για να επαναπροσδιοριστεί η ανάπτυξη. Είναι ωστόσο κάποτε δυσδιάκριτο: οι φυσικοί των υψηλών ενεργειών του Αμβούργου που επι­ θυμούσαν ένα καινούριο παιγνίδι που άκουγε στο γλυκό όνομα PETRA μπόρεσαν, σε ανύπο­ πτο χρόνο, να ωθήσουν τα ντοσιέ τους με την ευκαιρία ενός σχεδίου αναθέρμανσης της δυτικο-γερμανικής οικονομίας. Έχτισαν έτσι τα πιο μεγάλα και μακριά κτίρια και τούνελ και δε χρειαζόταν πια μετά (δεν ήταν μικρή υπόθεση) πβρά να βρουν πώς θα φτιάξουν την ίδια τη μηχο|τ). Ο πληθωρισμικός χαρακτήρας της επιστη­ μονικής ανάπτυξης, η οποία βασιζόταν σε μεγά­ λα σχέδια, η «μεγάλη επιστήμη»1 επιτείνεται από το γεγονός ότι πάνω από 50% σε όλα τα βιομη­ χανικά κράτη, η έρευνα εξαρτάται από στρατιω­ τικές πιστώσεις. Οι στρατιωτικοί είναι οι καλύ­ τεροι χρηματοδότες γιατί είναι άνθρωποι χωρίς προκαταλήψεις: όλα τους ενδιαφέρουν. 'Εχουν καταλάβει εδώ και πολύ καιρό πως αν ο πόλεμος ήταν ένα πολύ σοβαρό πράγμα για να τους ανα­ θέσουν κάθε υπευθυνότητα, τίποτε δεν τους ε­ μποδίζει να ασχοληθούν με την ειρήνη, και σιγά σιγά, με τρόπο σπονδυλωτό, στρατιωτικοποιούν τη μηχανή παραγωγής. Ένα συνεχώς αυξανόμε­ νο μέρος της πολιτικής παραγωγής βλέπει να κυ­ βερνιέται η συμπεριφορά του από τις επιταγές στρατιωτικών προγραμμάτων. Θα μπορούμε σί­ γουρα, το 1982, να καυχιόμαστε πως οι Γάλλοι κοσμοναύτες (στρατιώτες, δόκιμοι πιλότοι) θα

μπορούν, αφού προσεγγίσουν ένα σοβιετικό δο­ ρυφόρο κι έπειτα, να συνομιλούν με τον πρόε­ δρο της Δημοκρατίας πετώντας πάνω από τη χώ­ ρα μας· η εθνική περηφάνια θα κολακευτεί σί­ γουρα μ’ αυτό, πρέπει όμως από τώρα ν’ ανα­ γνωρίσουμε πως είναι ένα πολύ δαπανηρό μέσο, να εγκαθιδρύσουμε μια τηλεφωνική επαφή για μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα. Αυτό το υπέρο­ χο πρόγραμμα, όπως και η πλειοψηφία των σύγ­ χρονων αντικειμένων, είναι το επακόλουθο μιας στρατιωτικής έρευνας. Ό ,τι βγαίνει από τις έρευνες αυτές είναι όντως ωραίο· όμως, στους απλούς ανθρώπους φαίνεται δύσκολο να το κα­ ταλάβουν, γιατί αν θέλουμε πήλινες κατσαρόλες που να δουλεύουν στο γκάζι, είναι αναγκαίο να ’χουμε πληρώσει τις θερμικές ασπίδες των διη­ πειρωτικών πυραύλων. Δημιουργείται έτσι μια μεγάλη οικονομική διαστροφή. Οι στρατιωτικές έρευνες είναι πάντα πιο δαπανηρές σε κεφάλαια και σε δουλειά. Επάγουν στις βιομηχανίες αιχ­ μής μια οργάνωση της δουλειάς που χρησιμοποι­ εί εντατικά κεφάλαια, δηλαδή χρησιμοποιεί πολ­ λά, ενώ αντίστοιχα το υπερειδικευμένο εργατικό δυναμικό πληρώνεται καλύτερα (πρέπει να κα­ θησυχάζουμε και τη συνείδησή μας). Καθώς το μεγαλύτερο μέρος της τελικής παραγωγής το αγοράζει τελικά το κράτος, όλες οι συνθήκες προστίθενται για μια ολίσθηση δαπανών (180% στις ΗΠΑ, 300% στη Γαλλία...). Οι βιομηχανίες αιχμής γίνονται έτσι δεινόσαυροι που δεν μπο­ ρούν να ξεφύγουν από τον ίδιο τους τον εαυτό: όταν η Μπόινγκ δοκίμασε τις δυνάμεις της δια­ φοροποιούμενη και αποβλέποντας προς τεχνικές ειρηνικές: από κοινού μεταφορές στα δυτικά της Βιρτζίνια, αφαλάτωση του θαλασσινού νερού στις Παρθένους Νήσους, οι δαπάνες των προ­ γραμμάτων (ήταν μεγαλύτερες απ’ ό,τι μπορού­ σαν να περιμένουν. Το κόστος ορισμένων ηλια­ κών προγραμμάτων από «μεγάλες εταιρίες» κα­ ταστρέφει και αυτό όνειρα. Βιομηχανίες «αρχη­ γοί», οι βιομηχανίες αιχμής θεωρούνται όντως ως νόρμες συμπεριφοράς από τους άλλους. Στον ανταγωνισμό ανάμεσα στα βιομηχανικά κράτη είναι σχεδόν βέβαιο πως ανάμεσα στις αιτίες των εμπορικών επιτυχιών της γιαπωνέζικης εργοδο­ σίας πρέπει να τοποθετήσουμε την παράλληλη ύπαρξη ενός στρατιωτικο-βιομηχανικού συστή­ ματος λίγο στρατιωτικοποιημένου ακόμα, και την πολύ μεγάλη εκμετάλλευση του εργατικού δυναμικού. Από οικονομική άποψη τα κράτη πιέζονται περισσότερο για να αντιμετωπίσουν το διεθνή ανταγωνισμό, να υποστηρίξουν μια πολι­ τική επιστημονικής ανάπτυξης ενώ είναι πασι­ φανής ο πληθωρισμικός της χαρακτήρας: είναι ο επιστημονικός στασιμοπληθωρισμός5. Έτσι στη Γαλλία, η έκθεση Αννούν, που μόνο μερικά αποσπάσματά της δόθηκαν στη δημοσιότητα στα 1979, έδειχνε πως έξι εταιρίες έπαιρναν και

αφιερω μα/57 παίρνουν σίγουρα ακόμα, παραπάνω από 50% από τα δημόσια χρήματα έρευνας κι ανάπτυξης αν και δεν αντιπροσώπευαν παρά το 10% της πρόσθετης βιομηχανικής αξίας, το 10% του απα­ σχολούμενου εργατικού δυναμικού στη Γαλλία, το 11% των εξαγωγών και... το 2% των επενδύ­ σεων.

Επιστημονικός στασιμοπληθωρισμός Η αμφισβήτηση της επιστημονικής και τεχνι­ κής ανάπτυξης δεν περίμενε αυτά τα νούμερα για να εκδηλωθεί. Η άρνηση εργασίας στα πρώ­ τα χρόνια της δεκαετίας του 70, το οικολογικό και το αντιπυρηνικό κίνημα αποκάλυψαν με τον τρόπο τους το αρνητικό της ανάπτυξης. Ο επι­ στημονικός στασιμοπληθωρισμός όμως συμβάλ­ λει στο να μπλοκάρεται κάθε απόπειρα επίλυσης των μειζόνων αδιεξόδων της ανάπτυξης που έχουμε γνωρίσει. Οι Ηνωμένες Πολιτείες που, σε πολύ καλή θέση στα 1945, επέβαλλαν το «κυνήγι των εξοπλισμών» δεν ήταν ποτέ πιο τρωτές απ’ ό,τι σήμερα - εξαιτίας του - στη διάρκεια της ιστορίας του. Σε μια έκθεση του Μάη του ’80 προς την ομά­ δα των κυβερνητικών ειδικών του ΝΑΤΟ που συσκέπτονταν με θέμα τις σχέσεις αφοπλισμού και εξάρτησης, η Μαίρη Κάλντορ μπορούσε να περιγράφει τις αμερικανικές και σοβιετικές πο­ λεμικές βιομηχανίες αιχμής λιγότερο σαν ένα δυ­ ναμικό τομέα και περισσότερο σαν ένα σύνολο που φρενάρει και παραμορφώνει τη βιομηχανική αλλαγή οδηγώντας παραδόξως στην τεχνολογική στασιμότητα, σύμπτωμα ενός φαύλου κύκλου όπου η βιομηχανική παρακμή προκαλεί τη στρα­ τιωτική δαπάνη, η οποία επιτείνει την παρακμή. Αντί να βρισκόμαστε σε μια «πολιτική οικονο­ μία του σημείου», όπως η παρατήρηση της αύξη­ σης θα μπορούσε, κοινωνιολογικά, να υπονοή­ σει, παραβρισκόμστε Οε μια αποδυνάμωση των συστημάτων παραγωγής πολλών βιομηχανικών κρατών (συμπεριλαμβανομένης της ΕΣΣΔ) εξαι­

τίας μιας επιστημονικής ανάπτυξης που κεντρί­ ζεται από τη «μεγάλη επιστήμη» και τη στρατιω­ τική ζήτηση. Η παραδοσιακή λύση σ’ αυτόν τον τύπο κατά­ στασης, που, παρόλο που πρόκειται για επιστή­ μες και για τεχνικές, δεν έχει τίποτα το πρωτότυ­ πο, υπήρξε πάντα ο πόλεμος. Το καινούριο είναι πως χρειάζεται μεγάλη, μεγάλη φαντασία για να εκτιμήσει κανείς πώς μια σύγκρουση (που, δεδο­ μένου του εύρους του προβλήματος, δε θα μπο­ ρούσε παρά να είναι παγκόσμια) θα είχε νικητή. Γιατί ακριβώς τίποτα δε μας επιτρέπει να om κλείσουμε τη χρήση των όπλων μαζικής εξό­ ντωσης. Περιμένοντας το χειρότερο, το οποίο αναγκαστικά δεν είναι και το πιο προφανές, τί­ ποτα δεν εμποδίζει τους επιστήμονες, τους στρατολογημένους τη στιγμή της ανάπτυξης, να μά­ θουν να γερνάνε σκεφτόμενοι πως «κάποτε όλα τελικά θα φτιάξουν». Στη Γαλλία τους συμβου­ λεύουμε την ευκινησία, ο κ. Πιερ Αιγκραίν όμως, που θεωρείται ο κήρυκας αυτού του δόγ­ ματος, τους δίνει ένα τέλειο παράδειγμα, όντας εδώ και εικοσιδύο χρόνια μέλος του συμβουλευ­ τικού συμβουλίου της Επιστημονικής και Τεχνι­ κής Έρευνας και χωρίς διακοπή σχεδόν Υπουργός ή γενικός γραμματέας του Υπουργεί­ ου Έρευνας! Οι νέοι (γεγονός σπάνιο) ερευνητές δεν έχουν και πολλούς λόγους να ελπίζουν, αφού δεν υπάρχει τίποτα καινούριο για ν’ ανα­ λάβουν, αλλά μπορούν μόνο να διατηρήσουν ξα­ νά την κατάσταση. Το κοινωνικό κλίμα ευνοεί προφανώς αυτές τις οπισθοδρομικές πρακτικές που συνοδεύονται από μια-επάνοδο στις παλιές αξίες του στείρου μανδαρινισμού και του ελιτι­ σμού, επάνοδο που επέχει θέση αντανάκλασης. Ας έχουν, λοιπόν, άλλοι την εξυπνάδα που χρειάζεται η κοινωνική αλλαγή. Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Έτσι αποδίδεται ο όροε «hie science».

2. Με τη λέξη στασιμοπληθωρισμός αποδίδεται ο όρος stag nflation (Stag: έθνος/(ίη)ίΐ8ΐϊοη: πληθωρισμός).

58/αψιερωμα

Πιερ Τουιγιέ

Η Κοινωνιοβιολογία και τα προβλήματα της

Ο Έ ντοναρντ Γουίλσον και οι συνεργάτες τον, εφαρμόζοντας τις ανακαλύψεις τους στη συμπεριφορά των ζωικών κοινωνιών, ανάγουν την οποιαόήποτε εξέλιξη σε γενετικά προγράμματα που μετατρέπουν τα ζωντανά όντα, και ιδιαίτερα τα ανθρώπινα όντα, σε πραγματικά ρομπότ. Αυτή όμως η αποκλειστικά γενετική θεώ­ ρηση είναι θεμιτή; Θεμιτή και αυτή ακόμη η παραβολή τερμιτών και ψαριών με τον άνθρωπο; Και τί γίνεται με την ιστορία μας, με την ελευθερία μας; Τι είναι η Κοινωνιοβιολογία; Αν αυτή η ερώτη­ ση τεθεί στους ειδικούς, η απάντηση είναι πολύ απλή: είναι η «συστηματική μελέτη της βιολογι­ κής βάσης όλων των κοινωνικών συμπεριφο­ ρών». Με άλλα λόγια, πρόκειται για έναν επι­ στημονικό κλάδο, για ένα ιδιαίτερο παρακλάδι της βιολογίας. Γνωρίζω, λοιπόν, την κοινωνιοβιολογία, σημαίνει γνωρίζω ένα συγκεκριμένο αριθμό υποθέσεων και ερμηνειών που αφορούν την «κοινωνική» οργάνωση των τερμιτών, τη σε­ ξουαλική ζωή των ακανθιών και των χοιροπιθήκων, τις διάφορες μορφές που μπορεί να πάρει ο αλτρουισμός και η επιθετικότητα στα ποντίκια ή

στις αντιλόπες κτλ. Ο κύριος, λοιπόν, εκπρόσω­ πος της κοινωνιοβιολογίας, ο αμερικανός καθη­ γητής Έντουαρντ Γουίλσον, παρουσιάζεται ως καθαρός «άνθρωπος της επιστήμης» και η ου­ σιαστική δουλειά ενός δημοσιογράφου συνίσταται στο να κάνει γνωστές στους αναγνώστες του τις κυριότερες θεωρητικές ιδέες που εκφράζει αυτός ο ειδήμων και όλοι όσοι δουλεύουν ακο­ λουθώντας το δικό του πρότυπο. Ωστόσο η άποψη αυτή της παραδοσιακής επι­ στημονικής εκλαϊκευσης δεν είναι η μόνη δυνα­ τή. Βέβαια, η κοινωνιοβιολογία είναι μια επι­ στήμη. Επιβάλλεται όμως και ως μια θεωρία με

αφ ιερ ω μα/59 σημαντικές ηθικές και πολιτικές συνέπειες. Ο ίδιος ο καθηγητής Γουίλσον δεν αρκείται στο να είναι ένας ικανός θεωρητικός που προχωράει τη γνώση όσον αφορά τις ζωικές συμπεριφορές. Παρουσιάζεται επίσης και σαν ένας ειδικός ικανός να επεμβαίνει στις ανθρώπινες υποθέ­ σεις. Το λέει και ο ίδιος: οι κοινωνιοβιολόγοι εί­ ναι οι νέοι ηθικολόγοι, οι μόνοι οι οποίοι είναι ικανοί να καθοδηγήσουν τη μελλοντική εξέλιξη της ανθρωπότητας. Πώς πρέπει να αντιληφθούμε τις σχέσεις ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες; Την ομοφυλοφιλία πρέπει να τη θεωρήσουμε ως θεμιτή συμπεριφορά; Ποια πρέπει να είναι η ορ­ γάνωση της κοινωνίας; Ποια είναι η αξία του Χριστιανισμού ή του Μαρξισμού; Για όλα αυτά τα ζητήματα και για μερικά ακόμα ο Έντουαρντ Γουίλσον ισχυρίζεται ότι φέρνει τις σωστές λύ­ σεις. Η κοινωνιοβιολογία είναι μια υπόθεση ειδι­ κών, ένα γνωστικό εγχείρημα που πρέπει να κριθεί σύμφωνα με τους καγόνες της πειραματικής μεθόδου και με άλλα κριτήρια επιστημολογικά. Είναι όμως επίσης πρακτικά και μια φιλοσοφία. Μια ηθική φιλοσοφία και μια πολιτική φιλοσο­ φία. Ο Γουίλσον, είναι αλήθεια, δε συμπαθεί πολύ αυτήν την ετικέτα. Για να χαρακτηρίσει τα πολυάριθμα ιδεολογικά μηνύματα που μεταδί­ νει, προτιμά να μιλά για «επιστημονικό υλισμό» επιμένοντας στο επίθετο επιστημονικός... Ή ακόμα δηλώνει πως θέλει να μεταδώσει στην αν­ θρωπότητα έναν καινούριο μύθο, ένα μύθο που θα είναι και αυτός επιστημονικός. Τα πολλά λό­ για, όμως, είναι περιττά. Η ουσία είναι να δούμε πώς πίσω απ’ αυτές τις συζητήσεις για την κοινωνιοβιολογία υπάρχουν πολύ συγκεκριμένες αντεγκλήσεις. Γεγονός που εγείρει προφανώς πολλά και λεπτά προβλήματα. Το καταλάβαμε ανάμεσα σ’ άλλα και όταν το χοντρό βιβλίο του Γουίλσον για την κοινωνιοβιολογία εκδόθηκε στις Η.Π.Α. το 1975. Μέχρι τότε αυτός ο καθη­ γητής του Χάρβαρντ είχε περιοριστεί στο ρόλο του επιστήμονα με την πιο ειδική έννοια της έκ­ φρασης. Εντομολόγος, είχε γράψει ένα έργο για τις Κοινωνίες των εντόμων. Στόχος του ήταν να εξηγήσει την οργάνωση της κυψέλης, της μυρμηγκοφωλιάς, της λευκομυρμηγκοφωλιάς. Αυτή η εργασία τού εξασφάλισε μια κάποια φήμη. Το μεγάλο κοινό, όμως, είχε μείνει αδιάφορο. Η αλ­ λαγή συντελέστηκε με την κοινωνιοβιολογία. Μόλις εκδόθηκε, μια ομάδα «ριζοσπαστών» επι­ στημόνων (Science for the People) εξαπέλυσε μια βίαιη επίθεση. Οι κατηγορίες σε γενικές γραμμές ήταν οι ακόλουθες? ο Γουίλσον είχε άδικο να παρουσιάζει τους ανθρώπους σαν ένα είδος γε­ νετικά προσδιορισμένων μαριονετών και διέδιδε ανακριβείς ιδέες ικανές να επιτείνουν τις φυλετι­ κές προκαταλήψεις. Το ζήτημα του ρατσισμού διατυπώθηκε επίσης πολλές φορές. Μια εξτρεμι-

στική ομάδα λίγο αργότερα έφτασε μέχρι του ση­ μείου να ρίξει έναν κουβά νερό στο πρόσωπο του Γουίλσον, στη διάρκεια μιας από τις δημό­ σιες εμφανίσεις του, αποκαλώντας τον ρατσιστή και σύνεργό γενοκτονίας.

Μια φιλόδοξη προσπάθεια Τι είχε, λοιπόν, συμβεί; Γιατί αυτός ο φιλήσυ­ χος εντομολόγος δεχόταν τέτοιου είδους επιθέ­ σεις; Πώς να εννοήσουμε ότι ένας ειδικός στα ισόπτερα και σε διάφορα άλλα ζωύφια μεταμορ­ φώθηκε ξαφνικά σ’ έναν πραγματικό δημόσιο κίνδυνο, σ’ έναν αντιδραστικό και κακοποιό ιδεολόγο; Για να αρχίσουμε, ας σημειώσουμε πως ο Γουίλσον είχε διευρύνει φοβερά το πεδίο των ερευνών του. Στην αρχή μελετούσε τα λεγά­ μενα κοινωνικά έντομα. Του φάνηκε όμως ενδια­ φέρον να προχωρήσει σε μια πλατιά γενίκευση. Το καινούριο του σχέδιο ήταν να μιλήσει όχι μό­ νο για κοινωνίες μελισσών και λευκομυρμηγκο­ φωλιές, αλλά για όλες τις κοινωνικές συμπεριφο­ ρές όλων των ζωικών ειδών. Προσπάθεια φιλό­ δοξη, αλλά και ελκυστική. Μέσα στο ίδιο θεωρη­ τικό πλαίσιο, θα ήταν δυνατόν στο εξής να εξη­ γηθεί το ίδιο καλά ο καταμερισμός της εργασίας στα μυρμήγκια όπως και διαφορετικές ιεραρχίες που παρατηρούνται στα κοπάδια των λιονταριών ή των πιθήκων. Επίσης θα ήταν εφικτό να γίνουν κατανοητές οι διαφορές της σεξουαλι­ κής συμπεριφοράς ανάμεσα στα αρσενικά και στα θηλυκά, ή οι βιολογικοί μηχανισμοί που οδηγούν ορισμένα ατομα να διακινδυνεύσουν τη ζωή τους για να υπερασπιστούν τους συγγενείς τους. Η κοινωβιολογία που ο Γουίλσον την πα­ ρουσίαζε το 1975 σαν τη νέα σύνθεση, αποτελού­ σε την πρώτη πραγμάτωση αυτού του σχεδίου. Στηριζόμενος στη θεωρία της εξέλιξης, στη γενε­ τική, στην ηθολογία και στην οικολογία, ο καινούριος ιδρυτής σχολής διατύπωνε ένα σύνο­ λο αξιωμάτων ικανών να θεμελιώσουν μια γενι­ κή επιστήμη των συμπεριφορών. Η καινοτομία που επρόκειτο να προκαλέσει μια χιονοστιβάδα κριτικών, ωστόσο, ήταν πως ο Γουίλσον προχω­ ρούσε σε κοινωνιοβιολογικές ερμηνείες που αφορούσαν το ανθρώπινο γένος. Ό λ α τα διατυ­ πωμένα σχήματα σχετικά με τα μη ανθρώπινα ζώα ήταν κατά κύριο λόγο εφαρμόσιμα σ’ αυτό το ιδιαίτερο ζώο, τον άνθρωπο. Το πραγματικό πρόβλημα βρισκόταν εκεί: είναι δυνατό να ερμη­ νεύσουμε τις κοινωνικές συμπεριφορές του εί­ δους μας με τον ίδιο τρόπο που ερμηνεύουμε τις συμπεριφορές των τερμιτών ή των κερκοπιθή­ κων; Ό π ω ς υπογράμμιζα παραπάνω δεν είναι εύ­ κολο να απαντήσουμε σε μια τέτοια ερώτηση γιατί παραπέμπει η ίδια σε πολλές ερωτήσεις φύ­ σει και σε πολλές ερωτήσεις θέσει. Οι φύσει ερω­

60/αψιερωμα τήσεις είναι ερωτήσεις που μπορούν σε γενικές γραμμές να επιλυθούν απο την επιστήμη. Οι θέ­ σει ερωτήσεις είναι φιλοσοφικής υφής. Η κυριότερη είναι αναμφίβολα αυτή εδώ: ακόμα και αν η κοινωνιοβιολογική επιστήμη ήταν έγκυρη (σύμφωνα με τους κανόνες της επιστημονικής μεθόδου) θα ’πρεπε να δεχτούμε πως οι κοινωνιοβιολόγοι έχουν το δικαίωμα να υπαγορεύ­ σουν στην ανθρωπότητα έναν καινούριο ηθικό και πολιτικό κώδικα; Ας φανταστούμε για πα­ ράδειγμα πως οι κοινωνιοβιολόγοι διαθέτουν μία τέλεια γνώση. Αυτό άραγε μπορεί να τους δίνει το δικαίωμα να μας επιβάλλουν πρακτικά μια συγκεκριμένη αντίληψη για τη σεξουαλικό­ τητα, για την οικογένεια, τη συλλογική ζωή κλπ.; Αυτό που αμφισβητείται, φυσικά, είναι η ίδια η θέση του ανθρώπου ως ηθικού υποκειμένου, ως ιστορικού δράστη. Βέβαια, η απάντηση είναι ευμετάβλητη. Για τους μεν, είναι αυτονόητο πως οι ειδικοί επιστήμονες έχουν την ικανότητα να καθορίζουν κανόνες της ανθρώπινης συμπεριφο­ ράς. Έτσι σκέφτονται οι επιστημονιστές, συμπε­ ριλαμβανομένου του Γουίλσον. Για τους δε, αυ­ τή η αξίωση είναι απαράδεκτη. Ο άνθρωπος εί­ ναι άνθρωπος γιατί είναι ελεύθερος. Kt η ιδέα μιας απόλυτης επιστήμης που θα διεύθυνε δεσποτικά τις ανθρώπινες δραστηριότητες, δεν εί­ ναι απλά χιμαιρική, αλλά ριζικά απαράδεκτη. Αυτό το σχίσμα ανάμεσα σε δύο αντίθετες α­ ντιμετωπίσεις δεν είναι πάντα ανοιχτά παραδε­ κτό. Αν όμως δεν το λάβουμε υπόψη μας, είναι σίγουρα αδύνατον να καταλάβουμε τις φιλονι­ κίες που εγείρονται από την κοινωνιοβιολογία. Ο ίδιος ο τρόπος με τον οποίο εκτιμάμε τις ση­ μαντικές θέσεις των νέων θεωρητικών (Ε.Ο. Γουίλσον, Β. Ντ. Χάμιλτον, Ρ.Λ. Τρίβερς, Ρ. Ντόουκινς, Ντ. Π. Μπάρας κτλ.) εξαρτάται κα­ τά πολύ από τη θεμελιώδη επιλογή που κάνουμε. Σύμφωνα μ’ αυτούς τους επιστήμονες, πράγ­ ματι, ολόκληρη η εξέλιξη των ζωντανών όντων πρέπει να εξηγηθεί στα πλαίσια ενός ιδιαίτερου δαρβινισμού. Ας θυμηθούμε, για παράδειγμα, το προσφιλές στο Ζακ Μονό σχήμα: «μεταλλαγές» συντελούνται κατά τύχη στους ζωικούς πληθυ­ σμούς, «μεταλλαγές που στη συνέχεια ξεδιαλέγονται από τη “φυσική επιλογή”». Η ιστορία της ζωής είναι λοιπόν η ιστορία ενός μακρόχρονου ανταγωνισμού: τα καλύτερα προσαρμοσμένα άτομα επιβιώνουν ενώ τα άλλα εξαφανίζονται. Αν δήμιουργούνται καινούρια είδη είναι γιατί η φύση κρατά κάποιους ανατομικούς και φυσιολο­ γικούς χαρακτήρες ευνοϊκούς και απορρίπτει άλλους. Με μεγαλύτερη ακρίβεια τον καθοριστι­ κό ρόλο τον παίζει η ικανότητα αναπαραγωγής. Το «προσαρμοσμένο» ζώο ταυτίζεται με το ζώο που καταφέρνει ν’ αφήσει πίσω του πολλούς απογόνους. Κατανόηση της ιστορίας της ζωής

σημαίνει κατανόηση αυτής της μακρόχρονης πά­ λης για τη μέγιστη αναπαραγωγή. Η γουιλσονική κοινωβιολογία επανέρχεται σ’ αυτήν την α­ ντίληψη αποσαφηνίζοντάς την σε ένα πολύ ση­ μαντικό σημείο: σύμφωνα μ’ αυτήν, όλα γίνονται σαν οι κύριοι δράστες αυτού του ανταγωνισμού να είναι τα γονίδια.

Τα γονίδια είναι εγωιστές Τα γονίδια, καθώς ξέρουμε, είναι οι θεμελιώ­ δεις φυσικές οντότητες που μεταδίδουν την κλη­ ρονομική πληροφορία. Με πιο τεχνικούς όρους είναι το Δεσο-ριβοζο-νουκλεϊνικό οξύ (D.N.A). Από γενιά σε γενιά αυξάνονται και μέσα στην κοινωνιοβιολογική προοπτική πρέπει να θεωρή­ σουμε ότι αυτή η αύξηση αποτελεί την ίδια την ουσία της ζωής. Ό πω ς λένε ο Γουίλσον και ο Ντόουκινς, τα γονίδια είναι εγωιστές. Δεν έχουν παρά ένα στόχο, αν μπορούμε να το πούμε έτσι: να επιβιώσουν και να πολλαπλασιαστούν όσο το δυνατόν περισσότερο. Αυτό είναι το μεγάλο μυ­ στικό. Τα άτομα αυτά τα ίδια δεν αντιπροσω­ πεύουν τίποτα το σημαντικό. Ο μοναδικός τους ρόλος είναι να χρησιμεύουν σαν μηχανές επιβίω­ σης για τα γονίδια. Για να επανέλθουμε σε μια έκφραση του Ντόουκινς: τα ζώα και συγκεκριμέ­ να οι άνθρωποι δεν είναι παρά ρομπότ που τα γονίδια έχουν προγραμματίσει με σκοπό να εξα­ σφαλίσουν την επιβίωση και τον πολλαπλασια­ σμό τους. Ό λα εξηγούνται απ’ αυτό. Όταν ένα ζωντανό ον θυσιάζεται για κάποιο άλλο, το κά­ νει γιατί τα γονίδιά του κάτι θα κερδίσουν. Ο εγωισμός των γονιδίων, είνάι το κίνητρο της ζωής. Η εξήγηση μιας συμπεριφοράς, όποια και να είναι αυτή, είναι λοιπόν μια ανακάλυψη της γενετικής στρατηγικής στην οποία αντιστοιχεί. Δαρβινική θεώρηση με αρκετή συνάφεια: όλες οι συμπεριφορές έχουν μια γενετική βάση - όλες οι συμπεριφορές είναι χρησιμοθηρικές (με την έν­ νοια ότι εξασφαλίζουν την κάλλιστη διάχυση των γονιδίων) - όλες οι συμπεριφορές που συνε­ χίζουν χρωστούν αυτή την επιτυχία στο γεγονός ότι αναγνωρίστηκαν ως επωφελείς από τη φυσι­ κή επιλογή... Με λίγα λόγια, ο δαρβινισμός του γονιδίου εξηγεί τα πάντα. Τα άτομα και όλες οι ζωικές κοινωνίες δεν είναι παρά τρυκ επινοημέ­ να από τη φύση για να εξασφαλίσει τον αναπα­ ραγωγικό θρίαμβο των γονιδίων. Χάρη σ’ αυτά τα σχήματα η κοινωνιοβιολογία μπορεί να εξα­ λείψει την κλασική κοινωνιολογία, και να την αντικαταστήσει. Ο Γουίλσον το δηλώνει ρητά: Αντίθετα μ’ αυτό που πίστευε ο Ντουρκάιμ, τα κοινωνικά φαινόμενα δεν έχουν καμιά αυτονο­ μία, κανένα δικό τους δυναμισμό και κατά συνέ­ πεια το κοινωνικό είναι απολύτως περιορίσιμο από το βιολογικό. Οι θεσμοί, οι πολιτισμοί, οι οικονομικές, νομικές και πολιτικές δομές πρέπει

αφιερωμα/61 και μπορούν να αναλυθούν σαν συγκράματα ατομικών συμπεριφορών. Πρόκειται για τον ακέραιο περιορισμό: μια κοινωνία δεν είναι πα­ ρά ένα ποσό κοινωνικών συμπεριφορών γενετικά προσδιορισμένο. Οι ειδικοί του γονιδίου είναι, λοιπόν, οι καλύτεροι ειδικοί σε ζητήματα ιστο­ ρίας (ο Γουίλσον εξηγεί λόγου χάρη την πρώτη σταυροφορία με τη διάχυση των γονιδίων). Και προπαντός σε ζητήματα πολιτικής (ο Γουίλσον, φωτισμένος εντομολόγος, πιστεύει πως είναι σε θέση να καθορίσει επιστημονικά την καλύτερη «εξελικτική μας τροχιά»). Αμφιβολίες λοιπόν δεν επιτρέπονται: χάρη στην τελειότητα της γνώ­ σης τους, οι κοινωνιοβιολόγοι πρέπει να γίνουν αφέντες μας. Στο ηθικό πεδίο, γενικά, οι νέοι ειδικοί πα­ ρουσιάζονται ως η απόλυτη αιτιολογία. Μόνο αυτοί, χάρη στο νεοδαρβινισμό, στη γενετική και στην ηθολογία, μπορούν να διατυπώσουν τα σω­ στά ιδεώδη και τις σωστές αξίες. Πάντα η ίδια λογική: με τη βιολογία γνωρίζουν τις κανονικές συμπεριφορές - είναι, λοιπόν, σε θέση να καθο­ ρίσουν τους κανόνες στους οποίους οφείλουμε να υπακούμε. Ό πω ς λέει ο Γουίλσον: «Η βιολο­ γία είναι το κλειδί της ανθρώπινης φύσης». Πιο καθαρά: έξω από την κοινωνιοβιολογία δεν υπάρχει σωτηρία. Η επιστημονική λογικότητα πρέπει να βασιλέψει. Ό χ ι μόνο οι επιστήμες του ανθρώπου δεν έχουν πια δικαίωμα λόγου (του­ λάχιστον όσο δε θα έχουν προσχωρήσει στην καινούρια «σύνθεση»), αλλά όλες οι άλλες κοινωνικο-πολιτιστικές διαδικασίες είναι βίαια και συνολικά απορριπτέες. Οι θρησκείες ιδιαίτερα πηγαίνουν κυριολεκτικά στην οργή (και ιδιαίτε­ ρα ο μαρξισμός, που ο Γουίλσον φροντίζει και ταξινομεί ανάμεσα στα θρησκευτικά δόγματα). Επίσης και οι παραδοσιακές επιστήμες και οι φιλοσοφίες. Καθώς και οι ανθρωπιστικές επι­

στήμες καί οι διάφορες τέχνες. Επιβιώνουν μόνο οι ειδικοί στα γονίδια, όπως και οι νεοφώτιστοι. Εθνολόγοι, για παράδειγμα, άρχισαν να δουλεύ­ ουν μέσα στο κοινωνιοβιολογικό πλαίσιο. Και οι βιο-οικονομολόγοι, ήδη, κατάφεραν να αποδεί­ ξουν «επιστημονικά» πως ο φιλελευθερισμός εί­ ναι απολύτως ανώτερος από το σοσιαλισμό...

Ο γενετικός ντετερμινισμός Ας ξαναγυρίσουμε τώρα στις κατηγορίες που εξαπέλυσαν οι κριτικοί. «Είναι αλήθεια ότι ο Γουίλσον και οι δικοί του, κηρύσσοντας το γενε­ τικό ντετερμινισμό ενθαρρύνουν τον πολιτικό συντηρητισμό κι όλων των ειδών τις πολιτισμικές παραιτήσεις. Οι ενδιαφερόμενοι, όπως είναι φυ­ σικό, υπερασπίζονται τον εαυτό τους. Κι είναι όντως αλήθεια πως, με μεγάλη δυσκολία, παρα­ χωρούν έναν κάποιο ρόλο στην κουλτούρα. Οπως είναι αλήθεια και πως χωρίς μεγάλο σθέ­ νος και μεγάλη συνάφεια, διακηρύττουν μια κά­ ποια ηθική αισιοδοξία, μια κάποια εμπιστοσύνη στον άνθρωπο. Το κυρίαρχο γεγονός είναι όμως, μου φαίνεται, πως τα γονίδια μάς κρατάνε από το λουρί». Χαρακτηριστικά, το εξώφυλλο ενός βιβλίου του Ντόουκινς (στη γαλλική του μετά­ φραση) έχει έναν άντρα, ένα παιδί και μια μαϊ­ μού εφοδιασμένους μ’ ένα κλειδί που επιτρέπει να τα «κουρδίζεις». Το μήνυμα είναι σαφές: εί­ μαστε ρομπότ. Η μεταφορά της μηχανής άλλωστε χρησιμοποιείται συχνά από τον Γουίλσον που μι­ λά ασταμάτητα για γενετικό ντετερμινισμό, γενε­ τικές προδιαθέσεις, γενετικούς καταναγκα­ σμούς... Σύμφωνα μ’ αυτόν υπάρχουν «γονίδια αλτρουϊσμού», «γονίδια συντηρητισμού», «γονί­ δια ομοφυλοφιλίας», «γονίδια κακίας» κτλ. Το λιγότερο που μπορούμε να πούμε είναι πως αυτός ο τρόπος περιγραφής του ανθρώπου δεν

62/αφιερωμα είναι ο κατάλληλος για να ενθαρρύνει πρωτο­ βουλίες και κοινωνικοπολιτικές κριτικές. Τι μπορεί να σημαίνει η ελευθερία σ’ ένα τέτοιο σύ­ στημα; Όταν διαβάζουμε την Κοινών ιολογία του Γουίλσον, το δοκίμιό του Για την ανθρώπινη φύση, αποκομίζουμε κυρίως την εντύπωση πως τα πράγματα'είναι όπως είναι, γιατί έτσι το θέ­ λησε η «φυσική επιλογή». Πάντα κατά τον Γουίλσον, το πνεύμα δεν είναι παρά ένα επιφαι­ νόμενο - ένα είδος αντανάκλασης δηλαδή, ένα είδος φαντάσματος ανίκανου για αληθινή δρά­ ση. Στην πραγματικότητα, ας το υπογραμμίσου­ με αυτό, οι γενετικές θεωρίες του Γουίλσον είναι εξαιρετικά εύθραυστες. Γιατί κανένας επιστήμο­ νας, επί του παρόντος, δεν είναι σίγουρος για την ύπαρξη ενός «γονιδίου ομοφυλοφιλίας», ενός «γονιδίου συντηρητισμού» κτλ. Αυτές οι ο­ ντότητες είναι εντελώς υποθετικές, και δεν έχει καθόλου αποδειχτεί πως όλες οι κοινωνικές συ­ μπεριφορές αποτελούν αντικείμενο μιας επιλο­ γής τόσο αυστηρά «χρησιμοθηρικής», όπως λέει ο Γουίλσον. Πάντα η κοινωνιοβιολογική προπα­

γάνδα επιμένει με αυταρέσκεια στον «προγραμ­ ματισμό» που επιβάλλεται από τα γονίδια, στο μηχανικό χαρακτήρα των βιολογικών νόμων. Αναμφίβολα, αυτό ενέχει τον κίνδυνο του εξευτελισμού των καθαρά πολιτικών σχεδίων και της νομιμοποίησης αυτού που ονομάζουμε καθεστηκυία τάξη. Όσον αφορά το φυλετισμό, οι κατηγορίες της ομάδας Science for the People μοιάζουν εντελώς θεμελιωμένες. Ο Γουίλσον και οι σύμμαχοί του, βέβαια, δεν είναι φυλετιστές με τη στρατευμένη έννοια της λέξης: μακριά από το να κάνουν εκ­ στρατεία ενάντια στις γυναίκες, δηλώνουν κά­ ποιες φορές ευνοϊκοί στα δικαιώματα του δεύτε­ ρου φύλου... Συνεχώς όμως, για βιολογικούς λό­ γους, οδηγούνται στην υπογράμμιση της ασυμμετρίας ανάμεσα στα αρσενικά και στα θηλυκά αν­ θρώπινα όντα. Το ότι παρουσιάζεται η γυναίκα σαν διαφορετική δε σημαίνει πως θεωρείται και κατώτερη. Ο κοινωνιοβιολόγος Μπάρας, όμως,

πιστεύει πως η ίδια η φύση είναι που κάνει φυ­ λετικούς διαχωρισμούς και φαίνεται πως οι γυ­ ναίκες έχουν ικανότητες οικονομικές, πολιτικές κτλ. λιγότερες από τους άντρες. Σε όλα, τουλάχι­ στον, τα κύρια φυλετικά σχήματα επιβεβαιώνον­ ται: η γυναίκα είναι φτιαγμένη για να κάθεται στο σπίτι, ο άντρας για να κυνηγάει - η γυναίκα είναι φτιαγμένη για να έχει ένα μόνο άντρα, ο άντρας για να έχει περισσότερες από μιά γυναί­ κες και πάει λέγοντας. Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούν να διατυπω­ θούν και για το ρατσισμό. Κατά κύριο λόγο ο Γουίλσον είναι φιλελεύθερος: και πρέπει να τον πιστέψουμε όταν βεβαιώνει πως δεν είναι ρατσι­ στής. Το κοινωνιοβιολογικό σύστημα εύκολα μπορεί να το εκμεταλλευτεί ο ρατσισμός. Γιατί η θεμελιώδης απαίτηση της ζωής είναι η επιβίωση και ο πολλαπλασιασμός των γονιδίων. Όπω ς το λέει χαρακτηριστικά ο Γουίλσον, η ξενοφοβία μπορεί να έχει μία χρησιμότητα: είναι το μέσον χάρη στο οποίο οι φορείς ορισμένων γονιδίων προστατεύονται από τους φορείς άλλων γονι­ δίων... Και άπειρα άλλα κοινωνιοβιολογικό επι­ χειρήματα είναι σε θέση να επιβεβαιώσουν την «εξελικτική» σημασία του ρατσισμού. Κι εκεί πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε πως οι «νέοι ηθικολό­ γοι» μεταδίνουν αμφίσημα μηνύματα. Για να τελειώσω, θα ’θελα να υπογραμμίσω την αντίθεση που υπάρχει ανάμεσα στον αβέβαιο χαρακτήρα της κοινωνιοβιολογίας και το εύρος των πολιτιστικών και πολιτικών της φιλοδοξιών. Ο Γουίλσον θέλει να ορίσει το καλό και το κακό. Θέλει να δώσει τα κριτήρια ενός «προγραμματι­ σμού» κοινωνικού αναπόφευκτου, κατά τη γνώ­ μη του. Με λίγα λόγια επιχειρεί μια πραγματική κατάληψη εξουσίας. Ζωοαθρωπολόγος υποφερ­ τά δογματικός χειραγωγεί επιδέξια τις πιο τολ­ μηρές υποθέσεις για να δικαιολογήσει το ίδιο τολμηρά πρακτικά μέτρα. Οι κριτικές σε κάποιες περιπτώσεις, το παρατράβηξαν. Αλλά κι ο Γουίλσον, απ’ τη μεριά του, σίγουρα κάπως τα παραλέει. Ό χ ι μόνο εκθειάζει έναν ευγενισμό*· που μπορεί να θεωρηθεί ύποπτος, αλλά αποσκο­ πεί στο να ανατρέξει στη γενετική μηχανή για να ρυθμίσει διάφορα κοινωνικά ζητήματα. Λόγου χάρη, τη δυνατότητα εμβολιασμού των ανθρώ­ πων με γονίδια μελισσών. Καλός τρόπος, αναμφίβολα, για να καταργηθούν οι απεργίες. Ό ταν τέτοια μέτρα, όμως, γίνουν συνηθισμένα, θα ’χουμε γίνει πλέον υπήκοοι μιας βιοκρατικής αυτοκρατορίας. Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια * Ευγενισμός: επιστήμη που μελετά και εφαρμόζει τις μεθό­ δους που μπορούν να βελτιώσουν τα ιδιαίτερα χαραχτηριστικά των ανθρώπινων πληθυσμών. Βασίζεται ουσιαστικά στις ιδιό­ τητες που υπάρχουν κληρονομικά. Αποσκοπεί στον περιορι­ σμό των ανίκανων και τη βελτίωση της φυλής. Σ.τ.Μ).

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

επιλογή Ό τ α ν ο φιλοσοφικός λόγος λειτουργεί την όραση της Π οίησης Χ Ρ Η Σ Τ Ο Υ Μ Α Λ Ε Β ΙΤ Σ Η : «Π ερ ί τον Τραγικού». Πρόλογος Αλέξη Μινωτή. Αθήνα, 1986. Αστρολά­ βος/Ευθύνη. Σελ. 174.

«Ό ταν η αρχέγονη κραυγή τον όντος λησμονηθεί, θα τελειώσει και το έργο της Τραγωδίας. Διότι από αυτήν την ωμότητα της τρα­ γικής ύλης πηγάζει και η πρώτη τραγική κραυγή, γράφει ο Χρήατος Μαλεβίτσης στο βιβλίο τον «Περί του Τραγικού». Έ τσι δούλεψε το υλικό, αρχίζοντας από την «ωμότητα» της τραγι­ κής ύλης. Και «περιφέρεται σε τόπους της ιστορίας έρημους, σε λαούς καταργημένους, σε στιγμές σταυρικές. Περιφέρεται ανιχνεύοντας την κίνηση, τον πόνο, τη φανέρωση, την τραγική ουσία. Ανιχνεύοντας το τραγικό μεγαλείο που άφησε, ως ίχνη της εγκοσμιότητάς τον, ο άνθρωπος, ή αλλιώς, τις σταλαγματιές αίματος που άφησε πίσω της η ιστορία τον ανθρώπου πάνω στη γη». Γράφει ο Αλέξης Μινωτής στον πρόλογο του βιβλίου: «Τα “Περί του Τραγικού” δοκίμια του Χρή­ στου Μαλεβίτση είναι, για τους γνώστες, θησαυρός. Ιδιαίτερα για τους καλλιτέχνες του θεάτρου και κυρίως αυτούς που καταγίνονται με την αναβίωση της Αττικής Τρα­ γωδίας, αυτούς που με γνήσια αγωνία και πάθος προσπαθούν να ζωντανέψουν τραγικούς ήρωες ή να ξεδιπλώσουν τραγικές καταστά­ σεις, αλλά και για κάθε σκεπτόμενο καλλιτεχνικά, είναι θείο δώρο». Είναι «θείο δώρο». Και είναι «θησαυρός» βαθιάς σοφίας και υψηλής αντίληψης.Μέχρι τώρα μό­ νο η Ποίηση, η μεγάλη Ποίηση, με είχε συγκλονίσει τόσο βαθιά, είχε ανασύρει από μέσα μου και την ακρότατη εσωτερική όραση, να δω, να βιώσω τη δική μου διαίσθηση για τον κόσμο και για την ύπαρξη.

Το βιβλίο αυτό λειτούργησε μέσα μου όπως η Ποίηση. Όπως η μεγά­ λη Ποίηση. Κι ας είναι ένα κείμενο καθαρά φιλοσοφικής μαρτυρίας. Αποχρησμοδοτεί, μυεί, αποσυμβολίζει αιώνων απάτητες περιοχές της οντογένεσης του Προσώπου, διαυγάζει τα σκοτεινά περάσματα διαβάσεις της ύπαρξής μας, οδυνόμενες, από επίπεδο σε επίπεδο, όχι μόνο της υπαρξιακής μας διαστρω­ μάτωσης αλλά και της ιστορικής του πνευματικού προσώπου. «Ο λόγος ακολούθησε τις πατη­ μασιές του μύθου δια μέσου του πάθους, ίσαμε την καταστροφή. Εκεί κατέστη τραγικός», γράφει. Σίγουρα, ένα τέτοιο βιβλίο μόνο από μια βαθιά ποιητική διάνοια θα μπορούσε να γεννηθεί. Γιατί οι οράσεις οι μυστικές, οι εσωτερικές, που απομαγνητίζουν την άπειρη σοφία του κόσμου και αποκαλύ-

πτουν παρόμοιες αλήθειες, πι­ στεύω πως μόνο κάτω από το μυητικό, το ενορατικό φως της Ποίη­ σης, μπορούν να φτάσουν τα όρια της εγκοσμιότητας κι ακόμα, να υπερβούν τα όρια, να υπαινιχθούλ αλήθειες άλλες, βυθισμένες στο με­ ταφυσικό όνειρο, στην τραγική εξορία της ψυχής. Ο ίδιος λέει: «Η Ποίηση βλέπει τα όρια», αναφερόμενος στο Σοφο­ κλή. «Όλη η ελληνική φιλοσοφική αντίληψη είναι προϊόν των οφθαλ­ μών, της θέας του κόσμου που συ­ νοψίζεται σε θεωρία». Ενώ, «το πέρασμα από τον άνθρωπο στο θεό γίνεται με την οδύνη της υπάρξεως». Ολόκληρο το βιβλίο μιλά για την οριακότητα του ανθρώπου. Γιατί εκεί διανοίγεται η τραγική διάστα­ ση. Μιλά για τη διαύγαση του προ­ σώπου που είναι η φανέρωση του πνεύματος. Η διαλεκτική είναι επώδυνη. Ο άνθρωπος από τη μυ­ θική του ταυτότητα ώς την απομυ­ θοποίηση των ημερών μας. «Το τραγικό μεγαλείο δωρήθηκε σε κάθε άνθρωπο, από τότε που του μετρήθηκαν οι στιγμές του στον κόσμο τούτο και βρέθηκαν, η καθεμιά τους τραγικά μόνη μέσα στο σύμπαντα χρόνο», γράφει. Και μ’ αυτή την έννοια, το κάθε ανθρώ­ πινο πλάσμα γίνεται· τραγικό στα όριά του, γιατί φέρνει μέσα του το

64/οδηγος τραγικό πεπρωμένο. Πώς, όμως; Και γιατί; Ποια είναι εκείνη η αλ­ γεινή δοκιμασία, εκείνος ο εξαγνι­ στικός νόμος του πόνου, που θα τον ανεβάσει στη φανέρωση της σνείδησής του, στην αναζήτηση της «οντολογικής διαύγασης» του πνεύματός του, στην τραγική διά­ στασή του με την αρμονία του κό­ σμου, στην «απόρριψη και στην απέκδυση» της ανθρώπινης υπό­ στασής του; Κι ύστερα από την ανάβαση στο Πρόσωπο, ύστερα από τη βίωση του εξαγνιστικού πόνου, ποιο είναι εκείνο το λυρωτικό φως του κα­ θαρμού, εκείνο το υπερβατικό φως του απολύτου, που θα τον δεχτεί στη γλυκιά αγκαλιά της Υπέρβα­ σης; Αυτής της υπέρβασης του τρα­ γικού, που είναι «υπέρβαση της εγ­ κόσμιας συνθήκης». Δέος και ρίγος αισθάνεται κα­ νείς διαβάζοντας στο «Περί του Τραγικού» τις φιλοσοφικές θέσεις του συγγραφέα, καθώς αποκαλύ­ πτει αλήθειες υψηλές γύρω από την τραγική μοίρα του ανθρώπου, αλή­ θειες πρωτοφανέρωτες, που ενεργοποιούν όλες τις διαισθητικές οράσεις, τις μυητικές, να ανιχνεύ­ σεις τα δικά σου υπαρξιακά όρια, να μετεωρισθείς στη λυκαύγεια του δικού σου προσώπου, να μετρήσεις την τραγική δόνηση της δικής σου διάστασης με τη «φανερή αρμονία» του κόσμου. «Η ελληνική φιλοσοφία δεν κα­ τάλαβε ποτέ τις οντολογικές μαρ­ τυρίες της Τραγωδίας», γράφει. Ακριβώς, γιατί η Τραγωδία είναι Ποίηση. Και μόνο η Ποίηση φτάνει σε τέτοια όρια της οδύνης και του πάθους που δεν υποψιάζεται η λο­ γική της διανόησης. Βρίσκω πως είναι μεγαλειώδης η αντιπαράθεση του τραγικού στοι­ χείου στον Οιδίποδα του αρχαίου κόσμου και στον Χριστό των Ευαγ­ γελίων. Πρόκειται για συσχετίσεις δέους. «Η περιπέτεια του Οιδίπο­ δα προοικονομεί μέσα στο ακατά­ λυτο όνειρο του μύθου την περιπέ­ τεια του Ιησού. Ο οποίος απέσπα­ σε τις ελλάμψεις της αιωνιότητας, που ο μεσογειακός μύθος έφερε μέ­ σα του ως έσχατη δυνατότητα», γράφει. Και αντιπαραθέτει, από τη μια τον Οιδίποδα, στην αυγή της οντογένεσης του προσώπου, όπου ο τραγικός ήρωας διανύει όλη την κλίμακα της συντριβής, για να φτάσει τυφλός στον τόπο του κα­ θαρμού, κι από κει στο φως των ελληνικών θεών.. Κι απ’ την άλλη,

θέτει τον Ιησού των Ευαγγελίων, που φτάνει στην απόλυτη τραγικό­ τητα και στην ύστατη μοναξιά, για να διαβεί το πικρό πρόθυρο της ζωής και να ενωθεί με το υπέρτατο φως της Αλήθειας που ενσάρκωσε με την εγκοσμίωσή του. Και προχωρά σε άλλες αντιπα­ ραθέσεις, σε άλλες συναρπαστικές ερμηνείες. Από την Ιλιάδα, που ερ­ μηνεύει ως Τραγωδία της Ειμαρμέ­ νης, δηλαδή ως απόλυτη Τραγω­ δία, μέχρι την Οδύσσεια που ερμη­ νεύει ως Τραγωδία του Πάθους. Η Οδύσσεια, καίτοι υπάρχει σ’ αυτήν η διαύγαση της ψυχής, δεν αποτε­ λεί Τραγωδία απόλυτη, γράφει, διότι δεν υπάρχει υπέρβαση. Ο οριστικός συντριμμός αποφεύγεΛόγος ουσίας και προεκτάσεων, λόγος φορτισμένος αιώνων δοξα­ σίες και χρησμικές νοηματίσεις, ο λόγος του βιβλίου, παλιρροεί μαγνητικά, θαρρείς, στην πηγή και στη ρίζα του τραγικού, που είναι ρίζα ύπαρξης, ρίζα αβύσσου. Μιλά για τα τραγικά «περάσματα» του πνεύματος, από τη βαθιά χαραυγή της ιστορίας του. Για το δράμα του Γιλγαμές. Για τη μη τραγική Παλαιά Διαθήκη, όπου υπάρχει η «κοσμική μοναξιά του Θεού», ενώ στην Καινή Διαθήκη υπάρχει η «κοσμική μοναξιά του ανθρώπινου προσώπου». Έτσι διαγράφει μια πορεία διάφλογης μαρτυρίας του τραγικού στο πέρασμα του ανθρώ­ που πάνω στη γη, για να φτάσει στη σύγχρονη αντίληψη της έν­ νοιας, στον Κάφκα και στον Μπέκετ, όπου ως μόνη βεβαιότητα προ­ βάλλεται ο φόβος «πως σε λίγο θα μας καλύψει το απόλυτο σκότος της απόλυτης λησμονιάς». Και τε­ λειώνει με το τραγικό στοιχείο του δημοτικού μας τραγουδιού, για να μας πει πως «μόνο ένας έμπειρος και δοκιμασμένος ποιητής μπορού­ σε να φτάσει σ’ αυτή την αφανιστική αφαίρεση». Και ότι μοναδικά εκεί «μυθολογείται η τραγωδία του ανθρώπου στον κόσμο». Τα μεγάλα συμβάντα που σημά­ δεψαν την εγκόσμια περιπέτεια του πνεύματος από τη μυθική του αυ­ γή, και το οδήγησαν στις τραγικές κορυφώσεις του, ο Μαλεβίτσης τα είδε κάτω από ένα ευρύ παλλόμενο ορίζοντα. Τα άπλωσε στο κατακτημένο γνωστικά πεδίο της μεγαλο­ φυούς όρασής του, και κατόρθωσε μια μεγαλειώδη σύζευξη φιλοσο­ φίας και τραγικής ποίησης, μύθου και ιστορίας, επιστήμης και τέχνης,

θρησκείας και εθνολογίας, για να ανιχνεύσει τα στοιχεία εκείνα τα οριακά, τα διαποτισμένα από τον χυμό του τραγικού, που έδωσαν στο ανθρώπινο πρόσωπο το μεγα­ λείο του στους αιώνες. Αυτός ο «τραγικός χυμός» περιρρέει τον ώριμο, πυκνό, στιλπνό λόγο του, διανοίγοντας συγκλονι­ στικές προοπτικές της τραγικής έν­ νοιας. «Όταν η αρχέγονη κραυγή του όντος λησμονηθεί, θα τελειώσει και το έργο της Τραγωδίας. Διότι από αυτή την ωμότητα της τραγικής ύλης πηγάζει το τραγικό δέος», γράφει. Έτσι δούλεψε το υλικό του ο Μαλεβίτσης, αρχίζοντας από την «ωμότητα» της τραγικής ύλης. Για­ τί από κει πήγασε η πρώτη τραγική κραυγή. Και περιφέρεται σε τό­ πους της ιστορίας έρημους, σε λαούς καταργημένους, σε στιγμές σταυρικές, περιφέρεται ανιχνεύοντας την κίνηση, τον πόνο, τη φα­ νέρωση, την τραγική ουσία. Ανιχνεύοντας το τραγικό μεγαλείο που άφησε, ως ίχνη της εγκοσμιότητάς του, ο άνθρωπος, ή αλλιώς ειπωμέ­ νο, τις σταλαγματιές αίματος που άφησε πίσω της η ιστορία του αν­ θρώπου πάνω στη γη. Η «ανάδυση της συνειδήσεως από το λήθαργο» είναι προϋπόθεση της τραγικής ανάβασης στο Πρό­ σωπο. Και τούτη την ανάδυση της συνειδήσεως ο συγγραφέας την εί­ δε σε απόλυτη μοναξιά του όντος, όπου το πνεύμα, «άπειρα μόνο και άπειρα οδυνόμενο», βαδίζει το με­ γαλείο της συντριβής και της απέκδυσης, αλλά την είδε και σε συλλο­ γικές καταστάσεις, σε διαιώνιες εκ­ φάνσεις. Όπως η έξοχη ανάλυση της απόλυτης τραγικότητας του Χριστού, αλλά και της αποτραγικοποίησης του χριστιανού πιστού. Να γιατί ο μετά Χριστόν άνθρω­ πος δεν μπόρεσε να φτάσει σε τρα­ γικό μεγαλείο. Γιατί αποτραγικοποιήθηκε. Το αίμα της θυσίας του υιού του ανθρώπου τον απάλλαξε από το υπαρξιακό του έρεβος, από το χαοτικό μηδέν. Μετέτρεψε το κοσμικό δέος του σε γλυκύτητα ουρανικής υπέρβασης. Διάνοιξε στο πνεύμα του οδούς της αιωνιότητας και της αφθαρσίας. Του έδωσε έτοιμη την οντολογική του διαύγα­ ση. Μόνο που κι αυτό οδηγεί σε μιαν άλλη οριακότητα της ύπαρξης, σε μιαν άλλη δοκιμασία του Προσώ­ που. Οδηγεί σε μιαν άλλη σταυρική

οδηγος/65 του πνεύματος, για να εκ­ βάλει σ’ ένα φως αγιότητας ισότιμο με αυτό της υπέρβασης του τραγι­ κού. Υπάρχει κι εδώ ένα μεγαλείο, μόνο που είναι ίσως για τους λί­ γους, για τους εκλεκτούς. Οι πολ­ λοί ζουν τον ευσεβισμό με μιαν «άθλια ρηχοποίηοη». Κι cu oc,·τή τη ρηχοποίηοη, «προτιμότερε !ίναι τα αλγεινά βάθη του τρα κώς ζειν», γράφει. πορεία

Πιστεύω πως το «Περί του Τρα­ γικού» του Χρήστου Μαλεβίτοη αποτελεί μια τεράστια πνευματική προσφορά. Διανοίγει νέους δρό­ μους, νέες δυνατότητες του «νοείν» και του «υπάρχειν». Και ίσως αυτό είναι η μεγαλύτερη αξία ενός πνευ­ ματικού έργου. ΜΑΡΙΑ ΛΑΜΠ ΑΔ ΑΡΙΔΟΥ ΠΟΘΟΥ

Βιβλία για τα μικρά π α ιδ ιά Την τελευταία δεκαπενταετία, με τη βοήθεια και της τεχνολο­ γίας, στο βιβλίο που απευθύνεται στα νήπια και στα παιδιά της πρωτοσχολικής ηλικίας θριαμβεύει η εικόνα. Και πώς αλλιώς θα γινόταν μια και η εικόνα είναι από μόνη της ένας ολόκληρος κό­ σμος: με τα εξαίσια χρώματα, με τα σήματα, άρα και τη δική της γλώσσα, με τις προεκτάσεις της στη φαντασία του παιδιού, με τις αλληγορίες της- κάποτε κάποτε με τους ήχους! Η κυριαρχία της εικόνας έχει τις αιτίες της και δικαιολογείται μόνο στα βιβλία για πολύ μικρά παιδιά. Μετριάζεται στη μέση σχολική ηλι­ κία και τείνει να εξαφανιστεί ή τουλάχιστον να γίνει ασπρόμαυρη και όχι πυκνή στις ηλικίες 12 και πάνω χρόνων. Θα έλεγα πως υπάρ­ χει και μια τάση - μια από τις τά­ σεις της σύγχρονης Παιδικής Λο­ γοτεχνίας - για μια εικονολατρεία, δηλαδή μια τάση όπου η εικόνα τείνει να «εξαφανίσει» ή να εξοστρακίσει το κείμενο το λογοτεχνι­ κό ή όποιο άλλο κείμενο. Η εικονολατρεία αυτή εκπηγάζει (και) από το αίτημα των εκδοτών ότι το βι­ βλίο, όταν έχει εικόνες, πουλάει. Άποψη εμπορική και σωστή. Άποψη που διαμορφώνει κάποτε και την αγορά, αλλά που λειτουρ­ γεί, με σπάνιες εξαιρέσεις, σε βά­

ρος της λογοτεχνίάς. Θα μπορούσα να ισχυριστώ ότι δυο είναι, κυρίως, οι κατηγορίες των βιβλίων για μικρά παιδιά: τα λογοτεχνικά, αυτά δηλαδή που συνδυάζουν, αρμονικά ή όχι, το κείμενο (παραμύθι, μικρή ιστορία, ποίηση) με την εικόνα· τα διδακτι­ κά, όσα δηλαδή έχουν πρόθεση να διδάξουν κάτι νέο ή να εμπεδώ­ σουν κάποιες γνώσεις. Στα τελευ­ ταία η εικόνα είναι το μέσο, ενώ το κείμενο είναι στοιχειώδες ή ελλει­ πτικό ή και ανύπαρκτο - πάντως όχι λογοτεχνικό. Τα λογοτεχνικά μπορούν να κριθούν για το λόγο, το ύφος, τη δομή και τους στόχους τους· τα διδακτι­ κά για τη μορφή, τις προθέσεις, την αποτελεσματικότητα τους. Μ’ αυτά, ως εισαγωγικά, θα παρου­ σιάσω στους ενδιαφερομένους ανα-

πλαίσιο Π Α Ν Α Γ ΙΩ Τ Η ΚΟ ΥΣΑΘ ΑΝ Α: Ο άρχοντας τον μεγάλου δόκανου. Μ ε τρία σχέδια τον Βασ. Βασιλειάόη. Μύκονος, 1986. Σελ. 42.

Με υπέρμετρη δύναμη στο στήσιμο σοβαρότατων ποιημάτων, ο Π.Κ. διεκδικεί μια θέση στην ψυχική διάθεση και διάσταση των αναγνωστών, καθώς η μεγαλύτερη παράμετρος του έργου του, έχει αιτία και αφορμή την υπηρέτηση της ποίησης. Ταυτόχρονα με κοφτό και γρήγορο στίχο, με προσανατολισμούς πολύ πέραν των καθημερινών και με αναλλοίωτη διαίσθηση, δημιουργούνται ολιγόστιχα αλλά προικισμένα ποιήματα. Ποιήματα που εκτοξεύουν τη γνήσια, τόσο από άποψη τέχνης όσο και από άποψη τεχνικής, δυνατότητά τους, που αφήνεται να κυλήσει σαν ποτάμι ισόποσων ροών. Τελικά, «Ο,’ άρχοντας του μεγάλου δόκανου» είναι ένα έργο που αυθόρμητα χαρακτηρίζεται ικανό να προσβάλει την τρέχουσα πολυλογία, βάζοντας ένα σημαντικό φραγμό και θέτοντας υπόψη όλων την αληθινή ποίηση. ΓΙΩ ΡΓΟΥ Μ ΑΝ ΙΩ ΤΗ : Τάξις κα ι α ταξία. Εκό. «Κέδρος», Αθήνα, 1986. Σελ. 146.

Το θεατρικό έργο του Γ.Μ. έρχεται σαν συνέχεια μιας εργασίας, που θέλει τα άτομα ανίκανα να αντιδράσουν στον κοινωνικό κλοιό που τα περισφίγγει. Ο συνταγματάρχης είναι λάθρα ζων οργανισμός, γεμάτος συμπλέγματα, τόσο

66/οδηγος γνώστες, τρία βιβλία από το δεύτε­ ρο είδος:

γός ή η μητέρα με τις ανάλογες κα­ τευθύνσεις που θα δώσουν.

ΕΥ ΓΕ ΝΙΑΣ Φ ΑΕΙΝΟΥ: Λαχανικά - Φρούτα - Αγριολούλουδα κ α ι Βό­ τανα - Λουλούδια, Εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1986, χ.ά.

ΣΤΟ ΑΟ ΥΝ Α Π ΑΡ Κ (βιβλίο - παι­ γνίδι). Εκδ. Μαλλιάρης - Παιδεία, Θεσσαλονίκη, 1987, χ.ά.

Πρόκειται για τέσσερα βιβλία μι­ κρού σχήματος, όπου δεσπόζει η εικονογράφηση (της συγγραφέως κι αυτή) κι όπου με ξεκίνημα ένα δίστιχο ή τετράστιχο, δίνονται διά­ φορα στοιχειώδη εγκυκλοπαιδικά στοιχεία και στο τέλος υπάρχει σει­ ρά παιγνιδιών - ασκήσεων, καθώς και αυτοκόλλητες ζωγραφιές λαχα­ νικών, φρούτων κ.λπ. Η σειρά απευθύνεται σε παιδιά πρωτοσχο­ λικής ηλικίας που ξέρουν να δια­ βάζουν. Βασικός στόχος είναι η δημιουργική απασχόληση του παι­ διού , στόχος ο οποίος μπορεί να επιτευχθεί αν βοηθήσει η νηπιαγω­

Όλο αυτό το βιβλίο είναι ένα παιγνίδι: έξι διπλωμένα, χοντρά, εικονογραφημένα χαρτόνια με άξο­ να ένα σπιράλ, ανοίγονται και συν­ θέτουν ένα ονειρεμένο λούνα παρκ! Δίστιχο κάτω από κάθε εικόνα που θα μπορούσε και να λείπει. Βασι­ σμένο στο αντίστοιχο ιταλικό βι­ βλίο - παιγνίδι, είναι ένας ωραίος τρόπος να παίξει και να μάθει το μικρό παιδί τη ζωή του λούνα παρκ, τίποτε περισσότερο. Θαυμά­ σια η εικονογράφηση. ΓΕΩ ΡΓΙΑΣ Δ ΡΑΝ Δ ΑΚ Η: Διαβά­ ζω - Γράφω τις πρώτες μου λέξεις. Εικονογράφηση: Αρτ. Νικολαΐδου.

Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 1986. Σελ.

88.

Το πρώτο μέρος (από τα δυο βι­ βλία) έχει προφανή στόχο τη συ­ μπληρωματική άσκηση των μαθη­ τών της Α' Δημοτικού, στο σπίτι. Ας πούμε ένα παράλληλο αναγνω­ στικό, αλλά χωρίς τη χαρά της λο­ γοτεχνικής γραφής και φαντασίας. Ένας συνδυασμός γραφής, ζωγρα­ φικής και ανάγνωσης, όπου το παι­ δί καλείται να δραστηριοποιηθεί σε πολλά επίπεδα. Κινείται σε πα­ ραδοσιακό επίπεδο και οι ασκήσεις υστερούν σε φαντασία, αλλά είναι πρακτικές. Το γράμμα της συγγρα­ φέως στην αρχή είναι, τουλάχι­ στον, ανεδαφικό αφού απευθύνε­ ται σε παιδιά που μόλις αρχίζουν να μαθαίνουν την αλφαβήτα! Ση­ μαντικό στοιχείο η εικονογράφηση που βοηθάει. ΑΝΤ. ΔΕΛΩΝΗΣ

«Είσαι ποιητής, ονομάζεις τα πράγματα και υπάρχουν» ΑΡΓΥΡΗ Χ ΙΟ Ν Η : Σαν τον τυφλό μπροστά στον καθρέφτη. Αθήνα, εκδόσεις Υάκινθος, 1986. Σελ. 80.

Ο Αργυρής Χιόνης δεν είναι ιδιαίτερα αγαπητός των ανθολο­ γιών και των ομαδοποιήσεων της γενιάς του ’70. Σήμερα όμως, είκοσι χρόνια μετά το ξεκίνημά του, ο ίδιος έχει κατορθώσει να αποκτήσει την «ποιητική του ανεξαρτησία», να φτάσει στην ωρι­ μότητα, ενώ οι «ομαδοποιημένοι» μάταια πασχίζουν να κρύψουν τη γύμνια τους. Πόσο αμείλικτη είναι, λοιπόν, η ποίηση. «Δεν την κερδίζεις με ψέματα», θα συμπλήρωνε ένας παλαιότερος σεμνός ποιητής, ο Γιώργος Στογιαννίδης. Ο Αργύρης Χιόνης ποτέ δεν ζή­ λεψε τους εντυπωσιασμούς και τη μόδα. Από το ξεκίνημά του σχεδόν είχε καταλάβει ότι η ποίηση είναι η πιο μαρτυρική διεργασία που συ­ νοψίζει όλα τα αδιέξοδα της αν­ θρώπινης ύπαρξης, ότι μοιάζει με παιγνίδι, είναι όμως ένα θανάσιμο παιγνίδι. ΓΓ αυτό σήμερα, με μιαν αυτό­ ματη σχεδόν χειρονομία φτάνει στο σημείο να γράψει:

«Μην κλαις Δεν είναι τίποτα Δεν είναι τίποτα Η ζωή είναι Θα περάσει».

Αυτοί οι προσποιητά αθώοι στί­ χοι πόσο μόχθο ποιητικό προϋπο­ θέτουν και, κυρίως, τι βασάνισμα της ψυχής. Ο Αργύρης Χιόνης φτάνει στο ποιητικό αποτέλεσμα

από τον πιο σύντομο και ταυτόχρο­ να τον πιο χρονοβόρο δρόμο, που είναι το αίμα. Ανήκει σ’ αυτούς που σέβονται την ποιητική έκφρα­ ση, σ’ αυτούς που πριν απ’ όλα σέ­ βονται την αγωνία της ανθρώπινης ύπαρξης. Επιθυμεί πάντοτε η διέ­ λευση της δεύτερης προς την πρώτη να γίνεται με οικονομία και ταπει­ νότητα. Έτσι μόνο αποφεύγονται οι εκατέρωθεν προδοσίες. Γιατί ούτε η ποιητική έκφραση αντέχει υπερβολικό βάρος. Ούτε η ανθρώ­ πινη ύπαρξη μπορεί να μεταστοι­ χειωθεί ολόκληρη σε ποίηση. Μό­ νον οι στεναγμοί της μπορούν να εκφραστούν ποιητικά. «Είσαι ποιητής», γράφει ο Χιόνης, «ονο­ μάζεις τα πράγματα και υπάρ­ χουν». Για να φτάσει κανείς στο σημείο να ποιεί τα πράγματα και όχι να τα εξαλείφει, θα πρέπει να

οδηγος/67 έχει προσπεραστεί απ' αυτά και να έχει συντρίβει μέσα στη σκιά τους. Και το κυριότερο: να έχει αισθαν­ θεί αυτό που θα του έχει συμβεί: «Ω ναι, ξέρω καλά πως δε χρειάζεται καράβι για να ναυαγήσεις. πως όε χρειάζεται ωκεανός για να πνι­ γείς. Υπάρχουνε πολλοί που ναυαγήσαν μέοα στο κοστούμι τους, μες στη βαθιά τους πολυθρόνα, πολλοί πουπουλένιο πάπλωμά τους, ίίλή θος αμέτρητο πνίγηκαν μέοα στη

βαθιά πον κοψούνται, ας είναι γλυκός κ ι ανόνειρος. Κι ας είναι ελαφρύ το νοικοκυριό που τους σκεπάζει».

Η συντριβή αυτή της αυθεντικής ύπαρξη: μπορεί να επέλθει. καθώς μας διαόεΰαιώνει ο ποιητής, πα­ ντού. Και ισχύει γιά ολόκληρο το σύμπαν. όχι μόνο για το ανθρώπι­ νο ον. Ο Χιόνης είναι ένας ποιητής με ανικανοποίητη φαντασία. Δε θα έλεγα «με λαίμαργη φαντασία». Γιατί καμιά βιασύνη όε τον χαρα­ κτηρίζει ούτε στα εκφραστικά του μέσα ούτε στις ανησυχίες του. Ξέρει ότι ο χρόνος, μολονότι περνά γρήγορα, ποτέ όε βιάζεται, όε δείχνει να βιάζεται. Αν θέλει κανείς ν' αφουγκραστεί το βάδισμά του, δεν έχει παρά να συγκροτήσει το δικό του, να συγκροτήσει το φό­ βο του: « Έτρεχε το μολύβι πάνω στο χαρτί Δαιμονισμένα έτρεχε λαχανιασμένα Ώσπου το χέρι πιάστηκε Ώσπου η ανάσα πιάστηκε Ώσπου το ποίημα γέμισε Γέμισε ασφυκτικά Αυτό δεν είναι ποίημα ακέφτηκε Αυτό είναι μικροαστικό σαλ,όνι Αυτό είναι γιουσουρούμ Πήρε τη γόμα κι άρχισε να σβήνει Τα σύννεφα να σβήνει και τον άνεμο που τα κινούσε Τα δέντρα και τα φύλλα τους Τη φλυαρία των πουλιών και τα Έσβησε τα παιδιά το τόπι τους και τις φωνές τους Έσβησε τις μανάδες του; που τα μαλώνουν Έσβησε τους διαβάτες τους εμπό­ ρους τους ζητιάνους

Σα βόμβα νετρονίου η γόμα του Άφησε μόνο ένα κομμάτι ουρανού Το φως του ήλιου δίχως ήλιο Α ίγ άδεια σπίτια Ένα δρόμο έρημο Τον ίσκιο ενός σκύλου άφαντου».

Το παραπάνω ποίημα αντανα­ κλά με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο τόσο τις αντιλήψεις περί ποιητικής που έχει ο Χιόνης. όσο και την κοσμοαντίληψή του. Η βιασύνη και η λαιμαργία, ο καταναλωτισμός στη ζωή και την ποίηση μπορεί να τα μετατρέψει όλα σ' ένα κακόγουστο μικροαστι­ κό σαλόνι, σ' ένα γιουσουρούμ! Τι αδρός και πετυχημένος χαρακτηρι­ σμός! Καθώς είπαμε παραπάνω, ο Χιό­ νης δεν περιορίζεται στην έρευνα της ανθρώπινης ψυχής. Τόσο σ' αυτό, όσο και στα προηγούμενα βι­ βλία του, η ματιά του γυρίζει με ενδιαφέρον στον «κόσμο των φυ­ τών και των ζώων». Θέλει να ψά­ ξει όλες τις πτυχές του φαινομένου της ζωής. Δεν είναι απ' αυτούς που πιστεύουν ότι όλα αρχίζουν και τε­ λειώνουν μέσα την ανθρώπινη συ­ νείδηση: «Το ταπεινό χορτάρι που φυτρώνει Ανάμεσα στις πλάκες των πεζοδρο­ μίων μας Δεν είναι διόλου ταπεινό Είναι το δάσος που επιστρέφει Είναι η ζούγκλα που ποτέ δεν πα­ ραιτήθηκε Από αυτό που της ανήκει Και που της πήραμε με τόσο δόλο Η γάτα που μας δέρνει τάχα παί­ ζοντας το χέρι Δεν π αίζει διόλου Είναι το αιλουροειδές που εκδικείΓια όλ· αυτά τα χάδια ανάμεσα στα μ άτια Για όλ' αυτά τ ’ αποφάγια της ζωο­ φιλίας μας Είναι η τίγρη που τη σάρκα μας γυ­ ρεύει Η χαλασμένη βρύση που στάζει αδιάκοπα στο νεροχύτη μας Δεν είνιϊΐ διόλου χαλασμένη Είναι ο ποταμός ο καταρράχτης κι ο κατακλυσμός που δεν υπέκυψαν ποτέ στο κεντρι­ κό μας δίκτυο υόρεύσεως Είναι τια ύδατα που αμφισβητούν το διαχωρισμό τους απ' τη γη Που αμφισβητούν τη γένεαή μας».

απέναντι στη γυναίκα του όσο και απέναντι στους υπόλοιπους ανθρώπους με τους οποίους έρχεται σε επαφή. Το έργο κινείται με πολύ γρήγορους διαλόγους, έχει εξωστρέφεια και δίνει στον αναγνώστη, αλλά και στο θεατή, μιαν αίσθηση παρακινδυνευμένης ισορροπίας. Το τέλος είναι μάλλον αναμενόμενο, καθώς ο συνταγματάρχης μη μπορώντας να ανταπεξέλθει στα προβλήματα τα οποία ο ίδιος δημιουργεί, αυτοκτονεί με το δικό του περίστροφο, δίνοντας ένα μάθημα σ' όποιον αναζητά λογική και συνέπεια σ' έναν τομέα εκ των πραγμάτων παράλογο. Το έργο ανέβηκε το 1985 από το «Θέατρο του Πειραιά».

AN TO N ΕΝ ΑΡΤΩ: Βαν Γκογκ. Ο αυτόχειρας της κοινωνίας. Αθήνα, Εκδόσεις «Αιγόκερως», 1986. Σελ.

90.

Με το βιβλίο αυτό ο Αντονέν Αρτώ, προσπαθεί να αποδείξει ότι ο Βαν Γκογκ υπήρξε μια μεγαλοφυία στο είδος του και όχι ένας ψυχασθενής, όπως θέλει να τον παρουσιάζει η σύγχρονη αλλά και παλιότερη κονφορμιστική κοινωνία. Τα έργα του Βαν Γκογκ όπως και τόσων άλλων καλλιτεχνών σύμφωνα με τον Αρτώ είναι αντικείμενα λατρείας. Τέτοιας που κανένα άλλο στοιχείο δε θα μπορούσε να κάνει εμφ ανές το μεγάλο του μίσος προς τους γιατρούς και ειδικά τους ψυχιάτρους που όντως αποκλεισμένοι από αναπόδεικτες θεωρίες, καταστρατηγούν ανθρώπους και έργα τέχνης. Ο Βαν Γκογκ υπήρξε ένας μεγάλος ζωγράφος γι' αυτό τα δημιουργήματά του απευθύνονται περισσότερο στο συναίσθημα και την υπαρξιακή- αγωνία. ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

68/οδηγος Με παρόμοια ποιήματα ο Χιόνης δείχνει όχι μόνο ότι κάτι έχει να πει, αλλά ότι ξέρει να το λέει και με το δικό του τρόπο. Ακόμη απο­ δείχνει ότι, σήμερα που όλοι γύρω μας τραυλίζουν προσπαθώντας να μας πείσουν ότι κατάλαβαν τι ση­ μαίνει ποίηση, αν δεν έχεις να προ­ τείνεις μια δική σου ερμηνεία για

τη ζωή; αν δεν ξέρεις να διαβάζεις μόνος σου τα κρυμμένα σχήματα του καθρέφτη που δεν μπορεί να δεις και να τα υπερασπίζεσαι σαν τυφλός «Που αγγίζει τη λέξη φλόγα και καίγεται που αγγίζει τη λέξη μαχαίρι κα ι κό­

πον αγγίζει τη λέξη τη λέξη θάνα­ τος κ α ι μουδιάζει το χέρι του»,

δεν μπορείς να γράψεις ποίηση ή τουλάχιστον δεν μπορείς να γρά­ ψεις ποίηση που οι άλλοι μπορούν ν’ ακούσουν. ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΣΣΟΣ

Η νόμιμη άμυνα του κακού ΤΖΕΗ Μ Σ ΘΕΡΜΠΕΡ: Τα 13 ρο­ λόγια, Εκδόσεις Άμμος. Αθήνα.

1987. Σελ. 96.

Η Ευρωπαϊκή μυθολογία καθώς και η Ασιατική είναι οι κύριες τράπεζες λαϊκής φαντασίας απ’ όπου μπορεί να λάβει κανείς ένα πλήθος αξιών, Ο πανάρχαιος αυτός όγκος περιέχει μέσα του μιαν αμφίδρομη δύναμη. Ενώ μοιάζει διαθέσιμος δεν επιτρέπει εύκολη άλωση. Κι αυτό όχι μόνο γιατί τα σύμβολά του έχουν την ισχύ μιας αποκάλυψης με την έννοια του άγνωστου στις διόδους γένε­ σης, αλλά και γι’ αυτό καθαυτό το θεματολογικό του φάσμα. Η δυνατότητα των μύθων να καλύπτουν ολόκληρη την κοσμική και υπερκόσμια τάξη σε διαχρονική βάση, δημιουργεί ένα καθεστώς φαντασίας. Και όπως όλα τα καθεστώτα έτσι κι αυτό δεν επιτρέ­ πει μεγάλες δόσεις αντισύμβασης. Έτσι, ο πρώτος που θα τολμή­ σει την κατάρριψη, θα πρέπει να ξέρει πως έρχεται σε ρήξη με μια συλλογική αρχαία συνείδηση, όχι απλή, μα ενορατική και παραισθησιογόνα. Ο Αμερικανός Τζέημς Θέρμπερ γνωρίζοντας τη δυσκολία αυτού του άθλου αποφασίζει να εκφράσει για μια φορά ακόμα πάνω σε παλιά χνάρια τη σύγκρουση καλού και κακού. Αυτή η πρόθεση διαφαίνεται σε μια εναρκτήρια επιφάνεια, γιατί η υπαρξιακή αγωνία καραδο­ κεί σ’ ένα υπέδαφος με ανείπωτους όρους. Η συντηρητική αυτή βάση υπάρχει και σ’ ένα άλλο βιβλίο του συγγραφέα, Το άσπρο ελάφι. Κι εκεί σκιαγραφείται η μεσαιωνική ζωή με τα κατορθώματα, όπου ένας μεγάλος αριθμός ατόμων παίρνει μέρος. Η δικαίωση έρχεται με τον πληρέστερο τρόπο μέσω της αγάπης, όπως και στα 13 ρολόγια. Η διαφορά όμως του δεύτερου βι­ βλίου από το πρώτο είναι ουσια­ στική. Εδώ ο Θέρμπερ ξεφεύγει από την απλή λυρική εξιστόρηση γεγο­ νότων, διατηρεί το ποιητικό του

κλίμα μα αυτή τη φορά οργανωμέ­ νο σε φιλοσοφικές προεκτάσεις. Το υπαρξιακό αδιέξοδο του ήρωά του φτάνει με εκκωφαντική εκφόρτιση για να τονίσει ακόμα μια φορά την προσωπικότητα. Αυτός ο καθορι­ στικός συντελεστής κάθε πράξης της ζωής, διαπερνά όλο το βιβλίο. Έτσι ο Θέρμπερ μ' έναν πειθαρχημένο λόγο σχεδόν διατεταγμένο, άλλοτε χιουμοριστικό κι άλλοτε ποιητικό (προσεγμένη η μετάφραση της Δήμητρας Σίμου) μεγεθύνει μια προσπάθεια εκφοβισμού. Ο δρά­ στης, άγριος, αλλά όχι βάνδαλος, επιχειρεί μ’ ένα άλλο σύστημα αξιών να ελέγξει το χρόνο. Η ιστορία είναι κλασική. Ο συγ­ γραφέας κοιτάει το κυρίως σώμα των μύθων, οι προσωπικές επινοή­ σεις βρίσκονται στις διακλαδώσεις τους. Ένας άρχοντας που ζει στο’ παγωμένο κάστρο του μαζί με την ανηψιά του έχει σταματήσει το

χρόνο. Όλα θ’ ανατραπούν αν κά­ ποιος νέος άντρας καταφέρει να πράξει τα ζητούμενα κατορθώματα και πάρει για γυναίκα του την κό­ ρη. Η κατάληξη είναι ήδη γνωστή μια και η αγάπη στο τέλος νικά. Ο Δούκας, καταρχήν εκπρόσωπος της αλύγιστης εξουσίας, επιβάλλε­ ται ελέω κακού στους λιγοστούς υπηκόους. Κανείς δεν ξέρει την προέλευσή του, απλά υπάρχει, κα­ νείς δεν μπορεί να τον ελέγξει. Ο αόρατος Αφουγκραστής, ο αρχικατάσκοπος ψιθυριστής και ο κατά­ σκοπος Ακουστής, είναι μαζί με μερικούς φύλακες, η ακολουθία του. Ένα είδος ανυπόστατης αμυ­ ντικής δύναμης που περιορίζεται στο να δίνει μερικές πληροφορίες και μοιάζει να έχει ανάγκη προ­ στασίας από τον κύριό της που υπο­ τίθεται πως προστατεύει. Γιατί αυ­ τός μπορεί το καθετί και αυτή η παντοδυναμία του τον κάνει ανατροπέα μεγάλου μεγέθους, μια κι έχει καταφέρει να εμποδίσει μια κοσμική δύναμη, το χρόνο. Έστω και προσωρινά. Ο νεαρός κουρελής τροβαδούρος που έρχεται σε αντιπαράθεση μαζί του διεκδικώντας τη Σαραλίντα, είναι μια μορφή περιορισμένης επαναστατικής ικανότητας γιατί μάχεται σε ισότιμη οντολογική βά­ ση. Η ξαφνική αποκάλυψη της ταυτότητάς του ως πρίγκηπα απο­ δυναμώνει την πρώτη εντύπωση του αναγνώστη, πως ο μηχανισμός καταστολής του κακού θα προέλθει από ένα λαϊκό μουσικό. Ο ευγενής, λοιπόν, που ακούει στό όνομα

οδηγος/69 Ζορν είναι περισσότερο ενσωματω­ μένος στην ποιητική παρουσία της κόρης. Αυτή η λυρική, καθόλου αυτάρεσκη γυναικεία φιγούρα, που τόσο παθητική στον έγκλωβισμό της από το θείο ή άγνωστο απαγωγέα της, είναι η μόνη που μπορεί να δρομολογήσει τη ζωή όλων. Εί­ ναι η εξελικτική πορεία που αγνοεί τελείως τις δυνατότητές της. Για χάρη της η περιπέτεια του Ζορν αρχίζει. Τα όριά της είναι ρευστά. Η φυλακή και ο θάνατος είναι οι δυο πόλοι μιας σκληρής πραγματι­ κότητας που ζητά άθλους. Είναι αδύνατο να κατορθωθούν γιατί εί­ ναι παράλογοι. Ίσως γιατί ο Δού­ κας βρίσκει εκτός λογικής τη μονα­ ξιά και το θάνατο. Παίρνει λοιπόν την ευθύνη να ξεφύγει απ’ τη συλ­ λογική υποταγή και να δράσει κινηματοποιώντας ακραίες λύσεις. Εδώ βρίσκεται και το διφορούμενο της ύπαρξής του, «τό να του μάτι ήταν σκεπασμένο με βελούδο. Τ’ άλλο έλαμπε πίσω από ένα μονόκλ, πράγμα που έκανε το μισό του σώ­ μα να φαίνεται κοντά σου». Μα η αισθητική του Θέρμπερ δεν επιδει­ νώνει σ’ επικίνδυνο βαθμό τη μορ­ φή του κακού. Τονίζει τη γοητεία του Δούκα ακόμα και με την εξω­ τερική διακόσμηση, όπου διαμα­ ντικά και λουσάτα ρούχα κορυφώνουν έναν εμπλουτισμό δυνάμεων στο χώρο μιας αυστηρά αρχοντικής στέγης. Μέσα από ένα κλίμα μυ­ σταγωγίας έχει ριφθεί ο κύβος. Το χρονικό όριο που έχει τεθεί για να βρεθούν τα χίλια πολύτιμα πετρά­ δια είναι εξωφρενικό. Όμως ο Ζορν φεύγει. Ένα τριαντάφυλλο σταλμένο από την Σαραλίντα τού δείχνει το δρόμο του θανάτου ή της ζωής. Ο Γκόλουζ είναι ο μοναδικός σύντροφος του νέου. Μιας αμφίβολης υφής προσωπικότητα, σύμβολο της δι­ πλής όψης των πραγμάτων, συχνά σταματά τη μαγική του συνέχεια με κενά μνήμης, αμφισβητώντας την ο ίδιος με λόγια καυστικής σάτυρας, στοιχείο έντονο στον θέρμπερ. Η Χάζκα είναι εκείνη που θα είναι ο απο μηχανής θεός, αλλά με αυστη­ ρές προϋποθέσεις. Αυτή η τραγική ιέρεια της θλίψης με την υπέρβαση σε υπερβολή στο γέλιο και στο κλά­ μα, έχει χάσει το χάρισμα που κά­ ποτε της δόθηκε. Σαν κλαίει τα δά­ κρυα να γίνονται πολύτιμοι λίθοι. Μα τώρα πια αυτή η προσφορά δεν ισχύει. Το γέλιο της μόνο γεννά ψεύτικες λαμπερές πέτρες. Η μετα­ τροπή τους σε νερό αποδεικνύει

πως «τα πετράδια της λύπης είναι αιώνια, ενώ του γέλιου δίνουν λίγη χαρά». Η θριαμβευτική επιστροφή του Ζορν, είναι το πρώτο πλήγμα για τον Δούκα, που αγνοεί την πα­ γίδα. Η νίκη στηρίζεται σ’ ένα ψέ­ μα. Η δικαίωση επιτυγχάνεται με τον τέλειο τρόπο της σκευωρίας. Ο Δούκας δεν ήταν ποτέ κακοποιός με την κλασική έννοια, γι’ αυτό και ο πρίγκηπας τού παίρνει το μονο­ πώλιο με το μέτρο μιας χαμηλής σε προθεσμία αξίας. Ο κολασμένος πύργος αλλάζει μορφή. Αυτό το τέλεια ολοκληρω­ μένο και ώριμο ώς και στις λεπτομέρειές του Καφκικό κάστρο με τις μεταφυσικές πλεκτάνες (πόσο επι­ δέξιος ο Θέρμπερ στις σκηνές της φυλακής) παίρνει τη μορφή της ορατής πραγματικότητας. Η επα­ ναφορά του χρόνου, που ο Δούκας φαντάστηκε πως σκότωσε, είναι μια αυταπόδεικτη αναγκαιότητα. Η Σαραλίντα είναι εκείνη που σφραγίζει με την έγκυρη θέρμη της δυο σημαντικά και εύθραυστα γε­ γονότα. Την ένταξή της στον έρωτα με την απελευθέρωσή της, και την κίνηση του καιρού. «Η πριγκίπισσα έτρεχε από αί­ θουσα σε αίθουσα, σαν ζέφυρος επάνω στο τριφύλλι, και κράταγε το χέρι της στη σωστή απόσταση από τα ρολόγια. Κάτι σαν κοράκι άνοιξε τα φτερά του και πέταξε απ’ το κάστρο. “Το Τότε!”, είπε ο Γκόλουζ. “Είναι τώρα!”, φώναξε η Σαραλί­ ντα». Είναι πια η ώρα που η γεμάτη αυτοπεποίθηση προσωπικότητα έχει νικηθεί, χωρίς πανικό. Αυτός ο καθόλου ορμητικός, μα μ’ έντο­ νες αντιθέσεις δυναμικής Δούκας αποσταθεροποιείται. Σαρκάζει το Τόνταλ, «αυτή τη μάζα από ούλα» και την προκαλεί. Το ψέμα αποκα­ λύφθηκε. Θα ήταν μια ασύμμετρη δόση στην οντότητα του άρχοντα το ρητό, άνθρακας ο θησαυρός. Η Σαραλίντα που τώρα του φεύγει εί­ ναι η ζωή που ποτέ δε θέλησε ν’ αποχωριστεί. Και η ακραία σκληρότητά του που έχει αναχθεί στην οριστική απόφαση της μη παραίτη­ σης είναι μια αναρχική διαμαρτυ­ ρία απέναντι στο ανέφικτο τέλος. Ο Θέρμπερ, χωρίς να είναι διδα­ κτικός, οριοθετεί το αγαθό και το καταραμένο. Όμως ποιος μπορεί να υψώσει διαφορές ή διαφωνίες για το καλό και το κακό τη στιγμή του θανάτου; ΑΘΗΝΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗ

— ΑΙΓΟΚΕΡΩΣ — Ζωοδόχου Πηγής 17 Τηλ. 36.13.137

Αντονέν Αρτώ Η Μ ΕΓΑΛΗ Μ ΕΡΑ Κ Α Ι Η Μ ΕΓΑΛΗ ΝΥΧΤΑ Τ Α Ξ ΙΔ Ι Σ Τ Η Χ Ω Ρ Α ΤΩΝ ΤΑΡΑΧΟΥΜ ΑΡΑ Ο ΚΑΛΟΓΕΡΟΣ BA N ΓΚΟΓΚ Ο Α Υ Τ Ο Χ Ε ΙΡ Α Σ ΤΗ Σ Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΑ Σ

Έντγκαρ Άλαν Πόε Ο ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΡΑΞΕΝΟΥ ΤΟ Τ Α Ξ ΙΔ Ι Τ Ο Υ ΧΑ Ν Σ ΠΦΑΑΑ ΣΤΗ ΣΕΛΗΝΗ ΜΗ Σ ΤΟΙΧΗ Μ ΑΤΙΖΕΙΣ Μ Ε ΤΟ Δ ΙΑ Β Ο Λ Ο ΤΟ Κ ΕΦ Α Λ Ι Σ Ο Υ

70/οδηγος

Η γένεση των κομμάτων JOH N A. PETROPULOS: Π ολιτι­ κή και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο (1833-1843), τό­

μοι Α'+ Β', Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1985. Το Μ.Ι.Ε.Τ. μας παρέχει πάντοτε τη δυνατότητα, με τις διάφο­ ρες εκδόσεις του, να αποκτήσουμε κάποια βιβλία «εργαλεία», το καθένα στον τομέα του. Το παρόν έργο δε θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι αποτελεί μία από τις πιο αξιόλογες - αν όχι την καλύ­ τερη - ιστορικές προσεγγίσεις της περιόδου που διερευνά. Μια έρευνα που αναψηλαφίζει όλη τη δεκαετία με σίγουρη διεισ­ δυτική ιστορική ματιά, κάνοντας χρήση πλήθους στοιχείων και ντο­ κουμέντων και αναγκάζοντας τα στοιχεία αυτά να δώσουν το ανά­ λογο συμπέρασμα. Θα τολμούσα να πω ότι το έργο βάζει και κάποιο «τέλος» στη διερεύνηση του θέμα­ τος, αφού τα συμπεράσματα που εξάγει και η ανάλυση των διαφό­ ρων συσχετισμών τού δίνουν μια πληρότητα, που δύσκολα ανατρέπεται ή ανασκευάζεται. Τυπικά ο συγγραφέας μελετά τις διάφορες πολιτικές ομάδες, τα «κόμματα» δηλαδή, έτσι όπως αυτά δημιουργήθηκαν και διαρθρώθη­ καν τόσο στη διάρκεια της επανά­ στασης του 1821-1828, όσο και στη μετέπειτα πορεία τους, κυρίως δε στη δεκαετία 1833-1843. Είναι η μετακαποδιστριακή περίοδος, η περίοδος της Βαυαροκρατίας (Αντιβασιλείας) και της απόλυτης μο­ ναρχίας του Όθωνα, έως την επα­ νάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, που επέβαλε τη Συνταγματική Βα­ σιλεία. Είναι αξιοθαύμαστος ο επαγωγι­ κός τρόπος με τον οποίο ο συγνραφέας ξεκινώντας από τους άμορ­ φους σχηματισμούς και φατρίες της επαναστατικής περιόδου, καταλή­ γει στην ανάλυση των κομμάτων και ατόμων που τα στελεχώνουν στο τέλος της περιόδου αυτής. Με τον τρόπο αυτό, την εξονυχιστική ανάλυση και παράθεση στοιχείων, απορρίπτονται πολλοί μύθοι που ταλανίζουν την ελληνική ιστορία. Οι πρωταγωνιστές της απαλλάσ­ σονται από τη μορφή του «προδό­ τη», του αγγλόφιλου ή γαλλόφιλου ή ρωσόφιλου και έρχονται στην επιφάνεια οι πραγματικές αιτίες

που οδήγησαν τα συγκεκριμένα άτομα στην επιλογή των κομμάτων, στα οποία εντάχθηκαν και μέσα από τα οποία λειτούργησαν. Φαί­ νεται καθαρά έτσι η κοινωνική, συ­ ναισθηματική, ιδεολογική δια­ στρωμάτωση των κομμάτων καθώς και ο λειτουργικός τους ρόλος στη νεοελληνική κοινωνία. Η μεγάλη αντοχή τους στα πλήγματα που επεχείρησαν να καταφέρουν εναντίον τους, τόσο η Αντιβασιλεία όσο και ο Όθων, αντοχή που μπορεί να εκληφθεί και σαν στοι­ χείο αντιπαλότητας μιας κοινωνίας εθιμικά ξένης προς το απολυταρχι­ κό καθεστώς. Και στην ουσία γι’ αυτό πρόκει­ ται. Από τη μια έχουμε μια έκλυτη «δημοκρατία», που διαφαίνεται στον αμοραλισμό πολλών από τους πρωτεργάτες της επανάστασης (γε­ γονός που τους προσανατολίζει σε διάφορους φατριασμούς, δολοπλο­ κίες κλπ.) και από την άλλη ένα σύστημα απόλυτα συγκεντρωτικό, άψογο στην απολυτότητά του, ορ­ γανωμένο και δοκιμασμένο. Δοκι­ μασμένο όμως και άψογο για τους Βαυαρούς και όχι για τους Έλλη­ νες. Έτσι η σύγκρουση δεν αργεί για να δείξει μερικά βασικά στοι­ χεία: α) ότι τα κόμματα της περιό­ δου δεν είναι ταξικά (τουλάχιστο ακόμα), β) ότι αναπαράγουν και συντηρούν την Προστασία, γ) ότι μπορούν να αποτελούν πολιτικό μπλοκ σε σχέση με την αντίστασή τους προς την απολυταρχική βασι­ λεία, δ) ότι έχουν μια «κοινότητα» απόψεων σε αρκετά θέματα στα οποία και συμμαχούν, ε) ότι αντι­ καθιστούν παλαιότερους θεσμούς. Είναι η ιδιοσυστασία των κομ­ μάτων τέτοια που τους δίνει την ικανότητα να επιζούν κάτω από

τόσο αντιφατικές συνθήκες. Η κοι­ νωνική ρευστότητα είναι μεγάλη, φατρίες ή συγγένειες αλλάζουν ομαδικά στρατόπεδο, ο θεσμός της Προστασίας κυριαρχικός καί όλα φαίνονται να κινούνται μέσα σε μιαν αποσυνθετική κατάσταση. Όμως μέσα από αυτό το ομιχλώ­ δες, για τα κόμματα, τοπίο, ανα­ φύονται οι συνθήκες εκείνες που θα τους επιτρέψουν να διαδραμα­ τίσουν το ρόλο τους. Αντικειμενικά εξεταζόμενα τα κόμματα αν και φαίνονται να αποτελούν κοινωνική τροχοπέδη, εντούτοις καλούνται να διαδραματίσουν ένα σοβαρότατο ρόλο, είτε σαν ρυθμιστικοί παρά­ γοντες είτε σαν ενεργοί συντελε­ στές, στη διαμόρφωση της δομής του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Είναι επόμενο ότι ο συγγραφέας αποσυνθέτει μιαν ολόκληρη εποχή και την αναλύει, αγγίζοντας έτσι και κάποιες άλλες πτυχές της ιστο­ ρικής καταγραφής. Και αυτό είναι αναγκαίο αφού ασχολείται με μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων, τα οποία αφού καταφράφει πρέπει να ανα­ λύσει και να δικαιολογήσει τις απόψεις του. Η αναφορά, παρουσίαση και ανάλυση των πρωτογενών στοι­ χείων, που βοήθησαν το συγγρα­ φέα στο έργο του, δίνει το μέτρο της κοπιαστικής και πολύχρονης εργασίας του, ενώ το πλήθος των σημειώσεων του παραπέμπουν σε ακόμα πιο ειδικευμένη βιβλιογρα­ φία, ή επεκτείνουν το φάσμα των αναζητήσεων του αναγνώστη. Πο­ λύ χρήσιμα τα παραρτήματα του έργου και φυσικά η ευρετηρίασή Έχουμε να κάνουμε με ένα έργο χρήσιμο κυρίως στον ερευνητή της περιόδου, αλλά πολύ αξιόλογο και για τον αναγνώστη της νεοελληνι­ κής ιστορίας, της ιστορίας των κομμάτων και της συγκρότησης του ελληνικού κράτους. ΧΡΗΣΤΟΣ Δ. ΛΑΖΟΣ

ΔΕΛΤΙΟ u£$ST 987

βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 175

•

Το Βιβλιογραφικό Δελτίο συντάοσεται με την πολύτιμη συνερ­ βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό του οποίου ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε­ ται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία.

• Σε κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έ/.-

γασία του

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

ληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι. Η κατάταξη των ξένων συγγρα­ φέων γίνεται σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλύτερη πληρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

•

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

ΙΕΡΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑΣ ΛΕΟΝΤΙΟΣ (ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ). Άσμα ασμάτων. Β' έκδοση. Θεσσαλονίκη. Σελ. 138. Δρχ. 500.

ΜΠΟΤΣΑΡΗΣ ΔΗΜΟΣ Μ. Ανοιχτές επιστολές στους συντρόφους. Αθήνα, Ισοκράτης, 1987. Σελ. 318. Δρχ.

600.

ΗΘΙΚΗ

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

ΣΕΡΡΑΡΝΤ ΦΙΛΙΠ. Άνδρας και γυναίκα. Η μυστα­ γωγία τους. Μετ. Αναστασία Μοροζίνη. Αθήνα, Ντε'5- wiAyuti, 100-7 AC. ny/,. Λ νΐΆ, 170/. ^.c-λ. ‘tj

ΓΕΝΙΚΑ

ΘΕΟΛΟΓΙΑ

ΝΤΟΥΤΚΟ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ. Εγερτήρια σαλπίσματα. Πρέβεζα, Ιερά Μητρόπολις Νικοπόλεως, 1987. Σελ.

122. Δρχ. 250.

ΜΑΥΡΟΜΑΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Β. Η Μεταμόρφωση τοι Κυρίου. Κατερίνη, Τέρτιος, 1987. Σελ. 72. Δρχ. 200.

72/δ ελ τίο

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ BANKS OLIVE. Η κοινωνιολογία της εκπαίδευσης. Μετ. Τάσος Δαρβέρης. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1987. Σελ. 418. Δρχ. 1200.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΒΑΛΗΝΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Γ. Εξωτερική πολιτική και εθνική Άμυνα 1974-1987. Θεσσαλονίκη, Παρατηρη­ τής, 1987. Σελ. 429. Δρχ. 1200. ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ ΑΘ. Η γλωσσική δολοφονία του έθνους. Αθήνα, Εκδοτική Εστία, 1987. Σελ. 47. Δρχ. 300. ΜΑΡΑΓΚΟΣ ΝΙΚΟΣ. Καραμανλής-Ετζεβίτ. (Κύπρος, Αιγαίο-Μοντραί). Αθήνα, Επικαιρότητα, 1987. Σελ.

103. Δρχ. 600.

KLIHNL REINHARD. Μορφές αστικής κυριαρχίας. Φιλελευθερισμός-Φασισμός. Μετ. Χρήστος Πατσάλης. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1987. Σελ. 288. Δρχ. 850.

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΚΑΛΟΠΙΣΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ θ . Με τα παιδιά στο φυσι­ κό κόσμο. Αθήνα, Πατάκης, 1987. Σελ. 253. Δρχ. 750.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΑΤΣΑΓΓΟΥΡΑΣ ΗΛΙΑΣ Γ. Ομαδοκεντρική διδα­ σκαλία και μάθηση. Αθήνα, Γρηγόρης, 1987. Σελ. 115. Δρχ. 400.

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΙΑΤΡΙΚΗ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΟΝΙΣΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ν.-ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ ΑΓΓΕΛΟΣ Κ. Ο ΦΠΑ στην εισαγωγή-εξαγωγή αγαθών και στην παροχή υπηρεσιών. Αθήνα, 1987. Σελ. 571. Δρχ. 2000. ΠΑΥΛΙΔΗΣ ΣΤΕΛΙΟΣ Π. Ελληνική οικονομία. Τά­ σεις και εξελίξεις. Αθήνα, Γνώση, 1987. Σελ. 419. Δρχ.

ΠΡΟΥΚΑΚΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ. Πυρηνικά ατυχήμα­ τα. Κίνδυνοι και προστασία της υγείας. Αθήνα, Παρισιάνος, 1987. Σελ. 330. Δρχ. 2800.

ΤΕΧΝΕΣ

1000.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΛΟΥΤΖΑΚΗ ΡΕΝΑ. Ο γάμος ως χορευτικό δρώμενο. Η περίπτωση των προσφύγων της Ανατολικής Ρωμυ­ λίας στο Μικρό Μοναστήρι Μακεδονίας. Ναύπλιο, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα. Σελ. 50. Δρχ.

400. ΜΕΛΑΝΟΦΡΥΔΗΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ. Η εν Πόντω ελλη­ νική γλώσσα. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1987. Σελ.

127. Δρχ. 700.

WEBER CHARLES. Εικονοστάσια. Γενεύη, 1986. Σελ. 79+φωτογραφίες. Δρχ. 3400.

ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΥ ΧΑΡΟΥΛΑ. Ζαγόρι. Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική. Αθήνα, Μέλισσα, 1987. Σελ. 48. Δρχ. 600.

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΨΥΧΟΠΑΙΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ζωγραφική: επιλογές 1962-1986. Αθήνα, Άγρα/Δημοτική Πινακοθήκη Ρό­ δου, 1987. Σελ. 30+εικόνες. Δρχ. 2000.

δελτιο/73

ΜΟΥΣΙΚΗ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ ΜΙΚΗΣ. Όλα τα τραγούδια. Αθήνα, Κάκτος, 1987. Σελ. 765. Δρχ. 2000.

Siouxsie and the Banshees. Κείμενα-μετ. Αλέκος Οικο­ νόμου. Αθήνα, Αίολος, 1987. Σελ. 220. Δρχ. 650.

ΧΙΟΥΜΟΡ ΤΣΙΦΟΡΟΣ Ν. Ελληνική μυθολογία. Ηρακλής. Αθή­ να, Κίων, 1986. Σελ. 48. Δρχ. 350. ΤΣΙΦΟΡΟΣ Ν. Ελληνική μυθολογία. Θησέας. Αθήνα, Κίων, 1986. Σελ. 48. Δρχ. 350.

ΓΛΩΣΣΑ

Δ ίν η

2

■ ■ Μ Μ Μ Μ Η · · ((fμπιστικό περιοδικό

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΒΙΑ - ΒΙΑΣΜΟΙ

Ανασκόπηση των κινητοποιήσεων ·*» Στατι­ στική των ηθών ή στατιστική των βιαστών; λ* Έ ν α αδίκημα εκσυγχρονίζεται +* Η έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τη βία κα­ τά των γυναικών 00 Έ να κακούργημα αλλιώ­ τικο από τ’ άλλα 00 Γλώσσα λανθάνουσα; λ» Ηθικές αξίες γης 00 Η διαμάχη για την πορνο­ γραφία στις ΗΠΑ 00 Συζήτηση με φεμινιστι­ κές ομάδες για την αυτοδικία και τις ποινές σε περιπτώσεις βιασμού +» Σεξουαλικός κατανα­ γκασμός: η ακύρωση του γυναικείου λόγου ·μ Τα στέφανα τον γά μο ν:

Ένα ανέκδοτο διήγημα της

Αύρας θεοδωροπούλου

ΞΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ

«μ Η ισότητα στη Δημόσια Διοίκηση: παλιές πρακτικές με νεωτερικό μανδύα «ί» Οι ρέγγες, οι ιδέες τους και η συμπαράτα­ ξη ^ Η διακριτική γοητεία της συμπληρωματικότητας «μ Ό τα ν η οικολογία μετατρέπεται σε νατουραλιστική φαλλοκρατία «*· Lynne Segal: Η αβεβαιότητα των αισθή­ σεων ή γιατί δεν αρκεί η κλειτορίδα

ΤΣΑΜΠΟΥΝΑΡΑΣ Π. Ελληνοαγγλικάν ευρυλεξικόν. Αθήνα, 1987. Σελ. 2978. Δρχ. 11.000

Και πολλά άλλα... στο δεύτερο τεύχος που κυκλοφο­ ρεί

ΓΕΝΙΚΑ ΣΚΑΡΤΣΗΣ ΣΩΚΡ. Λ. Μελέτη στη γλώσσα. Πάτρα, Αχαϊκές εκδόσεις, 1987. Σελ. 439. Δρχ. 1500.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ [ £ ΑΡΙΙΤΟΤΕΛΟΥΙ4, ΤΗΛ. 228682

ΠΟΙΗΣΗ Πρακτικά Έκτου Συμποσίου Ποίησης. Νεοελληνική Μεταπολεμική Ποίηση. (1945-1985). Αθήνα, Γνώση, 1987. Σελ. 682. Δρχ. 2800. Σύγχρονη ερωτική ποίηση. Ανθολογία. 42 έλληνες ποιητές και 14 ζωγράφοι. Αθήνα, Καστανιώτης, 1987. Σελ. 271. Δρχ. 2000. ΓΚΑΤΣΟΣ ΝΙΚΟΣ. Αμοργός. Δ' έκδοση. Αθήνα, Ίκαρος, 1987. Σελ. 35. Δρχ. 700. ΜΕΛΗΣΣΙΝΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ. Αντικομματικά και... νεγρεπόντια. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1987. Σελ. 78. Δρχ. 300.

[ S ΕΓΝΛΤΙΛ 150. ΤΗΛ. 255 916

ιΚΑΈ ί

γγτ. ΤΟ επιτΛκι του παιδιού [4| ΚΑΡΟΛΟΥ ΝΤΗΛ 3, ΤΗΛ. 239 746

___ Κ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ—

f Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΣΤΙΣ ΠΑΡΑΜΟΝΕΣ] ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ 1ε βιβλία, χιλιάδες βιβλία για οας και ;α παιδιά οας από 30 6ρχ. Εγκυκλοπαίδειες, παιδικές και μεγάλες.

28 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

74/δελτιο SAARIKOSKI ΡΕΝΤΤΊ. Τι συμβαίνει, αλήθεια; Από­ δοση Μαρία Μαρχζούκου. Αθήνα, Υάκινθος, 1987. Σελ. 93. Δρχ. 450.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΑΝΔΡΙΑΝΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΕΝΗ. Όταν οι νεράιδες κυβερνούσαν τον κόσμο. Αθήνα, Εξάντας, 1987. Σελ.

129. Δρχ. 500. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΣΩΤΗΡΗΣ. Ντιάλιθ’ ιμ, Χριστάκη. Αθήνα, ύψιλον/βιβλία, 1987. Σελ. 61. Δρχ. 300. ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣ. Κουρήτες. Αθήνα, Φιλιππότης, 1987. Σελ. 95. Δρχ. 400. ΚΑΒΑΔΙΑΣ ΝΙΚΟΣ. Λι. Αθήνα, Αγρα, 1987. Σελ.

50. Δρχ. 300. ΚΑΒΒΑΔ1ΑΣ ΝΙΚΟΣ. Του πολέμου. Στο άλογό μου. Αθήνα, Άγρα, 1987. Σελ. 58. Δρχ. 300. ΚΑΛΑΒΡΕΖΟΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ. Ένα περιστατικό στα χρόνια της δυαρχίας. Αθήνα, Ροές, 1987. Σελ. 248. Δρχ. 550. ΛΑΔΗΣ ΦΩΝΤΑΣ. Άνθρωποι και κούκλες. Αθήνα, Εξάντας, 1987. Σελ. 133. Δρχ. 500. ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ ΗΡΑΚΛΗΣ Δ. Η γυναίκα της Πράγας. Αθήνα, Ροές, 1987. Σελ. 277. Δρχ. 550. ΜΟΥΖΑΚΗ ΜΑΧΗ. Πρισματική μου Ευδοξία. Ιστό­ ρημα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1987. Σελ. 101. Δρχ. ΦΛΩΡΑΚΗΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ. Ο Καιάδας. Αθήνα, 1987. Σελ. 135. Δρχ. 400. ΒΟΪΝΙΤΣ ΕΘΕΛ. Ο οίστρος. Μυθιστόρημα. Β' έκδο­ ση. Μετ. Νίκος Κυτόπουλος. Αθήνα, Σύγχρονη Επο­ χή, 1987. Σελ. 317. Δρχ. 500.

GASH JOE. Φόνος στην εκκλησία. Μετ. Άννα Ζαρκάδα. Αθήνα, Ροές, 1987 Σελ. 235. Δρχ. 350. ΓΚΟΥΝΤΜΠΟΥ ΖΑΚ. Μια αμερικάνικη ιστορία. Μετ. Κατερίνα Δεντάκη. Αθήνα, Aquarius, 1987. Σελ.

211. Δρχ. 550. ΓΟΥΛΦ ΒΙΡΤΖΙΝΙΑ. Το δωμάτιο του Τζακομπ. Μετ. Ερρίκος Μπελιές. Αθήνα, Οδυσσέας, 1987. Σελ. 271. Δρχ. 450. ΚΑΜΠΑΝΙΛΕ ΑΚΙΛΕ. Μα τί πράγμα είναι αυτός ο έρωτας. Μετ. Ιρένε Μαραντέι. Αθήνα, Αστάρτη, 1987. Σελ. 203. Δρχ. 600. ΛΕΣΙΝΓΚ ΝΤΟΡ1Σ. Προμήνυμα καταιγίδας. Μετ. Φ. Πανταζή. Αθήνα, Οδυσσέας, 1987. Σελ. 361. Δρχ. 650.

MOORCOCK MICHAEL. Ο αιώνιος πρόμαχος. Μετ. Τάκης Ρούσσος. Αθήνα, Space, 1987. Σελ. 218. Δρχ.

300. ΝΙΝ ΑΝΑΪΣ. Τα ερωτικά. Μετ. Γεράσιμος Μάρκου. Αθήνα, Εξάντας, 1987. Σελ. 401. Δρχ. 1000.

DELANY SAMUEL R. Βαβέλ-17. Μετ. Δημήτρης Αρβανίτης. Αθήνα, Ars Longa, 1987. Σελ. 246. Δρχ.

DEMARCO GORDON. Φθινοπωρινή ζέστη. Μετ. Ντίνα Σώτηρα. Αθήνα, Μέδουσα, 1987. Σελ. 248. Δρχ.

600.

DURAS MARGUERITE. Ο άνδρας που καθόταν στο διάδρομο. Μετ. Δημήτρης Δημητριάδης. Αθήνα, Άγρα, 1987. Σελ. 116. Δρχ. 250. ΠΑΣΤΕΡΝΑΚ ΜΠΟΡΙΣ. Ιστορία. Το τελευταίο καλο­ καίρι. Μετ. Οδυσσέας Νόβακ. Αθήνα, Ροές, 1987. Σελ.

161. Δρχ. 400.

SIMENON GEORGES. Ο κόκκινος γάιδαρος. Μετ. Θεόδωρος Μπατρακούλης. Αθήνα, Νεα Σύνορα, 1987. Σελ. 237. Δρχ. 500.

TOURNIER MICHEL. Ο τσαλαπετεινός. Μετ. Θανά­ σης Χατζόπουλος. Αθήνα, Εξάντας, 1987. Σελ. 329. Δρχ. 1200.

CHASEJAMES Η. 'Ορχιδέες για τη μις Μπλάντις. Μετ. Αντρέας Σοκοδήμος. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1987. Σελ. 351. Δρχ. 500.

HIGHSMITH PATRICIA. Το αγόρι και ο Ρίπλεϋ Μετ. Αγγέλα Βερυκοκάκη-Άρτεμη. Αθήνα, Νέα Σύνο­ ρα,1987. Σελ. 299. Δρχ. 600.

HEMINGWEY ERNEST. Ο κήπος της Εδέμ. Βαγγέ­ λης Κατσάνης. Αθήνα, Ροές, 187.Σελ. 313. Δρχ. 600.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΒΑΓΕΝΑΣ ΝΑΣΟΣ. Η συντεχνία. Αθήνα, Στιγμή, 1987. Σελ. 65. Δρχ. 400. ΧΕΙΜΩΝΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Η δύσθυμη Αναγέννηση. Αθήνα, ύψιλον/βιβλία, 1987. Σελ. 75 Δρχ. 400.

ΔΟΚΙΜΙΑ ΑΓΡΑΦΙΩΤΗΣ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ. Πολιτιστικές ασυ­ νέχειες. Αθήνα, ύψιλον/βιβλία, 1987. Σελ. 108. Δρχ.

500. ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗΣ ΚΩΣΤΗΣ. Σιαμαία και ετεροθαλή. Αθήνα, Ροές, 1987. Σελ. 243. Δρχ. 500.

ΘΕΑΤΡΟ

ΓΕΝΙΚΑ GUDAS ROM. The bitter-sweet art. Karaghiozis. The greek shadow theater. Athens, Gnosis, 1986. Σελ. 263. Δρχ. 1200.

δελ τιο /7 5

ΕΡΓΑ ΚΟΡΡΕΣ ΜΑΝΩΛΗΣ. Το διπλανό κρεβάτι. Επικίν­ δυνο παιχνίδι. Θέατρο Α'. Αθήνα, Δωδώνη, 1987. Σελ. 268. Δρχ. 700.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΤΣΑΦΑΡΑΣ ΚΩΝ/ΝΟΣ Π. Το τέλος της ιστορίας ή η μεταϊστορία. Αθήνα, 1987. Σελ. 15. ΚΕΝΩ ΡΑΙΗΜΟΝ. Ιστορίας πρότυπον. Μετ. Αχιλλέας Κυριακίδης. Αθήνα, ύψιλον/βιβλία, 1987. Σελ.

110. Δρχ. 400.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΖΗΣΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. Με τους ομογενείς μας στην όμορ­

φη Καλιφόρνια. Αθήνα, Who’s Who, 1987. Σελ. 133. Δρχ. 3000. ΠΗΛΙΧΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Κάρολος Κουν. Συνομιλίες. Αθήνα, Κάκτος, 1987. Σελ. 204. Δρχ. 600. ΣΚΟΥΛΟΥΔΗΣ Α.Γ. Ανά τον ελληνικό Πόντο έρημες χώρες νεκρές πολιτείες. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1987. Σελ. 47. Δρχ. 300. ΑΝΤΟΡΝΟ ΤΕΟΝΤΟΡ. Επιστημονικές εμπειρίες ενός ευρωπαίου διανοούμενου στην Αμερική. Μετ. Βάσω Γκιντή. Αθήνα, ύψιλον/βιβλία, 1987. Σελ. 63. Δρχ.

300. ΒΑΝΤΙΜ ΡΟΖΕ. Από το ένα αστέρι στο άλλο. Μετ. Ναυσικά Γεωργάνα. Αθήνα, Ηράκλειτος, 1986. Σελ.

239. Δρχ. 900.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΪΣΦΕΛΝΤ ΝΤΗΤΕΡ. Η μεγαλοφυία. Μετ. Μαρία Αγγελίδου. Αθήνα, Aquarius, 1987. Σελ. 242. Δρχ.

650. ΛΑ ΡΟΣΕΛ ΝΤΡΙΕ. Οι αναμνήσεις του Ντερκ Ράσπε. Μετ. Λίλα Γκινάκα. Αθήνα, Νεφέλη, 1987. Σελ. 365. Δρχ. 750.

Α πεοιπλουο

s m m m Τετράδιο για τα γραμματα m i τις τεχνες

76/δελτιο

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΠΑΙΔΙΚΑ

ΑΒΕΡΩΦ-ΤΟΣΙΤΣΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Α. Η πολιτική πλευρά του Λουτσοβλαχικού ζητήματος. Β' έκδοση. Τρίκαλα, 1987. Σελ. 222. Δρχ. 800. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΠ. Κεφά­ λαια νεοελληνικής ιστορίας (1204-1833) Τουρκοκρα­ τία. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1987. Σελ. 222. Δρχ.

850. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Α. Η Μακε­ δονία στα πλαίσια της βαλκανικής πολιτικής (18301986). Θεσσαλονίκη, Μπαρμπουνάκης, 1987. Σελ. 81. Δρχ. 350. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Ι.Ε. Πηγαί της βυζαντινής ιστορίας. Ε' έκδοση. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1987. Σελ. 546. Δρχ. 2700. ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ε. Η Φλαγγίνειος Σχολή της Βενετίας. Β' έκδοση. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1986. Σελ. 396. Δρχ. 950. ΚΑΡΑΣΤΑΘΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Β. Το βυζαντινό μοναστή­ ρι του Αγίου Γεωργίου Μαλεσίνας. Β' έκδοση. Αθήνα, 1987. Σελ. 159. Δρχ. 700.

PETRITAKIS JOHN Μ. Cyprus. Athens, 1987. Σελ.

68. Δρχ. 500.

ΒΑΛΑΣΗ ΖΩΗ. Τα τρία δώρα. Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1987. Σελ. 93. Δρχ. 700. ΜΑΡΑΓΚΟΣ ΝΙΚΟΣ. Ομήρου Ιλιάδα. Αθήνα, Δωρι­ κός, 1987. Σελ. 167. Δρχ. 500. ΠΑΪΖΗ-ΠΡΟΚΟΥ Δ. Λύδρα, το αστέρι της σιωπής. Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1987. Σελ. 87. Δρχ. 550. ΚΙΠΛΙΝΓΚ ΡΟΥΝΤΙΓΙΑΡΝΤ. Το βιβλίο της ζούγ­ κλας. Μετ. Γιάννης Καρούζος. Αθήνα, Δωρικός, 1987. Σελ. 127. Δρχ. 400. ΛΑΓΚΕΡΛΕΦ ΣΕΛΜΑ. Το θαυμαστό ταξίδι του Νιλς. Τόμοι Α+Β. Μετ. Μαρία Λαμπαδαρίδου-Μίνως Πόθος. Αθήνα, Δωρικός, 1987. Σελ. 220+194. Δρχ.

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ BARRON JOHN. Η KGB σήμερα. Το αόρατο χέρι. Μετ. Ελένη Κυπραίου. Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1987. Σελ. 467. Δρχ. 1200.

WOLTON THIERRY. Φάκελος «Farewell». Μετ. Β. Γαζής. Αθήνα, Ροές, 1987. Σελ. 486. Δρχ. 500.

DELORME JEAN. Παγκόσμια χρονολογική ιστορία. Τόμος Γ'. Μετ. Νίκος Αμανίτης, κ.ά. Αθήνα, Παϊρίδης, 1987. Σελ. 175. Δρχ. 1300.

ΤΑΞΙΔΙΑ Ε Λ Λ Α ΔΑ ΜΕΛΕΤΖΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. Όλυμπος. Αθήνα, 1987. Σελ.

183. Δρχ. 1000.

ΚΟΣΜΟΣ ΝΙΟΥΡΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣ. Ταξιδεύοντας-Αιθιοπία. Αθή­ να, Δωρικός, 1987. Σελ. 127. Δρχ. 400.

ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ

1000.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 352. Δρχ. 100. ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΤΗΣ ΑΡΝΑΙΑΣ. Όργανο για την προ­ βολή και πρόοδο της Βόρειας Χαλκιδικής. Φύλλο 87. ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Διμηνιαία έκδοση τέ­ χνης κριτικής και κοινωνικού προβληματισμού. Τεύχος 51. Δρχ. 250. ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 977. Δρχ. 200. ΔΩΜΑ. Περιοδική έκδοση για τις τέχνες του λόγου. Τεύχος 10. Δρχ. 700. ΕΠΕΤΗΡΙΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. Τόμος 46/1983-86. Δρχ. 2800. ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύ­ χος 187. Δρχ. 150. ΕΥΦΟΡΙΩΝ. Μηνιαία επιθεώρησις γραμμάτων και επιστημών. Τεύχος 15. Δωρεάν. ΘΕΣΕΙΣ. Αναλύσεις-κριτική προβλήματα της πάλης των τάξεων. Τεύχος 20. Δρχ. 290. Η ΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Τεύχος 66. Δρχ. 350. ΝΑΥΤΙΚΗ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ. Διμη­ νιαίο φιλολογικό, ιστορικό και καλλιτεχνικό περιοδι­ κό. Τεύχος 4. ΝΕΕΣ ΤΟΜΕΣ. Στη σκέψη στα γράμματα στις τέχνες. Τεύχος 9. Δρχ. 250. ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ. Τρίμηνη επιθεώρηση λόγου και τέχνης. Τεύχος 15. Δρχ. 250. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Μηνιαία περιοδική έκδοση γραμμάτων και τεχνών. Φύλλο 128. Δρχ. 7.

δ ελ τιο /7 7 7 Αυγούστου 9 Σεπτεμβρίου 1987

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές κ α ι βιβλιοπαρονσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, κ α ι κριτικές δημοσιευμέ­ νες στον περιοδικό κα ι επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού κα ι ο τίτλος του εντύπου (6λ. Υπόμνημα), καθώς κ α ι η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο . '

Υπόμνημα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΔ: Α. Δελώνης ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φσυριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΒΧ: Β. Χατζηβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΒ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΗΚ: Η. Κεφάλας ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΘΥ: θ . Παπανικολάου ΙΔ: I. Δραγώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποσιολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΜΝ: Μ. Νιτσόπουλος ΝΜ: Ν. Μπούτβας

ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΚ: Π. Κουνενάκη ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΧΝ: X. Ντουνιά ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π: Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΗ: Εξόρμηση ΕΙ: Εικόνες ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εβδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία NT: Νέες Τομές ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΗ: Η Πρώτη ΠΘ: Πολιτικά θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρφυρας ΠΣ: Περίπλους ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση Σ θ: Σύγχρονα θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Φιλοσοφία

Ψυχολογία

Βέικος θ .: Ιστορία και φιλοσοφία (ΠΑ, ΟΤ, 6/8) Κύρκος Β.: Αρχαίος Ελληνικός διαφωτισμός και σοφιστική (Γ.Μ, ΠΗ, 10/8), (ΣΤ, ΕΛ, 20/8) Μαλεβίτσης X.: Περί του τραγικού (Γ. Κότσιρας, Ευθύνη,

Ο κόσμος του παιδιού (X. Σακελλαρίον, ΡΙ, 9/8). Τσαλίκογλου Φ.: Ο μύθος του επικίνδυνου ψυχασθενή (Δ. Παυλάκου, ΑΥ, 30/8)

Πολιτική

Λέβιτ Κ.: Από τον Χέγκελ στον Νίτσε (ΘΥ, ΕΙ, 2/9)

Ευαγγέλου X.: Το μεγάλο μου πιστεύω (Α. Ροδινός, Το κουτί της Πανδώρας, 19)

78/δελτιο Μπακογιάννης Λ.: Πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα σήμερα (Α.Β., Αγορά, 31/8) Παπαστάμκος Γ.Κ. - Τζανετάτος Γ.Θ.: Η ενιαία Ευρωπαϊκή πράξη (Α.Δ. Παπαγιαννίδης, ΟΤ, 36 (1739) Ροξάκης X.: Η Ελληνική εξωτερική πολιτική και οι Ευρωπαϊ­ κές κοινότητες (Γ.Μ, ΠΗ, 10/8) Αρόν Ρ.: Τα τελευταία χρόνια του αιώνα (ΠΑ, ΕΜ, 9/8) Μπάρρον Τ.: Η Κα-Γκε-Μπε σήμερα (ΠΑ, ΟΤ, 13/8) Χάγιεκ Φ.: Ο δρόμος προς τη δουλεία (ΠΑ, ΟΤ, 34 (1737)

Κοινωνιολογία Γιέμτος Π.: Μεθοδολογία των Κοινωνικών επιστημών, (Δ. Δημητράτος, Αγορά, 17/8) Δήμου Ν.: Μετά τον Μαρξ (Γ. Μαρίνος, ΟΤ, 36 (1739) Εργατικό ατυχήματα και επαγγελματικές Ασθένειες (Λ.Π.Σ, ΟΤ, 34 (1734) Λεντάκης Α.: Είναι η γυναίκα κατώτερη από τον άντρα; (Ρ. Λάμψα, ο αγώνας της Γυναίκας, 33) Βολοβόι Ν.- Λαψίνα Ε.: Πρόδρομοι και πρωτεργάτες (ΚΣ, ΤΑ, 3/9)

Οικονομία Κόλμερ Κ.: Δυστυχώς επτωχεύσαμεν (ΠΑ, ΟΤ, 27/8) Πουλίδης Σ.: Ελληνική Οικονομία (Β, ΡΙ, 30/8) Σερέρ Β.: Η οκνηρή Γαλλία (Σ. Βουτυράς, ΟΤ, 6/8)

Δίκαιο Για το διαζύγιο (ΠΜ, ΠΑ, 8/9) Σύνταγμα και εργασιακές σχέσεις (Λ.Π.Σ, ΟΤ, 27/8)

Κοινωνική Ανθρωπολογία Γεωργίου Α.: Το τέλειο κράτος (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 15/8)

Διοίκηση Μαγνήσαλης Κ.: Η θεωρία «Θ» στις Επιχειρήσεις (ΠΑ, ΟΤ.

6/8) Παγκάκης Γ.: Σκέψεις για τη Δημόσια Διοίκηση (Β. Στεριά6ης, ΚΑ, 27/8)

Διαφήμιση Κουτούπης Θ.: Η διαφήμιση και τα μυστικά της (W, ΟΤ, 36 (1739)

Εκπαίδευση Γκοτοβός Α.Ε.: Η λογική του υπαρκτού σχολείου (Ν. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 173) Σολταρίδης Σ.: Τουρκία (ΘΥ, Ε1, 19/8) Νέλσον Τ. - Λούακ Ρ.: Ποιος είναι το αφεντικό (Γ.Μ, ΑΥ, 7/9)

θετικές και Εφαρμοσμένες Επιστήμες Τα μαθηματικά χειρόγραφα του Κ. Μαρξ (ΚΤ, ΕΘ, 2/9) Gillispie C.C.: Στην κόψη της αλήθειας (X. Λάζος, ΔΙ, 173) Ποτς Ν.: Ανιχνευτής Ακτινοβολίας (Γ. Μπαμιατζής, Δημο­ κρατικός Λόγος, 8/9)

Τέχνες

Δαμιανίδης Κ. - Ζήβας Α.; Το τρεχαντήρι στην Ελληνική ναυ­ πηγική τέχνη (ΚΣ, ΝΕ, 29/8) Δρομάζος Σ.: Νεοελληνικό θέατρο (Γ. Βαρβέρης, ΚΑ, 20/8) Επώνυμα αρχοντικά των χρόνων της Τουρκοκρατίας (ΣΤ, ΕΛ, 20/8) Κούρια Α.: Το παιδί στη νεοελληνική Τέχνη (Α. Βασιλάκου, ΕΗ, 6/9) Παλιούρας Α.; Βυζαντινή Αιτωλοκαρνανία (X. Δ.Χ., Ναυπακτιακή, 26) Παπατρέχας Γ. Η.: Ποιμενικά ξυλόγλυπτα Ξηρομέρου (ΚΣ, ΝΕ, 29/8)

Φωτόπουλος Δ.: Ενδυματολογία στο Ελληνικό Θέατρο (ΚΣ, ΝΕ, 29/8) Χρυσοστομίδης Α.: Το λαϊκό θέατρο (Τ. Τσιρμπίνος, ΔΙ, 173) Μοσέ Π.: Κουακτεμαλλάν (ΚΝ, ΚΑ, 3/9)

Γλώσσα Κανελλόπουλος Α.: Η γλωσσική δολοφονία του Έθνους (Α. Βέλιος, Αγορά, 31/8) Νικολαίδης Α.: Ο τρόπος της γλώσσας (ΘΥ, ΕΙ, 12/8) Νικολαίδης Α.: Ο τρόπος της γλώσσας κι άλλες εγγραφές (Γ.Μ, ΠΗ, 10/8) Καλιόρης Γ.: Παρεμβάσεις II Γλωσσικά (ΣΤ, ΕΛ, 20/8)

Ποίηση Αιτωλός Χ.Κ.: Το λευκό ιστιοφόρο (ΘΥ, ΕΙ, 12/8) Αμολοχίτου - Βλαχάκη Α.: Στροβλίσματα (Κ. Βαλαβάνης, Το Κουτί της Πανδώρας, 19) Ανθολογία κυπριακής ποίησης (ΚΧ, ΠΚ, 315-316) Βαγενάς Ν.: Περιπλάνηση ενός μη ταξιδιώτη (Γ. Γιατρομανωλάκης, Βήμα, 16/8) Γκρης Η.: Λήθαργος Κόσμος (Α. Κάλφας, ΔΙ, 173) ΔημητριάδηςΤ.: Υπερμνησία (ΚΥ, ΠΚ, 317-318) Δημητρίου Σ.: Ψηλαφήσεις (ΕΤ. ΝΙΚΟΛ, ΕΜ, 30/8) Καπερνάρος Τ.; Ακελδαμιά (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 173) Καραγεωργίου Τ.: Fragmentum αρ. 53 (ΗΚ, ΔΙ, 173) Κάσσος Β.: 1) Μικρές Δορκάδες 2) Η νυχτερινή ηδυπάθεια ενός μετανάστη 3) Στα ριζά της σιωπής (ΒΧ, ΕΜ, 23/8) Κεφάλας Η.: 1) Τα μαστίγια 2) Μεταλλαγή στο απροσδόκητο 3) Τα φύλλα του νερού (ΒΧ, ΕΜ, 23/8) Κονιδάρης Δ.: Ο ήλιος χαμηλώνει (ΚΤ, ΕΘ, 9/9) Κύρου Κ.: Τα πουλιά και η αφύπνιση (Ε. Χουζούρη, ΑΥ, 8/9) Λειβαδίτης Τ.: Μικρό βιβλίο για μεγάλα όνειρα (Β. Κάσσος, Βήμα, 9/8) (Κ.Γ. Παπαγεωργίου, ΚΑ, 27/8) Μαιναλιώτης Γ.; Το χρυσό ποτήρι (Δ. Καράμβαλης, Το Κουτί της Πανδώρας, 19) Μίσσιος Κ.: 56 ποιητικές φωνές από τη Λέσβο (Δ. Παπαστράτου, Συνάντηση, 3) Μιχαηλίδης Α.: Αυτό όμως δε συμβαίνει κάθε φορά (Γ. Πετούσης, ΠΚ, 315-316) Μπουλούκος Γ.: Στις βασιλικές των χρωμάτων (Φ. Κονδύλης, ΠΗ, 7/9) Παπαγεωργίου Κ.: Κάτω στον ύπνο (Σ. Πατσαλίδης, ΚΑ, 13/ 8) Παπαγεωργίου Κ.: Το μεγάλο Κάστρο (Ν. Ανώγης, Το Κουτί της Πανδώρας, 19) Παπαθανασόπουλος Θ.: Ποιήματα (ΣΤ, ΕΛ, 3/9) Παπακωνσταντίνου Ν,; Διάττοντες (ΔΓ, ΠΙ, 6/9) Παυλάκου Δ.: Λιμνάζοντα ύδατα (ΓΜ, ΠΗ, 10/8) Παυλίδης Α.: Βιογραφία Πατρίδας (ΚΧ, ΠΚ, 317-318) Ρίτσος Γ.: Ανταποκρίσεις (Β. Κάσσος. ΒΗΜΑ, 9/8) Σαλβαρλής Γ.: Έντεκα νότες για φλάουτο (Κ. Μιχαήλ, Συνά­ ντηση, 3) Σύγχρονη Ερωτική ποίηση (ΣΤ, ΕΛ, 3/9) Τζαννή Μ.: Ποιήματα 1980-83 (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 173) Φραγκούλη - Ταλαμπέκου Λ.: Αριθμός μοναξιάς (Κ. Βαλαβά­ νης, Το Κουτί της Πανδώρας, 19) Φυλακτός Τ.: Παρένθεση (ΚΧ, ΠΚ, 317-318) Φωκάς Ν.: Προβολέας στα μάτια (Α. Μπελεζίνης, Σχεδία, 8). Χουζούρη Ε.: Εάλω η Πόλις (Γ.Μ, ΠΗ, 10/8) Χριστοφιλόπουλος Κ.: Τραβώντας ανατολικά (Φ. Κονδύλης, ΠΗ, 7/9) Πάουντ Ε.; Χίου Σέλγουιν Μόμπερλι (ΘΥ, ΕΙ, 2/9) Ποίηση της Ισπανόφωνης Αμερικής (Σ. Θεοδοσίου, ΡΙ, 9/8)

Πεζογραφία Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Επιλογή II (ΚΤ, ΕΘ, 9/9), (ΑΚ, ΡΙ, 30/8) Αμπατζόγλου Π.: Τί θέλει η κυρία Φρήμαν (Ε. Κοτζιά, ΚΑ, 27/8), Αστέρη Π.: Θαμπές γκραβούρες (Γ. Παππάς, Συνάντηση, 3) Γεωργούτσος Κ.: Χόμο (Φ. Κονδύλης, ΠΗ, 10/8)

δελτιο/79 Δάλκος X.: Μικρές βιομηχανικές τραγωδίες (ΕΥ. ΝΙΚΟΛ, ΕΜ, 30/8) Δημητρίου Σ. Ντιάλιθ’ιμ Χριστάκη (Φ. Κονδύλης, ΠΗ, 31/8), (ΕΥ, ΝΙΚΟΛ, ΕΜ, 9/8) Ζέη Α.: Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα (X. Νησιώτης, ΑΝ, 353), (ΚΣ, ΝΕ, 5/9), (Μ. Δήτσα, Πολίτης, 81-82-(9-10), (Σ. Παγιατάκης, ΑΗ, 30/8) Ζωγράφου Λ.: Η Συβαρίτισσα (A, ΡΙ, 6/9) Ηλιοπούλου-Ρογκάν Ν.: Το κόκεινο σημειωματάριο (ΗΜ, ΠΑ, 8/9) Θεοτόκης Κ.: Οι σκλάβοι στα δ. ι τους (ΘΥ, ΕΙ, 9/9) Καββαδίας Ν.: 1) Του πολέμου. Τ 'ι άλογό μου 2) ΛΙ (ΚΝ, ΚΑ, 13/8), (ΚΤ, ΤΑ, 27/8) Καζαντζάκη Γ.: Γυναίκες (ΠΜ, Γι V, 7.5/8) Κακλαμανάκη Ρ.: Άμβλωση στο β' ,ιιμελές (ΚΤ, ΕΘ, 2/9) Καρατξαφέρη I.: Οι έφηβοι του Kc τού (ΚΣ, 5/9) Καρκαβίτσας Α.: Ο Ζητιάνος (ΑΚ V 30/8) Κέδρος Α.: Η φωτιά κάτω από τη 0 σσα (Α. Αφρουδάκης, ΔΙ, 173) 1 Κεφαλληνιάδης Ν.Α.: Παράξενες ι. ίες στο Αιγαίο (ΓΜ, ΠΗ, 7/9) Κοντέα Ρ.: Το στυπόχαρτο (ΠΜ, ΠΑ. >78) Κοτζιάς Α.: Ιαγουάρος (Μ. Μόσχος, 13/8 και 20/]) Κυθρεώτης X.: Πικρά χρόνια (Γ. Χατζηκωστής, ΠΚ, 315-316) Λάδης Φ.: Άνθρωποι και κούκλες (θ'», ΕΙ, 19/8), ΓΜ, ΠΗ, 7/9) Λαμπροπούλου - Καραμήτσου Μ.: Φωνές (Τ. Νατσούλης. Το Κουτί της Πανδώρας, 19) Μάτεσις Π.: Αφροδίτη (Π. Ρεζής, ΔΙ, 173) Μπακόλας Ν.: 1) Ο κήπος των πριγκίπων 2) Μυθολογία (Π. Πίστας, ΑΥ, 23/7) Ξανθούλης Γ.: Το πεθαμένο λικέρ (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 9/8) (ΠΜ, ΠΑ, 25/8), (ΕΥ. Ν1Κ-ΟΛ. ΕΜ, 9/8) Παπαδημητρίου Μ.: Ειρήνη (ΜΚ, ΔΙ, 173) Παρασκευαΐδης Θ.: Το μήνυμα του τζίτζικα (Κ. Παλαιολόγος. Δημοκράτης Μυτιλήνης. 4/9) Σκιαδάς Ν.: Αχελώος (Γ. Μπαμιατζής. Δημοκρατικός Λόγος, 22/8) Συμπάρδης Γ.: Μέντιουμ (Ε. Κοτζιά, ΚΑ, 3/9) Σώκος Γ : Ιστορίες περιορισμένης ευθύνης (ΘΥ, ΕΙ, 9/9) Ταχτσής Κ.: Το τρίτο στεφάνι (Ε. Χουζούρη, ΕΝΑ, 3/9) Φακίνου Ε.: Η μεγάλη πράσινη (Ε. Κοτζιά, 20/8), (ΚΣ, ΝΕ, 5/9) Γκαρσία-Μαρκές Γ.: Ο έρωτας στα χρόνια της χολέρας (Μ.Π, ΝΕ, 5/9) Γκιουνέι Γ.: 1) Σάλπα ο βρωμιάρης 2) Ο Κατηγορούμενος (Φ. Κονδύλης, ΠΗ, 24/8 καί 17/8)

Γκόγκολ Ν.: Νεκρές ψυχές (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λόγος, 22/8) Γκόοκι Μ.: Η ζωή ενός άχρηστου ανθρώπου (Γ. Μπαμιατζής Δημοκρατικός Λόγος, 22/8) Γκριν Ζ.: Λεβιάθαν (ΚΤ, ΕΘ, 9/9) Γουλφ Β.: Το δωμάτιο του Τζάκομπ (ΠΜ, ΠΑ, 11/8) Γουόκερ Α.: Το πορφυρό χρώμα (ΚΤ, ΕΘ, 30/8) Θέρμπερ Τ.: Τα 13 ρολόγια (ΜΚ, ΑΥ, 8/9) Κελς Σ.: Ο θησαυρός των Άρλινγκτον (Γ. Μπαμιατζής, Δημο­ κρατικός Λόγος, 8/9) Κόλλινς Τ.: Οι άντρες του Χόλλυγουντ (Γ. Μπαμιατζής, Δη­ μοκρατικός Λόγος, 22/8) Κοφίνιο Μ.: 'Οταν το αίμα γίνεται φωτιά (A, ΡΙ, 6/9) Λόντσν I.: Η κοιλάδα του φεγγαριού (Γ. Μπαμιατζής, Δημο­ κρατικός Λόγος, 5/9) Μίτσενερ Τ.: Διάστημα (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λό­ γος, 5/9) Μπεντιέ Ζ.: Τριστάνος και Ιζόλδη (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρα­ τικός Λόγος, 5/9) Μπίκοφ Β.: Ιβάν καί Τζούλια (ΘΥ, ΕΙ, 12/8) Μπρούκνερ Α.: Το ξενοδοχείο της λίμνης (ΚΤ, ΕΘ, 23/8) (ΠΜ, ΠΑ, 11/8), (ΘΥ, ΕΙ, 19/8) Ο’Μπράιαν Ε.: Ρόδο στην καρδιά (ΚΤ, ΕΘ, 15/8) Σβέβο I.: Η συνείδηση του Ζήνωνα (Μ. Παπανάγνου, ΑΥ, 30/ 8) Σελίμοβιτς Μ.: Ο Δερβίσης και ο θάνατος (Ε. Χουζούρη, ΕΝΑ, 3/9), (Π.Ρ., ΕΜ, 9/8) Σεμπρούν X.: Το λευκό όρος (ΘΥ, ΕΙ, 2/9) Σιμενόν Ζ.: Ο κόκκινος γάιδαρος (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρα­ τικός Λόγος, 8/9) Σμιθ Γ.: Δύο για την κόλαση (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λόγος, 8/9) Στορμ Τ.: Ο καβαλάρης με το άσπρο άλογο (ΘΥ, ΕΙ, 2/9) James P.d.: Θύμα στη σκιά (Λ.Π.Σ., ΟΤ, 27/8) Τουργκένιεφ I.: Τις παραμονές (ΘΥ, ΕΙ, 9/9) Χάισμιθ Π.: Το αγόρι και ο Ριπλέι (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρα­ τικός Λόγος, 22/8) Χάμσουν Κ.: Σε χορταριασμένα μονοπάτια (ΚΤ. ΕΘ, 9/1) Haedrich Μ.: Ο ραγισμένος καθρέπτης (ΘΥ, ΕΙ, 9/9)

Δοκίμια -

Μελέτες

Αναγνωστάκης Μ.: Μ. Φάσσης (Α. Γριμάνη, ΕΝΑ, 13/8) Δανιήλ Γ.: Αίγλη και Άγχος (Δ. Αγγελάτος, Βήμα, 30/8) Καραντώνης Α.: Μια φυσιογνωμία, μια εποχή (ΚΧ, ΠΚ, 315316) Μοσκόβηε Β.: Κύταρης Ν. (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λόγος, 5/9)

-ΘΕΜΑ ΤΟΥ Μ ΗΝΑΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

η λ ο κ ο · Β υ ρ κ ν ο ς 9 ·τη λ. 3222394

80/μικρες α γγελίες

μικρές αγγελίες

D>

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ιδιαίτερα μαθήματα στον Πειραιά παραδίδει ειδικευμένος καθηγητής με πολυετή φροντιστηριακή πείρα. Τηλ. 36.42.789 πρωινά και 41.12.483 απογεύματα. ★

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ-ΕΚΘΕΣΗ-ΑΡΧΑΙΑ ιδιαίτερα μαθή­ ματα σε λογικές τιμές. Τηλ. Αθήνα: 82.20.871 - Πειραιάς: 48.15.927. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ γερμανικών, φιλόλογος, απόφοιτος γερμανι­ κού πανεπιστημίου, παραδίδει μαθήματα. Τηλ. 41.74.898, απογεύματα. ★

ΑΝ θέλετε να μάθετε τους α­ ντιπάλους σας, αν θέλετε να μάθετε σκάκι, παραδίδω μαθή­ ματα για αρχάριους και προ­ χωρημένους κατ’ άτομο ή ανά ζεύγη. Τηλ. 36.38.015. 9 π.μ.-3 μ.μ. ΑΑΛΟΔΑΠΗ η οποία μιλάει αγγλικά και γαλλικά ζητάει δυαράκι φωτεινό και ήσυχο. Τηλ. 32.34.270 και 32.31.781. ★

ΑΠΟ ΣΕΝΑ ΓΙΑ ΣΕΝΑ. Κυ­ κλοφορούν ΠΕΝΤΕ βιβλία της Φανής Γκούμα. Γραμμένα από την Αποκάλυψη του ΕΝΑ.

1) «0 = 1»

2) «Αντικρύζοντας η Ιδέα την Ύλη» 3) «Η Βιογραφία του θεαν­ θρώπου του Εαυτού Σου» 4) «Πανανθρώπινη Συγκέντρώση» 5) «Νεο Μεταθανάτιο Φως στη Γη» Πληροφορίες: 64.48.039

ΣταύρουΤ.: Θησαυροφυλάκιο (ΠΜ, ΠΑ, 8/9) Στεργιόπουλος Κ.: Περιδιαβάζοντας. Β' (ΣΤ, ΕΛ, 3/9) Φαρίνου - Μαλαματάρη Γ.: Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη (Ν. Παρίσης, Βήμα, 23/8) Χατζηκυριάκος-Γκίκας Ν.: Ανίχνευση της Ελληνικότητας (I. Θεοχάρης, ΠΚ, 317-318) Χρυσάνθης Κ. Μελής Νικολαίδης (I. Κυθρεώτης, ΠΚ, 315-316 καί 317-318) Κήλυ Ε.: Μύθος και φωνή στη σύγχρονη Ελληνική ποίηση (ΚΤ, ΕΘ, 2/9) Rose H.J.: Ιστορία της λατινικής λογοτεχνίας (Κ.Π. Μιχαηλίδης, Ευθύνη, 188)

Παιδικά Βακάλη - Συρογιαννοπούλου Φ.: Μικροί μετανάστες (ΚΤ, ΕΘ, 2/9) Βαλάση Ζ.: Τα τρία δώρα (Π. Δαράκη, ΡΙ, 9/8) (ΚΝ, ΚΑ, 27/ 8) Ζαραμπούκα Σ.: Οδύσσεια (ΚΝ, ΚΑ, 27/8) Καλιότσος Π.: Πατέρας και γιος (Τ. Μενδράκος, Επίκαιρα 13/ 8) Λαμπαδαρίδου - Πόθου Μ.: Περπατώ και ονειρεύομαι (ΘΥ, ΕΙ, 12/8) Λιουδάκη Μ.: 1) Γλωσσοδέτες 2) Ο αφέντης Πολυροβίδας (Α, ΡΙ, 23/8) Πριόβολος Ε.: Ο θείος Ορέστης (Γ. Μπαμιατξής Δημοκρατι­ κός Λόγος, 8/9) Τσαγκάρης X.: Κυπριακόν παραμύθιν (ΚΤ, ΕΘ, 6/9) Έντε Μ.: Ιστορία χωρίς τέλος (Τ. Πλυτά, ΜΙΑ, 19/8) Σόμελφελτ Α.: Χαμένο όνειρο (ΠΜ, ΠΑ, 25/8)

θεατρικά Έργα Κορρές Μ.: Το διπλανό κρεβάτι. Επικίνδυνο παιγνίδι (ΚΤ, ΕΘ, 2/9)

Ιστορία Αγριαντώνη X.: Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα (Δ.Ι. Λοίζος, ΔΙ, 173) Ασδραχάς Σ.: Μηχανισμοί της Αγροτικής Οικονομίας στην Τουρκοκρατία (Χ.Δ.Χ, Ναυπακτική, 26) Αφιέρωμα στο Νίκο Σβορώνο (ΚΝ, ΚΑ, 20/8) Βέικος θ .: Θεωρία και μεθοδολογία της Ιστορίας (ΘΥ, ΕΙ, 2/ 9) Καρδάσης Μ.: Σύρος (ΣΤ, ΕΛ, 3/9)' Κραντονέλλη Α.: Ιστορία της πειρατείας στους πρώτους χρό­ νους της Τουρκοκρατίας (Ν.Λ. Φορόπουλος, ΔΙ, 173) Μωραϊτίνης Π.: La Grece Telle Qu EUe est (Γ.Μ., ΠΗ, 7/9) Berard V.: Τουρκία και Ελληνισμός (ΚΠ. Καλλιγάς, ΚΑ, 27/8)

Βιογραφίες- Μαρτυρίες Γαλαξιδιώτικα καράβια (ΣΤ, ΕΛ, 3/9) Διονυσιάτης θ .: Ο γέροντάς μου Γ. Διονυσιάτης (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λόγος, 8/9) Καβαδάς Ν.: Περιπέτειες στην Έρημο (Α. Παπάίωάννου, ΔΙ, 173) Ορφανίδης Ν.: Κυπριακό Ημερολόγιο (ΚΧ, ΠΚ, 315-316) (Γ. Χατζηκωστής, ΠΚ, 317-318). Πιερίδης Γ.Φ.: Μνήμες και ιστορίες από την Αίγυπτο (Γ. Π. Σαββίδης, Βήμα, 6/9) Σιατόπουλος Δ.: Οι ακόλαστοι (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 173) (ΚΧ, ΠΚ, 317-318) Σπανίδης Α.Γ.: Αναμνήσεις και μαρτυρίες (Κ.Π. Καλλιγάς, ΚΑ, 20/8) Μέντβεντεφ Ζ.: Γκορμπατσόφ (ΘΥ, ΕΙ, 9/9)

Περιοδικά Επιλογές (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λόγος, 5 και 8/9) Ευθύνη (Κ. Ασημακόπουλος, ΕΜ, 30/8) Δώμα (ΚΤ, ΕΘ, 9/9)

ΡΟΕΣ ‘Έλληνες ουγγραφεϊς Ε

ισαγωγή στη μ ο να ξιά

kΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Γ. Γενναδίου 3 - τηλ. 36.02.007

1.

2.

3.

4.

Μήτσος Αλεξανδρόπουλος Η ένατη πληγή Πέτρος Αμπατζόγλου Τι θέλει η κυρία Φρήμαν Άλκη Ζέη Η.αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα Μίκης Θεοδωράκης Οι δρόμοι του Αρχάγγελου 2 ΓΟΜΟΙ 5. Μήτσος Καοόλας Το οι 6. Αλέξανδρος Κοτζιύς Ιαγουάρος

7. Μένης Κουμανταρέας Η φανέλα με 8. Κωστούλα Μητροπούλρυ Διαδρομή 35 και κάτι 9. Προκόττης Πανταζής Στο καρτέρι 10. Μαρία ΠαπαδημητρΙου Ειρήνη 11. Δήμητρα Πέτρουλα «Πού 'ναι η μάνα σου μωρή;» 12. Γιώργος Συμπάρδης Μέντιουμ 13. Αντρέας Φραγκιάς Το πλήθος, 2 ΤΟΜΟΙ 14. Δημήτρης Χριστοδούλου Το νησί