Τεύχος 183

/ΐίβ3 ·. 20j

ωλ Βα

Κ ΤΡΟΜΕΡΗ ΟΜΟΡΦΙΑ.

ΤΑ ΚΡΑΤΙΚΑ ΛΟΓΟΤΕ'

< ΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛ

ισόγειο Κολοκοτρώνη

σ τ ο ν π ε ιρ α ια

ημιόροφος Κολοκοτρώνη

ελληνική και ξένη λογοτεχνία

παιδικά - παιδαγωγικά βιβλία

ισόγειο Νοταρά

ναυτικά - κομπιοΰτερς - αρχιτεκτονικά - ηλεκτρονικά - κλπ. τεχνικά βιβλία

ημιόροφος Νοταρά

1ος όροφος Νοταρά

νέες εκδόσεις - γυν. θέματα - λευκώματα περιοδικά

ιστορία - πολιτική - φιλοσοφία κοινωνιολογία - ψυχολογία - ποίηση μελέτες

2)

I. Μποστάνογλου & ΣΙΑ Ο.Ε. 1) Σωτήρος 13, τηλ. 41.71.330 Κολοκοτρώνη 92, τηλ. 41.12.258 3) Νοταρά 75, τηλ. 41.12.258

ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΓ

ΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ

Υπεραγορά βιβλίου

ΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ

pl

νΐΣΟίΙΙΛΙ 2VIVdl3U -V IV B IB AOVJONVIZOUIAI ZVIVdiaU ~ VIVBig.

τα βιβλία της «γνώσης»

ΑΝΑΤΟΛΙ ΡΙΜΠΑΚΟΦ

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΜΠΑΤ

«... Η δομή του έργου έχει τις ρίζες της στις παραδόσεις ρωσικής γραφής του δέκατου ένατου αιώνα.... Αλλά το πιο σπουδαίο είναι ότι περιέχει δυο μαθήματα — ένα μάθημα Ιστορίας και ένα μάθημα ηθικής...». Εβγκένι ΕΦΤΟΥΣΕΝΚΟ

«... Θεωρώ ότι στη λογοτεχνία μας δεν υπήρξε πιο εντυπωσιακό καλλιτε­ χνικό μνημείο εκείνων των δύσκολων και τραγικών χρόνων. Ανάμεσα σε πλήθος κίβδηλες, διαστρεβλωμένες, ψευδοαντικειμενικές «αλήθειες», που παραποιούν μόνο την Ιστορία μας και καλλιεργούν τον κυνισμό και την απάθεια, το μυθιστόρημα αυτό είναι ένα έργο λαμπρού ταλέντου, ένα ακριβές, χωρίς προκατάληψη και μνησικακία, δίκαιο και αν­ θρωπιστικό χρονικό». Μπουλάτ ΑΚΟΥΤΖΑΒΑ

εκδόσεις «γνώση» Γρηγ· Αυξεντίου 26, 157 71 Ζωγράφου, τηλ.: 7794879 - 7786441

Ζωοδόχου Πηγής 29, 106 81 Αθήνα, τηλ.: 3620941 - 3621194

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ,

ΓΙΑ Ν Ν Η Σ ΙΩ ΑΝΝΟ Υ Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ . ΟΥΝ 19 8 7

Ηρακλής Δ, ΛΗ ί

I Xm•γοθέι ι ,ς

Φη

\ τυνα ικα JL

V

τη ς-

* Πράγας

Κάλπη Co

19 8 7

0 Τρίτος Δρόμος (Αυστηρώς Ακατάλληλον)

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α ΣΤΑ Ν ΙΩ ΤΗ Μ σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

...Πέρασα από τον κινηματογράφο στην πο­ λιτική με μια μικρή κίνηση. Ή ταν την ημέ­ ρα που αυτοπυρπολήθηκε στην κορυφή της Vaclavske Namesti ο Jan Palach. Τα κείμενα των ξένων ανταποκριτών σφαγιάστηκαν από μια αμείλικτη λογοκρισία. Πέρασε μό­ νον η είδηση τη στιγμή που ο κόσμος είχε ανάγκη από ολόκληρη την αλήθεια,· η οποία είναι κάτι παραπάνω από την είδηση. Στην Πράγα παιζόταν τις μέρες εκείνες το φιλμ του Jean-Luc Godard Με κομμένη την ανά­ σα, και το ίδιο βράδυ κάθισα στη γραφομη­ χανή μου και έγραψα το πρώτο πολιτικό κείμενο με τη μορφή κινηματογραφικής κρι­ τικής. Τίτλος: «Οι Πραγΐνοί παρακολου­ θούν με κομμένη την ανάσα το τέλος». Το αποφασιστικό βήμα είχε γίνει. Από τότε η κινηματογραφική κριτική έγινε το προσω­ πείο αυτής της πολιτικής πράξης. Πολλά φιλμ εξυπηρέτησαν αυτή την πράξη: Ο άν­ θρωπος που έβλεπε τα τρένα να περνούν, Επάγγελμα ρεπόρτερ, Η εργατική τάξη πάει στον παράδεισο και τόσα άλλα. To FILM FAUST τα δημοσίευε αυτούσια. Έ νας ολό­ κληρος κώδικας αναπτύχθηκε βαθμιαία. Οι φίλοι τα αποκρυπτογραφούσαν. Αποκαθιστούσαν το πολιτικό σώμα του λόγου στην ουσία του...

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΡΟΕΣ

% ,

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗΣ

ΠΟΙΗΜΑΤΑ Σέ 5 τόμους. Επιμέλεια: Γ. γ . ma V i n a k h e

ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΟΛΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΟ ΕΡΓΟ

Ή χαρά νά δοθεί στο κοινό έηιψνλάχθψιε για τις ’Εκδόσεις

ΓΛΖΩ ΔΙΑΒΑΖΩ ΛΙΑΒΑΖΠ ΛΙΑΒΑΖίί ΛΙΛΒΑΖΩ

Ζητήστε τις έξι καλαίσθητες θήκες σε μαύρο και κόκκινο χρώμα, του δεκαπενθήμερου ΔΙΑΒΑΖΩ από τα γραφεία του περιοόικου μας. Α . Μ εταξά 26 - 106 81 Α θ ή να . Γηλ. 36.40.488 - 36.40.487 - 36.42.789

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΠΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α Τεύχος 183

ΧΡΟΝΙΚΑ

20 Ιανουάριον 1988 Τιμή: Δρχ. 300

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία (γράφει ο Μπ. Καβροχωριανός) ΕΡΕΥΝΑ: Η τρομερή ομορφιά (γράφει η Αλεξάνδρα Πλακωτάρη) ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Το Γ' Συμπόσιο Λατινικών Σπουδών

6 11 16

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη, Κατερίνα Γρυπονησιώτου Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Μπερνάρ Ντελβάιγ: Χρονολόγιο Π. Βαλερΰ Πορτραίτο - σύνθεση πολλών απόψεων Ζωρζ Φοσερώ: Οι ξένοι για τον Βαλερΰ Νεντ Μπάστε: Αγωνία - τό πραγματικό μου επάγγελμα Ζεράρ Λεγκράν: Ο Κ. Τεστ και ο σουρρεαλισμός X. Παπαγεωργίου: Ελληνική βιβλιογραφία Π. Βαλερΰ

ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Η. Κεφάλας ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο X. Παπαγεωργίου ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφουν όι Ελένη Χωρεάνθη και Άλκηστις Σουλσγιάννη ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφουν οι Δ. I. Λοΐζος και Ν. Φορόπουλος ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν οι Δ. I. Λοΐζος, X. Παπαγεωργίου και Α. Χασούρας

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΉΟ ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

Υπεύθυνος τυπογραφείου: Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

^4

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

Κεντρική διάθεση:

Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940

18 30 53 56

ΕΠΙΛΟΓΗ

Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς

Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος 2ίαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889

.

στο επόμενο «Διαβάζω» αφιέρωμα στην Κριτική

65 72 80

χρονικα/7

^\ρεπο/>ταξ^

Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία Οφειλή ή άλλοθι Μια άρνηση αποδοχής του δεύτερου βραβείου ποίησης, αρκετή δόση δυσα­ ρέσκειας, κορυφούμενη πολυετής αμφισβήτηση για την ουσιαστική προσφο­ ρά του θεσμού των κρατικών λογοτεχνικών βραβείων, συνόδεψαν την ανα­ κοίνωσή τους στο τέλος του περασμένου μήνα. Άνθρωποι των γραμμάτων, κριτές και κρινόμενοι, βραβευθέντες ή μη αποδεχόμενοι το βραβείο κα­ τέρχονται στο πεδίο της αμφισβήτησης όχι - πι­ στεύουμε - από γκρίνια, αλλά από αληθινό ενδια­ φέρον για το κεφάλαιο «Ελληνικά γράμματα». Το «Διαβάζω» απευθύνθηκε σε έγκυρα πρόσωπα για να φωτίσει όσο γίνεται και πάντα καλόπιστα, το θε­ σμό των Κρατικών λογοτεχνικών βραβείων. Ένα θεσμό που χρονολογείται από το 1956. Το Υπουργείο Παιδείας, μ’ ένα γενικό περί γραμ­ μάτων νόμο θέλησε να βοηθήσει τους Έλληνες πνευματικούς δημιουργούς. Τα πρώτα βραβεία απονέμονται στους Νικηφόρο Βρεττάκο, Α' βρα­ βείο ποίησης, Γιώργο Θέμελη. Β' βραβείο ποίησης. Α' βραβείο Διηγήματος, Ζωή Καρέλλη. Β' βραβείο διηγήματος, Μ. Καραγάτσης. Α' βραβείο Μυθιστο­ ρήματος, Σπ. Πλασκοβίτης. Β' βραβείο μυθιστορή­ ματος, Ν. Κάσδαγλης. Α' βραβείο Δοκιμίου, Κλέων Παράσχος. Β' βραβείο δοκιμίου, Γιάννης Χατζίνης. Μυθιστορηματική βιογραφία, Τ. Αθανασιάδης. Ταξι­ διωτικές εντυπώσεις, Π. Χαρής και θεατρικού έρ­ γου Ν. Καζαντζάκης. Το 1964 με το 449 Βασιλικό Διάταγμα καθορίζεται το πλαίσιο λειτουργίας των διαδικασιών για την απονομή. Ήτοι: η συγκρότηση της επιτροπής, η θη­ τεία της οποίας ήταν τριετής'. Ο καθορισμός της εννεαμελούς, τότε, επιτροπής. Ο τρόπος ψηφοφο­

ρίας. Ο τρόπος αγοράς των βιβλίων από την Εθνική Βιβλιοθήκη. Και τέλος, οι όροι συμμετοχής στο δια­ γωνισμό. Σήμερα, σύμφωνα με στοιχεία της Διευθύντριας Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού Άλκηστ. Σουλογιάννη, η θητεία της Επιτροπής είναι διετής. Τα μέλη που τη συγκροτούν είναι δύο δόκιμοι φιλό­ λογοι κατά προτίμηση Πανεπιστημιακοί, δύο κριτι­ κοί βιβλίου, ένας εκπρόσωπος των Συνεργαζομένων λογοτεχνικών Σωματείων, δυο λογοτέχνες των οποίων ο διορισμός εναπόκειται στη διακριτική ευ­ χέρεια του ΥΠΠΟ και ένας εκπρόσωπος του Υπουργείου, με δικαίωμα λόγου αλλά όχι ψήφου. Τα ονόματα των μελών της τελευταίας επιτροπής είναι: Μιχάλης Μερακλής πρόεδρος, Ρίτσα Φρά­ γκου, Αλέξης Ζήρας, Δημ. Σταμέλος, Ματθαίος Μουντές, Βικτωρία Θεοδώρου, Στέλιος Γεράνης και εκ μέρους του Υπουργείου η κ. Σουλογιάννη. Πώς, όμως, λειτουργεί σήμερα η επιτροπή; Ο νό­ μος, σύμφωνα με την κυρία Σουλογιάννη, προβλέ­ πει ότι τα λογοτεχνικά βιβλία κάθε χρόνο πρέπει να κατατίθενται σε δύο αντίτυπα στην Εθνική Βιβλιο­ θήκη μέχρι τον Ιανουάριο του επόμενου έτους. Η Εθνική Βιβλιοθήκη στέλνει κατάλογο στο Υπουργείο που με τη σειρά του επιλέγει τα προς αγορά και εν συνεχεία βράβευση. Η αναλογία κύκλοφορούντων βιβλίων και βιβλίων που αγοράζο-

8/χρονικα

\ρ ε π ο ρ τ α ζ \ νται είναι ένα προς τρία. Κι αυτό γιατί τα οικονομι­ κά του Υπουργείου, είναι περιορισμένα. Η ευθύνη για την επιλογή των βιβλίων και της απονομής των βραβείων, ανήκει στην επιτροπή. Το Υπουργείο, κα­ τά την κ. Σουλογιάννη, δεν παρεμβαίνει στη δια­ μόρφωση των αποτελεσμάτων της επιτροπής. Πα­ ρέχει μόνον διοικητική κάλυψη. Από το δρομολόγιο επιλογή-αγορά-βράθευση προκύπτουν δύο ερωτήματα: Γιατί, σε σύγκριση με ανάλογες διαδικασίες σε άλλες χώρες, καθυστερεί κατά ένα χρόνο η ανακοίνωση της απονομής; Γιατί, και υπάρχουν καταγγελίες, συμπεριλαμβάνονται στα προς αγορά βιβλία που εκδόθηκαν εκπρόθε­ σμα; Σημαντικό θέμα όμως, είναι και το χρηματικό ποσόν που δίδεται στους βραβευθέντες. Το, έστω και κατά 100.000 δρχ. αυξημένο δεν μπορεί να χαρα­ κτηριστεί με τα πιο ελαστικά κριτήρια ικανοποιητι­ κό. Με οξύτητα αλλά και χιούμορ ο αρνηθείς το Β' βραβείο ποίησης Θανάσης Κωσταβάρας, κρίνει το θεσμό: «Ό χι πάρα πολύ πρόσφατα, είχα την ευκαιρία να χαρακτηρίσω το θεσμό των κρατικών λογοτεχνικών βραβείων «Ετήσιο φιλανθρωπικό παζάρι». Το είχα πει με τη διπλή σημασία του όρου βέβαια. Οπωσδή­ ποτε, κάθε χρόνο, χρονιάρες μέρες που λένε, το υπουργείο Πολιτισμού, όπως η αρχιεπισκοπή και άλλα ευαγή ιδρύματα, αισθάνεται την υποχρέωση να μοιράσει στους λογοτέχνες, κάτι βοηθήματα. Τί βοηθήματα δηλαδή εδώ που τα λέμε, αστεία πράγ­ ματα: τετρακόσια χιλιάρικα παίρνει ο πρώτος τη τά­ ξει, όσα περίπου κερδίζει για μια βραδιά ένας τρα­ γουδιστής σε κάποιο σκυλάδικο, ενώ μόλις τέσσερα πετσετάκια δικαιούνται οι τελευταίοι που βγάζει η κληρωτίδα και τελειώνει το πανηγύρι. Και του χρό­ νου, καλά να ’μαστέ, εδώ θα ’μαστέ πάλι. Γιατί δεν πρόκειται μόνο για τα βραβεία, εδώ έχουμε να κά­ νουμε με ένα ευρύ - τρόπος του λέγειν βέβαια φάσμα αγαθοεργιών, που αρχίζοντας, πάντα, από το πρώτο βραβείο, τελειώνει στην τρίτη κατηγορία στις αγορές των βιβλίων. Για να τα πάρουμε με τη σειρά πάντως τα πράγ­ ματα, το θέμα παρουσιάζει δύο σκέλη. Το θεσμικό και το διαδικαστικό. Πώς είναι δηλαδή δομημένος και πώς λειτουργεί ο θεσμός. Πρώτα απ’ όλα, ο θε­ σμός κακώς προβλέπει δύο βραβεία για κάθε είδος. Απ’ όσο ξέρω, σε κανένα μέρος του κόσμου, κανέ­ να βραβείο που διαθέτει κάποια υπόληψη, ούτε καν στα φεστιβάλ του κινηματογράφου, δεν προβλέπει δεύτερη διάκριση. Μόνο στους διαγωνισμούς υπάρχουν δεύτερα και τρίτα βραβεία και έπαινοι. Εδώ, λοιπόν, το υπουργείο, επειδή προφανώς υπο­ θέτει μήπως είναι πολλοί όχι οι διαγωνιζόμενοι, αλ­ λά οι διαγκωνιζόμενοι, εφεύρε μια ολόκληρη κλίμα­ κα εκπτώσεων, ώστε να βολεύονται - και πάλι τρό­ πος του λέγειν - όσο γίνεται περισσότεροι. Τί σημαίνουν όμως τα βραβεία, ποιο κύρος προ­ σφέρουν, σε ποιο βαθμό προωθούν την υπόθεση της λογοτεχνίας, και στο τέλος τί γίνονται αυτά τα βιβλία και των βραβευμένων και των πτωχότερων συγγενών τους, που αγοράζει το υπουργείο; Τα

μοιράζει μήπως, τα χορηγεί και τα επιχορηγεί πράγ­ ματι, ώστε και αναγνώστες, στο μέτρο του δυνατού βέβαια, να δημιουργήσει και τους συγγραφείς να ικανοποιήσει, φέρνοντας το έργο τους σε επαφή με το ευρύτερο κοινό, οπότε θα πραγματοποιούνταν και η μεγαλύτερη διάκριση και η μόνη εντέλει επι­ βράβευση; Λοιπόν τα βιβλία σαπίζουν στις αποθή­ κες του υπουργείου, όταν η νεολαία, σ’ ένα ποσο­ στό βέβαια, υπολογίσιμο πάντως, διψάει για βιβλίο, ανυποψίαστη και απληροφόρητη, αφημένη ανυπε­ ράσπιστη στην ψυχαγωγική φτήνια των μέσων μαζι­ κής ενημέρωσης και στη μαγεία των γηπέδων και των καφετεριών και των άλλων πόλων έλξης της απαίδευτης εποχής μας. Ας αφήσουμε όμως το θεσμό και ας έρθουμε στον τρόπο εφαρμογής του. Ο κανονισμός, καλώςκακώς, προβλέπει διάκριση στα δύο καλύτερα βι­ βλία της χρονιάς, για κάθε είδος. Πιστεύετε όμως πως βραβεύονται πράγματι τα καλύτερα βιβλία, ανεξαρτήτως ηλικίας του συγγραφέα και ανεξαρτή­ τως επίσης προηγούμενης άλλης βραβεύσεως; Εί­ δατε κανέναν άγνωστο νέο, απ’ αυτούς μάλιστα που μετά δέκα, είκοσι χρόνια, οι θεωρητικοί αναφέρονται - τότε - σε κείνο το σημαντικό συχνά βι­ βλίο, να ανασυρθεί από την αφάνεια και να καθιε­ ρωθεί μέσω ακριβώς του βραβείου; Γιατί ποιον άλ­ λον προορισμό θα ’πρεπε να ’χει ένα βραβείο, από το να προβάλει το βιβλίο και να ενισχύσει (τότε που έχουν ανάγκη υποστήριξης και όχι όταν, με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο, γίνουν πλέον ονόματα) τους νεότερους; Αυτούς λοιπόν και όχι μόνον αυ­ τούς, σε κάποια κατηγορία θα τους ανακαλύψετε και, ποιος ξέρει, αν επιβιώσουν, όταν θα έχουν μπει στην επετηρίδα των απομάχων, εκπροθέσμως, θα τους ανασύρουν από τον κατάλογο των αβράβευ­ των και για κείνα ακριβώς τα έργα που στον καιρό τους αγνοήθηκαν, θα τους δώσουν κάποιο ρεγάλο. Γιατί από κείνη την επετηρίδα και όχι για το παρόν τους, αλλά για το παρελθόν τους, συνήθως επιλέ­ γονται και βραβεύονται οι λογοτέχνες στον τόπο μας. ΓΓ αυτό και κανένας δε ρωτάει ποια βιβλία βραβεύτηκαν, αλλά ποιοι πήραν τα βραβεία, ενώ δεν είναι λίγοι εκείνοι που ξέρουν ποιοι «έχουν σει­ ρά», όχι μόνο για φέτος, αλλά και για τον επόμενο χρόνο. Έτσι όμως τα βραβεία χάνουν το κύρος τους και την αξιοπιστία τους και δεν είναι τυχαίο που καμιά προώθηση δεν πραγματοποιούν, ούτε στη λογοτεχνία στο σύνολό της, ούτε στους ίδιους τους βραβευμένους. Συμπέρασμα: ο θεσμός πρέπει ν’ αλλάξει εκ βά­ θρων, όχι απλώς, όπως σχεδιάζεται, να περιλάβει δύο ακόμα κατηγορίες. Θα ’πρεπε: Α) Για τα βραβεία: - Να καθιερωθεί ένα και μόνο ισχυρό βραβείο, με το οποίο να τιμάται το καλύτερο βιβλίο της χρο­ νιάς, για κάθε κατηγορία.

- Ένα ειδικό βραβείο για το σύνολο του έργου κά­ ποιου σημαντικού δημιουργού.

- Ένα βραβείο για πρωτοεμφανιζόμενους λογοτέ­ χνες.

χρονικα/9

^\ρεπορτα ζ\^ - Να υπάρχει διάταξη, σύμφωνα με την οποία θα γνωστοποιούνται τα κρατικά βραβεία στα σχο­ λεία, με αναφορές στα έργα και τους δημιουρ­ γούς, κατά το μάθημα των.Νέων Ελληνικών. Β) Για τις αγορές: - Να υπάρχει ενιαία κατηγορία αγοράς βιβλίων. Έτσι θα είναι αληθινά τιμητική και δε θα υπονο­ μεύεται το κύρος του βιβλίου στον εκδότη και στον αναγνώστη.

- Τα βιβλία, βραβευμένα και αγορασμένα, να προωθούνται συγχρόνως με Tr)v αγορά, σε Δημο­ τικές βιβλιοθήκες και προπάντων σε όλα τα σχο­ λεία της χώρας (Λύκεια, Γυμνάσια και Δημοτικά) για τη δημιουργία δανειστικών βιβλιοθηκών. Ας μη ξεχνάμε πως μέσα στα σχολεία προσπαθεί να επιβιώσει το φυτώριο των αυριανών αναγνωστών, αλλά και των συγγραφέων και των πνευματικών ανθρώπων εν γένει. Γ) Ριζική τέλος πρέπει να είναι η αναμόρφωση του θεσμού των συντάξεων: - Να καθιερωθεί ενιαία τιμητική σύνταξη για όλους, εφόσον πληρούν τις προϋποθέσεις, ώστε να πάψει να είναι, όπως σήμερα, υποτιμητική για τους περισσότερους πνευματικούς ανθρώπους». Βελτιώσεις συνιστά και ο βραβευμένος με το πρώτο βραβείο διηγήματος Πέτρος Γλέζος, πρόε­ δρος της Εθνικής Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών: «Καταρχήν η καθιέρωση βραβεύσεως από την Πολι­ τεία λογοτεχνικών έργων είναι πράξη που ανταποκρίνεται προς τον καλώς εννοούμενο πολιτισμό μιας χώρας.

Είναι δηλωτική του ενδιαφέροντος του Κράτους για τα Γράμματα και απόδειξη ότι η προσοχή του προς τα πνευματικά έργα των υπηκόων του είναι παράλληλη προς τις άλλες φροντίδες του. Ήδη στην πατρίδα μας τα Κρατικά Λογοτεχνικά βραβεία έχουν γίνει πια θεσμός. Και είναι χαρακτηριστική η απήχηση που προκαλούν, έστω κι αν αυτή είναι κά­ ποτε δυσμενής. Σχεδόν κάθε χρονιά δημιουργείται γύρω απ’ αυτά αρκετή συζήτηση. Είναι αυτό άλλωστε φυσικό: τα βραβεία είναι λίγα και τα έργα, που τα διεκδικούν, είναι πολλά. Έχω την εντύπωση πως η κρίση των αρμοδίων Επιτροπών δεν περιορίζεται μόνο στα βιβλία της χρονιάς, αλλά επηρεάζεται ή σχηματοποιείται με τη συνεκτίμηση του όλου έργου του συγγραφέως, που βραβεύεται. Και τούτο είναι, νομίζω, δίκιο και σω­ στό, γιατί έτσι η βράβευση αποτελεί μια γενικότερη αναγνώριση της προσφοράς του. ΓΓ αυτό, νομίζω, ότι πρέπει να αποφεύγεται η συχνή, κάποτε, βρά­ βευση των αυτών συγγραφέων. Φυσικά, όπως όλοι οι θεσμοί, έτσι και ο θεσμός των Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων χρειάζεται κάποιες βελτιώσεις ή τροποποιήσεις, ακόμη, ίσιος και κάποιες ανανεώσεις για να ανταποκρίνεται πλη­ ρέστερα στους ευγενικούς σκοπούς που υπηρε­ τεί». Στο επόμενο μιλούν οι Αλέξης Ζήρας και Χριστόφορος Μηλιώνης.

ΜΠΑΜΠΗΣ ΚΑΒΡΟΧΩΡΙΑΝΟΣ

ΒΡΑΒΕΙΑ 1980-198G 1980 Α' ποίησης: Τ. Αειβαδίτης Β' ποίησης: Παντ. Πάσχος Α' μυθιστορήματος: Σπ. Πλασχοβίτης Β’ μυθιστορήματος: Ζ. Σκάρος Α' διηγήματος: Β. Βασιλικός Β' διηγήματος: Χρ. Σαμουηλίδης Β' δοκιμίου: Ν. Βαγενάς Ταξ. εντυπώσεις: Α. Καραντώνης.

1981 Α' ποίησης: Δ. Παπαδίτσας Β' ποίησης: Ν. Ησαΐα Β' μυθιστορήματος: Φ. Δρακονταειδής Α’ διηγήματος: Σωτ. Πατατζής Β' διηγήματος: Ελ. Ααδιά Α' δοκιμίου: Δ. Μαρωνίτης Β' δοκιμίου: θ . Νιάρχος Ταξ. εντυπώσεις: Γ. Μανουσάκης Μυθιστορ. βιογρ.: Μήτσος Αλεξανδρό1982 Α' ποίησης: Ν. Βρεττάκος Β’ ποίησης: Μ. Λυγίζος Α’ μυθιστορήματος: Μ. Κασόλας

Β’ μυθιστορήματος: Ήβη Μελεάγρου Α' διηγήματος: Στ. Ξεφλούδας Β' διηγήματος: Δ. Κόκκινος Α' δοκιμίου: Απ. Σαχίνης Β' δοκιμίου: θοδ. Χατζηπανταζής Ταξ. εντυπώσεις: Τ. Ζάππας Μυθιστ. βιογραφία: Δ. Φωτιάδης 1983 Α' ποίησης: Ν. Βαλαωρίτης Β' ποίησης: Μ. Κατσαρός Α' μυθιστορήμ.: Γ. Γιατρομανωλάκης Β' μυθιστορήματος: Ντ. Ταξιάρχης Α' διηγήματος: Τ. Γκρίτση-Μιλλιέξ Β' διηγήματος: Δ. Νόλλας Α' δοκιμίου: Ελ. Τσαντσάνογλου Ν. Αλεξίου Μυθιστορ. βιογραφία: Αιλίκα Νάκου 1984 Α' ποίησης: Αλ. Μπάρας Β' ποίησης: Εκτ. Κακναβάτος Α' μυθιστορήματος: Ν.Γ. Πεντξίκης Β' μυθιστορήματος: Μάρω Δούκα Α' διηγήματος: Κ. Μητροπούλου Β' διηγήματος: Μπ. Κλάρας

Α' κριτ.-δοκιμ.: Αλ. Αργυρίου Β' κριτ.-δοκιμ.: Γ. Βελουδής Ταξ. εντυπώσεων: Δ. Βασιλειάδης.

1985 Α- ποίησης: Μ. Αναγνωστάκης Β' ποίησης: Στ. Βαβούρης Α' μυθιστορήματος: Αλ. Κοτζιάς Β' μυθιστορήματος: Αλ. Πανσέληνος Α' διηγήματος: Χρ. Μηλιώνης Β' διηγήματος: Παν. Παπαδούκας Α' κριτ.-δοκιμ.: Κ. Γεωργουσόπουλος Β' κριτ.-δοκιμ.: Γιάν. Κιουρτσάκης Ταξ. εντυπώσεων: Γιάννης Γκίκας Μυθιστορήμ. βιογρ.: Τόλης Καζαντζής 1986 Α' ποίησης: Μίλτος Σαχτουρής Β' ποίησης: θ . Κωσταβάρας (δεν απεδέχθη) Α' μυθιστορήματος: Ανδρέας Φραγκιάς Β' μυθιστορήματος: Ν. Ζακόπουλος Α' διηγήματος: Π. Γλέζος Β' διηγήματος: Δ. Γιάκος Κριτικής: Γ. Δάλλας Δοκιμίου: Ν. Τριανταφυλλόπουλος Ταξ. εντυπώσεων: Έρση Λάγκε.

Εκδόσεις Λωτός Βιβλία για παιδιά

το φεγγαράκι πάει εκδρομή ΖΩΗ ΒΑΛΑΣΗ

Όταν το φεγγαράκι αποφασίζει να κάνει μια εκδρομή στη γη μας, δε φαντάζεται πόσες δυσκολίες θα συναντήσει. Ευτυχώς, ένας πύραυλος περαστικός στέκεται να το βοηθήσει. Ο πύραυλος είναι πολύ σχολαστι­ κός καΓτο φεγγαράκι πολύ υπάκουο, έτσι οι προετοιμασίες και την περίφημη εκδρομή θα κρατήσουν 12 ολόκληρους μήνες. (' Ενα παραμύθι για τις αλλαγές, τις γιορτές και τις ομορφιές του χρό­ νου, εικονογραφημένο με παλιές ζωγραφιές από τα λευκώματα παιδικών χρόνων).

η μυρμηγκοφωλιά ΜΑΡΙΑ Κ Α Λ Α ΙΤ Ζ Α Κ Η

Ο Γουνίτσας ΙΡΙΝΑ ΚΟΡΣΟΥΝΟΦ μετάφραση: Σοφία Κασσελάκη

ο παιχνιδιάρης Δρακούλης ΚΑΓΙΕΤΑΝ ΚΟΒΙΤΣ εικονογράφηση: Γιέλκα Ράιχμαν μετάφραση: Λόισκα Αβαγιανού

ο γάτος Γιούρι ΚΑΓΙΕΤΑΝ ΚΟΒΙΤΣ εικονογράφηση: Πόλκα Ράιχμαν μετάφραση: Λόισκα Αβαγιανού

Ο Γουνίτσας θέλει να μεγαλώσει ΙΡΙΝΑ ΚΟΡΣΟΥΝΟΦ εικονογράφηση: Ράηίχαρντ Μιχλ μετάφραση: Σοφία Κασσελάκη Ο Γιάννης το δρακάκι ΕΛΕΝΗ ΜΑΝΤΕΛΟΥ εικονογράφηση: Βάσω Ψαριίκη Η Χώρα με τους Ή λιους ΚΩΣΤΟΥΛΑ ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

το αλεπουδάκι του θάμνου ΙΡΙΝΑ ΚΟΡΣΟΥΝΟΦ εικονογράφηση: Ρ,μνχαρντ Μ,χλ μετάφραση: Σοφία Κασσελάκη

η Γιάγκα και ο νάνος με το φλάουτο ΙΡΙΝΑ ΚΟΡΣΟΥΝΟΦ εικονογράφηση: Άνεγκερτ Φοόζχοομπερ μετάφραση: Σοφία ΚασσιΜίκη

Η παπ,α Κα, ή κουκουβάγια Χ Α ΝΝ Α ΜΟΥΣΓΚ

αργοναύτες ΕΠΑΜ. Γ. ΜΠΑΛΟΥΜΗ εικονογράφηση: Niva Ν. Σταματion

η παράξενη αγάπη του αλόγου και της λεύκας ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΟΥΛΩΤΗΣ

ντύνομαι μόνος μου Α ΝΝ ΠΕΡΡΙΝ εικονογράφηση: Niva Ν. Σταματίου

έλα να κάνουμε μπάνιο ΑΝΝ ΠΕΡΡΙΝ εικονογράφηση: ΝΙνα Ν. λτα/ιατion

πώς ο κόσμος έγινε χρωματιστός ΖΑΡΚΟ ΠΕΤΑΝ εικονο)·ράφηση: Γικ, f /

ο Μπόμπο το γουρουνάκι ΕΒΕΛΙΝ ΧΑΖΛΕΡ εικονογράφηση: Μιηιεν Μηρισ(Ιαλτι:ρ

Εκδόσεις «Λωτός», Μεθώνης 48, 10681, Αθήνα, τηλ. 36.26.344 Κεντρική διάθεση βιβλιοπωλείον «Κέδρος», Γ. Γενναδίου 6, 106 78 Αθήνα, τηλ. 36.15.783

χρονικα/11

Δύο από τους πιο σημαντικούς Ευρωπαίους ποιητές που γεννήθηκαν στον 19ο αιώνα, αλλά γράφοντας πάντα πέρασαν στον 20ό κι αναγνωρίστηκαν ως μεγάλοι ποιητές, που επηρέασαν κι ακόμα επηρεάζουν την πορεία της Ευρω­ παϊκής ποίησης είναι ο Rainer Maria Rilke (1875-1926) και ο William Butler Yeats (1865-1939). Και οι δύο μ’ όλο που έζησαν σε διαφορετικό Ευ­ ρωπαϊκό κλίμα και δεν είναι γνωστό αν συναντήθη­ καν ποτέ κι αν γνώριζε ο ένας το έργο του άλλου, σε κάποια στιγμή της ποιητικής τους πορείας χειρί­ ζονται μια συγγενική ποιητική έκφραση, καθένας εμπνευσμένος από διαφορετική πηγή και ολότελα διαφορετική συναισθηματική διάθεση, μέσα στην ίδια περίπου δεκαετία, αν λάβουμε υπόψη την ημε­ ρομηνία που άρχισε ο Rilke να γράφει τα Ελεγεία του Ν τουίνο (1912-1923) και το ποίημα του Yeats1 με τον τίτλο Πάσχα 1916, με ημερομηνία Σεπτέμ­ βριος 1916. Κι αναρωτιέται κανείς αν είναι σύμπτω­ ση, ή κάτι που πνέει περιστατικά στον αέρα της εποχής...

...ένα άγγελμα αδιάσπαστο, που από τη σιω­ πή γ εν νιέτα ι

(Ρίλκε) που συνέλαβαν και χρησιμοποίησαν, καθένας σύμ­ φωνα με την προσωπική του ψυχική διάθεση, καθα­ ρά υπαρξιακή, αποκύημα μιας σχεδόν τυραννικής εμβάθυνσης στα μεταφυσικά, στην περίπτωση του Ρίλκε, σχετικά με μια συγκεκριμένη ιστορική στιγ­ μή, για τον Ιρλανδό Yeats, τον οραματιστή της Ιρ­ λανδικής Πνευματικής Αναγέννησης και τον κυριότερο αγωνιστή της. Ο Ρίλκε στα δέκα Ελεγεία του, που μαζί με τα Σο­ νέτα στον Ορφέα Θεωρούνται το κορύφωμα της ποιητικής του δημιουργίας, και που άρχισε να γρά­

12/χρονικα φει στην απομόνωσή του στο Ντουΐνο, προσπαθώ­ ντας να εισδύσει στο βαθύτερο νόημα της ύπαρ­ ξης, στο μυστήριο γέννησης και θανάτου, της ζωής πέρα από τη φυσική της υπόσταση, τον θάνατο πριν απ’ τη ζωή, με άλλα λόγια, αναζητώντας το απόλυτο φως, στο πρώτο του κιόλας ελεγείο αρχί­ ζει με μια αποκαλυπτική κραυγή: «Ποιός, αν φώναζα, θα μ ’ άκουγε από τις σ τρ α τιές των α γγέλων; Κι αν ένας ακόμα μ ' έσφ ιγγε άξαφνα στην καρδιά του, θα μ ε συνέτριβε μ ε τη ν πιο δυνατή του ύπαρξη. Γ ια τί το ωραίο δεν είναι παρά η αρχή του τρομερού, που μόλις

μπορούμε να υποφέρουμε» και καταλήγει: ..... «Ο κάθε άγγελος είναι τρομερός.» Η φράση επανέρχεται στον πρώτο κιόλας στίχο του δεύτερου Ελεγείου: «Κάθε άγγελος είνα ι τρομερός, κι όμως, αλίμονό μου, εγώ σας τραγουδώ, σχεδόν θανάσιμα πουλιά της ψυχής».

Σε όλη τη σειρά των δέκα Ελεγείων ο ποιητής αναφέρει συχνά τους αγγέλους σαν σύμβολα ασύλ­ ληπτου μεγαλείου της φύσης: «Εσείς που πρόωρα ευτυχήσατε, οι χ α ϊδ εμ έ­ νοι της Πλάσης, δρόμοι προς τα ψηλά, ρ οδοστεφάνω τες κορ­ φές της αυγής κάθε δημιουργίας. Ανθογύρη της θεότητας, αρμοί φωτός, δίοδοι, σκάλες, θρόνοι, χώροι της ύπαρξης, ασπίδες.χαράς...»

σαν κάτι το θεόσταλτο, το υπεργήϊνο, το θαυμαστό, το τρομερά ωραίο, κάτι του υπερκόσμιου κάλους, τόσο σαν ιδέα-σύλληψη, όσο και σαν εικόνα, κάτι το ασώματο, το άπιαστο, μ’ έναν πλούτο εννοιών και νοημάτων, που γίνεται το Leit-motiv μιας μουσι­ κής σύνθεσης, γιατί, πέρα από τη συνηθισμένη μουσικότητα των φθόγγων στη διαδοχή των λέ­ ξεων, που είναι χαρακτηριστικό στοιχείο στην ποίη­ ση του Ρίλκε και που την ακούει ο ποιητής γράφο­ ντας, έρχεται και η μουσική της υπόσταση: «Γλώσ­ σα όπου οι γλώσσες τελειώνουν», όπως μας λέγει ο ίδιος ο Ρίλκε στο ποίημά του Μουσική, και που γί­ νεται η βάση μιας προγραμματισμένης μουσικής σύνθεσης, γιατί, ακριβώς όπως με τις νότες στη μουσική, οι ερμηνείες των λέξεων είναι πολυσή­ μαντες. Αγγελικές μορφές, πνεύματα ανάμεσα θεών και ανθρώπων βρίσκουμε συχνά στις παραδόσεις και δοξαστικές εκφράσεις των αρχαίων λαών της Ασίας και της Αιγύπτου. Φτερωτές μορφές στολίζουν τα αρχαία Ελληνικά αγγεία. Φτερωτή η Ηώ, φτερωτές οι Κήρες κι Ερινύες, φτερωτός συχνά ο Έρως, φτε­ ρωτή η τριάδα Έρως, Ίμερος Πόθος, φτερωτός κι ο Χαρμίδης ο «καλός» που κατεβαίνει οπλισμένα μ’ ασπίδα και δόρυ στον αμφορέα. Τα φτερά στους Έλληνες ήταν και στοιχείο διακοσμητικό. Στον Ρίλ­ κε όμως το θέμα άγγελοι δεν είναι διακοσμητικό. Χωρίς να υπερέχει στο έργο του μια συγκεκριμένη εικόνα αγγέλου, οι άγγελοι συνδέονται με τον άν­ θρωπο σ’ όλο τον κύκλο γέννησης, ζωής και θανά­ του που παραστατικά συγκρίνεται μ’ εκείνη την αό­ ριστη έκφραση που έχει στο πρόσωπό της η γυναί­

κα που πρόκειται να φέρει παιδί στον κόσμο. Τα παιδιά, τα αγγελόμορφα αυτά πλάσματα, αναφέρονται συχνά μέσα στα Ελεγεία με τρυφερότητα, συνδεδεμένα με μια θερμή μητρική αγκαλιά, από όπου όμως κάποτε αποκόπτονται, όπως και οι ου­ ρανόσταλτοι άγγελοι αποκόπτονται από τη γη. Ακό­ μα οι άγγελοι συνδέονται με διάφορες περιπτώ­ σεις, τρυφερές, χαρούμενες ή θλιβερές, της ζωής των ανθρώπων. Πουθενά όμως ο Ρίλκε δεν μιλάει για τον Εωσφόρο, αυτόν τον πρώτο επαναστάτη, αυτόν που ο ρομαντικός Byron δικαιώνει, ο Ρίλκε τον αφήνει έξω από τον χώρο της τρομερής ομορ­ φιάς. Γενικά ο Ρίλκε αποφεύγει αναφορές στο κα­ κό, του αρέσει μάλλον να κινείται σ’ ένα κλίμα αοριστίας: «Οι άγγελοι (λένε) συχνά δ εν θάξεραν αν βάδιζαν ανάμεσα σε ζωντανούς ή πεθαμένους. Το αιώνιο ρέμα περνάει ανάμεσα από τα δυο βασίλεια, παρασέρνοντας πάντα όλες τ ις ηλικίες κ ’ η φωνή του δεσπό­ ζει πάνω τους»

Η ζωή κι ο θάνατος, χωρίς σύνορα ανάμεσά τους, ο θάνατος πριν απ’ τη ζωή, η χαρά της ζωής, η επι­ κοινωνία με τη φύση, η συνταύτιση μαζί της, η αγά­ πη, όλος ο πλούτος συναισθημάτων ενός ευαίσθη­ του ανθρώπου αποτελούν το ποιητικό περιεχόμενο των δέκα Ελεγείων. Στιγμές ενδοσκόπησης, προ­ σπάθειας να εισδύσει βαθύτερα στην ψυχή του αν­ θρώπου, ερευνητικά, αλλά χωρίς πάθος, αγγιγμέ­ νος ωστόσο από τον πανάρχαιο πόνο, «Das ur-leid», που δεν τον αφήνει να ησυχάσει: «στους ανθρώπους βρίσ κεις καμιά φορά ένα κομμάτι κοιμισμέ­ νου πανάρχαιου πόνου ή από παλιό ηφαί­ σ τειο σκουριασμένη, πετρωμένη οργή»

κι ακόμα: «Μόνος του α νεβαίνει το βουνό του Αρχέγονου Πόνου κι ού τε μια φορά το βήμα του δεν η χ εί μέσα απ' τη ν άηχη μοίρα του»

Από ποιά βάθη της μνημοσύνης του ανθρώπομ, από ποιό στάδιο της παιδικής ηλικίας των λαών πη­ γάζει αυτή η αίσθηση της τρομερής ομορφιάς; Άπειρα είναι τα παραμύθια που έπλασαν οι λαοί με τη σοφία τους2 και που το θέμα τους είναι η τρομε­ ρή ομορφιά που βιώνει το παιδί από τα πρώτα βή­ ματά του στη ζωή περνώντας από το σκοτάδι προς το φως. Για να αναφέρουμε μόνο τα πιο γνωστά: η Κοκκινοσκουφίτσα που πηγαίνοντας στη γιαγιά της συναντάει το λύκο, τον τρομερό κίνδυνο, από τον οποίο τη σώζει έγκαιρα ο πατέρας της. Την τρομε­ ρή νύχτα της Χιονάτης στο σκοτεινό δάσος και την τελική της σωτηρία από τον ωραίο πρίγκιπα. Τη Σταχτοπούτα, που άξαφνα με το ίδιο πόδι πατάει απ’ τη μαυρίλα και την καπνιά του τζακιού στο με­ ταξωτό γοβάκι του πρίγκιπα. Την Ωραία και το Κτή­ νος που μας προϊδεάζει για μια εικόνα τρομερής ομορφιάς αντιμέτωπης με το απαίσιο, το απεχθές, που θα χρειαστεί προσπάθεια υπέρβασης από μέ­ ρους μας για να αντιμετωπιστεί. Τρομερή ομορφιά (και γιατί όχι και τρομερή ασκήμια;) δημιούργημα θεού ή ανθρώπου, μια υπέρτατη στιγμή που μας αποκαλύπτεται αναπά­ ντεχα και μας βρίσκει ανέτοιμους, κάτι που ξεπερ­

χρονικα/13 νά το καθημερινό και που στεκόμαστε μπροστά του με δέος. Τρομερή ομορφιά αντικρύζουμε συχνά σε εικόνες αγγέλων Βυζαντινών και μη Τρομεροί μή­ πως δεν είναι, παρ’ όλες τις αγγελικές τους μορ­ φές, οι Αρχάγγελοι Αρχή και Δύναμις με τα φοβερά τους φτερά που τους φτάνουν ώς τα πόδια; Τρομε­ ρός κι ο Αρχάγγελος Μιχαήλ, αλλά κι ο Αρχάγγελος Γαβριήλ. Γέννηση και θάνατος, ακραίες στιγμές που τις συμβολίζουν άγγελοι:

το τρομερό του αγκάθι, έπαθε σηψαιμία και πέθανε. Νά ’ταν άραγε προφητικά τα λόγια του σε ένα ποίημα από τη σειρά Τα Ρόδα:

«Κριτής Μιχαήλ, Κριτής Γαβριήλ, γοργοπετά ει μπροστά του κι ακούω πυκνά καθώς το θρο της λεύκας στα φ τερ ά τους».

Στα Σονέτα στον Ορφέα που γράφτηκαν αμέσως μετά τα Ελεγεία και που θέμα τους είναι ο θάνατος; διαβάζουμε:

(Αγγ. Σικελιανός, Μήτηρ Θεού). Και στις εικόνες των Καθολικών οι άγγελοι ήρε­ μοι, καλοσυνάτοι στο πρόσωπο φορούν φτερά πυ­ κνά, όλο δύναμη κι επιβολή στους ώμους. Ο Ρίλκε δε συνδέει τον άγγελο άμεσα με το θά­ νατο, αλλά ο θάνατος είναι αδιαχώριστα δεμένος με τη ζωή μας: «Αλλά αυτό: τον θάνατο όλο το ν θάνατο, ακόμα και πριν απ' τη ζωή έτσ ι απαλά να το ν περιέχεις και χωρίς οργή είνα ι απερίγραπτο.»

Η ζωή συνεχίζεται μετά το θάνατό μας, χωρίς δι­ κή μας πρωτοβουλία παθητικά, με τη φθορά μας μόνο τη σωματική: «Βέβαια είνα ι παράξενο τη γη να μ η ν κ α τοι­ κείς πιά, μόλις μαθ ημ ένες συνήθειες πια να μ ην ασκείς, τα ρόδα κι άλλα πράγματα, μια υπόσχεση ιδια ίτερ α δική σου, να μ ην τους δίνεις τη σημασία του ανθρώπι­ νου μέλλοντος».

Κάποτε όμως βρίσκει και παρήγορα λόγια: «Μια φορά να υπάρχεις, έστω και μια φορά γήινα να υπάρχεις μοιάζει ανέκκλητο».

Τελικά όχι άγγελος με τρομερή ομορφιά, αλλά το ρόδο, το πολυαγαπημένο και πολυτραγουδισμένο αυτό λουλούδι σ.υνέτριψε τον ποιητή κι έγινε αιτία του θανάτου του. Καθώς έσκυβε να δρέψει ένα ρό­ δο για να το προσφέρει σε μια νέα, τσιμπήθηκε από

«Σε είδα τόσ ες φορές ξερό, κι ευτυχισ μένο - κάθε πέταλο κι ένα σάβανο ήτα νε - μ ες σ ' ένα κ ο υ τί που ευωδιάζει, στο πλάι ενός βόστρυχου, ή σ ε βιβλίο που μόνος του κ ανείς διαβάζει.3»

«Μην υψώνετε καμιά στήλη. Αφ ήστε το ρόδο μόνο του κάθε χ ρόνο ότα ν θέλει ν ’ ανθεί.»

Ωστόσο μια στήλη ύψωσαν στον τάφο του και πά­ νω του είναι χαραγμένα τα λόγια που ο ίδιος έγρα­ ψε και τα υπόδειξε στη διαθήκη του: «Ρόδο, ω καθαρή αντιλογία ηδονή Κανενός ύπνος να μ ην είνα ι κάτω από τόσα βλέφαρα.»

Άγγελοι και ρόδα, σύμβολα ομορφιάς. Περισσό­ τεροι άγγελοι παρά ρόδα στον Ρίλκε. Περισσότερα ρόδα παρά άγγελοι στον Yeats, παρόλο που καμιά φορά τα δυο σύμβολα αναφέρονται μαζί. Σχετικά με το ρόδο μας βεβαιώνει μάλιστα ο Yeats σ’ ένα σημείωμά του ότι δεν συμβολίζει την πνευματική ομορφιά, όπως στον Spenser και στον Shelley, αλλά ότι είναι το λουλούδι-σύμθολο της Ιρλανδίας που συμμερίζεται τον πόνο του ανθρώπου και ειδικά του κατατρεγμένου Ιρλανδικού λαού, που αιώνες τώρα μάχεται για το δικαίωμα της ύπαρξής του. Με κόκκινα ρόδα είναι κεντημένος ο γύρος της φού­ στας της Ιρλανδίας. Στον Ρίλκε το ωραίο, είτε άγγελος είτε ρόδο, εί­ ναι ένα σύμβολο με αντίκρυσμα μεταφυσικό, μια υπέρβαση, αν θέλετε. Στον Yeats το ρόδο είναι σύμβολο θυσίας. Στη συλλογή του Το Ρόδο, 1893, για πρόλογο ο Yeats έχει το πόίημα: «Το Ρόδο στο Σ ταυρό του Χρόνου » «Κόκκινο Ρόδο, περήφανο Ρόδο, θλιμμένο Ρόδο όλων των ημερών μου έλα κοντά μ ου όσο τραγουδώ τους πανάρχαιους τρ ό­ πους.»

Με την έκφραση «πανάρχαιοι τρόποι» εννοεί τις πλούσιες λαϊκές παραδόσεις ακόμα ζωντανές στα

14/χρονικα μέρη όπου ο ονειροπαρμένος ποιητής έζησε τα παιδικά του χρόνια, που επηρέασαν βαθιά την ποίη­ σή του και που ξένοιαστα τραγουδάει: Ο Βιολιστής του Ντούνι Ό τα ν παίζω το β ιο λί μου στο Ν τούνι Ο κόσμος χορ εύ ει σαν ένα κύμα της θάλασσας, Ο ξάδελφ ός μου είνα ι παπάς στο Κίλβαρνετ, Ο, αδελφός μου στο Μοκάραμπι. Εγώ ξεπέρασα το ν α δελφό και ξάδελφ ό μου: Α υ το ί διαβάζουνε βιβλία προσευχής, Εγώ διαβάζω βιβλία μ ε τραγούδια Που αγόρασα στου Ι λ ιγ γ ο το πανηγύρι.

Γρήγορη ήταν η μετάβαση του ποιητή από τη ξε­ νοιασιά στη μεγάλη, την παραγνωρισμένη και περιφρονημένη μα πλούσια παράδοση της χώρας όπου γεννήθηκε. Μυθολογώντας πάντα, έσκυβε τώρα με διαφορετική διάθεση πάνω στο θησαυρό που ήταν κληρονομιά του, που χαρακτηριστικό του γνώρισμα ήταν μια γλυκιά μελαγχολία που την εξέφραζε ο λαός της μέσα από τα τραγούδια του. Τώρα διέβλε­ πε τη φτώχια και την αθλιότητα πίσω από τη γοη­ τευτική επιφάνεια της ζωντανής παράδοσης. Κάτι άλλαξε μέσα του, άρχισαν να τον επηρεάζουν οι καταστάσεις, έτσι που, χωρίς να χάνει επαφή με την παράδοση, να γράφει ποιήματα, που διατηρώ­ ντας πάντα το βαθύ ποιητικό στοιχείο, να ζωντανεύ­ ουν τα όνειρα του λαού, για να συνειδητοποιήσει την ανεκτίμητή της ομορφιά και την κρυμμένη σο­ φία της. Κι έτσι γύρω στα τέλη του περασμένου αιώνα, μαζί με μια ομάδα Ιρλανδών διανοουμένων ξεκινά μια κίνηση που ονομάστηκε Ιρλανδική Πνευ­ ματική Αναγέννηση. Για τον αγώνα αυτό εργάστηκε αδιάκοπα και υπεύθυνα σχεδόν ώς το τέλος της ζωής του ο Yeats, γιατί πίστευε πως «στα όνειρα αρχίζει η ευθύνη». Κι εδώ πρέπει να υπογραμμιστεί η διαφορά στην ποιητική προσφορά των δύο ποιη­ τών, του Ρίλκε και του Yeats. Ο πρώτος εσωστρεφής, κινείται μέσα στον προσωπικό του κόσμο, τον πνευματικό, χωρίς πάντως η ποίησή του να αναφέρεται σε προσωπικά συμβάντα της ζωής του, αναζη­ τώντας την ψυχική του ισορροπία, την απελευθέ­ ρωση από το άγχος, με κάποιες αναλαμπές χαράς που του έδινε η καλλιέργεια του ποιητικού λόγου, της γλώσσας και της μουσικότητάς της. Πίστευε πως η ποίηση έχει μιαν αποστολή ιερή κι αφιερωνό­ ταν σ’ αυτήν αποκλειστικά, αποτραβηγμένος στη μοναξιά του, που την κουβαλούσε μαζί του στις διάφορες μετακινήσεις του από χώρα σε χώρα, αυ­ τός ο πολυταξιδευτής. Αν ήταν άγγελος κι είχε φτερά, θα επιχειρούσε να ανέβη πάνω από τη σκέ­ πη του ουρανού, όντας άνθρωπος προσπάθησε να εισδύσει κάτω απ’ την κρούστα της γης «που αθέα­ τη μέσα μας αναγεννιέται!» Παράδειγμα το ποίημα «Ορφέας, Ευρυδίκη, Ερμής», αλλά κι αυτό: «Κοίτα, ζω. Από τι; Ο ύτε τα παιδικά χρόνια, ο ύ τε το μέλλον θα λιγοστέψουν.... Υπέρμετρη ύπαρξη μου αναπηδά απ' την καρδιά.»

Αντίθετα ο Yeats, ξεμακραίνοντας από την Ευρω­ παϊκή και Ελληνο-Ρωμαϊκή παράδοση, αφοσιώνεται στον τοπικό Ιρλανδικό μύθο, χωρίς βέβαια, να λεί­ πουν κι οι αναφορές στα Ελληνορωμαϊκά. Συγκρί­ σεις της αγαπημένης του με την Αθηνά και την

Ελένη, αναφορές στην Τροία και στο Βυζάντιο. Ο μεγάλος όγκος της ποιητικής του δραστηριότητας όμως συγκεντρώνεται στην πραγμάτωση του Ονεί­ ρου του: την Αναγέννηση της Ιρλανδίας, την αξιο­ ποίηση του πλούτου της, του προικισμένου λαού της που τόσα είχε κιόλας προσφέρει στην Αγγλική λογοτεχνία. Από τα τέλη του περασμένου αιώνα ο Yeats και ο φιλικός του κύκλος διανοουμένων στράφηκαν στη μελέτη της Ιρλανδικής παράδοσης, προσπάθησαν μάλιστα να ζωντανέψουν τις τοπικές διαλέκτους, να κάνουν το λαό να συνειδητοποιήσει την ιστορική τους αξία, αλλά το σχέδιο αυτό απο­ δείχτηκε ανέφικτο. Το 1892 ιδρύθηκε ο Αγγλοϊρλανδικός Φιλολογικός Σύλλογος, το 1903 το Ιρλαν­ δικό Εθνικό Θέατρο, το 1904 το Abbey Theatre, το γνωστό πρωτοποριακό θέατρο που έγινε διάσημο όχι μόνο σε όλο τον Αγγλόφωνο κόσμο, αλλά και σ’ όλη την Ευρώπη, και στην Ελλάδα ακόμα. Κύριος οργανωτής του υπήρξε ο Yeats που πίστευε ότι το θέατρο, που έρχεται σε άμεση επαφή με Το κοινό, θα μπορούσε να βοηθήσει στα σχέδιά του για την πνευματική αναγέννηση με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο. Τουλάχιστον δέκα χρόνια της ζωής του αφιέρωσε στο Abbey Theatre ο Yeats, όχι μόνο με την πένα του, αλλά και με το ηθικό του σθένος, και με τις διοικητικές και μαχητικές του ικανότη­ τες, αντιμετωπίζοντας τεράστια προβλήματα. Οι κόποι του δεν πήγαν χαμένοι. Η ψυχή του Ιρλανδι­ κού λαού αναφτερώθηκε, ξαναζωντάνεψε η μαχητικότητά του. Ένιωσε, δηλαδή, καθαρά ο Ιρλανδικός λαός πως: «Ά λλο δ εν είνα ι παρά το δικό μας ά λικο α ίμα που μια σωστή τρ ιανταφυλλιά ν ' αναστήσει μπορεί.»

Έρχονται όμως στιγμές που ο ποιητής Yeats αδυ­ νατεί να ξεχωρίσει βαθιά μες στο υποσυνείδητό του το Ρόδο σαν σύμβολο ερωτικό, από το σύμβολο του αγώνα της Ιρλανδίας. Στο ποίημα που έχει τον τίτλο: «Ο Εραστής μιλάει για το Ρόδο βαθιά μες στην Καρδιά του» δύσκολα ξεχωρίζει κανείς αν μι­ λάει για την Ιρλανδία ή για την Maud Gonne, την γυναίκα με την «τρομερή ομορφιά» που αγάπησε και τραγούδησε με έρωτα σφοδρό, που όμως έμει­ νε ανεκπλήρωτος. Μολονότι η Maud Gonne συμμε­ ρίστηκε τα όνειρά του και αγωνίστηκε με πάθος γι’ αυτά όλη της τη ζωή, παντρεύτηκε ένα στρατιώτη, έναν αγωνιστή με το όπλο, όχι με την πένα. Ο Yeats, εκφράζοντας τον πόνο του για ό,τι άσχημο στον κόσμο, τα δύσμορφα πράγματα, τα σπασμένα, τα φθαρμένα και γερασμένα που αδικούν την εικό­ να της Ιρλανδίας (ή της Maud Gonne), που ανθεί βα­ θιά μες στην καρδιά του, λέγει: «Το αδίκημα των δύσμορφων πραγμάτων είνα ι ανιστόρητο αδίκημα, Διψώ να τα φκιάξω ξανά και σ' ένα απόμερο χλωρό λόφο να κάτσω, Με τον ουρανό, τη γη, και τα νερά ξαναφκιαγμένα σαν θήκη χρυσή Για τ ' όνειρο εκ είνη ς που ρ οδ οα νθεί μ ες στην καρδιά μου.»

Για να ξανααναστηθεί η τριανταφυλλιά, για να ξα­ νανθίσει το Ρόδο, ο ποιητής ρίχνεται στον αγώνα ολόψυχα: «Μ άθετε πως θάθελα να λογαριαστώ

χρονικα/15 Αυτάδελφος εκείνω ν που τραγούδησαν Γ ια να γλυκάνουνε της Ιρλανδίας τον πόνο, «Τη ροδοκέντητη φούστα εκείνης, που η ιστορία της αρχίζει προτού ο θεός συντάξει των αγγέλων τις στρατιές»

Το Πνευματικό Κίνημα του Yeats δεν έμεινε χω­ ρίς αποτέλεσμα. Συνεχίζεται ακόμα αλλά τώρα μό­ νο με όπλα. Από το κίνημα αναδείχτηκαν πολλά νέα ονόματα στη λογοτεχνία, για να αναφέρουμε μερι­ κά από τα πιο γνωστά: Ο John Sygne, με τα εξαιρε­ τικής ποιητικής ομορφιάς θεατρικά του έργα, ο Sean Ο Casey, ο J. Joyce. (Ο Shaw έμεινε έξω από το κίνημα γιατί τον καιρό εκείνο ήταν μέλος της σοσιαλιστικής Φαβιανής Εταιρείας). Η φυσιογνωμία του Yeats υπερέχει πάνω από όλους που πολέμη­ σαν με την πένα. Η ένοπλη ανταρσία κόστισε πολ­ λές ζωές και μεγάλη υλική καταστροφή, και ο Yeats είχε τύχεις μήπως οι στίχοι του διέγειραν το λαό. Σαν συμπέρασμα όλου αυτού του αγώνα βγαίνει η έκφραση «τρομερή ομορφιά» μέσα από ένα ποίημα λιτό και απέρριτο, αφηγηματικό, ολότελα απογυ­ μνωμένο από τα συνηθισμένα στολίδια που ποιητι­ κού λόγου, αφιερωμένο σ’ αυτούς που πήραν τα όπλα και πολέμησαν για ένα όνειρο, που έμεινε στην ιστορία σαν η Εξέγερση, το Πάσχα 1916! Μερι­ κοί από αυτούς πιάστηκαν αιχμάλωτοι και τουφεκίστηκαν από τους Άγγλους. Πάσχα 1916 Τούς απαντούσα στο γέρμα της μέρας Νά 'ρχονται μ ε ζωηρά τα πρόσωπα Από τον πάγκο ή το γραφείο ανάμεσα Από σπίτια γκρίζα, του δέκατου όγδοου αιώ­ να. Τους προσπερνούσα με ένα νεύμα της κεφ α ­ λής Ή μ ’ ευγενικά κι ασήμαντα λόγια, Κι ά λλοτε κοντοστεκόμουνα να πω Ευγενικά κι ασήμαντα λόγια, Και πριν τελειώσω θυμόμουνα να πω Μ ιαν ιστορία αστεία κανένα ανέκδοτο Για να χ αρ εί η παρέα σαν κάτσουν Γύρω απ' τη φωτιά στο σπίτι ή στη λέσχη, Ξέροντας καλά πως α υ το ί κι εγώ Ζούμε σ' ένα ν κόσμο παρδαλό. Ό λα άλλαξαν, ολότελα άλλαξαν: Μια τρομερή ομορφιά γεννιέται.

Κι αναλογίζεται ο ποιητής γυναίκες που, νέες και ωραίες, γλυκομίλητες, άλλαξαν κι αυτές μπαίνο­ ντας στον αγώνα, άλλαξαν ολότελα συζητώντας πο­ λιτικά σε ολονύχτιες συνεδριάσεις, οι απαλές φω­ νές τους γίναν τσιριχτές. Αναλογίζεται τους ά­ ντρες, ο ένας είχε δικό του σχολειό, ο άλλος ήταν δάσκαλος, μα συχνά καβαλούσε τον πήγασο, κι ό άλλος, νέος ευαίσθητος, που φαινόταν πως μια μέ­ ρα θα γινόταν διάσημος, μειλίχιος και τολμηρός στις σκέψεις του, κι ακόμα εκείνος που τον ήξερε μπεκρή και ματαιόδοξο, και τον περιφρονούσε, όμως κι αυτόν τον ονοματίζει, γιατί κι αυτός με τη σειρά του άλλαξε, ολότελα άλλαξε: Μια τρομερή ομορφιά γεννιέται. Όμοια κι η φύση αλλάζει από λεπτό σε λεπτό, η σκιά ενός σύννεφου πάνω στο ρυάκι ολοένα αλλάζει. Η μακρόχρονη θυσία μπορεί να κάνει πέτρα την καρδιά, μα ο θάνατος, μήπως ήταν μάταιος ο θάνατος; Γιατί η Αγγλία μπορεί να

κρατήσει το λόγο της. Ξέρουμε τα όνειρά τους, αρ­ κεί που ξέρουμε ότι ονειρεύτηκαν και πέθαναν... Τα γράφω όλα σε στίχο Ο MacDonach κι ο MacBride Κι ο Conolly κι ο Pearse Τώρα και στους καιρούς που θάρθουν, Οπουδήποτε το πράσινο φοριέται, Αλλαξαν, ολότερα άλλαξαν: Μια τρομερή ομορφιά γεννιέται.

(Σεπτέμβριος 1916) Ένα βόλι εχθρικό ένωσε όλους στον ίδιο θάνατο, την ίδια στιγμή, όπως τους είχε ενώσει και ένα όνειρο. Τρομερή ομορφιά το όνειρο που φέρνει το θάνατο. Σε μια περίπτωση ο Yeats πλησιάζει στην αντίλη­ ψη της τρομερής ομορφιάς μ’ εκείνη του Ρίλκε, στο ποιήμά του με τον τίτλο ΜΗΤΗΡ ΘΕΟΥ: Ο τριπλός τρόμος αγάπης, ένα άστρο πέφτει Μέσα στο κοίλωμα ενός αυτιού, Φτερά που πλαταγίζουν μες στο δώμα, Ο τρόμος ο πιο τρομερός ότι εγώ έφερνα Μέσα στη μήτρα μου τους ουρανούς. Τάχα δεν είχα νιώσει τις κοινές χαρές Που κάθε μ ια γυναίκα τις γνωρίζει: Σ τη γωνιά της εστίας, στο περιβόλι, Ή πλένοντας στη γούβα μ ες στους βράχο.υς Και ψιλοκουβεντιάζοντας ·' Τι είναι η σάρκα αυτή που κέρδισα μ ε πόνο Α υτό το πεσμένο άστρο που το γάλα μου τρέφει, Αυτή η αγάπη που κάνει το αίμα μου να παγώνει Και τα κόκκαλά μου μ ’ ένα ρίγος ραγίζει Και όρθιες να σταθούν οι τρίχες της κεφ α λής μου;

Και σε μιαν άλλη περίπτωση οι δύο ποιητές δια-

16/χρονικα λέγουν το ίδιο θέμα από την Ελληνική μυθολογία, ένα από τα ωραιότερα της «τρομερής ομορφιάς» ο μύθος της Λήδας και του Κύκνου. Το δέος που προκαλεί στη Λήδα η εμφάνιση του Δία μεταμορ­ φωμένου σε κύκνο, αποδίδεται με πολύ περισσότε­ ρη δραματικότητα στο ποιήμα του Yeats παρά του Ρίλκε. Εκεί η Λήδα είναι «ταραγμένη» όταν αντιμε­ τωπίζει τον Κύκνο που της ζητάει κάτι. Στον Yeats η εικόνα είναι σχεδόν βίαιη: Ξάφνου ένα φύσημα, τα μεγάλα φ τερ ά χ τυ ­ πούν ακόμα Πάνω από τη νέα γυναίκα που κλονίζεται.... ...Αμήχανη τη ν κρατά, στήθος πάνω στο στήθος. ...Πώς θα μπορούσαν εκ είν α τα τρομαγμένα δάχτυλα Να διώξουν τη φ τερω τή οπτασία από τα χαλαρά της σκέλη...

Και με την αναφορά στο μύθο φτάνουμε εκεί από όπου έπρεπε ίσως να είχαμε αρχίσει: την Ελλάδα. Ά πειρες οι εικόνες τρομερής ομορφιάς στον προ­ φορικό και γραπτό μας λόγο. Και πρώτα απ’ όλα η εικόνα του μεγάλου τυφλού ποιητή, του Ομήρου. Κι ύστερα η Ιλιάδα, πόσες σκηνές τρομερής ομορφιάς

μας δίνει. Κι από τις πιο τρομερές η σκηνή στο Ω, όπου ο γέρος βασιλιάς Πρίαμος πάει να ζητήσει από τον Αχιλλέα το νεκρό σώμα του γιού του, του Έκτορα: Και μπαίνει ο μ έγας Πρίαμος, το ν Αχιλλέα ζυγώνει, τα δυο του πιάνει αμέσως γόνατα, και τ ’ αντρόφονα χέρια, τα φοβερά, φιλεί, που τούχανε πολλούς υγιούς σκοτώσει,4

Κι η Αττική τραγωδία, όλη μια τρομερή ομορφιά, κι ώς τις μέρες μας δεν λείπουν στην ποίησή μας σκηνές τρομερής ομορφιάς. Ξεχωριστά συγκλονι­ στική, όμως, η τρομερή ομορφιά της μορφής του Χάρου στο δημοτικό μας τραγούδι. ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΠΛΑΚΩΤΑΡΗ Σημειώσεις 1. Προφέρεται Γέητς.

2. Ο παιδοψυχολόγος Bruno Bettelheim μας λέγει σχετικά με τα παραμύθια αυτά ότι η ομορφιά τους είναι ανέκ­ κλητα συνυφασμένη με τον τρόμο που διεγείρουν στον ήρωα από τον οποίο όμως λυτρώνεται με το αίσιο τέλος.

3. Μετάφραση Άρη Δικταίου.

4. Μετάφραση Ν. Καζάτζάκη-Ι. θ. Κακρίδη.

Το Γ' Συμπόσιο λατινικών σπουδών Έγινε στη Θεσσαλονίκη (6-8 Νοεμβρίου) το Γ' Πανελλήνιο Συμπόσιο Λατινικών Σπουδών, οργανω­ μένο από τον τομέα Κλασικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου. Τα προηγούμενα Συ­ μπόσια είχαν οργανωθεί από τα Πανεπιστήμια Ιωαννίνων και Κρήτης. Το θέμα του Συμποσίου ήταν ευρύτατο: «Ρητορι­ κή τέχνη και ρητορική διάσταση στη λατινική γραμ­ ματεία». Όμως εκτός από δύο-τρεις λόγους του Κικέρωνα, ένα λόγο του αυτοκράτορα Κλαυδίου (επι­ γραφικά μαρτυρούμενο) και τις απόψεις του Φρόντωνα για την ρητορική όπως εκτίθενται στις επι­ στολές του, Ρωμαίοι ρήτορες δεν εξετάσθηκαν. Α­ ντίθετα, πολλές ήταν οι εισηγήσεις για τον εντοπι­ σμό ρητορικών στοιχείων σε ποιητές, ιδιαίτερα των χρόνων του Αυγούστου (Βεργίλιος, Οράτιος, Προπέρτιος), αλλά και στον Κάτουλλο και στον Λουκανό. Ανακοινώσεις έγιναν επίσης για τον ιστορικό $>λώρο και για τον Βοήθιο ακόμη. Ας σημειωθεί ότι υπήρξε και ανακοίνωση για τη λατινική ρητορική στο Βυζάντιο, καθώς και για τη μελέτη της γλώσ­ σας και του ύφους των αρχαίων συγγραφέων με μι­ κροϋπολογιστή, η οποία δυστυχώς δεν ολοκληρώ­ θηκε από έλλειψη χρόνου. Ό πως ήταν φυσικό, ο Τάκιτος (με τον αποδιδόμε­ νο σ' αυτόν Dialogus de oratoribus) και ο Κοϊντιλιανός προσείλκυσαν μερικούς συνέδρους. Ελάχιστα απα­ σχόλησε το Συμπόσιο ένα άλλο είδος της ρωμαϊκής ρητορικής, οι declamationes, σε μία ανακοίνωση για τον Σενέκα τον πρεσβύτερο, ενώ οι μεταγενέστε­ ροι ρητοροδιδάσκαλοι (βλ. τη συλλογή του Κ. Halm, Rhetores Latini minores) απούσιασαν εντελώς. Μία μόνον εισήγηση κάλυψε τη σχέση ρητορικής και γραμματικής κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους.

Η ανισότητα αυτή οφείλεται και στην ευρύτητα του θέματος και στο ότι πολλοί σύνεδροι προτίμη­ σαν να προσαρμόσουν το θέμα στις ιδιαίτερες ασχολίες τους παρά να προσαρμοσθούν οι ίδιοι στο θέμα του Συμποσίου. Αυτό φαίνεται και από την πρόταση για το αντικείμενο του επομένου συνε­ δρίου («Λυρική ποίηση στη Ρώμη») που σχεδιάζεται να οργανωθεί από το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Παρασυνεδριακές εκδηλώσεις έγιναν: δεξίωση των συνέδρων από τον δήμαρχο Θεσσαλονίκης και ξενάγηση στο αρχαιολογικό μουσείο και στο χώρο των ανασκαφών της Βεργίνας. Η συμμετοχή στο Συμπόσιο κάλυψε τις τέσσερις φιλοσοφικές σχολές της χώρας και δύο Κέντρα Ερεύνης της Ακαδημίας Αθηνών. Αναλυτικά συμμε­ τείχαν: από την Ακαδημία Αθηνών: Κ. Μπουραζέλης, του Κέντρου Ερεύνης της Αρχαιότητος, και Ιω. Γ. Ταϊφάκος του Κέντρου Εκδόσεως Έργων Αρ­ χαίων Συγγραφέων. Από το Πανεπιστήμιο Αθηνών: Α. Βασιλικοπούλου, Σ. Γεωργαλά, Ε. Καραμαλέγκου, Δ. Κουτρούμπας, Γ. Τουρλίδης. Από το Πανεπιστή­ μιο Θεσσαλονίκης: Α. Βλαχονάσιου, Κ. Γρόλλιος, Ε. Κυριακίδη, Σ. Κυριακίδης, Α. Μέγας, Δ. Νικήτας, Θ. Παπαγγελής, Ν. Πετρόχειλος, Λ. Τρομάρας, Δ. Τσιτσικλή. Από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων: Μ. Πασχάλης. Από το Πανεπιστήμιο Κρήτης: I. Καμπίτσης, Κ. Κάππαρης. Παρά τα μειονεκτήματά τους ευχόμαστε τα Συ­ μπόσια αυτά να συνεχισθούν αφού ως κύρια θετική συμβολή τους πρέπει να αναγνωρισθεί η επαφή και γνωριμία των ομοτέχνων, από την οποία είναι δυνα­ τόν να προκύψουν αρκετά καλά για την πρόοδο των κλασικών σπουδών στη χώρα μας. ΙωΓΤ

Πωλ Βαλερύ Ο Πωλ Βαλερύ είναι μοντέρνος! Κι όμως πολλές φορές θάφτηκε κάτω από πομπώδη σχόλια: Η πράσινη στολή τον ακαδημαϊκού τον πήγαινε γάντι, οι ρήσεις τον είναι τόσο εύστοχες ώστε μερικές από αντές κοσμούν τα αετώματα τον Palais de Chaillot... Όσο για την ποίησή τον ορισμένοι, όπως ο Ρολάν Μπαρτ, την έκριναν εξαιρετικά ξεπερασμένη. Ο πραγματικός Βαλερύ βρίσκεται αλλού. Σπουδαίος δοκιμιογράφος, αντικομφορμιοτής σνγγραφέας, αρνήθηκε τη λογοτεχνική κληρονομιά τον 19ον αιώνα για να ασχοληθεί με τη νομιμότητα και το μέλλον της γραφής. Η νπερκλασική γλώσσα τον κρύβει ένα σαρωτικό μηχανισμό αποσταθεροποίησης. Ο Φιλίπ Σολλέρ δεν έπεσε έξω όταν τη δεκαετία τον ’60 χρησιμοποίησε ως σήμα στο περιοδικό τον τον τίτλο τον Βαλερύ Tel Quel.

18/αφιερωμα

Μπερνάρ Ντελβάιγ

Χρονολογώ Πωλ Βαλερύ (1871-1945) «Γεννήθηκα σ’ ένα μάλλον ασήμα­ ντο λιμάνι εγκατεστημένο στο βά­ θος ενός κόλπου, στους πρόποδες ενός λόφου, η βραχώδης μάζα του οποίου ξεχωρίζει απ’ την ακτή... ο λόφος υψώνεται ανάμεσα στη θά­ λασσα και σ’ ένα έλος πολύ μεγάλο στο οποίο αρχίζει ή τελειώνει το κανάλι του Νότου. Το λιμάνι στο οποίο δεσπόζει ο λόφος σχηματίζε­ ται από όρμους και κανάλια τα οποία διασφαλίζουν την επικοινω­ νία ανάμεσα στο έλος και στη θά­ λασσα. Αυτή είναι η τοποθεσία απ’ όπου κατάγομαι για την οποία θα διατυπώσω την άδολη σκέψη ότι γεννήθηκα σ’ έναν απ’ τους τόπους που θα ’θελα να ’χα γεννηθεί». (Εμπνεύσεις απ' τη Μεσόγειο)

1871 Γεννιέται στις 30 Οκτώβρη, στις 6 το βράδυ στη Σετ (στην οδό Γραντ Ρυ 65) απ’ τον Αμπρουάζ-Πωλ-Τουσαίν-Ζυλ Βαλερύ, δεύτερο γιό του Μπαρτελεμύ Βαλερύ, τελωνειακού, κορσικής καταγωγής και απ’ την Μαριάν-Φρανσουάζ-Αλεξαντρίν Γκρασσί, απόγονο μιας οικογένειας ευγενών της Βόρειας Ιτα­ λίας στην οποία ανήκει ο δούκας του Μιλάνου Γκαλλέας Βισκόντι. Το παιδί βαπτίστηκε στην εκκλησία του Σεν Αουί.

1872 Αναφέρεται ότι η πρώτη λέξη που πρόφερε ο Πωλ Βαλερύ ήταν η λέξη «clef» (δηλ. κλειδί).

1873 Ο Πωλ Βαλερύ παραλίγο να πνιγεί πέφτοντας στην δεξαμενή του δημόσιου κήπου της Σετ.

αψιερωμα/19

1876 Ο Πωλ Βαλερύ μπαίνει στην ενδέκατη τάξη στους Freres Dominicains (δηλ. στο σχολείο του τάγματος των Δομινικανών).

1878 Πηγαίνει στο Λονδίνο συνοδευόμενος απ’ τους γονείς του για να επισκεφτεί τη θεία του Πωλίν ντε Ρεν. Τον Οκτώβρη μπαί­ νει στην Ενατη στο Κολλέγιο της Σετ, σήμερα Κολλέγιο Πωλ Βαλερύ. Εκεί θα μείνει μέχρι την αναχώρηση της οικογένειας του για το Μονπελιέ στα 1884.

1882 Κατασκευή στο Παρίσι στο δρόμο Βιλζύστ 40, του ξενοδοχείου της Μπερτ Μοριζό και του συζύγου της Ευγένιου Μανέ, αδελ­ φού του Εδουάρδου, όπου ο Βαλερύ θα μείνει στον τρίτο όρο­ φο απ’ τον Ιούλιο του 1902 μέχρι το θάνατό του.

1883 Πρώτη Κοινωνία στην εκκλησία Σαιν Λουί της Σετ, τον Απρί­ λη. Το Σεπτέμβρη, διακοπές στη Γένοβα στο σπίτι της θείας του Καμπέλα (Cabella). Η Γένοβα θα σημαίνει πάντα για τον Βαλερύ έναν τόπο ξεχωριστό.

1884-1886 Γενάρης: Γράφει τους πρώτους του στίχους σ’ ένα τετράδιο ντυμένο με μαύρο βαμβακερό βελούδο. Εγκαταλείπει την προετοιμασία για τη Σχολή του Ναυτικού στην οποία τον ωθούσε η αγάπη του για τη θάλασσα. Οι γονείς του αφήνουν τη Σετ για να εγκατασταθούν στο Μονπελιέ στην οδό Εκόλ ντε Ντρουά. Μπαίνει στην τρίτη στο Λύκειο της πόλης. Ποικίλα διαβάσματα: Ουγκώ, Γκωτιέ, Μπωντλαίρ αλλά επίσης το Λεξι­ κό της Αρχιτεκτονικής του Βιολέ-λε-Ντυκ (Viollet-le-Duc) και τη «Γραμματική» του Ό ου εν Τζόουνς. Συνάντηση με τους Γκυστάβ Φουρμάν, μελλοντικό γερουσιαστή του Βαρ, με τον οποίο θα έχει αλληλογραφία μέχρι το 1933 και ο οποίος αποτελεί το μοναδικό έμπιστο πρόσωπο μέχρι να συναντήσει τον Πιέρ Λουί, το Μάη του 1890. Πρώτες ακουαρέλλες, πρώτοι πίνακες συχνά χρησιμοποιώντας κάποιο μοντέλο. Το Φλεβάρη 1886 η οικογένεια Βαλερύ εγκαθίσταται στην οδό Ουρμπαίν V στο νούμερο 3. Φιλία με τον Πιέρ Φελίν που τον μυεί στα ανώτερα Μαθηματικά.

«Δεν μου μένει άλλη εικόνα απ’ αυτή την πρώτη επαφή, με την Αγ­ γλία παρά μια εντύπωση υπερβολι­ κού δέους που δοκίμασα στο Μου­ σείο Τυσσώ». «Αυτό το κολλέγιο είχε ασύγκρι­ τη γοητεία. Οι αυλές έβλεπαν στην πόλη και στη θάλασσα. Μια μέρα από ψηλά απ’ αυτές τις αυλές απ’ το ανάλογο σημείο είδαμε να ση­ κώνεται ένας τεράστιος καπνός πράγματι πολύ πιο πυκνός και σε μεγαλύτερη έκταση απ’ τους συνη­ θισμένους καπνούς των ταχυδρομι­ κών ατμόπλοιων και των φορτηγών που σύχναζαν στο λιμάνι». (Εμπνεύσεις απ’ τη Μεσόγειο) «Ο Γκουστάβ Φουρμάν, ο πιο παλιός μου φίλος..., πολύ σημαντι­ κός για μένα ανάμεσα στα 87 και 92, έμπιστος εκείνης της εποχής».

«Ξανακατέβαινα τρέχοντας προς ένα παλιό σπίτι της οδού Υρμπαίν V. Εκεί ξανάβρισκα τα είδωλά μου και τον εαυτό μου. Στό βάθος ενός μικρού κήπου μισοκαμένου και μισομουχλιασμένου βρισκόταν το κα­ ταφύγιό μου και η ψυχή μου. Πέρ­ ναγα σχεδόν όλη τη μέρα δου­ λεύοντας και ξαναδουλεύοντας στίχους».

1887 Μάρτης: Θάνατος του πατέρα του. Ο Ζυλ Βαλερύ ορίζεται πα­ ρεπίτροπος του αδελφού του Πωλ που στις 28 Ιούλη πέρασε το πρώτο μέρος των εξετάσεων για το Bac (Απολυτήριο Λυκείου) έχοντας ως θέμα έκθεσης στα Γαλλικά «Η ποιητική τέχνη του Μπουαλώ». Διακοπές στη Γένοβα, περίπατος στη Ριβιέρα, μπάνια στο Νερβί. Γράφει πολλά σονέτα και ακούει για πρώτη φορά το πρελούδιο του Λοενγκρέν.

1888-1890 Ο Βαλερύ πέρασε και στο δεύτερο μέρος των εξετάσεων για το Απολυτήριο Λυκείου (Bac). Το Νοέμβρη γράφεται στη Νομι-

Στο στρατό το 1889

20/αφιερωμα κή. Το έτος 1889 θα είναι ιδιαίτερα γόνιμο για την ποίηση. Το πρώτο δημοσιευμένο ποίημα είναι το Ό νειρο (Reve) στο τεύ­ χος του Απρίλη της «Ναυτικής Επιθεώρησης» της Μασσαλίας. Τον Οκτώβρη δημοσιεύεται η «Γέμιση του Φεγγαριού» (Eleva­ tion de la lune) στο «Ελεύθερη αλληλογραφία» του Καρλ Μποές. Διαβάζει τα: Ο πειρασμός του Αγίου Αντωνίου (La Tentation de Saint Antoine) και το «Αντιστρόφως», που αποτε­ λεί τη «Βίβλο» του, το προσφιλές του βιβλίο, καθώς επίσης Ερέδια (Heredia), Λεκόντ ντε Λιλ και Στιούαρτ Μέριλ (Stuart Merril). Εθελοντική κατάταξη στο στρατό, στο Μονπελιέ, στο 122ο σύνταγμα πεζικού.

1890 20 Μάη: Μετά από ένα συμπόσιο που δόθηκε στο Παλαβάς-λεΦλο (Palavas-les-Flots) για τον εορτασμό της έκτης εκατονταε­ τηρίδας του Πανεπιστημίου του Μονπελιέ συναντά τον Πιέρ Λουί, 22 Σεπτέμβρη. Ο Λουί στέλνει στο Βαλερύ σε χειρόγρα­ φο 30 στίχους της «Ηρωδιάδας» («Herodiade»).

20 Οκτώβρη: Απάντηση του Μαλαρμέ στον οποίο είχε στείλει ο Βαλερύ δυο ποιήματα: «Ο νεαρός ιερωμένος» και «Το γλυκό ψυχορράγημα». Το Νοέμβρη, ο Βαλερύ στέλνει στον Πιέρ Λουί το: «Ο Νάρκισος μιλά». Δεκέμβρης: Ο Αντρέ Ζιντ περνά μερικές μέρες στο Μονπελιέ στο σπίτι του θείου του Σαρλ Ζιντ. Μετά από έκκληση του Λουί, ο Ζιντ.επισκέπτεται τον Βαλερύ. Πρόκειται για την αρχή μιας φιλίας που δεν θα διακοπεί παρά με το θάνατο του τελευ­ ταίου, 55 χρόνια αργότερα. Ο Βαλερύ αφιερώνει στον Ζιντ το ποίημα «Το αγαπημένο δάσος» (Le bois amical), «κάποια έν­ δειξη φιλίας». Α πό δω και πέρα ο Βαλερύ υπογράφει Paul Ambroise Valery.

«Έφτασα στον Φλωμπέρ και στον Μπωντλαίρ και τότε ανακά­ λυψα το στυλ, την αψηρημένη τέ­ χνη της γραφής. Μετά ο Ουισμάνς, ο μοναδικός μυθιστοριογράφος, μ’ έκανε να ανακαλύψω τους συγγρα­ φείς της παρακμής τον Βερλαίν, τον Μαλαρμέ και τους Γκονκούρ. Βλέπετε πως δεν πέρασα απ’ τον Βινιύ ούτε απ’ τον Συλλύ Προυντόν. Είμαι «πλησίον». Τελευταία ήρθε το πάθος για τα θρησκευτικά ζητήματα υπερενισχυμένο απ’ τη στρατιωτική θητεία».

• (Στον Πιέρ Λουίς, 22 Ιούνη 1800)

«Έστριβε με τα λεπτά και θηλυ­ κά χέρια του, τσιγάρα που τα άνα­ βε ζωηρά, μόλις συγκρατημένα ανάμεσα στα λεπτά του δάκτυλα. Ρουφούσε βαθιά τον καπνό και λι­ κνιζόταν στην πολυθρόνα του· κα­ θισμένος διπλοπόδι κουνιόταν νευ­ ρικά. Κουβεντιάζαμε. Τα γκρίζα του μάτια πέταγαν ψυχρές σπίθες». (Ανάμνηση του Ουισμάνς)

«Στην ηλικία την αρκετά τρυφε­ ρή ακόμα των 20 χρόνων και στο κρίσιμο σημείο μιας παράξενης και βαθιάς πνευματικής μεταστροφής

1891 Μάρτης: Δημοσίευση του «Ο Νάρκισσος μιλά», στην «Conque» («Κόγχη») επιθεώρηση ιδρυθείσα απ’ τον Πιέρ Λουί. Το παρά­ δοξο της αρχιτεκτονικής δημοσιεύτηκε στο «Ερημητήριο».

30 Ιούλη: Ο Βαλερύ μπήκε στο δεύτερο έτος της Νομικής.

19 Σεπτέμβρη: Αναχώρηση με τη μητέρα του για το Παρίσι. Μένουν στο ξενοδοχείο Ενρί VI, στο δρόμο Γκαίυ Λυσάκ. Ο Βαλερύ επισκέπτεται τον Ουισμάνς στο γραφείο του στο υπουργείο εσωτερικών, στ> ν> ντε Σωσσαί, στο γραφείο γε­ Γράμμα στον Πιερ Λουί. νικής ασφάλειας. Οκτώβρης: Πρώτη επίσκεψη στον Μαλαρμέ συνοδευόμενος απ’ δέχτηκα το σοκ του έργου του Μα­ τον Πιέρ Λουί. λαρμέ. Γνώρισα την έκπληξη, το 24 Οκτώβρη: Επιστροφή στο Μονπελιέ. εσώτερο στιγμιαίο τράνταγμα και το θάμπωμα και τη ρήξη των δε­ σμών μου με τα είδωλα αυτής της ηλικίας».

1892 Γενάρης: Το «Αγαπημένο Δάσος» δημοσιεύεται στην «Κόγχη».

5 Φλεβάρη: Ο Βαλερύ δίνει στο Δημαρχείο του Μονπελιέ μια διάλεξη για τον Βιλιέ ντε λ’ Ιλ Αντάμ. Μάης: Χρησιμοποιώντας ψευδώνυμο δημοσιεύει την μετάφρα­ ση του ενός σονέτου του Δάντη. Ιούλης: τέλος του τρίτου έτους της Νομικής. Σοβαρή συναισθη­ ματική κρίση.

14 Σεπτέμβρη: αναχώρηση για τη Γένοβα όπου θα μείνει μέχρι

(Γράμμα για τον Μαλαρμέ στον Ζαν Ροναγιέρ)

«Νύχτα φρικιαστική - την πέρα­ σα στο κρεββάτι μου- παντού θύελ­ λα - το δωμάτιό μου να φωτίζεται σε κάθε αστραπή. Και όλη μου η μοίρα παιζόταν μέσα στο μυαλό μου. Είμαι ενώπιος-ενωπίω». (Προσωπικές σημειώσεις)

αφιερωμα/21 το Νοέμβρη. Κατά τη διάρκεια αυτού του καλοκαιριού το πά­ θος του Βαλερύ για την Κυρία Ρ. (Madame de R.) (που χρονο­ λογούνταν απ’ το 1889) και η αισθηματική τροπή που πήρε η φιλία τού Γκυστάβ Φουρμάν για τον ίδιο, τού επιβάλλουν κατά κάποιο τρόπο να επιληφθεί της κατάστασης. Η απόφασή του να εγκαταλείψει την ποίηση θα είναι «οριστική» μετά τη νύχτα της τετάρτης προς πέμπτη Οκτώβρη. Σε λίγο θα ξεφορτωθεί τα περισσότερα απ’ τα βιβλία του συμπεριλαμβανομένου και του Μπωντλαίρ.

26 Νοέμβρη: Ο Πωλ Βαλερύ και η μητέρα του εγκαθίστανται στο Παρίσι όπου ο αδελφός του ετοιμάζει την εργασία του για να γίνει υφηγητής στη Νομική.

«Η ανοησία δεν είναι προσόν μου. Είδα πολλά άτομα, επισκέφτηκα κάποια έθνη. Πήρα μέρος σε διάφορες επιχειρήσεις που μ’ άφη­ σαν αδιάφορο. Γνώρισα γυναίκες. Έτρωγα κάθε μέρα. Ξαναβλέπω τώρα καμιά εκατοστή πρόσωπα, δύο ή τρία μεγάλα θεάματα και ίσως το υλικό είκοσι βιβλίων. Δεν κράτησα ούτε το καλύτερο ούτε το χειρότερο απ’ αυτά τα πράγματα: έμεινε ό,τι μπορούσε να μείνει. ("Μια βραδιά με τον Κύριο Τεστ")

1893 Ο Βαλερύ πάει συχνά στα κονσέρτα Λαμουρέ. Δεν υπάρχει πια ούτε η παραμικρή σκέψη για ενασχόληση με τη λογοτεχνία. Τα λιγοστά διαβάσματά του τον οδηγούν προς τα μαθηματικά, ιδιαίτερα στον Μάξγουελ και στον Λόρδο Κέλβιν. 23 Οκτώβρη: Επιστροφή στο Μονπελιέ. Νοέμβρης: Ο Βαλερύ γνωρίζει τον Ευγένιο Ρουάρ, φίλο του Ζιντ.

1894 3 Μάρτη: Ο Βαλερύ φεύγει για το Παρίσι και εγκαθίσταται σ’ ένα μικρό δωμάτιο της οδού Γκαίη Λυσάκ, στολισμένο μόνο με την αναπαραγωγή του σκελετού του Λιζιέ Ρισιέ και ενός μαυ­ ροπίνακα όπου εξασκείται στις μαθηματικές εξισώσεις. Τον επισκέφτονται ο Ζιντ, ο Πιέρ Λουί, ο Ενρί ντε Ρενιέ, αλλά συναντιώνται συχνότερα στο σαλόνι του Ερέδια ή στην τραπε­ ζαρία του Μαλαρμέ στην οδό ντε Ρομ (de Rome).

18 Μάρτη: Ο Λεόν Μπλουμ (Leon Blum) του ζητά μι σ κ οιο τη δημοσίευση ένα ανέκδοτο σονέτο. Του προτείνουν μια θέση στο αρμένικο κολλέγιο της Κωνσταντινούπολης και τη γραμμα­ τεία της Επιθεώρησης του Παρισιού (Revue de Paris): κανένα απ’ αυτά τα σχέδια δεν πραγματοποιείται.

6 Ιούνη: αναχώρηση για το Λονδίνο. Τον Αύγουστο στο Μον­ πελιέ ο Βαλερύ αρχίζει να γράφει το «Μια βραδιά με τον Κύ­ ριο Τεστ» και την «Εισαγωγή στο Λεονάρντο ντα Βίντσι» (L’ introduction a la methode de Leonard de Vinci) που του παραγγέλει η Ζυλιέτ Αντάμ. Στο Παρίσι ο Βαλερύ κάνει μια ζωή πολύ ταχτική ξυπνώντας α π’ τα χαράματα. Α π’ αυτή την εποχή χρονολογείται το πρώτο γνωστό Τετράδιο απ’ τα διακόσια πε­ νήντα επτά Τετράδια (Cahiers) που θα δημοσιευτούν μετά το θάνατό του.

Ακουαρέλλα του Βαλερύ

«Οι κατακτητές χάθηκαν στα νε­ ρά μας τα κίτρινα. Οι ξένες στρα­ τιές πνίγονται στη ροή της γενιάς μας ή συντρίβονται ενάντια στους προγόνους μας. Οι μεγαλύτερες πτώσεις των υπαρξιακών μας πο­ ταμών και η αυξανόμενη κάθοδος των πατέρων μας τους παρασύ­ ρουν. (Το Γιαλού)

1895 Απρίλης: Ακολουθώντας τις συμβουλές του Ουισμάν, ο Βαλε­ ρύ παίρνει μέρος και πετυχαίνει στο διαγωνισμό του υπουργεί­ ου Πολέμου για τη θέση του συντάκτη. Εντούτοις θεωρείται «πνεύμα απόλυτα σκοτεινό, κοινότυπο, παρακμιακό». Αλλά 5 χρόνια αργότερα οι ανώτεροι θα σημειώσουν σχετικά: «Μπορεί και πρέπει να γίνει υποδιευθυντής». Τον Αύγουστο η «Νέα Επιθεώρηση» δημοσιεύει την «Εισαγωγή στο Λεονάρντο ντα Βίντσι». Σεπτέμβρης-Οκτώβρης: Ταξίδι στην Ιταλία. Ο Βαλερύ δουλεύ­ ει πάνω σε μια μελέτη εμπνευσμένη από την σινογιαπωνέζικη

Σχέδιο τον Βαλερύ για την εικονογρά­ φηση του «Μια βραδιά με το κύριο Τεστ».

22/αφιερωμα διένεξη, «Το Γιαλού» (Le Yalou) που δε θα δημοσιευτεί παρά ο 1928.

L896 ") Η·

Ί /.νάζει στον Marcel Schwob και κάνει στο σπίτι

• · I ' «μ Γουάρ την γνωριμία του Ντεγκά που θ’ αρνηθεί την

αη ιερωοη τού «Μια βραδιά με τον Κύριο Τεστ».

30 Μάρτη: Αναχώρηση για Λονδίνο όπου ο Βαλερύ είναι επι­ φορτισμένος με μια δουλειά εξαιρετικά μυστική για την υπηρε­ σία τύπου της Chartered Company. Κατ’ απάντηση του William Ernest Henley γράφει την «Γερμανική Κατάκτηση» που θα γί­ νει «Μια μεθοδική κατάκτηση» («Une conquete methodique»). Απρίλης: Ο Βαλερύ τελειώνει στο Μονπελιέ το «Η βραδιά με τον Κύριο Τεστ» του οποίου ο Ζιντ θα διορθώσει τα κείμενα και θα δημοσιευτεί στον «Κένταυρο»του Οκτώβρη. Παρευρίσκεται στην πρώτη παράσταση του Βασιλιά Υμπύ.

«Ο Ντεγκά ήταν αρεστός ή προκαλούσε δυσαρέσκεια. Είχε αλλά και προσποιόταν το χειρότερο χα­ ρακτήρα του κόσμου με μέρες γοη­ τευτικές που δεν ήταν δυνατό να προβλέψεις. Το διασκέδαζε λοι­ πόν. Θελγόταν από μια ανάμιξη, της φάρσας, της οικειότητας όπου έκανε να εισχωρήσουν ζωγράφοι των ατελιέ του άλλοτε και δεν ξέρω ποιο στοιχείο ακόμα προερχόμενο απ’ τη Νάπολη». ("Ντεγκά, Χορός, Σχέδιο")

1897 Η «Γερμανική Κατάκτηση» δημοσιεύεται στην «Νέα Επιθεώρη­ ση».

30 Μάρτη: Ο Μαλαρμέ δίνει στον Βαλερύ το «Η ζαριά» διορ­ θωμένο απ’ τον ίδιο με το χέρι. Μάης: Ο Βαλερύ μπαίνει στο Υπουργείο του Πολέμου στη διεύθυνση του πυροβολικού. Δίνεται όλο και περισσότερο στα Μαθηματικά φτάνοντας μέχρι να γράψει στον Ζιντ ότι μελετά «Τα Μαθηματικά του Λόγου» (La Mathematique de la Parole).

1898 Μάρτης: Δημοσίευση στο «Μερκύρ ντε Φρανς» του Ντυρτάλ μελέτη για μερικά έργα του Ουισμάνς. Επιχειρεί να γράψει ένα «ξεχωριστό μύθο» που το τιτλοφορεί «Αγάθη» («Agathe). Μάης: Μουσική βραδιά στο σπίτι της Πωλ και της Ζανί Γκομπιγιάρ στην οδό Βιλζύστ.

14 Ιούλη: Ο Βαλερύ, επισκέφτεται για τελευταία φορά τον Μα­ λαρμέ στη Βαλβέν. Στις 11 Σεπτέμβρη, στην κηδεία του Μα­ λαρμέ, ο Βαλερύ αρθρώνει μερικές λέξεις και αναλύεται σε δά­ κρυα. Δεκέμβρης: Ο Ντεγκά παρουσιάζει τον Βαλερύ στις δεσποινί­ δες Γκομπιγιάρ.

1899-1916 Ιούλης 1899: Διαμονή στη Βαλβέν με τη συντροφιά των δεσποι­ νίδων Γκομπιγιάρ. Διαβάζει Νίτσε. Δεκέμβρης: Ο Βαλερύ εγκαθίσταται στην οδό Μπον. Φλεβάρης 1900: Αρραβώνες του Πωλ Βαλερύ και της Ζανί Γκομπιγιάρ.

31 Μάη: Γάμοι στην Σαιν-Ονορέ ντ’ Εϋλό. Ο Ζιντ είναι μάρτυ­ ρας στο Δημαρχείο, ο Λουί στην εκκλησία. Γαμήλιο ταξίδι στο Βέλγιο και Ολλανδία. Ιούλης: Ο Βαλερύ γίνεται ιδιαίτερος γραμματέας του Εδουάρδου Λεμπέη διοικητή του Πρακτορείου Havas. Οκτώβρης: Εγκατάσταση στη Λεωφόρο Β. Ουγκώ 57. Ποιήμα­ τα του Βαλερύ δημοσιεύονται στην ανθολογία στο «Mercure de France». Γεύμα στο σπίτι του Πιέρ Λουί με τον Ντεμπυσύ. Διαβάζει ο Ενρί Πουανκαρέ.

28 Απρίλη 1902: Ο Βαλερύ παρακολουθεί την πρεμιέρα του «Πηλέας και Μελισάνθη».

Ο Π. Β. κρατάει το χέρι της αρραβωνια­ στικιάς του Ζανί Γκομπιγιάρ.-'

«Νομίζω πραγματικά ότι είμαι ο πρώτος άνθρωπος που είδε αυτό το καταπληκτικό έργο. Στις 30 Μάρτη 1897 δίνοντάς μου τα διορθωμένα γραπτά του κειμένου που όφειλε να δημοσιεύσει το “Κοσμόπολις” , μου λέει μ’ ένα θαυμαστό χαμόγελο, ση­ μάδι της πιο απόλυτης περηφάνειας που δημιουργεί στον άνθρω­ πο η συνείδηση του κόσμου. Δεν βρίσκετε ότι αποτελεί μια πράξη παραφροσύνης;». («Η ζαριά», γράμμα στο διευθυντή των Περιθωρίων)

Με την κόρη του Αγάθη.

αφιερωμα/23 Ιούλης: Εγκατάσταση στην οδό ντε Βιλζυστ 40, σήμερα Πωλ Βαλερύ.

14 Αυγούστου 1903: Γέννηση του Κλωντ. Ιούλης 1904: Διαβάζει το χειρόγραφο Igitur. Σεπτέμβρης: Διαμονή στην Κυβερβίλ, στο σπίτι του Ζιντ.

7 Μάρτη 1906: Γέννηση της Αγάθης (Agathe). Ανακαλύπτει τις χαρές της ποδηλασίας. Πρώτη έκδοση εκτός εμπορίου του Κυ­ ρίου Τεστ.

26 Μάρτη 1908: Ο Βαλερύ δέχεται την επίσκεψη του Ραβέλ. Σεπτέμβρης: Πηγαίνει στον· Κλωντ Μονέ στη Ζιβερνί. Ταξινο­ μεί τα χαρτιά του #αι βρίσκει υλικό ενός τόμου. Δεκέμβρης 1909: Δημοσίευση στη «Νέα Γαλλική Επιθεώρηση» ενός κειμένου με τον τίτλο «Μελέτες» που ασχολείται με τον ύπνο και το όνειρο. Ιούλης 1910: Ο Βαλερύ παρακολουθεί τις πρώτες παραστάσεις των ρώσικων μπαλέτων. Στην οδό ντ’ Ατέν (d’Athenes).cno σα­ λόνι των Γκοντέμπσκυ συναντά τον Κοκτώ, τον Οντιλόν Ρεντόν, τον Βουιγιάρ, τον Μανουέλ ντε Φάλια. Τον Αύγουστο ξα ναβρίσκει τη μητέρα του στη Γένοβα. Α πό αυτό το έτος χρονο­ λογείται το Τετράδιο Β 1910 που θα ενσωματώσει στον πρώτο τόμο του Tel Quel μερικά χρόνια αργότερα.

1911: Ο Βαλερύ γράφει στον Αλμπέρ Τιμπωντέ που ετοιμάζε­ ται να εκδώσει την «Ποίηση του Στεφάν Μαλαρμέ» στα γράμ­ ματα σχετικά με τον πατρικό υπέρτατο φίλο. Τον Ιούλη ο Ζιντ του υποδεικνύει να συγκεντρώσει κάποια κείμενά του σε πεζό λόγο.

15 Ιούλη 1912: Ο Βαλερύ συναντά τον Γκαστόν Γκαλιμάρ με σκοπό να ετοιμάσει την έκδοση «Poesies», ποιημάτων του Μα­ λαρμέ που θα εκδοθεί την επόμενη χρονιά. Μάης: Συνάντηση με τον Αλέξη Λεζέ. Επιμονή του Ζιντ για να συγκεντρώσει ο Βαλερύ σε τόμο με σκοπό την έκδοση ένα μέ­ ρος από τα κείμενά του. Διακοπές στην Γκρανβίλ. Πρώτο σχε­ δίασμα του «Νεαρή Μοίρα».

«Πήγαμε στην εξοχή. Ο «επιτη­ δευμένος»» ποιητής μάζευε τα πιο «ταπεινά» λουλούδια. Μαζέψαμε μια αγκαλιά μυρτιές και παπαρού­ νες. Ο αέρας έκαιγε· το απόλυτο μεγαλείο· η σιωπή γεμάτη ιλίγγους και ανταλλαγές. Ο θάνατος αδύνα­ τος ή αδιάφορος. Όλα εξαιρετικά ωραία και φλέγόμενα ή ναρκωμέ­ να· και οι εικόνες της γης τρεμόπαιζαν». (Τελευταία επίσκεψη στον Μαλαρμέ)

«Διασκέδαζα εκεί κάτω να βλέ­ πω απ’ το παράθυρό μου τους πε­ ραστικούς να καλπάζουν στο φρεσκοστρωμένο χιόνι, τους κουκου­ λωμένους με βαριά ρούχα ναυτι­ κούς να κάνουν μανούβρες στο μαυρόασπρο νερό, να μετακινούν με μια απίστευτη επιδεξιότητα τις μεγάλες και βαριές μαούνες τους». («Η επιστροφή απ' την Ολλανδία»)

1913 2 Απρίλη: Παρευρίσκεται στα εγκαίνια του Θεάτρου των Ηλυσίων Πεδίων σ’ ένα κονσέρτο, υπό τη διεύθυνση του Φωρέ, των Ιντύ και Ντεμπυσύ. Παρακολουθεί επίσης την πρεμιέρα της «Στέψης της Ανοίξεως». Διακοπές στη Βρετάνη.

7 Μάρτη 1914: Ο Βαλερύ δέχεται την επίσκεψη του 18χρονου Αντρέ Μπρετόν που έρχεται να αφιερώσει ένα σονέτο δημο­ σιευμένο στη «Φάλαγγα» (La Phalange). Ιούλης: Πηγαίνοντας στα Ανατολικά Πυρηναία περνάει απ’ το Μονπελιέ και τη Σετ απ’ όπου παινεύει στον Ζιντ την ομορφιά των ροδοδαφνών και των κυπαρισσιών του νεκροταφείου. Η κήρυξη του πολέμου του δίνει το αίσθημα της αχρηστίας. Οκτώβρης: Γυρισμός στο Παρίσι.

1915: Ο Βαλερύ «γυαλίζει και ξαναχρυσώνει» τα παλιά του ποιήματα. Τον Αύγουστο δημοσιεύει την «Γερμανική Κατάκτηση» στον «Μερκούρ ντε Φρανς». Δε θα στρατευθεί λόγω της ηλικίας του.

1916: Στις 17 Ιούλη γεννιέται ο Φρανσουά. Ο Βαλερύ δουλεύει «Τη Νεαρή Μοίρα» της οποίας ακόμα δεν είχε καθορίσει τον τίτλο: Psyche? (Ψυχή) ή lies (Νησιά);

1917 22

Γενάρη: Ο Βαλερύ διαβάζει στον Πιέρ Λουί το ποίημα του

Με τα παιδιά του.

«Υπάρχουν στίχοι που βρίσκου­ με. Τους άλλους τους κατασκευά­ ζουμε». (Τετράδιο Β 1910)

«Για μεγάλο διάστημα ο Βαλερύ ήταν για μένα το μεγάλο αίνιγμα. Απ’ αυτόν γνώριζα σχεδόν απέξω το «Μια βραδιά με τον Κ. Τεστ» που είχε βγει το 1896, τη χρονιά της γέννησής μου. Για μένα ο Βα­ λερύ είχε προσεγγίσει εκεί την ανώτατη διατύπωση: ένα ον δημιουργημένο απ’ τον ίδιο (απ’ όσο μπορώ να υποθέσω) πήρε πραγμα­ τικά ζωή και ήρθε να με συναντή­ σει. Με τη συναναστροφή του Βα­ λερύ είναι αναμφίβολο πως αποκό­ μισα σε επίπεδο διανοητικό μια κάποια γεύση του επικίνδυνου». (Α. Μπρετόν, Συνεντεύξεις)

24/αψιερωμα οποίου ο Φαργκ θα διορθώσει τα κείμενα και το οποίο θα εκδοθεί στις 28 Απρίλη απ’ τον εκδοτικό οίκο Γκαλιμάρ. Την επομένη, ο Φαργκ δίνει μια διάλεξη σχετικά μ’ αυτό στο σπίτι του Αρτύρ Φονταίν. Η επιτυχία του ποιήματος ήταν άμεση και ο Βαλερύ γίνεται δεκτός σ’ όλα τα παρισινά σαλόνια, ανάμεσά τους κι αυτό της κυρίας Miihlfeld, στην οδό Ζωρζ Βιλ, που συγκεντρώνει πολιτικούς, διπλωμάτες και διάφορες διασημότητες.

28 Ιούνη: Εκτενές άρθρο του Πωλ Σουνταίη στο «Ο Χρόνος» («Le temps»). Ιούλης-Αύγουστος: Διαμονή στο σπίτι των Ζιντ στην Κυβερβίλ 15 Οκτώβρη: Ο «Μερκύρ ντε Φρανς» δημοσιεύει το «Αυγή». («Aurore»).

«Το μάτι του, ωραιότατο μπλε καθαρό, σαν το χρώμα της θάλασ­ σας στ’ ανοιχτά». (Α. Μπρετόν)

«Στον Αντρέ Ζιντ. Εδώ και αρ­ κετά χρόνια είχα αφήσει την τέχνη των στίχων· προσπαθώντας ακόμα να υποταχτώ πραγματοποίησα αυ­ τή την άσκηση που στην αφιερώ­ νω». (Αφιέρωση στη «Ζωντανή Μοίρα»)

1918-1925 Μάρτης 1918: Βομβαρδισμός του Παρισιού. Ιούνης: Συνοδεύει τον Εδουάρδο Λεμπέη στη Μάγχη. Γράφει το: «Ο Πλάτανος» (Le Platane). Διαμονή στη Βρετάνη. Επι­ στροφή στο Παρίσι τον Οκτώβρη.

20 Φλεβάρη 1911: Πρώτη ακρόαση στο σπίτι των Γκοντέμπσκυ του «Σωκράτη του Σατί». Απαγγέλλει ο Ζιντ.

16 Μάρτη: «Η πυθία» (La Pythie) δημοσιεύεται στα «Νέα Γρα­ πτά». Ο Μπρετόν και ο Σουπώ ζητούν τη συμβουλή του Βαλε­ ρύ για την επιλογή τρυ τίτλου μιας επιθεώρησης. Το πρώτο τεύχος της δημοσιεύει το «La cantique des colonnes» (Η ωδή των κιόνων). Στις 12 Απρίλη: διάλεξη του Φαργκ για τον Βα­ λερύ στο βιβλιοπωλείο της Αντριέν Μονιέ. Συνάντηση με την Ά ν ν α ντε Νοάιγ. «Έχετε μάτια γαλάζια σαν του λαμπερού βούγλωσσου», του είπε. Έκδοση απ’ τον οίκο Γκαλιμάρ των έργων: «Μια βραδιά με τον Κύριο Τεστ» και «Εισαγωγή στον Λεονάρντο Ντα Βίντσι».

1 Ιούνη 1920: Η «Νέα Γαλλική Επιθεώρηση» δημοσιεύει το «Παραθαλάσσιο Νεκροταφείο». Ιούλης: Έκδοση των «Ωδών» (Odes) απ’ τον οίκο Γκαλιμάρ.

31 Αυγούστου: Έκδοση του «Παραθαλάσσιου Νεκροταφείου» απ’ τους Εμίλ Πωλ (Emile-Paul). Δεκέμβρης: Δημοσίευση του «Συλλογή παλιών ποιημάτων» στους «Φίλους των βιβλίων» της Αντριέν Μονιέ.

4 Μάρτη 1921: Ο Βαλερύ τελειώνει τον «Ευπάλινο» (Eupaline) που θα δημοσιευτεί στην επιθεώρηση «Αρχιτεκτονικές» (Architectives) και θα προκαλέσει τον θαυμασμό του Ρίλκε.

18 Μάη: Τιμητική βραδιά στης Αντριέν Μονιέ.

6 Ιούλη: Η «Νέα Γαλλική Επιθεώρηση» δημοσιεύει το «Πρώτο σχεδίασμα ενός φιδιού». Διακοπές στη Βρετάνη.

15 Σεπτέμβρη: Ο Βαλερύ είναι μάρτυρας στο γάμο του Αντρέ Μπρετόν.

10 Φλεβάρη 1922: Έκδοση του «Φιδιού» (Serpent) 14 Φλεβάρη: Θάνατος του Εδουάρδου Ντάμπεη πράγμα που κάνει τον Βαλερύ «να χάσει τα νερά του». Μάης: Δημοσίευση ενός αφιερώματος στον Πωλ Βαλερύ στο Ντιβάν.

25 Ιούνη: Πρωτοδημοσιεύονται: «Τά θέλγητρα». Διακοπές στη Μπλονβίλ στους Μπασιάνο. Οκτώβρης: Ταξίδι στο Λονδίνο για την τοποθέτηση μιας πλά­ κας με τα ονόματά τους στο σπίτι που κατοικούσαν ο Βερλαίν και ο Ρεμπώ. Ο Βαλερύ περνάει μια μέρα στους Κόνραντ (Konrad).

Το 1920, ανάγνωση τον «Η Νεαρή Μοί­ ρα».

«Το σκοτάδι (της Νεκρής Μοί­ ρας) μ’ έκανε να δω φως. Ούτε η μια ούτε η άλλη δεν ήταν προϊόν της θέλησής μου. Αλλά αυτό δε θα γινόταν χωρίς την παρότρυνση και το θέλγητρο να γίνω ένα με τον κό­ σμο». (Τον καιρό του Μαρσέλ Προυστ, στις Απόψεις)

«Εμείς οι άλλοι πολιτισμοί γνω­ ρίζουμε τώρα πως είμαστε θνητοί». (Η κρίση του Πνεύματος, πρώτο γράμμα)

«Ένα ολόκληρο πρόγραμμα μας έκανε να παρατηρήσουμε ο Βαλε­ ρύ. Αυτόν τον τίτλο τον διαλέξαμε χωρίς ενθουσιασμό, ενθυμούμενοι πως μας τον είχε προτείνει ο συγ­ γραφέας του: «Μια όραδιά με τον Κ. Τεστ». (Τα πρώτα βήματα της «Λογοτεχνίας»)

αφιερωμα/25 Νοέμβρης: Διαλέξεις στην Ελβετία όπου στη Νεσατέλ μαθαίνει το θάνατο του Προυστ.

3 Γενάρη 1923: Ο Βαλερΰ επισκέπτεται τον Ανατόλ Φρανς. Διαλέξεις στο Βέλγιο.

8 Απρίλη: Έκδοση του «Ευπάλινος». Ιούνης: Ά ρθρο του Τιμπωντέ στην «Επιθεώρηση του Παρι­ σιού». Διακοπές στην Οβέρνη. Οκτώβρης: Ά ρθ ρο για τον Μαλαρμέ στα «Λογοτεχνικά Νέα». Διαλέξεις στο Λονδίνο. Συναντά τον Στρατάρχη Ζοφρ στου Μπονί ντε Καστελάν. Γενάρης 1924: Έκδοση των «Αποσπασμάτων σχετικά με τον Μαλαρμέ». Η πριγκίπισσα Μπασιάνο ιδρύει την επιθεώρηση «Συναναστροφή» που διευθύνουν ο Βαλερύ, ο Φαργκ και ο Λαρμπώ. Απρίλης: Συναντά τον Ρίλκε στο Μυζό και τον ντ’ Ανούντσιο στο Μιλάνο. Συνεντεύξεις με τον Μουσολίνι, τον Μπερξόν. Ιούνης: Έκδοση του πρώτου τόμου τον Βαριετέ (Varietd). Ό λη τη χρονιά διάφορες διαλέξεις: στο Μονπελιέ, στο Μόντε Κάρλο, στις Βρυξέλλες, στο Μιλάνο, στη Ρώμη, στην Τουλόν, στη Μαδρίτη, στη Βαρκελώνη.

12 Οκτώβρη: Θάνατος του Ανατόλ Φρανς, τον διαδέχεται ως πρόεδρος του Πεν Κλαμπ (Pen-club) και θέτει υποψηφιότητα στη Γαλλική Ακαδημία στην έδρα του Οσονβίλ.

1925: Διαμονή στη χερσόνησο του Ζιέν στο σπίτι της Κόμησας ντε Μπεάγκ.

4 Ιούνη: Θάνατος του Πιέρ Λουί με τον οποίο ο Βαλερύ είχε ψυχρανθεί εδώ και πολλά χρόνια. Κρουαζιέρα στη Μεσόγειο με τη μοίρα του στόλου στο σκάφος του τεθωρακισμένου «Προβένς». Ιούλης: Έκδοση του: «Η ψυχή και ο χορός». Αρχές Σεπτέμβρη: Επίσκεψη στον Κλωντ Μονέ.

12 Νοέμβρη: Ακολουθώντας τη συμβουλή του στρατάρχη Foch, ο Βαλερύ αιφνιδιάζει τους πάντες και παρουσιάζεται για τη θέση του Ανατόλ Φρανς, στην οποία εκλέγεται μια βδομάδα αργότερα. Δεκέμβρης: Διαλέξεις στην Ολλανδία.

«Μπορεί στα ποιήματά μου να προσπαθώ (έχοντας μισοσυνειδητοποιήσει αυτή τη φιλοδοξία) το να μην είμαι εξαντλήσιμος με το πρώτο. Αυτό δεν γίνεται χωρίς προβλήματα. Αλλά προτιμάω να με διαβάζει κάποιος πολλές φορές απ’ το να με διαβάζουν πολλοί μια και μόνο φορά».

1926

«Καλέ μου Αντρέα, γράψανε για μένα καλώς ή κακώς τριάντα ή πε­ νήντα φορές περισσότερες λέξεις απ’ αυτές·(που εγώ ο ίδιος χάραξα σ’ όλη μου τη ζωή. Χάνομαι σ’ όλα αυτά τα «Εγώ» που μου κατα-

Απρίλης: Η επιθεώρηση «Το καπιτώλιο» αφιερώνει στον Βαλε­ ρύ ένα σημαντικό τιμητικό τεύχος. Διακοπές στην όχθη της λί­ μνης Λεμάν και επίσκεψη του Ρίλκε. Διαλέξεις στη Βιέννη, Πράγα και Βερολίνο παρουσία του Αϊνστάιν. Το «Παραθα­ λάσσιο Νεκροταφείο» εκδίδεται εικονογραφημένο απ’ τον ίδιο. Κατάλογος των εκδόσεων του Βαλερύ κατά τη διάρκεια της χρονιάς 1926. «Προλεγόμενα σε μια έκθεση pastels», Ζαν ντε λα Φονταίν, «Ανάλεκτα», «Πρόλογος σε μια επιλογή ποιημά­ των του Αντρέ Λεμπέη», «Για τις περσικές επιστολές», «Πραγ­ ματεία σχετικά με την απαγγελία των στίχων», «Πρόλογος στον Λυσιέν Λε Βεν», «Τέσσερις Επιστολές με θέμα τον Νίτσε», «15 γράμματα στον Πιέρ Λουί», «Μικρή συλλογή τυχάρπαστων λό­ γων», «Η επιστροφή απ’ την Ολλανδία», «Κάποιος παλιός στί­ χος», «Η περίπτωση Λωτρεαμόν», «Ανάμνηση του Ρενέ Μποϋλέσβ», «Θεία Μπερτ», «Σημείωση σχετική με το βιβλίο και το χειρόγραφο», «Στίχος και πεζό».

1927 18

Μάη: Θάνατος της μητέρας του.

(Στον Πωλ Σοννταίη, 16 Οκτώβρη 1921)

«Τα «Θέλγητρα»... διχάζουν τους αναγνώστες τους. Γνωρίζουμε ότι μερικοί δεν το καταλαβαίνουν καθόλου. Ενώ για άλλους είναι αυ­ τονόητο και το κρίνουν ανιαρό εξαιτίας της απλοϊκότητας αυτού που αποκαλύπτουν μόλις ξεπερ­ νούν το μάταιο φραστικό περίβλη­ μα. Ορισμένοι πάλι το υποστηρί­ ζουν θερμά». (Σχόλιο πάνω στα *θέλγητρα»)

Στην όχθη της λίμνης Λεμάν.

Με τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε, το 1926. Ο Βαλερύ ποζάρει για τον γλύπτη Αντρέ Βαλ.έτ.

26/αφιερωμα 23 Ιούνη: Ο Βαλερύ γίνεται δεκτός στην Γαλλική Ακαδημία από τον Γκαμπριέλ Ανοτώ. Δεν ανάφερε ούτε μια φορά στον πανηγυρικό που εκφώνησε το όνομα του προκατόχου του. Εί­ ναι για να πάρει εκδίκηση για τον Μαλαρμέ του οποίου ο Ανατόλ Φρανς αρνήθηκε να δεχτεί «Τ’ απόγευμα των ζώων της περιοχής», το 1874 στο σύγχρονο Πάρνασσό; Αύγουστος: Σύντομη διαμονή στους «Βενεδικτίνους του Σολέσμ». Οκτώβρης: Λονδίνο, Οξφόρδη, Καίμπριτζ.

25 Νοέμβρη: Διάλεξη στο πανεπιστήμιο του Ανάλ.

1928 21 Γενάρη: Συνάντηση του Τεϊάρ ντε Σαρντέν.

24 Φλεβάρη: Μάθημα στη Σορβόνη του Γκυστάβ Κοέν σχετικό με το «Παραθαλάσσιο Νεκροταφείο». Ιούλης: Ο Βαλερύ προεδρεύει στη Γενεύη στην συνεδρία της Ένωσης Διανοουμένων που είναι αφιερωμένη στη μετάφραση. Σεπτέμβρης: Διακοπές στη χώρα των βάσκων και επίσκεψη του Φρανσις Τζαίημς.

1929 Αύγουστος: Κρουαζιέρα στη Μεσόγειο με τη συντροφιά της κόμησας ντε Μπιάνγκ. Σεπτέμβρης: Έκδοση των «Θελγήτρων» σχολιασμένη απ’ τον Αλαίν. Νοέμβρης: Ο Βαλερύ φέρνει τον Αϊνστάιν στο δωμάτιο που βρίσκεται ο Μπερξόν στην κλινική της οδού Πιτσίνι, όπου η Κυρία Βαλερύ έρχεται για να υποστεί η ίδια μια εγχείριση. Δεκέμβρης: Δημοσίευση του Βαριετέ II.

1930 Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων ο Βαλερύ πολλαπλασιά­ ζει τις συζητήσεις με τους ανθρώπους της επιστήμης, τους υψη­ λά ιστάμενους στρατιωτικούς, τους μαθηματικούς, τους φιλο­ λόγους.

22 Απρίλη: Συνάντηση με τον Ραμπιντρανάτ Ταγκόρ. Διαμονή στη Γκρας και επίσκεψη στον Ουέλς. Στη Γενεύη προτείνουν στον Βαλερύ να διευθύνει το Ινστιτούτο της Ένωσης Διανοου­ μένων. Έκδοση του «Θάλασσες, στόλοι, θαλασσινοί» και «Τα αποσιωπούμενα».

1931 4 Γενάρη: Εκφώνηση λόγου με την ευκαιρία των 160 χρόνων απ’ τα Κονσέρτα Λαμουρέ.

22 Γενάρη: Υποδοχή του Στρατάρχη Πεταίν στη Γαλλική Ακα­ δημία, ο Βαλερύ βγάζει λόγο εκ μέρους της Ακαδημίας. Διάλε­ ξη για τον Κορό στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Μάρτης: Γεύμα στο Elysee με τον Βασιλιά των Βέλγων. Δημο­ σίευση του: «Συγγράμματα για την Τέχνη». Διαλέξεις στην Σκανδιναυία.

23 Ιούνη: Πρώτη παρουσίαση του «Amphion» στην Ό περα, μουσική του Χόνεγγερ. Ο Βαλερύ ανακηρύσσεται επίτιμος διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Δημοσιεύονται οι «Ματιές στο σύγχρονο κόσμο ».

8 Σεπτέμβρη: Ο Πεταίν προσφέρει στον Βαλερύ το δικό του παοάσημο της Λεγεώνας της τιμής.

σκεύασαν και που μου μοιάζουν κατά το δυνατό. Όταν θέλω να εξηγήσω στον εαυτό μου όλο αυτό το θόρυβο που γίνεται γύρω απ’ το όνομά μου (που από δω και στο εξής μου προκαλεί την αίσθηση ενός ξένου ονόματος) βρίσκω τρεις κατηγορίες αιτιών - εκ των οποίων η πρώτη και πιο αποφασιστική δεν είναι άλλη απ’ τη μεγάλη φτώχια του καιρού μας ως προς τις πνευ­ ματικές αξίες. Απ’ την άλλη ωφε­ λήθηκα από μια μακρόχρονη απο­ χή απ’ τα Γράμματα κατά την οποία είδα από αρκετά μακριά τό­ σους νεοτερισμούς και τόσα άρμα­ τα καρναβαλιού να παρελαύνουν, να ζητωκραυγάζουν, να χάνονται ή και να επανεμφανίζονται. Ο αγνός παρατηρητής θα μπορούσε να βρει αρκετές λεπτές αιτίες. Και τελικά κάτι πολύ σημαντικό για μένα και μια πραγματική μου περηφάνεια: Στους φίλους μου σχεδόν χρωστώ αυτό μου είμαι. Πιστέψαν σε μένα ό,τι εγώ δεν πίστευα για τον εαυτό μου. Αλλά προς στιγμή - δε με βλέπεις πια. Είναι γιατί ούτε εγώ ο ίδιος δε βλέ­ πω πια τον εαυτό μου. Σηκώνομαι μεταξύ 5 και 6. Βρίσκω ένα μπερ­ δεμένο σωρό υποχρεώσεων, ανόη­ των υποσχέσεων, απαιτήσεων και δυσκολεύομαι χωρίς να μπορώ να απαλλαγώ απ’ αυτές τις δουλειές ρουτίνας και ανάγκης. Στις 8 ο κα­ ταραμένος ταχυδρόμος. Αλληλο­ γραφία υπουργού αλλά χωρίς γρα­ φείο, χωρίς γραμματείς. Αν έχω αρχίσει να παθιάζομαι κάπως με τη δουλειά μου, αυτός ο καταιγι­ σμός από γράμματα ζαλίζει και πολτοποιεί το μυαλό μου. Στις 10 αρχίζουν οι επισκέψεις. Μέχρι τη 1 πρέπει να δέχομαι και να μιλώ, μι­ λώ, μιλώ. Απ’ την ώρα του γεύμα­ τος είμαι κιόλας πτώμα. Και πετά­ γομαι από εκδότη σε εκδότη, από βιβλιοθήκη σε βιβλιοθήκη κλπ. Αυ­ τή η κούρσα με «αποτελειώνει» και λίγο μ’ ενδιαφέρει να βρεθώ με κό­ σμο. Το βράδυ δεν είμαι πια ικα­ νός παρά μόνο γι’ αυτό. (Στον Αντρέ Ζιντ, Μάης 1927, γράμμα που δεν στάλθηκε ποτέ)

«Δεν ξέρουμε ποτέ με ποιον κοι­ μόμαστε». («Τα αποσιωπούμενα»)

«Σας δηλώνω ότι δεν σας αφήνω. Ένας άντρας μόνος αποτελεί πά­ ντοτε κακή συντροφιά για τον εαυ­ τό του». («Η έμμονη ιδέα»)

αφιερωμα/27

1932 30 Απρίλη: Ο Βαλερύ εκφωνεί στη Σορβόνη τον «Λόγο προς τιμή του Γκαίτε». Μάης: Διαλέξεις στη Βιέννη και στη Ζυρίχη.

13 Ιούλη: Ο Βαλερύ προεδρεύει στην απονομή των βραβείων του Ζανσόν ντε Σαγιύ. Νοέμβρης: Διάλεξη στις Βρυξέλλες. Δημοσίευση του «Έμμονη ιδέα».

«Η «αρρώστια του έρωτα». Το να αγαπάς παθιασμένα κάποιον σημαίνει να ’χεις προσδώσει στην εικόνα του τη δύναμη τοξικής ου­ σίας. Αλλά αυτή η τοξική ουσία εί­ ναι ένα δηλητήριο ζωντανό που με-

1933 Μάρτης: Διαλέξεις για τον Γκαίτε στη Μασσαλία και το Σαν Ρέμο. Ταξίδια στη Μαδρίτη, Βαρκελώνη, Γένοβα, Φλωρεντία, όπου ο Βαλερύ επισκέφτεται τον Μπερενσόν. Διαλέξεις στη Νάπολη και στη Ρώμη, συνέντευξη με τον Μουσολίνι.

21 Ιούλη: Ο Βαλερύ ονομάζεται διευθυντής στο Μεσογειακό Πανεπιστημιακό Κέντρο στη Νίκαια.

1935 «Αυτό που έκανε ο Βαλερύ θα ’πρεπε να ’ταν τολμηρό», δηλώ­ νει ο Μπερξόν.

25 Γενάρη: «Ο Βαλερύ παρευρίσκεται στις Βρυξέλλες στην ανάγνωση απ’ τον ίδιο τον Κλωντέλ της «Αγίας Ιωάννας στην πυρά». Απρίλης: Ο Βαλερύ προεδρεύει στη Νίκαια στην 5η συνεδρία­ ση της επιτροπής Γραμμάτων και Τεχνών της Κοινωνίας των Εθνών.

17 Μάη: Ο Βαλερύ προτείνει στην Ακαδημία έναν ορισμό του στίχου: «Συνέχεια ενός ορισμένου αριθμού συλλαβών».

21 Ιούνη: Ο Βαλερύ ονομάζεται μέλος της Ακαδημίας Επιστη­ μών της Λισσαβώνας.

13 Ιούλη: Προεδρεύει στην απονομή των βραβείων του Κολλεγίου της Σετ. Σεπτέμβρης: Διαμονή στη Ζυρίχη. Νοέμβρης: Ο Βαλερύ ονομάζεται πρόεδρος της επιτροπής της Ένωσης διανοουμένων για την Παγκόσμια έκθεση του 1937. Του ζητάνε 4 επιγραφές για τα αετώματα του Παλαί ντε Σαγιώ.

1936 Εκδόσεις του Βαριετέ III και του «Ντεγκά, Χορός, Σχέδιο». Διαλέξεις στην Αφρική και στις 28 Μάη στη Λιέγη επί τη ευ­ καιρία της Έκθεσης του Συμβολισμού. Ιούνης: Ταξίδι στη Βουδαπέστη.

12 Ιούλη: Διάλεξη στο Καζινό ντε Βιού. Οκτώβρης: Ταξίδι στην Πολωνία και στη Βαυαρία.

15 Νοέμβρη: Διάλεξη στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου. Δεκέμβρης: Ο Βαλερύ βρίσκεται στη Νίκαια.

1937 12 Γενάρη: Διάλεξη για τον Βιγιόν στο Πανεπιστήμιο Ανάλ. Μάρτης-Απρίλης: Ο Βαλερύ δίνει ένα σύνολο διαλέξεων στην Ιταλία.

4 Μάη: Εκλέγεται επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Κοΐμπρα.

19 Οκτώβρη: Ο Βαλερύ παίρνει την έδρα της ποιητικής στο

Με μια μαχριά ποόιά έτοιμος να ζωγρα-

ταβάλλεται και πολλαπλασιάζεται στις περιοχές που «είναι» όπου η πρωτόγονη ευαισθησία και η πα­ ράξενη ενέργεια τις οποίες διαθέτει είναι απρόσιτες, ανέκφραστες - η καθαρή πραγματικότητα. Εκεί φορτίζονται και εκφορτίζονται οι δυνατότητές μας της ηδονής και του πόνου.

28/αφιερωμα Κολλέγιο της Γαλλίας. Έκδοση τού «Ο άνθρωπος και το κοχύλι».

10 Δεκέμβρη: Εναρκτήριο μάθημα στο Κολλέγιο της Γαλλίας. Παρευρίσκεται ο Ζιντ. Ο κόσμος συνωστίζεται έξω απ’ την πόρτα. Δεκέμβρης: Παραμονή στη Ζυρίχη.

1938 23 Γενάρη: Συζήτηση με τους Ζολιό-Κιουρί στο Κολλέγιο της Γαλλίας.

29 Μάρτη: Θάνατος του αδελφού του Ζυλ που ενταφιάζεται στο Μονπελιέ. Αύγουστος: Διακοπές στης Κόμησας ντε Μπιάγκ. Ο Βαλερύ γράφει την «Καντάτα του Νάρκισσου» 17 Οκτώβρη: Ο Βαλερύ προεδρεύει στην εναρκτήρια σύσκεψη του Συνεδρίου χειρουργικής στην Ιατρική Σχολή του Παρισιού και εκφωνεί ένα «Λόγο προς τους χειρουργούς». Νοέμβρης: Δημοσίευση του Βαριετέ IV.

Καμιά αμφιβολία, καμιά αμφι­ σβήτηση σ’ αυτό το σημείο. Είναι απροσπέλαστη στις αιτίες που δεν είναι παρά λόγος, στο προφανές που δεν είναι παρά ψυχρό φως. Ακόμα κι η συνείδηση, και μάλιστα η συγκεκριμένη συνείδηση του μη­ χανισμού αυτού του κακού δεν μπορεί να κάνει τίποτα ενάντιά του... Το αντίθετο». («Το κράμα»)

«Αυτό το βράδυ νιώθω απόλυτα τη μοναξιά, τη μαυρίλα, τη θλίψη. Αυτό το συναίσθημα γέμισε ξαφνι­ κά την ψυχή μου κατά τις 8 η ώρα όπως απότομα πιάνει ομίχλη στη θάλασσα». (Τετράδια, Εγώ, 29.7.35)

1939 7 Γενάρη: Λόγος στη Σορβόνη με την ευκαιρία των εκατό χρό­ νων της φωτογραφίας.

14 Γενάρη: Μάθημα στο Κολλέγιο της Γαλλίας για τον Ένγκαρ Πόε. Ο Βαλερύ ονομάζεται επίτιμος πρόεδρος του SACEM. Ιούνης-Αύγουστος: Ταξίδι αναψυχής στο Νότο και στη Βουρ­ γουνδία. Μετά την κήρυξη του πολέμου ο Βαλερύ εγκαθίστα­ ται στο σπίτι των Ρουάρ στο Μεσνίλ, στο Σεν-ε-Ουάζ συνα­ ντά συχνά τον Στραβίνσκι που κατοικεί στο διπλανό σπίτι της Νάντια Μπουλανζέ. Έκδοση του «Κράματος».

1940 6 Γενάρη: Μάθημα στο Κολλέγιο της Γαλλίας για τον Πατέρα Κυπριανό (Pere Cyprien.)

26 Απρίλη: Ο Βαλερύ ονομάζεται μέλος της Ακαδημίας των επιστημών της Ουγγαρίας. Απρίλης-Μάης: Ανάρρωση στο Μαλμαιζόν. Το Μάη, ο Βαλερύ εγκαθίσταται στο Ντινάρ, με την οικογένειά του. Οι Γερμανοί φτάνουν εκεί στις 22 Ιούνη. Τον Ιούλη ο Βαλερύ θα γράψει 2 πράξεις τού «Ο δικός μου Φάουστ» που θα διαβάσει στις 11 Νοέμβρη στο σπίτι των Βαλερύ Ραντό.

21 Σεπτέμβρη: Ο Βαλερύ επιστρέφει στο Παρίσι.

8 Νοέμβρη: Μάθημα στο Κολλέγιο της Γαλλίας για τη γραμμα­ τική.

1941 6 Γενάρη: Ο Βαλερύ συνοδεύει τη σωρό του Μπερξόν.

9 Γενάρη: Ο Βαλερύ εκφωνεί στην Ακαδημία τον επικήδειο του Φιλοσόφου. Αυτός ο λόγος έχει μικρή απήχηση στη Γαλ­ λία, αλλά το κείμενο περνάει κρυφά στο εξωτερικό όπου στην Αγγλία θεωρείται ένα κείμενο θαρραλέο και αντιστασιακό. Στη Μπογκοτά, ο Λουί Ζουβέ το διαβάζει σε μια αίθουσα από όρθιους ακροατές.

4 Μάρτη: Η κυβέρνηση του Βισύ παύει τον Βαλερύ απ’ τα καθήκοντά του στο Μεσογειακό Πανεπιστημιακό κέντρο της Νί­ καιας. Μάης: Έκδοση του Tel Quel.

30 Αυγούστου: Ο Βαλερύ αρρωσταίνει στον Πύργο Μονροζιέ,

Μια από τις τέσσερις επιγραφές στο αέ­ τωμα τον Palais de Chaillot, στο Παρίσι.

«Αυτό το κοχυλάκι που κρατώ και το στριφογυρίζω στα δάκτυλά μου και το οποίο μου δίνει ένα συνδυασμό των απλών θεμάτων του ελικοειδούς και σπειροειδούς μού προκαλεί εκείνη την έκπληξη και προσοχή που έχει ως αποτέλε­ σμα: παρατηρήσεις και αποσαφη­ νίσεις τελείως εξωτερικές, ερωτή­ σεις αφελείς, συγκρίσεις «ποιητι­ κές» και ανόητες «θεωρίες» πάνω στο στάδιο της γέννησης. Και νιώ­ θω το πνεύμα μου να προαισθάνε­ ται αμυδρά όλο τον έμφυτο θησαυ­ ρό των απαντήσεων που διαγρά­ φονται μέσα μου μπροστά σ’ ένα πράγμα που με κάνει να σταματή­ σω και να θέσω ερωτήματα...». (Ο άνθρωπος και το κοχνλι)

αφιερωμα/29 του Ρομπέρ ντε Μπιλλί, στο Αβεϋρόν. Δεκέμβρης: Παραδίδει δύο μαθήματα στο Κολλέγιο της Γαλ­ λίας.

1942 Γενάρης: Διαλέξεις στο Βέλγιο.

20 Απρίλη: Ο Βαλερύ συνοδεύει τον Ζιντ στη Μασσαλία στο πλοίο που πρέπει να μεταφέρει τον τελευταίο στη Τύνιδα. Μάης: Διαλέξεις στο Μονπελιέ, τη Σετ και Ροντέζ. Ιούλης: Οι Γερμανοί αρνούνται να του εξασφαλίσουν χαρτική ύλη για την έκδοση του «Κακές σκέψεις και άλλα». Πρόσχημα: «Γιατί δεν γράφεις για τις καλές;» Ο Βαλερύ παίρνει μέρος στις δραστηριότητες της εθνικής επιτροπής συγγραφέων. Οκτώβρης: Ταξίδι αναψυχής στο Μονροζιέ.

1944 Έκδοση Βαριετέ V. 19 Μάη: Μάθημα στο Κολλέγιο της Γαλλίας για το ρυθμό.

1 Αυγούστου: Ανάγνωση του («Mon Faust») στο σπίτι του Ζαν ■ Βουαλιέ.

25 Αυγούστου: Α π’ το παράθυρό του ο Βαλερύ βλέπει να περ- | νούν στη Λεωφόρο Ουγκώ τα απελευθερωτικά άρματα.

26 Αυγούστου: Α π’ τα μπαλκόνια του Φιγκαρό, παρακολουθεί την παρέλαση της Απελευθέρωσης η οποία με το στρατηγό Ντε Γκωλ επικεφαλής ανεβαίνει την Champs-Elysees.

27 Οκτώβρη: Επίσημη πρώτη στην Κομεντί Φρανσαίζ παρου­ σία του Ντε Γκωλ.

29 Νοέμβρη: Διάλεξη στο νοσοκομείο Μπισά για την φυσιολο­ γία.

10 Δεκέμβρη: Ο Βαλερύ εκφωνεί στο μεγάλο αμφιθέατρο στη Σορβόνη το «Λόγο για τρν Βολταίρο».

«Πολύ υψηλή, πολύ αγνή, πολύ ανώτερη φυσιογνωμία σκεπτόμενου ανθρώπου και ίσως είναι ένας απ’ τους τελευταίους ανθρώπους που θα ’χουν σκεφτεί αποκλειστι­ κά, βαθιά και ανώτερα σε μια επο­ χή που ο κόσμος σκέφτεται και συλλογάται όλο και λιγότερο, όπου ο πολιτισμός μοιάζει μέρα με τη μέ­ ρα να περιορίζεται σε αναμνήσεις και ίχνη που κρατάμε απ’ τον πο­ λύμορφο πλούτο του και απ’ την ελεύθερη και άφθονη πνευματική παραγωγή, ενώ η μιζέρια, τα άγχη, ο κάθε είδους εξαναγκασμός κα­ ταρρακώνει ή αποθαρρύνει τις πνευματικές ενασχολήσεις, ο Μπερξόν φαίνεται ήδη να ανήκει σε μια παλιά γενιά, και το όνομα του, το τελευταίο μεγάλο όνομα στην ιστορία της ευρωπαϊκής δια­ νόησης». (Λόγος για τον Μπερξόν)

1945 19 Γενάρη: Ο Βαλερύ κάνει το μάθημά του στο Κολλέγιο της Γαλλίας. Χιονίζει.

1 Μάρτη: Αρχίζει και πάλι τα καθήκοντά του ως διευθυντής του Πανεπιστημιακού κέντρου στη Νίκαια.

9 Μάρτη: Ο Βαλερύ διαβάζει τον «Ά γγελο», στον Πέτρο του Μονακό.

31 Μάη: Ο Βαλερύ πέφτει στο κρεβάτι για να μην ξανασηκωθεί πια.

20 Ιούλη: Ο Βαλερύ πεθαίνει στις 9 το πρωί. Ο στρατηγός ντε Γκωλ διατάζει κηδεία «δημοσία δαπάνη».

24 Ιούλη: Ακολουθία στην εκκλησία Saint Honore d’ Eylau. Έπειτα το φέρετρο μεταφέρεται σ’ ένα κενοτάφιο ανάμεσα στις δύο πτέρυγες του Παλαί ντε Σαγιώ. Το πλήθος παρελαύνει όλη τη νύχτα. Ο Αντρέ Ζιντ είναι παρών.

25 Ιούλη: Τελετή και στρατιωτικός λόγος παρουσία του Ντε Γκωλ.

27 Ιούλη: Ο Πωλ Βαλερύ θάβεται στο παραθαλάσσιο νεκροτα­ φείο στη Σετ. Μετάφραση: Μαρία Παγουλάτου Σημείωση της μεταφράστριας: Η μετάφραση στα ελληνικά των τίτλων των έργων του Βαλερύ - εκτός απ’ αυτούς που έχουν ήδη αποδοθεί και παρατίθενται σ’ αυτό το τεύχος του «Διαβάζω» στη σχετική βιβλιογραφία - ας θεωρηθεί μια πρώτη προσέγγιση.

«Μερικές φορές που μπόρεσα να τον δω ακόμα η αποτυπωμένη οδύ­ νη στα χαρακτηριστικά του τον έκανε σχεδόν αγνώριστο. Κατά τη διάρκεια της πρότελευταίας μας συνάντησης με κράτησε για ώρα στο προσκεφάλι του σφίγγοντας το ένα χέρι μου με τα δικά του σαν να περίμενε απ’ αυτή την επαφή μια μυστική μετάγγιση. Έκανε προ­ σπάθεια για να μου μιλήσει και γω προσπαθούσα να τον καταλάβω σκυμμένος πάνω του αλλά δυστυ­ χώς δεν μπορούσα παρά μόνο να ξεχωρίσω κάποια λόγια συγκεχυμέ­ να. Και όμως διατηρούσε την πνευ­ ματική του ετοιμότητα και λίγες μέρες νωρίτερα αντλούσε ακόμα κάποια ευχαρίστηση ή έστω κά­ ποια ανακούφιση απ’ την ανάγνω­ ση». (Λντρέ Ζιντ: Πωλ Βαλερύ)

30/αφιερωμα

Πορτραίτο σύνθεση πολλών απόψεων

Ε.Μ. Κιοράν, Εντμέ ντε λα Ροσφουκώ, Αλαίν Κριστόφ Ρεστρά, Ρενέ Τζανκ

Ρολάν Μπαρχ1 ΤΤαρόλο που δεν μ’ αρέσει να παρεμβάλλω βιογραφικά στοιχεία, όταν μου μιλούν για τον Βαλερύ, δεν μπορώ να ξεχάσω πως αυτός ο άν­ θρωπος σημάδεψε κατά κάποιον τρόπο την εφη­ βεία μου. Για λόγους προσωπικούς, καταρχήν, αφού η μητέρα της μητέρας μου τον γνώριζε κα­ λά, σπίτι της τον πρωτοείδα, και για ένα χρόνο παρακολούθησα τις παραδόσεις του στο Κολλέγιο της Γαλλίας. Ή μουν τότε 15 χρόνων και πρέπει να το πω αν και σήμερα αυτό μοιάζει μάλλον ανομολόγητο - αγαπούσα πολύ την ποίη­ ση του. Πάει να πει προσπαθούσα να την ανα­ παράγω, να κάνω και γω το ίδιο. Στη συνέχεια ακολούθησα, συμμερίστηκα την προοδευτική άποψη της εποχής, ότι δηλαδή αυ­ τή η ποίηση που γνώρισε μεγάλη δόξα στα χρό­ νια μεταξύ 1920-1930 είναι πια εντελώς ξεπερα­ σμένη. Δεν έχει πια κανένα κύρος ιστορικής, ζωντανής αλήθειας στη συνείδηση όσων ασχο­ λούνται σήμερα με το γράψιμο. Πρόκειται τελι­ κά για μια ποίηση που μοιάζει ίσως το ίδιο ανα­ χρονιστική με κείνη του Ντε Αιλ ή του Ζαν Μπατίστ Ρουσώ. Δημιουργήθηκε ένα chasse-croise* γιατί θεωρώ ότι ο Βαλερύ δοκιμιογράφος είναι κάποιος πολύ μεγάλος που διατηρεί το μεγαλείο του.

Είναι αυτό το είδος της χωλότητας - η ελληνική λέξη για το «Boitement» είναι scandalos, δηλαδή σκάνδαλο - είναι αυτό το είδος του σκανδάλου που κάνει σήμερα θεμιτό να επανεξετάσουμε το κεφάλαιο Βαλερύ. Ξαναδιάβασα με θαυμασμό τον «Κύριο Τεστ» και κατάλαβα πως πρόκειται στ’ αλήθεια για μια εμπειρία που δεν έχει τίποτα το ψυχολογικό - με την αρχική σημασία του όρου - θα ’πρεπε να πε­ ράσουμε από έναν κρίκο της αλυσίδας, ένα μετα­ βατικό στάδιο που θα ’ταν να κατανοήσουμε για ποιο λόγο ο «Κύριος Τεστ» είναι η αφήγηση μιας αφύσικης εμπειρίας - έξω από κάθε φυσιολογικό πλαίσιο, όπως άλλωστε ομολογεί ο ίδιος ο Βαλε­ ρύ στο κείμενό του. Αυτό που είναι πολύ σημαν­ τικό στον «Κύριο Τεστ» είναι μια παρατήρηση κάπως χοντροκομμένη που όμως δεν έχω ξανα­ κούσει μέχρι σήμερα - είναι πως στην πραγματι­ κότητα, αυτό το κείμενο, αφορά τη μέθη της συ­ νείδησης, και για την ακρίβεια: τη συνείδηση σε κατάσταση μέθης. Οπότε εδώ υπάρχει, σύμφωνα με τις τρέχουσες απόψεις, ένα είδος αντίφασης, αφού η συνείδηση εμφανίζεται πάντοτε στην κλασική εποχή σαν δύναμη που αντισταθμίζει τη μέθη. Ο «Κύριος Τεστ» είναι στ’ αλήθεια η αφή­ γηση μιας οριακής εμπειρίας της συνείδησης που

αφιερωμα/31 είναι απόλυτα ανάλογη στον τρόπο και στο βά­ θος με την περιγραφή μιας μέθης από ναρκωτι­ κά. Ορίστε, σας παραδίδω αυτό που ανακάλυψα στον «Κύριο Τεστ»: η συνείδηση είναι ένα ναρ­ κωτικό. Αν τοποθετούσαμε τον «Κύριο Τεστ» σε μια λογοτεχνική γενεαλογία - καθαρά ιδεατή, καθόλου βιογραφική - θα λέγαμε ότι ο «Κύριος Τεστ» αναπαράγει ένα παλιότερο έργο πολύ ση­ μαντικό: «Τους τεχνητούς παράδεισους» του Μπωντλαίρ. Ίσως αυτό να οφείλεται στο «ανεκδοτολογικό ντεκόρ» αφού πρόκειται για το απο­ τέλεσμα μιας εμπειρίας που γεννήθηκε μέσα σ’ ένα δωμάτιο. Υπάρχει ο εγκλεισμός του υποκει­ μένου Τεστ μέσα σ’ ένα δωμάτιο ακριβώς όπως κάποιος θα κλεινόταν μέσα σ’ ένα δωμάτιο για να καπνίσει χασίς. Υπάρχουν ένα σωρό εκφρά­ σεις του «Κυρίου Τεστ» που παραπέμπουν εκεί: «Μέθη της επιθυμίας, παράξενες παρεκτροπές της συνείδησης του εαυτού σου, ο οξύς πόνος της ακρίβειας κ.τ.λ.». Αυτό που θέλει να κάνει ο «Κύριος Τεστ» είναι να περιγράφει μια ανώμαλη κατάσταση, κάτι που τον ωθεί έξω απ’ τα φυσιο­ λογικά πλαίσια, άρα κι απ’ τον ορθολογισμό και από τον ανθρωπισμό ακόμα ώς ένα βαθμό. Αυτό το περιθωριακό κείμενο είναι σήμερα, το 1977, πολύ ανατρεπτικό γιατί το περιθώριο έτσι όπως ορίζεται από τη σημερινή κοινωνία είναι το πε­ ριθώριο των ναρκωτικών, της παραίσθησης, της ψύχωσης, της απώλειας ή της παραμόρφωσης της συνείδησης. Ο «Κύριος Τεστ» είναι ένα κείμενο περιθω­ ριακό μέσα στο περιθώριο - περιθωριακό δευτέ­ ρου βαθμού. Είναι ένα βιβλίο εντελώς αντικομφορμιστικό. Το πρόβλημα είναι πως δεν μπορεί να έχει στην εποχή μας την απήχηση που έχουν τα μεγάλα κείμενα του αντικομφορμισμού - κά­ ποτε μάλιστα σύγχρονα του Βαλερύ, όπως αυτά του Αρτώ και του Μπατάιγ - εξαιτίας της κλασι­ κής μορφής του. Η γραφή του Βαλερύ ορθώνει ένα παραπέτασμα πίσω απ’ το οποίο κρύβεται ο περιθωριακός χαρακτήρας του θέματος. Οι ιδέες στον Βαλερύ δεν αποτελούν οντότη­ τες διανοητικές, ούτε ορθολογιστικές, ούτε φιλο­ σοφικές. Το λέει και ο ίδιος στον «Κύριο Τεστ» του: πρόκειται για τέρατα, για τερατώδεις ψευ­ δαισθήσεις. Υπάρχει ένα τοπίο, αρκετά όμορφο όπου ξαφνικά προφέρει σχεδόν άθελά του, κά­ πως επιπόλαια, τη λέξη «διανοούμενος» και τότε έξαφνα δημιουργείται κάτι σαν μπλοκάρισμα, τρομαχτικό για τον ίδιο, καταστροφικό, πάνω σ’ αυτή τη λέξη, πάνω στο ίδιο το σημαίνον. Κατά βάθος ο «Κύριος Τεστ» είναι η εμπειρία του δύσκολα διανοητού, αυτού που δεν μπορεί να προσεγγίσει κανείς παρά μόνο διαμέσου της συνάφειας με τις μεγάλες αρνητικές εμπειρίες της φιλοσοφίας, τις μεγάλες εμπειρίες του κενού και κυρίως της αποφατικής φιλοσοφίας, της αρ­ νητικής θεολογίας.

Ο Βαλερύ το κατάλαβε πολύ καλά αυτό με αφορμή τον εαυτό του, αφού σε κάποια δεδομέ­ νη στιγμή η Κυρία Τεστ - που ’ναι ένα πρόσωπο σημαντικό και αξιαγάπητο - λέει στον ιερέα με τον οποίο μιλάει για το σύζυγό της: «Κατά βά­ θος είναι ένας πιστός χωρίς θεό». Ο ιερέας αρχί­ ζει λέγοντας, «ναι, είναι πολύ έξυπνο αυτό που είπατε, ιδιαίτερα για μια. γυναίκα, προσθέτει. Ό μω ς, αποφαίνεται τελικά, όχι, αυτό δεν είναι δυνατόν, δεν υπάρχει πιστός χωρίς θεό». Στην πραγματικότητα όμως, τα λόγια της Κυρίας Τεστ είναι σωστά στο βάθος τους, στο βαθμό που πρόκειται για μια μυστικιστική εμπειρία - θεω­ ρώντας πάντα το μυστικισμό σαν μια εμπειρία αρνητισμού. Το πρόβλημα που τίθεται από τον τρόπο που γράφει ο Βαλερύ, είναι ότι στην πραγματικότητα η γραφή του καμουφλάρεται από κάτι που σήμερα κανείς δε σκέφτεται πια και που είναι το στυλ. Γραφή με στυλ, ή με το στυλ. Σε μια εποχή όπου και γω ο ίδιος συμμε­ τείχα κι όπου εξετάσαμε πολύ το θέμα της γρα­ φής, προσπαθήσαμε να βρούμε μια σχετική θεω­ ρία και συνάμα μια πρακτική - σ’ αυτή την προσπάθεια μας διέφυγαν ώς τα τώρα οι σχέσεις του στυλ με τη γραφή, ο σύνδεσμος του στυλ^ιε τη γραφή. Κι όμως πρόκειται για ένα θέμα εξαι­ ρετικά σπουδαίο: το στυλ είναι άραγε σύμφωνο με τη γραφή; Να μια από τις ερωτήσεις που θέτει το έργο του Βαλερύ. * «Αμοιβαία και ταυτόχρονη αλλαγή θέσης ή κατάστασης», ερμηνεία σύμφωνα με το Petit Robert, σελ. 292. Αυτό είναι το περιεχόμενο της ομιλίας του Roland Barthes κατά τη διάρκεια της εκπομπής «Nuits magnetiques» στο σταθμό «France Culture», που, όπως εκείνο του Louis Baudry και του Emmanuel Hocquart διασώθηκε απ’ τους Mathieu Benezet και Zean-Louis Schefer. Κατά τη διάρκεια αυ­ τής της εκπομπής πολλοί σύγχρονοι συγγραφείς ρωτήθηκαν για τη σχέση τους την τωρινή και την περασμένη με τον Βαλερύ.

1.

32/αφιερωμα

Ζαν Λουί Μπωντρύ2 0 Βαλερύ είναι φτιαγμένος από ένα σημαντι­ κό αριθμό αντιθέσεων: ψάχνει για το αναγκαίο, σκοντάφτει πάνω στο τυχαίο. Αναζητά την ομοιογένεια, συναντά την ετερογένεια. Ζητά τη σκέψη και πέφτει πάνω σε γλωσσικά τερτίπια. Ο Βαλερύ ψάχνει κάτι που μοιάζει με την ίδια την υπόσταση του εγώ, μέσα απ’ τους μηχανισμούς της σκέψης και αυτό που τελικά βρίσκει είναι μόνο γλώσσα και γλωσσικές εκφράσεις. Η συγ­ γραφική εμπειρία, όπως κατάφερε να την προ­ σεγγίσει ο Βαλερΰ, είναι μια απόπειρα γραφής χωρίς περιεχόμενο: δεν έχει κάτι να πει. Δεν εί­ ναι μια γραφή που χρησιμεύει σαν μέσο επικοι­ νωνίας· πρόκειται για μια καθαρή εμπειρία της σκέψης η οποία μετουσιώνεται σε καθαρή εμπει­ ρία της γραφής. Τί συμβαίνει λοιπόν στο σημείο αυτό; Τί περιμένουμε τη στιγμή που αναζητάμε το εγώ-, Γλώσσα αλλά και κάτι απ’ τον Ά λλον. Αυτό που απασχολεί ιδιαίτερα το Βαλερύ εί­ ναι ότι το γράψιμο προϋποθέτει εξ ορισμού ενώ ο Βαλερύ ψάχνει για το Εγώ, για το Υποκεί­ μενο - την απομάκρυνση απ’ τη θέση του Εγώ. Νιώθει κανείς ότι στο Βαλερύ υπάρχει μια τερά­ στια σύγκρουση ανάμεσα στην εμπιστοσύνη του για τη γλώσσα και στην προσπάθειά του να ανα­ κτήσει το θέμα του ενάντια στη γλώσσα. Αυτή η αντίθεση είναι πάντοτε δυναμική. Συνήθως αρ­ χίζουμε να γράφουμε με το Εγώ μας πολύ δυνα­ τό και με ναρκισσιστικές καταβολές εξαιρετικά ισχυρές - γνωρίζουμε άλλωστε πόσο σημαντικό

ρόλο παίζει ο Νάρκισσος στη θεματική του Β α­ λερύ - κι αυτό που βρίσκουμε τελικά, δεν είναι παρά διαδοχικά εγώ που είχαν χαθεί και τα οποία ανοίγουν το δρόμο για μια εμπειρία του άλλου, μιας γλώσσας που δε σταματά να αναπαράγεται και σε σχέση με την οποία το υποκείμενο αποσταθεροποιείται.

2.

Συγγραφέας και δοκιμιογράφος, παλιό μέλος της συντακτι­ κής επιτροπής της επιθεώρησης Tel Quel. Δημοσίευσε την «Creation» στις εκδόσεις Seuil.

Εμανουέλ Οκάρ3 ^ υ τ ό που μ’ ενδιαφέρει στον Βαλερύ είναι μια συμπεριφορά σχεδόν καταστροφική, πιο κατα­ στροφική κι απ’ αυτήν του Μαλαρμέ. Το τυχαίο τον συνάρπαζε και συγχρόνως του προκαλούσε τρόμο. Έ να είδος αναπόφευκτης διττότητας ανάμεσα στη γλώσσα που ’ναι δεδομένη, που υπάρχει, και στην έκφραση μιας σκέψης που πρέπει να μεταχειριστεί αυτή τη γλώσσα. Από ποιο σημείο και πέρα είχε την εντύπωση ότι η γλώσσα βρισκόταν εκεί για να παραμορφώνει τη σκέψη; Πώς η γλώσσα δεν είναι ελεγχόμενη; Τα καλοδουλεμένα, τα φινιρισμένα στην εντέλεια μέρη της ποίησής του θα πρέπει να αποτελούσαν γι’ αυτόν ένα μέσο για να απαλύνει αυτό το μειο­ νέκτημα. Αυτό που μ’ εντυπωσιάζει περισσότερο σ’ αυτή την καθαρά προσωπική ποιητική του Βαλερύ είναι ότι κάθε γραμμή ολοκληρώνεται

Διδασκαλία ποιητικής στο Κολλέγιο της Γαλλίας-------■

Ό τα ν είχε ήδη περάσει τα εξήντα συνέβη στο Βαλερύ κάτι το απρόσμενο. Έ γινε κα­ θηγητής στο Κολλέγιο της Γαλλίας, δηλαδή στο Κολλέγιο που ’χε ιδρυθεί α π’ τον Φρανσουά τον Πρώτο (Frangois ler) όπου εκεί συρρέουν οι εραστές όλων των επιστημών και όπου η διδασκαλία των καθηγητών ασκείται κατά βούληση · εκεί όπου υπάρχει ελευθε­ ρία λόγου, έτσι που όφειλε να το πει ο Πωλ Βαλερύ σ ’ ένα Γερμανό που τον ρώτησε κατά τη διάρκεια της Κατοχής ποιο ήταν το μεγάλο μνημείο δίπλα στη Σορβόνη. Ο Πωλ Βαλερύ δίδασκε εκεί κάθε Παρασκευή και Σάββατο με θέμα την «ποιητική», λέξη που σημαίνει να δημιουργείς πνευματικά έργα. Αυτό το μάθημα, όπως εκείνο του Μπερξόν άλλοτε, προσέλκυε πολλούς ακροατές και ο Βαλερύ μας γοήτευε όλους με τις πρωτότυ­ πες σκέψεις του για τους στίχους του Ρακίνα ή την πολυμάθεια του Έντγκαρ Πόε. «Η ύλη του μαθήματος είναι η προσωπική μ ου εμπειρία», έλεγε. Ο καθηγητής υπογράμμιζε «τη φθορά και την παραποίηαη των πνευματικών αξιών» ταυτόχρονα με το πλάτεμα της γνώσης μας «από το θησαυρό των θετικών αποτελεσμάτων». Πρόσθετε με χιούμορ: «Ο πεσσιμισμός και η αισιοδοξία είναι τρόποι για να βλέπει κανείς τα πράγματα που εγώ προσωπικά θεωρώ στιγμιαίους». Ο απότομος τρόπος που μιλούσε δεν εμπόδιζε τη φωνή του να ακούγεται και καθέναν από μας να κρέμεται απ' τα χείλη του. Η πλειοψηφία των φοιτητών ή των φιλών που χαν έρθει με το μετρά του πολέμου όπως ο Maurice de Broglie, ο Paul Valery και εγώ ο ίδιος γράφαμε ήσυχα ή πυρετωδώς,

αφιερωμα/33 από μόνη της, κάθε γραμμή έρχεται να τελειωθεί στην τελευταία της συλλαβή. Πρόκειται είτε για μια επιστροφή σε κάτι πολύ παλιό είτε για κάτι το εντελώς καινούριο καθώς γνωρίζουμε ποιο υπήρξε το μέλημα των αλεξανδρινών: να πετύχουν μια συνέχεια, μια γραμμικότητα της σκέψης και της έκφρασης. Στον Βαλερύ κάθε στίχος μοιάζει να ’ναι μόνος.

3.

λερύ αποτέλεσε ένα απ’ τα πράγματα που μέτρη­ σαν περισσότερο στη ζωή μου. Νιώθω μεγάλη ευγνωμοσύνη προς αυτόν, είναι ο τύπος ενός πνεύματος πράου. Θυμάμαι ότι ο Camus και ο Sartre είχαν αποκλείσει το Βαλερύ και μιλούσαν γι’ αυτόν με περιφρόνηση. Για μένα, ο λόγος του Βαλερύ είχε το προσόν να ’χει παλέψει ενάντια στην αγωνία κατά τη διάρκεια μιας κάποιας κρίσης της γαλλικής γλώσσας, είναι ο λόγος της κρί­ Συγγραφέας, υπεύθυνος στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης σης της γαλλικής γλώσσας. Είναι ο πιο εκλεπτυ-

στο τμήμα ποίησης. Δημοσίευσε 4 έργα στον οίκο HachetteP.OL και πρόσφατα (1982) το «Μια πόλη ή ένα νησάκι».

Ε.Μ. Κιοράν Ο ι σχέσεις που οι σύγχρονοι διατηρούν με τον Βαλερύ είναι συχνά παθιασμένες και αμφιλεγό­ μενες. Αν ο Ε.Μ. Cioran έγραψε τις σελίδες που ακολουθούν1 για τις οποίες το λιγότερο που θα μπορούσαμε να πούμε είναι ότι δεν είναι ευγενι­ κά διακ&ίμενες απέναντι στο Βαλερύ, σήμερα σε μια τηλεφωνική συνέντευξη φαίνεται να υπο­ γραμμίζει ότι έκρινε τον Βαλερύ στο «Μειονέ­ κτημα να ’χεις γεννηθεί» (σελίδες 200-201, με αφορμή τη ρήση του Βαλερύ; «...το συναίσθημα του να είσαι τα πάντα είναι το μειονέχτημα του να μην είσαι τίποτα»). Μετά λέει ότι είχε πολύ νωρίς ανακαλύψει το Βαλερύ στη Ρουμανία απ’ τις γερμανικές μετα­ φράσεις του Ρίλκε κατά τη διάρκεια των σπου­ δών του της φιλοσοφίας: «Η ανάγνωση του Βα-

αλλά πρέπει να σημειώσουμε με μια κάποια αποθάρρυνση, για τί ήταν αρκετά δύσκολο να ανασυνθέσουμε ό,τι είχε πει ο δάσκαλος. Α υτό προερχόταν απ' το γεγονός ότι ο τρόπος που ανέπτυσσε το θέμα του ήταν καμιά φορά ασυνάρτητος, τόσες πολλές ιδέες περνούσαν α π’ αυτό το μυαλό που 'χε τόσο δουλέψει. Γέλαγε με τις σημειώσεις που κρατούσε μια ευσυνείδητη στενογράφος. «Φαίνεται ότι συνεχώς λέω “ε, καλά!” Ό σ ο ν αφορά τις δικές μου σημειώσεις έλεγα αλλού ότι όταν δέχτηκα να γράψω ένα άρθρο στην «Επιθεώρηση του Παρισιού», ο Πωλ Βαλερύ δε χρειάστηκε να συμπληρώσει ό,τι τον έκανα να πει, κάθισε πίσω απ’ το τραπέζι μ ου και μου υπαγόρεψε απλά και καθαρά ένα «μάθημα». Α υτό το μάθημα που δημοσιεύτηκε, τον αντιπροσώπευε πλήρως, αφού έφτασε να δίνει ένα αντίγραφο σ ’ όποιον τον εκλιπα­ ρούσε γ ι’ αυτό. Είναι εξαιρετικά λυπηρό που δεν μένουν παρά λίγες α π’ τις λαμπρές αφηγήσεις του εξαίρετου καθηγητή του Κολλεγίου της Γαλλίας. Το μαγνητόφωνο δε χρησιμοποιούνταν ευρέως ακόμα και έτσι χάσαμε τη διδασκαλία και τη φωνή του Πωλ Βαλερύ, ανάμνηση μιας εποχής που ο ίδιος ο δάσκαλος ονόμαζε «εποικοδομητικοκαταστρεπτική», αλλά έτσι δεν βλέπουμε και τη δική μας; Εντμέ ντε λα Ρουσφουκώ* * Έχει δημοσιεύσει: «Flashes» (Grasset), μια συλλογή βασισμένη σε προσωπικές αναμνήσεις.

34/αφιερωμα λουθο ανέκδοτο: «Το 1945 στην Ινδοκίνα ένας υπάλληλος της Γαλλικής πρεσβείας ήταν φυλακι­ σμένος σ’ ένα στρατόπεδο υπό την κατοχή των Γιαπωνέζων. Μια μέρα τον κάλεσε ο αξιωματι­ κός που διηύθυνε το στρατόπεδο. Πολύ ευγενι­ κός, διπλωμένος στα δυο ο άνθρωπος που τον είχε ζττήσει, του είπε: «Κύριε, ο Πωλ Βαλερύ πέθανε. Εκ μέρους του αυτοκράτορα και εκ μέ­ ρους μου “συλληπητήρια”». Δεν πρόσθεσε ούτε μια λέξη και με μια κίνηση υπέδειξε να συνοδέ­ ψουν πίσω το φυλακισμένο. Έ πειτα για να μου εξηγήσει το περιεχόμενο των γραμμών που ακολουθούν ο Ε.Μ. Cioran διηγόταν πως εκείνη την εποχή ήταν φτωχός, ότι αυτό το κείμενο ήταν ένα κείμενο κατά παραγγε­ λία ενός Αμερικανού πολύ πλούσιου που δεν κα­ τόρθωνε να το γράψει, ενώ δεχόταν τεράστιες πιέσεις - Ή ταν τελικά μια αντίδραση φτωχού. Ο Βαλερύ ήταν ένας Θεός γι’ αυτόν, έτσι λοιπόν επετέθηκα στον Βαλερύ για να εκδικηθώ αυτόν τον άνθρωπο. Εξάλλου όλοι μου οι φίλοι εκείνου του καιρού εξεπλάγησαν απ’ τον τόνο εκείνου του κειμένου. Τέλος, μετά από σιωπή: Αλλά ήταν επίσης η ανάγκη να μετριάσω το θαυμασμό μου.

σμένος μηδενισμός. Αντιπροσωπεύει το ιδανικό τέλος ενός πολιτισμού: ας φανταστούμε το Βαλερύ με την ψυχή του Νέρωνα». Μετά ο Ε.Μ. Cioran για να επικαλεστεί την παγκόσμια δόξα του Βαλερύ διηγείται το ακό­

«Η Γένεση ενός ποιήματος ήταν για τον Πόε ένας εμπαιγμός. Η τέχνη του Βαλερύ προέρχεται εξ ολοκλήρου από μια ανάγκη άδολη, απ’ το ζή­ λο για ένα κείμενο όπου ο ποιητής χλευάζεται απ’ τους αναγνώστες του. Αυτός ο νεανικός εν­ θουσιασμός για μια εκδήλωση τόσο τέλεια αντι­ ποιητική σημαίνει πράγματι ότι καταρχήν, κατά

«Το γράψιμο με απωθεί» -------------------------------------H

Φαντάζομαι τον Βαλερύ καθισμένο στο γραφείο τον να γράφει σ’ ένα τετράδιο - όταν το αποφάσιζε το έχανε - όχι μπροστά σ ’ ένα ανοιχτό παράθυρο αλλά μπροστά σ ’ έναν τοίχο λείο, τόσο άσπρο όσο η σελίδα αυτού τον τετραδίου. Κάθε μέρα και «το γράψιμο μ ’ απωθεί»1. Κάθε μέρα να επιθυμεί ν ’ αρχίσει. Να ψάχνει να βρει την απάντηση που θα ξεκινήσει το ποίημα. Έπειτα να γράφει τις λέξεις, τις φράσεις, το απόσπασμα, έπειτα να σταματά μπροστά σ’ αυτό που δεν μπορ εί να εκφρα­ στεί. Τον φαντάζομαι να κυνηγά ακατάπαυστα το άλλο, αυτό το άλλο εγώ, το σβησμένο, που βρισκόταν εκεί πριν και πάντα: «Η πιο ενδόμυχη σκέψη μου είναι να μην μπορώ να είμαι αυτό που είμαι». Φαντάζομαι τον Βαλερύ χαμένο, να μάχεται με το ίδιο του το σώμα, του οποίου η βία τον τρομάζει, τον τρελαίνει, να υποκαθιστά τον πνευματικό χώρο με το σωματικό, να μουρμουρίζει μια αφηρημένη μελωδία, να αναζητά και να δημιουργεί μια τάξη μέσα στην αταξία, να ολοκληρώνει κόντρα στον εαυτό του το ανο­ λοκλήρωτο. Έ πειτα με το κεφάλι μέσα στα χέρια του να πίνει τα δάκρυά του μη ξέρο­ ντας «ποιος κλαίει εκεί;» να σταθμίζει το λάθος, το λάθος που ’ναι συννημένο με κάθε αυθεντική, αληθινή γραφή. Και κάθε μέρα, κάθε φορά «χάνεσαι σε μια ανεξήγητη υπόσταση, ξένη προς καθετί που γνωρίζεις που όμως είναι ουσιαστική». Φαντάζομαι τον Βαλερύ να εισδύει στην απουσία της γραφής όπως «πρέπει να εισδύουμε στον εαυτό μας οπλισμένοι σαν αστα-

αφιερωμα/35 βάθος ο Βαλερύ δεν ήταν ποιητής. Γιατί θα όφειλε μ’ όλο του τον εαυτό να αντισταθεί μπρο­ στά σ’ αυτό το ψυχρό και ανελέητο γκρέμισμα του ενθουσιασμού, μπροστά σ’ αυτό το κατηγο­ ρητήριο του πιο στοιχειώδους ποιητικού reflex, μπροστά στο λόγο ύπαρξης της ποίησης· αλλά είχε, χωρίς αμφιβολία, ανάγκη απ’ αυτήν την έξυπνη ενοχοποίηση, απ’ το να κατηγορηθεί όλη η αυθόρμητη δημιουργία για να μπορέσει να δι­ καιολογήσει, να απολογηθεί για τη δική του έλ­ λειψη αυθορμητισμού. Τί πιο καθησυχαστικό απ’ αυτή τη σοφή έκθε­ ση των «πλάγιων μέσων»! Πρόκειται εδώ για μια κατήχηση όχι προς τους ποιητές, αλλά προς τους στιχουργούς που όφειλε αναγκαστικά να εξαιρεί στον Βαλερύ αυτή την πλευρά του αριστοτέχνη, αυτή την αίσθηση του υπερθεματισμού στη σκέ­ ψη, την τέχνη στον υπέρτατο βαθμό, την τέχνη μέσα στην τέχνη, αυτή την πίστη στο επιτηδευμέ­ νο, όπως επίσης τη θέλησή του να υπάρχεις σε κάθε στιγμή έξω απ’ αυτό που κάνεις, έξω από κάθε παραλογισμό ποιητικό ή άλλο. Μόνο ένας μανιακός της διαύγειας μπορούσε να απολαύσει αυτή την ανάβαση στις πηγές του ποιήματος που αντιλέγει σ’ όλους τους νόμους της λογοτεχνικής παραγωγής, αυτή η χωρίς τέλος λεπτομερής προ­ μελέτη, αυτή η ανήκουστη ακροβασία απ’ όπου ο Βαλερύ άντλησε το πρώτο άρθρο του ποιητικού του πιστεύω. Θεωρητικοποίησε και πρότεινε ως μοντέλο την ανικανότητα του να ’ναι, απλώς, ποιητής, θεο­ ποίησε την τεχνική για να κρύβει τα εγγενή του χάσματα, έθεσε - έγκλημα ανεξιλέωτο - την

ποιητική πάνω απ’ την ποίηση. Μπορούμε δι­ καίως να υποθέσουμε ότι όλες οι θέσεις του θα ’ταν πολύ διαφορετικές αν ήταν ικανός να παρά­ γει ένα έργο λιγότερο επεξεργασμένο. Έ πλεξε το εγκώμιο στο δύσκολο από αδυναμία: όλες οι απαιτήσεις του είναι απαιτήσεις ενός καλλιτέχνη κι όχι ενός ποιητή. Αυτό που για τον Πόε δεν ήταν παρά ένα παιγνίδι για το Βαλερύ είναι δόγ­ μα, ένα λογοτεχνικό δόγμα, δηλαδή μια επινόη­ ση αποδεκτή.

κοί». Τον σκέφτομαι να συνεχίζει τη δουλειά του αδιαφορώντας για το χρόνο, να επε­ ξεργάζεται μ ε ακρίβεια έναν ατέλειωτο χώρο σύμφωνα με την εικόνα όλων αυτών των Εγώ που χάνονται μέσα σε μ ια θολή οπτική «και το εγώ πάντα ξεφεύγει α π’ το πρόσωπό μου που όμως σχεδιάζει ή αποτυπώνει αποφεύγοντάς το». Και στο τετράδιο, το ανοιχτό στο αδύνατο, η δίπλωση που χωρίζει τη μια σελίδα α π ’ την άλλη μιμείται το αναμφισβήτητο χάσμα που χωρίζει το εγώ α π ’ το εγώ καθεαυτό. 'Επειτα φαντάζομαι το γραμμένο τετράδιο να πλημμυρίζει απ’ τα κομμάτια του, τα συ­ ντρίμμια του, τα αποσπάσματά του να αφήνει τελικά τη γραφή ενός πεζού ποιήματος, πρωτότυπου, μοντέρνου ή... να καταλήγεις να μαθαίνεις να μη βάζεις στη σελίδα σου παρά μόνο «αναγνώστη». Φαντάζομαι τον αναγνώστη να διαβάζει το τετράδιο, να δια­ βάζει αυτό που αποτελεί την τάση της ποίησης σήμερα, αυτή την τάση που το ποίημα δεν μ πορεί στ’ αλήθεια να ονομάσει, αυτή τη μετέωρη γραφή, την εκτεταμένη που στα­ ματά εκεί όπου η τιθέμενη ερώτηση απομένει η ίδια μετέωρη. Και ξανανοίγοντας το τετράδιο να πέφτει πάνω σ’ αυτές τις λέξεις: «Το μοντέρνο αρκείται σε λίγα». Έ πειτα να κλείνει το τετράδιο πάνω σ’ αυτές τις λέξεις, μερικές σελίδες παρακάτω: «Ν’ αφήνεις ακόμα και το μαρτύριο ανολοκλήρωτο». Αλαίν Κριστόφ Ρεστρά 1. Όλες οι ρήσεις είναι αποσπάσματα του Cahier Β 1910 (Τετράδιο Β 1910) εκτός από την: «Πρέπει να εισδύουμε στον εαυτό μας οπλισμένοι σαν αστακοί», που είναι απόσπασμα από το «Μερικές σκέψεις του Κ. Τεστ» στο «Κύριο Τεστ».

36/αφιερωμα

Ως κ αλός/εχνίτης προσπάθησε να προάγει τη μέθοδο και τον επαγγελματισμό σε βάρος του φυσικού χαρίσματος. Α π’ όλη τη θεωρία, για την τέχνη εννοείται, επέμεινε να βγάλει το λιγότερο ποιητικό συμπέρασμα κι είναι απ’ αυτήν που αρ­ πάζεται, γοητευμένος απ’ το «κάνω» μέχρι τέ-

λους, απ’ αυτήν την επινόηση χωρίς το μοιραίο, απ’ το αναπόφευκτο, απ’ το πεπρωμένο. Πίστευε πάντα ότι θα μπορούσαμε να ’μαστέ άλλοι απ’ αυτό που είμαστε και ήθελε πάντα να ’ναι άλλος απ’ αυτό που ήταν, μάρτυρας αυτή η βασανιστι­ κή μεταμέλεια που ένιωθε γιατί δεν ήταν άνθρω­ πος της επιστήμης και που τον είχε κάνει να προβεί σε αρκετές άτοπες πράξεις, κυρίως στον τομέα της αισθητικής. Είναι ακόμα η μεταμέλεια που του ’χε εμφυσήσει αυτή τη συγκατάβαση όσον αφορά τη Λογοτεχνία: θα λέγαμε ότι ταπει­ νώνεται όταν μιλάει γι’ αυτήν και πως καταδέχε­ ται μόνο να αφιερώνεται στην ποίηση. Στην πραγματικότητα, ούτε εκεί αφιερώνεται, εξασκείται όπως επίτηδες είπε τόσες φορές. Του­ λάχιστον ο μη-ποιητής σ’ αυτόν, εμποδίζοντας ν ’ ανακατέψει πεζό λόγο και στίχους, να θέλει να κάνει, καθ’ ομοίωση με τους συμβολιστές, ποίη­ ση πάοη θυσία και παντού, τον είχε προφυλάξει απ’ τη μάστιγα που αποτελεί κάθε πεζό απόλυτα εμφανώς ποιητικό. Ό τα ν προσεγγίζουμε ένα πνεύμα τόσο ισχνό όσο το δικό του, νιώθουμε μια σπάνια ηδονή να αποκαλύπτουμε τις αυτα­ πάτες του κοα τις ατέλειές του που, αν και δεν είναι έκδηλες, δε σημαίνει πως δεν είναι αληθι­ νές· η απόλυτη διαύγεια είναι ασυμβ'βαστη με την ύπαρξη, με την άσκηση της αναπνοής. Και πρέπει πραγματικά να το αναγνωρίσουμε, ένα πνεύμα φωτισμένο όποιος και να ’ναι ο βαθμός χειραφέτησης του κόσμου, ζει λίγο ώς πολύ μέσα σ’ ένα χώρο χωρίς οξυγόνο»1.

1. Απόσπασμα απ’ το «Ο Βαλερύ μπροστά στα είδωλά του» («Valery face &ses idoles»), E.M. Cioran, L’ Heme 1970.

Μαρτυρία του γιατρού του Βαλερύ___ ,______________ |

\-

Έ να πρω ί του έκανα μια μετάγγιση αίματος. Κείνη την εποχή δεν υπήρχαν ακόμα οι αυτόματες μεταγγίσεις. Στο μικρό γραφείο, μια γυναίκα με τεντωμένο το μπράτσο της, ο Πωλ Βαλερύ ξαπλωμένος κάτω α π’ τα σκεπάσματά του και γω απασχολημένος να αναρροφώ και να ξανασπρώχνω το περιεχόμενο της σύριγγας αρκετά γρήγορα και στα­ θερά έτσι ώστε το αίμα της δότριας να μην πήξει. Κάποια στιγμή ο Βαλερύ με ρωτά: «Γιατί μεταγγίζετε το αίμα χωρίς να παίρνετε υπόψη τον ρυθμό της καρδιάς;». «Γιατί μεταγγίζουμε από φλέβα σε φλέβα και μέσα στις φλέβες το αίμα δεν ακολουθεί το ρυθμό της καρδιάς». Βλέποντας λοιπόν το βλέμμα του Βαλερύ, μετάνιωσα αμέσως για τη μηχανική μου απάντηση σε ένα ερώτημα που τόσο συχνά γεννιόταν στο μυαλό των ασθενών μου. Η απέραντη γλύκα του χαμόγελού του δεν αντέκρουε τη μεγάλη θλίψη του βλέμμα­ τός του που δεν μ ’ εγκατέλειπε ποτέ και που έμοιαζε να λέει: «Βλέπετε πόσο είμαι κου­ ρασμένος - ήταν άλλωστε φανερό - δεν είμαι πια σε θέση να σκέφτομαι, σε τί λοιπόν χρειάζεται αυτή η μετάγγιση;». Ή μουν ανίκανος να πω ο,τιδήποτε. Ή ξερα ωστόσο πως όλες αυτές τις μεγάλες και δύσκολες μέρες ούτε μια στιγμή δεν τον πρόδωσε η εξυπνάδα του. Ούτε μια στιγμή δεν τον εγκατέλειψε η απέραντη ευαισθησία και η αίσθηση των αντιστοιχιών και των διαφο­ ρών, η καθαρή αντίληψη των αναλογιών, των αντιθέσεων και των αποχρώσεων που του επέτρεπε να νιώθει και σιη συνέχεια να εκφράζεται για το καθετί πιο σωστά απ’ οποιονδήποτε ειδικό. Στην πραγματικότητα κατείχε σε βαθμό που δε συνάντησα σε κανέναν άλλο την επιστήμη του ξεχωριστού στην παγκόσμιό της διάσταση. Αυτή η μετάγγιση αν δεν κάνω λάθος, πρέπει να ’ταν η τελευταία. Ο Βαλερύ πέθανε λίγες μέρες μετά. _________________________________________________________________________ Ρενέ Τζανκ

αφιερωμα/53

Σερζ Φοσερώ

Ο Τ.Σ. Έ λιοτ τον θεωρούσε «πρώτο ποιητή της Γαλλίας» και ο Ρίλκε μετέφρασε με ζήλο τον «Ευπαλίνο» και «Τα θέλγητρα». ια να δώσω μια απάντηση στο ερώτημα για το ενδιαφέρον που εκδηλώθηκε για τον Βαλερύ στην εποχή του απ’ τους ξένους συγγρα­ φείς, έχω σταχυολογήσει έναν κάποιο αριθμό παρατιθέμενων γνωμών σε μερικά βιβλία και σε σημειώσεις που έχουν κρατηθεί κατά τη διάρκεια ερευνών σε συλλογές δημόσιες και ιδιωτικές - τα γράμματα και τα ανέκδοτα ντο­ κουμέντα που μπορούμε ακόμα να ανακαλύψου με στο Λένιγκραντ, στο Μεξικό, στο New Haven εκ των οποίων μάλιστα έχω μπορέσει να δείξω κάποια δείγματα στις μεγάλες εκθέσεις του Κέ­ ντρου Πομπιντού (Centre Pompidou) είναι αρκε­ τά για να σκεφτεί κ α νεί^ ιω ς το θέμα, όχι μόνο είναι τόσο τεράστιο όσο κι ο κόσμος, αλλά απέ­ χει πολύ απ’ το να θεωρείται γνωστό εξ ολοκλή­ ρου. Με σκοπό να δώσω μια κάποια ιδέα θα πε­ ριοριστώ σε μερικά παραδείγματα διάσημα στις τρεις περισσότερο διαδεδομένες γλώσσες στη Γαλλία - αγγλικά, ισπανικά, γερμανικά - και αλίμονο για τα ρωσικά, τα ιταλικά και τόσες άλ­ λες γλώσσες ακόμα. Αφού μιλήσαμε για την αμοιβαία εκτίμηση του Βαλερύ και του Κόνραντ πρέπει να αναφερθού­ με στον πιο διάσημο υπέρμαχο του Βαλερύ στην αγγλική ποίηση, τον Τ.Σ. Έ λιοτ. Γνωρίζοντας

Γ

θαυμάσια τα Γαλλικά δεν χρειαζόταν να περιμέ­ νει την παρουσίαση του «Η νεαρή Μοίρα» από τον Μίντλετον Μάρυ (1917) ή τη μετάφραση του «Μια βραδιά με τον Κ. Τεστ» από την Νάταλι Κλίφορντ Μπάρνευ (1922) για να διαβάσει τα έργα του. Ο Βαλερύ είναι γι’ αυτόν ο «πρώτος ποιητής της Γαλλίας» γράφει στον Ζαν Ομπρύ, το 1922. Το 1924 γράφει μια «σύντομη .εισαγωγή στη μέθοδο του Πωλ Βαλερύ» («Breve introduc­ tion a la methode de Paul Valery») ως πρόλογο σε μια μετάφραση του «Φιδιού (Serpent»). Έ νας ποιητής όπως ο Έλιοτ στην πραγματι­ κότητα είχε περισσότερο να πάρει απ’ τη μέθοδο του Βαλερύ παρά από την ποίησή του καθεαυτή. Αυτή η προτίμηση θα μεγαλώνει με την πάρο­ δο των χρόνων κάθε φορά που θα γράφει για τον Βαλερύ. Είναι χαρακτηριστικό πως αντί να λυ­ πάται όπως κάνουν όλοι οι Αγγλοσάξονες για την έλλειψη κρίσης των Γάλλων που πιστεύουν ότι ο Edgar Poe είναι ένας ποιητής πρώτου μεγέ­ θους, αντιστρέφει την ερώτηση και βλέποντας το ενδιαφέρον που του δείχνει ο Βαλερύ σχολιάζει σχετικά με την «Βαριετέ I» (Variete I). «Ή μουν 20 χρόνων λέει και πίστευα στη δύναμη της σκέ­ ψης. Κατόπιν ακολουθεί μια σειρά εύστοχων

54/αφιερωμα συλλογισμών και μια διασάφιση της έννοιας «κοσμογονία» («cosmogonie»). Το δοκίμιο είναι αξιόλογο χάρη στην ανάλυση του εαυτού του που μας δίνει ο Βαλερύ γράφοντας για το «Eure­

ka». Μας πείθει όχι τόσο για τη θετική σημασία της οπτικής του Πόε όσο για την επιρροή που είχε πάνω στο Βαλερύ στα χρόνια της εφηβείας του και για τη σημασία που ’χε για το ξεκίνημά του». Ά λλωστε ο Έ λιοτ είναι ο μόνος ξένος που είδε στο πρόσωπο του Βαλερύ μια τραγική φι­ γούρα· αξίζει να σταθούμε σ’ αυτήν την άποψη: «Η ευφυία στον ανώτερο βαθμό και μάλιστα αυ­ τό το είδος της ευφυΐας που αποκλείει τη δυνα­ τότητα πίστης καταλήγει σε βαθιά μελαγχολία (...). Το πνεύμα του ήταν νομίζω βαθιά καταστρο­ φικό, μηδενιστικό θα έλεγα. Αυτό δε θα μπορού­ σε σε καμιά περίπτωση να επηρεάσει τη γνώμη μας για την ποίησή του ούτε μπορεί να μειώσει ή να αυξήσει τη χαρά του θαυμασμού μας· αντίθε­ τα νομίζω πως θα ’πρεπε να μεγαλώνει το θαυ­ μασμό μας, για τον άνθρωπο που ’γράψε αυτή την ποίηση. Γιατί η αγωνία τη δημιουργίας για ένα ποίημα σαν το δικό του θα πρέπει να υπήρξε τεράστια. Ό τα ν κάποιο πνεύμα χλευάζει επίμο­ να, μεταπείθει και διακηρύσσει με παρρησία ότι η δημιουργική απασχόληση είναι μάταιη, τότε η αργή γέννηση ενός ποιήματος και οι ατέλειωτες ώρες απαραίτητες για την ποίησή του δεν είναι δυνατές παρά μόνο χάρη σ’ έναν απελπισμένο ηρωισμό που αποτελεί θρίαμβο του χαρακτήρα». Α π ’ όλους τους αμερικανούς ποιητές της γε­ νιάς του Έλιοτ, ο Βαλερύ δεν κατάφερε να προκαλέσει το ενδιαφέρον παρά μόνον του Wallace που έγραψε δυο προλόγους στις μεταφράσεις των δοκιμίων του για να χαιρετήσει στο πρόσω­ πό του «τον προάγγελο ενός νέου τρόπου σκέ­ ψης»· αργότερα θα κερδίσει κατά κάποιο τρόπο την εκτίμηση του Hart Crane. Η νεοτεριστική τάση και η προτίμηση στις ανοιχτές φόρμες που συναντάμε στον William Carlos και στον Ezra Pound δε συμβιβάζονται με τον Βαλερύ. «Μ’ όλο το σεβασμό στην υπεροχή

του Κ. Τεστ, γράφει ο Pound ένας συγγραφέας δεν μπορεί να στηρίζεται για 30 χρόνια στη φήμη ενός πρόχειρου σχεδιάσματος σε πεζή μορφή». Είναι αλήθεια ότι ο Pound πάντα προκατει­ λημμένος στην κρίση του για τους σύγχρονούς του Γάλλους προτιμά τον Κοκτώ απ’ το Βαλερύ και τον Charles Vildrac απ’ τον Apollinaire. Στους Βρετανούς η γενιά του W.H. Auden ολότελα κοινωνικά στρατευμένη, κατόπιν μπλεγμένη στον ισπανικό εμφύλιο στα χρόνια του ’30 δεν είχε αρχικά καθόλου χρόνο να αφιερώσει στον Βαλερύ. Αργότερα όμως έχοντας απαρνηθεί τον κομμουνισμό, την κοινωνική στράτευση και πολ­ λά άλλα πράγματα ο Auden και οι φίλοι του θα στραφούν προς το Βαλερύ. Κατά περίεργο τρό­ πο αυτό που τραβά την προσοχή του Auden εί­ ναι τα Τετράδια παρόλο που μέμφεται τη βεντετίστικη στάση του, που χρειαζόταν «παρακά­ λια» για να δημοσιεύσει αποσπάσματά τους. Ο Cecil Day Lewis μεταφράζει το «Παραθαλάσσιο Νεκροταφείο» αμέσως μετά τον τελευταίο πόλε­ μο. Έ πειτα ο Vernon Watkins το «Ωδή των κιό­ νων» («Cantique des Colonnes»). Α π ’ τη μεριά των Ιρλανδών, ο ενθουσιασμός είναι το λιγότερο χλιαρός. Ο Joyce θα μπορούσε, λένε, να εκτιμήσει τη «Νεαρή Μοίρα» και ο Yeats το «Παραθαλάσσιο Νεκροταφείο». Ωστό­ σο δεν έγραψαν τίποτα γι’ αυτά. Ό σ ο για τον George Moore δεν βλέπει στο πρόσωπο του Βα­ λερύ παρά «έναν άνθρωπο λεπτό και γεμάτο πνεύμα χωρίς όμως δυνατή συγκίνηση». Θα χρειαστεί στην επόμενη γενιά ένας Denn Devlin για να μεταφράσει κάποια ποιήματά του και ένας Thomas MacGreevy την «Εισαγωγή στον Λεονάρντο Ντα Βίντσι». Βαλερύ ήταν πολύ γνωστός στην Ισπανία στους ποιητές της γενιάς του 1927. Στα απομνημονεύματά του ο Ραφαέλ Αλμπέρτι ανάφερε ότι ο Βαλερύ είχε έρθει να δώσει μια διάλε­ ξη στο φοιτητικό σπίτι, όπου ήταν ο Γκαρθία Λόρκα, ο Πράδος, ο Μπουνιουέλ, ο Νταλί. Για έναν Cemuda που προτιμάει τον Reverdy και βρίσκει «snobs» τους φίλους του Βαλερύ οι άλ­ λοι, ο Salinas για παράδειγμα, νιώθουν πολύ ευ­ τυχισμένοι όταν επισκέφτονται τον Δάσκαλο στο Παρίσι. Ο πιο κοντινός του Βαλερύ είναι ο Jorge Cuillen «που είχε διαβάσει και ξαναδιαβάσει τα “Θέλγητρα”». Ο Cuillen βλέπει στο «Παραθα­ λάσσιο νεκροταφείο» έναν ύμνο στη ζωή «θρίαμ­ βο του στιγμιαίου» και το μεταφράζει το 1929 (δύο χρόνια νωρίτερα είχε μεταφράσει «Τα ρό­ δια» («Les Grenades»). Ο Βαλερύ είναι ιδιαίτε­ ρα ευχαριστημένος απ’ αυτή τη μετάφραση: «Εί­ ναι υπέροχη, του γράφει. Μου φαίνεται ότι και η μουσική και η μεταφορά είναι τέλειες». Θα υπάρχουν κι άλλες μεταφράσεις του «Παραθα­ λάσσιου Νεκροταφείου» στα ισπανικά. Θα στα­

Ο

αφιερωμα/55 θούμε σ’ αυτή του Nestor Ibarra (1931) που προκαλεί μια έριδα. Ο Borges προτιμάει αυτή την τελευταία γιατί είναι σε στίχους κανονικούς, αλ­ λά ο Μεξικανός ποιητής Alfonso Reyes, βαθύς γνώστης του έργου του Βαλερύ, του οποίου επι­ καλούμαστε την διαιτησία κλίνει προς τη μετά­ φραση του Cuillen. Ο Βαλερύ είχε πολλούς θαυ­ μαστές στη Λατινική Αμερική (Gabriela Mistral, Victoria Ocampo), αλλά η γενική αναγνώριση έρχεται αργότερα από τον Reyes με την «Ανοι­ χτή επιστολή στον Πωλ Βαλερύ και στον Henri Focillas στα 1933». Ό σ ον αφορά τη Γερμανία απ’ τον Ernst Ro­ bert Curtius στον Πωλ Celan, ο Βαλερύ είχε πολ­ λούς μεταφραστές και υποστηρικτές. Δεν θα σταθώ παρά μόνον σε ονόματα για τα οποία η σιωπή του Βαλερύ είναι θέμα ιδιαίτερου συλλο­ γισμού. Κατ’ αρχήν ο Rainer Maria Rilke: «Ο Πωλ Βαλερύ όχι μόνο έχει περισσότερο απ’ όλους τους σύγχρονους δημιουργούς το προτέ­ ρημα να ’ναι κλεισμένος στη σιωπή του καλλιτέ­ χνη (απ’ όπου και η βαθιά γαλήνη και η αυξημέ­ νη διαθεσιμότητα του ποιητικού λόγου που εκ­ φέρει κάτω απ’ οποιεσδήποτε συνθήκες), αλλά είναι ακόμα, μου φαίνεται, ο μόνος ανάμεσά μας που βλέπει την έμπνευση και τη δημιουργία ενός ποιήματος ως ευτυχές αποτέλεσμα μιας σημαντι­ κής προόδου που θα επέτρεπε επίσης και την κατάκτηση ενός κάποιου αριθμού άλλων επιτευγ­ μάτων και επιτυχιών».* Ο Ρίλκε μετέφρασε το «Ευπάλινος» και την πλειονότητα των ποιημάτων των «Charmes» («Θελγήτρων»). Ό τα ν ο Βαλερύ τον συγχαίρει για τις μεταφράσεις του, το 1924, ο Ρίλκε απα­ ντά: «Είμαι πράγματι ευτυχής που έμαθα ότι εί­ πατε καλά λόγια για τις μεταφράσεις μου, αλλά δε συμφωνώ στο ότι θα έπρεπε να λυπάστε τόσο που δεν τις γνωρίζετε. Αυτό που φαίνεται επιτυχία στους άλλους δε θα ’ναι για σας παρά μια σχετική αξία, διότι δε βλέπουμε κάθε στιγμή πόσο ο λόγος της τέχνης είναι ένας και αναντικατάστατος χωρίς καμιά απολύτως αμφιβολία;» Στο θάνατο του Ρίλκε ο Βαλερύ έκανε ένα μι­

κρό πρόλογο στο μικρό σε όγκο έργο του «Les roses» («Τα τριαντάφυλλα»), όπου μνημονεύει την τελευταία τους συνάντηση. Ο Goltfried Benn βεβαιώνει: «Πρέπει να κοιτάξουμε κατάματα τον πρωταίτιο αυτών των πραγμάτων, να εξετάσου­ με το Λυρικό Εγώ κατά πρόσωπο και σε συνθή­ κες περισσότερο σαφείς». Καταλαβαίνουμε εδώ ότι η μέθοδος του Βαλε­ ρύ δεν θα μπορούσε παρά να τον θέλξει και εδώ επανέρχεται σ’ αυτήν τη σιωπή που ’χε τόσο ε­ ντυπωσιάσει τον Ρίλκε: Οι ποιητές «δεν είναι τι­ τάνες που κάνουν έφοδο στον ουρανό, είναι τον περισσότερο καιρό ήρεμοι, ήρεμοι εσωτερικά εί-

Τρεις ακοναρέλλες τον Βαλερύ ζωγραφισμένες κατά τη διάρκεια κρουαζιέρας στη Μεσόγειο.

ναι και γιατί δεν οφείλουν να τα τελειώσουν όλα αμέσως, πρέπει να κουβαλάνε τα Θέματά τους για πολύ καιρό μέσα τους, πρέπει να σιωπούν για χρόνια. Ο Βαλερύ δεν μιλούσε για είκοσι χρόνια, ο Ρίλκε έμεινε 14 χρόνια χωρίς να γρά­ φει ποιήματα και μετά γεννήθηκαν «Les Elegies de Duino» (Οι Ελεγείες του Duino). Ο Πωλ Βαλερύ θεωρήθηκε ο τυπικός Γάλλος συγγραφέας μ’ όλα του τα προτερήμοίτα. Αγαπή­ θηκε πλατιά, μεταφράστηκε και ερμηνεύτηκε από μεγάλους συγγραφείς. Σίγουρα αυτός ο θαυμασμός δεν ήταν αδικαιολόγητος, αλλά σε αντάλλαγμα αυτός ο Βαλερύ τί έκανε για να γνωρίσουμε εμείς συγγραφείς της εμβέλειας του Έ λιοτ ή του Ρίλκε; Είχε μόνο καταλάβει ότι ο Reyer ή ο Cuillen ήταν σημαντικοί ποιητές; Έ να μικρό κείμενο για τον Ρίλκε μετά το θάνατό του, γράμματα ευχαριστήρια και χειρόγραφες αφιε­ ρώσεις των βιβλίων που έστελνε στον Έλιοτ, στον Reyes, στον Cuillen. Ελάχιστη ανταμοιβή στην αφοσίωσή τους. Αυτός που έβρισκε τόσο χρόνο να αφιερώσει στον Πόε δεν θα μπορούσε να σταθεί λίγο στο «La terre vaine» για το κέρδος μας και για δικό του ίσως; Έτσι ο Βαλερύ παραμένει Γάλλος μέ­ χρι και στα ελαττώματά του, αντιδρώντας συχνά σαν φιλάρεσκη γυναίκα που βρίσκει απόλυτα φυσικό να τη θαυμάζουν. * Απόσπασμα κειμένου του 1946 στο «Ο ζων Πωλ Βαλερύ», στο τεύχος των «Cahiers de Sud» («Τετράδια του Νότου»).

56/αφιερωμα

Νεντ Μπαστέ

Αγωνία: το πραγματικό επάγγελμα. Η τροχιά του Βαλερύ προδίδει μια σταθερά: τη σταθερά μιας ταραγμένης συνεί­ δησης. Ο Βαλερύ δεν θα μπορέσει να είναι ούτε σαν συγγραφέας ούτε σαν δια­ νοούμενος ευτυχισμένος, να γεύεται όπως άλλοι την αθωότητα αυτών των ακίνδυ­ νων πράξεων. Όπως ο Γκαίτε, ψεύτικος Ολύμπιος του πνεύματος: «Αγωνία - το πραγματικό μου επάγγελμα»: αυτό έχει εγγραφεί με ιερογλυφικά χαραγμένα πάνω στο ίδιο του το πρόσωπο. Τα δυο φίδια του Ναι και του Ό χι περιπλέκονται στο έμβλημά του, αλλά για να αλληλοσπαραχθούν. πλειοψηφία γράφει για να επιδειχθεί: εδώ το γράψιμο, κι ακόμα περισσότερο η έκδο­ ση, μοιάζει πάντα με απόκρυψη, με επιφύλαξη έν πάσει περιπτώσει. Μ’ αυτή τη λογική, η μετα­ θανάτια έκδοση των Τετραδίων, που αρχίζουν να γίνονται γνωστά, αλλά το ίδιο και πάμπολλα ανέκδοτα, τα οποία δεν είναι καθόλου γνωστά, ανοίγουν διόδους, ρίχνουν απρόσμενες λάμψεις πάνω στα απλοποιημένα χαρακτηριστικά του Κυρίου Τεστ: πίσω από το Logbook, τα αληθινά «ημερολόγια καταστρώματος», ο Codex secretum - ο ίδιος όμως έφτασε άραγε ώς την άκρη του μυστικού; Η πονηριά της γραφής, ακόμα και σε εντελώς στενό κύκλο, υφαίνει εύθραυστους ιστούς, που περισσότερο διαστρέφουν παρά συλλαμβάνουν «αυτά τα μυστικά κριτικά σημεία που ο καθένας φέρει εντός του». «Αρκεί να τ’ αγγίξει κανείς κατά τύχη, κι όλα έχουν ειπωθεί», προσθέτει. Πρόκειται για την παρεμπίπτουσα αναγνώριση πως αυτό, στην πραγματικότητα, δε λέγεται ποτέ εντελώς. Συγγραφέας αθώος δεν θα παραμείνει παρά μόνον για μερικά χρόνια - μέχρι τα είκοσι. Έφηβος περιορισμένος στον εαυτό του μέσα στην πλήξη της επαρχίας αφοσιώνεται με ζήλο που καλείται θρησκευτικός στην ποιητική λει­ τουργία: «παρακμιστής» κατά τη μόδα της επο­ χής, βλέπει μέσα στην τέχνη τη σωτηρία και το Ναό, στους κόλπους ενός ήδη βιωμένου μηδενός.

Η

Η διαύγεια όμως αποκαλύπτει. Ο Βάγκνερ κι ο Μαλαρμέ αποθαρρύνουν από το γράψιμο: για ποιο λόγο να ξανακάνει τα ίδια, με πιο χλωμά χαρακτηριστικά; Το ενδιαφέρον δεν θα ήταν, πραγματικά, να φέρει στο φως τον υπερβολικά σοφό διανοητικό μηχανισμό αυτών των υπνωτι­ στών, να μη σκοπεύσει παρά στον «πυρήνα» αυ­ τών των λιγότερο εμπνευσμένων και περισσότε­ ρο θαυμάσια υπολογιστικών εγκεφάλων, οι οποίοι κοροϊδεύουν αλάθητα υπόδουλους αφε­ λείς; Ο Πόε άλλωστε - πραγματικός δάσκαλος της σκέψης της νιότης του - καταδείχνει το μόνο καθήκον: την self-consciousness, την κατάκτηση μέσω της οξύτητας του πνεύματος ολόκληρου του πεδίου των δυνατοτήτων του, τη λογική ενάργεια και τη γυμνή ενδοσκόπηση. Ό λ α είναι κατασκευή και το εργαστήριο είναι πολύ πιο γοητευτικό απ’ ό,τι τα προϊόντα του. Ακόμα πρέπει κανείς να προμηθευτεί τα κλειδιά αυτής της έρευνας, και πρώτα-πρώτα το ιδίωμα, κα­ τάλληλο τελικά, τόσο στο λεκτικό του όσο και στη συνδυαστική του. Ο μαθήματικόζ κώδικας ο οποίος του αποκαλύπτεται ξαφνικά, του υποδει­ κνύει τί πρέπει να είναι τρ νέο όργανο της σκέ­ ψης langage-self, του οποίού τ^ίτρφίη πράξη εί­ ναι να περιορίσει στο μηδέν τφ τυχαία ιδιώματα όπου ασυνείδητα έχει κυλήάέι rj όκέψη μας. Και η λογοτεχνία βυθίζεται εξ ολοκλήρου μαζί με την αρχαία σχεδία όπου έχει, όπως και τα υπόλοιπα,

αφιερωμα/57 επιβιβαστεί. Πρέπει να ξαναρχίσει από την αρ­

χή. ρκεί άραγε όμως να επικαλεστεί κανείς αυ­ τή τη νέα υποψία και την απόφαση να αναχθεί εκείθεν του «Βασιλείου της άοριστίας» όπου το πνεύμα είναι καταδικασμένο να πλανάται, για να το σιγουρέψει τελικά πάνω σε κάποιο βράχο; Αν θέλουμε να καταλάβουμε την ένταση της χρονιάς 1892 και της απόφασης του για ριζι­ κή και εντελώς προσωπική διαφοροποίηση, πρέ­ πει να πάμε νωρίτερα, να αποκαλύψουμε μια ψυχολογική κατάσταση - ή βασική οντολογική, που ήδη η παιδική ηλικία προδίδει με εκπληκτι­ κά σημεία. Στην καρδιά της Βαλεριανής συνείδησης αυτό που αρχικά βρίσκουμε είναι η απόλυτη δυσφο­ ρία, η ανία του είναι. «Εγώ είμαι εδώ. Εδώ; Εί­ μαι; Εγώ;». Ό λα γίνονται προκαταβολικά ερω­ τηματολόγιο, απεριόριστα έκπληκτο βλέμμα κά­ ποιου Αγγέλου, παραδοξότητα (ο ίδιος ο Βαλερύ παίζει μ’ αυτή τη λέξη). Το σημείο εκκίνησης είναι η ασφυκτική αίσθηση μιας ουσιώδους μησύμπραξης με οτιδήποτε, η ατέρμονη αλλοδαπότητα εκείνου που αισθάνεται από έναν άλλον πλανήτη (ξεχασμένον όμως). «Σίδηρος. Έρχομαι από τη Σελήνη όπου, αν και άνθρωπος, γεννήθη­ κα». Το διανοητικό πραξικόπημα του 1892 έχει την απαρχή του σε μια αμείλικτη θέληση περιορι­ σμού και σθένους - ostinato rigore - , την τρομο­ κρατική απόφαση μιας εικοστής πρώτης χρο­ νιάς, την οποία επιπλέον επιδεινώνει μια συναι­ σθηματική κρίση που τον κατατρώει ακόμα πε­ ρισσότερο, όμως τον ταπεινώνει: το να ανακαλύ­ πτει πως είναι σκλάβος παράλογων καταιγίδων και περιπλανήσεων του φανταστικού, του οποί­ ου μάταια το πνεύμα αποκαλύπτει τη μηδαμινότητα, τείνει μέχρι παροξυσμού την απόφαση να είναι «αφέντης στο σπιτικό του», να αντιμετωπί­ σει το γαστρικό και διανοητικό του μηχανισμό με μια διαδικασία αναλυτή, ελεγκτή και απαξιωμένη: πρόκειται για «διανοητικά φαινόμενα», τί­ ποτα περισσότερο. Η τεχνητή φιγούρα του «παρακμιστή» κλονίζεται και πέφτει δια μιας: να αναστρέφεσαι όπως ένα γάντι, «να ξαναφτιάχνεις καθαρό και σκληρό τον εαυτό σου», σαν να ξαναχτίζεις τον κόσμο σου με στεγνά διαγράμ­ ματα: «Αντικειμενοποιώ, αντικειμενοποιώ, αντι­ κειμενοποιώ» - σημαίνει αφαιρώ από το πνεύμα το ζωτικό νεύρο. Ο Βαλερύ θα αντιμετωπίσει σαν Μεταρρύθμιση, σαν τρομοκρατία,σαν τη 18η Μπρυμαίρ, τόσο το Ροβεσπιέρο όσο και το Βοναπάρτη, τη Νύχτα των Μαρτυρίων, κατακεραυ­ νωμένη από αστραπές, όπου κι αυτός ο ίδιος ρί­ χνει τον κεραυνό του. Και αρχικά θα ξαναεπιχειρήσει τον πνευματικό απόπλου, θα απαιτήσει τα όργανα και το ιδίωμα της γυμνής διαύγειας,

Α

θα εξαλείψει το άλογο των ψυχικών αντηχήσεων, θα δει τον κόσμο «όπως είναι» και το εγώ του όπως το εγώ κάποιου άλλου, αν και, σε τε­ λευταία ανάλυση, το σκίρτημα του καθαρού Εγώ υπερερεθίζει τη μέθη τού να περιορίζεσαι «στην απροσδιόριστη άρνηση του να είσαι οτιδήποτε». Α ν τέτοια είναι η μυστική ανατολή της περιπέ­ τειας που ξεδιπλώνεται στα θαμπωμένα μάτια των είκοσι χρόνων, πρέπει ωστόσο ακόμα να χτί­ σει τις βάσεις αυτής της πυραμίδας, να επινοήσει τη δίχως χάσμα γλώσσα, να υψώσει με μια ελα­ φριά γυμναστική και με ασκήσεις όπου τα μαθη­ ματικά έχουν τη θέση τους, το πνεύμα στη δεξιό­ τητα του τέλειου ιππέα (πρόκειται για το μύθο του «gladiator»), να θέσει τις προϋποθέσεις μιας στρατηγικής της γνώσης, να χτίσει τέλος το Σύ­ στημα, που θα γίνει, για είκοσι χρόνια, ο μονα­ δικός στόχος και μέχρι τέλους μάλιστα, εάν τον κομματιάζει η αμφιβολία για το αν θ’ αποκτήσει ποτέ την αθροιστική συνοχή κι αν δεν υπομένει να νομισματοποιεί την απίθανη ενότητα σε ένα παζλ διακριτικών λάμψεων: το σύστημα - δηλα­ δή η ακριβής μεταγραφή του συνόλου των σωμα­ τικών και διανοητικών μηχανισμών σε αποτελε­ σματικούς τύπους, σε αναλογία με τα φυσικο­ μαθηματικά σχήματα - αλλά για να τους ελέγξει, προς το παρόν, και να επεκτείνει στο έσχατο της δυνατής τους πραγματικότητας, τις ανεκμετάλ­ λευτες δυνατότητες. «Τί μπορεί ένας άνθρωπος;»

Σχέδιο του Βαλερύ.

μόνη ερώτηση του Κυρίου Τεστ. Ό τα ν ανοίγουν τα Τετράδια του ξημερώματος, η λογοτεχνία μοιάζει μάλλον ξεχασμένη - στην καλύτερη περί­ πτωση μια εφαρμογή ανάμεσα στις άλλες και χω­ ρίς μεγαλύτερη αξία του γενικού ελιγμού του νου. Το Λεονάρ και το Μια βραδιά με τον Κύριο Τεστ επέχουν θέση αποχαιρετισμών σχεδόν: αν ορθώνουν τα σεβάσμια πορτραίτα του ύψιστου Δημιουργού και Εξολοθρευτή, αφού η πραγμά­

58/αφιερωμα τωση αυτών των ηρώων οπισθοχωρεί ακόμα στον ορίζοντα, η λογοτεχνία και η αοριστία της χρησιμεύουν τουλάχιστον για να τακτοποιούν την οφθαλμαπάτη που θα μας δώσει την •ψευδαί­ σθηση της παρουσίας τους και το πρόγραμμά τους εν περιλήψει. Γιατί όμως το Μεγάλο Έ ργο μιας ζωής να μην περιορίζεται στις τέσσερις ή πέντε αποφασιστικές σελίδες όπου εγγράφεται η τάδε μοναδική επιστημονική εφεύρεση; Ό σ ο για τα Τετράδια είναι καθημερινό εργαστήρι, ελλει­ πτικές σημειώσεις. Α ν παρεισφρέει εκεί κάποιες στιγμές μια περίεργη και ξερή ποίηση, είναι επειδή ένας φιλόλογος δεν καταφέρνει ποτέ να σβήσει μέσα της τον εαυτό του. Αυτή η ασκητική σιωπή όμως καλύπτει την αδιάκοπη ανάκρουση μιας έρευνας, τις ευφορίες, τις πίκρες, ενός σκεπτόμενου Εγώ, που ονειρεύεται να εξαντλήσει, «μια για πάντα» την ύλη του. αι που εξαντλείται κι αυτό μαζί. Μια κού­ ραση υπεισέρχεται γύρω στα σαράντα. Τό­ σος μόχθος, τόσες θυσίες - και το απαγορευμένο πάνω σε μια άλλοτε πάλλουσα συναισθηματικότητα και τις ζωντανές πηγές της ζωής και της επικοινωνίας - για να ενοχλήσει μια «ουσία απε­ λευθερωμένη από όλα αυτά τα υπο-προϊόντα» αλλά «τόσο ασήμαντη και φτηνή που δε βρίσκεις μέσα της ποτέ κάτι ν ’ αρωματίσει όλη τη ζωή». Υπόκωφα, όλο και περισσότερο ασκούν πίεση τα απωθημένα ένστικτα, βαθαίνει η δίψα ν ’ αγγίξει επιτέλους αυτό το πραγματικό, που ακινητοποιείται στον καθρέφτη, με τις αληθινές δυνάμεις της συγκίνησης. Αυτός που αυτο-βαφτίζεται ο «Ψυχρός Πρίγκηπας» ή ο Ά γγελος, ασφυκτιά μέσα στην έρημο μιας «αυτοφάγου» διανοητικής ζωής, το πνεύμα αηδιάζει τελικά να βρίσκει παντού τη μονότονη γεύση της, και το φίδι να δαγκώνει την ουρά του. Εγκαθίσταται η τραχιά νοσταλγία μιας νέας ενσάρκωσης. «Έ νας Ά γ γ ε ­ λος θα έβλεπε να σταματά να υπάρχει η κατά­ στασή του: αυτό σήμαινε θάνατο για κείνον...» Μια πυρετική κι απροσδιόριστη αναμονή σημα­ δεύει την εποχή της Νεαρής Μοίρας. Παράξενη περιπέτεια κι αυτή, στην άρθρωση μιας ύπαρξης, αυτού του μεγάλου ποιήματος, που οφείλεται προφανώς στην τύχη, σε μια πα­ ραγγελία σχεδόν, που θεωρήθηκε σαν μια άσκη­ ση γραφής, χωρίς συγκεκριμένο σκοπό και που, στη διάρκεια τεσσάρων χρόνων λυσσασμένης δουλειάς, θα δει, σιγά-σιγά και μέσα στο ημί­ φως, να αναδύονται τα θέματά του, να αποσυ­ ντίθενται και να ανασυντίθενται τα τμήματά του, να μιμείται, ψηλαφιστά, τον άστατο διάλογο των αντιμαχόμενων αιτήσεων, για να επιβάλλει τε­ λειωτικά, οδηγώντας το συγγραφέα «εκεί που δεν ήξερε να πάει», την τάξη και την έννοιά του, να κάνει να θριαμβεύσουν πάνω στα αιτήματα θανάτου, που ταυτίζεται με την καθαρή σκέψη,

Κ

οι αναβρύζουσες πηγές του Έρωτα, η παράδοση στις επιταγές του χρόνου και του Ενστίκτου. Αυτό που απελευθερώνεται εδώ, μετά από τόσες χαλιναγωγήσεις, είναι η καταχωνιασμένη ποιητι­ κή Φωνή, η βαθιά σωματικότητα, είναι επίσης οι ενστικτώδεις αδράνειες του όντος προς τη ζωή, η συγκατάθεση ενός εγώ στην ενσαρκωμένη σύ­ μπτωσή του. Και αυτού του τριγμού τήξεως έπονται, συνωστιζόμενες μέσα σε λίγα χρόνια, οι Γοητείες μέσα στην πολύμορφη ανάβρυσή τους. Ο κοιμισμένος ποιητής του Δάσους έχει ξυπνή­ σει. Αναμφίβολα κρατάει το ότι κάθε ποίημα δε δικαιολογείται παρά μόνο με διαυγή παραγωγή, με συναρμογή αποτελεσμάτων. (Το μάθημα του Πόε στην Γένεση του Ποιήματος δεν ξεχάστηκε ποτέ), αλλά την ίδια στιγμή, απέναντι σ’ αυτήν την ποιητική του Υπολογισμού, ο Βαλερύ βάζει σαν προϋπόθεση της ποίησης τη μορφική ενσάρ­ κωση μιας σκοτεινής Φωνής, που ξυπνάει στο βάθος «μια κατάσταση αντήχησης» όπου υπερτίθενται μια προϋπάρχουσα μελωδική καμπύλη, η εντελώς μοναδική χροιά μιας τονικότητας κι ένας μυστηριώδης συγκινησιακός παλμός που αναζητά κάποιο σώμα. Θα ομολογήσει πως δεν υπήρξε ποιητής παρά μονάχα σ’ αυτές τις καθο­ ρισμένες φάσεις της ύπαρξής του όπου ασκούσε πίεση μέσα του αυτή η «αρμονική» παρόρμηση, η οποία φορτίζει τις λέξεις και τα πράγματα με μια ξαφνική ατμόσφαιρα. Το ότι η εισβολή της ποίησης είναι, στην πραγματικότητα, η εισβολή ολόκληρου του πε­ δίου του συγκινησιακού και των χαλιναγωγημέ­ νων ενστίκτων του, εξηγεί την αναστάτωση που επιφέρει, στην καρδιά αυτού του πυρετού ποιη­ τικής δημιουργίας, η δραματική ερωτική κρίση του 1921 - «η υπόθεση Κ.». Ο Έρωτας, που κη­ ρύχθηκε εκτός Νόμου στα 1892, επανέρχεται δριμύτερος. «Αν κοιτάξω τον εαυτό μου ιστορικά, βρίσκω δύο καταπληκτικά γεγονότα στη μυστική μου ζωή: ένα πραξικόπημα στα 1892, και κάτι το απέραντο, το απεριόριστο, το άμετρο στα 1920. Έ ριξα πάνω σ’ αυτό που ήμουνα στα 1892 - εί­ κοσι οκτώ χρόνια μετά έπεσε πάνω μου - τον κε­ ραυνό των χειλιών σου». Μυστικό ρήγμα, απο­ φασιστικό μέσα στη ροή μιας ύπαρξης: «Κι αυτό στάθηκε η συντριβή μιας ευθύγραμμης στήλης ζωής». Κραδασμός καταπληκτικά βιωμένος, μέ­ σα στο θάμπωμα της ανακάλυψης των «πραγμα­ τικών κατοικιών της ψυχής του» - μέσα στο κομμάτιασμα ακόμα και την κόλαση. «Nox in Tartaro». Το Σύστημα το ίδιο, χωρίς να σπάσει, κά­ μπτεται για μεγάλο διάστημα : «Μου αποτύπω­ σες, θα πει, την αποφασιστική σημασία του κορ­ μιού» - αλλά όχι μόνο του κορμιού, ολόκληρης της νέας προβληματικής του Ά λλου , και τη θραύση ενός σκληρά προστατευόμενου σολιψισμού, ενός τεράστιου δυναμικού δυνάμεων και αισθημάτων, των οποίων, θεωρητικοποιημένο,

αψιερωμα/59 εγκεφαλικό, θα πρέπει να ενσωματώσει τις λάμ­ ψεις και τις ενέργειες σ’ ένα Σύστημα που είχε πιστέψει σαν αρκετό. ωρίς να απομονωθούν στο τυχαίο των κρί­ σεων πάθους, οι κάποιες ερωτικές επιλογές που θα ακολουθήσουν, και κατά μοναδικό τρό­ πο η εντελώς τελευταία, θα μεταφερθούν πάντο­ τε από μόνες τους μέσα σ’ αυτήν την ίδια τη σχε­ δόν μυστικιστική δομή: ορμή καταδικασμένη πάντα να σπάζει πάνω στη βιωμένη αποτυχία, αλλά την ίδια στιγμή, από την ίδια της την εσω­ τερική απιθανότητα, ορμή προς μια εμπειρία που βιώνεται ως υπέρτατη, όπως το άγγιγμα ενός Απόλυτου που ο άνθρωπος, ελλείψει ενός αντικειμένου εντός του που θα μπορούσε να το ικανοποιήσει, θα πάρει από τον παροξυσμό των δυνάμεών του και την ανοδική διαλεκτική, δύο Εγώ.

Χ

Χωρίς αμφιβολία πρόκειται εδώ για κάποιες ακραίες στιγμές που άφησαν σε μερικά κείμενα τα εκθαμβωτικά, εκρηκτικά τους ίχνη. Υπήρξε η απόγνωση, η αμφιβολία για τις συνέπειες, τα βασανιστήρια της Έμμονης Ιδέας - υπήρξαν και οι κατευνασμοί και η απόπειρα μιας πιο ανθρώ­ πινης ενσωμάτωσης στη ζωή, της οποίας ο Λόγος για τον Γκαίτε, για παράδειγμα, προσδιορίζει το πρόγραμμα της καλλιέργειας του εγώ, με την αφομοίωση των συμβολών του κόσμου και ταυ­ τόχρονα την ευφυία της απαλλαγής και του γί­ γνεσθαι. Υπήρξε επίσης η κοσμικότητα, η ενα­ σχόληση μιας τρικυμισμένης ζωής, ο αναγκαστι­ κός επαγγελματισμός - όχι χωρίς οργή και πλήξη ενός συγγραφέα, ο οποίος νομισματοποιούσε το κεφάλαιο των ιδεών του σε πρωτότυπες αναλύ­ σεις, σε παρενθετικούς αφορισμούς, σε «μικρά αφηρημένα ποιήματα» και μέσα στην επιδεξιότητα των διαλόγων: ο Βαλερύ που γνωρίζουμε, τα αποσπάσματά του πάνω στα οποία συχνά σκο­ ντάφτουμε: γιατί να μιλήσουμε γι’ αυτά, τη στιγ­ μή που το κάνουν άλλοι; Αυτή όμως η ευτυχία της γραφής και της εξυ­ πνάδας, ακόμα κι όταν αποστάζει ένα διαβρωτικό μηδενισμό, γυαλιστερό όμως σαν σιντέφι, δεν μπορεί να κρύψει, στην πραγματικότητα, την υπόκωφη ανησυχία που συνεχίζει να δουλεύει σε βάθος μια συνείδηση, όπου αλληλοσυγκρούονται τόσοι μεγάλοι στόχοι, η υπερβολή των επιθυμιών κι εκείνη των καταιγίδων. Πίσω από το επίσημο έργο, άλλες λογοτεχνικές απόπειρες, πιο φιλόδο­ ξες στη σύλληψή τους και πλησιέστερες στις εσω­ τερικές ανακρούσεις, θα παραμείνουν στην κα­ τάσταση του σχεδιάσματος και των παράδοξων λειψάνων: μένει να τα ανακαλύψουμε ή να τα ανασυνθέσουμε. Σημαδεύουν εν πάσει περιπτώσει την υπόγεια ροή ενός πνεύματος που δεν ε­ γκαθίσταται, μιας αγωνίας εις αναζήτησιν παρά ταύτα, αν όχι μιας σωτηρίας, ενός είδους συμπε­

ράσματος, ακόμα κι αν είναι αυτό εκείνο το Λυσσαλέο Ό χ ι, το εκτοξευμένο στο Σύμπαν, και οδηγούν σ’ αυτά τα τελικά χρόνια όπου επιτεί­ νονται οι αντιφάσεις του Εγώ κι ο πυρετώδης αναβρασμός του πνεύματος, ανάμεσα στους τοί­ χους πάνω στους οποίους προσκρούει. Τα Τε­ τράδια πολλαπλασιάζονται, παλιά σχέδια ξαναδρομολογούνται, ενόσω άλλα διαγράφονται. Ό λ α δείχνουν τη θέληση, τη βιάση να «συγκε­ φαλαιωθεί» και να προσδιοριστεί «μια για πά­ ντα», πρόκληση στο οξύ συναίσθημα του επείγο­ ντος, του περιορισμού του χρόνου. Η πυρετικότητα όμως που τον κάνει δεν είναι μόνο εκείνη της λήξης της προθεσμίας. Ο εσωτε­ ρικός ουρανός σκουραίνει ακόμα: η τεράστια «νευρική κούραση» απ’ όλα, η αηδία από την ανθρώπινη ανοησία, η οποία φέρει σαν αποκο­ ρύφωμα τη δεύτερη παγκόσμια σύρραξη και την αγωνία ενός τέλους του κόσμου - όμως και η ανυπομονησία να ριχτεί πάνω σ’ αυτή την στενή φυλακή της ζωής, στο πάρα πολύ γνωστό μέρος

Πωλ Βαλερύ.

του εγώ, η τόσο βαλεριανή φοβία της επανάλη­ ψης, της δεύτερης αρχής, «ο τρόμος του κύκλου» (και «μια για πάντα» σαν έμμονο leit-motiv) όλα συντρέχουν για να δώσουν τη μοναδική τους πι­ κρία στα τελευταία Τετράδια και στο έργο που, από πολύ καιρό αλλά θολά προμελετημένο, σαρ­ κώνεται ξαφνικά σε αντίδραση στον όλεθρο του 1940: αυτό το βιβλίο Ο Φάονστ μου, που όσες πράξεις του εκδίδονται, με τη σαρκαστική ανε­ μελιά τους, αποδίδουν πάρα πολύ άσχημα τόσο την αληθινή φιλοδοξία όσο και την αληθινή σοβαρότητά του. Δράμα ολοκληρωτικό με πολλά κομμάτια, που θα εξαντλούσαν όλα τα είδη και όλους τους τόνους, καθώς θα απομυθοποιούσε, τις εμπειρίες και τις γνώσεις. Ο φάκελος που

60/αφιερωμα επέζησε βρίθει ιδεών, αλλά κυρίως παρέχει μο­ ναδικά αποσπάσματα ενός τρίτου μέρους του Μ οναχικού και μιας τελευταίας πράξης του Lust. ν ο Φ άονστ στο σύνολό του παρουσιάζεται σαν θέληση γελοιοποίησης και αποβλέπει στο να απελευθερώσει κάτι το αδιάφθορο από την τραγι-κωμωδία της ζωής, ενός φθαρμένου ώς το κόκαλο πολιτισμού και μιας Επιστήμης που κι αυτή ακόμα διατελεί εν συγχίσει, ειν’ εκεί, σ’ αυτά τα δύο ανέκδοτα κυρίως, όπου δέ­ νεται με τον παροξυσμό η μυστική διαλεκτική της Περιπέτειας. Ο Μοναχικός ρίχνει με μένος το ανάθεμα πάνω σ’ όλα όσα είναι - «όλα όσα δεν είναι άξια να είναι», φτύνει ένα οριστικό όχι, μια έξω φρενών, άρνηση στο πρόσωπο αυ­ τής της γης, σε όλο τούτο «το αστείο του Είναι και του Μη-Είναι», αλλά, πέρα από τον εξολο­ θρευτικό μηδενισμό του και τη μεγάλυνση του Τίποτα, ένας ύστατος μονοδιάλογος θα πρέπει να οδηγήσει στην ακόμα ενωμένη ταύτιση του Ανθρώπου-Φάουστ και του καθαρού Εγώ, αντί­ στροφα προς αυτή τη στιγμή των Θεοφανείων όπου μπορούσε να απελευθερωθεί εκείνη τη στιγμή, «πάνω στα γενικευμένα ερείπια του κό­ σμου», με το Μηδέν του κόσμου να έρχεται στο φως, μια συνείδηση που θα είχε τελειώσει τους λογαριασμούς της με κάθε περιεχόμενο. «Τελευ­ ταία Σκέψη» όπου όλα έρχονται «να καούν στη φλόγα αυτής της στιγμής, όπως κάποια πουλιά έρχονται να καούν στη φωτιά», «Αποκαλυπτής Τεστ» (sic), και ο δοξασμένος αφανισμός του:

Α

Θα ήταν η λιποθυμία αυτής της τροχιάς της Δ ιά­ νοιας, που δεν θα είχε εκκρίνει έξω απ’ αυτήν τόσες ιδέες παρά μόνο για ν ’ αδειάσει την καθα­ ρή ενέργειά της, το ίδιο τρομερή με το πρόσωπο ενός «Αγγέλου» αλλά που δεν θα έχει λάμψει παρά για μια στιγμή μόνο. Κείμενο κεφαλαιώδες και αναμφίβολα τελευταία λέξη, αλλά κεραυνοβόλα, του έργου, αν, την ίδια στιγμή, οι τελευ­ ταίες αναπτύξεις του Lust, υπερβαίνοντας τον αρχικό του στόχο, δεν αντέστρεφαν το αμείλικτο τέλος. Τίποτα περισσότερο, στην εκκίνηση, εκτός από ένα παιγνίδι, για τελευταία φορά, μέ­ σα σε μια διφορούμενη ικανοποίηση, με τον πει­ ρασμό του Έ ρωτα - αλλά για να τον εξορκίσει και να τον στείλει στο μηδέν όπως και τα υπό­ λοιπα. Να όμως που το κείμενο πιανότανε μέσα στο ίδιο του το παιγνίδι, το Φίδι που δεν είχε υποταχτεί, ξανασηκωνότανε με όλη του τη δύνα­ μη, και παρουσιαζόταν, μέσα σε μια μοναδική •αλληλεπίδραση με τη γοργή ολίσθηση του έργου, το ύστατο και δραματικό βιωμένο πάθος. Αυτή η τελευταία πράξη του Lust, που άρχισε σαν κω­ μωδία, γλιστρούσε σε τριστανικούς τόνους, έδινε ένα παραισθησιακό σώμα στο επίμονο όνειρο να φτάσει πιο πέρα από το μηδέν της ζωής, όσο το - δυνατόν πιο μακριά απ’ αυτές τις «ομιλούσες ανθρώπινες μαριονέτες που μισεί», στο μοναχικό τετ-α-τετ, «παράξενη αντιπαράθεση των Εγώ» που αναζητούνται, πιο πέρα από τη ρήξη της «θυσιώδους Διαφοράς», «στά όρια μάλιστα που χωρίζουν το ον από το είναι», αυτό το απόσπα­ σμα της Αιωνιότητας, την εποχή που το ον θα συναντούσε το ύψιστό του σημείο, και την υποφώσκουσα πλήρωσή του. «Πάνε πενήντα χρόνια που πέφτω προς αυτό. Πέφτω προς το ύψιστο σημείο μου». Έ νας μυστικιστικός οίστρος ξεση­ κώνει αυτά τα ασθμαίνοντα κείμενα. Το πνεύμα, βέβαια, είχε πιστέψει πως μπορού­ σε να χτίσει την ιδανική και δίχως χαραμάδα Σφαίρα ενός Συστήματος ιδεών, που θα αντικα­ θιστούσε την αταξία του κόσμου και θα τρεφό­ ταν από το ίδιο του το φως. Αυτό που ανακαλύ­ πτει στην πραγματικότητα είναι η εις άπειρον διάθλαση ενός στείρου παιγνιδιού με καθρέφτες, που στέλνουν πίσω την ανώφελη λάμψη κάποιας μοναχικής λυχνίας - και τίποτα στην καρδιά αυ­ τού του κρύσταλλου - δεν θα μπορούσε να εξη­ γήσει το ακατανίκητο ξέσπασμα των Δακρύων . δακρύων που προέρχονται από το βάθος της Ζωής χωρίς να μπορούν να αποδώσουν το νόημά της. Αυτό λέει, μερικές εβδομάδες πριν το θάνα­ το, με υπέροχο τρόπο, το ύστατο ποίημα του Α γ­ γέλου. «Και για μιαν αιωνιότητα δεν έπαψε να μαθαίνει και να μην καταλαβαίνει», εάν καταλα­ βαίνω, σημαίνει τελικά παίρνω και συλλαμβάνω το αληθινό αντικείμενο που ποτίζει την αληθινή δίψα. Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλα

αφιερωμα/61

Ζεράρ Λεγκράν

Ο Κύριος Τεστ και ο σουρρεαλισμός

Η αναμονή αυτού που θά 'ρθει είναι κοινή στους σουρρεαλιστές και στον Βαλερύ. Εντούτοις οι σχέσεις τους ήταν πολύπλοκες αν όχι πολυτάραχες. σκέψη του Βαλερύ κι αυτή που διέπει την ιστορική πορεία του σουρρεαλισμού δε σταμάτησαν να έχουν μυστικό διάλογο πάνω από ένα λεπτό (και σταθερό) όριο που μοιάζει με τη μεμβράνη η οποία χωρίζει τα συμπληρω­ ματικά όργανα στον ίδιο ζωντανό οργανισμό. Η πνευματική επιρροή του Βαλερύ στον νεαρό Αντρέ Μπρετόν είναι ιδιαίτερα γνωστή κυρίως απ’ τη διατριβή της Μαργκερίτ Μποννέ που ξανακαταπιάνεται και συμπληρώνει τα προηγούμε­ να δεδομένα. Α π’ τις Ραδιοφωνικές συνομιλίες του 1952 και μετά δεν έπαψε να υπογραμμίζει το χρέος του απέναντι του και στα μάτια του έμεινε πριν (και πάνω) απ’ όλα ο συγγραφέας του Κυρίου Τεστ, ή καλύτερα ο δημιουργός του ανώτατου «ανθρω­ ποειδούς» που φέρει αυτό το όνομα. Μυθικό ον με το οποίο ο Βαλερύ δεν κατόρθωσε ποτέ να ταυτιστεί ολότελα αφού του έδωσε υπόσταση, αλλά το γόητρο του οποίου επιζεί στους σουρρεαλιστές παρά τις απογοητεύσεις. Ό σ ο για τον ποιητή, ο Jacques Riviere σημειώνει εύστοχα από το 1922: Η αναμονή αυτού που θά ’ρθει υπάρχει στον Βαλερύ όπως, και στους Ντανταϊστές. Είναι μόνο μεγαλύτερη. Ίσως συνοδεύεται και από μια πίστη λιγότερο τυφλή στην απαραί­ τητη ποιότητα αυτών που είναι παρόντες στις συγκυρίες. Οι μελλοντικοί σουρρεαλιστές θα απευθυνθούν στο Βαλερύ για να ζητήσουν τον τίτλο μιας επιθεώρησης που από εξευτελιστική

Η

αυτοκριτική (και από ειρωνεία στον Βερλαίν) θα τους προτείνει να την ονομάσουν Λογοτεχνία: Πρόταση αποσπασμένη βιαστικά χωρίς κανείς να κοροϊδέψει τον άλλο σ’ αυτή την παράξενη συναλλαγή που ο Βαλερύ συμπληρώνει δημοσιε­ ύοντας στο πρώτο τεύχος το «Ωδή των κιόνων» (Cantique des Colonnes), ποίημα που προαναγγέλει τον «Ευπάλινο» (Eupalinos) απ’ τον οποίο ο Μπρετόν αγαπούσε να παραθέτει μια τουλάχι­ στον στροφή: Και οι αιώνες κατά δεκάδες, και οι λ α ο ί των περασμένων χρόνων, είναι ένα άδυτο άλλοτε, ένα άλλοτε ποτέ αρκετό! Την ίδια χρονιά, το 1919, η απάντηση του Βα­ λερύ στην έρευνα: «Γιατί γράφετε;» - «Από αδυ­ ναμία», δημοσιεύτηκε σε πολύ καλή θέση. Χωρίς αμφιβολία το Μανιφέστο του 1924 ση­ ματοδοτεί μιαν απομάκρυνση, αν όχι μια ρήξη γιατί εκεί ο Μπρετόν μιλάει για πρώτη φορά για τον Βαλερύ σε χρόνο παρελθόντα: αναφερόμενος εγκωμιαστικά στο λογοπαίγνιο σχετικά με «La marquise sortit a cinq heures»* (Η Μαρκησία βγήκε στις 5 η ώρα) του οποίου είχε αμέσως εξα­ σφαλίσει το διηνεκές, και προσθέτει σχετικά με την άρνηση του Βαλερύ να γράφει έτσι: «Αλλά κράτησε το λόγο του;» Δεν θα μπορούσαμε μέχρι τώρα χωρίς υπερβολή να θεωρήσουμε τους ιδρυ­

62/αφιερωμα τές του σουρρεαλισμού ριζικά αντίθετους με την ποίηση του Βαλερύ: η μόνη «απόδειξη» μ’ αυτή την έννοια είναι η ανεξακρίβωτη αναφορά της Αντριέν Μονιέ σύμφωνα με την οποία ο Αραγκόν και ο Μπρετόν είχαν παρευρεθεί στην ανά­ γνωση της «Νεαρής Μοίρας» στο Βιβλιοπωλείο της, όπου και πολλοί ωραίοι ακτινοβολώντας από έχθρα δήλωσαν: «είναι διαφανές και είναι γκρι». Γιατί από τότε στο ίδιο βιβλιοπωλείο ο Μπρε­ τόν θα απάγγελνε στις 12 Απρίλη του 1912 το «Ο κωπηλάτης», που δεν είναι όμως το ποίημα το περισσότερο εμπνευσμένο από τον Βαλερύ; Είναι αλήθεια ότι η «Νεαρή Μοίρα» φάνηκε στον Μπρετόν και αναμφίβολα και στους φίλους του χωρίς δικαιολογία, ακόμα κι αν το 1942 θα παρατηρήσει ότι αυτή η άσκηση «ενός χαρακτή­ ρα έντονα ασύγχρονου» άξιζε περισσότερο απ’ τον υπέρμετρο πατριωτισμό των αλλοτινών συ­ ντηρητικών συγγραφέων. Ά λλωστε ο Βαλερύ ένιωσε την ανάγκη να δικαιολογηθεί στον νέο του θαυμαστή και μόνον κατόπιν εορτής ο Μπρετόν θα θεωρήσει την «Νεαρή Μοίρα» ως το σημείο, αναφοράς της αρχής των διακυβεύσεων του Βαλερύ. Α π’ το ίδιο το ποίημα (πραγματικά υπερβολικά νεοκλασικό για τις προτιμήσεις του) ο Μπρετόν παρ’ όλα αυτά θα κρατήσει «κάποιες αναλαμπές». Εκτιμούσε πολύ το στίχο: «Ανά­ μνηση, ώ φωτιά που ο χρυσός σου άνεμος φτάνει στο πρόσωπό μου...» (στον οποίο παρενθετικά ο Rene Char θα μπορούσε πράγματι να οφείλει κάτι) και σημείωσε: «Το μαύρο δεν είναι τόσο μαύρο...» σ’ ένα κείμενο γεμάτο από συγκίνηση, γραμμένο τη μεθεπομένη του ξαφνικού θανάτου του φίλου μας Jindrich Heisler. ταν η απομάκρυνση επιβεβαιώνεται «Η Σουρρεαλιστική επανάσταση» δημοσιεύει επίσης με μιαν επίδειξη έλλειψης σεβασμού την απάντηση στον «Κύριο Τεστ» στην έρευνα για την αυτοκτονία. Αργότερα κάποιες ύβρεις του είδους: «Ο Πωλ Βαλερύ ο Γελοίος Εκλεκτός» (σχετικά με την ερώτηση του Disque Vert για τον Λωτρεαμόν δεν θα ξεπεράσουν το επίπεδο του ανέκδοτου. Πιο σημαντικό: Ό τα ν ο Βαλερύ δημοσιεύει το 1929 κάτω απ’ το γενικό τίτλο Λογοτεχνία αποσπά­ σματα σχετικά με την Ποίηση, ο Μπρετόν και ο Ελυάρ απαντούν σ’ ένα μικρό τομίδιο με τον τίτ­ λο «Σημείωση για τη ποίηση». Στη βεβαίωση του Βαλερύ: «Ο λυρισμός βρί­ σκεται, στην ανάπτυξη ενός επιφωνήματος», οι συγγραφείς μας αντιδιαστέλλουν στο όνομα της επανάστασης: «Ο λυρισμός είναι η ανάπτυξη μιας διαμαρτυρίας». Αργότερα είναι και η «Μέθοδος του Λεονάρντο Ντα Βίντσι» που χαρακτηρίζει «ένα απ’ τα πιο ωραία κείμενα της νεότητας» απ’ όπου ο

Ο

Μπρετόν δίκαια δανείζεται αναφορές για τις επιστημονικές εργασίες του Λόρδου Κέλβιν με σκοπό να παρουσιάσει στα 1938 την ζωγραφική του Wolfgang Paalen. Επίσης στον πρόλογο στην «Ανθολογία του Μαύρου χιούμορ» φτάνει μέχρι να πλέξει το εγκώμιο στη σύνεση του Βαλερύ στον ορισμό του για το χιούμορ ενώ αντίθετα κριτικάρει αρνητικά μια άσκηση ύφους του Αραγκόν για το ίδιο θέμα που ο Μπρετόν έβρι­ σκε απελπιστικά ρηχή. Σ’ αυτό το έργο ο Μπρετόν λυπάται που ο «Κύριος Τεστ» δεν δανείστηκε από τον Lichtenberg παρά την τέχνη να απαρριθμεί τα τετράδια του (προφανής αναφορά στο μόνο τότε γνωστό απ’ τα Τετράδια, το Τετράδιο Β 1910, δημοσιευ­ μένο το 1924 που ήταν η χρονιά του Μ ανιφέ­ στου), ενώ ο Lichtenberg μ’ αυτό το χαμόγελο το πιο φίνο που υπήρξε ποτέ «δίνει στον Μπρετόν την εντύπωση ενός Βαλερύ οριστικά ξανακοι­ ταγμένου και διορθωμένου στα πλαίσια του μύ­ θου του». Το πιο εκπληκτικό είναι πως χωρίς ποτέ να αναφερθεί ονομαστικά στο σουρρεαλισμό, ο Βαλερύ δεν σταμάτησε καθόλου την ίδια εποχή να τον κριτικάρει. Στα 1917, έγραψε στον Andre Fontainas: «Ο γενικευμένος κυβισμός όπου τείνουμε έχει τις αρετές του. Δεν είμαι εχθρός των εμπειριών δεν θά ’μαστέ παρακμιακ οί; Δεν έχουμε ένα παλιό τεύχος του La Vogue μέσα στην καρδιά μας;». Αλλά προσθέτει αμέ­ σως: «Το νέο εντελώς ωμό, ως νέο αυτό καθεαυτό δεν μου λέει τίποτα». Μήπως θα 'πρεπε να πιστέψουμε ότι η προο­ δευτική απομάκρυνση του Βαλερύ από τους νεότερούς του συνδέεται με την περιφρόνησή του για την ψυχανάλυση; Αυτός του οποίου ο Μπρε­ τόν μνημονεύει τη ρήση: «ο ερωτισμός δεν απέχει πολύ απ’ την αλήθεια» δεν έπαυε να καταγγέλει τα νέα «κλειδιά των ονείρων» και να επιτίθεται με οξύτητα (το 1928) στα «χταπόδια απαίσιων συμπλεγμάτων» που κάθε άνθρωπος ευγενικής καταγωγής αρέσκεται να ανασύρει κάθε πρωί απ’ τα βάθη του είναι του. Σε σημείο που να γε­ μίζει την «Έμμονη ιδέα» με αστεία γυμνασιό­ παιδου ή έστω φοιτητή, με μοναδικό σκοπό να υποκαταστήσει το «φροϋδικό σύμπλεγμα» (πόυ γνωρίζει μάλλον άσχημα) με ένα «περίπλοκο» για το οποίο το λιγότερο που θα μπορούσαμε να πούμε είναι ότι είχε καταρρεύσει πολύ πριν τον εμπνευστή του. Η αυξανόμενη δυσπιστία του Βαλερύ και για την ύπαρξη ακόμα των ονείρων αποτελεί μέρος του ίδιου «προβλήματος» που δεν θα μπορούσα­ με να περιορίσουμε μονομιάς σ’ έναν κοινό «ρα­ σιοναλισμό», ένα «πρόβλημα» ανεξήγητο γι’ αυ­ τόν που είχε κάποτε πει: «Δεν μπορώ να κατα­ λάβω αυτούς που δεν προσπαθούν να εισχωρή­ σουν όσο το δυνατόν βαθύτερα στον εαυτό τους» και που πρόσθετε: «Οφείλουμε να εξερευνούμε

αφιερωμα/63 τον εαυτό μας οπλισμένοι σαν αστακοί». Έ να βράδυ στο Saint-Cirq παιζόταν ένα παι­ γνίδι: «Ouvrez vous?», που παρέμεινε άγνωστο, όπου ο Βαλερύ βρισκόταν ανάμεσα στους εκάστοτε οικοδεσπότες. Απάντησα: «Ναι, ελπίζο­ ντας πως το διαμάντι θα λάμπει ακόμα» ή κάτι ανάλογο. Με δισταγμό ο Μπρετόν απάντησε: « Ό χ ι είναι ακόμα πολύ αργά». Αυτός ο τόνος της λύπης ξεπερνούσε - και θά ’θελα να με πι­ στέψετε - τον απλό σεβασμό που πάντα δηλώ­ νονταν απ’ τον Μπρετόν προς αυτόν που του χρωστούσε ευγνωμοσύνη επειδή τού ’χε διδάξει

ποικίλες απαιτήσεις αρχίζοντας απ’ την απαίτη­ ση απ’ τον ίδιο μας το εαυτό. Συχνά ονειρεύτηκα το απόλυτα διαφανές πνευματικό ίζημα που προκαλεί τις υποτιθέμενες ασυναρτησίες του πνεύματος, τόσο ο ένας όσο και ο άλλος, καθένας με τον τρόπο του, είχαν ευχηθεί να εξαϋλώσουν τον άνθρωπο. Μετάφραση: Μαρία Παγουλάτου * * Το λογοπαίγνιο γίνεται με τη λέξη marquise - και Marquise (προφέρεται μαρκίζ) που σημαίνει μαρκίζα και Μαρκησία rv Τ λ/ΐ ι

Ένας έρωτας τον Βαλερύ “Valerie”»

νας τρελός έρωτας: αυτός που ο Βαλερύ ένιωθε α π’ το 1937 μέχρι το 1945 για την Κυρία Ζ αν Βουαλιέ, μετά απ’ αυτήν που ονόμασε Κ στα Τετράδια· τέτοιο ήταν το τελευταίο πάθος του ποιητή για μια νέα γυναίκα που την αναγνωρίζουμε ως το μοντέλο του Lust. Πάνω από χίλια εκατό γράμματα γραμμένα μέρα μ ε τη μέρα, εκατόν τριάντα δύο ποιήματα ανέκδοτα που συνθέτουν την Coronilla, τέτοιος είναι ο θησαυρός που κατείχε η παραλήπτρια και πουλήθηκε στον Μόντε Κάρλο στις 2 Οκτώβρη. Δ εν πρόκει­ ται για μια αλληλογραφία κοινή α π’ ό,τι κρίνει κανείς α π ’ τα αποσπάσματα: «Βρίσκω σε σένα την πηγή της ενέργειάς μου. Είναι γεγονός. Κανείς πιστεύω δεν είδε τον έρωτα κάτω α π’ αυτή την οπτική (...). Έ κανα ό,τι μπόρεσα έτσι ώστε το μονότονο θέμα του έρωτα να ξαναφανεί και να ακουστεί στην ανώτερη οκτάβα (...) Ή θελα να φτιάξω μια γλώσσα για μας. (...) Ο ι π ραγματικοί εραστές <5εν σχηματίζουν παρά μόνο έναν καλλιτέ­ χνη που προσπαθεί να δημιουργήσει αυτό το έργο του έρωτα (...) Να είσαι ένας με δυο πρόσωπα, αυτό που σημαίνει «λίγο Θεός». Α υτο ί οι στίχοι: Έ πρεπε σε πείσμα του κό­ σμου και των χρόνων/να υπάρξουν στη σκιά σαν λουλούδια ενωμένα τα πεπρωμένα μας» «Γιατί εμφανίστηκες σε μένα στη δύση της ζωής μου/το υπέρτατο αντικείμενο!Αποκαλυπτομένη (...). Ο έρωτας με κατατρώγει και ζω α π’ αυτό το σαράκι/Γλυκιά εσύ/Laure της αγωνίας μου». Αυτή η αλληλογραφία σχεδόν καθημερινή μας παρουσιάζει έναν Βαλερύ εσώτερο, έναν Βαλερύ που κρίνει τους σύγχρονούς του, έναν Βαλερύ στη δίνη του πολέμου: «17.6.40. Μέρα δυστυχίας - νά ’μ αστέ νικημένοι. Ακούγοντας τον Πεταίν μόλις τώρα όφειλα να ξεσπάσω σε κλάματα». Ο Βαλερί που καμιά φορά υπογράφει «Valerie» «Ed­ mond. Τest», «Pauline» και ονομάζει την αντεπιστολέα του «Αγαπημένη Ζαν»! Ένας Βαλερύ κοντά στο θάνατο που γράφει με πόνο. «Ξέρω καλά ότι ήσουν ανάμεσα στο θάνατο και μένα». Α λλά αλίμονο φαινόταν ότι «ήμουν ανάμεσα στη ζωή και σε σένα». Α ς ελπίσουμε ότι αυτές οι σελίδες δε θα χαθούν όταν πουληθούν κι ότι θα δημοσιευ­ τούν.

Ε

Μ.Β.

64/αφιερωμα

Χρίστος Παπαγεωργίου

Ελληνική βιβλιογραφία Πωλ Βαλερύ 1. Βαλερύ Πωλ: Ευπαλίνος ή ο Αρχιτέκτων. Μετά­ φραση Έλλη Λαμπρίδου. Τυπογραφείο Ιακ. Α. Μωυσιάδη. Αθήναι 1935.

2. Βαλερύ Πωλ: Η πυθία. Μετάφραση σ’ ελληνικό στίχο και σημείωμα Κώστα Ταμβάκη. Αθήναι 1932.

3. Βαλερύ Πωλ: Η ψυχή και ο χορός. Μετάφραση Π. Πρεβελάκη. Αθήνα 1939. Εκδόσεις «Πυρσός».

4. Βαλερύ Πωλ: Η νεαρή μοίρα. Ερμηνευτική εισα­ γωγή και μεταφραστική απόπειρα Αναστασίου Γιανναρά. Αθήναι 1963. Εκδόσεις «Δίφρος». (Ανάτυπο από την «Καινούρια Εποχή»).

5. Βαλερύ Πωλ: Το παραθαλάσσιο νεκροταφείο. Η νεαρή μοίρα. Εισαγωγή-μετάφραση Α. Γιανναράς. Αθήνα 1979. Εκδόσεις «Πλέθρον». Σελίδες 163.

6. Βαλερύ Πωλ: Το θαλάσσιο κοιμητήρι. Έμμετρη απόδοση στα ελληνικά και αναλυτικά σχόλια από

τον Ρόη Παπαγγέλου. Αθήνα 1984. Εκδόσεις «Διογένης». Σελίδες 27.

7. Βαλερύ Πωλ: Το θαλασσινό κοιμητήριο. Εισαγωγή-μετάφραση Ι.Α.Γ. Βλάχος. Αθήνα 1984. Εκδό­ σεις Αστρολάβος/Ευθύνη. Σελίδες 38.

8. Άρης Δικταίος: Μ εγάλες στιγμές της ποίησης. Αθήνα 1967. Εκδόσεις «Δωδώνη». Σελίδες 235 (επιλογή απ’ την παγκόσμια ποίηση). Στις σελίδες 117-127 ανθολογούνται ποιήματα του Πωλ Βαλε­ ρύ.

9. Ανθολογία Γαλλικής ποίησης. Μετάφραση Γεωργ. Σημηριώτη. Αθήνα 1980. Εκδόσεις «Κοροτζή». Σελίδες 351. Στις σελίδες 282-283 ανθολογούνται ποιήματα του Πωλ Βαλερύ.

10. Ο μιλεί ο Νάρκισσος και τέσσερα άλλα ποιήματα. Μεταφραστής Καίσαρ Εμμανουήλ. Περιοδικό «Ο Κύτιλος». Αθήνα 1933.

11. Αφιέρωμα στον Παύλο Βαλερύ. Περιοδικό «Νέα Εστία». Τόμος 90ος. Αθήνα 1971. Τεύχος 1064.

«ΕΔΩ ΣΤΕΚΟΜΑΙ!» Μ. ΛΟΥΘΗΡΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΗΣ ή ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΣ;

Διαφωτιστική τομή στα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα. Μοναδική ιστορική με­ λέτη των γεγονότων που αποτέλεσαν σημείο στροφής στην πνευματική, κοι­ νωνική, θρησκευτική και πολιτιστική ιστορία της Ευρώπης ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Β ΙΒ ΛΙΟ Π Ω ΛΕΙΟ

ΕΠ ΙΣΤΗ Μ Η & Π ΙΣ Τ Η ”

ΕΜ Μ . Μ ΠΕ Ν ΑΚ Η 3 - Α ΘΗ Ν Α - ΤΗ Λ.: 32.13.986

γέφυρες επικοινωνίας με το άγνωστο μακρινό

m

Π Α ΝΝ Η ΥΦΑΝΤΗ: Ο καθρέφτης Ι α ν ά ς , 1986. Σελ. 100.

Πρωτέα. Θεσσαλονίκη,

άτω από τον ενδεικτικό τίτλο «Ο Καθρέφτης του Πρωτέα» (το μυθολογικό πρόσωπο που μπορούσε να αλλάζει μορφές χπεριόριστα) κρύβεται όλη η πληθωρική διάθεση του ποιητή Τάννη Υφαντή για μια ποίηση πολλαπλών και επάλληλων εκδο­ ρών. Από την πρώτη του κιόλας συλλογή («Μανθρασπέντα», Τραμ 1977) ο Γιάννης Υφαντής έδειξε ότι ακολουθεί ένα δρόμο διαφο­ ρετικό, όχι μόνο στη θεματογραφία του αλλά και σ’ αυτή την ίδια τη δομή και απόδοση του ποιητικού του λόγου. Τα θέματα που απασχόλησαν τη γενιά του δε φαίνεται να τον απασχολούν ιδιαί­ τερα, οι ροπές που εξοστράκισαν τους ποιητές της λεγάμενης «γε­ νιάς της αμφισβήτησης» σε κανάλια αντιποιητικά, μέσα από την άρνηση της ποιητικής γλώσσας, δε φαίνεται να τον επηρεάζουν καθόλου. Τουναντίον, ο Γιάννης Υφαντής έλκεται από την αυθε­ ντική γλώσσα της ποίησης, από το βαθύ μυστήριό της και την αδιά­ φθορη ύλη της, από τα μυστικά τελετουργικά και τα ιερά στοιχεία της, ως τέχνης που αντλεί πάντα μέσα από τις κρυφές και συγκε­ χυμένες ψυχοσωματικές μας δυνατότητες. Ο Γιάννης Υφαντής, αποτραβηγμένος ώς ένα σημείο απ ό τις ε­ γκόσμιες σκοπιμότητες της λογοτεχνίας και εντρυφώντας μέσα στα σκοτεινά νάματα των πρώτων πηγών του Λόγου, «ψήθηκε» στη βαθύτερη φωτιά της ποίησης και προσέγγισε την αλήθεια της ζωής μέσα από τη γοητεία των ποιητικών γεγονότων και την οδύνη τους. Τέτοια καταπληκτική ωρίμανση δε συναντάμε σε άλλον ποιητή της γενιάς του, εκτός, ίσως, από εκείνη του Αργύρη Χιόνη, που κινείται, όμως, σε εντελώς διαφορετικά επίπεδα. Αλλά, η ταύτιση του Υφαντή με το ποιητικό γεγονός και την υφή του φθάνει σε οριακά σημεία, σε μερικά, δηλαδή, ποιήματα δεν υπολείπεται καμιά αισθητική ενδυνάμωση, κανένας νοηματι­ κός υπαινιγμός για να ολοκληρωθεί η οδύνη που τον σπαράζει και

Κ

66/επιλογή η προοπτική της αλήθειας που τον απελπίζει. Ιδού, ένα από τα καλύτερα ποιήματα της συλλογής του, που στηρίζει και την άπο­ ψή μου αυτή. Είναι που με φαρμάκωσε η γνώση Α ν είναι που αυτή η γη κατάντησε μια απομακρυσμένη σκοτεινή επαρχία α ν είναι που αυτός ο κόσμος έγινε απόκοσμος, αν είναι που αυτή η ζωή έγινε υπόνοια ζωής τόυτο το φως υπόνοια φωτός τούτος ο χρόνος ένα λησμονημένο παρελθόν είναι που μ ε φαρμάκωσε η γνώση. Η γνώση ήταν γλυκειά στο στόμα και πικρή στα σπλάχνα η γνώση κάποτε μου γλύκαινε τη ματαιοόοξία η γνώση τώρα δεν επιτρέπει να γευτώ ούτε μια ψευδαίσθηση. Η γνώση ερήμωσε τη γνώση · πια δεν έχω πού ν' ακουμπήσω το κεφάλι μου. Κ αι σκέφτομαι το Λ άζαρο που όπως λένε τίποτα δε θέλησε να πει παρά μονάχα στις φασκιές του τάφου ακόμα τιναγμένος ζήτησε νερό για να ξεπλύνει τα φαρμακωμένα σπλάχνα τον. Γιάννης Υφαντής χωρίς να ξεχνάει «μια σκωπτική διάθεση για τον ευρύτερο υπαρξιακό ή κοινωνικό χώρο» και να «ανακαλεί επιδράσεις από τον Πάουντ ή ακόμη θρησκευτικά στοι­ χεία της ανατολικής μυθολογίας»1 αποδίδει μια ποίηση που «ανα­ ζητεί τα αρχέτυπα της γλώσσας σε μύθους και στοιχεία της κοσμο­ γέννησης»1. Αλλά, γλώσσα για τον Υφαντή δεν είναι «όνο ο κώδι­ κας επικοινωνίας για τις βιοτικές ανάγκες της καθημερινότητας. Γλώσσα είναι ο Λόγος σε μιαν έκφραση συνάφειας και επίκλησης των άγνωστων δυνατοτήτων μας που μας ωθούν στο υπερπέραν, σε μια έκφραση του μηνύματος των θεϊκών στοιχείων που διέπουν τη συμπεριφορά μας. Λόγος είναι το πνεύμα που συνέχει την ύλη, που διαμορφώνει το χώρο και καθοδηγεί το χρόνο. Είναι η μέγιστη επικοινωνία με το αδιάσπαστο 'Ενα. Χαρακτηριστικό είναι ότι η συλλογή «Μανθρασπέντα» τελειώνει με τον ήλιο, ενώ ο «Κα­ θρέφτης του Πρωτέα» τελειώνει με τη νύχτα. Η ποίηση του Υφα­ ντή είναι μια διαρκής ανίχνευση των π η γ ώ ν της ζωής. ΓΓ αυτό και το φως έχει έννοιες αρχετυπικές μέχρι και εσχατολογικές. Το φως σε συνδυασμό με το αντίθετο-αντίστοιχό του, το μαύρο του σκοταδιού, διαποτίζει την ποίησή του και γίνεται ο κύριος άξονας της συμβολιστικής του. Το «αρχέτυπο θυσίας ηλιακού λόγου» δεν είναι μια τυχαία σελίδα μέσα στη συλλογή του. Οι ανατολικοί μύ­ θοι και πραγματικότητες περνούν στην ποίησή του μέσα από μια διήθηση πίστης και, μέχρις ενός σημείου, αληθινής αποδοχής των απόκρυφων νοημάτων τους, πριν από την, κατά τον πλέον έγκυρο τρόπο, αισθητική τους κατακύρωση. Οι μύθοι, όμως, και οι πραγ­ ματικότητες δεν υπάρχουν για τον Υφαντή ως πράγματα ξεχωρι­ στά. Υπάρχει το Ε νιαίο-Ό λο, όπου το παρελθόν και το μέλλον εμπλέκονται σ’ ένα αιώνιο παρόν, όπου ο χώρος και ο χρόνος συνιστούν μια ποιητική έκφραση της έννοιας του «ενοποιημένου πε­ δίου», όπως το θέλουν οι μαθηματικές θεωρίες. Επίκουρες ως προς αυτά είναι οι δοξασίες των λαών (κυρίως της Ανατολής), οι μνήμες της προϊστορίας, αλλά και η προσωρινή πεποίθηση ότι τα πάντα (γεγονότα, ιδέες) αποτελούν αντανάκλαση μιας πραγματι­ κότητας, χαμένης μέσα στον αόριστο χρόνο. Ο Γιάννης Υφαντής δραματοποιεί πολλές φορές την απόδοση των ποιημάτων του, κα-

Ο

ποίηση ΒΑΣΙΛΗ ΠΑΠΑ: Παρά­ γραφος 1, 2. Αθήνα, Εξάντας, 1987. Σελ. 53.

Μια πολύ οργανωμένη ποιητική συλλογή είναι αυτή του Β.Π., κα­ θώ ς όλα κινούνται γύρω από έναν κεντρικό άξονα που δεν εί­ ναι άλλος α π ' την απλή αλήθεια, ότι όλα είναι συνειδητά. Ακόμη και η ποίηση για τον ποιητή έχει την άοπλη και ευαίσθητη πλευρά της, όπου κανείς μπορεί εύκολα να τη λαβώσει. Η τεχνική των άτιτλων ποιημάτων και της πεζοποίησης, καθώς και ο χωρισμός του έργου δε σύο ενότητες είναι σημεία αυτού που αναφέραμε προηγουμένως. Το βιβλίο του Β.Π. αξίζει να διαβαστεί για την ισοπεδωτική του σχέση με τον κόσμο όχι μόνο της ποίησης αλ­ λά και της νόησης. Υπόσχεση που λίγοι προτείνουν σαν απ ο­ φυγή και διέξοδο από την κρίση. ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

επιλογη/67 θώς θέλει να δείξει τις μεγάλες απώλειες που σημάδεψαν την εξε­ λικτική πορεία του ανθρώπου, με πρώτες την αθωότητα και τη συνύπαρξή του με τους θεϊκούς γεννήτορες, και μέσα από την τρα­ γική αυτή έξαρση προτείνει ως μοναδικό, έστω και πρόσκαιρο, μέσον παρηγοριάς τη λησμονιά. IV αυτό και όλες οι παραδοξότητές του, οι εικόνες και οι λέξεις του, κατατείνουν να γίνουν ξόρ­ κια που θα επιφέρουν τη γαλήνη και την ισορροπία μέσα από τη λησμονιά. Γιατί σ ’ αυτό το αρχαίο αγγείο αγαπιούνται τόσο όμορφα όνο σώματα περίλυπος έστιν η ψυχή μ ου έως θανάτου. Γιατί σε τούτο το μοτέλ ένα ταξί δαγκώνει αυτό το φέρετρο σα νάναι πούρο περίλυπος έστιν η ψυχή μ ου έως θανάτου. Γιατί τα σκαλοπάτια ετούτα κατεβαίνουν μέσα στον καθρέφτη φθάνοντας εκεί που είναι θαμμένο το προφίλ του φεγγαριού περίλυπος έστιν η ψυχή μ ου έως θανάτου. Γιατί στον κόσμο τούτο όλοι έχουνε το σπίτι τους κι εγώ είμαι ο ξένος πούχει χάσει τη φυλή του και το δρόμο τον περίλυπος έστιν η ψυχή μ ου έως θανάτου. Γιατί περιπλανιέμαι έξω από τη μήτρα σου κι έξω α π ’ τον τάφο μ ου περίλυπος έστιν η ψυχή μου έως θανάτου. Π ερίλυπος έστιν η ψυχή μ ου έως θανάτου. πό τα πλέον χαρακτηριστισκά στοιχεία της ποίησης του Γιάννη Υφαντή είναι η εναγώνια πορεία του προς αναζήτη­ ση του χαμένου προσώπου του. Η επιτακτική ανάγκη για ανακά­ λυψη και αποκάλυψη της αληθινής του ταυτότητας, η έντονη λα­ χτάρα να κοιταχτεί βαθιά στην ύπαρξή του, πράξη την οποία επι­ καλείται μέσα από τα ξόρκια της ποίησής του, η προσπάθεια προσπελάσεως σε μέρη όπου μόνο οι ονειρικές καταστάσεις ευδο­ κιμούν, προσδίδουν στο λόγο του έναν ιδιάζοντα μυστικισμό, που ενώ, εξωτερικά, γέρνει προς την πρακτική και το πνεύμα του ανα­ τολικού διαλογισμού, εσωτερικά δεν αποφορτίζεται καθόλου από το άγχος της υπαρξιακής κόπωσης και πλησμονής. Η παρουσία του απομακρυσμένου προσώπου μέσα στο ποίημα, λειτουργεί ως υπερβατική εξίσωση που γεφυρώνει το άχθος των κοσμικών κατα­ βολών του ανθρώπινου όντος και των απροσδιόριστων επιθυμιών του.

Α

«Θέλω την παρουσία μου, την παρουσία μου τον τρόπον η έλαφος επιποθεί τας πηγάς των υόάτων» Έ κραξα μα δεν άκουσα κραυγή. Και σταματώ μπρος στην ωραία πύλη και τραβώντας του Ιερού το παραπέτασμα προχώρησα κι είδα τα μ άγια. Την αχτίδα που ήταν καρφωμένη στο ψωμί και πιο εκεί το αίμα τον αμπελιού μέσα στο κύπελο τον ήλιον. Και ψιθύρισα: «Γιατί ήρθες Δ έσποινα Α σράχ από τη θάλασσα; Γιατί ήρθες μάνα του ψαριού; Μήπως για τί πεινάς; Τότε να φας.

π οίηση Μ ΙΧ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ ΤΑΚΗ: Υποταγοί. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1986. Σελ. 24.

Οι «υποταγοί» είναι η ένατη ποιητική συλλογή του Τάκη Μιχόπουλου. Τρία χρόνια μετά τη μεστότητα και γνησιότητα της συλλογής «Τελευταίο θεώρημα» ο ποιητής επανέρχεται να θίξει εύ­ στοχα, τόσο την «πλαστικοποιη­ μένη» καθημερινότητα, όσο και τη σχολαστικότητα της σύγχρο­ νης ποίησης. Ο Τ.Μ. δεν αναλίσκεται σε στεί­ ρα κριτική και απόρριψη. Ο έρω­ τας, η φύση, η σάτυρα, η μετα­ φυσική, δουλεμένα με μαεστρία και βαθιά ποιητική δόνηση καθαίρουν τον αναγνώστη, προσφέροντάς του στιγμές ολοκλη­ ρωμένης δημιουργίας. «Πηδαλαλάζω κι εγώ / Με την ανάοα της θάλασσας / σου φ ω ­ νάζω...· Προς τα ελάτια / τις κορυφές και τον ήλιο / ούτε ματιά π α ρ α ­ κάτω / είναι τα πλαστικά». Στην έκδοση περιλαμβάνονται και δύο παρεμβάσεις του Τ.Μ. στο συμπόσιο ποίησης της Πά­ τρας. Η πρώ τη με θέμα τον Καβάφη και η δεύτερη με θέμα το Δημοτικό Τραγούδι. ΑΝΔΡΕΑΣ ΧΑΣΟΥΡΑΣ

68/επιλογη Μήπως για τί διψάς; Τότε να πιεις. Φάε και πιες. Φάε ψωμί α π ’ τα τραπέζια μας και πιες από τις στάμνες μας κρασί· να πιες από το κνπελο χρυσό το αίμα του αμπελιού», Και η Α σράχ έφαγε κι ήπιε. 'Εφαγε κι ήπιε. Και ψιθύρισα: «Θέλω την παρουσία μου». Κ αι όλα γίνα ν καθρέφτης μπρος μου. Κι ο καθρέφτης άλλος δεν ήταν πλην η πρώτη μου σιωπή. Αλλά η μεγάλη κατήφεια, που σαν σποδός στη σοφία, επέρχεται πάντα μέσα από μια ώριμη συγκατάβαση, διογκώνεται και βαραί­ νει τις στιγμές που η αγωνία του ποιητή υποχωρεί μπροστά στο δέος των ακατάλυτων νόμων που διέπουν τη φθορά και την καθί­ ζηση του κόσμου προς το σκοτάδι. Σ ’ ένα από τα καλύτερά του ποιήματα ο Υφαντής καθυποτάσσει έναν βαθύ και αρχαγγελικό λόγο. Ξεπερνώντας την ονειρική υφή, αναδύεται μέσα από τη με­ ταφυσική γνώση του γίγνεσθαι και θρυμματίζει την πραγματικό­ τητα μέσα από μια εντελώς εξωπραγματική προσέγγιση. Ο λόγος του, όμως, είναι ριζωμένος στο απτό παρόν, χάρις στην συνεχή αίσθηση της οδύνης. Πρόκειται για το ποίημα «Μπροστά στην πύ­ λη»: Και φτάσαμε στην πύλη του βραχόκηπου το βράδυ. Κ ι έπρεπε να διαβούμε μες από τον τρομερό βραχόκηπο αψηφώντας τις πέτρινες μορφές που ζωντανεύουν και ορμούν με τρομερές κραυγές κι απαίσιες όψεις. 'Επρεπε. Μέσα στη νύχτα. Κ αι ρώτησα το γέροντα φρουρό αν γινόταν άλλη φορά να ρθούμε ξεκινώντας πιο νωρίς και φτάνοντας στην πύλη αυτή νωρίς (το μεσημέρι ή τ’ απόγευμα) μέσα στο φως της μέρας να διαβούμε το βραχόκηπο για νάναι λιγότερος ο τρόμος. Μα ο γέρος απάντησε πως θάταν μάταιο κάτι τέτοιο: « Ό σ ο νωρίς κι αν ξεκινήσεις» είπε «εδώ στην πύλη τούτη πάντα φτάνεις βράδυ». Υφαντής ξεπερνάει με τον «Πρωτέα» του τα «σκοπίμως ακαλλιέργητα, άγρια ένστιχτά του»2. Εδώ η κάθε γνώση μα­ λακώνει από την απόγνωση και η κάθε απόγνωση αμβλύνεται από την έσχατη πεποίθηση ότι η οργή δεν οδηγεί στη σύνδεση των δια­ σκορπισμένων νοημάτων της πραγματικότητας, για να δοθεί, έτσι, η κεντρική συνισταμένη της ζωής, η γνώση του απόλυτου σκοπού, η κατεύθυνση του μοναδικού δρόμου, εκεί που τα πάντα γίνονται ένα, γιατί το ένα περιέχει και αντανακλά την κάθε ύπαρξη, η οργή δεν οδηγεί ττουθενά, η έννοια της δικαιοσύνης όμως, μέσα από τη γαλήνη, την πραότητα, και την ισορροπία σώματος και ψυχής, επισπεύδει τις μεταλλάξεις, όσο σκληρή κι αν είναι, όσο ανυποχώ­ ρητη κι ανηλεής κι αν γίνεται. Οι μεταλλάξεις μας δείχνουν τη συνεχή πορεία, τη μυστηριώδη απόκλιση, εκεί που η σκοτεινή θά­ λασσα του παρελθόντος ενώνεται με τη χρυσή θάλασσα του μέλ­ λοντος, δημιουργώντας τον ωκεανό του αιωνίου παρόντος.

Ο

ποίηση ΤΑΣΟΥ ΖΟ Μ Π Ο ΑΑ: Άνθρωπε αδερφέ μου. Αθήνα 1987. Σελ. 61.

Με την παρούσα ποιητική συλλο­ γή ο Τ.Ζ. συνεχίζει μια πορεία, που ξεκίνησε εδώ και πολλά χρόνιακαι η οποία α π ' ό,τι φαίνεται θα προχωρήσει, αφού ο δημιουγός βρίσκει συνεχώς καινούρια θέματα για να επεξεργαστεί. Τα θέματα αυτά έχουν καθημερινό­ τητα και συγκίνηση, έτσι ώστε να προτείνονται για ανάγνωση πε­ ρισσότερο για το προσωπικό τους στίγμα και τη δική τους διάρκεια. Μακριά από σύγχρονα ρεύματα, πίσω από καλοτυπωμένες αλλά άτονες συλλογές και μπροστά σε μια ρεαλιστική ανα­ παράσταση ζωής, ειρήνης, μά­ νας και άλλων συμβόλων, ο ποιη­ τής δραματοποιεί το έργο του σε σημείο που να ξεπερνά τον ίδιο του τον εαυτό. Ποίηση δοσμένη με μεράκι, σ' ενα κοινό, που ασφαλώς πρέπει να ψάξει πολύ για να την ανακαλύψει μέσα στο πέλαγος της παραγω γής. ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

επιλογη/69 Η προβληματική του Υφαντή έρχεται συχνά κοντά στον πανθεϊ­ σμό του Σπινόζα, όπου ο Θεός δεν είναι πρόσωπο, αλλά το urgrund. Στην έννοια του urgrund ταυτίζεται η ύπαρξη και η ανυ­ παρξία καθώς «όλα τα όντα είναι απορροές και μέρη του ur­ grund»3, έτσι που, κατά τη γνώμη συναδέλφου κριτικού, ο Υφα­ ντής να κρατά «ανοιχτούς λογαριασμούς»3 με το έσχατο. Η απελευθέρωση της μυστικής δύναμης που μας συνέχει και μας επιτρέπει τη «μαγική» συνάφεια με την κρυφή πλευρά του περι­ βάλλοντος δεν είναι οπωσδήποτε και πρόκληση προς το έσχατο, δεν είναι ποτέ άνοιγμα λογαριασμών με το ατελεύτητο κι απρο­ σπέλαστο. Η μικρότητά μας είναι σαφής. Αλλά, αυτό μέσα στα όρια της σαθρής πραγματικότητας, δηλαδή, της πιο περιορισμένης αντίληψης του κόσμου. Α πό τη στιγμή που ξεπερνιέται η αντίλη­ ψη αυτή, με τη συναίσθηση ότι υπάρχουν και πράγματα που κα­ ταυγάζουν τη φλόγα της ζωής πέρα από τις γνωστές διαστάσεις, τότε δεν κονταροχτυπιόμαστε με το άγνωστο, απλώς του δείχνου­ με τις φιλικές μας διαθέσεις. Ο Γιάννης Υφαντής κατορθώνει και ρίχνει γέφυρες επικοινωνίας με αυτό το άγνωστο μακρινό στοιχείο του κόσμου, μια διαδικασία που τελείται μέσα από την αυτογνω­ σία και την ταπεινότητα. Μοναδικός καταλύτης στην ένωση με το απαστράπτον φως της μυστικής αλήθειας των πραγμάτων είναι πάντα ο αυθεντικός πόνος, που όταν καταξιώνεται αισθητικά, όπως στην περίπτωση του Γιάννη Υφαντή, αποβαίνει και το αλη­ θινό αίμα της ποίησης. ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ Σημειώσεις 1. Αλ. Ζήρας, ΑΝΤΙ, 1977 2. Αντ. Φωστιέρης, ΤΟΜΕΣ, 1978 3. Παν. Δρακόπουλος, ΕΠΟΠΤΕΙΑ, 1984

θρυμματισμένα όνειρα για μια ζωή γεμάτη κύματα 1

Σ Α Σ Α Σ ΤΣΑΚΙΡΗ : «Ο θάνατος των πλοίων». Αθήνα, « Κ α LsJfeJ ν ι ώ τ η ς » , · 1987. Σελ. 120.

θάνατος των πλοίων » είναι τίτλος πού χωρίς πολύ αυθορ­ μητισμό βγάζει τον αναγνώστη από το δρόμο, που η συγγρα­ φέας έχει επιλέξει να διαβεί στο μυθιστόρημά της, ανανεώνει όμως κάποιες ελάχιστες ελπίδες, για πρόσωπα που στη ζωή τους ένιωσαν βαρύ το φορτίο της αδικίας. «Ο θάνατος των πλοίων» μπορεί να μην υλοποιεί ολοκληρωτικά το δράμα κάποιων ανθρώ­ πων που η ζωή τους τα ’φερε ανάποδα για λόγους που μόνο εκείνη ξέρει, βάζει όμως τα θεμέλια, για μια προσέγγιση βαθιά και συ­ ναισθηματική, σε μια υπόθεση εξελισσόμενη ραγδαία, χωρίς τη βοήθεια Ούτε του κοινωνικού παράγοντα αλλά ούτε και της αστάθμητης συνέπειας. «Ο θάνατος των πλοίων» μεσουρανεί δια­ κριτικά κάτω απ’ την αίσθηση πως για ό,τι συμβαίνει γύρω μας μερίδιο - και μάλιστα μεγάλο - έχει η ανθρώπινη μοίρα, η οποία με τη σειρά της είναι αποτέλεσμα πράξεων λιγότερο ή περισσότερο σωστών.

Ο

70/επιλογη Η Σάσα Τσακίρη επιχειρεί όλα τα παραπάνω να τα εντάξει με μια μοναδική για την περίπτωση ιδιότητα, μέσα και μόνο στο χώ­ ρο της μυθιστορηματικής πλοκής, αγνοώντας ή παραλείποντας εσκεμμένα κάθε εξωτερική παράμετρο που θα είχε συνέπειες ρεα­ λιστικές ή θα αποκτούσε μια δελεαστική κάθοδο, προς σημεία ανοικτά σε οποιαδήποτε διαφάνεια. Πράγματι η νέα γενιά αμφι­ σβητεί ό,τι η προηγούμενη δημιούργησε, μέσα στο βάρος της απο­ κοπής απ’ τα ευρύτερα κοινωνικοπολιτικά πλαίσια και αναζητά ταυτότητα σ’ έναν κυκεώνα από ανέμους που πνέουν καθαρά και απρόσκλητα κατά πάνω της. Είναι όμως σαφής, και σχεδόν ιπποτικά διαλέγει το χώρο που θα κινηθεί, διαχωρίζει τη θέση της και επιμένει στην άρνηση, δοκιμάζοντας πάντα μια πίκρα αποτυχίας και περνώντας μια κατάσταση μελαγχολίας, πλήρης αλληλοσυγκρουόμενων αισθημάτων. Η προηγούμενη γενιά που τα έδωσε όλα σε αγώνες και εκδηλώσεις αντίθεσης απέναντι στα εθνικά δρώμενα, είχε και τις ευαίσθητες ή άπονες στιγμές της για τις οποίες πλήρωσε και η ίδια καθώς μια στιγμή αδυναμίας, ισοδυναμούσε πάντα με κάποιο αντίκρυσμα που ξέφευγε απ’ την τρωτή πραγματικότητα. Μ’ αυτό τον τρόπο κάθε κίνηση τόσο από τη μια όσο και από την άλλη πλευρά γίνεται αντικείμενο ανάλυσης α π’ τη συγγραφέα, η οποία ενσωματώνει αντιδράσεις και κινδύνους, με μια ευχέρεια που θα μπορούσε άνετα να χαρακτηρίσει τη δική της ιδιοσυγκρασία και τα δικά της πιστεύω, κόντρα στη μικρογραφία των ηρώων της. ο μυθιστόρημα δε θα μπορούσε σε καμιά περίπτωση να εισβά­ λει στο βαθύτερο, από άποψη ψυχικών αντιδράσεων, υπό­ στρωμα για να βγάλει κάποια συμπεράσματα συγγενή με τη ζωή των ανθρώπων που πολλές φορές είναι το ίδιο ανεκτίμητη όσο κι όταν κανείς πάνω σε κλασικά πρότυπα αυτοαναλύεται μέσω των ηρώων του. Η Σάσα Τσακίρη διαλέγει ένα μονοπάτι με το οποίο απέριττα και λιτά καταγράφει μια περιπέτεια κοινωνική με προε­ κτάσεις που άπτονται πολλών αξιών, ιδιαίτερα όταν αναφέρονται στην ανεύρεση ισορροπίας και στην ιδέα που κάποιος υπηρέτησε μια ολόκληρη ζήση. Εκεί η γραφή της γίνεται έντονα βιωματική, απαλλάσσεται χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια από δεσμά και προσυ­ πογράφει μια καταδίκη στο αντρικό φύλο που πέρα από οποιεσδήποτε συμβατικότητες στέκεται πρόβλημα στη γυναικεία φύση. Πράγμα που διασαλεύει κάποιες απόπειρες για συνεύρεση των δύο φύλων που εμπλέκονται ακριβώς και δυστυχώς πάνω στο επί­ μαχο σημείο της μητρότητας, όταν αυτή είναι ανεπιθύμητη μόνο από τη μιά μεριά. Παρ’ όλα αυτά κάθε καινούριος άνθρωπος που θα γεννηθεί και θα μεγαλώσει κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, δε θα πάψει ποτέ να αναζητά, όχι για κανένα άλλο λόγο όσο για να σταθεροποιήσει μέσα του τη γονική απερισκεψία και την ιδιαιτερότητά του.

Τ

λόκληρο το βιβλίο της Σάσας Τσακίρη έχει έναν και μοναδι­ κό σκοπό: να κάνει πράξη ο αναγνώστης (πού βαθμιαία υπο­ χωρεί κάτω απ’ την ανάγκη για μια καλύτερη εξέλιξη προς όφελος και των παιδιών αλλά και των πραγματικών γονιών τους) το γεγο­ νός, ότι κάθε γυναίκα κρύβει μέσα της πολλή περισσότερη δύναμη και έτσι καταφέρνει να υπερσκελίζει τις ανισότητες, χωρίς να υπολογίζει στην αντρική υποστήριξη παρά μόνο στο επίπεδο εκεί­ νο της κοινωνικής αποδοχής. Η συγγραφέας, σαν γυναίκα, ίσως και χωρίς να το αντιλαμβάνεται όταν γράφει, αναγκάζει καθέναν που πρόκειται να επαναστατήσει σε ό,τι η ίδια μέσω της ηρωίδας της δημιούργησε, να σκεφθεί αρκετά και να συμβάλλει με όλες του

Ο

επιλογη/71 τις δυνάμεις, προς μια κατεύθυνση απαλλαγής από νοοτροπίες και ηθικές προ πολλού ξεπερασμένες. Γιατί η περίπτωση του πατέρα δε θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί προοδευτική, αφού αρνείται τελεσίδικα να θέσει ένα τέρμα στο «δεν ξέρω ποιος είμαι» του γιού του, ενός νεαρού εκπροσώπου της αμφισβήτησης που κυρίως ψά­ χνει για να σωθεί από τα συμπλέγματα και τις ενοχές που τον καταδυναστεύουν. Το βιβλίο αυτό της Σάσας Τσακίρη όπως και το προηγούμενο άπτεται πολιτικοκοινωνικών κατασταλαγμάτων, τα οποία χρειά­ ζονται αναθεώρηση και αναπροσαρμογή προκειμένου να λειτουρ­ γήσει σωστά καί άξια ολόκληρος ο μηχανισμός της επαγρύπνησης για την πρόοδο. Κάθε της γραμμή είναι μια ισοδύναμη καταγγελία ενάντια σ’ αυτούς που για τους λόγους τους αντέδρασαν στα γεγο­ νότα, χωρίς την παραμικρή για την περίπτωση ευλυγισία, χάνο­ ντας ίσως ό,τι θα είχαν να κερδίσουν σε ψυχικό επίπεδο. Έ τσι με όλα τούτα τα ιδιάζοντα στοιχεία προσφέρει μιαν ολοκληρωμένη «έρευνα» που τιθασεύεται μόνο στο επίπεδο της λογοτεχνίας, για τον κύριο λόγο πως μ’ αυτή θα περάσει σιγουρότερα και πιο πα­ ραστατικά το ελπιδοφόρο της μήνυμα. ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

•ά/ΑΦΗΜΙΣΗ»

72/επιλογή

συμβολή στη μελέτη του Νέου Ελληνισμού □

ΑΗΜΗΤΡΗ ΣΤΑΜ ΕΛΟΥ: Η Λωρίδα στην Τουρκοκρατία. Αθήνα, Γ λ ά ρ ο ς , Δεκέμβριος 1986.

Δωρίδα γεωγραφικά είναι μια περιοχή από τις πιο άγονες και τις πιο ορεινές της πατρίδας μας και από τις πιο δυ­ σπρόσιτες. Χείμαρροι και μεγάλα ποτάμια, στενές κοιλάδες, ό' γκοι βουνών φαλακροί ή ελατοστεφείς· μικρά χωριά, γαντζωμένα στις πλαγιές ή στα ριζά των βουνώ ν και άνθρωποι φτωχοί, αγρότες και βοσκοί, είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της. Φύση, δηλαδή αυστηρή, μονοκόμματη, άγρια ομορφιά, επιβλητική, ξε­ χωριστή παρουσία στον ελλαδικό χώρο, με το Αιδορίκι των 120 σπιτιών την εποχή της Τουρκοκρατίας, και τον Βοεβόντα Φεράτ Αγά, γιο του Ντιβάν Εφέντη του Αλή Πασά (με τους βρώμικους - καμιά σαρανταριά - κακοντυμένους αλβανούς και το βρώμικο επίσης διαμέρισμά του...). Μια περιδιάβαση στο χώρο αυτό μέσ’ από κείμενα περιηγητών και μέσ’ απ’ τη θολή ματιά τους και από πηγές είναι το κείμενο του Δ.Σ. «Η Δωρίδα στην Τουρκο­ κρατία». Βέβαια οι ξένοι περιηγητές βλέπουν τα ελληνικά πράγ­ ματα μέσ’ από μια διάθλαση και δεν δίνουν σωστή εικόνα της πραγματικότητας, αλλά ο συγγραφέας δεν αρκείται στις περιγρα­ φές και στις πληροφορίες, που δίνουν οι περιηγητές, προχωρεί πάρα πέρα: από τα γεωγραφικά στοιχεία, σε συνάρτηση με το ανθρώπινο στοιχείο, θεωρεί τους αγώνες για εθνική επιβίωση των κατοίκων της περιοχής της Δωρίδας. Γιατί το ανθρώπινο στοιχείο έχει ν ’ αντιμετωπίσει δυο φοβερά θηρία: την άγρια κι άγονη φύση και τον επίσης άγριο και βάρβαρο κατακτητή. Συνέ­ πεια αυτής της άνισης πάλης είναι ο αποδεκατισμός του πληθυ­ σμού, η εγκατάλειψη της γης γι’ αναζήτηση καλύτερης τύχης μα­ κριά από τη «βουνώδη και ολίγον εύφορον» περιοχή, που φτάνει ώς την τέλειαν ερήμωσή του. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας η Δωρίδα διοικητικά ήταν χω­ ρισμένη σε δυο νομούς ή επαρχίες: Του Λιδορικίου και του Μαλανδρίνου. Τη γενική διοίκηση είχε ο Σούμπασης (ο Βοεβόδας αργότερα) και μετά ερχόταν ο Καδής με δικαστική εξουσία. Αλ­ λά την τοπική οργάνωση και διοίκηση είχαν ουσιαστικά στα χέ­ ρια τους οι Κοτζαμπάσηδες, οι Προεστοί κι οι Δημογέροντες, που συνήθως συνεργάζονταν με τους Κλεφταρματωλούς. Συντεχνίες οργανωμένες δεν υπήρχαν, εκτός από τους συνεται­ ρισμούς και τις σεμπριές. Οι συνεταιρισμοί κυρίως έπαιξαν ση­ μαντικό ρόλο στην οικονομική και επαγγελματική ανάπτυξη, αλ­ λά και στη διατήρηση της θρησκευτικής και εθνικής συνείδησης των κατοίκων της περιοχής, που και από τη φύση ήταν καταδι­ κασμένη στην απομόνωση. Στην ιδιοκτησία, τη μερίδα του λέοντος είχαν οι Τούρκοι και τα μοναστήρια (!!). Υπήρχαν οι τσιφλι­ κάδες, η τάξη των αρχόντων, και οι φτωχοί ακτήμονες ή μικροϊδιοκτήτες, με μηδαμινή περιουσία, που ουσιαστικά δεν τους ανή­ κε. Οι σχέσεις των ανθρώπων διέπονταν από το εθιμικό δίκαιο και οι διάφορες συναλλαγές βασίζονταν στο λόγο. Οι Διαθήκες προφορικές ή γραπτές θεωρούνταν ιερές και απαραβίαστες, ακό-

Η

ΜΕΑΕΤΕΣ

επιλογη/73 μα και σύμφωνα με τον Τουρκικό νόμο. Ωστόσο η ζωή των αν­ θρώπων ήταν αφόρητη, οι δοκιμασίες ατελεύτητες, ο τόπος έδιω­ χνε τους κατοίκους! Σημαντικές υπηρεσίες πρόσφερε το μοναστή­ ρι της Βαρνάκοβας, εξαγοράζοντας με χρήματα τους άρχοντες και βοηθώντας το φτωχό λαό. Α πό τους φτωχούς και κακοντυμένους δουλευτάδες στα κτήμα­ τα των τσιφλικάδων ξεπήδησαν ονομαστοί αρματωλοί και κλέ­ φτες, όπως ο Χρήστος Μηλιόνης, ο Βέργος, ο Λάμπρος κι ο Μήτρος Τσεκούρας, ο Ντράλλος..., που η δράση κι οι αγώνες τους έγιναν θρύλος και τους τραγουδούσε ο λαός μας. α βάσανα και τις περιπέτειες των ραγιάδων της Λωρίδας μας εξιστορεί στο Χρονικό του Γαλαξιδίου ο μοναχός Ευθύμιος. Ο συγγραφέας αυτός μας δίνει αυθεντικά στοιχεία και ρεαλιστι­ κές εικόνες για τη ζωή των κατοίκων του Γαλαξιδίου και της γύ­ ρω περιοχής, που άργησε πολύ να δει το ξημέρωμα της λευτε­ ριάς. Το Χρονικό τούτο είναι από τα σημαντικότερα μνημεία της λαϊκής δημιουργίας και αξιόλογη πηγή πληροφοριών για την πε­ ριοχή της Λωρίδας. Μεγάλες συμφορές στη Λωρίδα προκάλεσε ο δεκαπενταετής Βενετοτουρκικός Πόλεμος (1684-1699), που οδήγησε στη διάλυση της Κλεφτουριάς και στην εγκατάλειψη και πάλι της περιοχής από τους κατοίκους, που κατέφυγαν στο Μόριά, δημιουργώντας πρόβλημα και στους Τούρκους, που έχαναν άμισθα εργατικά χέ­ ρια. Η παλιννόστηση άρχισε αργότερα κι ώς το 1821 ελάχιστοι Δωριείς έμειναν στην Πελοπόννησο. Η Λωρίδα γεωργική και κτηνοτροφική περιοχή, δεν έχει να παρουσιάσει σημαντικά πράγματα στα γράμματα, εκτός από την ονομαστή Σχολή του μοναστηριού της Βαρνάκοβας, που δη­ μιούργησε θαυμαστή πνευματική παράδοση στη Ρούμελη με τον φωτισμένο ηγούμενο Δαβίδ, τους μοναχούς Χριστόφορο, Καλλί­ νικο και Νικόδημο Καβάσιλα και τους μαθητές τους. Μας έδωσε όμως τον Μακρυγιάννη, τον λόγιο Τριανταφύλλου, τον τρομερό τουρκοφάγο κουρσάρο Γιάννη Κάψη, που έφτασε να γίνει βασι­ λιάς της Μήλου το 17ο αιώνα, για να τελειώσει τον ένδοξο βίο του στην κρεμάλα έξω από το κάτεργο της Πύλης... Ο συγγραφέας παραθέτει στο τέλος του βιβλίου σημειώσεις, που συμπληρώνουν την ιστορική μονογραφία και ευρετήριο κυ­ ρίων ονομάτων και τοπωνυμίων, δίνοντας μια αξιόλογη κι αξιοπρόσεχτη, τεκμηριωμένη εργασία, που πραγματικά αποτελεί «συμβολή στη μελέτη του Νέου Ελληνισμού». Για καλύτερη και πληρέστερη τεκμηρίωση παραθέτει αυτούσια κείμενα από τις πη­ γές. Και από την άποψη αυτή η ιστορική μονογραφία του Δημήτρη Σταμέλου είναι σημαντική προσφορά.για τη μελέτη του Νέου Ελληνισμού.

Τ

ΕΛΕΝΗ ΧΩΡΕΑΝΘΗ

74/εττιλογη

εντυπωσιακές αναλύσεις για τον Τσέχωφ και την εποχή του

m

I V/’/ ΤΡ Ο ΥΑ Π Α: Τσέχωφ. Μετάφραση θω μά Σχάση. Αθήνα, i h r o , 19X6. Σελ. 351.

Μι ι)ι·ιι λόγια βαριέμαι τη ζωή μ ο ν χαι μεοιχές- (/ ορέ; με πιάνει μια αποστροφή για όλα (σελ. 111) Ό π οιος ό&ν επιθυμεί τίποτε, όεν ελπίζει τίποτε χαι όε φοβάται τίποτε, όεν μπορεί να είναι καλλιτέχνης (σελ. 176).

τη Μόσχα! Στη Μόσχα! Η επωδός-διέξοδος και ελπίδα εν δυ­ νάμει στην πλήξη των Τριών Αδελφών ηχεί προφητικά στις σημαδιακές ώρες του ίδιου τον Αντόν Τσέχωφ. Ο δρόμος από το Ταγκανρόγκ της Αζοφικής μέχρι τη Μόσχα: ιδεατό ή πραγματικό σημείο αναφοράς στην επιφάνεια 1860-1904 των σαράντα και κάτι χρόνων, καταγράφεται οδυνηρά μακρύς, όπως μέσα από στέπα. Οι ενδεικτικές ιστορικές παράμετροι για τη Ρωσία του δεύτερου μισού του 19ου αι., και ιδιαίτερα για το διάστημα 1860-1904 που ορίζει τη ζωή του Τσέχωφ, ακούγονται εξαιρετικά εντυπωσιακές: Το 1855 ο τσάρος Αλέξανδρος II προσπαθεί να εισαγάγει τις με­ ταρρυθμίσεις που θα διαγράψουν τη μελλοντική ανάπτυξη της Ρωσίας, αρχής γενομένης (1861) από τη σταδιακή απελευθέρωση των χωρικών. Ακολουθούν: τα επαρχιακά συμβούλια, η ανεξαρ­ τησία των δικαστηρίων και τα δικαστήρια των ενόρκων με ανοι­ κτές διαδικασίες το 1864, και η τοπική αυτοδιοίκηση το 1870. Κυ­ κλοφορούν 66 εφημερίδες και 156 μηνιαία περιοδικά. Σε αντίθεση προς τον ανανεωτικό τσάρο, τα συντηρητικότερα μέλη της κυβέρνησής του επιβάλλουν το 1862 μέτρα κατά των ρι­ ζοσπαστικότερων οργάνων του Τύπου. Ακολουθούν επαναστατι­ κά κινήματα στα Πανεπιστήμια με απόπειρες κατά του τσάρου, καθώς και το κλείσιμο ορισμένων εφημερίδων. Το 1876 δημιουργείται μυστική ένωση φοιτητών με την επωνυμία «Γη και ελευθε­ ρία» που προκαλεί μαζικές εξεγέρσεις και τρομοκρατία. 1877-78: ο Ρωσο-τουρκικός πόλεμος. Το 1881 ο τσάρος Αλέξανδρος II δολο­ φονείται από επαναστάτες και τον διαδέχεται ο γιος του Αλέξαν­ δρος III που ανακαλεί όλες τις μεταρρυθμίσεις του πατέρα του και ασκεί ωμότατη πολιτική. Πεθαίνει το 1894 και τον διαδέχεται ο γιος του Νικόλαος II. 1896 και 1897: ξεσπούν μεγάλες απεργίες εργατών στην πρωτεύουσα Αγία Πετρούπολη, αυξάνεται η ανερ­ γία και παρατηρείται αντισημιτική πολιτική. 1899-1900: μεγάλες διαδηλώσεις φοιτητών. 1903: επίσημη εμφάνιση του Βλαντίμιρ Ίλιτς Ουλιάνωφ, επονομαζόμενου Λένιν. 1904-1905: Ρωσοιαπωνικός πόλεμος.

Σ

πό μια άλλη οπτική, το διάστημα 1860-1904 ανήκει στην πε­ ρίοδο του χρυσού αιώνα των ρωσικών τεχνών που έχουν ε­ γκαινιάσει μεγέθη του τύπου: οι συγγραφείς Ιβάν Τουργκένιεφ (1818-1883), Νικολάι Αλεξέγιεβιτς Νεκράσοφ (1821-1878), Φιό-

Α

επιλογη/75 ντορ Ντοστογιέφσκι (1821-1881. 1866: Έγκλημα και Τιμωρία), Λέων Τολστόι (1828-1910. 1863: Πόλεμος και Ειρήνη), Αλεξάντερ Οστρόφσκι (1823-1886. 1860: Η Μπόρα και 1871: Το Δάσος), Μιχάιλ Σάλτυκοφ, σατυρικός, (1826-1889), Νικολάι Λεσκόφ (18311895) που ανέπτυξε το είδος των σύντομων ιστοριών (1865: Λαίδη Μάκβεθ της περιοχής Μτσένσκ, όπου βασίσθηκε η ομώνυμη όπερα του Ντμίτρι Σοστακόβιτς, 1934). Αλλά και ο μουσουργός Μιχάιλ Ιβάνοβιτς Γκλίνκα (1804-1857), ή ο Γάλλος χορευτής και χορογράφος Μαριούς Πετιπά (1822-1910) που εμφανίσθηκε στην Α γία Πε­ τρούπολη το 1847 και αποτέλεσε τη μεγάλη δύναμη στην ανάπτυξη του ρωσικού μπαλέτου. Σε παράλληλη χρονικά προς τον Αντόν Τσέχωφ εξέλιξη εντοπί­ ζονται: ο Πιότρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι (1840-1893), ο ποιητής Βλαντίμιρ Σολόφιεφ (1853-1900), ο ζωγράφος Ισαάκ Λεβιτάν (18611900), ο Μαξίμ Γκόρκι (1868-1936), ο Σεργκέι Ντιαγκίλεφ (18721929) που ξεκίνησε ως εκδότης του περιοδικού «Κόσμος της Τέ­ χνης». (1898), ο Σεργκέι Βασίλιεβιτς Ραχμάνινωφ (1873-1943)· ή ακόμα, και κυρίως σε ό,τι αφορά την προσωπική πορεία του Τσέ­ χωφ, ό Κόνσταντιν Σεργκέγιεβιτς Αλεξέγιεφ Στανισλάφσκι (18631938) και ο συγγραφέας Βλαντίμιρ Ιβάνοβιτς ΝεμίροβιτςΝτάνσενκο (1858-1943), ιδρυτές του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας (1897). λος αυτός ο θαυμαστός κόσμος, τουλάχιστον αυτός που τεί­ νει προς το έτος 1860, εξυπακούεται ότι ουδεμία τελεολογική σχέση έχει με τον Τσέχωφ του Ταγκανρόγκ, όπου το ξύλο ή το παντοπωλείο του θρησκόληπτου πατέρα-αφέντη περιορίζει ανα­ πότρεπτα τους ορίζοντες. Σ’ αυτόν όμως τον κόσμο γίνεται σαφές ότι ο Τσέχωφ θα ενταχθεί, καθώς όταν αυτός ο εγγονός του δου­ λοπάροικου γίνεται κτηματίας (1892, σελ. 154 κεξ), με την τακτο­ ποίηση των συναισθηματικών του εκκρεμοτήτων («Πόσο ευτυχι­ σμένος είμαι... Είναι μια πολυτέλεια που τη δοκιμάζω για πρώτη φορά στη ζωή μου», σελ. 154), εξασφαλίζονται πλέον οι συνθήκες για την παραγωγή και την επιβολή του. Η αθλιότητα της οικογένειας με τα έξι παιδιά, κυρίως ύστερα από την χρεωκοπία του πατέρα, επιβάλλει για πρώτη φορά το σύνθημα «Στη Μόσχα». Αυτή η αθλιότητα, μαζί με τη διάδοση ακόμα και στο Ταγκανρόγκ της φιλοσοφίας του Σοπενχάουερ, θέ­ τει ως οριστική την απαισιοδοξία του Αντόν Τσέχωφ. Η εγκατάσταση στη Μόσχα (το 1876 για την υπόλοιπη οικογέ­ νεια, το 1879 για τον Αντόν επειδή έπρεπε να τελειώσει το σχο­ λείο) αποτελεί τον πρώτο από τους σημαντικούς (η λ. από το ση­ μαίνω) άξονες που υποδηλώνουν τα στίγματα της πορείας του Τσέχωφ, στην εντυπωσιακή μυθιστορηματική' βιογραφία του από τον Ανρί Τρούαγιά, για να ακολουθήσουν διαδοχικά: η επαφή με την Αγία Πετρούπολη (σελ. 73), η εμπειρία της Σαχαλίν (σελ. 121, 131 κεξ), το κτήμα στο Μελίχοβο (σελ. 154)^ η Γιασνάγια Πόλιανα και ο Τολστόι (σελ. 190), ο Γλάρος (σελ. 191 κεξ) με προέκταση το Θέατρο Τέχνης της Μόσχας-Στανισλάφσκι (σελ. 223) και τον γάμο του Τσέχωφ με την Ό λγαΛ εονάρντοβα Κνίπερ (σελ. 226), η Γιάλ­ τα και τα κτήματα στην Αούτκα και το Κουτσούκοϊ (σελ. 227), ο Γκόρκι (σελ. 232), οι Τρεις Αδελφές (σελ. 264 κεξ), ο Βυσσινόκηπος (σελ. 314, 324) και ο τελευταίος σταθμός Μπάντενβαϊλερ (σελ.

345 , 349). Ο κύκλος κλείνει με την τελευταία και οριστική επι­ στροφή στη Μόσχα (1904, σελ. 350).

Ο

Σ

’ αυτά τα πλαίσια, τακτοποιούνται οι λοιπές συνιστώσες, πρωταρχικής ή δευτερεύουσας σημασίας: η ιατρική (σελ. 152,

76/επιλογη 167)· η συνεργασία στα έντυπα Τζίτζικας (σελ. 47), Ξυπνητήρι, Θεατής (σελ. 50), Οσκόλκι (σελ. 57), Εφημερίδα της Αγίας Πε­ τρούπολης (σελ. 95), ο Αγγελιοφόρος του Βορρά (σελ. 96), Νέοι Καιροί (σελ. 99), Ρωσική Σκέψη (σελ. 196)· οι άσωτες παρέες της Μόσχας (σελ. 51): ο μεγαλοφυής και ρακένδυτος ποιητής Λιόντορ Παλμίν, ο δημοσιογράφος και δεινός χαρτοπαίκτης Βλαντιμίρ Γκιλιαρόφσκι, ο μέθυσος συγγραφέας Ποπουντόγκλο, ο παλιός συμμαθητής από το Ταγκανρόγκ Σεργκεγιένκο· οι λεπτές ισορρο­ πίες στις σχέσεις του με την οικογένεια (πρβλ. κυρίως τον θάνατο του αδελφού του Νικολάι, σελ. 114, και τις σχέσεις του με την αδελφή του Μαρία, σελ. 163)· τα πρώτα έργα για το θέατρο (πρβλ. Ιβάνωφ, σελ. 89 κεξ, αλλά και 109)· η αναγνώριση της πε­ ζογραφίας του (πρβλ. Στέπα, σελ. 95, αλλά και Θάλαμος 6 σελ.

175, Μουζίκοι σελ. 210, Αρραβωνιαστικιά σελ, 314)· το βραβείο Πούσκιν από την Ακαδημία Επιστημών της Αγίας Πετρούπολης (σελ. 105), η εκλογή του ως ακαδημαϊκού μαζί με τον Τολστόι και τον Βλαντίμιρ Κορολένκο (σελ. 258) και η παραίτησή του μαζί με τον Κορολένκο σε ένδειξη διαμαρτυρίας όταν ακυρώθηκε για πο­ λιτικούς λόγους η εκλογή του Γκόρκι ως ακαδημαϊκού (σελ. 306)· οι φοιτητικές διαδηλώσεις στη Μόσχα (σελ. 124) και την Αγία Πε­ τρούπολη (σελ. 240, 274, όπου σκοτώθηκαν αρκετοί φοιτητές)· το μακρύ ταξίδι στη Σιβηρία (σελ. 120 κεξ)· τα ταξίδια στη Βιέννη, τη Βενετία, το Μόντε Κάρλο και το Παρίσι (σελ. 141-145), στο Μπιαρίτζ και τη Νίκαια (σελ. 214-218), στο Βερολίνο πριν το τέ­ λος (σελ. 344)· οι γυναίκες Λύντια-Λίκα Μιζίνοβα (σελ. 172), Λύντια Αβίλοβα (σελ. 187), Ό λγα Λεονάρντοβα Κνίπερ (σελ.

226)· οι Έλληνες στη ζωή του Τσέχωφ: έλληνες έμποροι της Αζοφικής (σελ. 16), το ελληνικό σχολείο του Ταγκανρόγκ και ο δά­ σκαλος Νικόλαος Βουτσινάς (σελ. 19, 21), το βιβλιοπωλείοκαπνοπωλείο του Σινάνη στη Γιάλτα (σελ. 227)· η επιβολή του ως θεατρικού συγγραφέα (σελ. 311)· ο εκδότης Α.Φ . Μαρξ που τον δένει εφ’ όρου ζωής με ένα ληστρικό συμβόλαιο καταπαντώντας κάθε αντίληψη περί προστασίας πνευματικής ιδιοκτησίας (σελ.

237)· επάνω από όλα, και κυρίως, η φυματίωση (σελ. 65, 104, 252, 277, 327) που έλκει την καταγωγή της από τα δεινά της παιδικής ηλικίας, δεσμεύει σε αρκετά υψηλό βαθμό τη ζωή του, υπαγορεύει τις απόψεις του περί θανάτου (σελ. 209) ή αγάπης (σελ. 112) και ενισχύει την τάση του προς τον υλισμό (σελ. 113).

υτές οι συνιστώσες δεν κάνουν άλλο παρά να συμβάλλουν στην κορύφωση των αξόνων του (ϊεγέθους Τσέχωφ. Αφού, π.χ. η Α γία Πετρούπολη θα του προσδώσει την απαραίτητη υπο­ στήριξη για να συνεχίσει όταν η Μόσχα εκφράζεται με σκεπτικι­ σμό ή και άρνηση (προς αυτή την κατεύθυνση τείνει και η αγορά των κτημάτων Μελίχοβο, Αούτκα, Κουτσούκοϊ)· ή κατά την αντι­ παράθεσή του με τον Τολστόι θα αποσαφηνισθεί το ήθος του τσεχωφικού λόγου· ή στην αμφίδρομη αντίδραση ΤσέχωφΣτανισλάφσκι (διάβαζε: Γλάρος / Θέατρο Τέχνης Μόσχας) θα βασισθεί η αποκατάσταση αρχικά και ανάδειξη εν συνεχεία του θεά­ τρου Τσέχωφ για να παρατηρηθεί τελικά μια τάση άσκησης (έστω, ψυχολογικής) βίας από το σκέλος Σανισλάφσκι προς το σκέλος Τσέχωφ (πρβλ. Βυσσινόκηπος, σελ. 324, 331-335) που καταλήγει στην πλήρη ανατροπή του ήθους και του ύφους του συγγραφέα- ή στην περίπτωση του Γκόρκι, διαγράφεται περισσότερο η σχέση δασκάλου προς μαθητή, δηλ. η επιβίωση της σταθερός Τσέχωφ· ενώ, οι Τρεις Αδελφές τί άλλο είναι παρά η συνοπτική κατάθεση του προσωπικού του αδιεξόδου.

Α

εττιλογη/77 Στο βιβλίο του Τρουαγιά καταδεικνύεται σαφώς πως όλα αυτά σε άμεση όσο και πολυσήμαντη συνάρτηση, διαμόρφωσαν κυρίως το ήθος του Αντόν Τσέχωφ ως συγγραφέα, σε διαφοροποίηση ασφαλείας από τα μεγέθη Γκόγκόΐ, Ντοστογιέφσκι, Τουργκένιεφ ή Τολστόι (πρβλ. σελ. 317). Αρχής γενομένης από τα ανεξίτηλα παιδικά πάθη (πρβλ. την ανατριχιαστική νουβέλα Βάνκα) ή τις εμπειρίες από την στέπα του Ντον (σελ. 40) ή την Κόκκινη Πλα­ τεία (σελ. 38) που διηθούνται μέσα από τον αγνωστικισμό και τον σκεπτικισμό της φύσης Τσέχωφ· επιβάλλεται τελικά μια εξ αντι­ κειμένου (δίκην ψυχρής παρατήρησης), υπαινικτική και ως εκ τούτου ισχυρή συγκινησιακή παράθεση της κλασικής τσεχωφικής τοιχογραφίας άπαξ προσώπων και πραγμάτων, έστω κι αν ενίοτε λεηλατεί τις άθλιες και μη ζωές ακόμα και των δικών του ανθρώ­ πων προκειμένου να εξυπηρετηθεί η επέκταση αυτού του συστή­ ματος - προσιδιάζει άλλωστε κάτι τέτοιο στους (όχι απαραιτήτους θεατρικούς) συγγραφείς - (πρβλ. περίπτωση Γλάρου, σελ. 192), που ως γνωστόν χαρακτηρίζεται από την πλήρη απουσία υποκει­ μενικής παρέμβασης του συγγραφέα, υπαγορευόμενη δεοντολογία του ιατρού Τσέχωφ - κυρίως όχι μηνύματα (πρβλ. σελ. 107, 195) ή ηθικές λύσεις (σελ. 309) - όσο και από την ολοσχερή έλλειψη ιδα­ νικών (πρβλ. σελ. 116) και την διάχυτη ως εκ τούτου αίσθηση ελευθερίας (πρβλ. τη γνώμη του Γκόρκι, σελ. 245). νάμεσα στις γραμμές αυτής της τοιχογραφίας υφέρπουν στοι­ χεία δηλωτικά στωικής ηθικής (ο όρος κυριολεκτικά) από τον χαρακτήρα του ανθρώπου Τσέχωφ, έτσι όπως ελέγχονται π.χ. στην επιστροφή του στο Ταγκανρόγκ (σελ. 85) και την ανίχνευση των αναμνήσεων που όμως δεν ανακαλούνται με τίποτα. Και τί γίνεται με την πολιτική; Το 1877 είχαν φθάσει και στο Ταγκανρόγκ τόσο τα ανατρεπτικά κείμενα του υλιστή Αλεξάνδρου Ιβάνοβιτς Χέρτσεν όσο και οι ειδήσεις για τις φοιτητικές εξεγέρ­ σεις και τις απόπειρες κατά του τσάρου Αλεξάνδρου II. Πολλοί συμμαθητές του Τσέχωφ ονειρεύονταν κιόλας την ανατροπή του καθεστώτος. Ο ίδιος έκρινε ότι τα θέματα αυτά τον ξεπερνούσαν και επέλεξε τη θέση του θεατή και όχι του συντελεστή των πραγ­ μάτων (σελ. 39). Θεατής παρέμεινε και κατά τα γεγονότα που ακολούθησαν τη δολοφονία του τσάρου Αλεξάνδρου II και την εφαρμογή άκρως συντηρητικής πολιτικής του διαδόχου του, τσά­ ρου Αλεξάνδρου III. 'Αλλωστε ο Μπακούνιν ποτέ δεν ανήκε στις πρώτες επιλογές αναγνωσμάτων του Τσέχωφ (σελ. 46). Το συνειδησιακό του αντικρυομα στην αθλιότητα των μουζίκων εκάλυπταν προς το παρόν αλλά και εφ’ όρου ζωής η εξάσκηση της ιατρικής σχεδόν πάντοτε δωρεάν, άγριες ώρες και με όλες τις συ­ νακόλουθες επιπτώσεις στην έξαρση της φυματίωσης, και αργότε­ ρα η αποστολή βιβλίων σε βιβλιοθήκες του Ταγκανρόγκ αλλά και όπου Ρωσίας (σελ. 186), καθώς και το κτίσιμο σχολείων (π.χ. στο Ταλέζ, σελ. 194), ή το ανέφικτο όπως τελικά αποδείχθηκε σχέδιο για το Παλάτι του λαού στη Μόσχα (σελ. 206). Το υπαρξιακό του αξίωμα αφορούσε την απόλυτη ελευθερία του καλλιτέχνη. Γι’ αυτό και αρνήθηκε μέχρι τέλους να ενταχθεί σε εκπεφρασμένα σχήματα πολιτικά, θρησκευτικά ή φιλοσοφικά (σελ. 106-108). Σ’ αυτά τα πλαίσια, έχει πάντως ιδιαίτερη σημασία η διατύπωση της αποστροφής του προς τη βία από όπου κι αν προερχόταν (πρβλ. σελ. 241), και η ομολογία του ότι «πουθενά στον κόσμο οι αρχές δεν ασκούν τόσο καταπιεστική εξουσία όσο σ’ εμάς στη Ρωσία...» (σελ. 309). Υποψία πολιτικής αφύπνισης απαντάται σε δύο σημαδιακά πε­ ριστατικά, έστω και αν υπογορεύτηκαν από την ανάγκη διαφυγής

Α

ποίηση Ξ.Α. ΚΟ ΚΟ Λ Η : Μελο­ ποιημένος Καρνωτάκης. Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις University Studio Press Α.Ε ., 1987. Σελ. 130. Ο Καρυωτάκης είναι ένας ποιη­ τής πολύ αγαπητός στους Έλλη­ νες συνθέτες, γι' αυτό και οι τε­ λευταίοι έχουν μελοποιήσει αρκε­ τά α π ' τα ποιήματά του. Ξεκι­ νώντας α π ' αυτή τη θέση ο Ξ.Α.Κ., επιχειρεί μια διεισδυτική ματιά πάνω στο π ώ ς έγινε αυτή η μελοποίηση, αφού κάνει τις απαραίτητες διευκρινήσεις για τις διαφορές ανάμεσα στο βιβλίο και τη μουσική, καθώς επίσης και για τη μελοποίηση της ποίη­ σης σε γενικότερο επίπεδο. Το βι­ βλίο έχει καθαρά δοκιμίακό χα­ ρακτήρα και ανασκαλεύει ένα θέ­ μα -την ακουστικότητα της ποίη­ σης- τόσο πολύ ταλαιπωρημένο από τις συνεχείς αντεγκλήσεις με­ ταξύ των ειδικών, για το αν δηλα­ δή η ποίηση πρέπει μόνο να δια­ βάζεται ή ταυτόχρονα και να ακούγέται με συνοδεία μουσικής. Εργασία τελικά αρκετά πρω τότυ­ πη, γιατί όπω ς σημειώνεται και στον πρόλογό της, ο «φίλος» αναγνώστης του Καρυωτάκη δια­ φέρει πολύ από κείνον άλλων δη­ μιουργών μια και η αυτοκτονία του ποιητή στέκεται εμπόδιο και αναπαράγει κομφορμιστικές ιδέες.

ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Gsi&Q

78/επιλογή προς ένα σκοπό και θεραπείας επομένως ενός κενού είτε στη Μό­ σχα εντοπίζεται αυτό είτε στη γαλλική Νίκαια. Πρόκειται για τη Σιβηρία αφενός και για την υπόθεση Ντρέυφους αφετέρου. Κατά το εξοντωτικό ταξίδι των οκτώ περίπου μηνών (ΑπρίλιοςΔεκέμβριος 1890) με το πρόσχημα της επιστημονικής έρευνας στη Σιβηρία (σελ. 121 κεξ) με τραίνο, με πλοία και με αγροτικές άμα­ ξες, παρέα με αδίστακτους αλήτες ή με ξιπασμένους αξιωματι­ κούς, η υπεροχή της απόλυτης ελευθερίας στις όχθες της λίμνης Βαϊκάλης συνείρεται με το κροτάλισμα των αλυσίδων στα πόδια των καταδίκων της Σαχαλίν: η κόλαση σε όλο της το μεγαλείο με την εφιαλτική σκηνή του μαστιγώματος του κατάδικου («Ευγενέστατε! Έ λεος Ευγενέστατε!» σελ. 134) ή τη μοίρα των γυναικών κρατουμένων και των νόθων παιδιών (σελ. 135). Τα τεκμήρια αυ­ τού του ταξιδιού είχαν την προοπτική ενός καθαρά πολιτικού κει­ μένου (διάβαζε: καταγγελία), κατέληξαν όμως με πολύ κόπο σχεδόν αγγαρεία - στη μελέτη «Νήσος Σαχαλίνη» και μάλιστα σε συνέχειες σε περιοδικό, μαζί με την ωμή διαπίστωση «είμαι χα­ ρούμενος που η τραχιά χλαίνη του καταδίκου πήρε τη θέση της στη λογοτεχνική μου ντουλάπα (σελ. 174). Οι κατάδικοι «εκδική­ θηκαν» με την αποτυχία αυτής της μελέτης).

ιστορία ΚΩ ΣΤΑ ΒΑΡΦΗ: Πό­ ρος 1831: Το Κίνημα Οι Πρωταγωνιστές. Αθήνα, Φιλιππότης, 1986. Σελ. 144.

Ο Κ.Β. μας μεταφέρει στα π ρ ώ ­ τα μετεπαναστατικά χρόνια όπου τα κινήματα και οι δολο­ πλοκίες για την κατάληψη της την περίπτωση Ντρέυφους ((σελ. 218) που διαιρεί τη Γαλλία εξουσίας ήταν συχνά φαινόμε­ από το 1894 - και είμαστε στο 1898 - ο Αντόν Τσέχωφ ευαι­ να. Συγκεκριμένα το βιβλίο ανασθητοποιείται υπέρ του εβραίου λοχαγού με την ανοικτή επιστολήφέρεται στο κίνημα των νησιω­ Κατηγορώ του Εμίλ Ζολά στην εφημερίδα Αυγή. Παρά τις προτών, και ιδιαίτερα των Υδραίων και των υποστηρικτών τους σπάθειές του. δεν μπόρεσε να περάσει κείμενα-γνωμοδοτήσεις στη στον Πόρο εναντίον του Κυβερ­ ρώσικη εφημερίδα Νέοι Καιροί με την οποία συνεργαζόταν την νήτη Καποδίστρια. Περιέχονται εποχή εκείνη. Ακόμη όμως και για τα κείμενα αυτά υπάρχει η πά ρ α πολλά κείμενα της εποχής αναδίπλωση: «Οι μεγάλοι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες δεν πρέ­ και πολλές εικόνες. Το βιβλίο πει ν ’ ανακατεύονται με την πολιτική, παρά στο βαθμό που χρειά­ κλείνει με Βιβλιογραφία που πε­ ζεται να αμυνθούν εναντίον της» (σελ. 220). ριλαμβάνει αρχειακές πηγές, ε­ Η μόνη ίσως πολιτική (με κυριολεκτική έννοια) πράξη του Τσέ­ φημερίδες και γενικά έργα. χωφ είναι η παραίτησή του (ύστερα από αρκετό δισταγμό, είναι η Δ.Ι. ΛΟΪΖΟΣ αλήθεια) από τη θέση του στην Ακαδημία Επιστημών σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την ακύρωση της εκλογής ως ακαδημαϊκού του Μαξίμ Γκόρκι (σελ. 306). Συζητήσιμο βέβαια, είναι κατά πόσο θα εξυπηρετούσε περισσό­ τερο τον συγγραφέα Τσέχωφ η ενεργός ανάμιξή του στα ιστορικά προβλήματα της εποχής (πόσο μάλλον που η φυματίωση δεν άφη­ νε κανένα σχετικό περιθώριο), αφού στο σύνολο σχεδόν του έργου του υφέρπει μια διάθεση πολιτική με την έννοια της ειδοποίησης για τα ανθρώπινα δεινά ή το ανθρώπινο αδιέξοδο μέσα στα χωροχρονικά ιστορικά πλαίσια της Ρωσίας του 19ου αι. Η σταθερή α ­ ντιπαράθεσή του προς τον Τολστόι και ο διαρκής έπαινος του Γκόρκι δηλούν ακριβώς αυτή την πολιτική διάθεση. Το βιβλίο «Τσέχωφ» του Ανρί Τρουαγιά αποτελείται από δέκα έξι κεφάλαια. Συμπληρώνεται από τη σημαντικότερη βιβλιογρα­ φία για τον Τσέχωφ και από ευρετήριο ονομάτων και πραγμάτων. Τώρα υεόαια, όταν πρόκειται για υιΟλισ κκαοικιον, και ιδιαιτέ­ ρως του είδους Ανρί Τρουαγιά, παραμονεύει πάντοτε στη γωνία ο κίνδυνος του έστω και ασυνείδητα επαναλαμβανόμενου. Δύο πράγματα πάντως επιβάλλεται να επισημανθούν στην προκειμένη περίπτωση, και το ένα είναι ότι εφαρμόζεται με συνέπεια ο τρό­ πος του Αντόν (προσφιλής ρήση του Τρουαγιά που διατρέχει το βιβλίο) δηλ. τα πάντα εξ αντικειμένου, μακριά από συμπεράσμα­ τα, τα βάσανα του ανθρώπου αλλά και του συγγραφέα σε κοινό έλεγχο. Το άλλο είναι οι υποβλητικές (η λ. από το υποβάλλω) έως ανατριχιαστικές περιγραφές: το σύνολο σχεδόν του πρώτου κεφα-

Σ

επ ιλο γή/ 79 λαίου (σελ. 7-18) με ιδιαίτερη έμφαση στην παιδική ηλικία του Τσέχωφ· η συνεχής αναφορά στη φυματίωση· το τέλος του Νικολάι (σελ. 113-114)· τα μυστήρια των καταδίκων στη Σ αχαλίν τέ­ λος, εκείνη η μεγάλη νυχτοπεταλούδα την ώρα του θανάτου του Τσέχωφ (σελ. 349, όπως και στο τέλος της σελ. 351, τέλος του βι­ βλίου). Κυρίως όμως, αξίζει να σχολιασθεί η μετάφραση της βιογρα­ φίας του Τσέχωφ από τη γαλλική της έκδοση, όπως μνημονεύεται στη σελ. 6 του βιβλίου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται ό ­ ντως για ανάπλαση το κειμένου, με εμφανέστατο τον σεβασμό της τόσο προς τον Τρουαγιά όσο και κυρίως προς τον Τσέχωφ. Στην πληρέστερη κατανόηση αυτού του κειμένου (τουλάχιστον για τους ξένους προς τα ρωσικά πράγματα αναγνώστες) συμβάλλουν αρκε­ τά οι υποσημειώσεις του κ. Θ. Σκάσση. Ιίαραμένει όμως το πρόόλημα της απόδοσης των ρωσικών ονο­ μάτων, σε πείσμα της ισχύουσας ελληνικής ανάγνωσης που επεκράτησε / επεβλήθη σχεδόν κατ’ έθος. Απόδοση, λοιπόν, «εκλατινισμένα οπτική» ή «ηχητική»; (πρβλ. ότι στις αγγλικές ή γερμανι­ κές ανάλογες μεταφράσεις έχει αρχίσει να ισχύει η «ηχητική» από­ δοση). Να μην ξεχνάμε πάντως ότι ο ήχος παίζει μοναδικό ρόλο στην εκφώνηση της ρωσικής με τις πολλές ιδιαιτερότητες; μετα­ τροπή του άτονου όμικρον σε άλφα, μετατροπή του ταυ σε τσ ή του d σε ντζ όταν ακολουθεί έψιλον ή ιώτα, χρήση του φθόγγου -ια- κλπ. Και βέβαια, ο ρωσικός τονισμός διατηρείται κατά κανό­ να στην άρχουσα συλλαβή ή στην παραλήγουσα. Στην ελληνική μετάφραση, παρατηρούνται μερικές περιπτώσεις επίδρασης της γαλλικής γλώσσας με τον τονισμό στη λήγουσα, πράγμα στο οποίο είναι αλήθεια ότι παρασύρει το γαλλικό πρωτότυπο κείμενο. Και ένα ιδιαίτερο σημείο που αφορά τον πλούσιο συλλέκτη «Τετριακώφ» που παρήγγειλε στον ζωγράφο Μ πραζ το πορτραίτο του Τσέχωφ (σελ. 222. Στο ευρετήριο εκ τυπογραφικού προφανώς λά­ θους αναφέρετε ως Πετριακώφ). Πρόκειται στην πραγματικότητα για τον πλούσιο μοσκοβίτη έμπορο Πάβελ Τρετσιάκωφ (18321898), ιδρυτή (1892) της ομώνυμης και γνωστότατης γκαλερί στη Μόσχα, που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων εικόνες του Αντρέι Ρουμπλιώφ (14ος αι.) και Θ εοφάνους του Έ λληνος (15ος αι.), πο­ λύ 18ο και 19ο αι. (μεταξύ άλλων και Ισαάκ Λεβιτάν, φίλο του Τσέχωφ), όπως και σοβιετική τέχνης. Ωραία, είναι γεγονός ότι ο Τσέχωφ προσφέρεται σε εντυπωσια­ κές αναλύσεις διαφόρων μεθόδων εγκεφαλικού ύφους. Κάτω από το συγκινησιακό πρίσμα όμως, τί μένει τελικά; Ο Γλάρος (;), οι Τρεις Αδελφές (;), πρώτα και επάνω από όλα η Στέπα του Γιέγκορ ή του Ντον ή αορίστως η στέπα. Και οι σημύδες έξω από τη Μόσχα. ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ

80/επιλογή

η υποταγή της εκκλησίας f i n ( HARLES A. FRAZEE. Ορθόδοξος Ε κκλησία κ α ι Ελληνική ΑνεU s J ξάρτησία 1821-1852. Αθήνα, Δ ό μ ο ς , 1987. Σελ. 264. τη σύγχρονη Ελλάδα επικρατεί η άποψη ότι η εκκλησία έχει αρκετή πολιτική και οικονομική δύναμη για να ανατρέψει κα­ ταστάσεις οι οποίες στρέφονται εναντίον της. Πρόσφατα παρα­ δείγματα η αντίθεσή της στην παραχώρηση της περιουσίας της στο κράτος και η απειλή της ότι θα ζητήσει την επανένταξή της στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως καταργώντας έτσι το Α υ­ τοκέφαλο. Ή ταν όμως τα πράγματα ανέκαθεν έτσι; Ο Τσάρλς Φρέιζυ είναι ίσως ο μοναδικός επιστήμονας ιστορι­ κός που ασχολήθηκε με το θέμα της εκκλησίας, εξετάζοντάς το από την ιστορική του πλευρά. Η μελέτη του συγγραφέα περιστρέ­ φεται γύρω από τις σχέσεις εκκλησίας και κράτους στο πρώτο μι­ σό του 19ου αιώνα, δηλαδή από την Ανεξαρτησία μέχρι το 1852. Δυστυχώς η έκδοσή της άργησε πολύ μια που το βιβλίο πρωτοεκδόθηκε στην αγγλική γλώσσα το 1969. Ίσως τελικά τα εκκλησια­ στικά γεγονότα που αναφέρονται παραπάνω να έδωσαν το έναυσμα για τη μετάφραση του βιβλίου στην ελληνική γλώσσα. Το Πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και οι κατά τό­ πους εκκλησιαστικοί άρχοντες στην Ελλάδα, είχαν αποκτήσει σιγά σιγά, μετά το 1453, μια σειρά από προνόμια. Αυτά είχαν παραχωρηθεί από τους Οθωμανούς με αντάλλαγμα την υποταγή στην Πύ­ λη της Εκκλησίας και της δύναμης που εξασκούσε στους υπόδου­ λους Έλληνες. Ό τα ν ξέσπασε ο Πόλεμος της Ανεξαρτησίας (1821) οι ιεράρχες και ιερείς βρέθηκαν σε δίλημμα: τί να κάνουν; να υποστηρίξουν τον ξεσηκωμό ή να παραμείνουν πιστοί στην Οθωμανική εξουσία; Έτσι λοιπόν στην αρχή οι μοναχοί του Αγίου Ό ρο υ ς ήσαν υπέρ της επανάστασης, αλλά πολύ σύντομα αναθεμάτισαν τους πρωτεργάτες και δέχθηκαν τουρκική φρουρά (σ. 62). Αντιθέτως στο Ναύπλιο οι ιερείς ξεσήκωσαν τους Έ λλη­ νες εναντίον των Τούρκων (σ. 89).

Σ

ετά το τέλος των εχθροπραξιών και τη δολοφονία του Καποδίστρια η Ελλάδα διοικείται από τη Βαυαρική Αντιβασιλεία μέχρι την ενηλικίωση του Ό θω να. Διαπρεπής νομικός της εποχής και μέλος της Αντιβασιλείας ο Γιοργκ φον Μάουερ εισάγει νομοθεσία η οποία, με βάση τα επικρατούντα στη Βαυαρία εκκλη­ σιαστικά πράγματα, υποτάσσει την ελληνική εκκλησία στον κοσμι­ κό έλεγχο (σ. 137-149). Αυτό το γεγονός είναι πολύ σημαντικό για τον Τ. Φρέιζυ ο οποίος διατείνεται ότι έπρεπε ουσιαστικά να δημιουργηθεί μια ανεξάρτητη και δυνατή εκκλησία αντί της υποταγ­ μένης που τελικά δημιουργήθηκε από τα νομοσχέδια του Μάουερ (σ. 159-160). Βέβαια δεν υπάρχει μια καθαρή εξήγηση από μέρους του συγγραφέα που να δικαιολογεί αυτήν την άποψη. Σε τί δηλα­ δή θα ωφελούσε την Ανεξάρτητη Ελλάδα μια δυνατή εκκλησία; Σε τί θα ωφελούσε αν ο Μ άουερ δε δήμευε τις περισσότερες μονα­ στηριακές περιουσίες (1833) και δεν φορολογούσε όλες τις υπόλοι­ πες (σ.156); Πάντως το να συμφωνήσει κανείς με αυτό το συμπέ­ ρασμα του συγγραφέα είναι και θέμα προσωπικών επιλογών. Α ν πιστεύει ότι η εκκλησία πρέπει να είναι ανεξάρτητη και δυνατή,

Μ

επιλογη/81 θα συμφωνήσει, αν αντίθετα πιστεύει ότι η εκκλησία πρέπει να ελέγχεται από το κράτος, θα διαφωνήσει. Πέρα από αυτή την ασάφεια ο συγγραφέας δεν κρύβει γεγονότα αλλά προσπαθεί να δει τα εκκλησιαστικά πράγματα της εποχής τοποθετημένα μέσα στο ιστορικό τους πλαίσιο. Αναφέρεται σε όλα τα προβλήματα της εκλογής ενός μη ορθόδοξου βασιλιά (Ό θω νας), στο σημαντικότατο ρόλο της Ρωσικής πολιτικής, στην προσπάθεια της Ελληνικής Εκκλησίας να γίνει Αυτοκέφαλη για πολιτικούς λόγους και παραθέτει πάντοτε διαφοροποιήσεις που συνάντησε στις πηγές του (σ. 133 υποσ. 26 και σ. 162 υποσ. 2). Η όλη μελέτη βασίζεται σε διπλωματικά έγγραφα που βρίσκονται στο Λονδίνο, στο Παρίσι, στο Μόναχο και στο Βατικανό καθώς και σε πλούσια βιβλιογραφία. Η μελέτη εγγράφων στο ελληνικό έδαφος προσέκρουσε στην αταξία που επικρατούσε ακόμα στα ελ­ ληνικά κρατικά αρχεία όταν ο Τ.Φ. διεξήγε την έρευνά του (σ. 7). Με βάση αυτά τα δεδομένα δεν υπάρχει ίσως περισσότερο πλήρης και διεξοδική έρευνα της εκκλησιαστικής ιστορίας για την περίο­ δο 1821-1852. ξαιρετική η μετάφραση του Ιωσήφ Ροηλίδη, αλλά υπάρχουν μικρά λάθη στην τυπογραφική εμφάνιση του βιβλίου. Γιατί τα ονόματα ξένων προσωπικοτήτων να γράφονται τα μικρά τους με λατινικά στοιχεία και τα επώνυμα με ελληνικά; Τυπογραφικό λάθος πρέπει να είναι επίσης και η ημερομηνία της ιδρύσεως του Πανεπιστημίου της Αθήνας: 1839 αντί του ορθού 1837 (σ. 184). Η μελέτη του Τσαρλς Φρέιζυ θέτει το ερώτημα γιατί να μην έχουμε μια ολοκληρωμένη εκκλησιαστική ιστορία για τη νεότερη Ελλάδα. Η ελληνική εκκλησία έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο στην νεοελληνική ιστορία και πολλές φορές παρουσιάζεται σαν ομάδα πίεσης όταν αμφισβητούνται τα προνόμιά της. Ο συγγραφέας κατάφερε να αποδεσμευτεί από το σύνδρομο της εκκλησιολατρείας που διαπνέει παρόμοιες προσπάθειες ελλήνων κληρικών ή θεολό­ γων και να εξετάσει από τις κυριότερες πλευρές του το ζήτημα της Εκκλησίας της Ελλάδας. Ο αναγνώστης θα βρει μια λιτή διήγηση χωρίς φανατισμούς. Δ. I. ΛΟΪΖΟΣ

Ε

πολύτιμη πηγή ιστορικής γνώσης για το Μακεδονικό

ω

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Α. ΒΑΚΑΑΟΠΟΥΑΟΥ. Η Μακεδονία στις παοαμονές του Μακεδονικού Αγώνα. (1894-1904). Θεσσαλονίκη, Η π α ο μ π ο υ ν ά κ η ς . χ.χ. Σελ. 376.

ομή στην έρευνα του Μακεδονικού Αγώνα, που σημάδεψε τις σελίδες της νεότερης ιστορίας μας, αποτελεί η έκδοση του νέου βιβλίου του κ. Κ. Βακαλόπουλου, πως ως συνέχεια προηγού­ μενης μελέτης του1 έρχεται να ερευνήσει σε βάθος τα διατρέξαντα προ του Αγώνα. Οι μέχρι σήμερα συγγραφείς περιορίστηκαν απλώς να επισημάνουν ορισμένες θέσεις, χωρίς να προχωρήσουν

Τ

82/επιλογη σε σ υ σ τ α τ ικ ή έρευνα για τη σημασία της παρουσίας των Ελλή­ νων στο βόρειο χώρο της Μακεδονίας στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Ο συγγραφέας με στόχο τη διερεύνηση του πολιτικού καθεστώτος της Μακεδονίας κατά το χρονικό διάστημα 1894-1904, ανεδίφησε πολυάριθμες ελληνικές και ευρωπαϊκές αρ­ χειακές πηγές, χαρίζοντάς μας ένα πρωτοποριακό έργο, που επί­ ζηλα πλουτίζει τη μέχρι σήμερα ελληνική βιβλιογραφία. Είναι αρ­ κετό για τον αναγνώστη να ξεφυλλίσει την παρατιθέμενη βιβλιο­ γραφία, για να πεισθεί πράγματι για «του λόγου το ασφαλές» και να επικροτήσει την κοπιώδη και με αυταπάρνηση αφοσίωση του συγγραφέα στο έργο του, που με ιδιαίτερη χαρά σήμερα κρατάμε στα χέρια μας. Ο Βόρειος Ελληνισμός που από την αρχαιότητα ακόμη υπήρξε η σπονδυλική στήλη του ελληνικού χώρου2 και ο προμαχώνας των Ελλήνων στις αλλεπάλληλες επιθέσεις των βαρβάρων, δικαιούται επάξια της τιμής εκείνης που του επεφύλαξαν οι σελίδες της νεό­ τερης ιστορίας μας3. Η Μακεδονική γη ποτισμένη με αίματα από τη θυσία των επωνύμων και ανωνύμων υπερασπιστών της ελευθε­ ρίας, συγκίνησε και συγκινεί πάντοτε, γιατί ο χείμαρρος των ει­ σβολέων ένα σκοπό είχε, πώς να αλλοιώσει και να συρρικνώσει τον Ελληνισμό. Στην προσπάθειά μας να πλησιάσουμε κατά το δυνατόν τις θέ­ σεις και τα συμπεράσματα της ιστορικής έρευνας του κ. Βακαλόπουλου, είναι αδύνατο να αναδιφήσουμε ό,τι ο συγγραφέας μας δείχνει για την παρουσία των Ελλήνων στο Μ ακεδονικό χώρο. Ο πακτωλός των ειδήσεων μας αναγκάζει να περιοριστούμε σε απλές επισημάνσεις των γεγονότων, γιατί η πένα του ερευνητή μας έχει δώσει δείγματα γραφής αντικειμενικής και ακριβούς εξιστόρησης των γεγονότων από τις μέχρι σήμερα εργασίες του. Ο κ. Βακαλόπουλος εισέδυσε στον επιστημονικό και ερευνητικό τομέα της ιστορίας πάνοπλος και μετά από λαμπρές σπουδές εδώ και στο εξωτερικό. Η προσπάθειά του με τη μελέτη των Ευρωπαϊκών αρ­ χείων, εκτός βέβαια των Ελληνικών, βοήθησε ποικιλότροπα να γνωσθούν άγνωστες μέχρι σήμερα πτυχές της νεότερης ιστορίας μας4. Ακολουθώντας τα χνάρια του πατέρα του ομ. καθηγητή της Νεότερης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Αποστό­ λου Ε. Βακαλόπουλου φιλοδοξεί με την εργατικότητά του να συ­ νεχίσει την παράδοση της οικογένειας, μη υστερώντας σε τίποτε. Οριοθετώντας αντικειμενικά τα ιστορικά γεγονότα και τις περι­ πέτειες που σημάδεψαν τη Νεότερη ιστορία της Μακεδονίας από τη γέννηση του νεοελληνικού Κράτους με εντελώς μέχρι σήμερα άγνωστες σελίδες σε προηγούμενο έργο του5, επιχειρεί τώρα να διευρευνήσει το πολιτικό καθεστώς κατά το χρονικό διάστημα 1894-1904, τις παραμονές ακριβώς του μακεδονικού αγώνα. Είναι η περίοδος που ο χειμαζόμενος Ελληνισμός περνάει τις πιο δύσκο­ λες μέρες του παλεύοντας μόνος του χωρίς καμιά συμπαράσταση από το επίσημο Κράτος. Οι βίαιες και απάνθρωπες μέθοδοι των αντιπάλων δεν τον λυγίζουν, ούτε τον κάμπτουν στις αποφάσεις του. Με βαθύ το αίσθημα ευθύνης χαλυβδώνεται και με μόνα τα δικά του εφόδια παλεύει για την περιπόθητη ελευθερία. Το εισα­ γωγικό κεφάλαιο του βιβλίου μας δίνει ανάγλυφα τους κινδύνους που διέτρεξε ο ελληνικός πληθυσμός από την ολιγωρία της κρατι­ κής και πνευματικής ηγεσίας και από τις δυσμενείς συγκυρίες της εποχής. Η παρουσίαση των γεγονότων γίνεται σύμφωνα με τη δομή του βιβλίου σε πέντε κεφάλαια που χρονολογικά και με παραγράφους εξιστορούν με κάθε λεπτομέρεια τα διατρέξαντα στην κρισιμότερη περίοδο των εθνικών μας αγώνων κατά τις παραμονές του Μακε­

εττιλογη/83 δονικού Αγώνα. Στο ερώτημα «Πώς φτάσαμε στο Μακεδονικό Αγώνα» που απασχόλησε πολλούς εδώ και χρόνια, προσπάθησε να απαντήσει και να διαλευκάνει με την ερευνά του ο κ. Βακαλόπουλος. Και πράγματι το πέτυχ^, γιατί βασίστηκε σε ανέκδοτο υλικό που μέχρι σήμερα δεν είχε ερευνηθεί, ούτε χρησιμοποιηθεί με σκοπό να δώσει την αντικειμενική γνώση του περίπλοκου αυ­ τού ζητήματος, όπως είναι το μακεδονικό πρόβλημα. χι μόνο δε θα ήταν άσκοπο, αλλά, αντίθετα, είναι επιβεβλη­ μένο να μεταφέρουμε τον πίνακα περιεχομένων του βιβλίου για πληρέστερη ενημέρωση του αναγνώστη-μελετητή, ο οποίος και θα μπορέσει να πλησιάσει ακριβέστερα το μέγεθος της έρευνας. Οι λίγες λέξεις του εκδότη Μανώλη Μπαρμπουνάκη (σ. 11), αποτε­ λούν πριν τον πρόλογο του συγγραφέα την απόδειξη του ενθου­ σιασμού με τον οποίον ο ίδιος ο εκδότης δέχτηκε την προσφορά του κ. Κ. Βακαλόπουλου για τον εκδοτικό του οίκο, που με θυσία μέχρι σήμερα χάρισε πράγματι εκλεκτές σελίδες στη Μακεδονία. Πρόλογος (σσ. 13-14), Εισαγωγικό κεφάλαιο (σσ. 15-48), Κ εφ ά­ λαιο Πρώτο: Η διαχρονική πορεία του Ελληνισμού της Μακεδο­ νίας από τα μέσα του 1890-1900 ώς την επαύριο του Ελληνοτουρ­ κικού Πολέμου (1897), (σσ. 49-47): I. Η θέση του Ελληνισμού της Μακεδονίας στα τέλη του περασμένου αιώνα και ο αντίκτυπος του Ελληνοτουρκικού πολέμου (1897) στο πολιτικό καθεστώς του, II. Η παρουσία των τουρκικών εξεταστικών επιτροπών στο μακεδονι­ κό χώρο (1895-1896), III. Η σέρβική παρουσία στη Βόρεια Μακε­ δονία και η εξασθένηση της ρουμανικής δραστηριότητας. Κεφά­ λαιο Δεύτερο: Η δραστηριότητα της Εθνικής Εταιρείας στη Μακε­ δονία και τα ελληνικά αντάρτικα κινήματα του 1896-1867, (99131),: I. Η σημασία της αποστολής ελληνικών σωμάτων στη Μακε­ δονία από την Εθνική Εταιρεία και η εξέλιξη των επιχειρήσεων, II. Ο αντίκτυπος του αντάρτικού κινήματος στο ελληνικό κράτος και η κατοπινή τύχη των Ελλήνων αιχμαλώτων στις φυλακές του Μοναστηριού και της Θεσσαλονίκης, III. Οι επιχειρήσεις της Εθνικής Εταιρείας στη Μακεδονία μετά τη λήξη του αντάρτικού κινήματος του 1896. Κεφάλαιο Τρίτο:. Ο Ελληνισμός της Μακεδο­ νίας κατά την κρίσιμη καμπή της χρονικής περιόδου 1898-1901, (1-180): I. Μεταβολή της Βουλγαρικής στάσης απέναντι στους ελ­ ληνικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας (τέλη 19ου αιώνα). II. Η κατάσταση του ελληνισμού της Μακεδονίας στις αρχές του εικο­ στού αιώνα. III. Ανάπτυξη ρουμανικής και αλβανικής κίνησης στο Μακεδονικό χώρο. Κεφάλαιο Τέταρτο: Ο ελληνισμός της Μακε­ δονίας στις παραμονές του Μακεδονικού Αγώνα (1902-1904) (181271): I. Η κατάσταση στα βιλαέτια Μοναστηριού και Θεσσαλονί­ κης στις παραμονές της εξέγερσης του Ίλιντεν. II. Ο ελληνισμός της Μακεδονίας στα 1903 και η εξέγερση του Ίλιντεν. III. Οι συ­ νέπειες της εξέγερσης του Ίλιντεν στον ελληνικό πληθυσμό της Μακεδονίας. Ο ελληνισμός στις παραμονές του μακεδονικού αγώ­ να, IV. Το περιεχόμενο των εμπιστευτικών εκθέσεων του Γ. Τσορμπατζόγλου ως αυθεντική ιστορική πηγή για τη μελέτη του μακε­ δονικού ζητήματος στις παραμονές του μακεδονικού αγώνα, V. Η ελληνοσερβική συνύπαρξη στο βόρειο μακεδονικό χώρο (18981903). Κεφάλαιο Πέμπτο: Η ψυχολογική προετοιμασία των ελλήνων και η έναρξη της ένοπλης πάλης. Αντιστασιακοί πυρήνες του Μακεδονικού ελληνισμού (1900-1904) (σσ. 273-339). I. Βιβλιογρα­ φικές ενδείξεις και βιογραφικά στοιχεία για τον Κώτα, II. Η πρώ­ τη ένοπλη ανταρτική δραστηριότητα του Κώτα (1897-1900), Ορι­ στική ρήξη του Κώτα με το βουλγαρικό κομιτάτο και οι πρώτες επαφές του με το Γερμανό Καραβαγγέλη, IV. Συντονισμένες

Ο

λαογραφία ΤΑΚΗ ΝΑΤΣΟΥΛΗ: Προλήψεις και Δ εισι­ δαιμονίες. Αθήνα, Π. Χιωτέλλης, 1987. Σελ.

241.

Το βιβλίο αυτό, έντονα λαογραφικό, αναφέρεται σε ό,τι έχει σχέ­ ση με προλήψεις και δεισιδαιμο­ νίες του λαού,που έχουν τη ρίζα τους σε παλιότερους καιρούς. Ό π ω ς τονίζει ο συγγραφέας π ά ­ ρα πολλοί άνθρωποι κάτω από το βάρος αυτών των ιδιοτήτων, αντιδρούν όχι. με το σωστό τρό­ π ο αλλά άλλες φορές βίαια και άλλες φοβισμένα, διαπράττοντες μια σειρά ενεργειών που στόχο έχουν να ξεπεραστεί το απίθανο συμβάν. Έτσι δημιουργείται ένα κλίμα, α π ' το οποίο το προληπτι­ κό άτομο, σε πάμπολλες περι­ στάσεις, αδυνατεί να ξεφύγει απ ' την επιρροή που ασκούν πάνω του διάφορα υποκατάστατα και γίνεται έρμαιο τέτοιων καταστά­ σεων. Ο συγγραφέας, με σωστή σειρά, παραθέτει όλων των ειδών τις δεισιδαιμονίες και τις προλή­ ψεις, σημειώνοντας για καθεμιά, τόσο την επίδρασή της όσο και τον τρόπο αντιμετώπισής της. ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

84/επιλογη ενέργειες του Κώτα και των Ελλήνων της Μακεδονίας για την α ­ ντιμετώπιση της Βουλγαρικής Οργάνωσης, V. Η δραστηριότητα του Κώτα κατά την εξέγερση του Ίλιντεν και μετέπειτα. VI. Η συμβολή του καπετάν Βαγγέλη, του Γκέλε, τών Κρητών ανταρτών και του Γερμανού Καραβαγγέλη στη διεξαγωγή του ένοπλου αγώ­ να, VII. Η δράση του Λάκη Νταηλάκη και των άλλων συνεργατών του Κώτα κατά το μακεδονικό αγώνα, VIII. Η απήχηση του αγώ­ να των Ελλήνων της Μακεδονίας στο ελληνικό κράτος και ο ρόλος των διπλωματικών εκπροσώπων του στη μακεδονική υπόθεση, Βι­ βλιογραφία (σσ. 341-352), Ευρετήριο (σσ. 353-367), και μερικές κρίσεις για το βιβλίο του Νεότερη Ιστορία της Μακεδονίας 18301912 (σσ. 369-371), Εκδόσεις Μανώλη Μπαρμπουνάκη (σ. 372) και έργα του ιδίου σ υ γ γ ρ α φ έα (οο. 373-376). Ό π ω ς αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης ο συγγραφέας με την κρι­ τική παρουσίαση της ύλης, κατόρθωσε να ξεδιαλύνει πέρα ώς πέ­ ρα τα γεγονότα και να θέσει επί τάπητος τα καίρια προβλήματα της εποχής. Ακριβοδίκαια επιμερίζει τις ευθύνες των διαφόρων φορέων για την αμέλεια, την οποία επέδειξαν έναντι του καταδυναστευόμενου ελληνικού στοιχείου, που αβοήθητο πάλευε να στα­ θεί στα πόδια του με τις απάνθρωπες μεθόδους που χρησιμοποι­ ούσαν οι αντίπαλοί του. Κατά τη χρονική περίοδο 1900-1903 συ­ μπίπτει η γένεση της ελληνικής ανταρτικής δράσης και τον καθορι­ στικό ρόλο που διαδραμάτισε ο καπετάν Κώτας, και που για πρώ­ τη φορά αποκαλύπτονται όλες οι άγνωστες πτυχές της ελληνικής αντιστασιακής οργάνωσης. Η μόνιμη παρουσία των βουλγαρικών ομάδων στο βόρειο μακεδονικό χώρο ανάγκασε σημαντικό αριθμό σλαβοφώνων ελληνικών και ελληνοβλαχικών πληθυσμών να ανέ­ βει στα βουνά και να λάβει μέρος στην εξέγερση του Ίλιντεν, με απώτερο σκοπό τα εις βάρος του αιματηρά αντίποινα από μέρους των Τούρκων. Για πρώτη φορά αντλούνται ενδιαφέροντα στοιχεία από την αλ­ ληλογραφία του μητροπολίτη Πελαγονίας Κοσμά Ευμορφόπουλου κατά τους μήνες Δεκέμβριο 1897-Απρίλιο 1899. Ο ανέκδοτος αυ­ τός κώδικας1* της μητροπόλεως Π ελαγονίας περικλείει ολόκληρη την πολιτική, κοινοτική, εκκλησιαστική και εκπαιδευτική δραστη­ ριότητα του ελληνισμού της Πελαγονίας στα τέλη του περασμένου αιώνα και φαίνεται καθαρά η στάση του πατριαρχείου μέσω των εκπροσώπων του, καθώς και τα απομνημονεύματα του Λάκη Νταηλάκη, συναγωνιστή του Κώτα απ’ το χωριό Βερνίκι της Κορυτσάς, το Αρχείο του Γεωργίου Τσόντου-Βάρδα, όπως και τα Απομνημονεύματα του Κρητικού Μακεδονομάχου Ευθυμίου Καούδη. Στα βιβλιογραφικά πλαίσια εντάσσονται και οι μέχρι τώ­ ρα δημοσιευμένες μελέτες και άρθρα του ευρωπαϊκού και βαλκα­ νικού τύπου και οι διπλωματικές εκθέσεις για τη στάση και τον ανταγωνισμό των Μεγάλων δυνάμεων του ευρωπαϊκού χώρου για το Μακεδονικό ζήτημα Ο ρόλος του Οικουμενικού πατριαρχείου με την άσκηση της πανορθόδοξης οικουμενικής πολιτικής και οι αντιθέσεις των διπλωματικών υπαλλήλων του Υπουργείου των Εξωτερικών, στάθηκε η αφορμή της εντάσεως ανάμεσα στους κα­ τά τόπους εκκλησιαστικούς εκπροσώπους του πατριαρχείου, που προς στιγμή έβλαψε, χωρίς να ήταν δυνατό να ανακόψει την α ­ ντίδραση των Ελλήνων εναντίον των βουλγαρικών κομιτάτων που δρούσαν καταστρεπτικά για τον ελληνισμό. Η σύναψη συμμαχίας με την Τουρκία δεν συνιστούσε καμιά διασφάλιση των ελληνικών συμφερόντων, αλλά αντίθετα τα έβλαψε και είχε δυσμενείς επι­ πτώσεις στο Μακεδονικό Ελληνισμό. Μήπως μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός, ότι με την στάση των ντόπιων τουρκικών αρχών δημιουργήθηκε η έκρυθμη εκκλησιαστική κατάσταση;

επιλογη/85 δυναμική παρουσία του ελληνικού στοιχείου εκτείνεται και στον εκπαιδευτικό τομέα. Σ’ ολόκληρο το μακεδονικό χώρο παρά την αριθμητική αύξηση των βουλγαρικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων μετά το 18907 και τις τεράστιες οικονομικές δυσχέρειες που αντιμετωπίζει ο ελληνισμός την περίοδο αυτή, παρατηρείται θεαματική αύξηση των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων κύρια στο βο­ ρειότερο χώρο. Η ανακίνηση του προνομιακού ζητήματος σαν πα­ ρεμβολή εμποδίων στη λειτουργία των ελληνικών σχολείων δεν κατόρθωσε να ανακόψει τον ενθουσιασμό των δασκάλων και κα­ θηγητών. Η αναφορά, η παρουσίαση και η ενδεχελής εξέταση των πρωτο­ γενών στοιχείων, βοήθησαν αποτελεσματικά το συγγραφέα να οριοθετήσει απροσχημάτιστα την ανάλυση και των πλέον εκρηκτι­ κών γεγονότων αποκαλύπτοντας σωρεία μαρτυριών που αποσα­ φηνίζουν κατά τον καλύτερο τρόπο την εξιστόρηση. Μέσα στα πλαίσια των φυλετικών ρόλων και τις αντιθέσεις και τις διαχωριστικές γραμμές των αντιμαχόμενων παρατάξεων ο κ. Βακαλόπουλος μπόρεσε να προσεγγίσει το πρόβλημα και με μεθοδικότητα να ξεδιαλύνει και τοποθετήσει τον ελληνισμό στη Μακεδονική γη, εκεί που οι ρίζες του θέριεψαν από τα βάθη των αιώνων. Το Μο­ ναστήρι, το Μελένικο, η Πελαγονία θα είναι πάντοτε τα ιερά σύμ­ βολα των αγώνων των μαχητών της Μακεδονίας. Είναι η περίοδος που οι Έλληνες αδικούνται φανερά από τη μεροληπτική στάση όσων δήθεν παρουσιάζονται μεσολαβητές της κατάστασης, και μάλιστα μετά τις μεταρρυθμίσεις που συντελέστηκαν και την εγκα­ τάσταση των Ρώσων αξιωματικών8. Οι αλλεπάλληλες δολοφονίες των Ελλήνων πατριωτών που σημειώνονται στο βιλαέτι Μοναστη­ ριού στις αρχές του 1904, όπως και σε άλλες επαρχίες για την άρ­ νηση να υποταχθούν στην Εξαρχία, ανάγκασε τον ελληνικό πλη­ θυσμό να δραστηριοποιηθεί και να αρχίσει να σχηματίζει αμυντι­ κά σώματα, που με επιτυχία απωθούσαν τις επιθέσεις των κομιτα­ τζήδων. Είναι τελείως αδύνατο να παρακολουθήσει κανείς τη ροή των γεγονότων που σημειώνονται ραγδαία την περίοδο αυτή και που προοιωνίζουν έναν αγώνα που θα στεφθεί με επιτυχίες. Παρά το γεγονός ότι η βουλγαρική βία κορυφώνεται και οι απάνθρωπες βιαιοπραγίες των Τούρκων ταλανίζουν τους Έλληνες συνεχώς, δεν κατόρθωσαν να κάμψουν το φρόνημα, ούτε να εξαλείψουν τον μακεδονικό ελληνισμό ακόμη και από τα βορειότερα γεωγραφικά διαμερίσματα της Μακεδονίας. Οι ηρωικές σελίδες των αντάρτι­ κών σωμάτων πριν και μετά την Εθνική Εταιρεία, λαμπρύνουν και προωθούν αποτελεσματικά τις θέσεις των Ελλήνων. Η συμβο­ λή του καπετάν Βαγγέλη, του Γκέλε, των Κρητών ανταρτών και του Γερμανού Καραβαγγέλη, ως και η δράση του Λάκη Νταηλάκη, του Κώτα και των άλλων συνεργατών του, άνδρωσαν τον αγώ­ να και εδραίωσαν την αντίσταση του ελληνικού πληθυσμού για την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Μακριά από την περίοδο εκείνη του ενθουσιασμού, μέσα σ’ ένα κλίμα προσδιορισμένο από τη γνώση που αποκτήθηκε, από την κριτική διάθεση των πηγών και την αυστηρή επιστημονική μέθοδο που χρησιμοποίησε ο συγγραφέας περιγράφονται τα γεγονότα που συνθέτουν το έργο, ως αφετηρία μελλοντικών αναζητήσεων. Η α­ ντιπαράθεση των επιμέρους και κατά περιοχές κινημάτων ενδυνα­ μώνουν το χαρακτήρα του αγώνα για τη διεκδίκηση της ελευθε­ ρίάς με όλα τα μέσα, αψηφώντας τις κατεστημένες εξουσίες που ήθελαν να πνίξουν τους ανεκπλήρωτους πόθους αιώνων. Η πα­ ρουσία των τουρκικών εξεταστικών επιτροπών στο μακεδονικό χώρο (1895-1896), σε τίποτα δεν ωφέλησε ούτε άλλαξε την κατά-

Η

πεζογραφία ΤΟΥΛΑΣ Π. ΜΠΟΥΤΟΥ: Το ρετιρέ. Αθήνα, Θουκυδίδης, 1987. Σελ.

110.

Η συλλογή διηγημάτων της Τουλας Μττούτου «Το ρετιρέ», χαρα­ κτηρίζεται αττό μια σττιρτάδα και μια υποβλητικότητα, που ξαφ­ νιάζει τον αναγνώστη καθώς πρόκειται για το πρώ το της πεζογραφικό έργο. Με θεματογρα­ φία προσφιλή στις γυναίκες συγ­ γραφείς, καθώς επίσης και με μια αφαιρετικότητα στο λόγο, το έρ­ γο παίζει το ρόλο του, στέκεται άξια στο πλαίσιο των καλών προσπαθειών και ανανεώνει το ραντεβού για δυσκολότερα και πληρέστερα αποτελέσματα. Το «ρετιρέ», τίτλος που δίνεται στο βιβλίο από το πρώ το διήγημα, πέρα α π ' την ικανότατη τεχνική του και τη σθεναρή διακλάδωση των εμπειριών του, λειτουργεί και σαν εγκεφαλική διάσταση της καθημερινότητας, κάτω α π ' το βαρύ ίσκιο μιας αναπότρεπτης εικασίας. Έργο τελικά που αξίζει να διαβαστεί περισσότερο για την οργανωτική τόυ υπόσταση. ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

86/επιλογη στάση, παρά τα πολλαπλά παράπονα που υποβλήθηκαν. Απλώς ήταν ένας πολιτικός ελιγμός των Τούρκων μπροστά στην πίεση που δεχόταν η Πύλη από τα Ευρωπαϊκά Κράτη μέσω της διπλω­ ματικής οδού. Το Μακεδονικό ζήτημα, όπως επισημαίνει και ο συγγραφέας, άρχισε να μπαίνει σε επικίνδυνη φάση στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα μετά βέβαια τις αποτυχίες του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897, οι οποίες όμως δεν κατόρθω­ σαν να πτοήσουν τα φρόνημα ούτε και να κάμψουν την αγωνιστι­ κότητα. Οι έντεχνες ενέργειες της Πύλης με τη δήθεν λύση των προβλημάτων μέσω των πολλαπλών εξεταστικών επιτροπών και πάλι στα τέλη της δεκαετίας του 1890-1900, δεν κατόρθωσαν να περιορίσουν το γενικό αναβρασμό και την κατοχύρωση των εθνι­ κών διεκδικήσεων ανάμεσα στο ελληνικό, βουλγαρικό και σέρβικο στοιχείο που πρωτοεμφανίξεται κυρίως στα βόρεια της Μακεδο’ νιας. Η εκμετάλλευση του περιεχομένου των ευρωπαϊκών προξενικών εκθέσεων από το συγγραφέα υπήρξε επιτυχής και έδωσε την ευχέ­ ρεια σ’ αυτόν, να αναψηλαφίσει με διεισδυτική ικανότητα τα ιστο­ ρικά γεγονότα παρουσιάζοντας στοιχεία και ντοκουμέντα χρήσιμα και διαφωτιστικά. Είναι πράγματι αξιοθαύμαστος ο επαγωγικός τρόπος με τον οποίο ο κ. Βακαλόπουλος παρουσίασε και ανέλυσε όλες τις πτυχές του θέματός τού ξεκαθαρίζοντας μια για πάντα τις μέχρι τώρα σκοτεινές πλευρές της περιόδου αυτής. Ό ,τ ι μέχρι σή­ μερα και για δεκαετίες ελάνθανε της προσοχής των ιστορικών μας, παρουσιάζεται και μάλιστα με τους συσχετισμούς εκείνους που δί­ νουν μια ιδαίτερη πληρότητα που δύσκολα ανατρέπεται και ανασκεύζεται. Ό π ω ς θα έχει αντιληφθεί ο αναγνώστης η κριτική ιστορική εξέταση της όλης περιόδου διαφώτισε αποτελεσματικά και με απόλυτη ακρίβεια τα κυριαρχικά δικαιώματα του ελληνι­ σμού σ’ ένα χώρο που κατακλυζόταν από εθνικούς ανταγωνισμούς χωρίς ουσιαστικό περιεχόμενο. Η τεταμένη αυτή ατμόσφαιρα ευ­ νοούσε την τουρκική πολιτική που με το πρόσχημα της ειρηνεύσεως της κατάστασης εξαπόλυε κατά καιρούς αιματηρές βιαιότη­ τες ως αντίποινα εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού σ’ ολόκλη­ ρο το γεωγραφικό χώρο. Ο μεμονωμένες τουρκικές βιαιοπραγίες, που παρατηρήθηκαν μετά το 1878, τώρα παίρνουν ανησυχητικές διαστάσεις μετά το 1903. Στη διαλεύκανση της χρονικής περιόδου αυτής αναφέρονται και οι εμπιστευτικές εκθέσεις του επιτετραμένου της ελληνικής πρε­ σβείας της Κωνσταντινουπόλεως Γ. Τσορμπατζόγλου από τις εκτενείς περιοδείες του στην Κεντρική και Βόρεια Μακεδονία κα­ τά τους πρώτους μήνες του 1904, όπου είχε τη δυνατότητα να δια­ πιστώσει την ελληνικότητα των περιοχών και να καταλήξει σε συ­ μπεράσματα9. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εκτός από τις βουλγαρικές κι­ νήσεις στο Μακεδονικό χώρο, δείχνει ο συγγραφέας στις άλλες εθνότητες, που είτε στην περίοδο αυτή ή και νωρίτερα άρχισαν να παίζουν αποφασιστικό ρόλο και να διεκδικούν προνόμια που μέ­ χρι σήμερα δεν είχαν και που δυσχέραναν πολλές φορές με τις ενέργίιές τους κυρίως % στο εκκλησιαστικό λόγω .των παράλογων απαιτήσεών τους (βλ. εκτεταμένες παραγράφους στα οικεία κεφά­ λαια). Η δράση της Εθνικής Εταιρείας θα παίξει αποφασιστικό ρόλο με τις εξεγέρσεις του 1902-1903, αν και οι μεταρρυθμίσεις που σχέδιαζαν προ πολλού οι Τούρκοι και που τώρα υλοποιού­ νται, άφηναν πρόσφορο .το έδαφος προς τους ηγέτες της Ε .Μ .Ε .Ο . να ανασυντάξουν την οργάνωσή τους σε όλη τη Μακε­ δονία, προς εκφοβισμό των Πατριαρχικών, με σκοπό να εντα­ χθούν στην Εξαρχία. Βέβαια ούτε το Πατριαρχείο, ούτε η Ελληνι­ κή Κυβέρνηση ανέχθηκαν την απαράδεκτη αυτή τακτική. Οι αγώ­

επ ιλο γη/87 νες των εκπροσώπων του Πατριαρχείου με επικεφαλής το Γερμανό Καραβαγγέλη είναι γνοκττοί10. Μετά από μια σύντομη επισήμανση των προσόντων του βιβλίου που με απαράμιλλη γλαφυρότητα περιχράφονται τα γεγονότα στις παραμονές του Μακεδονικού Α γώ να με το πλήθος των σημειώ­ σεων και παραπομπών, καθώς και την ευρετηρίαση του έργου και τη φωτογραφική διακόσμησή του, επιβάλλεται να το χαρακτηρί­ σουμε ως πολύτιμη πηγή πληροφοριών ιστορικής γνώσεως, για το καυτό πρόβλημα της Μ ακεδονίας που βάλλεται ανιστόρητα από την ανθελληνική προπαγάνδα. Ν. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ *• Σημειώσεις 1. Κωνσταντίνοι’ Λ. Βακαλόπονλον, Ο Βόρειος Ελληνισμός κατά την πρώιμη φάση του Μακεδονικού Αγώνα (1878-1894), Απομνημονεύματα Αναστασίου Πηχεώνα, • Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 198.1.

2. Ιωάννον Κ. Προμ,τονά. Η συγγένεια Μακεδονικής και Μυκηναϊκής διαλέκτου και πρωτοελληνική καταγωγή των Μακεδόνων, Αθήναι 1973.

3. Απόστολοι· Ε. Βαχαλόπονλον. Ο Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908) ως κορυ­ φαία φάση των αγώνων των Ελλήνων για τη Μακεδονία, ανάτυπο από το Συμπό­ σιο Ο Μακεδονικός Αγώνας... Θεσσαλονίκη 1987.

4. Βλέπε αναγραφή δημοσιευμάτων του στις σελίδες 373-376 του έργου.

5. Κωνσταντίνον Α. Βαχαλόπονλον. Νεότερη Ιστορία της Μακεδονίας (1830-1912). από τη γένεση του νεοελληνικού κράτους ώς την απελευθέρωση. Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη (1986).

6. Υπόσχεται πως θα εκδόσει ο συγγραφέας.

7. Του έργου σ. 53 κ.αλ.

8. Του έργου, σσ. 225-226 κ.α.

9. Του έργου σσ. 231-238 και Α. Βασονλη. Εμπιστευτικές εκθέσεις Γ. Τσορμπατζόγλου έτους 1904 (Νέο φως στην προσέγγιση και ερμηνεία των γεγονότων του Μα­ κεδονικού Αγώνα) στο Συμπόσιο για το μακεδονικό αγώνα.

10. Βλ. οικεία μέρη του έργου.

ηνεα

των μεγάλων λιμνών.

Ο ΙΚ Ο Λ Ο Γ Ι/ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 1988, ΤΕΥΧΟΣ 39

_________

_________

ΔΙΑΤΡΟΦΗ

Ιωάννα Κιούση: Πόσο αθώες είναι οι συνθετικές γλυκαντικές ουσίες;

ΦΥΣΗ Γιώργος Ευτυχίδης: Τα πευκοδάση της ευμεσογειακής ζώνης.

___________

ΓΕΡΜΑΝΙΑ

ΑΘΗΝΑ

Τόμας Έμπερμαν: Δεν υπάρχει λόγος να θρηνούμε.

Ανέστης Φιλόπουλος: Ανθρωπογεωγρα­ φία των Εξαρχείων.

______

________

ΟΙΚΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Μιχάλης Μοδινός: Τα σταυροδρόμια του Νεπάλ.

Ηλίας Ευθυμιόπουλος: Εκσυγχρονι­ σμός και μεταρρύθμιση. Στέλιος Ψωμάς: Ποια πολιτική οικολο­ γία;

_________

ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ

Τσαρλς Ε. Κομπ: Τα ταραγμένα νερά

88/μικρες αγγελίες

μ

ι κ

ρ

έ s

MUSICORUM et cantorum magna est distantia. Επειδή η εκμάθηση ενός οργάνου ή φω­ νητικής δίχως θεωρητική γνώ­ ση είναι απλή χειρωναξία, μα­ θήματα θεωρίας και αρμονίας. Τηλ. 93.42.364.

α μ μ ε Λ ι ε ε

ΔΙΔΑΣΚΩ γερμανικά σε παι­ διά και μεγάλους με βάση τη γερμανική' λογοτεχνία. Τηλ.

93.43.959

ΑΠΟ ΣΕΝΑ ΓΙΑ ΣΕΝΑ. Κυκλοφορούν ΠΕΝΤΕ βι­ βλία της Φανής Γκούμα. Γραμμένα από την Αποκά­ λυψη του ΕΝΑ.

1) «0 = 1»

2) «Αντικρύζοντας η Ιδέα την Ύλη» 3) «Η Βιογραφία του Θεαν­ θρώπου του Εαυτού Σου» 4) «Πανανθρώπινη Συγκέ­ ντρωση» 5) «Νέο Μεταθανάτιο Φως στη Γη» Πληροφορίες: 64.48.039

Ο ΔΙΑΛΟΓΟΣ ξεκινά στο Βύ­ ρωνα. Έ να πλήρες βιβλιοπω­ λείο με τμήματα χαρτικών, σχολικών και δώρων θα λει­ τουργήσει από τις 10 Δεκεμ­ βρίου στην οδό Χρυσ. Σμύρνης 16 και Αδαμ. Κοραή. Ελάτε να γνωριστούμε. Α φοί Καλέντη. Τηλ. 36.23.553 και 32.34.270.

Γραφτείτε συνδρομητές Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου

25 τευχών 6500 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 6000 δρχ.

15 τευχών 4000 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 3500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 7500 δρχ. Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 65 δολ. (ΗΠΑ) - Σπουδαστική 25 τευχών 61 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 45 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 43 δολ. Αμερική-Αυστραλία-Ασία-Αφρική

25 τευχών 72 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 68 δολ.

15 τευχών 50 δο λ ..- Σπουδαστική 15 τευχών 47 δολ. Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 300 δρχ. Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκώ ν Ευρώπη: 75 δολ. Κύπρος: 67 δολ. Αμερική κλπ. 85 δολ.

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Τηλ. 36.42.7i

Συμπληρώστε τή σειρά των αφιερωμάτων του

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

*Αντίσταση και Λογοτεχνία (No 58) · *Λατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) · *Ονορέ ντε' Μπαλζάκ (No 60) · ‘ Δημήτρης Γληνός (No 61) · ‘ Τζέιμς Τζόυς (No 62) · Κώστας Χατζηαργύρης (No 63) · Η γενιά των μπήτνικ (No 64) · Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) · Ζαν Ζενέ (No 66) · Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) · Ά γιο ν Ό ρος (No 68) · ·Ν έοι Λογοτέχνες (No 69) · Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) · ‘Σημειωτική (No 71) · Αριστοφάνης (No 72) · Ζακ Πρεβέρ (No 73) · Μικρασιατικός ελληνισμός (No 74) · Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) · Ιταλική λογοτεχνία (No 76) · Μαρκήσιος ντε Σαντ (No 77) · Κ.Π. Καβάφης (No 78) · Χ.Λ. Μπόρχες (No 79) · Μίλαν Κούντερα (No 80) · Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) · Αδαμάντιος Κοραής (No 82) · Καρλ Μαρξ (No 83) · Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) · Μπορίς Βιάν (No 85) · Αστυνομική Λογοτεχνία (No 86) · Νέοι Λογοτέχνες (No 87) · Κώστας Βάρναλης (No 88) · Νεοελληνικό θέατρο (No 89) · Τόμας Μαν (No 90) · Φρειδερίκος Νίτσε (No 91) • Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) · Ρολάν Μπαρτ (No 93) · Παιδικό βιβλίο (No 94) · Ναπολέων Λαπαθιώτης (No 95) · Εμμανουήλ Ροίδης (No 96) · Εμίλ Ζολά (No 97) · Σταντάλ (No 98) · Βιβλίο και φυλακή (No 99) · Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) · Μακρυγιάννης (No 101) · Λουκιανός (No 102) · Ντιντερό (No 103) · Τέλλος Ά γρας (No 104) · Ιούλιος Βερν (No 105) · Θεόφιλος Καίρης (No 106) · Αρχαία λυρική ποίηση (No 107) · Περό. Γκριμ. Ά ντερσεν (No 108) · Έρμαν Έσσε (No 109) · Αλμπέρ Καμύ (No 110) · Βίκτωρ Ουγκό (No 111) · Εντγκαρ Ά λα ν Πόε (No 112) · Φώτης Κόντογλου (No 113) · Φιλανδικά γράμματα (No 114) · Σάμουελ Μπέκετ (No 115) · Κοσμάς Πολίτης (No 116) · Το δοκίμιο (No 117) · Αλέξανδρος Πάλλης (No 118) · Κοινωνιολογία (No 119) · Ελληνικός Υπερρελισμός (No 120) · Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι (No 121) · Ευγένιος Ιονέσκο (No 122) · Κυπριακά γράμ­ ματα (No 123) · Το χιούμορ (No 124) · Μισέλ Φουκώ (No 125) · Ζακ Λακάν (No 126) · Ζαν-Πωλ Σαρτρ (No 127) · Θεσσαλονίκη (No 128) · Βυζάντιο (No 129) · Ελληνικό παραμύθι (No 130) · Ντοστογιέφσκι (No 131) · Ντ. X. Λώρενς (No 132) · Τ.Σ. Έλιοτ (No 133) · Μαργκερίτ Ντυράς (No 134) · Αριστοτέλης (No 135) · Σιμόν ντε Μπωβουάρ (No 136) · Γιώργος Θεοτοκάς (No 137) · Φ.Σ. Φιτζέραλντ (No 138) · Τένεση Ουίλιαμς (No 139) · Ανδρέας Κάλβος (No 140) · Φουτουρισμός (No 141) · Γιώργος Σεφέρήξ (No 142) · Γκυστάβ Φλωμπέρ (No 143) · Γλωσσολογία (No 144) · Ουμπέρτο Έκο (No 145) · Βιβλίο και στρατός (No 146) · Αλέξανδρος Δουμάς (No 147) · Βιβλία για το καλοκαίρι (No 148) · Ά γκαθα Κρίστι (No 149) · Φρόυντ (No 150) · Αντονέν Αρτώ (No 151) · Όσκαρ Ουάιλντ (No 152) · Βιρτζίνια Γουλφ (No 153) · Γ.Β. Γκαίτε (No 154) · Αυτοβιογραφία (No 155) · Μετάφραση (No 156) · Κώστας Καρυωτάκης (No 157) · Κλωντ Λεβί-Στρως (No 158) · Έρνεστ Χεμινγουέη (No 159) · Ζαν Κοκτώ (No 160) · Μάρτιν Χάιντεγκερ (No 161) · Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ (No 162) · Ψυχανάλυση και Λογοτεχνία (No 163) · Σύγχρονοι Αγγλόφωνοι Φιλέλληνες (No 164) · Αλέξανδρος Παπαδίαμάντης (No 165) · Παναγής Αεκατσάς (No 166) · Αίσωπος (No 167) · Λουί Αραγκόν (No 168) · Αντόν Τσέχωφ (No 169) · Αλληλογραφία (No 170) · Στρατής Τσίρκας (No 171) · Επιλογή βιβλίων ’86-’87 (No 172) · Τζων Στάινμπεκ (No 173) · Όμηρος (No 174) · Οι επιστήμες στον κόσμο μας (No 175) · Θερβάντες (No 176) · Βολταίρος (No 177) « Έ ζρ α Πάουντ (No 178) · Μολιέρος (No 179) · Δημήτρης Χατζής (No 180) • Παι­ δικό βιβλίο (No 180) · Ίψεν (No 181) · Ντάσιελ Χάμμετ (No 182) · Πωλ Βαλερύ (No 183)

έχουν εξαντληθεί.

Α. Μεταξά 26 - 106 81 Α θήνα. Τηλ. 36.40.488 - 36.40.487 - 36.42.789

ΕΚ ΔΟ Σ ΕΙΣ Κ ΕΔΡΟ Σ

----------- I

: ΔΕΥΤΕΡΟΣ 1972-1977 Στο δεύτερο τόμο του Τάσου Λειβαδίτη περιέχονται τα παρακάτω έργα του: έργα του:

Νυχτερινός επισκέπτης και άλλα διηγήματ Οι τρεις Ο διάβολος με το κηροπήγειο

Νιχολαΐύηε ο Kvjiqιοζ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ Ιε το βιβλίο αυτό εγκαινιάζεται η έκιοση ολόκληρου του έργου του σπου,αίου αυτού λογοτέχνη και ζωγράφου ιου πέθανε πριν 30 χρόνια στην Αίγυ­ πτο Στο Βιβλίο του Μονάχου ο λσγοτέχνης και ο ζωγράφος συνεργάστηIVγια να παρουσιάσουν ένα εζαιρεκό στην πρωτοτυπία του έργο, τόσο ιην εμφάνιση όσο και στο περιεχόμε. Ο Στρατής Τσίρκας, που τόσο είχε . Tm) είγε πει; «Πρόκειται για θεμέ-ου διανοουμένου στον τόπο μαΤχ <^ 1 1άλλοτε>"> ^Μάσια α^ανία τριοπαθης, αφού υπονοεί συννάΐ™ ^ !αΙ")χανία» είναι "7 απέναντι στην α ύ ξ ο υ σ α “ "»*«<< ή και ™ λΐ^ α τα Γ θ ο 5 Γ ά Ζ Ζ ο Τ ^ ^ 1ζητούμενο αντικείαενό mi. °*είμενα και πεοισι

01 ΔΡΟΜΟΙ ΤΟΥ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ

Ω Μίκης θεοδωράκης παρουπιάίει τον τρίτο τόμο της ου· -------------- του: «Οι 4® ^ ακ(}ονήσι 1949χη φορά καλύπτει τ γ amm™ σκέψεις του , ό που'του^αι η ™^ για την πολιτική κατάσταση. m