Τεύχος 186

ΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ

ισόγειο Κολοκοτρώνη

ημιόροφος Κολοκοτρώνη

ναυ τικά - κ ο μ π ιο ΰ τερ ς - α ρχιτεκ τονικ ά - ηλεκτρονικά - κλπ . τεχνικά βιβλία

ημιόροφος Νοταρά

1ος όροφος Νοταρά

νέες εκ δόσ εις - γ υ ν . θ έμα τα - λευκώ μα τα π ερ ιοδ ικ ά

ιστορ ία - πολιτική - φ ιλο σ ο φ ία κ ο ιν ω ν ιο λ ο γ ία - ψ υ χ ο λ ο γία - π οίησ η μελέτες

I. Μποστάνογλου & ΣΙ A Ο.Ε. 1) Σωτήρος 13, τηλ. 41.71.330 2) Κολοκοτρώνη 92, τηλ. 41.12.258 3) Νοταρά 75, τηλ. 41.12.258

visoui/M iv iv d ig u - v iv a m

a o v j o n v iz o u ia i

ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΓ

ΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑ

ΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛ

zv iv d ia u - v iv a ia

“ ΕΚΔΟΣΕΙΣ""

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Ζ. ΠΗΓΗΣ 3,106 78 ΑΘΗΝΑ ® 360.32.34 - 360.13.31

ΣΤΑΘΗ ΜΑΡΑ

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ Τέχνη και Μεταφυσική

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Μια καινούρια προσέγγιση της ψυχής και της σκέψης του Νίκου Καζαντζάκη και μια άλλη θεώρηση του έργου του πάνω σε βάσεις κοινωνιολογικές, ψυχολογικές, αισθητικές. Ακόμα, στο τέλος, ένα ξεχωριστό μελέτημα για τις σχέ­ σεις του συγγραφέα της «Ασκητικής», και κάθε συγγρα­ φέα ή καλλιτέχνη, με τους «Άλλους» —το στενότερο και ευρύτερο περιβάλλον— καθώς και για τις επιπτώσεις αυ­ τών των σχέσεων πάνω στο έργο του. Είναι η δεύτερη από μια σειρά αυτοτελών μελετών (με ενιαίο τίτλο «Η φιλόθρηνη διάθεση στον άνθρωπο και στον ποιητή»), που καλύπτουν ολόκληρη τη νεοελληνική λογοτεχνία, σε συνδυασμό προς τη γενικότερη κυινωνικοπολιτική κι αισθητική ελληνική ζωή, από τα •''ροεπανα­ στατικά χρόνια ως τις μέρες μας. Έ χει προηγηθεί το βιβλίο «Κώστας Βάρναλης — Ιδεο­ λογία και Ποίηση» (Εκδόσεις Καστανιώτη, 1986).

&& Ή πεζογραφιχϊ] μας παράδοση. ΤΩΡΑ Ό ,τ ι πιό σημαντικό μας κληροδότησε ή πεζογραφία μας του 19ου καί των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα, σέ έξαιρετικά έπιμελημένους καί καλαίσθητους τόμους.

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ Κ. ΧΡΗΣΤΟΜΑΝΟΣ Τό βιβλίο τής αύτοκρατείρας ’Ελισάβετ, Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΑΟΣ Φθινόπωρο, Π. ΚΑΛΛΙΓΑΣ Θάνος Βλέκας, Α. ΜΩΡΑΪΤΙΔΗΣ Τό Τάξιμον, ΨΥΧΑΡΗΣ Τό ταξίδι μου, ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΝΔΥΛΑΚΗΣ Πρώτη αγάπη, Όταν ήμουν δάσκαλος, Π. ΡΟΔΟΚΑΝΑΚΗΣ Τό βυσσινί τριαντάφυλλο Γ. Μ. ΒΙΖΥΗΝΟΣ Διηγήματα Α', Διηγήματα Β'

Εκδόσεις Νεφέλη, Μαυρομιχάλη 9 ’Αθήνα 106 79, Τηλ. 360.77.44

ΔΙΑΒΑΖΑ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 ΧΡΟΝΙΚΑ Σύνταξη: 36.40.487 Λ ογιστήριο: 36.40.488 Δ ιαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΡΕΠΟΡΤΑΖ: «Ναυτική πνευματική καλλιέργεια» Σελίδες στα... «κύματα» (γράφει ο Μπάμπης Καβροχωριανός) ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφουν ο Κλείτος Σ. Κύρου και ο Ανδρέας Αποστολίδης

4 5 6 9

Τεύχος 186 2 Μαρτίου 1988 Τιμή: Δρχ. 300

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη, Κατερίνα Γρνπονησιώτου Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοδέλου

Α Φ ΙΕΡΩ Μ Α Ντομινίκ Γκριζονί: Πλάτωνας, Αριστοτέλης - Οι αντιμαχόμενοι αδελφοί Αλαίν Μισέλ: Ο λόγος στον Κικέρωνα Μισέλ-Πιερ Εντμόν: Μακιαβέλι ή η επιτήδεια χρήση της διαφθο­ ράς Μισέλ Ντυσέ: Το πνεύμα του Διαφωτισμού Ντομινίκ Γκριζονί: Ο θάνατος του λαού Ντανιέλ Γκερέν: Στίρνερ, ο εγωιστής Γκέρχαρντ Χεν: Η Σχολή της Φραγκφούρτης Ζαν-Ζακ Μπροσιέ: Ο Σαρτρ έχει πάντα δίκιο Κατρίν Κλεμάν: Η Πηνελόπη και τα φοβερά παιδιά Παμέλα Τοτέλ: Ψ ι, ψι, ψ ι...

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Χριστόφορος Μηλιώνης: Μια συζήτηση με τον Δημήτρη Πλάκα

Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940

64

Ο ΔΗ ΓΟ Σ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ: Γράφει ο Κοσμάς Μεγαλομμάτης ΠΑΙΔΙΚΑ: Γράφει η Μαρία Μεντζελοπούλου ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Μάνος Κοντολέων ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής ΘΕΑΤΡΟ: Γράφει ο Κώστας Ζήκος ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ο X. Δ . Λοίζος

69 76 78 80 83 85

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν ο X. Παπαγεωργίου, η Ελένη Χώρε άνθη, ο Ηλίας Κεφάλας και ο Νώντας Παπαγεωργίου

ΔΕΛ ΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

37

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

48

Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος Υμηττού 219

στο επόμενο «Διαβάζω» Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

12 16 21 27 33 35 53 57 59 62

αφιέρωμα στον Ζ. Μπατάιγ

I) ΑΓΟΡΑ του ΒΙΒΛΙΟΥ

Γεννήθηκα στη Νέα Ορλεάνη

χρονικα/5

«Ναυτική Πνευματική Καλλιέργεια»: παιδεία ουσιαστική και σύγχρονη Ένα χρόνο συμπλήρωσε η μοναδική καλλιτεχνική έκδοση της Ιστορικής Υπη­ ρεσίας του Πολεμικού Ναυτικού. Η λογοτεχνία δεν απουσιάζει γενικά από τα έντυ­ πα που εκδίδει η Ιστορική Υπηρεσία του Πολεμικού Ναυτικού. Μέχρι και αρκετά πρόσφατα, ωστόσο, φαινόταν να αποτελεί ένα είδος συμπληρωματικού ενδιαφέροντος: μια, ας το πούμε έτσι, ευχάριστη νησίδα μέσα στο κυρίους συγγραφικό υλικό του κά­ θε τεύχους. Από αυτήν, ακριβώς, λοιπόν, την άπο­ ψη, η έκδοση του περιοδικού «Ναυτική Πνευματική Καλλιέργεια», πριν ένα χρόνο, στάθηκε ορόσημο στην εκδοτική δραστηριότητα της Ιστορικής Υπη­ ρεσίας του Π.Ν. «Διμηνιαίο ιστορικό, καλλιτεχνικό και φιλολογικό περιοδικό», χαρακτηρίζει, στην ταυτότητα, την έκ­ δοση ο υποναύαρχος Δ ημήτρης Γιακουμάκης, που είναι υπεύθυνος τόσο για το περιεχόμενο, όσο και για την εικαστική εμφάνιση του εντύπου. Και ο χα­ ρακτηρισμός είναι ακριβής και, ταυτοχρόνους, σε­ μνός. Εδώ ο αναγνώστης δεν βρίσκει σχοινοτενή κείμενα, περισπούδαστες προσωπικές αφηγήσεις, κουραστικές μαρτυρίες, ρητορικά άρθρα και ανού­ σια (παρά) λογοτεχνία. Αντίθετα, η «Ναυτική Πνευ­ ματική Καλλιέργεια» είναι ένα μοντέρνο περιοδικό τέχνης, που χωρίς να εγκαταλείπει στιγμή το αντι­ κείμενό της (τη ναυτική ζωή, δράση και δημιουρ­ γία), προσανατολίζεται σταθερά στη σύγχρονη λο­ γοτεχνική παραγωγή, την έγκυρη ιστοριογραφία και τη νεότερη κριτική. Η παράδοση μοιάζει επίσης να ενδιαφέρει πολύ το περιοδικό, αλλά κι αυτό με έναν τρόπο επιλεκτικό και, επομένως, καίριο. Κρι­ τήριο, η σημερινή αξία του παλαιότερου έργου και η ανάγκη να φωτιστούν κάποιες σχετικά άγνωστες πλευρές του. Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας, ο Παύλος Νιρβάνας, ο Σπ. Μελάς, ο Κ. Παλαμάς, ο Αλ. Παπαδιαμάντης, ο Ζ. Παπαντωνίου, ο Αλ. Πάλλης, ο Α. Κάλβος απασχόλησαν τουλάχιστον μία φορά τρυς κατά καιρούς συνεργάτες ή τις σελίδες του περιο­ δικού: δοκίμια για τη συμβολή τους στη θαλασσινή λογοτεχνία και στα ελληνικά γράμματα γενικά, ανα­ φορές στον επαγγελματικό τους βίο και ποιήματα ή πεζά βρήκαν φιλόξενη θέση στην ύλη της «Ναυτι­ κής Πνευματικής Καλλιέργειας».

Θέατρο, ποίηση, πεζογραφία, ιστορία και εικαστι­ κή δημιουργία ισορροπούν αρμονικά στις επιλογές κάθε τεύχους. Συχνά ο αναγνώστης έχει την ευκαι­ ρία να ανατρέξει στην ποίηση παλαιότερων, αλλά και νεότερων δημιουργών, μια και η «Ναυτική Πνευματική Καλλιέργεια» προδημοσιεύει τμήματα από την υπό έκδοση (επίσης από την Ιστορική Υπη­ ρεσία του Π.Ν.) «Ανθολογία θαλασσινής ποιήσεως», που επιμελείται και προετοιμάζει εδώ και πολύ και­ ρό ο Δ. Γιακουμάκης. Δείγμα επαρκές: Νίκος Γκάτσος, Ανδρέας Εμπειρικός, Νικόλαος Κάλας, Ορέστης Λάσμος, Γιώργος Λίκος, Γιάννης Σκαρίμπας και Κώστας Στεργιόπουλος, θωμάς Γκόρπας, Χρί­ στος Ρουμελιωτάκης, Τάσος Κόρφης, Γιάννης Βαρβέρης, Γιώργος Μαρκόπουλος, Γιώργος Καραθασίλης. Δε θα πρέπει να παραλείψουμε το, πολύ ουσια­ στικό, εικαστικό μέρος. Όπως ορισμένα έγκυρα λο­ γοτεχνικά περιοδικά, η «Ναυτική Πνευματική Καλ­ λιέργεια» επιδεικνύει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ελληνική εικαστική παραγωγή. Στις σελίδες του πε­ ριοδικού παρουσιάστηκαν (με εξαιρετική επιμέλεια και αισθητική πρωτοτυπία) μέχρι σήμερα έργα του Θεόφιλου, του Βολανάκη, του Σικελιώτη, του Ακριβόπουλου, του Γέρου, του Βασιλείου, του Τάσσου, αλλά και των Π. και Μ. Πρέκα, I. Αλταμούρα, I. Κούτση, Ν. Βεντούρα, I. Βογιατζή, Β. Αντωνακάκη και φυσικά, του Γιάννη Τσαρούχη. Τέλος, ας σημειωθεί ότι η «Ναυτική Πνευματική Καλλιέργεια» συντηρεί, χωρίς παρεκκλίσεις, ένα είδος που φθίνει: την κρι­ τική της λογοτεχνίας. Σταθερά, από τεύχος σε τεύ­ χος, αποτιμώνται, σχολιάζονται, κρίνονται, σε πολύ διακριτικό τόνο, τρέχοντα έργα της νεότερης και της νεότατης ελληνικής λογοτεχνίας. Με δύο λόγια, ένα ολοκληρωμένο περιοδικό ζει και κινείται μπροστά στα μάτια μας: με δύναμη και πειθώ - τουλάχιστον ίσες προς εκείνες που επικα­ λούνται, και διαθέτουν, τα καθιερωμένα λογοτεχνι­ κά περιοδικά της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης.

Β. Π.

6/χρονικα

ρεπορτάζ

Οι δημοτικοί ραδιοφωνικοί σταθμοί και το βιβλίο Όταν πριν από μερικούς μήνες στο ραδιοφώνο μας προστέθη­ καν οι συχνότητες των νέων ραδιοφωνικών σταθμών που η Τοπική Αυτοδιοί­ κηση ίδρυσε, το γεγονός χαιρετίστηκε ποικιλοτρόπως. Κάτι καινούριο μπήκε στη ζωή μας. Η μουσική κυριαρχεί. Ο λόγος έρχεται δεύτερος. Το βάρος δόθηκε στην ψυχαγωγία. Κάποιες εκπομπές άρχισαν να αναφέρονται και στο βιβλίο. Ποια είναι η φιλοσοφία λοιπόν των τριών μεγάλων δημοτικών σταθμών της πρωτεύουσας στο θέμα του βιβλίου; Πώς αντιμετωπίζεται το κεφαλαιώδες αυτό θέμα; Μιλήσαμε με τους διευ­ θυντές των τριών σταθμών: «Αθήνα 9,84 FM stereo», Κο Γιάννη Τζαννετάκο, «Κανάλι 1» του Πειραιά, Κο Γιώργο Λαμπρινάκο, και του διαδημοτικού σταθ­ μού «Δίαυλος 10», Κο Γιάννη Δράκο. Γ. Τζαννετάκος: «Παγιδεύουμε τον θεατή»

If

«Παρουσιάζουμε μερικές από τις πιο ενδιαφέ­ ρουσες εκδόσεις το πρωί στην πολιτιστική εκπομπή

της Ελένης Μαχαίρα τις «5 μέρες της βδομάδας». Ανάλογα με το πώς το κρίνουν οι υπεύθυνοι παίρνουν συνεντεύξεις ζωντανές ή από το τηλέφω­ νο. «Χωρίς σημαίες και βεγγαλικά», λέγεται η εκ­ πομπή που μεταδίδεται 9.15'-10 μ.μ. με αντικείμενο

λμ θν,*α //

^ \ ρεπορταζ\^ γενικά πολιτιστικά θέματα που παρουσιάζονται σε βιολογική μορφή. Μερικές φορές είναι καλεσμένοι συγγραφείς όπως ο Χρόνης Μίσιος ή άλλοι καλλιτέχνες. Σε εκ­ πομπές διαλόγου, όπως π.χ., στις 2 μ.μ. καλούνται συγγραφείς, το ίδιο συμβαίνει και 10-1 το πρωί στην εκπομπή που έχει τη μορφή ενός περιοδικού ποικίλης ύλης. Σκεφτήκαμε αυτή τη «σκόρπια» παρουσίαση του βιβλίου με βάση κάποια αντίληψη πού είχαμε όταν οργανώναμε το σταθμό. Μερικά θέματα ειδικού εν­ διαφέροντος να μην τα περιχαρακώνουμε σε συ­ γκεκριμένες εκπομπές με χαρακτηριστικό τίτλο π.χ. «η ώρα του βιβλίου», επειδή αυτό ενεργεί αποτρε­ πτικά σε ορισμένες κατηγορίες ανθρώπων που δε θα είχαν αυξημένο ενδιαφέρον για την ειδική θεμα­ τολογία. Προτιμάμε να αιφνιδιάζουμε τον ακροατή υπολο­ γίζοντας ότι έτσι είναι ενδεχόμενο να τον «παγι­ δεύουμε» και ν’ ακούσει μια αναφορά σε βιβλία και συγγραφείς, ενώ ποτέ δε θ ’ αναζητούσε ν’ ακούσει τη χρονικά εντοπισμένη ειδική εκπομπή. Φυσικά βασικό μειονέκτημα της επιλογής μας είναι η συ­ στηματοποιημένη, η συντονισμένη από έναν ή πε­ ρισσότερους συνεργάτες παρουσίαση της εκδοτι­ κής κίνησης. Παράλληλα όποτε γίνονται εκθέσεις ή φεστιβάλ βιβλίων από τους διάφορους φορείς, εκδοτών, βι­ βλιοπωλών κ.α. καλούμε τους οργανωτές να ενημε­ ρώνουν τους ακροατές μας επιδιώκοντας ν’ αυξή­ σουν την προσέλευση του κοινού. Επίσης έχουμε προσφέρει και διαφημιστικά σποτς για τέτοιες εκδηλώσεις και υπάρχει μια «σφήνα» δικής μας έμπνευσης που προτρέπει στην αγορά βιβλίων ιδιαίτερα σε περιόδους ανταλλαγής δώρων. Ακόμα και σε διάφορες εκπομπές που πα­ ρουσιάζουν μικρούς διαγωνισμούς δίδονται δώρα βιβλία που προέρχονται είτε από προσφορές εκδο­ τικών οίκων ή τα προμηθεύονται οι ίδιοι οι παραγω­ γοί των εκπομπών. Σε μεταμεσονύχτιες εκπομπές γίνεται συχνότατα αναφορά σε βιβλία και διαβάζο­ νται αποσπάσματα και από ποιητικά έργα».

Γιώργος Λαμπρινάκος: «Με λίγα λόγια και καλά» «Το “Κανάλι 1” δεν έχει συγκεκριμένες εκπο­ μπές για παρουσίαση νέων βιβλίων. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δε γίνονται παρουσιάσεις βιβλίων έμ­ μεσα, με συνεντεύξεις. Συνεντεύξεις επώνυμων που δεν αφορούν μόνο το βιβλίο, αλλά όταν ο συνεντευξιαζόμενος έχει εκδόσει ένα βιβλίο, τότε φυσικά γίνεται αναφορά. Νέα βιβλία παρουσιάζονται επίσης στις εκπομπές ευρύτερου φάσματος όπως π.χ. «Η φωνή της πό­ λης». Είναι μια νέα εκπομπή και αφορά τα θέματα του

Πειραιά, αλλά δεν παύει ν’ ασχολείται με θέματα της ευρύτερης περιφέρειας. Σ’ αυτές τις εκπομπές που είναι ένα είδος μαγκαζίνου γίνεται παρουσίαση νέων βιβλίων, αλλά και άλλων πολιτιστικών γεγονό­ των, όπως π.χ. μια έκθεση ζωγραφικής. Νομίζω ότι με τον τρόπο που εμείς παρουσιάζου­ με το βιβλίο βοηθάμε πολύ περισσότερο τον ακροατή στο να παρακολουθήσει διότι είμαστε σύντομοι και περιεκτικοί. Ενώ αντίθετα μια παρου­ σίαση με πολύ λόγο δεν είναι τίποτ’ άλλο παρά μια προτροπή στον ακροατή να γυρίσει το κουμπί, όχι με την πρόθεση να φύγει από το σταθμό, αλλά να ακούσει μουσική».

Γιάννης Δράκος: «Ποικίλη παρουσία» «Όπως είναι γνωστό, κυρίαρχο σήμερα μορφολογικό στοιχείο των προγραμμάτων των ραδιοφωνι­ κών σταθμών είναι οι εκπομπές ροής, δηλαδή ζω­ ντανές εκπομπές μεγάλης διάρκειας και μεγάλης θεματολογικής ποικιλίας. Ο διαδημοτικός ραδιοφωνικός σταθμός «ΔΙΑΥ­ ΛΟΣ 10» ακολουθεί κατά βάση το μοντέλο αυτό. Θέλοντας όμως να δώσει ιδιαίτερη έμφαση στα θέ­ ματα πολιτιστικής δημιουργίας σχεδίασε, παράλλη­ λα, και έχει εντάξει στο πρόγραμμά του μια δέσμη ειδικών πολιτιστικών εκπομπών. Έτσι, για το βιβλίο, υπάρχει σταθερή εκπομπή «Το Βιβλίο στο Τραπέζι» (Τρίτη, ώρα 19.00). Περιε­ χόμενο της εκπομπής αυτής, η σχολιασμένη πα­ ρουσίαση αξιόλογων νέων εκδόσεων, αναφορά στην κίνηση του βιβλίου, συνεντεύξεις με συγγρα­ φείς σε σχέση με νεοεκδοθέντα βιβλία τους, σύ­ ντομες ιστορικές αναφορές στο βιβλίο, την τυπο­ γραφία κλπ. Στόχος της εκπομπής, η ανάπτυξη της αγάπης για το καλό βιβλίο. Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι το βιβλίο αποτε­ λεί, σε κάποιο βαθμό, αντικείμενο και άλλων ειδι­ κών πολιτιστικών εκπομπών του σταθμού μας «Ο Λόγος στο Λόγο, εκπομπή για τη λογοτεχνία, Θέμα­ τα Λαϊκού Πολιτισμού, εκπομπή με λαογραφικό πε­ ριεχόμενο). Βεβαίως, πέρα από τις ειδικές αυτές εκπομπές, το βιβλίο καλύπτεται και από τις εκπομπές ροής, τόσο μέσα από την πολιτιστική ειδησεογραφία, όσο και με ειδικά αφιερώματα. Μια σημαντική καινοτομία του «ΔΙΑΥΛΟΥ 10» εί­ ναι τα «αυτοδιαχειριζόμενα προγράμματα» ερασι­ τεχνικής δημιουργίας. Στα πλαίσια των προγραμμά­ των αυτών έχουν κληθεί μέχρι σήμερα και λογοτέ­ χνες (κυρίως νέοι λογοτέχνες) να δημιουργήσουν μια δική τους ραδιοφωνική εκπομπή (με τεχνικά μέ­ σα που παρέχει ο σταθμός) και να μιλήσουν για το έργο τους, τα βιβλία που έχουν εκδόσει». Μ ΠΑ Μ Π ΗΣ ΚΑΒΡΟΧΩΡΙΑ ΝΟΣ

8/χρονικα

^ \^ επ ο ρ τα ζ\

Γυναίκες: Ναι στη Δημιουργία Όχι στο Γκέτο Μια προσέγγιση στα έργα, αλλά και στις γυναίκες δημιουργούς από την Ομοσπονδία Γυναικών Ελλά­ δας (ΟΓΕ) έγινε σε αίθουσα της Ένωσης Συντα­ κτών. Στην κατάμεστη αίθουσα η συντονίστρια της συ­ ζήτησης Έλλη Παπά, παρουσίασε τη γενική γραμ­ ματέα της ΟΓΕ Γεωργία Μπάρδη, η οποία τόνισε μεταξύ άλλων: «Ένας από τους τομείς που η γυναίκα προσπαθεί να δημιουργήσει είναι και τα νεοελληνικά γράμμα­ τα, η λογοτεχνία και πιο συγκεκριμένα η πεζογρα­ φία, για την οποία θα συζητήσουμε σήμερα. Τα τε­ λευταία χρόνια έχουμε όλοι παρατηρήσει μια πραγ­ ματική άνθιση της γυναικείας δημιουργίας στον το­ μέα της πεζογραφίας. Άνθιση ποσοτική ή ποιοτική. Ακόμα, βιβλία γραμμένα από Ελληνίδες πεζογράφους έρχονται πρώτα σε κυκλοφορία. Νέες αξιόλο­ γες γυναίκες συγγραφείς τολμούν να παρουσιά­ ζουν τη δουλειά τους». Στη συνέχεια πήρε το λόγο η πανεπιστημιακός Ρίτσα Φράγκου-Κικίλια η οποία τόνισε ότι τα τελευ­ ταία χρόνια η γυναικεία λογοτεχνία σημείωσε μεγά­ λη πρόοδο. «Ωστόσο, υπογράμμισε, δεν δέχομαι τον τίτλο «γυναικεία λογοτεχνία». Έτσι δημιουργείται ένα απαρντχάιντ, ένα άλλο γκέτό για τις γυ­ ναίκες, αυτή τη φορά πνευματικό. Οι γυναίκες, υπογράμμισε σε άλλο σημείο της ει­ σήγησής της, γράφουν συνειδητά και αντιμετωπί­ ζουν τη λογοτεχνία όχι μόνο σαν τρόπο να εκφρα­ στούν και non plus ultra. Με το δικό της τρόπο η καθεμιά σχολιάζει την πραγματικότητα και δη­ μιουργεί μιαν άλλη πραγματικότητα. Ο προβληματισμός τους είναι πολλαπλός, βαθύς, και η παρουσία τους πιο έντονα αισθητή και κυρίως δυναμική». Στη συνέχεια προς επίρρωση των λεχθέντων για την έντονη παρουσία της γυναίκας στα γράμματα, η Κα Φράγκου παρέθεσε στοιχεία σχετικά με την βιβλιογραφία των ετών 1978-1986. «Σύμφωνα με τα στοιχεία, κατά τα έτη αυτά, εκδόθηκαν 700 περίπου βιβλία από 174 γυναίκες. Μια πρόχειρη έρευνα, συνέχισε η κ. Ρίτσα Φρά­ γκου-Κικίλια, μου έδειξε πως τα περισσότερα έργα είναι γραμμένα με τρόπους γενικά παραδεχτούς. Η γυναίκα συγγραφέας λοιπόν έχει κατά πολύ συντελέσει στη συνειδητοποίηση των πάσης φύσεως προβλημάτων της από τους άλλους, αλλά και στην ανύψωση του ποιοτικού επιπέδου της λογοτε­ χνίας. Κι αυτό, κατά την άποψή μου συντελέστηκε γιατί

μέσα από μακροχρόνιους και επίπονους αγώνες, κατόρθωσε να αποκτήσει πλήρη συνείδηση της αξίας της και του εαυτού της, της οντότητας και της υπόστασής της να βγει έξω στην παλαίστρα, να δώσει τον αγώνα της και να νικήσει». Τέλος η Κυρία Φράγκου ευχήθηκε η συγκέντρω­ ση αυτή να γίνει η απαρχή ενός διαλόγου για να μπορέσει η γυναίκα να πλησιάσει το καλό βιβλίο και να ξεφύγει από τη λογοτεχνία του ροζ ονείρου». Στην ίδια εκδήλωση έξι (6) γυναίκες πεζογράφοι μίλησαν. Η Διδώ Σωτηρίου, αφού ζήτησε να τηρηθεί ενός λεπτού σιγή στη μνήμη της Νανάς Καλλιανέση μί­ λησε για την επίδραση της λογοτεχνίας στη συνα­ δέλφωση των λαών. Καταφανώς συγκινημένη, κατέ­ θεσε τις εντυπώσεις της από την επίσκεψή της στην Τουρκία. Ο Τουρκικός λαός αγάπησε τα “Ματωμένα χώμα­ τα” σα να τα γέννησε ο ίδιος. Όταν ο πρόεδρος της Ο.Δ. Γερμανίας Κος Βαϊτσέκερ επισκέφτηκε τη Σάμο, ευχήθηκε η θάλασσα που χωρίζει τις δύο χώ­ ρες να ενώσει τους δυο λαούς και διάβασε τις τε ­ λευταίες σελίδες από τα “Ματωμένα χώματα”. Η Ευγένιο Φακίνου ανέπτυξε το θέμα “Αδιέξοδο της καθημερινότητας στη ζωή της γυναίκας”. «Η γυναίκα, τόνισε, δεν πρέπει ν’ αφήνεται στη μοίρα της, αλλά να ονειρεύεται. Τα όνειρα είναι η αρχή της επανάστασης». Η Κωστούλα Μητροπούλου μίλησε για το πάθος σαν κινητήρια δύναμη ζωής και θανάτου. «Σοκάρει ένα πάθος σήμερα; αναρωτήθηκε. Φυ­ σικά. Οι μισοί δεν μπορούν να το νιώσουν, οι άλλοι μισοί φοβούνται να τολμήσουν και να καταστρα­ φούν». Η Μάρω Βαμβουνάκη μίλησε για τους «λαβύριν­ θους της σχέσης σαν αίνιγμα γραφής». «Η δίψα για αυτοαποκάλυψη, τόνισε, μέσα από σωρούς μάσκες, κοστούμια και ρόλους είναι το συγκλονιστικότερο θέμα για να ζεις και να γρά­ φεις». Η Ιωάννα Καρατζαφέρη μίλησε για την υπεροπτι­ κή και λειψή αντιμετώπιση της γυναίκας από την ελληνική γραμματολογία. Τέλος, η Σάσα Τσακίρη αναφέρθηκε στη θεματο­ γραφία της λογοτεχνίας που αφορά στη γυναίκα. «Ο φακός, τόνισε, εστιάζεται στα αδιέξοδα των γυναικών. Αυτή είναι η μία όψη του νομίσματος. Η γυναίκα δεν είναι μόνο πάσχον ον αλλά και δρων πρόσωπο». Στο τέλος των ομιλιών έγινε συζήτηση μέταξύ των λογοτεχνών και του κοινού. Στην ίδια εκδήλω­ ση μίλησαν ακόμα ο Μάνος Κοντολέων και η Δέ­ σποινα Λάλα-Κριστ. Σημειώνουμε πως είχε κληθεί να μιλήσει και η Αλκή Ζέη, για τη «γυναικεία απε­ λευθέρωση σε σχέση με τη συμμετοχή της γυναί­ κας στους κοινωνικούς αγώνες», αλλά λόγοι υγείας δεν της το επέτρεψαν.

χρονικα/9

... και συμπληρωματικά

Για το Χρονολόγιο του Ντ. Χάμμετ Αγαπητοί φίλοι, Και πάλι στις φιλόξενες στήλες των Διαλόγων σου - αυτή τη φο­ ρά για τον Ντάνιελ Χάμμετ (τεύ­ χος 182/6.1.88). Θα μου επιτρέψετε να κάνω μια παρατήρηση στο Χρονολόγιο του Χάμμετ (σελ. 10) σχετική με το χρόνο της γέννησής του: εί­ ναι το 1894 και όχι το 1884. Κι αυτό, εξάλλου, επιβεβαιώνεται από τα όσα γράφει η Λίλιαν Χέλλμαν στη σελ. 15 του αφιερώμα­ τος. Ό τι δηλαδή (α) γεννήθηκε στις 27 Μαΐου 1894, (β) δεν κατα­ λάβαινε πώς τον δέχτηκαν στο στρατό στα 48 του χρόνια (αλ­ λιώς, σύμφωνα με το Χρονολόγιο - σελ. 12, 1942 - θα έπρεπε να είναι... 58 χρονών) και (γ) όταν γνωρίστηκαν οι δυο τους, εκεί­ νος ήταν 36 χρονών (ενώ με το Χρονολόγιο - σελ. 12, 1930/31 θα ήταν 46). Με τις ευχαριστίες μου Κλείτος Σ. Κύρου

Όπως παρατηρεί και στο γράμ­ μα του προς το περιοδικό ο Κος Κλ. Κύρου, η σωστή χρονολογία γέννησης του Ντάσιελ (στο γράμμα αναφέρεται ως Ντάνιελ) Χάμμετ είναι πράγματι 1894 και όχι 1884. Επιπλέον, θεωρούμε απαραίτητο να συμπληρώσουμε ορισμένα στοιχεία που παραλήφθηκαν: - το άρθρο «Εισαγωγή στον Κοντινένταλ Οπ» (σελ. 26) απο­ τελεί επιλογή εκτενών αποσπα­ σμάτων από την εισαγωγή του Στήβεν Μάρκους στη συλλογή διηγημάτων του Χάμμετ με τίτλο «Κοντινένταλ Οπ», σε μετάφρα­ ση του Α. Αποστολίδη.

- Το κείμενο «Μια ενυπνιακή συνέντευξη με τον Ντ. Χάμμετ» (σελ. 39) είναι άρθρο του Κωστή Λιόντη. Τέλος, θα πρέπει να διορθωθεί ο μεσότιτλος στο άρθρο του Ν. Σαββάτη (σελ. 37): δεν είναι το «φταίξιμο», αλλά το «φτιάξιμο ενός ήρωα», ενώ στις λεζάντες των σελίδων 25 και 28, πρόκειται για τον ηθοποιό Πήτερ Λόρε και τις Αλεουτίους νήσους αντίστοι­ χα. Ευχαριστώ πολύ Ανδρέας Αποστολίδης

Όλα τα γράμματα, που απευθύνονται αποκλειστικά στο «Διαβάζω- και που παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο ενδιαφέρον, δημοσιεύονται είτε ολόκληρα (εφόσον είναι σύντομα) είτε αποσπασματικά (εάν είναι εκτενή). Γία το λόγο αυτό, παρακαλούνται οι αναγνώστες που μας γράφουν να είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν και να σημειώνουν το πλήρες ονοματεπώνυ­ μο και την ακριβή διεύθυνσή τους. Πάντιυς, για να δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά χει φτάσει στα γραφεία του περιοδικού τουλάχιστον τρεις εβδομάδες πριν από την ημέρα κυκλοφορίας του τεύχους.

ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑ

Αν αγαπάτε τον Μπραμς... τη Ροκ, το Ελληνικό Τραγούδι, τη Τζαζ... αν αγαπάτε την ΚΑΛΗ ΜΟΥΣΙΚΗ!... ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑ! ... Το νέο περιο­ δικό παρουσίασης, ανάλυσης, κριτικού λόγου και ειδήσεων μουσικής. ... Διακεκριμένοι συνεργάτες, ή πιο συγκεκριμένα ΟΛΟΙ ΟΙ ΕΠΩΝΥΜΟΙ ΜΟΥΣΙΚΟ - ΚΡΙΤΙΚΟΙ της χώρας, παρουσιάζουν τώρα και αναλύουν με τον πιο έγκυρο τρόπο, τα μουσικά πράγματα στον σημερινό κόσμο και στην Ελλάδα. ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑ! Κυκλοφορεί τώρα!... μ’ ένα τεράστιο όγκο πληροφο­ ριών, με αναφορά ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΜΟΥΣΙΚΑ ΕΙΔΗ και έχει ένα στόχο: Να αποτελέσει ένα απόλυτα έγκυρο μέσο αναφοράς για κάθε μουσικόφιλο.

από τις εκδόσεις «γνώση» ΓρΠΥ· Αυξεντίου 26, 157 71 Ζωγράφου, τηλ.: 7794879 - 7786441

V

Ζωοδόχου Πηγής 29, 106 81 Αθήνα, τηλ.: 3620941 - 3621194

Τη στιγμή πον οι ιδεολογίες γκρεμίζονται σαν χάρτινοι πύργοι, που οι ελπίδες διαλύονται μέσα στη δίνη μιας θανατηφόρας πραγματικότητας όπου οι βεβαιότητες γκρεμίζονται, ήταν αναπόφευκτο η διανόηση να εξασθενίσει κι αυτή με τη σειρά της. Μέσα από τη βαθμιαία κατάρρευση του έργου της και το στοχασμό που αντιπαρατίθεται στις δοκιμασίες της πραγματικότητας αποκαλύπτε­ ται ένα ουσιώδες δράμα: δεν θα είναι αυτή το μέλλον του κόσμου. Η κρίση συνείδησης που τώρα ξεσπάει είναι το άμεσο αποτέλεσμα ενός σκληρού μαθήματος από τα πράγματα. Μπορεί να μην είναι άμεσα φανερή η ακριβής μορφή αυτής της κρί­ σης, όμως, σίγουρα, έκανε στην κυριολεξία της μια λέξη να λάμψει σαν αριστούργημα της ιστορίας: αρρώστια της Εξουσίας. Ένας ολέθριος πυ­ ρετός· που προκαλεί σύγχυση σχημάτων και χτυπάει πιο πολύ τη δια­ νόηση. Γι’ αυτό είναι η ώρα του απολογισμού. Για να κατανοήσουμε ό,τι έγι­ νε, για να εκτιμήσουμε την έκταση της φθοράς. Για να όιαγνώσουμε τους τύπους της αρρώστιας της εξουσίας. Από τον Πλάτωνα μέχρι σήμερα: Η διανόηση και τα φαντάσματά της ή η σύνοψη της δυστυχίας.

12/αφιερωμα

Ντομινίκ Γκριζονί

Πλάτωνας, Αριστοτέλης οι αντιμαχόμενοι αδελφοί Ο ένας είναι απαισιόδοξος· οικοδομεί την ιδανική του πολιτεία για ανθρώ­ πους υποδουλωμένους. Ο άλλος στοιχηματίζει για την ευτυχία και την ελευ­ θερία. Ανάμεσα στους δυο, το πεδίο της πολιτικής μας σκέψης - είκοσι πέντε αιώνες μηρυκασμού. άνε σχεδόν είκοσι πέντε αιώνες από τότε που συζητάμε πιασμένοι μέσα στα βρόχια Π μιας σθεναρής και ακατάλυτης πολιτικής λογικότητας. Το σενάριο ενός άσχημου ονείρου. Όποια κίνηση και να κάνει κανείς, όποια στάση και να υιοθετήσει, τίποτα δεν αλλάζει. Τα σκοι­ νιά κρατάνε γερά, και πότε-πότε μάλιστα σφίγ­ γουν λιγάκι ακόμα τη θηλιά τους. Είκοσι πέντε αιώνες αναμάσημα: τελικά το μόνο που καταφέ­ ραμε είναι να μένουμε στάσιμοι. Στην απαρχή της παγίδας: το διαβολικό δίδυ­ μο των πατέρων-ιδρυτών, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Οι αντιμαχόμενοι αδελφοί της φι­ λοσοφίας. Ο Πλάτων, ο σκυθρωπός διδάσκαλος, κι Αριστοτέλης, ο άπιστος μαθητής. Η υποχρεω­ τική εναλλαγή της δυτικής πολιτικής σκέψης. Το πιο εκπληκτικό σ’ αυτήν την ιστορία των καταβολών μας, είναι πως ενώ έχουν γίνει πάρα πολλές αναφορές στο ρόλο του Πλάτωνα, πολύ συχνά ο Αριστοτέλης έχει μείνει μεγαλοπρεπώς στην άκρη. Λες και ήταν αρκετός ο πρώτος, από μόνος του, να καλλιεργήσει την πολιτιστική υπο­ δομή, λες και η λογική του συλλογισμού που ε­ γκαινίαζε πλήρωνε στο σύνολό τους τις κατηγο­ ρίες του δυνατού της σκέψης. Όμως έτσι, Πλά­ τωνας χωρίς Αριστοτέλη, μένει το σύστημα ελλι­ πές, και ακριβώς επειδή ο δεύτερος πήρε θέση από την άλλη άκρη, από τη μεριά της αντίθεσης στέκεται ορθό το οικοδόμημα. Τόσο καλά που

δεν έχουμε καταφέρει ακόμα, την ώρα που μιλά­ με, να το ανατρέψουμε. Τα δεδομένα του προβλήματος; Είναι απλά. Εδώ Πλάτωνας: ο ίλιγγος της ψευδαίσθησης και η μεγαλοπρέπεια της ουτοπίας. Ο κόσμος δεν εί­ ναι τίποτ’ άλλο από φαινόμενα, επανειλημμένες πλάνες. Διασχιζόμενος από το γίγνεσθαι εκφυ­ λίζεται, παρασύροντας τον άνθρωπο μέσα σ’ αυ­ τήν την κολασμένη διαδικασία της απώλειας του Είναι. Το κατεξοχήν ανθρώπινο δράμα. Κι εκεί ακριβώς υπεισέρχεται η πολιτική: γιατί μόνο ένας σωστός συλλογισμός περί της κοινωνικής τάξης θα μπορέσει να αναχαιτίσει το μηχανισμό του εκφυλισμού του είδους, να περιορίσει τις βλάβες του και να ανορθώσει την ύψιστη ενότη­ τα, ίδιον του κάθε ανθρώπινου στοιχείου, μια σχέση της ψυχής και του σώματος όπου η ψυχή θα επιτελεί τη φυσική της λειτουργία του διατάσσειν. Το μαντεύουμε, όταν ο Πλάτωνας διεκδικώντας την αναδρομή στην πολιτική, δεν έχει προφανώς στο νου του την πολιτική που ισχύει στην εποχή του. Αυτήν την περιφρονεί και δεν παύει να καταγγέλλει την αδυναμία της: πλήρης άγνοιας και ηθικής αδυναμίας, αναπαράγει πι­ στά τους μορφασμούς του πραγματικού και αφήνει τον άνθρωπο στο έλεος της υπόγειας κυ­ ριαρχίας της ύλης. Ό χι, μιλάει για μια νέα πολι­ τική, γεννημένη από τον αργό φιλοσοφικό μό­ χθο, που οφείλει να επανεγγράψει τον άνθρωπο

αφιερωμα/13 πολιτική. Πλάτωνας. Είναι ο πρώτος που ανά­ βει τη φωτιά, μιλώντας την πρώτη απαθή γλώσ­ σα της εξουσίας και περιγράφοντας τον πρώτο μηχανισμό νόμιμης καταπίεσης, που πάραυτα άλλωστε θα σπεύσει να χτυπήσει με το σημείο της αναγκαιότητας. Είναι αυτός επίσης που κα­ θορίζει τους όρους της πολιτικής λογικότητας της εσωτερικής της λογικής - που καθορίζει τους κανόνες της και σκιαγραφεί τις νόρμες της. Εί­ ναι αυτός τελικά ο οποίος υφαίνει τους αμέτρη­ τους ιστούς που θα συνδέσουν το διανοούμενο με την εξουσία. την αρχή, μια διαπίστωση. Κοινότοπη και με προφανή στοιχεία: ο άνθρωπος δεν κατάφερε να συναρμόσει ένα σταθερό συναφές πο­ λιτικό σύστημα, που να επιφέρει την προσχώρη­ ση των πάντων σ’ αυτό, και κυρίως, που να απο­ δίδει στον καθένα την ευτυχία που αξιώνει. Εί­ ναι ανώφελο, όσον αφορά τον Πλάτωνα, να επι­ χειρηματολογήσουμε επί μακρώ για να πείσουμε για την εγκυρότητα των κριτικών του: η πραγ­ ματικότητα το κάνει και με το παραπάνω. Οι διαρκείς συγκρούσεις μεταξύ των ελληνικών πό­ λεων, οι διαδοχικές αποτυχίες διαφόρων μορ­ φών διακυβέρνησης, οι ακατάπαυστες φιλονι­ κίες που ταράζουν και διχάζουν τα άτομα στους κόλπους μιας και της αυτής κοινότητας... Τα γε­ γονότα συσσωρεύονται και φέρνουν στο φως ένα ουσιώδες αδιαμφισβήτητο μειονέκτημα. Κάτι δεν πάει καλά στον κόσμο των ανθρώπων. Τί; Ω, απαντά ο Πλάτωνας, ένα πράγμα εντελώς ηλίθιο είναι που δε θέσαμε ποτέ σωστά το θέμα της πολιτικής. Και με μια κίνηση αλλάζει πορεία. Η ετυμηγο­ ρία του πέφτει, ίδια λαιμητόμος: δεν μπορούμε λέει κατ’ ουσίαν, να συλλογιστούμε την πολιτι­ κή, χωρίς να έχουμε προηγουμένως σκεφτεί τον ίδιο τον άνθρωπο. Τον άνθρωπο μέσα στην ολό­ τητά του, δηλαδή τον ίδιο (αυτό που είναι, αυτό που θέλει, αυτό που μπορεί) και μέσα στις σχέ­ σεις που έχει δημιουργήσει με τον κόσμο. Ένα εγχείρημα που πολύ απέχει του να είναι εύκολο, - γιατί προϋποθέτει πως ένα άλλο προηγούμενο έχει λυθεί: το φιλοσοφικό προηγούμενο. Δεν εί­ ναι δυνατόν, πράγματι, να υπάρξει γνώση για τον άνθρωπο που να μην πηγάζει από μια πιο ευρεία γνώση, μια γνώση που συμπεριλαμβάνει όλα τα πράγματα. Καθαρά: δεν υπάρχει πολιτι­ κή θεωρία χωρίς γνώση του ανθρώπου και γνώ­ ση του ανθρώπου χωρίς φιλοσοφική θεωρία. Ο κύκλος έχει κλείσει, το κακό θεωρείται στή ρίζα του: τίποτα καλό δε θα γίνει για τον άνθρωπο το οποίο δε θα εκπορεύεται από μια φιλοσοφική ευθεία, τη μοναδική γνώση που μπορεί να αποκαλύψει σε ποιά ανώτερη τάξη είναι σωστό να συμμορφωθούμε. Είσοδος του φιλοσόφου στη σκηνή. Ο άνθρω­ πος της Αλήθειας. Αυτός νίκησε τις αντιστάσεις

Σ

στην τάξη των ουσιών. Για μια πολιτική που επέχει θέση μεταφυσικής σωτηρίας. Έναν τρόπο για να κατεβάσουμε τον ουρανό στη γή.

Σ

την άλλη όχθη, στην άλλη μεριά του ορίζο­ ντα, ο Αριστοτέλης: ανήσυχος κι αυτός για τους παλμούς του πραγματικού και γεμάτος αγωνία εξαιτίας των ασαφειών του συγκεκριμέ­ νου. Αλλά αμετακίνητος στην ιδέα πως το κλειδί της ανθρώπινης ευτυχίας: η πραγμάτωση του όντος και της αρμονίας με τα πράγματα, εδρεύει μέσα στον κόσμο. Έναν κόσμο που βασανίζεται από το λεπτό παιγνίδι των αντιτιθέμενων δυνά­ μεων, την έλλειψη και την υπερβολή, και που ωστόσο κρατάει μέσα του το μυστικό της ισορ­ ροπίας. ΓΓ αυτό το λόγο ο άνθρωπος διαμορφω­ μένος απ’ αυτή τη φυσική τάξη, θα όφειλε να μπορεί με τη σειρά του να συλλάβει ένα πρότυπο τάξης, κοινωνικής τάξης, παρόμοιο αν όχι ταυ­ τόσημο. Να ανιχνεύσει, κατά κάποιο τρόπο αυ­ τό το σημείο ρωγμής, αυτό το ιδανικό σημείο των πραγμάτων, όπου τα αντίθετα αναιρούνται και διαλύονται, αυτό το ακριβές μέσο σημείο ανάμεσα στο υπερβολικό και στην απουσία, το συγκεκριμένο διάστημα της αρμονίας και, κατά συνέπεια, της ευτυχίας. Με άλλα λόγια, για τον Αριστοτέλη ο ουρανός είναι ήδη πάνω στη γη: Αρκεί να jov βρούμε. Ένας Πλάτωνας ουτοπιστής, κι ένας Αριστο­ τέλης ρεαλιστής. Ένας Πλάτωνας γεωμέτρης κι ένας Αριστοτέλης φυσικός. Τα δυο πρόσωπά μας λειτουργούν θαυμάσια: αντιτίθενται και αλληλοσυμπληρώνονται. Τα δύο μέρη της ίδιας λαβίδας κι ακόμα τα δύο απώτατα όρια ανάμε­ σα στα οποία έχουμε πεισματικά συλλογιστεί την

14/αφιερωμα του κορμιού και τράβηξε την ψυχή του από τη μοιραία λήθη των ουσιών στην οποία τον είχε υποχρεώσει η είσοδός του στην επίγεια ζωή. Ο άνθρωπος του Αγαθού και της σοφίας, με τα μάτια στραμμένα στον ουρανό των Ιδεών, ο μό­ νος που μπορεί άμεσα να οδηγήσει την ανθρώπι­ νη αγέλη στην ευτυχία.

Ι

δού, τα στοιχεία κατατέθηκαν, ο Πλάτωνας μπορεί τώρα να θέσει σε λειτουργία το σύστη­ μά του. Και αυτό θμ είναι η επινόηση της ιδανι­ κής Πολιτείας. Ένα κοινωνικό διάστημα, διαχειριζόμενο από το φιλόσοφο, όπου ο καθένας θα βρίσκεται στη θέση του, συναινετικός υπή­ κοος μιας τάξης που τον ξεπερνάει. Χαμηλά στην κλίμακα, ο τεχνίτης, προορισμένος για την εργασία, γιατί διαθέτει μια ψυχή που την κυβερ­ νούν οι ορέξεις: Εννοείστε: μια ψυχή χυδαία. Σ’ αυτόν το φορτίο της συντήρησης της ομάδας, να διασφαλίσει την ικανοποίηση των αναγκών σε τροφή και υλικά αγαθά. Πιο πάνω, σε ένα εν­ διάμεσο επίπεδο, ο πολεμιστής. Τάξη αντρών, προικισμένη από το σύμπαν με μια περήφανη ψυχή, καλύτερα συγκροτημένη, όπου εκφράζο­ νται η ορμή και η πειθαρχία. Εργο του: η υπε­ ράσπιση της πόλης κατά των πιθανών εξωτερι­ κών επιθέσεων. Και τέλος, στην κορυφή, στον τόπο εξάσκησης της εξουσίας, ο φιλόσοφος. Μια μειοψηφούσα ομάδα, της οποίας η ψυχή απέδει­ ξε τις υποδειγματικές αρετές της σ’ έναν ατέ­ λειωτο περίπλου διαμόρφωσης. Οι σπάνιοι εκλε­ κτοί που ανήκουν σ’ αυτή τη φωτεινή σφαίρα εί­ ναι οι μόνοι ικανοί να διοικήσουν. Είναι ο Νό­ μος, γιατί κρατούν το μυστικό του Αγαθού. Θα μου αντιτάξουν, ίσως, πως αυτό το αυστη­ ρό πρότυπο της κοινωνικής τάξης, που παρου­ σιάζεται στην Πολιτεία, ο Πλάτωνας θα προ­ σπαθήσει, στη συνέχεια, να του στρογγυλέψει τις γωνίες. Σωστά. Το κατάφερε δυο φορές: στον Πολιτικό και στους Νόμους. Ωστόσο αυτό δε σημαίνει πως δεν αφήνει σ’ αυτά τα κείμενα

ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ ΚΛΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

τη δομή της εξουσίας ως κράτους, και πως δεν αγγίζει τον τύπο της λογικότητας που προϋπο­ θέτει αυτή η εξουσία. Μ’ άλλα λόγια, οι ύστερες διορθώσεις θα διατηρήσουν την ουσία των θέ­ σεων. Θα είναι πάντα παρούσα η ιδέα πως μια Αλήθεια των όντων και των πραγμάτων κυβερνά το πραγματικό και καθορίζει την εσωτερική του τάξη. Και πως σ’ αυτή την αλήθεια μόνο ο φιλό­ σοφος θα έχει πρόσβαση. Ο Πλάτωνας συνδέει λοιπόν ακατάλυτα την Εξουσία με τη Γνώση. Τον κόμβο της κάθε καταπίεσης. Ύστερα συνε­ χίζοντας, διατυπώνει ακόμα το φοβερό αξίωμα που θα γνωρίσει μεγάλη διάδοση: πως ο άνθρω­ πος πρέπει να σωθεί ενάντια στον ίδιο του τον εαυτό, ενάντια στις άμεσες επιδιώξεις του, χάρη σε μια πολιτική σκέψη ακριβή και καλή. Ξεκά­ θαρα η ευτυχία δεν επιτυγχάνεται χωρίς μόχθο. Αριστοτέλης διαισθάνθηκε άραγε τους κινδύνους του πλατωνισμού; Αντιλήφθηκε τις υπερβολές που μπορούσε να φερει ως αποτέ­ λεσμα; Δύσκολο να το βεβαιώσουμε. Παραμένει ωστόσο το γεγονός πως θα ψάξει να βρεί τρό­ πους για να διορθώσει τη βολή. Σε μια πρώτη περίοδο πάντως υποκλίνεται στον Πλάτωνα αποδίδοντάς του το ότι η φιλοσο­ φική θεωρία είναι όντως η σπονδυλική στήλη, ο κηδεμόνας της πολιτικής θεωρίας. Φωτίζει και κατευθύνει την πράξη, γιατί ανοίγει το πνεύμα στη γνώση. Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, επικυρώνει το γεγονός της πλατωνικής λογικής: κάθε πολιτι­ κός συλλογισμός πρέπει να είναι ριζωμένος σ’ ένα φιλοσοφικό υπόβαθρο, που θα έχει διασα­ φηνίσει τη μορφή του ανθρώπου. Αντίθετα, σε μια δεύτερη περίοδο, χτυπάει το περιεχόμενο των θέσεων, κόβοντας και τρο­ ποποιώντας κατά κόρον. Η φιλοσοφία; Σύμφωνοι για την υπεροχή της. Αλλά με την προϋπόθεση ότι θα γίνει συγκεκρι­ μένη. Ό τι θα έχει τον κόσμο σαν αντικείμενό της καθώς και τους ανθρώπινους σχηματισμούς, και ότι θα χρησιμεύει στο να καθορίσει κατά πε­ ρίπτωση, δηλαδή κατά ομάδα και κατά περιο­ χή, ποιές είναι οι ιδιότητες τάξης που ταιριά­ ζουν στον καθένα. Πράγμα που, με πολύ μεγάλη ακρίβεια, έρχεται πάλι να απορρίψει την ιδέα μιας αιθέριας φιλοσοφίας, προορισμένης να ξε­ χερσώσει το παγκόσμιο μονοπάτι της ανθρώπι­ νης ευτυχίας. Ο φιλόσοφος; Σύμφωνοι για την κλίση του προς τη γνώση και την έρευνα. Είναι όμως απα­ ράδεκτο να του αποδίδονται οι λειτουργίες της εξουσίας. Ο Νόμος είν’ αυτός που καταλαμβάνει το χώρο της προσταγής και προσοχή: ο Νόμος με την αυστηρή έννοια, που δεν είναι προϊόν μιας θεωρίας, νόθο τέκνο της λογικής όπως θα τό ’θελε ο Πλάτωνας· όχι, ο Νόμος κατά τον Αριστο­ τέλη, είναι η εξανθρωπισμένη διατύπωση της φυσικής τάξης είναι αυτό που είναι σύμφωνο

Ο

αφιερωμα/15 προς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μιας συγκε­ κριμένης Πολιτείας, φτιαγμένης σε μια συγκε­ κριμένη περιοχή του κόσμου, και που κατοικείται από ανθρώπους, των οποίων η ιστορία, ο πολιτισμός και οι παραδόσεις δεν μεταβάλλο­ νται σε καμιά άλλη. πολιτεία; Σύμφωνοι όσον αφορά ν’ ανα­ γνωρίσουμε το έργο και την αναγκαιότητά της. Αλλά στα ακριβή πλαίσια όπου θεωρείται αυτό ακριβώς που είναι: «μια συνάθροιση οι­ κιών και οικογενειών με στόχο να ζήσουν καλά, δηλαδή να έχουν μια ζωή τέλεια και ανεξάρτη­ τη». Λέξεις-χαστούκια για να ορισθεί μια σαφής πραγματικότητα. Η Πολιτεία είναι ένα φυσικό φαινόμενο, η συνάθροιση ατόμων που εμπνέονται από ένα ιδανικό «καλής» κοινής διαβίωσης. Είναι κατά συνέπεια ανώφελο να ψάξει κανείς μια παγκόσμια δομή μιας ανώτερης τάξης, που θα ίσχυε για όλους, παντού και κατά τον ίδιο τρόπο. Η πραγματικότητα έχει ήδη επιτελέσει το έργο της: η δομή υπάρχει, αρκεί να εξετάσουμε ποιά θα είναι η καλύτερη όψη της. Ο άνθρωπος, τέλος; Σύμφωνοι, δεχόμαστε αυ­ τό που είναι ηλίου φαεινότερον. Πως είναι ένα όν ατελές και πως οι διαφορές του κατατέμνουν την ανθρωπότητα σε ετερογενείς ενότητες. Μόνο που ο Αριστοτέλης δεν το θεωρεί αυτό μειονέ­ κτημα ή μοιραίο. Η ποικιλία των όντων αντανα­ κλά την αναλαμπή της πραγματικότητας. Δεν υπάρχει χασμωδία ούτε στο ένα ούτε στο άλλο, αλλά μια στέρεη συνάφεια. Ετσι πρέπει να επιδοθούμε απλά σε διευθετήσεις. Κι αυτός θα εί­ ναι ο ρόλος της ηθικής. Η οποία, παίρνοντας υπόψη της τις φυσικές ανισότητες, δηλαδή τις ικανότητες του καθενός (ανάλογα αν είναι κα­ λής ή κακής καταγωγής, αν η ψυχή είναι ή όχι προικισμένη), θα προσδιορίσει τα κατάλληλα μέσα για να φτάσει αυτός στην ευτυχία. Είναι η εγκαθίδρυση μιας αριστοκρατικής και πρακτι­ κής ηθικής. Στους άριστους, ένα υψηλό ιδεώδες, η εκτέλεση πράξεων ωραίων και θαυμαστών· στους μη ευνοημένους, ένα ιδεώδης στα μέτρα τους, στο οποίο θα φτάσουν πιο πολύ από το φόβο της τιμωρίας παρά από αυθόρμητη ορμή. Σε όλες τις περιπτώσεις ωστόσο, μια προσαρμο­ σμένη ευτυχία. Ο απολογισμός είναι εύκολο να γίνει. Από τη μια μεριά ο Πλάτωνας απαιτεί την ουτοπία. Την εγκαθίδρυση μιας σταθερής κοινωνικής δομής, που θα αναπαράγει πιστά τις νόρμες μιας ανώ­ τερης αρμονίας που ο φιλόσοφος, και μόνον αυ­ τός, μπορεί να γνωρίζει. Πλάτωνας ή η πολιτική απαισιοδοξία, οπαδός της ανθρώπινης υποδού­ λωσης. Γιατί ο άνθρωπος είναι τυφλωμένος, κυβερνάται από πάθη ξένα προς την ευτυχία και το Είναι. Ο Πλάτωνας που δε βλέπει διέξοδο στη δυστυχία, εκτός από τον καταναγκασμό και την καταπίεση. Πιστός στον κανόνα του για­

Η

τρού: δεν περιποιούμαστε και δε γιατρεύουμε παρά μόνο με τον πόνο. πό την άλλη μεριά ο Αριστοτέλης. Προσκολλημένος στο πραγματικό, που αρνείται να απελπιστεί απ’ αυτές τις τύχες κι αυτές τις ασυνέπειες. Ο Νόμος, που αναδύεται από τη φυσική τάξη των πραγμάτων, μπορεί να φροντί­ σει για τα ουσιώση, δηλαδή να οδηγήσει και να προστατέψει τον άνθρωπο: έργο του φιλοσόφου να τον ορίσει μέσα στη σχετικότητά του (κι όχι να τον επινοήσει), να καταδείξει τη φύση του και το περίγραμμά του, έργο του φιλοσόφου ακόμα να του δώσει την πρακτική τού διάσταση. Στο τέλος αυτών θα υπάρξει η ελευθερία, και

Α

κατά συνέπεια η ευτυχία. Αριστοτέλης, ή ο με­ τριοπαθής ρεαλισμός. Θα λέγαμε στο σύγχρονο λεξιλόγιό μας. Εν πάση περιπτώσει, αντιπροσω­ πεύει όντως το δεύτερο όρο της εναλλαγής: είναι ο φιλόσοφος των αληθειών, τη στιγμή που ο Πλάτωνας υπήρξε ο φιλόσοφος της Αλήθειας. Ανάμεσα σ’ αυτούς τους δύο ανθρώπους αυτό που σκιαγραφείται: το πεδίο άκριβώς της πολι­ τικής μας σκέψης. Η διατύπωση είκοσι πέντε αιώνων μηρυκασμού. Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια

16/αφιερωμα

Αλαίν Μισέλ

Ο λόγος στον Κικέρωνα «Cedant arma togae»1βεβαιώνει μια από τις πιο διάσημες φράσεις του. Δεν χρειάζεται καθόλου να είναι κανείς ειδικευμένος λατινιστής για να καταλάβει: στην πολιτική, ο λόγος είναι προτιμότερος από τα όπλα. ι σύγχρονοι έχουν την τάση να παραγνωρί­ ζουν το έργο του Κικέρωνα. Ούτε καν πια φιλονικούν σχετικά με το χαρακτήρα του, όπως έκαναν παλιότερα. Αυτό παίζει ένα σημαντικό ρόλο σε μια κάποια άνοδο της άγνοιας. Ήδη, στην εποχή της Γαλλικής Επανάστασης, η Κα ντε Στάελ έλεγε πως οι ρήτορες του καιροί της δεν ήταν πια αρκετά καλλιεργημένοι για να κα­ ταλάβουν την κικερωνική ευγλωττία. Η εξέλιξη των μέσων ενημέρωσης ωστόσο, ξαναφέρνει σή­ μερα τό λόγο στη μόδα. Κυρίως έμφαση δίνεται σε μια αναγέννηση της πολιτικής φιλοσοφίας. Όμως οι Ρωμαίοι έπαιξαν ένα ρόλο αποφασι­ στικό στη θεσμοθέτηση αυτής της επιστήμης. Κι αυτό πάλι, το ξεχνάμε στην εποχή μας που δεν κρατά άλλο από τη Ρώμη, εκτός απάτην παρακ­ μή. Δεν είναι άραγε ενδεικτικό το γεγονός πως τα σχολικά προγράμματα, όσον αφορά τη δημο­ κρατία, δεν αποκαλύπτουν στα παιδιά παρά την Ελλάδα μόνο; Όσο για τη Ρώμη τους μαθαίνουν μόνο την Αυτοκρατορία. Μαθαίνουν πως αυτή η πολιτεία γέννησε το Νέρωνα. Δεν τους μιλάνε ούτε για τον Κικέρωνα ούτε για τον Κατιλίνα.

Ο

ρέπει να επανεξετάσουμε αυτόν τον τρόπο θεώρησης. Ποτέ η Ρώμη δεν άξιζε περισσό­ τερο την προσοχή μας· ποτέ πριν δεν είμασταν τόσο κοντά στον Ιο αιώνα. Η πολιτεία είχε κυ­ ριεύσει τον πολιτισμένο κόσμο· είχε με τη σειρά της πραγματοποιήσει το έργο του Αλεξάνδρου, και το είχε κάνει αυτό στο όνομα της ελευθερίας. Αυτή η ελευθερία όμως θα επιβίωνε των επιτυ­ χιών της; Θα συνέχιζε να υπάρχει μετά τις επιτυ­ χίες της; Ο κίνδυνος της οικονομικής πολυτέ­ λειας και των πληθωρισμών της, της αποικιακής δύναμης και των βιαιοτήτων της, της παγκο­

Π

σμιότητας και των ισοπεδωτικών διαδικασιών της βάραινε πάνω από τη Μεσόγειο. Μόνο το αυτοκρατορικό πολίτευμα θα μπορούσε να αντέξει τον ιμπεριαλισμό με τίμημα κάποιους κα­ ταναγκασμούς. Ο Καίσαρας ήδη το ενσάρκωνε. Επρόκειτο να πεθάνει δολοφονημένος, θύμα της ίδιας του της κυριαρχίας. Αλλά, απέναντι του, άλλος ένας άνθρωπος έπρεπε να πεθάνει επίσης, για την ελευθερία αυτός: ο Κικέρωνας. Και ο ένας κι ο άλλος είναι οι μεγαλύτεροι συγγραφείς της εποχής τους. Καταδείχνουν ο καθένας με τον τρόπο του, τον υψηλό, επικίνδυνο, τραγικό ρόλο της ευφυΐας ή του πνεύματος. ς μιλήσουμε πρώτα για τον Κικέρωνα. Θα επανέλθουμε αργότερα στον Καίσαρα· δεν Α θα παραλείψουμε να τον βρούμε στο δρόμο μας. Είναι άραγε χρήσιμο να θυμίσουμε πως ο Μάρ­ κος Τούλλιος Κικέρωνας υπήρξε πάνω απ’ όλα ένας από τους μεγαλύτερουυς ρήτορες της ιστο­ ρίας, δικηγόρος, πολιτικός άντρας, φιλόσοφος και θεωρητικός της λογοτεχνίας; Με την ευγλωτ­ τία του κατάγγειλε αρχικά, το 70 π.Χ. τις κατα­ χρήσεις του Βέρρη, κυβερνήτη της Σικελίας, έπειτα, όταν έγινε ύπατος τσάκισε το 63 την απόπειρα πραξικοπήματος του Κατιλίνα. Όταν ο εμφύλιος πόλεμος μεταξύ του Καίσαρα και του Πομπήιου ξέσπασε το 49, υποστήριξε ματαίως τη συμφιλίωση. Μετά το θάνατο του Καίσαρα, εμ­ ψύχωσε με τους Φιλιππικούς του (στα τέλη του 44) την αναγέννηση του Δημοκρατικού κόμματος και πέθανε το 43, στα εξήντα τρία του χρόνια, θύμα του Αντωνίου και του Οκταβιανού, των διαδόχων του Καίσαρα. Ο Οκταβιανός θα έπαιρνε αργότερα το όνομα Αύγουστος. Αρκεί να αναφέρουμε αυτά τα ονόματα για να

αφιερωμα/17 δηλώσουμε τη μεγαλοσύνη των γεγονότων στα οποία βρέθηκε αναμιγμένος ο Κικέρωνας. Για να λάβει μέρος σ’ αυτά, δεν έφερε σαν κύριους συ­ νοδούς του τα όπλα του χρήματος ή της στρατιω­ τικής δύναμης. Είχε για τον εαυτό του, όμως, το λόγο και τη σκέψη. Τα μέσα του ήταν τα μέσα ενός διανοούμενου. Είναι θεμιτό να χρησιμο­ ποιήσουμε αυτή τη λέξη για τη ρωμαϊκή εποχή; Βέβαια, δε θα μπορούσαμε να τη μεταφράσουμε στα λατινικά. Είναι πολύ αφηρημένη. Στην πραγματικότητα, η πράξη, έτσι όπως την αντι­ λαμβάνεται ο Κικέρωνας, εμπλέκει την ολότητα του ανθρώπου- έτσι εξηγείται κι ο όρος που χρη­ σιμοποιεί humanitas2· εμείς λέμε «ανθρωπισμός». τσι όμως σκιαγραφείται μια εικόνα της εξουσίας που οι Έλληνες δε γνώριζαν ακό­ Ε μα στην πληρότητά της. Γι’ αυτούς για να κυβερ­ νήσουν τις πόλεις, υπήρχαν τρεις τύποι ανδρών: οι στρατιωτικοί αρχηγοί όπως ο Αλέξανδρος, οι ρήτορες όπως ο Δημοσθένης και οι θεωρητικοί, ιστορικοί ή φιλόσοφοι, όπως ο Θουκυδίδης ή ο Πλάτωνας. Αν και αυτοί οι τελευταίοι δεν είχαν παρά σπανιότατα μόνο και κατά τρόπο ανίσχυρο την ευκαιρία να ασκήσουν την εξουσία. Ο Κικέρωνας είναι ο πρώτος που προσπάθησε να συμ­ φιλιώσει όλες τις «πολιτικές»5 μορφές της εξου­ σίας. Εξασκώντας την τέχνη του λόγου με μια τελειότητα ακόμα πιο ολοκληρωμένη κι από το Δημοσθένη, κατάλαβε πως δε γίνεται να είναι κανείς εύγλωττος χωρίς να είναι επίσης και φι­ λόσοφος. Ιδού πώς περιγράφει ο Κικέρωνας τη μόρφω­ ση που έρχεται με την αληθινή, την τέλεια ευ­ γλωττία, στο διάλογό του De oratore4, III, 54. «Για τον αληθινό ρήτορα οτιδήποτε αποτελεί κομμάτι της ανθρώπινης ζωής, εφόσον είναι αναμιγμένος σ’ αυτήν κι αποτελεί το υλικό της τέχνης του, πρέπει να το μελετάει, να το ακούει, να το διαβάζει, να το αμφισβητεί, να το αναθεω­ ρεί. Γιατί η ευγλωττία είναι μία από τις μεγαλύ­ τερες αρετές: βέβαια, ετούτες εδώ, είναι όλες με­ γάλες καί παρόμοιες, μερικές, όμως, έχουν τη λάμψη της ομορφιάς περισσότερο από τις άλλες. Ο λόγος, είναι λόχος5· καλεί τη φιλοσοφία. Πρώτος ανάμεσα στους αρχαίους και μοναδικός, μαζί με το Σενέκα και το Μάρκο Αυρήλιο, ο Κικέρωνας υπήρξε φιλόσοφος και συγγραφέας και παράλληλα, πολιτικός άντρας, επιφορτωμένος με τα ανώτατα καθήκοντα και που έφτασε σε κά­ ποιες στιγμές στη διακυβέρνηση του κόσμου. Το γεγονός πως δίνει μια τέτοια θέση στους δια­ νοούμενους, είναι μια πρωτοτυπία της Ρώμης. Ο Κικέρωνας ξέρει καλά το γιατί: Η Δημοκρατία κληρονόμησε τόσο τη σκέψη της Αθήνας όσο και τις εξουσίες του Αλεξάνδρου μαζί. Για πρώτη φορά ήταν δυνατόν να ανακαλυφθεί μια αληθινή πολιτική φιλοσοφία, αυτή ή οποία κρίνεται στην

πράξη. συγγραφέας μας είχε γράψει μεταξύ του 54 και του 50 π.Χ. ένα δοκίμιο μέγιστης σημα­ σίας, που εξαφανίστηκε κατά την Αρχαιότητα και το οποίο ξαναβρέθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα, σε ένα ελλιπές χειρόγραφο του Βατικα­ νού. Πρόκειται για το διάλογο De republica6, που εφαρμόζει στην ιστορία της Ρώμης, ερμηνεύοντάς την κατ’ αυτή την έννοια, τις θεωρίες του Αριστοτέλη και κυρίως του Πλάτωνα. Το βι­ βλίο λείπει ακόμα από τα περισσότερα σχολικά εγχειρίδια, πράγμα που προφανώς δείχνει ότι οι δάσκαλοι δεν είναι πάντα ενημερωμένοι. Αποτε­ λεί ωστόσο ένα από τα σπουδαιότερα κείμενα της Αρχαιότητας. Να ένα απόσπασμα: Ο Σκιπίωνας ο Αιμιλιανός πλέκει το εγκώμιο των πολιτικών επιστημών: «Μπορώ πραγματικά να πω πως δεν υπάρχει κανένα αντικείμενο σκέ­ ψης στο οποίο να δίνομαι με μεγαλύτερο ζήλο (...) Βλέπω, πράγματι, πως ο κάθε τεχνίτης, εάν τουλάχιστον ξεχωρίζει στο επάγγελμά του, οδη­ γεί τη σκέψη του, τη μελέτη του και την απασχό­ λησή του μόνο σ’ αυτό που θα μπορέσει να αυξή­ σει σ’ αυτό το πεδίο, την υπεροχή του· όσον αφορά εμένα, αφού αυτό το καθήκον μόνο μου παραδόθηκε ειδικά από τους γονείς μου και τους προγόνους μου, η διοίκηση και η διαχείριση του κράτους, θα αναγνώριζα πως έχω μικρότερη δραστηριότητα από τον πρώτο τυχόντα τεχνίτη, αν κατέβαλλα λιγότερες προσπάθειες σ’ αυτήν την ύψιστη επιστήμη(...) Ακούγοντάς με, μη ξε­ χνάτε,σας παρακαλώ, πως χωρίς να αγνοώ κα­ θόλου την ελληνική επιστήμη, δεν την προτιμώ από τη δική μας, σ’ αυτό το πεδίο κυρίως, και θεωρείστε με έναν απλό πολίτη, που οφείλει στην έγνοια του πατέρα του το ότι πήρε μια φι­ λελεύθερη μόρφωση...» Όλες οι λέξεις είναι εύστοχες. Υπάρχει μια πολιτική επιστήμη. Μοιάζει μ’ εκείνη του τεχνί­ τη, συνεπάγεται δηλαδή ταυτόχρονα μια θεωρία και μια πράξη. Δε γίνεται να περιοριστεί κανείς ούτε στο ένα ούτε στο άλλο. Συνεπάγεται μια γνώση, άρα μια παιδεία. Είναι φιλελεύθερη, δη­ λαδή συνεπάγεται την ελευθερία.

Ο

ς επανέλθουμε σε όλα αυτά τα σημεία. Δεν αρκεί, πράγματι, να πούμε πως ο Κικέρωνας είναι ένας διανοούμενος μπροστά στην πολι­ τική. Πρέπει να ξέρουμε ποιές συνιστώσεις απο­ τελούν την ιδέα του για τον διανοούμενο. Πρόκειται λοιπόν καταρχήν για παιδεία. Μπορούμε να πούμε πως ο Κικέρωνας θεμελιώ­ νει τη λογοτεχνική παιδεία έτσι όπως τη γνωρί­ σαμε ώς τις μέρες μας. Καθώς μια καλή γλώσσα είναι απαραίτητη, συνιστά την ανάγνωση των συγγραφέων. Προσθέτει σ’ αυτήν τη φιλοσοφία (η οποία στην αρχαιότητα περικλείει τις επιστή-

Α

18/αφιερωμα μες). Βλέπουμε να διαγράφεται το πρόγραμμα των τάξεων μας, για το οποίο είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνος, κάνει όμως πολύ κατανοητό προς ποιά κατεύθυνση ο συγγραφέας μας οδηγεί τη σκέψη του. Είναι για μας το μέσο για να ξαναγυρίσουμε στις πηγές, και να καταργήσουμε την αρτηριοσκλήρωση ή τα στερεότυπα των οποίων θύμα είναι πολλές φορές η μόρφωσή μας σήμερα.

γράμματα. Πρόκειται εδώ για μια μεγάλη απαί­ τηση η οποία παραμένει ανοιχτή. Είπαμε τι σκε­ φτόταν γι’ αυτό ο Ρενάν. Έτσι εγκαθιδρύονται οι προϋποθέσεις μιας ισορροπίας όπου διατηρείται το ανθρώπινο στην ολότητά του. Μιλούσαμε λίγο πριν για το συγκε­ κριμένο. Είναι ένα από τα μεγαλύτερα προβλή­ ματα της εξουσίας στη σύγχρονη εποχή. Τείνει να εξειδικεύσει, να αφαιρέσει, να ταξινομήσει. Δεν θα μπορούσαμε ν’ αρνηθούμε πως ο ΚικέΚικέρωνας δε συνέλαβε το πρόγραμμα ρωνας, διαλογιζόμενος πάνω στην εξουσία, σκέ­ σπουδών του αφηρημένα. Το έκανε ως πο­ φτεται επίσης και την αντι-εξουσία. Όλοι οι άν­ λίτης και για τους πολίτες. Ας μη ξεχνάμε πως η θρωποι έχουν το δικαίωμα να κρατήσουν την έννοια, ή όπως λέει ο Νικολέ, το «επάγγελμα» ελευθερία τους, την ανεξαρτησία τους, την ηρε­ του πολίτη αποτελεί ένα από τα πρωταρχικά θε­ μία τους ή το otium τους. Η μόρφωση είναι ένα μέλια της δημοκρατικής σκέψης της Ρώμης. Δε σχολείο ανοχής, άρα διαφορετικότητας. Η φιλο­ μας εκπλήσει σ’ αυτές τις συνθήκες το ότι ο ρή- σοφία, την οποία ο Κικέρωνας θέλει να μελετή­ τοράς μας άσκησε μια τόσο μεγάλη επίδραση σει, τον διδάσκει μέσω της πλατωνικής παράδο­ στους άντρες του 1875 και πρώτα-πρώτα στον σης, πως δεν πρέπει καθόλου να πιστεύει στα Ρενάν, για τον οποίο το Μέλλον της Επιστήμης δόγματα, ούτε να ικανοποιείται με καμιά σκέψη: είναι καταρχήν το μέλλον της φιλοσοφίας. Ο Κι- πρέπει να οδηγείται μεσω της αμφιβολίας προς κέρωνας προσθέτει και την ιστορία και το δί­ το ιδανικό, συγκεντρώνοντας, παντού όπου τις καιο, έτσι ώστε ο «ανθρωπισμός» του ταυτίζεται βρίσκουμε, τις αληθοφάνειες και τις ομορφιές. μ’ αυτό που εμείς σήμερα ονομάζουμε «επιστή­ Αυτοί οι τρόποι θεώρησης δεν είναι οι τρόποι μες του ανθρώπου». Πιο συγκεκριμένα προ­ ενός δικτάτορα. Προστατεύουν τον Κικέρωνα σπαθεί να καταδείξει πως, στο λόγο που είναι από τους πειρασμούς της πνευματικής εξουσίας. λόγος, υπάρχει ένας αδιάλυτος δεσμός ανάμεσα Τον οδηγούν περισσότερο να ψάξει την αρμονία στους κλάδους που θα μπορούσαμε, προτρέχο­ στο διάλογο. Καλά μαθήματα για τους σύγχρο­ ντας, να τους ονομάσουμε κοινωνιολογικά, και τα νους: καθώς είναι φιλόσοφος, απορρίπτει την τεχνοκρατία, που είναι μάλλον σοφιστική, αφού δεν επιδιώκει παρά την αποτελεσματικότητα μό­ νο. Καθώς είναι ανθρώπινος χωρίς να αρνείται ΜΑΙΡΗ ΡΕΝΩ τις επιστήμες, τις εξισορροπεί με τη γλώσσα. Έχουμε πολύ μεγάλη ανάγκη σήμερα από ένα τόσο σωστό ζύγιασμα. Στο ρήτορα, θα ήταν επί­ σης και η αρμονία ανάμεσα στο γραπτό και το προφορικό, τα οποία οι σοφοί μας θέλουν συχνά να αντιπαραθέτουν.

Ο

μόρφωση συνδέεται με την πολιτική κατά τρόπο διαφορετικό. Πρόκειται αυτή τη φο­ ρά για την ελευθερία. Αναφέραμε τη σημασία της έννοιας στη Ρώμη. Αν ο διανοούμενος συμ­ μετέχει στην πολιτική, το κάνει αυτό ακριβώς για να τη φωτίσει και να την υπερασπίσει. Θα το δείξουμε με ποικίλους τρόπους. Ας ξεκινήσουμε από τον Κικέρωνα. Αναφερ­ θήκαμε ήδη στον Μαπλίνα και στον Αντώνιο. Ολόκληρο το έργο του ρήτορα κυριαρχείται από μια άρνηση της Βίας. Cedant arma togae, «να υποτάσσονται τα όπλα στην τήβεννο», αυτή εί­ ναι μία από τις πιο διάσημες φράσεις του. Πράγ­ μα που δεν τον εμποδίζει να χρησιμοποιήσει βία σε κάποιες περιστάσεις κι αυτός: είναι όμως ενάντια στη στρατιωτική εξουσία. Από την άλλη, το δηλώσαμε, αρνείται πάντα την καθαρή αποτε­ λεσματικότητα. Στο ρου της ιστορίας, θα μείνει ένας από τους μεγαλύτερους εγγυητές της αντί-

Η

Η ΜΑΣΚΑ ΤΟΥ ΑΠΟλ ΛΩΝΑ

&

αφιερωμα/19

στάσης στο μακιαβελισμό. Στην ίδια του την εποχή, ο αντίπαλος πού υψωνόταν μπροστά του ήταν καταρχήν ο Καίσαρας. Δραματική σύγκρουση. Οι δύο άντρες είχαν την ίδια μόρφωση, ισότιμα πνεύματα στην τάξη της έκφρασης. Ενσάρκωναν όμως τις δύο όψεις της εξουσίας του πνεύματος. Ο Καίσαρας την ενιωθε σαν μια ιδιαίτερη άποψη της δύναμης. Ο Κικέρωνας ήθελε να την αντιπαραθέσει στη δύ­ ναμη. Ο Αύγουστος θα διαδεχτεί τον Καίσαρα, του οποίου είναι θετός γιος. Θα θυσιάσει τον Κικέρωνα στην αγάπη του για την εξουσία. Δεν θα ξεχάσει όμως τα μαθήματά του. Θα τα συν­ δυάσει με κείνα του νικητή των Γαλατών. Θα θυμηθεί πως η δύναμη μόνη της δεν αρκεί, το ίδιο και η εξυπνάδα μόνη της. Θα προσπαθήσει να συνδυάσει το προσωπικό γόητρο με τη στρα­ τιωτική κυριαρχία, να προκαλέσει την εκτίμηση αφού πρώτα προκάλεσε το φόβο. 'Ενας άλλος τρόπος για ένα διανοούμενο να χρησιμοποιήσει την εξυπνάδα του: «θα πουν ότι είναι «πολιτι­ κός» όχι «μακιαβελικός»: τέτοιες είναι οι απο­ χρώσεις που θα υπάρξουν ανάμεσα στους Βοργίες και στο Ρισελιέ... ς επανέλθουμε όμως στη Ρώμη. Όλοι οι Πρίγκηπες δεν είναι τόσο επιδέξιοι σαν τον Αύγουστο. Μερικοί στρέφονται προς την τυραν­ νία. Ο Νέρωνας είναι το σύμβολο. Ωστόσο είχε, όπως πάντα στην κλασική Ρώμη, τις σχέσεις του με τη φιλοσοφία. Η βασιλεία του όμως αντιπρο­ σωπεύει ακριβώς τις συνέπειες για την εξουσία μιας ρήξης με τους σοφούς. Οι Στωικοί, τον Ιο αιώνα της ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ενσαρκώ­ νουν μια αρετή των διανοουμένων που ο Κικέ-

Α

ρωνας είχε ήδη εφαρμόσει, αλΜ σε μια εποχή που αυτό φαινόταν πιο εύκολο: την άρνηση. «Είμαι άνθρωπος και τίποτα το ανθρώ πινο δε μου είναι ξένο» Προσκολλώνται, περισσότερο απ’ αυτόν, πε­ ρισσότερο απ’ όλους, στη διαφύλαξη της προσω­ πικής τους ανεξαρτησίας, της εσωτερικής τους ελευθερίας. Σοφός είναι αυτός που προφυλάσσει πάνω απ’ όλα την πνευματική του συνάφεια: ξέ­ ρει πως μόνο το πνεύμα του εξαρτάται απ’ αυ­ τόν, απλά πως είναι ολοκληρωτικά κύριός του, και πως αυτό αρκεί για την πληρότητα της ευτυ­ χίας. Ο τύραννος Φάλαρις μπορούσε να τον ρί­ ξει στον ταύρο από θερμαινόμενο χαλκό όπου έκλεινε τους εχθρούς του: η χαρά του δεν θα αλ­ λοιωνόταν, αφού μόνο το κορμί του θα υπέφερε. Σχεδόν η αυτοκτονία είναι κι αυτή μια μορφή ελευθερίας και ευτυχίας. Οι Στωικοί την εφάρ­ μοσαν πολύ τον Ιο αι. και ανάμεσά τους κι ο Σενέκας. Τους κατηγόρησαν γι’ αυτή τη μορφή αντίθεσης, που σίγουρα είναι μία από τις πιο προσιτές στους διανοούμενους, φαίνεται όμως χωρίς μεγάλα αποτελέσματα. Ο Χέγκελ είδε σ’ αυτήν την απλή εκδήλωση της καλής συνείδησης. Έκανε λάθος όμως. Η ιστορία αποδεικνύει πως οι αυτοκράτορες, είτε πρόκειται για το Νέρωνα, είτε για το Δομιτιανό αργότερα, δεν μπόρεσα ποτέ να αντισταθούν για μεγάλο χρονικό διάστη­ μα σ’ αυτό το είδος αντίστασης. Ο Αύγουστος είχε καταλάβει καλά πως είχαν ανάγκη από μια πνευματική συμφωνία με τους υπηκόους τους. εποχή: ο αυτοκράτορας γίνεται ο ίδιος φιλόσοφος. Είναι ο Μάρκος Αυρήλιος Τ ελευταία

20/αψιερωμα

ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΣΑΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟΥΜΕ Γ. ΡΟΥΜΠΑΤΗ

Δούρειος ίππος s

Α. ΦΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗ

Γλώσσα και ιδεολογία Ν. ΛΕΣΙΝΓΚ

Προμήνυμα καταιγίδας Τ. STORM

Ο καβαλάρης με το άσπρο άλογο Μ.ΚΟΥΝΤΕΡΑ

Γελοίοι έρωτες

πριν από τον Ιουλιανό τον αποστάτη. Το ιδανικό του Αυγούστου πραγματοποιείται μ’ ένα πνεύμα όμως πιο ειλικρινές, πιο κοντινό στην κικερωνική παράδοση. Αυτή η καινούρια μετεμψύχωση της ρωμαϊκής αντίληψης της εξουσίας ταυτίζε­ ται, ας το σημειώσουμε, με την αρχή των εισβο­ λών. Ο Αυτοκράτορας δεν αντιπροσωπεύει πια μόνο την ευφυΐα ή τη μόρφωση, αλλά άπέναντι στην ανερχόμενη βαρβαρότητα, ενσαρκώνει τον πολιτισμό. Είναι η εποχή που ο Έλληνας ρήτο­ ρας Αριστείδης ο Αίλιος δηλώνει πως η Ρώμη υπήρξε η πρώτη πολιτεία που δημιούργησε τον πολιτισμό μέσα στα γεγονότα. Βλέπουμε εδώ να συναντιούνται οι δύο ιδέες της μόρφωσης και της ελευθερίας που είχαν δε­ σπόσει στη σκέψη του Κικέρωνα και είχαν θεμε­ λιώσει την αντίληψή του για την πνευματική εξουσία. Μπορούμε να σταματήσουμε σημειώ­ νοντας απλά, χωρίς να μας κάνει έκπληξη αυτό, πως οι Χριστιανοί, και κυρίως ο άγιος Αυγου­ στίνος, αναγνώρισαν κι αυτοί τη σημασία μιας τέτοιας θεώρησης της μόρφωσης. Δια μέσου των παιδευτικών προγραμμάτων του Μεσαίωνα τη μετέφεραν στην Αναγέννηση και σε μας τους ίδιους. Το αληθινό μεγαλείο του Κικέρωνα έ­ γκειται σ’ αυτό: όταν ζητούσε τη δύναμη του λό­ γου και της ευφυΐας, στην πραγματικότητα ζη­ τούσε την πρόοδο ολόκληρης της ανθρωπότητας «είμαι άνθρωπος, είχε πει ο Τερέντιος, και τίπο­ τα το ανθρώπινο δε μου είναι ξένο» Ο Κικέρωνας χρησιμοποιούσε τη φράση για λογαριασμό του. Αυτό τον προφύλασσε από την αφαίρεση Από τη μια πλευρά, εγκαθίδρυε έναν ουσιώση δεσμό ανάμεσα στην ανθρωπότητα και · λόγ το λογοτεχνικό και φιλοσοφικό λόγι /·. ιε ακόμα απ’ αυτό και πρέπει να το διαφι 'με μέσα σ’ έναν κόσμο που γλιστράει προ ,j τε­ χνοκρατία και τη σοφιστική· από την ά/.«Μ|, με το φιλοσοφικό συλλογισμό του πάνω στην ελευθε­ ρία, στην ψυχή και στην πολιτεία, θεμελίωνε την ιδέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πρέπει να του χρωστάμε κάποια ευγνωμοσύνη. Μιλάμε ακόμα σήμερα γι’ αυτά.

Α. ΣΝΙΤΣΛΕΡ

Ο νόστος του Καζανόβα Δ. ΑΛΜΠΕΡΤΟΥ

Η ημέρα της γυναίκας ΛΗΣΤΟΤΕΛΟΥΣ 7 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια Σημειώσεις 1. «Να υποτάσσονται τα όπλα στην τήβεννο»: να υποτάσσεται δηλαδή η στρατιωτική εξουσία στη Σύγκλητο.

2. Humanitas: ο πρώτος που χρησιμοποιεί τον όρο «ανθρωπι­ σμός», τον οποίο σαν όρο θα ξαναβρούμε πολύ αργότερα στην περίοδο της Αναγέννησης, ενώ το επίθετο «ανθρωπι­ στής» δε θα το συναντήσουμε πριν από το 19ο αι.

3. «Πολιτικές»: εδώ σε σχέση με τη λέξη πολίτης και όχι με τη λέξη πολιτική.

4. De oratore: Περί τον ρήτορος 5. logos (λόγος): η αρχαία ελληνική λέξη που σημαίνει γλώσ­ σα, ομιλία και λογική μαζί.

6. De republica: Περί πολιτείας.

αφιερωμα/21

Μισέλ-Πιερ Εντμόν1

Μακιαβέλι ή η επιτήδεια χρήση της διαφθοράς Η άσκηση της εξουσίας είναι αδύνατη χωρίς την προσποίηση. Ο Μακιαβέλι το ψιθυρίζει στον ηγεμόνα, του οποίου ήθελε συγχρόνως να είναι συνένοχος και διαφθορέας. Του μαθαίνει να μην είναι καλός. διανοούμενος, κατά τα φαινόμενα, γεννή­ θηκε τον αιώνα του Διαφωτισμού. 'Αρα ο Διαφωτισμός απέχει πολύ απ’ το να έχει μια σα­ φή εικόνα - όπως αποδεικνύει η έκδοση του Αντι-Μακιαβέλι απ’ τον Βολταίρο - του μελλοντι­ κού Φρειδερίκου II. Να, σύμφωνα με τον Βολταίρο, «μια από αυ­ τές τις μεγάλες ψυχές που ο ουρανός σπάνια δη­ μιουργεί για να οδηγήσει το ανθρώπινο γένος στην αρετή με τα διδάγματά τους και τα παραδείγματά τους». Ο φιλόσοφος «πιστεύει ότι προ­ σφέρει στους ανθρώπους υπηρεσία δημοσιεύοντάς το... Το δηλητήριο του Μακιαβέλι είναι πο­ λύ φανερό, το ίδιο έπρεπε να είναι και το αντί­ δοτό του». Ο Διαφωτισμός θέλησε «να είναι επι­ τέλους ο κριτής κι όχι ο τύραννος της ανθρωπό­ τητας», όπως αναφέρεται στο άρθρο «Κριτική» της «Εγκυκλοπαίδειας». Διακηρύσσει ότι πρέπει να μπει τέλος στην υποκρισία της πολιτικής εξουσίας και καταγγέλλει τον δεσποτισμό, αυτή τη μορφή εξουσίας που καταφέρνει, μέσα από μυστικές διόδους, να την υπακούουν δημοσίως. Η αποκάλυψη της υποκρισίας και της προσποίη­ σης ως τεχνικών στην άσκηση εξουσίας πρέπει να συντελέσει στην εξαφάνισή τους. Η αποκάλυψη του κακού σημαίνει ήδη τη διά­ λυσή του. Η διανοουμενίστικη κριτική του δεσποτισμού είναι επίσης ηθική λογοκρισία. Κα­ ταγγέλλει τον ανήθικο χαρακτήρα της υποκρι­ σίας. Αλλά η κριτική και η καταγγελία δεν έχουν νόημα παρά στη βάση μιας πίστης στην πνευμα­ τική και ηθική πρόοδο της ανθρωπότητας. Κάθε κριτική και κάθε λογοκρισία δεν μπορούν να καλυτερεύσουν οτιδήποτε παρά μόνον αν πιστεύ­

Ο

ουν στη δυνατότητα του ανθρώπου να τελειο­ ποιηθεί, αν πιστεύουν στην ανακήρυξη είτε ξαφ­ νικά (Επανάσταση) είτε προοδευτικά (Εκπαί­ δευση) μιας μορφής πολιτικής οργάνωσης που θα καταργούσε προσποίηση και υποκρισία, πραγματοποιώντας έτσι την ηθική ανύψωση της ανθρωπότητας. Το Αντι-Μακιαβέλι σκοπεύει να διαλύσει την άγνοια, να προσεγγίσει την αλήθεια και να εξα­ σφαλίσει την ευτυχία της ανθρωπότητας. Το ότι οι περιστάσεις που κληρονομεί αυτός ο αιώνας ευνοούν την τάση να εγκωμιάζεται η αρετή ως το πιο κατάλληλο μέσο για την κατάχτηση της εξου­ σίας, αυτό είναι που δεν βλέπει ο Φρειδερίκος ή προσποιείται ότι δεν βλέπει. Διαβάζοντας το βι­ βλίο «Ο Ηγεμών» ο Φρειδερίκος έμαθε χωρίς αμφιβολία ότι ένα αμετάβλητο χάσμα χωρίζει την ενεργητική συμπεριφορά ενός ηγεμόνα από την εικόνα σύμφωνα με την οποία κρίνει απα­ ραίτητο να εμφανίζεται. Ένας ηγεμόνας οφείλει να φαίνεται καλός, δίκαιος, γενναίος κ.λ.π., ακόμη και όταν πρέπει και οπωσδήποτε θα το ήθελε απ’ τα βάθη της καρδιάς του, να φερθεί σκληρά. Ο Μακιαβέλι διδάσκει ανοιχτά ότι δεν είναι δυνατό να υπάρξει εξουσία χωρίς υποκρι­ σία ή ότι όλη η εξουσία συνίσταται στην παρου­ σίασή της. Αυτή είναι η «αποτελεσματική αλή­ θεια». Ένας ηγεμόνας που θέλει να διατηρήσει την εξουσία κι αποβλέπει στην τιμή, τη δόξα και τη φήμη οφείλει να μάθει να μην είναι ενάρετος και την τέχνη να φαίνεται τέτοιος. Αυτό που θα μπορούσε να εκπλήξει τον Φρειδερίκο είναι ότι ο Μακιαβέλι έλεγε απροκάλυπτα ότι η προ­ σποίηση ή η υποκρισία είναι οι αναγκαίες συν­

22/αφιερωμα θήκες για την άσκηση της εξουσίας. φανερώνοντας την υποκρισία ο Μακιαβέλι δεν την καταστρέφει; Καθόλου. Α λλά Ακόμη περισσότερο, ο Μακιαβέλι εκθειάζει έναν τύπο Κράτους που, όχι μόνο δεν θα μπορούσε να θέσει τέρμα στην υποκρισία, αλλά θα την οργά­ νωνε σύμφωνα με την επιδεξιότητα που επινοεί ο Μακιαβέλι- μια τέχνη να προσποιείσαι συνειδη­ τά, επίτηδες. Αν η υποκρισία δεν διατρέχει κα­ νένα κίνδυνο να αποκαλυφθεί είναι επειδή όλος ο κόσμος είναι συνένοχος κι όλη η εξουσία δεν κρατιέται παρά χάρη σ’ αυτή τη συνενοχή: ο ηγε­ μόνας δεν την δημιουργεί- την οργανώνει. Δεν θα μπορούσε λοιπόν κανείς να βαδίσει προς μια μορφή εξουσίας που θα έδινε λιγότερη σημασία στις προσποιητές εμφανίσεις ή που θα ασκού­ νταν σύμφωνα με την αρετή. Από αυτή την πλευ­ ρά ο Μακιαβέλι δεν «είναι ένας πρόδρομος του Διαφωτισμού με την έννοια ότι δεν πιστεύει σε μια σημαντική μεταστροφή της «ανθρώπινης φύ­ σης» στην κατεύθυνση μιας χειραφέτησης από τις ανάγκες που αναγκάζουν τους ανθρώπους να είναι συνένοχοι συνειδητοί, επιτήδειοι μιας εξουσίας που αντιπροσωπεύει το μοναδικό δυ­ νατό τρόπο να συμβιβαστεί με την ανάγκη. Αυτό που «θα ανακαλύψει» ο Φρειδερίκος II. Η ιστο­ ρική θέση του Μακιαβέλι παρουσιάζει το εξής παράδοξο: καθιστά δύσκολη κάθε αποτίμηση όσον αφορά τη σχέση με τα δυο μεγάλα γεγονότα που πρόκειται ν’ αναστατώσουν την Ευρώπη: τους εμφύλιους θρησκευτικούς πολέμους και την επιστημονική επανάσταση. Γράφτηκε ότι με τον Μακιαβέλι το αντι-θεολογικό πάθος φθάνει στο απόγειό του μέσα από τη βλασφημία. Στιγματί­ ζει τα καταστρεπτικά αποτελέσματα της «ευσε­ βούς ωμότητας» ενός Φερδινάνδου της Αραγωνίας και προλαμβάνει τη διάγνωστη που θα κά­ νει ο Χομπς για τους θρησκευτικούς πολέμους. Προτού ακόμη αποτύχει η πολιτική και η θρη­ σκευτική ενότητα της Εκκλησίας, ο Μακιαβέλι προαισθάνεται ότι ο εμφύλιος θρησκευτικός πό­ λεμος είναι σαν την ιστορική αντίθεση του Κρά­ τους. Αλλά το να εκφράζεται κανείς με όρους πρόληψης σημαίνει ότι αναφέρεται σε μια υπερ­ βολικά ωραία συνέχεια που μόνο αυτή δικαιολο­ γεί αναδρομικές εκτιμήσεις. Μπορεί μόνο να ειπωθεί ότι ο Μακιαβέλι δεν τοποθετείται μέσα στο σύστημα θεολογικής ανα­ φοράς που λειτούργησε στο Μεσαίωνα ή στην Αναγέννηση- σύστημα που θεμελίωσε στο εσωτε­ ρικό του την αρχή του διαχωρισμού της πνευμα­ τικής εξουσίας από την κοσμική εξουσία. λες οι συζητήσεις, οι καταπατήσεις, οι συμ­ βιβασμοί και οι διαιρέσεις που ένωσαν και χώρισαν κληρικούς και λαϊκούς ήταν αποτέλε­ σμα αυτής της θεολογικής δομής. Αυτή διευθέτη­ σε όλες τις περιπτώσεις πιθανών μορφών αντι­

Ο

παράθεσης και συμβιβασμού. Κάθε μέρος ή κάθε στρατόπεδο δεν μπόρεσε να οριοθετηθεί παρά μόνο προσφεύγοντας σ’ αυτή τη θεολογική δομή. Κάποιος Marsile από την Πάδοβα στα 1324 δεν καταγγέλλει τις καταπατήσεις από την Εκ­ κλησία του Κράτους, δεν αναζητά τις φυσικές βάσεις του Κράτους παρά στο εσωτερικό αυτού του συστήματος αναφοράς. Λοιπόν, ένα τέτοιο σύστημα είναι που ο Μακιαβέλι αρνείται ολο­ κληρωτικά. ΓΓ αυτό το λόγο δεν κινείται αυτός ο ίδιος ενάντια στον παπισμό. Δεν είναι από την πλευρά των λαϊκών ενάντια στους Κληρικούς. Είναι πέρα από κει. Θεωρεί την ίδια αρχή της δυαδικότητας των εξουσιών ως ένα συντελεστή διχόνοιας γεννήτορα των εμφυλίων πολέμων. Στο εσωτερικό ενός συστήματος που λειτουργεί με τη μέθοδο της διάκρισης των εξουσιών, καθέ­ νας ασκεί μια εξουσία ενάντια στον άλλο κι σ’ αυτό το παιγνίδι πιστεύει ότι δοκιμάζει την ατο­ μική του ελευθερία. Καθένας έκτοτε θεωρεί τον εαυτό του προφήτη στη χώρα του στο όνομα του ιδανικού της Χριστιανικής Δημοκρατίας. Εδώ βρίσκεται το βάθος του προβλήματος για τον Μακιαβέλι: αυτή η δημοκρατία έβαλε το «φραγ­ μό» πολύ ψηλά- δεν κατάφερε λοιπόν παρά να ανεβάσει τους ανταγωνισμούς- αυτό οδήγησε σε μια απάνθρωπη σκληρότητα η οποία απαιτούσε μόνο τη διατήρηση της κοινωνίας (πβ. την κριτι­ κή του για την Ιερά Εξέταση ως αποτέλεσμο μιας λογικής της Φιλανθρωπίας). Ο σκοπός τοτ νέου ηγεμόνα θα είναι να ρίξει τους ανταγωνι σμούς: mantenere Ιο stato2. Ούτε περισσότερο, ούτε λιγότερο. Η επίγεια δόξα αρκεί. αποκλεισμός του θεολογικού στοιχείου δεν γίνεται στη βάση της επιστημονικής επανά­ στασης. Όταν πέθανε ο Μακιαβέλι (1527) ο Γα­ λιλαίος δεν είχε γεννηθεί ακόμη (1564). Εδώ υπάρχει υλικό για συλλογισμό. Έχουμε συνηθί­ σει να παρουσιάζεται αναδρομικά η ρήξη με τη μεγάλη Παράδοση (Αρχαιότητα και Μεσαίω­ νας), σε σχέση με τη γέννηση της επιστήμης της φύσης από τον Γαλιλαίο. Επιστήμη η οποία, θε­ μελιώνοντας το μηχανισμό, γκρεμίζει όλες τις κοσμολογίες θεολογικού χαρακτήρα. Μπορεί κα­ νείς να βεβαιώσει ότι ο καθαρά σύγχρονος δια­ χωρισμός ανάμεσα στη φιλοσοφία και στην επι­ στήμη είναι το αποτέλεσμα της επιστημονικής επανάστασης του 17ου αιώνα, μιας επανάστασης που κατέστησε δυνατή τη νίκη της νέας φιλοσο­ φίας ενάντια σ’ αυτή του Αριστοτέλη. Η δυνατό­ τητα μιας επιστήμης της πολιτικής, μιας προσέγ­ γισης «νατουραλιστικής» των πολιτικών πραγμά­ των έχει, χωρίς αμφιβολία, τις καταβολές της στην αρχή της νέας φυσικής όπως μαρτυρούν τα έργα του Χομπς και του Σπινόζα. Εντούτοις ο Μακιαβέλι δεν μπορεί να μιλάει στο όνομα του λόγου της επιστήμης της φύσης εφόσον αυτή δεν

Ο

αφιερωμα/23 υπάρχει ακόμη. Μπορεί να ει­ πωθεί ότι πάντα προηγείται. Πάντα στο όνομα της ιστορικής συνέχειας. Είναι πολύ σπου­ δαίο το ζήτημα να ξέρει κανείς αν η σύγχρονη πολιτική επι­ στήμη πρέπει ή όχι να γίνει κα­ τανοητή κάτω από το φως της νέας επιστήμης της φύσης. Χομπς αφήνει να εννοη­ θεί ότι οφείλει το μεγαλύ­ τερο μέρος της ανακάλυψής του στον Μακιαβέλι. Επομέ­ νως, αυτό που ο Χομπς παρου­ σιάζει ως προς την πολιτική επιστήμη σαν προϋπόθεση της νέας επιστήμης της φύσης είχε ανακαλυφθεί από τον Μακια­ βέλι χωρίς τη βοήθεια αυτής. Το εγχείρημα του Μακιαβέλι στέκει λοιπόν μόνο του στα πό­ δια. Ούτε κληρικός ούτε λαϊ­ κός αύτε σοφός. Από μια άλλη πλευρά, κάθε φιλοσοφική δι­ δασκαλία περί πολιτικής συνο­ δεύεται πάντοτε από ένα σύ­ στημα οικουμενικό υλιστικό ή όχι. Η κοσμολογία αντιπροσωπεύει πάντοτε το θεωρητικό υπόβα­ θρο της πολιτικής φιλοσοφίας στο μέτρο που η αναφορά στη φύση ή στον κόσμο επιτρέπει να διασαφηνιστεί η ακριβής έκταση του πολιτικού πεδίου. Παρατηρούμε ότι ο Μακιαβέλι απορρί­ πτει την κοσμολογία τού Αριστοτέλη, αλλά την απορρίπτει χωρίς όρους και επιφυλάξεις. Χωρίς τεκμήρια κατά κάποιο τρόπο. Ελλείψει μιας νέας κοσμολογίας, ανακαλύπτεται το εγχείρημα του Μακιαβέλι. Αλλά αυτή η δυσκολία αντανακλάται στα εγ­ χειρήματα των πολιτικών φιλοσόφων του 17ου αιώνα: ο Χομπς βεβαιώνει ότι η θεωρία του για το Κράτος δεν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς γνώ­ ση της αντίληψής του για τη φύση,

Ο

Ο Μακιαβέλι δεν είναι ένας «αμοραλιστής» η οποία έχει για θεμέλιο τη μηχανιστική ιδέα τοι κόσμου. Αλλά η μελέτη των έργων του δείχνει ότι δε σέβεται πάντοτε αυτή τη διαβεβαίωση, αφήνοντας απο εκεί να εννοηθεί ότι η πολιτική του θεωρία δεν εξαρτάται από μια επιστημονική εγγύηση. Για τη σχέση ανάμεσα στη νέα επιστή­ μη για τη φύση και στη νέα πολιτική επιστήμη δεν είναι ο Χομπς που μας φωτίζει αλλά ο Μα­ κιαβέλι. Ξεκινώντας από τη δική του μόνο εμπει­ ρία των πολιτικών πραγμάτων, ο Μακιαβέλι δεί­ χνει αφενός ότι οι άνθρωποι υπήρξαν μέχρι τώ­

ρα θύματα αυταπάτης περί της «πραγματικής αλήθειας των πραγμάτων», αφετέρου ότι δε θα μπορούν ν’ απελευθερωθούν απ’ αυτή παρά μό­ νο αν τους βγάλει κανείς από την άγνοια των συμφερόντων που διακυβεύονται μέσα στο σχη­ ματισμό αυτών των αυταπατών. Αυτό που απο­ καλύπτει ο Μακιαβέλι είναι ότι αυτά τα συμφέ­ ροντα αγγίζουν αποκλειστικά το ζήτημα της εξουσίας και ότι το σύνολο του εγχειρήματος του δεν υπάρχει παρά μόνο για την εξουσία. Αυτό είναι η «νέα ήπειρος» που βεβαιώνει ότι έχει ανακαλύψει. Το νέο, λοιπόν, αυτό θεωρητικό θέμα είναι που δίνει το έναυσμα και η ανακάλυ­ ψή του δεν οφείλει τίποτε στη νέα επιστήμη της φύσης. ημαίνει πως παραμένει πιστός στο πνεύμα του Μακιαβέλι με το να υπενθυμίζει με τι σθένος θεμελιώνει το εγχείρημά του στη βάση αυτού που απορρίπτει, της κλασικής πολιτικής φιλοσοφίας. Αυτή η απόρριψη φαίνεται μέσα στην εκλογή του σημείου έναρξης: αυτό που πράττουν οι άνθρωποι. ΓΓ αυτό, ο Μακιαβέλι μιλάει χωρίς φτιασίδια και στάχτη στα μάτια. Εντούτοις, στις συγκεκριμένες συνθήκες και πε­ ριστάσεις σύμφωνα με τις οποίες ασκείται η εξουσία, ο Μακιαβέλι δεν έχει τίποτα να μάθει στους Έλληνες διανοητές (συμπεριλαμβανομέ­ νου και του Θουκυδίδη). Οι τελευταίοι δεν έχουν καμιά αυταπάτη για την αυστηρότητα και σκληρότητα της πολιτικής συμπεριφοράς. Το

Σ

24/αφιερωμα καινούριο εδώ δεν είναι η ανακάλυψη της άγριας πραγματικότητας, είναι η πρόθεση ή ο σκοπός σχετικά με τον οποίον διαλέγει τολμηρά να μιλήσει. Όμοια, ένας κανονισμός επιβάλλε­ ται στο περίφημο ζήτημα της ηθικής. Ο Μακιαβέλι δεν είναι ένας «α-μοραλιστής». Δεν αμφι­ σβητεί την ύπαρξη συνείδησης· σε κάθε άνθρω­ πο, ας πούμε, ότι δεν επιτρέπονται όλα. Αλλά προσθέτει αμέσως ότι όσον αφορά την άσκηση εξουσίας η συνείδηση δεν βαρύνει πολύ, είναι χωρίς δύναμη. Η ανικανότητα να πράξεις εμφα­ νίζει ένα πιο φριχτό κακό, από τις τύψεις συνεί­ δησης. Αφού κατακτήσεις μια φορά την εξουσία πώς να την διατηρήσεις; Ο Μακιαβέλι χαρίζει ας συμβουλές του το ίδιο στους τυράννους όπως <αι στους δημοκράτες. Αλλά κι εδώ πρέπει να χναδειχτεί το αμφίβολο σχετικά με την αρχαία φιλοσοφία, αφού βλέπουμε τον Αριστοτέλη να σπαταλάει τις συμβουλές του σε τυραννικά πολι­ τεύματα και να τους διδάσκει την τέχνη για να διατηρούν την εξουσία. Έτσι, μέσα στο αυστηρό πλαίσιο των συνθη­ κών άσκησης της εξουσίας, μια βέβαιη εξ όψεως ομοιότητα έφερνε κοντά τον Μακιαβέλι και τους Έλληνες διανοητές. Επομένως από εδώ πρέπει ν’ αρχίσουμε.

'JjT' εκινώντας απ’ αυτό που πράττουν οι άνθρωw—j ποι είναι σαν να ξεκινάς από το πεδίο όπου μπορούν να συναντηθούν η Τύχη κι η Αρετή των ανθρώπων. Το ενδεχόμενο να διαπραγματευθούν καθορίζει αυτά τα σημεία συνάντησης πε­ ρισσότερο ή λιγότερο ακριβή, αλλά όχι συμπνέοντα όμως ανάμεσα στη Τύχη και στην Αρε­ τή. Στο εσωτερικό αυτού του πεδίου είναι δυνα­ τόν ν’ ανακαλύψεις αρχές δράσης, δηλαδή ν’ ανακαλύψεις σε ποιές συνθήκες η άσκηση εξου­ σίας συντελείται με τον λιγότερο τυχαίο τρόπο. Έχοντας καθαιρεθεί από τον χριστιανισμό, είτε ως απλό βοήθημα της Πρόνοιας, είτε ως δύναμη καθαρά τυφλή που υπάρχει για να μας αποτρέ­ ψει από τον κόσμο, η Τύχη ξαναπαίρνει αξία με τον Μακιαβέλι ο οποίος συγχρόνως επανασυνδέεται με τον Αριστοτέλη. Μια νέα κιβωτός της Διαθήκης μπορεί να εγκατασταθεί ανάμεσα στην Τύχη και στην Αρετή των ανθρώπων. Εκείνο που κατέδειχνε ο Αριστοτέλης είναι ότι η περιο­ χή της ανθρώπινης δράσης εξουσιάζεται από δι­ κές της αρχές με την έννοια ότι οι άνθρωποι που δρουν ανακαλύπτουν, μόνοι τους, έστω και συ­ γκεχυμένα, ότι υπάρχει μια πολιτική τέχνη ή σύ­ νεση. Ά ρα η περιοχή της σύνεσης ως οδηγός δράσης είναι αυτή της τύχης, δηλαδή αυτό που συμβαίνει απρόβλεπτα. Στο αυστηρό πλαίσιο της άσκησης εξουσίας, ο δραστήριος άνθρωπος μπο­ ρεί από μόνος του ν’ ανακαλύψει τις αρχές της δραστηριότητάς του με την έννοια ότι δεν είναι αναγκασμένος να αναφέρεται σε μια θεωρητική

διδασκαλία για τη φύση της εξουσίας για να εί­ ναι σε θέση να την ασκήσει. ια τον Αριστοτέλη, η πολιτική πρακτική εί­ ναι πάντοτε εμπειρική με την έννοια ότι εκτελείται σύμφωνα με μια τέχνη που ανακαλύ­ πτεται η ίδια κατά την άσκησή της. Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο, ο Μακιαβέλι συνδέεται με τον Αριστοτέλη ξανά επιβεβαιώνοντας ότι η πο­ λιτική έχει δικό της πεδίο με δικά της χαρακτη­ ριστικά και ότι ο δραστήριος άνθρωπος μπορεί ν’ ανακαλύψει τις αρχές που επιβάλλουν πράγ­ ματι στους ανθρώπους την πρακτική που εφαρ­ μόζουν. Η καθοριστική διαφορά τοποθετείται στην αμοιβαία αντίληψή τους για τη σχέση ανάμεσα στη θεωρία και στην πράξη. Σ’ αυτή τη διαφορά βρίσκεται η αφετηρία του Εκσυγχρονισμού. Θα έπρεπε, μάλλον, να πούμε ότι για τους Έλληνες διανοητές το πρόβλημα της σχέσης θεωρίας και πράξης δεν τίθεται στ’ αλήθεια, ενάντια σ’ αυτό που πρόκειται να συμβεί από τον Μακιαβέλι και που πρόκειται να γίνει το κατεξοχήν πρόβλημα: αιχμή πυρετωδών συζητήσεων που γεννούν πρα­ κτικές συνέπειες, οι οποίες καθίστανται αναπό­ φευκτες. Ο σύγχρονος άνθρωπος σκέφτεται ότι δρά πιο αποτελεσματικά όταν υποτάσσει τους κανόνες της πρακτικής στις αρχές της θεωρίας. Θεωρεί ότι βρίσκει σ’ αυτή την εξάρτηση την απόδειξη ενός νέου τύπου πρακτικής. Ο Μακια­ βέλι είναι, για μας, ο πρώτος που υπόταξε την πολιτική πρακτική σε μια διδασκαλία (τη δική του παρεμπιπτόντως) που έχει αυτή την πρακτι­ κή σαν αποκλειστικό της αντικείμενο. Για τον Αριστοτέλη, η άσκηση της εξουσίας (και οι συνθήκες της) δεν αντιπροσωπεύει το α­ ντικείμενο της πολιτικής θεωρίας. Η θεωρία αναζητεί αυτό που είναι μια κοινότητα με πολι­ τικό χαρακτήρα. Αυτό το αντικείμενο, είναι η φύση της εξουσίας· εξετάζει τα όρια της και κα­ τά συνέπεια την προσδιορίζει στην σχετικότητά της ως προς αυτό που δεν είναι. Αυτό που είναι πολιτικό ή άνθρώπινο προσδιορίζεται σχετικά μ’ ένα ανώτερο όριο (το θείο) και μ’ ένα κατώτερο όριο (το κτήνος)· δύο πεδία όχι ανθρώπινα. Κά­ τω και πάνω απ’ αυτά τα όρια η ανθρώπινη ύπαρξη προαισθάνεται ότι κινδυνεύει να χάσει την ανθρωπιά της. Η θεωρία δείχνει ότι το πεδίο της πρακτικής εγγράφεται σε μια τάξη στο εσω­ τερικό της οποίας είναι συγχρόνως αυτόνομο και όχι αύταρκες. Σταθερότητα και σχετικότητα. Έχοντας λοιπόν για αντικείμενο τις συνθήκες της φύσης της πολιτικής και όχι αυτές της άσκη­ σής της, η θεωρία είναι καθαρά παρατηρητική. Εδώ υπάρχει μια διάκριση ανάμεσα σ’ αυτούς που ξέρουν και σ’ αυτούς που δρουν. Το θέμα της γνώσης είναι συγχρόνως το θεωρητικό θέμα της εξουσίας. Δεν θα μπορούσε λοιπόν να αντί-

Γ

αφιερωμα/25 κατασταθεί με τον πολιτικό άνθρωπο, ν’ αντικα­ ταστήσει τη γνώση του με τη σύνεση και να τη μεταβάλλει σε μια ιδανική πολιτική τέχνη. Η τύ­ χη είναι άλλωστε εκεί για να υπενθυμίζει ότι μια τέτοια μετατροπή είναι απραγματοποίητη. Η γνώση είναι αδύναμη μέσα στο αυστηρό πλαίσιο της άσκησης εξουσίας. αρχή του διαχωρισμού ανάμεσα σ’ αυτούς που ξέρουν και σ’ αυτούς που δρούν δεν είναι ανυπόφορη παρά από τη στιγμή που η γνώ­ ση θα μετατρεπόταν σε μοντέλα εφαρμογής που οι δεύτεροι, γοητευμένοι ή μυημένοι, θα ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν πράξη. Η μόνη νόμιμη περίπτωση παρέμβασης της θεωρίας στο πεδίο της σύνεσης είναι απολογητικού χαραχτήρα: η καταπολέμηση ψευδών δογμάτων που αφορούν την ανθρώπινη φύση, την πολιτεία, τον κόσμο, βάζουν σε κίνδυνο την ίδια τη σύνεση τυφλώνοντάς την. Η εμφάνιση του ναζισμού και του στα­ λινισμού αντιπροσώπευε μια τυπική περίπτωση παρέμβασης της πολιτικής θεωρίας σε μια κατά­ σταση όπου ο πολιτικός άνθρωπος βρισκόταν σε κίνδυνο. Η φιλοσοφία γίνεται λοιπόν διδασκα­ λία· δανείζεται τα μέσα της ρητορικής για να πείσει τον πολιτικό άνθρωπο· αλλά αυτό το έργο οξυδέρκειας δε θα μπορούσε να αντικατασταθεί από τη φρόνηση και να επιβάλλει στους ανθρώ­ πους της δράσης ένα μοντέλο πρακτικής. Κεφάλαιο XVIII του βιβλίου «Ο Ηγεμών». Εκεί, ο Μακιαβέλι επαναλαμβάνει τον ξακουστό ορισμό του Αριστοτέλη καρατομώντας τον: η αν­ θρώπινη ύπαρξη δεν είναι πλέον οριοθετημένη από ένα ανώτερο και από ένα κατώτερο όριο, ανάμεσα στο κτήνος και το Θεό. «Είναι αναγκαίο ο ηγεμόνας να ξέρει να είναι και ζώο και άνθρωπος. Αυτός ο κανόνας διδασκόταν στους ηγεμόνες με καλυμμένα λόγια απ’ τους αρ­ χαίους συγγραφείς. Αχιλλέας... δόθηκε για να ανατραφεί στον κένταυρο Χείρωνα για να του διδάξει την δική του αγωγή. Αυτό δε σημαίνει τίποτε άλλο, παρά μόνο νά ’χεις για παιδαγωγό έναν μισό-ζώο, μισό-άνθρωπο». Όλο το πρό­ γραμμα του Μακιαβέλι βρίσκεται εδώ. Αποκε­ φαλίζει την πολιτική από το ανώτερο της όριο και δείχνει ότι η εξουσία δεν αναφέρεται παρά στο κατώτερο, στην αναγκαιότητα, στον υπάν­ θρωπο, στην υπο-λογική, στην υπο-πολιτική.

Η

Σ

τερημένος από όρια, ο πολιτικός απομακρύ­ νεται αόριστα απ’ τον εαυτό του, χάνει το χαρακτήρα της «φύσης». Αυτό το οποίο αποτε­ λούσε το αντικείμενο της θεωρίας εξαφανίζεται. Το καινούριο χρέος είναι να ενεργήσει κανείς με το απάνθρωπο για να κατακτήσει μιαν ανθρω­ πιά; Συνηθίζεται να λέγεται ότι ο Μακιαβέλι κα­ τέστησε την πολιτική και την εξουσία αυτόνομες. Αλλά προσοχή! Για την εξουσία, δεν έχει κανείς

τίποτε να πει· δεν μπορεί κανείς να ξέρει αυτό που ακριβώς είναι- η εξουσία δεν πρέπει να γνω­ στοποιείται (δεν υπάρχει θέμα εξουσίας) αλλά να ασκείται. Πόλεμοι, ειρήνη, ευημερίες, λιμοί, εμφύλιοι πόλεμοι είναι τα αποτελέσματα της εξουσίας. Οι ηγεμόνες είναι τα όργανα μιας εξουσίας που δεν ξέρει αλλά εμφανίζεται μέσα από τα αποτελέσματά της. Όσον αφορά τις αι­ τίες, κανείς δεν μπορεί να πει τίποτε. Σαν τον Χείρωνα, ο Μακιαβέλι έχει κάτι να πει για την άσκηση της εξουσίας. Σκέφτεται ότι η διδασκαλία του στην ύλη μπορεί να εισακου­ στεί από τους ηγεμόνες και ότι μπορεί ν’ ασκήσει μια άμεση δύναμη πάνω στην πραγματική συ­ μπεριφορά. Πρόκειται να διδάξει ότι αυτή είναι η καλύτερη δυνατή πολιτική στην πράξη, αυτή που ξέρει να παίρνει υπόψη της την τύχη ή την ανάγκη. Οϊ μορφές του Κράτους στο παρελθόν δεν ήταν παρά μορφές κατά προσέγγιση. Ο Μα­

κιαβέλι αναλαμβάνει «να εκπαιδεύσει » το νέο ηγεμόνα, αυτούς τους δύο «νέους ανθρώπους» στους οποίους απευθύνει τους Λόγους του, προς τον Τίτο-Λίβιο. Διδάσκει στον νέο ηγεμόνα ότι η τύχη μπορεί να ελεγχθεί αν ξέρει κανείς να την κατακτήσει. Με τον ίδιο τρόπο υποθέτει ότι η διδασκαλία του έχει κάθε τύχη να εισακουστεί, να κατανοηθεί και να εφαρμοστεί, αν ξέρει αυ­ τός ο ίδιος να ενεργεί μαζί με τον ηγεμόνα. Παί­ ζει λοιπόν με μια εξουσία που δε διαθέτει, παί­ ζει τον ηγεμόνα που δεν είναι. Αναπαριστάνει (με την έννοια που δίνεται στην αναπαράσταση μάχης) την αποτελεσματικότητα μιας διδασκα­ λίας που μαθαίνει στον ηγεμόνα την τέχνη του να προσποιείται. Η δική του επιθυμία δεν είναι η επιθυμία της εξουσίας, αλλά μια επιθυμία δό­ ξας, δηλαδή μια επιθυμία συνδεδεμένη με την ευχή μιας αποτελεσματικής συνάντησης ανάμεσα στη διδασκαλία και στην πολιτική πράξη.

26/αφιερωμα το «Ιέρων» (ή Περί Τυραννίας) του Ξενοφώντα, είπε ότι ο τύραννος δεν μπορεί ν’ ακού­ σει τον σοφό παρά μόνο αν τον φοβάται· φόβος στηριγμένος στην άγνοια που αφορά τις προθέ­ σεις του σοφού και τη φύση της σοφίας· ο φόβος είναι ασαφής αλλά σημαντικός στο μέτρο που φαντάζεται το σοφό κάτοχο μιας πιθανής εξου­ σίας πιο επίφοβης από τη δική του. Πάνω στη βάση ενός χειρισμού των παθών του τυράννου θα μπορούσε ο σοφός να ελπίζει «να μεταβάλει» τον τύραννο. Ξέρουμε ότι ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, διαφωνώντας ίσως στη θεωρητική τους διδασκαλία, δοκίμασαν μια τέτοια εμπει­ ρία. Αυτή τους επέτρεψε απ’ τη μια ν’ αποκτή­ σουν «μέσα από το σύνολο» μια πολιτική σύνεση που είναι το προίκισμα αυτών που ασκούν την εξουσία, υπάρχει εδώ ακόμη ένα σημείο προσέγ­ γισης με τον Μακιαβέλι ο οποίος ποτέ δεν μίλησε αφηρημένα για την εξουσία· από την άλλη, η αποτυχία της απόπειράς τους και ιδιαίτερα αυτή του Πλάτωνα καταλήγει στην περίφημη θέση του φιλόσοφου-βασιλιά, υπόθεση που από μόνη συ­ γκρούεται με τον εαυτό της, αφού ο φιλόσοφος ο οποίος από καθαρή τύχη θα γινόταν βασιλιάς, οφείλει εξαιτίας αυτού να εγκαταλείψει κάθε φι­ λοσοφική ενασχόληση. Αυτό είναι που επιβε­ βαιώνει τη ρήξη ή τουλάχιστον το χωρισμό των δυο πεδίων: η φιλόσοφος ή βασιλιάς. Ο Μακια­ βέλι όσον αφορά αυτόν, θεμελίωσε την αποτελεσματικότητα της διδασκαλίας του όχι πάνω στο σεβασμό που μπορεί να εμπνεύσει στον ηγεμόνα, αλλά πάνω στη συνενοχή και τη διαφθορά. Συ­ νενοχή στο μέτρο που αυτή η διδασκαλία μαθαί­ νει στον ηγεμόνα «να μην είναι καλός» να μη φο­ βάται να παίξει με τις προσποιητές εμφανίσεις· αυτό ενδυναμώνει τον ηγεμόνα που ήδη ξέρει ό,τι χρειάζεται για να επανέλθει. Αλλά αυτό που μαθαίνει απ’ τον Μακιαβέλι είναι η επιτηδειότη-

Σ

τα. Μπορούμε να πούμε ότι ο Μακιαβέλι απαλ­ λάσσει τον ηγεμόνα από κάθε απρόσιτο ιδανικό, απαλλαγή που θα όφειλε, κάνοντας ακόμη μια φορά να σταματήσουν οι ανταγωνισμοί, να πεί­ σει τον ηγεμόνα για μια μετριοπαθή χρήση της σκληρότητας. Είναι δύσκολο να βεβαιώσει κανείς ότι ο Μα­ κιαβέλι είναι ένας διανοούμενος. Μπορεί να ει­ πωθεί διανοούμενος αν προσδιορίσουμε τον δια­ νοούμενο ως κάποιον που μιλάει για μια εξουσία που δεν μπορεί να ασκήσει. Είναι αποκλεισμέ­ νος απ’ αυτήν εκτός κι αν προσχωρήσει σ’ αυτήν· αλλά τότε χάνει την ιδιότητα του διανοούμενου. Δεν μπορεί κανείς να τον πει διανοούμενο για δύο λόγους: 1) Ο Μακιαβέλι ως σύμβουλος ενός ηγεμόνα, έμαθε εκ των πραγμάτων τι σημαίνει άσκηση της εξουσίας. Κάτι που δεν είναι υπόθε­ ση των διανοουμένων, οι οποίοι δεν γνωρίζουν εμπειρικά αυτά για τα οποία μιλούν. 2) Ο Μα­ κιαβέλι είναι οτιδήποτε άλλο εκτός από «ιδεολό­ γος»· επιδιώκει να καταστήσει πιο οξυδερκείς τις πολιτικές πρακτικές που ήδη ασκούνται- έτσι δεν επιδιώκει να μετατρέψει εκ θεμελίων την πο­ λιτική πράξη· δεν πιστεύει σε μια πράξη «επανα­ σταστική», πίστη που σημαίνει ότι για μια ακόμη φορά ο φραγμός τοποθετήθηκε πολύ ψηλά. Αρκείται να διδάσκει μια επιτήδεια χρήση της δια­ φθοράς για να ελέγχει τον καταστροφικό ζήλο μιας κάποιας χρήσης της αρετής. Μετάφραση: Ντόρα Αλιβάνιστου Σημειώσεις 1. Michel-Pierre Edmond: Συγγραφέας του βιβλίου «Πολιτική φιλοσοφία» στις εκδ. Masson, και μεταφραστής του βιβλίου «Σκέψεις πάνω στο Μακιαβέλι», του Leo-Strauss, που θα κυκλοφορήσει σύντομα από τον εκδ. οίκο Payot.

2. Να διατηρήσει το κράτος.

ΟΙ 5 ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ Πέντε πολύχρωμοι μικροί τόμοι φ τιαγ­ μένοι με αγάπη για τα μικρά παιδιά. ΕΚ Δ Ο ΣΕΙΣ ΚΑΛΕΝΤΗΣ Έκθεση: Μαυρομιχάλη 5 (1ος όροφος), τηλ. 36.23.553 - 106 79 ΑΘΗΝΑ. Βιβλιοπωλεία ΔΙΑΛΟΓΟΣ: X. Σμύρνης 16 και Α. Κοραή, ΒΥΡΩΝ. ΚΙΒΩΤΟΣ: Αγαθοδαίμονος 3, ΠΕΤΡΑΛΩΝΑ. ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΣ: Μέτωνος 62, ΧΟΛΑΡΓΟΣ.

αφιερωμα/27

Μισέλ Ντύσε*

Το πνεύμα του Διαφωτισμού

Βολταίρος, Ντιντερό, Ρουσσώ: Οι φιλόσοφοι του XVIII αιώνα, δέσμιοι της υλικής τους υπόστασης αλλά πνευματικά ελεύθεροι προτάσσουν τον δια­ νοούμενο απέναντι στην εξουσία. ν και η φύση της Εξουσίας καθόλου δεν αλλάξει στον XVIII αιώνα, για διάφορους λόγους, οι συνθήκες ύπαρξης και η λειτουργία των «ανθρώπων των γραμμάτων» φαίνονται δια­ φορετικές. Έτσι είναι, παραδόξως, πιο εύκολο να μιλήσεις για την εξουσία, σ’ αυτό το διάστημα που προηγείται της Επανάστασης, απ’ το να κα­ τανοήσεις γιατί και πώς «οι μορφωμένοι», συνεισέφεραν στην εξαφάνιση της λογοτεχνίας, μετα­ βάλλοντας ταυτόχρονα και το πρόσωπό της. Στους κόλπους μιας επαναστατικής πορείας πραγματοποιήθηκαν μικροεπαναστάσεις που επηρέασαν προοδευτικά όλο το χώρο του Δια­ φωτισμού και άνοιξαν το δρόμο σ’ άλλους τρό­ πους σκέψης και σε μιαν άλλη γραφή. Μ’ αυτήν την έννοια θεωρούμε ότι οι συγγραφείς προετοί­ μασαν και υπηρέτησαν την επανάσταση χωρίς μάλιστα να την προβλέψουν ή να την ευχηθούν. Κατά τη διάρκεια όλης αυτής της περιόδου (ο Βολταίρος γεννιέται το 1694, ο Ρουσσώ το 1712

Α

και ο Ντιντερό το 1713, οι δύο πρώτοι θα πεθάνουν την ίδια χρονιά, το 1778: δηλαδή βασικά η «γενιά» του διαφωτισμού), η απόλυτη Μοναρχία διαιωνίζεται στηρίζοντας τη δύναμή της στο «Ελέω Θεού» δίκαιο: η χειροτονία ανανεώνει αδιάκοπα την προηγούμενη σύμβαση ανάμεσα στο κράτος και τη θρησκεία. Εξουσία δικέφαλη, αναλλοίωτη και ιερή την οποία δεν μπορείς να ανατρέψεις παρά μόνο διεξάγοντας ένα διπλό αγώνα, φιλοσοφικό και πολιτικό, ενάντια στους Βασιλιάδες και στον Κλήρο. Ας πάμε αμέσως σε κάτι δηκτικότερο· κάποτε όταν ο Ντιντερό είχε κερδίσει το φλουρί της Βασιλόπιττας έγραψε αυτούς τους στίχους: «και τα χέρια του θα έπλεκαν ένα είδος σκοινιού με τα έντερα του παπά για να στραγγαλίσει τους Βασι­ λιάδες» (Eleutheroman.es 1772)· αδιαμφισβήτητη ανάμνηση ενός αποσπάσματος του εφημέριου Μεσλιέ (Meslier) του οποίου το έργο κυκλοφο­ ρούσε κρυφά. Αυτό το ποιητικό έργο που ο

28/αψιερωμα Ντιντερό οικειοποιήθηκε θα μπορούσε να ’χε στοιχίσει στο συγγραφέα του κάποια «στυγνή τε­ λετή σωφρονισμού», σαν κι αυτή για την οποία μιλάει ο Μισέλ Φουκώ αναφερόμενος στο μαρτύ­ ριο του Νταμιέν (Damiens) το 1757. Θεοκτονία ή Βασιλοκτονία είναι ένα και το αυτό. Το 1766, τίποτα δεν μπορεί να αποτρέψει, σαν έγκλημα ανόσιο, το μαρτύριο του ιππότη ντε λα Μπαρ (de la Barre)· πάνω στο σώμα του καί­ νε ένα αντίτυπο του «Φιλοσοφικού Λεξικού» του Βολταίρου που από καιρό φωνάζει: «ecraser Ρ Infame», δηλαδή να συντρίψουμε την παντοδύ­ ναμη Εκκλησία που καταδιώκει τους διαμαρτυρόμενους, περιορίζει την ελευθερία σκέψης και δε σημαίνει τίποτε άλλο παρά φανατισμό και μι­ σαλλοδοξία. ρόκειται, χωρίς αμφιβολία, για ακραία πα­ ραδείγματα, αλλά η σιωπή του Ντιντερό, η φυγή στην περίπτωση του Βολταίρου, δείχνουν αρκετά καλά, το παρακινδυνευμένο αυτών των πράξεων. Πρέπει να ξεφύγουμε απ’ αυτά για να καταλάβουμε πως ο αγώνας ενάντια στις «δυο Αρχές» αποτελούσε πραγματικά υπόθεση όλων και ότι απ’ αυτήν την άποψη η ενότητα του Δια­ φωτισμού είναι ολοφάνερη. Μέσα στον καθημερινό αγώνα συγκροτήθηκε αυτό το κόμμα των συγγραφέων που κάποιοι δε διστάζουν σήμερα να αποκαλέσουν διανοούμε­ νους. Αυτός ο αναχρονισμός, αφού το ουσιαστι­ κό «διανοούμενος» χρολογείται απ’ την υπόθεση Ντρέυφους και μετά, έχει κάποιο λόγο ύπαρξης: η λέξη εκφράζει την ήδη υπάρχουσα πραγματι­ κότητα. Ανάμεσα στον Κλήρο, στους Ευγενείς και στους ανθρώπους των γραμμάτων υπάρχει μια συνέχεια- ανάμεσα όμως στους τελευταίους και στους «φιλοσόφους» υπάρχει ένα χάσμα και είναι ακριβώς αυτό που έρχεται να καλύψει η λέξη «διανοούμενος» όσο το δυνατόν καλύτερα. Όμως η συνέχεια αυτή επιτυγχάνεται μόνο αν η λέξη βοηθήσει στο να γίνει κατανοητό αυτό που αλλάζει εκείνον τον καιρό, εκείνον τον αιώνα, στους όρους ύπαρξης και στο «πρόσωπο» του συγγραφέα. Αυτή η αλλαγή που αρχίζει να γίνεται αισθητή απ’ τα τέλη του XVII αιώνα βασίζεται στη μετα­ βολή της νοοτροπίας και των ηθών και στην ολοένα μεγαλύτερη ανεξαρτησία της αστικής τά­ ξης της οποίας οι περισσότεροι σημαντικοί συγ­ γραφείς της εποχής ήταν απόγονοι. (Ο Βολταίρος είναι γιος συμβολαιογράφου- ο Ρουσσώ γιος βιοτέχνη- ο Ντιντερό γιος αρχι-μαχαιροποιού- ο Μπωμαρσαί γιος ρολογά- μόνον ο Μοντεσκιέ που ήταν βαρώνος της Μπρεντ αποτελούσε κατά κάποιον τρόπο εξαίρεση).

Π

αυτών επιχειρείται μια αποσύνδεση της πόλης από την Αυλή και ακόμα μια Μ έσω

διεύρυνση του λογοτεχνικού χώρου αφού απευ­ θύνονται στην Ευρώπη του Διαφωτισμού. Αυτό το πνευματικό προβάδισμα της Γαλλίας ως προς τις γειτονικές της χώρες βρίσκεται σίγουρα σε αντίθεση με τη μοναρχική εξουσία. Δέσμιοι της υλικής τους υπόστασης αλλά πνευματικά ελεύθε­ ροι οι φιλόσοφοι, μέσα απ’ τις περιπλανήσεις και τη δυστυχία τους, θα γίνουν το σύμβολο μιας σκέψης πιο δυνατής και από αυτήν την ίδια την εξουσία. Αλλ’ αυτή η καινούρια «Βασιλεία» δε θα θεωρηθεί ποτέ ως «κατάκτηση εξουσίας», τό­ σο αβέβαιη είναι η εποχή. Για μερικούς μοιάζει ν’ ανοίγεται μια καριέρα: Ο Βολταίρος θα γίνει μέλος σε πολλές ξένες Ακαδημίες και Ενώσεις πριν να μπει στη Γαλλική Ακαδημία το 1746. Αλλά οι «Φιλοσοφικές Επιστολές» αποκαλούμενες αλλιώς και «Αγγλικές Επιστολές» απαγορεύ­ τηκαν και ο ίδιος απειλήθηκε: δεν είχε άλλο κα­ ταφύγιο παρά τη φυγή. Ο Ντιντερό δέχεται το 1773 την πρόσκληση της Αικατερίνης II, αλλά η φυλάκισή του στον πύργο της Βενσέν το 1749 του έδωσε ένα καλό μάθημα: πρέπει να υποπτεύεται την Εξουσία. Το σπουδαιότερο μέρος απ’ το έρ­ γο του έμεινε ανέκδοτο ή εκδόθηκε στα πλαίσια της σχεδόν εξομολογητικής «Λογοτεχνικής Αλλη­ λογραφίας» του φίλου του Γκριμ (Grimm), όπου μιλάει αρκετά για τη δική του σύνεση και την πίεση της Εξουσίας. Όσο για τον Ρουσσώ που το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρασε στη Γενεύη θα αναγκαστεί με τη δημοσίευση του «Αι­ μίλιον» και του «Κοινωνικού Συμβολαίου» να αναζητήσει από καταφύγιο σε καταφύγιο την ελευθερία που του αρνούνται. αρά τις διαφορετικές τακτικές που ακολου­ θήθηκαν, για το Βολταίρο οι επιχειρήσεις και τα πλούτη, για τον Ντιντερό η σιωπή και για τον Ρουσσώ η φτώχεια και η ανεξάρτητη στάση απέναντι σε όλους, μαρτυρούν την ίδια ανα­ γκαιότητα: να μην αφήσουν στο δήμιο παρά μό­ νον τα βιβλία τους, όχι το σώμα τους σε μια πι­ θανή εκτέλεση, για να μείνει ανέπαφη η δική τους δύναμη, το γράψιμο. Απ’ αυτό αναμφίβολα μπόρεσε να γεννηθεί και να αναπτυχθεί αυτή η τεράστια ανάγκη πνευματικής παραγωγής, ώστε απ’ αυτά τα οικοδομήματα που ορθώνονταν σαν ακροπόλεις κάποιο κομμάτι τουλάχιστον να πι­ στοποιεί την κυριαρχία της Αλήθειας πάνω στο Λάθος, του Καλού πάνω στο Κακό. Κι από κει ξεπήδησαν οι καινούριοι τρόποι γραφής: η ειρω­ νεία, η κριτική, η σάτυρα κι ακόμα οι πραγμα­ τείες, τα δοκίμια, οι «διηγήσεις» που διακηρύσ­ σουν τη γαλήνη του φιλοσόφου της οποίας το μοντέλο είχε δώσει ο Μοντεσκιέ με το «Πνεύμα των Νόμων» διακινδυνεύοντας ελάχιστα μια και ήτανε Πρόεδρος της Βουλής του Μπορντώ και ήξερε να απέχει από κάθε διαμάχη με την τάξη του.

Π

αψιερωμα/29 '"Τ’ εκινώντας από δω μπορούμε να σχηματίσουμε μιαν ιδέα για τους συγγραφείς του XVIII αιώνα. Αδύνατο να γίνει σύγχυση με την εποχή του Λουδοβίκου XTV, όπου οι Μαικήνες θεω­ ρούσαν ότι υπάρχει ένα άγραφο συμβόλαιο ανά­ μεσα στη Βασιλεία και στους προσκείμενους στην Αυλή συγγραφείς και όπου η κλασική φιλο­ λογία άνθιζε ως ένδειξη τιμής στον πιο μεγάλο απ’ τους μονάρχες. Αντίθετα στον «Πίνακα των γνώσεων» (Tableau des connaissances) στην αρχή της «Εγκυκλοπαίδειας», ό,τι προέρχεται από τη «φαντασία» (ποίηση, τραγωδία, κωμωδία, μυθι­ στόρημα κ.λπ.) καταλαμβάνει δεύτερη θέση σχε­ τικά με την Ιστορία και τη Φιλοσοφία. Δεν μπορούμε παρά να συμπεράνουμε ότι οι τέχνες του «Ορθού Λόγου» αντικαθιστούν ορι­ στικά σ’ αυτόν τον αιώνα, τις τέχνες της Φαντα­ σίας: Τα μυθιστορήματα του Πρεβόστ, του Μαριβώ, του Ρουσσώ, του Ντιντερό, οι ιστορίες του Βολταίρου ή το θέατρο του Μπωμαρσαί αποδεικνύουν την επιτυχία των δεύτερων, και η μελέτη των Periodiques (Περιοδικών) βγάζει ένα ανάλο­ γο συμπέρασμα. Αλλά ούτως ή άλλως οι «λογοτέχνε'ς» είναι ταυτόχρονα και «φιλόσοφοι» αν δεχόμαστε κατ’ αρχήν αυτόν το διπλό ορισμό που ο Ντιντερό επανειλημμένα προτείνει για τον εαυτό του. Εί­ μαστε πιστοί στα είδη του λόγου που σίγουρα ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του κοινού: Η «Νέα Ελοΐζ» (Nouvelle Eloise) βγήκε σε τέσσερις χιλιάδες αντίτυπα και οι «Γόμοι του Φίγκαρο» (Le Mariage de Figaro) παίχτηκαν εξήντα επτά φορές το 1784. λλά ο Ρουσσώ δεν είναι μόνο μυθιστοριογράφος, ο Μπωμαρσαί ονειρευόταν να γράψει ένα φιλοσοφικό μυθιστόρημα, απ’ το οποίο ο διάσημος μονόλογος του Φίγκαρο είναι ίσως μόνο ενα απόσπασμα και η Εγκυκλοπαί­ δεια έχει τέσσερις χιλιάδες συνδρομητές. Η κατανομή των Γραμμάτων, των Επιστημών και των Τεχνών δεν είναι οριστική και η γραφή οφείλει πολλά ακόμα στους κλασικούς και στη Ρητορική που διδασκόταν στα κολλέγια των Ιη­ σουιτών και των Μοναχών του τάγματος «Oratoire». Αυτό που έχει σημασία είναι αυτή η συνέ­ νωση του λογοτέχνη και του φιλοσόφου σ’ ένα και μόνο πρόσωπο - αυτό του συγγραφέα, εκεί όπου το «πνεύμα» της εποχής δείχνει όλη του την πρωτοτυπία. Η ενίσχυση της λειτουργίας του διανοητή έναντι αυτής του συγγραφέα, ήδη αντιληπτή στους Λα Μπρυγιέρ, Φενελόν, Φοντενέλ μεγα­ λώνει τον XVIII αιώνα. Η σάτυρα των ηθών, η κριτική των θεσμών, ο φιλοσοφικός λόγος παίρνουν τη σκυτάλη απ’ τις φημισμένες ψυχα­ γωγικές δραστηριότητες και τις τέχνες που κυ­ ριαρχούσαν ακόμα απ’ την «Ποιητική» του Αρι­

Α

στοτέλη: Από το «Πνεύμα των νόμων» μέχρι το «Δοκίμιο περί των ηθών» του Βολταίρου και τη «Φιλοσοφική ιστορία (...) των Δύο Ινδιών», η οποία πρωτογράφτηκε απ’ τον Αββά Ρεϊνάλ και κατά το μεγαλύτερο μέρος της συνεχίστηκε από τον Ντιντερό, η Ιστορία γίνεται βήμα για τους φιλοσόφους απ’ όπου παλεύουν ο καθένας απ’ την πλευρά του: για συνταγματική Μοναρχία ο Μοντεσκιέ, ενάντια στον Φανατισμό και τον Δεσποτισμό ο Βολταίρος, ή καταγγέλουν τους «τυ­ ράννους πολιτικούς και θρησκευτικούς» (ο Ντιντερό, στην «Απολογητική Επιστολή του Αββά Ρεϊνάλ») (Lettre Apologetique de Γ abbe Raynal). Για τον Ντιντερό ο ρόλος της Ιστορίας δεν εί­ ναι άλλος απ’ τον ακόλουθο: να κάνει να γεννη­ θούν Βρούτοι, να ’ναι ό,τι οι βασιλιάδες και οι αυλικοί απεχθάνονται και να μη διατηρεί τον «ήπιο τόνο» του αμερόληπτου μάρτυρα.

Αγωνιζόμαστε για ιδέες. Η σύγκρουση είναι γενική. υτή η νέα λειτουργία ενός παραδοσιακού είδους δείχνει την απόκλιση από την «ηθι­ κή» και «πάνσοφη» ιστορία με την κλασική έν­

Α

30/αφιερωμα νοια: δείχνει την έλλειψη μέτρου και τη βία που στοχεύουν πριν απ’ όλα στην αποτελεσματικότα­ τα. Απ’ το 1780 και μετά, ο Ντιντερό είναι αναγκασμένος εξαιτίας αυτής της απολογίας να διακόψει τις σχέσεις του με τον Γκριμ, τον πιο αγαπημένο του φίλο αλλά ταυτόχρονα γεμάτο «ηθική διαφθορά» και «ευνοούμενο των ισχυ­ ρών». Εκτός από απλή έκθεση σκέψεων η «Επι­ στολή» του Ντιντερό το Μάρτη του ’81, κρούει τον κώδωνα σχετικά με τις πρώτες αυταπάτες που αφορούν τη «Φωτισμένη Δεσποτεία». Οι φι­ λόσοφοι προσπάθησαν να αντιτάξουν στην εξου­ σία μια αντι-εξουσία, αυτήν του Φρειδερίκου του II και της Αικατερίνης II που είχαν γοητευθεί απ’ τις καινούριες ιδέες και είχαν προχωρή­ σει στην καθιέρωση της Ανεξιθρησκείας και σε άλλες σημαντικές μεταρρυθμίσεις. Μ’ αυτήν την έννοια όλος ο αιώνας ήταν μια μακροχρόνια με­ λέτη πάνω στην Εξουσία, στην Πολιτική και στους συσχετισμούς δύναμης μέσα στο Κράτος. Ο Μοντεσκιέ αντίθετα έδειξε ότι είναι υπέρ ενός «πνεύματος» νόμων, μιας λογικής «διακυβέρνη­ σης», με τα οποία δεν μπορούν να συνταυτισθούν. Αν και φανταστικό πρόσωπο ο «φωτι­ σμένος ηγεμόνας» φάνηκε σε πολλούς σαν ο πι­ θανός αντικαταστάτης - σ’ αυτό βοήθησε και η φιλοσοφία - του απόλυτου μονάρχη που είχε ματαμορφωθεί σε φοβερό τύραννο. Ο Βολταίρος όταν γύρισε απ’ την Πρωσία είχε οριστικά διακόψει τις σχέσεις του με το Φρειδερίκο και ο Ντιντερό όταν επέστρεψε απ’ τη Χάγη - απ’ τη μακρινή Αυλή της Σεμίραμις του Βορρά - συνέ­ ταξε μυστικά τις «Παρατηρήσεις» (Observations) σχετικά με νομοσχέδια της Αικατερίνης όπου κατάγγειλε τον κίνδυνο που αποτελούν οι «καλοί ηγεμόνες» για το λαό τους. Ο μόνος που ποτέ δεν εξαπατήθηκε ήταν ο Ρουσσώ, ο «πολίτης» της Γενεύης που στους «Λόγους» (Discours) και το «Κοινωνικό Συμβόλαιο» νομοθετεί για κοινω­ νίες ελεύθερων ανθρώπων, ίσων μεταξύ τους. Η ιστορία θα τον δικαιώσει, αλλά οπωσδήποτε έπρεπε να λυτρωθούμε απ’ αυτές τις αυταπάτες για να νιώσουμε τη δική του γλώσσα.

Σ

υχνά ξεχνάμε ότι η «φωτισμένη δεσποτεία» δεν ήταν μόνο μια ευγενική ιδέα αλλά το αποτέλεσμα ατυχών πρακτικών κατά την αναζή­ τηση ενός πιθανού συμβιβασμού. Η δύναμη των φιλοσόφων έγκειται ίσως στο ότι απέτυχαν εκεί που νόμιζαν ότι πετυχαίνουν και το αντίθετο. Το τέρας της Λογοκρισίας τούς τρομοκρατούσε όλους, αλλά ήξεραν να προστατευθούν με την τέ­ λεια γνώση του χώρου και το εύρος της επιρροής τους. Μιλάνε συχνά για το μικρό αριθμό εκδό­ σεων της εποχής αλλά δεν υπολογίζουν τις επανεκδόσεις, τη λαθραίο κυκλοφορία, τα αποσπά­ σματα, τα μυθιστορ )ματα, τις διηγήσεις και το

θέατρο που ενίσχυαν το έργο των περισσότερο δύσκολων βιβλίων. Η επιστολή, ο λίβελλος, η κριτική, η ανταλλαγή ιδεών, οι διατριβές, ό,τι δημοσιεύουν με ψευδώνυμο για να το υπερασπι­ στούν ή να το κτυπήσουν με άλλο όνομα, είναι τα μέσα για να φτάσουν στο στόχο τους, για να ξεγελάσουν τους λογοκριτές και να κάνουν το κοινό να γελά σε βάρος τους. Ο Βολταίρος θεω­ ρείται αυθεντία στην τέχνη της εκτόξευσης των «πυρών» του. Αυτή η λέξη αντιπροσωπεύει μια τακτική καταπόνησης του αντιπάλου και προσ­ δίδει στα κείμενα της εποχής, κυρίως μετά το 1750, την ίδια δύναμη. Αγωνιζόμαστε για ιδέες, η σύγκρουση είναι γενική κι ακόμα επιτρέπουμε στον εαυτό μας την πολυτέλεια μιας Έριδας της περίφημης «έριδας των Μπουφόνων» (querelle de Bouffons) όπου βλέπουμε γύρω στα 1760 να αντιπαρατίθενται οι οπαδοί και οι πολέμιοι της Ιταλικής μουσικής. ετά απ’ αυτό τί λέει η Λογοκρισία; Για κά­ θε έκδοση ήταν απαραίτητη η άδεια εκτύ­ πωσης είτε με βασιλική παραχώρηση είτε με «σιωπηλή συγκατάβαση» ή με άδεια λίγο-πολύ παράνομη. Έπρεπε το έργο να είναι ορθόδοξο ή τουλάχιστον μετριοπαθές. Τα βιβλία των άλλων δογμάτων έβγαζαν, όλο και συχνότερα, μια λα­ θραία άδεια που άφηνε στον τυπογράφο την ευ­ θύνη της έκδοσης χωρίς να ’χομν την υποχρέωση να τον προειδοποιήσουν σε περίπτωση πιθανής δίωξής του. Με λίγα λόγια η ιστορία της λογο­ κρισίας δείχνει μια καθαρή υποχώρηση της εξουσίας κατά τη διάρκεια όλης αυτής της επο­ χής: απ’ το 1750, η Διεύθυνση του Βιβλιοπωλεί­ ου ανατέθηκε σ’ έναν «φιλελεύθερο»: στον Μαλέρμπ και απ’ το 1782 τον αντικαθιστά ο Σαρτίν. Ο αριθμός των λογοκριμένων βιβλίων φτάνει κατά μέσον όρο τα εκατόν τριάντα ένα τη χρονιά και ανεβαίνει απότομα το 1782. Υπάρχει, λοι­ πόν, συνολικά υποχώρηση της εξουσίας αντίθετα με το αυξανόμενο κοινό των συγγραφέων, ετερό­ δοξων και μη. Ο κύριος εχθρός για την εξουσία παραμένει ο υλισμός που τα βάζει με τη θρη­ σκεία και κατ’ επέκταση με την «ελέ< θεού» βα­ σιλεία. Αν προσθέσουμε στα βιβλία τις «Εφημε­ ρίδες» (Les joumaux) κάθε είδους που δημοσι­ εύουν αποσπάσματα έργων ή αναγγέλουν την έκ­ δοσή τους, η πρόοδος του περιοδικού τύπου και η συστηματική προσφυγή σ’ αυτόν τον τρόπο διάδοσης (το σημαντικότερο μέρος της σκέψης των Φυσιοκρατών δημοσιεύεται στις Εφημερίδες του Πολίτη), βλέπουμε πόση επιρροή άσκησαν οι διαφωτιστές ακόμα και αν οι αντίπαλοί τους προσέφυγαν στα ίδια μέσα. Και εδώ πάλι πέτυχαν ακολουθώντας μια σοφή στρατηγική: το πάρσιμο του λόγου και τη συνεχή παρουσία που τους έπέτρεπε να αυξήσουν το κοινό τους.

Μ

αφιερωμα/31 πρεπε γι’ αυτό να κερδίσουν έναν άλλο αγώνα: ούτε η καριέρα (ο Βολταίρος ονο­ μάστηκε ιστοριογράφος του βασιλιά το 1745, ο Ρουσσώ στο ξεκίνημά του πήρε το βραβείο της Ακαδημίας της Ντιζόν για τον πρώτο «Λόγο», ο Ντιντερό οφείλει ένα μέρος της δόξας του στην επιτυχία της Εγκυκλοπαίδειας), ούτε οι μαική­ νες (Η Αικατερίνη II χρηματοδοτεί γενναιόδωρα τη βιβλιοθήκη του Ντιντερό αφήνοντάς του την επικαρπία) δεν μπορούσαν να εξασφαλίσουν σ’ αυτή τη γενιά την απαιτούμενη ελευθερία.

Ε

Η υπόθεση Καλάς, όπως θα πουν αργότερα για την υπόθεση Ντρένφονς Αυτόν τον αιώνα που ο Μπωμαρσαί βεβαιώνει στην τελευταία σκηνή των «Γάμων του Φίγκαρο», ότι «μόνο το πνεύμα μπορεί όλα να τ’ αλλάξει», ένας κοινός συγγραφέας γίνεται χάρη στην πένα του ισάξιος μ’ ένα μεγάλο άρχοντα. Πρόθυμος να εργάζεται προς όφελος των βιβλιο­ πωλών που τον λογοκρίνουν, κρυφά ο Ντιντερό γράφει το 1765 ένα «Υπόμνημα για την ελευθε­ ρία του τύπου» όπου εκεί θέτει το ζήτημα της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγραφικών δικαιωμάτων: το 1777 εκτός από τη νομική κατο­ χύρωση των δικαιωμάτων των συγγραφέων και των κληρονόμων, κατακτάται η ελευθερία σκέ­ ψης και έκφρασης. Το 1775 ο Μπωμαρσαί ίδρυσε την Εταιρία Θεατρικών Συγγραφέων. Η οικονομική ανεξαρ­ τησία των ανθρώπων των γραμμάτων τους καθι­ στούσε ανεξάρτητους ως προς την εξουσία, και πιο πολύ από την ενασχόληση με τις επιχειρήσεις και την αστικοποίηση, άλλαζε τις συνθήκες της ζωής τους. Προφανώς τέτοιες κατακτήσεις θα ’ταν αδύνατες χωρίς την ισχυροποίηση του κινή­ ματος του Διαφωτισμού. γόνοι της αστικής τάξης στελέχωναν τα πολύ πριν την επανάσταση, προω­ Ο ιγραφεία θούσαν εμπράχτως την ελευθερία του εμπορίου και τη συγκρότηση «εταιριών». Οραματίζονταν το τέλος των αυθαιρεσιών και των προνομίων, ασκούσαν επεκτατική πολιτική και ήταν πρόθυ­ μοι να διευθύνουν επιχειρήσεις. «Υπάλληλοι», μεσίτες βρίσκονταν ανάμεσα στους συνδρομητές της εγκυκλοπαίδειας όπως επίσης και βουλευτές, δικηγόροι, υπάλληλοι οι­ κονομικών - ένα μεγάλο μέρος της αστικής τάξης που ενδιαφέρονταν για τις τέχνες, τις τεχνικές και την υπόθεση της Εγκυκλοπαίδειας: Την υπο­ στήριζαν και υποκινούσαν μέσω αυτής τον αγώ­ να ενάντια στους προνομιούχους του παλιού κα­ θεστώτος. Ακόμα και οι Ακαδημίες της επαρχίας

που δεν ήταν αποκλειστικά αστικές συνεισέφεραν στη διάδοση του Διαφωτισμού. Όλες αυτές οι δυνάμεις κινήθηκαν προς την ίδια κατεύθυνση και έδωσαν την ευκαιρία στις νέες ιδέες να δια­ δοθούν. Για την εποχή η γνώση που παρείχε το έργο των φιλοσόφων ήταν πολύ σημαντική: επρόκειτο για ένα νεοτερισμό. Χωρίς να μιλή­ σουμε για τα μνημεία του λόγου που αντιπροσω­ πεύουν «Το πνεύμα των νόμων», η «Εγκυκλοπαί­ δεια» ή το «Δοκίμιο περί των ηθών», το θέατρο και τα μυθιστορήματα του Μαριβώ διακατέχο­ νται απ’ το πάθος της γλώσσας, το σοβαρό δρα­ ματικό είδος που εγκωμιάζει ο Μπωμαρσαί όπως και τα αστικά δράματα του Ντιντερό δια­ τηρούν πάντα ένα θεωρητικό ενδιαφέρον. Ο Βολταίρος ως ιστορικός επιστρατεύει αρ­ χεία και ντοκουμέντα πριν αφήσει το λόγο του να κυλήσει πάνω στο χαρτί. Ο αββάς Γκαλιάνι έλεγε κάποτε για το Ντιντερό: «Το μυαλό του εί­ ναι ένα παγκόσμιο περιοδικό». Αν τότε ξάφνια­ ζε η παραγωγικότητα των συγγραφέων σήμερα μένει να ανακαλύψουμε το βαθύ πλούτο, το γορ­ γό ύφος, την πολυμορφία των έργων τους. Σ’ αυτή την εποχή οφείλουμε την εικόνα του διανοούμενου που παλεύει κόντρα στην εξουσία και υπερασπίζει τα δίκαια και την ανεξιθρησκεία ενάντια στο φανατισμό και τις διώξεις. Βολταίρος γράφει κατά της τυραννίας και των βασανιστηρίων, της σκλαβιάς και της δουλείας. Εγκωμιάζει την Ελευθερία αλλά κάνει και κά­ τι περισσότερο. Ανάγει τις δίκες των Καλάς και Σιρβέν σε Υπόθεση Καλάς και Σιρβέν αντίστοι­ χα, με την έννοια που αργότερα θα μιλήσουν για την υπόθεση Ντρέυφους. Αυτοί οι δυο προτε-

Ο

ΑΛΚΥΟΝΗ ΠλΠΑΛΛΚΗ

Η ΜΠΟΡA

* ©'

32/αφιερωμα στάντες καταδικασμένοι για φόνους που έκαναν λόγω του φανατισμού τους αποκαταστάθηκαν όπως ο Ντρέυφους χάρη στο Ζολά. Αυτές οι παρεμβάσεις δείχνουν πως υπερασπι­ ζόμενος τις δικές του αρχές ο συγγραφέας έχει δικαίωμα λόγου, πως παίρνει αρμοδιότητες και κατακτά μια δύναμη που ολοένα μεγαλώνει. Ο θρίαμβος του Βολταίρου στο Γαλλικό Θέα­ τρο και η συμβολική του στέψη δείχνουν την αναγωγή του διανοούμενου σε σημαντικό πρό­ σωπο της Δημοκρατίας των Φιλοσόφων, όπου οι συγγραφείς και το κοινό τους συνυπάρχουν. Όπως ο Διαφωτισμός χρησιμοποίησε τις παλιότερες Θεολογικές απεικονίσεις, ο λαμπρός μύθος της επανάστασης αντικαθιστά, γράφει ο Ζαν Σταρομπίνσκι, το λαμπρό μύθο της μοναρχίας και οι φιλόσοφοι παίρνουν μέρος σ’ αυτή την ιε­ ροτελεστία: Ο Βολταίρος, αλλά κυρίως ο Ρουσσώ που ’χε δημιουργήσει τη γλώσσα κι είχε προκαλέσει τα συναισθήματα που ένας Νταντόν, ένας Μαρά, ένας Ροβεσπιέρος έθεσαν στην υπη­ ρεσία του λαού. Κατά τη μεταφορά του νεκρού του Ρουσσώ στο Πάνθεον, ο Λακανάλ απέτισε φόρο τιμής λέγοντας τα εξής: “Το κοινωνικό συμβόλαιο” μοιάζει να γράφτηκε για να διαβα­ στεί μπροστά σ’ όλο το ανθρώπινο γένος για να μάθει τι ήταν και τι έχασε (...). Με την Επανά­ σταση, κατά κάποιο τρόπο, καταλάβαμε τι σήμαινε το “Κοινωνικό Συμβόλαιο”». ημιουργός μιας «Πολιτικής Θρησκείας» θέ­ τοντας τις αρχές που όφειλε να τηρεί κάθε πολίτης, πνευματικός πατέρας πολλών αναγνω­ στών του, μετά τη «Νέα Ελοΐζ» και τον «Αιμί­ λιο», απ’ το 1789 μέχρι το 1793, ο Ρουσσώ ενσαρ­ κώνει από μόνος του όλο το φιλοσοφικό ρεύμα.

Δ

η νέα

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ Μ Α Ρ Τ ΙΟ Σ 1988, ΤΕΥΧΟ Σ 41 ΦΩΤΟΗΛΕΚΤΡΙΣΜΟΣ/ΑΦΙΕΡΩΜΑ Θόδωρος Θεοδωράτος: Συνδεθείτε με τον ήλιο. Για τις μπαταρίες και τη συντήρησή τους. Μια πρώτη κατασκευή: φως γραφεί­ ου. Πηγές πληροφοριών και υλικού.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ___________________ Δήμος Τσαντίλης: 0 θερμικός θάνατος της πολιτικής. Δημήτρης Παπαϊωάννου: Νταθός - Λονδί­ νο, ο άξονας της μειοδοσίας.

Σ’ αυτόν άνθρωποι του λαού αναγνωρίζουν τον εαυτό τους: συγκριτικά με τον Βολταίρο, τον Μπωμαρσαί και τον Ντιντερό ακόμα, έχει το στοιχείο της λαϊκής γνησιότητας που δεν εξαπα­ τά και δεν το βρίσκουμε έπειτα στους «μεγάλους διανοούμενους» του XIX αιώνα, εκτός βέβαια αν πρόκειται για τον Ζολά ή τον Ζωρές. Η επιρροή των φιλοσόφων δεν είναι μια και μοναδική αλλά ανάλογη με τις θέσεις τους. Ο Βολταίρος ήταν μονοθεϊστής και λίγο πριν το θάνατό του έγινε μέλος μιας μασωνικής στοάς- ο Ρουσσώ προτίμησε τους προτεστάντες· ο Ντιντερό, ο Ελβέτιος και ο Χόλμπαχ άθεοι και υλιστές όφειλαν να θυσιάσουν τη φήμη τους για χάρη των πεποιθήσεών τους. Έχουμε να κάνουμε εδώ με τουλάχιστον τρεις κληρονομιές διαφορετικές που εκτός απ’ τη συ­ νεισφορά τους στην Επανάσταση, έγιναν κτήμα πολλών γενιών διανοουμένων, χωρίς να μιλή­ σουμε για τα ανέκδοτα χειρόγραφα, για τις φτη­ νές λαϊκές εκδόσεις για τις οποίες κάτι γνωρί­ ζουμε την τελευταία τριακονταετία. Αλλά σ’ αυ­ τή την κληρονομιά η λειτουργία, το πρόσωπο και η υπευθυνότητα αυτών που σήμερα, μετά τον Κλεμανσώ, ονομάζουν διανοούμενους προαναγ­ γέλλει ένα απ’ τα σύγχρονα πρόσωπα της εξου­ σίας. Ιστορικά πρόσωπα σίγουρα - για το καλύτερο ή το χειρότερο - που ο XVIII αιώνας καθιέρωσε ως έμβλημα του Ορθού λόγου και σύμβολα ελευ­ θερίας. Μετάφραση: Μαρία Παγουλάτου * Καθηγήτρια, συν-συγγραφέας μιας «Ιστορίας της λογοτε­ χνίας της Γαλλίας», «Κοινωνικές εκδόσεις».

ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ_______________ Τζελίκα Χαροκόπου: 0 νέος ΓΟΚ και οι ό­ ροι διαβίωσης στις πόλεις Γιάννης Σχίζας: Η ανάπλαση της πόλης

ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΚΟ Δημήτρης Παπαϊωάννου: 0 ρολος των ταξί στην Αθήνα

ΦΥΣΗ Ηλίας Ευθυμιόπουλος: Οι ερωδιοί του Πόρτο Λάγος Μαρτίνος Γκαίτλιχ: Περί τας λίμνας και τους ποταμούς

ΥΠΕΡΔΥΝΑΜΕΙΣ Colin Hines: Ναυτικοί πυρηνικοί εξοπλισμοί.____________________________

αφιερωμα/33

Για τον Νίτσε πρωταίτιος είναι ο Σωκράτης. Επέτρεψε στο Κράτος να γεννη­ θεί στο όνομα της λογικής. κριτική του Κράτους απ’ τον Μαρξ ήταν κάπως περιορισμένη,'το ξέρουμε αυτό. Και εκτιμώντας την ως τέτοια, η πρώτη γενιά των μαρξιστών, απ’ τον Λένιν ώς τον Γκράμσι', δεν έπαψαν να την τελειοποιούν και να την επεκτεί­ νουν. Είναι βέβαιο ότι αυτή η κριτική παρά τις προφανείς ανεπάρκειες θεωρήθηκε σαν η κατεξοχήν κριτική του Κράτους κατά τη διάρκεια πολλών δεκαετιών. Θα πείτε ότι πρόκειται για φυσική υπεροχή, αφού δεν υπήρχε άλλη. Λάθος. Υπήρχε κριτική διατυπωμένη τον ίδιο καιρό μ’ αυτή του Μαρξ: χίλιες φορές πιο συγκροτημένη και χίλιες φορές ορθότερη: Η νιτσεϊκή κριτική. «Εμπρός! Ανοιχτέ τ’ αυτιά σας, θα σας μιλήσω για το θάνατο των λαών. Το Κράτος είναι το πιο ψυχρό απ’ όλα τα ψυχρά τέρατα: Ψεύδεται ασύστολα και ιδού το ψέμα που ’χει έτοιμο στα χείλη του: “Εγώ, το Κράτος, είμαι ο Λαός” . Πρόκει­ ται για ψέμα! Δμιουργοί ήταν αυτοί που δημιουργούσαν τους λαούς και έθεταν μπροστά τους μιαν αγά­ πη, μια πίστη: Έτσι υπηρετούσαν τη ζωή. Ενώ είναι καταστροφείς αυτοί που στήνουν αμέτρητες παγίδες και έπειτα το ονομάζουν αυτό Κράτος: θέτουν μπροστά στο λαό εκατό επιθυ­ μίες και μια ρομφαία. Παντού όπου υπάρχει λαός δεν κατανοεί το Κράτος. Το απεχθάνεται

Η

σαν κακό μάτι, σαν μια παράβαση των εθίμων και των νόμων». Να, για παράδειγμα, μια νιτσεϊκή αρετή: η ασύγκριτη τέχνη του στο να διατυπώνει σε μερι­ κές μόνο φράσεις την ουσία του μηνύματος του. Έτσι εξηγείται η φήμη της προσφιλούς του με­ θόδου που στηρίζεται στην έκφραση ιιιας σειράς ακολουθιών. Όπως εδώ: Κράτος-Τέρας-ΨέμαΘάνατος λαών. Τα ’χει πει όλα. Ό ,τι μένει δεν αφορά παρά αποσαφηνίσεις και ερμηνείες. Συνεπώς το Κράτος ταυτίζεται με το Κακό. Αλλά δεν αρκεί αυτή η δήλωση: πρέπει να κατα­ νοήσουμε τη σύστασή του, δηλαδή σύμφωνα με τον Νίτσε, να συλλάβουμε τις δυνατότητες ύπαρ­ ξής του. Πού, πότε, πώς εμφανίζεται το Κράτος; Σε ποιο έδαφος σφυρηλατείται; - ποιό είναι το θεω­ ρητικό του υπόβαθρο. Αυτά είναι, εν συντομία, τα ερωτήματα που θέτει ο «γενεαλόγος» και οι απαντήσεις του θα ανοίξουν το δρόμο σ’ αυτό που θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ως θεραπευ­ τική. Η ιδέα της αντιπαράθεσης ανάμεσα στο Κρά­ τος και τη Ζωή προσδιορίζει την ιστορική στιγμή όπου δημιουργήθηκε στη συνείδηση του ανθρώ­ που η απόλυτη αναγκαιότητα της ύπαρξης του Κράτους.

34/αφιερωμα Νίτσε επανέρχεται επίμονα σ’ αυτό, σ’ όλα του τα έργα: Αναφέροντας τον Σωκράτη. Ο Όταν το ελληνικό άστυ δέχεται χωρίς συζήτηση την έννοια της Λογικής και το φρόνημα κλονίζε­ ται. Έπειτα τίποτα δεν έμεινε ίδιο: Ο ελληνι­ σμός κατέρρευσε από μόνος του- αγνοήθηκε τε­ λείως η παλιά πίστη σε χαρούμενους θεούς και τραγικούς ήρωες. Η ζωή χάνει την αξία της. Κι ακόμα χειρότερα: γίνεται αρρώστια. Εκεί, με τον Σωκράτη ο άνθρωπος παίζει και χάνει το μεγαλείο του, έρχεται σ’ επαφή με την αγωνία: αρχίζει η εποχή της υποτέλειας και μπαίνει σε κίνηση η ατέλειωτη πορεία παρακμής. Και ο Νίτσε γίνεται ο μανιώδης αποτιμητής αυ­ τού του Κακού. Η υιοθέτηση μιας ορισμένης α­ ντίληψης της Αλήθειας (αρχή της ενότητας των ιδεών) υποτάσσεται στην έννοια της Σαφήνειας. Η γέννηση της λογικής, μέσο για τη χειραγώγηση του σώματος και των ενστίκτων. Η εξύμνηση του ασκητισμού. Η εξάλειψη του διαφορετικού με την άρνηση των διαφορι :οιήσεων. Εν ολίγοις κάτω απ’ την υψηλή εποπτεία του Σωκράτη δια­ μορφώνεται η βάση του ρασιοναλισμού. Η συ­ ντριπτική λογική της κρατικοποίησης αρχίζει να συγκροτείται και θα διαιωνιστεί στους αιώνες. Πώς; Με την έννοια του «όλο και περισσότερο κράτος». Δηλαδή με ολοένα και πιο αλαζονική καταπίεση, με μια τελειοποίηση όλο και πιο απατηλή. /-Π τσι, μετά τον Σωκράτη, θα υπάρξει και 1—j δεύτερο στάδιο, ένας ανώτερος βαθμός άρνησης της ζωής που για τον Νίτσε αποτελεί μεγαλύτερη φρικαλεότητα: ο χριστιανισμός. Πί­ σω απ’ τη διδασκαλία του Χριστού κρύβεται μια ενίσχυση της Σωκρατικής λογικής (λογική που συμπίπτει με την κατάκτηση της εξουσίας απ’ τους παπάδες, που στον ιουδαϊκό λαό αυτοί οι τελευταίοι υποκαθιστούν το ασκητικό ιδεώδες, μ’ αυτό του πολεμιστή. Εγχείρημα παρόμοιο μ’ αυτό του Σωκράτη). Αυτή τη φορά είναι «τα ένστικτα των δούλων, των κάταπιεσμένων που περνάνε σε πρώτο πλά­ νο». Που αποκτούν οντότητα και δραστηριοποι­ ούνται. Είναι αυτά που νομοθετούν. Αυτό το γε­ γονός αρχίζει να παίρνει διαστάσεις, να απλώνε­ ται, να αποκτά παγκοσμιότητα. Ο κόσμος είναι τόπος παρακμής, ο άνθρωπος, ον εκμηδενισμένο και ανυπόληπτο που πρέπει να μάθει να προφυλάάσεται απ’ τον πόνο, τη συνεχή δυστυχία, το παράδοξο και την ατιμωτική ετικέτα των κατα­ γέλαστων οπαδών της αριστοκρατίας: το μάθημα διαδίδεται και η ζωή κλονίζεται λίγο περισσότε­ ρο. Η μνησικακία των αδύνατων απέναντι στους δυνατούς γενικεύεται. Και το Κράτος πού βρίσκεται, £α αναρωτηθεί­ τε. Παντού, απαντά r Νίτσε. Ακολουθεί την ιδέα σαν σκιά της. Γ■ τί αυτό θα κάνει να καρ-

πίσει το σπέρμα της αποστροφής και του μίσους προς τη ζωή. Θεματοφύλακας της Αλήθειας - τε­ λικά, προφανώς, κομιστής του ψέματος: συντρί­ βει το πνεύμα και οργώνει το σώμα. Και το πα­ ράλογο βρίσκεται στο ότι κανείς δεν ξεφεύγει: ο υπηρέτης του Κράτους αλλά και οι υποτελείς του, κάτω απ’ την ίδια σκλαβιά. ελευταία βαθμίδα αίσχους: ο νεοτερισμός. Ο Νίτσε δεν ασχολείται πολύ μ’ αυτόν αλλά Τ αρκείται στο να περιγράφει τα βασικά χαρακτη­ ριστικά του. Ένα απ’ αυτά, η καταπληκτική ανά­ πτυξη των επιστημών η οποία αντί να προβάλλει την αγάπη της ζωής ενισχύει την ζωντάνια και τη δεινότητα του λόγου των ιδεολόγων επανα­ στατών. Ο Σωκράτης και οι παπάδες είχαν εξασφαλί­ σει τον επουράνιο παράδεισο. Η επιστήμη (και οι σοφοί) επαγγέλονται τον παράδεισο την επαύριο, σ’ αυτόν εδώ τον κόσμο. Παρατηρώντας αυτή τη μετατόπιση των υπο­ σχέσεων ο Νίτσε δεν μπορεί να συγκροτήσει μια κίνηση χαράς: βλέπετε, λέει, μέχρι πού μπορεί να μας οδηγήσει το ψέμα! «Τί να υποθέσει κα­ νείς; Μήπως ότι το τελικό στάδιο της επιστήμι θα ’ταν να παραχωρήσει στον άνθρωπο ολη τ δυνατή ευτυχία συγχρόνως με την σ τ >φυγή ης ανάλογης δυστυχίας; Αλλά τί θα ο ,ι >εί ό ον η χαρά και η λύπη θα ’ναι άρρηκ ί μέν ς έτσι που κάποιος που θα αναζητά τι ο σσότερη δυνατή ευτυχία θα πρέπει να υπ τουλάχι­ στον άλλη τόση δυστυχία (...): ίο δεν είναι ένα κείμενο που μιλάει για τι στη ανταλλα­ γή, που πραγματοποιείται άμιο> και αμετάκλητα; Δηλαδή δε λέει πως δεν υπάρχει ηδονή χωρίς να προκληθεί μια ανάλογη ποσότητα πόνου; Κι αν τραβήξουμε περισσότερο την ερμηνεία δεν έχουμε εδώ έναν καινούριο ορισμό της ζωής; Η ζωή δηλαδή στην εξισορρόπιση ανάμεσα στην ηδονή και τον πόνο. Με το κράτος, άγρυπνο παρατηρητή, να επαληθεύσει ότι κανείς δεν ξεφεύγει απ’ τον νόμο: ότι δηλαδή κάποιοι πονηροί δε θα προσπαθή­ σουν να διαταράξουν την ισορροπία για όφελός τους παίρνοντας περισσότερη ηδονή o r ’ ό,τι πόΠεσιμιστής, λοιπόν, ο Νίτσε; Ό χι, γιατί προαναγγέλλει τους καινούριους φιλοσόφους, επιταχύνει τον ερχομό αυτών που σε λίγο θα ενωθούν φωνάζοντας ολοένα δυνατότερα: « Όσο το δυνατόν λιγότερο Κράτος». Αλλά αυτό είναι ένα άλλο κεφάλαιο1. Μετάφραση: Μαρία ΙΙαγουλάτου Σημείωση 1. Δε θα ’ταν άσκοπο να συμβουλείτε: «Η χαρούμενη γνώση», «Η γενεαλογία της Ηθικής», «Το λυκόφως των Ειδώλων», «Τάδε έφη Ζαρατούστρα», ο «Αντίχριστος».

αφιερω μα/35

Ντανιέλ Γκερέν*

Στίρνερ, ο εγωιστής

Αγνώμονας κληρονόμος του Χ έγκε\ ο Στίρνερ, συγγραφέας τού «Ο μοναδικός και η ιδιοκτησία του», μόλις επανεκδομένο απ’ τον Πωβέρ, αγωνίζεται μέχρις εσχάτων ενάντια στον Διανοούμενο και στην Εξουσία. νάμεσα στους σύγχρονους της κρατικής εξουσίας, ο Μαξ Στίρνερ αποτελεί ξεχωρι-' στη κατηγορία. Η οξεία κριτική του δεν ξεκινά πάντα απ’ τις ίδιες προθέσεις. Αν και σ’ ένα βι­ βλιαράκι λαϊκών εκδόσεων, τον τοποθέτησαν απ’ την πλευρά των αναρχικών, ο ίδιος δεν θεω­ ρεί τον εαυτό του τέτοιον. Διακηρύσσει μάλλον ότι πιστεύει στον Εγωιστή, με Ε κεφαλαίο, για να διαχωρίζεται απ’ τους κοινούς ομοίους του. Το θάρρος του απέναντι στην εξουσία είναι ου­ σιαστικά υποκειμενικό και αυθόρμητο. Έχουμε να κάνουμε μ’ έναν επαναστατημένο που αρνείται συνολικά την κοινωνία και τους θεματοφύλακες. Η περίπτωσή του χρειάζεται ψυχανάλυ­ ση. Ο βιογράφος του, Τζων Μάκεη1, βλέπει στο πρόσωπό του έναν άνθρωπο κοινωνικά απρο­ σάρμοστο, θωρακισμένο, εσωστρεφή και υπερευ­ αίσθητο. Ο Αλαίν Σερζάν και ο Κλωντ Αρμέλ στην «Ιστορία τον Αναρχισμού» (Histoire de F anarchie) - που ήδη έχει λησμονηθεί - θεωρούν ότι «το βιβλίο του δεν είναι παρά αφηρημένη κα­ τασκευή ενός φιλοσοφικού πνεύματος». Πρόκει­ ται για «μιαν εξομολόγηση, μια κατάθεση σάρ­ κας και αίματος». Θα ’θελε βέβαια να εμπιστευτεί τους γύρω του αλλά ποιον αφού «δε μιλούσαν την ίδια γλώσσα, σβητίες που κάθε είδος τυχοδιωκτισμού στη ζωή τους σοκάρει». Αυτοί οι αλλόκοτοι «παραλογί-

Α

δε ζούσαν στον ίδιο κόσμο» και ελλείψει «μιας προσωπικής ζωής, μιας πιθανότητας αλληλοκα­ τανόησης, οχυρώθηκε στη μοναξιά του Εγώ του». π’ όπου και η γραφή ενός μοναδικού στο είδος του βιβλίου, προϊόν της πένας ενός «Μοναδικού»2. Είναι η προσωπική στέρηση που τον παρακινεί να απελευθερωθεί απ’ τη συντρι­ πτική αλλοτρίωση που τρέφεται απ’ την αντισεξουαλική ηθική της εξουσίας. Σε αντίθεση με τον Προυντόν, αυτόν τον καταπιεσμένο που κηρύσ­ σει την αρετή, ο Στίρνερ εκθειάζει την ηδονή και αποστρέφεται την ηθική της θυσίας. Επίσης καταφέρεται ενάντια σε κάθε μορφή κράτους. «Το Κράτος δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς ηθική. Επιπλέον Εγώ και αυτό είμαστε εχθροί (...). Το αχαλίνωτο Εγώ θεωρείται πάντα απ’ το Κράτος σαν εγκληματίας (...). Το Κράτος δε δείχνει οί­ κτο για τους εκτός νόμου». Ο Στίρνερ προκαλεί τους «φυσιολογικούς». Ταυτίζεται με τους περι­ θωριακούς των οποίων η ύπαρξη «δε βασίζεται σε τίποτα σίγουρο», με τις «μοναχικές φωνές», τα «ταραχοποιό στοιχεία» και τους «νομάδες» που αρνούνται την εξουσία. Η λέξη «τυχοδιώ­ κτης θα ταίριαζε ακριβώς σ’ αυτούς τους αμφι-

Α

36/αφιερωμα

ΚΥΚΛΟΦ Ο ΡΗΣΕ

Julio CORTAZAR

ΤΟ ΚΟΥΤΣΟ Εισαγωγή ■Μπόφραβη ΚΠΣΤΑΣ ΚΟΥΝΤΟΥΡΗ1

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΛΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΟΗΚΗ ΕΞΑΝ ΤΑΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΞΑΝΤΑΣ Τζαβέλλα 1 - χηλ. 36.04.885

ζονται εξαπολύοντας υβριστικές κριτικές». Όπω ς και ο Στίρνερ «αποτελούν την τάξη των περιπλανώμενων, των ανησυχούντων, των ευμε­ τάβλητων». Και αλίμονο σ’ όποιον επιχειρήσει να τους φυλακίσει ή να τους εξοντώσει! έσα στο θυμό και στον πόνο του, ο Στίρνερ φτάνει μέχρι να εκτοξεύσει μισανθρωπικούς αφορισμούς που δεν μπορούν παρά να απωθήσουν τους αναρχικούς: «Ο λαός πέθανε, ξήτω Εγώ! (...). Η ευτυχία του λαού είναι η δυ­ στυχία μου». «Δεν επιθυμούμε το κοινότυπο, αλ­ λά την αποκλειστικότητα». Πρέπει να πετάξουμε «στα απόβλητα την κοινωνία και ό,τι προέρχεται απ’ τον κοινωνικό νόμο». Ακόμα και οι ιδρυτές του αναρχισμού απ’ τον Προυντόν μέχρι τον Μπακούνιν, είχαν τις πιο ισχυρές επιφυλάξεις απέναντι στον απόλυτο ατομικισμό, «αυτή την τάση που σπρώχνει το άτομο να κατακτήσει και να εδραιώσει τη δική του ευημερία, ερήμην του υπόλοιπου κόσμου, στην πλάτη και σε βάρος των άλλων». Και χωρίς να τους ονομάζουν, καταδικάζουν τους υμνητές «μιας ελευθερίας υπέροχης, θείας, απόλυτα εγωιστικής και αυτάρκους» (Μπακούνιν). Και σήμερα ακόμα, οι αναρχικοί διστάζουν να επικαλεστούν τον Στίρνερ. Αν και αυτοαποκαλούνται ατομιστές δηλώνουν επίσης και μέλη της κοινωνίας. Ο συγγραφέας του «Ο Μοναδικός» δεν άφησε παρά λίγους επιγόνους· κάποιους συ­ νεχιστές στη γενιά του Ε. Αρμάν και του μετανοούντος Ρενέ Γκιγιώ. Εντούτοις σ’ αυτόν τον παραμερισμό υπάρχει μια αδικία, μια παρεξήγη­ ση.

Μ

ρώτα απ’ όλα η βροχή ύβρεων που ο μονα­ χικός φιλόσοφος εξακοντίζει ενάντια στην κρατική εξουσία, συμπίπτει με τον αντικρατισμό των αναρχικών και μάλιστα τον ξεπερνά, τον υπερβαίνει σε δριμύτητα. Κατόπιν η απόρριψη κάθε κοινωνίας, η περιφρόνηση του λαού είναι περισσότερα λογοπαίγνια στα πλαίσια μιας πο­ λεμικής σκεπτικού ύφους παρά απόρριψή κάθε συνένωσης. Όσο κι αν φαίνεται παράδοξο ο Στίρνερ νοσταλγεί την ένωση, το συλλογικό. Εί­ ναι αυτό που απ’ την πλευρά μου προσπάθησα να δείξω στο μικρό μου βιβλίο. Τολμώ δε να πω, σαν συμπέρασμα, διατρέχοντας τον κίνδυνονα κατηγορηθώγια αισθητισμό, πως σε επίπεδο λογοτεχνικό ο Μαξ Στίρνερ επι­ σκιάζει τους κάθε απόχρωσης αναρχικούς.

Π

Σημειώσεις 1. Max Stimer, Sein leben und sein Werk, Berlin, 1898.

2. Stimer, Άπαντα, Ο Μοναδικός και η ιδιοκτησία τον και άλλα έργα, Η ηλικία τον άνθρωπον. * Συγγραφέας τού Ο Αναρχισμός (Ιδέες/Γκαλιμάρ).

Μετάφραση: Μαρία Παγουλάτου

αφιερωμα/53

Γκέρχαρντ Χεν

Η Σχολή της Φραγκφούρτης Αυτοί οι Γερμανοί θεωρητικοί ξεκίνησαν δοκιμάζοντας τη γλυκιά γοητεία της εξουσίας. Με συμβουλές και εξηγήσεις, θεωρούσαν τον εαυτό τους το αλάτι της γης. Σε λίγο, όμως, τους κυρίεψε ο τρόμος και, πριν από μας, επινόησαν τον διανοούμενο-εχθρό όλων των εξουσιών. πό τη δημοσίευση των πρώτων τους εργα­ σιών, στις αρχές της δεκαετίας του ’30, οι θεωρητικοί της Σχολής της Φραγκφούρτης ήταν συνεχώς εκτεθειμένοι στην έλλειψη κατανόησης από την πλευρά των συγχρόνων τους. Ο λόγος; Είναι απλός και σύνθετος μαζί. Ας πούμε, για να προχωρήσουμε, πως πλήρωσαν το τίμημα ενός πολιτικού ριζοσπαστισμού, που διακηρύ­ χθηκε υπερβολικά γρήγορα, και χωρίς περίσκε­ ψη όσον αφορά τη γλώσσα. Οπαδοί μιας συστη­ ματικής και αδιάλλακτης κριτικής του σύγχρο­ νου κράτους, υποστηρικτές των κατηγορικών αρνήσεων, αποκλείοντας κάθε συμβιβασμό και κάθε διαπραγμάτευση με τις ισχύουσες εξουσίες, κατέληξαν να φαίνονται στα μάτια των πολλών σαν επικίνδυνοι ανατροπείς. Σε σημείο που μία μερίδα του τύπου και της κοινής γνώμης δε δί­ στασε να τους καταγγγείλει ως πνευματικούς πα­ τέρες της συμμορίας του Μπάαντερ. Στην πραγματικότητα η καταβολή του σφάλ­ ματος που τους έχει πλήξει και που συνεχίζει πάντα να τους καταδιώκει, έγκειται προφανώς στην εικόνα και στη λειτουργία που απέδωσαν στο διανοούμενο. Πιεσμένοι από το επείγον αυ­ τών των αναρίθμητων δραμάτων, των οποίων ήταν ανίσχυροι μάρτυρες: τον όλεθρο των ευρω­ παϊκών επαναστατικών κινημάτων, την ανάπτυ­ ξη των φασιστικών καθεστώτων, το προαίσθημα

Α

των ολοκληρωτικών φαινομένων της αριστερός, τις απειλές του πολέμου, συνοδευόμενες από το ξέσπασμα της σύγκρουσης, και τελικά την απο­ κάλυψη της τρομακτικής εξολόθρευσης που συ­ νέλαβαν οι ναζιστές, προσπάθησαν, σε μια ύστατη αναλαμπή ελπίδας, να σμιλέψουν μια μορφή διανοητή που να μπορεί να αντισταθεί στα παραληρήματα της εποχής, έναν τύπο αν­ θρώπου που θα μπορούσε, ακόμα και μόνος ή απομονωμένος, να αντιτάξει τη συνείδησή του στον τρελό μηχανισμό της εξουσίας. να χρέος δύσκολο. Στο οποίο θα προσδεθούν, ο ένας μετά τον άλλον, δύο από τους κυριότερους ηγέτες της Σχολής: ο Μαξ Χορκχάιμερ και ο Τεοντόρ Αντόρνο. Το πρότυπο του Μαξ Χορκχάιμερ είναι ο στρατευμένος διανοούμενος. Μια παραλλαγή, αναθεωρημένη και διορθωμένη, της μαρξιστικής αντίληψης για το διανοούμενο, που κυριαρχεί ακόμα στις σφαίρες της γερμανικής διανόησης στα τέλη της δεκαετίας του ’30. Όμως και μια φιλοσοφική έννοια λόγου σύμφωνα με την οποία αυτή η παραλλαγή επιδιώκει ένα πρακτικό συμ­ φέρον, όχι τεχνικό και οργανικό αλλά απελευθε­ ρωτικό. Το χορκαϊμεριανό πρότυπο ορίζεται έτσι ουσιαστικά με την απόρριψη δύο στάσεων διανοούμενων που είναι αντίθετες μ’ αυτό.

Ε

54/αφιερωμα Πρώτα-πρώτα, ο νεαρός διευθυντής του Ινστι­ τούτου για την κοινωνική έρευνα στη Φραγκφούρτη, εκτιμά πως η «χαοτική ειδίκευση» του σύγχρονου κόσμου βύθισε τη διανοητική εργα­ σία σε μια βαθιά κρίση, που μόνο μια «συνεχής διαλεκτική διείσδυση» ανάμεσα στη φιλοσοφική θεωρία και την επιστημονική πρακτική θα μπο­ ρέσει να τη λύσει. Και παρέχει πράγματι κάποια σοβαρά στοιχεία απάντησης όταν οργανώνει τη διεπιστημονική έρευνα, στην προοπτική μιας

σ’ αυτό, ο διανοούμενος οφείλει να ψάξει μια ενότητα δυναμική και σε σύγκρουση με την κυ­ ρίαρχη τάξη. Ο ρόλος του: να φωτίσει κι όχι να σεβαστεί τις μάζες. Έτσι ο Χορκχάιμερ κριτικά­ ρει το διανοούμενο που τρέφει λατρεία για τη «δημιουργικότητα του προλεταριάτου», πράγμα που είναι γι’ αυτόν ένα επιπλέον μέσο τύφλωσης των ήδη εξασθενημένων ματιών. Αντίθετα, θ’ απαντήσει, ο διανοούμενος πρέπει να αναλάβει όλες τις δυσκολίες και να καταγγείλει τις «παρεκκλίνουσες, συντηρητικές ή ουτοπιστικές τά­ σεις» στο πεδίο του προλεταριάτου. όνο που η χορκχαϊμεριανή υπόθεση σύντο­ μα χρεοκοπεί μπροστά στην ιστορική εξέ­ λιξη της δεκαετίας του 1940. Η ήττα του φασι­ στικού κράτους, που δεν είναι αποτέλεσμα επα­ νάστασης αλλά πολέμου, και αργότερα η ανακά­ λυψη του σταλινισμού καταστρέφουν ολοκληρω­ τικά τις ελπίδες του για απελευθέρωση μέσω ενός οργανωμένου κόμματος. Για τον Χορκχάι­ μερ το μάθημα είναι σαφές: η επάνοδος στη Βαρβαρότητα είναι συντελεσμένο γεγονός, κι από το δίλημμα «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» δε μένει παρά ο δεύτερος όρος μόνο που παρου­ σιάζεται στο εξής ως το πεπρωμένο ενός κόσμου τέλεια κλεισμένου στον εαυτό του. Αναγνωρίζει εκεί μια διεφθαρμένη και άλογη ολότητα. Σ’ αυ­ τό το συγκεκριμένο σημείο επιτελείται λοιπόν η σύζευξη Χορκχάιμερ/Αντόρνο. Και οι δύο είναι πεισμένοι πως τα στοιχεία του ολοκληρωτικού κράτους έχουν, κατά κάποιο τρόπο, «αυτονομηθεί» για να γίνουν απολύτως παγκόσμια, περι­ κλείοντας τα πάντα και στιγματίζοντας την ίδια τη φύση του ανθρώπου με τη σφραγίδα της κυ­ ριαρχίας. Από εκείνη τη στιγμή μια σειρά επα­ ναλήψεων, σπαρακτικών και απαισιόδοξων, επι­ βάλλεται στην κριτική θεωρία. Χωρίς να έρθουν σε ολοκληρωτική ρήξη με το μαρξισμό, αλλά εμπνεόμενοι όλο και περισσότερο από την ψυχα­ νάλυση, ο Χορκχάιμερ και ο Αντόρνο θα καταγγείλλουν με μια φωνή τον έμφυτο ολοκληρω­ τισμό του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Δεν υπάρ­ χει πια αμφιβολία γι’ αυτούς: η ιστορική και διαλεκτική λογική νοσεί σοβαρά. Απ’ όπου και η νέα κεντρική τους θέση: πως «η εξουσία της προόδου» επέφερε κατ’ ανάγκη «την πρόοδο της εξουσίας». Αυτή η λογική της ιστορίας φτάνει τελικά στον παροξυσμό με την εξολόθρευση κα­ τά τρόπο φοβερά λογικό εκατομμυρίων ανθρώ­ πων στα στρατόπεδα του θανάτου του 20ού αιώ­ να. Κι ο Αντόρνο, από τη μεριά του, δεν είχε ανάγκη να περιμένει κάποιες αποκαλύψεις για το Γκούλαγκ για να απαιτήσει, ήδη από το 1951, να αναλάβει κάθε αυθεντική σκέψη στο εξής τις ευθύνες της, κοιτάζοντας κατάματα την κατα­ στροφή που υπήρξε, το Άουσβιτς.

Μ

θεωρίας της κοινωνικής και ιστορικής εξέλιξης. Έτσι κριτικάρει εντελώς φυσικά τον αστό επι­ στήμονα της φιλελεύθερης παράδοσης, που θα ήθελε πάντοτε να κρατηθεί στην αυστηρή αντι­ κειμενικότητα της επιμέρους δουλειάς του, ισχυριζόμενος παράλληλα πως τοποθετείται υπεράνω κομμάτων. Χορκχάιμερ του απαντά, λοιπόν, εν ολίγοις: στην παρούσα δραματική κατάσταση, η θέληση για ουδετερότητα δεν είναι άλλο από συνενοχή με μια πολιτική που οδηγεί αναπόφευ­ κτα στο χειρότερο. Ά ρα, εάν θέλει να σώσει τις ελευθερίες που τόσο απειλούνται, ο διανοούμε­ νος δεν μπορεί πια να παραμείνει φιλελεύθερος, πρέπει να γίνει μεροληπτικός και να συμμετέχει στους πολιτικούς αγώνες. Σ’ αυτό το συγκεκρι­ μένο σημείο, ο Χορκχάιμερ παίρνει υπόψη του την ήττα του προλεταριάτου, χωρίς να απελπίζε­ ται ωστόσο όσον αφορά μια αναδιοργάνωση των προοδευτικών δυνάμεων, που έχουν ζωτική ανάγκη από τη συμβολή της διανόησης. Γιατί στο σύγχρονο κράτος, που ενσαρκώνεται από το «αυταρχικό» και «ολοκληρωτικό κράτος», η αλήθεια έχει καταφύγει σε κάποιες μικρές ομά­ δες ατόμων. Χωρίς να αφιερωθεί ολοκληρωτικά

Ο

αφιερωμα/55 ργότερα, το 1966, ο ίδιος ο Αντόρνο θα εξηγήσει την αρνητικότητα στην καρδιά του ιστορικού προτσές δηλώνοντας πως στην απαρχή του ριζικού κακού δε βρίσκεται το κρά­ τος αλλά μια «άλογη καταστροφή» που πρέπει να επήλθε σε ένα εκτός μνήμης παρελθόν και που δε σταματά να αναπαράγεται. Από εκείνη τη στιγμή, τα καθήκοντα της σκέ­ ψης πρέπει να επαναπροσδιοριστούν, στην κα­ τεύθυνση μιας χωρίς προηγούμενο ριζοσπαστικοποίησης. Ο Αντόρνο είναι αυτός που το ανα­ λαμβάνει πάλι αυτό: θέτει τότε, ως πεσιμιστής, το άναπόφευκτο ερώτημα: «Τί να κάνουμε;» Και, θεράπων του άρρωστου λόγου, απαντά πως πρέπει να τα επανεξετάσουμε όλα, να επινοή­ σουμε δηλαδή πάλι το θεωρητικό και αισθητικό λόγο - ένα σχέδιο που θυμίζει, κάπως, εκείνο του Καντ. Γιατί τί μπορεί να κάνει κανείς τη στιγμή που η ιστορική εξέλιξη μόλις έχει γεννήσει άρρηκτες σχέσεις κυριαρχίας; Να στρατευτεί; Θα σήμαινε αμέσως και αυτόματα πως συμμετείχε στο κακό. Να στρατευτεί ως συγγραφέας; Αυτό θα οδηγού­ σε στην οργανοποίηση της τέχνης. Να δηλώσει πολιτικά αλληλέγγυος; Αυτό θα σήμαινε πως κα­ θιστά το διανοούμενο συνένοχο στην καταπίεση. Να υπογράψει, να διαδηλώσει; Χειρότερα: έτσι ο διανοούμενος αποποιείται το ανεξάρτητο Εγώ του. Να προτείνει λύσεις; Σημαίνει πως γίνεται κι αυτός με τη σειρά του ένοχος... Τότε τί μένει; Ο πύργος από ελεφαντόδοντο;

Α

χι, μένει το ουσιαστικό, και πρέπει να επιμείνουμε σ’ αυτό: να επανεξετάσουμε το θεωρητικό και διαλεκτικό λόγο. Κι ο Αντόρνο καταλήγει: για να σώσουμε «ό,τι απομένει από ελευθερία», δεν υπάρχει πια άλλη ελπίδα, εκτός από την αναδίπλωση του ατόμου στον εαυτό του, «συνοδοιπόρου» κανενός, που αρνείται να παρουσιάσει σε οποιονδήποτε το διαβατήριό του. Έννοια έχει μόνο μια σκέψη ελεύθερη από

Ο

κάθε κώδικα, και ένας διανοητής έξω από κάθε κατηγορία, έξω από συστήματα, άρα χωρίς βίζα. Ο διανοούμενος πρέπει λοιπόν να γίνει ο άν­ θρωπος της μοναχικής περισυλλογής, συνείδηση ηρωική αλλά και τραγική, που υψώνεται μόνη ενάντια σ’ όλες τις μορφές βαρβαρότητας. Χρέος κολοσσιαίο, που συνεπάγεται ένα συνεχή λόγο για το διανοούμενο. Γιατί πρέπει να είναι μάρ­ τυρας. Γιατί η επιλογή του υπέρ της ιδιαιτερότη­ τας και του ανόμοιου πρέπει να σπάσει τις αλυ­ σίδες που χαλκεύει η κυριαρχία του λόγου.1 Για­ τί, χάρη στην κριτική αυτο-εξέταση του λόγου, πρέπει να φέρει στο φως αυτό που τον ξεπερνάει - ένα διάστημα ελευθερίας. Εν συντομία, επειδή πρέπει να φωτίσει το διεφθαρμένο κόσμο με το φως της ουτοπίας. Αυτή η στάση διατυπώνεται από την Αρνητική Διαλεκτική (διαλυμένη και παραδομένη) που τάσσεται «αλληλλέγγυα της μεταφυσικής τη στιγμή της πτώσης της». ια τέτοια ακραία άρνηση αυτού που υπάρ­ χει δεν αποκλείει, στη συνέχεια, μια ολό­ κληρη θεραπευτική, πιο αποτελεσματική αυτή, καταπολέμησης του πολιτικού κακού. Πράγματι, με τις αναρίθμητες κριτικές παρεμβάσεις του κα­ τά της τεχνοκρατικής και θετικιστικής ιδεολο­ γίας, ο Αντόρνο συνέβαλε στη μεταβολή της πο­ λιτιστικής και κοινωνικής ζωής στη Γερμανία. Αρνούμενς να «στρατευτεί» με την έννοια του όρου στον Σαρτρ, ανέλαβε ωστόσο την αποστολή που ο Σαρτρ καθόριζε για τον διανοούμενο όταν απαιτούσε να είναι αναμιγμένος αυτός σε όλα και παντού: από τους οπαδούς του ναζισμού ώς τις επαναστροφές προς νέες μορφές βαρβαρότη­ τας, από τα αυταρχικά καθεστώτα ώς τις υπάρχουσες γραφειοκρατίες. Ένα ρόλο που θα κάνει άλλωστε τον Αντόρνο να αντιπροσωπεύει, για μια ολόκληρη γενιά, τον κατεξοχήν διανοούμε­ νο. Στο θεωρητικό επίπεδο, λοιπόν, η θέση του Α-

Μ

56/αφιερωμα

υνοίκα J τηςΠράγας

Θ> ...Πέρασα από jov κινηματογράφο στην πο­ λιτική με μια μικρή κίνηση. Ήταν την ημέ­ ρα που αυτοπυρπολήθηκε στην κορυφή της Vaclavske Namesti ο Jan Palach. Τα κείμενα των ξένων ανταποκριτών σφαγιάστηκαν από μια αμείλικτη λογοκρισία. Πέρασε μό­ νον η είδηση τη στιγμή που ο κόσμος είχε ανάγκη από ολόκληρη την αλήθεια,· η οποία είναι κάτι παραπάνω από την είδηόη. Στην Πράγα παιζόταν τις μέρες εκείνες το φιλμ του Jean-Luc Godard Με κομμένη την ανά­ σα, και το ίδιο βράδυ κάθισα στη γραφομη­ χανή μου και έγραψα το πρώτο πολιτικό κείμενο με τη μορφή κινηματογραφικής κρι­ τικής. Τίτλος: «Οι Πραγινοί παρακολου­ θούν με κομμένη την ανάσα το τέλος». Το αποφασιστικό βήμα είχε γίνει. Από τότε η κινηματογραφική κριτική έγινε το προσω­ πείο αυτής της πολιτικής πράξης. Πολλά φιλμ εξυπηρέτησαν αυτή την πράξη: Ο άν­ θρωπος που έβλεπε τα τρένα να περνούν, Επάγγελμα ρεπόρτερ, Η εργατική τάξη πάει στον παράδεισο και τόσα άλλα. To FILM FAUST τα δημοσίευε αυτούσια. Ένας ολό­ κληρος κώδικας αναπτύχθηκε βαθμιαία. Οι φίλοι τα αποκρυπτογραφούσαν. Αποκαθιστούσαν το πολιτικό σώμα του λόγου στην ουσία του...

ΕΚ Δ Ο ΣΕΙΣ ΡΟΕΣ

ντόρνο είναι σαφής: υπερασπίζεται το «ή όλα ή τίποτα» και αφού η μεταβολή του συνόλου είναι στο εξής αδύνατη, θεωρεί πως κάθε προσπάθεια, ακόμα και επαναστατική, δεν μπορεί παρά να δυναμώνει το κακό. Δεν υπάρχει τρίτος όρος. Στην πρακτική, όμως, αυτή η θέση δεν αποκλείει καθόλου την ιδέα ενός μικρότερου κακού, ενός καλύτερου λάθους, που δε θα ήταν φορέας του χειρότερου. Έτσι το 1963 ο Αντόρνο θεωρεί κα­ λό να υποστηρίξει πως, μικρές μεταρρυθμίσεις, κι ας είναι, χωρίς πραγματικό μεγαλείο, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη. Προσδιορίζει μάλιστα, έξι χρόνια αργότερα, σε μια συνέντευξή του, πως, επί του παρόντος, μια πρακτική μεταβολών δεν είναι νοητή παρά μόνο στα πλαίσια του Συ­ ντάγματος. Πράγμα που έρχεται να αναγνωρίσει πως οι φιλελεύθεροι θεσμοί δεν έχουν εντελώς απογυμνωθεί στην ουσία τους. Γι’ αυτό, συνεπής με τον εαυτό του, υπερασπίζεται στη Φραγκφούρτη το Ινστιτούτο Κοινωνικής Έρευνας (το οποίο τότε συνδιευθύνει) με τη βοήθεια της αστυνομίας, όταν το καταλαμβάνουν φοιτητές το 1968 και 1969. Και είναι πάντα συνεπής με τον εαυτό του όταν, πληγμένος από το ίδιο αυτό κί­ νημα αμφισβήτησης, του καταλογίζει τον απελ­ πισμένο «ακτιβισμό» του, που δεν είναι παρά έκ­ φραση μιας «ψευδοδραστηριότητας». αισθητική σκέψη, τέλος, διανοίγει κατά τον Αντόρνο, ένα διάστημα ελευθερίας, όπου, καθώς η θεωρία συνδέεται με την πρακτική, η αντίσταση εγγράφεται συγκεκριμένα. Πράγματι, με την απλή του ύπαρξη και μόνο, το ερμητικό έργο τέχνης, αυτόνομο ταυτόχρονα και «κοινω­ νικό γεγονός», αποτελεί καταγγελία αυτού που υπάρχει, αφού η ιδιαίτερη λογικότητά του δε συνεπάγεται καμιά κυριαρχία, και αφού η προθετικότητά του αποκλείει κάθε διαστροφή. Χώρος-παραμονή μιας διαφορετικής πρακτικής, το έργο τέχνης έρχεται να επιτελέσει μιαν ιστορική αποστολή. Τελικά, είναι ανάγκη να αναγνωρίσουμε πως η εξουσία δεν είναι τόσο απόλυτη και ολοκληρωτι­ κή, όπως λένε. Πως ο λόγος δεν εγκατέλειψε ε­ ντελώς αυτόν τον τόσο αρνητικό κόσμο. Δε θέλω να επανέλθω εδώ στις απορίες της κριτικής θεω­ ρίας, ούτε να υπογραμμίσω την πολιτική της έλ­ λειψη, προτιμώ να θυμίσω πως, ως μεταφυσικοί (πιστοί δηλαδή στην αρνητική θεολογία), ως ηθικολόγοι και ως καλλιτέχνες ο Χορκχάιμερ κι ο Αντόρνο, - αυτός κυρίως - μας έδωσαν ένα μάθημα, που πρέπει να το ξαναδούμε τη στιγμή που, για πρώτη φορά, η κριτική σκέψη έχασε όλα τα παραδοσιακά της στηρίγματα και προ­ σεγγίζει με τη σειρά της ένα σημείο μηδέν της πράξης του διανοούμενου μέσα στον κόσμο.

Η

Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια

αφιερωμα/57

Ζαν-Ζακ Μπροσιέ

Ο Σαρτρ έχει πάντα δίκιο Η διαμάχη Σαρτρ-Καμύ, τη όΐιγμή της έκδοσης τον Εξεγερμένου Ανθρώπου, επιστράτευε όλους τους διανοούμενους. Ποια θέση έπρεπε να πάρουν για τα γκούλαγκ, την ατομική βόμβα, τον πόλεμο της Κορέας, τον 'ψυχρό πόλεμο; Τουλάχι­ στον στο επίπεδο της ηθικής, τα πράγματα δεν έχουν αλλάξει καθόλου. υκλοφόρησε πρόσφατα ένα δοκίμιο, των Κλωντί και Ζακ Μπρουαγιέλ, Οι ψευδαι­ σθήσεις που ξανάρχονται, με υπότιτλο: ο Σαρτρ έχει πάνα δίκιο κατά του Καμύ. Βλέπουμε την ειρωνεία! Το άσχημο είναι πως είναι αλήθεια. Δοκιμάζουμε κάποιους ενδοιασμούς στο να κριτικάρουμε αυτό το βιβλίο, αυτό το δυσάρεστο συναίσθημα του να πυροβολείς ένα ασθενοφόρο. Γιατί τα άρθρα της Κατρίν Κλεμάν στη Le Ma­ tin, του Ζαν-Μαρί Ντομενάς στο L ’ Express, του Ζιλ Ανκετίλ στο Les Nouvelles Litteraires και του Μισέλ Κουτά στη Le Monde έχουν ήδη πει ό,τι άσχημο έπρεπε κανείς να σκεφτεί γι’ αυτό. Ανώφελο να επανέλθουμε στην τεχνική ενός βιβλίου στα μισά του δρόμου ανάμεσα στο δοκί­ μιο και στο λίβελλο, που περιφέρεται από την πιο αυθαίρετη ψυχολογία στη συσσώρευση πα­ ραθέσεων εκτός οποιωνδήποτε συμφραζομένων. Μια παρατήρηση που έχει ήδη γίνει, αλλά που μου θυμίζει ένα παλιό αξίωμα, πως με τις παλιές εταίρες κάνεις τις καλύτερες κυρίες: οι Κλωντί και Ζακ Μπρουαγιέλ εγκατέλειψαν θορυβωδώς το μαοϊσμό στον οποίο πίστευαν, κράτησαν όμως την τεχνική των δημοσίων δικών και της ιεράς εξέτασης. Κάπως σαν εκείνους τους παλιούς σταλινικούς που καταγγέλλουν το σταλινισμό σε μια γλώσσα πάντα το ίδιο σταλινική. Ο καημένος ο Καμύ δεν άξιζε μια παρόμοια υπεράσπιση. Η θέση απλοϊκότατη: όλοι είναι

Κ

κομμουνιστές εκτός από τον Καμύ, τον Κέστλερ και τον Ντέιβιντ Ρουσσέ. Όλοι οι άλλοι βο­ λεύονται με το γκούλαγκ, ή υπογείως είναι υπέρ αυτού. Όλοι οι Γάλλοι διανοούμενοι εκτός από τους τρεις προαναφερθέντες, είναι αντικειμενικά προδότες και καθάρματα. στόσο - ας αφήσου με εδώ αυτό το βιβλίο που δε ζητάει παραπάνω από το να ’ναι τέ­ τοιο - ο προβληματισμός που διατυπώθηκε από τον Σαρτρ και τον Καμύ από τα χρόνια της απε­ λευθέρωσης και μετά είναι ο προβληματισμός του κάθε διανοούμενου απέναντι στην Ιστορία, απέναντι στην εξουσία δηλαδή. Αν λάβουμε υπόψη μας το Ράιχ,ήταν η ιστορία εκείνης της εποχής - ήττα του Άξονα, ύστερα ψυχρός πόλε­ μος, κατάληψη της κεντρικής Ευρώπης από το σοβιετικό σύστημα, πόλεμος της Κορέας κι ύστε­ ρα πόλεμος της Ινδοκίνας - το πρόβλημα εκδη­ λωνόταν με μια μεγαλύτερη βιασύνη σίγουρα απ’ ό,τι σήμερα. Οι απαντήσεις, τόσο του Σαρτρ όσο και του Καμύ άλλωστε, δεν μπορούσαν παρά να είναι ακριβείς, διατακτικές (παρόλο που διατυ­ πώνονταν με δύναμη), μεταβαλλόμενες. Ο Σαρτρ απέναντι στους κομμουνιστές, ο Καμύ απέναντι στους αλγερινούς ενθικιστές, λόγου χάρη, υπο■χρεώθηκαν να υιοθετήσουν στάσεις που η Ιστο­ ρία τούς εμπόδιζε να σταθεροποιήσουν. Είτε δί­ κιο έχουν είτε άδικο στη μία ή στην άλλη περί-

Ω

58/αφιερωμα στάση, δεν είναι αυτό που μας ενδιαφέρει. Ανα­ δρομικά, είναι πολύ εύκολη τόσο η καταδίκη όσο κι η άφεση, εξασφαλισμένος πάνω σ’ αυτόν ακριβώς το θρόμο του ηθικολόγου, για τον οποίο ο Σαρτρ κατηγόρησε τον Καμύ. Αυτό που μετράει είναι το επείγον της ιστορικής κατάστα­ σης στην οποία πρέπει κανείς να απαντήσει το ίδιο γρήγορα όσο γρήγορα αυτή επιτίθεται. Η σημαντική λέξη είναι αναμφίβολα η λέξη κατά­ σταση, από την οποία συγκεκριμένα ο Σαρτρ θα αντλήσει τον τίτλο για τις συλλογές δοκιμίων του, τις οποίες θεωρούσε σαν ένα από τα μείζονα έργα του. δώ ο διανοούμενος έρχεται αντιμέτωπος με τις ερωτήσεις της εξουσίας, της Ιστορίας. Πιεσμένος από τους αναγνώστες του, το κοινό, να απαντήσει σε όλα τα ερωτήματα, κυνηγημέ­ νος καθώς είναι από τον Ουγκώ των Τιμωριών ή τον Ζολά του Κατηγορώ, ενώ διατρέχεται ακόμα από κάποιες ιδέες για τη δικαιοσύνη, την

Ε

αναγκαιότητα και την ευτυχία των ανθρώπων, ο διανοούμενος με την πλάτη στον τοίχο, πρέπει να ομολογήσει. Έτσι, λόγου χάρη, το γεγονός ότι ο Σαρτρ στο βιβλίο του Οι Κομμουνιστές και η ειρήνη διατυπώνει την αναγκαιότητα μιας σύ­ μπραξης, στην παρούσα κατάσταση, με τους Γάλλους κομμουνιστές, και την ίδια στιγμή, οι ίδιοι κομμουνιστές ή οι ρώσοι κομμουνιστές, τον αντιμετωπίζουν σαν «όακτυλογράφο ύαινα», εί­ ναι μια έξοχη εικόνα αυτής της κατάστασης. Αυτό που βγαίνει σαν συμπέρασμα, στην περί­ πτωση του Σαρτρ, προφανώς, είναι πως δεν υποχώρησε ποτέ μπροστά σ’ αυτήν την ανα­ γκαιότητα και πως δεν ανταποκρίθηκε ποτέ από συμφέρον ή από φιλοδοξία. Δίχως άλλο η λέξη που ταιριάζει είναι τιμιότητα. Αραγε μέσα από διακυμάνσεις, αμφισημίες, λάθη ίσως, αλλά και ακρίβεια και αποτελεσματικότατα, οι σχέσεις του διανοούμενου με την εξουσία δε θα πρέπει κατ’ αρχήν και πάντα να περνάνε απ’ αυτό το σημείο; Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια

ΟΙ ΚΟΡΥΦΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΒΑΝΙΑΣ Απόστολος Βακαλόπουλος: «Ν Ε Α Ε Λ ΛΗ Ν ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

1204-1985» Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Ο Υ ΚΡΑΤΟΥΣ»

Α' τόμος πρώιμη περίοδος Β* τόμος μέση περίοδος Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος: «Η Β Υ ΖΑ Ν Τ ΙΝ Η ΙΣΤΟΡΙΑ Α Π Ο ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ» I. Κολιόπουλος: «ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΥΡΩ Π Α ΪΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

1789-1945» Κων/νος Βακαλόπουλος: «Μ Α Κ Ε Δ Ο Ν ΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΙΑ

1830-1878» Νέες κυκλοφορίες: Δ . Ανδριόπουλος: «ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΝΩΣΙΟΘΕΩΡΙΑ» I. Ψαράς: «ο ΘΕΣΜ ΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΟΦΥΛΑΚΗΣ ΣΤΙΣ ΒΕΝΕΤΙΚΕΣ ΚΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ» I.

Καραγιαννόπουλος: «Η

π ο λ ίτ ικ η θ ε ω ρ ία τ ω ν

ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ»

αψιερωμα/59

Το πρόβλημα των σχέσεων του διανοούμενου και της εξουσίας μοιάζει με το πρόβλημα της Πηνελόπης που υφαίνει και ξηλώνει το πολιτικό ύφασμα μπρο­ στά στα μάτια των εν αναμονή μνηστήρων. Γυρίζει ξαφνικά ο Οδυσσέας και βάζει τέλος στο πρόβλημα, αφήνοντας τους άλλους μέσα στο δράμα. Το έργο να καθαρίσει τους φακούς των γυαλιών πέφτει στο Σπινόζα. Πηνελόπη έχοντας κουραστεί να κερνάει το κρασί, να στρώνει και να ξεστρώνει το τρα­ πέζι του αιώνιου συμποσίου των μνηστήρων, χα­ σμουρήθηκε. 'Επρεπε όπως κάθε βράδυ, ν’ ασχοληθεί με την ύφανση. Να χαλάσει τα νήμα­ τα, κοιμισμένη με τα μάτια ανοιχτά, και να ξαναφέρει απάνω το υφάδι, ώστε να είναι πάλι διάφανο την αυγή. Οι μνηστήρες θα κοιτούσαν αυτό το τραχύ ύφασμα, όπου η εικόνα γινόταν κιόλας ευδιάκριτη: οι διανοούμενοι στ’ αριστερά κυνηγώντας με διάφορα όπλα, άλλοι με ρόπαλα, άλλοι με βέλη κι άλλοι τέλος με την τρίαινα και το δίχτυ. Και στα δεξιά θα υπήρχε, μια μέρα, η εξουσία. Η Πηνελόπη είχε σχεδιάσει το περί­ γραμμα της τρομακτικής μορφής· τα τίγρινα δό­ ντια καμωμένα από χαρτί, τα μαλλιά της φτιαγ­ μένα από ολοκληρωτισμό, τα νύχια της του κρά­ τους, το τρίχωμά της της τεχνοκρατίας. Κάθε νύ­ χτα όμως έπρεπε να χαλάει την εικόνα και να

Η

περιμένει. 'Εφτασε ένας κακομοίρης με ασήμαντη όψη. Ή ταν η εξουσία: μόνο ο σκύλος του τον ανα­ γνώρισε. Η ιστορία δεν αναφέρει τι απόγινε η Πηνελόπη αφού αναγνώρισε τον Οδυσσέα, τον άντρα της· αλλά ξέρω ότι παρέμεινε έτσι, για καιρό ακόμη. Η Πηνελόπη, ονειροπόλα, συνέχι­ σε να φτιάχνει και να χαλάει τη δουλειά της σχε­ τικά με τους διανοούμενους και την εξουσία. Ήταν δική της δουλειά - ίσως να μπορούσε μια μέρα - τι ουτοπία! - να πάψει να είναι υπόθεση του κράτους. αριστερά στην εξουσία. Δεν είχε καλή όψη πριν να φτάσει εκεί: ελάχιστα είναι τα σκυ­ λιά που πραγματικά την είχαν αναγνωρίσει. Δε χρειάστηκε και πολύς καιρός, για να ξαναρχίσει το υφαντό της Πηνελόπης να γίνεται και να χα­ λάει. Αυτός ο μύθος μού έρχεται στο μυαλό, την

Η

60/αφιερωμα κατάλληλη στιγμή, που είμαι όπως κι αυτή κου­ ρασμένη να σκέφτομαι κατά παραγγελία σε μια συζήτηση κλειστή, περικυκλωμένη, ανακυκλωμέ­ νη πάντα από τους ίδιους αιώνιους μνηστήρες. Πάει πια πολύς καιρός, σ’ ένα τεύχος του περιο­ δικού L ’ Arc, με τον τολμηρό τίτλο «Η κρίση στο μυαλό», μία φιλόσοφος, η France ΒβΓςιι, διαπί­ στωνε ότι οι «σύγχρονοι φιλόσοφοι», παραλλαγή του 1978 του υφαντού της Πηνελόπης, δεν ήταν παρά άνθρωποι που συνιστούσαν συμμορία. Αυ­ τό παραμένει αληθινό σήμερα: Από κεί προέρχε­ ται το πομπώδες, το απομνημόνευμα, το αέναο «θεμελιώδες», η νωθρότητα του κυκλικού χορού των μνηστήρων γύρω από μια εξουσία, η οποία ελλείψει τύχης τούς είναι, αυτή τη φορά, κοντι­ νή. Στο θέμα «διανοούμενοι και εξουσία» άλλοι άνθρωποι θα διηγηθούν τα πα-ντε-ντε και τα πα-ντε-κλερκ τους. Αυτό που μ’ ενδιαφέρει εμέ­ να είναι το πρόβλημα της εγγύτητας. ατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων εξουσίας της φιλελεύθερης δεξιάς, υπήρξε διακριτικό ή αποσιωπημένο, ένα απ’ αυτά τα φαινόμενα που ξεπερνάν την πολιτική και δεν φτάνουν ακόμα στο συλλογικό: είχαμε βίαιους θανάτους διανοουμένων. Από ατύχημα, βλακωδώς, καθώς διέσχιζαν το δρόμο· εγκληματικά, στη γωνιά σ’ ένα σταυροδρόμι· αυτοκτονώντας τέλος, κι ήταν πολλοί αυτοί. Οι διανοούμενοι πέθαιναν, οι άλλοι τιμούσαν αυτούς τους νε­ κρούς σε εκδηλώσεις περίεργες, μόνες που μπο­ ρούσαν να συσπειρώσουν τους εναπομείναντες των Μεγάλων Μαχών. Ο Σαρτρ ξέφυγε από τον κανόνα: αυτός πέθανε από φυσικό θάνατο, κα­ θώς λέμε. Του κάναμε ωραία κηδεία. Γι’ άλλη μια φορά παρουσιάστηκε εκεί το γνωστό, εφό­ σον επρόκειτο γι’ αυτόν, φαινόμενο μιας κά­ ποιας χαράς· αυτό το αιώνιο παιδί την άξιζε τη χαρούμενη αναστάτωση που τον ακολούθησε ώς τα πρόθυρα του τάφου. Μένουν οι άλλοι, οι νε­ κροί που σφαχτήκαν καθ’ οδόν. Από τα μισά του 19ου αι., υπήρξαν ημερομηνίες-κλειδιά, όπου οι καμπύλες βίαιων θανάτων και αυτοκτονιών ανέβηκαν απότομα, όπως στις παρακάτω χρονολογίες: 1847, 1868, 1912, 1932, 1934. Ένα ή δύο χρόνια πριν από εθνικά γεγο­ νότα: επανάσταση του 1848, πόλεμος του 1870 και Κομμούνα, πόλεμος του ’14, Λαϊκό Μέτωπο. Τα βιβλία δημογραφίας και στατιστικής δεν έγι­ ναν για να βγάλουν συμπεράσματα! Είναι γνω­ στό ότι είναι πάντα «πρόωρα». Θα είμαι λοιπόν πρόωρη· δεν πρόκειται όμως άραγε για ένα μύ­ θο; Με τον κίνδυνο να ’μαι φαντασιόπληκτη σκέφτομαι ότι οι βίαιοι αυτοί θάνατοι προέβλεπαν το γεγονός. Η πρώτη κυβέρνηση της αριστε­ ρός εδώ και 23 χρόνια, προερχόμενη από ένα κί­ νημα στη βάση, που δούλευε σιωπηλά, δεν έγινε αντιληπτή από τους διανοούμενους. Αλλά οι πιο ευαίσθητοι απ’ αυτούς, που είναι σχεδόν πάντα

Κ

οι καλύτεροι, άφησαν εκεί το αντιφατικό τους σαρκίο. Γι’ αυτό πλήρωσαν δεν ξέρω ποιο φρι­ χτό χρέος στην ιστορία, ένα χρέος που όλοι όφειλαν, και του οποίου υπήρξαν οι μοναδικοί αλη­ θινοί οφειλέτες: ναι, τους οφείλαμε αυτές τις πο­ μπώδεις κηδείες αντάξιες της αρχαιότητας, ναι, αυτοί πέθαναν έτσι για την ενοχλητική μας ασυνειδησία. ι πιο ευαίσθητοι, άρα και οι καλύτεροι. Πρέπει να διασαφηνίσουμε αυτό το σημείο, να βρούμε έναν άλλο μύθο. Η ψυχανάλυση είναι ο αγαπημένος μου μύθος· θα με συγχωρήσετε που ανατρέχω πάλι εκεί. Το επίκαιρο ζήτημα που θέτει, για παράδειγμα, ο Φουκώ όταν ψά­ χνει μια δεοντολογία στις σχέσεις ανάμεσα στο διανοούμενο και την εξουσία, παρόλο που έψα­ χνε έναν κώδικα των τρόπων των διανοουμένων μπροστά στα μέσα επικοινωνίας, μετά το ψηφι­ δωτό των σύγχρονων φιλοσόφων - το επίκαιρο ζήτημα παραμένει ακόμη το ζήτημα του Σαρτρ: κατάσταση. Τοποθετούμαι. Να μη χαλαρώναμε την επαγρύπνηση, σύντροφοι. Να ξέρουμε να κριτικάρουμε· αλλά τί, πώς, πού; Ο πανικός εί­ ναι παντού· το παιγνίδι έχει αλλάξει. Μένει για τους Γάλλους διανοούμενους ακόμα ένα παιγνί­ δι, που επείγει να καθορίσουν τους κανόνες του. Είναι κάτι περισσότερο από παιγνίδι: στη μονόπολη των μνηστήρων, η οδός de la Paix άλλαξε θέση με την οδό de Vaugirard. Πώς θέλετε να βρει κανείς το δρόμο του; Τοποθετούμαι. Θέμα αποφυγής καταρχήν. Η φοβία στην κλινική ανάλυση είναι η διάταξη που δείχνει αυτή την έμμονη αποφυγή, αυτή τη δια­ δρομή του κατεργάρη ποντικού που επιθυμεί πάση θυσία το τυρί του, αλλά που προπαντός δεν το θέλει. Σκέφτομαι - σίγουρα, πρέπει να σκεφτώ - ότι το πρόβλημα του Γάλλου διανοού­ μενου είναι της τάξης της φοβίας: μία ακατανί­ κητη έλξη για το ζήτημα της εξουσίας, επενδυμέ­ νη με μια υπερβολική αποστροφή, επιδεικτική, διακηρυγμένη. Η έλξη είναι μυστική, η αντιπά­ θεια δημόσια.

Ο

αλιά παιδική προβληματική. Όταν η Με­ λανί Κλέιν περιγράφει με το δικό Της «εσώ­ τερο» τρόπο, όπως έλεγε ο Λακάν, τα κομματια­ σμένα σύμπαντα όλων των παιδιών πριν την ομι­ λία, εγκαθιστά έναν καταπληκτικό τροχό από επιθυμίες και μίση. Ο κακός εαυτός του παιδιού αποχωρεί κι επιστρέφει, προσβάλλει το εσωτερι­ κό του κορμιού, προβάλλεται προς τα έξω, γίνε­ ται ένα αιφνίδιο όπλο στην άκρη ενός χεριού και σπάει. Δεν υπάρχει απόσταση. Εκτός αν ο κακός εαυτός βρίσκεται εκεί, έξω, καλά προσδιορισμέ­ νος, τι απίστευτη ανακούφιση ήταν για πολύ καιρό η θέση των Γάλλων διανοούμενων. Όταν μια άκρη του καλού εαυτού - η αριστερά -

Π

αφιερωμα/61 έμοιαζε να θέλει να βαδίσει πλάι στον κακό εαυ­ τό - το σταλινισμό, τα Γκουλάγκ - όλα ταλα­ ντεύονταν: αλλά τα παιδιά παίχτες ήξεραν καλύ­ τερα απ’ τον καθένα να γυρίζουν τον τροχό και να επανέρχονται οι εαυτοί τους με μια θαυμάσια αφέλεια, συνεχείς αποστάτες. Συνεχείς μνηστή­ ρες. Όταν το πέσιμο συμβαίνει πάρα πολύ κο­ ντά μας όλα αλλάζουν. Αδύνατον να τοποθετή­ σεις την καινούρια εξουσία δίπλα στον .κακό εαυτό: η εποχή του τροχού συνεχίζεται λοιπόν, με δυσκολία, τρίζοντας. Παλιά προβληματική βρεφική. Όταν ο Winnicott περιγράφει με τον αγγλο-σαξωνικό του τρό­ πο, τη μάθηση του εξωτερικού κόσμου από το παιδί, εγκαθιδρύει το ίδιο σύστημα, σε μια πα­ ρόμοια παραλλαγή που δημιουργεί την ουσιαστι­ κή διαφορά. Το παιδί δημιουργεί ένα αντικείμε­ νο, καταρχήν καλό και / ή κακό, μέχρι τη στιγμή που το αντικείμενο δεν είναι πια ούτε κακό ούτε καλό: ούτε κακό για να το χτυπήσει ούτε καλό για να το αγαπήσει. Έχει γίνει το αντικείμενο· λοιπόν, το παιδί το εγκαταλείπει, έτσι γίνεται και με την αγάπη, φυσικά. Αυτό το αντικείμενο ονομάζεται μεταβατικό. Γάλλος διανοούμενος δεν φτάνει σ’ αυτό το τελικό στάδιο. Σταματάει στα μισά του δρόμου και χαϊδεύει τη φαντασίωσή του της εξουσίας, τη διπλή του φαντασίωση καλή ή κα­ κή, κοντινή ή μακρινή, απειλητική ή ευνοϊκή, μοχθηρή ή καλοπροαίρετη. Και αυτός, ο δια­ νοούμενος, αυτός είναι το υποκείμενο. Το υπο­ κείμενο ή το παιδί βασιλιάς. Θα έπρεπε να ξαναπλάσουμε τους μύθους, ιστοί τόσο παλιοί, που πρέπει, το ξέρουμε, να κόψουμε τα νήματα, να σπάσουμε τον αργαλειό, ποτέ να μην ξαναβάλουμε εκεί το εργόχειρο και να πετάξουμε τον Boileau στα σκουπίδια. Η Πηνελόπη, ένα βράδυ, κουρασμένη απ’ το σερβίρισμα του κρασιού, που δεν ήταν πια και­ νούριο, ξάπλωσε να κοιμηθεί. Η Εξουσία επέ­ στρεψε, ίσως, ή ίσως όχι· δεν ήταν πια δίκιά της δουλειά. Οι Μνηστήρες, την επομένη μέρα, έπαι­ ξαν, για άλλαγή, με το ηλεκτρικό τρένο. Γιατί το να ερωτοτροπείς με τη σκέψη προϋ­ ποθέτει να μη βάζεις τίτλο. Να ερωτοτροπείς με τη σκέψη προϋποθέτει απλά ότι σκέφτεσαι. Με τους εαυτούς τους τους ίδιους οι μνηστή­ ρες ερωτοτροπούσαν. Από τους ίδιους τους εαυ­ τούς τους οι διανοούμενοι προσδιορίζονται ως διανοούμενοι: εγώ, εγώ, κι εγώ. Για να προσδιο­ ριστούν έχουν την ανάγκη του κακού τους εαυ­ τού, κι έτσι λοιπόν ο Οδυσσέας απαυδισμένος, καταλήγει κι αυτός να μην ξαναασχοληθεί πιά. Όπως είναι γνωστό, ξα/αέφυγε μακριά. Η Πη­ νελόπη, όλο αυτόν τον καιρό, φιλοσόφησε. Με τον εραστή της.

Ο

Μετάφραση: Ντόρα Αλιβάνιστου

62/αφιερωμα

Παμέλα Τοτέλ

Ψι, ψι, ψι.. Ψι, ψι, ψ ι...

Οι ψυχαναλυτές ανακαλύπτουν πως έχουν κοινωνική λειτουργία. Οι κατα­ πιεσμένοι λαοί είν' αυτοί που κυρίως ξαπλώνουν στο ντιβάνι τους. ο 1975, κατά τη διάρκεια μιας συζήτησης με αμερικανούς φοιτητές σχετικά με τις πολιτι­ κές συνέπειες/αιχμές των ψυχαναλυτικών του ερευνών, ο Ζακ Λακάν έλεγε: «Δεν υπάρχει πρόοδος. Ό ,τι κερδίζουμε από τη μια μεριά, το χάνουμε απ’ την άλλη. Καθώς δεν ξέρουμε αυτό που χάσαμε, πιστεύουμε πως κερδίσαμε». Στην πραγματικότητα η ψυχανάλυση δε δ ι ά γ ε ι μια θεωρία που να της επιτρέπει να διακρίνει αυτό που είναι της τάξης της κοινωνικής πραγματικό­ τητας κι αυτό που είναι της τάξης της υποκειμε­ νικής μεταγραφής στο άτομο. Δεν έχει ούτε τα εργαλεία ούτε τις απαραίτητες έννοιες για να με­ λετήσει την ψυχική ζωή του ενήλικα στην εργα­ σία ή σ-ις σχέσεις του με την εξουσία. Κι όμως...

Τ

To Anschluss1 και η απαγόρευση της ψυχανά­ λυσης στην κεντρική Ευρώπη, η γενοκτονία και η μετανάστευση των ψυχαναλυτών της «πρώτης γενιάς», φέρουν την ευθύνη για το ρόλο που παί­ ζει το πολιτικό γεγονός στις θεωρίες που προώ­ θησαν οι μαθητές του Φρόυντ, αφού εγκαταστά­ θηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες μετά τον πόλεμο. Ετούτοι δεν μπόρεσαν νά διακρίνουν ανάμεσα στην ψυχή του ασθενή, το μέλλον της ψυχανάλυ­ σης και την τόσο τραυματική προσωπική τους ιστορία. Ενσωμάτωσαν την προσαρμογή στην κοινωνία που τους έσωσε από το θάνατο, την ψυχολογία του Εγώ, την κυρίαρχη αμερικανική ιδεολογία, το κοινωνικό και τις αντιφάσεις του στο θεραπευτικό πλαίσιο. Το αποτέλεσμα: η

αφιερωμα/63 αμερικανική ψυχανάλυση - την οποία δέχεται η ψυχιατρική - παρείχε την εγγύησή της σ’ έναν κοινωνικό συντηρητισμό που μετατρέπει τις φροϋδικές θεωρίες σε ψυχολογική υποστήριξη. Στη Γαλλία δεν φτάσαμε ακόμα εκεί. Πριν εί­ κοσι χρόνια, ο Ζεράρ Μεντέλ πήρε υπόψη του τις διαρθρώσεις ανάμεσα στο ασυνείδητο και το κοινωνικό πεδίο και οριοθέτησε το ιδιαίτερο πα­ ράδειγμα του ψυχαναλυτή, προχωρώντας τη θεωρία της «κοινωνιοψυχανάλυσης». 'Ομως χρειάστηκε να περιμένουμε τη δεκαετία του ’70 για να βγουν κι άλλοι Γάλλοι ψυχαναλυτές από τον κόσμο τους, στον οποίο οι δομές του ασυνεί­ δητου παρέχουν τη λύση σε κάθε αίνιγμα. την ψυχανάλυση περιπλέκονται μια ανταλ­ λαγή λόγων και μια εγγύηση της ελευθερίας της επιθυμίας του άλλου. Είναι ίσως γι’ αυτό το λόγο που οι Γάλλοι ψυχαναλυτές ενδιαφέρθηκαν για την κρίση αρχής - είτε αυτή είναι θρησκευτι­ κή, είτε επιστημονική είτε πολιτική - και για μια λέα αντίληψη του πολιτικού όπου η όποια μορφή τη εξουσίας - Αρχηγός, 'Εθνος, Πατρίδα - δε σχεδιάζεται παρά μόνο αναφορικά. Αυτές οι πο­ λιτικές ενασχολήσεις διαρθρώνονται κατά κύριο λόγο έξω από τους παραδοσιακούς ιεραρχημέ­ νους αναλυτικούς θεσμούς. Οι μεν συγκεντρώθη­ καν σ’ ένα Κολλέγιο ψυχαναλυτών, μια Ένωση ιδρυμένη το 1980, «με ασχολία να προστατέψει την ψυχανάλυση από γραφειοκρατικές τάσεις που απειλούν να σταθούν εμπόδιο στη δουλειά της». Οι άλλοι συμμετέχουν στις δραστηριότητες του κινήματος Αντιπαράθεση, ιδρυμένο το 1974, που συνεχίζει την αμφισβήτηση της κάθε εξου­ σίας, συμπεριλαμβανομένης κι αυτής που μπορεί να έχει η ψυχανάλυση. Εδώ και μερικά χρόνια ένας αρκετά μεγάλος αριθμός Ψυχαναλυτών πήρε θέση δημόσια για τα δικαιώματα του ανθρώπου σε συγκεκριμένες κα­ ταστάσεις καταπίεσης στις Ανατολικές χώρες ή στη Λατινική Αμερική. Το Σεπτέμβρη του 1979 μια γαλλική επιτροπή, που αποτελούνταν από ψυχαναλυτές, φιλοσόφους και καθηγητές συμμε­ τείχε στο διεθνές συμπόσιο για «το πρόβλημα της ασυνείδητης νοητικής δραστηριότητας» στο Τμπίλισσι. Εφόσον ξέρουμε ότι η ψυχαναλυτική έρευνα είναι απαγορευμένη στη Σοβιετική Ένω­ ση από την εποχή του Στάλιν, πως μέχρι μια πρόσφατη ακόμα εποχή το ασυνείδητο θεωρού­ νταν σαν μια καπιταλιστι κή και αστική έννοια και πως η ψυχιατρική χρησιμοποιείται εκεί κατά τρόπο συστηματικό για τον εγκλεισμό σοβιετι­ κών πολιτών για ακαθόριστο χρονικό διάστημα, μέχρι να μάθουν να < συμμορφώνονται», καταλα­ βαίνουμε τη σημασία αυτής της αντιπαράθεσης ανάμεσα σε δύο θεωρήσεις του κόσμου και σε δύο συστήματα θεωρητικών εννοιών ριζικά δια­ φορετικά. Για τους Γάλλους συμμετέχοντες η

Σ

ψυχανάλυση είχε γίνει ένα όπλο για να πολεμή­ σουν τον ολοκληρωτισμό. πί του παρόντος το ίδιο φαινόμενο συμβαί­ νει στη Λατινική Αμερική. Αρχικά, το Φλε­ βάρη του 1981, πεντακόσιοι ψυχαναλυτές που προέρχονταν από τη Γαλλία, Ισπανία, την Ιταλία κι από όλες σχεδόν τις χώρες της Λατινικής Αμε­ ρικής, συναντήθηκαν στο Παρίσι στα πλαίσια των γαλλο-λατινοαμερικανικών συναντήσεων που οργανώνει ο Ρενέ Ματιόρ και η κίνηση Α ­ ντιπαράθεση. Οι συζητήσεις αφορούσαν την ηθι­ κή της ψυχανάλυσης, την κοινωνική λειτουργία του αναλυτή απέναντι στις κοινωνικές και πολι­ τικές πιέσεις και κυρίως τα δικαιώματα του αν­ θρώπου, το ρατσισμό, τα βασανιστήρια και τη βία. Οι Γάλλοι βρίσκονταν αντικρυστά με τους συνάδελφους τους - ψυχαναλυτές που διώκονται ή εξορίζονται από την Κολομβία, την Αργεντινή, το Σαλβαδόρ ή την Ουρουγάη. Μπόρεσαν έτσι να αποκτήσουν συνείδηση των διαδικασιών θε­ σμοποίησης της ψυχανάλυσης μέσα στα κοινωνι­ κά πλαίσια, των ζητημάτων της εξουσίας, της εκκλησίας και της εκπαίδευσης που αντιπαρατίθενται κάθε φορά που η ψυχανάλυση πρέπει να ενσωματωθεί στην κοινωνία. Γι’ αυτούς τους Αργεντινούς, η ψυχανάλυση είναι ένα μέσο για να φέρουν αλλαγές στις δομές των συνδικάτων, του νοσοκομείου, της κλινικής ή του σχολείου. Δηλαδή, εκτός ιατρείου και ιδιωτικής επίσκε­ ψης. Αυτοί οι Λατινο-Αμερικανοί εκτιμάνε πως είναι αδύνατο να βλέπεις επιδοκιμαστικά το θε­ σμό της ανάλυσης χωρίς να στρατευτείς στο πο­ λιτικό πεδίο. Κατόπιν, το Φλεβάρη του 1982, ήταν η σειρά της Σχολής της Φροϋδικής υπόθεσης, του τελευ­ ταίου θεσμού που ίδρυσε ο Ζακ Λακάν, να ορ­ γανώσει μια διεθνή συνάντηση στο Παρίσι. Κι εκεί πάλι τα πολιτικά προβλήματα δε στάθηκε δυνατόν να παραμεριστούν. Οι ψυχαναλυτές της Βενεζουέλας θεωρούν τον λακανικό λόγο σαν ένα εργαλείο που επιτρέπει να βρεθεί μια διάρθρωση ανάμεσα στην πολιτική και στο φα­ σιστικό λόγο. Στη Βραζιλία η διδασκαλία του Λακάν βιώνεται σαν μια «ανάσα απελευθέρω­ σης» και στις ισπανόφωνες χώρες όλες οι ψυχα­ ναλυτικές θεωρίες διαδίδονται καλύτερα μετά το θάνατο του Φράνκο. Στη διάρκεια αυτών των δύο συναντήσεων καταλάβαμε πως η γαλλική ψυχανάλυση, η λακανική δηλαδή, είναι η πιο αναγνωρισμένη στις χώρες όπου ο μαρξισμός εί­ ναι μια ιδεολογία αντίστασης. Οι ψυχαναλυτές των χωρών της Λατινικής Αμερικής είναι αντι­ στασιακοί του 1980. Και φανταστικά πρότυπα για τους Γάλλους, που ζουν, απ’ τη μεριά τους, την αλλαγή τους.

Ε

Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια

64/συνεντευξη

Ο Χριστόφορος Μηλιώνη; γεννή­ θηκε το 1932 στο Περιστέρι Πωγωνίου (του Νομού Ιωαννίνων) και τελείωσε το Γυμνάσιο στη Ζωσιμαία Σχολή. Σπούδασε κλασική φι­ λολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Εργάστηκε ως φιλόλογος καθη­ γητής σε σχολεία της επαρχίας και της Αθήνας. Α πό το 1960 ώς το 1964 ήταν καθηγητής στο Γυμνάσιο Αρρένων της Αμμόχωστου. Σήμερα υπηρετεί ως Σχολικός Σύμβουλος Β/θμιας Εκπαίδευσης στη Δυτική Ή ταν μέλος της ομάδας εργα­ σίας που συνέταξε τα «Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» του Γυμνασίου και του Λυκείου. Στη Λογοτεχνία πρωτοεμφανίστηκε ως φοιτητής με διηγήματα που δημοσίευσε σε διάφορα περιο­ δικά. Το 1961 εξέδωσε την πρώτη του συλλογή διηγημάτων με τον τίτλο Παραφωνία (Γιάννινα, 1961). Ή ταν μέλος των Εκδοτικών Ομάδων που βγάζανε στα Γιάννινα τα λογοτεχνικά περιοδικά Ενόοχώρα (1959-1966) και Δοκιμασία (1973-74). Συνεργάστηκε με τα κυριότερα λογοτεχνικά περιοδικά.

Ο Χρίστοφος Μηλίωνης μιλάει στον Δημήτρη Πλάκα ΚΥΡΙΕ Μηλιώνη, πρώτη σας εμφάνιση μ ε το διή­ γημα «Για ένα δίκανο», που δημοσιεύεται στο πε­ ριοδικό «Ηπειρωτική Εστία», το 1954. Αλήθεια, πότε αρχίσατε να γράφ ετε; ΔΕΝ μου είναι εύκολο να θυμηθώ πότε ακριβώς άρχισα να γράφω διηγήματα. Θυμάμαι, αόριστα, ότι μαθητής ακόμα του Γυμνασίου φιλοδοξούσα να γί­ νω συγγραφέας. Ό ,τι συγκεκριμένα θυμάμαι είναι πως είχα πάρει μέρος σ’ ένα μαθητικό διαγωνισμό διηγήματος και είχα διακριθεί, όταν ήμουν στην Ζ' Γυμνασίου. Συχνά στις εκθέσεις μου έδινα μορφή διηγήματος ή ενσωμάτωνα σ’ αυτές διηγήσεις. Πριν από το διήγημα που αναφέρατε, το «Για ένα δίκανο», το πρώτο που δημοσιεύτηκε, είχα δείξει άλλο ένα στο ίδιο περιοδικό - θυμάμαι περίπου την υπό­ θεσή του. «Πήρε σειρά για δημοσίευση», αλλά δε δημοσιεύτηκε ποτέ. ΔΕΝ περάσατε, λοιπόν, από το στίχο - κοινό τόπο στα χρόνια της εφηβείας. Αρχίζετε με την πεζογρα­ φία που σας κρατά αποκλειστικά, αφού μολονότι φιλόλογος και νεοελληνιστής δεν ασχοληθήκατε

συστηματικά μ ε την κριτική. Π οιοι λόγοι καθόρισαν τη ν επιλογή σας; ΚΑΤΑΛΑΒΑΙΝΕΤΕ ότι είναι σχεδόν ανέφικτο ν’ ανιχνεύσει κανείς αυτές τις εσωτερικές διεργασίες που στρέφουν το άτομο στην καλλιτεχνική δη­ μιουργία και μάλιστα σ’ αυτό ή στο άλλο είδος. Κα­ λύπτονται κάτω από το γενικό όρο «ταλέντο» που ουσιαστικά δε μας διαφωτίζει σε τίποτε. Ίσως εκεί­ νο που μπορούμε να διερευνήσουμε - με κάθε επι­ φύλαξη πάντα - είναι τα σχετικά ερεθίσματα. Τα πρώτα-πρώτα πρέπει να σχετίζονται με τους γονείς μου: ο πατέρας μου - που ήταν κι ο πρώτος μου δάσκαλος - αγαπούσε πολύ τη λογοτεχνία, και εκτιμούσε ιδιαίτερα την πεζογραφία. Από κείνον πρωτάκουσα τα διηγήματα του Βιζυηνού (μας τα διάβαζε το βράδυ, στο σπίτι). Μου μιλούσε για συγ­ γραφείς, για τον Καρκαβίτσα, για το Θεοτόκη. Από το άλλο μέρος η μητέρα μου είναι εξαιρετικός αφη­ γητής - ακόμα και τώρα. Μια από τις ιστορίες της για ένα παιδί που το είχαν αρπάξει οι ληστές από το χωριό της και την τελευταία στιγμή, πριν πάρουν τα λύτρα, ο πληγωμένος καπετάνιος το μαχαίρωσε,

συνεντευξη/65 την άκουγα πάντα καταπίνοντας τα δάκρυα. Από κείνη άκουσα κι ένα σωρό παραμύθια. Το παραμύθι, στην ύπαιθρο, ήταν ακόμα ζωντανό, όχι ανάγνω­ σμα. Συχνά τα παιδιά στις βραδινές συγκεντρώσεις (π.χ. για το ξεφλούδισμα του καλαμποκιού) διηγόμασταν παραμύθια. Μερικά τα θυμάμαι ακόμα. Από κει και πέρα πρέπει να ψάξει κανείς στις δοκιμές και στις επιτυχίες, που οδήγησαν στην ανακάλυψη των προσωπικών δυνατοτήτων. ΟΠΩΣ διαπιστώνω από τη ν εργογραφία σας, ξ εκ ι­ νάτε μ ε διηγήματα, συνεχίζετε μ ε νουβέλες για να κ α ταλήξετε στο μυθιστόρημα. Η μετατόπ ισ η από το ένα είδο ς στο άλλο είνα ι συμπτωματική ή υπαγο­ ρ εύ ετα ι από κάποιους παράγοντες; ΓΕΝΙΚΑ θα έλεγε κανείς ότι υπάρχει μια πορεία από το διήγημα στη νουβέλα και μετά στο μυθιστό­ ρημα. Αλλά με ορισμένες παρατηρήσεις: π.χ. το «Πουκάμισο του Κένταυρου» (μιλώ για το ομώνυμο αφήγημα και όχι για τη συλλογή) έχει περίπου την έκταση μιας νουβέλας με αρκετά πρόσωπα. Επίσης μετά το μυθιστόρημα «Δυτική Συνοικία» γράφω και εκδίδω τα διηγήματα της συλλογής «Καλαμάς κι Αχέροντας» - και δεν αποκλείεται, μάλλον είναι σί­ γουρο, πως και μετά το τελευταίο μου μυθιστόρημα «Τον Σιλβέστρο» θα γράψω και διηγήματα, πάλι. Εκτιμώ εξίσου τα δύο συγγενικά είδη. Εκείνο που οδηγεί στην εκτενή αφήγηση είναι η ανάγκη να δώ­ σεις ευρύτερες καταστάσεις και να παρακολουθή­ σεις περισσότερα πρόσωπα στις σχέσεις τους. Πότε νιώθει κανείς αυτή την ανάγκη και γιατί, είναι πάλι από τα σκοτεινά πράγματα. Πάντως, θέλω να πω με την ευκαιρία, ότι το διήγημα σου δίνει τη δυνατό­ τητα να κυριαρχείς πάνω στο υλικό σου και να το ελέγχεις στις λεπτομέρειές του, να λεπτουργείς θα έλεγα - κι αυτό είναι κάτι που μου αρέσει ιδιαίτερα. ΓΓ αυτό και τα μυθιστορήματά μου δεν έχουν μεγά­ λη έκταση. Τη φλυαρία στην αφήγηση και στη γλώσσα δεν την μπορώ - ούτε σαν αναγνώστης. Τέ­ λος θα πρέπει να προσθέσω και το θέμα «χρόνος». Είμαι εκπαιδευτικός κι οι επαγγελματικοί περισπα­ σμοί (βάζω σ’ αυτούς και την ανάγκη ενημέρωσης στα επαγγελματικά) δεν είναι λίγοι. Αυτή είναι νομί­ ζω η «λογική» των πραγμάτων, περίπου, αν αυτά τα πράγματα υπακούουν σε μια λογική και δεν είναι εκλογικεύσεις εκ των υστέρων. ΤΟ έργο σας α νακα λεί πολύ συχνά ένα χώρο γεω­ γραφικά εντοπισμένο, που δεν είνα ι απλά το σκηνι­ κό πλαίσιο. Πού ο φ είλετα ι η προτίμηση;

ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ η παρουσία του χώρου, από βιβλίο σε βιβλίο, γίνεται όλο και πιο σαφής, και ίσιος εντυ­ πωσιακή. Και βέβαια του ηπειρωτικού χώρου' θα έλεγα μάλιστα ότι αυτός δεν απουσιάζει από κανέ­ να ώς τώρα βιβλίο μου, ακόμα κι όταν η κύρια αφή­ γηση τοποθετείται αλλού. Π.χ., το «Πουκάμισο του Κένταυρου», τοποθετείται στην Κύπρο, στην Αμμό­ χωστο, αλλά πιο πίσω, σε δεύτερο πλάνο βλέπει κα­ νείς τον ελλαδικό χώρο και δη τον ηπειρωτικό. (Εκεί μάλιστα υπάρχει για πρώτη φορά κι η αναφο­ ρά στην οροσειρά των Ακροκεραυνίων, που αργό­ τερα έδωσε τόν τίτλο, «Ακροκεραύνια», σε βιβλίο μου με τις νουβέλες για τον εμφύλιο). Και η «Δυτι­ κή Συνοικία» στο μεγαλύτερο μέρος της τοποθετεί­ ται στην Αθήνα, αλλά ένα μέρος της αφήγησης μεταφέρεται στην Ήπειρο - άμεσα ή έμμεσα. Οι συ­ σχετισμοί δεν είναι αυθαίρετοι. Οι ήρωες κουβα­ λούν ιστορικές μνήμες που σχετίζονται με τα πα­ ρόντα. Π.χ. το κλίμα των πολεμικών συγκρούσεων στην Κύπρο, οι οποίες επίκεινται, δεν είναι δυνατό να μη συνδεθούν με ανάλογες εμπειρίες του συγ­ γραφέα που μεταφέρονται στους ήρωες. Και οι Δυ­ τικές Συνοικίες της Αθήνας είναι οι περιοχές όπου εγκαταστάθηκαν οι «εσωτερικοί μετανάστες» μετά τον εμφύλιο. Όσο για τον ηπειρωτικό χώρο, η πα­ ρουσία του σηματοδοτεί βέβαια την καταγωγή μου, αλλά αποχτάει ιδιαίτερη σημασία, καθώς η παραμε­ θόριος όπου γεννήθηκα και έζησα τα παιδικά και νεανικά μου χρόνια ήταν το θέατρο των μεγάλων ιστορικών συμβάντων που προσδιόρισαν τη σύγ­ χρονη Ελλάδα: το ’40, η Κατοχή με τα αντάρτικα, ο Εμφύλιος, η ερήμωση. Όσο για το τοπίο της Ηπεί­ ρου είναι κι αυτό δραματικό - όσοι το γνώρισαν κα­ λά μπορούν να μαρτυρήσουν. ΘΕΜΑΤΑ λοιπόν καυτά. Χώρος η Ήπειρος, μια ζώνη διακεκαυμένη. Εσείς δημόσιος υπάλληλος και μάλιστα εκπαιδευτικός, που υπηρετήσατε ε κ ε ί στα χρόνια της δικτατορίας. Επιπλέον υπήρξατε μ έλος της εκδ οτικής ομάδας του π εριοδικού «Δοκιμασία», που βγήκε στα Γιάννενα μ ες την επ ταετία και που φυσικά δεν εκδόθηκε για να καλύψει κάποιες λογο­ τεχ νικές ανησυχίες. Πώς λειτουρ γήσα τε αλήθεια σ' αυτή την περίοδο ως πνευματικός άνθρωπος; Είχα­ τε προβλήματα μ ε το υπηρεσιακό σας περιβάλλον; ΟΧΙ μόνο στη δικτατορία, αλλά και πιο πριν από το 1960 τα πράγματα ήταν δύσκολα. Ιδιαίτερα για έναν εκπαιδευτικό που εργαζόταν μετά τον εμφύ­ λιο στην Ήπειρο, όπου επικρατούσε πραγματική στρατοκρατία, (με την παρουσία της VIII Μεραρχίας

ΕΡΓΑ ΤΟΥ Π αραφω νία, διηγήματα, εκδ. Ενδοχώρα, Γιάννινα 1961. Το Πουκάμισο του Κένταυρου, διηγήματα 1971. Α κροκεραύνια, νουβέλες, Κέδρος 1976, 1981. Τα Δ ιη γή μ α τα της Δ οκιμασίας, διηγήματα. Κέδρος 1978. Δ υτική Συνοικία, μυθιστόρημα, Κέδρος 1980, 1985. Το Πουκάμισο του Κένταυρου κα ι Τ Ά λ λα Δ ιη γή μ α τα , 6' έκδοση, Θεμέλιο 1982. Κ αλαμάς κι Αχέροντας, διηγήματα, Στιγμή 1985 (Α ' Κρατικό Βραβείο Διηγήματος 1986). Υ ποθέσεις, δοκίμια, Καστανιώτης 1983. Ο Σιλβέστρος, μυθιστόρημα, Κέδρος 1987.

66/συνεντευξη στα Γιάννινα και τις «άδειες» που χρειαζόταν να βγάλεις από την Ασφάλεια για μετακίνηση προς την παραμεθόριο που ήταν και «ελεγχόμενη ζώνη»). Το 1959 μια ομάδα, από τους οποίους οι περισσό­ τεροι είμασταν εκπαιδευτικοί, βγάλαμε λογοτεχνι­ κό περιοδικό στα Γιάννινα, την «Ενδοχώρα», με σα­ φώς προοδευτική αντίληψη, Σταματήσαμε την έκ­ δοσή του αμέσως μόλις κηρύχτηκε η δικτατορία, αφήνοντας μισοτυπωμένο το τελευταίο τεύχος της, (που, φυσικά, δεν κυκλοφόρησε). Η εποχή του Ανένδοτου και η δικτατορία μας έκαναν να συνει­ δητοποιήσουμε σαφέστατα ορισμένα πράγματα που σχετίζονται με την πρόσφατη ιστορία μας και την πολιτική ζωή. Η ανάγκη της έκφρασης, με τους περιορισμούς έγινε επιτακτικότερη. Τότε, το '971, εξέδωσα το «Πουκάμισο του Κένταυρου» που το εί­ χα έτοιμο από το 1965 και ανέβαλλα την έκδοσή του, γιατί είχα ορισμένους ενδοιασμούς εξαιτίας της υπαλληλικής μου ιδιότητας. Ήμουν ένας δημό­ σιος υπάλληλος με όλες τις εξαρτήσεις που σήμαινε αυτή η ιδιότητα για μένα και για τους άλλους τότε τουλάχιστον. Κατέφυγα στην έμμεση γραφή των διηγημάτων που δημοσιεύτηκαν στο γιαννιώτικο περιοδικό «Δοκιμασία» (τα πιο πολλά) και αργό­ τερα απαρτίσανε τον τόμο «Τα διηγήματα της Δοκι­ μασίας». Παρ’ όλο ότι δε συνέχισα μ’ αυτόν τον τρόπο, εντούτοις εγώ αυτά τα κείμενα τα εκτιμώ πολύ και με βοήθησαν γενικότερα στην ανάπτυξη της γραφής μου.

Το διήγημα σου δίνει τη δυνατότητα... να λεπτουργείς... Όσο για το περιοδικό «Δοκιμασία», το ξεκινήσα­ με μια μικρή εκδοτική ομάδα (Δάλλας, Καρβέλης, Τουλούπης κι εγώ), όταν ο έλεγχος χαλ μωσε κά­ πως, το 1973. Πρέπει να διευκρινήσω ότι τον καιρό της δικτατορίας μόνο από το 1968 ώς το 1970 ήμουν στα Γιάννινα, το 1970 ήρθα στην Αθήνα. Ε, αυτές οι «δραστηριότητές» μου σημαδεύουν και τις τότε έγνοιές μου - μόνο αυτές και τίποτε άλλο. Με βοήθησε βέβαια και το γεγονός ότι οι υπηρεσιακοί παράγοντες ποτέ δεν είχαν σχέσεις με τη λογοτεχνία και δεν ξέρανε τη λογοτεχνική μου δραστηριότητα. (Τα καρφώματα συνήθως προέρ­ χονταν από τον επαγγελματικό ϋκλο). ΤΟ 1986 πήρατε το πρώτο κρατικό βραβείο διη­ γήματος για τη συλλογή σας «Καλαμάς κι Αχέρο­ ντας». Εσείς θα το θεωρούσατε ως το καλύτερο μ έ ­ χρι τό τε βιβλίο σας; ΔΕΝ ξέρω. Πάντως περιέχει μερικά από τα πιο καλά κείμενα που έχω γράψει, μερικά διηγήματα που συμπυκνώνουν ολόκληρη ζωή, όπως το «Καλα­ μάς κι Αχέροντας», το «Μαναμεγάλη», το «Κοριαντολίνο» κ.α. ΤΟ έργο σας έχει εκδ οθ εί στη Σοβιετική Ένωση. Δώστε μας μ ερ ικές πληροφορίες γ ι' αυτή την έκδ ο­ ση.

ΤΑ έργα μου Ακροκεραύνια, Δ υτική Συνοικία και τρία από τα Δ ιηγήματα της Δ οκιμασίας κυκλοφόρη­ σαν μεταφρασμένα στα ρωσικά, σ’ έναν τόμο 260 σελίδων, από τον εκδοτικό οίκο της Μόσχας, το 1986. Ο τόμος αυτός έχει τον τίτλο «Εποχή Δοκιμα­ σίας», κυκλοφόρησε σε 50.000 αντίτυπα και προλο­ γίζεται από την κ. Τομασέφσκαγια. Τις μεταφράσεις έκανε η κ. Νίνα Ποτζέμσκαγια - και οι δύο είναι ελληνίστριες του ινστιτούτου ελληνικών σπουδών της Μόσχας. ΣΤΟ τελευ τα ίο σας μυθιστόρημα α φ ήνετε χώμα­ τα οικεία και κατηφορίζετε νοτιότερα. Εξάλλου ο Σιλβέστρος, που δίδει τον τ ίτλο στο βιβλίο αλλά και η ηρωίδα σας, η Αβρακόμη, πρόσωπα αβέβαια και ρευστά, ανάμεσα στους γνώριμούς μας πολίτες της πολίχνης. Μ ιλήστε μας λίγο για το «Σιλβέστρο», που νομίζω ότι συνιστά μια νέα για σας αφετηρία. ΘΥΜΑΜΑΙ πώς ξεκίνησε ο Σιλβέστρος από μια ιστορία που είχα ακούσει, και ξαφνικά, ενώ μια μέ­ ρα την έλεγα σ’ ένα φίλο μου άστραψε στα μάτια μου και πήρε άλλες διαστάσεις. Καθώς τη δούλευα, επί τέσσερα χρόνια, άλλαξε πολύ και έγινε περίπου αγνώριστη. Τελικά διαμορφώθηκε ως εξής: Σε μια κωμόπολη καταφθάνει μια χειμωνιάτικη μέρα μια γυναίκα, ντόπια, που έλειπε ωστόσο πολλά χρόνια. Για την ίδια και την οικογένειά της κυκλοφορούσαν διάφορες διηγήσεις. Τώρα έρχεται φέρνοντας μαζί της έναν άγνωστο, τον Σιλβέστρο, κλείνονται στο παμπάλαιο σπίτι της και αποφεύγουν τις εξόδους. Κυκλοφορούν διάφορες διαδόσεις μέσα από τις οποίες αποκαλύπτονται τελικά - όχι ποιος είναι ο Σιλβέστρος, αλλά ποιοι είναι οι άλλοι γύρω του. Η αφήγηση τοποθετείται στον πρώτο καιρό μετά τη μεταπολίτευση. Ως τόπος αναφέρεται η Αμαλιάπολη, κοντά στο Βόλο. Υπάρχουν και ορισμένες συ­ γκεκριμένες αναφορές, ώστε να προκύπτει αληθο­ φάνεια. Στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για μια συμβατική κωμόπολη. Όσο για τη γραφή του θέλω να πω μονάχα ότι στο κείμενο υφέρπει μια ει­ ρωνεία πολλαπλής σημασίας. ΥΙΟΘΕΤΕΙΤΕ τρόπους που έχει καθιερώσει η μο­ ντέρνα γραφή. Εντούτοις ο κόσμος ο αισ θητός δεν υποβαθμίζεται- δεν παραποιείται, δεν κ ατακερματί­ ζεται. Παραμένει ακέραιος, εύθυμος μ ες το έργο σας. Όχι συνηθισμένος τόπος σήμερα. Αλήθεια, πού ο φ είλετα ι αυτή η α μεσότητα; ΕΧΕΤΕ δίκιο. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι πιο εμφανή από τα «Ακροκεραύνια» και μετά. Στο πρώ­ το μου βιβλίο, την «Παραφωνία», τα διηγήματά μου είχαν περισσότερη αοριστία, θα έλεγα πως απέδι­ δαν το αίσθημα που προκύπτει από την επαφή με τα πράγματα, όχι την εμπειρία αυτή καθεαυτήν, με τα υλικά της. Άργησα ν’ ανακαλύψω αυτόν τον υλι­ κό κόσμο που κουβαλούσα μέσα μου κι ας ήταν τό­ σο εναργής, με όλους τους όγκους του, τις σκιές του, τα σχήματά του, τα χρώματά του, τις λετ-ο μ έρειές του κ.τ.λ. Πρέπει να πω ότι πολύ με βοήθησε σ’ αυτό η τεχνική που χρησιμοποίησα στα «Διηγή­ μ ατα της Δοκιμασίας» (γράφτηκαν πριν από τ ’ «Ακροκεραύνια») που τη δανείστηκα από τον Robbe-Grillet, αντιστρέφοντας το ρόλο της· κάνοντας δηλαδή την περιγραφή όχι δηλωτική των ορίων της συγγραφικής δυνατότητας, αλλά μέσον για να εκ­

συν εν τευξη /6 7 φραστούν εσωτερικές καταστάσεις, εντελώς δηλα­ δή το αντίθετο. Πάντως πρέπει να επαναλάβω (για να μη νομιστεί ότι γι’ αυτά τα πράγματα αρκούν οι προθέσεις) ότι αυτόν το στέρεο και εναργή κόσμο τον κουβαλού­ σα μέσα μου και η παρουσία του οφείλεται στα πολ­ λά χρόνια που έζησα στην ύπαιθρο, μέσα στη φύση. Αρκεί να κλείσω τα μάτια, κι εδώ που είμαι, για να ιδώ τις διακλαδώσεις των νεύρων σ’ ένα φθινοπω­ ριάτικο φύλλο, να νιώσω στον ουρανίσκο μου τη γεύση του σταρένιου ψωμιού, (ή να αισθανθώ τη μυρωδιά από τις ντοματιές, που όταν ακουμπήσουν στα ρούχα σου, εκεί που τις ποτίζεις, αφήνουν μια κιτρινάδα). ΑΥΤΟ τον κόσμο, που ανασταίνετω μ ε εικαστική ενάργεια μέσα στο έργο σας τον υπ ηρ ετεί μια πλούσια και δυναμική γλώσσα, ζωντανή, λειτο υ ρ γ ι­ κή κι όχι κατασκευασμένη. Π οιες είναι οι πηγές που αποθησαυρίσατε; ΟΙ γλωσσικές μου αφετηρίες; Πρώτα-πρώτα η ζωή μου στο χωριό. Αυτή έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της γλώσσας μου. Η ζωή εκεί, που διατηρούσε ακόμη τον παραδοσιακό της χαρακτήρα, εκφραζόταν με μια γλώσσα όπου λει­ τουργούσαν πανάρχαιοι γλωσσικοί θησαυροί κι έφτασαν σ’ εμένα μέσα από τα παραμύθια, τα δη­ μοτικά τραγούδια που ήταν ακόμη λειτουργικά, δε­ μένα με την καθημερινή ζωή, αλλά και με τον καθη­ μερινό λόγο. Έπειτα οι λέξεις εκεί ήταν στενά δε­ μένες με τα πράγματα, (είχαν υλική υπόσταση, λέξη και πράγμα ήταν ένα)· μάθαινα τις λέξεις αγγίζο­ ντας τα πράγματα. Σ’ αυτά πρέπει να προσθέσω την ιδιότητά μου ως φιλολόγου που μου έδωσε γλωσσική συνείδηση, ώστε να ελέγχω το λόγο μου. Αυτή με προφυλάσσει από το «γλωσσικό λαϊκισμό» που πάει να περάσει ως λαϊκός λόγος, ενώ στην πραγματικότητα δεν πρόκειται παρά για μικροαστικό φαινόμενο, κακό­ γουστη μίμηση (είτε αναφερόμαστε στο λεξιλόγιο είτε στον δήθεν ανειμένο λόγο). Από το άλλο μέρος μου δίνει τη δυνατότητα να επιλέγω υλικό από όλη μας τη γλωσσική παράδοση, (μέτρο και φειδώ) αλλά τόσο ώστε να παίρνει ο λό­ γος μου τις αποχρώσεις που θέλω. Στο «Σιλβέστρο» αυτό φαίνεται εναργέστερα. ΟΙ δ ε ίκ τες κυκλοφορίας βεβαιώνουν ότι υπάρχει ένα κοινό που σας διαβάζει και ενδ ια φ έρ ετα ι για το έργο σας. Ποιοι νομίζετε ότι είναι οι αναγνώστες σας; ΔΕΝ ξέρω. Φαντάζομαι όσοι αγαπούν τη λογοτε­ χνία και ιδιαίτερα όσοι έχουν ανάλογα βιώματα. Οι δεύτεροι αποτελούν μια ιδιαίτερη κατηγορία και ξέρω ότι υπερασπίζονται με φανατισμό τα βιβλία μου. Ένας υπάλληλος θιθλιπωλείου μου είπε: δεν ξέρω πόσους αναγνώστες έχετε, πάντως έχετε φα­ νατικούς αναγνώστες. ΑΝΑΛΟΓΑ βιώματα είπατε, δηλαδή που πηγάζουν από κάποια συμβάντα, ιστορικά πια. Π ολλοί όμως υποστηρίζουν ό τι η λογοτεχνική θεματολογία που στηρίζεται σε αυτά τα συμβάντα έχει εξα ν τλ η θ εί κι ό τι είνα ι καιρός να μπουν στο περιθώριο, μια που τα σ ημερινά επίκαιρα προβλήματα έχουν μ εγ α λύ τε­

ρη σημασία. ΔΕΝ νομίζω ότι τα θέματα αυτά έχουν κορεσθεί. Πολλά βέβαια έχουν γραφτεί, αλλά τα πιο πολλά μένουν στην παραλογοτεχνία. Τα γεγονότα αυτά ήταν καταλυτικά για τον τόπο μας. Την παρουσία τους τη διαπιστώνουμε κάθε τόσο μέσα στο ατομι­ κό ή το συλλογικό παρόν. Έπειτα: ο λογοτέχνης δεν είναι δημοσιογράφος, να τρέχει λαχανιασμένος πίσω από την επικάιρότητα, για ν’ ανακαλύψει προ­ βλήματα, συχνά ψευδοπροβλήματα, «ζεστές ειδή­ σεις» που λένε οι δημοσιογράφοι. Και μόνο από το γεγονός ότι το λογοτεχνικό έργο χρειάζεται καιρό και κόπο για να γίνει (σ’ αυτά πρέπει να προσθέ­ σουμε και το χρόνο «επωάσεως» ας πούμε) αναι­ ρείται η επικαιρότητα με την τρέχουσα σημασία· μ’

Ο «γλωσσικός λαϊκισμός» πάει να περάσει ως λαϊκός λόγος... αυτή την έννοια επίκαιρη τέχνη (όπως λέγαμε κά­ ποτε: «κινηματογραφικά επίκαιρα») δεν υπάρχει. ΥΠΑΡΧΕΙ ένας ιδεολογικός άξονας που υπερα­ σπίζεται συνολικά το έργο σας; Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο από ανθρωπιστική - έτσι τη γνώρισα κι έτσι την α­ ντιλαμβάνομαι. Ό χι ιδεολογίες, όχι υπεράσπιση ιδεολογιών και, πολύ περισσότερο βέβαια, κομμά­ των! Αν μέσα στα κείμενά μου οι αναγνώστες ανα-, καλύψουν ένα ήθος είμαι ευχαριστημένος. Και με το παραπάνω. ΕΝΑ ήθος στις πράξεις των ηρώων; ΕΝΑ ήθος κάτω από τις πράξεις των ηρώων. Και κυρίως ένα ήθος στην πράξη της γραφής. ΚΑΙ μια απορία. Τα κείμενά σας έχουν έντονα ε ι­ καστικό κι αφηγηματικό χαρτκτήρα- ελληνική ανθμωπογεωγραφική τα υτό τητα · ανακαλούν καυτά προβλήματα της πρόσφατης ιστορίας μας, της κοι­ νωνικής ζωής. Πώς δεν έγινα ν σενάρια για τηλεο­ πτικά έργα; ΘΑ μπορούσα βέβαια να πω απλώς: δεν έτυχε. Ωστόσο πέρα από το πρόβλημα πώς φτάνει ένα λο­ γοτεχνικό έργο στην τηλεόραση, εκείνο που έχει σημασία είναι τί γίνεται όταν φτάσει. (Πρέπει να πω ότι εγώ τουλάχιστον δεν έχω ιδεί κανένα αξιόλογο λογοτεχνικό έργο που να έχει γίνει στην Ελλάδα αξιόλογη τηλεοπτική ταινία. Η οικονομική πλευρά του θέματος είναι βέβαια κάτι που πρέπει κανείς να το επισημάνει. Ό λοι θέλουν με όσο γίνεται λιγότε­ ρο έξοδα να τη βολέψουν. Αλλά νομίζω πως πρέπει να προχωρήσουμε πιο πέρα, σε κάποιες άλλες ελ­ λείψεις. Δεν ξέρω αν είναι ελλείψεις πείρας ή τα­ λέντου των σκηνοθετών). Θα μ’ ενδιέφερε (βέβαια) να ιδώ ένα έργο μου σε ταινία, τους ήρωές μου να γίνονται ζωντανά πρό­ σωπα πάνω στο πανί. Κάποτε παρουσιάστηκαν, ευ­ καιριακά, ένα-δύο επεισόδια από τη «Δ υτική Συνοι­ κία» δραματοποιημένα. Η εντύπωση για το συγγρα­ φέα είναι συγκλονιστική, για μένα τουλάχιστον ήταν. Σχεδόν τρομάζεις, σαν να βλέπεις μπροστά σου φαντάσματα, που τα έπλασες εσύ κι ύστερα αυτονομούνται, φεύγουν από τη δικαιοδοσία σου.

ΪΑΖΩ ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΙΑΒΑΖΩ Ah

Ζητήστε τις έξι καλαίσθητες θήκες σε μαύρο και κόκκινο χρώμα, του δεκαπενθήμερου

ΔΙΑΒΑΖΩ

από τα γραφεία του περιοοικου μας. ;ά 26 - 1(16 81 Αθήνα. Τη λ. 36.40.488 - 36.40.487 - 36.42.789

η πραγματική διάσταση του έρωτα στις θρησκείες ω

ΔΗΜ ΗΤΡΗ ΧΑΛΙΒΕΛΑΚΗ: Έρωτες Αγίων. (Η σεξουαλική ζωή των Αβραάμ, Μωυσή, Ιησού, Παύλον, Μωάμεθ, Βούδα, Κομφούχιου χ.ά.) Αθήνα, Ι δ ε ο λ ο γ ί α , χ.χ. Σελ. 328.

νεότερη εποχή προέκυψε μέσα από τον πολυαίωνο Μεσαίω­ να και είναι μόνο τις τελευταίες δεκαετίες, όπου η «σεξουα­ λική απελευθέρωση» έλαβε χώρα. Το μεθοδευμένο χτύπημα ενάντια στον Παπισμό και την Ιερά Εξέταση υπήρξε όντως πολύ­ μορφο και πολύτροπο: ξεκίνησε ουσιαστικά στον τομέα Τέχνη (Αναγέννηση-Κλασικισμός). προχώρησε στη Φιλοσοφία (καρτε­ σιανός ορθολογισμός - Καντ - θετικισμός - υλισμός - υπαρξισμός φαινομενολογία), πέρασε από την Επιστήμη και την τεχνολογία (Ανακαλύψεις-Εφευρέσεις-Φυσική-Χημεία-Βιολογία-Βιομηχανική Επανάσταση-Διάσπαση Ατόμου), έφτασε στην πολιτειακήπολιτική Επανάσταση (στις ΗΠΑ, στη Γαλλία, στη Ρωσία) και τον εθνικό αυτοπροσδιορισμό (εθνικές εξεγέρσεις, πτώση της αποικιο­ κρατίας) για να καταλήξει στην κοινωνική μεταμόρφωση (πτώση τάξεων, αστυφιλία, μέση αστική τάξη του τριτογενούς τομέα, κοι­ νωνίες επικοινωνιών και πολυπληροφόρησης, αναπροσαρμογή του τρόπου ζωής ανάλογα με τις τεχνολογικές κατακτήσεις). Ο σημερινός μέσος άνθρωπος της Ευρώπης, της Αμερικής, της Αυστραλίας και κάποιων τμημάτων της Ασίας και της Αφρικής δε θέλει να επιστρέφει στον χριστιανικό Μεσαίωνα και θεωρεί τις σημερινές σχέσεις μεταξύ των δύο φύλων απελευθερωμένες ιδιαί­ τερα σε σχέση με την κατάστασή τους κατά το Μεσαίωνα και κατά τους προηγούμενους νεότερους αιώνες της μεταλλαγής. Η αλήθεια είναι ότι στην υπόγεια - μη παραδεκτή - πρακτική των σχέσεων των δύο φύλων η κατάσταση, ακόμη και κατά το Μεσαίωνα του Χριστιανισμού, ήταν πολύ πιο ελευθέριες - και φυσικά δε θα μπο­ ρούσε να είναι αλλιώς και η αφύσικη και παράλογη χριστιανική καταπίεση των ερωτικών επιθυμιών δεν θα μπορούσε να επιβληθεί παρά μόνον σε φανατικούς και ευκολόπιστους. Όμως ο σημερινός άνθρωπος, κυριολεκτικά ζαλισμένος από τις συγκεκριμένες με­ ταλλαγές, δε θα μπορούσε να υποπτευθεί πόσο απόλυτα φυσιολο­ γικές ήταν οι ερωτικές σχέσεις πριν από το πολυαίωνο κατασκότεινο και αρνητικό «τούνελ» του χριστιανισμού. Αυτό ανέλαβε να «ανακαλύψει» η ιστορική επιστήμη, αλλά αυ-

Η

70/επιλογη τή εξαιρέσει του ελληνορωμαϊκού και του εβραϊκού κόσμου δεν είχε προσβάσεις στα εκατομμύρια κειμένων της αρχαίας Μέσης Ανατολής: ασσυροβαβυλωνιακά, αρχαία περσικά, ελαμικά, σουμεριακά, ουραρταϊκά, χουρριτικά, ουγκαριτικά, χιττιτικά (σφη­ νοειδή), αιγυπτιακά, μεροϊτικά, χιττιτικά και λουβιτικά (ιερογλυ­ φικά), αραμαϊκά, φοινικικά, μηκυναϊκά, παχλεβί περσικά, γκεζ αρχαία αιθιοπικά, αρχαία θεμενικά, σογδιανικά, βακτριανικά, φρυγικά, λυδικά, καρικά, αρχαία κυπριακά. Προσβάσεις αποκτή­ θηκαν μόνον πρόσφατα μέσω των αποκρυπτογραφήσεων, των ανασκαφών και των περαιτέρω σχετικών ερευνών και περίπου 15 ανεξάρτητα, αυτόνομα και κορυφαία πολιτισμικά σύνολα προστέ­ θηκαν στα μέχρι τότε μόνον τρία ήδη γνωστά. Δύο πολιτισμικά σύνολα (Ασσυροβαβυλωνία-Αίγυπτος) αποδείχθηκαν ανώτερα, πλουσιότερα σε υλικό και πληροφορίες και περισσότερο ανεπτυγ­ μένα των τριών κόσμων οι οποίοι κυριολεκτικά προέκυψαν από αυτά. Όμως η ιστορική επιστήμη ούτε έχει φτάσει σε μία τελική θεώρηση αυτών των πολιτισμών ακόμη, ούτε έχει πάντοτε εύκολα καταφέρει να καταστήσει γνωστά τα πορίσματά της μέσω της εκ­ παίδευσης και των μέσων μαζικής ενημέρωσης. διαίτερα στη χώρα μας και σε αντίθεση τόσο με τις σοσιαλιστι­ κές όσο και με τις κεφαλαιοκρατικές χώρες της Ευρώπης, οι τομείς αυτοί της επιστήμης δεν καλλιεργήθηκαν ούτε καν σε πανε­ πιστημιακό επίπεδο και η κρίσιμη μάχη ούτε καν έλαβε χώραν! Στη Δύση η χριστιανική Εκκλησία είχε αντιστρατευθεί σε ο,τιδήποτε η ιστορική επιστήμη θα μπορούσε να προωθήσει στο ευρύ κοινό, το οποίο θα κατεδείκνυε σαφώς ότι ο επίσημος χριστιανι­ σμός των αρχών του 4ου αι. αποτελεί μια φοβερή κατρακύλα για τον ανθρώπινο πολιτισμό των προηγουμένων τριών χιλιετιών. Σή­ μερα στα διάφορα πανεπιστήμια και ιστορικά ερευνητικά κέντρα της Δύσης και της Ανατολής γίνεται σαφές ότι είναι ανυπολόγιστο ό,τι χάσαμε με την επιβολή του αρνητικού φανατισμού στις αρχές του 4ου αι. Ό χι μόνον οι σχέσεις των δύο φύλων αλλά η ίδια η ερμηνεία των Γραφών και, πολύ περισσότερο, ό,τι η ανθρωπότητα είχε διαφυλάξει για περίπου τρεις χιλιετίες χάθηκε στις αρχές του 4ου αι. Η χριστιανική Εκκλησία υπέστη συντριπτική ήττα στην Ευρώπη και την Αμερική, όταν αντιμάχηκε το φως το οποίο η ιστορική επιστήμη έριξε σε όλους αυτούς τους τομείς. Στην Ελλά­ δα η έλλειψη παρόμοιας αντιπαράθεσης και της συνεπαγόμενης για κάθε αναχρονιστικό θεσμό ήττας αποτελεί κύριο λόγο της κα­ θυστερημένης, αντιεπιστημονικής και ανερμάτιστης εκπαίδευσης, παιδείας και πνευματικής καλλιέργειας. Για τους αρχαίους πολιτισμούς και τα ιερά πρόσωπα διαφόρων θρησκειών υπάρχει μία κοινή συνισταμένη της άποψης και της α­ ντιμετώπισης τόσο των ερωτικών σχέσεων, όσο και της όλης κοι­ νωνίας, της ανθρώπινης δράσης και προόδου και του γενικότερου οικοσυνόλου. Η άποψη αυτή συνοψίζεται μέσα στην επόμενη πρό­ ταση: «όλα κάποτε ήσαν ιδεώδη, τέλεια, αρμονικά και ύστερα εξέ­ πεσαν». Αν πραγματικά κάποιος ζητάει να προσεγγίσει το πρίσμα αντιμετώπισης των πραγμάτων στην Ασσυρία, την Αίγυπτο, την Σουμερία, την Περσία, ή ακόμη στον κόσμο της Βίβλου, των πρώ­ των χριστιανών του Ισλάμ ή, πολύ περισσότερο για ό,τι μας αφο­ ρά, στην αρχαία Ελλάδα, πρέπει να ξεκινήσει από την παραπάνω πρόταση. Το ίδιο και για τις αντιλήψεις περί των ερωτικών σχέ­ σεων και της επιβλημένης σχετικής άποψης.

Ι

ακόμη Ελλάδα του Καντιώτη, του «κατηχητι­ Σ τηκού»,μεσαιωνική της «προσευχής» και των «θρησκευτικών» στη μέση εκ-

Δημητρη Χαλιβελακη

ΕΡΩΤΕΣ ΚΗΠΩΝ

επιλογη/71 παίδευση και της θεολογικής «σχολής» είναι απαραίτητο όχι μόνο ' ένα βιβλίο, αλλά κυριολεκτικά μία βιβλιοθήκη, η οποία να αποκαθιστά την ιστορική αλήθεια και να κατατοπίζει σχετικά το ανα­ γνωστικό κοινό. Μπαίνει λοιπόν στο χώρο αυτής της προσπάθειας προφανώς πρώτος ο δημοσιογράφος Δημήτρης Χαλιβελάκης με το βιβλίο του «Έρωτες Αγίων-Η σεξουαλική ζωή των Αβραάμ, Μωυσή, Ιησού, Παύλου, Μωάμεθ, Βούδα, Κομφούκιου κ.ά.». Το βιβλίο είναι προβληματικό ως προς τον τίτλο του, διότι συγ­ χέει τις έννοιες του επιθέτου και του ουσιαστικοποιημένου επιθέ­ του: «άγια» πρόσωπα είναι ασφαλώς και ο Βούδας και ο Μωάμεθ και ο Ιησούς και ο Αβραάμ, όμως «Άγιοι» - ακόμη και γία τα χριστιανικά πλαίσια - δεν είναι ούτε οι Μωυσής, Παύλος ή Σολο­ μών! Ο υπότιτλος είναι επίσης εσφαλμένος διότι δίνει περιοριστι­ κή εντύπωση ενός περιεχομένου το οποίο - και καλώς - εξικνείται μέχρι του υποβάθρου και του ιστορικού πλαισίου των θρησκειών, εντός των οποίων διαμορφώθηκαν οι περί ερωτικών σχέσεων διά­ φορες απόψεις και αντιλήψεις. Εξίσου προβληματική είναι η επιλογή θεμάτων και κεφαλαίων. Εφόσον πρόκειται για έρωτες αγίων προσώπων και δίνονται οι περί ερωτικών σχέσεων αντιλήψεις μέσα σε πλαίσια όχι προσωποκεντρικά αλλά θρησκειοκεντρικά, για ποιο λόγο δίνονται τόσο πε­ ριληπτικά οι αντιλήψεις περί των σχέσεων των δύο φύλων στην αρχαία Μεσοποταμία, Αίγυπτο, Φοινίκη και γιατί παραλείπονται ολόκληρη η αρχαία Ελλάδα και Ρώμη, οι Ετρούσκοι, οι Μογγόλοι, το Θιβέτ, η Ιαπωνία, οι προκολομβιανοί πολιτισμοί και οι ιθαγενείς πολιτισμοί της Αφρικής και της Αυστραλίας; Γιατί ένα ολόκληρο κεφάλαιο για τον «κήρυκα της αγαμίας» Παύλο και όχι ένα άλλο ιδιαίτερο για τον ομοφυλοφιλικών τάσεων Ιωάννη; Γιατί η τόση αποσιώπηση των Προφητών της Παλαιάς Διαθήκης, του Ηλία, του Ιωνά, του Ησαία, του Ιερεμία και του Δανιήλ και του θρήνου τους, ο οποίος εξαφάνισε τον ερωτισμό τους;

Ι

σχυρότατες αμφιβολίες προκύπτουν από την παρατιθέμενη βι­ βλιογραφία. Αυτό έχει σοβαρές επιπτώσεις σε ορισμένα τμήμα­ τα του όλου βιβλίου, τα οποία στηρίζονται σε πεπαλαιωμένη και εκ των πραγμάτων ξεπερασμένη βιβλιογραφία, ενώ άλλα φθάνουν στην καλύτερα ενημερωμένη και τεκμηριωμένη κάλυψη. Εξάλλου, αρχικά, πρέπει να σημειωθεί ότι η βιβλιογραφία είναι ελλιπής, εφόσον συντίθεται από μόνον ελληνικά βιβλία, άρθρα εγκυκλο­ παιδειών και μεταφράσεις στα ελληνικά έργων ξενόγλωσσων συγ­ γραφέων. Αυτό σε συνδυασμό με όσα προαναφέραμε περί απου­ σίας ανατολιστικών σπουδών στενεύει τη βάση του οικοδομήμα­ τος. Αποτελεί, ενδεικτικά αναφέροντας, πρότυπο αντιεπιστημονι­ κής μεθόδου η παράθεση βιβλιογραφίας και αποσπασμάτων του Χέγκελ αναφερομένων στη Μεσοποταμία σε μία εποχή, όπου δεν είχε αποκρυπτογραφηθεί κανένα από τα περίπου 600.000 σφηνοει­ δή ασσυροβαβυλωνιακά κείμενα και δεν είχε ανασκαφεί κανένας μεσοποταμιακός αρχαιολογικός χώρος, διότι ακριβώς ούτε ο Χέ­ γκελ έχει πιστοποιητικά καλού επιστήμονα, αλλά φιλοσόφου, και διότι οι πηγές του σχετικά με το αντικείμενο αναφοράς του είναι έμμεσες και εκ των υστέρων πολλές από αυτές κατερριμένες από τους ειδικευμένους επιστήμονες. Ο παρ’ όλα αυτά ακαταπόνητος ομολογουμένως και αξιέπαινος συγγραφέας φαίνεται να διακατέχεται από ορισμένες εντελώς ξε­ περασμένες απόψεις ορισμένων «αρτηριοσκληρωτικών» θρησκειο­ λογίαν, οι οποίοι ασφαλώς και ήσαν πρωτοπόροι στην εποχή τους (ανάμεσα στις δεκαετίες ’20-’50). Οι απόψεις ΛουνατσάρσκιΝτυρκχάιμ, οι οποίες βρήκαν πρόθυμο διαφημιστή τους στην Ελ-

ποιηση ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΣΙΔΗΡΑ: Αλφαβητικό πείραμα. Αθήνα, εκδόσεις «Πιτσι­ λάς», 1987 Η Α.Σ. επιχειρεί ένα πείραμα το οποίο περιέχει την πρωτοτυπία και την εφευρετικότητα αλλά πα­ ραμένει στο στάδιο της κυοφορίας, δεν παράγει δηλαδή πραγ­ ματική ποίηση ή έστω κείμενα ποιητικά. Παίρνοντας ξεχωριστά το κάθε γράμμα της αλφαβήτου, φτιάχνει ενότητες όπου όλες οι λέξεις αρχίζουν απο το ίδιο γράμ­ μα, έτσι ώστε επιφανειακά και ει­ κονικά να δημιουργείται μια κα­ τασκευή, άξια μόνον οφθαλμικής επάρκειας και τίποτε περισσότε­ ρο. Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέ­ γαμε πως τα ποιήματα της Α.Σ. είναι άκρως εγκεφαλικά και κα­ θόλου λειτουργικά μια και τους λείπει όλως διόλου το ψυχικό υπόστρωμα, στοιχείο αναμφι­ σβήτητο για την ύπαρξη της ποίησης και ακόμη περισσότερο για την εμβέλειά της. Παρ' όλα αυτά η Α.Σ. δείχνει να κατέχει σο­ βαρό ποιητικό λεξιλόγιο, έτσι ώστε αν επιχειρήσει να γράψει ποίηση σωστή, νομίζω, πως θα τα καταφέρει. ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

72/επιλογή λάδα τον Γ. Κορδάτο, περί μιας δεδομένης εξέλιξης κάθε θρη­ σκείας από ανιμισμό, μέσω τοτεμισμού και ηρωισμού σε ολοκλη­ ρωμένο πάνθεο έχουν εντελώς πια ξεχαστεί1. Ούτε ο κορυφαίος σοβιετικός ασσυριολόγος Diakonoff βρίσκει κάποια ένδειξη ανιμι­ σμού στην Μεσοποταμία, ούτε οι σημερινοί πατέρες της ασσυριολογίας, γάλλος Jean Bottero και ο γερμανός Von Soden, αποδέ­ χονται κάποια ίχνη τοτεμισμού στην Ασσυροβαβυλωνία123. «Κανέ­ να τοτέμ δεν υπήρξε στην Αίγυπτο» διδάσκει ο Jean Leclant, ισό­ βιος γραμματέας της Academie des Inscriptions et Belles Lettres, ηγετική μορφή της σημερινής αιγυπτιολογίας. πό τα παραπάνω προκύπτει ότι τα περισσότερα λάθη, κενά και ανακρίβειες βρίσκονται στο πρώτο κεφάλαιο «Πώς αντι­ Α μετώπισαν τον έρωτα οι εφτά μεγάλοι μύστες», όπου συν τοις άλλοις εξετάζεται το καθεστώς των σχέσεων των δύο φύλων και οι γενικές αντιλήψεις περί έρωτα των αρχαίων πολιτισμών και υπάρ­ χουν αναφορές στην αρχαία Μεσοποταμία και την Αίγυπτο. Οπό­ τε σημειώνουμε ότι στην Ασσυρία δεν υπήρξαν «προσήλυτοι της λατρείας της Κυβέλης»*, διότι ουδέποτε υπήρξε αυτή η θεά στην Ασσυρία, η Ασσυρία ουδέποτε έστειλε ευνουχισμένα αγόρια στον Δαρείο45- σε αντίθεση με τη Βαβυλώνα - διότι ήδη προ της κυ­ ριαρχίας των Περσών είχαν εξαφανιστεί όλοι οι Ασσύριοι , επ’ ουδενί ονόμαζαν οι Ασσύριοι την Αφροδίτη «Μύλιττα»6, διότι δεν υπάρχει ασσυριακό αντίστοιχο της Κύπριας θεάς (σε αντίθεση με τις εικασίες του Χέγκελ) και, τέλος, η ιστορική βασίλισσα Σαμμού-Ραμάτ (ελλ. Σεμίραμη) δεν έζησε στα χρόνια του Αβραάμ7 αλλά σ’ αυτά του Σαμσί-Αντάντ Ε '8 και δεν έδωσε τη διαταγή της ανέγερσης του γνωστού Πύργου της Βαβέλ9. Σίγουρο εξάλλου εί­ ναι ότι δε μιλούσαν τουρανικά ή ινδοευρωπαϊκά στην αρχαία Με­

1. Βιβλία όπως τα επόμενα, είναι εντελώς ξεπερασμένα: Λουσιέν Ανρύ, Καταγωγή των θρησκειών, εκδ. Γ. Αναγνωστίδη. Ζίγκμουντ Φρόυντ, Τοτέμ και ταμπού, εκδ. Δ. Δαρέμα. Γ. Κορδάτος, Αρχαίες θρησκείες και χριστιανισμοί, εκδ. Μπουκουμάνη.

2. Jean Βοηέτο, La religion babylonienne, P.U.F., Paris, 1952.

3. Δημήτρη Χαλιβελάκη, Έρωτες Αγίων, εκδόσεις Ιδεολογία, Αθήνα, 1986, σελ. 51.

4. Έ .α., σελ. 46.

5. Σε αντίθεση με ό,τι συνέβη στους Βαβυλώνιους, οι οποίοι συνέχισαν να υπάρ­ χουν για εξίμισι αιώνες μετά την κατάληψη της Βαβυλώνας από τον Κύρο (539 π.Χ.) και να γράφουν την γλώσσα τους σε σφηνοειδείς, σε αραμάίκούς και ακό­ μη σε ελληνικούς χαρακτήρες, οι Ασσύριοι μετά την καταστροφή της Νινευή (612 π.Χ.) παρά την έλλειψη κάθε αναφοράς των βαβυλωνιακών χρονικών σε τυχόν μαζικές εξοντώσεις, εξαφανίστηκαν μαζί με τις ήδη προ αιώνος μεταφερμένες στην Β.Α. Ασσυρία Δέκα Φυλές του Ισραήλ και χάθηκαν πέρα από τα βουνά του Αντίταυρου και του Ζάγρου εκτός της Ιστορίας. Ό χι μόνον η βόρεια Μεσοποτα­ μία (ο κεντρικός χώρος της Ασσυρίας) έμεινε έρημος μέχρι και τα χρόνια του Ξενοφώντα (400 π.Χ.) αλλά ούτε ένα ασσυριακό κείμενο δε γράφτηκε μετά το 612. Προφανώς όλα αυτά εγνώριζαν οι Πέρσες του Δαρείου, διότι, όταν ανήγειραν την Περσέπολη, δεν παρέστησαν τους Ασσυρίους να φέρνουν δώρα ή φό­ ρους ανάμεσα στους υπόλοιπους λαούς της μνημειώδους κλίμακας, η οποία οδη­ γεί στα Ανάκτορα.

6. Έ .α., σελ. 35.

7. Έ .α., σελ. 46.

8. Έ .α., σελ. 77 και όχι Σαμιαντάτ Ε ', όπως λαθεμένα αναφέρει αυτό το κείμενο, το οποίο ωστόσο πολύ σωστά τοποθετεί την Ασσύρια βασίλισσα στο τέλος του 9ου αι. ερχόμενο σε αντίφαση με το προαναφερμένο εδάφιο της σελ. 46, 6λ. «Σεμίραμη», λήμμα του Παγκόσμιου βιογραφικού λεξικού της Εκδοτικής Αθη9. Έ .α., σελ. 77. Το γεγονός της ανέγερσης του θρυλικού Πύργου της Βαβέλ τοπο­ θετείται στην αμέσως μετά τον κατακλυσμό περίοδο. Μέσα στις περιληπτικές αναφορές της Γένεσης το όλο θέμα προβάλλει μέσα από τον θρύλο. Όμως η Κατάρα της Ακκάδ είναι ένα ιστορικό κείμενο, το οποίο τοποθετεί τον Κατακλυ­ σμό στο τέλος της βασιλείας Ναράμ-Σίν.

ποίηση ΣΠ ΥΡΟΥ Ζ ΑΧ ΑΡΑ­ ΤΟΥ: Σταλαγμίτες. Αθήνα, εκδόσεις «Αί­ νος», 1987. Σελ. 44. Όττως και ο τίτλος σαφέστατα το υποδηλώνει, τα ποιήματα που περιέχονται στη συλλογή «Στα­ λαγμίτες» του Σ.Ζ., είναι απο­ στάγματα νερού που σιγά σιγά διαβρώνει το έδαφος των συγκι­ νησιακών μας ρωγμών, ανεβά­ ζοντας ταυτόχρονα τη σκέψη και τα μάτια μας προς το χάος των σπηλαίων που το υιοθετούν. Εί­ ναι ολιγόστιχα ποιήματα πάνω σε διάφορα θέματα, καθημερινού και χαμηλόφωνου ύφους και έτσι μπορεί κανείς πολύ εύκολα να τα πλησιάσει, να κεντρίσουν το εν­ διαφέρον του, να του προκαλέσουν ψυχική ένταση και τέλος να μείνουν σαν καταστάλαγμα ω­ ραίων στιγμών. Η καλή τεχνική στο στήσιμο των ποιημάτων αυ­ τών έχει τη δική της κρυφή γοη­ τεία, καθώς εικόνες από πράγμα­ τα που επιδρούν στην ανέλπιστη πηγή των αισθημάτων μας, προκαλούν μιαν εξίσου ικανή συμμε­ τρία με το μολύβι του δημιουρ­ γού. Χ.Π.

επιλογη/73 σοποταμία101. Πρέπει επίσης να τονιστεί ότι η αφήγηση της διάσω­ σης του Μωυσή μέσα σ’ ένα καλάθι δεν είναι «παρμένη από προ­ γενέστερο μύθο των Σουμερίων»11. Ασφαλώς ο Σαργών Α ' της Ακκάδ σώθηκε μέσα σ’ ένα καλάθι αλλά ούτε ο ίδιος υπήρξε σουμέριος αλλά σημίτης και πολύ περισσότερο η σχετική υπόθεση αποτελεί ιστορία και όχι μύθο12. Αναφερόμενοι στην αρχαία Αίγυπτο τονίζουμε ότι δεν υπάρχει μία έστω μαρτυρία, ένα κάποιο κείμενο ή ένδειξη ότι υπάρχουν ακόμη «αμενωφικοί Αιγύπτιοι» μετά το θάνατο του Εχνατόν1314, επαναστάτη μονοθεϊστή Φαραώ, και το πισωγύρισμα των χρόνων του Τουταγχατόν (μετονομασμένου αργότερα σε Τουταγχαμμών) και του Χοοεμχέμπ. Δεν υπάρχει εξάλλου «αιγυπτιακή λατρεία του Γιαχβέ» , αλλά ο μονοθεϊσμός του Ατόν και δεν υπάρχουν καθόλου Υκσώς μετά την αιγυπτιακή ανεξαρτησία (1580 π.Χ.)15 από την ξενόφερτη αυτή ινδοευρωπαϊκή κλίκα. Συχνά πρέπει να ελέγχουμε τα λάθη της βιβλιογραφίας μας: ο Σύρε έδωσε εβραϊκό τίτλο «Σεφέρ Μπερεϊσίθ» («Βιβλίο της Δημιουργίας»! στο υποτι­ θέμενο γραμμένο στα ιερογλυφικά βιβλίο του Μωυσή16. Μωαβίτες και οι Αμμωνίτες δεν ανήκαν βέβαια ποτέ στις του Ισραήλ17, ο Ασσουήρης είναι ο γνωστός στο ελλη­ Ο ιφυλές νικό κοινό Ξέρξης18, το «βαβυλωνιακό Ταλμούδ» είναι επίσης εβραϊκό19 και βέβαια δεν γίνεται δεκτό ότι σύνθετα μυθολογικά όντα όπως η Σφίγγα προέκυψαν από... κτηνοβασία20. Δεν είναι, τέλος, μόνον τα Χρονικά του Σαργώνα της Ασσυρίας21 αλλά και τα βιβλικά κείμενα22, τα οποία πιστοποιούν ότι ο Ασσύριος αυτοκράτορας μετέφερε ολόκληρες τις Δέκα Φυλές του Ισραήλ στην 10. Η χιττιτική επιδρομή στη Βαβυλώνα το 1596 και η κασσιτική δυναστεία της Βα­ βυλώνας ήσαν οι μόνες προμηδικές αξιόλογες ινδοευρωπαϊκές παρουσίες στη Μεσοποταμία. Παρ’ όλα αυτά η πρώτη ήταν μια ξένη στρατιωτική ολιγόμηνη παρουσία και η δεύτερη απετέλεσε μία ιδιόμορφη δυναστεία, η οποία κατέβηκε από τον Ζάγρο, επιβλήθηκε στη Βαβυλώνα κατόπιν συμμαχίας με το Ιερατείο του Μαρντούκ ως βαβυλωνιακή δυναστεία χρησιμοποιώντας όχι τη δική της υποτυπώδη ινδοευρωπαϊκή διάλεκτο αλλά τα ασσυροβαβυλωνιακά.

11. Έ .α.,σελ. 92.

12. Βλ. Σαργών της Ασσυρίας, στο Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό της Εκδοτικής Αθηνών.

13. Έ .α., σελ. 93.

14. Έ.α.,σελ. 93.

15. Έ .α., σελ. 91. Ακόμη περισσότερο, κατά την κυριαρχία τους στην Αίγυπτο δεν είχαν παρά αιγυπτιακά ονόματα και το ίδιο τους το όνομα είναι γνωστό από ύστερες μη αιγυπτιακές πηγές' διότι στην Αίγυπτο το έσβησαν από όπου ήταν αναγραμμένο οι απελευθερωτές της Αιγύπτου και θεμελιωτές της 18ης δυνα­ στείας το 1580, όταν αποκαθάρισαν τη χώρα από τους ξένους αυτούς. Σημειω­ τέου ότι, καθώς όλοι οι ερευνητές συγκλίνουν στη θεωρία της ινδοευρωπάίκής καταγωγής αυτού του φύλου, δεν μπορούμε επ’ ουδενί να τους σχετίσουμε με τους Εβραίους.

16. Έ.α.,σελ. 93.

17. Έ .α., σελ. 83.

18. Έ .α., σελ. 62 και 110, βλ. «Ξέρξης» στο Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό της Εκ­ δοτικής Αθηνών.

19. Έ.α.,, σελ. 42 και 101. Το κάθε Ταλμούδ είναι εβραϊκό και γραμμένο στα εβραϊ­ κά. «Βαβυλωνιακό» αποκαλείται επειδή γράφτηκε στη νότια Μεσοποταμία από Ιουδαίους απογόνους των εκεί υπό του Ναβουχοδονόσορα μεταφερμένων δύο φυλών του κράτους Ιούδα. Ασφαλώς εξαιτίας της πολυαίωνης εκεί ιουδαϊκής . παραμονής υπάρχουν πολλές γλωσσικές επιδράσεις από τα συνεχώς εξαραμαϊζόμενα βαβυλωνιακό, αλλά η γλώσσα είναι εβραϊκή.

20. Έ .α.,, σελ. 43.

21. Έ .α., σελ. 145, βλ. «Ασσσυρμπανιπάλ πάσχων» στο «Ανεξήγητο», Ιανουάριος 1987, σελ. 212-223 και «Ασσσυρμπανιπάλ Ερχόμενος» στο «Ανεξήγητο», Φε­ βρουάριος 1987, σελ. 44-54.

22. Όπως Β' Βασιλειών, ΙΗ', 10-11, κ.ά. Είναι λάθος να παραβλέπουμε πόσο χρήσι­ μο ιστορικό ντοκουμέντο παραμένει η Παλαιό Διαθήκη, αν βέβαια την προσεγ­ γίσουμε, όπως χρειάζεται, και όχι με το αρνητικό πρίσμα του ανερμάτιστου με­ σαιωνικού φανατισμού και σκοταδισμού.

ί

\___ πεζογραφία

Μ ΑΧΗΣ ΜΟΥΖΑΚΗ : Πρισματική μου Ευδο­ ξία, ιστόρημα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1987, αχ. 8ο. Σελ. 103+7. Η «Πρισματική μου Ευδοξία» στο ομώνυμο «ιστόρημα» της Μάχης Μουζάκη είναι ένα πλά­ σμα πρισματικό, μια ηρωίδα τρα­ γικά ποιητική, που αγωνίζεται να βγει από τα δεσμά του οικογε­ νειακού και του κοινωνικού κατε­ στημένου, οδηγώντας τα βήματά της σ' ένα δρόμο δύσβατο, που της κληροδότησαν οι αιώνες, προσπαθώντας να χαράξει το δι­ κό της αποτύπωμα στα πράγμα­ τα, να σχηματίσει το πρόσωπό της, να ξορκίσει το κακό, να δε­ χτεί τον κόσμο που την περιβάλ­ λει με την ασχήμια του και τη βία, να κυριαρχήσει πάνω του, να τον υποτάξει, να τον αλλάξει, να εξι­ σωθεί με τον άντρα, να τον νικήΤο θέμα δεν είναι νέο. Η συγ­ γραφέας αποπειράθηκε να το προσεγγίσει ποιητικά. Και ώς ένα βαθμό τα κατάφερε. Βλέπει τη γυναίκα τριών γενεών μεσ' από το νεφέλωμα της τυφλής της μοί­ ρας υποταγμένη στην εξουσία του αρσενικού: πατέρα, αδερ­ φού, θείου... Κι αυτή η αόμματη

74/επιλογη Β.Α. Ασσυρία. Στα περσικά επιπλέον ο Παράδεισος λέγεται «Φερντόους» ή «Μπεχέστ», όχι «Φαρσάιθ». Στα δύο πρώτα κεφάλαια πρέπει να επαινεθεί η σωστή τοποθέ­ τηση στο καθεστώς σχέσεων Μεσοποταμίας-Βίβλου. Ασφαλώς πολλά μοτίβα της Βίβλου ανευρίσκονται σε παλαιότερα κυρίως ασσυροβαβυλωνιακά κείμενα και πολλά θέματα της Βίβλου είναι περιληπτικές συμπτύξεις, αναμασηματα και κακές επαναλήψεις αρχαιότερων κατά πολύ αναπτύξεων ή περιγραφών των εν λόγω θεμάτων. Η βιβλική Γένεση είναι μια κακή σκιαγραφία του μεγά­ λου ακκαδικού-ασσυροβαβυλωνιακού έπους «Ενούμα Ελίς» («Όταν Επάνω»), η βιβλική κοσμολογία και περιγραφή της διά­ ταξης του σύμπαντος είναι κυριολεκτικά μία ξεπατικωτούρα της πανάρχαιας ασσυροβαβυλωνιακής, ο Κατακλυσμός είναι ένα τε­ ράστιο θέμα της μεσοποταμιακής γραμματείας ιδιαίτερα μέσα στα έπη «Ατρά χασίς» (ο χάλκινος σοφός) και «Κατάρα της Ακκάδ», ενώ ο βιβλικός Νιμρούντ23 δεν είναι άλλος από τον μεσοποταμιακό Γκιλγκαμές, ψευδώνυμο υπό το οποίο ολόκληρη η ασσυροβαβυλωνιακή γραμματεία «έθαψε» τον «κυνηγό ενώπιον του Κυ­ ρίου», ακριβώς όπως οριοθετεί το γνωστό μας «Κύματι θαλάσσης τον κρύψαντα πάλαι διώκτην τύραννον υπό γην έκρυψαν των σεσωσμένων οι παίδες». Με πολύ λίγα λόγια, ο ίδιος ο βιβλικός μο­ νοθεϊσμός δεν είναι παρά η συνέχιση μιας ακραιφνέστατης μονο­ θεϊστικής ασσυροβαβυλωνιακής παράδοσης, η οποία για δύο χι­ λιετίες είχε αντιπαλαίσει τον εικονικό πολυθεϊσμό μιας άλλης ασσυροβαβυλωνιακής παράταξης μέχρι το Κήρυγμα του Ιωνά στη Νινευή, την Πίστη των Νινευϊτών και την απόλυτα μονοθεϊστική θρησκεία των Σαργώνα, Σεναχειρίμπ, Ασσαρχαδώνα και Ασσουρμπανιπάλ24. Αν όμως ο συγγραφέας του βιβλίου είχε περισσότερο εντρυφήσει σ’ αυτά τα θέματα και επιλέξει σύγχρονη, ξένη και επιστημονικότερη βιβλιογραφίά, θα είχε φέρει στην επιφάνεια με μία πρόταση ό,τι υποφώσκει και διαφαίνεται απ’ άκρου εις άκρον του κειμένου: ότι είναι μία άθλια αντιεπιστημονική ανακρίβεια η διάκριση σε «πολυθεϊσμούς» και «μονοθεϊσμούς»25 και ότι ορισμέ­ νοι από τους ψευδέστατα θεωρημένους «πολυθεϊσμούς» είναι πο­ λύ πιο μονοθεϊστικές θρησκείες από τον επίσημο ρωμαϊκό εικονολατρικό χριστιανισμό. Η ψευδέστατη παραπάνω άποψη αποτελεί μέσο για τη διατήρηση του αρνητικού μεσαιωνισμού στη χώρα μας. ετά τις εναργείς περιγραφές των ερωτικών σχέσεων του Δαυίδ και του Σολομώντα, τις οποίες κατά πανάθλιο τρόπο η ελληνική μέση εκπαίδευση αποκρύπτει, παρά την ύπαρξη της μεταγραφής του Άσματος Ασμάτων από τον Γ. Σεφέρη, όπου ορ­ θότατα ο Δ. Χαλιβελάκης ανατρέχει περιλαμβάνοντας αρκετούς υπέροχους στίχους, φτάνουμε στην ερμηνεία της ποίησης του Σο­ λομώντα. Δεν υπάρχει σήμερα νοήμων επιστήμονας, ο οποίος να υποστηρίζει σε κάποια ευρωπαϊκή ή βορειοαμερικανική χώρα, όπως ο ανερμάτιστος και αχαρακτήριστος Τρεμπέλας της διαστρέ­

Μ

23. Γένεση, I, 9-10 και «In Search of Nimrud» στο Oriental and Biblical Studies Collected writings of E.A. Speiser, Pennsylvania, 1967, «Nimrof» στην The Jewish Encyclopaedia, «Namrud» στην Encyclopaedia of Islam.

24. Όπου με την αφηρημενοποίηση της λέξης ιλού (θεός) και τη σύνταξη του πληθυντικού αυτού του ονόματος (ιλάνι) με ρήμα ενικού αριθμού (όπως στα εβραϊκά η λέξη Ελοχείμ), καθώς και με την ανεικονική παράσταση του μόνου παγκόσμιου θεού Ασσούρ έχουμε τα βασικά στοιχεία του αυθεντικού μονοθεϊ25. Βλ.. Οι ασυνέπειες της Διδασκαλίας της Ιστορίας στην Ελληνική Μέση Εκπαί­ δευση, Το κεφάλαιο των Ανατολικών Λαών στη «Σύγχρονη Εκπαίδευση», No 32, σελ. 39-45, No 33, σελ. 82-96 και No 34, σελ. 64-75.

μοίρα οριοθετεί τον κόσμο της Ευδοξίας που φαίνεται απρφασισμένη να ξεκαθαρίσει τις σχέσεις της με τον κόσμο, ορατό και αό­ ρατο, να τα βάλει με Θεούς και δαίμονες και να πετάξει από μέ­ σα κι από πάνω της όλες τις δε­ σμεύσεις και προκαταλήψεις, να ξεσκίσει με νύχια και με δόντια το ρούχο της υποταγής, που της φόρεσαν από τα γεννοφάσκια και ν' απελευθερωθεί... Η ευαι­ σθησία της δεν υποχωρεί μπρο­ στά στον όγκο της υπολογισμέ­ νης σκληρότητας και η γυναίκα της τρίτης γενιάς είναι τόσο φορ­ τισμένη, που δέχεται καλόδεχτα τον πόλεμο «που αλλάζει τα ήθη και φέρνει κοντά τους ανθρώ­ πους, που ελευθερώνει τους αν­ θρώπους, ανοίγει δρόμους, πόρ­ τες και παραθύρια...». (Σελ. 3233). Ωστόσο η ηρωίδα μένει μετέω­ ρη,με τα γεγονότα «ματωμένα αποτυπώματα στη μνήμη», κάνει άσκοπες λοξοδρομήσεις μέσα σε κατακτημένους χώρους, στους αλλοτριωμένους καιρούς, χαμένη μες στους χαμένους, άδεια μέσα στους γεμάτους κορμιά δρόμους, ίδια και απαράλλαχτη όπως πά­ ντα, με τις πληγές στο σώμα και τ' αποτυπώματα στη ματωμένη μνήμη, με τα όνειρα στο ποιητικό δισάκι της... Παρά τις κοινωνικές αλλαγές θα μείνει αδικαίωτη, χω­ ρίς να μπορέσει να πιστοποιήσει τον εαυτό της, πασκίζοντας να υπάρξει έξω από τον «βαρύν

επιλογη/75 βλωσης της Βίβλου, ότι η ποίηση του Σολομώντα είναι αλληγορική, ότι δηλαδή αναφέρεται στον... έρωτα του Ιησού προς την εκ­ κλησία. Χρειάζεται ιδιαίτερος έπαινος στο συγγραφέα διότι με απλή αντιπαράθεση των ερμηνειών Σεφέρη και Τρεμπέλα δίνεται ανάγλυφα η ασχετοσύνη της θεολογικής Σχολής, η οποία σε τερά­ στια αντίθεση με το Institut Catholique26 ούτε επιστημονικό θεσμό συνιστά, ούτε μπορεί να παρακολουθήσει τις απαιτήσεις του ση­ μερινού κόσμου και της επιστημονικής αλήθειας. Οι Έρωτες Αγίων είναι χριστιανοκεντρικοί. Για τα πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης διατίθενται 83 σελίδες27, ενώ για τους Ιη­ σού και Παύλο μόνον, αφιερώνονται 92 σελίδες28. Οι «φτωχοί της παρέας» Μωάμεθ, Βούδας, Κομφούκιος, τιμούνται με 23, 29 καρ 20 σελίδες αντίστοιχα29. Με το πέμπτο και έκτο κεφάλαιο δικαιιί| νεται ο ακούραστος συγγραφέας απόλυτα. Καταφέρνει να δώσει1 με πολλή σαφήνεια τον περίγυρο της Ιουδαίας των χρόνων του Τιβέριου, όταν από τις επαναστατικές ζηλωτικές κοινότητες προέβαλε η προφητική μορφή του μεσσιανικού Ιησού, ενός ανθρώπου ο οποίος αναμφίβολα έζησε όλες τις χαρές των ερωτικών σχέσεων.1 Ό χ ι μόνον ο Μαρκίων απέδειξε ότι στον Ιησού δεν υπήρξε «κανέ­ να σημείο του αναμενόμενου Μεσαία», όπως άλλωστε οι κορυφαί­ οι σημερινοί επιστήμονες δέχονται, αλλά ούτε ο ίδιος για μία έστω φορά διεκδίκησε κατά τα καταγραμμένα στα Ευαγγέλια λόγια του κάτι τέτοιο!30 Στα κεφάλαια αυτά ο Δ. Χαλιβελάκης δίνει έξοχα ορισμένες απόψεις της διαδικασίας αλλοίωσης των λόγων και του κηρύγματος του Ιησού, έτσι όπως αυτή ξεκίνησε από τον Σίμωνα Μάγο και κατέληξε στον επίσημο ρωμαϊκό χριστιανισμό. Εκείνο το οποίο απουσιάζει είναι το πρότυπο προς το οποίο ο Σίμων Μά γος πρώτος προσπάθησε να αλλοιώσει το Μήνυμα του Ιησού: ο μιθραϊσμός, παγκόσμια θρησκεία της εποχής, μέσα στην οποία εί­ χαν αφομοιωθεί όλες οι προηγούμενες31. Ίσως κάποια κείμενα από το σκόπιμα αποσιωπούμενο στη σημερινή Ελλάδα Πρωτευαγγέλιον του Ιακώβου32 να εξηγούσαν πολύ καλά ότι η Σαλώμη ζή­ τησε συγγνώμη από τον «Θεόν των πατέρων της», επειδή από πε­ ριέργεια «έβαλε τον δάκτυλον αυτής εις την φύσιν» της Μαρίας, για να διαπιστώσει αν η Μαρία ήταν όντως ακόμη παρθένα. Τέ­ λος, εξίσου καλά δίνεται μέσα στα κεφάλαια αυτά το βαθύτατο μίσος και η έχθρα του Παύλου κατά των ιουδαϊκών παραδόσεων, τις οποίες με τόσο σεβασμό και προσήλωση τηρούσε ο Ιησούς. κενά, τα οποία παρουσιάζει το κεφάλαιο περί Μωάμεθ και δικαιολογούνται από την παντελή σχεδόν έλλειψη σχε­ Τ αΙσλάμ, 26. Επιστημονικός θεσμός της Καθολικής Εκκλησίας, όπου, από ερμηνευτική της Πεντατεύχου μέχρι τους Νόμους του Χαμμουραπί, διδάσκονται σε ετήσια τμήμα­ τα όλες οι αρχαίες γλώσσες και πολιτισμοί με αποδεδειγμένη τη σύγχρονη επι­ στημονική αντιμετώπιση του κάθε θέματος (Institut Catholique de Paris, 19-21 rue d’ Assas, Paris 6').

27. Δηλαδή το δεύτερο, το τρίτο και το τέταρτο κεφάλαιο.

28. Δηλαδή το πέμπτο και το έκτο κεφάλαιο.

29. Δηλαδή το έβδομο, όγδοο και ένατο κεφάλαιο.

30. Ιδιαίτερα όπως προκύπτει από Κατά Ματθαίον, ΙΣΤ', 20. Κατά Λουκάν, θ , 21 και κυρίως Κατά Ιωάννην, Α, 21, το οποίο πιστοποιεί ότι το Κατά Ματθαίον, ΙΑ, 14, είναι μια οικτρή μεταγενέστερη προσθήκη ψευδέστατη, όπως ομολογούν ότι επεχείρησαν οι πατέρες της εκκλησίας.

31. Βλ. «Ο Μιθριδαϊσμός στη Φιλοσοφία και την Τέχνη», εισαγωγή στις φάσεις του μιθραϊσμού στη «Διπλή Εικόνα», No 8-9, σελ. 91-93. «Ο Μίθρας στην κατάκτηση των Εθνών», στις «Επιλογές», Δεκέμβρης 1987, σ. 20-29.

32. Βλ. Emile de Strucker, S.J. - La forme la plus ancienne du Protevangile de Jac­ ques, No 33 της σειράς Subsidia Hagiographica, Soci6t6 des Bollandistes, 24 boule­ vard Saint-Michel, Bruxelles, 1961, σελ. 158-160. Evangclia Apocrypha edidit Constantinus Tischendorf, Λειψία, 1853, σε φωτοτυπική αναδημοσίευση από τον οίκο Κωνστ. X. Σπανού, σελ. 36-38.

ίσκιο των λειψών αρσενικών... που την αντιμάχουνταν.» (σελ.

101). Η «Πρισματική μου Ευδοξία», κατά βάση ποιητική, συχνά ξε­ στρατίζει από το δρόμο της και χάνει την οπορφιά και την ευαι­ σθησία της. Τότε ο τόνος της φω­ νής της αλλάζει, το ύφος χάνε­ ται, ο μίτος του μύθου σπάει, η αφήγηση χαλαρώνει ή γίνεται ρη­ τορική, ισχνή απαρίθμηση κανό­ νων και διατύπωση προβληματι­ σμών, χάνει την αυθορμησία της, χαμηλώνει ώς την πεζολογία και την κοινοτοπία. Ο χρόνος δεν έχει συνέπεια και τα περιστατικά δεν έχουν συνειρμική αλληλουχία και συνοχή. Η αφήγηση παρου­ σιάζει ανακολουθίες, δολιχοδρο­ μήσεις, ακροβατισμούς του συ­ γκεκριμένου μέσα στο χάος του αφηρημένου. Τότε το συγκεκρι­ μένο και μερικό αντιμάχεται το αφηρημένο και γενικό. Ενώ όπου κυριαρχεί ο ποιητικός τόνος έχουμε θαυμάσιες Ελυτικές εικό­ νες, ανοιχτούς ορίζοντες, πράγ­ μα, ωστόσο, που κάνει πιο έντο­ νη την ανισότητα και τη διαφορά του ποιού και του ύφους στα διάφορα μέρη της αφήγησης. Η τυπογραφική και εκδοτική παρουσία του βιβλίου είναι αρκε­ τά προσεγμένη και φροντισμένη, με ωραίο εξώφυλλο, που φέρει «Ωκεανίδα μέσα από τα βράχια» του Γ. Γουναρόπουλου.

ΕΛΕΝΗ ΧΩΡΕΑΝΘΗ

76/επιλογη τικής ελληνικής βιβλιογραφίας33. Το ίδιο το Ισλάμ είναι άλλωστε τόσο επίτηδες άγνωστο στη χώρα μας, όσο αποτελεί ανάγκη στο μεσαιωνισμό της ελληνικής μέσης εκπαίδευσης. Για τα περιληπτι­ κά κεφάλαια περί Βούδα και Κομφούκιου δεν μπορεί να κακίσει κανείς το συγγραφέα, διότι κανένας επιστήμονας δε θα μπορούσε εύκολα να καλύψει το τεράστιο πλάτος του θέματος. Ένας επίλογος, όπου να συγκεφαλαιώνεται η άποψη του βι­ βλίου ότι οι ελευθερίες των ερωτικών σχέσεων πέρασαν από το φοβερό χριστιανικό μεσαιωνικό τούνελ αφύσικης και παράλογης καταπίεσης, θα ήταν απαραίτητος, για να αφομοιώσει ο μέσος απληροφόρητος αναγνώστης την ιστορική αλήθεια για τις ερωτι­ κές σχέσεις ιδρυτών και ιερών μορφών διαφόρων θρησκειών. Ένας επίλογος χρειάζεται σε κάθε βιβλίο, σε κάθε άρθρο. Πέραν των συγχαρητηρίων για τις συνεχιζόμενες προσπάθειες του συγ­ γραφέα στον τομέα αυτό34, πρέπει να εκφράσουμε τον αποτροπια­ σμό μας για την πολλαπλώς καταδικασμένη επέμβαση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας35 στα εσωτερικά της Πανελληνίου Ομο­ σπονδίας Αυτοκινητιστών Υπεραστικών Συγκοινωνιών, η οποία με σωστά τοποθετημένο ενδιαφέρον είχε διανείμει το βιβλίο αυτό στα μέλη ενός συνεδρίου της το Σεπτέμβριο του 1986. Επίσης πρέ­ πει να καταδικάσουμε την εθελοντική λογοκρισία της ΕΤ-2 και τα πολλαπλά απειλητικά τηλεφωνήματα, τα οποία δέχεται συχνά ο ηρωικός συγγραφέας και ερευνητής. Ό λα αυτά πιστοποιούν ότι πράγματι κάτι το πολύ σάπιο υπάρχει στη σημερινή, κατ’ όνομα μόνον ευρωπαϊκή Ελλάδα και χρειάζεται ακόμη πολλή προσπά­ θεια για ν’ αποκοπεί. ΚΟΣΜΑΣ ΜΕΓΑΛΟΜΜΑΤΗΣ 33. Με τιμητική εξαίρεση τα έργα του καθηγητή Γρηγορίου Δ. Ζιάκα: «Ο Αριστοτέ­ λης στην αραβική παράδοση», Θεσσαλονίκη, 1979. «Ο Μυστικός Ποιητής Μοουλάνα Τζελαλεντίν Ρουμί και η διδασκαλία αυτού», (Διατριβή επί διδακτορία), Θεσσαλονίκη, 1973. «Πίστες, Ελπίς και Σωτηρία κατά το Ισλάμ», «Επιστημονική Επετηρίδα θεολσγικής Σχολής, τόμος 23, Θεσσαλονίκη 1978. «Ιστορία θρησκευ­ μάτων Β', Το Ισλάμ», Εκδόσεις Π. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη, 1983.

34. Οι οποίες σύντομα θα αποφέρουν μία τρίτη έκδοση του βιβλίου (Α' έκδοση Ιού­ νιος 1986 σε 3000 αντίτυπα και Β' έκδοση. Σεπτέμβριος 1986 σε 3500 αντίτυπα) και μία νέα ολόκληρη σειρά βιβλίων.

35. Σε γράμμα της 8ης Δεκέμβρη 1986, το οποίο αναδημοσιεύθηκε στο «Ποντίκι» της 15ης Μάη 1987, ενώ θετικότατα για το βιβλίο εκφράστηκαν πολλές εφημερίδες και περιοδικά («Πρώτη» της 11.VII.87, «Έθνος» της 16.1.87, «θησαυρός» 1.VU.86, «Ταχυδρόμος», «Playboy», κ.ά.).

ζωντανή παρουσίαση μιας εποχής

ω

ΛΗ ΔΑΣ ΚΡΟΝΤΗΡΑ: Πρώτη γνωριμία με την Κρήτη του Μίνωα. Αρχαιολογική επιμέλεια: Αντώνης Βασιλάκης. Εικον.-Καλλιτεχνική σύνθεση: Βάλλυ Αιάπη. Φωτογρ.: Νίκος Δεσνλλας. Αθήνα, Ε κ ­ δ ο τ ι κ ή Α θ η ν ώ ν Α . Ε . , 1987. Σελ. 120.

πάρχουν διάφοροι τρόποι προσέγγισης της ιστορίας και της αρχαιολογίας του τόπου μας. Η Λήδα Κροντηρά, κόρη της γνωστής Αντιγόνης Μεταξά και ευαισθητοποιημένη στην παιδική

Υ

επιλογη/77 και νεανική νοοτροπία, είχε την ικανότητα να ανακαλύψει έναν από τους πλέον συμπαθητικούς τρόπους μέσα σ’ αυτό τον παιδευ­ τικό χώρο με την «Πρώτη γνωριμία με την Κρήτη του Μίνωα». Είναι μία εύχρηστη έκδοση σε κανονικό μέγεθος χωρίς βαρύ πολυ­ τελές δέσιμο, μ’ ένα παιγνίδι χρωμάτων που προέρχεται από το συνδυασμό εγχρώμων και μαυρόασπρων φωτογραφιών και σχε­ δίων προσαρμοσμένων στην παιδική αισθητική που βοηθά και προτρέπει σ’ αυτή την «πρώτη γνωριμία». Απευθύνεται με οικειότητα και σε πρώτο πρόσωπο στο παιδί που διαβάζει το βιβλίο της με μία γλώσσα απλή και ευχάριστη και τού αποκαλύπτει σιγά-σιγά την Κρήτη, ένα νησί πλούσιο σε ιστο­ ρία, μνημεία, αρχαιολογικά ευρήματα, λογοτεχνική παραγωγή και λεβεντιά, πολυμορφία, μ’ ένα εντελώς δικό του, ξεχωριστό χαρα­ κτήρα. Χαρακτηριστικό του βιβλίου είναι ότι δεν υπάρχει διάκριση σε κεφάλαια ούτε κατάλογος περιεχομένων. Το αρνητικό αποτέλεσμα αυτής της έλλειψης διάκρισης είναι ότι δεν είναι εύκολο να εντο­ πίσει κανείς ένα συγκεκριμένο θέμα που τον ενδιαφέρει. Η θετική άποψη όμως είναι ότι αυτός ο τρόπος γραφής και παρουσίασης δίνει μία αδιάκοπη ροή στο κείμενο που το κάνει πιο ελκυστικό. Εξάλλου δεν πρόκειται για μία επιστημονική μελέτη αυστηρά εξειδικευμένη αλλά για ένα παιδικό βιβλίο. αρχή και το τέλος του βιβλίου πλαισιώνονται από σύγχρονες φωτογραφίες του νησιού με στόχο να φανεί η γοητεία της σύγχρονης Κρήτης, ενώ πολλά αποσπάσματα από έργα Ελλήνων ποιητών, όπως του Παλαμά και του Ελύτη, διανθίζουν το κείμενο, και φυσικά του Καζαντζάκη· ένα απόσπασμα από τη μετάφρασή του της Οδύσσειας και ένα άλλο από τον Καπετάν Μιχάλη, αναφερόμενα και τα δύο στην Κρήτη, ορίζουν την αρχή και το τέλος της έκδοσης. Πρέπει να σημειωθεί ότι αν και δεν υπάρχει όπως προαναφέρθηκε, η διάκριση σε κεφάλαια, υπάρχει η απαραίτητη εννοιολογική σειρά και το βιβλίο μπορεί να παίξει ένα διπλό ρό­ λο. Ο πρώτος και πλέον σημαντικός είναι εκείνος του εισαγωγικού στην αρχαιολογία βιβλίου με μία μέθοδο όχι αυστηρά παιδευτική, αλλά περισσότερο συνδυασμό παιγνιδιού και παραμυθιού. Ο δεύ­ τερος ρόλος είναι η χρησιμότητα που μπορεί να έχει και για τους μεγάλους σαν μία ευχάριστη υπενθύμιση του αρχαιολογικού και ιστορικού παρελθόντος της Κρήτης. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι συχνά η εικονογράφηση υπερέχει του κειμένου και δίνει τη δυνατότητα σαφέστερης, πλέον ξεκούραστης και ευκολότερης προσέγγισης του θέματος του βιβλίου. Τα κείμενα πάλι έχουν το ρόλο λεζάντας επεξηγηματικής της εικονογράφησης με τρόπο πε­ ριγραφικό και αναλυτικό ενώ, πολύ σωστά, εμφανίζεται συχνά σ’ αυτά η λέξη «ίσως» που απομακρύνει την κατηγορηματική έμφαση της γραφής. Είναι μία έκφραση απόλυτα δικαιολογημένη καθώς βρισκόμαστε στο χώρο της προϊστορικής αρχαιολογίας όπου η φα­ ντασία συμμετέχει πολύ στην έρευνα και όπου τίποτα δεν είναι δεδομένο καθώς δεν υπάρχουν γραπτά κείμενα (ή τουλάχιστον κείμενα αναγνώσιμα). Εκείνο που θα έπρεπε όμως να αποφευχθεί είναι τα τυπογραφικά λάθη γιατί εδώ έχουν μεγαλύτερη βαρύτητα καθώς πρόκειται για παιδικό βιβλίο. Έτσι έχουμε λέξεις όπως «πανσερμία» αντί για πανσπερμία, σελ. 106. Η συγγραφέας φροντίζει να μην παρουσιάσει μ’ ένα τρόπο από­ τομο τη Μινωϊκή Κρήτη· αντίθετα ξεκινά από τα νεότερα χρόνια, όπως για παράδειγμα εκείνα της Βενετοκρατίας, και φθάνει μέχρι τη Μάχη της Κρήτης. Ακολουθεί η παρουσίαση του μύθου του

Η

78/επιλογή Θησέα με το Μινώταυρο και η επίδραση του στις εικαστικές τέ­ χνες μέχρι και τις μέρες μας. Σιγά-σιγά με παιγνίδια εμπνευσμένα από αυτό το μύθο και με τις ανάλογες εικονογραφήσεις πλησιάζει τον τομέα της αρχαιολογικής ανασκαφής και συγκεκριμένα εκεί­ νης που γίνεται στο Ιδαίο Αντρο από τον καθηγητή Σακελλαράκη. Ακολουθεί η διάκριση στις προϊστορικές περιόδους του νησιού και η αναδρομή σε παλαιότερες ανασκαφές καθώς κάι η παρου­ σίαση των πιο σημαντικών μινωικών ανακτόρων. επιτυχία του βιβλίου έγκειται στο γεγονός ότι ο τρόπος γρα­ φής δείχνει μία σαφή και ολοκληρωμένη προσπάθεια της Λήτ δας Κροντηρά να ζωντανέψει το αντικείμενο που χειρίζεται στο βιβλίο της και ιδιαίτερα από τη σελίδα 57 και εξής όπου αρχίζει και η παρουσίαση της καθημερινής ζωής των ανθρώπων της μινωικής Κρήτης. Πολύ σωστά δεν περιορίζεται στο να παρουσιάζει τα έργα τέχνης, τα μνημεία, τα υλικά μ’ έναν τρόπο απρόσωπο και ξερό. Αντίθετα τα εμφανίζει μέσα από τον καθοριστικό παράγο­ ντα «άνθρωπος» διαχρονικά καλύπτοντας όλους τους τομείς. Έτσι θα αναφερθεί στις καλλιέργειες, την κατοικία, τη διατροφή, τις τοιχογραφίες, τη γραφή, το χορό και τη μουσική, τη Θρησκεία. Συχνά μπαίνει και σε ορισμένες τεχνικές λεπτομέρειες, στο βαθμό που είναι δυνατόν, και αποτέλεσμα αυτού του τρόπου γραφής εί­ ναι να κάνει τον αναγνώστη να αγαπήσει αυτή την άγνωστη Κρή­ τη καθώς η Λήδα Κροντηρά δείχνει την ελευθερία, τη χαρά και τη φαντασία της Μινωϊκής εποχής έχοντας συλλάβει απόλυτα το πνεύμα της περιόδου εκείνης. Πρόκειται αληθινά για μία πολύ ζωντανή παρουσίαση, που έχει ήδη επαινεθεί, και ευχή μας είναι παρόμοιες εκδόσεις να επαναλαμβάνονται πιο συχνά. Ακόμη και η παρουσίαση της βιβλιογραφίας αποδεικνύει ότι η συγγραφέας ξέφυγε από την παγίδα του αυστηρού και στεγνού γραψίματος, της γραφής χωρίς πνοή και αγάπη που παρατηρείται ακόμη στις μέρες μας. Το γεγονός ότι το βιβλίο απευθύνεται σε παιδιά δεν το τοποθετεί στις εξαιρέσεις. Υπάρχουν ευτυχώς και ανάλογα βιβλία για ενήλικες με μια παρόμοια ζωντάνια γραφής, αλλά πρόκειται για λιγοστά. Χρειάζεται περισσότερο θάρρος ώστε αυτά τα δείγ­ ματα να πληθαίνουν. ΜΑΡΙΑ ΜΕΝΤΖΕΛΟΠΟΥΛΟΥ

Η

στον ενδιάμεσο χώρο ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Ν ΙΚΟ Υ ΧΟ ΥΛΙΑ ΡΑ: Το άλλο μισό - διηγήματα. Αθήνα, Ν ε ­ φ έ λ η , 1987.

ν κάποιος θα ήθελε να δώσει ένα όνομα στον κεντρικό πυρή­ να που αφενός ενεργοποιεί όλα τα μέχρι σήμερα βιβλία του Νίκου Χουλιαρά καί αφετέρου διαπερνά - μετατρεπόμενος από πυρήνα σε άξονα - όλη την επιμέρους θεματολογική ποικιλία του

Α

επιλογη/79 συγγραφέα, αν κάποιος, λοιπόν, θα ήθελε να δώσει ένα όνομα σ’ αυτόν τον πυρηνικό άξονα, θα αναγκαζότανε να χρησιμοποιήσει κάποιο παράγωγο της λέξης - έννοιας: μοναξιά. Οι ήρωες του Ν.Χ. είναι απόλυτα μοναχικά πρόσωπα. Και από βιβλίο σε βιβλίο - από τον αναγνωρίσιμα περιθωριακό Λούσια μέχρι τα ανώνυμα καί ουδέτερα άτομα, τα απολύτως κοινότυπα, αυτής της συλλογής - το τραγικό της μοναξιάς είναι που ενεργο­ ποιεί τα πάντα, αλλά και το ίδιο αυτό τραγικό στοιχείο - από βιβλίο σε βιβλίο, πάντα - εγκαταλείπει τις όποιες εξωτερικές εκ­ φράσεις του και στρέφεται προς μια εσωτερική υποκειμενικότητα. Πάντα όμως, τα μοναχικά αυτά πρόσωπα υπάρχουν όχι για να δηλώσουν την τραγικότητα της κατάστασής τους - τουλάχιστον, όχι μόνο γι’ αυτό - αλλά για να καταγγείλουν συνθήκες ζωής καί φύσης που τα ωθούν στη μόνωση, που τα εξαναγκάζουν στην πε­ ριθωριοποίηση. Συγγραφέας, λοιπόν, των μοναχικών και των περιθωριακών, ο Ν.Χ. και συνάμα ένας συγγραφέας που ενεργοποιείται από τον περιβάλλοντα χώρο - ο Ν.Χ είναι ο συγγραφέας μιας πόλης- αυ­ τής που την είχε δική του και ο Δ. Χατζής, τα Γιάννενα. Στη συλλογή όμως αυτή - ίσως για ένα άνοιγμα προς την οικουμενικότητα - η πόλη σύμβολο και κραυγή υποχωρεί, δίχως και να εξαφανίζεται. Τη θέση της - ένα μέρος της θέσης της, το καταλαμ­ βάνει η άψυχη πολιτεία - σύμβολο της εποχής μας. Κι αυτήν τη μετάθεση ακολουθούν και δείχνουν τα πρόσωπα - ήρωες των διη­ γημάτων. Αλλά όχι όλα- κάποιες παραπομπές στις αρχέγονες κα­ ταβολές και υπάρχουν και αναγνωρίζονται, καθώς μάλιστα, δεί­ χνουν ν’ «ακουμπάνε», με την παγανιστική τους διαφάνεια, στα σύμβολα-ευρήματα του προηγούμενου μυθιστορήματος «Ζωή την άλλη φορά». το σημείο αυτό, δηλαδή στην ύπαρξη κάποιων σουρεαλιστι­ κών στοιχείων που επεμβαίνουν στην ατμόσφαιρα αρκετών από τα διηγήματα της συλλογής, στο σημείο, λοιπόν, αυτό θα πρέ­ πει να τονισθεί η εκλεκτική συγγένεια του Ν.Χ. με την ατμόσφαι­ ρα των κειμένων της Ζυράννας Ζατέλη. Αν θέλει κανείς να επισημάνει τις διαφορές, θα πρέπει να υπενθυμίσει το έντονα γήινο που ο Χουλιαράς ποτέ δεν αφήνει σ’ αντίθεση με τη Ζατέλη, η οποία δίχως να το αγνοεί, μάλλον έχει καταφέρει απόλυτα να το με­ ταλλάζει σε υπερχωρική οντότητα. Κι ακόμα - άλλη μια διαφορά - ας μη ξεχνάμε πως ο Χουλιαράς δε χρησιμοποιεί παντα τα σου­ ρεαλιστικά στοιχεία, σ’ αντίθεση με ό,τι συνηθίζει η Ζ. Ζατέλη. Θα ήθελα ακόμα να επισημάνω πως τα διηγήματα αυτής της συλλογής παρουσιάζουν μια αρκετά έντονα ενοχλητική ποικιλία ύφους, οπτικής ματιάς και συγγραφικού στύλ. Δείχνουν, σαφώς, πως έχουν γραφτεί, στο δυνητικά θεματολογικό περιθώριο του «Ζωή την άλλη φορά». (Υπάρχουν και εκλεκτικές δεσμεύσεις με το ύφος του «Μπακακόκ»). Αλλά κάτι τέτοιο δε σημαίνει πως τα διηγήματα δεν έχουν μια δική τους αυτάρκεια. Την έχουν, ακρι­ βώς όπως διαθέτουν και παρουσιάζουν κάποιες τάσεις μορφής που μάχονται μέσα στην έμπνευση του συγγραφέα. (Επιβεβαιωτικό στοιχείο, η δισταχτικότητα επιλογής σε επίπεδο γραφής). Δε νομίζω πως το «Άλλο μισό» προσθέτει κάτι το νέο στο μέ­ χρι τώρα έργο του Χουλιαρά. Κινείται ανάμεσα στα προηγούμεναελάχιστα νέα προσκομίζει. Ίσως, όμως, να συμβολίζει τη δισταχτικότητα πριν τη μεγάλη καμπή. Ίσως - είναι κάτι που θα το δείξει ο χρόνος.

Σ

ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

80/επιλογη

φιλοσοφία και (νεοελληνική) καθημερινότητα

ω Υ

ΒΑΣΙΛΗ ΚΑΡΑΠΟ ΣΤΟ ΛΗ : Συμβίωση κα ι επικοινωνία στην Ελ­ λάδα. Αθήνα, Γ ν ώ σ η , 1987.

πάρχει μια παλιά παράδοση, που απορρίπτει μετά βδελυγ­ μίας την ανάμιξη της φιλοσοφίας στα καθημερινά. Το Πνεύ­ μα, ακόμη κι όταν επιφοιτά και ενσαρκώνεται στο σώμα του φι­ λοσόφου, θα πρέπει να προσέχει να μη σκονίζει τις πατούσες του μέσα στο πλήθος, να αποφεύγει το συνωστισμό και «τες πολλές κινήσεις κι ομιλίες», μη τυχόν και «οξειδωθεί μες τη νοτιά των ανθρώπων». Και οι φιλόσοφοι σχεδόν πάντα από την εποχή του Πλάτωνα, τιμούσαν αυτή την παράδοση. Η καθημερινότητα όμως δεν παύει να είναι εμποτισμένη από τη φιλοσοφία της - έστω κι αν δεν το συνειδητοποιεί. Μέσα σε κάθε κοινωνία υπάρχει μια διάχυτη φιλοσοφία, που δίνει νόημα στις επιμέρους πράξεις, που καταξιώνει ή απαξιώνει τις δραστηριότη­ τες ή και τις απλές αντιδράσεις ενθαρρύνοντας ή αποθαρρύνο­ ντας. Η λεπτομέρεια υπερκαθορίζεται από το δομικό σύνολο, μέσα στο οποίο εκδηλώνεται. Οι εντελώς αυτόματες, ασυνείδητες και σπασμωδικές ενέργειές μας, μπορεί να κατευθύνονται από κά­ ποιες αρχές που έχουν εμποτίσει τόσο βαθιά τη δομή του χαρα­ κτήρα μας, ώστε να δρουν εντελώς ξεχασμένες, χωρίς καμιά περί­ σκεψη, με τον αυτοματισμό του ενστίκτου. Ακόμη, λοιπόν, και οι ακαθόριστες ενέργειες και αντιδράσεις, οι σχέσεις, οι τριβές που δεν περιέχουν ή δε φαίνονται να περιέ­ χουν κάποια φιλοσοφική αντίληψη, αξίζουν τη φιλοσοφική μελέ­ τη. Οι αντιδράσεις που φαινομενικά πλανιούνται στο χάος απροσ­ διόριστων κινήσεων, μπορούν να ’χουν το δικό τους νόημα. Κι αν ακόμη δεν το έχουν, προσπαθούν να το βρουν, μέσα σε τυφλές έστω αλλαγές θέσεων. Κι αν δεν προσπαθούν, πρέπει να το ανα­ ζητούν. Αλλιώς η κοινωνική συμβίωση λίγο διαφέρει από μια κα­ τάσταση απροσδιοριστίας, που καταστρέφει τις ίδιες τις συμβιωτικές προϋποθέσεις της. Το συνυπάρχειν, το Mitsein, δεν αρκείται σ’ έναν κοινό χώρο. Απαιτεί και έναν κοινό νοηματικό τόπο. Η κοινωνία είναι τόπος συνάντησης των προθέσεων. Η κάθε κίνηση συνεπώς, οφείλει να αποκαλύπτει την πρόθεση που εκφράζει, διαφορετίκά θα αναπαράγει διαρκώς την παρερμηνεία, την παρεξή­ γηση και την τριβή. Η αποκρυπτογράφηση των προθέσεων όμως απαιτεί έναν εξ ορισμού γνωστό, σταθερό και σεβαστό κώδικα ερ­ μηνείας, κι αυτός χρειάζεται κάποιες αρχές. Έτσι, αν ξεκινήσει κανείς αντίστροφα από το μερικό, από το καθημερινό και το φαι­ νομενικά τυχαίο, θα βρει το διεσπαρμένο όλον. ια ανάλυση, που θα επιχειρούσε να μας δώσει ένα φαινομενολογικό-φιλοσοφικό πορτραίτο της νεοελληνικής κοινωνι­ κής καθημερινότητας, της νεοελληνικής ταυτότητας, όπως προδίδεται σε «τυχαίες» αντιδράσεις, πέρα από κάποιες μεμονωμένες προσπάθειες που κάλυπταν ειδικούς χώρους, έλειπε. Το κενό αυ-

Μ

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΡΑΠΟΣΤΟΛΗΣ

Σ Υ Μ Β ΙΩ Σ Η ΚΑΙ Ε Π ΙΚ Ο ΙΝ Ω Ν Ι Α ΣΤΗΝ ΕΛ Λ Α ΔΑ

επιλογη/81 τό επιχειρεί να καλύψει με το βιβλίο του «Συμβίωση και επικοινω­ νία στην Ελλάδα», ο Βασίλης Καραποστόλης (εκδόσεις «Γνώση»). Εδώ ο φιλόσοφος έχει εγκαταλείψει τον ελεφάντινο πύργο του (ή την καθηγητική έδρα - που κάποτε ήταν πιο απόμακρη από τον ελεφάντινο πύργο, ή τον πύργο του Κάφκα), ανέβηκε στο λεωφο­ ρείο της γραμμής (διεκδικώντας μια θέση στην είσοδο και υπερα­ σπιζόμενος από τους εισβολείς αυτήν που κέρδισε στο κατάστρω­ μα), διαπληκτίσθηκε, διαπραγματεύτηκε ρίχνοντας στην πάντα ελαττωματική ελληνική ζυγαριά και το βάρος του βλέμματος, α­ ντάλλαξε τις φράσεις και τις σιωπές, αμφισβήτησε και αμφισβητή­ θηκε, διέγραψε και διαγράφηκε - και έγραψε. Το προϊόν αυτής της δια-τριβής, ένα βιβλίο 210 σελίδων σε δυο ενότητες (I. Προστριβές, II. Συναναστροφές), όπου θα βρει κανείς ένα συνολικό φάσμα της νεοελληνικής καθημερινότητας (προκλή­ σεις, προστριβές, συγκρίσεις, συναναστροφές, αποτυχημένες διαι­ τησίες, συζητήσεις που συνήθως μένουν πάντα ανοιχτές και εκ­ κρεμείς όπως αρχίζουν...) ιδωμένο από ένα μάτι ικανό να μπαίνει στη λεπτομέρεια, χωρίς να χάνεται σ’ αυτήν. Η γραφή του βιβλίου προδίδει τη διπλή καταγωγή της: ένα αφηρημένο, αρκετά επεξερ­ γασμένο, εξειδικευμένο φιλοσοφικό λεκτικό από τη μια, ένα συ­ γκεκριμένο. άμεσο, κοινό και καθημερινό αντικείμενο από την άλ­ λη. Ο συγγραφέας κατορθώνει να συμφιλιώσει δυο στοιχεία που έμεναν αμοιβαία ξένα, κατόρθωμα όχι ευκαταφρόνητο: οι δυσκο­ λίες της επικοινωνίας δύο κόσμων που μέχρι πρόσφατα αγνοού­ σαν αλλήλους επιδεικτικά έχουν και βάθος και παρελθόν. Είναι σαν να ρίχνει κανείς ξαφνικά έναν άπραγο διανοούμενο με γυαλά­ κια σ’ ένα σιδηρουργείο, ή σαν να μπάζει έναν αγρότη με τις λα­ σπωμένες μπότες του στο σαλόνι μιας κοσμικής δεξίωσης. Ο συγγραφέας έχει πλήρη επίγνωση των δυσχερειών και το δη­ λώνει στην πρώτη-πρώτη κιόλας φράση του προλόγου του: «το να προσπαθήσει κανείς να σκεφτεί σοβαρά πάνω σε όσα ζει αυθόρ­ μητα και φυσικά, είναι από τα πιο δύσκολα εγχειρήματα». α αποτελέσματα όμως του εγχειρήματος δικαιώνουν την εμμο­ νή του συγγραφέα σ’ αυτό. Θα περιοριστούμε στο συμπέρα­ σμα, που κατά τη γνώμη μας, δένει σαν κλωστή όλες τις σελίδες του βιβλίου: λείπει από τη νεοελληνική καθημερινότητα ένας κοι­ νός κώδικας συμπεριφοράς, ένα σαφές ρεπερτόριο ρόλων, λείπουν οι προδιαγραφές του ορθού και του εσφαλμένου, του επιτρεπόμε­ νου και μη, λείπουν τα κριτήρια επιβράβευσης και καταδίκης, αποδοχής και απόρριψης. Λείπουν οι προϋποθέσεις για να δομή­ σει το άτομο την ταυτότητά του, βρίσκοντας τη θέση που του ανή­ κει σ’ ένα οργανικά ρυθμισμένο κοινωνικό σύνολο. Η έλλειψη ταυτότητας του συνόλου αντανακλά στην αδυναμία των μερών ν’ αποκτήσουν τη δική τους ταυτότητα. Η λέξη βρίσκει το νόημά της μέσα στην πρόταση, αυτό όμως προϋποθέτει ότι η πρόταση έχει δομή. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τη σχέση κοινωνικής δομής και δομής της προσωπικότητας του ατόμου. Τα άτομα αλληλοπροσδιορίζονται. Ο άλλος είναι ο καθρέφτης και το όριό μας. «Οι άλλοι μας λένε ποιοι είμαστε», γράφει ο Ρ. Λαιγκ. Αν όμως λείπουν οι κανόνες γι’ αυτό, τότε ο καθένας προσπαθεί να σπρώξει τον άλλο στη θέση που του έχει ήδη ετοιμάσει. Προσπαθούμε να επιβάλλουμε στους άλλους αυτό που πιστεύουμε πως είναι. Η επί-θεση της ταυτότητας γίνεται γυ­ μνή επιθετικότητα. Η διερεύνηση γίνεται εριστικότητα και πρό­ κληση. Καθώς η προϋπόθεση της σαφούς δόμησης λείπει από τη νεοελληνική πραγματικότητα κάθε προσωπικότητα αμφισβητείται, κάθε θέση διεκδικείται, κάθε ρόλος υποσκάπτεται, έτσι που το

Τ

Κρατικές δαπάνες για την Εκπαίδευση (18491880), Μ ια πρώτη προ­ σέγγιση σ’ ένα ανοιχτό θέμα. Ανάτυπο από το περιοδικό ΘΕΣΕΙΣ, τ.

18 (Ιαν.-Μαρτ. 1987). Αθήνα, 1987. Σελ. 113135. Στη σύντομη αυτή μελέτη του ο Απ. Ανδρέου επιχειρεί, όπως ο ίδιος τονίζει, την εξαγωγή ερμη­ νευτικών συμπερασμάτων για το εκπαιδευτικό σύστημα της περιό­ δου που εξετάζει και για τα εισο­ δήματα των εκπαιδευτικών μέσα από τη μελέτη των ποσοτικών δε­ δομένων. Αφού αρχικά παραθέτει ποσο­ τικά στοιχεία για τους διάφορους τομείς που καλύπτουν οι κρατι­ κές δαπάνες για την εκπαίδευση στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1849-1880 (μισθοί εκπαιδευτικών σχολικά κτίρια - βιβλία - όργανα διδασκαλίας) καταλήγει στη συνέ­ χεια σε ιδιαίτερα χαρακτηριστι­ κές διαπιστώσεις και προτείνει ενδιαφέρουσες ερμηνείες. Η χρησιμότητα παρόμοιων ερ­ γασιών είναι, βέβαια, αυτονόητη· ωστόσο, η πληρότητα της τεκμη­ ρίωσης (αναφορά των πηγών και της σχετικής βιβλιογραφίας, πα­ ράθεση αναλυτικών συγκριτικών πινάκων με τα στοιχεία) συνιστά πρόσθετη αρετή της μελέτης αυ­ τής.

ΝΩΝΤΑΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

82/επιλογη σύνολο των κοινωνών μοιάζει να βρίσκεται σε μια διαρκή τριβή, που δεν παράγει τουλάχιστον (για να μιλήσουμε με όρους της φυ­ σικής) αξιοποιήσιμη ενέργεια. Αυτά με δικά μας λόγια. Δείγματα από τα λόγια του συγγραφέα, όχι κατ’ ανάγκην τα πιο αντιπροσω­ πευτικά και εύστοχα: Προστριβές: «Αυτές οι διεγερμένες από αβε­ βαιότητα συναντήσεις είναι οι προστριβές... Πρόκειται για συνα­ ντήσεις με εμφανή αρνητική χροιά: τα άτομα και οι ομάδες έρχο­ νται σε αντιπαράθεση, διαφιλονικούν, διαπληκτίζονται, αλληλοαμφισόητούνται με όρους προκαταβολικούς, που προδίδουν μια αφετηριακή δυσκολία για εντοπισμό της ταυτότητας και των προ­ θέσεων της άλλης πλευράς... Στο τέλος, ενώ η κάθε πλευρά τείνει να θεωρήσει ότι επιβεβαιώθηκε, αφού οι μικρές αθλιότητες των προθέσεων αποκαλύφθηκαν επιτέλους, είναι πιο πιθανό πως ου­ σιαστικά έχει σύρει αυτή εκεί τις προθέσεις της άλλης». Προκλή­ σεις: «Η αβεβαιότητα θα σπείρει παντού προκλήσεις», καθώς ο προκαλών εξωθεί τον άλλο να παραφερθεί «με την ελπίδα πως θα φερθεί επιτέλους σύμφωνα μ’ αυτό που στο βάθος είναι»^Προ­ στριβές και εξουσία: «Συνηθισμένο είναι το κατά παρέκκλισιν». Ομογένεια: «Καθώς οι ρόλοι, δεν είναι στην Ελλάδα διατεταγμένοι και αυστηροί... Με τις εναλλαγές των ευκαιριών και των απαγο­ ρεύσεων η κοινωνία αυτή είναι δύσκολο να κωδικοποιηθεί για τα, μέλη της, για τα οποία, έτσι, το μόνο που μένει είναι η αφυπνισμέ­ νη ετοιμότητα για κάθε ενδεχόμενο, ως η πιο προσαρμοστική στά­ ση...». Επειδή είναι θολή η παράσταση του κόσμου, «η έννοια της δομής του κοινωνικού χαρακτήρα χάνει το βάρος της στο μέτρο που η κοινωνία ξεφεύγει από τη δόμηση», με αποτέλεσμα , «η ταυ­ τότητα να ωθείται τελικά να αναζητήσει η ίδια τα κατηγορήματά της, να αυτοσυσταθεί». ο βιβλίο μπορεί ν’ αποτελέσει αφετηρία για γόνιμες και θλιβε­ ρές (για το νεοέλληνα) σκέψεις, πέρα από το φιλοσοφικό πε­ δίο, καθώς σκαλίζει τις ρίζες απ’ όπου ξεφυτρώνουν φαινόμενα γνωστά από άλλες οπτικές γωνίες: το πολεοδομικό χάλι με τις απαγορεύσεις και τις παραβάσεις που πάντα νομιμοποιούνται, η προχειρότητα στις κατασκευές, η διαρκής αλλαγή νομοθετικών ρυθμίσεων, η μικρομπακάλικη πονηριά, η αεριτζίδικη οικονομία κ.ο.κ. Σε μια κοινωνία (για να τοποθετήσουμε το ζήτημα με άλλη ορολογία), όπου δεν υπάρχουν σεβαστοί κανόνες παιγνιδιού, σε μια κοινωνία, όπου τα προγράμματα ποτέ δεν εφαρμόζονται (αν ποτέ συνταχθούν) και τα χρονοδιαγράμματα γίνονται μόνο και μόνο για να παραβιάζοντας ποια ελπίδα υπάρχει να προχωρή­ σουμε, ας πούμε, στην οικονομία; Μήπως κυρίως στις ανεπάρ­ κειες που εντοπίζει ο συγγραφέας, οφείλεται μεταξύ των άλλων κι ένα κομμάτι από το οικονομικό μας χάλι; Τί ελπίδες έχουμε να συναντηθούμε στο ραντεβού μας με την ιστορία ή έστω με το 1992, όταν δεν μπορούμε να δώσουμε και να τηρήσουμε ένα κοινό ρα­ ντεβού μεταξύ μας (γιατί το να κάνουμε τον άλλον να περιμένει, είναι ένας τρόπος να του δείξουμε τί αξίζουμε και ποιος είναι;). Πάνω σε ποιες αρχές θα οικοδομήσουμε το μέλλον, όταν η εξαίρε­ ση αποτελεί τον κανόνα;

Τ

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ

5 3

0

®

ποίησή ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΟΛΕΣΚΗ: Η στέρνα των ερώτων. Εξώφυλλο και σχέδια Ανόρέα Χαραλάμπονς. Λευκωσία 1987. Σελ. 27. Η ερωτική ποίηση έχει πάντοτε τη δική της παραστατικότητα και μ' αυτό τον τρόπο εκφράζεται, διαφορετικά, από όποιους δη­ μιουργούς την επιχειρούν. Στο βι­ βλίο του Γ.Μ. ο έρωτας που αναβλύζει σαν πίδακας νερού έχει συν τοις άλλοις και βιωματική συ­ νείδηση, έτσι ώστε να συμπεραί­ νει κανείς ότι ο ποιητής τον έζησε ψυχικά και σωματικά και ότι άφησε πάνω του τα ανεξίτηλα σημάδια του. Πέρα όμως απ' την καλά δουλεμένη υπόσταση του ερωτικού υποστρώματος, ο δη­ μιουργός με σωστά μέσα και χω­ ρίς υπερβολές, ανέρχεται σκάλες συγκινησιακού επιπέδου και χά­ νεται στα βάθη της απρόσμενης και προβληματικής εμπειρίας του, δίνοντας στίχους γεμάτους από φλογερό πάθος. Αν και κά­ πως τραβηγμένα τα σχέδια του βιβλίου, άγνωστα για ποίηση, δί­ νουν τη δική τους συμβολή στη φιγούρα του υποκειμένου, για παρότρυνση και συμμετοχή στη δημιουργία. Χ.Π .

επιλογη/83

η σάτυρα, η άρνηση και η καταγγελία της πραγματικότητας του σήμερα γίνονται θέατρο

ω

Μ ΑΝ Ω ΛΗ ΚΟΡΡΕ: Το διπλανό κρεβάτι - Επικίνδυνο παιχνίδι. Θέατρο A Δ ω δ ώ ν η , Αθήνα - Γιάννινα 1987. Σελ. 172

Π

αίρνοντας σαν κριτήριο τη διάθεση με την οποία αντιμετωπί­ ζονται δύο διαφορετικά θέματα, μπορούμε να χαρακτηρί­ σουμε τα δύο έργα του Μανώλη Κορρέ διαφορετικά. Κατά βάθος όμως είναι όμοια κατά έναν τρόπο μοναδικά ιδιαίτερο, μια που και τα δύο δημιουργήματα βασίζονται στην ίδια ανάγκη του συγ­ γραφέα να θίξει-αναδείξει και καταγγείλει φαινόμενα και κατα­ στάσεις της δικής μας κοινωνίας, μιας κοινωνίας που «νοσεί» μέ­ σα στους ίδιους της τους θεσμούς. Ο Μ. Κορρές καταφέρνει περιγράφοντας καθημερινές, απλές καταστάσεις να κάνει και τα δύο του θεατρικά κείμενα πειστικά, αφού μπορεί να προβληματίσει τον αναγνώστη ψηλαφίζοντας θέ­ ματα γνώριμα ή σχεδόν γνώριμα σε όλους μας, τελικά την ίδια τη ζωή μας.

«Το διπλανό κρεβάτι» Μ. Κορρές με αυτό του το έργο, που ανήκει στο γνώριμό του χώρο της δραματικής πρόζας, γραμμένο το 1980, έρχεται και σήμερα να θυμίσει οικείες .καταστάσεις. Νοσοκομειακή περί­ θαλψη στην Ελλάδα. Χρόνος, το σήμερα, το χθες και γιατί όχι και το αύριο αν τελικά τίποτα δεν αλλάξει μέχρι τότε. Τόπος ένα δωμάτιο Γ' θέσης ενός νοσοκομείου. Ο Μ. Κορρές μεταφέρει άμεσα στο θεατρικό του κείμενο τον μικρόκοσμο ενός θαλάμου νοσοκομείου, τις κραυγές απόγνωσης και διαμαρτυρίας για την αθλιότητα στον χώρο της υγείας, όλα αυτά σε μια σειρά εικόνες αυθεντικές, σχεδόν «φωτογραφικές». Αναπτύσσει το έργο του σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο κάνει «ρεπορτάζ» της κακής ποιότητας στο συγκεκριμένο χώρο, ενώ σε δεύτερο επίπεδο προσπαθεί να σκιαγραφήσει και να αναδείξει πίσω από τις «φωτογραφίες» του, τον 'Ανθρωπο και όλες τις εναλλασσόμενες ψυχικές του καταστάσεις. Τον Άνθρωπο, τον τύπο του Λεωνίδα (λαϊκός τύπος ποδοσφαιρόφιλου ταξιτζή), του Παύλου (ο γέρος που δεν θέλει να γίνει βάρος,στα παιδιά του), του Θέμη (τύπος με έντονη πολιτική διά­ θεση), του Γιατρού, της νοσοκόμας, του Γιώργη (νησιώτης που πάσχει από υποτιθέμενη λευχαιμία που τελικά διαψεύδεται), του Σπόρου (χαρακτηριστική κωμική-τραγική μορφή του έργου)... Ένα μωσαϊκό απλών, καθημερινών ανθρώπων, ένα πολύπτυχο χαρακτήρων, ένας μικρόκοσμος που ζεί με τα πάθη του, τις αμφι­ βολίες, τις αγωνίες, την ψευτιά, τον έρωτα, την αγάπη τελικά για τη ζωή, αντιμετωπίζοντας την υποκρισία, την αδικία, την ίδια τη ζωή δίπλα στην αθλιότητα του κοινωνικού συστήματος. Όλες οι φιγούρες, αναπόσπαστα και μονότονα δεμένες με το

Ο

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΜΑΝΩΛΗ ΚΟΡΡΕ ΤΟ ΔΙΠ Λ Α ΝΟ ΚΡΕΒΑΤΙ Ε Π ΙΚ ΙΝ Δ Υ Ν Ο Π Α ΙΧΝΙΔΙ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΩΔΩΝΗ» ΑΘΗΝΑ

84/εττιλογη σκηνικό που το συνθέτουν τοίχοι ενός νοσοκομείου, δικαιώνονται και αναδεικνύονται θαυμάσια από τον Μ. Κορρέ που μπορεί με άμεση, απλή γλώσσα, απαλλαγμένη από κάθε ελιτισμό στην έκ­ φραση, να καταγγείλει και να καταδικάσει όσα συμβαίνουν στα Νοσοκομεία, χωρίς να εξετάζει και χωρίς να προτείνει. Μήπως τελικά όμως τα γεγονότα είναι τέτοια που δεν μπορούν να αμφι­ σβητηθούν και άρα θα επέτρεπαν στον Μ. Κορρέ να σχολιάσει την καταγγελία του; Το «Διπλανό κρεβάτι» απλά σχεδιάστηκε για να καταγράφει κάποιες καταστάσεις. Θα συμφωνήσουμε με τον κ. Γεωργουσόπουλο1 ότι από την άποψη του ύφους του κειμένου είναι «Ναί, νατουραλισμός ακμαίος, γερός, αφτιασίδωτος... και νεορεαλισμός με τον τρόπο που μας τον δίδαξε ο ιταλικός κινηματογράφος». Ο συγγραφέας προσπαθεί να περιγράφει εικόνες γεμάτες ζωή δίπλα σε εικόνες γεμάτες αθλιότητα. Με σαφήνεια, και χωρίς κα­ μία διάθεση για ηπιότητα σε αυτή του την προσπάθεια, δημιουρ­ γεί ένα έργο που η μαστορική εναλλαγή της ζωής με τον θάνατο, η καταγραφή τελικά της δύναμης του Ανθρώπου που αντιστέκεται με αξιοπρέπεια σε οποιαδήποτε αθλιότητα, ατσαλώνονται με την αμεσότητα και τη ζωντάνια της δράσης που χαρακτηρίζουν τη θεατρική γραφή του Μ. Κορρέ. Στον θεατή-αναγνώστη δεν μένει παρά - και είναι αναγκασμέ­ νος - να αναζητήσει τα κοινωνικά αίτια αυτής της κατάστασης που καταγγέλλεται...

«Επικίνδυνο παιχνίδι». ε το έργο αυτό ο Μ. Κορρές προσπαθεί να ανατρέψει τους ρόλους γονιών και παιδιών, που ζουν σε μια τυπική μικροΜ μεσαία οικογένεια. Είναι το έξυπνο τέχνασμα των παιδιών που αντιδρώντας στο πλέγμα των αντιρρήσεων-συμβουλών που έχουν στήσει μπροστά τους οι γονείς, αποφασίζουν να προσποιηθούν ότι γίνονται τα παιδιά που ήθελαν οι γονείς τους. Η «παγίδα» που στήνουν τελικά, αρχίζει να λειτουργεί και οι ρόλοι μεταβάλλο­ νται. Τα παιδιά αναλαμβάνουν τη θέση των γονιών τους, τους υποκαθιστούν! Οι τελευταίοι, ανήμποροι να δεχτούν μια τέτοια εξέλι­ ξη, ειδικά όταν «πέφτει η μάσκα τους», αντιδρούν, μια που δεν μπορούν να αρνηθούν τον ίδιο τους τον εαυτό και τον κοινωνικό τους ρόλο. Αλλά και τα παιδιά πέφτουν στην ίδια τους την «παγί­ δα», τους δημιουργούνται αδιέξοδα. Κάθε ανατροπή αυτών των ρόλων δεν μπορεί τελικά παρά να ’ναι επικίνδυνο παιχνίδι, ειδικά όταν η ανατροπή αυτή είναι παιχνίδι με το ίδιο το σύστημα των αξιών. Έργο με έξυπνα, πετυχημένα κωμικά στοιχεία, η εξέλιξή του ξεδιπλώνει και αναλύει ήθος γονιών-παιδιών. Αστική ηθογραφική κωμωδία λοιπόν: Τα θεατρικά πρόσωπα, φιγούρες έξυπνα στημέ­ νες, χαρακτηριστικοί μικροαστοί, αντιπροσωπευτικοί μιας κοινω­ νίας που αντιμετωπίζει κρίση και προσπαθεί να αναδιπλωθεί, όπως και στο «παιχνίδι» του έργου. Χάρισμα της θεατρικής γραφής του Μ. Κορρέ η απλή, ζωντανή και σύγχρονη γλώσσα του. Το κείμενο που η σωστά δουλεμένη κατασκευή του προσφέρει γρήγορο διάλογο, γοργή εναλλαγή κα­ ταστάσεων και τύπων, αρκετές χιουμοριστικές σκηνές, δεν παύει να θίγει φαινόμενα του σήμερα: «Ασυννενοησία» και «υποκρισία στην οικογένεια», «κατεστημένες λογικές που δεν διαπραγμα1. Από την κριτική στο έργο (εφημερίδα ΒΗΜΑ - 17.12.1980)

ποιηση ΡΟ Η ■ ΠΑΠΑΓΓΕΛΟΥ: Νύξεις. Ποιήματα. Δ ιο­ γένης, 1987. Σελ. 56 Δεν γνωρίζω το προηγούμενο έργο του Ρόη Παπαγγέλου. Οι «Νύξεις», στη σελίδα όπου αναφέρονται τα προηγούμενα έργα του συγγραφέα, με πληροφο­ ρούν και με εκπλήσσουν: 25 ποιητικές συλλογές, 6 δοκίμια ή μεταφράσεις ξένων ποιητών, 8 θεατρικά έργα, 2 μυθιστορήμα­ τα, 2 λεξικά. Ένα σύνολο που προξενεί οπωσδήποτε το σεβα­ σμό και αν μη τι άλλο, την πε­ ριέργεια του αναγνώστη για μια ουσιαστικότερη γνωριμία. Στις «Νύξεις» ο ποιητής ανα­ λώνεται στις μικρές στιγμές της καθημερινότητας, που, ενώ από μόνες τους στοιχειοθετούν μικροτραύματα και παροδικές λύπες ή και χαρές, στο σύνολό τους όμως ορίζουν τη βαθιά υποχώρηση του ανθρώπου μπροστά στο ε­ γκόσμιο άχθος. Ο χρόνος εκλαμ­ βάνεται σαν ένα διαρκώς επιφορ­ τιζόμενο άλγος και ο έρωτας σαν μια ακατάπαυτη τριβή. Ό λα αυ­ τά δίνουν την αφορμή για παρα­ πέρα θυμοσοφικές εκδοχές κα­ θώς η ρεαλιστική καταγραφή εξουδετερώνει κάθε υποφώσκουσα ρομαντική ανάκαμψη. Παρα­ θέτουμε ένα μικρό απόσπασμα:

επιλογη/85 τεύονται», «εκμετάλλευση στις εμπορικές σχέσεις». Ό λα τοποθε­ τημένα με τέτοια διάθεση και σε τέτοια διάσταση που αφήνουν ερωτήματα στο θεατή, χωρίς να του προτείνουν λύσεις... Χωρίς να αποφεύγονται κάποιες, ίσως έντονες συναισθηματικές εξάρσεις, το έργο του Μ. Κορρέ, που αληθινά προσφέρει στην προσέγγιση των οικογενειακών σχέσεων, και όχι μόνο σε αυτές, είναι δομημένο άρτια, και δίνει πλούσιες σκηνοθετικές ^οδηγίες για το «στήσιμο» του έργου σε θεατρική παράσταση. Τελικά μπορεί η επικαιρότητά του να αξιώνει το ενδίιαφέρον κάθε αναγνώστη. Στο σημείο αυτό είναι σκόπιμο να αναφερθούμε στην έκδοση των δύο θεατρικών κειμένων του Μ. Κορρέ από τις εκδόσεις «Δω­ δώνη». Έκδοση πολύ φροντισμένη που περιέχει και το παράρτη­ μα για το τί έγραψαν οι κριτικοί για τα έργα. ΚΩΣΤΑΣ ΖΗΚΟΣ

τί είναι τέλος πάντων η ιστορία;

m

ΘΕΟΦΙΛΟΥ ΒΕ ΙΚΟ Υ: θεωρία χαι Μεθοδολογία της Ιστορίας.

Αθήνα, θ ε μ έ λ ι ο , 1987. Σελ. 270.

ιώνες ολόκληρους ταλανίζει τους μελετητές του ανθρωπίνου πνεύματος αυτό το ερώτημα. Από τί διέπεται τέλος πάντων ο ιστορικός: από μιά επιστήμη ή από μια φιλοσοφία; Μήπως όταν συγγράφει ακολουθεί ορισμένους παγκόσμιους ιστορικούς νόμους ή αναφέρει τα γεγονότα «όπως ακριβώς συνέβησαν»; Μήπως ακο­ λουθεί μια συγκεκριμένη μέθοδο όπως ο χημικός που παίρνοντας υδρογόνο και οξυγόνο, χρησιμοποιώντας τους κατάλληλους καταλύτες και τις πειραματικά αποδειγμένες συνθήκες πίεσης και θερ­ μοκρασίας δημιουργεί νερό όσες φορές και αν επαναλάβει το πεί­ ραμα; Μπορεί ο ιστορικός να επαναλάβει την ιστορία; Θα μπορούσε να γραφτεί ένα δύσκολο φιλοσοφικό δοκίμιο με τη χρήση μακροσκελών α-τελείω-των προτάσεων και αγνώστων όρων για να διαφωτίσει τους εκκολαπτόμενους ιστορικούς του αύ­ ριο. Αντ’ αυτού ο Θεόφιλος Βέικος προτίμησε να εξηγήσει απλά αρνούμενος την απο καθέδρας ερμηνεία, το μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι εργάτες της φιλοσοφίας της ιστορίας αλλά και οι ίδιοι οι ιστορικοί που συγγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα του παρελθόντος. Στο πρώτο μέρος του βιβλίου γίνεται η ανάλυση των προβλημά­ των θεωρίας ενώ στο δεύτερο αναλύονται τα μεθοδολογικά προ­ βλήματα. Ψήγματα φιλοσοφίας της ιστορίας υπάρχουν στη σκέ­ ψη του Ηράκλειτου και του Πρωταγόρα αλλά το μεγάλο κίνημα ξεκινάει από την Αναγέννηση. Τα θέματα που απασχόλησαν τους μελετητές και τίθενται υπό την κριτική πέννα του Θ.Β. αρχίζουν απο το ρόλο των γεγονότων και κατά πόσο αυτά μπορούν να ανα­ συντεθούν από τον ιστορικό. Τί πρέπει να περιλαμβάνει η ιστο­ ρία; πράξεις μεγάλων ανδρών ή πράξεις κοινωνικών συνόλων; Πώς πρέπει να μελετάται η ιστορία; χωρισμένη σε περιόδους βα­ σιλέων, κοινοβουλίων ή όπως υποστηρίζει η κοινωνικοοικονομική ιστορία σε διάρκειες κοινωνικών ή και οικονομικών μεταβολών; Είναι η ιστορία μια συνέχεια γέννησης, ωρίμανσης και παρακμής πολιτισμών ή τείνει προς μια συνεχώς ανοδική και προοδευτική

Α

Κι έτσι κάθε μέρα τη ν ίδια ώ ρα - ό τα ν ο κορμός σωπαίνει κ ι ο ι μαλακές βελόνες της αροκάριας χαϊδεύονται στη μ άντρα, σήμερα μ α ζ ί κ α ιχ τ ε ς το δ υτικό π αντζούρι (εκείνο δα με την αφή) στερεώ νεται στον τοίχο κ α ι τ ο λάστιχο π οτίζει τ α γεράνια Κάτι κρ α τιέτα ι έτσι κ ά τι α π ' όλα εκείνα τη ς μαγική ς αυλής - στο π αραμύθι της βεράντας Ο ι μπανανιές τα λεμονόδεντρα τ α μούσμουλα τ α γέλια Ή τανε άλλες ωραίες εποχές ΓΥ α υ τό και το ύ τη η βουβή ανάκληση μυστα γω γία

ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ

86/επιλογη πορεία, σε ένα όλο και ; θεί ο κόσμος μ αρ β β ^ ΐί'σ ς ’ίής'Ιστορίας με την άρση κάθε διαφω­ νίας άρα και την εκ των πραγμάτων αιώνια επικράτηση της αλή­ θειας που θέτει την ιστορία σε αχρηστία; Μέσα από την εξέταση των επικρατέστερων θεωριών ο συγγραφέας ψάχνει να βρεί τη θεωρητική κάλυψη της σημερινής ιστορικής πράξης. Διαφαίνεται αχνά η άποψη ότι η έλλειψη ή η περιπλοκή των συγχρόνων φιλο­ σόφων της ιστορίας αφήνει και ένα πολιτικό κενό που αναπόφευ­ κτα επηρεάζει το σύστημα αξιών του κόσμου μας. το δεύτερο μέρος εξετάζονται προβλήματα όπως το άν οι φυ­ σικές επιστήμες και η ιστορία μπορεί να έχουν κάτι κοινό. Σ Ουσιαστικά η διαφορά τους είναι διαφορά αντικειμένου μελέτης.

ΘΕΟΦΙΛΟϊ^ΕΪΚΟΣ

ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Μ ΕΘ Ο ΔΟ ΛΟ ΓΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Μπορούν τα γεγονότα να μιλήσουν μόνα τους ή η ιστορία είναι απλώς μια προσωπική αντίληψη αυτών από τον ιστορικό και τελι­ κά μόνο προσωπικά συμπεράσματα πρέπει να εξάγονται και να αποφεύγονται οι γενικεύσεις; Πρέπει να ξεκινάει ο ιστορικός από μια θεωρητική βάση ή να συλλέγει τεκμήρια ελπίζοντας ότι θα αφηγηθεί την αλήθεια; Μήπως η κατανόηση και εξήγηση που χρη­ σιμοποιείται στην ιστορία είναι διαφορετική απο αυτή των φυσι­ κών επιστημών, της λογοτεχνίας ή της ιστορίας; Υπάρχει αιτιότη­ τα επιστημονικά θεμελιωμένη όπως τελικά αποδεικνύει το Κεφά­ λαιο του Κάρλ Μαρξ; Μπορεί ο ιστορικός να βρεί την αλήθεια ή τελικά κατασκευάζει τη δίκιά του αλήθεια, και πόσο αμερόληπτος μπορεί να είναι; Ο συγγραφέας θέτει ωμά την ανάγκη μιας ιστορι­ κής μεθοδολογίας που πολλές φορές υποσυνείδητα περνάει στα γραπτά των ιστορικών αν και οι ίδιοι το αρνούνται. ' Το πρώτο μέρος: Προβλήματα Θεωρίας είναι η θέση, το δεύτε­ ρο: Μεθοδολογικά προβλήματα η αντίθεση και ο επίλογος: Ιστο­ ρία, Θεωρία και Μέθοδος, η αναπόφευκτη σύνθεση. Με αυτή τη διαλεκτική δομή της συγγραφής του βιβλίου ο Θ.Β. επιτυγχάνει αυτό που θα ήταν αδύνατο να εξηγήσουν όσοι τόμοι και αν γρά­ φονταν για το ίδιο θέμα. Δεν μπορεί να υπάρξει ιστορική συγγρα­ φή χωρίς την προηγούμενη εκ των πραγμάτων ύπαρξη θεωρίας. Μόνο η θεωρία μπορεί να παράσχει τα εργαλεία για την προσωπι­ κή αντίληψη της ερμηνείας των ιστορικών γεγονότων. Οι διαφωνούντες με αυτή τη θέση είναι πάρα πολλοί και αναφέρονται από το συγγραφέα διεξοδικά. Ουσιαστικά όμως το θεω­ ρητικό υπόβαθρο των υποθέσεων έκανε δυνατή την ύπαρξη της νέας ιστορίας που μελετάει συγκυρίες, μικρές και μακρές διάρκειες και έχει τη γενέτειρά της στην Ευρώπη και ειδικά στη γαλλική σχολή. Από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού οι σύγχρο­ νοι Αμερικανοί ιστορικοί προσπαθούν να μαθηματικοποιήσουν την ιστορία εφαρμόζοντας την τεχνολογία των ηλεκτρονικών υπο­ λογιστών σε θέματα όπως τί ρόλο έπαιξε η σύνθεση του Κογκρέ­ σου σε σχέση με αποφάσεις του για την Αμερικανική εξωτερική πολιτική. Αναμφισβήτητα απαιτείται και εδώ μία σύνθεσή όπου η ιστορία θα μπορεί να ελίσσεται εύκολα μεταξύ μικρο-ιστορίας και μακρο-ιστορίας. Το βιβλίο του Θεόφιλου Βέικου κυριολεκτικά κοσμεί την ελλη­ νική βιβλιοπαραγωγή για την αρτιότητα του. Σαφές και διαυγές ύφος, εξαιρετική δομή, πολύ καλή τεκμηρίωση και μοναδική για τα ελληνικά δεδομένα εκτύπωση και επιμέλεια. Δεν θα ήταν υπερ­ βολή να πεί κανείς ότι η μελέτη αυτή θέτει τά θεμέλια για μια ελληνική κριτική ερμηνεία της φιλοσοφίας της ιστορίας μέσα στην ξηρασία των θεωρητικών κειμένων που δημοσιεύονται στη χώρα μαζ·

Δ.Ι. λΟΪΖΟΣ

Παράλειψ η Στο τεύχος αρ. 184/αφιέρωμα στην «Κριτική», παραλείφτηκαν τα ονόματα των: Ά ννας-Μ αρίας Κωνσταντάκη και Μαρίας Καραβίτη, οι οποίες μετέφρασαν αντί­ στοιχα τα κείμενα: «Φαινομενο­ λογία και θεωρία της λογοτε­ χνίας» (σελ. 33) - από τα αγγλικά - και «Ο Riffattere και τα μπλε πορτοκάλια...» (σελ. 68) - από τα γαλλικά.

#■ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ-# Φ ιλολογική επ ιμ έλεια - Π ρόλογοι: Γ. Βελουδής, Κ. Καφαντάρης, Εμμ. Μοσχονάς, Γ. Παπακώστας, Στ. Φώκος Π. ΝΙΡΒΑΝΑΣ

ΒΗΛΑΡΑΣ, ΨΑΛΙΔΑΣ κ.ά.

ΕΜ. Ρ Ο ΙΔ Η Σ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΑΠΟ­ ΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ

Η ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΡΑ Ι ΚΗ «ΜΕΣΗ ΟΔΟ»

ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ Αντικομφορμιστικά, προ­ κλητικά και αμφισβητησιακά τα διηγήματα του συγ­ γραφέα της Π άπισσας Ιω­ άννας.

Μνήμες και αφηγήσεις σ' ένα άταχτο φιλολογικό τα­ ξίδι γεμάτο πρόσωπα και καταστάσεις.

Η σχέση μεταξύ γλωσσικής και κοινωνικής αντίθεσης.

ΑΛ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

Α. ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΣ

Κ. ΠΑΡΟΡΙΤΗΣ

ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

ΠΟΙΗΜΑΤΑ

ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Η πρώτη ελληνίδα πεζογράφος που πραγματεύεται με τόλμη, θέματα όπως η προί­ κα, ο ξεπεσμός του γάμου, οι κοινωνικές αδικίες.

Καυστική, αθυρόστομη και αδιάλλακτη ποίηση κοι­ νωνικής καταγγελίας που απορρίπτει την υποκρισία και το συμβιβασμό.

Ρεαλισμός και κοινωνική οπτική, τα βήματα μιας οδυνηρής συνειδητοποίησης της προοδευτικής διανόη­ σης στον τόπο μας.

Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ

Α. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

Δ. ΤΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ

Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΑΚΡΟΠΟΤΑΜΟΥ

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ

' Ενα κοινωνικό μυθιστό­ ρημα με ιδιαίτερη ευαισθη­ σία στα γυναικεία πρόσωπα και τις κοινωνικές ανακα­ τατάξεις.

#

Άμεση μαρτυρία του αγώ­ να και της αγωνίας του εσω­ τερικού μετανάστη μπροστά στην άγνωστη πραγματικό­ τητα στην οποία οφείλει να επιβιώσει.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΠΟΡΤΡΕΤΑ Ο εκδότης του Ν ουμά και πρωτοπόρος του δημοτικι­ σμού, σκιαγραφεί σ' αυτή την αυτοβιογραφία του γε­ γονότα και πρόσωπα.

ΤΡΙΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ φ

MARIO VITTI

Κ. ΚΑΦΑΝΤΑΡΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΛΑΪ ΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ

Νέα έκδοση Οκτώβρης 1987. Μια κριτική οπτική πάνω σε ρεύματα, τάσεις και σχο­ λές από το Βυζάντιο μέχρι σήμερα.

Η επίδραση της χρήσης του λόγου πάνω στις κοινωνι­ κές σχέσεις και των γλωσ­ σικών θεωριών πάνω στις ιδέες.

Μία πλήρης ανθολογία α­ νέκδοτων ή δημοσιευμένων από το 1843 μέχρι και σή­ μερα ελληνικών λαϊκών πα­ ραμυθιών.

Α. ΦΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗ

Η73- 1988

λ I

1 #

· 1

If f I f f

J r j C f

^

j M i a ε κ δ ο τ ικ ή π ρ ό τ α σ η , α ν ο ιχ τ ή σ τ η ν π ε ρ ι π έ τ ε ι α τ ω ν ν έ ω ν ιδ ε ώ ν

88/μικρές αγγελίες

ΝΟΜΙΚΗ βιβλιοθήκη και πλή­ ρεις σειρές νομικών περιοδι­ κών πωλούνται. Τηλ. 36.36.732 (6-8.30 μ.μ.). ΕΝΝΕΑ ζωγράφοι παρουσιά­ ζουν δείγματα δουλειάς τους στο Κέντρο Τεχνών του Δήμου Αθηναίων (πρώην ΕΑΤ-ΕΣΑ). Εγκαίνια στις 8 Μαρτίου. Η έκθεση θα διαρκέσει 15 μέρες. Εκθέτουν οι: Αποστολίδου Κα­ τερίνα, Ζούνη Ελένη, Κασαβέτη Κατερίνα, Μπίρταχα Αγνή, Νομίδου Βάλλυ, Παυλόπουλος Τάσος, Σκλαβενίτης Νίκος, Τράγκας Δημήτρης και Φερεντίνου Αμαλία.

ΙΤΑΛΙΚΑ παραδίδει πτυχιούχος σχολής Ιταλίας. Τηλ.

65.21.583.

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ κρατάει παιδά­ κια απογευματινές και βραδι­ νές ώρες. Τηλ. 72.41.007 (3-8 μ.μ.).

Γραφτείτε συνδρομητές Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου 25 τευχών 6500 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 6000 δρχ.

15 τευχών 4000 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 3500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 7500 δρχ. Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 65 δολ. (ΗΠΑ) - Σπουδαστική 25 τευχών 61 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 45 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 43 δολ. Αμερική-ΑυατραΚία-Ασία-Αφρική 25 τευχών 72 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 68 δολ.

15 τευχών 50 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 47 δολ. Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 300 δρχ. Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 75 δολ. Κύπρος: 67 δολ. Αμερική κλπ. 85 δολ.

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Τηλ. 36.42.765

Συμπληρώστε τή σειρά των αφιερωμάτα TOU IΔ ΕΚΑΠΕΝΘΗΜ ΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

*Αντίσταση και Λογοτεχνία (No 58) · *Λατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) · Όνορέ ντε Μπαλζάκ (No 60) · *Δημήτρης Γληνός (No 61) · *Τζέιμς Τζόυς (No 62) · Κώστας Χατζηαργύρης (No 63) · Η γενιά των μπήτνικ (No 64) · Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) · Ζαν Ζενέ (No 66) · Επιθειόρηση Τέχνης (No 67) · Άγιον Όρος (No 68) · ·Νέοι Λογοτέχνες (No 69) · Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) · *Σημειωτική (No 71) · Αριστοφάνης (No 72) · Ζακ Πρεβέρ (No 73) · Μικρασιατικός ελληνισμός (No 74) · Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) · Ιταλική λογοτεχνία (No 76) · Μαρκήσιος ντε Σαντ (No 77) · Κ.Π. Καβάφης (No 78) · Χ.Λ. Μπόρχες (No 79) · Μίλαν Κούντερα (No 80) · Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) · Αδαμάντιος Κοραής (No 82) · Καρλ Μαρξ (No 83) · Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) · Μπορίς Βιάν (No 85) · Αστυνομική Λογοτεχνία (No 86) · Νέοι Λογοτέχνες (No 87) · Κώστας Βάρναλης (No 88) · Νεοελληνικό θέατρο (No 89) · Τόμας Μαν (No 90) · Φρειδερίκος Νίτσε (No 91) • Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) · Ρολάν Μπαρτ (No 93) · Παιδικό βιβλίο (No 94) · Ναπολέων Λαπαθιώτης (No 95) · Εμμανουήλ Ροϊδης (No 96) · Εμίλ Ζολά (No 97) · Σταντάλ (No 98) · Βιβλίο και φυλακή (No 99) · Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) · Μακρυγιάννης (No 101) · Λουκιανός (No 102) · Ντιντερό (No 103) · Τέλλος Άγρας (No 104) · Ιούλιος Βερν (No 105) · Θεόφιλος Καίρης (No 106) · Αρχαία λυρική ποίηση (No 107) · Περό, Γκριμ, Άντερσεν (No 108) · Έρμαν Έσσε (No 109) · Αλμπέρ Καμύ (No 110) · Βίκτωρ Ουγκό (No 111) · Εντγκαρ Άλαν Πόε (No 112) · Φώτης Κόντογλου (No 113) · Φιλανδικά γράμματα (No 114) · Σάμουελ Μπέκετ (No 115) · Κοσμάς Πολίτης (No 116) · Το δοκίμιο (No 117) · Αλέξανδρος Πάλλης (No 118) · Κοινωνιολογία (No 119) · Ελληνικός Υπερρεαλισμός (No 120) · Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι (No 121) · Ευγένιος Ιονέσκο (No 122) · Κυπριακά γράμ­ ματα (No 123) · Το χιούμορ (No 124) · Μισέλ Φουκώ (No 125) · Ζακ Λακάν (No 126) · Ζαν-Πωλ Σαρτρ (No 127) · Θεσσαλονίκη (No 128) · Βυζάντιο (No 129) · Ελληνικό παραμύθι (No 130) · Ντοστογιέφσκι (No 131) · Ντ. X. Λώρενς (No 132) · Τ.Σ. Έλιοτ (No 133) · Μαργκερίτ Ντυράς (No 134) · Αριστοτέλης (No 135)-· Σιμόν ντε Μπωβουάρ (No 136) · Γιώργος Θεοτοκάς (No 137) · Φ.Σ. Φιτζέραλντ (No 138) · Τένεση Ουίλιαμς (No 139) · Ανδρέας Κάλβος (No 140) · Φουτουρισμός (No 141) · Γιώργος Σεφέρης (No 142) · Γκυστάβ Φλωμπέρ (No 143) · Γλωσσολογία (No 144) · Ουμπέρτο Έκο (No 145) · Βιβλίο και στρατός (No 146) · Αλέξανδρος Δουμάς (No 147) · Βιβλία για το καλοκαίρι (No 148) · Άγκαθα Κρίστι (No 149) · Φρόυντ (No 150) · Αντονέν Αρτώ (No 151) · Όσκαρ Ουάιλντ (No 152) · Βιρτζίνια Γουλφ (No 153) · Γ.Β. Γκαίτε (No 154) · Αυτοβιογραφία (No 155) · Μετάφραση (No 156) · Κώστας Καρυωτάκης (No 157) · Κλωντ Λεβί-Στρως (No 158) · Έρνεστ Χεμινγουέη (No 159) · Ζαν Κοκτώ (No 160) · Μάρτιν Χάιντεγκερ (No 161) · Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ (No 162) · Ψυχανάλυση και Λογοτεχνία (No 163) · Σύγχρονοι Αγγλόφωνοι Φιλέλληνες (No 164) · Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (No 165) · Παναγής Λεκατσάς (No 166) · Αίσωπος (No 167) · Λουί Αραγκόν (No 168) · Αντόν Τσέχωφ (No 169) · Αλληλογραφία (No 170) · Στρατής Τσίρκας (No 171) · Επιλογή βιβλίων ’86-’87 (No 172) · Τζων Στάινμπεκ (No 173) · Όμηρος (No 174) · Οι επιστήμες στον κόσμο μας (No 175) · Θερβάντες (No 176) · Βολταίρος (No 177) · Πάουντ (No 178) · Μολιέρος (No 179) · Δημήτρης Χατζής (No 180) · Παιδικό βιβλίο (No 180) · Ίψεν (No 181) · Ντάσιελ Χάμμετ (No 182) · Πωλ Βαλερύ (No 183) · Κριτική (No 184) · Μουσική και Λογοτεχνία (No 185) · Διανοούμενοι και Εξουσία (No 186)

* Τα τεύχη που σημειώνονται με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί. Α. Μεταξά 26 - 106 81 Αθήνα. Τηλ. 36.40.488 - 36.40.487 - 36.42.789

m

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ ■3 - ττ,λ. 36.02.00^

ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ

ΟΜΟΝΟΙΑ 1980

Ένα άλμπουμ με φωτογραφίες του Ανδρέα Μπίλια από τη σημερινή Ομόνοια, μαζί με ένα εκτενές κείμενο του Γιώργον Ιωάννον. Η κίνηση της θρυλικής πλατείας και τα βαθύτερα κίνητρά της. Η τολμηρή περιγραφή και ανατομία της κοινωνίας των προσώπων που συχνάζουν εκεί. Ντοκουμέντο εποχής και συνάμα ενθύμιο. Πιο ανθρώπινο κοίταγμα προσώπων, πράξεων και σχέσεων που πολύ εύκολα καταδικάζουμε. Μνήμες και γνώμες για πράγματα, πρόσωπα και ανθρώπινες καταστάσεις.

ΑΛΛΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΣΤΟΝ ΚΕΔΡΟ 1. Για ένα φιλότιμο. Πεζογραφήματα 2. Επιτάφιος θρήνος. Πεζογραφήματα 3. Εύφλεκτη χώρα. Κείμενα 4. Εφήβων και μη. Διάφορα κείμενα 5. Η μόνη κληρονομιά. Διηγήματα 6. Η πρωτεύουσα των προσφύγων. Πεζογραφήματα 7. Η Σαρκοφάγος. Πεζογραφήματα

8. Το δικό μας αίμα. Πεζογραφήματα 9. Ο της φύσεως Έρως. Παπαόιαμάντης, Καβάφης, Λαπαθιώτης Μεταφράσεις 10. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ.

Ιφιγένεια η εν Ταύροις 11. ΣΤΡΑΤΩΝ. Μούσα

παιδική Παιδικά 12. Το αυγό της κότας. Θέατρο για παιδιά