Τεύχος 220

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ '89 ΜΕ ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΞΕΚΟΥΡΑΖΟΥΝ

ΑΙΒΑΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ: ΣΟΛΩΝΟΣ 94, ΑΘΗΝΑ 106 80 ΤΗΛ. 3600398

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Κ Α Σ Τ Α Ν Ι Ω Τ Η

Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα Ζ. Πηγής 3, 106 78 Αθήνα. Τηλ. 360.32.34 - 36.01.331

ΑΛΥΣΑΝΔΡΑΤΟΣ - ΠΙΤΟΥΡΟΠΟΥΛΟΣ & ΣΙΑ Ε.Ε. ΣΟΛΩΝΟΣ 114, ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 36.19.422

ΑΝΑΤΟΛΙ ΡΙΜΠΑΚΟΦ Τα παιδιά από το Αρμπάτ

ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ Το όνομα του ρόδου

ΡΕΪΝΤΑΡ ΓΙΟΝΣΟΝ Σαν αδέσποτο σκυλί

ΛΑΝΤΙΣΛΑΒ ΜΝΙΑΤΣΚΟ Η γεύση τους εξουσίας

εκδόσεις «γνώση» Γρηγ· Αυξεντίου 26, 157 71 Ζωγράφου, τηλ.: 7794879 - 7786441

Ιπποκράτους 31, 106 80 Αθήνα, τηλ.: 3620941 - 3621194

α φ ιε ρ ώ μ α τ α σε σ υ γ γ ρ ά φ ε ι Τα τεύχη που σημειώνονται με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί

Ο. ντε Μπαλζακ No 60* Δ. Γληνός No 61* Τ. Τζόυς No 62* ψψΐ I Κ. Χατζηαρνύρης No 63 Ζ. Ζενέ No 66 Νέοι λογοτέχνες No 69 \ 1 Αριστοφάνης No 72 Ζ. Πρεβέρ No 73 Μ. ντε Σαντ No 77 Κ.Π. Καβάφης No 78 'f· m m /« V T { X.A. Μπόρχες No 79 ' ^ iB h l l 7 1 Μ. Κοΰντερα No 80 Μ. Γιουρσενάρ No 81 Α. Κοραής No 82 Κ. Μαρξ No 83 1 J/ ' \ Μ. Βιάν No 85 Νέοι Λογοτέχνες No 87 'Him/'/. . Κ. Βάρναλης No 88 Τ. Mav No 90 l Potdii: Φ. Νίτσε No 91 Κ. Θεοΐόκης No 92 Ρ. Μπαρτ No 93 Ν. Λαπαθιώτης No 95 Ε. Ροίδης No 96 Ε. Ζολά No 97 Σταντάλ No 98 1 Μακρυγιάννης No 101 S .!kB k ' j Λουκιανός No 102 Ντιντερό No 103 Τ. Άγρας No 104 I. Βερν No 105 ... a Θ. Καΐρης No 106 Παραμυθάδες No 108 ~ Ε. Έσσε No 109

W

ibz-Jk

Α. Καμύ No 110 Β. Ουγκό No 111 Ε. Άλαν Πόε No 112 Φ. Κόντογλου No 113 Σ. Μπέκετ No 115 Κ. Πολίτης No 116 Α. Πάλλης No 118 Β. Μαγιακόφσκι No 121 Ε. Ιονέσκο No 122 Μ. Φουκώ No 125 Ζ. Λακάν No 126 Ζ. Πωλ Σαρτρ No 127 Φ. Ντοστογιέφσκι No 131 N.X. Λώρενς No 132 Γ.Σ. Έλιοτ No 133 Μ. Ντυράς No 134 Αριστοτέλης No 135 Σ. ντε Μπωβουάρ No 136 Γ. Θεοτοκάς No 137 Φ.Σ. Φιτζέραλντ No 138 Τ. Ουίλιαμς No 139 Α. Κάλβος No 140 Γ. Σεφέρης No 142 Γ. Φλωμπέρ No 143 Ο. Έκο No 145 Α. Δουμάς No 147 Α. Κρίστι No 149 Σ. Φρόυντ No 150 Α. Αρτώ No 151 Ο. Ουάιλντ No 152 Β. Γοΰλφ No 153 . Γ.Β. Γκαίτε No 154 Κ. Καρυωτάκης No 157

Κ. Λεβί-Στρως No 158 Ε. Χεμινγουέη No 159 Ζ. Κοκτώ No 160 Μ. Χάιντεγκερ No 161 Β. Ναμπόκοφ No 162 Α. Παπαδιαμάντης No 165 Π. Λεκατσάς No 166 Αίσωπος No 167 Λ. Αραγκόν No 168 Α. Τσέχωφ No 169 Σ. Τσίρκας No 171 Τ. Στάινμπεκ No 173 Όμηρος No 174 Μ. ντε Θερβάντες No 176 Βολταίρος No 177 Ε. Πάουντ No 178 Μολιέρος No 179 Δ. Χατζής No 180 Ε. Ίψεν No 181 Ν. Χάμμετ No 182 Π. Βαλερί No 183 Ζ. Μπατάιγ No 187 Ν. Καζαντζάκης No 150 Θουκυδίδης No 191 Φ.Γ. Αόρκα No 192 Ρ. Τσάντλερ No 193 Β. Ράιχ No 197 Ρ. Μοΰζιλ No 199 Λ. Τολστόι No 200 Π. Ελυάρ No 201 Ζ. Σιμενόν No 202 Γ. ντε Μωπασάν No 204 Γ. Ρίτσος No 205 Α. Ζιντ No 206 Α. Μπρετόν No 207 Μ. Μπρεχτ No 211 Α. Αλεξάνδρου No 212 Δ. Σολωμός No 213 Φραντσέσκο Πετράρχης No 2 Αρσέν Λουπέν No 218

α φ ιε ρ ώ μ α τ α σε ϋ ε μ α τ α Τα τεύχη που σημειώνονται με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί.

Αντίσταση και Λογοτεχνία No 58* Λατινοαμερικανική Λογοτεχνία No 59* Η Γενιά των Μπήτνικ No 64 Οι επίγονοι του Φρόυντ No 65* Επιθεώρηση Τέχνης No 67 Ά γιον Όρος No 68 Γερμανόφωνο Θέατρο No 70 Σημειωτική No 71* Μικρασιατικός Ελληνισμός No 74 Λογοτεχνία και Κινηματογράφος No 75 Ιταλική Λογοτεχνία No 76 Σύγχρονα Ολλανδικά Γράμματα No 84 Αστυνομική Λογοτεχνία No 86 Νεοελληνικό Θέατρο No 89 Παιδικό Βιβλίο No 94 Βιβλίο και Φυλακή No 99 Λαϊκό Αισθηματικό Μυθιστόρημα No 100 Αρχαία Λυρική Ποίηση No 107 Φινλανδικά Γράμματα No 114 Δοκίμιο No 117 Κοινωνιολογία No 119 Ελληνικός Υπερρεαλισμός No 120 · Κυπριακά Γράμμματα No 123 Χιούμορ No 124 Θεσσαλονίκη No 128 Βυζάντιο No 129 Ελληνικό Παραμύθι No 130 Φουτουρισμός No 141 Γλωσσολογία No 144 Βιβλίο και Στρατός No 146 Βιβλία για το καλοκαίρι No 148

Αυτοβιογραφία No 155 Μετάφραση No 156 Ψυχανάλυση και Λογοτεχνία No 163 Σύγχρονοι Αγγλόφωνοι Φιλέλληνες No 164 Αλληλογραφία No 170 Επιλογή Βιβλίων '86-87 No 172 Οι επιστήμες στον κόσμο μας No 175 Παιδικό βιβλίο No 180 Κριτική No 184 Μουσική και Λογοτεχνία No 185 Διανοούμενοι και Εξουσία No 186 Βιβλίο και Νέες Τεχνολογίες No 188 Το νέο Μυθιστόρημα No 189 Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας No 194 Πολιτισμός και Κουλτούρα No 195 Διακοπές και Βιβλίο No 196 Το Ελληνικό Φεμινιστικό Έντυπο No 198 Βιολογία No 203 Εξπρεσιονισμός No 208 Η Πράγα των συγγραφέων No 209 Ψυχιατρική και ψυχανάλυση No 2 Μ Θέατρο και Παιδί No 214 Ι’αδιοί)ωνυ και Ιιμ.ιοραση No Γαλλική Επανάσταση No 216 Κόμικς No 217

ΔΙΑΒΑΖΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΞΑΝΤΑΣ Οι εκδόσεις ΕΞΑΝΤΑΣ ενημερώνουν τους συνεργάτες τους βιβλιοπώλες ότι από τις 15 Ιουνίου 1989 τα βιβλία τους θα διακινούνται αποκλειστικά από τα γραφεία τους: Τζαβέλλα 1 και Ζωοδόχου Πηγής Τ.Τ. 106 81 - Τηλ.: 3604.885, 3613.065 Για Θεσσαλία, Θεσ/νίκη, Μακεδονία αποκλειστικά από τα νέα γραφεία μας στην Θεσ/νίκη: Ν. Κατσάνος Αριστοτέλους 26 - Τηλ. 235.683

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 1989 Κυκλοφορούν ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΛΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ GUSTAVEFLAUBERT Μαντάμ Μποβαρύ ALBERTCAMUS ΟΞένος, ΗΠανούκλα, ΗΠτώση FRANZKAFKA ΗΜεταμόρφωση, ΟΠύργος, Αμερική DOMINIQUEFERNANDEZ ΤοΡοζΑστέρι 21ος ΑΙΩΝΑΣ ΚΩΣΤΑΣΖΟΥΡΑΡΙΣ

Θουκυδίδης Αρχέτυπος - Εισαγωγή στην απορία της πολιτικής.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ Κράτος και Κοινωνία στη Μεταπολί­ τευση 1974-1988 Αλμανάκ Κοινωνιολογίας 1988 - Επι­ μέλεια Γ. Μηλιάς, Γ. Σταμάτης ΚΡΙΤΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ ΠΕΓΚΥΚΟΥΝΕΝΑΚΗ

Νέοι Έλληνες Ρεαλιστές -1969-1978 Ηεικαστική και κοινωνική παρέμβαση μιας ομάδας Επανεκδόσεις

ΦΡΙΝΤΑΜΠΙΟΥΜΠΙ ΦΡΙΝΤΑΜΠΙΟΥΜΠΙ ΟΡΙΑΝΑΦΑΛΑΤΣΙ DOMINIQUEEUDES

Δεκατρία φεγγάριαμετά Έλλη Λαμπέτη, Η Τελευταία Παρά­ σταση Ένας Άντρας Οι Καπετάνιοι

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ θεματική ανθολογία επιστημονικής φαντασίας — πρώτοςτόμος ΤαξίδιαστοΔιάστημα — δεύτεροςτόμος Ιστορίες με Ρομπότ — τρίτοςτόμος ΤαξίδιαστοΧρόνο — τέταρτος τόμος Ιστορίεςμε Τέρατα Ιστορίες με Εξωγήινους — πέμπτοςτόμος ΤαΠαιδιά του2.000μ.X. — έκτοςτόμος

Μεγάλη ιστορική - χρονολογική ανθολογία επιστημονικής φαντασίας — πρώτοςτόμος 1934-1950 — δεύτερος τόμος 1950-1965 — τρίτος τόμος 1950-1965 — τέταρτος τόμος 1965έως σήμερα

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

Τεύχος 220

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α ΧΡΟΝΙΚΑ Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφουν οι Δ. Κούρτοβικ, Ρόμπερτ Κριστ, Λάκης Κουρετζής και Γ. Γαλάντης ΕΡΕΥΝΑ: Η νέα νομοθετική ρύθμιση αγοράς και βράβευσης λογο­ τεχνικών έργων (γράφει ο Δ . Καραμβάλης)

8 9 11

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

9 Αύγουστον 1989 Τιμή: Δρχ. 350 Ιδρυτής: Περικλής Αθαναοόπουλο; Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτοι Βασίλης Καλαμαράς. Ηρακλής Παπιά.ί ξης, Νένη Ράις. Βάοιο Σπάθή. Καίτη Οικονομικός υπεύθυνος: Βάοω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα ΓρυπονησιώτοιΔιαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΙ Υμηττού 219. τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: I. Χριατοδου λάκο; - I. Κοργιαλάς Ο.Ε.. Α. Μεταίο 26. τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε.. Ψι­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.91Χ Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνο; και Σιιι Ο.Ε.. Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.95! Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

Μάκης Πανώριος: Μικρό ιστορικό επιστημονικής φαντασίας Δήμητρα Παυλάκου: Η επιστημονική φαντασία ως είδος έντεχνου γραπτού λόγου Χρήστος Δ. Λάζος: Η ελληνική λογοτεχνία της επιστημονικής φα­ ντασίας: μια σύντομη επισκόπηση Χρονολόγιο ελληνικής λογοτεχνίας της επι­ στημονικής φαντασίας Διαμαντής Φλωράκης: Οντολογική θεώρηση του φανταστικού Στυλιανός Μωυσείδης: «Τάλως. ο τρόμος που ήρθε απ’ το χτες» Δ. Καλαβρέζος: Η επιστημονική φαντασία ως λογοτεχνία της αμφι­ σβήτησης Γιώργος Μαρζέλος: Οικολογική προβληματική και η αισιοδοξία του απρόβλεπτου Χρήστος Δ. Λάζος: Η παιδική ελληνική λογοτεχνία της επιστημονι­ κής φαντασίας Χρονολόγιο παιδικής ελληνικής λογοτεχνίας της επιστημονικής φα­ ντασίας

55 59 62 63

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργο; Γαόαλίι: Κεντρική διάθεση:

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν οι Σοφία Στάγκα και Ελένη Χωρεάνθη

Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου»

23 31 53 54

ΕΠΙΛΟΓΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Γράφουν οι Ά γγελος Ε. Γιαννόπουλος και Νίκος Μακρής ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν οι Ελένη Χωρεάνθη, Ηλίας Κεφάλας και Αντώνης Κάλφας ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει ο Γιάννης Σκαρπέλος ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφουν οι Δημήτρης Μαλέσης και Δ . I. Λοίζος

Αθήνα: Πομώνη; Διονύσιο; Ζαλόγγου 1

14 20

67 73 70 81

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

37

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

47

τηλσ<23Τ463 στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στην Ομοιοπαθητική

η ΑΓΟΡΑ του ΒΙΒΑΙΟΥ από 1 έως 15 Ιουλίου 1989

Τα είκοσι βιβλιοπωλεία π ο υ ρωτήθηκαν για τη σύνταξη της α γο ρ ά ς τ ου βιβλίου είναι κατά αλφαβητική σειρά: Αίολος-ΑΘ., ΒασιλόπουλοςΧαλάνδρι, Γεωργάνας-Καλαμάτα, Δωδώνη-ΑΘ., Δοκιμάκης-Ηράκλειο, Ελευθερουδάκης-Αθ., Ενδοχώρα-ΑΘ., Εστία-ΑΘ., Ιανός-Θεσσ., ΚεντρίΘ εσσ., Κρομμΰδας-Χίος, Λέονη του Βιβλίου-ΑΘ., Libro-ΑΘ., Μάτι-Κατερίνη, Μ εθενίτης-Πάτρα, Μιχαλός-ΑΘ., Παράμετρος-ΑΘ., Πειραϊκή ΦωλιάΠειραιάς, Ρόμβος-ΑΘ., Χατζούλη-Λάρισα

□ Ο πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότερα βιβλία ενός δεκαπενθημέρου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώ­ ρησαν 20 βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι κάθε βιβλιοπωλείο δίνει τέσσερις βαθμούς στο βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις, τρεις βαθμούς στο αμέσως επόμενο, δύο βαθμούς στο τρίτο κατά σειρά βι­ βλίο, ενώ ένα βαθμό παίρνει το τέταρτο.

Q

ΕΚΟ ΟΥ.: Το εκκρεμές του Φουκώ ΓΝΩΣΗ

Μ

ΒΑΛΤΙΝΟΥ Θ .: Στοιχεία της δεκαετίας του ’60 ΣΤΙΓΜΗ

H U ΚΕΡΑΜΑ Β.: Απόρρητο ημερολόγιο στο Καστρί ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ Κ Ι ΜΑΡΚΕΣ ΓΚ.: Οι περιπέτειες του Μιγκέλ Αιττίν Ν. ΣΥΝΟΡΑ U iM ΜΟΥΡΑΤ Κ.Ν.: Της Νεκρής Πριγκίπισσας ΩΚΕΑΝΙΔΑ Μ

ΓΚΟΥΛΙΚ Ρ.Β.: Σκελετός στην Καμπάνα ΘΕΜΕΛΙΟ ΜΠΡΥΚΝΕΡ Α .: Κοίταξέ με ΩΚΕΑΝΙΔΑ ΑΒΑΝΤΕΝ: Με την καρδιά στην τσέπη ΑΣΤΑΡΤΗ

Μ Μ ΑΛΙΕΝΤΕ I.: Εύα Λουνα ΩΚΕΑΝΙΔΑ ΦΛΩΜΠΕΡ ΓΚ.: Ταξίδι στην Ελλάδα ΟΛΚΟΣ K f l ΒΑΛΤΑΡΙ μ .: Ο περιπλανώμενος ΚΑΛΕΝΤΗΣ ΚΑΡΘΑΙΟΥ Ρ. & ΠΑΣΣΑ - ΜΑΝΟΥ Κ..: Χαρούμενες Διακοπές (σειρά) ΠΑΤΑΚΗΣ Κ · ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ Μ. & ΒΛΟΓΙΑΝΝΙΤΗ Α : Το βιβλίο των διακοπών μας (Σειρά: Παίζω και μαθαίνω) ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ f t i i l ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ X.: Καλοκαιρινές διακοπές (σειρά) GUTENBERG_______________ □ Ο κατάλογος που ακολουθεί παρουσιάζει, με αλφαβητική σειρά, τα υπόλοιπα βιβλία που δεν προτάθηκαν απ< δυο τουλάχιστον βιβλιοπωλεία. Αγγελίδη Α.: Αναδρομή στην ιστορία της Μακεδονίας (Μάτι) · Βαλτάρι Μ.: Ο Αιγύπτιος (Κάκτος) · Γρηγοριάδου-Σουρέλλη Γ.: Πριν από το τέρμα (Πατάκης) · Γκούλικ Ρ.Β.: Δολοφονία στο καράβι των λουλουδιών (Θεμέλιο) · Γκούλικ Ρ.Β.: Δολοφόνοι και ποιητές ( Ά γ ρ α ) · Κετσίνι Π.: Το 1992 (Καλοφωλιάς) · Κουμανταρέα Μ.: Ο πλανόδιος σαλπιγκτής (Κέδρος) · Λακλός: Επικίνδυνες σχέσεις - 2ος τόμος ( Ά γρ α ) · Λαπλάνς Ζ.: Η ζωή και ο θάνατος στην ψυχανάλυση (Νεφέλη) · Λαμπρία Π.: Στη σκιά ενός μεγάλου (Ενρω εκόοτική) · Μακ Λέην Σ.: Ψάχνοντας τον εαυτό μου (Κάκτος) · Μεγαπάνου Α.: Διάλο­ γος με την Ά ν ν α (Libro) · Μίσσιου X.: Χαμογέλα, ρ ε... Τι σου ζητάνε; (Γράμματα) · Παλαιολόγου Γ.: Περιπαθής (Νεφέλη) · Πανούση Τζ.: Η ζάλη των τάξεων (Γνώσεις) · Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου: Το τσιμεντένιο δάσος (Πατάκης) · Σεφέρης και Μοίρώ: Αλληλογραφία - Τόμος Α ' 1936-1940 (Βικελαία Β ιβλιοθήκη - Η ράκλειο) · Σμυρνιωτάκη Γ.: Διακοπές με τον Ροζ Πάνθηρα (Σμνρνιωτάκη) · Σουίφτ Γ.: Υδάτινη χώρα (Εστία) · Στρατίκη: Η Ελλάδα των μύθων (Στρατίκης) · Τσαρούχα Κ.: Η διεθνής των ναρκωτικών (Δωδώνη) · Τσαρούχα Κ.: Η μασονία στην Ελλάδα (Δωδώνη) · Φώκνερ Ν.: Μούλφη (Καστανιώ της) · Χάντκε Π.: Σύντομο γράμμα για ένα σύντομο αποχαιρετισμό ( Ά γ ρ α ) · Χόόυκς Ν.: Ηρωίνη (Κέδρος).

χρονικα/9 Γιά τήν κριτική στο έργο του Ε. Borneman

διάλογοι

«Η πατριαρχία»

Αγαπητό «Διαβάζω», Στο τεύχος σοο αρ. 214 (26.4.1989) δημοσιεύεται εκτενής κριτική του κ. Δ. Λιάρου για το βιβλίο του Ernest Borne­ man «Η πατριαρχία», το οποίο μετέ­ φρασα στα ελληνικά. Τα καλά λόγια του κ. Λιάρου για τη μετάφρασή μου με διευκολύνουν να κάνω ορισμένες παρατηρήσεις για την κριτική του, χωρίς να μου καταλογισθεί η μεροληπτικότητα και η εμπάθεια του άμεσα θίγόμενου από τις αυστηρές κρίσεις

ξουαλική ζωή και τις δοξασίες του γνωρίσματα, για τον οποίο σημειώνει προϊστορικού ανθρώπου - έχει το χα­ με αμηχανία, ανάμεσα στις ειρωνείες 1. Μια σκληρή κριτική προϋποθέτει, ρακτήρα θεωρητικού μοντέλου και του: «το αστείο είναι πως όλοι οι πο­ ακόμα περισσότερο από όσο μια ευ­ πρέπει να θεωρείται απλώς υπόθεση λιτισμοί και κοινωνίες, ιον ίδιο μύθο μενής, την πολύ προσεκτική ανάγνω­ εργασίας». Ο κ. Λιάρος, ως ψυχία­ πιστεύουν!». Ένα θαυμαστικό βάζει ση του κρινόμενου βιβλίου. Ο κ. Λιά- τρος, πρέπει να ξέρει τι σημαίνει αυτός, δύο εγώ!! ρος μου δίνει την εντύπωση ότι δε διά­ «υπόθεση εργασίας». Ο Β. χρησιμο­ 3. Ο κ. Λιάρος, που με την «ευλιγιβασε ούτε καν διαγωνίως καίρια κε­ ποιεί τη δική του ως αφετηρία για να σία» του φροϋδιστή επικρίνει την φάλαια ή παραγράφους της «Πα­ προσεγγίσει το κυρίως θέμα του, που «αδράνεια» της σκέψης του μαρξιστή τριαρχίας», με αποτέλεσμα να εγκαλεί είναι η εμφάνιση και εξέλιξη της πα­ Β., αναλαμβάνει ξαφνικά να παίξει ο τον Borneman για φανταστικά ατοπή­ τριαρχίας. Εκεί θα πρέπει να κριθεί η ίδιος τον ρόλο του άκαμπτου μαρξι­ ματα. Κατηγορεί τον Β. ότι «αναπολεί επιτυχία ή αποτυχία του, όχι στη στή και απορεί πώς είναι δυνατό να και επικαλείται κάθε τόσο» μια «μυθι­ «ρεαλιστικότητα» του μοντέλου του, ισχυρίζεται ο b. ότι, ενώ «ο όρος νεο­ κή εποχή της μητριαρχίας», μια «πα­ που όπως όλα τα μοντέλα, είναι σχη­ λιθική επανάσταση, από κοινωνική και οικονομική άποψη, είναι κάτι πε­ ραδεισιακή κατάσταση» που ανατρά­ ματικό (όχι πάντως περισσότερο σχη­ πηκε από ένα «ανακτορικό πραξικό­ ματικό από όσο το μοντέλο του ρισσότερο από δικαιολογημένος, από πημα των μέχρι τότε υποτελών» αν- Φρόυντ στο «Τοτέμ και ταμπού», το σεξουαλική σκοπιά δηλώνει μάλλον δρών. Η ίδια η επιλογή των λέξεων οποίο ο κ. Λιάρος φαίνεται να επικα­ μια αντεπανάσταση, μια συνωμοτική (μητριαρχία, υποτελείς άνδρες) δείχνει λείται μακαρίως, ως τελευταία λέξη εξέγερση των ανδρών, ένα είδος προϊ­ ότι ο κ. Λιάρος δε διάβασε ή δεν κατά­ της ανθρωπολογίας στο ζήτημα της στορικού πραξικοπήματος». Πράγμα­ λαβε (το δεύτερο μου φαίνεται αρκετά γένεσης της ανθρώπινης κοινωνίας»). τι, αυτή η αντινομία δε λύνεται με απίθανο) μια βασική θέση του Β., η 2. «Μητριαρχία» όντως δεν υπήρξεμαρξιστικούς όρους. Δεν είναι, άλλω­ οποία διατυπώνεται και εξηγείται ποτέ, για τους λόγους που αναφέροστε, η μόνη. Χρειάστηκε να έρθει, στη στην αρχή κιόλας του βιβλίου. Λέει ο νται πιο πάνω. Αλλά, ό,τι κι αν λέει ο δεκαετία του 1970, η έξαρση του οικο­ λογικού προβλήματος για να υποψια­ Β. (σ. 21): Λεβί Στρως και από κοντά του ο κ. στούν μερικοί μαρξιστές (που στο με­ «...χρησιμοποιώ τους όρους μητρι- Λιάρος, οι προϊστορικές κοινωνίες πέ­ ταξύ έχουν γίνει οι σοβαρότεροι θεω­ ομός και πατρισμός, για να αποφύγω ρασαν από μια μακραίωνη φάση ρητικοί του οικολογικού κινήματος) τις ανακριβείς εκφράσεις "μητριαρ­ όπου α) η γυναίκα ήταν το οικονομι­ ότι η ανάπτυξη των παραγωγικών μέ­ χία" και "μητρικό δίκαιο". Η ελληνική κά ενεργότερο μέλος της κοινότητας σων, ενώ από οικονομική και «κοινω­ ρίζα άρχος υπονοεί ότι στις αντίστοι­ (οι νεότερες ανθρωπολογικές έρευνες χες μορφές κοινωνικής οργάνωσης έχουν αποδείξει ότι το κυνήγι, ως τυ­ νική» άποψη συνιστά πρόοδο, από οικολογική άποψη (δηλαδή από την άρχει, εξουσιάζει η μητέρα. Αυτό πικά ανδρική ασχολία, δεν συνεισέφεόμως δεν είναι αλήθεια, σε γενικές ρε πάνω από 25% στη δίαιτα των άποψη της ίδιας της επιβίωσης του πρωτόγονων ομάδων) και β) όλοι οι ανθρώπινου είδους) μπορεί να συνιγραμμές. Όλοι εκείνοι οι πολιτισμοί... στά καταστροφή. Αλλά τέτοιες αντι­ χαρακτηρίζονται ίσα ίσα από το γεγο­ βαθμοί συγγένειας που καθόριζαν τη νός ότι οι μητέρες δεν χρησιμοποιούν δομή του γένους ανιχνεύονταν από τη νομίες αφορούν τη θεωρία, όχι την πραγματικότητα. Το ότι ο «άκαμπτος τη λανθάνουσα δύναμή τους στον κοι­ μεριά της μητέρας (μητρογραμμική μαρξιστής» Β. συνέλαβε αυτό που νωνικό ιστό του γένους ή της φυλής καταγωγή), ενώ ο πατέρας ήταν πολ­ αδυνατεί να κατανοήσει ο κ. Λιάρος, για να εξουσιάζουν τους συζύγους, λές φορές άγνωστος και πάντως θεω­ ότι δηλαδή η επικράτηση της πα­ τους πατέρες ή τους γιους τους. Εδώ ρούνταν μακρινότερος συγγενής των τριαρχίας σήμαινε ένα ανώτερο στά­ ακριβώς βρίσκεται η χαρακτηριστική διο στην κοινωνική και οικονομική ορ­ διαφορά από την πατριαρχία, που εί­ τους από τη μεριά της μητέρας τους. ναι ένα γνήσια εξουσιαστικό σύστη­ γάνωση του ανθρώπου, αλλά από Δυσκολεύομαι να φανταστώ ότι ο κ. την άποψη των σχέσεων ανάμεσα στη μα» Λιάρος αμφισβητεί αυτούς τους κοι­ γυναίκα και τον άνδρα σήμαινε οπι­ Το απόσπασμα είναι τόσο εύγλωτ­ νούς τόπους της σύγχρονης ανθρω­ σθοδρόμηση, ίσως υποδηλώνει ότι το, ώστε τα δικά μου σχόλια περιττεύ­ πολογίας. Αν θεωρεί ότι έπαιζαν μι­ έστω και με τον «αδρανή» μαρξισμό κρότερο ρόλο στη δομή και τη λει­ ουν. Αλλά και η μομφή του κ. Λιάρου μπορεί κανείς να προχωρήσει μακρύτουργία της πρωτόγονης κοινωνίας ότι ο Β. περιγράφει μια παραδεισιακή τιριι mio όσο με ένα βρεφονηιιιακό κατάσταση σαν «να 'ταν αυτόπτης τώσουν τον πατέρα τους για να ζευ­ μάρτυς» φανερώνει, επιεικώς, ελλιπή ανάγνωση του βιβλίου. Ο Β. λέει κα­ γαρώσουν με Τη μητέρα τους, με γεια 4. Τα όσα λέει ο Β. για τη μελλοντική θαρά (σ. 22) ότι «...ένα ορισμένο μέ­ του με χαρά του. Αν όμως στοχαζό­ κατάργηση του φύλου είναι όντως ταν λίγο πάνω στη σημασία τους, ρος αυτού Του βιβλίου - σχεδόν όλα ακραία. Ούτε εγώ συμφωνώ μαζί του όσα αναφέρονται στην κοινωνική δο­ ίσως έβλεπε σε διαφορετικό φως τον σ' αυτό το σημείο. Ξεκινούν, όμως, μή, τις σχέσεις ιδιοκτησίας, τη σε­ μύθο της Εδέμ με τα «ενδομήτρια» από μια σωστή διαπίστωση: Σήμερα,

10/χρονικα για πρώτη φορά στην ιστορία της αν­ θρωπότητας, το επιτακτικότερο αίτη­ μα δεν είναι το «αυξάνεσθε και πληθόνεσθε», αλλά η βελτίωση (όχι μόνον η ολική βελτίωση) των όρων ζωής του ανθρώπου, δηλαδή αυτό που λέμε «ποιότητα ζωής». Από αυτή την άπο­ ψη, είναι γόνιμο να ασχολείται κανείς με το ερώτημα αν η τεκνοποιία (όχι βέβαια η σεξουαλική επαφή) είναι «βιολογική ορμή», άρα αναπόσπαστο στοιχείο του υγιούς ανθρώπου ή κοι­ νωνική επιταγή. Ο Β. πιστεύει το δεύ­ τερο, και μπορεί κανείς να διαφωνή­ σει μαζί του (εγώ πάντως δεν είμαι βέ­ βαιος ότι έχει άδικο), όχι όμως να προσπαθήσει να ξεμπερδέψει με το πρόβλημα που θέτει κατηγορώντας τον για «νεο-μαλθουσιανισμό», όπως κάνει ο κ. Λιάρος, πιστεύοντας προ­ φανώς ότι και μόνον η αναφορά του φρικαλέου για ένα μαρξιστή ονόματος του Μάλθους αρκεί για να αχρηστεύ­ σει την επιχειρηματολογία του Β. Για να μην καταχρασθώ τον πολύτι­ μο χώρο του περιοδικού, θα σταμα­ τήσω εδώ, αν και θα είχα αρκετά ακό­ μα να αντιτείνω στην κριτική του κ. Λιάρου.Θα ήθελα, ωστόσο, να τελειώ­ σω με την εξής γενική παρατήρηση: Αν η νηφαλιότητα του κριτικού απέ­ ναντι στο κρινόμενο βιβλίο είναι ανέφι­ κτη (και όχι πάντα ευπρόσδεκτη) αρε­ τή, το να εγκύπτει ο κριτικός στα προβλήματα πόυ θέτει ο συγγρα­ φέας, αντί να σκιαμαχεί ή να οχυρώ­ νεται σε δογματικές θέσεις, είναι και εφικτό - τουλάχιστον θα έπρεπε να εί­ ναι για ένα ψυχίατρο! - και απαραί­ τητο. Ευχαριστώ για τη φιλοξενία Δημοσθένης Κούρτοβικ Είμαστε υποχρεωμένοι να δημο­ σιεύσουμε σ' αυτό το τεύχος την επιστολή του κ. Κούρτοβικ, γ ια τί έχει φτάσει στα γραφεία μας προ πολλού (24.5.89). Θ α επιθυμού­ σαμε να είχε τεθεί προηγουμένως υπόψη του κ. Λιάρου, αλλά πα­ ρ ά τις επίμονες προσπάθειές μας δεν κατορθώσαμε να επικοινωνή­ σουμε μ α ζ ί του. Είναι, βεβαίως, α υτονόητο ό τι το περιοδικό μας θα είναι π άντα ανοιχτό να φ ι­ λοξενήσει την όπ οια απάντηση θα ήθελε να δώσει ο κ. Λιάρος.

Μεταφραστικές απομακρύνσεις σε άρθρο για το έργο του Αλεξάνδρου Παρατηρήσεις για ορισμένες μετα­ φραστικές απομακρύνσεις στο άρθρο περί Αλεξάνδρου και Φώκνερ που δη­ μοσιεύτηκε στο Διαβάζω αρ. 212.

Τα σχόλια είναι του ίδιου του αρθρογράφου Ρόμπερτ Κριστ.

Comment on inaccuracies in translation of article on Alexandrou and Faulkner, Diavazo, 29-3-89. The original English wording is followed by the translation and then my commentary. Σελ. 68, παράγραφος 3 ...several works of Faulkner, from The Sound and the Fury (1929) to The Ham­ let (1940). ...σε ορισμένα έργα του Φώκνερ από «Τη Βουή και Αντάρα» (1929) ώς τον «Άμλετ» (1940). Ο τίτλος, Το χωριουδάκι - που αναφέρεται πολλές φορές μέσα στο άρθρο - δεν αναφέρεται στον Άμλετ του Shakespeare αλλά στη μικρή κοινότη­ τα που βρίσκεται στην τοποθεσία Frenchman's Bend του Φώκνερ. Σελ. 68, παράγραφος 6 ...Charles Bon experiences a sense of being in No Man’s Land (see Alexandrou's poem of that title)... ...ο Τσαρλς Μπον βιώνει τις εμπειρίες του ανθρώπου που δεν ανήκει πουθε­ νά (βλέπε ανάλογο ποίημα του Αλε­ ξάνδρου). Η φράση «No Man's Land» έπρεπε να είχε μεταφραστεί ως «Νεκρή Ζώνη» γιατί αναφέρεται στο ομώνυμο ποίη­ μα του Αλεξάνδρου. Βλέπε «Ποιήμα­ τα (1941-1974)», 1978, σελ. 100.

καλοσύνη να φιλοξενήσεις κι ένα δικό μου σημείωμα με τίτλο: «Το θεατρικό παιχνίδι» (κάποιες παιδαγωγικές και θεατρολογικές προσεγγίσεις). Στη σελίδα 66, λοιπόν, κάτω-κάτω στη δεύτερη στήλη ο γνωστός... «πα­ ράγων» του τυπογραφείου μάλλον θέλησε να παίξει κι αυτός ένα παιχνί­ δι. Μετέτρεψε τη λέξη «σκευή» (είναι γνωστό τι σημαίνει αυτή η λέξη στο θέατρο), σε «σκέψη» και μάλιστα «σκέψη» θεατρικού παιχνιδιού!.. Σκέψου λοιπόν τι θα σκεφθεί (και με το δίκιο του) όποιος διαβάσει: «Η “σκέ­ ψη" στο θεατρικό παιχνίδι αποτελείται από εύχρηστα και παλιά υλικά, υφάσματα, ρούχα...» κ.τ.λ. Όχι «σκέψη» λοιπόν, αλλά Αν θέλεις, κάνε τη διόρθωση. Και κάτι άλλο: Το άρθρο μου συνοδεύει μια φωτο­ γραφία στη σελίδα 63 που είναι από κάποιο θεατρικό παιχνίδι που κάνει εδώ και χρόνια η ομάδα τέχνης ΠΑ­ ΡΟΔΟΣ στο 1ο - 5ο και 7ο Δημοτικό Σχολείο Αργυρούπολης. Δε θα ανα­ φερόμουν στην έλλειψη λεζάντας, αν στην αρχή του αφιερώματος δεν έκα­ νες γνωστές τις πηγές και τα βιβλία (τα περισσότερα ξένα) από τα οποία άντλησες τις φωτογραφίες και τα σκί­ τσα του αφιερώματος. Η φωτογραφία, λοιπόν, που καλύπτει το δίστηλο στις σελίδες 64-65 και προπαντός το σκί­ τσο με την... ξιφομαχία, ουδεμία σχέ­ ση έχουν με το σημείωμά μου, αλλά περισσότερο με το πνεύμα και τη... σκέψη του θεατρικού παιχνιδιού. Με βαθιά εκτίμηση Λόκης Κουρετζής

Δαιμονικά παιχνίδια

Σελ. 69, παράγραφος 1 ...writing his poly-phonic message upon valuable white water-marked stationery with black stove polish... γράφοντάς της το πολυφωνικό του μήνυμα σε μουντζουρωμένο χαρτί... Ίσως μια από τις εικόνες που έρχεται στο νου του αναγνώστη να είναι το μουτζουρωμένο χαρτί, αλλά ο Φώκνερ (και η αντίστοιχη παράγραφος στο άρθρο μου) δεν λέει πουθενά ότι το χαρτί είναι κυριολεκτικά μουτζουρω­ μένο. Ο σκοπός εδώ είναι η αντίθεση ανάμεσα στο μαύρο και στο άσπρο, με ευχάριστες αισθητικές αποχρώσεις. Ρόμπερτ Κριστ

Για το «θέατρο και το παιδί» Αγαπητό «ΔΙΑΒΑΖΩ», Στο τεύχος 214, το αφιερωμένο «στο θέατρο και στο παιδί», είχες την

Συμφωνούμε με το συνεργάτη μας Λάκη Κουρετζή ότι ο γνωστός παρά­ γων, παρασυρμένος από τα παιχνίδια που στήσανε οι συντάκτες των άρ­ θρων, υπενθύμισε με δικό του τρόπο την παρουσία του σε τέτοιο σημείο μάλιστα, ώστε να αλλοιώσει και το όνομα του επιμελητή του αφιερώμα­ τος. Όμως θα πρέπει να διευκρινί­ σουμε στο φίλο κ. Κουρετζή ότι πολ­ λές από τις φωτογραφίες θεατρικών παιχνιδιών, παιδικών θεατρικών παρα­ στάσεων, παραστάσεων για παιδιά που δημοσιεύονται στο αφιέρωμα δεν ανήκουν σε κάποια έκδοση, αλλά εί­ ναι προσφορά των συνεργατών του αφιερώματος. Όσο γι' αυτές που χρη­ σιμοποιήθηκαν από βιβλία, ανήκουν σε τρεις ελληνικές εκδόσεις και μία ξένη οι οποίες και αναφέρονται στο εισαγωγικό σημείωμα του αφιερώμα­ τος. Η σχετική παρατήρηση του επι­ στολογράφου μας, λοιπόν, είναι λαν­ θασμένη. Γιώργος Γαλάντης

χρονικα/11

Η νέα νομοθετική ρύθμιση αγοράς και βράβευσης λογοτεχνικών έργων Με το υπ’ αριθ. 26 Προεδρικό Δ ιάταγμα της 12ης Ιανουάριου 1989, που δη­ μοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως πρόσφατα (ΦΕΚ Α, αριθ. φύλ­ λου 15), τροποποιείται και συμπληρώνεται η σχετική νομοθεσία γύρω από την αγορά και τη βράβευση των λογοτεχνικώ ν έργων. υγκεκριμένα, με τη νέα νομοθετική ρύθμιση, που έρχεται να' καλύψει ένα κενό 25 χρόνω ν και να εκσυγχρονίσει την πεπαλαιωμένη ρύθμιση, αφού αναφ έρεται σ ε βασιλ. διάταγμα του 1963 (το 449/1963), συγκροτούνται δύο επιτροπές, με σκοπό την αγορά και βράβευση λογοτεχνικώ ν έργω ν που εκδίδονται κάθε χρ ό ν ο (η πρώτη), καθώς και την αγορά και βράβευση λογοτεχνικώ ν μεταφράσεω ν (η δεύτερη). Απαραίτητη προϋπ όθεση είναι να έχ ο υ ν κατατεθεί στην Εθνική Βιβλιοθήκη σε δύο αντίτυπα μέχρι την 31η Ιανουάριου του χ ρ ό νο υ κα­ τά τον οποίον πραγματοποιείται η κρίση (δηλ. του επ ομένου χρόνου), και να έχ ο υ ν εκ δοθεί από την 1η Ιανουάριου μέχρι και την 31η Δεκεμβρίου του περ ασ μένου χρ όνου, και αυτό, άσχετα από τη χώρα έκδοσής τους, φ τάνει να πρόκειται για έργα ελλη­ νικής λογοτεχνία ς, στην πρώτη, και μεταφράσεω ν ξένης λογοτεχνία ς στην ελληνική γλώσσα, στη δ εύ ­ τερη περίπτωση. Οι επιτροπές α υτές, η μεν πρώτη που αφορά όπως είπαμε στην αγορά και βράβευση λογοτεχνικώ ν έργω ν, αποτελείται, σύμφωνα με ει­ δική διάταξη του παραπάνω πρ. διατ., από δύο φι­ λολ όγου ς, μελετητές της νεοελληνικής λ ο γ ο τ ε­ χνίας - κατά προτίμηση μέλη του Διδακτικού Επι­ στημονικού Προσωπικού Φιλοσοφικής Σχολής ΑΕΙ και ειδικότερα του χώρου της νεοελληνική ς φ ιλο­ λογίας - από δύο κριτικούς λογοτεχνία ς και από τρεις λ ο γ ο τ έχ νε ς, στη δεύτερη δ ε επιτροπή, (αγο­ ράς και βράβευσης λογοτεχνικώ ν μεταφράσεων), μετέχουν π έντε πρόσωπα με πείρα στη λο γο τεχνι­ κή μετάφραση (από ξένη γλώσσα στην ελληνική), με γνώ σεις στην αντίστοιχη ξένη λογοτεχνία και με δόκιμη κριτική σκέψη, καθώς και με την επ ιπ ρόσ θε­ τη προϋπ όθεση να γνω ρίζουν τα μέλη της επιτρο­ πής αυτής το σ ύνολο των βασικών ξένω ν γλωσσών (αγγλικά, γερμανικά, γαλλικά και ισπανικά). Σημειώνουμε πως η θητεία και των δύο επιτρο­ πών είναι διετής και πως η σύνθεσή της συγκροτεί­ ται με απόφαση του Υ πουργού Πολιτισμού, καθώς επίσης ορίζεται και ο αριθμός των αντιτύπων των

Σ

βιβλίων που αγοράζονται κάθε χρ ό νο . Το ειδικό βραβείο λογοτεχνία ς που θεσπίζεται για πρώτη φορά, είναι το βραβείο εκείνο που πάλι με απόφαση του Υ πουργού και ύστερα από γνώμη των επιτροπώ ν α γορά ς και βράβευσης λο γ ο τ εχ νι­ κών έργω ν, είναι δυνατό να απονέμεται (δεν απονέμεται δηλαδή υποχρεωτικά κάθε χρ όνο), σε λο ­ γο τ έχ ν ες με «σημαντική προσφ ορά στα γράμματα και για το σύνο λο του έρ γο υ τους», οι οποίοι κατά τη διάρκεια της δημιουργίας τους, δ εν έχ ο υ ν τιμη­ θεί με οποιοδή ποτε άλλο κρατικό βραβείο από τα α να φ ερ ό μενα σε προηγούμενη παράγραφο του π.δ. και τα οποία είναι τα εξής κρατικά λογοτεχνικά βραβεία: α) βραβείο μυθιστορήματος, β) βραβείο διηγήματος, γ) βραβείο ποίησης, ,δ) βραβείο δοκιμίου-κριτικής, ε) βραβείο χρονικού-μαρτυρίας στ) βραβείο παιδικού λογοτεχνικού βιβλίου ζ) βραβείο λογοτεχνικής μετάφρασης και η) ειδικό βραβείο λογοτεχνία ς. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η κατηγορία χρονικό-μαρτυρία, περιλαμβάνει, με το ν έο π ρ ο ε­ δρικό διάταγμα, και τα μέχρι τώρα ισχύοντα α ν ε­ ξάρτητα λογοτεχνικά είδη: ταξιδιωτικές εντυπώ ­ σεις και μυθιστορηματική βιογραφία, καθώς και ένα ν έ ο είδος, την παιδική-εφηβική λογοτεχνία (που σε άλλο σημείο αναφ έρεται απλώς σε παιδικό). Αλλα ενδια φ έροντα σημεία είναι ότι μόνο σε ζών τ ες συγγραφ είς και μεταφραστές λογοτεχνία ς, α πονέμονται τα βραβεία και δ εν διχοτομούνται, ακόμη δ ε ότι δ εν απονέμεται κρατικό βραβείο σε έρ γα που έχ ο υ ν βραβευτεί ή επαινεθεί από την Ακαδημία Αθηνών ή άλλο Κρατικό Οργανισμό, ότι το βραβείο λογοτεχνικής μετάφρασης αφορά σε μετάφραση από το πρωτότυπο, ότι το χρηματικό π οσό καθορίζεται κάθε χρ ό ν ο με σχετική υπουργι­ κή απόφαση, και τ έλος, ότι για να έχει δικαίωμα εκ ν έο υ βράβευσης κάποιος συγγραφ έα ς ή μεταφρα­ σ τής, π ρέπει να έχ ο υ ν περάσει τουλάχιστον π έντε χρόνια από τη βράβευσή του στο ίδιο είδος ή δύο σε άλλο είδος.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ I. ΚΑΡΑΜΒΑΛΗΣ

Επιστημονική Φαντασία Επιστημονική Φαντασία, λοιπόν! Έ να θέμα για το οποίο επανειλημμένα αναγνώ στες του περιοδικού ζήτησαν να αφιερώ σουμε τεύχος μας. Τα βιβλία που εντάσσονται στην κατηγορία της επιστημονικής φ α ντασίας βρίσκουν μεγάλη απήχηση στον τόπο μ α ς όπως συμβαίνει άλλω στε και σ ’ όλο σχεδόν τον κόσμο. Ό μω ς ποια είναι εκείνα τα προσδιοριστικά στοιχεία που κ α ­ τατά σσουν ένα έργο σ ’ αυτήν την κατηγορία; Κ ατά πόσον τα πεζογρα φήματα αυτά θεωρούνται είδος καθαρά λογοτεχνικό και όχι παραλογοτεχνία; Π οια βι­ βλία εντάχθηκαν σ ’ αυτό το χώρο ενώ έχουν γρ α φ τεί πολλά χρόνια πριν ονοματοθετηθεί αυτό το είδος γραφής; Α π ο ρίες ακόμα προκα λεί σε πολλούς και ο ίδιος ο όρος Επιστημονική Φαντασία. Α ν άρα γε αναφέρεται στη δημιουργική φα ντασία που ξεπηδάει από τις προδια γρα φ ές της επιστήμης ή στις επιστήμες που προκα λούνται από τη φαντασία. Κ αι για να συμπληρώ σουμε την πρόχειρη κατα γρα φ ή των ερωτημάτων, πρέπει να μιλήσουμε για τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην επιστημονική φαντασία και στη λογοτεχνία του φανταστικού. Το Διαβάζω* σ ’ ένα από τα πρώ τα τον τεύχη (αρ. 20) παρουσίασε το φαινό­ μενο και την πορεία τον εντοπίζοντας ταυτόχρονα και Έ λληνες μελετη τές του. Μ ε το αφιέρω μά μ α ς αυτό επιχειρείται μια κατα γρα φή των Ελλήνων δη­ μιουργώ ν και των έργων τους παράλληλα με τη διεθνή εξέλιξη του είδους. Π ολ­ λά από τα ζητήματα που θέτουν οι συντά κτες των άρθρων του αφιερώ ματος προω θούν τη μελέτη και την έρευνα σε ευρύτερα πεδία, γεγονός που μ α ς υπο­ χρεώνει να αφήσουμε ανοιχτές τις σελίδες του περιοδικού μ α ς στο θέμα Ε πιστη­ μονική Φαντασία. Επιμέλεια αφιερώματος: Γιώργος Γαλάντης * Υπενθυμίζουμε στους αναγνώστες μας τα άρθρα «Φανταστικό και επιστημονική φαντασία: έννοια και ιδεολο­ γική λειτουργία» του Δημήτρη Παναγιωτάτου και το «Βιβλιογραφία φανταστικού και επιστημονικής φαντασίας» τιιιν Δημήτρη Παναγιωτάτου και Μάκη Πανώριου που δημοσιεύτηκαν στο τεύχος αρ. 20 (σ.σ. 47-60). Καθώς και τα σχετικά με το θέμα αφιερώματά μας «Λουκιανός» (αρ. 102), «I. Βερν» (αρ. 105), «Ε. Αλαν Πόε» (No 112).

Για την εικονογράφηση του αφιερώμα­ τος χρησιμοποιήσαμε σχέδια των: Δημή­ τρη Καλοκύρη - από την «Αληθινή ιστο­ ρία» του Λουκιανού. Αλέξη Ταμπουρά -«Η εκδίκηση της σούστας 1972-1980», Ηάκη Πανώριου, Κριστιάν Φιλιππούση και Σπύρου Ορνεράκη. Ευχαριστούμε τους δημιουργούς και εκδότες των βιβλίων.

14/αφιερωμα

W

τη

Μάκης Πανώριος

Μικρό Ιστορικό Επιστημονικής Φαντασίας Η Επιστημονική Φαντασία είναι ο μεγαλύτερος κλάδος της Φανταστικής Λογοτεχνίας. Παρ’ όλο που οι ρίζες της χάνονται στα βάθη των χρόνων, στην ουσία είναι δημιούργημα, έκφραση και τα υτότητα του 20ού αιώνα. Οι νέες ιδ έες και οι νέες κατακτήσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας, που εμφα­ νίστηκαν στην αρχή του αιώνα φέρνοντας μια τεράστια κοινωνικοπολιτική ανακατάταξη και αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων περνώντας τον σ ’ έναν άλλο πολιτισμικό κύκλο, ήταν φυσικό να προσφέρουν πλούσιο υλικό στη νέα λογο­ τεχνία που από δω και πέρα θα εξελίσσεται σταθερά καλύπτοντας ένα απέρα­ ντο φάσμα προβλημάτων παλαιοντολογίας, αρχαιολογίας, βιολογίας, ια τρ ι­ κής, οικολογίας, μηχανολογίας, διερεύνησης άγνωστων κόσμων, ιστορικών αινιγμάτων, ταξιδιών στο διάστημα, στο χώρο, το χρόνο και σε άλλες διαστά­ σεις, πολιτικής, φιλοσοφικής ενόρασης, ποιητικών οραμάτων, ουτοπίας, αντιουτοπίας, σχέσεις των όντων και πάρα πολλά άλλα. πωσδήποτε και συνοψίζοντας απόψεις και ορισμούς διαφόρων συγγραφέων και μελε­ τητών, επιστημονική φαντασία είναι η τάση του ανθρώπου να ξεπεράσει τον εαυτό του, πραγμα­ τοποιώντας το απίθανο, το παράξενο, το θαυμα­ στό και το αδύνατο, στο παρόν και πολύ πε­ ρισσότερο βέβαια στο μέλλον. Όπως ειπώθηκε και στην αρχή, οι ρίζες της πρέπει ν’ αναζητηθούν στην αυγή του κόσμου. Οι μυθολογίες των λαών είναι γεμάτες από μύ­

Ο

θους, στοιχεία και σύμβολα που αργότερα θ’ αποκτήσουν ρεαλιστική, αν όχι επιστημονική υπόσταση και εξήγηση. Απ’ αυτές εξάλλου αντλείται και ο ορισμός που επιχειρήθηκε λίγο πριν. Η δημιουργία του σύμπαντος και του ανθρώ­ που είναι ένα πρώτο αρχέγονο στοιχείο που το συναντούμε σ’ αυτές, σε μια προσπάθεια να εξη­ γηθεί το ακατανόητο μιας ακατανόητης δημιουρ­ γίας. Ανώτερες ευφυίες-θεοί, τραγικά ανεξήγη­

αφιερωμα/15 τες κι ανερμήνευτες κι αυτές αλλά απελπισμένα δεδομένες, σε μια προσπάθεια να λυτρωθεί το άτομο από τον τρόμο της ανυπαρξίας, δημιουρ­ γούν τον κόσμο και τον άνθρωπο. Αργότερα ο homo sapiens απλώς θα προσπαθήσει να επαναλάβει τη μυθολογική κατασκευή με «επιστημονι­ κά» μέσα. Το ίδιο θα συμβεί και με την πτήση στο διάστημα, το ρομπότ, τα εξωγήινα όντα, τα μεταλλαγμένα πλάσματα, τα τέρατα, τους υπε­ ράνθρωπους και γενικά όλα εκείνα τα σύμβολα που μετά τη βιομηχανική επανάσταση αποκτούν όχι μόνο υλικό περίγραμμα, αληθοφάνεια, αλλά και «επιστημονική» εξήγηση. Ο άνθρωπος πι­ στεύει στο βάθος ότι αυτός είναι ο δημιουργός των πάντων ένας θεός σε παραλλαγές που πρέ­ πει να ολοκληρώσει τη θεϊκή του οντότητα μέσα από τις παράλογες διαδικασίες ενός εφιαλτικού παιχνιδιού. Οι μελετητές της επιστημονικής φαντασίας υποστηρίζουν ότι πρώτος συγγραφέας του εί­ δους είναι ο Λουκιανός από τα Σαμόσατα που έζησε τον 2ο μ.Χ. αιώνα. Με τα μυθιστορήματά του «Αληθινή Ιστορία», «Ικαρομένιππος» και «Λούκιος ή Όνος», στέλνει με τα δύο πρώτα τον ήρωά του στο φεγγάρι, ενώ στο δεύτερο επιχει­ ρεί την πρώτη μεταλλαγμένη παρουσίαση αν­ θρώπου. Με άλλα του έργα θα ταξιδέψει σε μα­ γικούς κόσμους κατεβαίνοντας ακόμη και στον Άδη. Τον 3ο μ.Χ. αιώνα ο Ψευτοκαλλισθένης με «Το Μυθιστόρημα του Αλέξαντρου» στέλνει κι αυτός τον θρυλικό κατακτητή στο φεγγάρι, στους ουρανούς, στους βυθούς των ωκεανών, σε μυθικούς κόσμους, στα Νησιά των Μακάρων, φέρνοντάς τον σ’ επαφή με τέρατα της γης και της θάλασσας και υπεργήινα πλάσματα· είναι από τους πρώτους υπερανθρώπους· και μια εξή­ γηση για τη δημιουργία του συμβόλου στη σύγ­ χρονη εποχή. Αλλά η πρώτη «επιστημονική» δημιουργία αν­ θρώπου από άνθρωπο θα πραγματοποιηθεί από τη Μέρι Γούλστονκραφτ Σέλεϊ (1797-1851). Στο οριακό μυθιστόρημά της «Φρανκεστάιν ή ο Νέος Προμηθέας», 1818, ο ήρωάς της δόκτορας Φραν­ κεστάιν κατασκευάζει ένα Πλάσμα από ανθρώ­ πινες σάρκες και του «εμφυσά» ζωή με τη σύγ­ χρονη θεϊκή ουράνια φωτιά· το ενεργοποιεί με ηλεκτρισμό. Ο Ρόμπερτ Λιούις Στίβενσον (18501894), στο «Δόκτορα Τζέκιλ και Κύριο Χάιντ», 1886, θα διερευνήσει την πολυπλοκότητα της αν­ θρώπινης προσωπικότητας· ένα παρασκεύασμα που κατασκευάζει ο γιατρός Τζέκιλ και που το δοκιμάζει στον εαυτό του, του αποκαλύπτει την «άλλη προσωπικότητα» που υπάρχει κάτω από την επιφανειακή. Ενώ ο Χέρμπερτ Τζορτζ Ουέλς (1866-1946) στο «Νησί του δόκτορα Μορό», 1896, θα προσπαθήσει κι αυτός με επιστημονικό τρόπο να «εξανθρωπίσει τα ζώα». Το ταξίδι στο διάστημα είναι το επόμενο πρό­

βλημα και από τα πλέον χαρακτηριστικά σύμβο­ λα της Ε.Φ. που απασχόλησε τον άνθρωπό απ’ τη στιγμή που συνειδητοποίησε τη «γήινη φυλα­ κή» του. Από τον Ίκαρο, τον προφήτη Ιεζεκιήλ, το Λουκιανό και μέχρι σήμερα οι προτάσεις πε­ τάγματος διαδέχονται η μία την άλλη σε μια προσπάθεια απελευθέρωσης· στο βάθος ενυπάρ­ χει βέβαια ο πόθος της επιστροφής στην Πρώτη Αρχή. Ο Λουντοβίκο Αριόστο (1474-1533) στο «Μαινόμενο Ορλάνδο» του 1516 στέλνει τον ήρωά του ιππότη Αστόλφο στο φεγγάρι με το ίδιο άρμα που ανέβηκε στους ουρανούς ο προ­ φήτης Ηλίας. Ο Γιοχάνες Κέπλερ (1571-1630) στο έργο του «Όνειρο» κάνει το ίδιο ταξίδι αλ­ λά με τη βοήθεια πνευμάτων ή σεληνιακών δαι­ μόνων. Ενώ ο Φράνσις Γκόντουιν (1562-1635) στο μυθιστόρημά του «Ο άνθρωπος στο φεγγά­ ρι» δημιουργεί μια πτητική μηχανή από τα απομεινάρια ενός ναυαγισμένου πλοίου, που την σέρνουν όμως γυμνασμένες αγριόχηνες. Ο Σιρανό ντε Μπερζεράκ (1619-1655) με τα μυθιστορήματά του «Τα κράτη και οι αυτοκρατορίες του φεγγαριού», 1642, και «Τα έθνη και οι αυτοκρα­ τορίες του ήλιου», 1655, κατασκευάζει πολλές πτητικές μηχανές. Η πιο πρωτότυπη ήταν το δέ­ σιμο μπουκαλιών με νερό πάνω στο σώμα του. Η εξάτμισή του από τον ήλιο τον ανυψώνει ώς το φεγγάρι. Ο Άρθουρ Κλαρκ (1917-) τον θεωρεί προφήτη-εφευρέτη των σύγχρονων Τζετ. Διάφο­ ρες άλλες πτητικές μηχανές-διαστημόπλοια θα δημιουργηθούν από πλήθος συγγραφέων ανάμε­ σα στους οποίους συγκαταλέγονται ο Ντάνιελ

16/αψιερωμα Ντεφόε (1660-1731), ο Βολτέυος (1694-1778), ο Εμανουέλ Σβέντενμποργκ (1688-1772), ο Έντ■/καρ Άλαν Πόε (1809-1849). Ωστόσο πιο σημα­ ντικός απ’ όλους θεωρείται ο Ρώσος Κονσταντίν Τσιολκόφσκι (1857-1935). Είναι ο πρώτος σχε­ διαστής φανταστικών διαστημικών οχημάτων, αλλά με επιστημονικά τεχνολογική βάση, απ’ τον οποίο οι Ρώσοι θα εμπνευστούν τους πυραύλους τους. Φανταστικές μηχανές, αλλά πόυ κι αυτές κινούνται με ηλεκτρισμό, θα κατασκευάσει και ο Ούγγρος Μορ Τζοκάι (1825-1904), ενώ ένας δεύ­ τερος Ούγγρος συγγραφέας ο Φρίτζαϊς Κάρινθι (1887-1938) μιλά για πρώτη φορά για αυτοκατασκευαζόμενες μηχανές. Πιο κοντά στην πραγματικότητα βρίσκεται το διαστημόπλοιο του Ιουλίου Βερν (1828-1905). Στο μυθιστόρημά του «Από τη Γη στο Φεγγάρι», 1865, οι αστροναύτες του φτάνουν στο δορυφόρο μας με τον ίδιο περίπου τρόπο που έφτασε και ο «Απόλλων 8"» το 1968. Επιστημονικές είναι και οι πτητικές μηχανές του Χέρμπιρτ Τζορτζ Ουέλς. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι οι δυο αυ­ τοί μεγάλοι συγγραφείς, Γάλλος ο πρώτος, Ά γ ­ γλος ο δεύτερος θεωρούνται και οι πατέρες της Ε.Φ., μια και βρισκόμενοι στην αρχή του 20ού αιώνα εμπεριέχουν, τουλάχιστον μέχρι την εποχή του Νέου Κύματος, που εκδηλώθηκε εκεί γύρω στα 1960, όλη τη μετέπειτα Ε.Φ.· ακόμη και σή­ μερα οι νέοι συγγραφείς του είδους καταφεύ­ γουν σ’ αυτούς. Τα μυθιστορήματα του Βερν «Πέντε εβδομά­ δες σ’ ένα αερόστατο» 1863, «20.000 λεύκες κάτω από τη θάλασσα» 1869, «Ροβήρος ο Κατακτητής» 1886, «Το Μυστηριώδες Νησί» 1875, «Ταξίδι στο κέντρο της Γης» 1864, και του Ουέλς «Η μηχανή που ταξιδεύει στο χρόνο» 1895, «Ο Αόρατος Άνθρωπος» 1897, «Ο πόλεμος των κόσμων» 1898, «Οι πρώτοι άνθρωποι στο φεγγάρι» 1901, θεωρούνται όχι μόνο λογοτεχνικοί σταθμοί, αλ­ λά και η επίσημη έναρξη του νέου λογοτεχνικού είδους που θα εκφράσει από δω και πέρα τον άνθρωπο του σήμερα και του αύριο. Δύο ακόμη συγγραφείς της εποχής αυτής που πρέπει να μνημονευτούν για την ιδιαιτερότητα του έργου τους, παρ’ όλο που σ’ αυτό μεγαλύτε­ ρη θέση έχει το θαυμαστό και ο τρόμος παρά η «επιστημονικότητα», είναι ο Άμπρααμ Μέριτ (1884-1943) και ο Χάουαρντ Φίλιπς Λάβκραφτ (1890-1937). Ο πρώτος ταξιδεύει σε φανταστι­ κούς κόσμους με φανταστικά μέσα, ενώ ο δεύτε­ ρος με εξωγήινα· θεωρείται από τους θαυμαστές του, αλλά και από ορισμένους μελετητές της φα­ νταστικής λογοτεχνίας, όχι μόνο διάδοχος του Πόε, αλλά και καλύτερός του. επιστημονική φαντασία σαν αυτόνομο λο­ γοτεχνικό είδος ξεπήδησε και άνθισε μέσα από τα λαϊκά περιοδικά που κυκλοφορούσαν

Η

στην Αμερική και την Ευρώπη πολύ πριν από το 1890. Στα διηγήματα που δημοσίευαν, πέρα από τον πρωτογονισμό και την αδεξιότητα που τα χαρακτήριζε, διακρίνει και διαπιστώνει κανείς ωστόσο τολμηρότητα φαντασίας και παιδική αφέλεια, μια παρθενικότητα θα έλεγα, στοιχεία που θα χαθούν αργότερα για ν’ αντικατασταθούν από τη σοβαρότητα, αν όχι τη σοβαροφά­ νεια, και τον κοινωνικοπολιτικό προβληματισμό. Η υπερβολή και η μελοδραματικότατα αυτών των πρώτων παραμυθένιων ιστοριών που καλύ­ πτουν μια περίοδο λίγο πριν από το 1930 και φτάνει ώς το 1940 περίπου, με τις ανάλογες κο­ ρυφώσεις, θα δημιουργήσουν κι εκείνον τον κλά­ δο της Ε.Φ., που λόγω των χαρακτηριστικών του

θα ονομαστεί Όπερα του Διαστήματος. Κύριοι εκπρόσωποί της ο Έντιιοντ Χάμιλτον (19041977) και ο Τζάκ Ουίλιαμσον (1908-1988). Στο χώρο της πρέπει να ενταχτούν και τα λαϊκά εικο­ νογραφημένα περιοδικά, τα κόμικς που δη­ μιούργησαν ένα πλήθος υπερηρώων είτε γήινων είτε εξωγήινων, με πρώτο τον Μπακ Ρότζερς, που αρχίζει να εμφανίζεται γύρω στο 1928-29. Θ’ ακολουθήσουν ο Φλας Γκόρντον, ο Σούπερ­ μαν, ο Μπάτμαν - ο Άνθρωπος Νυχτέρίδα, ο Μίστερ Αμέρικα, ο Άνθρωπος Αράχνη και πά­ ρα πολλοί άλλοι. Στη συντροφιά τους πρέπει να προστεθούν και οι γυναίκες με τα χαρακτηριστι­ κά των αντρών συναδέλφων τους, σαν αντίδρα­ ση στον αρσενικό σοβινισμό. Η Μπαρμπαρέλα, η Πράβδα, η Ζοντέλ και η Μόντεστι Μπλέιζ εί­ ναι οι πιο διάσημες. Η 5η Απριλίου 1926 θεωρείται ορόσημο και

αφιερωμα/17 αφετηρία της σοβαρής επιστημονικής φαντα­ σίας. Ο Ούγκο Γκέρνσμπακ (1884-1967) κυκλο­ φορεί το περίφημο περιοδικό Amazing Stories (Θαυμαστές Ιστορίες) μέσα απ’το οποίο θα παρελάσουν ένα πλήθος συγγραφέων που το έργο τους θα δημιουργήσει ουσιαστικά τη λογοτεχνία της Ε.Φ. Ο Γκέρνσμπακ είναι και ο νονός του όρου, και που για να τιμηθεί η συμβολή του είδος, το 1953 του απονέμεται η μικρή ρουκέτα η οποία στη συνέχεια θα Βραβείο Χιούγκο και θα δίνεται κάθε χρόνο στο καλύτερο μυθιστόρημα Ε.Φ. Ένας άλλος σημα­ ντικός συγγραφέας που συνδέεται δημιουργικά με τον Γκέρνσμπακ είναι ο Τζον Κάμπελ (19101971). Με το έργο του θα επηρεάσει και θα δη­ μιουργήσει μια νέα γενιά συγγραφέων. Εκτός από το περιοδικό του Γκέρνσμπακ θα κυκλοφο­ ρήσουν και πολλά άλλα εξαιτίας της επιτυχίας του. Σπουδαιότερο θεωρείται το Astounding Sto­ ries (Καταπληκτικές Ιστορίες) που εμφανίζεται το 1930. Το 1937 ο Τζον Κάμπελ αναλαμβάνει την διεύθυνσή του εγκαινιάζοντας έτσι εκείνη την περίοδο που ονομάστηκε Χρυσή Εποχή της Ε.Φ. Θα κρατήσει ως το 1940. Η έναρξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου θα σημάνει και το τέλος της. Συγγραφείς του αναστήματος ενός Άρθουρ Κλαρκ, Ισαάκ Ασίμοφ (1920-), Ρόμπερτ Χένλαϊν (1907-1988), Ρέι Μπράντμπερι (1920-), Θίοντορ Στάρτζον (1918-1985), Α.Ε. Βαν Βογκτ (1912-), Άντονι Μπουσέρ (1911-1968), Άλφρεντ Μπέστερ (1913-1987), Χαλ Κλέμεντ (1922-), Φρανκ Χέρμπερτ (1920-1986), Κλίφορντ Σάιμακ (19041988) και πάρα πολλών άλλων - ενδεικτικά ανα­ φέρθηκαν οι παραπάνω κι όχι αξιολογικά έναντι εκείνων που δεν αναφέρονται για λόγους χώρου - θα την πλουτίσουν με το έργο τους και θα δι­ καιολογήσουν τον χαρακτηρισμό που της δόθη­ κε. Ξεκινώντας από τα πολύχρωμα τοπία της Όπερας του Διαστήματος ο Έντγκαρ Άλαν Μπάροους (1875-1950), ο δημιουργός του θρυλι­ κού Ταρζάν, θα δημιουργήσει ένα καταπληκτικό φανταστικό σύμπαν που αρχίζει από τη Γη, ξε­ τυλίγεται στο ηλιακό μας σύστημα και χάνεται στο άπειρο. Ο Μπάροους είναι μια ιδιαίτερης ομορφιάς περίπτωση στο χώρο της Ε.Φ., στον οποίο η έξαλλη φαντασία συνυπάρχει με την πο­ λιτική αιχμή και τον φιλοσοφικό στοχασμό. Εί­ ναι από τους τελευταίους μεγάλους παραμυθά­ δες. Παραμύθια φιλοσοφικού περιεχομένου με οικουμενικό, συμπαντικό βάθος καθώς και μελέ­ τη του ανθρώπου σαν εξελισσόμενου όντος έγρα­ ψε και ο Άγγλος συγγραφέας Όλαφ Στάπλεντον (1886-1950). Η εξέλιξη των ειδών και ο επό­ μενος κύκλος του ανθρώπου ήταν οι κεντρικές ιδέες του έργου του. Είναι μεγαλειώδης και οραματικός. Ο ανώτερος άνθρωπος που θα διαδεχτεί τον

Homo Sapiens, ιδέα που θα καλλιεργηθεί από πλήθος συγγραφέων, ξεκινά βασικά από τον Στάπλεντον. Θα την πραγματώσει καλύτερα ο Α.Ε. Βαν Βογκτ στο μυθιστόρημά του «Σλαν», 1940, που είναι μια παραλλαγή του μυθιστορή­ ματος του Στάπλεντον «Ο Παράξενος Τζον», 1935. Πιο εντυπωσιακά θα είναι τα αποτελέσμα­ τα της ιδέας αυτής στον Θίοντορ Στάρτζον όπως εκτίθενται στο εντυπωσιακό του μυθιστόρημα «Πέρα απ’ το ανθρώπινο», 1953. Οι εξωγήινοι, οι κάτοικοι δηλαδή του διαστή­ ματος είναι ένα άλλο αγαπημένο θέμα της Ε.Φ. Η μορφή τους και η συμπεριφορά τους ποικίλλει ανάλογα με την κοινωνικοπολιτική τοποθέτηση του συγγραφέα· στην ουσία δεν είναι, παρά ένα κάτοπτρο όπου ο άνθρωπος βλέπει τις φοβίες και τα άγχη του. Οι εξωγήινοι του Ουέλς, π.χ., είναι εχθρικά τέρατα που θέλουν να κατακτή­ σουν τη Γη, ενώ του Στάνισλαβ Λεμ (1921-) είναι υπερδιάνοιες που αγωνίζονται λόγω ιδιοσυστα­ σίας να δημιουργήσουν την πολυπόθητη επαφή· του Άρθουρ Κλαρκ ανώτεροι φρουροί μιας παι­ δικής ανθρωπότητας. Μετά το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου οι ελπίδες για ένα καλύτερο αύριο παύουν να υφίστανται. Θα το διαπιστώσει κανείς στους συγ­ γραφείς εκείνους που δέχονται τον παλμό της πραγματικότητας και δεν εφησυχάζουν με την ψευδαίσθηση ενός κόσμου που εθελοτυφλεί μπροστά στη λαμπερή απατηλότητα της βιτρίνας, ενώ στην ουσία οδηγείται στο αδιέξοδο. Οι θριαμβευτικές ουτοπίες, τουλάχιστον όπως εκ­ φράστηκαν μέσα από τον τεχνολογικό παράδει­ σο που ονειρεύτηκε ο Βερν ότι θα επικρατήσει φέρνοντας την ευτυχία στον άνθρωπο, δίνουν τη θέση τους στο σκεπτικισμό και στις απαισιόδο­

18/αφιερωμα ξες αντιουτοπίες. Ο επερχόμενος κόσμος σχεδιά­ ζεται με ζοφερά, σκοτεινά και μελανά χρώματα. Θα τα χρησιμοποιήσει ο Ρώσος Ευγκένι Ζαμιάτιν (1884-1937) στο μυθιστόρημά του «Εμείς», 1920, όπου σχεδιάζει με ποιητική, αλλά ανατριχιαστική αληθοφάνεια τον ολοκληρωτισμό του Μονοκράτους που διευθύνεται από τον Ευεργέ­ τη, μια εφιαλτική παραλλαγή του Τσάρου-Πατερούλη, και ο Άλντους Χάξλεϊ (1894-1963). Στο «Θαυμαστό Νέο Κόσμο» του 1936, παρουσιάζει έναν ελεγχόμενο, προγραμματισμένο κόσμο με επιστημονικά μέσα προκειμένου να εξασφαλιστεί η κοινωνικοπολιτική σταθερότητα. Εφιαλτικότερες αντιουτοπίες θα παρουσια­ στούν και μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η πιο φοβερή του Τζορτζ Όργουελ (1903-1950). Στο «1984» περιγράφει ένα ολοκληρωτικό καθεστώς σ’ έναν θλιβερό κόσμο που παρακολουθείται από μικρόφωνα και αόρατα μάτια. Πιο σουρεα­ λιστική του Άντονι Μπάρτζες (1917-), όπου στο «Κουρδιστό Πορτοκάλι» του 1962, περιγράφει μια μελλοντική Αγγλία να τρομοκρατείται από ορδές άγριων νέων παιδιών. Πολύ πιο μικρός και απελπισμένος ο Αμερικανός Κουρτ Βόνεγκατ (1922-) στο «Σφαγείο No 5», 1969, φεύγει από τη Γη, τόπο μαρτυρίου, για έναν φανταστι­ κό πλανήτη. ιδέα της δημιουργίας του ανθρώπου, όπως ήδη ειπώθηκε, είναι πανάρχαιη. Ο Θεός της Γραφής τον κατασκευάζει από χώμα με την προϋπόθεση να τον υπηρετεί. Ο θεός Ήφαιστος κατασκευάζει κι αυτός χρυσά ανθρωποειδή για να τον υπηρετούν. Το γκόλεμ είναι από τα πρώ­ τα τεχνικά πρωτόγονα ανθρωποειδή που κατα­ σκευάστηκαν για τους ίδιους λόγους και που διατηρεί τη μυθολογική καταγωγή του. Σύμφω­ να με την παράδοση, το έπλασε από χώμα ο εβραίος Ραμπί Ιούδα Λόου (1525-1609) και ζω­ ντάνευε μόνον όταν του έβαζε στο σώμα έναν πάπυρο που είχε γραμμένο πάνω του το μυστικό όνομα του Θεού. Το καλύτερο μυθιστόρημα που βασίζεται στον παραπάνω μύθο είναι το «Γκό­ λεμ», 1916, του Γκούσταβ Μέιρινκ (1868-1932). Το γκόλεμ είναι ο φυσικός πρόγονος του ρο­ μπότ, τσέχικη λέξη που σημαίνει υπηρέτης. Το ρομπότ είναι μια σκεπτόμενη μηχανή κατα­ σκευασμένη με ανθρώπινες προδιαγραφές· κα­ τασκευασμένη κατ’ εικόνα και ομοίωση. Πολύ φυσικό να επαναστατήσει εναντίον του ΘεούΔημιουργού, σαν τον Εωσφόρο, όταν συνειδητο­ ποιήσει το ρόλο που του έδωσαν, αλλά και τη δύναμή του. Στον «Άρχοντα του Μόξον», 1872, του Άμπροουζ Μπιρς (1842-1914) αυτό ακριβώς θα κάνει εναντίον του καταπιεστή δημιουργού του. Το ίδιο θα κάνει και στο «Έρεβον», 1872, του Σάμουελ Μπάτλερ (1835-1902) που πρώτος χρησιμοποιεί τη λέξη, η οποία θα δημιουργήσει

Η

μια ολόκληρη φιλολογία στην κορυφή της οποίας στέκει ο Ισαάκ Ασίμοφ. Το «Εγώ το ρομπότ» του 1952 είναι ίσως οι ωραιότερες ιστορίες μηχα­ νικών ανθρώπων. Οι χαμένοι κόσμοι είναι ένα άλλο θέμα με το οποίο ασχολήθηκε η Ε.Φ. Πριν από την παγκό­ σμια χαρτογράφηση της Γης ήταν πολύ φυσικό να υπάρχουν μυστηριώδεις τόποι και παράξενες φυλές, άγνωστα μαγικά νησιά και φανταστικές ήπειροι πίσω από τα μακρινά βουνά και τους λό­ φους. Ο Άρθουρ Κόναν Ντόιλ (1859-1930) μας παρουσιάζει έναν «Χαμένο Κόσμο», 1912, κάπου στη Ν. Αμερική που κατοικείται από προϊστορι­ κά πλάσματα και ζώα. Το ίδιο και ο Έντγκαρ Ράις Μπάροους στη «Χώρα που την ξέχασε ο χρόνος», 1924. Ο Τζέιμς Χίλτον (1900-1954) στο «Χαμένο Ορίζοντα» του 1933 περιγράφει με λυ­ ρισμό και φιλοσοφικό βάθος έναν κόσμο κάπου στα Ιμαλάια που οι κάτοικοί του ζουν σε μια αιώνια άνοιξη και αιώνια ευτυχία, ενώ ο Πιέρ Μπενουά (1886-1962) ξαναβρίσκει τη χαμένη Ατλαντίδα στα βάθη της Σαχάρας. Αλλά και το άγνωστο εσωτερικό της Γης δη­ μιούργησε, μέχρι τη διερεύνησή του, τη μυθολο­ γία της κούφιας γης. Πολλοί συγγραφείς θα εκ­ μεταλλευτούν την ιδέα δημιουργώντας ανάλογη φιλολογία. Ο Τζιάκομο Καζανόβα (1725-1798) στο «Εικοσαήμερο ή Εδουάρδος και Ελισάβετ», 1788, κατεβάζει το ζευγάρι του στο εσωτερικό της γης όπου θα ζήσει 324.χρόνια, θα κάνει 40 δίδυ­ μα και μετά θα επιστρέφει πάλι στην επιφάνεια της ΥΊζ εγκαταλείποντας εκείνον τον ονειρικό κόσμο. Κούφια ή όχι η Γη, λένε ότι κάποτε θα κατα­ στραφεί. Η Μέρι Σέλεϊ στον «Τελευταίο Άνθρω­ πό» της, 1826, την καταστρέφει με λιμό. Ο Τζακ Λόντον (1876-1916) στο «Λιμό του Σκάρλετ», 1915, με κατακλυσμό ανάλογο με τον βιβλικό, ενώ ο Τζον Γουίνταμ (1903-1969) στην «Ημέρα των Τριφίδων», 1951, με δηλητηριώδη φυτά. Οι κα­ ταστροφικές και μετακαταστροφικές ιστορίες εί­ ναι ένα καυτό θέμα για την Ε.Φ. που ακόμη και στις ακρότητές τους μας δίνουν το μέτρο του αν­ θρωπισμού, όπως αυτός διαμορφώνεται ανάλο­ γα με το γεγονός. Μια τέτοια ουσιαστικά μετακαταστροφική ιστορία μας αφηγείται με εφιαλτι­ κό τρόπο στο συγκλονιστικό του διήγημα «Ένα Αγόρι και ο Σκύλος του», 1969, ο Χάρλαν Έλισον (1934-), όπου το Αγόρι προσφέρει για φαγη­ τό στον, μεταλλαγμένο μετά από έναν πόλεμο, Σκύλο του το Κορίτσι του. Οι συγγραφείς της Ε.Φ. μπορεί να πλησιά­ ζουν την αλήθεια της πραγματικότητας, αλλά τη φρίκη της μάλλον σπάνια. Στις 8 Αυγούστου 1945 η Χιροσίμα και ολόκληρος ο κόσμος γνώρι­ σε την ατομική βόμβα. Ήταν κάτι που δεν μπό­ ρεσε να φανταστεί κανένας συγγραφέας ούτε της Ε.Φ. ούτε πολύ περισσότερο της ρεαλιστικής.

αφιερωμα/19 Αλλά ώσπου να ’ρθει το οριστικό τέλος, οι άν­ θρωποι θα συνεχίσουν να ερωτεύονται και ν’ αγαπιούνται. Ένα θέμα ταμπού για την Ε.Φ. θί­ γεται για πρώτη φορά από τον Θίοντορ Στάρτζον, ενώ ο Χοσέ Φιλίπ Φάρμερ (1918-) τοποθε­ τεί τα σεξουαλικά προβλήματα σε πρώτο πλάνο. Θέμα ταμπού για την Ε.Φ. υπήρξε ανέκαθεν και η θρησκεία. Ο Ρόμπερτ Σίλβερμπεργκ (1935-) το πλησιάζει με ειρωνικό μάλλον τρόπο. Στο διήγη­ μά του «Καλά νέα από το Βατικανό» ο επόμενος Πάπας είναι ρομπότ. Στην πολυμορφία ειδών που χαρακτηρίζει την Ε.Φ. ενδιαφέρον παρουσιάζει εκείνος ο κλάδος που ονομάστηκε Σκληρή Ε.Φ. Κέντρο βάρους της η επιστήμη και η όσο το δυνατόν προσέγγιση της αλήθειας μέσα στα όρια του εφικτού ή του πιθανού. Ο Τζον Τέιν (1883-1960), συγγραφέας και μαθηματικός, είναι από τους πιο σημαντι­ κούς εκπροσώπους του είδους αυτού. Εξίσου σπουδαίος ο Φρεντ Χόιλ (1915-), ο Άρθουρ Κλαρκ, ο Λάρι Νίβεν (1938-). ετά το 1964, όταν ο Μίκαελ Μούρκοκ (1939-) αναλαμβάνει τη διεύθυνση του πε­ ριοδικού New Words (Νέοι Κόσμοι), μια νέα ανανεωτική πνοή αρχίζει να φυσά στους κόλ­ πους της Ε.Φ. Η ανανέωση έγκειται κυρίως στις ιδέες κι όχι τόσο στο ύφος· είναι μια προσπάθεια να ευθυγραμμιστεί το είδος με τα ρεύματα της σύγχρονης λογοτεχνίας και τα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου. Το βάρος πέφτει στην ψυ­ χολογία των ηρώων όπως αυτή διαμορφώνεται κάτω από δεδομένες καταστάσεις είτε πολιτικές είναι αυτές είτε προέρχονται από κάποιο φυσικό γεγονός. Το υπαρξιακό άγχος, η ερημιά του αν­ θρώπου στο χάος των μεγαλουπόλεων, ο πανικός του μπροστά στα ίδια του τα επιτεύγματα αλλά και στον εαυτό του, η μόλυνση του περιβάλλο­ ντος, η καταστροφή της φύσης, οικολογικά και ιστορικά προβλήματα είναι τα κύρια χαρακτηρι­ στικά του Νέου Κύματος, ονομασία που δόθηκε στην καινούρια τάση από την Αμερικανίδα συγ­ γραφέα Τζούντιθ Μέριλ (1923-) που τη μετέφερε και διέδωσε στην Αμερική. Σπουδαίοι συγγρα­ φείς που αναδείχτηκαν στο είδος ο Τζ. Γκ. Μπάλαρντ (1930-), ο Μπράιαν Άλντις (1926-), στον οποίο οφείλουμε και μια από τις καλύτερες ιστο­ ρίες Ε.Φ. με τίτλο «Χίλια Χρόνια Χαράς» 1973, ο Χάρλαν Έλισον, ο Νόρμαν Σπίνραντ (1940-), ο Σάμιουελ Ντιλένι (1942-), ο Τζον Μπράνερ (1934-)/ο Πιερ Άντονι (1934-), ο Τόμας Ντις (1940-), ο Φίλιπ Ντικ (1928-1982), που ο προ­ βληματισμός του έχει οικουμενικό ενδιαφέρον. Η σημερινή μορη ή της Ε.Φ. οριοθετείται από την τάση εκείνη που ονομάστηκε Κυβερνοπάνκ (Cybernopanks). Μικρά βασικά διηγήματα σαρ­ καστικά, ειρωνικά, προκλητικά, αιχμηρά, που

Μ

αδιαφορούν για το μύθο ή για ένα συγκεκριμένο ύφος και που εμπνέονται από τα τελευταία τε­ χνολογικά επιτεύγματα και την πληροφορική. Η ονομασία της τάσης οφείλεται στον συγγραφέα Ουίλιαμ Γκίμπσον (1954-). Άλλοι ενδιαφέρο­ ντες ο Γκρεγκ Μπίαρ (1951-), η Οκτάβια Μπάτ­ λερ (1947-), ο Λούσιους Σέπαρντ (1947-), η Πατ Κάντιγκαν (1953-). Τελειώνοντας το περιεκτικότατο αυτό ιστορι­ κό σημείωμα πρέπει να προσθέσω ότι σκοπός του είναι να δώσει ένα πολύ συνοπτικό και γενι­ κό περίγραμμα μιας λογοτεχνίας που περικλείνει στους κόλπους της όχι μόνο έντονο προβληματι­ σμό, αλλά τον ουσιαστικό σφυγμό της πραγματι­ κότητας όπως αυτή διαμορφώνεται στη σύγχρο­ νη πραγματικότητα. Η κατηγορία της παραλογοτεχνίας με την οποία προσπάθησαν να την αμφι­ σβητήσουν και απορρίψουν οι σοβαροφανείς ελίτ της λογοτεχνίας, δείχνει μόνον άγνοια και αμάθεια. Τα πανεπιστήμια του κόσμου, στην Αμερική, την Ευρώπη και τη Σοβιετική Ένωση έχουν ειδικές έδρες που τη μελετούν. Οι αμφισβητίες θα πρέπει ίσως να φοιτήσουν εκεί για να ξαναμάθουν από την αρχή μια λογοτεχνία που είναι τόσο παλιά και τόσο νέα όσο και ο αιώνιος κόσμος. Η φανταστική λογοτεχνία είναι η λογοτεχνία του παρόντος και του μέλλοντος, η λογοτεχνία που εκθέτει το ανθρώπινο πρόβλημα όπως αυτό διαμορφώνεται κοινωνικά, πολιτικά, επιστημο­ νικά και τεχνολογικά από τον ίδιο.

20/αφιερωμα

Δήμητρα Πσυλάκου

Η επιστημονική φαντασία ως είδος έντεχνου γραπτού λόγου [ή Α π ό τον Λ ουκιανό στους Κ ύμπερπανκς]

«Ξέρει πότε κοιμάσαι Ξέρει πότε ξυπνάς Ξέρει αν είσαι καλά ή άσχημα. Ξέρει». (Ά ρ θουρ Κλαρκ: Το ζωντανό σπίτι)

«Η Σελήνη είναι κατοικημένη και το έδαφος της καλλιεργημένο. Οι κά τοι­ κοί της ονομάζονται Ιππόγυποι και χρησιμοποιούν ως μεταφορικά μέσα γό­ πες με 3 κεφάλια», γράφει ο Λουκιανός ο Σαμοτεύς στην «Αληθινή Ιστορία», γύρω στά 150 μ.Χ. Ο συγγραφέας των «Νεκρικών διαλόγων» και άλλων εβδο­ μήντα και περισσοτέρων έργων, θεωρείται σήμερα ως ο πρώτος συγγραφέας έργων επιστημονικής φαντασίας1(και στην επιστημονική φαντασία, πρώτοι οι Έλληνες!). ι είναι όμως επιστημονική φαντασία; Πολ­ λοί συγγραφείς κι ανάμεσά τους οι Έντγκαρ Τ Άλαν Πόε, Ουίλιαμ Γουίλσον, Έντγκαρ Φώσετ κ.ά., προσπάθησαν να δώσουν κάποιον ορισμό. Όμως ο ι‘ορισμοί αυτοί δεν φαίνονται να συ­ γκλίνουν ώστε να ισχυριστεί κάποιος ότι με τον όρο επιστημονική φαντασία, παγκοσμίως εν­ νοούν το ίδιο πράγμα. Ο πρώτος ορισμός φέρε­ ται ότι δόθηκε το 1927, από τον Γκέρνσπακ στο πρώτο τεύχος του περιοδικού «Amazing Stories»: «Λέγοντας" επιστημονική φαντασία», γράφει, «εννοώ το είδος των ιστοριών που γράφουν οι: Βερν, Πόε, Γουέλς». Σύντομα όμως ο ορισμός

αυτός που καλύπτει και προβάλλει τον προφητι­ κό ρόλο αυτού του είδους της λογοτεχνίας, εγκαταλείπεται. Τριάντα χρόνια μετά, ο Κάμπελ γρά­ φει στο περιοδικό «Astounding Stories»: «Η επι­ στημονική μεθοδολογία απαιτεί από μια καλοκατασκευασμένη θεωρία, όχι μόνο να εξηγεί γνωστά φαινόμενα, αλλά και να προλέγει νέα, που δεν παρατηρήθηκαν μέχρι σήμερα. Η Ε.Φ. προσπαθεί να κάνει κάτι παρόμοιο και να γρά­ ψει, υπό τη μορφή διήγησης, τις συνέπειες ενός τεχνολογικού επιτεύγματος κυρίως στην ανθρώ­ πινη κοινότητα». Λίγα χρόνια αργότερα, στο Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας, εκδίδεται

αφιερωμα/21 ένα περιοδικό, το «Pilgrim Through Space and Time» και η Ε.Φ. ορίζεται ως εξής: «Η Ε.Φ. εί­ ναι μια διήγηση αναφερόμενη σε μια φανταστική εφεύρεση ή ανακάλυψη, στις φυσικές επιστήμες και στις συνέπειες που ακολουθούν». Κάθε νέος ορισμός της Ε.Φ. εισάγει νέους όρους, οι οποίοι ωστόσο δε βοηθούν τη σύγκλιση και τη διατύπωση κοινού ορισμού. Ο Μπράιαν Άλντις, στο περιοδικό «Billion Year Spree», γράφει με τη σειρά του: «Ε.Φ. είναι η αναζήτηση ενός πετυχημένου ορισμού για τον άνθρωπο και τη θέση του στο σύμπαν, που ν’ αντέχει στην εξε­ λίξιμη κατάσταση της γνώσης». Τα όρια που χωρίζουν την επιστημονική φα­ ντασία από τη φανταστική λογοτεχνία, είναι δυσδιάκριτα. Προκειμένου να οριοθετηθεί ο χώ­ ρος των έργων Ε.Φ., ο Βόλχαϊμ στο «The UniverseMakers», γράφει ότι η Ε.Φ. πρέπει ν’ αφο­ ρά τη γη, το διάστημα, το χωροχρόνο, τον άν­ θρωπο, τα κομπιούτερς και τ’ ατυχήματά τους. Όμως η αγορά του βιβλίου και οι λέσχες βιντεο­ ταινιών, βρίθουν από υποπροϊόντα που καλλιερ­ γούν τον τρόμο, με τέρατα απ’ το διάστημα και παρεμβάλλουν συκοφαντικά στο είδος της Ε.Φ. Ποια θα είναι, λοιπόν, τα κριτήρια; Μήπως η Ε.Φ. δεν είναι μία, αλλά πολλές; Η έλλειψη ομοιογένειας στο είδος αυτό, οδη­ γεί τους εκδότες, τους συγγραφείς, τους παρα­ γωγούς ταινιών, σε διάφορους και διαφορετι­ κούς δρόμους. Όμως, κάποια κύρια ρεύματα στο χώρο της Ε.Φ., έχουν εντοπιστεί εδώ και δέ­ κα περίπου χρόνια: Η Hard (σκληρή), αποτελεί όρο που υποδηλώνει έργα, με θέματα επαναλαμ­ βανόμενα, και το στυλ της εποχής 1935-1945 που αποτελεί τη «Χρυσή Εποχή» της Ε.Φ. Υποδηλώ­

νει επίσης έργα που ασχολούνται με «hard» επι­ στήμες, δηλαδή την Πυρηνική Φυσική και την Αστρονομία. Η Soft (μαλακή), χαρακτηρίζει κυ­ ρίως έργα που αναφέρονται στις ανθρωπιστικές επιστήμες και που εστιάζουν το ενδιαφέρον τους σε πολύπλοκες συναισθηματικές καταστάσεις. Στις αρχές του 70, το New Wave, αγγίζει και την Ε.Φ. Εκφράζει κυρίως την τάση απόρριψης του τρόπου γραφής των προηγουμένων γενεών και επηρεάζεται από την ψυχεδελική κουλτούρα και τα κινήματα διαμαρτυρίας στις Η.Π.Α. Οι εκ­ πρόσωποι όμως της «κλασικής» Ε.Φ. αντιδρούν και δεν αποδέχονται «το νέο κύμα». Η ένταση, διαρκεί λίγο. Οι αναγνώστες αγκαλιάζουν το «νέο κύμα» όπως αγκαλιάζουν και τη συνέχειά του, το Cyberpunks (κύμπερπανκς ή κυβερνοπάνκ).2 υχνά, οι εκπρόσωποι των θετικών επιστη­ μών εκφράζουν την αντίθεσή τους στην Ε.Φ. και την κατηγορούν για άγνοια της επιστή­ μης. Πολλά επιστημονικά λάθη εντοπίζονται σε βιβλία Ε.Φ. Όμως η Ε.Φ., δεν αποτελεί σύστη­ μα πεποιθήσεων, ούτε υιοθετεί επιστημονικοφανή ορολογία. Οι συγγραφείς Ε.Φ. δεν προτίθενται να κάνουν τον αναγνώστη να πιστέψει, απλώς να σκεφτεί, ότι αυτό που περιγράφεται στο έργο τους ως αδύνατο, ίσως σε λίγα χρόνια, να είναι δυνατό. Ο Ισαάκ Ασίμωφ π.χ. προοιωνίζει μια νέα επιστήμη: την ψυχοϊστορία . Η Ούρσουλα Λεγκέν τη θηρογλωσσολογία. Αλίμονο δηλαδή, αν εθίγοντο οι ιστορικοί ή οι γλωσσολόγοι... Στην Ε.Φ. περιγράφονται επίσης συσκευές θεωρητικά πιθανές, όπως μηχανές τηλεμεταφοράς ή μέθοδοι

Σ

22/αφιερωμα ελέγχου της νάρκωσης, μηχανές αντιβαρύτητας, διαστημόπλοια που κινούνται με ταχύτητα μεγα­ λύτερη απ’ αυτήν του φωτός, ταξίδια στο χρόνο. Ο Γουελς, π.χ., στον «Αόρατο άνθρωπο», ερμη­ νεύει την αορατότητα με αόριστη συζήτηση για την αντανάκλαση και τη διάθλαση του φωτός, αποφεύγοντας προφανείς αντιφάσεις, ίσως και εσκεμμένες. (Αν ο αόρατος άνθρωπός του είχε διαφανείς αμφιβληστροειδείς χιτώνες, θα ήταν τυφλός). Πολύ συχνά, τα ταξίδια στο χρόνο γί­ νονται με τελείως αμφίβολους και αντιεπιστημο­ νικούς τρόπους. Όμως, αν από κάθε διήγηση απορριφθούν τα επιστημονικώς μη-δυνατά, πρέ­ πει ν’ απορριφθούν όλα σχεδόν τα έργα Ε.Φ. Ο Άλφρεντ Μπέστερ και ο Τξέιμς Μπλις, χρησιμοποιούν συχνά τέτοια τεχνάσματα. Ποιος, όμως, θα πίστευε ότι τα χρησιμοποίησε και ο Βολταίρος; (Πόσοι γνωρίζουν ότι υπήρξε συγ­ γραφέας Ε.Φ.;). Ο Μικρομέγας απ’ το ομώνυμο έργο, έχει ύψος σαράντα χιλιάδες μέτρα, εξερευ­ νά το Σύμπαν, χρησιμοποιώντας ως μεταφορικό μέσο τις ηλιαχτίδες και τους κομήτες. Κι όμως ο Μικρομέγας, θεωρήθηκε ως φιλοσοφική αλληγο­ ρία το 1752 που κυκλοφόρησε. Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε οδηγεί τον ήρωά του, Χανς Πφάαλ, να κάνει ένα ταξίδι ώς τη σελήνη, για να γλιτώσει από τους δανειστές του. Η πιο σημαντική ιδέα, στο διήγημά του αυτό, είναι ένα πρωτότυπο μηχάνημα αναπνοής. Ο Ιούλιος Βερν, εκτοξεύει με το μεγαλύτερο κανόνι στο διάστημα τους ταξιδιώτες στο έργο «Από τη γη στη σελήνη». Ο Ιούλιος Βερν, θεωρείται βεβαίως ο πατέρας της σύγχρονης Ε.Φ. Με το έργο του κλείνει ο κύκλος των σεληνιακών έργων. Το ενδιαφέρον των συγγραφέων μετά τον Βερν στρέφεται σε μακρινότερα ταξίδια, σε πρωτότυ­ πες επινοήσεις, που αλλάζουν το περιεχόμενο των έργων Ε.Φ. Μεταξύ των πρωτοπόρων αναφέρεται το όνομα του Έντουαρντ Έβερετ Χέιλ. Στο έργο του «Η πλίθινη σελήνη», οι κάτοικοι του πρώτου δορυφόρου της γης, απολαμβάνουν σ’ ένα ευρύχωρο κτίριο τη θέα της Σελήνης. Ά λ­ λοι συγγραφείς, ασχολούνται με τον Άρη, αλλά είναι μικρότερης σημασίας το έργο τους. Η Ε.Φ. ενηλικιώνεται ουσιαστικά με τον Τζωρτζ Χέρμπερτ Γουέλς, του οποίου τα έργα έγιναν κινη­ ματογραφικές ταινίες (Αόρατος άνθρωπος, Αό­ ρατη γυναίκα, Το νησί του δρ. Μορό, Η ζωή στο μέλλον, Ο πόλεμος των κόσμων κ.λπ.).

γλου συγγραφέα Άλντους Χάξλεϋ, αποτελεί ση­ μαντικό σταθμό την εποχή αυτή. Φαίνεται μάλι­ στα, ότι η κοινωνία κατά την οποία οι άνθρωποι κατασκευάζονται κατά κατηγορίες νοημοσύνης ανάλογα με τις ανάγκες της, δεν είναι μακριά. Μερικοί ισχυρίζονται ότι εύποροι ευπατρίδες στην Αμερική, έχουν αντί κάποιων εκατομμυ­ ρίων δολαρίων, παραγγείλει ήδη, τους διαδό­ χους τους... Άλλος σημαντικότατος συγγραφέας Ε.Φ., θεωρείται ο Έρικ Άρθουρ Μπλερ, κατά κόσμον Τζωρτζ Όργουελ. Εκτός του πασίγνωστου «1984», και «Η φάρμα των ζώων» θεωρείται ως Ε.Φ., παρότι πρόκειται για πολιτική αλληγορία. Σημαντικοί συγγραφείς Ε.Φ. στη δεκαετία ’60’70, θεωρούνται ο Αμερικανός Κουρτ Βόνεγκατ και ο σοβιετικός Ιβάν Αντώνοβιτς Εφρέμωφ (Ο αστερισμός της Ανδρομέδας). Τη δική μας εποχή χαρακτηρίζει η Κύμπερπανκς (ή κυβερνοπάνκς), που προσφέρει νέους συμβολισμούς υψηλής τε­ χνολογίας και νέα γλωσσικά σημαίνοντα, που σκοπό έχουν να εκφράσουν την αμφισημία (και την αμφιθυμία...). Με κείμενα άλλοτε προκλητι­ κά, άλλοτε διεισδυτικά, άλλοτε ειρωνικά, εκ­ φράζεται με σαφή τρόπο η πολυπλοκότητα της εποχής μας. Και φαίνεται πως ο όρος cuberpanks εκφράζει εύστοχα τις προθέσεις των συγ­ γραφέων Ε.Φ. της εποχής μας. Οι γαλαξιακές αυτοκρατορίες, οι άγριοι εισβολείς απ’ το διά­ στημα, οι εξωγήινοι που έχασαν το δρόμο τους και κατέφυγαν στη Γη, αντικαθίστανται πλέον από συνθετικά σύμπαντα γεμάτα ασάφεια και απειλητική ρευστότητα, τηλεαυτόματους πειρα­ τές κ.λπ. Οι κύριοι εκπρόσωποι της νεότερης σχολής Ε.Φ., είναι οι: Grec Bear, William Gibson, Rudy Rucker, Lucins Shepard, Bruce Sterling, Michael Swanwick κ.ά. Η Ε.Φ. είναι ακόμη απροσπέλαστη στους με­ λετητές. Ίσως μάλιστα, να μην είναι και τόσο... φανταστική. Ο Ιούλιος Βερν μας μεταφέρει διαρκώς την εικόνα ενός ζοφερού μέλλοντος, έρ­ μαιου στην τεχνολογία, με ανθρώπους ψυχικά αποξενωμένους. Εκείνος υπολόγιζε την έλευσή του, περίπου χίλια χρόνια μετά, αλλά δεν πέρα­ σαν ούτε εκατό από τότε που τα ’γράψε. Η Ε.Φ. είναι είδος έντεχνου γραπτού λόγου, ίσως όμως να είναι και η έκφραση προφητικών ενοράσεων.*1 Σημειώσεις

αλματώδης ανάπτυξη της επιστήμης και της πλουτίζει το περιεχόμενο της Η τεχνολογίας, Ε.Φ. και της δίνει νέα ώθηση. Νέοι συγγραφείς αναδεικνύονται: Άλντις Μπράιαν Γουίλσον, Ρόμπερτ Αμπερνάθι, Ισαάκ Ασίμωφ, Άλφρεντ Έλντον Βαν Βογκτ, Βανς Τζακ, Γουίνταμ Τζον, Άρθουρ Κλαρκ, Λάιμπερ Φριτς, Ρεν Ντάγκλας Μπράντμπερυ, Έντουαρντ Χοκ κ.ά. Ο «Θαυμαστός καινούριος κόσμος» του Ά γ ­

1. Άλλο έργο τον, που κατατάσσεται στην Ε.Φ., είναι ο «Ικαρομένιππος» (ή «Υπερνέφελος»), 2. Θα επανέλθουμε στο κύμπερπανκς στο τέλος του κειμένου. Βιβλιογραφία 1. Encyclopedia of Science Fiction.

2. Άρθρα του Στυλιανού Μωυσείδη, περιοδικό «Ανεξήγητο», τεύχη 32ο-35ο και 39.

3. Περιοδικό «Απαγορευμένος Πλανήτης», τεύχη 1,2, 3.

αφιερωμα/23

Χρηστός Δ. Λάζος

Η ελληνική λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας:

μια σύντομη επισκόπηση Ένας λογοτεχνικός τομέας που ακόμα δεν έχει διερ ευ νη θεί επισταμένα, στη χώρα μας, είναι αυτός που αφορά τη λογοτεχνία του φανταστικού και, ε ι­ δικά για το θέμα που μας ενδιαφέρει, το υποείδος εκείνο της φανταστικής λογοτεχνίας, που στο εξω τερικό μ εν ονόμασαν Science Fiction, στη χώρα μας δε «Επιστημονική Φαντασία». Η Science Fiction ή η λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας (στο εξής ε.φ.) κύριο γνώρισμά της έχει ότι α ν τλ εί στοιχεία από το χώρο της επιστήμης, για να μπορέσει να πλάσει, αναπτύξει και εμπεδώσει το μύθο. Πολλές φορές μάλιστα, παίρνει κάποιο επιστημονικό στοιχείο, το οποίο χρησιμοποιεί σαν άλλοθι για να προχωρήσει ακόμη πιο πέρα κι έτσ ι να γίνει αυτό που ουσιαστι­ κά είναι: μια φανταστική τοποθέτηση και στάση του συγγραφέα, σε σχέση με κάποιο επιστημονικό γεγονός.

24/αφιερωμα α τελευταία όμως είκοσι χρόνια, ο όρος Τ «επιστημονική φαντασία» καλύπτει σχεδόν όλα τα μυθιστορήματα που αφορούν τον άνθρω­ πο σε σχέση με ένα πλήθος άλλων προβλημάτων του, ακόμη κι αν ο μύθος δε στηρίζεται πάνω σε γνήσια επιστημονικά δεδομένα, αλλά έστω και σε επιστημονικοφανή. Αυτό, φυσικά, έχει διευ­ ρύνει πάρα πολύ τις δυνατότητες της λογοτε­ χνίας ε.φ. και έδωσε την ευκαιρία στους διάφο­ ρους συγγραφείς να υπεισέλθουν σε θέματα άγνωστα έως τότε. Στη χώρα μας, η λογοτεχνία αυτή γρήγορα ταυτίστηκε με την παραφιλολογία και αυτό επειδή διάφοροι κύκλοι «αποφάσισαν» ότι το είδος αποπροσανατολίζει το κοινό από τα καθημερινά του προβλήματα, ότι μέσα από τη λογοτεχνία της ε.φ. «περνάει» η αμερικανική υποκουλτούρα κ.λπ. Με αυτό το πνεύμα δεν άρ­ γησε να εκδηλωθεί και μια περιφρόνηση προς το είδος, συνεπώς και για τους συγγραφείς του, φαινόμενο καταλυτικό που επηρέασε και το αναγνωστικό κοινό. Έτσι, λίγο ή πολύ, κάθε Έλληνας συγγραφέας που θα ’θελε ν’ ασχοληθεί με την ε.φ. αποθαρρυνόταν από το φόβο μήπως και περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί σαν «ελα­ φρύς». Όλη αυτή η στάση απέναντι στη λογοτε­ χνία της ε.φ. ήταν φυσικά λανθασμένη, κι αυτό συνέβη επειδή η ε.φ. σαν είδος λογοτεχνικό, δεν έχει μελετηθεί στη χώρα μας - δεν έχει ακόμη έως τώρα γίνει κάποια αξιόλογη απόπειρα προς αυτόν τον τομέα - και ως εκ τούτου, δεν ήταν δυνατή μια πιο έντιμη προσέγγιση προς το είδος. Έτσι, είναι κατόρθωμα το γεγονός ότι βρέθηκαν κάποιοι συγγραφείς που τόλμησαν να γράψουν επιστημονικής φαντασίας έργα ή διηγήματα, όπως αξιέπαινη είναι και η προσπάθεια κά­ ποιων εκδοτών, που μέσα από διάφορα περιοδι­ κά επιχείρησαν - και εν μέρει το πέτυχαν - να αποκαταστήσουν τη θέση της ε.φ. στη χώρα μας και στα μάτια του αναγνωστικού κοινού; Τις προσπάθειες αυτές θα τις δούμε πιο κάτω, στη συνέχεια αυτού του σύντομου ιστορικού. Πόσο είναι απαραίτητη, όμως, μια καταγραφή του χώρου για την Ελλάδα; Φοβάμαι ότι αρκετοί θα διαφωνήσουν για την απόπειρα, αλλά πι­ στεύω ότι τώρα πια είναι απαραίτητη μια πρώτη καταγραφή αφού, εκτός από το πλήθος των άρ­ θρων και διηγημάτων που υπάρχουν, έχουν γρα­ φτεί περίπου 55 βιβλία ε.φ., από τα οποία, γύρω στα 20 είναι παιδικά. Και φυσικά, δεν μπορούμε να μιλάμε παρά για επιρροές ή μη, όχι όμως και αντιγραφές. Άλλωστε, η γόνιμη δημιουργία των Ελλήνων λογοτεχνών που ασχολήθηκαν μ’ αυτό το είδος, ετούτο το αισιόδοξο παρουσιάζει: έχει εστιάσει τους προβληματισμούς της πάνω στα ίδια ακριβώς θέματα που έχει σταθεί και η ξένη, παρόμοια λογοτεχνία. Έτσι, έχουμε καθαρά διαστημικές περιπέτειες, ιστορίες με ρομπότ, προφητείες για μελλοντικές κοινωνίες, οικολογι­

κά προβλήματα, το οντολογικό πρόβλημα ή, αν θέλετε, το συνειδησιακό πρόβλημα απέναντι στην «επαφή» με άλλες διάνοιες, μάχες με εξω­ γήινους, η επίδραση των ψυχοφαρμάκων σε κά­ ποια κοινωνία κ.λπ., που αντιπροσωπεύονται εί­ τε με κάποιο βιβλίο-μυθιστόρημα είτε μέσα από τις σελίδες κάποιου διηγήματος. Και τέλος, έχουμε λίγα αλλά καλά μυθιστορήματα επιστη­ μονικής φαντασίας για παιδιά. Ελληνική πρωτιά: το ταξίδι του Λουκιανού στο φεγγάρι λες οι ιστορίες λογοτεχνίας της ε.φ. σαν πρώτο βιβλίο του είδους, αναφέρουν αυτό του Λουκιανού. Μεγάλος παραμυθάς ο Λουκια­ νός ο Σαμοσατεύς (από τα Σαμόσατα), είναι πράγματι ο πρώτος διδάξας, αφού με το βιβλίο του Ικαρομέ.νίππος ταξιδεύει στο φεγγάρι. Το θέμα του είναι εντελώς φανταστικό και μ’ αυτό ο Λουκιανός σατύριζε γεγονότα και καταστάσεις της εποχής του. Τον ίδιο σκοπό είχε και μία άλ­ λη γνωστή, καυστική σατιρική μορφή της λογο­ τεχνίας μας, ο Ανδρέας Λασκαράτος, όταν γύρω στα 1910 έγραψε το διήγημα Ταξίδι στο Αία, τη σάτιρα για τα ήθη και έθιμα της εποχής του. Τα στοιχεία που αναφέρει ο Λουκιανός, είναι εντελώς φανταστικά, όμως υποστηρίζεται από κάποιους μελετητές ότι το μύθο, δηλαδή την πτήση του ανθρώπου, την είχε εμπνευστεί από κάποιες επιστημονικές προσπάθειες που έγιναν στην Αρχαιότητα. Δηλαδή, είναι πιθανό ότι ο Λουκιανός εμπνεύστηκε από τα πειράματα του μηχανικού Αρχύτα του Ταραντίνου, ο οποίος εί­ χε κατασκευάσει τη λεγάμενη «πετομηχανή», ένα μηχανικό ιπτάμενο περιστέρι, που μπορούσε να διανύσει, πετώντας, μιαν απόσταση διακοσίων περίπου μέτρων. Στον Αρχύτα αποδίδουν ακόμα μια πολύ εντυπωσιακή περιγραφή περιφοράς γύ­ ρω από τη Γη, μέσα σε μια ερμητικά σφραγισμέ­ νη σφαίρα, από την οποία επηρεάστηκε ίσως και ο Λουκιανός. Ο Αρχύτας θεωρείται σαν μια πρόδρομη μορ­ φή της επιστήμης της μηχανικής στην αρχαία Ελ­ λάδα, όμως κατά πόσο ήταν πραγματικότητα μια παρόμοια περιφορά γύρω από τη Γη, είναι άγνωστο. Την ίδια άλλωστε ερώτηση μπορούμε να κάνουμε και για το έπος του Γιλγαμές, όπου περιγράφεται η Γη όπως όταν τη βλέπει κάποιος από ψηλά, δηλαδή πετώντας! Παρόμοιες αναφορές σε επιστημονικά πειρά­ ματα από την ελληνική αρχαιότητα υπάρχουν αρκετές, όπως λ.χ. στοιχεία για τον Αριστοτέλη αναφέρουν ότι' έκανε αναφορά για δύτες, που ανέπνεαν αέρα αντλώντας τον μέσα από βυθι­ σμένα δοχεία και μύθοι για το Μέγα Αλέξανδρο, λένε ότι κατέβηκε στο βυθό του Ινδικού Ωκεα­ νού, μέσα σ’ ένα γυάλινο βαρέλι. Ακόμα, οι ανα­

Ο

αφιερωμα/25 φορές στις κατασκευές του Δαίδαλου και στο ρομπότ του Ήφαιστου, τον Τάλω, όπως επίσης τις διάφορες μηχανικές κατασκευές του Ήρωνα του Αλεξανδρινού, δίνουν μιαν άλλη διάσταση στο θέμα, σαν ενδείξεις μιας «ανορθόδοξης» για την τότε εποχή - δραστηριότητας, που είχε συμβάλει, πιθανότατα, σε κάποιες λογοτεχνικές δημιουργίες, σχετικές με το θέμα μας, που όμως δε διασώθηκαν. Ό λα αυτά όμως άφησαν μια έντονη σφραγίδα στους μύθους και το γεγονός παραμένει αξιόλο­ γο. Πώς μπορεί να εκληφθεί, π.χ., η πτήση του Δαίδαλου και του Ίκαρου; Φυσικά, σαν κάποιο γεγονός που άφησε τη σφραγίδα του στην παρά­ δοση· και στ’ αλήθεια, ποιος πιστεύει ότι ο εμπνευσμένος εκείνος μηχανικός κατασκεύασε φτερά από κερί, που δεν εξυπηρετούν σε τίποτα, αφού είναι πολύ βαριά, άρα δεν μπορούν να . χρησιμοποιηθούν σαν υλικό πτήσης; Ούτε, φυσι­ κά, αντέχουν κάτι άλλο είχε κατασκευάσει, με το οποίο κατόρθωσαν να πετάξουν και να διανύσουν την τεράστια - για την εποχή - απόσταση μεταξύ Κρήτης-Ικαρίας, δηλαδή διένυσαν περί­ που 200 χιλιόμετρα, προτού βυθιστεί ο Ίκαρος! Ο συνδετικός κρίκος από την αρχαία εποχή μέχρι τη νεότε­ ρη, οπότε και άρχισε να κάνει τα δειλά βή­ Ο μως, ματά της στην Ελλάδα η λογοτεχνία της ε.φ., πέ­

ρασαν σχεδόν 1800 χρόνια, διάστημα αρκετά με­ γάλο, ίδιο όμως με αυτό που χρειάστηκε η Δύση, η δυτική επιστήμη, για ν’ αντιληφθεί - μέσω του Γαλιλαίου - ότι η Γη δεν είναι το κέντρο του ηλιακού μας συστήματος, αλλά περιστρέφεται γύρω από τον Ήλιο. Η ελληνική ε.φ. έχει μία πολύ σύγχρονη εκκίνηση: Το 1933, ο Πέτρος Πι­ κρός εκδίδει ίο βιβλίο του Από τον κόσμο που φεύγει στον κόσμο που έρχεται, ένα παιδικό βι­ βλίο ε.φ., μοναδικό για την εποχή του, σε πα­ γκόσμια κλίμακα θα ’λεγα, αφού τα γνωστά έργα του Βερν και του Ουέλς, δεν είναι αυτό καθαυτό παιδικά αναγνώσματα. Και λίγο αργότερα, ο Ηρακλής Ζαχαριάδης με το βιβλίο του Ο Κοσμοκράτωρ, ανοίγει τις πύλες της καθαυτό γνήσιας ε.φ. για ενήλικες. Υπάρχει όμως στο κενό αυτό των 1800 περίπου χρόνων, ένας συνδετικός κρί­ κος, ένα βιβλίο γραμμένο στα 1797, που προκάλεσε πολλές συζητήσεις, τότε και τώρα. Πρόκειται για το βιβλίο του Στέφανου Δημητριάδη, Απανθίσματα, που εκδόθηκε στη Βιέν­ νη, στα 1797. Ο πλήρης τίτλος του έργου - σύμ­ φωνα με τη συνήθεια της εποχής - ήταν: «'Απαν­ θίσματα εκ τίνος βιβλίου ετερόγλωσσου σνλλεχθέντα, προσαρμοσθέντα τε καί μεταφρασθέντα εις τήν ήμετέραν άπλήν διάλεκτον, παρά τοϋ έλλογιμωτάτου καί λίαν φιλογενοϋς Στεφάνου Δημητριάόου τοϋ έκ νήσου Σκιάθου. Εν Βιέννη 1797. Τύποις Μαρκ. Πούλιου». Η σύγχρονη επανέκδοσή του (εκδόσεις «Κουλ-

26/αφιερωμα

^ Α Π Α Ν Θ ΙΣ Μ Α Τ Α 3 Ή ΤΙΝΟΣ BIBAfOT ΈΤΚΡΟΓΑΩ'ΣΣΟΤ ΣΤΑΛΚΧ-

-

ΘΚΊΓΓΑ ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΘΕΉΤΑΤΕ ΚΑΙ' ΜΕΤΑΦΡΑΣΘΚΝΤΛ Κ1’2 ΤΗ'» ΉΜΒΤΚ ΡΑΝ ΆΠΑΗΊΗ ΔΙΑΆΚΚΤΟΝ.

επιστημών. Δεν υπάρχει σαφής ένδειξη ότι πρό­ κειται για βιβλίο αντιγραμμένο. Επηρεασμένο όμως οπωσδήποτε, αν και είναι δύσκολο να διερευνηθεί το ποσοστό επιρροής που δέχτηκε ο Στ. Δημητριάδης και το αντίστοιχο ποσοστό της δι­ κής του συμμετοχής. Αποτελεί όμως το έργο ένα μοναδικό δείγμα «γραφής» - αυτής που αργότε­ ρα, στη διαστημική εποχή, θα ονομαστεί επιστη­ μονική φαντασία - σε μια εποχή που η φραστική ελευθερία, η προφητεία πάνω στο μέλλον, η ενορατικότητα, λίγο απείχε από τη μαγεία.

TOf Ε'λλΟΓΙΜΟΤΑΤΟΤ ΚΑί ΑίΑΗΙΙΛΟΓΕΝΟΠ

Το ξεκίνημα: 1937-1966

'■ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΥ

σο κι αν φαίνεται παράξενο, τόσο η ξένη ε'.φ. όσο και η ελληνική, έχουν «σχεδόν» την ίδια χρονολογική εκκίνηση. Ανάμεσα στα 1925-30 η ξένη, στα 1937 η ελληνική, με την υπενθύμιση ότι στο έργο του Ηρ. Ζαχαριάδη Ο Κοσμοκράτωρ, δεν υπάρχει το παραμικρό δά­ νειο από αλλού. Πρόκειται για έργο γνήσια ελ­ ληνικό, αντιπροσωπευτικό - αν και μοναδικό της τοποθέτησης της λογοτεχνίας μας απέναντι σε κάποια αιτούμενα της εποχής. Σε αντίθεση, ο Γ. Τσουκαλάς με τον Αόρατο Άνθρωπο (1938), δεν κάνει τίποτα λιγότερο από το να τονίζει την άμεση επιρροή του ξενόγλωσσου είδους, πάνω στην ελληνική πραγματικότητα... επί το χειρότε­ ρο. Θα περάσουν είκοσι χρόνια και το 1957 ο Γ. Βουλόδημος θα κυκλοφορήσει το Ταξίδι στ’ Άστρα, μία γνήσια διαστημική περιπέτεια με πολύ σασπένς, βασισμένη πάνω στα υπάρχοντα τότε επιστημονικά δεδομένα, δηλαδή ένα βιβλίο «σκληρής» επιστημονικής φαντασίας. Η ιστορία του άλλου έργου του, Ανταρκτίδα (1958), στηρί­ ζεται πάνω σε μια επιστημονική ανακάλυψη και έχει το ίδιο ενδιαφέρον με' το πρώτο. Όμως το Ταξίδι στ’ Άστρα είχε συλληφθεί σαν ιδέα στη διάρκεια της Κατοχής (1941-1944), γεγονός που δείχνει ότι σπέρματα της ίδιας λογοτεχνικής αναζήτησης υπήρχαν και παρέμεναν σε λήθαργο, λόγω των γνωστών πολιτικών περιπετειών της χώρας. Ας υπενθυμίσω εδώ, ότι γύρω στην ίδια χρονολογική περίοδο (1940-1945) ξεκινούν τη σταδιοδρομία τους πολλοί διάσημοι ξένοι συγ­ γραφείς της ε.φ. Δυστυχώς, εκεί υπήρξαν οι κα­ τάλληλες συνθήκες για την άνθιση του είδους, σ’ αντίθεση με τη χώρα μας, που σπαρασσόταν από τις γνωστές καταστάσεις. Έτσι, τα δειλά και μι­ κρά δείγματα έμειναν εκεί- σαν απλές προσπά­ θειες, που έδειχναν ότι παρά τη δεινή κατάστα­ ση της χώρας, η φαντασία δεν είχε λείψει, ότι η διαστημική εποχή που πλησίαζε, κάπως είχε γί­ νει αντιληπτή. Οι επόμενες εκδόσεις μέχρι τη λή­ ξη της περιόδου παρουσιάζουν μια ποικιλία θέασης πάνω στο φαινόμενο. Το βιβλίο της Μα­ ρίας Δαβαρούκα Ο πλανήτης με τη ζωή (i960), απλοϊκό στη σύλληψη και στη γραφή, εκφράζει δύο πράγματα: μια υπόμνηση και ένα αίτημα.

Ο

τούρα», 1977), δημιούργησε σάλο, αφού πολλά περιοδικά και εφημερίδες με σχετικά τους άρθρα το εξύμνησαν σαν μοναδικό στο είδος του έργο, και χαρακτήρισαν το συγγραφέα του «Έλληνα Βερν». Απαντήσεις δόθηκαν ενάντια στην αυθε­ ντικότητα ή όχι της συγγραφής, δηλαδή για το αν το κείμενο ήταν καθαρά έμπνευση του συγ­ γραφέα ή απανθίσματα από βιβλία Γάλλων συγ­ γραφέων της εποχής. Το έργο του Δημητριάδη αναφέρεται σε μία μελλοντική κοινωνία, αυτή του 2.400 μ.Χ. (!) και ο συγγραφέας οραματίζε­ ται έναν κόσμο γεμάτο από τα επιτεύγματα της σημερινής εποχής. Στον πρόλογο του βιβλίου οι εκδότες σημειώνουν τα εξής: «Αν και στον τίτλο αναφέρεται πως ο Δημητριάδης μετέφρασε τα “Απανθίσματα” , δεν είναι δύσκολο να διαπι­ στωθεί πως ο ίδιος ήταν ο συγγραφέας του φυλ­ λαδίου αυτού με τις τολμηρότατες για τη σκοταδιστική εκείνη εποχή ιδέες του· κι ακόμα φαίνε­ ται ολοκάθαρα η προσπάθεια που καταβάλλει σε μερικά σημεία, ώστε να φανεί αρεστός στο θρη­ σκευτικό πνεύμα του καιρού του. Προφασίζεται τέλος, πως κάνει μετάφραση από κάποιο ξένο έργο, ίσως για ν’ αποτραπεί πιθανή καταδίωξη ή γελοιοποίησή του». Αν διαβάσει κανείς το έργο του Στ. Δημητριά­ δη, εκπλήσσεται από το πλήθος των επαναστατι­ κών θεωριών που περιέχει, όπως π.χ. για τη φυ­ σική εξέλιξη ή για το ότι οι νέοι αγαπούν πε­ ρισσότερο το Θεό, με τη γνώση των φυσικών

αφιερωμα/27 Υπόμνηση ότι το είδος δε χάθηκε, ότι υπάρχει, άσχετα αν υποσιτίζεται - άλλωστε έχουν περάσει δύο χρόνια από την εμφάνιση του Γ. Βουλόδημου - και ένα αίτημα για μία αυθεντική δημιουρ­ γία ε.φ. Το βιβλίο της Φραντζέσκας Γ. Στελλακάτου Ταξιδεύοντας στη Σελήνη και στον Άρη, είναι μία πολύ αξιόλογη «στιγμή» στην ιστορία της ελ­ ληνικής ε.φ. Θα το χαρακτήριζα προφητικό έργο αφού, γραμμένο στα 1963 και χρησιμοποιώντας όλα τα υπάρχοντα έως τότε επιστημονικά στοι­ χεία, δομεί το μύθο της σε δύο φάσεις: α) αυτή του ταξιδιού στη Σελήνη και β) αυτή του ταξι­ διού στον Άρη, που σημειωτέον θεωρεί αλληλένδετους κρίκους μιας εξέλιξης στις διαστημι­ κές εξερευνήσεις. Θα μπορούσαμε να πούμε, ότι πρόκειται για κείμενο που αντλεί τον μεν μύθο από τον λογοτεχνικό χώρο (φαντασία), τη δομή όμως και εξέλιξή του τη στηρίζει στα έως τότε επιστημονικά επιτεύγματα, δημοσιεύσεις, από­ ψεις κ.λπ. (επιστήμη). Άρα, το βιβλίο είναι ένα αυθεντικό δείγμα του είδους της ε.φ. και αν θέ­ λουμε να κάνουμε κάποιους παραλληλισμούς με το ξενόγλωσσο είδος, θα το κατατάσσαμε στη «σκληρή επιστημονική φαντασία». Χαρακτηρι­ στικό του βιβλίου είναι, ότι το προλογίζει ο διά­ σημος καθηγητής Δρ. Χέρμαν Όμπερθ, που ανάμεσα στ’ άλλα, σημειώνει και τα εξής για το βιβλίο: «Έχει πολλά σημεία που τα διακρίνει η

πρωτοτυπία κι ενώ διατηρεί ευλάβεια σε ορισμέ­ νες αρχές της επιστήμης, δίνει στον κεντρικό πυ­ ρήνα του μύθου, συναρπαστικό περιεχόμενο. Εί­ ναι μυθιστόρημα που διεγείρει γενικά το ενδια­ φέρον κι αφορά όχι μόνο τους ειδικούς, αλλά και πάντα μη ειδικό. Εισάγει δε τον αναγνώστη, στις θεμελιώδεις αρχές των διαστημικών ταξιδιών...». Το έτος 1966 θα κυκλοφορήσουν δύο έργα, αυ­ τό του Χαρίτωνος Μισαηλίδη Τι είδα εις τον Άρην και του Βασίλη Πάσχου, Πρωτοπόροι στο Διάστημα. Το πρώτο είναι απλοϊκό, αφελές και παιδαριώδες, τόσο στο θέμα, όσο και στην από­ δοση. Στόχος του είναι ο παραλληλισμός των δύο κοινωνιών (γήινου-αρειανού), οι μεταξύ τΟυς συγκρίσεις και άλλα παρόμοια, ενώ αυτό που διαφαίνεται, είναι ο πόθος του συγγραφέα για βελτίωση των γήινων συνθηκών ζώής, συνη­ θειών, εθίμων κ.λπ. Απέχουμε πολύ από το σκωπτικό «Ταξίδι στο Δία» του Αντρέα Λασκαράτου, που αποτελεί και ένα πολύ αξιόλογο διήγημα-σταθμό για το ελληνικό είδος. Το βιβλίο του Βασίλη Πάσχου, είναι καθαρή λογοτεχνία επι­ στημονικής ή διαστημικής φαντασίας, γεμάτ® καλοπροαίρετη εθνικοφροσύνη. Αν και πρέπει να θεωρείται σαν αποτεινόμενο σε νέους, είναι πολύ ενδιαφέρον για όλες τις ηλικίες. Ένα κε­ φάλαιο δε του βιβλίου, αναφέρεται και στη χα­ μένη Ατλαντίδα, θέμα ιδιαίτερα αγαπητό στο συγγραφέα. (Ο Β. Πάσχος έχει ιδρύσει και διευ­ θύνει το «Μουσείο της Ατλαντίδας»), Οι χρονολογίες 1960 και 1966 οριοθετούν μιαν ακόμη δύσκολη πολιτική και κοινωνική περίοδο για τη χώρα μας. Έτσι οι λίγες προσπάθειες

Ηρακλής Ζαχαρώδης

28/αψιερωμα αντικειμενικά είναι καταδικασμένες χωρίς συνέ­ χεια και αυτό αποδεικνύεται με την επιβολή της Δικτατορίας το 1967-1973, που είναι μια ουσια­ στικά νεκρή περίοδος για το είδος. Έχουμε λοι­ πόν την περίοδο 1937-1966, τριάντα ολόκληρα χρόνια και μόνο επτά ουσιαστικά βιβλία, ένα κάθε 4V2 χρόνια αναλογικά, δηλαδή σχεδόν τί­ ποτα. Είναι μια περίοδος ανίχνευσης και επαφής - μόλις - με το είδος της επιστημονικής φαντα­ σίας, ενώ στην ίδια αυτή περίοδο στο εξωτερικό, υπάρχει ένας οργασμός εκδόσεων. Η διαστημική έρευνα και η επιρροή της δεκαετία του 1970 μπορεί να θεωρηθεί σαν η κύρια χρονική περίοδος, όπου η αναζή­ τηση στο χώρο του διαστήματος, οι εκπληκτικές εξερευνήσεις Αμερικανών και Σοβιετικών, επη­ ρεάζουν τους Έλληνες συγγραφείς ε.φ. και γίνο­ νται γόνιμες ζυμώσεις. Ουσιαστικά, η διαστημι­ κή αυτή πανδαισία ξεκινά το 1968, όταν ο άν­ θρωπος πάτησε για πρώτη φορά στο φεγγάρι. Όμως δεν είναι αυτό το μοναδικό σημείο ανα­ φοράς: έχουμε παράλληλα την πτώση της Δικτα­ τορίας το 1974, γεγονός που απελευθέρωσε τη λογοτεχνική παραγωγή, που τόσα χρόνια εχείμαζε, και έδωσε τη δυνατότητα να εκφραστεί σ’ όλα τα πεδία και τους χώρους της λογοτεχνίας. Φυσικά, υπήρξε μια έξαρση του πολιτικού κυ­ ρίως βιβλίου, του ιστορικού αλλά και του λογο­ τεχνικού, το οποίο σταδιακά επικράτησε, έναντι των άλλων, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα, όπως ήταν φυσικό άλλωστε. Στο χώρο της ελληνικής ε.φ. κάνουν την εμφά­ νισή τους - έως το τέλος της δεκαετίας, δηλαδή το 1979 - αρκετοί συγγραφείς, από τους οποίους άλλοι είναι ήδη λογοτέχνες με κάποια βιβλία πί­ σω τους κι άλλοι πρωτόπαρουσιάζονται δυναμι­ κά, στο χώρο της ε.φ. και μόνο. Είναι μέχρι σή­ μερα οι καλύτεροι στο είδος, με μεγάλο πεδίο εν­ διαφερόντων, που θίγουν πολλά προβλήματα, τόσο της ε.φ. ειδικά, όσο και της λογοτεχνίας γε­ νικότερα. Έτσι, έχουμε την παρουσία των Δια­ μαντή Φλωράκη (τρία βιβλία), Αντρέα Ντούπα (τρία βιβλία), Φρέντυ Γερμανού, Μάκη Πανώ­ ριου και Γιώργου Μπαλάνου (ένα βιβλίο ο καθέ­ νας). Τα θέματα που θίγονται μέσα από τα βιβλία αυτά (βλ. και στοιχεία στο χρονολόγιο ελληνικής ε.φ.), είναι ποικίλα και αφορούν τομείς άγνω­ στους στο είδος έως τότε, όπως λ.χ. το οντολογι­ κό πρόβλημα (κυρίως μέσα από τα έργα του Δ. Φλωράκη), το πρόβλημα των ρομπότ (Μ. Πανώ­ ριος), οικολογικό πρόβλημα, πληθυσμιακό, των μέσων μαζικής επικοινωνίας, οι σχέσεις ανθρώ­ πων με εξωγήινους, η κατάκτηση του Διαστήμα­ τος (Αν. Ντούπας) και πολλά άλλα (κυρίως στους Φ. Γερμανό και Γ. Μπαλάνο). Βρίσκουμε

Η

γενικά μια ποικιλία θεμάτων που δεν έχει να ζη­ λέψει σε τίποτα την ξενόγλωσση παραγωγή, η οποία παράλληλα κυκλοφορεί μεταφρασμένη στην Ελλάδα, σε μεγάλους αριθμούς. Είναι και αυτό ένα φαινόμενο που εντάσσεται στη δεκαε­ τία του ’70, έχει όμως την εξήγησή του. Τα περιοδικά της εκλαϊκευμένης επιστήμης και επιστημονικής φαντασίας ον Ιούνιο του 1975, ο εκδοτικός οίκος «Χρυ­ σή Τομή» κυκλοφόρησε το περιοδικό Αινίγ­ ματα τον Σύμπαντος, με Διευθυντή Συντάξεως το Χρήστο Δ. Λάζο. Το περιοδικό κυκλοφόρησε συνολικά 76 μηνιαία τεύχη, έως το Σεπτέμβριο του 1981, οπότε και σταμάτησε η έκδοσή του. Εί­ χε ήδη όμως αποθέσει σημαντική σφραγίδα στον περιοδικό έντυπο τύπο, αφού σαν περιοδικό εκλαϊκευμένης επιστήμης, δημοσίευε παράλληλα και διηγήματα ε.φ. Ήταν το πρώτο έντυπο στην Ελλάδα, που συστηματικά καλλιέργησε το είδος της ε.φ. με διηγήματα τόσο ξένων όσο και Ελλή­ νων συγγραφέων, έκανε ειδικά αφιερώματα στην ε.φ. που υπήρξαν μοναδικές εκδόσεις και πολύ σύντομα προκήρυξε διαγωνισμό διηγήματος ε.φ. Δεν είναι τυχαίο ότι σχεδόν όλοι οι αξιόλογοι Έλληνες συγγραφείς ε.φ. τότε υπήρξαν συνερ­ γάτες του, όπως οι Δ. Φλωράκης, Μ. Πανώριος, Γ. Μπαλάνος, στο οποίο δημοσίευαν συχνά είτε άρθρα είτε διηγήματα ε.φ. Τέλος, τον Οκτώβριο του 1977 η «Χρυσή Τομή» κυκλοφόρησε το πρώ­ το στην Ελλάδα περιοδικό επιστημονικής φαντα­ σίας και μόνο, την Ανδρομέδα, υπό τη Διεύθυν­ ση του Μ. Πανώριου και Διευθυντή Συντάξεως το Χρήστο Δ. Λάζο. Δυστυχώς δεν υπήρξε συνέ­ χεια, γιατί δεν υπήρχε, ακόμη, ειδικό κοινό που θα μπορούσε να συντηρεί ένα τόσο ειδικευμένο περιοδικό. Έτσι η «Ανδρομέδα» έμεινε στο No 1 (!). Όμως ο εκδοτικός οίκος είχε ξεκινήσει μια σειρά βιβλίων με το γενικό τίτλο: «Ελληνική επι­ στημονική φαντασία», όπου ήδη είχαν ενταχθεί τέσσερα βιβλία (2 του Δ. Φλωράκη, 1 του Γ. Βουλόδημου και 1 του Μ. Πανώριου) και ετοί­ μαζε αρκετά άλλα. Οι φορείς και συνεργάτες του περιοδικού όμως, δεν έμειναν εκεί, αφού προχώρησαν στην ίδρυση της πρώτ^ς.στην Ελλά­ δα κινηματογραφικής λέσχης επιστημονικής φα­ ντασίας, η οποία έζησε για δύο περίπου χρόνια, κάνοντας μεταμεσονύχτιες προβολές, προβάλλο­ ντας αξιόλογες ταινίες τόσο από το φανταστικό κινηματογράφο, όσο και από αυτόν της ε.φ. Στον γενικότερο χώρο τώρα, η σταδιακή πα­ ρουσίαση του είδους της λογοτεχνίας της ε.φ. από τα «Αινίγματα του Σύμπαντος», έδωσε αφορμή σε άλλους εκδότες να προγραμματίσουν εκδόσεις-μεταφράσεις ξένων συγγραφέων. Έτσι η αγορά πλημμύρισε με ανθολογίες, βιβλία και άλλα, παρουσιάζοντας μιαν έξαρση. Ό λα αυτά

Τ

αφιερωμα/29 συμπορεύονταν φυσικά με τα διεθνή διαστημικά προγράμματα έρευνας, τις πολλές και καλές ται­ νίες επιστημονικής φαντασίας, κυρίως τις δια­ στημικές περιπέτειες κ.λπ. Υπήρξαν κι άλλοι στον έντυπο χώρο που προσπάθησαν, χωρίς επιτυχία, να παίξουν κά­ ποιο ρόλο. Τον Οκτώβριο του 1976 κυκλοφόρη­ σε το περιοδικό Αναλόγιο, με εκδότη τον Κώστα Καβαθά και Διευθυντή Συντάξεως τον Πητ Κωνσταντέα, που περιείχε άρθρα επιστημονικά, όσο και διηγήματα ε.φ. Κυκλοφόρησε συνολικά 9 τεύχη έως τον Ιούνιο του 1977, οπότε διέκοψε την έκδοσή του. Είχε όμως προκηρύξει και αυτό διαγωνισμό διηγήματος ε.φ. και στο τεύχος 9 δημοσιεύθηκαν τα τρία βραβεία που είχε θεσπίσει:

Α' βραβείο στον Αλέξανδρο Λάρα, για το διήγη­ μα «Προμηθέας», Β' βραβείο στο Μανώλη Μανωλά, για το διήγημα «Παράλληλη ιστορία» και Γ' βραβείο στο Μιχάλη Παπανατσίδη,. για το διήγημα «Η επιστροφή». Μια νέα προσπάθεια ξεκίνησε τον Απρίλιο του 1978 με την έκδοση του περιοδικού «Nova», που ήταν «μηνιαίο περιοδικό επιστημονικής φα­ ντασίας» με εκδότη-διευθυντή τον 'Αγγελο Μα­ στοράκη. Κυκλοφόρησε συνολικά τέσσερα μόνο τεύχη, έως το Σεπτέμβριο του 1978, οπότε και έκλεισε. Είχε κυρίως διηγήματα ξένων συγγρα­ φέων και μόνο στο τελευταίο του τεύχος δημο­ σίευσε ένα διήγημά του Αντρέα Ντούπα με τίτλο «Ο κυνηγός». Δίκαια λοιπόν η δεκαετία του 70 χαρακτηρί­ ζεται σαν μια γόνιμη δεκαετία για τη λογοτεχνία της ε.φ. στην Ελλάδα, παρά τις αποτυχημένες προσπάθειες για επιβίωση περιοδικών ειδικών στο είδος. Όμως τα Αινίγματα του Σύμπαντός

συνέχιζαν να αφιερώνουν διάφορα τεύχη στο εί­ δος αυτό ή στους πρωτοπόρους του, όπως λ.χ. στον Εν. Μπάροουζ, και να δημοσιεύουν άρθρα, κριτικές κ.λπ. Το Σεπτέμβρη του 19811 έπαψε να υπάρχει το μόνο έντυπο που φιλοξενούσε παρό­ μοια θέματα. Έπαψε να υπάρχει το ερέθισμα, έπαψε να υπάρχει και η ανταπόκριση· παρου­ σιάστηκε μια πτώση στην κίνηση των βιβλίων, όσο και στη συγγραφή έργων από Έλληνες συγ­ γραφείς. Μόνο προς το τέλος του 1981 κυκλοφό­ ρησε ο Δ. Φλωράκης το Θέα από τα κτισμένα παράθυρα, ενώ πολλά διηγήματα ε.φ. που είχαν συγκεντρωθεί εξαιτίας του διαγωνισμού ε.φ. έμειναν αδημοσίευτα και υπάρχουν ακόμη στο αρχείο μου2.

Α πό το μαρασμό στη νέα άνθιση ύφεση τράβηξε μακριά. Πτώση της κυκλο­ φορίας σχετικών βιβλίων, επιθέσεις από διάφορους κύκλους κατά της λογοτεχνίας της ε.φ., επιθέσεις σκοπιμότητας και όχι ουσίας, ανυπαρξία περιοδικών, αφού καμιά σχετική έκ­ δοση δεν παρουσιάστηκε. Μόνο διηγήματα ε.φ. δημοσιεύονταν διάσπαρτα σε διάφορα περιοδι­ κά, όπως στο Σινέ Φανταστικό, ή σε διάφορα περιοδικά κόμικς. Ελληνικό έργο κανένα, εκτός από μια συλλογή φανταστικών διηγημάτων του Διονύση Καλαβρέζου, Η μηχανή σταμάτησε (1984), η οποία περιείχε δύο ή τρία διηγήματα ε.φ. Ήταν μια κρίση που κράτησε μέχρι το 1985 όταν το Δεκέμβριο της χρονιάς αυτής κυκλοφό­ ρησε το αξιόλογο βιβλίο του Πάνου Φιλιππακόπουλου Καθρέφτες τ ’ ουρανού, που σηματοδό­ τησε τη νέα άνθιση του είδους, αφού η επόμενη χρονιά, το 1986, θα μας δώσει τέσσερα βιβλία

Η

30/αψιερωμα και τρεις νέους συγγραφείς: Δ. Φλωράκης, Στα ίχνη του Ανύπαρκτον, Γιώργος Μαρζέλος, 99 SEX-ER, η κοινωνία των σοφών αλόγων, Στυ­ λιανός Μωυσείδης, Τάλως, ο τρό,ιιος που ήρθε από το χθες και Παύλος Λάμπρος, Έρωτας στη Σελήνη. Υπάρχει εξήγηση για την έξαρσή αυτή; Νομί­ ζω πως υπάρχει- είναι η αλλαγή στη νοοτροπία πολλών εκδοτών για το είδος - η εκδοτική δρα­ στηριότητα έχει ξαναρχίσει - κάποια νέα περιο­ δικά ξαναπροωθούν τη λογοτεχνία αυτή (το «Ανεξήγητο» είναι ένα από αυτά), έγιναν μάλι­ στα και κάποιες ομιλίες με θέμα τη λογοτεχνία της ε.φ. (θυμάμαι μία στο Κέντρο «Δημήτρης Γληνός»), περιοδικά με κόμικς δημοσιεύουν με­ λέτες και διηγήματα, ξαναέχουμε μια έξαρση ταινιών ε.φ. και γενικά το είδος βγαίνει από την αφάνεια στην οποία είχε πέσει. Προσθετικά συ­ μπληρώνω ότι κυκλοφόρησαν καταπληκτικά άλμπουμ-κόμικς με θέματα επιστημονικής φαντα­ σίας (βλ. άρθρο με τίτλο: «Τα κόμικς της επιστη­ μονικής φαντασίας στην Ελλάδα»), ενώ έχουμε και αντίστοιχα, παιδικά ή όχι, περιοδικά με δια­ στημικές περιπέτειες σε συνέχειες. Τέλος, στα τε­ λευταία αυτά χρόνια, κυρίως από το 1984 και μετά, έχουμε μιαν εκδοτική άνθιση της φαντα­ στικής λογοτεχνίας γενικότερα, της οποίας τμή­ μα είναι και η ε.φ. Η «νέα γενιά» των Ελλήνων λογοτεχνών της ε.φ. αντιμετωπίζει το πρόβλημα σφαιρικά και δεν περιορίζεται στα διαστημικά ταξίδια και μό­ νο. Έτσι, τα θέματα που θίγονται, αφορούν την εξωγήινη απειλή που τελικά πετυχαίνει να ενώ­ σει τους ανθρώπους (Καθρέφτες τ’ ουρανού), τη στάση της κοινωνίας απέναντι στα ψυχοφάρμα­ κα και τη συμπεριφορά των ατόμων της κοινω­ νίας αυτής (99 SEX-ER κ.λπ.), τους κινδύνους που συνεπάγεται η πυρηνική ενέργεια, η οποία ξαναθέτει σε λειτουργία ένα τρομερό ρομπότ (Τάλως κ.λπ.) και το οικολογικό-πληθυσμιακό πρόβλημα (Έρωτας στη Σελήνη). Πέρα από τη διατύπωση και καταγραφή των αιτημάτων που θέτουν οι συγγραφείς, αξιόλογες είναι και οι προτεινόμενες λύσεις, έτσι όπως διαγράφονται σήμερα οι δυνατότητες αυτές, μέσα από τις ποι­ κίλες κοινωνικές, πολιτικές ή διεθνείς καταστά­ σεις. Από την άποψη αυτή, οι Έλληνες συγγραφείς ανταποκρίνονται στο ακέραιο στην πρόκληση της εποχής και μεταφέρουν ένα καθολικό αίτη­ μα: αυτό της διεξόδου από την κρίση, αφού κά­ ποια από τα - υποτίθεται φανταστικά - προβλή­ ματα, ήδη τα βιώνουμε (όπως λ.χ. τον πυρηνικό κίνδυνο, το οικολογικό κ.λπ.). Η χρυσή χρονιά: 1987 δίκιο όταν χαρακτηρίζω το «χρυσή» χρονιά, αφού κυκλοφόρησαν Ε χω1987απόλυτο

6 (!) βιβλία επιστημονικής φαντασίας, σχεδόν όλα τους υπέροχα. Τα δύο ανήκουν στο Δ. Φλωράκη, που συνεχίζει την προβληματική του σε σχέση με το οντολογικό συνειδησιακό πρόβλημα, με το γνωστό ύφος και σαφή θέση απέναντι στο πρόβλημα. Τα τέσσερα άλλα αποτελούν εκπλή­ ξεις ύφους και σεναρίου (μύθου). Ο Διονύσης Καλαβρέζος με το Ένα περιστατικό στα χρόνια της Δυαρχίας, μας εισάγει σ’ έναν κόσμο τύπου Όργουελ (1984), σκοτεινό, καταθλιπτικό, όπου ο ήρωας πέφτει σε εκπλήξεις. Πολύ καλογραμμέ­ νο το έργο και ωραία δοσμένο. Ο Δημήτρης Περετζής με Τα ποδήλατα της Λεωφόρου Σοφίας, ξεδιπλώνει ένα όραμα απαράμιλλης ομορφιάς, που ειλικρινά συναρπάζει. Δε στέκεται, όμως, εκεί. Ο μύθος που στηρίζει το έργο του, η δεύτε­ ρη οπτική ματιά του συγγραφέα είναι καυστική, παρά την ελαφρότητα που φαίνεται ότι επιδιώ­ κει να περάσει ο συγγραφέας. Σαν πρώτη προ­ σπάθεια, είναι πολύ αξιόλογη. Το βιβλίο του Γιώργου Μαρτίνη Simpantico, είναι συναρπαστικό σαν ιδέα και σύλληψη, στο οποίο συναντάμε τα στοιχεία εκείνα που απαρτί­ ζουν ένα γνήσιο μυθιστόρημα επιστημονικής φα­ ντασίας, ταξίδια στο Διάστημα, πυρηνικός πόλε­ μος, μεταλλαγμένοι, δημιουργία πολιτισμού σε νεκρό πλανήτη και άλλα. Θεματική υπέροχη, αλ­ λά αδύνατη λογοτεχνική γραφή. Και η ίδια αδυ­ ναμία (στην τετραγωνική της ρίζα), χαρακτηρί­ ζει το άλλο έργο, αυτό του Στέλιου Αρώνη Ορ­ γάνωση σωτηρίας, που σαν γραφή είναι απαρά­ δεκτο, είναι όμως αξιόλογο σαν θεματική. Εδώ εξαντλείται το 1987, αλλά σαν προέκτασή του έχει το βιβλίο του Γιάννη Τσελέπη Ένας υπερεγκέφαλος ξαναγεννιέται, που κυκλοφόρη­ σε το 1988 και αποτελεί το πιο αντιπροσωπευτι­ κό δείγμα γραφής επιστημονικής φαντασίας, γραμμένο από Έλληνα. Η πληθώρα των θεμά­ των, επιστημονικών θεωριών, εφευρέσεων, φα­ νταστικών πειραμάτων ή όχι, καθώς και το πολύ στρωτό ύφος του βιβλίου, το καθιστούν ένα ιδιαίτερα ωραίο δείγμα ακόμη και της ξενό­ γλωσσης παραγωγής. Από τότε περιμένουμε τον επόμενο Έλληνα συγγραφέα, που είναι πιθανό ότι κάπου κυοφορεί ένα νέο έργο, το οποίο ελπί­ ζω να δούμε σύντομα σε κάποια προθήκη βι­ βλιοπωλείου.

Σημειώσεις 1. Τον Ιούνιο του 1981, ο Χρηστός Δ. Λάζος ήρθε σε διάσταση με τις εκδόσεις «Χρυσή Τομή» και αποχώρησε.

2. Θα ήταν παράλειψη αν δεν ανέφερα τη συμβολή του περιο­ δικού «Απαγορευμένος Πλανήτης», περιοδικού ε.φ. και μό­ νο. Όμως, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες, είναι απόλυτα ξεκομμένο από την ελληνική πραγματικότητα. Ούτε ένα διήγημα - έστω - ενός Έλληνα συγγραφέα δεν υπάρχει στις σελίδες του. Γιατί;

αφιερωμα/31

Έτος 167 μ .Χ . Λουκιανός, Ικαρομένιππος................................................. (Αθήνα 1978, ΚΑΚΤΟΣ) (Φανταστικό ταξίδι στη Σελήνη όπου ο ήρωας εμπλέ­ κεται σε πολλές περιπέτειες. Α πόπειρα σάτυρας των κοινωνικών και πολιτικών καταστάσεων της εποχής του Λουκιανού μέσα από την υπερβολή.)

1797 Στέφανος Λημητριάδης, Απανθίσματα κ.λπ................... (Αθήνα 1981, ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ) (Ο ήρωας κοιμάται κάπου εξακόσια χρόνια και όταν ξυπνά, βρίσκεται σε μια μελλοντική κοινωνία, αυτή του 2100 μ.Χ. Παρουσιάζονται και προφητεύονται πολλές επιτεύξεις της σύγχρονης εποχής, όπως π.χ. το τηλέφωνο και άλλα. Πολύ ενδιαφέρον κείμενο αν και αμφισβητείται η πρωτοτυπία της γραφής του.)

1937 Ηρακλής Ζαχαριάδης, Ο Κοσμοκράτωρ.......................... (Αθήνα, - ) 1 Υπότιτλος: «Κινηματογραφικόν έργον - η ζωή του 2050 και ο ρόλος ενός Έ λληνος εφευρέτου». (Πολύ ενδιαφέρον έργο που δείχνει τις δυνατότητες του είδους στη χώρα μας. Επιρροή από ξένους δε φαί­ νεται να υπάρχει. Η θεματική είναι πολύ καλή σαν σύλληψη, υστερεί όμως στην απόδοση του ύφιους.)

τον Ουέλς. Η υπόθεσή του αφορά ένα ληστή - επανα­ στάτη που κατορθώνει να διαφεύγει αφού γίνεται αό­ ρατος με κάποια δίκιά του μυστική μέθοδο.)

1957 Γιώργος Βουλόδημος, Ταξίδι σ τ’ Α σ τρ α ........................ (Αθήνα, - ) (Περιπετειώδες μυθιστόρημα που αναφέρεται στην πε­ ριπλάνηση μιας βολίδας με αστροναύτες. Ξεκινώντας από τη Γη, οι κοσμοναύτες επισκέπτονται διαδοχικά τη Σελήνη, την Αφροδίτη, τον Ά ρ η και επιστρέφουν στη βάση τους.)

Γιώργος Βουλόδημος, Α νταρκτίδα................................... (Αθήνα, ΔΙΦΡΟΣ) (Περιβαλλοντολογικό μυθιστόρημα, αρκετά ενδιαφέ­ ρον, που αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός προϊόντος, το οποίο θα μπορούσε να μεταβάλει το περιβάλλον με τη θερμότητά του.)

1960

1938

Μαρία Δαβαρούκα, Ο πλανήτης με τη Ζ ω ή................... (Αθήνα, ALVIN REDMAN HELLAS) (Ενδιαφέρον βιβλίο που φέρνει δυο εξωγήινους στη Γη. Οι δύο εξωγήινοι - Διαστημητές όπως τους αποκαλεί - είναι ένας πατέρας και η κόρη του. Φτάνουν στη Γη, προσγειώνονται στην Ελλάδα και από εκεί κά­ νουν ένα γύρο σ’ όλο τον κόσμο με τη συνοδεία ενός

Γ. Τσουκαλάς, Ο Αόρατος άνθρωπος............................... (Αθήνα, ΑΓΚΥΡΑ) (Το έργο δεν ανήκει καθαρά στο χώρο της Ε.Φ .και πα­ ραμένει μόνο το γεγονός της κλοπής του τίτλου από

1. Όπου υπάρχει παύλα (-) σημαίνει ότι η έκδοση έγινε από τον ίδιο το συγγραφέα

32/αφιερωμα Έλληνα. Απλοϊκό στη γραφή, αρκετά μελό, αλλά και ένα ενδιαφέρον δείγμα.)

1963 Φραντζέσκα Γ. Στελλακάτου, Ταξιδεύοντας στη Σελή­ νη και στον Ά ρ η ................................................................... (Αθήνα, - ) (Σημαντικά αξιόλογο έργο που χρησιμοποιεί όλα τα έως τότε επιστημονικά δεδομένα και τα εισάγει στο μύ­ θο δημιουργώντας μια ωραία σύνθεση. Πρωτοποριακό έργο, προφητικό αφού η άφιξη του ανθρώπου στη Σε­ λήνη θα γίνει λίγα χρόνια αργότερα, καλοβαλμένο ύφος και αρκετά συναρπαστικό. Είναι σημαντικό από την άποψη ότι προλογίζεται από τον Χέρμαν Όμπερθ, διάσημο επιστήμονα αστρονόμο, και δίνει μέσα από τις σελίδες του μία άποψη από γυναικεία σκοπιά, για τα διαστημικά ταξίδια και τις εξερευνήσεις στο Διά­ στημα.)

1966 Βασίλης Πάσχος, Πρωτοπόροι στο Δ ιά σ τη μ α ............... (Αθήνα, ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ) (Με αρκετή και καλοπροαίρετη εθνικοφροσύνη το βι­ βλίο αναφέρεται στο ταξίδι του διαστημοπλοίου «Ελ­ λάς» που, ξεκινώντας από το κοσμοδρόμιο του Ολύμπου, περιπλανιέται στο ηλιακό σύστημα. Επισκέπτε­ ται την Αφροδίτη, τον Ά ρ η και τέλος μετά από αρκε­ τές περιπέτειες, επιστρέφει στη Γη.) Χαρίτωνος Μισαηλίδη, Τι είδα εις τον Ά ρ η ν ................ (Αθήνα, - ) (Ηθικοπλαστικό έργο, σκέτη φαντασία προσαρμοσμέ­ νη στις επιθυμίες του συγγραφέα για κοινωνική αλλα­ γή, αλλαγή νοοτροπίας, θεσμών κ.λπ.)

1971 Κ. Λάτρης, Ο κλέφτης των Μουσείων.............................. (Αθήνα, - ) (Το έργο εντάσσεται στο χώρο της φανταστικής λογο­ τεχνίας αν και μερικά από τα στοιχεία του έχουν μια επιστημονικοφάνεια.

1973 Αντώνης Μπέσκος, Γαλαξίας Α Ο .................................... (Αθήνα, - ) (Φανταστικού περιεχομένου νουβέλα με φιλοσοφικό επίχρισμα.) Γιάννης Βατζιάς, Η πολιτεία των 4 ανέμων.................... (Αθήνα, ΔΩΔΩΝΗ) (Ο ίδιος χαρακτηρίζει το βιβλίο ως «νουβέλα επιστη­ μονικής ονειρο-φαντασίας». Περιέχει και πέντε άλλα διηγήματα.) Διαμαντής Φλωράκης, Επιστροφή στο Μ έλλον............ (Αθήνα, STUDIO 101) (Τι θα μπορούσε να συμβεί σε μια μελλοντική κοινωνία μετά από χιλιάδες χρόνια; Πιθανότατα ο ανθρώπινος εγκέφαλος θα ’χε αυξηθεί πάρα πολύ σε βάρος του υπόλοιπου σώματος. Στην κοινωνία αυτή που κάθε φυσική ενέργεια έχει εξαφανιστεί και που η παγκόσμια ή μάλλον η συμπαντική δύναμη έχει διοχετευθεί στην προσπάθεια ανεύρεσης μιας οριακής απάντησης για το ανθρώπινο γένος, πολλά μπορούν να συμβούν: τα κύτ­

ταρα του ανθρώπινου σώματος αντιστέκονται και αυτοκτονούν. Κύτταρα βουλητικά που διευθύνουν το σύμπαν-κύτταρο. Και τότε η λύση έρχεται αλλά είναι προσωρινή. Είναι η επιστροφή στις πηγές της ζωής και στην ελεύθερη έκφραση όλων των ζωικών ενστίκτων. Ο συγγραφέας διαθέτει μια αυξημένη ενορατική ικα­ νότητα που τον βοηθά να διεισδύσει πίσω από την επι­ φάνεια των γεγονότων, να τα μελετά από φιλοσοφική άποψη και να τους προσδίδει μια γοητευτική εσωτερι­ κότητα. Στο κέντρο του έργου παραμένει ο Ά νθρω ­ πος.)

1974 Αντρέας Ντούπας, Κραυγές από το Υπερπέραν............ (Αθήνα, Ε. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ και ΣΙΑ) (Το βιβλίο αποτελείται από πέντε διηγήματα που έχουν ένα κοινό σύνδεσμο, χωρίς όμως να αποτελούν όλα μαζί μια ενότητα. Είναι πέντε ανεξάρτητα μεταξύ τους θεματικά διηγήματα, πολύ ενδιαφέροντα, γραμ­ μένα σ’ ένα ρυθμό καθαρά ξένο, διόλου ελληνικό. Ο συγγραφέας κατορθώνει να παρασύρει τον αναγνώστη σε μιαν εξιστόρηση δραματική και συναρπαστική ταυ­ τόχρονα. Σε κάποιο αστεροειδή ανακαλύπτεται ένα διαστημόπλοιο-ναυάγιο και ένας νεκρός αστροναύτης συνδέεται με τον Εγκεφαλικό Κυτταροδιεγέρτη Υπεραλήθειας που αποκαλύπτει στα μέλη του «-'Οσιρι» παλιές ιστορίες. Το εύρημα είναι αξιόλογο και τα διη­ γήματα όλο έμπνευση και φαντασία.) Ανδρέας Ντούπας, 2018 Ταξίδι στο Άπειρο (α' μέρος) - Ο Άρχοντας του Χάους (6' μέρος) ............................... (Αθήνα, Ε. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ και ΣΙΑ) (Το έργο αυτό του Ντούπα, ίδιο στη γραφή με το προηγούμενο, είναι φανερά επηρεασμένο από διάφορα ξένα βιβλία με ανάλογο περιεχόμενο, που αφορά κυ­ ρίως μια φιλοσοφική άποψη πάνω στην τελεολογική θέση του Ανθρώπου. Αν και δοσμένο με τη σύγχρονη τεχνολογική ορολογία, δεν πετυχαίνει να δώσει απά­ ντηση τουλάχιστο στο ένα σκέλος του ερωτήματος που βάζει: δηλαδή ποιος κατασκεύασε το πανάρχαιο πρω­ τότυπο του Παϊονήρ κ.λπ. Η υπόθεση εκτυλίσσεται σε δύο παράλληλα επίπεδα. Αυτό της εξερεύνησης του ηλιακού διαστημικού χώρου από τους ανθρώπους και την ταυτόχρονη αποίκιση των πλανητών του ηλιακού συστήματος και από την επιμονή των επιστημόνων να ερευνήσουν και μελετήσουν από κοντά τον Ήλιο. Έτσι δύο αποστολές χάνονται και οι αστροναύτες οδηγούνται προς την άγνωστη, αλλά επαναλαμβανόμε­ νη, μέσα στο χωροχρόνο, μοίρα τους. Έ να πολύ ενδια­ φέρον έργο με πολλά κενά και αδυναμίες.) [Η εμφάνιση του Α . Ντούπα αποτέλεσε μια ευχάριστη έκπληξη και έδειξε ότι υπάρχει μεγάλο πεδίο ανάπτυ­ ξης της λογοτεχνίας της Ε.Φ. στην Ελλάδα. Οι ήρωές του στηρίζονται σε ξένα πρότυπα και η δράση τους δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από τους ήρωες των ξένων αντίστοιχων μυθιστορημάτων. Υπάρχουν στο έργο του Ντούπα - όπως και στα πολλά άρθρα του σε διάφορα περιοδικά - όλα εκείνα τα στοιχεία που συνθέτουν ένα καλό βιβλίο Ε.Φ. όπως η περιπέτεια, ο προβληματι­ σμός, η γοργή δράση, η επιστημονική αναφορά ή επιστημονικοφάνεια του θέματος.]

1975 Γιώργος Παραπαγγίδης, Υπογήινοι................................

αφιερωμα/33 (Α θ ή να ,-) , (Ο συγγραφέας χαρακτηρίζει το έργο του ως «Μελλοντολογικό Μυθιστόρημα που μιλά για το ακατόρθω­ το». Το βιβλίο περιέχει πολλά φανταστικά στοιχεία, όχι απαραίτητα επιστημονικής φαντασίας. Μια αξιό­ λογη προσπάθεια προβληματισμού στο χώρο αυτό.) Αρίσταρχος Ψιάρης, 13 λεπτά α ιω νιότητας..................... (Αθήνα, - ) (Βιβλίο χωρίς ιδιαίτερες αξιώσεις που έχει υπότιτλο: «Υπερπραγματικά, υπερφανταστικά διηγήματα και σκηνές, σ’ ένα αστρονομικών διαστάσεων χωροταξικό και χρονικό πλαίσιο) Γιάννης Μουτάφης, Δ ιη γήμ α τα ......................................... (Αθήνα, - ) Διαμαντής Φλωράκης, Τα πονοτρόνια και οι Αναρχι­ κ ο ί τον Απόλυτον................................................................... (Αθήνα, ΑΠΕΙΡΟΝ) (Το βιβλίο αυτό είναι μια δεύτερη αναφορά του συγ­ γραφέα στο πρόβλημα του υπαρξιακού τέλους, που προεκτείνεται σε τέτοιες διαστάσεις ώστε να γίνονται ασύλληπτες για τον ανθρώπινο νου. Κι εδώ για να φτάσουμε στο τέρμα χρειάζεται η πάλη των αρνητών του Θεού-Σύμπαντος και αυτών που πιστεύουν στην αιώνια καλοπροαίρετη διάθεση του υπέρ-υπέρ-όντος, που κατέχει το απόλυτο. Στο προηγούμενο βιβλίο του Δ . Φλωράκη Ε πιστροφή στο Μ έλλον, η αναγέννηση περνούσε μέσα από το στάδιο της καταστροφής. Στο νέο του βιβλίο, οι Αναρχικοί του απόλυτου αν και έχουν δίκιο, εντούτοις δεν δικαιώνονται. Δισεκατομ­ μύρια άντων έχουν συμπυκνωθεί σε μια κόκκινη βούλα που κατευθύνει την πορεία του όντος - ανθρώπου σε μια φυγή από ένα σύμπαν - κύτταρο, που οι Αναρχικοί του Απόλυτου θέλουν να καταστρέφουν. Τα «πονο­ τρόνια», η συμπυκνωμένη δύναμη των δακρύων όλων των όντων που έχουν υποφέρει, δρουν καταλυτικά πά­ νω στη δημιουργία του υπέρ - υπέρ - όντος Θεού και το εξαφανίζουν. Απομένει στον, μικρό, «πρωτόγονο» άνθρωπο να πάρει θέση στη διάσταση αυτή. Και πάλι ο άνθρωπος έχει να διαλέξει ανάμεσα στη δικαιολογη­ μένη καταστροφή ενός σύμπαντος που δομήθηκε λαν­ θασμένα (;) και στη σωτηρία αυτών που πρόκειται να υπάρξουν. Με τη διαφορά ότι για το δεύτερο, τη σω­ τηρία, απαιτείται η υπέρτατη θυσία: έτσι για άλλη μια φορά η ανθρώπινη υπόσταση δικαιώνει τη φύση της και ίσως την ύπαρξή της. Ο «πρωτόγονος» άνθρωπος δέχεται να θυσιαστεί και τα πονοτρόνια αυτού του σταυρωμένου και θυσιασμένου ανθρώπου αλλάζουν την πορεία του Σύμπαντος που ξαναγεννιέται. Πρόκει­ ται για ένα υπέροχο βιβλίο!)

1978 Φρέντυ Γερμανός, Ο εχθρικός π λανήτης........................ (Αθήνα, ΚΑΚΤΟΣ) ('Ενα αξιόλογο βιβλίο γραμμένο από τον γνωστό δη­ μοσιογράφο και συγγραφέα, που συνεχίζει την «παρά­ δοση» που άρχισε με τους Α . Ντούπα και Δ. Φλωρά­ κη. Πρόκειται για μια συλλογή επτά διηγημάτων με κοινή γραφή: «Καλά νέα από την Αφροδίτη», «Ηλε­ κτρονική Φυλή», «Ο Όσκαρ πρέπει να πεθάνει...», « Έ να μέρος σαν ανοικτή καρδιά...», «Ο Τρίτος Ν ό­ μος», «Φυγή...», «Μοναχικός φύλακας στην Ακρόπο­ λη...». Έ να βιβλίο γεμάτο καυστικότητα, ευρηματικό-

τητα και φαντασία, δεμένα όλα αυτά με μιαν απέριττη γραφή, που φανερώνει την εμπειρία του συγγραφέα στο στήσιμο του μύθου και την επεξεργασία του κειμέ­ νου. Η συλλογή αυτή ασκεί ουσιαστικά μια δριμεία κοινωνική κριτική δοσμένη με επιστημονικοφανταστική χροιά. Ακόμα αποτελεί και ένα σημείο αναφοράς στη θεματολογία της ξένης Ε.Φ ., αφού μεταφέρονται εδώ πολλά από τα στοιχεία που τη συγκροτούν, όπως: το οικολογικό πρόβλημα, ο υπερπληθυσμός, πολιτικά αδιέξοδα κ.λπ. Ο Φ. Γερμανός μας έδωσε ένα βιβλίο γεμάτο προβληματισμούς με στυφό και σαρκαστικό ύφος.)

1979 Διαμαντής Φλωράκης, Εισβολή στο Α ύριο.................... (Αθήνα, ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ) (Το βιβλίο αυτό είναι μια συλλογή διηγημάτων Ε.Φ. Αποτελείται από τα εξής διηγήματα: «Ο Έ νας», «Πρόσκληση στη σιωπή», «Η 6η Παραλλαγή», «Στα ίχνη του τυφώνα», «Κλίμακα 1:1000.000», «Σεναριο­ γράφος Ονείρων». Ο συγγραφέας μοιάζει να έχει φτά­ σει σ’ ένα οριακό σημείο προσφοράς. Και τα έξι διηγή­ ματα του βιβλίου, το ένα ωραιότερο απ’ το άλλο, δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από τη συμβατική ξένη λο­ γοτεχνία της Ε.Φ ., ειδικά η Έ κ τη π α ρα λλα γή και ο Σ ενα ριο γρά φο ς Ονείρων, ενώ το μεγαλύτερο από αυτά το Π ρόσκληση στη σιωπή δίνει όλο τον προβληματισμό του συγγραφέα.) Μάκης Πανώριος, Τα ρομπότ μ ια μέρα........................... (Αθήνα, ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ) (Επτά διηγήματα συγκροτούν το βιβλίο αυτό του Μ.

34/αφιερω μα Πανώριου, γνωστού ηθοποιού και συγγραφέα, τα εξής: «Ενδείξεις», «Καταγγελία», «Η αυτοκτονία», «Η δολοφονία», «Κατ’ εικόνα και ομοίωση», «Το τελευ­ ταίο μάθημα», «Μπου-1» και με το οποίο εισάγεται η λογοτεχνία της ρομποτικής στον ελληνικό χώρο. Επτά μεγάλα διηγήματα δίνουν όλο το φάσμα της προβλημα­ τικής του συγγραφέα πάνω στις σχέσεις ανθρώπων και ρομπότ. Να θυμίσουμε ότι τη ρομποτική λογοτεχνία εγκαινίασε ο Ασίμοφ, που καθιέρωσε και τους νόμους της ρομποτικής, και φυσικά από την ξένη Ε.Φ . η θεμα­ τολογία των ρομπότ είναι μεγάλη. Ό μω ς πάντα υπάρ­ χουν δυνατότητες ανάπτυξης του θέματος. Στον ελλη­ νικό χώρο το βιβλίο του Μ. Πανώριου είναι μεν μια ει­ σαγωγή στο θέμα αλλά και μια άμεση προβληματική. Μέσα από μια συνεχή ροή γλαφυρότητας και λογοτε­ χνικής μαστοριάς, οι σχέσεις των ρομπότ με τους αν­ θρώπους παίρνουν μια διαπροσωπική σχέση μεταβαλ­ λόμενη σε σχέσεις δούλων-ανθρώπων, όπου οι κάθε εί­ δους συγκρούσεις μπορούν να συμβούν. Οι πρώτες προσπάθειες στις σχέσεις αυτές, που είχαν επισημανθεί από το Φ. Γερμανό, για μια βελτίωση και μια αν­ θρωπινότερη επαφή, εδώ μετατρέπονται σε προσωπι­ κές και μετωπικές συγκρούσεις, αφού είναι φανερή τε­ λικά η προσπάθεια του συγγραφέα να αποδώσει στα ρομπότ, πλάσματα «κατ’ εικόνα και ομοίωση» του αν­ θρώπου, ικανότητες κριτικού ελέγχου. Έ τσι οι συ­ γκρούσεις γίνονται αναπόφευκτες.) Γιώργος Μ παλάνος, Ονειρότοποι της Γ η ς ...................... (Αθήνα, Φ. ΠΑΤΣΟΥΡΗΣ) (Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια ευχάριστη έκπληξη αφού έχεις την εντύπωση ότι διαβάζεις ξένο βιβλίο του εί­ δους. Ο Γ. Μ παλάνος, γνωστός από τη συγγραφική του δραστηριότητα σχετικά με τα UFO (άγνωστα ιπτά­ μενα αντικείμενα), δείχνει εδώ ότι ξέρει να τιθασεύει μια γόνιμη φαντασία και να δημιουργεί ερεθισμούς. Γράψιμο σωστό, κοφτό, ταχύ, ευρηματικό, πολύμορφο με αναπάντεχες λύσεις και προβληματισμούς για ποι­ κιλία θεμάτων, όσα σχεδόν και τα διηγήματα της συλ­ λογής αυτής που φτάνουν τα 29 σε αριθμό. Πολλές φο­ ρές ο αναγνώστης έχει την εντύπωση ότι ο συγγραφέας θέλει να πει πολύ περισσότερα, αφού ο λόγος ξεχειλί­ ζει σαν ρυάκι ασταμάτητο. Έ να πολύ ωραίο βιβλίο, που δυστυχώς, σαν προσπάθεια δεν συνεχίστηκε.)

1981 Διαμαντής Φλωράκης, θ έ α από τα κτισμένα παράθν-

.............................................

(Αθήνα, ΑΠΕΙΡΟΝ) (Το βιβλίο είναι, όπως λέει και ο υπότιτλος, μια «οντο­ λογική θεώρηση μιας πυρηνικής καταστροφής». Πάνω στο ίδιο μοτίβο των προβλημάτων του συγγραφέα για τον Ά νθρ ω πο, την υπόσταση και αναγέννησή του μετά από μια πυρηνική συντέλεια, το βιβλίο αυτό είναι μια πεσιμιστική θα’ λεγα στάση, με έντονο φιλοσοφικό και λιγότερο φανταστικό προβληματισμό. Ο συγγραφέας οδηγείται σε μια προσωπική δικαίωση και διέξοδο στο πρόβλημα που θέτει με το βιβλίο του.)

1984 Διονύσης Καλαβρέζος, Η μηχανή σταμάτησε (Αθήνα, ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ) (Με έναν γνωστό τίτλο από έργο του Μ. Φόστερ, το βι­ βλίο αυτό αποτελεί μια συλλογή 12 διηγημάτων τα

οποία δεν ανήκουν όλα στο χώρο της Ε.Φ . είναι όμως ενδιαφέροντα. Πολλά στοιχεία φαντασίας ή όχι συνθέ­ τουν ένα όμορφο σύνολο με ανθρώπινη ευαισθησία.)

1985 Πάνος Φιλιππακόπουλος, Καθρέφτες τον Σνμπαντος (Αθήνα, - ) (Με το βιβλίο αυτό εισάγεται στην ελληνική επιστημο­ νική φαντασία ο προβληματισμός που απορρέει από τα σύγχρονα κινήματα ειρήνης και παγκόσμιας συμφιλίω­ σης. Εδώ χρησιμοποιείται ο εχθρικός εξωγήινος παρά­ γοντας για να αναγκάσει τους επιστήμονες και τις κυ­ βερνήσεις της Γης να ενωθούν σ’ έναν κοινό στόχο. Κάτω από το αδιέξοδο στο οποίο έχουν Οδηγηθεί οι γήινες κυβερνήσεις, αδιέξοδο που οφείλεται στην τε­ χνολογική ανωτερότητα των εξωγήινων, αναγκάζονται να ενώσουν τις δυνάμεις τους, αποκαλύπτοντας, η μία στην άλλη, όλα τα μυστικά τους. Έ τσι αίρεται ο φό­ βος, το αντίπαλο δέος και από κοινού κατορθώνουν να νικήσουν, όχι την τεχνολογική ικανότητα των ξένων, αλλά τη δική τους καχυποψία και ανταγωνισμό. Αν και επίπεδο το έργο, χωρίς ιδιαίτερο βάθος, είναι πο­ λύ ενδιαφέρον: χαρακτηριστικό στοιχείο του ο Έλλη­ νας επιστήμονας, η ευφυΐα που κατευθύνει τον αγώνα κατά των εξωγήινων επιδρομέων και τους νικά (!).)

1986 Γιώργος Μαρζέλος, 99 SEX-ER, Η κοινωνία των σο­ φών α λόγω ν.............................................................................. (Αθήνα, ΛΙΒΑΝΗΣ) (Ο Γιώργος Μ αρζέλος, με το μυθιστόρημά του 99 SE X E R, Η κοινω νία των σοφώ ν αλόγω ν, μας μεταφέρει σ’ ένα μελλοντικό κόσμο, όπου η εργασία έχει καταργηθεί και κυρίαρχη επιστήμη είναι η επιστήμη της χη­ μείας στην οποία κάθε άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει έναν καινούριο εαυτό. Μια πολύ ενδιαφέρουσα από­ πειρα, που ασχολείται μ’ ένα θέμα άγνωστο έως σήμε­ ρα στην ελληνική μυθιστοριογραφία Ε.Φ. - αυτό των ψυχοφαρμάκων.) Στυλιανός Μωυσείδης, Τάλως, ο τρόμος που ήρθε από το χ θ ες ....................................................................................... (Αθήνα, BELL) (Ο συγγραφέας πλούτισε την ελληνική Ε.Φ . μ’ ένα αρ­ κετά πρωτότυπο βιβλίο γραμμένο μ’ ένα ύφος που πλη­ σιάζει τα ξένα. Το εύρημα του έργου είναι η αφύπνιση του Τάλω, ενός τεράστιου ρομπότ που, σύμφωνα με το μύθο, είχε κατασκευαστεί από τον Ή φαιστο και είχε δοθεί στο Μίνωα με σκοπό να φρουρεί την Κρήτη από τους ξένους επιδρομείς. Μια ατομική βόμβα που πέ­ φτει στον κόλπο των Χ ανιών, από ένα αμερικανικό αε­ ροπλάνο, αφυπνίζει το ρομπότ... και γίνεται ανάστατο όλο το νησί. Έ να έργο που κρατά ζω ντανό το ενδια­ φέρον του αναγνώστη παρά τις εμφανείς αδυναμίες του κειμένου και την παράλογη ενσωμάτωση σκηνών που δίνουν την εντύπωση του περιττού.) Παύλος Λάμπρος, Έρωτας στη Σελήνη (Αθήνα, ΔΩΔΩΝ Η) (Το αξιόλογο, αν και φλύαρο, αυτό έργο αποτελείται από δυο νουβέλες επιστημονικής φαντασίας με υπόβα­ θρο τις πρόσφατες ανακαλύψεις της μικροφυσικής και της αστρονομίας και με ανάγλυφες τις αντιδράσεις του μέσου ανθρώπου σ’ αυτές. Στην πρώτη νουβέλα (Έ ρ ω τα ς στη Σ ελήνη) οι έρευ-

αφιερωμα/35 νες έχουν αποκαλύψει πως η Σελήνη είναι ένας τεχνη­ τός δορυφόρος, ένας τεράτιος ιπτάμενος δίσκος, που ήρθε από μακριά. Οι μικροί ιπτάμενοι δίσκοι είναι μια πραγματικότητα κι έχουν ορμητήριό τους, τους σελη­ νιακούς κρατήρες. Ο ήρωας της νουβέλας - αστροναύ­ της της Γης πάνω στη Σελήνη - προσπαθώντας να μά­ θει τα μυστικά του τεχνητού δορυφόρου, ανακαλύπτει πως μοναδικός τρόπος είναι να προσφέρει τον εαυτό του θυσία και να βγει έξω από τη διαστημική του σχο­ λή, απροστάτευτος από το κρύο και χωρίς οξυγόνο. Κι όμως δε διστάζει... Στη δεύτερη νουβέλα (Ο δίδυμο ς α δερφ ός της Α νθ ρω πότη τα ς), η μόλυνση της ατμό­ σφαιρας κατάστρεψε τις βιταμίνες των φρούτων και των λαχανικών και τις κατάντησε χειρότερες κι από τις βιταμίνες στα χάπια. Αυτό ανάγκασε τους Μεγάλους να κατασκευάσουν τεράστια τάνκερς, που τα μετέτρε­ ψαν σε πλωτούς κήπους στη μέση των ωκεανών. Η πα­ ρουσία όμως ενός τάνκερ δύο εκατομμυρίων τόνων κί­ νησε το ενδιαφέρον ενός τεράστιου μαλάκιου που είχε απομονωθεί στο βυθό. Τα εκατομμύρια τόνων νερού εμποδίζουν την κοσμική ακτινοβολία να έρθει σε επα­ φή με τους μικροοργανισμούς και αυτοί αναπτύσσο­ νται ανεξέλεγκτα με αποτέλεσμα την τερατογένεση.) Δ ια μ α ντή ς Φ λω ράκης, Στα ίχνη του α νύπαρκτου........ (Αθήνα, ΑΠΕΙΡΟΝ) (Ο συγγραφέας κινείται με μεγάλη άνεση σ’ ένα χώρο όπου ο προβληματισμός τείνει να γίνει αυτοσκοπός, που όμως τελικά πετυχαίνει να αναπλάσει τα δρώμενα στοιχεία ενός χώρου υπερβατικού. Ό τα ν μια πρωτό­ γονη ξεχασμένη ψυχική «αρρώστια» ο Έρωτας (!) προσβάλλει τον πολίτη Ροβήρο και την πολίτισσα Βάρτα, τότε ο σκεφτόμενος Ηλεκτρονικός Υπολογιστής, που διευθύνει τα πάντα στο Παγκόσμιο Ηλεκτρονικό Κράτος, αρχίζει μια εξαντλητική πορεία μέσα στην «έρημο» που τον έριξε το ακατανόητο ερωτηματικό της ακατανόητης αντιλογικής εκείνης «αρρώστιας» που

ίσως είναι το «Ίχνος» της Αιτίας του Κόσμου. Τα κυ­ κλώματα της τεχνικής εφυίας του Η/Υ, που στο μεταξύ έχουν κατακτήσει τη συμπαντική μάζα, βγάζοντας μίαμία όλες τις «Μάσκες» των αληθειών του Γίγνεσθαι, φτάνει και σε μια τελευταία που δείχνει να είναι μια •από τις άπειρες «Μάσκες» του Θεού.)

1987 Δ ια μ α ντή ς Φ λω ράκης, Η Νοσταλγία του Τίποτα.......... (Αθήνα, ΑΠΕΙΡΟΝ) (Ό τ α ν η Αδελφότητα της Μεγάλης Ουτοπίας κάνει πάνω στη σκακιέρα την κίνηση του «Ηθικόμετρου» προκαλώντας ηθικό στριπ-τιζ, ανατροπή των κοινωνι­ κών δομών, της εξουσίας, και στοιχίζει τους ανθρώ­ πους κατά ηθικό ύψος, τότε το «παιχνίδι» δείχνει να παίζεται μεταξύ της Αδελφότητας και της εξουσίας. Ό τα ν στη συνέχεια η Αδελφότητα κάνει και τη δεύτε­ ρη κίνηση αποδεικνύοντας την ύπαρξη του Θεού, τότε η παρτίδα δείχνει να παίζεται μεταξύ της Αδελφότη­ τας και του ανθρώπου. Στη συνέχεια, όταν το συναί­ σθημα της ενοχής φέρνει τη Νοσταλγία του Τίποτα, η παρτίδα μοιάζει να παίζεται μεταξύ της Αδελφότητας και του Θεού. Τέλος, όταν η Ύλη απαιτεί από την Ιδέα τη δικαίωσή της, το παιχνίδι φαίνεται να π αίζε­ ται μεταξύ του Θεού και του εαυτού του. Πώς τελειώ­ νει αυτό το υπαρξιακό θρίλερ, στο τόσο ενδιαφέρον βιβλίο του Δ . Φλωράκη; ο συγγραφέας δίνει και πάλι την προσωπική του υπόθεση, γνωστή και από προη­ γούμενα έργα του.) Διονύσης Καλαβρέζος, Ένα περιστατικό στα χρόνια της Δυαρχίας............................................................................ (Αθήνα, ΡΟΕΣ) (Στα χρόνια της Δυαρχίας, κάπου στο μέλλον, ο πρά­ κτορας Πάρις Κ. παίρνει εντολή να εξοντώσει τον πε­ ριβόητο Ηλέκυπο, αρχηγό μιας επαναστατικής οργά­ νωσης, που δρα καταλυτικά για το σύστημα. Ο πρά­

36/αφιερωμα κτορας θα επιτύχει το σκοπό του, περνώντας ο ίδιος από μια διαδικασία αυτο-αναίρεσης, μια κατάβαση στο απωθημένο του εγώ! Όμως το έργο δεν είναι ψυ­ χολογικό μυθιστόρημα, αλλά κυρίως ένα έργο δράσης! Ο αναγνώστης πέφτει σε μεγάλη έκπληξη όταν ο συγ­ γραφέας - μέσω του ηρώα - ανακαλύπτει ποιος 11ναι ο φοβερός αρχηγός της ανταρσίας, ο Ηλέκυπος. Πολύ ενδιαφέρον μυθιστόρημα.)

αλκοόλ, των ναρκωτικών και μια βιολογική κόπωση, οδηγούν το παγκόσμιο κράτος σε κατάρρευση και την ανθρώπινη ζωή σε αφανισμό. Όμως η “τελική λύση" που επιδιώκει ο “Καιάδας” ενεργοποιεί με τη σειρά της ένα δεύτερο, υπαρξιακό “Καιάδα” που φέρνει τον άνθρωπο, αυτή τη φορά, αντιμέτωπο με το Απόλυτο. Αλλά και ο δεύτερος “Καιάδας” ενεργοποιεί έναν τρί­ το, που απειλεί να ρίξει την ιστορία στο Μηδέν»,)

Δημήτρης Περετζής, Τα ποδήλατα της Λεωφόρον Σο­ φία?.......................................................................................... (Αθήνα, ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ) (Πολύ ωραίο μυθιστόρημα που κάνοντας χρήση ενός χιουμοριστικού ύφους επιχειρεί μια κοινωνική διείσ­ δυση και κριτική κάποιας μελλοντικής Ελλάδας και της κυβέρνησής της την εποχή εκείνη. Διαβλέπουμε την άμεση επιρροή που έχει ασκήσει στο συγγραφέα ο Ασίμοφ με την «Ψυχοϊστορία» του. 'Ενας ψυχο-ιστορικός από τη Βουλγαρία, καλείται από τους 'Ελληνες στα 2092 να λύσει ένα διαφαινόμενο ψυχολογικό αδιέ­ ξοδο του πληθυσμού. Τα αποτελέσματα είναι γλαφυ­ ρά, παρά το κάπως αδόκιμο ύφος του συγγραφέα.)

Γιώργου Μαρτίνη, «SIMPANT1CO» ............................... (Αθήνα, - ) (Ά φ η σα τελευταίο αυτό το ωραίο βιβλίο με το συναρ­ παστικό μύθο. Πρόκειται για μια παράλληλη ιστορία της Γης και της Γης-Δύο, ενός νέου πλανήτη πανο­ μοιότυπου με τη Γη, που ανακαλύφθηκε από τους κο­ σμοναύτες του τεράστιου διαστημοπλοίου «SIMPANTICO» και αποικίσθηκε. Έ να μέρος του πληρώμα­ τος επιστρέφει στη Γη για να δώσει αναφορά και να μεταφέρει στη Γη-Δύο τα απαραίτητα εφόδια. Έ χουν περάσει ήδη είκοσι χρόνια από την αρχική αναχώρηση του «SIMPANTICO» από τη Γη. Στο διάστημα αυτό στη Γη έχουν προχωρήσει πολύ οι μελέτες πάνω στη γενετική βιολογία και σε κάποιο εργαστήριο υπάρχουν μεγάλες ποσότητες σπερματοζωαρίων, που με τη μέθο­ δο της εξωμήτριας κ 'ιησης συμβάλλουν στη δημιουργία παιδιών. Όμως ξεσπά πυρηνικός όλεθρος και για κά­ ποιο περίεργο λόγο τα σπέρματα αυτά αναπτύσσονται με ιλλιγγιώδη ταχύτητα και δημιουργούνται οι με­ ταλλαγμένοι «Μετάνθρωποι». Έτσι το «SIMPANTI­ CO» αντί για παράδεισο βρίσκει ένα κρανίου τόπο. Μετά το αρχικό σοκ, το πλήρωμά του αποφασίζει να ξαναφτιάξει τον πολιτισμό στη Γη ενώ η Γη-Δύο αφή­ νεται να αναπτυχθεί μόνη της. Είναι κρίμα που αυτό το συναρπαστικότατο έργο έχει περιοριστεί στις 160 σελίδες και είναι γεμάτο με κοινότατες δακρύβρεχτες αφηγήσεις και αρκετό μελό. Θα μπορούσε ο συγγραφέας να δώσει ένα αριστουργηματικό έργο αναπλάθοντας μια κοινωνία σε εξέλιξη με τρεις διαφορετικές παραμέτρους: α) την εξέλιξη της ζωής εκ νέου στη Γη, 6) την παράλληλη εξέλιξη των «Μετανθρώπων» μαζί με τους ανθρώπους και γ) την εξέλιξη του πολιτισμού πάνω στη Γη-Δύο.)

Στέλιου Αρώνη, Οργάνωση Σω τηρίας............................ (Αθήνα, - ) (Αξιόλογο βιβλίο ως μύθος/σενάριο με αρκετές απαι­ τήσεις πρωτοτυπίας, που δυστυχώς ως γραφή είναι αφελές και προχειρογραμμένο. Διαβάζεται όμως και κάπου-κάπου κρατά έντονο το ενδιαφέρον του ανα­ γνώστη. Η Οργάνωση Σωτηρίας είναι μια οργάνώση για τη διάσωση του κόσμου.) Διαμαντής Φλωράκης, Καιάδας....................................... (Αθήνα, ΑΠΕΙΡΟΝ) (Ο ίδιος ο συγγραφέας το χαρακτηρίζει ως μυθιστόρη­ μα ουτοπίας και φαίνεται ότι έχει φτάσει να εξαντλή­ σει τη θεματική του στο χώρο αυτό. Νά τι σημειώνει ο ίδιος για το βιβλίο του: «Η επιχείρηση “Καιάδας” ενεργοποιείται όταν η βία, το έγκλημα, η χρήση του

1988 Γιάννης Τσελέπης, Ένας νπερεγκέφαλος ξαναγεννιέ-

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΣΤΙΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΣΑΣ

Τόνυ Μόρισον ΑΓΑΠΗΜ ΕΝΗ Ένα συγκλονιστικό Μυριστόρψα Εκδόσεις Νεφέλη

(Αθήνα, ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ) (Για όποιον έχει ασχοληθεί με τον «κλωνισμό» ή «κλώνωση» το θέμα είναι γνωστό. Παίρνοντας κύτταρα από ένα άτομο μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα πανο­ μοιότυπο δείγμα, ένα αντίγραφο, ίδιο με το πρωτότυ­ πο, που θα έχει και τις πνευματικές ικανότητές του. Α πό τη στιγμή που ο συγγραφέας κατορθώνει κάτι τέ­ τοιο, όλα είναι δυνατά: ο υπερεπιστήμονας ξαναγεννιέται μέσα από το σώμα του υπερ-παιδιού, που όμως έχει τον εγκέφαλο του πατέρα του. Υπερ-ευφυία με τα όλα της. Πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, που συγκρατεί τον αναγνώστη και του διεγείρει το ενδιαφέρον με το πλή­ θος των γνώσεων που φαίνεται ότι κατέχει ο συγγρα­ φέας. Γνώσεις τις οποίες χρησιμοποιεί για να περιγρά­ φει πλήθος μηχανών, εφευρέσεων, πειραμάτων, ανα­ καλύψεων κ.λπ., που όμως - λόγω του πλήθους τους κάνουν το μυθιστόρημα κάπως υπερβολικό και του δί­ νουν μια αίσθηση φλυαρίας ψευδο-επιστημονικής. Εί­ ναι όμως πολύ-φολύ ενδιαφέρον.)

αφιερω μα/53

Διαμαντής Φλωράκης

Ο ντολογικ ή θεώ ρηση του φ α ντα σ τικ ο ύ φαντάζεται ο άνθρωπος; Ποια αναγκαιότητα τον σπρώχνει προς το όνειρο; «Η Γ ιατί Φαντασία είναι ένας πιθανός δρόμος για την Αλήθεια», είπε κάποιος. «Είναι και η

δυνατότητα υπέρβασης της εικόνας του Κόσμου. Η αντιπαράθεση του ανθρώπινου οράματος στη δομή της εικόνας του πραγματικού, ίσως και της Αλήθειας του», θα μπορούσαμε να συμπληρώσουμε. Πράγματι, μετά τη Λογική, η άλλη δυνατότητα του ανθρώπου για να σπάσει τον κώδικα του Είναι του Κόσμου, είναι η Φαντασία. Ο δρόμος της Λογικής είναι ο έγκυρος, ο σίγουρος, αλλά, ταυτόχρονα, και ο πιο αργός, ο πιο παγιδευμένος στην απεραντοσύνη του προβλήματος που αγωνίζεται να λύσει. Το πεπερασμένο του ανθρώπινου όντος, από τη μία, και το ατέρμονο του Αινίγματος της ύπαρξης, από την άλλη, υποχρεώνουν τον άνθρωπο ν' αναπτύξει τη Φαντασία τον. Οι όνο αυτοί μοναδικοί δρόμοι, η αιτιοκρατική λογική της επιστήμης και η Φαντασία, μπαίνουν, λοιπόν, σ ’ ένα κοινό σκοπό, προτείνοντας η μια στην άλλη κατευθύνσεις, μεθόδους, επαληθεύσεις. Η Φαντασία, επιπρόσθετα, μέσω των ουτοπιών της, προτείνει κι ένα ηθικό μοντέλο, όχι μόνο στον άνθρωπο, αλλά και στο Είναι τον Κόσμον. (Υπάρχουν κείμενα στη λογοτεχνία τον φανταστικού που υπερβαίνουν τις ηθικές προτάσεις των θρησκειών). Βέβαια, η Φαντασία μπορεί να φανταστεί πως η δομή του Όντος την υπερβαίνει. Ταυτόχρονα, όμως, έχει φανταστεί ότι η ίδια, αποτελεί ένα μέσο, το μοναδικό ίσως, που έχει το χωρο-χρονικό συνεχές, για να δει τον εαυτό του, να τον αλλάξει, να τον αρνηθεί. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο ένας αναζητητής του Ηθικού μέσα στο Είναι του Κόσμου, ένα κρινόμενο ον. Είναι, ταυτόχρονα, ισότιμα και κριτής (εδώ αισθάνομαι πως αγγίξαμε μια νάρκη αναρχίας). Εγκλωβισμένος, αιχμάλωτος, ο πεπερασμένος άνθρωπος μέσα σε απόλυτα μεγέθη (χρόνου, έκτασης, εννοιών, αληθειών) διαθέτει, κυρίως, ένα μέτρο προσέγγισης του Απόλυτου: τη Φαντασία. (Φαντάζομαι τη Φαντασία και τη βούληση για ελευθερία σαν τα μοναδικά απόλυτα μεγέθη τον ανθρώπου. Άρα, σαν τις μόνες ιδιότητες με τις οποίες γίνεται ικανός ν’ αντικρίσει το Απόλυτο, χωρίς να συντρίβει- Το πράγμα πάει και μακρύτερα: στην ισοτιμία -). Στο σόμπαν της Φαντασίας ο άνθρωπος, λυτρωμένος από τις αντιστάσεις, την έχθρα του «πραγματικού», μπόρεσε να ξεδιπλώσει τις βαθύτερες επιθυμίες τον, τα κρυφά τον όνειρα. Εκεί έχει διατυπώσει όλες τον τις προτάσεις. Εκεί συνάντησε το Θεό, ή, το Τυχαίο. Εκεί δημιούργησε τον Κόσμο του. Έδειξε το μέγεθος του. Εκεί γεννήθηκε και ζει η Αγάπη, αυτή η Μεγάλη Εξόριστη τον πραγματικού. Μόνο στο σόμπαν της Φαντασίας μπορεί να κριθεί σωστά, να οριστεί ο άνθρωπος. (Η κάθε ιδιότητα, το κάθε μέγεθος χρειάζεται και τη χώρα τον. Ποια είναι η χώρα της αθωότητάς μας, αφού, σίγουρα, δεν είναι το σφαγείο της πραγματικότητας;). «Πατρίδα όλων μας είναι η κόλαση», είχαμε γράφει κάπου. Το αλλάζουμε: «Πατρίδα όλων μας, είναι η Φαντασία». Η Φαντασία αν και αντίποδας τον πραγματικού, είναι, πριν απ’ όλα, παράγωγο τον πραγματικού. (Ά ρα , το πραγματικό ανιχνεύεται και μέσα στο φανταστικό). Εκεί, φαντάζομαι, σκέφτομαι, πως υπάρχει η Ελπίδα. Ή, το ίδιο, από αντίστροφη θέση: Αν το «πραγματικό» είναι το υλοποιημένο όνειρο του Θεού, τότε δεν πρόκειται για εφιαλτικό όνειρο κι ας φαίνεται έτσι. Ναι. Η Φαντασία απ’ όλες τις θέσεις φαντάζεται την Ελπίδα. Φαντάζομαι πως φαντάζεται σωστά. Κι αν η Λογική (η σχέση αιτίας και αποτελέσματος) συνεχίσει να ’χει, μέχρι την άκρη τον χρόνου, κάποιες αντιρρήσεις, τότε ας φανταστούμε πως τις εγκαταλείπει τελικά. Αν η πραγμάτωση των ονείρων μας βρίσκεται έξω από τον ιστορικό χρόνο και μέσα στον υπαρξιακό, δεν πειράζει. Ο άνθρωπος έχει μέσα τον την αίσθηση της συγγνώμης. (Αυτό είναι παράγωγο του λογικού. Είναι η προσφορά του ελάχιστου στο Μέγιστο). Αν το γίγνεσθαι δεν έχει ένα ηθικό αντίκρυσμα, η Φαντασία από τη στιγμή που το φαντάστηκε αυτό το αντίκρυσμα, το παρήγαγε. Ισχυρίζομαι πως μέσα στο γίγνεσθαι της Φαντασίας, υπάρχει αποκωδικοποιημένο το Είναι τον Όντος. Χρειάζεται να φανταστούμε τη Φαντασία μας.

54/αφιερωμα

ινό ζ

Μ"» 1

%χό&*

«Τ άλω ς, ο τρ όμ ος π ο υ ή ρθε α π ’ το χτες» Ζητήσαμε από το συγγραφέα και σκηνοθέτη Σ τυλιανό Μωυσείδη να μας μιλήσει για το βιβλίο του «Τάλως» στο οποίο εμπλέκονται τα στοιχεία της επιστημονικής φαντασίας μ ε τα μυθολογικά. “Το μ υθιστόρη μά μο υ Ε πιστημονικής Φ αντασίας «Τάλως, ο τρόμος π ο υ ήρθε α π ’ το χτες», έχοντας ήδη ξεπεράσει πω λήσεις 20.000 αντιτύπω ν είναι - πιθανόν - το πιο διαβασμένο ελληνικό μυθιστόρη μα Ε πιστημονικής Φ αντασίας. Ξέρω ότι η μετριοφ ροσ ύνη είναι συχνά μ ια από τις θυ γα τέρες της οίησης, π α ρ ’όλα α υ ­ τά δε θέλω να ισχυριστώ , ότι ξεκίνησα έναν καινούριο δρόμο, στο χώρο της λο ­ γοτεχνία ς Ε πιστημονικής Φ αντασίας. Ό μ ω ς είμαι υποχρεω μένος, σαν σκεπτόμενος άνθρω πος, να αναζητήσω του ς λό γο υ ς α υτή ς της επ ιτυχίας, π ο υ για τα ελληνικά δεδομένα είναι τρομακτική, όπω ς γνω ρίζουν όλοι όσοι ασχολούντα ι μ ε την κίνηση του βιβλίου στην Ε λλάδα. Μ ε την αναλογία πληθυσμού, στις Η νωμένες Π ολιτείες το βιβλίο θα είχε φ τά σει στο μισό εκατομμύριο α ντίτυπα και θα είχε σημαντική θέση μέσα στον κατά λογο των Μ πεστ Σέλλερ. Έ τσι, εί­ ναι μ ά λλο ν δύσκολο να σ κ εφ τεί κανείς, ότι π ρόκειτα ι απλώ ς για την επ ιτυχία ενός «καλογραμμένου» βιβλίου. Οι απ όψ εις του Έ ρ ιχ Φον Ν τένικεν, του Ρομπέρ Σ α ρού και άλλω ν μ ε είχαν προβλημα τίσει εδώ και πολλά χρόνια. Φ ανατικός αναγνώ στης και μελετη τής των λογοτεχνικώ ν έργω ν Ε πιστημονικής Φ αντασίας δεν είχα ασ χολη θεί μ α ζ ί της σα ν συγγρα φ έα ς, μέχρι τη στιγμή, π ο υ μ έσα στις σελίδες μ ια ς μ υ θολογία ς συνάντησα τον τεράστιο μη χανικό άντρα, τον Τάλω. Ή τα ν για μ ένα μ ια «απο­ κάλυψη», μ ια «δικαίωση» των απόψεω ν των ερευνητώ ν πο υ προα νέφ ερα και συγχρόνω ς μ ια «πρόκληση». Ά ρ χ ισ α να ψάχνω στους αρχα ίους συ γγρ α φ είς και σύντομα είχα σχηματίσει μ ια τερά στια βιβλιογραφ ία, πο υ από μόνη της είχε «οικοδομήσει» το μυθιστόρημα. Μ ελέτες και γρά ψ ιμο στοίχισαν ενάμισι π ερί­ π ο υ χρόνο κι ύστερα - τυχαία - πληροφορήθηκα για το διαγω νισμό του εκδοτι­ κού οίκου Μ πελ. Τα υπόλοιπα είναι γνω στά. Το έργο, αλλά κυρίω ς το ν έ ο ε ί δ ο ς , άρεσε. Το επόμενο μυθιστόρη μά μου, βασισμένο στις ίδιες αρχές, μ ε τίτλο « Ό τ α ν ξυπνή σουν οι Τιτάνες» και θέμα την οικολογική κατα στροφή, εί­ ναι ήδη έτοιμο και πιθανόν να εκδοθεί. Ό μω ς, στο χώρο της λογοτεχνία ς δεν υ πά ρχουν - ο ύτε χρειά ζοντα ι - «διπλώ ­ μ α τα ευρεσιτεχνίας». Η μ υθολογία, η ελληνική αλλά κα ι σχεδόν όλων των ά λ­ λω ν λαώ ν, περιέχει πλήθος από ερεθίσματα, π ο υ μ π ορούνε να δημιουργήσουνε την - α ς π ούμε - «Μ υθολογική Σχολή» της λογοτεχνία ς Ε πιστημονικής Φ α ντα­ σίας. Οι εκδόσεις Μ πελ έχουν ήδη μ ετα φ ρά σει τον «Τάλω» στα α γγλικά και μελετά τα ι η έκδοσή του σε κ άπ οια αγγλόφω νη χώρα. Έ τσι, η «Μ υθολογική Σ χο­ λή» μ π ο ρ ε ί να βρει συνεχιστές σε όλα τα μέρη της Γης, π ρά γμα που ειλικρινά το εύχομαι. ”

αφιερωμα/55

Διονύσης Καλαβρέζος

Η επιστημονική φαντασία ως λογοτεχνία της αμφισβήτησης

Καθώς οι άλλοι θεσμοί καταρρέουν, ο αλλοτριωμένος άνθρωπος αποπειρά­ ται την ύστατη πράξη αντίστασης. Ανία, ταπεινότητα, έλλειψη πρόκλησης κι επιδημία μοναξιάς συνθέτουν το οδυνηρό κλίμα της αυξανόμενης σύγχυσής του. Σπαραγμένο πλάσμα ενός κόσμου για τον οποίο φέρει ευθύνη, α δυνα τεί όμως να ξανασυνθέσει ήχους, κινήσεις και μελλοντικές προοπτικές. Το αιώ­ νιο άλλοθι του αποτυχημένου επ αναστάτη:1 Ανίκανος ν ’ αγαπήσει ή ικανός μονάχα για μιαν αδύνατη αγάπη!... Η άνιση μάχη κατά της νευρικής κατάπτω­ σης είναι προτιμότερη από το εφ ιαλτικό ταξίδι στο λαβύρινθο των νευρικών συνάψεων; Ζήτω οι νέες θρησκοληψίες: ναρκωτικά, οινόπνευμα, σεξ, κομπ ιούτερς! Η παράνοια πυρπολεί την ψυχοσφαίρα. α δ ίζο υ μ ε στο μέλλον χω ρ ίς σ χέ δ ιο , χω ρ ίς ελπ ίδ α , χω ρ ίς όρ αμ α; Γκρεμίστηκαν τα είδω λα; Ιδού ο ι ν έες α ιρέσεις: φ ιλό σ ο φ ο ι, π ο λιτ ικο ί επ ιστή μονες κα ι τεχνοκ ρ ά τες, κα τεστημένοι θεσιλάτρ ες της σ υμβατική ς τέχνη ς, φ α να τ ικ ο ί ο π α δ ο ί μα ζικώ ν α θλημά τω ν, Οικτρός σ υρ φ ετό ς

Β

α μόρ φ ω τω ν α λ α ζ ό νω ν π ρ ο τ είνο υ ν τη δική τ ο υς εκ δοχή για τ ο ν π ο λιτισ μ ό κα ι την π ρ ό ο δο : π λυ ν τ ή ρ ια , β ίντεο κι έγχρω μες τηλ εο ρ ά σ εις, π α ρ α ισ θ η σ ιο γό ν α χ ά π ια ευ τ υχ ία ς, σ υσ κευ ές ο ν είρ ω ν ... Έ χ ο υ μ ε α νά γκ η « Ε π ικ υ ρ ία ρ χ ο υς» 2 για ν α κ α θ ο ρ ίσ ο υ ν την π ο ρ εία ; Η π ρ έπ ει ν α φ ω νά ξο υ μ ε

56/αφιερωμα «Σκοτάδι συγκεντρώσου!»;3 Η πρόοδος ταυτίζε­ ται με την οικονομική ανάπτυξη! Κι η πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική πτυχή της; Η τριτοκο­ σμική πείνα άγεται υποκριτικά προς το ζοφερό της μέλλον, όπου «θαυμαστοί καινούριοι κό­ σμοι»4 ελλοχεύουν στην πορεία. Μόνον άγριοι κι απολίτιστοι είναι ακόμα ικα­ νοί να αισθανθούν την απαγορευμένη αγάπη και το καταργημένο πάθος. Η «αλήθεια», ο «ρεαλι­ σμός», γνώση για τον «κόσμο» κι η «λογική» λοιδωρούν την άποψη πως το ασυνείδητο αποτελεί την πηγή της πραγματικής δημιουργίας. Αν υπάρχει τρόπος να μάθει κανείς την αλήθεια, εί­ ναι μόνο μέσα από το πάθος;5 Ρομαντικό, γλυκε­ ρό και πρωτόγονο! Δεν υπάρχουν πια άγριοι! Είμαστε γενικώς πολιτισμένοι!... Έστω κι αν υπάρχει περισσότερος πόνος παρά άστρα στον ουρανό;... Η επιστήμη και η τεχνολογία θα γίνουν μια α­ πάντηση; Η γοερή κραυγή των επαναστατών: Η επιστήμη είναι παρασιτική, επουσιώδης κι άχρη­ στη επανέκθεση των αρχών της Τέχνης!6 Πάσχει από οργανική στειρότητα και δεν μπορεί να γί­ νει οδός υπέρβασης! Δεν μπορεί να εκφράσει το ανέκφραστο... Καθώς μακρινά άστρα χορεύουν μεθυσμένα, οι νόμιμοι εκπρόσωποί της δε βλέ­ πουν παρά φτηνές κρυστάλλινες πούλιες στο φό­ ρεμα μιας πόρνης!... Η υλική απληστία προτιμά μηχανικά ομοιώματα, που κάνουν εύκολη τη ζωή μας, υπηρέτες-ανδροειδή, έστω κι αν στέλ­ νουμε Blade Runners στο κατόπι τους, έστω κι αν «κόπιες» του αντικαταστήσουν τόν Κονρουά ακόμα και στο κρεβάτι της γυναίκας του, «Εγώ, το Ρομπότ»7 υπόσχεται να μην παραβεί τους θε­ μελιώδεις κανόνες του εγχειριδίου Ρομποτικής· κι ο σχιζοφρενής εγκέφαλος Χαλ;8 Ακραία, εξαιρετική περίπτωση!... Οι αριστεροί πράσινοι κι οικολόγοι επιτείνουν τη σύγχυση κι οκνηροί συγγραφείς επιμένουν στο χειρόγραφο γράψιμο παρά στον υπολογιστή... Όμως η πραγματικό­ τητα δεν μπορεί να κρυφτεί... Η τεχνολογία με­ ταβλήθηκε σταδιακά σε κατάρα που καταστρέ­ φει την ανθρώπινη ελευθερία και το φυσικό πε­ ριβάλλον; Η σκοτεινή εποχή επέρχεται γοργά ως αδέσποτο ταχυόνιο. Ο πόνος της πείνας, η οσμή της φτώχειας, οι οδύνες της αρρώστιας, της νευ­ ρικής κατάπτωσης και της εγκατάλειψης, αφή­ νουν αδιάφορες τις απαρχαιωμένες γραφειοκρα­ τίες. Καταρρέουν τα συστήματα λήψης αποφά­ σεων. Η «κρίση του Κράτους» μεταβάλλεται σε δομικό φαινόμενο. Εμπρός για μια ισχυρή εξου­ σία, τον «Μεγάλο Αδελφό»! Η χορεία των από­ βλητων που περιφέρονται χωρίς ελπίδα και σκο­ πό μέσα στην αθλιότητα, τη συνεχή στέρηση, φυγάδες, χαμένοι κι εξόριστοι, αποκτούν ένα πρόσκαιρο ιδανικό. «Πόλεμος πατήρ πάντων»! Χαλκεύονται οι νέοι δεσμοί, αποκτάται η νέα δομή, η αίρεση απόκτησε αιχμή δόρατος. Απλώς το «1984»9 ήταν μια λανθασμένη χρονολογία...

Κυρίαρχα στοιχεία των σχέσεων μεταξύ κοινω­ νιών η «ισχύς» και το «εθνικό συμφέρον». Οποιαδήποτε «πρώτη επαφή»10 με άλλους πολι­ τισμούς, θα σημάνει είτε «πόλεμο των κό­ σμων»11, είτε αμοιβαία καχυποψία... Βέβαια, υπάρχουν κι οι αφελείς του σοσιαλιστικού ρεα­ λισμού, που προτείνουν το μοντέλο της συνεργα­ σίας12... ο ατταβισμός «σκότωσε για να μη σκο­ τωθείς» επικρατεί στο συλλογικό υποσυνείδητο. και; Τίποτα δεν είναι στην πραγματικότητα αυτό που μοιάζει να είναι! Ίσως ο άνθρω­ πος να μη χρειάζεται στην εξελικτική πορεία του σύμπαντος. Η εφιαλτική «Δεύτερη παραλλαγή» του Ντικ μάς αφήνει αδιάφορους; Αφού η ύλη είναι ένας τεράστιος άδειος χώρος!... Όμως, όταν καταργηθεί η αιτιότητα σε κάποιον από τους παράλληλους κόσμους, τα ίδια γεγονότα δε θα οδηγήσουν σε διαφορετικά αποτελέσματα; Μας χρειάζεται καινούριο «Ψηλό Κάστρο»13 για ν’ ατενίσουμε το περασμένο μέλλον μας; Οι οδυνηρές προφητείες του Μάλθους μετουσιώνονται σε ζοφερή πραγματικότητα. Η οικο­ λογική καταστροφή επιβάλλει μόνιμο πένθος στους εναπομείναντες τσιγγάνους του μέλλοντος. Ό χ ι πια ζωηρά, χαρούμενα χρώματα, καθώς ολόγυρα πλανιέται κάτι που μοιάζει με Τέλος, καθώς αιωρούνται απειλητικά τα μαύρα φτερά της επερχόμενης, αιώνιας νύχτας, που όλο και πυκνώνουν... η πορεία προς το απόλυτο μηδέν, την άγονη χώρα της λησμονιάς και της ομίχλης, εκεί που τα ποτάμια στέρεψαν, εκεί που τα λου­ λούδια δεν θα ξανανθίσουν ποτέ, εκεί που τα τραγούδια των πουλιών σβήσαν για να αντηχή­ σει η αγωνιώδης ικεσία: βροχή-αγάπη-θάλασσαγέλιο-ερωτική επαφή-άνεμε-αστέρια λαμπερά σε σκοτεινιασμένο ουρανό - βοηθάτε μας! Οι τρο­ φές τελειώνουν. 'Αλλοι «Στάλκερ»14 μάς οδη­ γούν στη βρώση «Solvent Green»15,μεταποιημένα πτώματα με θρεπτικές ιδιότητες!..: Είναι η γαιοπλασία μια απάντηση; Μεταφύτευση κυανοφύκων στην Αφροδίτη για μείωση του ατμοσφαιρικού διοξειδίου; Ο πυρηνικός βομβαρδισμός του Άρη με στόχο την αποδέ­ σμευση του οξυγόνου; Ή οι τροχιακοί πύργοι και οι αποικίες τεχνητών δακτυλίων; Αλλά ο Μακέννα16 δεν θα ξαναδεί σκηνές σαν κι αυτή: η γυναίκα κολυμπά. Το ηλιοφώς χαϊδεύει τα στρογγυλά μέλη. Το νερό στάζει από τα μαύρα μαλλιά. Χάρη ασήκωτη. Ομορφιά που είναι πό­ νος. Βαθύ τρεμούλιασμα αγάπης... Το «Τέλος» ενεδρεύει... ζωγραφισμένο από τον ποιητικό χρωστήρα του Μπράντμπερρυ: «Είμαι καταχνιά, πάχνη και σεληνόφως και μνήμη. Είμαι θλίψη και παλαιό είδος. Καμιά φορά κατέρχομαι ως βροχή καταμέσα στο πηγάδι. Η βροχή μου κα­ θώς κατεβαίνει βιαστική προς την επιφάνεια του νερού, καταστρέφει υφάδι αράχνης πάνω στην ύφανσή του. Εγώ σε δροσερή σιωπή. Και μέλλει

Ε

αφιερωμα/57 να φτάσει μια μέρα, που δε θα περιμένω πλέον,..».17 Ο Δ. Φλωράκης διαισθάνεται ένα πλαίσιο πια εικόνας, χωρίς εικόνα. Στη σιωπή. Στο σκοτάδι. Στον επιθανάτιο ρόγχο του χρό­ νου. Στο στέρεμα των ονείρων. Όμως, μ’ όλο που η λάσπη είναι υγρή, ίσως προφτάσει. Οδοι­ πόρος. Συνεχίζει. Αφού κάτι εγκυμονεί ο χώ­ ρος... συνθέτει πια κι εκτελεί τη συμφωνία του θρήνου, της αντίστασης, χωρίς να ξεχνά ούτε μια στιγμή πως το κλαράκι ενός δέντρου, δεν μπορεί να σταματήσει την ορμή του ποταμού...18 ε κάποια καμπή του «Μεγάλου χρόνου»3 πι­ στοποιείται πως κανένα μέρος της πραγμα­ τικότητας δεν είναι ιερό, πως ο ίδιος ο Κόσμος μπορεί να.γυρίσει σαν διακόπτης και να σβήσει, κι ο Θεός να μην υπάρχει και να μη μένει τίποτα από το τίποτα... επιστροφή στη μακρινή άφθαρ­ τη αθωότητα; Εκεί που ο καθολικός πόλεμος ήταν ακόμα ανοσιούργημα και τα λουλούδια και βλαστάρια της σκέψης δεν είχαν ακόμα καεί και τσακιστεί; Πρέπει λοιπόν να πολεμήσουμε το επικείμενο σκότος. Αναγνωρίζοντας πως «οι ποιητές είναι οι πιο σοφοί απ’ όλους, γιατί είναι οι μόνοι που έχουν το θάρρος να σκέφτονται και να νιώθουν ταυτόχρονα». Η λογοτεχνία αποδε­ σμεύτηκε από την πρώτη τέχνη των τρωγλοδυτών του λυκαυγούς. Η μαζική δέσμευση των θηραμά­ των, ο εκφοβισμός του εχθρού, ο εξευμενισμός της θεότητος, η προσέλκυση του θηλυκού, η ωραία αναπαράσταση του αληθινού, επετεύχθησαν. Το μαζικό υποσυνείδητο δε λαχταρά μόνο την πραγματοποίηση των κρυφών πόθων του. Η λογοτεχνία απαιτεί να μη δώσει «γνώση (;) πρόωρη και καταραμένη», κάποιες φορές να μη δώσει τίποτα, αλλά μόνο να διαπιστώσει μ’ απέ­ ραντη στοργή κι ενδιαφέρον, πού ένα μήνυμα αλτρουισμού και ειρήνης εκφράζεται καθαρά, ίσως όχι μεγαλόφωνα, από τη συλλογική συνεί­ δηση του Κόσμου... Ό χι εύκολο έργο. Ο χωρομέτρης δε θα κατορθώσει να φτάσει ποτέ στον «Πύργο».28 Ο ιππότης Πεκοπέν, δε θα ξαναδεί την όμορφη Μπωλντούρ. Παρωδίες «Δίκης» εξο­ λοθρεύουν ακόμα και τους μη ανθιστάμενους. Για παραδειγματισμό! Για επιβεβαίωση και μόνο της ατταβιστικής δόξας! Τα «Χειρόγραφα, που βρέθηκαν σε μια μπανιέρα»24 του απώτατου μέλ­ λοντος, επικυρώνουν τον οργουελικό όλεθρο και την καφκική σκοτεινιά... Να τολμήσουμε να προφέρουμε τη λέξη αγάπη; Αγνοούμε το νόημά της! Επόμενο ή ηγούμενο της αντιστασιακής δραστηριότητας, που συνιστά πια την ύστατη λύση μας; Πρέπει ν’ αποφασίσουμε γοργά. Το Τέλος «δε θα περιμένει πλέον»! Η Ε.Φ. ως μορ­ φή της αμφισβητησιακής λογοτεχνίας συνεισφέ­ ρει στην απεικόνιση του προεκτειμένου χωροχρονικού τοπίου: η οικολογική καταστροφή, ο κίνδυνος ολοκληρωτικού πολέμου, ο ανατέλλων εκφασισμός της δημόσιας ζωής, η αλλοτρίωση

Σ

και αποξένωση, που οφείλεται στον τεχνολογικό πολιτισμό, ο ατταβισμός στις επικείμενες «πρώ­ τες επαφές» συνθέτουν το τοπίο... Από το βάθος των μακρινών οριζόντων, αντηχεί κλαγγή ατσά­ λινων σπαθιών. Τ’ άστρα φεγγοβολούν μακρινά, στιλπνά. Σημάδι νύχτας ή θύελλας. Βασανιστι­ κός και μονότονος εφιάλτης από την «πραγματι­ κότητα»... Δεν υπάρχει ούτε παρελθόν ούτε μέλ­ λον, παρά μόνο ένα σκούρο κενό... Όμως η φα­ ντασία, όπως η φύση, δε δέχεται το κενό. Οταν σωπαίνει ο θόρυβος των ανθρώπων, η φύση κά­ νει να ξεπηδήσουν φωλιές πουλιών, που φλυα­ ρούν και θροΐζουν τα φύλλα των δέντρων, που μουρμουρίζουν τις χίλιες φωνές της μοναξιάς. Εκεί όπου σταματάει η ιστορική βεβαιότητα, η φαντασία ζωντανεύει τον ίσκιο, τ’ όνειρο και το φαινόμενο. Οι μύθοι φυτοζωούν, αναπτύσσο­ νται κι ανθούν μέσα στα κενά της ιστορίας, όπως οι κισσοί και τ’ αγιοκλήματα στις ρωγμές ενός ερειπωμένου παλατιού.19 Η Ε.Φ. παρέμεινε πιστή στους αμφισβητησιακούς προπάτορές της. Η παλιά λογοτεχνία της φαντασίας είχε πολεμήσει τα θρησκόληπτα τα­ μπού, τη θεσμοποιημένη λογοκρισία και τον υποκριτικό πουριτανισμό της εποχής της. Σήμε­ ρα ο «Ερωτευμένος διάβολος»20 έγινε «Ναρκισσευόμενο ρομπότ»21. Η «νεράιδα με τα ψίχου­ λα»,22 «Εραστές»,23 οι δράκουλες, λυκάνθρωποι, μούμιες και τέρατα - με γέφυρα την τραγική «Μεταμόρφωση»24 του φτωχού Γκέοργκ - μαζί με τους ρομαντικούς δημιουργούς τους, έδωσαν τη θέση της πρώτης γραμμής στη φανταστική επιστήμη, στην ψυχοϊστορία, στις μηχανές τηλεμεταφοράς και αντιβαρύτητας, στην εξωαισθητήρια αντίληψη, στη ρομποτική και ξενοβιολογία, στη ριζοσπαστική πολιτική και τα ημιουτοπικά πειράματα... Η Ε.Φ. ως λογοτεχνία αμφι-

58/αφιερωμα σβήτησης συνιστά υπέρβαση της κοινωνικοοικο­ νομικής αντανάκλασης, προτείνοντας παράλλη­ λα λύσεις που χαρακτηρίζονται από τροποποιή­ σεις, εναλλακτικές μορφές, προβολές ή προεκτά­ σεις τών γεγονότων στην ιστορία, στην πολιτική, στην τεχνολογία και στην κοινωνία. Κι έδώ βρί­ σκεται η ουσία της στράτευσής της. Η Ε.Φ. απο­ τελεί ένα ανοιχτό παράθυρο στο μέλλον... Αλλά, πόσο «επιστημονική» είναι η Ε.Φ.; Δεν είναι προτιμότερη ως λογοτεχνία των εικασιών; Οι στρουκτουραλιστές και οι σημειολόγοι θα προ­ τείνουν: δομική μυθοπλασία. Η Ε.Φ. είναι λογο­ τεχνία φυγής παρά στράτευσης; Αν είναι, αυτή η φυγή αφορά την ελευθερία, την αμφισβήτηση της «θεσμικής ασχήμιας» και την αρμονία... Και πά­ λι ο Ντικ συμπυκνώνει σε μια φράση το χαρα­ κτήρα της:25 «Η Ε.Φ. είναι μια επαναστατική μορφή τέχνης, που χρειάζεται συγγραφείς κι αναγνώστες, με κακές συμπεριφορές! Χρειάζο­ νται ερωτήσεις του είδους: “Πώς” , “Γιατί” , “Εί­ μαστε άνθρωποι ή απλές μηχανές αντανακλαστι­ κών”»; Η Ε.Φ. ανεβαίνει σαν φρέσκο αγιόκλημα και τυλίγει στοργικά τα συντρίμμια του πολιτι­ σμού μας, σε κάποια άλλη πτυχή του χωροχρό­

νου σ’ όχι μακρινούς εναλλακτικούς κόσμους, παθιασμένη κι ονειροπόλα, μάχεται να τα επα­ ναφέρει στη ζωή.

3. Φ. Λάιμπερ 4. Α. Χάξλεύ 5. Αισχύλος 6. Τσ. Χάρνες 7. I. Ασίμωφ 8. «Οδύσσεια του διαστήματος» 9. Τζ. Όργουελ 10. Μ. Λάινστερ 11. Τζ· Ουέλς 12. Β Γεφρέμωφ 13. Φ. Ντικ 14. Φιλμ: Α. Ταρκόφσκι 15. Φιλμ: Ρ. Φλάισερ 16. «Ο Γυρισμός του κυνηγού» 17. «Περιμένει». Μετ. Π. Μάτεσι 18. «Θέα από χτισμένα παράθυρα» 19. Β. Ουγκιό 20. Κατώ 21. X. Κάτνερ 2. Νοντιέ 23. Φ.Χ. Φάρμερ 24. Φ. Κάφκα 25. Μικρή αυτοβιογραφία

αφιερωμα/59

Η τέχνη είνα ι υπόθεση σκοτεινή και ανεξιχνίαστη. Σε αυτό το συμπέ­ ρασμα καταλήγουμε μ ε δυο τρόπους. Ο ένας είνα ι να αποπειραθούμε τους Σέρλοκ Χολμς - ερ ευ νη τές περνώ­ ντας τόν ανά τους αιώνες υφαινόμενο ιστό της κάτω από τον μ ε γ εθ υ ν τι­ κό φακό της επ ιστημονικής ανάλυ­ σης. Ο άλλος είναι απλούστερος. Να δεχτούμε πως τα πιο σοβαρά πράγ­ ματα σ ’ αυτή τη ζωή ο άνθρωπος τα δέχεται, τα κάνει γνώμονα της ζωής του, χωρίς να γνωρίζει το γιατί, δίχως να έχει εξιχνιάσει τις καταβολές ή το σκοπό τους.

Γιώργος Μαρζέλος

Οικολογική προβληματι| και η αισιοδοξία του απρόβλεπτου,

ξω από τα ζητήματα αισθητικής, τι είναι ωραίο, είναι το ωραίο μια «κατηγορία» κα­ τά τον Καντ της νόησής μας ή κάτι που εμείς το επιβάλλουμε στα πράγματα, τι καθορίζει την εξέλιξη της τέχνης, ερωτήματα πάνω στα κινέζι κα «μέη» και «σαν» ή στα δυτικοευρωπαϊκι «μορφή» και «περιεχόμενο», ζητήματα που με αξιοθαύμαστη ιστορική συνέπεια και συνέχειά οι απόψεις των μελετητών είναι εκ διαμέτρου αντί­ θετες, τα ζητήματα ουσίας ακόμα αναζητούν τη λύση τους. Γιατί κάνουμε τέχνη, τι σκοπό εξυπη­ ρετούμε; Μπορεί μακροπρόθεσμα η τέχνη να επηρεάσει τη ζωή μας ή. απλά εκφράζει την επο­ χή της και στη συνέχεια αναζητώντας τις επιδρά­ σεις, το αποτέλεσμα πάνω στον κοινωνικό άν­ θρωπο, ανακαλύπτουμε την ανισότητα της εξί­ σωσης βρισκόμενοι μπροστά σ’ ένα μαθηματικά παράδοξο. Ό ,τι δώσαμε δεν πήραμε. Είναι κάτι εφάμιλλο μιας απόριψης του νόμου διατήρησης της ενέργειας στη φυσική. Παρ’ όλ’ αυτά κάνουμε τέχνη, θα κάνουμε τέ­ χνη, έως ότου πάψουν, αν πάψουν, οι λόγοι που μας επιβάλλουν να την παράγουμε και να την καταναλώνου με. Στο κάτω-κάτω ξέρουμε ελάχιστα για τη Δη­ μιουργία, δεν παύουμε όμως να θαυμάζουμε τον κόσμο. Μήπως ξέρουμε γιατί και πώς περπατάμε εμείς και όχι οι στρουθοκάμηλοι στα δυο μας πό­ δια; Έχουμε όμως συνηθίσει και τέλος πάντων είναι ο πιο βολικός τρόπος να φτάνουμε έγκαιρα στη δουλειά μας. Αυτό το «κάτω-κάτω» φαίνεται είναι ένας επαρκής λόγος να κάνουμε τέχνη και για μένα προσωπικά ένα σταθερό «ανάγκη στήναι», όχι για να κινήσω τον κόσμο, όπως υποσχόταν ο Αρχιμήδης, αλλά για να γράφω βιβλία.

Ε

60/αφιερωμα Έλα όμως που ο πιο αναρμόδιος να σε ξενα­ γήσει στον Παράδεισο είναι ο άγιος Πέτρος. Γι’ αυτό και ο Θεός τον διόρισε απλό θυρωρό και τίποτα παραπάνω. Μπορεί να στέκεται χρόνια, χιλιετηρίδες, αιώνια, εκεί, έξω από την πύλη, όμως μέσα, σας βεβαιώ, δεν έχει ρίξει ούτε μια ματιά. Συμπέρασμα: Μην απαιτείτε από τους καλλι­ τέχνες να σας ξεναγήσουν καλόπιστα στην ιδιό­ κτητη πραγματικότητά τους, μην περιμένετε από μένα να σας ξεναγήσω στον φανταστικό κόσμο της ύπαρξής μου, χειρότερο ξεναγό δεν θα ’χετε προσλάβει ποτέ. Ένας συγγραφέας μιλώντας για το έργο του θα το υποτιμήσει ή θα το υπερβάλει. Συνήθως το δεύτερο. Ένας συγγραφέας μιλώ­ ντας για το έργο των άλλων θα είναι βιαίως τα­ πεινός ή κακεντρεχής. Συνήθως πάλι το δεύτερο. Γι’ αυτό, ένα βιβλίο είναι ένα ταξίδι που ο καθέ­ νας το πραγματοποιεί με τον δικό του εξοπλισμό και μόνος. Ο συγγραφέας του βιβλίου είναι η χειρότερη παρέα. Εφόσον λοιπόν έγιναν οι απαραίτητες διευκρινήσεις και αμαρτίαν ουκ έχω ας μιλήσουμε για τη λογική του οίκου μας. Του σπιτιού μου, του σπιτιού σου, του σπιτιού μας. Ας μιλήσουμε για οικολογία και τέχνη, για τέχνη και οικολο­ γία. Δε θα πούμε πολλά γιατί το καλό φαγητό τρώγεται και σε μικρές ποσότητες, έτσι και το παραξηλώσεις, από ένα σημείο και. μετά είτε το πιο θεσπέσιο φαγητό τρως είτε σκουπίδια το στομάχι σου αντιδρά με τρόπο όμοιο. Κάνει εμε­ τό. Η σχέση μας με το περιβάλλον και μέσω αυτού με τον ίδιο μας τον εαυτό, απ’ όσο γνωρίζω, δεν έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την παγκόσμια λογο­ τεχνία και μάλλον καθόλου την ελληνική. 'Αλ­ λωστε είναι ένα θέμα που μέχρι πριν λίγα μόλις χρόνια κατά κοινή πεποίθηση απασχολούσε αρ­ γόσχολους, εκκεντρικούς, προβληματικούς. Δεν ξέρω τι ρόλο μπορούν να παίξουν τέτοιου είδους προβληματισμοί μέσα από την τέχνη. Δεν ξέρω αν είμαστε στα πρόθυρα κανενός κινήμα­ τος οικολογικής, λογοτεχνικής ευαισθησίας. Δεν ξέρω αν κάτι τέτοιο θα ’κάνε καλό ή αν θα λει­ τουργούσε σαν τα παραμύθια. Τα τέρατα και οι δράκοι μας φοβίζουν εκ του ασφαλούς. Οι γοεροί θρήνοι για τον απωλεσθέντα παράδεισο μπο­ ρούν κάλιστα να παίξουν το ρόλο της εξιλέωσης και του καθαρμού μέσα από τον πόνο της καλλι­ τεχνικής μέθεξης και αυτοϋπέρβασης για τα ανε­ πανόρθωτα λάθη και τις βλακείες μας. Γι αυτό το ρόλο η τέχνη δικαιούται το αυθόρμητο χειρο­ κρότημα του κοινού, δεν της αξίζουν όμως συγ­ χαρητήρια για την κοινωνική της προσφορά. ο νόμισμα έχει δύο πλευρές. Ό πω ς και να έρθει αξίζει τον κόπο να ξεκινήσεις από κει τον όποιο στοχασμό σου. Στη μια του όψη έχει

Τ

ένα δίλημμα. Στην άλλη μια πρόσκληση για τσάι και προβληματισμό. Ποιο είναι το δίλημμα. Η σύγχρονη κοινωνία, αυτός ο κατά Φρόυντ Πολιτισμός πηγή της δυστυχίας, βασίζει την ισορροπία της στον απλούστατο κύκλο εργασίας. Όσο το δυνατόν μεγαλύτερη παραγωγή για όσο το δυνατόν περισσότερη κατανάλωση. Όσο το δυνατόν περισσότερη κατανάλωση για όσο το δυνατόν μεγαλύτερη παραγωγή. Ο πλανήτης μας είναι μια κουζίνα χωρίς εξαερισμό, χωρίς απορροφητήρα. Ζει μια πολυμελής οικογένεια που με τον καιρό αυξάνεται, πληθύνεται και πα­ χαίνει. Ό σο αυξάνεται θα χρειάζεται και πε­ ρισσότερη τροφή, περισσότερο μαγείρεμα, κα­ πνοί θα στοιβάζονται στο ταβάνι. Οι εκδοχές εί­ ναι δύο. Ή θα το ρίξουν στη δίαιτα και θα ασχοληθούν με υγιεινότερες ασχολίες ή θα τινά­ ξουν ομαδικά τα ποδαράκια με τις κοιλίτσες προς το ταβάνι. Στον πλανήτη μας ζει ένα πολύ;· μελές είδος, ο άνθρωπος, που καταναλώνει τρο­ μερές ποσότητες ενέργειας ενώ διαθέτει τον ανά­ λογο εξαερισμό με τη συμπαθή οικογένεια. Ή θα μειώσει την ενέργεια που καταναλώνει και θα βάλει στο όχημα μικρότερη ταχύτητα με ευεργε­ τικά αποτελέσματα τη μείωση ωρών εργασίας, της ανεργίας, της μόλυνσης και την αύξηση της χαράς, της αυτοδιάθεσης, της ποιότητας ζωής... ή τα ποδαράκια ψηλά με τις κοιλίτσες προς το ταβάνι. Αυτό είναι το δίλημμα. Αλλά επειδή λί­ γα πράγματα διαλέγουμε σ’ αυτή τη ζωή, ενώ πολλά μας επιβάλλονται δεν συνιστώ αισιοδο­ ξία. Η άλλη όψη του νομίσματος είπαμε έχει μια πρόσκληση. Ανοιχτή πρόσκληση στον καθένα μας για περισυλλογή και προβληματισμό. Αντί σχολίων ας μου επιτρέψετε να παραθέσω ένα απόσπασμα από ένα βιβλίο του οποίου τον συγ­ γραφέα τυχαίνει να γνωρίζω και πρόσφατα απο­ δέχθηκε την πρόσκληση. Είναι μια συζήτηση με­ ταξύ δυο προσώπων. Ενός κοινού θνητού που ανησυχεί, του Μπόντυ Μάιντ, κι ενός ιδιοφυή επιστήμονα, του Έντεμ Νίχιλ, απ’ αυτούς που φροντίζουν πριν από μας για μας και δεν ανησυ­ χεί καθόλου. Ο Νίχιλ σηκώθηκε, ήρθε δίπλα του. «Μην εί­ στε τόσο απελπισμένος. Ζούμε σ’ ένα σκουπιδοντενεκέ που δεν ξέρουμε από πού αρχίζει και πού τελειώνει. Μόνο που δεν τολμάμε να το πα­ ραδεχτούμε». «Πόσο ηλίθια αυταπάτη! Μακάρι να το παραδεχόμασταν». «Τότε θ’ αρνιόμασταν την καθ’ Ομοίωσή Του ύπαρξή μας. Η ζωή των ανθρώπων θα έχανε το νόημά της». «Τότε η ζωή θα αποκτούσε το αληθινό της νόημα». «Κανένας βασιλιάς δεν παρέδωσε οικειοθελώς το σκήπτρο του!»

αφιερωμα/61 «Κανένα βασίλειο δε θα ζούσε τόσο ευτυχι­ σμένο όσο αυτό ενός ταπεινού σκουπιδοντενεκέ που δεν διεκδικεί να γίνει χρυσοποίκιλτος θρό­ νος. Όσο και να γυαλίζουμε τη λαμαρίνα, το πε­ ριεχόμενο του θα παραμείνει για πάντα σκουπί­ δια». «Ας είναι...», αναστέναξε ο Νίχιλ. «Η νύχτα παραμένει γλυκεία και μεγαλόψυχη». Ίσιωσε τα φτερά του, έσυρε την μπέρτα του και τράβηξε για τον πύργο. Ο Μάιντ του φώναξε από μακριά. «Είναι αλή­ θεια πως ετοιμάζετε στα εργαστήρια την επόμε­ νη γενιά των Έντεμ Νίχιλ; Μια σειρά πανομοιό­ τυπων διαδόχων; Γιατί το κάνετε αυτό;» «Γιατί μπορώ να το κάνω κύριε Μάιντ! Γιατί μπορώ να το κάνω!» Αν καταστρέψουμε τον κόσμο, θα το κάνουμε γιατί ακριβώς μπορούμε... να το πετύχουμε. Έχετε αναρωτηθεί γιατί ο κόσμος δεν πηγαίνει από το καλό στο καλύτερο, αλλά από το τίποτε στο πουθενά; (Μια εκδοχή). Γιατί ζούμε μονάχα μια φορά. Γιατί η ζωή μας είναι μιας χρήσης. Ποιος θα ενδιαφερθεί για τον επόμενο νοικά­ ρη... Ο σκεπτικισμός μου όσον αφορά τη δειλή εί­ σοδο της οικολογικής προβληματικής στην τέχνη και δη στη φανταστική λογοτεχνία και ο επικεί­ μενος στο μέλλον κατακλυσμός από μια θεματο­ λογία του είδους είναι απλός. Η τέχνη βραχυ­ πρόθεσμα επηρεάζει το άτομο και τις μάζες. Μακροπρόθεσμα λειτουργεί σαν ένα χωνευτήρι που καθιστά ακίνδυνη κάθε νεοτεριστική παρέμ­ βαση που επιχειρείται μέσω του σώματός της. Τότε, αντί να αντιδράσουμε δυναμικά, να πά­ ρουμε τη ζωή μας στα χέρια μας, διαβάζουμε ένα βιβλίο, εκτονωνόμαστε επικοινωνώντας με ένα έργο τέχνης. Η τέχνη λειτουργεί σαν δικλείδα' ασφαλείας. Εκεί που πάει να εκραγεί, την ανοί­ γουμε και αμέσως αισθανόμαστε καλύτερα. Μέ­ σα μας τα αποτελέσματα είναι ευεργετικά. Τι πραγματικά μας βοηθάει όμως αυτό να πετύχου­ με; Όλοι κάποτε χρησιμοποιούμε την τέχνη κατ’ αυτό τον τρόπο. Και τότε, τι κάνουμε τότε; Τότε επιστρέφουμε στο «μαθηματικά παράδοξο» της τέχνης. Η ύπαρξή του μπορεί να αχρηστεύει μέχρι ενός ση­ μείου ένα παιχνίδι που είχαμε στα χέρια μας και πιστεύαμε πως μπορούμε να το χρησιμοποιούμε κατά βούληση, σαν όπλο, τρακτέρ, δάσκαλο επι­ μόρφωσης και λοιπά και λοιπά, αλλά επειδή και διότι ακριβώς πρόκειται περί φαινομένου παρά­ δοξου, μας επιτρέπει να διατηρούμε την αισιο­ δοξία του απρόβλεπτου. Είπαμε πως η τέχνη είναι'υπόθεση σκοτεινή. Και το σκοτάδι μπορεί να φοβίζει, όμως συντηρεί και το απροσδόκητο. Ό ταν ποντάρεις σ’ αυτό, δικαιούσαι να πιστεύ­ εις πως, ίσως, κρύβει κάτι που κάποτε θα σου αποκαλυφθεί και θα λαδώσεις το λυχνάρι σου.

—Εκδόσεις Πλέθρον Σειρά: ΕΛ. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ

ΝΤΕΝΙΖ ΡΟΝΤΑ

Η ΜΟΝΑΞΙΑ ΤΟΥ ΜΠΑΕ Β ιβλιοπωλείο-Εκδόσεις: Μασσαλίας 20 α , 106 80 Αθήνα τηλ.: 36.41.260 - 36.45.057 Ί ΙΑ ' Έκδοση εξαντλήθηκε Κυκλοφορεί καί πάλι

ΤΌΔΕΝΤΡΟ

V 3 ,Μ"

1 1 ε:

\ο Ρ .

44-45

62/αφιερωμα

Χρηστός Δ. Λάζος

Η παιδική ελληνική λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας περιπλάνηση στο χώρο αυτόν έχει να επιδείξει αρκετά φαινόμενα αξιόλογα, ή όχι, που όμως κάπου συναντιόνται, ταυτίζονται και συμπληρώνουν τα κείμενα της Ε.Φ. για μεγά­ λους. Έχουν τεθεί και εδώ τα ίδια προβλήματα, με την επισήμανση ότι ο μύθος έτσι όπως ανα­ πτύσσεται προς χάριν του παιδικού κοινού είναι περισσότερο ελεύθερος, δεν εγκλωβίζεται από τους περιορισμούς που αντιμετώπίζει η άλλη, η «μεγάλη» Ε.Φ., αφού έτσι και αλλιώς ανέκαθεν ο «μύθος» αποτελούσε συστατικό στοιχείο του παιδικού αναγνώσματος. Υπάρχει και η πρωτοπορία που το επιβεβαιώ­ νει αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι το πρώτο βιβλίο Ε.Φ. που εμφανίστηκε στη χώρα μας ήταν αυτό του Π. Πικρού στα 1933 και φυσι­ κά αποτεινόταν σε παιδιά. Ήταν πολύ πιο εύκο­ λο για το συγγραφέα να προβλέψει το μέλλον μι­ λώντας στα παιδιά παρά στους μεγάλους, που

Η

ομολογουμένως είχαν άλλα προβλήματα τότε. Έτσι ο «μελλοντικός μύθος» ή «μελλοντολογικός μύθος» βρίσκει άμεση ανταπόκριση σ’ ένα κοινό που εβίωνε το μύθο από φυσικού του. Θα ήταν λάθος όμως αν ο αναγνώστης ξεκινώ­ ντας από αυτή τη σκέψη επίστευε ότι τα παιδικά αυτά έργα είναι αφελή ή «παιδικά» με τον επιτιμητικό χαρακτηρισμό. Απεναντίας αποτελούν καταπληκτικά κείμενα που διαβάζονται πολύ ευχάριστα από μεγάλους, σαν και εμένα, ορισμέ­ να από τα οποία τα ερούφηξα κυριολεκτικά. Δε θέλω να αναφέρω τίτλους, γιατί τα παιδικά βι­ βλία αξιολογούνται και ανάλογα με τις ηλικίες στις οποίες αποτείνονται. Έτσι ένα βιβλίο για παιδιά 5-8 ετών είναι το ίδιο καλό με ένα άλλο για παιδιά 12-15 ετών, που μπορώ να το διαβά­ σω και εγώ το ίδιο εύκολα. Έχουμε και εδώ, λοιπόν, την ίδια ποικιλία προβλημάτων που θέτουν οι συγγραφείς, καθώς και μια εξίσου μεγάλη ποικιλία απόψεων που διοχετεύουν προς το κοινό τους. Και μέσα από τις απόψεις αυτές διαφαίνεται η προσπάθεια εν­ σωμάτωσης του κοινού τους με τα σύγχρονα προβλήματα της Ανθρωπότητας: την ειρήνη, την αλληλεγγύη για τον άλλο, ακόμη και αν αυτός ο άλλος δεν είναι ο άνθρωπος, τον πυρηνικό αφο­ πλισμό, τα σύγχρονα επιστημονικά πειράματα, το διαστημικό ταξίδι, τις μελλοντικές αλλαγές και διάφοροι άλλοι κοινωνικοί προβληματισμοί. Μπορούμε να πούμε ότι τα βιβλία αυτά είναι επιτυχή από την άποψη ότι ο στόχος που έθεσαν ολοκληρώνεται απόλυτα. Ο διαστημικός χώρος ή γενικότερα ο χώρος της επιστημονικής φαντα­ σίας δρα γόνιμα και καταλυτικά. Ελπίζω να συ­ νεχιστεί η προσπάθεια αφού τώρα τελευταία σπάνια εκδίδονται τέτοιου περιεχομένου βιβλία.

αφιερωμα/63

Χρονολόγιο παιδικής ελληνικής λογοτεχνίας της επιστημονικής φαντασίας

1933 Πέτρος Π ικρός, Από τον κόσμο που φεύγει στον κό­ σμο που έρχεται..................................................................... (Αθήνα, Π. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΥ). (Το πρώτο βιβλίο Ε.Φ. για παιδιά στην Ελλάδα που αποτελεί ταυτόχρονα και μια μοναδική προσφορά, αφού πρόκειται για βιβλίο γεμάτο φαντασία. Αναφέρεται στις περιπέτειες τριών Ελληνόπουλων σε μια μελλοντική φανταστική Αθήνα, στη διάρκεια των οποίων ο συγγραφέας διατυπώνει απόψεις πολύ προω­ θημένες για την εποχή του. Έτσι ο Πέτρος Πικρός, ο τόσο παραμελημένος και αδικοχαμένος (πέθανε το 1956) αυτός νεοέλληνας λογοτέχνης, εκτός από την κοινωνική κριτική που άσκησε με τα άλλα του βιβλία, διαθέτοντας μια γόνιμη φαντασία μάς έδωσε ένα από τα ωραιότερα βιβλία Ε.Φ. για παιδιά, και ταυτόχρονα το πρώτο, γενικά, βιβλίο επιστημονικής φαντασίας στην Ελλάδα).

1957 Καλλιόπη Βενιζέλου, Το μυστικό τον Σοφού.................. (Αθήνα, ΠΕΧΛΙΒΑΝΙΔΗΣ) (Τρία παιδιά, δύο αγόρια κι ένα κορίτσι ξεκινούν για τους πλανήτες Αφροδίτη και Ά ρ η , αλλά το ταξίδι δεν είναι όπως το περίμεναν, και κάποια στιγμή επανέρχο­ νται στην πραγματικότητα. Μυθιστόρημα που κινείται ανάμεσα στη φαντασία και το ρεαλισμό με αρκετά εμ­ φανή διδακτική πρόθεση σ.σ. 120).

64/αφιερωμα

1961 Ζήσιμος Βιρβίλης, Μ ικρ ο ί αστροναύτες (Αθήνα, ΠΑΙΔΙΚΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ) (Διαστημική περιπέτεια δύο παιδιών που βασίζεται σε επιστημονικά δεδομένα. Έ να αξιόλογο βιβλίο που με­ ταφέρει στην Ελλάδα το κλίμα των ξένων βιβλίων Ε.Φ. Είναι η πρώτη φορά που παιδικό ελληνικό βιβλίο έχει θέμα του τη διαστημική περιπέτεια πλαισιωμένη με επιστημονικά στοιχεία και δοσμένη με πολύ γλαφυρότητα. Σήμερα είναι σπανιότατο.)

1977 Δότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Τρεις φορές κ ι έναν καιρό σ’ έναν πλανήτη μ α κ ρ ιν ό ............................... (Αθήνα, ΠΑΤΑΚΗ) (Στην Αμυαλία, έναν πλανήτη μακρινό και μικρό, ολόιδιο με τη Γη, συμβαίνουν πολλά παράξενα: αυτο­ κίνητα εμφανίζονται και εξαφανίζονται με μαγικό τρόπο, καράβια παρουσιάζονται και χάνονται και ο τόπος γεμίζει χρυσάφι. Βιβλίο φαντασίας κυρίως για μικρά παιδιά που πήρε και βραβείο από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, το 1977. Εδώ ο πλα­ νήτης Αμυαλία χρησιμοποιείται σαν εύρημα για να πει ορισμένα πράγματα η συγγραφέας: Ωραία έγχρωμη ει­ κονογράφηση, σ.σ. 73.)

Ά ν ν α Σαφιλίου, Το μυστικό τον Σ ίμ ο ν ........................... (Αθήνα, ΚΕΔΡΟΣ) (Μόνο ο Σίμος ένα μικρό αγόρι γνωρίζει ότι σ’ ένα μα­ κρινό πλανήτη υπάρχει ζωή: Ά νθρω ποι, ζώα και φυ­ τά, όμως, όλα είναι αλλιώτικα και δεν μοιάζουν με τα δικά μας. Στα μάτια του Σίμου είναι όλα μαγευτικά. Ο Σίμος θα επιστρέφει πάλι στη Γη, γιατί είδε κάτι που τον τρόμαξε.)

1978 Γιολάντα Πατεράκη, Σεληνάνθρωποι στη Γ η ................ (Αθήνα, ΜΟΥΣΤΑΚΑ) (Ενδιαφέρον βιβλίο που χρησιμοποιεί κάποια στοιχεία επιστημονικής φαντασίας. Εδώ οι πανέξυπνοι Σεληνάνθρωποι αποφασίζουν να επισκεφθούν τη Γη όπου συμβαίνουν διάφορα φαιδρά και γήινα πράγματα. Επισκέπτονται φυσικά και την Αθήνα. Ωραία έγχρωμη εικονογράφηση.)

1979

1980 Λίτσα Ψαραύτη, Μ ε την «Ανδρομάχη» στο Γαλάζιο Π λανήτη................................................................................... (Αθήνα, ΕΣΤΙΑ) (Έ να πολύ ενδιαφέρον βιβλίο με θέμα καθαρά από τη λογοτεχνία της Ε.Φ. Στο έτος 2080 μια μικρή βολίδα που ονομάζεται «Ανδρομάχη» απογειώνεται με σκοπό να μεταφέρει στο δορυφόρο του Κρόνου, Ή ΤΑΝ, την οικογένεια του Νικόλα Πέτρη, διαστημικού επιστήμο­ να υπεύθυνου του προγράμματος Ή ΤΑΝ. Από λάθος θα χαθούν, θα φτάσουν σε κάποιον άλλο πλανήτη και θα επακολουθήσουν ενδιαφέρουσες περιπέτειες. Με δίχρωμη, μέτρια σε ποιότητα εικονογράφηση. Α ' βρα­ βείο Κύκλου Ελλ. Παιδικού βιβλίου.)

1981 Λίτσα Ψαραύτη, Οι Α γγελοι τ ’ Ο υρανού...................... (Αθήνα, ΑΣΤΗΡ) Έ να βιβλίο καθαρά Ε.Φ. της ίδιας συγγραφέως, πολύ αξιόλογο, όπου οι εξωγήινοι έχουν αυτοανακηρυχτεί προστάτες της Γης! Εξελίσσεται στη σύγχρονη εποχή, γύρω στο 2.000 και στο έργο βρίσκουμε πολλά στοιχεία από τον κόσμο της τεχνολογίας.Σωστό γράψιμο, περι­ πέτεια και γλαφυρό ύφος. Βραβείο της Γυναικείας Λο­ γοτεχνικής Συντροφιάς.) Νίτσα Τζώρτζσγλου, Εδώ Σ ελήνη..................................... Αθήνα, ΚΕΔΡΟΣ). (Το έργο μας μεταφέρει σε μία ανθρώπινη παροικία στο Φεγγάρι όπου μια παράξενη ομάδα έξι παιδιών και ενός ιδιόρυθμου γάτου εμπλέκονται σε περιπέτειες μεταξύ Γης και Σελήνης. Αυτά όλα στα 2080 και στο έργο βρίσκουμε αρκετά μηνύματα, όπως για την ισότη­ τα των φύλων, την παγκόσμια ειρήνη, σεβασμό στ’ αν­ θρώπινα δικαιώματα και άλλα.) Κίρα Σίνου, Το Μεγάλο Π είραμα...................................... (Αθήνα, ΚΕΔΡΟΣ). (Έ να πολύ ενδιαφέρον βιβλίο όπου αναφέρεται σε πολλά σύγχρονα ερωτήματα και «μύθους» επιστημονι­ κούς. Ό πω ς π.χ. ο μύθος του Φραγκεστάιν που γρά­ φεται βελτιωμένος για παιδιά ή η εξερεύνηση των βυ­ θών και άλλα. Ό λ α δίνονται κάτω από μια επιστημο­ νική στόφα, που κάνει το κείμενο πιο συναρπαστικό. Ει κονογραφη μένο.)

Βασίλης Πάσχος, Το Αστέρι των Παγωνιών................... (Αθήνα, - ) (Βιβλίο με διηγήματα για παιδιά, με μερικά από αυτά σχετικά με το θέμα.)

Λντρέας Κέδρος, Το νησί με τα ζωντανά απολιθώματα (Αθήνα, ΚΕΔΡΟΣ) Το καλογραμμένο αυτό βιβλίο έχει μια διπλή όψη. Αναφέρεται τόσο στα ζωντανά απολιθώματα ενός χα­ μένου νησιού, ζώα προϊστορικά, που έχουν επιβιώσει άγνωστο πώς, και παράλληλα στα ανθρώπινα ζωντανά απολιθώματα δηλ. τους ανθρώπινους χαρακτήρες που δεν προσπαθούν να βελτιωθούν, να αλλάξουν ιδέες, γενικά το μονολιθικό άνθρωπο, που μένει (αναγκαστι­ κά ή όχι) στάσιμος. Έτσι μαζί με το μύθο περνά και ο συμβολισμός.)

Βασίλης Πάσχος, Ο Αστροναύτης ο Συμφιλιωτής........ (Αθήνα, -) (Βιβλίο με διηγήματα για παιδιά, με μερικά από αυτά σχετικά με το θέμα.)

Μόνος Κοντολέων, Ο Εε από τ ’ άστρα............................. (Αθήνα, ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ) (Κάποτε στο δωμάτιο δύο αδελφών του Δημήτρη και της Ά ν να ς , ήρθε ένας εξωγήινος, ο Εε, από το «Ά στρο των παιδιών». Μπορούσε να κάνει τους αν­

Βασίλης Πάσχος, Οι εξωγήινοι μας ξαφνιάζουν........... (Αθήνα, - ) (Βιβλίο με διηγήματα για παιδιά, από τα οποία μερικά αναφέρονται στην Ε.Φ .).

αφιερωμα/65 θρώπους να αλλάξουν γνώμη, από κακοί να γίνονται καλοί, μπορούσε να γίνει αόρατος και οι μεγάλοι δεν τον έβλεπαν. Έ λυνε όλα τα προβλήματα των παιδιών. Ό τα ν κάποτε έφτασε η ώρα να φύγει, μεταμορφώθηκε σ’ ένα μεγάλο γαλάζιο πουλί. Το βιβλίο στηρίζεται σε αφηγήσεις παιδιών και είναι εικονογραφημένο). Ά ν ν α Σ αφ ιλίου, Φιγούρες από το Δ ιά σ τη μα ................ (Αθήνα, ΚΕΔΡΟΣ). (Το βιβλίο αποτελείται από τέσσερα διαφορετικά διη­ γήματα που έχουν κοινό παρονομαστή τους ότι αναφέρονται στο Διάστημα. Είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους ιστορίες που όμως διατηρούν και μιαν ενιαία μορφή και ύφος. Εικονογραφημένο.)

1982 Χ άρης Σακελλαρίου, Τρία παιδιά χαμένα στο Δ ιά στη­ μα .............................................................................................. (Αθήνα, ΚΕΔΡΟΣ ) (Ο γνωστός συγγραφέας και λογοτέχνης μας δίνει ένα γλαφυρό παιδικό βιβλίο, μέσα στο οποίο υπάρχουν άφθονες περιπέτειες γύρω από το Διάστημα και τα τα­ ξίδια σ’ αυτό. Ακόμα, δίνονται αφορμές για πολλούς κοινωνικούς προβληματισμούς, ενώ διακρίνεται για το χιούμορ και τη ζωηρότητα της φαντασίας του. Εικονο­ γραφημένο.) Νίτσα Τ ζώ ρτζογλου, Εδώ Κρόνος..................................... (Αθήνα, ΚΕΔΡΟΣ). (Πρόκειται ουσιαστικά για συνέχιση του προηγούμε­ νου βιβλίου της συγγραφέως («Εδώ Σελήνη»). Μια ομάδα νέων κάπου γύρω στα 2080 ξεκινά να εξερευνήσει τον Ουρανό, τον Ποσειδώνα και τέλος τον Κρόνο. Έ πειτα από μια αναγκαστική προσεδάφιση στον δο­ ρυφόρο του Κρόνου, τον Τιτάνα, η παρέα των νέων αντιμετωπίζει απίθανες περιπέτειες που βάζουν σε δο­ κιμασία το λογικό τους.)

1984 Βούλα Μάστορη, Ο Καλεσμένος....................................... (Αθήνα, ΓΝΩΣΗ)

(Ο Χρήστος είναι ένα παιδί σαν όλα τ’ άλλα. Γράφο­ ντας μια μέρα την έκθεση: «Πώς φαντάζομαι τη ζωή στο 3.000 μ.Χ.» από μια περίεργη διαδικασία βρέθηκε ο ίδιος στο 3.000 μ.Χ. Είχε γίνει ο ίδιος ένας καλεσμέ­ νος από τους μακρινούς κατοίκους της Γης. Ενδιαφέ­ ρον βιβλίο και ωραία εικονογράφηση.)

1987 Δ . Π α ΐζη , Λύδα, το αστέρι της σιωπής........................... (Θεσσαλονίκη, ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ) (Μυθιστόρημα Ε.Φ. για μεγάλα παιδιά. Η «Λύδρα» δεν είναι μια απλή μηχανή. Είναι φτιαγμένη από ένα νέο που ονειρεύεται να ταξιδέψει σ’ έναν άλλο πλανή­ τη. Η συγγραφέας μέσα από το καταπληκτικό μηχάνη­ μα μας μεταφέρει μακριά από τη Γη. Ο νέος πλανήτης, άγνωστος και μακρινός με εξωγήινα όντα, τα οποία δεν είναι εχθρικά απέναντι στον άνθρωπο. Αντίθετα μπορούν να αισθανθούν, να χαρούν, να λυπηθούν. Και δεν μας απειλούν με πολέμους και αφανισμό.) Σημείωση Γνωρίζω ότι υπάρχουν τρία ακόμη βιβλία παιδικά, τα οποία δεν μπόρεσα να βρω και να αγοράσω για τη συλλογή μου· πρό­ κειται για τα εξής: - Μυρτιό Γ. Νίλσεν, Η Μελίνα στη Σελήνη (ΚΕΔΡΟΣ (;) - Κώστας Παπαδάκης, Ο Πολυνούσης από το Φεγγάρι (;) - Ξανθούλης Γιάννης, Πλανήτης... Φονρ (ΑΣΤΕΡΙ ;) Θα ήθελα να σημειώσω εδώ ότι ευχαριστώ προσωπικά όσους από τους συγγραφείς μου επρόσφεραν τα βιβλία τους όπως τους Ζήσιμο Βιρβίλη, Βασίλη Πάσχο, Μάνο Κοντολέο­ ντα, ενώ ο εκδοτικός οίκος ΚΕΔΡΟΣ μου επρόσφερε αρκετά από τα βιβλία που έχει εκδώσει. Τα υπόλοιπα αγοράστηκαν. Τέλος θέλω να ευχαριστήσω πολλούς συγγραφείς - μη παιδι­ κών βιβλίων - που μου επρόσφεραν τα έργα τους, όπως Δ. Φλωράκη, Μάκη Πανώριο, Φρέντυ Γερμανό, Γιώργο Μπαλάνο. Γιώργο Βουλόδημο Δισνύση Καλαβρέζο, Παύλο Λάμπρο, Δημήτρη Περετζή, Στέλιο Αρώνη. (Τα κείμενα που παραθέτω εδώ αποτελούν τμήμα μιας γενι­ κότερης εργασίας που ετοιμάζω για την ελληνική Ε.Φ., θέμα για το οποίο δεν έχω καταλήξει ακόμη εκδοτικά. Άρα είμαι πρόθυμος να συζητήσω την έκδοσή του με κάθε ενδιαφερόμε-

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΣΤΙΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΣΑΣ Ραφαέλ Μπιγεντού 01 Ν ΤΧΤΕΣ ΜΟΤ ΕΙΝΑΙ ΠΙΟ ΟΜΟΡΦΕΣ ΑΠΟ Τ ΙΣ Μ ΕΡΕΣ ΣΑΣ * Φ ΤΛΑΞΟΪ ΑΠΟ ΤΗ ΓΛΥΚΑ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΓΡΑΜΜΑ ΣΥΓΝΩΜΗΣ Ε κδόσεις Νεφέλη

ΟΔΥΣΣΕΑΣ βιβλία γ ια to καλοκαίρι Τρονμαν Καπότε Μ Ο ΥΣΙΚΗ ΓΙΑ Χ Α Μ Α ΙΛΕΟ Ν Τ ΕΣ

Ανχόνιο Ταμπονκι Μ ΙΚΡΕΣ ΠΑΡΕΞΗΓΗΣΕΙΣ Α Ν Ε Υ ΣΗ Μ ΑΣΙΑΣ

Μια κυρία που παίζει πιάνο για χαμαιλέοντες, ιστορίες μυστηρίου, μοιραίες σχέσεις. Ένας ασυναγώνιστος Καπότε.

Παράξενες ιστορίες που ισορροπούν ανάμε­ σα στο μυστήριο και τα ανθρώπινα όρια.

Γιόζεφ Pox ΤΟ Σ Υ Ν Α Ξ Α Ρ Ι Τ Ο Υ Α Γ ΙΟ Υ ΠΟΤΗ Μπορούν να γίνουν θαύματα στις θολές α­ τμόσφαιρες του αλκοόλ; Ο Ροτ λέει ένα αριστουργηματικό ναι!

Πόλν Μηλιώρη Ο ΙΑ Ν Τ Ρ Ο Υ Α Ε Σ Ένα καπελάδικο στην Ερμού, πέντε αδερ­ φές, οι τέσσερις ανύπαντρες, η ζωή τους.

Κάρμεν Γιέρα Μοράδια Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ Ζ Ο ΡΖΕΤ Ταξίδια, ίντριγκες, και ο σκανδαλώδης έρω­ τας ενός λιβανέζου πρίγκιπα με τη Ζορζέτ.

Ναπολέων Ααξάνης ΟΙ Ψ Α Ρ Α Δ Ε Σ Ένας πρωτότυπος συγγραφέας που μέσα α­ πό το μύθο ανιχνεύει τα όρια της φαντασίας και της γραφής.

Σχέλιος Φώκος ΧΡΟΝΙΚΟ Μ ΙΑ Σ Β Ρ Α Δ ΙΑ Σ Απόηχοι επαρχιακής πόλης, το μυστήριο και η αποξένωση της μεγαλούπολης, ο έρωτας, οι πικρές διαψεύσεις των ονείρων.

Α γγελική Βόρνινγκ Η Κ Ο ΑΟ ΣΣΑΙΑ ΑΦ ΡΟ ΔΙΤΗ Πέντε ιδιόρρυθμα αντισυμβατικά άτομα σ’ ένα δίχτυ απ’ το οποίο δύσκολα θα ξεμπλέ­ ξουν.

Οι Μ οίρες, με δάκρυα επλέξαν το υφάδι της ζωής της Εκάβης και των άλλω ν γυναικών την ώρα που γεννιόταν. Για σένα όμως Δ ίων, τρανές ελπίδες τρέφαμε για έργα μεγάλα και θριάμβους. Μα οι θεοί τα γκρέμισαν όλα. Και τώρα, της πατρίδας σου το χώμα σε σκεπάζει, τιμημένον α π ' όλους. Ω, πόσο σ ' αγάπησα, Δ ίων!

Εκδόσεις

ΚΑΛΕΝΤΗ Μαυρομιχάλη 5 (Α' όροφος) Τηλ. 36.23.553 106 79 ΑΘΗΝΑ

μια διαφορετική άποψη για τον μεταμοντερνισμό r -r-i ' ^ '

Μ Α Ρ ΙΟ Υ Π. Μ Π Ε Γ Ζ Ο Υ : Δ ο κ ίμ ια Φιλοσοφίας της θρησκείας. Μεταμοντερνισμός κα ι εσχατολογία. Α θή να , Γ ρ η γ ό ρ η , 1988. Σελ. 343.

ν γινόταν ένας απολογισμός για την κίνηση των ιδεών στον τόπο μας κατά τη διάρκεια του 1988, είναι σίγουρο ότι θα ανακαλύπταμε πως το κυρίαρχο θέμα αφορούσε τον μεταμοντερνισμό. Ά ρθρα σε περιοδικά, επιφυλλίδες στον ημερήσιο τύπο, εκ­ δόσεις βιβλίων, τηλεοπτικές εκπομπές και συζητήσεις σε στρογγυ­ λό τραπέζι έγιναν με αφορμή τη συζήτηση γύρω από την έννοια του μεταμοντέρνου, τη σημαντική του και την ερμηνευτική του. Εντύπωση προκαλεί σε κάθε οξυδερκή παρατηρητή της πολιτι­ στικής ζωής μας σήμερα το πόσο γρήγορα κυκλοφόρησε στην Ελ­ λάδα η συζήτηση για το μεταμοντέρνο, που πρωτοξεκίνησε στην Ευρώπη μέσα στη δεκαετία του 1980, και νωρίτερα. Βέβαια το πρόβλημα έχει την προϊστορία του με δυο αξιοπρόσεκτους σταθ­ μούς. Το 1979 κυκλοφορεί το μελέτημα του Λυοτάς για τη «Μετα­ μοντέρνα συνθήκη»,1 στο Παρίσι. Το 1985 ο Γερμανός φιλόσοφος και κοινωνικός στοχαστής Χάμπερμας δίνει στη δημοσιότητα το βιβλίο του «Η φιλοσοφική συζήτησή για το μοντέρνο»2 και την ίδια χρονιά, ο συμπατριώτης του Βέλμερ κυκλοφορεί το έργο του «Για τη διαλεκτική μοντέρνου και μεταμοντέρνου». Κι είναι αξιο­ σημείωτο ότι αυτά τα δύο έργα φιλοξενούνται από τον καταξιωμέ­ νο εκδοτικό οίκο της Φρανκφούρτης «Ζούρκαμπ». Θα μπορούσα­ με να πούμε χωρίς δόση υπερβολής ότι η δεκαετία του 1980 σφρα­ γίζεται από το ενδιαφέρον για την ερμηνευτική του μεταμοντερνισμού στην Ευρώπη. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι στην περιοδική έκδοση του παρισινού «Κέντρου Ζωρζ Πομπιντού» με τίτλο «Καγιέ», στο τεύχος του Ιουνίου 1987, φιλοξενούνται απόψεις γύρω από το θέμα «Μοντέρνο και μοντερνισμός».4

Α

την Ελλάδα εμφανίζεται με ζωηρότητα η σχετική συζήτηση σε όλη τη διάρκεια του 1988. Η χρονιά ανοίγει με την κυκλοφο­ ρία από τις εκδόσεις «Νεφέλη» του βιβλίου του Γιώργου Βέλτσου «Η μη-κοινωνιολογία. Αναλυτική του μετα-μοντερνισμού».5 Αρ­ γότερα μεταφράζεται από τον Κωστή Παπαγιώργη το βασικό έργο του Λυοτάρ «Η μεταμοντέρνα συνθήκη»6 από τις εκδόσεις «Γνώ­ ση». Παράλληλα σημειώνεται οργασμός δημοσιευμάτων στον πε­ ριοδικό και τον ημερήσιο τύπο, ενώ ταυτόχρονα οργανώνονται εκπομπές και δημόσιες συζητήσεις για το ίδιο θέμα. Τα πρακτικά

Σ

68/επιλογη ενός διήμερου συμποσίου στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, από 26 ώς 28 Φεβρουάριου 1988, με παρεμβάσεις των Γ. Βέλτσου, Θ. Γεωργίου, Γ. Χειμώνα κ.ά. διανοουμένων του καιρού μας δημο­ σιεύονται σε ένα τόμο με τίτλο «Μοντέρνο-Μεταμοντέρνο».7 Κι εί­ ναι ενδεικτικό του ενδιαφέροντος, που προκάλεσε όλη αυτή η συ­ ζήτηση για το μεταμοντερνισμό στον τόπο μας, ότι το Δεκέμβριο του 1988 κυκλοφορεί σε δεύτερη έκδοση το βιβλίο του Γ. Βέλτσου που πρωτοεμφανίσθηκε στις αρχές της ίδιας χρονιάς. Τις μέρες εκείνες κάνει την εμφάνισή του στις προθήκες των βι­ βλιοπωλείων κι ένα ακόμα βιβλίο με τίτλο-aAoxiiua φιλοσοφίας της θρησκείας» και υπότιτλο «Μεταμοντερνισμός και εσχατολο­ γία» γραμμένο από τον Μάριο Μπέγζο σ’ ένα καλαίσθητο τόμο 343 σελίδων από τις Εκδόσεις Γρηγόρη. Το μελέτημα αυτό αιφνιδιάζει τον αναγνώστη, γιατί προσθέτει μια αλλιώτικη φωνή σε όλη τη σχετική συζήτηση για το θέμα μας. Ενώ δηλαδή όλες οι μέχρι τότε παρεμβάσεις προέρχονταν από το χώρο της αισθητικής ή της κοινωνικής φιλοσοφίας, η εργασία του Μπέγζου έρχεται από το χώρο της φιλοσοφίας της θρησκείας και μας δίνει μια άλλη πτυχή του προβλήματος, παραπληρωματική της αισθητικής και της κοι­ νωνιολογικής παραμέτρου. Κι αυτό γονιμοποιεί τη συζήτηση ανα­ ζωπυρώνοντας το ενδιαφέρον μας για παραπέρα μελέτη. μοντέρνος κόσμος διέρχεται κρίση ιδεολογική-πολιτική και επιστημονική-τεχνολογική. Ο σύγχρονος πολιτισμός είναι μεταμοντέρνος και όχι μοντέρνος (με την έννοια του όρου από την εποχή του διαφωτισμού ώς τον μεσοπόλεμο τουλάχιστον) όπως μαρτυρούν τα σύγχρονα πρωτοποριακά κινήματα. Η σημερινή κρίση (ανθρωπολογική, ιδεολογική και τεχνολογική) μπορεί να βρει την υπέρβασή της στην κριτική παράδοση του χριστιανισμού, που διαστέλλεται από τη συντήρηση και τείνει να συναντήσει τη μεταμοντέρνα πρωτοπορία σήμερα. Αυτές είναι οι βασικές κρίσεις-θέσεις που περιέχονται στο βιβλίο του Μάριου Μπέγζου. Το βιβλίο περιέχει δοκίμια φιλοσοφίας της θρησκείας, που άλλα δημοσιεύτηκαν στην τελευταία πενταετία, ενώ άλλα βλέπουν το φως της δημοσιότητας για πρώτη φορά. Τα κείμενα τοποθετού­ νται ως εξής: Στην αρχή ο πρόλογος, με έξυπνο τρόπο και λεπτο­ λόγο διάθεση, μας δίνει το στίγμα του βιβλίου, που από την αρχή προϊδεάζει τον αναγνώστη ότι στόχος του είναι η φιλοσοφική θεώρηση της θρησκείας με την οπτική γωνία της εσχατολογίας, δηλ. της ιστορικοκριτικής προοπτικής, με μια αντιθετική θέση που παίρνει έναντι των δύο εχθρών της σωστής και σοβαρής επιστή­ μης, του ακαδημαϊσμού και του λαϊκισμού. Στην «Εισαγωγή στη Φιλοσοφία της Θρησκείας» (σ. 19-63) προσδιορίζεται η θεματική του βιβλίου. Με μια ευσύνοπτη κριτι­ κή και αυτοκριτική θέτει το ερώτημα γιατί φιλοσοφούμε σήμερα και απαντά μέσα από μια νέα σειρά προβληματισμών. Στο Α' Μέ­ ρος (σ. 65-112), «Εσχατολογική Φιλοσοφία της Θρησκείας», αυτή η θεώρηση της φιλοσοφικής αυτοκριτικής της θρησκείας βρίσκει μια δομική βάση. Στη συνέχεια απαντά στο ερώτημα γιατί θεολο­ γούμε σήμερα, επιμερίζοντας το βασικό ερώτημα σε άλλα επιμέρους. Με τις απαντήσεις του δίνει μια άλλη διάσταση για το Λόγο με τον ανθρώπινο λόγο. Στο Β' Μέρος «Φυσική Φιλοσοφία της Θρησκείας» (σ. 123-205) γίνεται λόγος για τις συνέπειες της φιλοσοφικής θεώρησης της τε­ χνολογίας και της οικολογίας. Παράλληλα ερευνάται η σχέση της θεολογίας με την επιστημολογία, την τεχνολογία και την οικολο­ γία. Είναι απ’ τις πιο προωθημένες επιστημονικές προβληματικές πάνω στα σημαντικά ζητήματα που απασχολούν τον άνθρωπο και

Ο

επιλογη/69 τον ωθούν σε διαφοροποιήσεις από τις παλαιότερες εποχές. Αυτά δίνουν και το στίγμα της σημερινής εποχιακής επιστημονικής δρα­ στηριότητας. Στο Γ' Μέρος «Πολιτική Φιλοσοφία της Θρησκείας» (σ. 207276) γίνεται λόγος για τον Χριστιανομαρξιστικό διάλογο, που άρχι­ σε από παλιά και συνεχίζεται ώς τις μέρες μας. Ο χώρος αυτός χα­ ρακτηρίζεται έντονα από τον κοινωνικό αγώνα και τη θεολογική αγωνία. Ο συγγραφέας προχωράει πέρα απ’ όλα αυτά και προσπαθεί με κριτική διεισδυτική σκέψη να δει τη σχέση της θεολογίας με την πολιτική ιδεολογία του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού. Το πρόβλημα της ειρήνης, πρόβλημα ζωής του σημερινού αν­ θρώπου, τον απασχολεί έντονα και του δίνει τη δυνατότητα να διερευνήσει όλες τις προεκτάσεις και να δει τις διασυνδέσεις του με τη θεολογία, την ανθρωπολογία και την κοσμολογία της σημε­ ρινής εποχής.

I

--------- L . Σ Ε ΙΡ Α :

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ

τον επίλογο «Η μοντέρνα κρίση και η κριτική παράδοση» (σ.

277-295) διασαφηνίζονται οι προτάσεις για μια έξοδο από την Σ κρίση που ταλανίζει τον σημερινό άνθρωπο. Εδώ είναι που κωδικοποιούνται οι βασικές σκέψεις του βιβλίου. Γι’ αυτό, αν θελήσει κανείς να αναγνώσει τα μέρη του βιβλίου και να τα μελετήσει σαν μια ολότητα θα πρέπει να αρχίσει από τον πρόλογο και μετά αμέ­ σως να διαβάσει τον επίλογο, στη συνέχεια δε να διαβάσει τα δο­ κίμια. Στο τέλος του τόμου ακολουθούν οι υποσημειώσεις (σ. 297334) με μια επιστημονική ακριβολογία και γνώση της βιβλιογρα­ φίας μοναδική. Η παράθεση βιβλιογραφίας εξαρτάται από το είδος των κειμέ­ νων: αν είναι επιστημονικό, έχει μια πληθωρική βιβλιογραφική ενημερότητα, ελληνική και διεθνή. Αν είναι συνέντευξη, εκπομπή, ομιλία, τότε υπάρχει έλλειψη βιβλιογραφικής θεμελίωσης, που εμποδίζει μια πληρέστερη ενημέρωση. Ίσως σε μια άλλη έκδοση να μπουν και αρμόδιες βιβλιογραφικές παραπομπές, που θα θεμε­ λιώνουν το κείμενο, θα ολοκληρώνουν τη σκέψη και θα βοηθούν τον επιστήμονα στην περαιτέρω ερευνητική του προσπάθεια. Η κριτική διάθεση που τήρησε ο συγγραφέας απέναντι στις υποσημειώσεις αποδεικνύει ότι δάμασε τον απέραντο βιβλιογρα­ φικό πλούτο, έπλασε τις θέσεις του και ανάπλασε το συγγραφικό του υλικό δίνοντας τον δικό του φιλοσοφικό λόγο. Με τον τρόπο αυτό γίνεται προσπάθεια προσπέλασης στον πυρήνα του λόγου, που εκφράζει τη μυστική διεργασία του ανθρώπου στο εσώτερο είναι του. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει ευρετήριο των συγγραφέων που μνημονεύονται στο βιβλίο (σ. 335-339) και πίνακας των πρώτων δημοσιεύσεων των δοκιμίων (σ. 340). Τα κείμενα είναι ενδιαφέροντα τόσο για τον ειδικό επιστήμονα, όσο και για τον αμύητο αναγνώστη στα θέματα της φιλοσοφίας της θρησκείας. Η σαφήνεια, η ακριβολογία και η λογοτεχνική διά­ θεση στην κατάστρωση των λέξεων, αποτελούν ένα λεκτικό παιχνίδισμα, που δίνει μια γοητεία στο κείμενο, αν και μερικές φορές η πυκνότητά του το κάνει δυσκολοαφομοίωτο. Εξάλλου το ότι δεν παραθέτει πίνακα θεμάτων καθιστά τον τόμο δύσχρηστο για τον επιστήμονα. „

.

Παραπομπές1

ΑΓΓΕΛΟΣ Ε. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ

1. J.F. Lyotard, La condition post moderne, Paris, Editions de Minuit, 1979. Στα ελλη­ νικά ΛΥΟΤΑΡ, Η μεταμοντέρνα συνθήκη, μετάφραση Κ. Παπαγιώργης, Αθήνα, εκδόσεις Γνώση, 1988

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Gutenberg F

70/επιλογή 2. J. Habermas, Der philosophische Diskurs der Moderne, Frankfurt, Suhrkamp 1985 και σε 3η έκδοση κυκλοφόρησε το 1986.

3. A. Wellmer, Zur Dialeklik von Moderne und Postmoderne, Frankfurt, Suhrkamp, 1985.

4. «Moderne, Modernitd, Modernisme» στο Les Cahiers du Centre Georges Pompidou, τεύχος 19-20, Ιούνιος 1987.

5. Γ. Βέλτσος, Η μη-κοινωνιολογία. Αναλυτική τον μεταμοντερνισμον, Αθήνα, εκδό­ σεις «Νεφέλη», 1988.

6. ΛΥΟΤΑΡ, Η μεταμοντέρνα συνθήκη, μετάφραση Κ. Παπαγιώργη, Αθήνα, Εκδό­ σεις Γνώση, 1988.

7. Μοντέρνο-Μεταμοντέρνο, Αθήνα, Εκδόσεις Σμίλη, 1988.

ο Nietzsche και η παιδεία r-£-v '

F R IE D R IC H N IE TZ SC H E : Μ αθήματα για την παιδεία. Μ ετάφραση-πρόλογος-σημειώ σεις: Ν .Μ . Σ κο ντερό πο νλο ς. Α θήνα , Ρ ο έ ς , 1988. Σελ. 218

έντε διαλέξεις του 28χρονου τότε Nietzsche που εκφωνήθη­ καν στη Βασιλεία το 1872, αποτελούν το κύριο σώμα των «Μαθημάτων για την παιδεία». Προηγείται κατατοπιστική εισα­ γωγή και ακολουθούν διαφωτιστικά σχόλια του μεταφραστή του έργου κ. Ν. Σκουτερόπουλου. Το έργο ανήκει στα πρώιμα κείμενα του φιλοσόφου και στοχαστή και γι’ αυτό ακριβώς αποτελεί σημα­ ντικότατη μαρτυρία, η οποία φωτίζει και αποκαλύπτει ταυτόχρο­ να κάποιες μεταγενέστερες θέσεις αυτής της ηφαιστειώδους προ­ σωπικότητας του πολιτισμού μας. Θα επιμείνουμε σε δύο χαρα­ κτηριστικές θέσεις του Nietzsche και στη σχέση τους με την πραγ­ ματική παιδεία. Υπάρχει πρώτα πρώτα ένας ιδιότυπος ρομαντισμός στα «Μαθή­ ματα για την παιδεία» και λέω ιδιότυπος, γιατί διαφέρει ριζικά απ’ τις απόψεις των μεγάλων ρομαντικών του δέκατου ένατου αιώνα. Ο ρομαντισμός λ.χ. ενός Schelling, ενός Coleridge, ενός Wordsworth κ.ο.κ., είναι στραμμένος στο παρελθόν, «απολυτρώ­ νει» τη συνείδηση των μεγαλοφυών εκφραστών του ως επιστροφή στο μύθο, στην παιδικότητα, στη μακαριότητα του πλατωνικού «ξυνείναι». Ο Scheler διαβλέπει στην προσκόλληση πολλών ρομα­ ντικών στον πλατωνικό μύθο του Ανδρογύνου τη λατρεία του ρο­ μαντισμού σε μια αρχέτυπη και παρθενική κατάσταση η οποία συνιστά το νοητό κέντρο της ζωής και της έμπνευσης. Κατά βάθος, οι ρομαντικοί επιστρέφουν σε ένα ιδανικό και ουτοπικό, επομέ­ νως, παρελθόν για να απογειωθούν μυθικά. Ο ρομαντισμός όμως του νεαρού Nietzsche διαφέρει, παρουσιά­ ζει μια αναμφισβήτητη ιδιοτυπία. Ας σημειώσουμε όμως ένα διαφωτιστικό χωρίο: «Έτσι, στον αληθινά μορφωμένο έχει δοθεί το ανεκτίμητο αγαθό να μπορεί να κρατά αράγιστη την πίστη του στην έκσταση των παιδικών χρόνων και να φθάνει, μέσα απ’ αυ­ τήν, σε μια γαλήνη, σε μια ενότητα, σε μια συνάφεια και αρμονία που εκείνος που τον προετοίμασαν για τον αγώνα της ζωής, δεν μπορεί ούτε καν να την υποψιαστεί» (σελ. 131).

Π

πίστη στην έκσταση των παιδικών χρόνων σαγήνευσε και το Rousseau, ο οποίος άντλησε απ’ αυτά τα βιώματα τα γνωστά παιδευτικά του ιδεώδη. Ο Nietzsche όμως, δε στράφηκε στο πα­ ρελθόν για να επαναπαυθεί στη «γαλήνη», στην «ενότητα» και στην «αρμονία» του ρομαντικού παραδείσου. Μιλώντας αλληγορικά για την κατάσταση της παιδείας στη Γερμανία, εξεγείρεται κα-

Η

επιλογη/71 τά της εξειδίκευσης, επιτίθεται κατά των πρακτικών σχολείων και κηρύττει την επιστροφή στο δυναμισμό του παρελθόντος. Μόλις είχε κυκλοφορήσει η «Γένεση του Τραγωδίας» η οποία είδε με τό­ σο δημιουργικό πάθος τη συμφιλίωση του διονυσιακού και του απολλώνιου πνεύματος. «Βιαστής», μεγαλοφυής «βιαστής» των μεγάλων κλασικών της Τραγωδίας, ο ανήσυχος Nietzsche, είχε προτείνει τη δυναμική αναθεώρηση της αρχαίας ελληνικής τραγω­ δίας, για να ταράξει τον ησύχιο ύπνο πολλών ακαδημαϊκών κύ­ κλων. Για το νεαρό στοχαστή και φιλόλογο η μαγεία του παρελθό­ ντος όφειλε να είναι υποβλητικά δυναμική και κατά το παρόν. Ήδη τα «Μαθήματα για την παιδεία» διαμηνύουν αυτή τη δυνα­ μική εισβολή του ρομαντικού στοιχείου στο παρόν. Φλογισμένος ο νεαρός Nietzsche, αλλά ευπρεπής ακόμη, καθόσον δεν είχε θυσιά­ σει τον Απόλλωνα στο Διόνυσο, προτείνει τον δυναμικό παλμό της κλασικής και της γερμανικής παιδείας, εξοστρακίζοντας κάθε παιδευτική προσπάθεια η οποία αποβλέπει στη δημιουργία ιδρυ­ μάτων «βιοποριστικής ανάγκης». Τα πραγματικά «ιδρύματα παι­ δείας» μυούν στη φιλοσοφία και στην τέχνη, προϋποθέτουν γνώ­ ση, πάθος και δύναμη και απαιτούν ειλικρινά ευαίσθητους μαθη­ τές. Είναι, αναπόφευκτα, αριστοκρατικού χαρακτήρα και στηρί­ ζονται στην υπεροχή της κλασικής παιδείας σε σχέση με την επι­ στημονική παίδευση και εξειδίκευση. Αυτό όμως το παιδευτικό ιδεώδες, οσοδήποτε ρομαντικό, είναι και ιδιότυπο γιατί έχει ως απώτερο σκοπό την προτεραιότητα της θεωρίας, του θεωρητικού δυναμισμού απέναντι στην ορθοφροσύνη την οποία πορίζει η περιεσκεμμένη συνάντηση του θεωρητικού με το πρακτικό πνεύμα, του στοχαστή με τον επιστήμονα. Ο ρομαντικός επιστρέφει στο παρελθόν και αγνοεί, περίπου, το παρόν. Ο ιδιότυπα περιπαθής ρομαντικός, όπως ο νεαρός Nietzsche, απαιτεί την κηδεμονία του παρελθόντος επί του παρόντος στο όνομα του δυναμισμού των τα­ λαντούχων και με κλασική παιδεία προικισμένων συνειδήσεων. δη όμως οδηγούμαστε σε ένα δεύτερο στοιχείο των «Μαθη­ μάτων για την παιδεία». Διάφανος είναι ο χαρακτήρας του μυθικού-ουτοπικού στοιχείου στις για την παιδεία απόψεις του Nietzsche. Κατηγορώντας τον «κίβδηλο ψευτοπολιτισμό» της επο­ χής του ο νεαρός στοχαστής διαβλέπει τις «διαστροφικές» τάσεις τις οποίες προσλαμβάνει η παιδεία των μοντέρνων καιρών καθώς προάγει την παραγωγή, το κέρδος και τον καταμερισμό. «Γιατί το αρχαίο κράτος απέφυγε ακριβώς αυτή την ιδιοτέλεια που επιτρέ­ πει στην παιδεία να υπάρχει μόνο εφόσον είναι χρήσιμη στο κρά­ τος, ενώ παράλληλα αφανίζει κάθε διάθεση για μόρφωση που δε θα ήταν δυνατό να χρησιμεύσει άμεσα στην εξυπηρέτηση των δι­ κών του στόχων» (σελ. 119). Ή ταν όμως ποτέ το κράτος πραγμα­ τικά ανιδιοτελές απέναντι στην κλασική παιδεία; Βέβαια, άλλο παιδεία και άλλο εκπαίδευση, έννοιες τις οποίες ο Nietzsche ταυ­ τίζει ως ρομαντικός. Ωστόσο, καμιά εκπαιδευτική πολιτική δεν υπήρξε ανιδιοτελής απ’ τη στιγμή που κατανοήθηκε πως οι γνώσεις έχουν πρακτική ωφελιμότητα. Παρόμοιες πολιτικές αρμόζουν δυστυχώς σε ουτοπικές πολιτείες, ανάγονται σε «μυθικούς» και­ ρούς. Οραματιστής ο Nietzsche, ταυτίζει την παιδεία με την εκ­ παίδευση, δε θέλει να υποψιαστεί τον κλήρο των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων σε σχέση και με την κοινωνική τους σκοπιμότητα. Προσ­ δίδει στην εκπαιδευτική αποστολή εκείνους τους ιδανικούς χαρα­ κτήρες οι οποίοι φλογίζουν μόνο τις ταλαντούχες συνειδήσεις. Δε θέλει, με άλλα λόγια, να αποδεχθεί ή να διαπιστώσει την ιστορική έκπτωση του πνεύματος. Οπωσδήποτε, ο ανήσυχος στοχαστής ήταν οιστρηλατημένος απ'

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

L

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

Η

.GUTENBERGJI

72/επιλογή την έμπνευση των μουσών και γι’ αυτό δεν διέκρινε τη μουσική και την τέχνη απ’ τη φιλοσοφία. Του ήταν γι’ αυτό αδύνατο να διείδει τις ιστορικές προοπτικές του ορθολογικού πνεύματος με τις θετικές και τις αρνητικές συνέπειες. Όσοι, υποστηρίζει, δεν γεύτηκαν τον αληθινό παιδαγωγικό θεσμό, «σωρεύουν» τη μια ενοχή πάνω στην άλλη, περισσότερο από κάθε προηγούμενη γενιά, μολύνοντας το καθαρό, βεβηλώνοντας το άγιο, καθοσιώνοντας το ψεύτικο και το κίβδηλο» (σελ. 183,184).

μεταγενέστερος Nietzsche αποτελεί δυναμική επέκταση του ιδιότυπα ρομαντικού και ουτοπικομυθικού Nietzsche των «Μαθημάτων για την παιδεία». Υπάρχει οπωσδήποτε «απάρνηση» και του Wagner και του Schopenhauer και του Απόλλωνα. Παρα­ μένει όμως στον ώριμο Nietzsche ο πρωτινός δυναμισμός με έντο­ να τα ρομαντικά και ουτοπικομυθικά στοιχεία. Γι’ αυτό ακριβώς είναι δυσχερής ο προσδιορισμός των εννοιών «θέληση για δύνα­ μη», «αιώνια επιστροφή», «υπεράνθρωπος» κ.ο.κ. Είτε διαβάζουμε τη «Γενεαλογία της ηθικής», είτε αναστρεφό­ μαστε με το «Λυκόφως των ειδώλων», με το Ζαρατούστρα, κ.ο.κ., διαισθανόμαστε πως το ιερό διονυσιακό πάθος του στοχαστή, ένα πάθος το οποίο κορυφώνεται προοδευτικά για να αρνείται τις αξίες της πλατωνικής και της μεταπλατωνικής παράδοσης, γίνεται όλο και πιο ρομαντικό, καταφεύγει όλο και πιο πολύ στο μυθικό παρελθόν, για να κηρύττει την παλαιά μυθική θεωρία της αιώνιας επιστροφής με αρχικελευστή το Διόνυσο. Έτσι προκύπτει η θέλη­ ση για δύναμη, με την επιστροφή σε έναν ιερό πρωτογονισμό ο οποίος αρνείται την κηδεμονία του ορθού λόγου. Και πάλι όμως δυσκολευόμαστε να ερμηνεύσουμε τους διθυράμ­ βους του Ζαρατούστρα, πέρα απ’ τη ριζική άρνηση των αξιών, γιατί το είναι των «νέων» αρχών δεν προσλαμβάνει συγκεκριμένο περιεχόμενο. Εδώ συνίσταται το πνεύμα του στοχαστή: Αρνούμενος οποιοδήποτε οριστικό κατάλυμα αρνείται την αιχμαλωτίζουσα «αλήθεια». Για τον Nietzsche, όπως τονίζει και ο Jacques Der­ rida (Eperons, Les Styles de Nietzsche, ed. Flammation, σελ. 83), δεν υπάρχει μια αλήθεια, ούτε ένα κείμενο. Υπάρχουν αλήθειες οι οποίες αναφύονται ως μεταμορφωτικός παλμός, ως δυναμική τά­ ση προς απελευθέρωση, ως αιώνιο τραγικό και ηρωικό άσμα του διονυσιακού στοιχείου, ως επανεμφάνιση του ιερού γερο-άθεου, του Διόνυσου, που σπαράζει και σπαράζεται. Αυτός ο ιδιότυπος μηδενισμός αποκρούει την ιστορία, είναι αθεράπευτα ρομαντικός, γιατί, όταν αποκρούει το παρελθόν, το βδελύσσεται ως ενοχλητικό και απορριπτέο παρόν. Είναι ανιστορικός και γι’ αυτό ακριβώς μυθικός. Ο Karl Jaspers παρατηρεί πως ο αναπαλμός της δύναμης για θέληση και δημιουργία οδηγεί το Nietzsche σε μια νέα, μυθική, «πραγματικότητα». (Nietzsche, Introduction a sa philosophie, ed.

Gallimard, σελ. 371).

Ο

Αναπόφευκτα ο στοχαστής καθίσταται μυθικός και ουτοπικός ταυτόχρονα: Είμαστε έτσι σε θέση να πιστοποιήσουμε το μυστικό, το αρχέγονα μυστικό και ανυπότακτο στοιχείο το οποίο οδηγεί το Nietzsche στα όρια της ζωής. Οι περιοδικές αρνήσεις καταφά­ σκουν στην τελική θέση, στην ατρεμή δηλαδή κατάφαση του είναι του δημιουργικού αναπαλμού το οποίο πορίζεται τον εκφραστικό του πλούτο απ’ τον αρχαίο μύθο.

-Εκδόσεις ΠλέθρονΣειρά: ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ JACK KEROUAC Μοναχικός ταξιδιώτης Στο δρόμο Οι υποχθόνιοι Σατόρι στο Παρίσι Η ματαιοδοξία του Ντουλουόζ

NORMAN MAILER Το πάρκο των ελαφιών Έ να αμερικάνικο όνειρο

JACK LONDON Γραφείο δολοφονιών ΕΠΕ

GUSTAVE FLAUBERT Τρεις ιστορίες

RICHARD BRAUTIGAN Το ψάρεμα της πέστροφας στην Αμερική

ERNEST HEMINGWAY Οι πράσινοι λόφοι της Αφρικής Ά ντρες χωρίς γυναίκες

MIGUEL-ANGEL ASTURIAS Ο κύριος Πρόεδρος

HENRY JAMES Οι ευρωπαίοι Ντέιζυ Μίλλερ Τα χαρτιά του Ά σπερν

Ε.Μ. FORSTER Ταξίδι στην Ινδία

WILLIAM BURROUGHS Αδερφή ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ-ΕΚΔΟΣΕΙΣ: Μασσαλίας 20Α, 106 80 Αθήνα τηλ.: 36.41.260 - 36.45.057

επιλογη/73 α «Μαθήματα για την παιδεία» του νεαρού καθηγητή περιέ­ χουν σπερματικά τον μεταγενέστερο υψηλό στοχαστή και προδιαγράφουν τη δυναμική ερμηνεία της εκπαιδευτικής μύησης, της παίδευσης. Βέβαια, οι απαρνήσεις οριοθετούν τις δυνατότη­ τες, ο κόσμος του παιδευτικού ιδεώδους, όπως τόν ονειρευόταν ο Nietzsche, αφορά μόνο τις έξοχες φύσεις και δεν προσφέρεται για ευρύτερες παιδευτικές προοπτικές. Είναι ρομαντικός και ουτοπι­ κός, μυθικός και μυστικός που γεννάει τους επαναστάτες. Παρήγορα όμως διαπιστώνουμε πως αυτά ακριβώς τα πνεύματα σμιλεύ­ ουν χωρίς ίσως να το διαισθάνονται τα ιδεατά πρότυπα της παι­ δείας και της εκπαίδευσης.

Τ

ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ

η ποιητική διαφάνεια των λογισμών ν \Λ

Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Κ Ο Ν ΙΔ Α Ρ Η : Ο ήλιος χαμηλώνει. Α θή να , κ ι ν θ ο ς , 1988. Σ ελ. 30.

Υά­

σ’ έναν κόσμο αντιθέσεων και αντιφάσεων, αρνή­ Μ έσα σεων και καθημερινής απογοήτευσης, δεν είναι δυνατόν ο ποιητής να μη μετέχει στη δυστυχία, να μη νιώθει συνένοχος και συνυπεύθυνος συχνά για τη μοίρα του ανθρώπου, αλλά και παγιδευμένος μέσα στα δίχτυα αυτής της αμετάτρεπτης πραγ­ ματικότητας. Ο αγώνας του να βρει κάποια διέξοδο από τα δεινά είναι πολυδιάστατος και το προϊόν αυτού του αγώνα, εί­ ναι η ποιητική του δημιουργία. Έναν αγώνα διαστάσεων, που κάποτε αγγίζουν τά όρια του τραγικού, αντικατοπτρίζουν τα ολιγόστιχα ποιήματα της μι­ κρής συλλογής του Δημήτρη Κονιδάρη, ή οποία φέρει τον χαμηλότονο και υποβλητικό τίτλο: «Ο ήλιος χαμηλώνει». Ο ήλιος χαμηλώνει ανεπαίσθητα με την αρχιτεκτονική των κινημάτων της σιωπής κι ο ποιητής βιάζεται να συναπαντηθεί με τον και­ ρό, να προλάβει να κλείσει σ’ ένα στίχο τη μέρα πριν σβήσουν τα φώτα και πέσει το σκοτάδι κάτω από ένα συννεφιασμένο και χωρίς πολικό αστέρι ουρανό. Ακολουθώντας πορεία τε­ θλασμένη και θεωρώντας τον κόσμο κατά πρόσωπο, αξιώνεται της χάρης για μια ομαλή προσεδάφιση στην πραγματικότητα με την επίγνωση της τραγικότητας. ον κόσμο και τον ποιητικό χώρο τον αντικρύζει με νηφα­ λιότητα και στοργή, που έρχεται αισιόδοξα τρυφερή μέσ’ από μια καρτερικότητα και συγκατάβαση, γιατί ως «πρώην θαμώνας» έχει βιώσει την πραγματικότητα, που εκφράζει, γνωρί­ ζει πρόσωπα και πράγματα κι αισθάνεται δεμένος μαζί τους, ώσπου, «ύστερα από χρόνια», να διαπιστώσει πικρά ότι είναι ο μέγας άγνωστος, ότι δεν έχει θέση πουθενά, ότι είναι ένα «πρόσωπο άγνωστο και καταβεβλημένο κι επικίνδυνο», πως έχει χάσει το ρυθμό του κόσμου. Και μένει απόβλητος,, εκτός των θυρών του σπιτιού, που στεγάζει τους παλιούς ενοίκους... Για να σαρκώσει τους ποιητικούς στοχασμούς του, χρησιμο­ ποιεί διάφορα σύμβολα, που δεν είναι όλα νέα όπως θαμώνες, οικείοι, συνταξιδιώτες, διώκτες, διωκόμενοι, φίλοι, ομφαλο-

Τ

ποι n<rn

. «ή μήπως είναι η ταφόπετρα (ταπεινωμένη και αναιδής) των αισθημάτων» (σ. 17) ίσω από τα ποιητικά σύμβολα και τα σχήματα, τις μετα­ φορές και τις αλληγορίες, τη φιλοσοφική ενατένιση του κόσμου, διακρίνεται ο σκεπτικισμός του κι η λύπη του για τη ζωή που φεύγει, παρά τις προσπάθειες του λογικού όντος να κρατηθεί με το έργο του από το χρόνο μέσα στο χρόνο, παρά την κατάφαση στη ζωή, αυτή φεύγει «σαν πνιγηρός καπνός» και δε μένει παρά η ανάμνηση αυτών που υπήρξαν και αυτών που υπήρξαμε μέσα στο αείρροο διάστημα του Χρόνου. Και το Μέλλον δεν είναι παρά μια ξεριζωμένη από «τη μήτρα/μιας ανάγλυφης χαράς» παραφορά. Κι ολόγυρα η θάλασσα, η ατέρμονη των παθημάτων. Κι οι άνθρωποι πασκίζουνε τυφλοί να σπρώξουνε τη μέρα προς τα κει που δεν υπάρχει έλεος, αφού ο κόσμος μας δεν είναι «το απέραντο ξενοδοχείο» του Σεφέρη, αλλά μια τεράστια «πολυκατοικία», η οποία υπόσχε­ ται τα δώρα ενός ύπνου που ισοδυναμεί με ολοκληρωτικό θά­ νατο, αφού έχει εγκλωβίσει τα άτομα, έχει αφανίσει τα πρόσω­ πα, έχει αποστερήσει τον άνθρωπο από τις χαρές της απλής ζωής, τον έχει μαζοποιήσει, τον έχει καταστήσει εξάρτημα μη­ χανής, εργαλείο παραγωγής, άβουλο, σχεδόν, και άψυχο αντι­ κείμενο. Κι ο ποιητής; Μόνος αυτός, φιγούρα τραγική, μέσ’ απ’ το ρύπο και την καθημερινή τύρβη, μεσ’ από το πέλαγος των κάθε

Π

ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΚΑΛΩΝ ΠΡΟΘΕΣΕΩΝ

74/επιλογη σκόπος, ταφόπετρα, ζωτικός άνεμος, αέρας καλογνώμονας, μέλλον, σπίτι, κρησφύγετο, πολυκατοικία, θερμοκήπιο. Αρχί­ ζει με τις λέξεις: «Οι ειρηνικές μέρες» και τελειώνει τον κύκλο των δεκατεσσάρων ποιημάτων της συλλογής με το ρήμα «ομφα­ λοσκοπεί», κι ύστερ’ από μια φιλοσοφική προσέγγιση και θεώ­ ρηση του κόσμου και της ζωής, δίνει τη δική του ερμηνεία: Το άτομο και τα άτομα περιστρέφονται γύρω από τον εαυτό τους. Ο ποιητής, χρησιμοποιώντας επιδέξια όλα τα γόνιμα στοι­ χεία που έχει αποκομίσει από τις ποιητικές του αναστροφές, ενσωματώνει τις ξένες επιρροές στο δικό του ποιητικό έργο, αφήνοντας μόνο να διαφαίνεται. πού και πού η Ελιοτική του συμπεριφορά απέναντι στην τέχνη της,ποιήσεως που υπηρετεί. Οι στίχοι του είναι σύντομοι και περιεκτικοί, περικλείνουν ένα συγκρατημένο δυναμισμό και τα δεκατέσσερα ποιήματα πα­ ρουσιάζουν θεματική και εκφραστική ενότητα και ομοιογένεια. Ο Δ.Κ. δεν είναι ο οργισμένος ποιητής, μήτε ο κραυγαλέος, μή­ τε αυτός που θεωρεί τον εαυτό του αποδιοπομπαίο τράγο,( ικανό να σηκώσει το βάρος των αμαρτιών του κόσμου. Είναι ο ταξιδιώτης, που ενώνει τη μοίρα του με τη μοίρα όλου του κό­ σμου, αγωνίζεται να ζωοποιήσει στους στίχους του τη θλίψη του για τον πόνο των πραγμάτων, χρησιμοποιώντας τη δύναμη της αδυναμίας, με μια χαρίεσσα φαιδρότητα, που διασπά την προσοχή μας ωσάν «την έκρηξη των λουλουδιών», καθώς «...οι διώκτες/με κατεβασμένο το κεφάλι χάνουν το χρόμο», ενώ οι συνταξιδιώτες, συνεπαρμένοι από «έναν ζωτικό άνεμο», εξιδανικεύουν ή αρνούνται την πραγματικότητα, που ωστόσο υφίσταται και συχνά προβάλλει μεσ’ από το οξύμωρο σχήμα της ύπαρξής της «ως γυνή περιβεβλημένη τον ήλιον», για να φέρει την ευτυχία στη δυστυχία. Αλλά ο ποιητής αμφιβάλλει για την αληθινή ταυτότητά της. Διερωτάται:

επιλογη/75 λογής παθών και παθημάτων, κι ίσως για τούτο πιο πολύ, αι­ σθάνεται άξαφνα την επιθυμία «...για αληθινά φιλιά και λίγο αέρα καλογνώμονα στη θέα των θωπειών του έρωτα» για να αναζωογονηθούν οι ατονημένες αισθήσεις. Εδώ έχουμε μια· αισιόδοξη κίνηση για λύτρωση, μια σκέψη τολμηρή που πάει να γίνει πράξη, που ερμηνεύεται σαν μια προσπάθεια απαλλαγής από την εξάρτηση της «πολυκατοικίας», που οδεύει ολοταχώς «πλησίον» προς το οριστικό ναυάγιο! Έχει τη βού­ ληση «να λυγίσει/την ορμή/ των ημερών», χωρίς καθόλου να σαρκάζει για την αδιαφορία των φίλων που μένουν πίσω και «γελάνε ηχηρά/ σαν αρχάγγελοι», μόνο πασκίζει να υπάρξει μέσα σε μια στιγμή χαράς, που αφήνει μέσα μας μια αίσια έκ­ βαση του έρωτα. Κι έχει την ψευδαίσθηση πως έζησε κι έχει αποταμιευμένη τη χαρά της ζωής ώς τη στιγμή της τρομερής αποκάλυψης πως όλα ήταν μάταια, αφού: «κλείνεις την πόρτα κι ο θρίαμβος του θερμοκηπίου μας αντί να με τινάξει έξω αλλόφρονα να τρέξω στο κατόπι σου ακινητεί και ομφαλοσκοπεί.» (σελ. 25) ΕΛΕΝΗ ΧΩΡΕΑΝΘΗ

η υποφώσκουσα ερημιά t-c -i

Θ Α Ν Α Σ Η Κ Ω Σ Τ Α Β Α Ρ Α : Ο φόβος τον Ακροβάτη. Π οιήματα. Α θή να, Ν ε φ έ λ η , 1988. Σελ. 48

«Φόβος του ακροβάτη», δωδέκατη συλλογή ποιημάτων του Κωσταβάρα, πέρα από την κυριολεκτική σημασία Ο Θανάση του - η ζωή, μια ακροβασία πάνω από το θάνατο - και τα τυχόν επιμέρους και παρεπόμενα νοήματά του, δε στέκεται μόνο μπρο­ στά στην καταγραφή των εγγενών συγκινήσεων, ούτε και αρκείται από την αναγωγή τους σε ποιητικές διαστάσεις. Ο ποιητής προχω­ ρεί σ’ ένα σαφή και ειλικρινή προβληματισμό, πάνω στα μυστήρια της ποιητικής τέχνης, τους στόχους, τις θυσίες και τις υποσχέσεις της. Η ποιητική τέχνη δεν εξετάζεται εδώ σαν ένα γεγονός έξω από τη ζωή του δημιουργού, σαν στοιχείο εξωτερικό και συμπληρωμα­ τικό. Αντιθέτως, η ποίηση εδράζεται μέσα στις εσωτερικές αγω­ νίες του δημιουργού, σύμφυτη με τα ένστικτα και τις ορμές του. Επομένως, ο φυσικός χώρος του ποιητή, είναι ο χώρος του ποιή­ ματος, το φαντασιακό πεδίο όπου δρουν οι δυνάμεις των ονείρων, οι επιταγές της μνήμης, οι κριτικές αντιλήψεις και οι παράμετροι των αισθημάτων. Έξω από το ποίημα, ο ποιητής είναι εξόριστος. Η πορεία του δε μέσα στην ποίηση, σημαδεύεται από τις αιματη­

ποι %

76/επιλογη ρές του προσπάθειες να «μπει» μέσα στο κάθε ποίημα και να το κατακτήσει. Οι σχέσεις του ποιητή με την ποίηση, οι απόψεις του με άλλα λόγια περί ποιητικής, μέσα από τις σκέψεις του για τον κόσμο και τις προσδοκίες του από τη ζωή, καταγράφονται είτε ως απαρέ­ γκλιτες ποιητικές καταστάσεις, είτε ως κύτταρα ποιητικών διεργατσι, ξεκινώντας μέσα από ανθρωπολογικά κίνητρα, ανιχνεύονται ερείσματα κοινωνιολογικά και καταδεικνύονται συμβεβηκότα της απόμερης καθημερινής ζωής, όχι μόνο για να τονι­ στούν οι αξίες μιας άλλης, ανομολόγητης αλήθειας, αλλά, κυρίως, για να γλιστρήσουν οι λέξεις προς την αισθητική αγωνία και την εσχατολογική μοναξιά. Ο Θανάσης Κωσταβάρας αποκαλύπτει τη διαδρομή του δη­ μιουργού από τη σκληρή μοναξιά, προς τη μέγιστη θλίψη. Είναι μια πολλαπλή και αμφίδρομη διαδρομή κατά την οποία το ζητού­ μενο, είναι ένα και διαρκές: η θεραπεία της υπαρξιακής κόπωσης μέσα από τις αισθητικές παρηγοριές της τέχνης. Έτσι, η αγωνία του ποιητή διοχετεύεται στην αγωνία του ποιήματος, καθώς απε­ γνωσμένο προσπαθεί να τελεσφορήσει.

Ε

«Κι όπως όλοι θα ’πρεπε να το ξέρουν πως μέσα από την κόλαση περνάει πάντα ο δρόμος που καταλήγει στον ουρανό». Η αγωνία του ποιητή ορίζεται από το φόβο του θανάτου. Ό χι, όμως, από τον ανθρώπινο θάνατο μονάχα. Ο ποιητής φοβάται κυ­ ρίως για το άλλο του πρόσωπο, το μεταφυτευμένο μέσα στο αντι­ κείμενο της τέχνης του. Η αγωνία αυτή τον πνίγει. Η διαρκής έγερση για τελειότητα είναι η καθοριστική προσπάθεια για να αποτραπεί ο άλλος θάνατος. Στην αναζήτηση της τελειότητας συ­ μπλέκεται και η αναζήτηση της απόλυτης ελευθερίας, πέρα από τα όρια της συμβατικής πραγματικότητας, μέσα στις σθεναρές κατα­ στάσεις της φαντασίας, όπου πρωτογενείς βιολογικές δυνάμεις και άγνωστες υποσυνείδητες εκλάμψεις επικαλούνται και εκμεταλ­ λεύονται. Σ’ αυτόν τον ελεύθερο χώρο, το κρυφό σπίτι του ποιητή διαφυλάσσεται το ανθρώπινο πρόσωπο. Η σωτηρία της ανθρώπι­ νης φυσιογνωμίας είναι η μεγαλύτερη προσφορά της ποίησης. «Μέσα στο σπίτι του ποιητή σώζεται πάντα το πρόσωπο του ανθρώπου». Τα ποιήματα της συλλογής «Ο φόβος του ακροβάτη», είναι οι βασανισμένοι ήχοι του χρόνου. Έρχονται φιλτραρισμένα, σαν απόσταξη μνήμης, άχραντα και αβίαστα. Η καθαρότητά τους αυ­ τή ρίχνει ένα ζεστό φως όχι μόνο στη μοναξιά του ποιητή, αλλά και στα κρύα προσωπεία του θανάτου. Η συσσωρευμένη πίκρα της μνήμης, όμως, σκιάζει τα ποιήματα. Κι όχι μόνον η μνήμη, ο βιωμένος χρόνος των ποιημάτων. Είναι και οι αλήθειες που απο­ καλύπτουν, που κάνουν τον ποιητή να πει: «Τα ποιήματα δεν έχουν χαρά» Και βεβαίως δεν έχουν χαρά, γιατί τα ποιήματα δεν είναι παρά «Η πιο καθαρή ματιά πριν απ’ το θάνατο».

Ε

στω και χωρίς χαρά όμως, τα ποιήματα προσφέρουν την ισορροπία της ψυχής, γι’ αυτό και ο ποιητής έξω από το

επ ιλογη/77 ποίημα αισθάνεται πάντα «κρεουργημένος» και επισπεύδει την επιστροφή του σ’ αυτό. Η επιστροφή αυτή θεραπεύει κατά το μέ­ γιστο τα δύο συγκρουόμενα ένστικτα: της απελευθέρωσης και της αυτοσυντήρησης. Ο Θανάσης Κωσταβάρας δεν ματαιοπονεί για να ορίσει την ποίηση. Η ποίηση, αφού δεν περιορίζεται σε κανένα οπτικό πε­ δίο, άρα και δεν ορίζεται. Έτσι, μας στρέφει έξυπνα να δούμε «τι θα ήταν η ζωή», χωρίς την ποίηση. Μας στρέφει ακόμα σε μερι­ κούς δρόμους, που ακολουθεί η ποίηση, καθώς αναζητά την αλη­ θινή φυσιολογία των πραγμάτων, τις άγνωστες πηγές των γεγονό­ των.

ΒΙΒΛΙΑ ΠΑ ΝΕΟΥΣ

«Αυτή η ακοίμητη νοσταλγίααυτή η οδυνηρή περιπλάνηση για την αναζήτηση της χαμένης πατρίδας μπορεί να είναι η ποίηση». Και η υπόθεση της περιπλάνησης αυτής, μια περιπλάνηση που μας οδηγεί στη συμπαντική ερημιά, στην αχανή απελπισία, είναι όραμα της ποίησης, είναι τραγούδι που φωτίζει τη σκοτεινή ορφάνια των ανθρώπων, είναι η δίψα της γνώσης, είναι το άρμεγμα του ονείρου, είναι η πικρή παραδοχή πως είμαστε «πάντα γυμνοί κι απροστάτευτοι». λλά, πέρα από τις ανιχνεύσεις της ποιητικής μεθοδολογίας και κυρίως των πολυεπίπεδων καταστάσεων της ποίησης, ως έργου ψυχοσωματικού, ο Θανάσης Κωσταβάρας ανιχνεύει συγ­ χρόνως και το δικό του πρόσωπο, ως δημιουργού υποκείμενου στην αναγκαιότητα του εκφράζεσθαι. Βρισκόμαστε μπροστά σ’ ένα πρόσωπο σημαδεμένο από την «αναπότρεπτη σιωπή». Το ποιητικό πρόσωπο μεταβάλλεται διαρκώς από τη δυναμογένεια των αισθημάτων, που είναι και οι αφετηρίες της ποιητικής διεργα­ σίας. Ωστόσο, ορισμένα χαρακτηριστικά του παγιώνονται από τη μονιμότητα ή και τη συχνότητα των ψυχολογικών λειτουργιών, που προκαλούν και μερικές φορές εκμαιεύουν την ποίηση. Στο «Φόβο του ακροβάτη», ο ποιητής παρουσιάζεται σαν ένας προγραμμένος άνθρωπος. Ένας άνθρωπος καταδιωκόμενος από την αίσθηση της ποίησης. Ένας άνθρωπος που εξαντλείται και ανα­ λώνεται στο τέλος, μέσα στην ποίηση. Εκτός από τη σιωπή θα μπορούσαμε να προσθέσουμε μέσα στις μόνιμες καταστάσεις της ποίησης, που μορφοποιούν ειδικά, συν­ θέτοντας ή διαβρώνοντας το πρόσωπο του ποιητή, την αγνότητα των αντιδράσεων και τη βαθιά ερημιά, που σκιάζει την ύπαρξη του ποιητή.

Α

(J»TA VIRUS ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟ ΚΟΡΙΤΣΙ

Π εριπέτεια μ ε το μεγά λο

«Τι ερημιά μέσα στην ποίηση κάποτε. Στη φωτιά που καίγεται δίχως κανένας να γνωρίζει τη λάμψη της. Δίχως να μοιράζεται σε κανέναν η ζεστασιά της. Δίχως τέλος να μένει τίποτα πίσω της. Ούτε η στάχτη». Η αγνότητα του ποιητή, η καθαρότητα της ποίησης, επικυρώ­ νουν τον πρωτογενή ιστό του λόγου, καθώς αναδεικνύουν τη γνη­ σιότητα των αισθημάτων, την αθωότητα της αγάπης, την ειλικρίνεια του φόβου και την ομολογία, τέλος, την πικραμένη ομολογία της οριστικής ήττας. Η δε ερημιά υποφώσκει στο μυστικό τοπίο των ποιημάτων, υπο­ βάλλει τους χθόνιους ήχους της μακρινής ατμόσφαιρας, μέσα στην

Gutenberg

78/επιλογη οποία καλείται ο ποιητής να περάσει, ανεβαίνοντας τον ανήφορο του σκοταδιού. Είναι μια ρικνή και επίπονη πορεία. Χωρίς βοή­ θεια και χωρίς παρηγοριά. Και χωρίς απαντοχή. Ούτε στην πιθα­ νή χαρά, ακόμα, στο τέλος του ανήφορου. Γιατί δεν υπάρχει χα­ ρά. Μόνο πλήρωση. Που τη βλέπουν, αλίμονο, εκ των υστέρων οι άλλοι. Ό χ ι ο ποιητής. ΗΜΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ

η ποίηση ως Ανακοίνωση του μη εξημερωμένου rV A

Γ ΙΑ Ν Ν Η Τ Ζ Α Ν Ε Τ Α Κ Η : Τα ζώα της Κ υριακής. Α θή να , Τ ο Δ έ ν τ ρ ο , 1988. Σελ. 37.

Γιάννης Τζανετάκης, με την τέταρτη ποιητική του συλλογή, αντιμετωπίζει τη λογοτεχνία απερίφραστα (ο όρος είναι του Γιώργου Χειμωνά)· ίσως επειδή, σε μιαν εποχή όπως η σημερινή, «δεν υπάρχει άλλος τρόπος να βγει στο φως αυτό το τέλος που άρ­ χισε κιόλας να βρωμάει πίσω από την ιστορία, παρά με τη λογοτε­ χνία». Αν λοιπόν η λογοτεχνία - και στο φωτεινό της κέντρο το δύσκολο ποίημα - θέλει να μιλήσει και αυτός ο λόγος της να ακου­ στεί, αν «επιζητεί να γίνει ο λόγος της όσο πιο άμεσος γίνεται, δεν υπάρχει παρά ένας τρόπος, ο απερίφραστος·, το κείμενο γίνεται Ανακοίνωση». Τα ποιητικά θέματα, το πλαίσιο δράσης, οι φωνές και οι ρόλοι που κυκλοφορούν στα ποιήματα της συλλογής υπο­ στηρίζουν με συνέπεια την αξία της Ανακοίνωσης που απλώνεται σ’ όλο το τρυφερό τοπίο του ανθρώπου και της εξαντλητικής ιστο­ ρίας του- η Αγάπη και πώς Χάνεται, Ο Σεισμός και τα Στενά της Καλαμάτας, η Συνάντηση και η Επιστροφή του Πατέρα, ο Ουρα­ νός της Κηφισιάς, το Τρυφερό Βαμπίρ και οι Στίχοι για το Καμπιονάτο.

Ο

Αυτό που μου χρειάζεται είναι ένα τρυφερό βαμπίρ να ’χει τις αλυσίδες του τα συνολάκια του καθόλου συγγενείς ή πάρε δώσε με θηρίο - γιατί κι εγώ δεν είμαι εντελώς εξημερωμένος Θα τα πηγαίνουμε καλά κι ο θάνατος που ’ναι ο ίδιος θαύμα στο τέλος θα παραιτηθεί υνεχίζοντας ο Γιώργος Χειμωνάς, ολοκληρώνει το σύντομο κείμενό του για το λόγο της λογοτεχνίας (Η δύσθυμη Αναγέν­ νηση, 14) με μια πράξη αντίστασης προς τη μεγάλη λογοτεχνία του κλασικού αισθητικού κανόνα, ορίζοντας ταυτόχρονα το τι δεν μπορεί πια να κάνει στον σημερινό καιρό της Βίας η λειτουργία της Ανακοίνωσης: «Και εξοφλώντας για πάντα (σημ.: η λογοτε­ χνία) τις οφειλές της προς την ευγενική καταγωγή της που ήταν η ομορφιά, συγκεντρώνει, απωθεί σε διπλανά κείμενα, μικρά και ταραγμένα, ό,τι λαμπρό περίσσεψε από τη φαντασμαγορία του ανθρώπου, ωραίο και τρομαχτικό, ως τον θάνατο λυπημένο».

Σ

ποι (ΓΗ

επιλογη/79 Ακριβώς αυτή η ποιητική τέχνη που καταργεί την απλή ευχαρί­ στηση (ομορφιά) και τη γενικολογία, βρίσκει τελικά στο χώρο του λαμπρού την ύστατη ικανοποίησή της: το λαμπρό κείμενο, το ευ­ φάνταστο, το ωραίο, δεν είναι πια παρηγορητικό· αντίθετα είναι ταραγμένο, ανήσυχο, ανέτοιμο, όχι εντελώς εξημερωμένο. Δεν εί­ ναι εξάλλου καθόλου τυχαίο, ότι ο ποιητής προτάσσει ως μότο της συλλογής του τον ηρακλείτιο αποσπασματικό λόγο: «Το ήθος του ανθρώπου είναι ο δαίμονάς του». το επίπεδο της ποιητικής γραφής, η υλοποίηση του υψηλού, του ωραίου αλλά ταυτόχρονα του τρομαχτικού, πετυχαίνεται ευφυώς με το τέχνασμα της ανοικείωσης (για να χρησιμοποιήσω έναν όρο των φορμαλιστών). Το άρωμα φερ’ ειπείν, δεν είναι αυ­ τό που εννοούμε συμβατικά, δε μυρίζει όμορφα αν θέλετε, ονομά­ ζεται «άρωμα της τρέλας», οι ωραίοι περασμένοι καιροί δεν υπό­ σχονται συγκατάβαση, συνιστούν απλώς «τρυφερές πιστολιές απ’ τα παλιά», ενώ χάρη στην πιο ερωτικά συμβατική, σχεδόν επίπεδη μεταφορολογία «ακολουθούσε αίμα και φως το κορίτσι μου». Γράφοντας - πριν όχι πολύ καιρό - ένας γνωστός κριτικός για τη θεματολογία και το ύφος των ποιητών της τελευταίας περίπου δεκαετίας (Η. Κεφάλας, Πάροδος 3), σημείωνε με το δικό του τρόπο πως η ποίηση του Τζανετάκη (ο οποίος γεννήθηκε στην Κα­ λαμάτα, το 1956), «επιμένει στον αποσπασματικό κι αιφνίδιο λό­ γο, στο απροσδοκήτως μεταστρεφόμενο νόημα, αγαπά τις μικρές λέξεις...» και τελείωνε, λέγοντας: «Στο βάθος όμως, διαφαίνεται πάντα η πρόθεσή του να διασώσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, καθώς υποβιβάζεται από τις μικρές, καθημερινές προστριβές». Πρόκειται για μια εύστοχη συνολική παρατήρηση· πράγματι η λογοτεχνία, αποτελώντας τον μοναδικά ουσιώδη λόγο του ανθρώ­ που στη μικρή και ταραγμένη ομορφιά της Ανακοίνωσης, σημειώ­ νει με εξαιρετική επιτυχία το κρίσιμο έργο της, στο μέτρο που, παραμένοντας τρομαχτική και μη εξημερωμένη διαθέτει εν τούτοις αρκετή δόση μαύρου χιούμορ, διακηρύσσοντας παραδείγματος χάριν την παραίτηση μιας μικρής, καθημερινής προστριβής - εκεί­ νης του Θανάτου.

Σ

ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΛΦΑΣ

ο θάνατος στο φως ΓΓΛ

Π Α Γ Κ Ο Υ Α Ν Δ Ρ Ε Α Δ Η : Χ α μο ζω ή κα ι Δ ό ξ α το ν θ εό φ ρ α σ το υ Σ κορδ ύλ η. Α θή να, Ο δ υ σ σ έ α ς , 1988. Κ α ι μ ια φω νή λέει μ έσ α μο ν: Μ ίλα γ ι ’ αυτούς, μ ίλ α επ ιτέλ ο υς γ ια σένα, σ τη γλώ σσα τη ς ντροπής, σ τη γλώ σσα τη ς α γ ά π η ς κα ι τη ς ντροπής, έτσ ι γυμ ν ό ς α πό τη μ έσ η κα ι κάτω σαν το σά λ ια γκα π ο υ άσπ λα χνα τρα β ά ς από το κα β ο ύκι το ν το καλοκαίρι.

’ αυτά τα λόγια βγαίνει ο Γιάγκος Ανδρεάδης από το κα­ βούκι του και εκτίθεται στην περιπέτεια της ομιλίας στο χώ­ ρο της γραφής. Μια περιπέτεια που θέτει σε κίνδυνο τόσο το συγ­ γραφέα όσο και τις αξίες που στήριξαν τη νιότη του, τις αξίες που • ανήκουν πια ανέκκλητα στο παρελθόν, μνήμες που τις πατούν

Μ

80/επιλογη «αλλόγλωσσοι καταχτητές υπερφίαλοι» και που «μουχλιάζουν στις γωνιές και τα ρείθρα». Ο συγγραφέας δε γράφει, όπως πολλοί συνηθίζουν, για να θρη­ νήσει τη χαμένη του νιότη και για όλα εκείνα που τη σημάδεψαν και δεν υπάρχουν πια. Δε ζητά να στηρίξει έναν κλονιζόμενο μύ­ θο. Αντίθετα, στρέφεται σ’ όλα εκείνα τα γεγονότα της προσωπι­ κής του ζωής - αλλά και σε όλα τα κοινωνικά γεγονότα της εποχής εκείνης: από τη δεκαετία του ’50 κι έπειτα - που σημάδεψαν την αρχή και τη σταδιακή διεργασία της απομυθοποίησης: Μόνο που η απομυθοποίηση δεν υπήρξε αποτέλεσμα πρόθεσης - αντίθετα, η πρόθεση συντασσόταν με τις αξίες, η επανάσταση και η κοινωνική χειραφέτηση ήταν με το μέρος του μύθου, θεμελιώνονταν στο μύθο - αλλά προϊόν διάβρωσης. Ο μύθος πρέπει να πέσει μαζί με τα προσωπεία όσων τον εκμε­ ταλλεύτηκαν. Πού οδηγεί όμως η απομυθοποίηση: στην απελευθέ­ ρωση από τη δύναμη του παράλογου που ενεδρεύει στο μύθο ή μήπως στη μυθοποίηση της απομυθοποιητικής διαδικασίας, δηλα­ δή της διάβρωσης;1 Αυτό είναι, νομίζω, το κεντρικό - και γι’ αυτό άρρητο - σημείο, γύρω από το οποίο στρέφεται αυτό το μικρό βι­ βλίο με τα έξι διπλά κείμενα - μια εξομολόγηση κι ένα διήγημα σε πρώτο πρόσωπο κάθε φορά - που συμπυκνώνει τη ζωή του συγ­ γραφέα, αλλά και εκείνων των προγόνων του που η παρουσία ή η μνήμη τους καθόρισε τη ζωή του καθώς συνδέθηκε με τις αξίες που, αν και όχι πάντα κεντρικές μιας εποχής, εκφράζουν ακριβώς την έλλειψη ενός κέντρου. ρέπει να τονίσουμε ιδιαίτερα την επιλογή του συγγραφέα να αποφύγει τη θεωρητικοποίηση, πράγμα που θα ήταν μια εύ­ κολη λύση: γιατί ο Γ. Ανδρεάδης δε ζητά λύσεις. Εκείνο που προέχει είναι να μιλήσει ή, καλύτερα, ν’ αφήσει τις φωνές του πα­ ρελθόντος να μιλήσουν για να υποστηρίξουν τις ελπίδες με τις οποίες είχε επενδύσει τη ζωή το παρελθόν, τις ελπίδες που υπήρ­ ξαν η κινητήρια δύναμη της πράξης και που, αδιαφορώντας για κάθε καταγωγική της μυθολογία, υπήρξε αληθινή, εμπνευσμένη και διαψευσμένη.2 Και βέβαια, η πραγματική αξία για τον αναγνώστη, που δικαι­ ούται ν’ αδιαφορήσει λίγο για το συγγραφέα, βρίσκεται στην πο­ λιτική και κοινωνική επικαιρότητα των θεμάτων που θίγονται. Γιατί οι διαψευσμένες ελπίδες, οι γκρεμισμένοι μύθοι που αμέσως αντικαταστάθηκαν από άλλους, λιγότερο αισιόδοξους, λιγότερο παρορμητικούς και περισσότερο παραιτημένους από κάθε διάθεση για εφαρμογή, όλα αυτά είναι η σημερινή πραγματικότητα, της οποίας γενεαλογία και αποδόμηση είναι η «Χαμοζωή και Δόξα του Θεόφραστου Σκορδύλη». Και επίσης, γιατί οι νέοι μύθοι, ελέγχοντας τη διαδικασία της απομυθοποίησης, διασφαλίζουν την παραμονή τους ως «τέλος του μύθου». «Για να σκοτώσεις τη σκιά, πρέπει να σκοτώσεις τον άνθρωπο. Για να ξεφύγεις από τη σκιά του, πρέπει να πεθάνεις». Ποιος πρέ­ πει να πεθάνει για να ξεφύγουμε από τους νέους μύθους του πα­ ρόντος; Και πώς να πεθάνει σε μια κοινωνία που αρνείται τον βί­ αιο θάνατο προτιμώντας το αργό και δημοκρατικότερο σάπισμα; Εδώ ο θάνατος γίνεται πράξη συμβολική και επαναστατική: η απάντηση στο ερώτημα «άραγε να μένει κάτι από μας μετά το θά­ νατο;» είναι καταφατική, γιατί οι ζωντανοί έχουν ανάγκη τους νε­ κρούς, «γιατί έρχονται ώρες που [οι νεκροί] ξυπνάνε μέσα μας και τότε καταλαβαίνουμε πόσο υπήρξαμε δειλοί, μικρόψυχοι, πόσο λίγα εκφράσαμε απ’ όσα έπρεπε, πόσο ξένη είναι η ζωή μας απ’ ό,τι βαθύτερο επιθυμούμε». Αυτός ο παρών θάνατος είναι και το

Π

επιλογη/81 μείζον πολιτικό πρόβλημα των ημερών μας, όχι μόνο στην Ελλάδα - που το ζούμε καθημερινά - , αλλά σ’ όλες τις κοινωνίες της επο­ χής, Κι η απάντηση του συγγραφέα, από τις τελευταίες σελίδες της λιτής κατάθεσής του: Ά ν ο ιξ ε τα μάτια του. Το πλοίο σφύριξε παραπλέοντας την Φρεατίδα. Λίγα ψαράκια πάλευαν να υπάρξουν στα θολά νερά, ο γιος του Θεόφραστου έμεινε να τα κοιτάει μισοζαλισμένος: η δόξα είναι το φως, τυλίγει όποιον πόνεσε, σκέφτηκε άθελά του. Κι έπειτα: η δόξα είναι ο θάνατος στο φως. Μα τι ήθελε να μου πει ο πατέρας μου; Μήπως ότι όλα είναι σκοτεινά κι απάτη στη ζωή αυτή και πως δεν έχουμε τίποτε καλύτερο να κάνουμε, πα­ ρά να περιμένουμε το θάνατο για να μας λευτερώσει; Ό μ ω ς κι αυτό που λέμε «θάνατο» είναι κάτι που κιόλας νιώσαμε, κάτι που μπορούμε να πλησιάσουμε και να γευτούμε εδώ και τώρα, πριν πεθάνουμε, ενόσω θα μπορούμε ακόμα να ζήσουμε και να πράξουμε αλλιώς. Ποιο να ’ναι, πού να κρύβεται αυτό το μέρος όλο φως που, αν τολμήσεις να το περπατήσεις, είναι θάνατος κι όμως χωρίς αυτό δεν έχει δρόμο της ζωής μήτε καρπό; Ίσως αυτό να γύρευες, πατέρα μου, κοιτάζοντας το βάραθρο κι ίσως έτσι να μπορούμε να γνωρίσουμε εμείς το φως και ο Θεόφραστος Σκορδύλης την αληθινή του δόξα.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΚΑΡΠΕΛΟΣ Σημειώσεις 1. «Γιατί σήμερα ζούμε - για πόσο ακόμη; - την αντιστροφή της αντιστροφής; ό,τι ήταν τότε επιβεβλημένο, καταγγέλλεται ανυποχώρητα και μάλιστα σε ύφος τέτοιο που να αφήνει να εννοηθεί ότι έτσι τάχατες γινόταν και στο παρελθόν».

2. «Όλοι συμφωνούν πως αυτό που έγινε τότε ήταν σημαντικό. Έχουν γραφτεί πολ­ λά άρθρα και αρκετά βιβλία για την περίοδο» εκείνη, «και έχουν γίνει οι κατάλλη­ λες “συσχετίσεις” (άκου συσχετίσειςχ...) Όμως, “αυτό” που έγινε δεν είναι το ίδιο για σας και για μένα και για τον τρίτο που φεύγει βιαστικός από τη γωνιά και οπωσδήποτε, όσο κι αν θέλω να το ξεχάσω, πρέπει να ομολογήσω πως αυτό είναι κάτι που δε γίνεται».

οικονομία, κοινωνία και πολιτική στο μεσοπόλεμο ν γ \

Α Λ Κ Η ΡΗ ΓΟ Υ: Η Β ' ελλη νικ ή δη μ ο κρ α τία 1924-1935 - Κ οινω νι­ κές δια σ τά σ εις τη ς π ο λ ιτικ ή ς σκ η νή ς. Α θή να , Θ ε μ έ λ ι ο , 1988. Σ ελ. 440. Δ ρχ. 1600.

ταν ο Νίκος Σβορώνος, ιστορικός μεγίστης εμβέλειας και κύ­ ρους, έχει ήδη προλογίσει με επιστημονικό και αναλυτικό τρόπο το βιβλίο του Άλκη Ρήγου, τότε είναι σαφές ότι η κριτική του ίδιου του βιβλίου από κάποιον άλλον, αποτελεί έργο που χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή και ειδικές γνώσεις. Αναγκαστικά, λοιπόν, θα περιοριστούμε στην παρουσίαση, κυρίως, κάποιων άλ­ λων όψεων της προβληματικής που εκτίθεται στο βιβλίο. Το ενδιαφέρον των ιστορικών και πολιτικών επιστημόνων για τη μελέτη του μεσοπολέμου, παραμένει αδιάπτωτο. Ίσως γιατί, όπως σωστά επισημαίνεται απ’ όλους όσοι επιχειρούν τη μελέτη αυτής τηξ περιόδου, ο μεσοπόλεμος αποτελεί το κλειδί για την ερ­ μηνεία και την κατανόηση της μορφής που παίρνει η συγκρότηση και η λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Πράγματι, οι οικονομικές και κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις αυτής της περιόδου, αποτελούν το κομβικό σημείο με το οποίο ερμηνεύεται η μετάβαση

Ο

ιστ

82/εττιλογη από την παραδοσιακή ελληνική κοινωνία στη σύγχρονη βιομηχα­ νική, με όλες τις ιδιοτυπίες που συνεπάγεται αυτή η νέα άρθρωση των οικονομικοκοινωνικών δεδομένων. Το 1922 αποτέλεσε έτος σταθμό για την πορεία του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Εγκαταλείφθηκε οριστικά η Μεγάλη Ιδέα, που από το 1844 ήταν το κύριο ιδεολόγημα, λειτουργώντας είτε ως συνεκτική εθνική ιδεολογία του περιορισμένου γεωγραφικά ελλη­ νικού κράτους του 19ου αιώνα, είτε ως σύνθημα αποπροσανατολι­ στικό για λόγους πολιτικής-κομματικής σκοπιμότητας.1 Η (ανα­ γκαστική) εγκατάλειψη της Μεγάλης Ιδέας είχε άμεσες επιπτώσεις στην οικονομική, κοινωνική και πολιτική ζωή της Ελλάδας και το 1922 σηματοδοτεί την απαρχή μιας νέας πορείας του ελληνικού κράτους, μέσα σε εντελώς διαφορετικές συνθήκες.

Σ

το βιβλίο του αυτό ο Άλκης Ρήγος, ακολουθώντας τη μαρξι­ στική πολιτική ανάλυση και ειδικότερα την «τυπολογική συμ­ βολή» του Νίκου Πουλαντζά, επιχειρεί να διερευνήσει τον τρόπο με τον οποίο συναρθρώνονται τα (νέα) οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα με τις ιδεολογικοπολιτικές συνιστώσες. Η «πολιτική σκηνή» (Πουλαντζάς) εστιάζεται στην περίοδο της Β' Ελληνικής Δημοκρατίας, που αρχίζει με την έκπτωση της Μοναρχίας το 1924, μετά το ψήφισμα της Δ' Συντακτικής Συνέλευσης και το δη­ μοψήφισμα που ακολούθησε (το οποίο πάντως δεν έγινε με αδιά­ βλητο τρόπο, κάτι το οποίο ο συγγραφέας δε μνημονεύει, αν και, κατά τη γνώμη μας, παρέχει κάποια ερμηνεία της πολιτικής κατά­ στασης που ακολούθησε), έως το 1935, έτος επανόδου της Μοναρ­ χίας με (νόθο πάλι) δημοψήφισμα. Στο Α' μέρος («οικονομικές συνιστώσες»), ο Α.Ρ. αναλύει τις νέες οικονομικές συντεταγμένες, όπως αυτές διαμορφώνονται στην Ελλάδα μετά το 1922. Τα νέα δεδομένα - αύξηση των γεω­ γραφικών ορίων, μετά τους πολέμους Ί2 -Ί3 και τον Α' Παγκό­ σμιο, αύξηση του πληθυσμού με την έλευση των προσφύγων αλλά και των παλαιών πολεμιστών, καθώς και η δημιουργία εσωτερικής αγοράς, που είχε ξεκινήσει ήδη από τη δεκαετία του ΊΟ - επιβάλ­ λουν την οικονομική αναδιάρθρωση από το ίδιο το κράτος, προς μία πορεία καπιταλιστικής τροχιοδρόμησης. Έτσι, εν αντιθέσει με την εμπειρία της δυτικοευρωπαϊκής καπιταλιστικής ανάπτυξης, το κράτος αναλαμβάνει πρωτοβουλίες και δραστηριότητες αστικοκαπιταλιστικού εκσυγχρονισμού, υποκαθιστώντας τη μέχρι τότε αστική-μεταπρατική ελληνική τάξη. Στον αγροτικό χώρο, οι με­ ταρρυθμίσεις που συντελέστηκαν από την κυβέρνηση των Φιλε­ λευθέρων (κύριων εκφραστών του αστικού εκσυγχρονισμού) δεν είναι απόρροια μιας από «τα κάτω»-πίεσης των αγροτικών στρω­ μάτων, αλλά καθαρά αποτέλεσμα πολιτικής βούλησης του ίδιου του κράτους, επιτυγχάνοντας έτσι και την ενσωμάτωση των αγρο­ τικών πληθυσμών μέσα στα πελατειακά κομματικά δίκτυα. Εξάλ­ λου, σε αντιδιαστολή με άλλες χώρες υπανάπτυκτες (Λατινικής Αμερικής, Β. Βαλκανικής), η Ελλάδα χαρακτηριζόταν από την έλ­ λειψη ισχυρού αγροτικού κινήματος, όπως π.χ. του Stamboliiski στη Βουλγαρία. Η ύπαρξη και διαιώνιση του πελατειακού συστή­ ματος, έστω και με διαφοροποιήσεις στο μεσοπόλεμο, καταδει­ κνύουν την ιδιοτυπία της ελληνικής «πολιτικής σκηνής», ως προς την ένταξη ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων στο πολιτικό παι­ χνίδι, κάτι που δεν παρατηρήθηκε ούτε στις υπανάπτυκτες χώρες, αλλά ούτε και στη Δ. Ευρώπη. σημασίας ήταν επίσης και πρέπει να επισημανθεί, η χρησιμοποίηση, για πρώτη φορά, των κεφαλαίων που Κ αθοριστικής

πεζογραφία ΚΡΙΣΤ1ΝΕ Μ ΠΡΥΚΝΕΡ: Ω, Αεισδαιμόνα, « ν είχες μιλήσει! Μ ετάφραση: Μ αρία Α γγελίδον. Α θήνα, Κ α σ τ α ν ι ώ τ η ς , 1988. Η Κριστίνε Μπρύκνερ γεννήθη­ κε στις 10-12-1921 στο Σμίλινγχάουζεν-Βάλντεκ. Τελείωσε το γυμνάσιο λίγο π ριν αρχίσει ο δεύ­ τερος π αγκόσμιος π όλεμος. Τα πέντε χρόνια του π ολέμου τα π έ­ ρασε κάνοντας διάφορες δου­ λειές. Το 1946 ολοκληρώνει την εκπαίδευσή της ως βιβλιοθηκά­ ριος. Στη συνέχεια σπουδάζει ιστορία της τέχνης και λογοτε­ χνία, και συνεργάζεται με το Ινστι­ τούτο Τέχνης του Μ άρμπουργκ. Αλλάζει συχνά τ ό π ο διαμονής και επάγγελμα. Α πό το 1954 αφοσιώνεται στο γράψ ιμο. Ζει μόνιμα π ια στο Κάσελ, παντρεμένη με το σ υγγρ αφ έα Ό το-Χ άινριχ Κύνερ. Α πό το 1980 ώ ς το 1984 ήταν αντιπρόεδρος της Εταιρείας Γερ­ μανόφ ω νω ν Σ υγγραφέω ν. Το 1954 κυκλοφορεί το π ρ ώ το της βιβλίο «Πριν χα θο ύ ν τα ίχνη». Το βιβλίο κέρδισε το π ρ ώ το βρα­ βείο του εκδοτικού οίκου Μπέρτελσμαν και γνώρισε μεγάλη επι-

επιλογη/83 εισέρρευσαν από το εξωτερικό σε παραγωγικούς σκοπούς. Βέ­ βαια, οι επαχθείς όροι του δανεισμού, με τον οποίο επιτεύχθηκε η εισροή των ξένων κεφαλαίων, οδήγησαν σε εξάρτηση από τους δανειστές, τέτοια που η μορφή και ο ρυθμός ανάπτυξης που ακο­ λούθησε προσδιοριζόταν και εξαρτιόταν απ’ αυτούς. Η εξάρτηση αυτή δεν οδηγεί τον Α.Ρ. στο συμπέρασμα ότι η Ελλάδα κατατάσ­ σεται στις υπανάπτυκτες χώρες. Αποφεύγοντας να μπει στη δια­ μάχη περί ανάπτυξης και υπανάπτυξης, νεομαρξιστικών θεωριών περί των χωρών του Τρίτου κόσμου (Baran, A. Gunder Frank, κ.ά.), καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Ελλάδα «παρά την οικονομικο-πολιτική της εξάρτηση και τον υπανάπτυκτο χαρακτήρα της (...) αναπτύσσεται ραγδαία, πολύ περισσότερο απ’ όλες τις γειτο­ νικές της χώρες» τη δεκαετία του ’30. Χωρίς να αμφισβητείται το συμπέρασμα αυτό, το ερώτημα για τη μορφή που παίρνει η καπιταλιστική ανάπτυξη στην Ελλάδα, παραμένει: ποια μορφή παίρνει η συνάρθρωση του καπιταλιστι­ κού τρόπου παραγωγής και της απλής εμπορευματικής παραγωγής στην Ελλάδα; Ο Α.Ρ. αποφαίνεται ότι δεν παίρνει τη μορφή ορ­ γανικής συμπληρωματικότητας, γεγονός που θα μας οδηγούσε στη σκέψη ότι υιοθετεί την άποψη περί «υπανάπτυξης» και «εγκλωβι­ σμένου χώρου» των τριτοκοσμικών θεωριών. Κάτι τέτοιο, όμως, το απορρίπτει: η «ιδιοτυπία» ή η «ιδιαιτερότητα» (πάντα σε σχέση με τον ιδεότυπο της δυτικοευρωπαϊκής καπιταλιστικής ανάπτυ­ ξης) απλώς και μόνον καταδεικνύει τη μορφή που είχε η επιβολή και η ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής στην Ελ­ λάδα, με όλες τις συνέπειες σε ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο. Η πρωτοφανής, για τα ελληνικά δεδομένα, επενδυτική δραστη­ ριότητα με την παράλληλη εξασφάλιση φτηνού εργατικού δυναμι­ κού λόγω της εμβρυώδους καταστάσεως και του εν πολλοίς ετεροπροσδιοριζόμενου συνδικαλιστικού κινήματος, δημιουργούσε συνθήκες ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς, περιορισμένης, βέ­ βαια, στην ελαφρά βιομηχανία. Η αναζήτηση εργασίας στα αστι­ κά κέντρα και κυρίως στο Λεκανοπέδιο Αττικής, οδηγεί στην πρώτη μεγάλη μορφή εσωτερικής μετανάστευσης και έναν εξαστισμό με τεράστια αρνητικά αποτελέσματα.2 Μέσα σε συνθήκες «θερμοκηπικής ατμόσφαιρας ζωηράς βιομη­ χανικής αναπτύξεως» (Ξ. Ζολώτας), όπου το κράτος δεν είναι απλώς «κράτος-χωροφύλακας» αλλά ενισχύει τον προστατευτι­ σμό, η διεθνής οικονομική κρίση του 1929-30 πολύ λίγο επηρέασε την Ελλάδα. Η κρίση της δεκαετίας του ’30, είναι - όπως, άλλω­ στε, και πολλά χρόνια αργότερα, τη δεκαετία του ’60 - κρίση πο­ λιτική. το β' μέρος του βιβλίου, επιχειρείται μία λεπτομερέστατη, ομολογουμένως, καταγραφή της κοινωνικής διαστρωμάτωσης Σ και μία ερμηνεία της συμπεριφοράς των διαφόρων τάξεων και στρωμάτων. Η ελληνική αστική τάξη - μεταπρατική με βασικό χώ­ ρο δράσης τις παροικίες μέχρι την πρώτη δεκαετία του αιώνα μας - καθίσταται, μέσα σε συνθήκες αστικού εκσυγχρονισμού από τον Βενιζέλο, επιχειρηματική και δημιουργούνται οι πρώτες προϋπο­ θέσεις για την ανάπτυξη του δευτερογενούς τομέα της οικονομίας. Ωστόσο, κι αυτό έχει σημασία, η αστική ταξική συνείδηση διαμορ­ φώνεται καθυστερημένα (μετά το 1932) και «αρνητικά». «Αρνητι­ κά» με την έννοια της ιδεολογικής αντιπαράθεσης στην προϊούσα (αλλά όχι τόσο επικίνδυνη, όπως αποδεικνύεται για το καθεστώς) εργατική ταξική συνείδηση και ιδεολογία. Το ιδεολογικό κενό, που δημιούργησε η (οριστική) εγκατάλειψη της Μ. Ιδέας, το κάλυ­ ψε ο φόβος του «εσωτερικού εχθρού», που θα πάρει τη μορφή του

τυχία . Α π ό τότε, α κολου θ ούν π ο λλά άλλα. Στο βιβλίο α υτό π ο υ κρατάμε στα χέρια μα ς, η Κριστίνε Μ πρύκνερ α γανακτιομ ένα φ ω νάζει: «Σώζονται τα λόγια π ολλώ ν σ πο υ δα ίω ν αντρώ ν. Οι γυναίκες λο ιπ ό ν δεν έχο υ ν τίπ ο τα να π ο υ ν ;» . Έτσι, α ποφ α σ ίζει να μι­ λήσει αυτή με τα στόμ ατα επ ώ ­ νυμ ω ν γυναικώ ν. Το κακό είναι, ότι και πάλι χρησιμοποιεί γυναί­ κες, π ο υ έχο υ ν α πόλυτη σχέση με επ ιφ ανείς άντρες (ως σύζυ γοι, ερω μένες, μούσες). Γράφει λόγια έτσι ό π ω ς θα μ π ο ρ ο ύ σ α ν να τα είχαν πει μόνες τ ο υ ς, σ ύμφ ω να με τα ελάχιστα π ο υ ξέρουμε γι' α υτές. Καταφέρνει τις γυναίκες π ρ ω τα γω νίσ τριές της, να τις κά­ νει πειστικές, πραγμα τικ ές και όχι να μιλούν σαν σ ύγχρ ονες σ ο υφ ρ α ζέτες. Αναφέρει γυναίκες π ο υ έχο υ ν βρει το δρόμ ο το υς και ξέρ ουν να εκτιμούν τις θετι­ κές π λευρές της ζω ής. Γι' α υτό και συνήθ ω ς συμβιβάζονται π ρ ο σ π α θ ώ ν τα ς να βρ ουν μια ισορ ρ οπ ία ανά μεσα στις δικές τ ο υ ς π ρ ο σω πικ ές α νάγκες και σ το υ ς συμβιβαστικούς π α ρ α δ ο ­ σια κούς ρ ό λο υ ς, π ο υ τ ο υ ς έχει αναθέσει η κοινωνία. Πιστή στην π α ρ ά δ ο σ η , κατα­ φέρνει να δείξει κα θαρά , ότι η α δυναμία δεν είναι π α ρ ά φ α ινο ­ μενική, μ όνο έλλειψη δύναμης ότι οι γυναίκες, ότα ν α να κα τεύο­ νται στη ζω ή και ακούγεται η φ ω νή τ ο υ ς , είναι δυνατές και θαρραλέες και κα τα φ έρνουν να εμ ποδ ίσου ν αρκετά δυσάρεστα, ό π ω ς είναι οι π όλεμοι ή η ζωή χω ρ ίς α γά π η . ΣΟΦΙΑ ΣΤΑΓΚΑ

84/επιλογη αντικομμουνισμού («ιδιώνυμο»). Έτσι οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους (Αλτουσέρ), τόσο απαραίτητοι για τη λειτουργία και αναπαραγωγή του αστικού κράτους, άρχισαν να λειτουργούν με νέο, κοινωνικό περιεχόμενο, υποχρεώνοντας τους κύριους κομμα­ τικούς εκφραστές του (Φιλελεύθεροι, Λαϊκό κόμμα) να αναπρο­ σαρμόσουν τη στάση τους, αλλά και να συνεχίσουν τον ανταγωνι­ σμό για τη νομή και διαχείριση της εξουσίας. Τη στιγμή, μάλιστα, που η εργατική τάξη αδυνατούσε να αρ­ θρώσει έναν φερέγγυο πολιτικό λόγο, αποτέλεσμα των εγχώριων οικονομικοκοινωνικών διεργασιών και όχι των ανεπεξέργαστων και επείσακτων πρακτικών και ιδεολογιών που διαθλώνταν στο εσωτερικό με παραμορφωτικό και υπεραπλουστευτικό τρόπο. Σχετικά με την πολιτική συμπεριφορά των μικροαστικών στρω­ μάτων, τονίζεται ο συντηρητικός προσανατολισμός τους - ε­ ντάσσονται κυρίως στα πελατειακά δίκτυα του αντιβενιζελισμού3 - αλλά επισημαίνεται και η προλεταριοποίησή τους, όπως συνέβη π.χ. σε χώρες της Λατινικής Αμερικής. Αυτός είναι ένας επιπρό­ σθετος λόγος για να αποφευχθούν οι υπεραπλουστευτικές ταυτί­ σεις του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού με χώρες του Τρίτου κόσμου. Αξία ιδιαίτερη αποκτάει η μελέτη από την ύπαρξη ενός ιδιαίτε­ ρου κεφαλαίου, που πραγματεύεται άλλες, δευτερεύουσες αντιθέ­ σεις (εθνικές, θρησκευτικές, τοπικές, γηγενών-προσφύγων) πολύ σημαντικές, ωστόσο, για την κατανόηση της πολιτικής κατάστα­ σης. «πολιτική σκηνή» (Τ' Μέρος) του Μεσοπολέμου, χαρακτηρί­ ζεται από τον καταλυτικό ρόλο που παίζει ο στρατός, μέσα σε συνθήκες πολλαπλών κρίσεων που μαστίζουν την ελληνική κοι­ νωνία. Η Β' Ελληνική Δημοκρατία, μία «θνησιγενής δημοκρατία» (Μαυρογορδάτος), είναι η συνέχεια ενός πραξικοπήματος (1922), που, ουσιαστικά, νομιμοποιεί την ενεργό ανάμιξη στην πολιτική του στρατού και τερματίζεται με την παλινόρθωση του 1935. Ήδη, όμως, η λύση της δικτατορίας μετά την κρίση εκπροσώπη­ σης που διερχόταν ο αστικός πολιτικός κόσμος, θεωρείτο ως ανα­ μενόμενη. Η ενδοαστική διαμάχη βενιζελικών και αντιβενιζελικών, διαπερνούσε και το στρατό μέσα από τα δίκτυα πελατείαςπροστασίας, δημιουργώντας μία αμφίπλευρη μορφή εξάρτησης μεταξύ αξιωματικών και πολιτικών. Η απόταξη πολλών βενιζελικών αξιωματικών, μετά το οπερατικής μορφής κίνημα της 1ης

Η

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΣΤΙΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΣΑΣ ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΝΕΦΕΛΗΣ Κείμενα κλασσικά καί σύγχρονα σε άριστα φροντισμένες καί επιλεγμέ­ νες εκδόσεις

Μιά διαφορετική άποψη γιά τό ΠΑΙΔΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ

παιδικό Α Ν Ν Ι ΣΜ ΙΘ: Ο κύριος Χοπ-λαλά. Μετ. Καλλιό­ πη Σφαέλλου. Ειχ. Εύη Τσακνιά. Α θήνα, Α . Ψυ­ χογιός, 1989. Σύγχρονο κοινωνικό παραμύθι με ήρωες παιδιά και ώριμους, π ο υ ζουν και δρουν ανάμεσα μας, χω ρίς αυτό να τους εμποδί­ ζει να μεταφέρουν τις δραστηριότητές τους στο χώ ρ ο του π α ρ α ­ μυθιού και να μας π αρα σέρνουν στο χώ ρο του υπέρλογου, ό π ο υ συμβαίνουν τα θαύματα! Πολύ θα ήθελε ο σύγχρονος ά νθ ρ ω π ο ς ν' ανακάλυπτε κάπου μέσα στην πολύπλοκη κι άχαρη ζωή του ένα μικροσκοπικό πλασματάκι με υπερφυσικές ιδιότη­ τες, π ο υ θα μπορούσε να γο η ­ τεύει και να σαγηνεύει, να μετα­ μορφώνει τον κόσμο και τα π ρ άγμ α τά κατά βούληση! Να μπ ορ ούσε να φτιάχνει ό π ω ς θα επιθυμούσε κάθε φ ο ρ ά τα π ρ ά γ ­ μ ατα, τη ζωή και τους ανθρώ ­ π ο υ ς του περιβάλλοντος του, π ο υ να μπορεί να σηκώσει το βά­ ρος των καθημερινών αμαρτημά­ των του και να τον απαλλάξει α π ό τα μύρια κακά, π ο υ τον βα­ σ ανίζουν... Και π ο ύ ξέρεις; Μ πο­ ρεί ο καθένας μας, το κάθε παιδί σίγουρα, να κρύβει κάπου στον κόρφ ο του έναν μικροσκοπικό «Κύριο Χοπ-λαλά», ο οπ ο ίο ς μας μεταφέρει στο χώ ρ ο της α π ο λ ύ ­ τρωσης, για να ξαναβρούμε το χαμένο μας εαυτό. Μ πορεί η τεχνοκρατική εποχή μας, μέσ' α π ό τη διαστημική της παρ α ζά λη, να

επιλογη/85 Μαρτίου του ’35, θα επιταχύνει τις διαδικασίες επανόδου της Μο­ ναρχίας και την κατάλυση της Δημοκρατίας, τον Αύγουστο του ’36. Η προσπάθεια για να αποτραπεί η κατάλυση της νομιμότητας με τη δημιουργία του «Δημοκρατικού Αντιφασιστικού Μετώπου» δεν τελεσφόρησε, γιατί αφενός τα όρια της «πολιτικής σκηνής» ήταν «περιορισμένα» κι αφετέρου, γιατί οι εκτιμήσεις του κύριου εταίρου του «Μετώπου» του ΚΚΕ, πολύ απείχαν από μία ρεαλι­ στική πολιτική εκτίμηση. Η λύση Γεωργίου Β'-Μεταξά που προκρίθηκε, φαινόταν να παίζει τον ενοποιητικό ρόλο της διχασμένης αστικής τάξης. Τελειώνοντας, πρέπει να πούμε ότι η μελέτη του Α.Ρ., με πλού­ σια βιβλιογραφία και συστηματική μελέτη των πηγών, προσθέτει πολλά χρήσιμα στοιχεία στην προβληματική που αφορά το Μεσο­ πόλεμο και ασφαλώς η μελέτη της από ειδικούς και μη, είναι απα­ ραίτητη για την κατανόηση αυτής της σημαντικής περιόδου. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΑΛΕΣΗΣ Σημειώσεις

■^0) ξαναγυρνάει στις ρίζες της. Κι ο «Κύριος Χοττ-λαλά» με την απλή του γλώ σσα και τις μαγικές του ιδιότητες, έρχεται να μας δείξει το δρόμο για το χώ ρ ο ό π ο υ συντελείται το θαύμα. Και τα παιδιά με την καθαρή όραση και την τρυφ ερή ματιά, μ π ορ ού ν να ξε­ διαλύνουν το θ αύμα της ζω ής μέσ' α π' τη θ ολούρα της σ ύγχρ ο ­ νης σύγχυσης. Για παιδιά α π ό δέκα ετών και ΕΛΕΝΗ ΧΩΡΕΑΝΘΗ

1. Ενδιαφέρουσα μελέτη για το πρόβλημα είναι της Έλλης Σκοπετέα, «Το “πρότυπο Βασίλειο” και η Μεγάλη Ιδέα - 'Οψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880)», που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πολύτυπο.

2. Βλ. σχετικά, Βίκα Γκιζελή, «Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και προέλευση της κοι­ νωνικής κατοικίας στην Ελλάδα (1920-1930)», εκδ. Επικαιρότητα, 1984.

3. Βλ. άρθρο του Γ.Θ. Μαυρογορδάτου, «Λαϊκή βάση των κομμάτων και ταξικές αντιθέσεις στην Ελλάδα του μεσοπολέμου», στην «Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευ­ νών», τ. 28, 1976, έκδοση ΕΚΚΕ, σ. 235-258.

άσκηση ελευθερίας VYA

G E O R G E D U BY: Μ εσαιω νική Λ ύ ση : Κοινω νία κα ι Ιδεολογία . Α θήνα, Ε . Μ , Ν . Ε . , 1988. Σελ. 125.

η πρώτη φορά που από τις σελίδες της βιβλιοκριτι­ παρουσιάζεται ένα βιβλίο που αναφέρεται σε σύγχρονό Δ ενκήςείναι μας Γάλλο ιστορικό. Στο παρελθόν έχουμε εκτεταμένα συζητήσει τις ιστορικές σχολές της εποχής μας και τον προσανατολισμό της

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΣΤΙΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΣΑΣ Μαίρη Γουέμπ ΤΟ Α Κ ΡΙΒΟ Φ ΑΡΜ ΑΚ Ι *

Η Α Λ Ε Π Ο Τ Δ ΙΤ Σ Α Δύο συναρπαστικά Μυθιστορήματα Εκδόσεις Νεφέλη

Iff ΤΟ, Ρ 'α

86/εττιλογη ιστοριογραφίας. Γιατί λοιπόν τόση επιμονή; Αφενός γιατί στην Ελλάδα δεν έχουμε καμία ομοιογενή ιστορική σχολή. Οι Έλληνες ιστορικοί γράφουν ανάλογα με το πού έχουν σπουδάσει ή από ποιους έχουν επηρεαστεί. Αφετέρου γιατί η παράδοση της ιστορι­ κής παιδείας στη Γαλλία οδηγεί ένα ένα τα παιδιά της σε διαφορε­ τικούς δρόμους πολύ χρήσιμους για την ανάπτυξη της επιστήμης (ή της τέχνης) της ιστορικής γραφής. Στην πολύ χρήσιμη αυτή έκδοση της Εταιρίας Μελέτης Νέου Ελληνισμού είναι συγκεντρωμένα μερικά άρθρα και μια συνέντευ­ ξη του Τζ. Ντυμπύ. Ο Ντυμπύ ασχολείται με τη μεσαιωνική ιστο­ ρία και έτσι τα άρθρα που παρουσιάζονται αναφέρονται στις με­ σαιωνικές κοινωνίες, στις ιδεολογίες των κοινωνιών και στην πο­ λιτισμική ιστορία. Τα σύντομα αυτά άρθρα δε δίνουν παρά μια μι­ κρή και ίσως θολή όψη του Ντυμπύ ιστορικού αλλά οπωσδήποτε αντιπροσωπευτική. Ίσως μοιάζει λίγο συβιλλική η προηγούμενη φράση, αλλά στην πραγματικότητα εκφράζει την αλήθεια αν σκεφτεί κανείς ότι ο Ντυμπύ έχει γράψει 14 αυτοτελή έργα και έχει διευθύνει ή συνεργαστεί σε άλλα τόσα περίπου, εξαιρουμένων των άρθρων. Το σημαντικό γι’ αυτόν τον ιστορικό είναι ότι τα έργα του έχουν μία μεταλλαγή. Αρχικά το ενδιαφέρον του βρισκόταν στην οικονομική ιστορία αλλά σιγά σιγά μεταφέρεται στην ιδεολο­ γία, στην τέχνη και στη φαντασίωση. Ο μεσαίωνας δεν είναι η εποχή των πλούσιων αρχείων και την απομνημονευμάτων. Έχει μια μυστικότητα ιερή που απαιτεί από τον ιστορικό διέγερση του αισθητηρίου της βαθιάς περισυλλογής για την κατανόησή του. το μικρό αυτό σημείωμα όμως θα σταθούμε στη συνέντευξη που έδωσε ο Ντυμπύ για το Magazine Litteraire τον Νοέμβριο του 1982. Δεν υπάρχει πιο σημαντική στιγμή από αυτήν που ο ιστορικός αποκαλύπτεται στο κοινό του. «Κατασκευάζω ιστορία στο εργαστήρι μου, χωρίς να νοιάζομαι και πολύ για τη θεωρία», λέει ο Ντυμπύ και ο συνομιλητής-του τού υπενθυμίζει ότι ο ίδιος ισχυρίζεται πως έχει χρέος στον μαρξισμό τη στιγμή που άλλοι στοχαστές τον απορρίπτουν. Ο Ντυμπύ όμως εξηγεί ότι ο μαρξι­ σμός ήταν γι’ αυτόν εργαλείο παρά ιδεολογία. Χρησιμοποίησε τις μεθόδους του μαρξισμού σε έργα του αλλά δεν είχε συναισθηματι­ κό σύνδεσμο μαζί του (σ. 117-118). Το μικρό αυτό απόσπασμα και αυτό που ακολουθεί νομίζω ότι δίνουν το στίγμα του ιστορικού Ντυμπύ. Το δεύτερο σημείο που πρέπει κανείς να προσέξει στη συνέντευ­ ξη αυτή είναι η άποψη του Ντυμπύ για την επαφή ιστορικού και αναγνωστικού κοινού. «Η ιστορία δεν κερδίζει τίποτα όταν γρά­ φεται αποκλειστικά και μόνο για τους επαγγελματίες... [Ο ιστορι­ κός] πρέπει να παρουσιάζει αυτό που είναι βασικό, να μην κατα­ πιάνεται με την ασήμαντη “μικρή ιστορία”» (σ. 121). Αυτό το μή­ νυμα που στέλνει ο Ντυμπύ σε όλους τους ιστορικούς πρέπει να γίνει αρχή μας: όχι ακαδημαϊκή ιστορία. Ιστορία καυτών θεμάτων για τους αμύητους και οι λεπτομέρειες και οι επιμέρους αναζητή­ σεις στα ιστορικά περιοδικά. Προσοχή όμως! Γλαφυρή ιστορία, ναι· κατανοητή ιστορία, ναι- όχι όμως σε βάρος της ιστορικής αλήθειας. Ο Ντυμπύ κλείνει τη συνέντευξή του με μια ρήση που δε θα μπορούσε παρά να επαναληφθεί εδώ για να θυμίζει το ύψος του λειτουργήματος που πρέπει να επιτελέσει ο ιστορικός. «Η ιστορία είναι άσκηση ελευθερίας». Δ.Ι. ΛΟΪΖΟΣ

Σ

παιδικό Ο ΤΦ Ρ ΙΝΤΙ ΠΡΟΙΣΛΕ Ρ : Ο καπετάν-Τρεμονλας. Μετ. Ρίνα Καρθαίου. Ειχ. F.J. Tripp. Α θήνα, Α . .Ψυχογιός, 1989. Σελ. 130, 8ο. Ο καπετάν Τρεμούλας είναι ένα απολαυστικό και χαριτω μένο βι­ βλίο, με ήρωες δυο παιδιά, π ο υ μπλέκονται σε μια απίθανη περί πέτεια μ' ένα σωρό κωμικοτραγι­ κά α π ρ ό ο π τ α , π ά ν τ α όμω ς ακίν­ δυνα και χαριτω μένα, ώ σ π ου μορφοποιείται το πολυεδρικό σχήμα της. Πρόκειται για ένα σύγχρονο π αρ α μύθι, για ένα τρελό παιχνίδι της φ αντασίας, α π ' ό π ο υ ξεπηδά η διασκεδαστική ιστορία των δυο παιδιών, π ο υ κινούνται ανάμεσα στο παραμύθι και την π ρ αγματι­ κότητα. Κάποτε π α τ ο ύ ν σταθερά στη γη, όμω ς τις περισσότερες φ ορ ές π αθα ίνουν τις γκάφες τους στην περιοχή του υπέρλο­ γου και του κωμικά τ ραγικού. Ο συγγρ αφ έα ς δίνει τα μηνύματά του α πλά κι αβίαστα, χωρίς διδακτισμούς και «πρέπει», χωρίς κανόνες. Για παιδιά α π ό εννέα ετών και Ε .Χ .

Ερ β έ Μπ α ζ έ ν Ο δαίμονας του μεσονυκτίου

Ερβέ Μπαζέν

Ο ΔΑΙΜ ΟΝΑΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΝΥΚΤΙΟΥ

ΩΚΕΛΝΙΔΛ

Ένα κοινωνικό φαινόμενο που στην εποχή μας, αν και σοκάρει ακόμα, έχει γί­ νει αρκετά συχνό, καθώς ο μέσος όρος της ζωής εισχωρεί ολοένα βαθύτερα στα χρό­ νια της τρίτης ηλικίας, αποτελεί τον θεμα­ τικό άξονα αυτού του μυθιστορήματος. Ο Ζεράρ, καταξιωμένος συγγραφέας και πνευματικός άνθρωπος, στο γέρμα της ζωής του κυριεύεται από τον ΔΑΙΜΟΝΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΝΥΚΤΙΟΥ. Αρνείται να δεχτεί τη μοίρα του απόμαχου της ζωής και επιχει­ ρεί να ξαναβρεί την ευτυχία. Θέλει να ζήσει και να πεθάνει όρθιος. Και, αν είναι δυνατό, ως το τέλος ευτυχισμένος.

Αμί ν Μααλούφ

Σαμαρκάνδη Σαμαρκάνδη, είναι η Περσία του Ομάρ Καγιάμ, ποιητή του κρασιού, των τριαν­ τάφυλλων και του έρωτα. Είναι η φαντα­ στική ιστορία του Ομάρ Καγιάμ και του χειρόγραφου των ποιημάτων του, των πε­ ρίφημων ρουμπαγιάτ. Μυθιστόρημα με ιστορικό υπόβαθρο και με γνήσιο άρωμα της Ανατολής, είναι ένα βιβλίο γεμάτο ποίηση, αίσθημα και γοητεία.

Αμίν Μααλούφ

ΣΑΜ ΑΡΚΑΝΔΗ

ΩΚΕΛΝΙΔΛ

ΩΚΕΑΝΙΔΑ Χαρ. Τρικούπη 49 Τηλ. 3627341 -3606137

,,ΛπμπλαΜζ/^ VTe*™ fcfWEfc... ^7

^

Λαβοjtovait κ 6Ρ δ ι ι α τ

to

£

f^nAoy'z-A.Ki 6^5-

W i n ! ΜΠ'Πl wni'i'i: ( 6 W <*■})■*

/WOIflMηηπ\ _\/<\'άΛΧ 0“» ■ j»/^api6ct> νΟΛ

t

yax Jj£lA6as^,

ΒΜ Δ7 VO». , i7i/ft? i* < 0 * * k v

/ - “^ > <&*-*&.

A»®*/^r sv’* ;

i

jm

Γ

,

****

i&

r J

ΡΑΔΙΟΥΡΓΙΕΣ

8 ta 6<r>

ΡΑΔΙΟΔΗΜΙΟΥΡΓΙΕΣ

cv^°

• ΒΙΒΛΙΟ: Ο φίλος του εκπαιδευτικού • ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ: Ο φίλος του βιβλίου • GUTENBERG: Η σωστή σχέση με το βιβλίο

και τους φίλους του Με το επίδομα προμήθειας βιβλίων έγινε το πρώτο βήμα...

GUTENBERG ΓΕΝΙΚΟΣ ΤΙΜΟΚΑΤΑΛΟΓΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΝΗΜ ΕΡΩΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ

...το επόμενο βήμα

ΧΕΙΜΩΝΑϊ 19m

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

GUTENBERG ΓΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΣΑΣ

Gutenberg

ΖΗΤΗΣΤΕ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΣΕΙΡΑΣ

G U T E N B E R G

ΤΟΥΣ ΕΙΔΙΚΟΥΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥΣ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ GUTENBERG

ΣΕ ΘΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

GU TEN BER G · ΣΟΛΩ ΝΟΣ 103 · 106 78 Α Θ ΗΝ Α · ΤΗ ΛΕΦ. 36.00.127

^ Εκδόσεις Κέδρος •

A ID S •

·

Η ΡΩ ΙΝ Η

ΤΟ ΞΙΚ Α

·

r . Γενναδίου 3 - τ η λ . 36.02.007

Π Υ ΡΗ Ν ΙΚ Η Α Σ Φ Α Λ Ε ΙΑ

ΑΠΟ ΒΛΗ ΤΑ

·

Ο ΞΙΝ Η Β ΡΟ Χ Η

• Μια σειρά βιβλίων που θίγει φλέγοντα προβλήματα που απασχολούν σήμερα τον πλανήτη μας.

• Βιβλία αντικειμενικά, υπεύθυνα, γραμμένα με τέτοιο τρόπο ώστε να γίνονται εντελώς κατανοητά από αυτές τις κρίσιμες ηλικίες που σηματοδοτούν το μέλλον, την πορεία και την εξέλιξη μιας κοινωνίας.

• Για παιδιά από 10 χρόνων και πάνω.

φ Εκδόσεις Κέδρος Γ. Γενναδίου 3, τηλ. 36.02.007

Τέσσερα πολύχρωμα εκπαιδευτικά βιβλία γραμμένα με απλό τρόπο για να φέρουν σ’ επαφή τις νεαρές συνειδήσεις με το θαύμα του κόσμου που βρίσκεται γύρω τους. Ό λη η σειρά περιλαμβάνει ένα «επιστημονικό» κεφάλαιο που θα βοηθήσει τους μεγάλους ν’ απαντήσουν στις ερωτήσεις των παιδιών.

και πρωτοσχολική ηλικία