Τεύχος 230

Χ α ν fc p ν σ χ ό ψ

PO M AIN Ρ Ο Α Λ Α Ν

Μαγεμένη ψυχή {6 τόμοι)

«ΣΤΟΥ ΓΚΟΒΟΣΤΗ» Ια α & ίφ * «ην<ϊ; Η -

J61S4J3

απο τα βιβλία της «γνώσης»

Μ ΙΚ Ρ Η Σ Ε ΙΡ Α

Η γερ ο ντο κόρ η Μ Π Α Ρ Μ Π Ε NT" Ω Ρ Ε Β ΙΓ Υ

Οι δ ια β ο η ικ ές Ν Α Θ Α ΙΜ ΙΕ Λ Χ Ω Θ Ο Ρ Ν

το άηικο γράμμα ΣΥΝ ΤΟ Μ Α ΚΥΚΛΟΦ ΟΡΟΥΝ Ρ Α Λ Φ Ε Λ ΙΣ Ο Ν

Ο αόρατος άνθρωπος ΤΟΜ ΑΣ ΧΑΡΝΤΥ

κάτω από τα δ έντρ α

εκδόσεις «γνώση» Ιπποκράτους 31, 106 80 Αθήνα, Τη8. 3620941 - 3621194

ΝΕΑΝΙΚΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Ε π ιλ ε γ μ έ ν α Β ιβλία γ ια π α ιδ ιά κ α ι ν έ ο υ ς Β ΙΒ Λ ΙΑ ΓΙΑ Π Α ΙΔ ΙΑ Α Π Ο '8 ΕΤΩΝ ΚΑΙ Α Ν Ω

Β ΙΒ Λ ΙΑ Γ ΙΑ Π Α ΙΔ ΙΑ ΑΠΟ 10 ΕΤΩΝ ΚΑΙ A N Q

Ζωρζ Σαντ Ιστορία ενός αγαθούλη.......................... 500 Φώντας Λάδης ΑΛΚΗΣ Ο ΨΕΤΤΗΣ. 0 γάιδαρος που νίκησε το σκυλόψαρο καί άλλες ιστορίες............ 500 Όσκαρ Ουάιλντ Ο ευτυχισμένος πρίγκιπας............... 500 Μόνος Κοντολέων Ο Εέ από τ’ άστρα ................... 600 Α. Παπαδάκη Παλιές ιστορίες του κόσμου (Ευρώπη) 600 Α. Παπαδάκη Παλιές ιστορίες του κόσμου (Ασία) ..... 600 Μαρία Μιχαήλ-Δέδε Ινδιάνικοι θρύλοι.................... 500 Αλέξανδρος Δουμάς Ιστορία ενός καρυοθραύστη....... 700 ΑλφόνςΝτωντέΟΤαρταρέντηςΤαρασκόν ............ 600 Ιφιγένεια Αλμπανοπούλου Χόπιτι-Χοπ ............... 400 Μαρία Μιχαήλ-Δέδε θρύλοι των ιθαγενών της Αυστραλίας .............................................. 600 Έλλη Αλεξίου Μύθοι του Αισώπου......................... 600 Ντίνιν; "τιιιόπουλος Ο μαστρο-Πολύξερος του ......................................... 600 I. Δ. ΙωαννίδηςΤχ τρία παιδιά ............................. 600 I. Δ. Ι'υαννίδης Ένα καράβι στη βιτρίνα.................. 500 'Οτφ:. ·■; 3ρό«σλερ Ο Νερουλίνος, το πνεύμα * >.ςλίμνης. . ...................................... 500 Σλέι rΣ^.τίτη-Π αναγιώτου Ο κήπος με τ’ αγάλματα ...................

500 Χάρης Σακελλαρίου Ο Σπιθοβολάκης ................... 400 Ντίνος Δημόπουλος Αν όλα τα πιτσιρίκια του κόσμου 700 Όσκαρ Ουάιλντ Ο εγωιστής γίγαντας .................... 500 Νίνα θεοχαρίδου Ασημένιος ελέφαντας .................. 400 Λάμπρος Πέτσινης Ρωσικά λαϊκά παραμύθια........... 900 Φιλίσα Χατζηχάννα Η Ντιντόν, ο Παβελάκης μου κι εγ ώ .......................................................... 800 Α.Α. Μιλν Το σπίτι στη γωνιά του Πουφ ...........

600 Γιάννης Καλατζόπουλος Τα ρούχα του βασιλιά ....... 500 Αδελφοί Γκριμ Διαλεχτά παραμύθια...................... 500 ΧανςΚρίστιαν Άντερσεν Διαλεχτά παραμύθια ....... 600 Σοφία Μιχαλοπούλου Ο Μήτσης και η Μίτση.......... 500

Έλλη Αλεξίου Ρωτώ και μαθαίνω........................ Τζων Στάινμπεκ Το κόκκινο αλογάκι ................... Ελένη Σαραντίτη-Παναγιώτου Ιόλη, ή Τη νύχτα που ξεχείλισε το ποτάμι................................... Σ. Μαυροειδή-Παπαδάκη Ο μικρός περιηγητής Α' ... Σ. Μαυροειδή-Παπαδάκη Ο μικρός περιηγητής Β' ... Σ. Μαυροειδή-Παπαδάκη Ο μικρός περιηγητής Γ' ... Νίτσα Τζώρτζογλου Ο χρυσός δαρεικός................ Ράντγιαρντ Κίπλινγκ Απίθανες ιστορίες............... Νικολάι Βορόνοβ Το κυνήγι των περιστεριών ......... Νίτσα Τζώρτζογλου Το τσίρκο της Ίρμας ............ Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον Το νησί των θησαυρών ... Αλέξανδρος Δουμάς Η μαύρη τουλίπα .................. Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη Μύθοι και θρύλοι της Ρώμης .................................................... Κάρολος Ντίκενς Χριστουγεννιάτικη ιστορία .........

I. Δ. Ιωαννίδης Το άσπρο άλογο..........................

I. Δ. Ιωαννίδης Η ιστορία με το γαλάζιο μολύβι....... Κιτσικοπούλου Μαίρη Ιστορίες των δερβισάδων..... Άντον Τσέχωφ Αστείες ιστορίες.......................... Γιάννης Μπάρτζης 'Αργείος Εσπερινός.................. Νίτσα Τζώρτζογλου Τα Τρία Σίγμα.................... Ειρήνη Μάρρα Μια ιστορία για δύο .................... Σοφία Φίλντιση Ορέστης .................................. Χάρης Σακελλαρίου Δ ιηγήματα των Χριστουγέννων Ε.Παλαιολόγου-Πετρώνδα Στη χώρα των Φαραώ .. Σοφία Φίλντιση Το Ρηνάκι και άλλα διηγήματα ..... Νίτσα Τζώρτζογλου Περπατώντας στους αιώνες .... Μαρία Πυλιώτου Τ α δέντρα που τρέχουν ............... Σώτη Χριστογιάννη Μύθοι και θρύλοι της Νορβηγίας A w Τουέιτ Επιχείρηση «Κόκκινη Άμμος» .............. Πέτερ Χέρτλιγκ Ο Μπεν αγαπάει την Ά ν να ........... Ντοντάρ Ντουμπάντζε Εγώ, η γιαγιά, ο Ιλίκο και ο Ιλαρίων ................................................

1000 500 600 600 700 800 600 600 600 600 1000 1000 700 600 500 500 700 500 500 500 600 600 900 500 500 800 600 500 800 500 800

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα Ζωοδόχου Πηγής 3,106 78 Α θήνα ® 360.32.34 * 360.13.31

ΝΕΑΝΙΚΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Ε π ιλ ε γ μ έ ν α Β ιβλία γ ια π α ιδ ιά κ α ι ν έ ο υ ς Β ΙΒ Λ ΙΑ ΓΙΑ Π Α ΙΔΙ Α ΑΠΟ 10 ΕΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΩ Λούχας Χάρτμαν Άννα-αννΑ'............................. 1000 I. Δ. Ιωαννίδης Καβάλα στο Χρονοδιαβήτη............ 600 Λεονάρ ντε Βρις Το βιβλίο των πειραμάτων............ 700 Λεονάρ ντε Βρις Το δεύτερο βιβλίο των πειραμάτων .. 700 Λεονάρ ντε Βρις Το τρίτο βιβλίο των πειραμάτων .... 700 Μ. Ε. Σαλτίκοβ — Στσέντριν Πατέρας και γιος ..... 600 Ιούλιος Βερν Οι πειρατές του Αιγαίου................... 700 Ντίνος Δημόπουλος Τ α δελφινάκια του Αμβρακικού 700 I. Δ. Ιωαννίδης Το παράξενο δώρο....................... 500 Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη Άλκηστη............... 600 Λεονάρντο Ντα Βίντσι Μύθοι και ιστορίες ............ 600 Χάρης Σακελλαρίου Ομήρου Βατραχομυομαχία ...... 500 Ιούλιος Βερν Ο πύργος των Καρπαθίων.................. 700 Προσπέρ Μεριμέ Κολύμπα ................................. 700 Τζων Μπιούκαν Τα 39 σκαλοπάτια...................... 600 Ευγένιος ΣύιΚέρνοκ, ο πειρατής ......................... 500 Ι.Δ. Ιωαννίδης 0 γύρος του κόσμου χωρίς λεφτά....... 500 ΆλκηΓουλιμή Η αόρατη σελίδα .......................... 1000 Σέλμα Λάγκερλεφ Τα χριστουγεννιάτικα τριαντάφυλλα 600 Τιερύ Ζονκέ Καταδίωξη στο μετρό........................... 500 Β ΙΒ Λ ΙΑ ΓΙΑ Π Α ΙΔ ΙΑ ΑΠΟ 12E T Q N K A I Α ΝΩ Βίκτωρ Ουγκώ Απ’ όσα έχω δει .......................... Χέντρικ Βαν Λουν Η ιστορία της ανθρωπότητας ..... 'Οσκαρ Ουάιλντ Το φάντασμα του Κάντερβιλ......... : ΤζακΛόντον Αγάπη για τη ζωή .......................... ΤζακΛόντον Πειρατικές ιστορίες......................... Κατερίνα Γλυκοφρύδη Μελήσιππος..................... ΛίτσαΨαραύτη Στα βήματα του Σαμοθήριου.......... Άννα Γκρέτα Βίνμπεργκ Μια Πέμπτη τού Οκτώβρη Νικολάι Βορόνοβ Μάσα, ένα σύγχρονο κορίτσι ....... Χάρης Σακελλαρίου Η φωτιά που δε σβήνει ........... Ράντγιαρντ Κίπλινγκ Το ωραιότερο διήγημα του κόσμου....................................................

700 1200 600 600 500 900 600 800 600 500 600

Ανατόλι Αλέξιν Η τρελή Ευδοκία........................ 600 Νίτσα Τζώρτζογλου ΣΟΣ — Κίνδυνος ................ 500 Ανατόλι Αλέξιν Τηλεφωνήστε κι ελάτε.................. 600 Ράντγιαρντ Κίπλινγκ Η εταιρεία Στάλκι &Σ ία ..... 900 Έρνεστ Χεμινγουέι Ο γέρος και η θάλασσα ............ 500 Τζ. Μιντ Φόκνερ Μούνφλιτ (Τομυστήριο του θρυλιχούδιαμαντιού)................ 900 ΤζακΛόντον Ο Ασπροδόντης.............................. 900 Κίρα Σίνου — Ελένη Χουκ-Αποστολοπούλου Το χέρι στο βυθό ............................................ 600 Άλμπερτ Λιχάνοφ Η έκλειψη του ήλιου ................ 600 Ιβάν Τουργκένιεφ Οι αφηγήσεις ενός κυνηγού ........ 600 Μαρκ Τουέιν Οι περιπέτειες του ΧακΦιν ............... 1000 Αιμέ Σόμερφελτ Το χαμένο όνειρο ....................... 600 Μανόλης Κορνήλιος Πολύ ωραίο τ’ όνομά σου, Ελευθερία!................................................

500 Γιώτα Φωτιάδου-Μπαλαφούτη Ποτέ ξανά .......... 500 Λέων Τολστόι Ιστορίες ..................................... 800 Γκούντρουν Μεμπς Το παιδί της Κυριακής ............ 500 Ράντγιαρντ Κίπλινγκ Δαίμονες των κυμάτων ........ 900 Τζακ Σέφερ Σέιν, ο άνθρωπος της χαμένης κοιλάδας... 600 Μαρκ Τουέιν Οι περιπέτειες του Τομ Σόγιερ ........... 1000 Κίρα Σίνου Το πάρτι της Μιράντας....................... 1000 Βίκτωρ Ουγκώ Οι Άθλιοι Α'Τόμος .................... 1000 Βίκτωρ Ουγκώ Οι Άθλιοι Β'Τόμος .................... 1000 Βίκτωρ Ουγκώ Οι Άθλιοι Γ'Τόμος .................

1000 Βίκτωρ Ουγκώ Οι Άθλιοι Δ'Τόμος .................... 1000 Βίκτωρ Ουγκώ Οι Άθλιοι Ε'Τόμος .................... 1000 Μαρκ Τουέιν Ο πρίγκιπας και ο φτωχός.................. 1000 Τάκης Χατζηαναγνώστου Η μαγεία του κόσμου (Από τα ταξίδια του Μάρκο Πόλο)...................... 800 Τζακ Λόντον Μια Οδύσσεια στο Βορρά.................. 600 ΤζακΛόντον Το κάλεσμα της άγριας φύσης ............ 600 Μάνος Κοντολέων Το ταξίδι που σκοτώνει ............ 500 Αλεξάντρ Πούσκιν Ντάμα Πίκα............................ 500

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα Ζωοδόχου Πηγής 3,106 78 Α θήνα ® 360.32.34 - 360.13.31

Εκδόσεις Πλέθρον Σειρά: ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΚΥΚΛΟΦ ΟΡΕΙ

Βιβλιοπωλείο - Εκδόσεις: Μ ασσαλίας 20α, 106 80 Αθήνα, Τηλ. 36.41.260,36.45.057

«Οι λέξεις είναι πράγματι μία μάσκα. Σπάνια εκφράζουν το αληθινό νόημα. Στην πραγμα­ τικότητα έχουν την τάση να το κρύβουν.»

Herman Hesse «....η σύγχρονη τέχνη σίγουρα προσπαθεί να κάνει ό,τι καλύτερο μπορεί για να εξοικειω­ θεί ο άνθρωπος με έναν κόσμο που είναι γε­ μάτος σκοτάδι. Είναι κρίμα όμως που οι ίδιοι οι καλλιτέχνες δεν έχουν συνείδηση του τι κάνουν».

Carl G. Jung

η επιοτημη μνδολο\ια$

Ενα έργο που αποκαλύπτει το άλλο πρόσω­ πό της παγκόσμιας μυθολογίας. Μια πρότυ­ πη έρευνα στο πεδίο της ψυχολογίας και της Θρησκειολογίας.

C.G.JUNG C. KERENYI ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ Μάρνη 5-7, 10433 ΑΘΗΝΑ Τηλ. 5221744, 5227678

$

αφιερώματα σε συμμραφεισ Τα τεύχη που σημειώνονται με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί Ο. ντε Μ παλζάκ No 60* Δ. Γληνός No 61* Τ. Τζόυς No 62* Κ. Χατζηαργύρης No 63 Ζ. Ζενέ No 66 Νέοι λογοτέχνες No 69 Αριστοφάνης No 72 Ζ. Πρεβέρ No 73 Μ. ντε Σαντ No 77 Κ .Π. Καβάφης No 78 Χ.Α. Μ πόρχες No 79 Μ. Κούντερα No 80 Μ. Γιουρσενάρ No 81 Α. Κοραής No 82 Κ. Μαρξ No 83 Μ. Βιάν No 85 Νέοι Λογοτέχνες No 87 Κ. Βάρναλης No 88 ΤΤ Μαν No 90 Φ. Νίτσε No 91 Κ. Θεοτόκης No 92 Ρ. Μ παρτ No 93 Ν. Λαπαθιώτης No 95 Ε. Ροίδης No 96 Ε. Ζολά No 97 Σταντάλ No 98 Μ ακρυγιάννης No 101 Λ ουκιανός No 102 Ντιντερό No 103 Τ. Ά γ ρ α ς No 104 I. Βερν No 105 Θ. Καίρης No 106 Π αραμυθάδες No 108 Έ . Έσσε No 109

Α. Καμύ No 110 Β. Ο υγκό No 111 Ε. Ά λ α ν Πόε No 112 Φ. Κόντογλου No 113 Σ. Μπέκετ No 115 Κ. Πολίτης No 116 Α. Πάλλης No 118 Β. Μ αγιακόφσκι No 121 Ε. Ιονέσκο No 122 Μ. Φουκώ No 125 Ζ. Λακάν No 126 Ζ. Πωλ Σαρτρ No 127 Φ. Ντοστογιέφσκι No 131 Ν.Χ. Λώρενς No 132 Γ.Σ. Έ λ ιοτ No 133 Μ. Ντυράς No 134 Αριστοτέλης No 135 Σ. ντε Μ πωβουάρ No 136 Γ. Θεοτοκάς No 137 Φ.Σ. Φιτζέραλντ No 138 Τ. Ο υίλιαμς No 139 Α. Κάλβος No 140 Γ. Σεφέρης No 142 Γ. Φλωμπέρ No 143 Ο. Έ κ ο No 145 Α. Δουμάς No 147 Α. Κρίστι No 149 Σ. Φ ρόυντ No 150 Α. Αρτώ No 151 Ο. Ο υάιλντ No 152 Β. Γ οΰλφΝ ο 153 Γ.Β. Γκαίτε No 154 Κ. Καρυωτάκης No 157

Κ. Λεβί-Στρως No 158 Ε. Χεμινγουέη No 159 Ζ. Κοκτώ No 160 Μ. Χάιντεγκερ No 161 Β. Ναμπόκοφ No 162 Α. Παπαδιαμάντης No 165 Π. Λεκατσάς No 166 Αίσωπος No 167 Λ. Αραγκόν No-168 Α. Τσέχωφ No 169 Σ. Τσίρκας No 171 Τ. Στάινμπεκ No 173 Ό μηρ ος No 174 Μ. ντε Θερβάντες No 176 Βολταίρος No 177 Ε. Πάουντ No 178 Μολιέρος No 179 Δ. Χατζής No 180 Ε. Ίψ εν No 181 Ν. Χάμμετ No 182 Π. Βαλερί No 183 Ζ. Μ πατάιγ No 187 Ν. Καζαντζάκης No 150 Θουκυδίδης No 191 Φ.Γ. Λόρκα No 192 Ρ. Τσάντλερ No 193 Β. Ράιχ No 197 Ρ. Μούζιλ No 199 Λ. Τολστόι No 200 Π. Ελυάρ No 201 Ζ. Σιμενόν No 202 Γ. ντε Μωπασάν No 204 Γ. Ρίτσος No 205 Α. Ζιντ No 206 Α. Μπρετόν No 207 Μ. Μπρεχτ No 211 Α. Αλεξάνδρου No 212 Δ. Σολωμός No 213 Φ. Πετράρχης No 218 Α. Αουπέν No 218 Γκ. Γκ. Μάρκες No 223 Τζ. Ό ργουελ No 226 Τ. Δειβαδίτης No 228 Κ. Ν τίκενς No 229 Δ άντης No 230

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΞΑΝΤΑΣ Μόλις κυκλοφόρησαν

Τζαβέλλα 1 και Ζωοδόχου Πηγής Τηλ.: 36.04.885 - 36.13.065

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΛΚΟΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

«Το Ταξίδι στην Ελλάδα» Πρόλογος Κ.Θ. Δημαράς ΣειΡά Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Μετά9ρ. Π.Α. Ζάννας

| . «Βαοβώ - Το μυθικό αιδοίο» του Ζωρζ Ντεβερέ μτφρ. Γ. Τόλιας 2. «Ο μύθος του Ανδρογύνου» του Ζαν Λιμπίς μτφρ. Αριστ. Παρίση

Τηλέμαχος Μαράτος «Η άλλη πλευρά»

Ν ΕΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ 3. «Θρησκεία xat Έρως» του Β. Σούμπαρτ μτφρ. Μιχ. Κοπιδάκης «Αλληλογραφία Γ. Σεφέρη - Τ. Μαλάνου» Επιμέλεια: Δ. Δασκαλόπουλος

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΒΟΤΚΟΤΡΕΣΤΙΟΤ 3 (105 64) ______ Τηλ. 32 54 538 - 32 53 172____________

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΠΡΗΧΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Τεύχος 230

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στον Απολλιναίρ

Τα είκοσι βιβλιοπωλεία που ρωτήθηκαν για τη σύνταξη της αγοράς του βιβλίου είναι κατά αλφαβητική σειρά: Αιχμή-Αθ., Αριστοτέλης-ΑΘ., Βάνιας-Θεσσ., ΓκοβόστηςΑθ., Γνώση-ΑΘ., Δωδώνη-ΑΘ., Ελευθερουδάκης-Αθ., Ενδοχώρα-ΑΘ., Εστία-ΑΘ., Ιανός-θεσσ., Κατώι του Βιβλίου-Θεσσ., Κρομμύδας-Χίος, Λέσχη του Βιβλίου-ΑΘ., Μεθενίτης-Πάτρα, Όμηρος-Βόλος, Πειραϊκή ΦωλιάΠειραιάς, Σάκης-Ν. Σμύρνη, Σύγχρονη Εποχή-ΑΘ., Σύμβολο-Κηφισιά, Χνάρι-ΑΘ.

η ΑΓΟΡΑ του ΒΙΒΑΙΟΥ 14 Δεκεμβρίου έως 27 Δεκεμβρίου 1989

• □ Ο πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότερα βιβλία ενός δεκαπενθημέρου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώ, ρησαν 20 βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι κάθε βιβλιοπωλείο δίνει τέσσερις βαθμούς στο βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις, τρεις βαθμούς στο αμέσως επόμενο, δύο βαθμούς στο τρίτο κατά σειρά βι­ βλίο, ενώ ένα βαθμό παίρνει το τέταρτο.

| ΤΑΧΤΣΗ Κ.: Το φοβερό βήμα

ΕΞΑΝΤΑΣ

| ΘΕΛΑ Κ.Χ.: Η οικογένεια του Π ασκουάλ Ντουάρτε

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

[ ΙΩΑΝΝΟΥ Γ.: Ο τρίτος δρόμος ήταν και πέρασε | ΘΕΛΑ Κ.Χ.: Η κυψέλη

ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ

| ΡΑΣΝΤΙ Σ.: Οι Σατανικοί Στίχοι

ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ

| ΕΚΟ ΟΥ.: Η Α ποκάλυψη του Ιωάννη ΚΑΡΑΒΙΑ Μ.: Ο στοχαστής του Μαρουσιού ΚΥΡ.: Ό χ ι σε όλα

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

ΚΑΚΤΟΣ

ΠΑΠΑΝΘΙΜΟΥ Α.: Ο Αυριανισμός

ΘΕΜΕΛΙΟ

| ΒΑΛΤ API Μ.: Ο Α γγελος του Βορρά

ΚΑΚΤΟΣ

ΚΟΡΟΜΗΛΑ Μ.: Α νατολή-Πόντος

ΠΡΑΤΣΙΩΤΗ

ΕΚΟ ΟΥ.: Οι τρεις αστροναύτες

ΓΝΩΣΗ

□ Ο κατάλογος που ακολουθεί παρουσιάζει, με αλφαβητική σειρά, τα υπόλοιπα βιβλία που δεν προτάθηκαν από δύο τουλάχιστον βιβλιοπωλεία.

Το ημερολόγιο (Άγρα)· Ά λκον Β.: Η αδελφή Κούκος (ΣύγχρονηΕποχή)· Άντγουντ Μ.: Ιστορία της Πορ­ φυρής Δούλης (Εστία) · Αραγκόν Λ.: Οι κομμουνιστές (Σύγχρονη Εποχή) «Βαλαωρίτη Ν.: Ο Αντρέας Ε­ μπειρικός (Ύψιλον) · Βολκογκόνοφ Ν.: Θρίαμβος και Τραγωδία (Σύγχρονη Εποχή) · Γαλανάκη Ρ.: Ο Βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασά (Άγρα) · Το καλαντάρι (Γνώση) · Δήμου Ν.: Τολμηρές Ιστορίες (Γνώση) · Ζέη Α.: Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου (Κέδρος) · Καπάνταη I.: Εφτά φορές το δαχτυλίδι (Εστία) · ΚαριζώνηΧεκίμογλου Κ.: 1001 και 1 νύχτες των Βαλκανίων (Ερμής) · Κοτζιά Α.: Η μηχανή (Κέδρος) · Λεφούση Η.: Ασημίνα Λαΐου (Δωρικός) · Μεγαπάνου Μ.: Ο Έκτωρ (Libro) · Μουρσελά Κ.: Βαμμένα κόκκινα μαλλιά (Κέδρος) · Μπραντ Β.: Μια Ζωή Αγώνες (Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη) · Ξανθούλη Γ.: Το χάρτινο φεγγάρι της καρδιάς μας (Καστανιώτης) · Ουγκώ Β.: Οι Άθλιοι (Καστανιώτης) · Πατρικίου Τ.: Οι παραμορφώσεις (Διάττων) · Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Λ.: Το πέτρινο σπίτι (Πατάκης) · Σαρή Ζ.: Αντι­ παροχή (Πατάκης) · Σαρή Ζ.: Το παραράδιασμα (Πατάκης) · Σουπώ: Ο νέγρος (Βάνιας) · Στρατίκης: Μυ­ θολογία (Στρατίκης) · Χόπερ Ρ.Τ.: Οι πρώτοι Έλληνες (Βάνιας) ·

χρονικα/11

Ο Υβ Μπερζέ στην Αθήνα (Η Μανία για Διάβασμα) Πριν από μήνες ήταν εδώ ο Γάλλος λογοτέχνης Yves Berger και μίλησε στο Γαλλικό Ινστιτούτο, τη μέρα ακριβώς που είχε αφιε­ ρώσει για το βιβλίο το Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού (21 Σε­ πτεμβρίου).

Γ

πάρχει μια «ανάποδη» στον Μποβαρυσμό. Ή μάλλον υπάρχει μια «καλή μεριά» στην ανάγνωση. Υπάρχει μια απόλαυση στο διάβασμα όπου η εξέταση προηγείται της πραγματικότητας, όπου το αίνιγμα της λέξης προαναγγέλλει το μυστήριο του κόσμου και, με ηρεμία, με φλόγα, το αποκαλύπτει. Λίγα βιβλία μιλούν με τόση χάρη γ ι’ αυτή την απόλαυση του διαβάσματος, όπως το βι­ βλίο του Yves Berger «Η Αυγή του Νέου Κό­ σμου» όπου ο συγγραφέας, λογοτεχνικός διευθυντής του Οίκου Grasset, εξιστορεί με μια πυρετώδη αναδρομή τα παιδικά του ανα­ γνώσματα, κατά τη διάρκεια του πολέμου, ό­ ταν λογοτεχνία και επικαιρότητα συγχέονται. Είναι το χάραμα της ανάγνωσης, όπου το μικρό αγόρι ανακαλύπτει χωρίς καν να γνω­ ρίζει πάντοτε τους τίτλους τους, βιβλία τα ο­ ποία καταβροχθίζει, την ιστορία της Αμερικής (της Βόρειας), του Νότου της, των πολέμων της (με τους Ινδιάνους, τον Εμφύλιο), την ε­ ποποιία της (το Κυνήγι του Χρυσού, την εξε­ ρεύνηση του Μεγάλου Βορρά), την κατάκτηση της Δύσης. Είναι μια μυθική κατάκτηση της Αμερικής, που σύντομα συγχέεται με την κα­ τάκτηση του αμερικάνικου μύθου, και όπου ο μεγάλος αυτός γνώστης της Αμερικής μάς κά­ νει να συμμετέχουμε και στην παραμικρή λε­ πτομέρεια ενός αναγνώσματος ανεπιτήδευ­ του, όπου ταυτιζόμαστε - και με πόση αγάπη - με τους ήρωες, διαδοχικά με τον αρχηγό των Ινδιάνων, τον Σκάρλετ ή τον Στρατηγό Λη, ή με τους σ υγγραφείς: Λόντον, Μάρκ Τουαίν... Για να μας κάνει να αισθανθούμε τη συμμε­ τοχή αυτή, ο Yves Berger διαθέτει τη μεσο­ γειακή εγκαρδιότητα και συγχρόνως μια συ­ στολή, που τον ακολουθεί ίσως από την παι­ δική ηλικία, σε τρόπο που αγαπάμε το βιβλίο δια μέσου του παιδιού που υπήρξε, και την Α­ μερική δια μέσου των βιβλίων, χωρίς ποτέ να μας δίνει την εντύπωση ότι μας καλεί να θαυ­ μάσουμε εκείνον ή τα άλλα. Από κει πηγάζει μια μορφή λόγου (πού βρί-

Υ

Si Μ Γράφει ο Luce Rudent

ιατί ο Μπερζέ δεν είναι μόνο ένας αξιό­ λογος συγγραφέας, αλλά και λογοτεχνι­ κός διευθυντής του εκδοτικού οίκου Γκρασέ. Ήταν λοιπόν πολύ ευγενικό να μιλήσει για το βιβλίο και μάλιστα για το πάθος της ανάγνω­ σης που από μικρό παιδί τον έριξε μέσα σε ι­ στορίες με ερυθρόδερμους και Μοχικανούςαυτή η μυθολογία μπόλιασε για πάντα τον Μπερζέ. Γεννήθηκε στην Αβινιόν το 1934· από τον πατέρα του, οδηγό φορτηγού, αγάπησε τα τα­ ξίδια, ενώ τα βιβλία του παππού του τον ταξί­ δευαν σε μια φανταστική Αμερική. Σπούδασε στο Μονπελιέ και το Παρίσι, δίδαξε λίγο και­ ρό σε λύκεια και από το 1960 απασχολείται στις εκδόσεις Γκρασέ. Το πρώτο του έργο ή­ ταν ένα δοκίμιο για τον Πάστερνακ (1958). Α­ κολούθησε το πρώτο του μυθιστόρημα, ο Νό­ τος (1962) όπου αποκρυσταλλώθηκε η θεμα­ τολογία του. Τα άλλα του μυθιστορήματα, Τρε­ λός για την Αμερική (1976) και Τα πρωινά του Νέου Κόσμου (1987) τον ταυτίζουν ακόμα πε­ ρισσότερο με την προσωπική του Αμερική. Ο Μπερζέ επιχειρεί να ξαναζωντανέψει, με την ηθελεμένη αφέλεια, έναν τόπο που δεν γνώρισε ακόμα τον εμφύλιο πόλεμο, πονά για τον αφανισμό των Ινδιάνων και μιλά για μια εποχή ηρωική και νοσταλγική, όπως την είδαν ο Τζακ Λόντον και ο Μαρκ Τουαίν. Η μόνη του ίσως φιλοδοξία είναι να ξαναβρεί μια χαμένη αθωότητα, εξαγνίζοντας όσα ο χρόνος έχει σταλάξει μέσα μας. Η πραγματική ζωή βρίσκε­ ται κάπου ανάμεσα σε μια βασανιστική συμ­ μετοχή στον κόσμο και μια θέαση του χαμέ­ νου χρόνου· ο Μπερζέ δεν βιάζεται να την ε­ ντοπίσει γιατί ίσως τότε θα προδώσει το παι­ δί που διαβάζει ακόμα μέσα του ιστορίες από τη μακρινή Δύση... Ο Μπέρξονας είχε προσέ­ ξει κάτι τέτοιο: «Ό,τι νιώσαμε, σκεφτήκαμε, θελήσαμε στα παιδικά μας χρόνια είναι εδώ, σκυμμένο πάνω στο σήμερα, που όπου να ’ναι θα γίνει ένα μαζί του, πιέζοντας την πύλη της συνείδησης που θα 'θελε να το αφήσει έξω».

3

12/χρονικα σκεται άραγε η αρχή;) και με αίσθημα ευγνω­ μοσύνης παρακολουθούμε την ανάγνωση στον ενεστώτα, όπως στο κείμενο αυτό όπου μας διηγείται το βράδυ κάποιας μάχης: «Σιω­ πηλός, άφωνος, βρίσκομαι εδώ, πλάι σ’ αυτό' που φαντάζομαι, μέσα σε μια σκηνή, αγανακτισμένο μπροστά σε μιαν εικόνα: όταν, μετά τη διάλυση του καπνού, ανακαλύπτει το σω­ ρό με τα πτώματα στα 300 μέτρα... Τότε που, ενώ για τρεις συνεχείς ημέρες ο καιρός ήταν θαυμάσιος, ξαφνικά άρχισε να βρέχει και το νερό διεκδικούσε το αίμα από το τριφύλλι και το χώμα. Και κάθομαι άφωνος και σιωπηλός, και αθέατος στο πλευρό του κ. Λη, επειδή, γ ι’ αυτόν, ούτε το τριφύλλι, ούτε το χώμα, ούτε η βροχή δεν απορροφούν και δεν σβήνουν το αίμα. Αν παραπατήσει, τον συγκρατώ, αν καταρρεύσει τον ξανασηκώνω.» Και μια φράση του επαναλαμβάνεται για να εκφράσει την έκ­ σταση για τη σχέση αυτή - χρειάζεται βέβαια μια μικρή οπισθοδρόμηση για να το απολαύ­ σουμε: «κι εγώ, από μένα σε μένα, στο βάθος του εαυτού μου» είναι ακριβώς αυτό που χρειάζεται για την απόσταση που απαιτεί το τρυφερό χιούμορ, το συγκινητικό αλλά ποτέ συγκινημένο.

Κι όλα αυτά θα ήταν βέβαια ωραία, αλλά τί­ ποτα πολύ περισσότερο από μια επιθεώρηση εξαιρετικά πνευματώδη και καλογραμμένη της αμερικανικής λογοτεχνίας, έτσι όπως την ανακαλύπτει ένα μικρό αγόρι 12-13 χρόνων, και θα μπορούσε να φθάσει κανείς μέχρι του σημείου να βρει πολύ επιτηδευμένο αυτό το κατασκεύασμα όπου βρίσκονται συγκεντρω­ μένα, εξαιτίας της επιθυμίας ενός πεθαμένου προγόνου, τα καλύτερα βιβλία της αμερικα­ νικής λογοτεχνικής παράδοσης. Αυτό θα ήταν μια πολύ σωστή αμφισβήτη­ ση αν ο Yves Berger περιοριζόταν μόνον ώς εκεί, παρόλο το συγγραφικό του ταλέντο και το ενδιαφέρον θέμα του. Στην πραγματικότητα, αυτή η μανία για διά­ βασμα που αισθανόμαστε μαζί του και δια μέ­ σου αυτού διπλασιάζεται, και μάλιστα τριπλα­ σιάζεται, και για άλλους λόγους: Ο πρώτος λόγος είναι η χρονική περίοδος του αναγνώσματος αυτού, που είναι τα χρό­ νια (1939-40 και συνέχεια) όπου οι Γερμανοί ε­ ξαπολύουν τον πόλεμο παντού στη Ευρώπη: η επικαιρότητα και η ανάγνωση των εφημερί­ δων υφαίνουν, μαζί με τον Εμφύλιο πόλεμο που έγινε μύθος, μια διαφωτιστική σχέση· η

χρονικα/13

L uce R udent

/τεπο^ταζ

σύγκριση δεν είναι βέβαια δυνατή, αλλά οι κα­ ταστάσεις και οι εικόνες της λογοτεχνίας δη­ μιουργούν στο παιδί την αντίληψη του ορθού και του ηρωικού, του τραγικού και του ωραίου. Ας αναφέρουμε ένα παράδειγμα: «Νύχτα βα­ σανιστική, που τη διαπερνούν σκιές και, την επομένη, τέταρτη μέρα του διαβάσματος, ξαναγυρίζω στην Chancellorsville, πόλη του πρώτου μου πένθους, και μιλάω με τον εαυτό μου: στη μάχη αυτή, δώδεκα χιλιάδες θύμα­ τα από hi μεριά μας, δεκαοκτώ χιλιάδες από τους R . ιούς (αλλά αυτοί είναι τόσοι πολλοί, αφ<η ιληθαίνουν σαν Γερμανοί), ο Stonewall Jackson είναι πεθαμένος, λίγα καράβια, λίγα κανόνια, πολλά κουρέλια και η πείνα και το κρύο, τι μας απομένει; (...) Τίποτα άλλο παρά ό,τι ανήκει στον εσωτερικό μας κόσμο: το πνεύμα των στρατηγών μας, το θάρρος των στρατιωτών μας, η περηφάνια των γυναικών μας, που χ θες ήταν πριγκίπισσες και σήμερα ασχολούνται με ράψιμο, με μοντάρισμα, με την κατασκευή επιδέσμων, με δουλειές νοσο­ κόμων μέσα στις ακαθαρσίες και τα μολυσμένα αίματα... Τις αγαπώ. 'Δεν έχω να προσφέ­ ρω τίποτα άλλο παρά αίμα, ιδρώτα και δά­ κρυα’. Ποιος μιλάει; Ο Τσώρτσιλ, ο κ. Λη; Χθες, σήμερα; Δέχονται και την κούραση και τα δά­ κρυα και το αίμα και, βλέποντας με τη φαντα­ σία μου τις γυναίκες του Νότου, με όλη τη με­ γαλοσύνη των γυναικών του λαού, ξαναρχί­ ζω, με νέα ορμή, το διάβασμά μου.» Και ακόμα τ^ρισσότερο, η αισθητή αυτή σχέση βοηθάει το παιδί να ανακαλύπτει τα ψέ­ ματα της προπαγάνδας και να διαβάζει με ορ­ θή κρίση τα ψεύτικα νέα του ανατολικού αρ­ χικά και, αργότερα, του δυτικού μετώπου. Γιατί η λογοτεχνία και ο πόλεμος θα συμ­ μαχήσουν, αρκετά σύντομα ώστε να δυναμώ­ σει η αγάπη για την Αμερική, μια αγάπη που δεν έχει καμιά σχέση με τα θέλγητρα της ε­ ποχής μας. Το καταλαβαίνει κανείς, ότι πρό­ κειται ουσιαστικά για τη δύναμη του λόγου, όταν, έχοντας πρώτα γοητεύσει τη φαντασία, αναλαμβάνει δράση, και όταν το Περεγκρίν Φάλκον, όνομα του πρώτου αμερικανικού άρ­ ματος που μπήκε στην Αβινιόν, ενόαρκώνει την ελπίδα που οικοδομήθηκε στη διαδρομή των αναγνωσμάτων, και που στέριωνε όλο και περισσότερο στις ώρες του συσσιτίου, της μο­ ναξιάς και των βομβαρδισμών. Το καταλαβαί­ νει κανείς, πρόκειται για τη γέννηση ενός τα­ λέντου, του ταλέντου του συγγραφέα, που άρ­ χισε από τη μανία του διαβάσματος και στη συνέχεια, συνειδητοποιώντας τη μαγική δύ­ ναμη της λογοτενίας, περνάει από το όνειρο στη δράση και από τις τραγουδισμένες λέξεις στις λέξεις ενός επικού ποιήματος που τον αναδεικνύει σε έναν κορυφαίο εκπρόσωπο του εκδοτικού χώρου.

"Κοινοπρακτική” εν όψει του ' 92 δώ και 3 μήνες ιδρύθηκε και λειτουργεί σ ’ ένα ανακαινισμένο σπίτι στην οδό Ιπποκράτους, προσαρμοσμένο στις σημερινές της ανάγκες, η «Κοινοπρακτική» Εταιρεία Ελ­ λήνων Εκδοτών από πέντε δραστήριους και με ιστορία εκδοτικούς οίκους: Γαβριηλίδης, Ε­

Ε

ρατώ, Κάλβος, Οδυσσέας, Στοχαστής.

Στο σκαλοπάτι του '92, τότε που σίγουρα θα γίνουν σημαντικές ανακατατάξεις στον εκ­ δοτικό χώρο του τόπου μας, οι πέντε αυτοί εκ­ δότες αντιλήφθηκαν εγκαίρως ότι η «ϊσχύς> βρίσκεται «έν τή ένώσει». Έτσι παρ’ ότι ο κα­ θένας απ’ αυτούς έχει διαφορετική φυσιογνω­ μία, η σύστασή ,ιης «Κοινοπρακτικής» εγγυάται ότι η ενοποίηση ορισμένων βασικών δρα­ στηριοτήτων των εταίρων μπορεί να αντιμε­ τωπίσει δραστικά μια σειρά ζωτικών κοινών προβλημάτων που σχετίζονται τόσο με την πα ρ αγω γή , όσο και με τη διάθεση των βιβλίων. Σε ό,τι αφορά δε τη διακίνηση του βιβλίου στην Αθήνα αλλά και σ’ όλη την Ελλάδα, η «Κοινοπρακτική» έχοντας κοινούς στόχους και συμφέροντα, πιστεύει ότι αυτό το οξύ πρόβλη­ μα έχει πλέον τη δυνατότητα σταδιακά να το λύσει οριστικά. Αυτή η πρωτοβουλία των «5» στο χώρο του βιβλίου είναι ίσως η πρώτη απόπειρα συλλο­ γικής επίλυσης των προβλημάτων αυτού του κλάδου. Ο συντονισμός, η συνεργασία και η εμπιστο­ σύνη εκτοπίζουν βαθμιαία, όπως ισχυρίζονται οι «5», την αυτάρκεια, τον ατομισμό και την ανασφάλεια. Επιδοκιμάζουμε ανεπιφύλακτα τέτοιου εί­ δους πρωτοβουλίες και αναμένουμε το παρά­ δειγμα των «5» να ακολουθήσουν κι άλλοι εκ­ δότες, ελπίζοντας ότι αυτή η συνεργασία ε­ κτός από τους καθαρά οικονομικούς - εμπο­ ρικούς της στόχους θα αποτελέσει μιαν αρχή για την προαγωγή νέων σχέσεων, ρυθμών και αντιλήψεων στους συντελεστές και τους πο­ λιτικούς παράγοντες του βιβλίου. Συμφωνούμε δε και με το σχόλιο ενός από τους συντελεστές της «Κοινοπρακτικής»: «σ’ αυτούς τους καί' ούς δεν έχουμε την πολυτέ­ λεια να αποτύχουμε». Πρόκειται για ένα αισιό­ δοξο μήνυμα που στοχεύει στην επιτυχία και εκφράζει το πείο αα των «5» να προτείνουν νέα ήθη στο χώρο του βιβλίου.

1 I □

I

αφιερωμα/14

αφιερωμα/15

Δ ά ντη ς Σε μια περίοδο που η κρίση της κοινωνίας μα ς είναι εμφανής σ ’ όλες τις εκ δ η ­ λώ σεις της, συμπαρασύρει α ν τα ν α κλα στικά μ α ζί της και την καλλιτεχνική δη­ μιουργία. Μ ια κρίση που εκφ ράζεται σ τη ν αδυναμία εύρεσης θ εματικού και μορ­ φικού υλικού, ικανού να στοιχειοθετήσει τον χαρα κτήρα μιας δυναμικής και πρω­ τοποριακής τέχνης, απαγκιστρω μένης από κοινοτοπίες και ανιαρές επαναλήψεις, κάνει απ αρα ίτητο ένα αφιέρωμα σ το ν μεγά λ ο Φλωρεντινό ποιητή Ν τά ντε Α λιγκέρι. Τα αφιερώ ματα, λοιπόν, του περιοδικού δεν έχουν έναν χ α ρα κτήρα μουσεια­ κό και τυπολα τρικά φιλολογικό. Σ τοχεύουν σ το να δοθεί το βήμα σε Έ λληνες κυρίως μελετητές, για να επαναναγνώσουν κείμενα που κουβαλούν το βάρος μιας πα γκόσμ ια ς αναγνώ ρισης και να μετα γγίσ ο υ ν τα συμπ εράσ ματά τους σ τα πλα ί­ σια της δικιάς μ α ς παιδείας και του δικού μ α ς πολιτισμού. Π ρος αυτή την κατεύθυνση π ρ ο σα να τολίστηκε και το αφιέρωμα σ το ν μεγά λο του τέλους του Δ υ τικού Μ εσαίωνα, που έγινε οδηγός για το πέρασμ α σ τη ν Α ν α ­ γέννηση, αξιοποιώ ντας και αφομοιώ νοντας επ ιλ εκτικά την ελλη νική και την ε λ ­ ληνορω μαϊκή φιλοσοφία, την Π α λα ιό και την Καινή Διαθήκη, τους Π α τέρες της Ε κκλη σία ς, την αραβική και χριστιανική φιλοσοφία της επ οχή ς του. Ά τ ο μ ο βαθιά θρησκευόμενο, αν και κατηγορήθηκε από την επίσημη ε κ κ λ η ­ σία για αιρετικός, και ενεργός πολίτης του τότε νεότευκτου ιταλικού έθνους, πλή­ ρω σε μ ε εξορίες τις π ολιτικές του επιλογές, ότα ν τάχθη κε στο πλευρό τω ν Ά ­ σπρω ν Γουέλφων, οι οποίοι ζητούσα ν την ενεργό συμμ ετοχή του λα ού σ τα κοι­ νά. Μια επιλογή που είχε το τίμημά της, αφού τον ο δήγησε μα κριά από τη γενέ­ τειρά του, τη Φλωρεντία, στερώ ντα ς του τη γενέθλια γη, που τόσο πολύ α γάπη ­ σε. Δ εν θα πρέπει να μ α ς διαφύγουν όμως και οι αναφορές του στη ν ελληνική γλώ σσα , που γίνονται π ερισ τα σιακά στη μικρή πρα γμα τεία του, γραμμένη στα λα τινικά, «De vulgari eloquentia». Τα τελευταία αφιερώματα σε ελληνικά περιοδικά για τον δημιουργό της «Θείας Κωμωδίας», του «Συμποσίου», της «Ν έας Ζωής» και του «Π ερίμ οναρχία ς» έγι­ ναν πριν 25 ακριβώ ς χρόνια, μ ε την ευκαιρία της συμπλήρω σης 700 χρόνω ν από τη γέννησή του. Τ ί προσθέτει, λοιπόν, ένα ακόμη αφιέρωμα; Ό χ ι βέβαια τη σι­ γουριά ότι μ π ο ρεί να εξα ντλή σει και να αποτιμήσει συνολικά ένα μέγισ το έργο. Α λ λ ά να θέσει κάποια ερω τήμ ατα, κάποια desiderata για τη μελέτη του δαντικού έργου κάτω από το πρίσμα τω ν καιρώ ν μα ς. Επιμέλεια αφιερώματος: Βασίλης Κ. Καλαμαράς.

Το φωτογραφικό υλικό του αφιερώματος είναι από τα βιβλία: «Δάντης» εκδόσεις Φυτράκη, «La divina commedia» Edizioni Paoline, «Cinquanta artisti italiani illustrano la Divina Commedia»

αφιερωμα/16

Φοίβος Κ. Ευαγγελάτος

Δάντης ο Μέγιστος Χρονολόγιο (1265-1320) 1265 Ο Dante Alighieri γεννιέται μεταξύ Μαΐου και Ιουνίου στη Φ λω­ ρεντία. Π ατέρας του είναι ο Aldighiero - κα τ’ άλλους ή και Aldighiero. Μ άνα του είναι η Bella της οποίας το οικογενειακό όνομα παραμένει ανεξακρίβωτο. Ο ποιητής κατάγεται από μικροευγενείς αλλά η οικονομική κατάσταση της οικογένειάς του είναι μάλλον μέτρια. Μ ’ όλο που για τα παιδικά και τα πρώτα του νεανικά χρόνια λίγα πράγματα είναι γνω στά και πα ρ’ όλη τη μέτρια οικονομική του κατάσταση, προκύπτει ότι έκανε πο­ λύ καλές σπουδές και ότι βασικός του δάσκαλος ήταν ο Brunetto Latini. Επίσης, συνδέθηκε με φιλία με τους κυριότερους εκπρο­ σώπους της ποιητικής σχολής του «Dolce stil novo», τον Guido Cavalcanti, τον Lapo Gianni και αργότερα με τον Cino Pistoia.

1274 Σ’ αυτ \ ιη χρονολογία ανάγεται πιθανώς η πρώτη συνάντηση με την Beatrice, της οποίας το πραγματικό όνομα είναι Bice (κόρη του Folco Portinari και σύζυγος του Simone d e ' Bardi), που πρό­ κειται να παίξει ω ς ιδεατή πλέον μορφή, βασικό ρόλο στην ποι­ ητική του δημιουργία.

1289 Λαβαίνει μέρος στη μάχη του Καμπαλτίνο κατά των Γιβελίνων του Αρέτσο (11 Ιουνίου). Τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου συμμε­ τέχει στην πολιορκία και άλωση του κάστρου της Κ απρόνα που α π ’ την Π ίζα περιέρχεται στη Φλωρεντία.

1290 Πεθαίνει η Beatrice, αντικείμενο ενός πλατωνικού έρωτα που ο ποιητής υμνεί στις «Ρίμες» και στη «Νέα Ζωή» μ’ ένα μεγαλειώ­ δες ύφος, συγγενές προς τα πρότυπα του «ντόλτσε στιλ νόβο». Για αυτή την εξιδανικευμένη αγάπη έχουμε λίγα στοιχεία, επι­ στημονικούς εξακριβωμένα. Φαίνεται όμως, ότι ο ποιητής περιέ­ πεσε σε μια βαθιά μελαγχολία (με το θάνατό της) που μεταστρά­ φηκε σε θρησκευτική κρίση από την οποία ο ποιητής ανένηψε αφ οσ ιω νό μ ενο ς σε μ ελ έτες θεο λ ο γικ έ ς, φ ιλ ο σ ο φ ικ ές κα ι γλωσσικές.

1292-93 Ως πρώτο έργο1 του Δάντη, κατά τα κοινώς παραδεγμένα, θε­ ωρείται η «Νέα Ζωή». Το έργο είναι μικτό (ποιητικό- πεζό). Το ποιητικό μέρος αποτελείται από εικοσιπέντε σονέτα, τέσσερα τραγούδια, μια μπαλάντα και μία στάντζα. Το πεζό τμήμα έχει διττή λειτουργία: αφενός παρουσιάζει αυτοβιογραφικά στοιχεία (η άποψη αυτή αμφισβητείται μέχρι του σημείου που ορισμένοι φιλόλογοι να αρνούνται και αυτή την ύπαρξη της Beatrice, που την ανάγουν στη σφαίρα της ποιητικής φαντασίας του ποιητή,

αφιερωμα/17 κατά τα γούστα της εποχής), από τα οποία αναβλύζουν οι στί­ χοι και αφετέρου σχολιαστικά - όχι χω ρίς ρητορικότητα. Στο ποιητικό μέρος του έργου υπάρχουν καταπληκτικές στιγ­ μές, κυρίως στα σημεία, όπου ο μεγάλος ποιητής εκφράζει τον εκσ τατικό του θαυμασμό για την Beatrice, που την εξυψώνει σε άπειρα ύψη ομορφιάς και αγνότητας. Κορυφαίες στιγμές απο­ τελούν το «Donne c li' inteleito d 'aniore», καθώς kui το αριστουργηματικό σονέτο «Tanto gentile e tanto onesta pare». Ορισμένοι σχολιαστές προσδίδουν στο έργο αυτό μια σημα­ σία καθ’ ολοκληρία μυστικιστική - αλληγορική που, κα τά τη γνώμη μας, το προσιδιάζει μόνο ώς ένα σημείο. Αλλού πρέπει να αναζητηθούν τα πρότυπά του- εμείς θα λέγαμε στην οξυδερ­ κή καλλιέπεια του «γλυκού καινούριου ύφους» («ντόλτσε στιλ νόβο»). Οι «Ρίμες» ή «Καντσονιέρε», όπω ς λέγονται αλλιώς τα σ κόρ­ πια ποιήματα του Δάντη, δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθούν επακριβώς και συνολικά, γιατί ποτέ δεν αποτέλεσαν ένα ενιαίο σώμα. Ο πω σδήποτε όμως πρόκειται για άνισα έργα, ορισμένα από τα οποία παρουσιάζουν εξαίσια εκφραστική δύναμη, ενώ η πρωιμότερη δουλειά είναι επηρεασμένη από τον Guido Cavalcanti. Σύμφωνα με μια αυθαίρετη ταξινόμηση κατατάσσονται ω ς εξής: Ποιήματα που δεν περιελήφθηκαν στη «Νέα Ζωή», ερωτικά ποι­ ήματα για την «Ευγενική δέσποινα» («Donna Gentile»), τραγού­ δια γραμμένα για ένα κοριτσόπουλο, οι ρίμες που συνήθως ονο­ μάζονται «πετρόζε» (αφιερωμένες στην Π ιέτρα με την πέτρινη καρδιά) και τέσσερα σονέτα που είναι στην ουσία τολμηροί ποι­ ητικοί διαξιφισμοί με τον φίλο του Forese Donati, που υπενθυμί­ ζουν ορισμένες «στιγμές» της «Κόλασης». Τ έλος, τα λόγια ποι­ ήματα; από τα οποία ξεχωρίζει το ωραιότατο «Τρεις γυναίκες γύρω α π ’ την καρδιά».

1295 Παντρεύεται την Gemma Donati με την οποία απέκτησε τρία ή τέσσερα παιδιά (την είχε αρραβωνιασθεί υπακούοντας στη θέ­ ληση του πατέρα του το 1277). Τον ίδιο χρόνο, ή τον επόμενο, γράφεται στη συντεχνία των γιατρών ω ς μελετητής της φιλοσο­ φίας· μ’ αυτό τον τρόπο διευκολύνεται η σταδιοδρομία του ως πολιτικού. Αυτή τη χρονιά - κατά π άσα πιθανότητα - εκλέγε­ ται στο Συμβούλιο του Αρχηγού του λαού.

1300 Αποστέλλεται ως πρεσβευτής στο Σαν Τζιμινιάνο κα ι γίνεται έ­ νας α π ’ τους Πριόρι της Φλωρεντίας (15 Ιουνίου με 15 Αυγούστου του ίδιου χρόνου). Αυτό το έτος ο ποιητής με πολυάριθμες αναφορές του ανάγει την αρχή του ταξιδιού της «Θείας Κωμωδίας», περισσότερο κα τά τα φαινόμενα - για λόγους συμβολικούς και κύρους (πε­ ρί την εαρινή ισημερία). Π αρ’ όλ,α αυτά η χρονολόγηση παρα­ μένει αβέβαιη· οι εγκυρότεροι μελετητές τοποθετούν το πραγμα­ τικό αρχίνισμα του έργου στα 1307. Το 1300 επίσης, πιθανώς με δική του συμβουλή, είχαν εξοριστεί οι αρχηγοί των δύο φατριών, των Λευκών και των Μαύρων Γουέλφων, που αφού είχαν επικρα­ τήσει επί των Γιβελίνων είχαν αρχίσει μια οξύτατη διαμάχη με­ ταξύ τους.

1301 Ενώ απούσιαζε α π ’ τη Φλωρεντία, α π ’ όπου είχε αποσταλεί ω ς

αφιερωμα/18 πρεσβευτής μαζί με άλλους επιφανείς Φλωρεντινούς στον Π ά­ πα Βονιφάτιο τον Η ' για να τον πραΰνει, επικράτησε στην πό­ λη η αντίθετη πολιτική φατρία, των Μαύρων Γουέλφων, με απο­ τέλεσμα, όσοι ήσαν Λευκοί Γουέλφοι, όπω ς κι ο ποιητής, να υποστούν τρομερές διώξεις.

1302 Ο ποιητής πληροφορήθηκε - πιθανώς βρισκόταν στη Σιένα την απόφαση της 27ης Ιανουάριου του ίδιου χρόνου, ότι κα ταδι­ κάσθηκε σε εξορία δύο ετών, σε αποκλεισμό από κάθε δημόσιο αξίωμα (κατηγορηθείς για δωροληψία) και σ’ ένα υπέρογκο πρό­ στιμο. Στις 10 του Μάρτη επειδή δεν είχε πληρώσει το πρόστιμο και ούτε παρουσιάστηκε για ν ’ απολογηθεί, κα ταδικάστηκε ε­ ρήμην στον δια πυράς θάνατο, αν συλλαμβανόταν από τον Δήμο. Την ίδια εποχή περίπου γράφτηκε στα λατινικά και η επιστο­ λή προς τον Cino Da Pistoia (1302-1304). Αποτελούσε δε την α­ πάντηση του Δάντη σχετικά με το ερώτημα, αν η ψυχή μπορεί να περάσει α π ’ τη μια αγάπη στην άλλη.

1304 Ο Δ άντης α ρχίζει τη συγγραφή του «Συμποσίου» βάσει ενός μεγαλεπήβολου σχεδίου σύμφωνα με το οποίο το έργο θα ’πρεπε να αποτελείται από δεκαπέντε δοκίμια από τα οποία το πρώτο θα ήταν η εισαγωγή και τα υπόλοιπα θα σχολίαζαν άλλα τόσα ποιήματα. Το έργο έμεινε ανολοκλήρωτο (έφθασε μέχρι το τέ­ ταρτο δοκίμιο) και η συγγραφή του, κα τά τα φαινόμενα, διάρ­ κεσε μέχρι το 1307. Το φιλοσοφικό αυτό έργο αποτελεί μια σύ­ νοψη των φιλοσοφικών γνώσεων του Μεσαίωνα. Η αριστοτελι­ κή σκέψη του Θωμά του Ακινάτη, καθώς και πολλών άλλων «πα­ ρελαύνουν» στο σύγγραμμά του, υπό μορφή εκλαϊκευτικού «βοη­ θήματος» - και γι’ αυτό το λόγο γραμμένο στα ιταλικά - για να «μυήσει στη φιλοσοφία αυτούς που, λόγω αξιωμάτων ή οικο­ γενειακών ευθυνών ή και, απλώς, λόγω υλικών ευθυνών δεν μπο­ ρούν να κατατοπισθούν για τα μέγιστα προβλήματα, αποκομί­ ζοντας εκείνα τα ευεργετήματα που δικαιούνται». Τα άσματα που περιλαμβάνονται είναι: «Voi che’nterdento Π terzo del movete», «Amor che nella mente mi zagiona» και το «Le dold rime d 'am o r ch 'io solia». Συγχρόνως ξεκίναγε και τη συγγραφή, στα λατινικά, και της πραγματείας «Περί της ευγλωττίας της χυδαίας» που δεν απο­ τελεί τίποτα άλλο παρά μια επιστημονικότατη - μεγαλοφυή θα μπορούσε να πει κανείς άφοβα - υπεράσπιση της ιταλικής γλώσ­ σας έναντι της λατινικής που τότε αποτελούσε το γλω σσικό όρ­ γανο των λογίων - και όχι μόνο αυτών - και γι’ αυτόν ακρι­ βώς το λόγο γράφτηκε στα λατινικά, ώστε να μη διαφύγει από την προσοχή τους. Το σύγγραμμα αυτό διακόπηκε το 1305 χωρίς, δυστυχώς, να ολοκληρωθεί (στο 14ο τμήμα του Β' βιβλίου), ενώ σύμφωνα με την πρόθεση του ποιητή θα απαρτιζόταν από τέσσερα βιβλία. Πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι η πραγματεία αυτή επηρέασε και, στην κυριολεξία, έδωσε επιχειρήματα και ιδέες ακόμα και - με­ τά από τόσους αιώνες - στους Έ λληνες δημοτικιστές. Και πά­ λι στο ίδιο έτος ανάγεται η επιστολή στα λατινικά για λογαρια­ σμό των εκτοπισθέντων Λευκών Γουέλφων προς τον καρδινά­ λιο Νίκολο ντα Π ράτα, που είχε ονομασθεί ειρηνοποιός από τον Π άπα Βονιφάτιο ΙΑ ', και εικάζεται ότι υπαγορεύθηκε μεταξύ

Το παλαιότερο τμήμα του Δημαρχιακού Μεγάρου της Φλωρεντίας. Εκεί απαγγέλ­ θηκε η πρώτη καταδίκη του' Δάντη στις 10 Μαρτίου 1254 για κλοπή και κατάχρηση

αφιερωμα/19 Μαΐου καν Ιουνίου, οπόταν ο καρδινάλιος βρισκόταν στη Φλω­ ρεντία ή μετά τις 20 Ιουλίου.

1305 Συλλυπητήρια επιστολή στους Ουμπέρτο και Γκουΐντο ντα Ρομένα για το θάνατο του θείου τους Αλεσάντρο κόμη ντα Ρομένα, που ήταν επικεφαλής των εκτοπισθέντων Λευκών.

1306 Επιστολή στα λατινικά προς τον μαρκήσιο Μ οροέλο Μ αλασπίνα. Γράφτηκε, όταν ο Δ άντης βρισκόταν στο Καζεντίνο. Το γράμμα συνόδευε το ποίημα «Amor da che convien ch 'io mi doglia».

1307 Έ ναρξη της συγγραφής της «Θείας Κωμωδίας» («Divina Cornmedia»). Το αριστούργημα αυτό ο ίδιος ο ποιητής το ονόμασε «κωμωδία» αφενός επειδή ήταν γραμμένη στα ιταλικά και αφε­ τέρου, επειδή είχε ευτυχές τέλος. Ο όρος «Θεία» - «Divina» δόθηκε στο ποίημα από τον Λουντοβίκο Ντόλτσε που κι αυτός, τον είχε πάρει από τον Βοκάκιο. Το έργο χωρίζεται σε τρία μέρη: «Κόλαση», «Καθαρτήριο» (πε­ ρίπου πριν το 1316) και «Παράδεισος» (ανάμεσα στο 1316 και το 1321). Αποτελείται από 14.233 στίχους ενδεκασύλλαβους, που χωρίζονται σε εκατό άσματα, το καθένα και ένα επιπλέον η «Κό­ λαση», το οποίο αποτελεί και τον πρόλογο. «Η Κόλαση» σύμφωνα με το δαντικό ποίημα είναι ένα βάρα­ θρο κω νικό που χωρίζεται σε εννέα κύκλους - κάτω από την Ιερουσαλήμ - μέχρι το κέντρο της γης που βρίσκεται ο Εω­ σφόρος. Το «Καθαρτήριο» είναι ένα πανύψηλο βουνό στους αντίποδες της Ιερουσαλήμ και είναι «διαιρεμένο» κι αυτό σε εννιά κύκλους. Στην κορυφή του βουνού βρίσκεται ένα ωραιότατο δάσος, ο ε­ πίγειος παράδεισος. Ο «Παράδεισος» - κατά το πτολεμαϊκό σύστημα - αποτελείται από εννέα ουρανούς, οι οποίοι περιστρέφονται γύρω από την ακίνητη γη. Στο άνω άκρο βρίσκεται ο εμπυραίος. Οδηγοί του Δάντη στο ταξίδι από την «Κόλαση» στο «Καθαρ­ τήριο» και μετά στον «Π αράδεισο» είναι ο Βιργίλιος και η Beatrice, που τον παραδίδει τέλος στον άγιο Βερνάρδο.

1310 Γράφει έξι επιστολές στα λατινικά για την κάθοδο του Arrigo Ζ ' στην Ιταλία, που απευθύνονται στους άρχοντες και τον λαό της Ιταλίας και τρεις στο όνομα της κοντέσσας Battifolle προς την Margheritta, σύζυγο του Arrigo Ζ '.

1311 Εξαιρείται από την αμνηστία που δόθηκε σε πολλούς άλλους Φλωρεντινούς εξόριστους.

1314-17 Γράφει το «Περί Μ οναρχίας» στα λατινικά (1314. Η χρονολο­ γία αυτή αμφισβητείται από ορισμένους). Π ρόκειται για το κα­ λύτερα δομημένο βιβλίο α π ’ τις πραγματείες του και το πιο μο­ ντέρνο. Το έργο στο σύνολό του, αποτελείται από τρία βιβλίο

Οι αλαζόνες κατέχουν την πρώτη από τις βαθμίδες του καθαρτηρίου. Το σχέδιο εί­ ναι του Γουσταύόυ Ντορέ, ενός από τους πιο ονομαστούς εικονογράφους της «θείας Κωμωδίας»

αφιερωμα/20 Στο πρώ το με αδιάσειστα επιχειρήματα αποδεικνύει, ότι απα­ ραίτητος όρος για την. οικουμενική ευημερία είναι η μοναρχία, καθώς και π ω ς μόνο μ’ αυτήν μπορεί να επιτευχθεί η παγκόσμια δικαιοσύνη. Στο δεύτερο βιβλίο υποστηρίζει ότι σ τον λαό της Ρώ μης ανή­ κει δικαιω ματικά η αυτοκρατορία. Στο τρίτο βιβλίο, ο ποιητής, αντιμετω πίζει με πολύ τολμηρό, πρω τότυπο τρόπο το σχεδόν πάντα σύγχρονο θέμα της σχέσης ανάμεσα στον πάπα και τον αυτοκράτορα, αποδεικνύοντας πως, καθώ ς και οι δύο εξουσίες πηγάζουν α π ’ το Θεό, δεν επιτρέπε­ ται η μία να υπερκεράσει την άλλη. Το 1314 γράφει στα λατινι­ κά την επιστολή προς τους Ιταλούς καρδιναλίους. Η επιστολή γράφτηκε μετά το θάνατο του Κλήμεντος Ε ', δηλαδή κα τά π ά ­ σα πιθανότητα μετά τον Α πρίλη του 1314 κα τά τη διάρκεια του κονκλάβιου του Carpentras (Ιούλιος του ίδιου χρόνου). Αρνείται (Μ άιος 1315) πρόταση αμνήστευσής του, που του έγινε με ατι­ μωτικές προϋποθέσεις· δηλαδή να παραδεχθεί δημόσια την ενοχή του.

1318 Γράφει στα λατινικά την ωραιότατη επιστολή στον Can Grande Della Scala στον οποίο, μ’ αυτό το γράμμα, αφιερώνει τον «Π α­ ράδεισο» εξηγώντας την αλληγορική σημασία και τους απώ τε­ ρους «στόχους» του ποιήματος του.

1319 Δύο «Εκλογές» στα λατινικά, η πρώτη με 68 κα ι η δεύτερη με 97 εξάμετρα. Και τις δυό τις απευθύνει στον λατινιστή καθηγη­ τή του Π ανεπιστημίου της Μ πολώνια, Giova Del Virgilio, με τον οποίο είχε φιλολογική διαφωνία, γιατί ο λατινιστής τον κατηγο­ ρούσε επειδή χρησιμοποίησε την ιταλική για να γράψει ένα τό­ σο μεγαλόπνοο ποίημα.ιΣτην πρώτη ο ποιητής γράφει ότι π ροσ­ βλέπει στη δόξα των ποιημάτων και με τη δεύτερη αποποιείται την ευγενική πρόσκληση του Giovani Del Virgilio να πάει στην Μ πολώνια.

1320 Τον Γενάρη του 1320 διαβάζει στη Βερόνα ενώπιον του κλήρου «Το πρόβλημα του ύδατος και της γης», φιλοσοφική πρα γμ α­ τεία που προσπαθεί να αποδείξει ότι οι σφαίρες του ύδατος και της γης δεν είναι ομόκεντρες. Α νάμεσα στις 13 και 14 Σεπτεμ­ βρίου ο ποιητής πεθαίνει στη Ραβέννα, επιστρέφοντας από μια διπλωματική αποστολή στη Βενετία, που είχε αναλάβει για λο­ γαριασμό του Guido Novello. Βιβλιογραφία Allodori storia della letteratura Italiana, Editore Remo Sandron Palermo, 1929.

Dante Alighieri «La Divina Commedia», a cura di Natalino Sapegno, Nuova Italia Editria, Firenze, 1968.

Dame Alighieri «Opere latine», traduzione Haliana Massino Felisatti, Editore Rizzoli, Milano, 1965.

Dante Alighieri, «Θεία Κωμωδία», έμμετρη μετάφραση, εισαγωγή και σχόλια Γιωργής Κότσιρας, Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος,. 1986, Αθήνα.

Dizionario Enciclopedico Universale, redatto da Mario Niccoli e Guido Martelotti, Sausoni, editore 1966 - Firenze.

Enciclopedia della Letteratura Garzanti, Garzarti editore - Milano.

Eugenio Garin, Storia della Filosofia Italiana, Editore Giulio Einaudi, Torino, 1966. Ναταλίνο Σαπένιο, Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας, μετάφραση - προσαρμογή επιμέλεια Θόδωρος Ιωαννίδης, Πρόλογος Edoardo Taddeo, Ποσειδώνας, Θεσ­ σαλονίκη, 1972.

αφιερωμα/21

Γεράσιμος Γ. Ζώρας

Θεία Κωμωδία: σ τα βήματα του Δάντη

Είναι προφανές ότι ο Δάντης, ύστερα από δύ­ σκολα βιώματα και περι­ πέτειες που τον συγκλό­ νισαν, θέλησε να εκφράσει στο κύριο έργο του, τη «Θεία Κωμωδία», σκέ­ ψεις για θέματα που τον απασχόλησαν ως στοχα­ στή και ως π ολιτικά στρατευμένο άτομο. Και είναι γνωστό το πόσο έν­ τονα δέχτηκε ο ποιητής τα επώδυνα για αυτόν ε­ πακόλουθα της ιδεολο­ γικής του στάσης απέ­ ναντι στις φιλοσοφικές κατευθύνσεις και στις πολιτικές τάσεις που υ­ παγόρευε η εποχή και ο πολιτισ μικός του πε­ ρίγυρος. Δάντης εξορίστηκε από την π α τρίδα του και το γεγονός αυτό ευαισθητοποίησε με ιδιαίτε­ ρο τρόπο το ποιητικό του ταλέντο, σφράγισε δε ανεξίτηλα τη δραματική υφή κα ι το εκφ ρασ τικό ύφος της Θείας Κωμωδίας. Δεν είναι τυχαίο ότι στο έργο του αυτό χρησιμοποιεί με τρόπο σ χημα­ τικό και συμβολικό διάφορα δρώ ντα πρόσωπα. Αυτά τα εντάσσει σε δύο βασικά σημασιολογικά επίπεδα: τον κόσμο των «καλώ ν» κα ι τον κόσμο των «κακώ ν». Ε πίκεντρο του έργου είναι ο ίδιος ο ποιητής, που διατρέχει όλους του χώρους μετα­ θανάτιας φιλοξενίας δικαίω ν και αδίκω ν ψυχών. Από αυτές, οι μεν τοποθετημένες στον Π αράδει­ σο λειτουργούν ως υποβοηθούντες σε σχέση με τον κύριο δρώ ντα, ενώ οι άλλες, ριγμένες στην Κ όλα­ ση, ή στην καλύτερη περίπτωση στο Καθαρτήριο, χρησιμοποιούνται ω ς αντιτιθέμενοι. Μ έσα στο έργο αυτό η πολυσχιδής κα ι γόνιμη

Ο

λογοτεχνική φύση του συγγραφέα περιστράφηκε γύρω από πανάρχαια οντολογικά προβλήματα, α­ ναζητώ ντας λύσεις σε πλήθος μεταφυσικά ερωτή­ ματα. Για να ανταπεξέλθει ο ποιητής σ τους μεγά­ λους στόχους του έστρεφε εναγώνια το βλέμμα του σε θεολογικά δόγματα κα ι στοχασμούς προγενε­ στέρων. Έ τ σ ι επέτυχε να βαδίσει σταθερότερα σ τις ερεβώδεις αυτές περιοχές της ανθρώπινης γνώ σης. Αποτέλεσμα του βασανιστικού προβληματισμού και της κοπιώδους πορείας του στον χώρο της με­ ταφυσικής είναι τα διαχρονικά μηνύματα υπέρλο­ γης φ ιλοσοφικής σύλληψης και μοναδικής θεολογικής έμπνευσης που σ υναντώνται μέσα στο έρ­ γο. Ο Δ άντης θέλησε να επιτύχει την όσο το δυ­ νατόν πιο άρτια και πιο εύληπτη διάπλαση αυτών τω ν μηνυμάτων, ώστε το έργο που θα προέκυπτε από τη δημιουργική του μεγαλοφυία να γινόταν εύ­ κ ολα κτήμα όχι μόνον των συμπατριωτών του ε­

αφιερωμα/22 κείνης της εποχής, αλλά και μελλοντικών αναγνω­ στών έξω από τα στενά όρια της Φ λωρεντίας, της Τοσκάνης ή και αυτής ακόμη της Ιταλίας. Έ π ρ επε λοιπόν από τη μια να προνοήσει για τις απαιτήσεις ενός αναγνωστικού κοινού που το γνώ­ ριζε πολύ κα λά κα ι από την άλλη να ικανοποιή­ σει ένα κοινό μεταγενέστερο και φυσικά άγνωστο σε αυτόν. Για την καλύτερη λοιπόν κατανόηση α­ πό τους αναγνώ στες ενός έργου εκ προοιμίου δύ­ σκολου, ο Δ άντης έκρινε σ κόπιμο να χρησιμοποι­ ήσει με συμβολικό τρόπο ορισμένα πρόσωπα ή το­ πία που με την πάροδο τω ν αιώνων είχαν χρωματισθεί με ιδιαίτερο ηθικό φορτίο, σύμφωνα με τις επικρατέστερες μέχρι τότε διαχρονικές απόψεις. Έ τ σ ι ένα σημαντικό μέρος του πρωτογενούς υλι­ κού του (ορισμένα ο νόματα και τοπωνύμια) το αρύεται είτε από τη μυθολογία και την κλασική αρ­ χαιότητα, είτε από τη πολιτική και εκκλησ ιασ τι­ κή ιστορία. Πίστευε ότι με τον τρόπο αυτόν θα υπεβοηθείτο ο μελλοντικός αναγνώ στης, ο οποίος θα διέθετε επαρκείς κλασ ικές γνώσεις, ιστορική κατάρτιση κα ι θεολογική μόρφωση. Και πράγμ α­ τι, ακόμα και ο σημερινός μελετητής συναντά έ­ ναν ολόκληρο κόσμο γνω στό ήδη από τα διάφο­ ρα διαβάσματα και τις τυχόν γνώ σεις, με τις ο­ ποίες η σύγχρονη παιδεία τον έχει εξοπλίσει. Ε πί­ σης και η αρχιτεκτονική του έργου, με τον χωρι­ σμό του σε επάλληλους κύκλους βασανισμού ή επιβραβεύσεως, υποβοηθεί τον αναγνώστη στην κ α­ τανόηση της δομής του, καθώ ς και των ηθικοδιδακτικών θεμάτων, με τα οποία ο ποιητής επιθυμεί να τον νουθετήσει. ξίζει να διατρέξουμε τα βασικότερα σημεία της πορείας του Δάντη από την Κόλαση προς τον Παράδεισο για να παρακολουθήσουμε την ευ­ ρηματική φαντασία του και τη συνθετική δεινότη­ τά του. Δεν διστάζει να συνδυάσει και να συνδέ­ σει μεταξύ τους στοιχεία ετερόκλητα: μυθικά με πραγματικά πρόσωπα, παγανιστικές δοξασίες με επίσημες θεολογικές απόψεις της εκκλησίας, μορ­ φές της αρχαιότητας με πρόσωπα του καιρού του. Το έργο αρχίζει με την περιπλάνηση του Δάντη στο σκοτεινό δά σος της αμαρτίας, από το οποίο θέλει να απομακρυνθεί, προσπαθώ ντας να αναρριχηθεί στο παρακείμενο βουνό της αρετής. Στην προσπάθειά του όμως αυτή τον εμποδίζουν τρία θηρία, που συμβολίζουν τις ανθρώπινες αδυναμίες. Α ναγκάζεται λοιπόν να οπισθοχωρήσει κ αι συνα­ ντά τον Βιργίλιο που ενσαρκώ νει την επίγειο σο­ φία (Κολ. I). Αυτός διατείνεται (Κολ. II) ότι, ύστε­ ρα από προτροπή της Β εατρίκης, που τόσο είχε αγαπήσει ο Δ άντης, προτίθεται να τον συνοδεύ­ σει στην Κόλαση και στο Καθαρτήριο. Α πό εκεί θα τον παραλάβει η ίδια η Βεατρίκη κα ι αυτή θα τον οδηγήσει στον Π αράδεισο. Το ταξίδι στη χωνοειδή Κόλαση αρχίζει: το στό­ μιό της εκτείνεται σε ολόκληρο το ανατολικό η­

Α

μισφαίριο, κατεβαίνει δε, στενεύοντας συνεχώς, μέχρι τα έγκατα της γης, όπου βρίσκεται ο Σ α τα­ νάς. Ο δρόμος τους είναι αυτός κα ι μόνον αυτός. Είναι ο δρόμος της γνώ σης, της απαραίτητης για τον τελικό προορισμό του ποιητή. Αφού πέρασαν την πύλη του Κολάσεως (Κολ.

III, 1-21), συναντούν έξω από τον Ά δ η τους άναν­ δρους (Κολ. III, 22-69), οι οποίοι δεν έχουν ούτε τόσα κρίματα για να κατεβούν στον Ά δ η ούτε αρ­ κετές κ αλές πράξεις για να οδηγηθούν στο Καθαρ­ τήριο. Η εικόνα που ακολουθεί είναι γνωστή ήδη από την αρχαιότητα: ο Αχέρων ποταμός και ο γνω στός πορθμέας του, ο Χ άρων, που περνάει με τη σχεδία του τις ψυχές στον Ά δ η (Κολ. III, 70-136). Έ ντονες είναι εδώ οι απηχήσεις των Νε­ κρικών διαλόγων του Λουκιανού, καθώ ς και των σχετικών χωρίων της Οδύσσειας και της Ιλιάδας. Από εκεί κ αι πέρα αρχίζουν οι 9 κύκλοι της Κό­ λασης που, όσο πλησιάζουν προς το κέντρο της γης κα ι τον Σατανά, γίνονται ολοένα στενότεροι και κα ταλαμβάνονται προοδευτικά από όλο και πιο αμαρτωλές ψυχές. Ειδικά για τους αντιπάλους του ο Δ άντης ήταν φυσικό να φυλάξει τις πιο σ κο­ τεινές γωνιές της Κόλασης. Στον πρώ το κύκλο (Κολ. IV) βρίσκονται τα α­ βάπτιστα παιδιά κα ι οι ενάρετοι εθνικοί. Τέτοιοι ήσαν οι: Ό μ η ρ ο ς, Ο ράτιος, Οβίδιος, Λ ουκιανός, Η λέκτρα, Έ κ το ρ α ς, Α ινείας, Καίσαρας, Π λάτω ­ νας, Σωκράτης, Δημόκριτος, Διογένης, Θαλής, Α­ ν αξαγόρας, Ζήνων, Η ράκλειτος, Ε μπεδοκλής, Ορφέας, Λίβιος, Κικέρωνας, Σενέκας, Ευκλείδης, Ιππ οκράτης, Γαληνός, καθώ ς και οι αναφερόμενοι πιο κάτω (Καθ. XXII, 97-114) Τερέντιος, Πλού­ τος, Κ αικίλιος, Βάρρων, Πέρσιος, Ευριπίδης, Αγάθων, Ανακρέων κ.ά. Χ αρακτηριστικοί είναι οι παρατιθέμενοι διάλογοι, και η περιγραφική δεινό­ τητα του ποιητή. τη συνέχεια μέχρι και τον έκτο κύκλο κολ ά­ ζονται όσοι έχουν διαπράξει αμαρτήματα ακρασίας. Έ τ σ ι στον δεύτερο κύκλο (Κολ. V), που τον φυλάσσει ο βασιλιάς της Κρήτης Μ ίνωας, βρί­ σκονται ασελγείς, όπω ς η Σεμίραμις, η Κλεοπά­ τρα, η Ελένη, ο Α χιλλέας, ο Π άρις. Αμέσως με­ τά, στον τρίτο κύκλο (Κολ. VI), φυλάσσονται α­ πό τον Κέρβερο οι λαίμαργοι, τους οποίους μαστι­ γώνει αιώνιος καταιγισμός από χιόνι κα ι χαλάζι. Στον τέταρτο (Κολ. VII, 1-99) είναι κλεισμένοι, υ­ πό την εποπτεία του Π λούτου, οι άσωτοι κ αι οι φι­ λάργυροι που είναι τιμωρημένοι να σπρώχνουν συ­ νεχώ ς μεγάλα βάρη. Ο επόμενος κύκλος (Κολ. VII, 100-130) βρίσκεται μέσα στο έλος της Στυγός, όπου τιμωρούνται οι οργίλοι. Α πό εκεί ο φύλακας του κύκλου αυτού, ο γιος του Ά ρ η και της Χ ρύσας Φ λεγύας, μεταφέρει με τη βάρκα του τον Βιργίλιο και τον Δάντη έξω α­ πό την πόλη της Δίτης (Κολ. VIII, IX, 1-105). Π ά­ νω στα τείχη της πόλης τρέχουν οι Εριννύες βα-

Σ

αφιερωμα/23 στώντας το κεφάλι της Μέδουσας, με το οποίο θέ­ λουν να μετατρέψουν σε πέτρα τον Δάντη. Εδώ ανακαλείται στη μνήμη του αναγνώστη η επίσης άκαρπη προσπάθεια της Μ έδουσας να σκοτώσει με τον ίδιο τρόπο τον Περσέα. Στον έκτο κύκλο (.Κολ. IX, 106-133, X, XI) που βρίσκεται μέσα στη Δίτη, τιμωρούνται, κλεισμένοι σε φλέγόμενες σαρ­ κοφάγους, οι επικούρειοι, οι άθεοι, όπω ς ο αυτοκράτορας της Γερμανίας Φ ρειδερίκος ο Β ', και οι αιρετικοί, όπω ς ο Π ά π α ς Α ναστάσιος ο Β Η πορεία συνεχίζεται ανάμεσα σε όλο και με­ γαλύτερο πόνο και τιμωρία. Οι δύο περιηγητές φθάνουν τώρα στον χωριζόμενο σε τρεις κυκλίσκους έβδομο κύκλο, που φυλάσσεται από το τε­ ρ ατώδες γέννημα της Π ασιφάης, τον Μ ινώταυρο. Εδώ τιμωρούνται όσοι έχουν διαπράξει αμαρτή­ ματα θηριότητας. Στον πρώ το κυκλίσκο, βουτηγ­ μένοι μέσα στο αίμα του Φλεγέθοντος ποταμού (Κολ. XII), είναι οι δολοφόνοι, οι κλέφτες και οι τύραννοι, όπω ς ο Διονύσιος των Συρακουσών, ο Α ττίλας κα ι ο Πύρρος. Στον δεύτερο κυκλίσκο (Κολ. XIII) τιμωρούνται από τις Ά ρ πυ ιες οι αυτόχειρες μεταμορφωμένοι σε φυτά, ενώ οι σ πάτα­ λοι κατασπαράζονται από άγριους σκύλους. Στον τελευταίο κυκλίσκο (Κολ. XIV-XVII) τιμωρούνται κάτω από βροχή φωτιάς οι βλάσφημοι, οι παιδε­ ραστές και οι τοκογλύφοι.

Στη συνέχεια τους δύο επισκέπτες μεταφέρει πά­ νω στη ράχη του ο Γηρυόνης στον όγδοο κύκλο, όπου βρίσκονται όσοι έχουν διαπράξει αμαρτήμα­ τ α απάτης. Οι διαφθορείς (Κολ. XVIII, 1-102), ό­ πω ς χαρακτηριστικά αναφέρεται ο μυθικός Ιάσονας, είναι καταδικασμένοι να μαστιγώνονται α­ πό τους διαβόλους, ενώ οι κόλ ακες (Κολ. XVIII, 103- 136) βρίσκονται χωμένοι μέσα σε κόπρο. Οι σιμωνιακοί (Κολ. XIX) είναι θαμμένοι με μόνο τα πόδια τους να εξέχουν φλέγόμενα έξω από το έ­ δαφος, οι δε μάντεις (Κολ. XX), όπω ς οι γνω στοί μας από τη μυθολογία Τειρεσίας και Κ άλχας, εί­ ναι αναγκασμένοι να βαδίζουν συνεχώς με τα κε­ φάλια τους γυρισμένα προς τα πίσω. Πιο κάτω συναντούν τους απατεώνες (Κολ. XXI -XXII), βουτηγμένους μέσα σε βραστή πίσσα, και τους υποκριτές (Κολ. XXIII), καταδικασμένους να φορούν πολύ βαριές κά πες φτιαγμένες από μολύ­ βι. Στους κλέφτες (Κολ. XXIV-XXV) έχει οριστεί να τρέχουν ανάμεσα σε φίδια και να μεταμορφώ­ νονται συνέχεια με οδυνηρό τρόπο σε τέρατα, ε­ νώ οι δόλιοι σύμβουλοι (Κολ. XXVI- XXV), βρί­ σκονται κλεισμένοι μέσα σε κινούμενες φλόγες. Α νάμεσά τους ο ποιητής ξεχωρίζει τον Διομήδη και τον Οδυσσέα. Οι σπορείς σ κανδάλω ν κα ι διχονοιώ ν (Κολ.

XXVIII) έχουν το σώμα τους γεμάτο από τραύμα-

αφιερωμα/24 τα που τους προξένησαν οι διάβολοι. Εδώ βρίσκε­ ται με σκισμένη την κοιλιά του και ο Μ ωάμεθ, ο υπαίτιος πολλών κακών εναντίον των Χριστιανών. Τελευταίους στον κύκλο αυτόν συναντούν τους κι­ βδηλοποιούς και τους αλχημισ τές ( Κολ. XXIXXXX). Από αυτούς άλλοι είναι καταδικασμένοι να γδέρνουν το δέρμα τους εξαιτίας λέπρας, άλλοι να τρέχουν μανιω δώς και να δαγκώνουν όσους βρί­ σκουν μπροστά τους, άλλοι να πάσχουν από υδροπικία και άλλοι τέλος να έχουν έντονο αίσθημα δίψας. Ακολουθεί η συνάντηση με τους τρεις γίγαντες φύλακες του κεντρικού πηγαδιού του Κωκυτού (Κολ. XXXI), μέσα από το οποίο προχω ρώ ντας φθάνουν τελικά στον χωριζόμενο σε τέσσερις κυκλίσ κους ένατο κύκλο του Κωκυτού. Ε κεί, βλέ­ πουν βουτηγμένους στον πάγο όσους έχουν διαπράξει το αμάρτημα της προδοσίας. Στον πρώ το κυκλίσκο, τον Καϊνώνα, συναντούν τους προδό­ τες συγγενών (Κολ. XXXII, 1-72), στον επόμενο, τον Α ντινορώνα, τους προ δό τες της πα τρ ίδας (Κολ. XXXII, 73-139, XXXIII, 1-90), στον Πτολεμαιώ να το υ ς π ρ ο δ ό τε ς φ ίλω ν (Κολ. X X X III, 91-157), και τέλος τους π ροδότες τω ν κυρίων τους στον Ιουδαιώνα (Κολ. XXXIV). τσι φθάνουν τελικά σ τον Σατανά που βρίσκε­ τα ι στην οπή του χωνιού της Κ όλασης. Αυ­ τό ς είναι ένα τέρας με έξι φτερά, τρία πρόσωπα κα ι τρία σ τόματα, με τα οποία κα τασπαράζει τον Ιούδα, τον Κάσιο και τον Βρούτο. Ο Βιργίλιος φέρ­ νοντας στην πλάτη τον Δάντη αναρριχάται στο σώμα του Εωσφόρου κα ι φθάνουν στο κέντρο της γης. Α πό εδώ, μέσα από ένα ρυάκι, κατευθύνονται στο αντίθετο δυτικό ημισφαίριο της υδρο­ γείου. Εκεί υπάρχει ένα νησί ακατοίκητο που πά­ νω του βρίσκεται το βουνό του Καθαρτηρίου. Αυ­ τό χωρίζεται σε επτά οριζόντια τμήματα - οδούς. Το νησί φυλάσσεται από τον Κάτωνα, ενώ ένας άγ­ γελος μεταφέρει εδώ, από τις εκβολές του Τίβε­ ρη, τις ψυχές των μετανοούντων (Καθ. Ι-ΓΙ). Α ρχικά οι οδοιπόροι μεταβαίνουν έξω από την Πύλη του Καθαρτηρίου στον χώρο όπου βρίσκε­ ται ο τόπος της μετάνοιας για όσους αφορίσθηκαν από την εκκλησία (Καθ. III), όσους δεν μετανόη­ σαν όσο ζούσαν για τα κρίμ ατά τους (Καθ. IV) ή δεν πρόλαβαν εξαιτίας του αιφνίδιου θανάτου τους (Καθ. V, VI), και για όσους άρχοντες αμέλησαν το κοινό συμφέρον (Καθ. VII-VIII). Στη συνέχεια φθάνουν στην Είσοδο του Καθαρ­ τηρίου (Καθ. IX), την οποία φρουρεί ένας άγγελος. Αφού τη διαβούν αρχίζουν την ανάβαση στο όρος συναντώ ντας διαδοχικά τους χώρους εξαγνισμού από τα επτά αμαρτήματα. Τ α τρία πρώ τα αμαρ­ τήματα που εξαγνίζονται αφορούν την αγάπη α­ ναξίου πράγματος, δηλαδή την αγάπη του εαυτού, την αγάπη του κακού, την αγάπη της εκδίκησης. Έ τ σ ι κα ταδικάζονται: οι εγωιστές να φέρουν στη

Ε

ράχη τους μεγάλα βάρη (Καθ. Χ-ΧΙΙ), να έχουν τα μάτια τους ραμμένα όσοι θέλησαν να κάνουν το κ α κό (Καθ. XIII-XIV), να είναι περιτυλιγμένοι μέ­ σα σε πυκνό νέφος καπνού όσοι πόθησαν την ε κ ­ δίκηση (Καθ. XV- XVII). Το τέταρτο αμάρτημα που τιμωρείται είναι η α­ νεπ αρ κής κα ι χλιαρή αγάπη του καλού: οι οκνη­ ροί είναι αναγκασμένοι να τρέχουν φωνάζοντας παραδείγματα προθυμίας και τιμωρηθείσας οκνη­ ρ ίας (Καθ. XVIII). Τέλος σ τους τρεις τελευταίους χώρους εξαγνισμού βρίσκονται όσοι επιθύμησαν υπερβολικά πλούτο, φ αγητό ή ηδονή. Οι φιλάργυ­ ροι, ξαπλωμένοι καταγής, είναι α ναγκασμένοι να φωνάζουν παραδείγματα φ τώχειας κ αι τιμωρηθείσας φιλαργυρίας (Καθ. ΧΙΧ-ΧΧΙ), οι γαστρίμαρ­ γοι υπομένουν τη δοκιμασία της πείνας και της δί­ ψ ας (Καθ. XXII-XXIV) και οι φιλήδονοι είναι α­ ναγκασ μένοι μέσα σε φλόγες να φωνάζουν πα ρα­ δείγματα τιμωρηθείσας φιληδονίας (Καθ. XXVXXVI) . Έ τ σ ι φθάνουν στον Επίγειο Παράδεισο (Καθ. XXVII-XXXIII), όπου ο Δ άντης συναντά τη Βεατρίκη.. Από το σημείο αυτό ο Δ άντης οδηγείται πλέον από τη Βεατρίκη στον Παράδεισο. Α υτός χωρίζε­ ται σε δέκα κινούμενες ομόκεντρες ουράνιες σφαίρερς που περικλείεται η μία μέσα στην άλλη. Κέ­ ντρο τους έχουν τη γη ακίνητη. Στον πρώ το ουρανό, της Σελήνης, φιλοξενού­ νται οι ψυχές εκείνων που άφησαν ανεκπλήρω τες επιθυμίες στην επίγεια ζωή τους (Παρ. II-IV), στον ουρανό του Ερμή αυτοί που έκαναν κ αλές πράξεις από φιλοδοξία (Παρ. V- VII), όπω ς ο Ιουστινια­ νός, ενώ στης Α φροδίτης οι ερωτόληπτοι (Παρ.

VIII-IX), όπω ς ο Κ άρολος Μ αρτέλλος. Στον τέ­ ταρτο ουρανό, του Ηλιου, βρίσκονται τα σοφά πνεύματα (Παρ. Χ-ΧΙΙΙ), όπω ς ο Θ ωμάς ο Ακινάτης, ο Σολομώ ντας, ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης και ο Ιωάννης ο Χ ρυσόστομος, ενώ στον πέμπτο, του Ά ρ η , εδρεύουν όσοι πολέμησαν υπέρ πίστεω ς (Παρ. XIV-XVIII, 1-63), όπω ς ο Γουλιέλμος της Ο ράγγης, ο Γοδεφρίδος ντε Μπουγιόν κα ι ο Ρο­ βέρτος Γυισκάρδος. Στον έκτο ουρανό, του Διός, βρίσκονται οι .κρι­ τές και οι βασιλείς (Παρ. XVIII, 64-136-ΧΧ), ό­ πω ς ο Δ αυίδ, ο Εζεκίας, ο Μ έγας Κωνσταντίνος, ο Γουλιέλμος Β , ο Τραϊανός. Στον ουρανό του Κρόνου συναντούν τα θεωρητικά πνεύματα (Παρ. ΧΧΙ-ΧΧΙΙ, 1-105), ενώ στον όγδοο, των απλανών αστέρων, τους αγίους (Παρ. XXII, 106-154 έως και XXVII) . Εκεί εμφανίζεται η ανθρώπινη μορφή του Χριστού, η Π αναγία, ο Ά γ ιο ς Π έτρος, ο Ά γ ιο ς Ιάκω βος, ο Ευαγγελιστής Ιωάννης, ο Αδάμ. Στη συνέχεια ο Δάντης, συνοδευόμενος από τη Βεα­ τρίκη, ανέρχεται στον ένατο ουρανό. δώ βρίσκονται οι εννέα ιεραρχίες των αγγέ­ λων, οι οποίες και εποπτεύουν τους εννέα ου­ ρανούς: τα Σεραφείμ τον ένατο, τα Χερουβείμ τον

Ε

αφιερωμα/25 όγδοο, οι Θ ρόνοι τον έβδομο. Οι Κ υριότητες, οι Δυνάμεις, οι Εξουσίες, οι Α ρχές, οι Α ρχάγγελοι και οι Ά γ γ ελ ο ι διοικούν αντίστοιχα τους υπόλοι­ πους (Παρ. XXVIII-XXIX). Τ έλος, αφού ο Δάντης συναντήσει τον φωτεινό ποταμό της Θείας Χάριτος (Παρ. XXX), φθάνει στον δέκατο ουρανό, όπου αντικρύζει ένα τεράστιο ρόδο που σ χηματί­ ζεται από τις ένθρονες ψυχές τω ν μακάρων. Τον Δάντη συνοδεύει τώρα πια ο Ά γ ιο ς Βερνάρ­ δος, που αντικατέστησε η Βεατρίκη, η οποία κατευθύνθηκε μέσα στο ρόδο και κατέλαβε τον δι­ κό της θρόνο. Σ χετικά με τους θρόνους αναφέρει ο Δ άντης πω ς είναι τοποθετημένοι κυ κλικά σχη­ ματίζοντας ομόκεντρους κύκλους. Τα δεξιά ημι­ κύκλια καταλαμβάνονται από τους μακαρίους της Παλαιάς Διαθήκης, ενώ τα αριστερά από τους με­ τά Χ ριστόν μακαρίους. Σε υψηλό μέρος της περιφέρειας του ρόδου βρί­ σκεται η Π αναγία ανάμεσα στον Α πόστολο Π έ­ τρο και τον Α δάμ, οι οποίοι έχουν πλησίον τους αντίστοιχα ο πρώ τος τον Ευαγγελιστή Ιωάννη και ο δεύτερος τον Μωυσή. Ο Ά γ ιο ς Β ερνάρδος προ­ τρέπει τον Δάντη να αντικρύσει την Π αναγία, ε­ νώ δοξάζεται από τον Αρχάγγελο Γαβριήλ και Αγ­ γέλους (Παρ. ΧΧΧΙ-ΧΧΧΙΙ). Η Παναγία με τη σει­ ρά της, ύστερα από παρακλήσεις του Αγίου Βερ­ νάρδου και των άλλω ν Αγίων, μεσιτεύει να συγ-

χωρηθεί στον Δάντη να δει τον Θεό. Έ τσ ι βρισκό­ μαστε στο τέλος του έργου: ο ποιητής φθάνει στο πέρας του εγχειρήματός του κ αι αντικρύζει την Α­ γία Τ ριάδα, υπό τη μορφή τριών διαφορετικού χ ρ ώ μ α τ ο ς κ ύ κ λ ω ν ίσ η ς π ε ρ ιφ έ ρ ε ια ς (Παρ.

XXXIII). Θα ήταν σ φάλμα να αναζητηθεί το βασικό νόη­ μα της Θείας Κωμωδίας εδώ στο τέλος της: δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να καθιστά το τελευ­ ταίο μέρος ουσιωδέστερο κάποιου άλλου. Κάθε πτυχή του λόγου, κάθε σημείο της αφήγησης, κά­ θε βήμα του Δάντη και κάθε εικόνα έχει σχεδόν το ίδιο βάρος κ αι ανάλογη λειτουργική αξία μέσα στο έργο. Δεν είναι η τελική συνάντηση με το Θείο που αυξάνει στον Δάντη την πίστη κα ι διοχετεύει στον αναγνώστη ηθικό οπλισμό. «Πλούσιος με ό­ σα κέρδισες στον δρόμο», έλεγε για τον αρχαίο Θαλασσοπόρο και κάθε μιμητή του ο Α λεξανδρι­ νός, το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε ‘ό τι ισχύει και για τον Οδοιπόρο μας. Δεν είναι η τελική φάση, το σ τιγμιαίο αυτό κοίταγμα που μας πλησίασε στο Θείο. Η πορεία μέ­ σα στο έργο είναι αυτή που αμυδρά περιχαράκω ­ σε την έννοιά του. Η παρουσία Του, αλλά κυρίως η απουσία Του εξεικονίσθηκαν και διαγράφηκαν σταδια κά, με όση ακρίβεια ήταν δυνατόν να επι­ τύχει ο ατελής ανθρώπινος «χρωστήρας».

Remo Brindisi Ωστόσο θα φοιτούσαν ’πό δικού τους τον ήλιο που ’μουν οι ψυχές, όχι όμως με χρώματα ορατές, παρά με λάμψη! Παράδεισος, X

(Μτφρ. Ν. Καταντζάκης)

αφιερωμα/26

Φοίβος Κ. Γκικόπουλος

Lectura Dantis

(Μτφρ. Ν. Καζαντζάκης)

Η χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών (Η/Υ) βρίσκει, στις μέρες μας, όλο και περισσότερες - αλλά και ποικίλες - εφαρμογές, σε διαφορετικούς κλά­ δους της φιλολογίας, έτσι ώστε η υπολογιστική φιλολογία να διαγράφεται σύμφωνα με μερικούς - «όχι ως μια επαγγελματική εξειδίκευση, αλλά ως έ­

να σύνολο τεχνολογιών που χρησιμοποιείται απ’ όλους τους φιλολόγους».1 Οι σημειώσεις αυτές παρουσιάζουν μια μέθοδο ανάγνωσης ή ένα πείραμα, πάνω σ’ ένα κλασικό κείμενο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, τη Θεία Κωμωδία του Δάντη, και τρεις μεταφράσεις-αποδόσεις στη νέα ελληνική γλώσσα, των Γ. Καλοσγούρου (1922), Ν. Καζαντζάκη (1934) και X. Τσαπάλα (1953). επεξεργασία δίνει - μέσα από μια διαδικ α­ σία ταξινόμησης - τη συγκριτική συμφωνία κα τά λέξη, με βάση το ιταλικό κείμενο, κα ι τους καταλόγους αλφαβητικής και φθίνουσας συχνό­ τητα ς τω ν λέξ εω ν τω ν τρ ιώ ν ν εο ε λ λ η νικ ώ ν κειμένων. Το πείραμα περιορίζεται στο Π έμπτο Κάντο της Κόλασης κ α ι η επ ιλ ο γ ή τω ν μ ετα φ ρ ά σ εω ν αποδόσεω ν υπαγορεύτηκε - πέρα από κάθε λο­

Η

γοτεχνική αξιολόγησή τους - από καθαρά τεχνι­ κές ανάγκες: το σύστημα επεξεργασίας που χρη­ σιμοποιείται για τη συγκριτική συμφωνία κατά λέ­ ξη, όταν πρόκειται για ποιητικό έργο, ακολουθεί την ακριβή αριθμητική αντιστοιχία κα τά στίχο. Α­ νάμεσα στις δώ δεκα2 ολοκληρωμένες μεταφράσεις-αποδόσεις της Κόλασης, μόνο οι τρεις που α­ νέφερα παραπάνω τηρούν την απαραίτητη αυτή συνθήκη.3

αφιερωμα/27 Τα προγράμματα επεξεργασίας είναι του Εθνι­ κού Π ανεπιστημιακού Κέντρου Η λεκτρονικής Υ­ πολογιστικής (CNUCE) και του Ινστιτούτου Υπο­ λογιστικής Γλωσσολογίας (ILC) του Π ανεπιστη­ μίου της Π ίζας. Από τον κατάλογο των συγκριτικών συμφωνιών παραθέτω - λόγω έλλειψης χώρου - ενδεικτικά τη σελίδα 7 (Π ίνακας I), σ ’ ένα σύνολο εκατό. Η κάθε σελίδα θα μπορούσε να θεωρηθεί εκείνη ε­ νός λεξικού. Στην αρχή παρατηρούμε αριστερά το όνομα του προγράμματος, στη μέση τον αύξοντα αριθμό και δεξιά την πρώτη λέξη της σελίδας. Α ­ κολουθούν, αλφαβητικά, οι λέξεις του ιταλικού κειμένου και ο στίχος που τις περιέχει, και, η πρώ­ τη (Καλοσγούρου), η δεύτερη (Καζαντζάκη), η τρί­ τη (Τσαπάλα) νεοελληνική μετάφραση- απόδοση. Στην τελευταία σειρά της κάθε λέξης παρατηρούμε πά ντα τον αριθμό 001, που αναφέρεται στη σελί­ δα του ιταλικού κειμένου,*1234 την ένδειξη Κόλαση 5 και τον αριθμό του στίχου. Τέλος, έχουμε τη συ­ χνότητα της λέξης μέσα στο κείμενο. Α πό τους καταλόγους αλφαβητικής (αβ) και φθίνουσας (φθ) συχνότητας παρουσιάζονται - για τους ίδιους λόγους έλλειψης χώρου - οι σελίδες: 5 (αβ) κα ι 1 (φθ) της πρώ της, 2 (αβ) κα ι 1 (φθ) της δεύτερης και 7 (αβ) κα ι 1 (φθ) της τρίτης μετάφρασης-απόδοσης (Π ίνακες II-VII). Στην αλφα­ βητική συχνότητα έχουμε, στις δύο πρώ τες σειρές το όνομα του π ρογράμματος, το όνομα του μετα­ φραστή και τον αύξοντα αριθμό σελίδας. Στην πρώτη κολόνα δηλώνεται ο αύξοντας αριθμός των λέξεων, στη δεύτερη ο τύπος της λέξης, στην τρί­ τη η σ υ χ ν ό τη τα στη δ ε δ ο μ έ νη μ ετά φ ρ α σ η απόδοση, στην τέταρτη ο κω δικός αριθμός που υ­

ποδεικνύει τη θέση που έχει η λέξη την πρώτη φο­ ρά που εμφανίζεται μέσα στο κείμενο και, τέλος, στην πέμπτη, το σύνολο των λέξεων (τύπος + συ­ χνότητα). Στη φθίνουσα συχνότητα, στην πρώτη κολόνα βρίσκουμε την τάξη συχνότητας, στη δεύ­ τερη τη συχνότητα που αντιστοιχεί σε κάθε τάξη, στην τρίτη το σύνολο των λέξεων (τύπος + συχνό­ τητα), στην τέταρτη τον τύπο και στην πέμπτη τον αύξοντα αριθμό των λέξεων. Α πό μια πρώτη ανάγνωση των α ποτελεσμάτων - που φυσικά δεν είναι κα ι αποκλειστική - θα μπορούσαμε να καταλήξουμε σε ορισμένες διαπι­ στώσεις: α) Στη σελίδα 7 (Π ίνακας I) του καταλόγου συ­ γκριτικής συμφωνίας συναντάμε τη λέξη amore μια λέξη-κλειδί για το Π έμπτο Κάντο της Κόλα­ σης - σε δύο τύπους: amor με συχνότητα επτά κα· amore με συχνότητα δύο. Βλέπουμε ότι οι Έ λ ­ ληνες μεταφραστές χρησιμοποιούν τρεις διαφορε­ τικές λέξεις - πόθο, αγάπη, έρωτα - για να αποδοισουν την έννοια της δαντικής έκφ ρασ ης.5 Α νάλογες παρατηρήσεις είναι δυνατόν να κάνου­ με και για άλλες λέξεις-κλειδιά, όπω ς dolore, gentile, lamento, κ .λ π .6 Οι τύποι που χρησιμοποιούνται στο Π έμπτο Κάντο της Κόλασής είναι 531, ενώ το σύνολο των λέξεων (τύποι + συχνότητα) 954, με τιμή αναλο­ γίας τύποι/λέξεις Π(Ααν)= 0,56. Οι αντίστοιχες α­ ναλογικές τιμές στα νεοελληνικά κείμενα είναι: Καλοσγούρου 563/1023, Π(Καλ)= 0,55, Καζαντζά­ κη 514/907, Π(Καζ)= 0,57 και Τσαπάλα 540/920 Π(Τσα)=0,59. Αν ακολουθήσουμε την κανονική κατανομή σε επίπεδο σημαντικότητας α = 0,05 (δηλ.με πιθανότητα 95%) και με σταθερή τιμή α-

Σημειώσεις

της Κόλασης, δύο θέματα που οπωσδήποτε κέντρισαν την ευαισθησία των μεταφραστών και συγκλόνισαν το κοινό. Α­ πό την άλλη πλευρά, προξενεί έκπληξη η απουσία του Εικο­ στού Έκτου (Οδυσσέας) της Κόλασης. Η υποσημείωση αυ­ τή δεν έχει σκοπό να διαγράψει την «τύχη» του Δάντη στα ελληνικά γράμματα, γιατί πιστεύω ότι δεν είναι η στατιστι­ κή των εκδόσεων ούτε η συχνότητα των μεταφράσεωναποδόσεων που καθορίζουν αν το έργο ενός δημιουργού, ό­ πως ο Δάντης, έχει επηρεάσει ή συγκινήσει τους αναγνώστες, έχει αφομοιωθεί ή και αγνοηθεί ακόμα από τους πνευματι­ κούς ανθρώπους ενός λαού. Η ιστορία της «τύχης» όμως, πολλές φορές αρχίζει από το χρονικό ενός βιβλίου.

4. Το κείμενο είναι από την κριτική έκδοση του Ν. Sapegno: Dante Alighieri, La Divina Commedia, vol. I. Inferno, Firenze, La Nuova Italia, 1965. Για καθαρά τεχνικούς λόγους το ποίη­ μα θεωρήθηκε τυπωμένο σε μία μόνο σελίδα.

5. Η ιστόρηση της Αγάπης είχε προσλάβει, σε μεγάλο βαθμό, έναν ηθικό χαρακτήρα, συγγενή με τη μυστικιστική φιλοσο­ φία. Και ο κύριος άξονας του Stil Nuovo, μέσα από το οποίο ο νεαρός Δάντης δοκιμάζεται, δεν ήταν άλλο παρά μια ευγε­ νική άμιλλα της Αγάπης με το Πάθος. Ο Ποιητής, στη δεύ­ τερη φάση του δημιουργικού του έργου, δηλ. την περίοδο που γράφει την Κόλαση, για να δώσει φόρμα στη σκέψη του ή α­ κόμα και για να τακτοποιήσει λογικά τα αισθησιακάμυστικιστικά στοιχεία, ακολουθεί το δρόμο μιας «επανερμηνείας». Έτσι, γι* αυτόν όπως και για άλλους, Amore γίνεται appetitus rationalis.

6. Πόνος, ευγενικός, θρήνος.

1. D.G. Hays, "Applied Computational Linguistics", στα Proceedings o f the Second International Congress o f Applied Linguistics, Cambridge, England, 1969.

2. Π. Βεργωτή (1865), Γ.Ε. Αντωνιάδη (1875), Π.Ι. Μαυροκέφαλου (1876), Κ. ΜουσοΟρου (1882-84), Α.Ρ. Ραγκαβή (1885), Γ.Σ. Βουτσινά και Δ.Σ. Σταυρόπουλου (1894), Κ. Καιροφύλα (1917), Λ. Πράσινου (1918-21), Γ. Καλοσγούρου (1922), Ν. Κα­ ζαντζάκη (1934), X. Τσαπάλα (1953) και Ε. Ανδρουλιδάκη (1962). Από αυτές, οι των Μουσούρου, ΒουτσινάΣταυροπούλου, Καιροφύλα και Ανδρουλιδάκη είναι σε πεζό λόγο.

3. Οι νεοελληνικές μεταφράσεις-αποδόσεις αρχίζουν να εμφα­ νίζονται στα 1844 (Μ. Κάλλου) και μέχρι το 1962 έχουμε τριάντα τρεις προσπάθειες. Αν τις καταχωρίσουμε γεωγρα­ φικά, θα δούμε ότι έξι εκδίδονται στα Επτάνησα (οι πρώτες πέντε), δεκαεννιά στην Αθήνα (επτά από επτανήσιους), δύο στην Κρήτη, από μία στην Αλεξάνδρεια, το Λονδίνο, την Κωνσταντινούπολη και τα Γιάννενα και, τέλος, δύο είναι α­ νέκδοτες (Μαρκορά, Λασκαράτου). Θα μπορούσαμε έτσι να εντοπίσουμε, κυρίως, σε δύο πόλους την παρουσία του δαν­ τικού κειμένου: στην Αθήνα, κέντρο της ελληνικής πνευμα­ τικής ζωής, και στα Επτάνησα, -αραδοσιακό κέντρο διάδο­ σης της ιταλικής κουλτούρας. Αν πάλι εξετάσουμε τις απο­ σπασματικές μεταφράσεις- αποδόσεις (σε σύνολο είκοσι μία), οι δεκατρείς έχουν αντικείμενο το Πέμπτο (Πάολο και Φραντσέσκα) και το Τριακοστό Τρίτο (Κόντε Ουγκολίνο) Κάντο

αφιερωμα/28 ναφοράς την Π(Δαν), θα δούμε ότι μόνο οι δύο πρώ τες μεταφράσεις - αποδόσεις τηρούν, στα­ τισ τικ ά, την αναλογία του ιταλικού κειμένου. Π ράγματι, με σ(Δαν)= 1,65, θα έχουμε σ(Καλ)= -0,64, σ(Καζ)=0,61 και σ(Τσα)= 1,83. Η τελευταία αυτή τιμή είναι σαφώς μεγαλύτερη από τη σ(Δαν) και βρίσκεται έξω από τα όρια της συγκεκριμέ­ νης κανονικής κατανομής:

* \ \ \ * \ \ \ \ \ \ ♦ W W W W * \ \ \ \ \ \ W \ \ \

*

μεταφραστές - που οπω σδήποτε διατηρούν με­ ταξύ τους μια ι χετική ομοιογένεια. Ό π ω ς ανέφερα κα ι παραπάνω , η ερμηνεία των αποτελεσμάτων και η ανάλογη χρησιμοποίησή τους δεν μπορεί - κα ι δεν πρέπει - να είναι α­ πόλυτη. Πιστεύω μάλιστα ότι αυτού του είδους οι προσπάθειες πρέπει να θεωρηθούν ανεδαφικές, αν δεν υπάρχει η καθοριστική παρέμβαση του όποιου

I \\\* Ι \ \ \ \ \ \ * I W W W W * I\ \ \ \\ \ \ \ \ \\*

l\\\\\\\\\W t\\\\\\\\\\\t

1\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ 1\ \ \ λ \ \ \ \ \ \ \ !

-1,65

Δεν μπορούμε να επεκταθούμε σε στατιστικές προσεγγίσεις γενικότερης μορφής, γιατί τα δεδο­ μένα, για την ώρα, είναι περιορισμένα. Ε νδεικτι­ κά, όμως, μας δίνουν τη δυνατότητα να διακρί­ νουμε μια ορισμένη τάση των Ελλήνων μεταφρα­ στών, όσον αφορά την προσήλωσή τους στην οι­ κονομία του πρωτότυπου. Εξετάζοντας συγκριτικά τους καταλόγους φθίνουσας συχνότητας, παρατηρούμε ότι στις δύο πρώ τες τάξεις (σελ. 1 τω ν τριών μεταφράσεωναποδόσεων), Π ίνακες III, V, VII), συναντάμε το συμπλεκτικό σύνδεσμο και και την αναφορική α­ ντωνυμία που, με ζεύγη τιμών (και, που): Καλοσ-

γούρος (48,35), Καζαντζάκης (47,31), Τσαπάλας (40,29). Το αντίστοιχο ζεύγος τιμών (e, che) του δαντικού κειμένου είναι (40,41). Αν και εδώ ισχύ­ ουν οι περιοριστικές παρατηρήσεις, είμαστε σε θέ­ ση να δούμε τη διαφορά λειτουργικότητας των λέ­ ξεων σ τις δύο γλώ σσες και τη διαφορετική χρή­ ση τους από τον Δ άντη, και από τους Έ λληνες

*

*

*1,65

ερευνητή, που με τον τρόπο του θα επεξεργάζεται το υλικό και θα βγάζει τα συμπεράσματά του. Το επόμενο στάδιο αυτής της επεξεργασίας, που θα αφορά και τα τριαντατέσσερα Κάντι της Κό­ λασης, είναι: α) συγκριτική συμφωνία ανάμεσα στο πρω τό­ τυπο κα ι τις τρεις νεοελληνικές μεταφράσειςαποδόσεις, και πλήρεις αλφαβητικές και φθίνουσες συχνότητες των λέξεων των νεοελληνικών κειμένων, β) αναγω γή τω ν τύπω ν σ τα λ ήμ μ ατά τους («λημματοποίηση»), γ) κατάλογο στίχων κατά αλφαβητική σειρά, δ) κατάλογο στίχων κα τά αλφαβητική ομοιο­ καταληξία. Οι διαδικασίες αυτές θα μας δώσουν έναν ικα­ νό αριθμό δεδομένων, για σ υγκριτικές μελέτες φι­ λολογικού χαρακτήρα. Ιδιαίτερα τα σημεία γ και δ θα μας επιτρέψουν ν’ αντιμετωπίσουμε και προ­ βλήματα μετρικής, που δεν κρίθηκε σκόπιμο να θιγούν εδώ.

αφιερωμα/29 ΠΙΝΑΚΑΣ ι ΔΑΝΤΗΣ 00024 amico /se fosse **amico** il re dell’ universo,/ αν ήταν φ ίλος μας του Κόσμου ο Β ασ ιλέας,/ φίλο το ρήγα αν είχαμε της πλ ά σ η ς,/ αν είχαμε τον Π λάστη φιλικό μας 0025 amor ch' **amor** di nostra vita dipartille./ πώ χει από τη ζωή μας έρω τας χω ρ ίσ η./ που για τον πόθο αρνήθηκαν τη ζήσ η./ που έρως τη ζωή τους πήρε, τελευταία/ per quello **amor** che i mena, ed ei v erranno./ για την αγάπη που τους σέρνει, και θε νάρθουν./ στον έρωτα που τους τραβάει, και θα ’ρθουν./ σ τον που οδηγά τις έρωτα, έτσι κά νε :/ **Amor**, c h ' al cor gentil ratto s ' apprende,/ Π όθος, που ευγενική καρδιά γλήγορα πιά νει,/ Α γάπη, που γλυκές καρδιές φουντώ νει,/ Ο έρως, που ωραίες καρδιές γλήγορα β άλ ει,/ **Amor**, c h ' a nullo am ato am ar perdona,/ Π όθος, που ποθητού να μη ποθή δε στέρ γει,/ Α γάπη, που τον αγαπό τον βιάζει/ ο έρως, που μποδά αγάπες, την ψυχή μου/ **Amor** condusse noi ad una m orte:/ Π όθος μας συνεπήρε σ ’ ένα τέλος μ ό ν ο ./ Αγάπη στο ίδιο οδήγησέ μας μ νήμα./ ο έρως μας πήε τους δυο σε θάνατο έ ν α ./ del nostro **amor** tu hai cotanto a ffe tto ,/ της αγάπης μας έχεις τόση επιθυμία,/ την πρώτη ρίζα του έρωτά μας, ά κ ο υ ,/ την πρώτη αρχή να μάθεις του έρωτά μας di Lancialotto come **amor** lo strinse:/ το Λ αντζιλότο πώ ς τον έσφιξεν η α γ ά π η ,/ πώ ς άναψε τον Λανσελότο ο π ό θ ο ς,/ πώ ς ο έρω ς τον Λανσίλοτο κρατούσε, 00026 amore che non **amore** al fine com batteo./ που με τον έρωτα επολέμησε ω ς το τέ λ ο ς./ που με τον έρωτα στερνά αγω νισ τή./ που τέλος προς τον έρωτα ε π ο λ έμ α ./

00007

amico

001

Κόλαση

001 Κόλαση

5

5

0091, 0001

0069, 0001

001

Κόλαση

5 0078, 0002

001

Κόλαση

5 0100, 0003

001

Κόλαση

5 0103, 0004

001

Κόλαση

5 0106, 0005

001

Κόλαση 5 0125, 0006

001

Κόλαση

5 0128, 0007

_ 001

Κόλαση

5

0066

a che e come concedette **amore**/ με τι τρόπο και πώ ς σας έστρεξεν η α γά π η / πώ ς και με τι σας βόλεσεν η α γά π η / πώ ς ο έρω ς κα ι τι εσκέφτη ώστε συγχρ ό νω ς/

, 0001

001

Κόλαση

5

0119,0002

00027 amorosa L ' altra e colei che s ' ancise **amorosa**,/ Η δεύτερή ’ναι αυτή που α π ’ έρωτα εσκοτώ θη/ Κι η άλλη ψυχή σκοτώθηκε από α γ ά π η / Η άλλη ερωτευμένη εξεμπερδεύτη/

001

Κόλαση

5

0061, 0001

αφιερωμα/30 ΠΙΝΑΚΑΣ II ΚΑΛΟΣΓΟΥΡΟΣ ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΕΣ ΣΥΧΝΟΤΗΤΕΣ

ΔΑΝΤΗΣ ΤΥΠΟΣ

AYE. ΑΡ 00240 00241 00242 00243 00244 00245 00246 00247 00248 00249 00250 00251 00252 00253 00254 00255 00256 00257 00258 00259 00260 00261 00262 00263 00264 00265 00266 00267 00268 00269 00270 00271 00272 00273 00274 00275 00276 00277 00278 00279 00280 00281 00282 00283 00284 00285 00286 00287 00288 00289 00290

^

νδής ιππότες κ’ κάθε καθένα καθώς και καϊμό καΐνα καιρό κακής κακόγνω μον κακοπλασμένη κάμω καν , κανένα κάνοντας κάνουν καρδιά καταπώ ς καταχθόνια κατεβαίνει κατόπι κάτου κει κεντά κι κι’ κιαημένα κινώντας κλαίει κλάμα κλάψες κλεοπάτρα κλίνει κοίταξε κοίτεται κόλαση κολασμένοι κόσμο κόσμου κριθούν κρίμα κρίματα κρίνει κρίνεται κρίνης κρύο κυβερνάει κύκλον κυκλώνει

ΣΥΧΝ.

0001 0001 0008 0002 0001 0002 0028 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0002 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0003 0003 0001 0001 0010 0002 0001 0001 0001 0003 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001

ΚΩΔΙΚΑΣ 0000696 0000648 0000436 0000079 0000624 0000361 0000037 0001083 0000989 0000371 0000850 0000792 0000065 0001160 0000399 0001189 0000427 0001081 0000921 0000055 ’ 0000280 0000901 0000122 0000109 0000033 0000027 0000076 0000131 0000781 0000790 0001166 0000248 0000029 0000577 0000730 0000170 0000892 0000088 0000349 0000823 0000835 0000126 0000080 0000044 0000052 0000744 0000868 0000370 0000558 0000005 0000016

00005 ΣΥΝΟΛΟ 000321 000322 000330 000332 000333 000335 000363 000364 000365 000366 000367 000368 000369 000370 000372 000373 000374 000375 000376 000377 000378 000379 000382 000385 000386 000387 000397 000399 000400 000401 000402 000405 000406 000407 000408 000409 000410 000411 000412 000413 000414 000415 000416 000417 000418 000419 000420 000421 000422 000423 000424

αφιερωμα/31 ΠΙΝΑΚΑΣ III ΚΑΑΟΣΓΟΥΡΟΣ Δ ΑΝΤΗΣ

ΦΘΙΝΟΥΣΕΣ ΣΥΧΝΟΤΗΤΕΣ

00001

ΤΑΞΗ

ΣΥΧΝ.

ΣΥΝΟΛΟ

ΤΥΠΟΣ

ΑΥΞ. ΑΡ.

0001 0002 0003

00028 00027 00020 00020 00014 00013 00013 00012 00012 00012 00011 00011 00010 00010 00010 00009 00008 00008 00008 00007 00007 00007 00007 00006 00006 00006 00006 00006 00006 00005 00005 00005 00005 00005 00005 00005 00004 00004 00004 00004 00004 00004 00004 00004 00004 00004 00004 00004 00004 00003

000028 000055 000075 000095 000109 000122 000135 000147 000159 000171 000182 000193 000203 000213 000223 000232 000240 000248 000256 000270 000263 000277 000284 000291 000297 000303 000309 000315 000321 000326 000331 000336 000341 000346 000351 000356 000360 000364 000368 000372 000376 000380 000384 000388 000392 000396 000400 000404 000408 000411

και που να το 0 η του μας σ’ τους μου τον κι τα την της κ’ με τη θα μ’ οι όταν όπου τόσο στο συ τες

00001 00002 00003 00004 00005 00006 00007 00008 00009 00010 00011 00012 00013 00014 00015 00016 00017 00018 00019 00020 00021 00022 00023 00024 00025 00026 00027 00028 00029 00030 00031 00032 00033 00034 00035 00036 00037 00038 00039 00040 00041 00042 00043 00044 00045 00046 00047 00048 00049 00050

0004 0005 0006

0007 0008

0009 0010

0011

0012

0013

0014

0015

απ’ από για εμάς σε τ’ ψυχές δε δεν εγώ είναι εκεί επήρε μη πω ς σαν σου σ πλ άχνος στην ω αγάπη

αφιερωμα/32 ΠΙΝ Α Κ Α Σ IV ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΕΣ ΣΥΧΝΟΤΗΤΕΣ

ΔΑΝΤΗΣ ΑΥΞ.ΑΡ.

ΤΥΠΟΣ

ΣΥΧΝ.

00020 00021 00022 00023 00024 00025 00026 00027 00028 00029 00030 00031 00032 00033 00034 00035 00036 00037 00038 00039 00040 00041 00042 00043 00044 00045 00046 00047 00048 00049 00050 00051 00052 00053 00054 00055 00056 00057 00058 00059 00060 00061 00062 00063 00064 00065 00066 00067 00068 00069 00070

ακούσεις ακούσουμε αλαφροί άλλη άλλο άλλος αμαρτωλοί α μπ ο δάς αν αναγνώ θαμε αναγνώ σαμε αναθυμάσαι αναπαφτεί αναρω τάς άναψε αναψυχή ανεμική ανέμοι άνεμος ανοιχτά ανταγαπάει αντάμα ανταρεμένο αντίμαχοι απ’ απάντησα απάνω απηλογιά απίστησε από αποκρίθη αραδαριά αραδίς αρνήθηκαν αρνιέται αρχίνισα αρχινούν άσειστα ασίγαστο αυτή αυτιά αυτό αυτόν αυτός αυτούς αχιλλέα βαρούν βαρούνε βάσανο βασίλισσα βάψαμε

0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0003 0001 0001 0001 0001 0001 0002 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0006 0001 0001 0001 0001 0005 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0003 0001 0002 0001 0002 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001

00002

ΚΩΔΙΚΑΣ

ΣΥΝΟΛΟ

0000798 0000805 0000629 0000508 0001162 0000687 0000314 0000185 0000686 0001078 0001161 0001038 0000836 0000438 0000856 0001077 0000818 0000257 0000427 0000708 0000879 0000624 0000250 0000253 0000003 0000954 0000358 0000807 0000515 0000511 0000447 0000112 0000389 0000579 0000689 0000609 0000214 0000701 0000263 0000484 0000223 0000198 0000882 0000073 0000970 0000547 0000256 0000235 0000788 0000450 0000763

000029 000030 000031 000032 000033 000034 000035 000036 000039 000040 000041 000042 000043 000044 000046 000047 000048 000049 000050 000051 000052 000053 000054 000055 000061 000062 000063 000064 000065 000070 000071 000072 000073 000074 000075 000076 000077 000078 000079 000082 000083 000085 000086 000088 000089 000090 000091 000092 000093 000094 000095

αφιερωμα/33 ΠΙΝ Α Κ ΑΣ V ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ Δ Α Ν ΤΗ Σ

ΦΘΙΝΟΥΣΕΣ ΣΥΧΝΟΤΗΤΕΣ

00001

ΤΑΞΗ

ΣΥΧΝ.

ΣΥΝΟΛΟ

ΤΥΠΟΣ

ΑΥΞ. Α Ρ.’

0001 0002 0003 0004

00031 00029 00021 00018 00018 00014 00013 00013 00012 00011 00011 00011 00010 00010 00009 00008 00008 00008 00007 00007 00007 00006 00006 00006 00006 00006 00005 00005 00005 00005 00005 00004 00004 00004 00004 00004 00004 00004 00004 00004 00003 00003 00003 00003 00003 00003 00003 00003 00003 00003

000031 000060 000081 000099 000117 000131 000144 000157 000169 000180 000191 000202 000212 000222 000231 000239 000247 000255 000262 000269 000276 000282 000288 000294 000300 000306 000311 000316 000321 000326 000331 000335 000339 000343 000347 000351 000355 000359 000363 000367 000370 000373 000376 000379 000382 000385 000388 000391 000394 000397

που κα ι το κι να η 0 του στο μας με τα της ως μου θα την τον τη τόσο τους απ’ για οι πιο τις αγάπη από όντας σε ψυχές δεν δυο μια ν’ πώ ς στη στον τι ω αγέρα αν αυτή μ’ μα πόθος πω ς σαν σου τ’

00001 00002 00003 00004 00005 00006 00007 00008 00009 00010 00011 00012 00013 00014 00015 00016 00017 00018 00019 00020 00021 00022 00023 00024 00025 00026 00027 00028 00029 00030 00031 00032 00033 00034 00035 00036 00037 00038 00039 00040 00041 00042 00043 00044 00045 00046 00047 00048 00049 00050

0005 0006 0007 0008

0009 0010 0011

0012

0013 ·

0014

0015

0016

αφιερωμα/34 ΠΙΝΑΚΑΣ VI ΤΣΑΠΑΛΑΣ ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΕΣ ΣΥΧΝΟΤΗΤΕΣ

ΔΑΝΤΗΣ

00007

ΑΥΞ. ΑΡ

ΤΥΠΟΣ

ΣΥΧΝ.

ΚΩΔΙΚΑΣ

ΣΥΝΟΛΟ

00330 00331 00332 00333 00334 00335 00336 00337 00338 00339 00340 00341 00342 00343 00344 00345 00346 00347 00348 00349 00350 00351 00352 00353 00354 00355 00356 00357 00358 00359 00360 00361 00362 00363 00364 00365 00366 00367 00368 00369 00370 00371 00372 00373 00374 00375 00376 00377 00378 00379 00380

όσο όταν ουδέποτε ουρά ουρανό όχι όψη π άγει πάει πάθη πάθος παλιές παμό παν πάνε πά ντα παντρεύτη παρέα πάρη πάψει πεθαμένο πέλαο περιστερές πέσει πετόντας πετούν πέφτει πέφτω πηγαίνει πήε πήρε πια πιάνει πιθυμιά πικρές πιο πλάνοι πλάσμα πλάστη πλήθη πλιο πλιότερα πνέει πνεύματα πόδι ποια ποιητή ποιητής ποινές ποιον πολλοί

0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0002 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0002 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0001 0002 0001 0001 0001 0001 0002 0001 0001 0001 0003 0001 0001 0001 0001 0002 0001 0001 0002 0001 0002 0001 0001 0001 0001 0001

0000050 0000148 0000278 0000098 0000791 0000390 0000993 0000379 0000121 0001278 0000492 0000629 0000391 0000409 0000660 0000071 0000531 0000600 0000595 0000860 •0001305 0000260 0000729 0000105 0000430 0000733 0000564 0001301 0000236 0000957 0000617 0000227 0001066 0001136 0000986 0000014 0001030 0000799 0000808 0000451 0000021 0000218 0000401 0000284 0000154 0000081 0000647 0001003 0000398 0000172 0000241

000535 000536 000537 000538 000539 000540 000541 000542 000544 000545 000546 000547 000548 000549 000550 000552 000553 000554 000555 000556 000557 000558 000559 000560 000561 000562 000564 000565 000566 000567 000568 000570 000571 000572 000573 000576 000577 000578 000579 000580 000582 000583 000584 000586 000587 000589 000590 000591 000592 000593 000594

αφιερωμα/35 Π ΙΝ Α Κ ΑΣ VII ΤΣΑ Π Α Λ ΑΣ Δ ΑΝΤΗ Σ ΤΑΞΗ 0001 0002 0003 0004 0005 0006 0007 0008

0009

0010 0011 0012

0013

0014

0015

0016

0017

ΦΘΙΝΟΥΣΕΣ ΣΥΧΝΟΤΗΤΕΣ ΣΥΧΝ.

00039 00028 00019 00018 00015 00014 00013 00012 00012 00012 00010 00010 00010 00010 00009 00008 00007 00007 00007 00007 00006 00006 00006 00006 00006 00006 00006 00005 00005 00005 00005 00005 00004 00004 00004 00004 00004 00003 00003 00003 00003 00003 00003 00003 00003 00003 00003 00003 00003 00002

ΣΥΝΟΛΟ 000039 000067 000086 000104 000119 000133 000146 000158 000170 000182 000192 000202 000212 000222 000231 000239 000246 000253 000260 000267 000273 000279 000285 000291 000297 000303 000309 000314 000319 000324 000329 000334 000338 000342 000346 000350 000354 000357 000360 000363 000366 000369 000372 000375 000378 000381 000384 000387 000390 000392

00001

ΤΥΠΟΣ

ΑΥΞ. Α Ρ.

και που ο το η μας

00001 00002 00003 00004 00005 00006 00007 00008 00009 00010 00011 00012 00013 00014 00015 00016 00017 00018 00019 00020 00021 00022 00023 00024 00025 00026 00027 00028 00029 00030 00031 00032 00033 00034 00035 00036 00037 00038 00039 00040 00041 00042 00043 00044 00045 00046 00047 00048 00049 00050

για με σε τα την του ως έτσι μου εκεί τη τον τους είχα είχε έρως πώ ς σαν στο τόσο θα οι σου της τις αυτή μα στον τι ώ στε άλλη αν από αυτόν αυτός είδα είναι μέρα μη μια όπου πιο άδη

αφιερωμα/36

Ιωάννης Γ. Ταϊφάκος

Δάντης και Βεργίλιος Μετά τον Αριστοτέλη (που τα έργα του εγνώριζε από τη λατινική μετά­ φραση του Θωμά Ακινάτη), ο Βεργίλιος είναι ο κλασικός συγγραφέας που ο Δάντης χρησιμοποίησε περισσότε­ ρο. Όχι μόνο στη «Θεία Κωμωδία», αλ­ λά και στα πεζά θεωρητικά του έργα, όπως De vulgari eloquentia, Monarchia κ.λπ. Και δεν πρόκειται για απλή χρή­ ση ενός αθάνατου κειμένου (και εννοώ κυρίως την Αινειάδα), αλλά για ουσια­ στική μετουσίωσή του σε ένα νέο κλα­ σικό έργο, που άνοιξε δρόμους στους προβληματισμούς του Ευρωπαϊκού πνεύματος. Την πορεία της δαντικής αυτής αναγνώσεως και αναδημιουρ­ γίας θα παρακολουθήσουμε σε γενι­ κές γραμμές στις σελίδες που ακο­ λουθούν. Ο anima cortese mantovana di cui la fama ancor nel mondo dura, e durera quanto il mondo lontana ε τα λόγια αυτά χαιρετίζει η Βεατρίκη (Inf. 2.58- 60) τον Βεργίλιο, που η ίδια είχε στεί­ λει να συνοδεύσει τον Δάντη στο μακάβριο και ε­ ντυπωσιακό ταξίδι του. Σε τρεις στίχους ορίζει ο ποιητής βασικά χαρακτηριστικά της προσωπικό­ τητας και του έργου του μεγάλου διδασκάλου: ευ­ γενική ψυχή από την ιταλική Μ άντουα, που δο­ ξάσθηκε και θα δοξάζεται όσο υπάρχει ο κόσμος. Η αναφορά στην ευγένεια που αναδίδουν οι στί­ χοι του Βεργιλίου είναι αξιοσημείωτη. Π ρόκειται για τη σαφή και απλή κατανόηση του κλασικού ουρανισμού όπω ς την αντιλαμβάνεται ο Δάντης, ο χριστιανός κ αι πατριώτης ποιητής, ο οποίος πι­

Μ

στεύει στην αστείρευτη μετακένωση των αξιών α­ πό τα αρχαία πρότυπα. Αξιών μορφής και περιε­ χομένου. Α πό εκεί αντλούν τη δόξα τους, που στην ουσία είναι η δημιουργική τους επιβολή στους με­ ταγενεστέρους. Ο Δ άντης με ποιητικό τρόπο σημειώνει και α­ ποθανατίζει τη μεγάλη οφειλή του στον ποιητή της Αινειάδας. Τον ορίζει οδηγό του στη διάβαση της Κολάσεως και του Καθαρτηρίου. Η οφειλή είναι πράγματι αξιόλογη, όπω ς και η ανταπόδοση εί­ ναι εντυπωσιακή. Στη μεγαλειώδη επική σύνθεση του Λατίνου ποιητή οφείλεται η σύλληψη της κε­ ντρικής ιδέας της Θείας Κωμωδίας. Ο εξαίρετος

αφιερωμα/53 θετείται κρίσιμη και αλληγορική. Τρομαγμένος ο ποιητής από την παρουσία τριών θηρίων που συμβολίζουν τρία μεγάλα πάθη της αν­ θρώπινης ψυχής, δηλαδή του πάνθηρα (λαγνεία), του λέοντα (αλαζονεία) και της λύκαινας (φιλαργυρία), αναγνωρίζει στα λόγια της σκιάς που βλέ­ πει, τον μεγάλο διδάσκαλο και το ανυπέρβλητο πρότυπο του ύφους ( I n f 1.85-87):

Tu se' mio maestro e 7 mio autore; tu se' solo colui da cu ' io tolsi lo bello stilo che m ' ha fatto onore.

ποιητικός τόνος και το ευαίσθητο γλωσσικό αίσθη­ μα του Βεργιλίου συνετέλεσαν στη διαμόρφωση των αντιλήψεων του Δάντη γύρω από το γλω σσι­ κό ένδυμα που επέλεξε για την ιδική του ηθικοφιλοσοφική σύνθεση. Αλλά οι αισθητικές αξίες δεν ήσαν οι μόνες, που χρειαζόταν ο πολύπαθος Φλω­ ρεντινός. Ο Βεργίλιος βοήθησε ουσιαστικά και στη διαμόρφωση των πολιτικών πεποιθήσεων του Δάν­ τη, όπω ς εκφράζονται κυρίως στα πεζά του έργα. Για όλους αυτούς τους λόγους, και μετά από μακρά και εποικοδομητική επαφή με τις ιδέες και το έργο του Βεργιλίου, ο ποιητής της Αινειάδας εμ­ φανίζεται μπροστά του σε μία στιγμή που σκηνο-

Η επιμονή σε αυτά τα καίρια για ένα ποιητή ση­ μεία δεν είναι χωρίς σημασία. Θα πρέπει όμως να τα τοποθετήσουμε στον χώρο τους και στην επο­ χή τους. Παράλληλα με την έμφαση που θέλει να δώσει ο Δ άντης στο θέμα των κλασικών του κα­ ταβολών και προτύπών, επιθυμεί να προϊδεάσει τον αναγνώστη του ω ς προς τις αισθητικές αξίες που υποστηρίζει ότι εισάγει στην ιταλική γραμμα­ τεία του καιρού του. Γιατί από τον Βεργίλιο απέ­ χει αρκετά και σε περιεχόμενο και σε ποιητικό τό­ νο, έτσι μάλιστα ώστε να αναρωτιέται κανείς πώ ς έχουν συνδεθεί οι δύο ποιητές στους αιώνες που ακολούθησαν. Υπεύθυνος γι’ αυτό είναι ο ίδιος ο Δάντης. Ε­ ξαρχής, πάντω ς, πρέπει να διαχωρισθούν η θέση του ποιητή Βεργιλίου ω ς προσώπου και του ποιη­ τικού του έργου ω ς κειμένου/διακειμένου της Θείας Κωμωδίας. Γνωρίζοντας πολύ καλά ο Δάν­ της την Αινειάδα (όπως ο ίδιος ομολογεί) και π ο­ λύ λιγότερο τα Βουκολικά και τα Γεωργικά, εμπνεύσθηκε και αναδημιούργησε. Προχώρησε, ό­ μως, και σε ανάπλαση του προσώπου του αγαπη­ μένου του ποιητή. Ανεξάρτητα από τη σημασιολογική φόρτιση του λεξήματος «Βεργίλιος», ο Δάντης δημιούργησε έναν καινούριο Βεργίλιο, που τον χρησιμοποιεί για τους δικούς του σκοπούς. Πρόκειται για τον Δάντη με άλλο προσωπείο, ό­ πω ς έχει χαρακτηριστικά σημειωθεί. Και μέσα α­ πό αυτό το προσωπείο ακούγεται η φωνή του νέ­ ου προφήτη, που διακηρύσσει τις παλιές δοκιμα­ σμένες και βασικές αξίες που ανήκουν εξίσου και στον καινούριο κόσμο που επαγγέλλεται. Το αποτέλεσμα είναι η διπλή αυθεντία που ομιλεί για να ακουσθεί με την ισχυρότερη φωνή. Που στη Θεία Κωμωδία δεν απευθύνεται μόνον στον νου (όπω ς συμβαίνει στα άλλα έργα του Δάντη), αλλά και στο συναίσθημα, στην περιοχή δηλαδή της ανθρώπινης υποστάσεως όπου κατεξοχήν δρα η ποίηση. Έ τσ ι ο φημισμένος Ρωμαίος ποιητής υ­ ψώνεται, με την ιδιοφυή παρέμβαση του Δάντη, σε σύμβολο. Ό π ω ς σύμβολο είναι και η Βεατρί­ κη. Τα πρόσω πα/σύμβολα, για να είναι αποτελε­ σματικότερα, αποστασιοποιούνται από τη φυσι­ κή τους ύπαρξη και το θρύλο τους τόσο, όσο χρειάζεται για να λειτουργήσουν. Και στην περί­ πτωση του δαντικού Βεργιλίου η αφαίρεση είναι

αφιερωμα/54 ποιοτικά και ποσοτικά άριστα οργανωμένη στα σημεία της με το εύρημα της νεκρικής σ κιάς του περίφημου επικού, ώστε π ρος χάριν του συμβολι­ σμού να υποχωρούν κα ι οι λεπτομέρειες της βιο­ λογικής του υποστάσεως και ο μεσαιωνικός του θρύλος, αναπόφευκτα γνω στός στους τότε ανα­ γνώ στες της Θείας Κωμωδίας. Ό σ ο ν και εάν οι γραμματολογικές λεπτομέρειες της ζωής του ποιητή της Αινειάδας δεν είναι στο σύνολό τους δυσάρεστες, αλλά αντίθετα εξυπηρε­ τούν την οικοδόμηση του συμβόλου, υπάρχουν, εν­ τούτοις, και σημεία, που ο Δ άντης έπρεπε να παρακάμψει - και όντως τα παρέκαμψε. Γενικώς, πάντω ς, είναι χαρακτηριστικό της εποχής του τε­ λευταίου η αποσύνδεση από την ιστορική πραγ­ ματικότητα, που δημιούργησε έναν κλασικό συγ­ γραφέα ή ένα έργο. Η διαχρονικότητα του αρι­ στουργήματος πιστευόταν τέτοια, ώστε ο αναγνώ­ στης να μη διαχωρίζει την ύπαρξή του από τον δη­ μιουργό του παρελθόντος. Πρέπει να φθάσουμε στον Πετράρχη λ .χ. για να βρούμε έναν διανοού­ μενο, ο οποίος διαστέλλει τον κόσμο του από ε­ κείνον του μεγάλου ρήτορα που μελετά, του Κικέρωνα. Στην περίπτωση του Βεργιλίου: ο Δάντης αποσιωπά το γεγονός ότι ο Ρωμαίος ποιητής ήταν Επικούρειος, παρότι καταδικάζει τη συγκεκριμέ­ νη αυτή φιλοσοφία. Το πιθανότερο, βέβαια, είναι ότι δεν τον ενδιέφερε η στάση αυτή του Βεργιλίου εφόσον δέχεται την αθανασία της ψυχής, επίμα­ χο σημείο, στο οποίο στηρίζει ολόκληρο το έκτο βιβλίο της Αινειάδας. Εξάλλου, ο ποιητής δεν ή­ ταν και φιλόσοφος, ώστε να αισθάνεται υποχρε­ ωμένος να γίνει απολογητής μιας συγκεκριμένης σχολής ή ομάδας. Το ενδιαφέρον του μοιράζεται ανάμεσα στον επικουρισμό (που δεν ή ταν αντίθε­ τος στην επίκληση των θεών) και στην στωϊκοπλατω νική παράδοση, η οποία κοσμεί τη διάχυ­ τη πνευματικότητα της προσω πικότητας και του έργου του. Μια άλλη πλευρά του Βεργιλίου, που ο Δ άντης εξίσου αποσιω πά, είναι ο μεσαιωνικός θρύλος γύ­ ρω από τον ποιητή μάγο. Ο Μ εσαίωνας, που εβίωσε κυ ρ ίω ς την ισ το ρ ικ ή κ α ι τη φ ιλοσοφ ικοθρησκευτική άποψη του μεγάλου ποιητή (και ελά­ χιστα την ποιητική), είδε στο πρόσωπο του Βερ­ γιλίου τον σχολαστικό σοφό. Είναι η μορφή, η ο­ ποία πολύ εύκολα μπορούσε να ταυτισθεί με την άλλη, που προερχόταν από τη δεισιδαίμονα λαϊ­ κή παράδοση, και που ήθελε τον Βεργίλιο μάγο κ αι θαυματουργό. Ο θρύλος δεν είχε, βέβαια, γραμματειακά ερείσματα και γεννήθηκε στη Νάπολη, όπου έζησε επί μακρόν και ετάφη ο ποιη­ τής. Ο Δ άντης όχι μόνον δεν μεταφέρει, όπω ς ά λ­ λοι, τα θρυλούμενα, αλλά και στην περίπτωση της Μαντούς είναι πολύ προσεκτικός. Α ρνείται να α­ ναφέρει τη μαντική της ιδιότητα (τεκμηριωμένη α­ πό την Αινειάδα 10.198: fatidicae Mantus) για να μη συνδεθεί με τον λαϊκό θρύλο.

ια άλλη παράδοση, όμως, που έχει και αυ­ τή τις ρίζες της στην αρχαιότητα, τη δέ-χεται και την προβάλλει καίρια ο Δ άντης. Πρό­ κειται για την παράδοση που αναφέρεται στον Βερ­ γίλιο ω ς πρόδρομο και προφήτη του Χριστιανι­ σμού. Η αντίληψη αυτή δημιουργήθηκε βασικά α­ πό τη μεσσιανική ερμηνεία του τετάρτου Βουκο­ λικού, στο οποίο θυμίζω ότι μνημονεύεται η γέν­ νηση ενός παιδιού, που θα σημάνει την έλευση του Χρυσού Αιώνα (στ. 6 κε.):

Μ

iam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna iam nova progenies caelo demittitur alto. Τόσον ο ιερός Αυγουστίνος όσο και ο Μ έγας Κωνσταντίνος συνετέλεσαν ώστε να διαδοθεί αυ­ τή η ερμηνεία στον χριστιανικό κόσμο κα ι στη γραμματεία που τον εξέφραζε και τον καθοδηγού­ σε. Έ τ σ ι το κύρος του προφήτη ποιητή, που διέ­ θετε, μεταξύ των άλλων, και γνώση των σιβυλλικών βιβλίων, είχε ήδη καθιερωθεί στον χριστιανι­ κό κόσμο του Μεσαίωνα. Π αρότι ο Δ άντης πα­ ρουσιάζει τον επίσης Ρωμαίο ποιητή Στάτιο να πα­ ραδέχεται τη χριστιανική εκδοχή της προφητείας (βλ. Purg. 22.72), ο ίδιος στο Monarchia 1 ερμη­ νεύει: Virgo = Iustitia, και όχι Π αρθένος. Για με­ ρικούς φιλολόγους ο Δ άντης παρουσιάζεται εδώ λιγότερο μεσαιωνικός. Αλλωστε η Αινειάδα και οι ιδέες για την επι­ κράτηση του ρωμαϊκού imperium που εκφράζει με τόση ηπιότητα ο Βεργίλιος βρίσκονταν πολύ κο­ ντά σ τις χριστιανικές αντιλήψεις, πράγμα που ε­ ξυπηρετούσε αφάνταστα τη σύνθεση των ιδιοτή­ των του δαντικού συμβόλου «Βεργίλιος». Η χρι­ στιανική αλληγορική ερμηνεία του ασύγκριτου ε­ πικού ποιήματος παρουσίαζε την πορεία της αν­ θρώπινης ψυχής ανάμεσα στις Συμπληγάδες των εγκοσμίων. Ο ίδιος ο Βεργίλιος δεν μπορούσε πα­ ρά να είναι ο αυθεντικός οδηγός σε αυτή την πε­ ριπετειώδη διαδρομή, και αυτόν επέλεξε ο Δ άν­ της στη Θεία Κωμωδία. Η επιλογή δεν υπήρξε τυχαία. Μια σειρά από ου­ σιαστικούς παράγοντες τη στηρίζουν. Στον χαι­ ρετισμό που παραθέσαμε ο ποιητής επικαλείται τον ποιητή. Τον εκτιμά και τον τιμά πρώ τα ω ς υ­ πόδειγμα του καλού ύφους (bello stilo) και έπειτα τον δέχεται ω ς σύμβολο του Ανθρώπινου Λόγου. Ή δη στο θεωρητικό έργο του De vulgari eloquentia (2.4.10) ο Δ άντης θεωρεί τον Βεργίλιο ω ς εξαιρε­ τικό υπόδειγμα του υψηλού ύφους (stilus tragicus). Είναι το ύφος που διαμορφώνει ο μεγάλος ποιη­ τής με τα δυναμικά στοιχεία της τέχνης του: πη­ γαία έμπνευση, δύναμη πνευματική και επιμελη­ μένη έκφραση. Είναι κατάλληλο για την ανάπτυ­ ξη επικών θεμάτων που εξυμνούν τα πολεμικά έρ­ γα, την αρετή και την αγάπη. ΓΓ αυτά ο Βεργίλιος είναι ο απαράμιλλος, ο αξεπέραστος διδάσκαλος. Αυτόν μιμείται δημιουργικά και ο Δάντης, και δεν είναι τυχαίο ότι στο θεωρητικό έργο που αναφέ­

αφιερωμα/55 ραμε επιμένει σ τα δύο πρώ τα στοιχεία. Ω ς π α ρά­ δειγμα δίνει το χωρίο της Αινειάδας 6.125-131. Το κλασικό ύφος το πλάθει κυρίως η μεγαλοπρέπεια των συλλήψεων κ αι η ευγένεια των νοημάτων. Με απλή κα ι άμεση έκφραση ο Δ άντης, στα χωρία που απηχούν την Αινειάδα, είναι ο άριστος τεχνί­ της του λόγου. Η γλώ σσα και η στιχουργία έπονται. Και για το γλω σσικό ένδυμα όμως ο Δ άντης έ­ χει άποψη. Ακόμη και σε αυτό το σημείο ο Βεργίλιός μπορεί να είναι χρήσιμος (βλ. De vulg. eloqu.

2.6.7 κ.ε.). Κύριο πρόβλημα για τον Δάντη υπήρ­ ξε η αδιαμόρφωτη ακόμη λογοτεχνικά ιταλική κοι­ νή, στην οποία υπήρξε πρω τοπόρος δημιουργός. Αντίθετα με τον λατινικό του λόγο, που δεν έχει τίποτε το ιδιαίτερο και τα κείμενά του δεν είναι από τα καλύτερα της εποχής του, το illustre vulgare το επεξεργάσθηκε με βάση τον Βεργίλιο. Αυτό το υπεστήριξε και θεωρητικά (βλ. αυτ. 2.8.4). Η υψη­ λή ποίηση μπορούσε να βοηθήσει στη διαμόρφω­ ση του ιδιώ ματος αυτού μετά από αισθητική με­ λέτη του λατινικού γλωσσικού οργάνου. Ως παρά­ δειγμα αναλύει τον πρώ το στίχο της Αινειάδας. Εάν, πάντως, θελήσει κανείς να εντοπίσει το βα­ σικό στοιχείο της βεργιλιανής επιδράσεως στη Θεία Κωμωδία, θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι αυτό είναι η μετακένωση της πνευματικότητας, η οποία και αποτελεί σταθερή αρετή του μεγάλου τε­ χνίτη κα ι βρίσκεται σε εξαιρετική αρμονία με τη γλωσσική του έκφραση. Το έκτο βιβλίο της Αινειάδας, το άμεσο διακείμενο του Δάντη για το ταξί­ δι του στον Ά δ η , παρουσιάζει έντονα αυτή την ι­ διότητα. Ο Ό μ η ρ ο ς είναι ένα είδος αρχετυπικού προτύπου, αλλά του Βεργιλίου η περιγραφή απο­ πνέει την πνευματικότητα της καλλιεργημένης και φιλοσοφημένης προσωπικότητας. Αυτής που ανα­ ζητά το επέκεινα σε έναν μυστικισμό ανάμικτο με στοιχεία ορφικά κ α ι πλατω νικά, σε μια εξερεύνη­ ση των προβολών της ανθρώπινης ψυχής στο κο­ σμικό πλέγμα. Η προσέγγιση όμως διαφέρει. Ο καθένας από τους ποιητές απηχεί τον κόσμο του κα ι την πα ­ ράδοση, που διαμόρφωσε το πολιτιστικό του εγώ. Στην απρόσωπη διήγηση της Αινειάδας (όπου α­ πουσιάζει εντελώς ο ποιητής, ενώ ο υπερ-δομικός ήρωας, η Ρώμη, είναι απρόσωπος), ο Δ άντης α­ ντιτάσσει το συμμετοχικό του Εγώ στη θαυμαστή περιήγηση του Κάτω Κόσμου. Γίνεται ο ίδιος αφη­ γητής και δρων πρόσωπο, όπω ς στα μεσαιωνικά οράματα της φόρμας του Ich-Erzahlung. ΓΓ αυτό και οι γνώ σεις του αναγνώστη της Θείας Κωμω­ δίας τροφοδοτούνται με ρεαλιστικές κ αι λεπτομε­ ρειακές περιγραφές που εμπλουτίζονται με φιλο­ σοφικές κατηγοριοποιήσεις και ηθικούς μετασχη­ ματισμούς. Είναι ο αυτόπτης ποιητής που συγκε­ κριμενοποιεί βεργιλιανές αοριστίες. Έ τ σ ι ο Δ άντης υποδιαιρεί την περιοχή του Ταρτάρου σε κύκλους, όπου τοποθετούνται οι κατη­

γορίες των αμαρτωλών σύμφωνα με τον αριστο­ τελικό διαχωρισμό όπως τον επεξεργάσθηκε ο Θω­ μ άς Α κινάτης. Τα δάκρυα του κόσμου σχηματί­ ζουν κατά τον Δάντη τους υπόγειους ποταμούς του Ά δη . Ηθικός χρωματισμός μιας εικόνας που στον Βεργίλιο και την κλασική μυθολογική παράδοση δεν είναι πα ρά μια φυσική περιγραφή. φιλοσοφική παγκοσμιότητα που διακρίνει το έργο του Βεργιλίου, δεν εμπόδισε καθόλου την έκφραση της ιδιαίτερης αγάπης για την π α ­ τρίδα Ιταλία. Ο μεγάλος ποιητής υπήρξε, στο σύ-

Η

Ο Αργίλιος παρουσίαζα στον Λάντη τους τέσσερις μεγάλους κλα­ σικούς ποιητές: τον Όμηρο, τον Οράτιο, τον Οβίδιο και τον Λου­ κιανό (Βιβλιοθήκη Βατικανού), Κόλαση IV

νολο του ποιητικού του έργου, θερμός κήρυκας της ιταλικής πολιτιστικής και εθνολογικής ενότητας. Η ενότητα αυτή εκφράζεται κα ι ω ς ενότητα του κόσμου, αφού η Ρώμη του Αυγούστου κατέχει τη θέση του κέντρου μιας ν έας πα γκόσμιας τάξεως. Η αγάπη του Δάντη για την Ιταλία είναι εξίσου με­ γάλη, υπερβολική θα μπορούσε να πει κανείς. Ο ποιητικός του ενθουσιασμός είναι στην υπηρεσία του πατριωτισμού του, που είναι δεμένος με την αγάπη του για τη ρωμαϊκή αρχαιότητα. Και εδώ βρίσκεται ένα ακόμη σημείο της εκλεκτικής του

αφιερωμα/56 επαφής με τον Βεργίλιο, και ιδιαίτερα με την Αι-

νειάδα. Οι εθνικές και πολιτισμικές του ρίζες φθάνουν μέχρι τις ημέρες του επωνύμου ήρωα του ενδόξου ποιήματος. Ε κεί θεμελιώνονται εθνικές διεκδική­ σεις κα ι δικαιώ ματα ευγενείας του ρωμαϊκού και του ιταλικού λαού. Η εθνική ιστορία, χωρίς κα ­ μία απολ,ύτως διακοπή, συνεχίζεται μέχρι την ε­ ποχή του με απόγειο της ακμής της την εποχή του Αυγούστου, οπότε και συμβαίνει η διπλή απ ο κά­ λυψη, στην οποία ο Βεργίλιος διαδραματίζει σπου­ δαίο ρόλο. Μόνον ότι ένα νέο πρόσωπο εμφανίζε­ ται στην κοσμική σκηνή για να συμπληρώσει με τον σπερματικό του λόγο την πορεία του ανθρώ­ που: ο Α πόστολος Παύλος. Η στιγμή της απολυτρώσεως ήλθε, βέβαια, με τη γέννηση του Χριστού. Α λλά το υπόβαθρό της υπήρξε η προνοιακή ίδρυση της ρωμαϊκής αυτο­ κρατορίας, απολογητής και προφήτης της οποίας υπήρξε ο Βεργίλιος. Γι’ αυτό κ αι ο ποιητής καλεί­ ται από τον Δάντη noster vates. Από το σ τόμα του Παύλου η ανθρωπότητα έλαβε, λίγο χρόνο μετά, το μήνυμα της λυτρώσεως. Ο Α ύγουστος και ο Ι­ ησούς Χριστός υπήρξαν σύγχρονοι, όπως υπήρξαν σύγχρονοι και οι πρόγονοί τους, δηλαδή ο Δαβίδ και ο Αινείας. Αυτό, λέγει ο Δ άντης στο Convivio, το μαρτυρεί ο συνδυασμός των «γραφών» - και εννοεί τη Βίβλο και την Αινειάδα, που στο νου του έχουν την ίδια αποδεικτική δύναμη. Για τη συλλογιστική του ο Δ άντης είναι απόλυ­ τα δικαιολογημένος. Ό π ω ς είδαμε, σύμφωνα με τη χριστιανική ερμηνεία του τετάρτου Βουκολικού, ο Βεργίλιος είχε προφητεύσει τη δημιουργία της εκ­ κλησίας. Ο ίδιος υπήρξε ο άριστος υμνητής της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, η οποία ιδρύθηκε από τη Θεία Πρόνοια για την εξυπηρέτηση των σκο­ πών της. Τους δύο αυτούς αιώνιους θεσμούς ο Δάντης συνδέει συνειρμικά με τα κείμενα του Βεργιλίου σε μια εποχή που η καταστροφική αντιπα­ λότητα των εκπροσώπων τους κινδύνευε να δια­ λύσει το σύμπαν. Επομένως, το μήνυμα του προ­ φήτη ποιητή ήταν πάλι επίκαιρο και θα έπρεπε να ακουσθεί από τους εκπροσώπους της Α γίας Ρω ­ μαϊκής Α υτοκρατορίας και της Παπωσύνης, τους οπαδούς τους Γουέλφους’και Γιβελίνους κ αι κάθε πνευματικό άνθρωπο που λυπόταν για την σπαρασσόμενη Ιταλία. Εδώ εντοπίζεται η ανάγκη να καθοδηγήσει και να μιλήσει ο Βεργίλιος στη Θεία Κωμωδία με το στόμα του Δάντη. Να υπενθυμίσει δηλαδή στον ρωμαϊκό λαό το μεγαλείο και τις στιγμές της δόξας του, να του υπομνήσει τον θείο προορισμό του πίσω από την τραγική σκηνή φρικιαστικών ιστοριών. Θεωρητι­ κά τις α πόψεις του αυτές, τεκμηριωμένες κ αι πά ­ λι με χωρία του Βεργιλίου, εκθέτει ο Δ άντης στα τρία βιβλία του έργου του Monarchia. Εκεί εξετά­ ζονται τα ζητούμενα: είναι η μοναρχία απαραίτη­ τη για την κοσμική ευδαιμονία; Ανήκει η μοναρ­

χία στη Ρώμη σύμφωνα με απαράγραπτα δικαιώ­ ματα; Δίδει απευθείας ο Θεός την εξουσία στον μο­ νάρχη ή την παρέχει μέσω του Πάπα; Η εξέταση του έργου κα ι των απόψεων που εκ­ φράζονται σε αυτό ανήκει σε άλλους. Ό σ ο ν αφο­ ρά πάντω ς την τεκμηρίωση του Βεργιλίου πρέπει να τονισθεί ότι χρησιμοποιείται από τον Δάντη με­ ταξύ των αυθεντιών που με τη μαρτυρία τους αποδεικνύουν ότι είναι δυνατόν να υπάρξει π αγκό­ σμιο κ ράτος αφού πραγματώθηκε ιστορικά επί Οκταβιανού Αυγούστου (Μοη. 1.16). Αυτό το κρά­ τος είναι απαραίτητο για την προκοπή της Ανθρω­ πότητας εφόσον επανέλθει η Δικαιοσύνη, Virgo στο τέταρτο Βουκολικό, όπω ς είδαμε ( αυτ. 1.11). Για την κατάκτηση των λαών που θα το αποτελό­ σουν μπορεί να εφαρμοσθούν όσο το δυνατόν πιο αναίμακτα μέσα. Π .χ. ο Αινείας μονομάχησε με τον Τούρνο (Αιν. 12.940 κ.ε.), αποφεύγοντας έτσι μεγάλη αιμ ατοχυσ ία τω ν αντιπάλω ν στρατώ ν (Μοη. 2.10). Ό σ ο για τη διακυβέρνηση του Π α­ γκοσμίου Κράτους, αυτή ανήκει στον περιούσιο ρωμαϊκό λαό, ο οποίος ήδη είχε κατακτήσει τους άλλους με θεία βοήθεια και επίνευση:

certe hinc Romanos olim volventibus annis, hinc fore ductores, revocato a sanguine Teucri, qui mare, qui terras omnis dicione tenerent, pollicitus. Αυτά μαρτυρεί, μεταξύ των πολλών άλλων χω ­ ρίων, ο Βεργίλιος, Αιν. 1. 234-237, λέγει ο Δάντης (Μοη. 2.8). Ολόκληρο το δεύτερο βιβλίο του έργου Monar­ chia έχει γραφεί με αυτό το πνεύμα. Κυρίως τονί­ ζεται ότι ο ρωμαϊκός λαός έφθασε δικαιω ματικά στην κυριαρχία, όπω ς αποδεικνύει η προφητεία του Δία στον Ερμή (Αιν. 4.227-237), και είναι προο­ ρισμένος να άρχει όπω ς φαίνεται από τα περίφη­ μα λόγια του Αγχίση στον Αινεία (αυτ. 6.851-853):

tu regere imperio populos, Romane, memento (hae tibi erunt artes) pacique imponere morem, parcere subiectis et debellare superbos. Παρόμοιες απόψεις εκφράζονται και στο Convi­ vio (4.4-5), όπου ο Δάντης υποστηρίζει ότι οι Ρ ω ­ μαίοι ήσαν ο περιούσιος λαός. Οι αυθεντίες που παραπέμπονται εδώ είναι ο Βεργίλιος για τους γνω­ στούς λόγους και ο Ευαγγελιστής Λουκάς για την κοσμική τελειότητα. Αυτή η σύνθεση βεργιλιανών και βιβλικών χωρίων είναι χαρακτηριστικό του Δάντη. Με τέτοια υλικά έχει συντεθεί μια εκπλη­ κτική σκηνή της Θείας Κωμωδίας. Είναι η στιγ­ μή που εμφανίζεται η Βεατρίκη (Purg. 30.19-21). Ο χορός των αγγέλων ψάλλει όπως το πλήθος που υ π ο δ έ χ θ η κ ε το ν Ιησ ού σ τη ν Ιε ρ ουσ α λ ή μ : Benedictus qui venis! (Ματθ. 21.9) και αμέσως με­

αφιερωμα/57 τά: Manibus date lilia. lenis{Aiv. 6.884), λόγια δη­ λαδή από την προσφορά του Αγχίση στη σκιά του Μαρκέλλου. Αυτή η ευκολία, με την οποία ο Βεργίλιος εξι­ σώνεται με τα ιερά κείμενα των Ευαγγελίων, βοη­ θούν στη βαθύτερη κατανόηση του συμβόλου που δημιούργησε ο Δάντης. Ο Βεργίλιος, αυτή η «χρι­ στιανική ψυχή», που απεχθανόταν την αιματοχυ­ σία, που εξιδανίκευσε την ερωτική σχέση, που έ­ πλασε τους ήρωές του βαθύτατα ηθικούς, συμβο­ λίζει ό,τι είναι σε θέση να επιτύχει η ανθρώπινη φύ­ ση με τον Λόγο και την ηθική συνέπεια και αξιο­ πρέπεια. Είναι το υπέρτατο σύμβολο του παγανιστικού ουμανισμού έτσι όπω ς διαμορφώθηκε στην τελειότητά του πριν από την αποκάλυψη της χρι­ στιανικής αλήθειας. Οι αρετές που ο Βεργίλιος προβάλλει μέσα από τους ήρωές του και τα κεί­ μενά του αντικαταστάθηκαν από την τριάδα των θεολογικών αρετών της Πίστεως, της Ελπίδας και της Αγάπης. Προφήτης του Χριστιανισμού ο Βεργίλιος αλλά πρόσωπο που δεν είχε προφθάσει να γνωρίσει την

εξ Α ποκαλύψεως Αλήθεια. Γι’ αυτό και δεν ήταν δυνατόν να συνοδεύσει τον Δάντη στον Π αράδει­ σο, τον τελικό σταθμό του ταξιδιού του. Λίγο πριν εγκαταλείψει τον Δάντη συναντά τον Στάτιο, που κατά την παράδοση μετεστράφη στον Χριστιανι­ σμό. Ο ποιητής αποδίδει στο μεσσιανικό ποίημα του Βεργιλίου την απόφ ασή του αυτή ( Purg.

22.64-73). Αλλά προσεγγίζουν στον Παράδεισο και η έξοχη συντροφιά θα τελειώσει. Την στιγμή της εξαφανίσεως του Βεργιλίου και της εμφανίσεως της Βεατρίκης ο Δ άντης μόλις προφθάνει να του πει col rispitto μια φράση που συγκεντρώνει όλο του το δέος για ό,τι έζησε και που τελειώνει με τον στίχο (αυτ. 48):

Επιλογή βιβλιογραφίας

Society 5 (1965-1966) 1-13.

Richardson B.E., A Comparative Study of the Vergilian and Dantesque Topography of the Inferno and Purgatorio, Transactions and Proceedings o f the American Philological Association 63 (1932)

Auerbach Ε., Dante und Virgil, Humanistisches Gymnasium 42 (1931) 136-144.

Bagnani G., The Classical Technique: Virgil, Dante and Pope, Phoenix 2 (1947-1948) 2-14.

Beatty H.M., Dante and Virgil. London 1905.

Berrigan J.R, Vinculum pacis: Vergil and Dante, The Classical Bulletin 43 (1966-1967) 49-53.

Comparetti D., Virgilio nel Medio Evo Ι-Π. Firenze 1937.

Davis Ch.T., Dante and the Idea o f Rome. Oxford 1957.

Hardie C., Virgil in Dante, στον τόμο: Virgil and His Influence.

Ed. Ch. Martindale. Bristol 1984, σσ. 37-69.

Hardie W.R., Virgil, Statius and Dante, Journal o f Roman Studies 6 (1916) 1-12.

Hollander R., Dante' s Use of Aeneid I in Inferno I and II, Comparative Literature 20 (1968) 142-156.

Kallendorf Cr., Virgil, Dante, and Empire in Italian Thought, 13001500, Vergilius 34 (1988) 44-69.

Lieberg G., Die Bedeutung Vergils fiir die italienische Literatur, aufgezeigt an Dante, Leopardi, Carducci und Pascoli, Aevum 47 (1937) 417-440.

Michel A., Anima cortese mantovana. Virgile poete italien, poete universel, Bulletin de / ' Association G. Budc 1982, σσ. 294-305.

Moore Ed., Studies in Dante. First Series. Scripture and Classical Authors in Dante. Oxford 1896, ανατ. New York 1968, σσ.

166-197.

PatroniG., L1antichitdclassica nella«Commedia», AteneeRoma 2 (1921) 137-167.

Reynolds B„ The Aeneid in Dante's Eyes, Proceedings o f the Virgil

conosco i segni de 1' antica fiamma. Στίχο που ο Βεργίλιος (Αιν. 4.23) είχε βάλει στο στόμα του προσώπου που συγκεντρώνει όλα τα στοιχεία του κοσμικού πάθους στην Αινειάδα, της Διδώς:

adgnosco veteris vestigia flammae.

Russo V. Virgilio «autore» di Dante, Annali della Facolti di Lettere e Filosofia della Univ. di Napoli 23 (1980-1981) 93-113.

Santoro M., Virgilio personaggio della «Divina Commedia», στον τόμο: Dante nella critica di oggi: Risultati e prospettive. Ed. U. Bosco. Firenze 1965, σσ. 343-355.

Sapojnikoff V., Quelques reflections sur la structure de la «Divine Comedie» et de Γ «Eneide». Contribution aux recherches sur la specification du genre. Revue de Philologie 58 (1932) 56-66.

Sills K.C.M., The Idea of Universal Reace in the Works of Virgil and Dante, The Classical Journal 9 (1914) 139-153. Σκάσση Ε., Δάντης και Βεργίλιος, Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών 16 (1965-1966) 434-447.

Small S.G.R., Virgil, Dante and Camilla, Classical Journal 54 (1958-1959) 295-301.

Thompson D., Dante's Epic Journeys. Baltimore - London 1974.

Townend G.B., Changing Views of Vergil' s Greatness, The Classical Journal 56 (1960-1961) 67-77.

Whitfield J.H., Dante and Virgil. Oxford 1949, ιδ. σσ. 63-105. Του ιδίου, Virgil into Dante, στον τόμο: Virgil. Ed. D.R. Dudley.

London 1969, σσ. 94-118.

Wolfe A.L., Vergil as Dante knew him, The Classical Journal 26 (1931) 589-597.

Zabughin F., Vergilio nel Rinascimento Italiano, da Dante a Torquato Tasso. I. Bologna 1921, σσ. 3-16, 56-66.

αφιερωμα/58

Δ. Σαλάχας

Ο Δάντης, Ποιητής Θεολόγος Το ποιητικό έργο του Δάντη (1265-1321), που δίκαια τον κατέστησε τον πιο μεγάλο ποιητή του Καθολικισμού, απετέλεσε και αποτελεί μέ­ χρι σήμερα αντικείμενο κριτικής μελέτης και πλούσιας φιλοσοφικής, Θεολογικής και λογοτεχνικής γραμματείας. Είναι γεγονός, ότι κατά το παρελθόν προκάλεσε και σφοδρή καταδικαστική κριτική από γνωστά ονόματα της Θεολογίας και Φιλοσοφίας της Καθολικής Εκκλησίας, τόσο για τη ζωή όσο και τις ιδέες του. Αμφισβητήθηκε η ορθοδοξία της πίστεώς του, και μάλιστα κατηγορήθηκε ότι προσήλθε σε κά­ ποια αιρετική κοινότητα, πράγμα, όμως, που δεν αποδείχθηκε. Κατηγορήθη­ κε επίσης για ιδιαίτερη αδυναμία προς το γυναικείο φύλο, και για υπερβολική εξύμνηση της αξίας του ανθρώπινου λογικού, δυναμένου να ικανοποιήσει κά­ θε ανάγκη του ανθρώπου. Είναι αλήθεια, ότι έκανέ λάθη και είχε αδυναμίες * δεν τα αποκρύπτει σε κανένα, τα ομολογεί ο ίδιος. Όμως, η ορθοδοξία της πίστεώς του είναι ακέραιη. Ο Πάπας Βενέδικτος ΙΕ', με την ευκαιρία της έκτης εκατονταετηρίδας του θανάτου του ποιητή, τον τοποθετείαμετάκλητα ανάμε­ σα στις «πιο μεγάλες δόξες της Εκκλησίας» («In praeclara», της 30ης Απριλίου 1921: Βλ. Acta Apostolicae Sedis, 13, 1921, σελ. 209-217). ατά την τελευταία τριακονταετία άνθισαν οι μελέτες για το έργο του Δάντη, και η Καθο­ λική Εκκλησία, ιδιαίτερα από τη Β ' Σύνοδο του Βατικανού (1962-1965), βρέθηκε στην ανάγκη να υπερασπισθεί την ποίηση του Δάντη, επισημαίνοντας το βαθύ θρησκευτικό της περιεχόμενο.

Κ

Από το κολοσσιαίο έργο του Δάντη, θα περιορισθούμε σε ορισμένα σημεία, που αποδεικνύουν τις βαθυστόχαστες χριστιανικές αντιλήψεις του ποιητή. Ενδεικτικά επισημαίνουμε, ότι στο πρώ το μέ­ ρος του «Παραδείσου» (Paradiso) ο ποιητής με σα­

αφιερωμα/59 φή διδακτική διάθεση καταγγέλλει το κακό, περιγράφοντας ορισμένες πτυχές του κόσμου της α­ μαρτίας και τα σοβαρότερα εμπόδια προς το φως, που οδηγεί στη θεία θεωρία και ενόραση. Ο «Π α­ ράδεισος» εκφράζει την εμπειρία ενός ταξιδιού, μιας πορείας μυστικής ενώσεως με τον Θεό, δηλ. ενός χριστιανικού μυστικισμού. Ποίηση και Μυστικισμός συνθέτουν την άρρηκτη ενότητα του θείου ποιήματος του Δάντη. Ή τα ν λάθος η άπο­ ψη, ότι ο «Παράδεισος» τοποθετείται ενάντια στα δεδομένα της Θείας Α ποκαλύψεω ς και στις πα­ ραδοσιακές οδούς της ασκητικής πορείας. Αντί­ θετα, συμφωνεί απόλυτα με αυτά. Ασφαλώς δεν πρόκειται για ένα θεολογικό έργο υπό την αυστη­ ρή του έννοια. Ο Δ άντης ήταν ένας βαθυστόχα­ στος ποιητής, αλλά με θρησκευτικές ανησυχίες και αίσθημα χριστιανικής πίστεως, ένας ποιητής πόυ θεολογεί. Θ «Π αράδεισος», λοιπόν, είναι ου­ σιαστικά ένα έπος της υπερβατικής και πνευμα­ τικής ζωής, της έξαρσης της αντανάκλασης της Θείας χάριτος στο βάθος της ψυχής του ανθρώ­ που. Ο Δάντης γίνεται έτσι και Θεολόγος· είχε βα­ θιά γνώση της Α γίας Γραφής, αλλά και διέτριψε στις ακαδημαϊκές Σχολές της εποχής του, γνωρί­ ζοντας τις φιλοσοφικό - θεολογικές συζητήσεις και την πολεμική γύρω από το θέμα των σχέσεων ανάμεσα στην πίστη και τη λογική. Τον συνέπαιρνε κυρίως η φιλοσοφία: «η αγάπη στη φιλοσοφία απεμάκρυνε και εκμηδένιζε μέσα του κάθε άλλη σκέψη» ( Convivio, II, XII, 7)· «Το να ζει ο άνθρω­ π ο ς σ η μ α ίν ει να κ ά νε ι χρ ήση του νου του» ( Convivio, IV, 7; Purgatorio, XIV, 145-151)· «Η φι­ λοσοφία είναι μια αξιαγάπητη χρήση σοφίας, η ο­ ποία ευρίσκεται κατεξοχήν στο Θεό, γιατί σ’ Αυ­ τόν υπάρχει η κατεξοχήν Σοφία, η κατεξοχήν Α­ γάπη, η κατεξοχήν Ενέργεια, και από Αυτόν πη­ γάζει» ( Convivio, III, 12)· «Η φιλοσοφία π ρος τέρ­ ψη ή προς ωφέλεια, δεν είναι αληθινή φιλοσοφία» (Convivio, IV, 2)· «Το σύμπαν ολόκληρο δεν εί­ ναι τίποτε άλλο, παρά κάποιο ίχνος της θείας α­ γαθότητας» (Totum universum nihil aliud est quam vestigium q u o d d am d ivinae b o n itatfs) (De Monarchia, I, 10; Purgatorio, I, 106, V, 12, XIII, 52)· « Ό λ ες οι επιστήμες είναι μέλη της σοφίας... Η ηθικότητα είναι ωραιότητα της φιλοσοφίας, και επειδή η ωραιότητα του σώματος αντικατοπτρί­ ζεται στα μέλη, εφόσον είναι κατάλληλα διαρθρω­ μένα, έτσι η ωραιότητα της σοφίας - που αποτε­ λεί σώμα της φιλοσοφίας - πηγάζει από την τά ­ ξη των ηθικών αρετών, οι οποίες την καθιστούν αξιαγάπητη» ( Convivio, III, 15). Και ο Δάντης κ α­ ταλήγει: «Η επιστήμη είναι η απώτατη τελειοποί­ ηση της ψυχής μας, μέσα στην οποία ευρίσκεται η άκρα μας ευτυχία» (Προΐμιο στο Convivio). " Ο Δ άντης ήταν ο κατεξοχήν υμνητής της ελευ­ θερίας. Βέβαια, στη Θεία Κωμωδία εξαπολύει αφορισμούς στην αμαρτωλή ανθρωπότητα, αλλά στο έργο του De Monarchia γράφει, ότι «το αυτε­

ξούσιο ή η αρχή ολόκληρης της ελευθερίας μας είναι το μέγιστο δίόρο που έκανε ο Θεός στην αν­ θρώπινη φύση», και επιγραμματικά χαρακτηρίζει το δώρο αυτό ως εξής: «per ipsum hie felicitamur ut homines; per ipsum alibi felicitamur ut dii». Ό ­ μως, η ελευθερία είναι συνυφασμένη με την αλή­ θεια, γι’ αυτό και υπογραμμίζει, ότι «όταν ο άν­ θρωπος, για να στολίσει αυτά που λέγει ξεπερνά τα όρια του αληθινού, τότε ομιλεί ενάντια στη συ­ νείδηση» ( Convivio, 1, 3). Η ελευθερία, κα τά τον Δάντη, έχει σαν αντικείμενο το θρίαμβο του αγα­ θού με το αναλλοίωτο μήνυμα πίστεως που πε­ ριέχει. Ο Δ άντης στην ποίησή του προσφεύγει συχνά στην Αγία Γραφή, από την οποία αντλεί τις εικό­ νες του. Το έκανε ιδιαίτερα περιγράφοντας την έν­ νοια, τη φύση, την αποστολή, τις θείες και ανθρώ­ πινες όψεις της Εκκλησίας. Ο Δ άντης, με βάση την Αγία Γραφή, παρουσιάζει την Εκκλησία σαν νύμφη του Χριστού, που ιδρύθηκε και θεμελιώθη­ κε στο αίμα του Χριστού, των αποστόλων και των μαρτύρων. Ενδεικτικά μερικά σημεία: «Με μορ­ φή λευκού τριαντάφυλλου μού εμφανιζόταν η α­ γία σ τρατιά, που ο Χριστός κατέστησε νύμφη του μέσα στο αίμα του» (Paradise, XXXI, 1). Ο Δ άντης, έχοντας υπόψη τις προφητικές ενο­ ράσεις της Α ποκαλύψεως του Ιωάννου για το μέλ­ λον της Εκκλησίας, την περιγράφει σαν «ωραία νύμφη που αποκτήθηκε με τη λόγχη και τα καρ­ φιά» (Paradiso, XXXII, 129). Για τον Δάντη, η Εκκλησία παρουσιάζεται α­ κόμη ω ς «μοναστήρι στο οποίο ο Χριστός είναι ο ηγούμενος του κολλεγίου» (Purgatorio, XXVI, 126), ως «δένδρο που ζει στην κορυφή και καρπο­ φορεί συνεχώς, χωρίς ποτέ να χάνει τα φύλλα του» (Paradiso, XVIII, 29), ως ποίμνη, μέσα στην οποία «υπό το ένδυμα του ποιμένα, άρπαγες λύκοι καιροφυλακτούν από όλους τους αγρούς» (Paradiso, XXVII, 55), ω ς βάρκα του Πέτρου στο ανοικτό πέ­ λαγος που ο Χριστός οδηγεί ίσια στο σωστό ση­ μείο (Paradiso, XI, 119), ως «μυστική νύμφη του Χριστού που πάντα βαδίζει στηριγμένη στον Αγα­ πημένο της» (Convivio, 11), «αχώριστη από Αυ­ τόν, ο οποίος τη φωτίζει και την οδηγεί (Paradiso, XI, 32, XII, 43, XXVII, 64). Γι’ αυτό ο Δ άντης θε­ ωρεί την Εκκλησία αγία (Purgatorio, III, 3, 137, Paradiso, IV, 47)· η Εκκλησία δεν μπορεί να ψεύ­ δεται (Convivio 2, 4) οικοδομήθηκε με τα θαύμα­ τα (Paradiso, XVIII, 123), με το αίμα των μαρτύ­ ρων (Paradiso, XVIII, 123, 27,45), η μορφή της δεν είναι άλλη πα ρά η ίδια ζωή του Χριστού (De Monarchia, III, 14), είναι η βάρκα του Πέτρου προστατευμένη από τις καταιγίδες, είναι στέρεα, α­ διάσειστη, γιατί της συμπαρίσταται η Πρόνοια του Θεού (Paradiso, XVII, 61).

Η

αλληγορική εικόνα της Εκκλησίας και της θεανθρώπινης ιστορίας της προσφέρεται α-

αφιερωμα/60 πό τον Δάντη μέσα στον επίγειο Π αράδεισο. Π ρό­ κειται για μια ιστορία που είναι συγχρόνως προ­ φητεία και αποκάλυψη, και οδηγεί στη σωτηρία της ανθρωπότητας. Π ρόκειται για μια Εκκλησία στράτευσης και κ άθαρσης, η οποία, αφού διέλθει από τις οδούς της εξάγνισης, θα φθάσει στον εσχατολογικό θρίαμβο. Ο. Δ άντης βλέπει την Ε κ­ κλησία ολόκληρη σαν «ένα ωραίο κήπο που αν­ θίζει κάτω από τις ακτίνες του Χριστού», με την παρουσία της Θ εοτόκου, «το τριαντάφυλλο μέσα στο οποίο ο Λόγος έγινε σάρκα», των Αποστόλων, ως «τα κρίνα υπό την ευωδία των οποίων οδεύει τον καλό το δρόμο», και όλων των αγίων της Π α­ λαιός και Νέας Δ ιαθήκης (Paradiso, XXIII, 37, XXXII, 22). Ο Δ άντης ύμνησε ιδιαίτερα την Π αναγία και σκιαγράφησε το ρόλο της μέσα στην Εκκλησία. Στο Convivio, 4, 5, γράφει, ότι ουράνιος Βασιλέ­ ας, ενσαρκούμενος, δεν μπορούσε να εισέλθει, πα­ ρά σε χώρο «άμωμο και αμόλυντο», γι’ αυτό και ο Θεός προετοίμασε «γένος άγιο, από το οποίο γεννήθηκε μια εξαίρετη γυναίκα ανάμεσα σε όλες τις άλλες, ώστε να γίνει η κατοικία του Υιού του Θεού: το γένος αυτό είναι του Δαυίδ, από το οποίο Ο Βιργίλιος με έκφραση προφη­ τικής εξάρσεως, όπως τον φιλο­ τέχνησε ο Λου­ κάς Σινιορέλλι, στις τοιχογρα­ φίες του παρεκ­ κλησίου του Σαν Μπρίτσιο (καθε­ δρικός ναός του Οβιίτο)

γεννήθηκε το αγλάισμα και η τιμή του ανθρώπι­ νου γένους, δηλαδή η Μ αρία». Στο Purgatorio, ο Δ άντης περιγράφει με τα ζωντανά του ποιητικά χρώματα την προσωπικότητα, τις αρετές και το ρόλο της Μ αρίας στο έργο του Χριστού επί της γης. Η αποθέωση, όμως, του ιερού προσώπου της Παναγίας περιγράφεται στο Paradiso, XXIII, 121, 70, 103, 88, 133, κατά τη δεύτερη ένδοξη παρου­ σία του Χριστού, με το εξής τετράπτυχο: Χ ριστός - Εκκλησία - Μ αρία, ή «Χ ριστός - Μ αρία Εκκλησία, ή «Εκκλησία δια της Μαρίας προς τον Χριστό», τετράπτυχο που εκφράζει την ιστορία της θείας οικονομίας και της ανθρωπότητας. Τέλος, είναι ενδιαφέρουσα και η πολιτική ιδεο­ λογία που ανέπτυξε ο Δάντης, για την αξιολόγη­ ση της οποίας δεν πρέπει να αγνοούμε τις πολιτι­ κές ιδέες που κυριαρχούσαν στην εποχή του. Η πο­

λιτική ιδεολογία του Δάντη υπήρξε εμπνευσμένη από την τότε αντίληψη της Ε κκλησίας της Δύσεω ς για τις δύο Εξουσίες, πνευματική και κοσμική. Το πολιτικό ιδεώ δες και τη θεμελίωσή του, που δεν είναι τίποτα ά λλο, παρά μια καθαρή ουτοπία, διετύπω σε ο Δ ά ν τη ς σ το τέταρ το Βιβλίο του Convivio και στο τρίτο Βιβλίο του έργου του De Monarchia, που μπορεί να συνοψισθεί ω ς εξής: - Η πολιτική εξουσία πηγάζει από την ανά­ γκη μιας αρμονικής, πολιτισμένης συμβιώσεως για τον άνθρωπο, που να εγγυάται βίο ευτυχισμένο. Ο άνθρωπος δεν μπορεί μόνος να φθάσει σ’ αυτή την ευτυχία, γιατί είναι «ζώον συντροφευόμενο» και έ­ χει ανάγκη να οργανώνεται κοινωνικά, στην οι­ κογένεια, στην πόλη, στην πολιτεία, για να επι­ τευχθεί μια παγκόσμια «αδελφοσύνη».

- Ο άνθρωπος παραμένει πάντα ανικανοποί­ ητος, επειδή «η ανθρώπινη ψυχή δεν αρκείται σ ’ αυτά που κατέχει, αλλά συνεχώς αναζητεί πλούτη και δόξα»· γι’ αυτό και δημιουργούνται «διε­ νέξεις κα ι πόλεμοι, όπω ς έδειξε η πείρα», και έ­ τσι «εμποδίζεται ο άνθρω πος να φθάσει στην ευτυχία».

- Για ν’ αντιμετωπισθούν όλα αυτά, η λύση: Η Μ οναρχία: ένας μόνον ηγεμόνας «ο οποίος, κα ­ τέχοντας τα πάντα, κυβερνά τους πάντες και τους κάνει ευχαριστημένους», ώστε να «υπάρχει μεταξύ τους ειρήνη, και αγάπη ανάμεσα στις πόλεις και τους ανθρώπους», και ο άνθρωπος να ζει ευτυχι­ σμένος «σ κοπός για τον οποίο πλάσθηκε».

- Είναι, λοιπόν, αναγκαία η Μοναρχία για την ευημερία του κόσμου· εφόσον ένας είναι ο σκοπός, μια η ανθρώπινη ευτυχία, ένας πρέπει να είναι και ο Μ ονάρχης, ο οποίος σχεδόν συγκεντρώνει στον εαυτό του τα συμφέροντα των πολιτών.

- Το ανθρώπινο γένος επιτυγχάνει τον μέγιστο βαθμό της ομοιότητας με τον Θεό, όταν επιτελείται στον πιο υψηλό βαθμό η ενότητά του, γιατί εί­ ναι γραμμένο: «Έ να ς είναι ο Θεός και Κύριός σου. Ά ρ α , με την υπακοή σε ένα μόνο ηγεμόνα, επι­ τυγχάνεται στον υψηλότερο βαθμό η ομοιότητα με τον Θεό. (De Monarchia, ί, VIII).

- Η Μοναρχία είναι πηγή ενότητας, δικαιοσύ­ νης, ελευθερίας και ομόνοιας, ο Μ ονάρχης είναι ο ζω ντα νός νόμος επί της γης (Im perator est animata lex in terns) (De Monarchia, I, XI).

- Πού όμω ς να βρεθεί μια τέτοια τέλεια Μο­ ναρχία; Ο Δ άντης απαντά: «Η αμέτρητη αγαθό­ τητα του Θεού, θέλοντας να επαναφέρει κοντά του το ανθρώπινο πλάσμα, που με την αμαρτία της πα­ ρανομίας του πρώτου ανθρώπου απομακρύνθηκε από τον Θεό και έχασε τήν ομοιότητά του με Αυ­ τόν, αποφασίσθηκε στο ανώτατο και ομόφωνο ε­ κείνο συμβούλιο της Αγίας Τ ριάδας, να κατέλθει στη γη ο Υιός του Θεού για να επιτελέσει αυτή την ομόνοια. Ό μ ω ς , έπρεπε για τον ερχομό αυτό, όχι μόνο ο ουρανός, αλλά και η γη να είναι τέλεια δια­ τεθειμένη· και η τέλεια διάθεση της γης υπάρχει,

αφιερωμα/61 όταν λειτουργεί Μοναρχία, δηλ. όταν τίθεται ολό­ κληρη κάτω από ένα ηγεμόνα, όπω ς λέχθηκε, και έτσι δομημένη κα τά Θεία βούληση, ώστε ο λαός και η πόλη να υποταχθούν στον ένα και μοναδι­ κό Μονάρχη. Και η πόλη αυτή, η οποία έπρεπε να επιτελέσει το έργο τούτο, είναι η ένδοξη Ρώμη (Convivio, 4, 5).

- Από αυτό πηγάζει η επιλογή από τον Θεό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, που πραγματοποίησε, την εποχή εκείνη, αυτές τις βουλήσεις, δηλ. την ενότητα των λαών και την πα γκόσμια ειρήνη (Convivio, 4, 5).

- Ο ίδιος ο Χριστός, αποτασσόμενος, ανεγνώρισε την εξουσία της Α υτοκρατορίας της Ρώμης (De Monarchia, II, XI). Από εδώ πηγάζει και ο ιε­ ρός χαρακτήρας της Ρώμης ( Convivio, l,c).

- Ό μ ω ς , αυτή η αυτοκρατορία, Θείας προέ­ λευσης, δεν πρέπει να συγχέεται ούτε να είναι α­ ντίθετη με την πνευματική εξουσία. Ε κκλησία και Πολιτεία πρέπει να είναι δυο και ξεχωριστές, α­ νεξάρτητες. Το κα κό στην ανθρωπότητα επήλθε όταν η πολιτική εξουσία εφιλονίκησε με την Ε κ­ κλησία, και όταν η Εκκλησία αποκτά υλική πε­ ριουσία (Purgatorio, XVI, 109; XVI, 117).

- «Τα έθνη, τα βασίλεια και οι πόλεις έχουν τα δικά τους χαρακτηριστικά, και πρέπει να διέπονται από διάφορους νόμους... Ο νόμος είναι, πράγματι, κανόνας ζω ής...» (De Monarchia, I, XIV).

- Η Μοναρχία δεν είναι απόλυτα ανεξάρτητη έναντι της Εκκλησίας. Πράγματι, υπάρχει κάποια ιεράρχηση αξιών ενόψει της αιωνιότητας. Έ τσ ι, ο Ρωμαίος ηγεμόνας υπόκειται κ ατά κάποιο τρό­ πο στον Ρωμαίο Π οντίφικα, «γιατί η επίγεια αυτή ευτυχία μας τείνει κατά κάποιο τρόπο στην αιώ­ νια ευτυχία. Ο Καίσαρας, λοιπόν, να δείχνει προς τον Πέτρο το σεβασμό εκείνο, που ο π ρω τότοκος υιός οφείλει προς τον πατέρα, ώστε, φωτισμένος από το φως της πατρικής χάριτος, να φωτίζει α­ ποτελεσματικά τον κόσμο, του οποίου ετάχθη να προΐσταται από τον Θεό, ο οποίος είναι ο κύριος όλων, των πραγμάτων, πνευματικών και εγκο­ σμίων» (De Monarchia, III, XV). Αναμφίβολα, οι αντιλήψεις αυτές του Δάντη πε­ ριέχουν όνειρα και ουτοπίες, αλλά πηγάζουν από την πίστη του, ότι οι δύο εξουσίες, εκκλησιαστι­ κή και πολιτική, υπάρχουν για να βοηθήσουν τον άνθρωπο να θεραπεύσει την αμαρτωλότητα και α­ δυναμία του: huiusmodi regimina sunt remedia contra infirmitatem peccati (De Monarchia, III, IV). Ε κτός αυτού, ο Δ άντης είχε την πίστη, ότι η επί­ γεια βασιλεία πρέπει να ανταποκρίνεται και να σέ­ βεται την ουράνια βασιλεία. Συμπερασματικά, το ποιητικό και το όλο γενι­ κά πνευματικό έργο του Δάντη είναι βαθιά ριζω­ μένο στις θρησκευτικές του ευαισθησίες και στις θεολογικές προσωπικές του επεξεργασίες. Με αυ­ τή την έννοια, ο Δ άντης μπορεί να θεωρηθεί ένας σύγχρονος της εποχής του Θεολόγος.

Από τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ νια ΠΑΙΔΙΑ και νια ΝΕΟΥΣ Ντοκουμέντα

Σύγχρονη λογοτεχνία Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Λάθος, κύριε Νόιγκερ Ζωρζ Σαρή Το παραράδιασμα

Μιπ Γκις Αναμνήσεις από την Αννα Φρανκ

Μυθολογία

Μόνος Κοντολέων Το 33

Ειρήνη Μάρρα Θεογονία, το πιο παλιό παραμύθι του κόσμου

Ηρώ Παπαμόσχου Το πέτρινο σπίτι (2 τόμοι)

Αργυρώ Κοκορέλη Προμηθέας, οι πρώτοι άνθρωποι

Κλασική λογοτεχνία Μαρκ Τουαίν Οι περιπέτειες του Τομ Σόγερ Ιούλιος Βερν Μιχαήλ Στρογκόφ

Αργυρώ Κοκορέλη Οι θεοί του Ολύμπου

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ ΝΙΚΗΤΑΡΑ 3, 10678ΑΘΗΝΑ. ΤΗΑ. 36.38.362

αφιερωμα/62

Νέλα Γιαννακοδήμου

Η Αραβική σκέψη στο έργο του Dante

Η Ιστορία και η φιλοσοφία την Αραβικών λαών είναι στενά συνδεδεμένη με τον Ευρωπαϊκό πολιτισμό και η συμβολή τους στην Επιστήμη, πολύ αξιόλογη. Οι Άραβες ήρθαν σ’ επαφή με την Αριστοτελική σκέψη, τον VII αιώνα περί­ που, όταν κατέλαβαν την Περσία, τη Μεσοποταμία και τη Συρία. Κατά τη διάρ­ κεια της χαλιφείας των Αβασσιδών, η Βαγδάτη έγινε το κέντρο της γνώσης όπου ο Ελληνικός, ο Περσικός και ο Ινδικός πολιτισμός ήρθαν σε επαφή και αλληλοεπίδραση. ε την εγκατάσταση των Αράβων στην Ευ­ ρώπη, ειδικότερα στην Ισπανία και Σικελία, η αραβική σκέψη μεταφέρεται στη Δύση. Η συνέ­ νωση του Αριστοτελικού συστήματος με τη μου­ σουλμανική πίστη, μέσα από τη σχολαστική φι­ λοσοφία και τους Α λεξανδρινούς, σε μια πρώτη φάση, αποτέλεσαν την συνιστώσα της Α ραβικής σκέψης. Α λλά αυτή η σύνθεση ρασιοναλισμού κα ι μου­ σουλμανικής πίστης, δεν στάθηκε ικ ανή να δώ­ σει ένα σταθερό σφαιρικό φιλοσοφικό σύστημα, ίσως εξαιτίας της στάσης που κράτησαν οι χαλίφες για το δόγμα και άλλων ιστορικών συνθηκών. . Ό μ ω ς η ιστορία των Α ραβικών λαών συνδέε­ ται άμεσα κα ι με την ιστορία της Ιταλίας, μέσα από τις Σταυροφορίες, τις δραστηριότητες των Παραθαλασσίων Δημοκρατιών, τις Π ολεμικές ε­ πιχειρήσεις και αργότερα το εμπόριο των Γενονα­ τών κα ι Ενετών. Το τέλος του 12ου αι. σημαδεύεται με το πέρα­

Μ

σμα της Αραβικής σκέψης, μέσω Ισπανίας, στη Δύση. Η επίδρασή της πρ α κτικ ά εκφράστηκε: α) Με την οργάνωση των σχολείων της Δύσης. Οι Α ραβικοί «μενδρεσέδες», πρότυπα σχολεία που περιελάμβαναν τη διδασκαλία των ειδικών μαθη­ μάτων «δίκαιο - ιατρική - θεολογία», δίνουν τη θέ­ ση τους στο «Πρώτο σχολείο» και το «Μέγα σχο­ λείο» της Ε κκλησ ίας. Α ργότερα θα μετονομα­ στούν σε Universitas (Γαλλία), τα ειδικά μαθήμα­ τα σε Facultas, για να αποτελόσουν τα πρώ τα Ευ­ ρωπαϊκά Π ανεπιστήμια, που σε μια πρώτη μορ­ φή τους, θα είναι μια συντεχνία διδασκόντω ν μαθητών. β) Με τη συμβολή της στη διεύρυνση του πνευμα­ τικού ορίζοντα της Δύσης, μέσω της Α ραβικής σκέψης, που είχε σαν βάση το Α ριστοτελικό έργο. Οι Ά ρ α β ε ς σαν μελετητές της επιστήμης των Αλεξανδρινών χρόνων, το 800 μ.Χ. ήδη έχουν με­ ταφράσει, από τη συριακή στην αραβική, το με­

αφιερωμα/63 γαλύτερο μέρος του Αριστοτελικού έργου. Τον 10ο αι. έχουμε συνολική μετάφραση του έργου στην Α­ ραβική και προς το τέλος του 12ου αι. και τις αρ­ χές του επομένου μεταφράζονται στη λατινική τα «Φυσικά» και «Μ εταφυσικά», με εκτενή σχόλια του Ά ρ α β α φιλοσόφου Αβερρόη. Από τη σύγκρουση της Α ραβικής φιλοσοφίας (που υιοθετώντας το Α ριστοτελικό «πιστεύω» υ­ ποβάλλει τα πάντα στην έρευνα) με την καθολική εκκλησία (η οποία έχοντας δεχθεί τις επιδράσεις του S. Agostino πρεσβεύει το γνωστό δόγμα «πί­ στευε και μη ερεύνα») θα γεννηθεί η μεσαιωνική φιλοσοφία της Δύσης: η «σχολαστική φιλοσοφία». Στη Φλωρεντία ο Dante θα μελετήσει τη σχολα­ στική και μεσαιωνική φιλοσοφία και θα επηρεα­ στεί από τους μυστικιστικούς στοχασμούς του Τ.

Acquinati, ενώ η αγάπη του για την αρχαία κλα­ σική φιλοσοφία, θα τον οδηγήσει στην παραδοχή των ουμανιστικών αντιλήψεων. Στα χρόνια της εξορίας και των περιπλανήσεών του σε πόλεις - τότε κέντρα των φιλοσοφικών και θεολογικών ρευμάτων, θα μυηθεί στις νέες ι­ δέες και θα έρθει σε επαφή με τον Α νατολικό και ειδικότερα τον Αραβικό φιλοσοφικό στοχασμό. Αποτέλεσμα των βιωμάτων του αυτής της επο­ χής αλλά και των επίπονων φιλοσοφικών σπου­ δών του είναι και το έργο «Το Συμπόσιο»· γραμ­ μένο ανάμεσα στα 1304-1307, αποτελεί την πρώ­ τη επιστημονική πραγματεία στην Ιταλική γλώσ­ σα (Volgare) και όχι στη Λατινική, όπω ς επέβαλε η παράδοση να γράφονται τα επιστημονικά έργα. Αυτή η Prosa Volgare1 προκαλεί μια ρήξη με την προνομιούχο τάξη του κλήρου, στα χέρια του οποίου βρισκόταν η παιδεία, αποσκοπώ ντας τε­ λικά στη διεύρυνση της βάσης της κουλτούρας.

To Convivio κα τ’ αρχάς επρόκειτο να περιλαμβά­ νει 15 Trattati (πραγματείες), εκ των οποίων το πρώτο θα ήταν εισαγωγικό και τα άλλα σχολια­ σμοί σε 14 άσματα αντιστοίχως. Το έργο όμως διεκόπη στο 4ο Trattato. Από το Ιο Trattato φαίνεται ήδη καθαρά, η πρό­ θεση του συγγραφέα να αποταθεί, σε όλους αυτούς που «εξαιτίας κοινωνικών και οικογενειακών υ­ ποθέσεων, δεν μπόρεσαν να αφοσιωθούν στις σπουδές». Α ναλυτικότερα το περιεχόμενο των Trattati έ­ χει ω ς εξής: Trattato Primo: Ο συγγραφέας εκθέ­ τει τις αρχές του έργου του, να προσφέρει, δηλα­ δή, ένα συμπόσιο γνώ σης, όχι στους προνομιού­ χους, αλλά σ’ όλους, είτε άντρες είτε γυναίκες, που είναι προικισμένοι με «ευγενές» πνεύμα. Τίθεται η σχέση παλαιού κ αι νέου έρωτα, η σχέση Βεατρί­ κης - φιλοσοφίας (Donna Gentile - Filosofia).

Trattato Secondo: Ευρεία περιγραφή των ουρα­ νών και των αγγελικών διανοιών, από τις οποίες κυβερνώνται. Εξύμνηση της ευλογημένης καθημε­ ρινής ζωής αλλά και της στοχαστικής, της αθα­ νασίας της ψυχής.

Trattato Terzo: Ύ μ νος στη Γνώση, ύψιστη τε­ λειότητα του ανθρώπου. Μέσα από μια διαβάθμιση συναισθημάτων παρουσιάζει: α) την επιθυμία μιας γνώ σης προνόμιο των λίγων ευγενών ψυχών β) τη μελαγχολία και την ταπεινοφροσύνη που συ­ νεπάγεται από την απόσταση που υπάρχει ακόμα σε αυτήν γ) την ευχάριστη συνειδητοποίηση του επιπέδου της γνώ σης μας, σε σχέση μ ’ αυτή των άλλων αν­ θρώπων δ) την ευθύνη της μετάδοσης - διδασ καλίας της γνώσης στους άλλους.

Trattato Quarto: Τίθεται το θέμα της φύσης της «ευγένειας», απόρροια προσωπικής κατάκτησης, μέσα από την άσκηση της αρετής. Γίνεται ακόμα μια πρώτη αναφορά, στην πολιτική του θεωρία, που θα εκφραστεί στο έργο του Monarchia και που πρεσβεύει την αναγκαιότητα μιας π αγκόσμιας αυ­ τοκρατορίας. Η δομή του βιβλίου δεν είναι βέβαια πρωτότυ­ πη και η επιχειρηματολογία του αρκετές φορές εί­ ναι πολύπλοκη και δυσκίνητη. Ως προς το περιεχόμενο, αφετηρία είναι ο Αρι­ στοτέλης και ο S. Tommaso, ενώ τα αποσπάσμα­ τα από τη Βίβλο καταλαμβάνουν αρκετό μέρος του έργου. Ακόμα μνημονεύονται οι Λ ατίνοι συγ­ γραφείς, ο Alberto il Magno και οι Ά ρ α β ες σχο­ λιαστές. Πιο συγκεκριμένα ο Dante αναφέρεται σε έξι Ά ρ α β ες φιλοσόφους των οποίων το έργο κα ­ τέχει, όπω ς φαίνεται, σε βάθος. Οι έξι αυτοί φιλόΗ Φραγκισκανική βασιλική Σάντα Κρότσε (η ανέγερσή της άρχι­ σε στα χρόνια τον Αάντη). Εδώ ο ποιητής παρακολούθησε μαθή­ ματα φιλοσοφίας

αφιερωμα/64 σοφοί — επιστήμονες και οι αναφορές που γίνο­ νται στο «Συμπόσιο» είναι οι εξής: A lfragano (II, 4,6,7,14,15· 111,5,6* IV ,8), Album assar (II, 14), Avicenna (11,14,111,14), Algazel (11,14), Alfarabio (H I,2).

το πρώ το μισό του 13ου αι. οι βασιλικές αυ­ λές της Ν. Ιταλίας, του Federigo II κα ι του M anfredi, είναι τα κέντρα έντονης πνευματικής ζωής, όπου λόγιοι από διάφορες μακρινές χώρες συναντιούνται κα ι συνεργάζονται ελεύθερα.2 Οι θεολογικές και φιλοσοφικές μελέτες συναγωνίζον­ ται τις μεταφράσεις των επιστημονικών κειμένων από Ελληνικά κα ι Α ραβικά στα Λ ατινικά. Η Α ­ ραβική επιστήμη: τα μαθηματικά, η αστρονομία, η ιατρική κα ι άλλες φυσικές επιστήμες διαδίδον­ ται σχεδόν σ ’ όλη την Ιταλία. Για τον Ά ρ α β α α­ σ τρονόμο κα ι φιλόσοφο A lfragano (Μ ωχάμετΜπεν-Κετύρ) λίγα στοιχεία έχουμε. Γεννήθηκε στη Φ εργκάνη (Σαμαρκάνδη) από όπου πήρε το όνο­ μά του. Ανήκε στην αυλή του χαλίφου της Βαγδά­ της Αλ-Μ αμούν. Το κυρίως έργο του πάνω στην αστρονομία, που περιέχει 30 κεφάλαια, βασίζεται στις αρχές του Πτολεμαίου και μεταφράστηκε στα Λ ατινικά περίπου το 1242 από τον G. Hispalense με τον τίτλο Alfragani Elementa Astronomica. Α­ κόμα είναι γνω στά τα έργα του «Π ερί ουρανίων κινήσεων» και οι δύο πραγματείες «περί αστρο­ νομικών οργάνων» που αναφέρονται στα «Η λια­ κά ωρολόγια» κα ι τον «Α στρολάβο». Ο Ά γ γ λ ο ς μελετητής Paget Toynbee3 αναφέρει 5 εκδόσεις τω ν έργων του Alfragano, όλες πολύ σπάνιες και όχι ιδιαίτερα γνω στές. Η πρώτη τυπώθηκε στη Ferrara το 1493. Α να­ παράγει την έκδοση του G. Hispalense αλλά π ε ­ ριέχει λάθη και παραλείψεις που οφείλονται στο δυσανάγνωστο χειρόγραφο ή σε απροσεξίες του τυπογράφου. Η δεύτερη τυπώθηκε το 1537 στη Νυρεμβέργη. Ε κτός της εισαγωγής του Melancthon, είναι πιστή α ναπαραγω γή της πρώ της. Η τρίτη των Π αρισίων του 1546 είναι η πρώτη στην οποία γίνεται αναφορά στον G. Hispalense, σαν συγγραφέα αυτής της ανατύπωσης. Η τέταρτη τυπώθηκε στη Φρακφούρτη το 1590 και περιέχει κα ι μετάφραση στα λ ατινικά του J. Christmann. Α υτός βασίζεται στη μετάφραση του Hispalense και π αράλληλα στηρίζεται στην εβραϊ­ κή απόδοση του G. Antoli. Από αυτή την τελευταία τέταρτη έκδοση, συνά­ γεται πολύ σημαντική πληροφορία ότι το Alfragani Elementa Astronomica κ α ι το Libro dell’ aggregazione delle stelle είναι το ίδιο έργο του ά ρα­ βα φιλοσόφου. Α υτός ο δεύτερος τίτλος συναντιέται σε 3 από τα 20 χειρόγραφα της Ο ξφόρδης (Bibl. Bodl. Savile 16; Digby 214; Laud 644), ενώ το χειρόγραφο που χρ η σ ιμ οπο ίη σ ε ο C hristm ann β ρ ίσ κ ετα ι στην

Σ

Biblioteca Palatina. Την άποψη του Toynbee συναντάμε κ αι στον Α.

Jourdain4, στον οποίο οφείλουμε την πληροφορία ότι στην Bibliotheque Nationale των Παρισίων βρί­ σ κεται το χειρόγραφο του Alfragano, που αναφέρ ετα ι σ το έρ γο του Liber de aggregationibvs stellarum κα ι που ο Dante αναφέρει αυτούσια στο Convivio 11,6. Και ερχόμαστε στην 5η έκδοση του Ά μ σ τε ρ ­ νταμ (1669) με την εισαγωγή του J. Golius. Αυτή η έκδοση είναι ιδιαίτερα σημαντική, γιατί είναι πο­ λύτιμα τα στοιχεία που ο Golius δίνει στην εισα­ γωγή του για τον Alfragano. Αυτά τα είχε συγκε­ ντρώσει από διάφορες αραβικές πηγές.

To Alfragani Elementa Astronomica, όπω ς υπο­ στηρίζει κα ι ο A. Jourdain, είχε μεγάλη λαϊκή α­ πήχηση στα χρόνια του Μ εσαίωνα, καθώς διαφαίνεται και από την ύπαρξη πολλών χειρογράφων τα ο ποία σ ώ ζοντα ι σε διά φ ορ ες β ιβ λιοθήκες (Bodleiana / Βρεταννικό Μουσείο / Βιβλιοθήκη του Cambridge / Bibliotheque Nationale de Paris).

O Dante φαίνεται να γνωρίζει πολύ κ α λά αυτό το έργο του A lfragano, όπω ς προκύπτει από τη χρήση των συγκεκριμένων αστρονομικών δεδομέ­ νων, αλλά και άλλω ν σ τοιχείων στο Convivio και στη Vita Nuova. Εξάλλου αποδεικνύεται ότι ο Dante όχι μόνο γνώριζε τον Alfragano, αλλά κα ι το μεγαλύτερο μέρος της αραβικής φ ιλοσοφίας, σε τέτοιο βάθος ώστε να υιοθετεί τις συριακές συνήθειες: «Λέω δε ότι, σύμφωνα με τις συνήθειες της Ιταλίας, η ψυ­ χή της έφυγε την πρώτη ώ ρα της ένατης ημέρας του F uira- και σύμφωνα με τη συνήθεια της Συρίας έφυγε τον ένατο μήνα του χρόνου· γιατί ο πρώ τος μήνας εκεί είναι ο Tisrin· που σε μας είναι Ο­ κτώ βριος......».5 Εδώ θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι Ισ­ ραηλίτες και Μ ουσουλμάνοι έχουν υιοθετήσει τους σεληνιακούς μήνες, σε αντίθεση με τα άλλα έθνη που χρησιμοποιούν το Ρωμαϊκό δωδεκάμηνο6. Α ς δούμε όμω ς τί δανείζεται ο Dante από τον A lfra­ gano στο Συμπόσιο.

Convivio 11,4. Εδώ γίνεται συγκεκριμένη αναφο­ ρά σ τους πόλους κ αι τον Ισημερινό τω ν διαφόρων ουρανών.

Convivio 11,6. Α ναφορά στο έργο του Alfragano Liber de aggregationibus stelle. Δ ιατυπώ νονται α­ πόψ εις για τις κινήσεις των ουρανών και κυρίως του ουρανού της Α φροδίτης.

Convivio 11,7. Μ ετρήσεις που αφορούν την Α­ φροδίτη.

Convivio 11,14. Σύγκριση της Δ ιαλεκτικής με τον ουρανό του Ερμή. Σύγκριση της Α στρολογίας με τον ουρανό του Δία.

Convivio 11,15. Περιγράφονται οι κινήσεις του ου­ ρανού τω ν «Stelle Fisse». Οι δύο πόλοι ο ένας ο­ ρατός ο άλλος αόρατος. Ο αριθμός των «Stelle Fisse».

αφιερωμα/65 Convivio III,5. Οι ουράνιοι πόλοι κα ι ο Ισημερι­ νός. Η περιστροφή του Ηλιου γύρω από τη Γη. Μέ­ τρηση της περιμέτρου της Γης.

Convivio 111,6. Διάκριση ανάμεσα σε ώρες «ίσες», «άνισες» ή «πρόσκαιρες».

Convivio IV,8. Μέτρηση διαμέτρου Ηλιου. Συσχε­ τισμός με Γη. Ο δεύτερος φιλόσοφος που μνημονεύεται είναι ο Albumassar που και αυτός διέπρεψε στην αυλή του χαλίφη Ελ-Μ αμούν. Γεννήθηκε στη Βαγδάτη κα ι διακρίθηκε για τις μυστικιστικές ασ τρομα­ ντευτικές μελέτες του. Τα δύο σ ημαντικότερα έρ­ γα του Εισαγωγή στην επιστήμη των νόμων και των άστρων και Η χιλιετηρίδα μεταφράστηκαν στα Λ ατινικά κα ι επηρέασαν την φιλοσοφία του Μεσαίωνα. Το έργο όμως που είχε μεγάλη απήχη­ ση στην Ιταλία είναι το Introductiorum Majus που μεταφράστηκε στην Ισπανία από τον Aben Ezra στην Εβραϊκή και που αργότερα το 1273 ο Hagins θα ανακάλυπτε τη μετάφρασή του στα Γαλλικά. Αυτή τη μετάφραση θα χρησιμοποιήσει ο Pietro di Abano το 1293 για τη λατινική έκδοση του έργου. Αλλά ήδη το 1230, ο Michelle Scoto7, που κα τα­ δικάζεται από τον Dante στον 8ο κύκλο της Κό­ λασης μαζί με τους άλλους μάγους κ ι οραματισ τ έ ς , π ρ ο σ φ έ ρ ει σ το ν F ed erig o II το Liber Introductionis, έργο με εμφανείς τις επιδράσεις της Α ραβικής σκέψης και κυρίως του Introductiorum Majus του Albumassar. Στο Convivio 11,14 η συ­ γκεκριμένη αναφορά βασίζεται στην άποψη του Albumassar ότι οι εκρήξεις του Ά ρ η επιφέρουν θά­ νατο βασιλείων κα ι μετακινήσεις λαών. Ο Dante

παραλληλίζει, στο ίδιο εδάφιο, τον Ά ρ η με τη μου­ σική τέχνη, θεωρώντας σαν βασικό στοιχείο αυ­ τής την ιδιότητα του Ά ρ η να περιέχει πολύτιμα αέρια που καιόμενα δίνουν δυνατή φωτιά. Ο τρίτος φιλόσοφος είναι ο Avicenna8 (κατά τους Βυζαντινούς Αβιτζιανόν). Γεννήθηκε στην Μ πουχάρα (Ουζμπεκιστάν) και χαρακτηρίζεται ως η «μεγαλοφυία» της εποχής του. Ή τ α ν γιατρός, φιλόσοφος, θεολόγος κα ι έγραψε πολλά έργα ε­ πηρεασμένα από τον Α ριστοτέλη κα ι τους Έ λ λ η ­ νες φιλοσόφους. Σπούδασε Φυσική, Χημεία, Φι­ λοσοφία, Μ αθηματικά και Ιατρική και Αρχαία Ελ­ ληνικά από κάποιον Έ λληνα γιατρό. Για τις ια­ τρικ ές του υπηρεσίες στον ηγεμόνα του Χ αμαδάν διορίσθηκε Μ έγας Βεζύρης. Αυτή την εποχή γράφει το έργο «Κανών ιατρι­ κής» που βασίζεται σ τις θεραπευτικές μεθόδους των Αρχαίων Ελλήνων ιατρών (Ιπποκράτη, Γαλη­ νού) και του Αριστοτέλη. Αυτό το έργο έμελλε να γίνει η βάση της Ιατρ ικ ής επιστήμης του Με­ σαίωνα. Ακολουθεί το Πραγματεία περί ψνχής και το κυριότερο φιλοσοφικό του έργο Α ς Σαφά, ένα είδος εγκυκλοπαίδειας που κατατάσ σει όλες τις μέχρι τότε γνώ σεις που αφορούν τη Λ ογική, τη Φυσική κ αι Μ εταφυσική. Κυνηγημένος από τους εχθρούς του θα πεθάνει πίνοντας μια ισχυρή δόση οπίου. Υ ιοθετώντας το πνεύμα της έρευνας κα ι κριτι­ κής των Ισμαηλιτών, θα προσπαθήσει να αναβιώ­ σει τον Αριστοτελισμό, μέσα σε ένα καινούριο σχήμα, το οποίο θα περιελάμβανε στοιχεία νεο­ πλατω νισμού και αραβικής σκέψης. Στο Convivio 11,14 ο Dante αναφέρεται στην ά-

αφιερωμα/66 ποψη του Avicenna για τη σχέση νόησης - τελειο­ ποίησης. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι ανάμεσα στις οκτώ έννοιες της νόησης υπάρχει και το «Intelletto in alto» που οδηγεί στην τελειότητα. Ενώ στο Convivio ΙΙΙ,14τ\ αναφορά γίνεται στο «Intelletto divino agente», τη νόηση της «σεληνια­ κής σφαίρας» που απορρέει στο τελικό στάδιο α­ πό το θείο. Και στις δύο αναφορές στον Avicenna το κεντρικό θέμα είναι η νόηση, το σύνολο τω ν ε­ νεργειών που επεξεργάζεται το ανθρώπινο πνεύ­ μα μέσα από τις αισθήσεις του για να φτάσει στην αληθινή γνώση. Τέταρτος φιλόσοφος ο Algazel στο Convivio 11,14 αναφέρεται στο αντίστοιχο εδάφιο μαζί με τον Avicenna. Τελευταίος μνημονεύεται ο A lfarabio, ο μεγα­ λύτερος Ά ρ α β α ς φιλόσοφος πριν την γέννηση του Avicenna. Μ αθηματικός, γιατρός κα ι μουσικός. Τουρκικής καταγωγής γεννήθηκε στο Φ αράμπ και σπούδασε στη Βαγδάτη. Εκεί θα μαθητεύσει στον οπα δό του Νεστόριου Ambu Bisr M arra και θα έρ­ θει σ’ επαφή με την Α ρχαία Ε λληνική σκέψη. Αρ­ γότερα θα γίνει μέλος της μυστικής αίρεσης των Σούφι. Ά φ η σ ε ένα πολύ μεγάλο έργο, αλλά στις ημέρες μας ελά χιστα μέρη του σώζονται στην Α­ ραβική ή στην Εβραϊκή μετάφραση. Στο Οργανο γίνεται εκτενής παρουσίαση της Λ ογικής, ενώ σε άλλο έργο του προβαίνει στην «Απαρίθμηση των Επιστημών». Το έργο αυτό βρίσκεται στη βιβλιο­ θήκη του Εσκουριάλ και αποτέλεσε τη βασική πη­ γή γνώσεων του Μ εσαίωνα. Μεγάλη υπήρξε η συμ­ βολή του στην Επιστήμη με τη συγκριτική μελέτη της Φ ιλοσοφίας του Αριστοτέλη και του Π λάτω ­ να σε σχέση με τη μυστικιστική κα ι μωαμεθανι­ κή πίστη. Στην Ευρώπη το πιο γνω στό έργο του είναι η «Πρότυπη Π ολιτεία», μία οργανωμένη Πολιτεία στην οποία κυβερνούν οι σοφοί, κα τά το Π λατω ­ νικό πρότυπο, κα ι που σαν αναπαραγω γή της ου­ ράνιας πολιτείας προετοιμάζει τα άτομα για το πέ­ ρασμά τους στην τελευταία. Στο Convivio III,2 γίνεται σχολιασμός του ποι­ ήματος Amor che nella mente mi ragiona. Εδώ υιοθετούνται οι απόψεις του Alfarabio για το Θείο και τη σχέση του με το ανθρώπινο ον, α­ πό το έργο του Gagioni. Από το Θεό προέρχεται η πρώτη διάνοια, η πρώ­ τη αιτία, και ακολουθούν οι διάνοιες των ουρανίων σφαιρών με τελευταία την πνευματική ενέργεια. Κάθε αποτέλεσμα εξαρτάτα ι από τη φύση της αι­ τία ς του, και από τη στιγμή που η ανθρώπινη φύ­ ση προέρχεται από το Θεό, θέλει να ενωθεί με Αυ­ τόν και να ενισχυθεί από αυτή την ένωση. Ό σ ο τελειότερο είναι το ον, τόσο περισσότερο έχει δι­ καίωμα να συμμετάσχει στη Θεία φύση. Διάμεσος γι’ αυτό είναι ο έρω τας, η πνευματική ένωση της ψυχής και του αγαπημένου / ης. Αυτή η αντίλη­ ψη για τον έρωτα, που είναι κοινή στον Dante και

τους προβηγκιανούς τροβαδούρους, έχει την αρ­ χή της στη Σουφική9 αντίληψη για τον Έ ρ ω τα , που διαδόθηκε μέσω Α νδαλουσίας στην Ευρώπη. Ο Alfarabio ήταν μία από τις πηγές Σούφι που ο Dante ανακαλύπτει κα ι υιοθετεί. Μία αναλογία α νάμεσα στη Θ ρησκευτική - Ε­ ρωτική ποίηση τω ν Αράβων Σούφι και στην αυλική ποίηση πρά γμ ατι υπάρχει. Ο Sismondi είναι ο πρώ τος που θα μιλήσει για την Α ραβική ποίηση κα ι την επιρροή της στην προβηγκιανή. Ο A.W .

Schlegel αργότερα θα εναντιωθεί σ’ αυτή την άπο­ ψη, αλλά μεταγενέστεροι ερευνητές θα τον διαψεύσουν και θα καταγράψουν λεπτομερώ ς την ιστο­ ρία και τα έργα μιας σ χολής μυστικών ποιητών του Ισλάμ, που και θα χαρακτηρίσουν «Τροβαδού­ ρους του Α νώτατου Έ ρ ω τα » 10. Αυτοί οι ποιητές, που θα κατηγορηθούν σαν αι­ ρετικοί, θα υποστηρίξουν μέσα στην ποίησή τους ότι στον άνθρωπο υπάρχει ένα μέρος θεότητας, του οποίου η εξύψωση έχει σκοπό την ένωση με την ψυχή και το Θεό. Αυτή είναι και η άποψη που βρί­ σκει σύμφωνους τόσο τον Dante*11 όσο κα ι τον Σούφι Alfarabio, και που είναι διάχυτη σ ’ όλο το 2ο κεφάλαιο του τρίτου Trattoto. Τέλος ο R. Graves12 έτσι ερμηνεύει την επίδρα­ ση των Σούφι στη μεσαιωνική Ισπανία κ α ι την πο­ λιτιστική συνεισφορά τους στην Ευρώπη: « Ό λ ο ι οι Σούφι ξέρουν π ω ς η συγκέντρωση στο θέμα της αγάπης φέρνει στην έκσταση, μα ενώ οι χριστια­ νοί μυστικιστές θεωρούσαν την έκσταση μια ένω­ ση με το Θεό, κα ι έτσι σαν το αποκορύφω μα της θρησκευτικής ανάτασης, οι Σούφι αναγνωρίζουν την αξία της μόνο όταν επιστρέφει κανείς μετά στον κόσμο και ζει σύμφωνα με αυτή την εμπει­ ρία. Η δυτική φιλολογία ενδιαφέρθηκε βαθιά για το θέμα της μεταμόρφω σης του ανθρώπινου χ α ­ ρακτήρα από την αγάπη, θέμα που διέδωσαν οι Ισπ ανοί-Ά ρ αβ ες όπω ς ο Ibn-Masara της Κόρδο­ βας (10ος αι.) και ο Ibn-Kasi στο Α λγκαρμπίς». Σημειώσεις 1. G. Getto, "Storia della letteratura italiana" ed. Rizzoli Milano 1970.

2. A. Jeanroy, La poesie lyrique des troubadours, vol. 2, Paris 1934.

3. Toynbee Paget, "Dante's obligations to Alfraganus in the Vita Nuova and Convivio", Romania XXIV (1914) 413- 432.

4. A. Jourdain, Recherches critiques sur 1' age des traductions latines d ‘ Aristote, Paris 1912 5. "Vita Nuova" 1,1.

6. Edgar Wind, Misteripagani nel Rinascimento, Milano 1971 (ed. orig. 1968 London).

7. Aby Warburg, La rinascita del paganesimo antico, Fireze 1980 (raccolta di studi 1893-1920).

8. L ' Islam et Γ Occident, Marseille 1947.

9. R. Khawam, La poesie arabe, Seghers Paris 1960.

M. Lings, Qu' est ce que la soufisme?, Seuil 1977 10. A. Nykl, Hispano - Arabic poetry and its relations with the old provencals Troubadours, Baltimore 1946.

11. Th. Labande - A. Jeanroy, La poesie italienne avant Petrarque, Paris 1929.

12. R. Graves, Introduction a la poesie de Intris Sah, N. York 1962.

αφιερωμα/67

Domenica Minniti

"Ο ι παρατηρήσεις του Γ κράμσι” γύρω από το δέκατο άσμα της Κ όλα σης

Το δέκατο άσμα της «Κό­ λασης», γνωστό ως «ά­ σμα της προφητείας του Φαρινάτα», υπήρξε από τα πιο σημαντικά της «Θείας Κωμωδίας», καθώς προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον ανάμεσα στους θαυ­ μαστές του Μεγάλου Ποιητή, αλλά και έντονες συζητήσεις. Μεταξύ άλλων, σχολιαστής του άσματος υπήρξε και ο κριτικός της λογοτεχνίας και φιλόσο­ φος Αντόνιο Γκράμσι, ο οποίος επωφελήθηκε για να σχολιάσει την άποψη ε­ νός άλλου κριτικού και φιλοσόφου, του Βενεντέττο Κρότσε, γύρω από τονΔάντη. Έτσι, το σχόλιο του Γκράμσι εντάχτηκε στα πλαίσια της προσπάθειάς του να επανεξετάσει τη θεωρία του Κρότσε για την κριτική της λογοτεχνίας και να θέσει σε νέες βάσεις το ρόλο του έργου τέχνης. α ήταν λίγο δύσκολο να περιγράφαμε εδώ συμπυκνώνοντας το ογκώδες και πλούσιο σε φιλοσοφικές έννοιες οικοδόμημα των θεωριών του Κρότσε και του Γκράμσι. Επομένως, θα αρκεστούμε στο να παραθέσουμε μερικά στοιχεία, ενδεικτι­ κά της σκέψης του καθενός και απαραίτητα για να γίνει κ α τα ν ο η τά ιο κείμενο του Γ κράμ σι που θα εξετάσ ριμε <Λη συνέχεια. Ο Κρότσε αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία της

Θ

ιταλικής σκέψης, χάρη στη σφριγηλή του διάνοια και στην αυστηρή συνέπεια κα ι εμβρίθεια με την οποία περιέβαλε την ερευνητική του δραστηρ ιότητά.1 Στο δοκίμιό του «Η ποίηση του Δάντη», που κυ­ κλοφόρησε με την ευκαιρία της έκτης εκατοντα­ ετηρίδας από το θάνατο του ποιητή (1921), ο Κρό­ τσε επιβεβαίωσε τις α ρχές της αισθητικής του που τις ανέπτυξε και εφάρμοσε για να εξετάσει λεπτό-

αφιερωμα/68 μερώς τα πιο αξιοσημείωτα επεισόδια της «Θείας Κωμωδίας». Το δοκίμιο αποδείχτηκε αμέσως πε­ τυχημένο και αποτέλεσε καινοτομία στα πλαίσια των δαντικών σπουδών, μέχρι τότε στηριζόμενες πάνω στην ιστορικό - φιλολογική μέθοδο. Οι φι­ λόλογοι είχαν αφοσιωθεί στην ανάλυση των πηγών και των ιστορικών γεγονότων και στην ερμηνεία των αλληγορικών συμβόλων που αφθονούν στην «Κωμωδία», παραβλέποντας την ποιητική διάστα­ ση του έργου. Ο Κρότσε, αντιθέτως, πίστευε ότι το πρόβλημα της «Κωμωδίας» δεν είναι φιλολο­ γικό, μα αισθητικό κα ι ότι αιτία για τη δύσκολη και χωρίς ενθουσιασμό προσέγγιση του αναγνω­ στικού κοινού σ ’ αυτό το έργο ήταν όλος ο πλη­ θωρικός μηχανισμός που η ιστορική μέθοδος είχε κτίσει γύρω του. Γι’ αυτόν το λόγο μετακίνησε το κέντρο βάρους από τη δομή στην ποίηση, από τη μορφή στο περιεχόμενο· υποστήριξε δε ότι, μέσα στο σύνολο της ποίησης του Δάντη ξεχωρίζουμε δύο μορφές: τη δομή, που με την πολύπλοκη αλ­ ληγορία βαραίνει εδώ και εκεί τον λόγο του ποιη­ τή και τον εμποδίζει να εκφραστεί ελεύθερα και να συμπυκνωθεί σε λυρισμό, και την ποίηση, που αναμφισβήτητα διατρέχει το έργο τις περισσότε­ ρες στιγμές.2 Η αλληγορία, η δομή του έργου του Δάντη, αλλά και οποιουδήποτε έργου, είναι μέρος της ποίησης, επειδή είναι έκφραση του ποιητή, μα παραμένει ανεξάρτητη από την ποίηση διότι απο­ τελεί ένα δευτερεύον στοιχείο της πνευματικής δη­ μιουργίας του- είναι ουσιαστικά ξένη στο λυρισμό και δεν προσφέρει κανένα στοιχείο για την αισθη­ τική κατανόηση της ποίησης. Ε πομένως, η ανά­ λυση ενός ποιητικού έργου δεν θα λαμβάνει υπό­ ψη της ιστορικά, γλω σσικά, βιογραφικά και άλ­ λου είδους στοιχεία.3 Α ντιθέτως, θα πρέπει να σταθεί σ τις αισθητικές και μόνο εντυπώσεις, που συλλαμβάνονται με την ενόραση - αντίληψη, και ιδίως όσον αφορά τον Δ άντη, στον «συγκινημένο και υπέροχο τόνο» της ποίησής του. Με την αισθητική του θεωρία ο Κρότσε ερμήνευε και μαζί θεμελίωνε τις τάσεις π ρος την εκλέπτυνση του λογοτεχνικού γούστου και προς την ανα­ ζήτηση του αισθητικού πυρήνα του έργου τέχνης, χαρακτηριστικό της εποχής εκείνης. Σε σχέση με τον Κρότσε, ο Γκράμσι συνιστά μια τελείως διαφορετική μορφή διάνοιας και αποτε­ λεί σημαντικό παράδειγμα στρατευμένου διανοού­ μενου. Το γεγονός ότι η κριτική του ενασχόληση γινόταν μέσα στην απόλυτη έλλειψη φυσικής και ψυχολογικής ελευθερίας,4 και το αξιοθαύμαστο χρέος του για την αναζήτηση και θεμελίωση μιας κοινωνικής δικαιοσύνης τον τοποθετούν a priori σε ένα ανθρώπινο επίπεδο αναμφίβολα σημαντι­ κότερο από εκείνο του Κρότσε. Ο Γ κράμσι, όπως άλλοι νέοι διανοούμενοι της εποχής, είχε στην αρ­ χή επηρεαστεί από την ανανεωτική έκβαση της θε­ ωρίας του Κρότσε σε σχέση με τον Ιδεαλισμό, για να καταλήξει εντούτοις σε μια βαθιά απόρριψή

της. Το επίκεντρο της κριτικής του βρίσκεται στην ανασκευή του «αριστοκρατικού χαρακτήρα» που η θεωρία του Κρότσε αποκτούσε ξεχωρίζοντας τη θεωρητική μορφή από την πρακτική και εναποθέ­ τοντας τον πυρήνα της ανθρώπινης εξέλιξης στην αισθητική διάσταση του ατόμου, από την οποία σαφώς προέκυπτε μια ελιτίστική αντίληψη του ρό­ λου της κουλτούρας.5 Αντιθέτως, ο Γκράμσι υπο­ στηρίζει «έναν τύπο κριτικής της λογοτεχνίας χα­ ρακτηριστικό της 'φιλοσοφίας της πράξης’», ο ο­ ποίος «πρέπει να συγχωνεύσει τον αγώνα για μια νέα κουλτούρα, δηλαδή για έναν καινούριο ανθρω­ πισμό, την κριτική του τρόπου ζωής, των συναι­ σθημάτων και των αντιλήψεων των ανθρώπων, με την αισθητική ή την καθαρά καλλιτεχνική κριτι­ κή σε πυρετώδες πάθος, ή ακόμα και στη μορφή του σαρκασμού».6 σον αφορά τον Δάντη, ο Γκράμσι είχε επανειλημμένως εκφράσει την πρόθεσή του να γράψει μερικές παρατηρήσεις πάνω στο δέκατο άσμα, σχετικά με τις α πόψεις του Κρότσε για την «Κωμωδία».7 Β ασικός σ κοπός του δεν ήταν, ό­ μως, να αυξήσει την ήδη πλούσια φιλολογική πα­ ραγωγή γύρω από το έργο του Δάντη. Το σχόλιο του Δάντη και, γενικότερα, το ενδιαφέρον του για τη λογοτεχνία εντάσσονται στην πρόθεσή του να δημιουργήσει μια αυστηρή μεθοδολογία, σε αντί­ θεση ή διαφορετική από εκείνη του Κρότσε και σε αναφορά με τον Μαρξ. Ο ίδιος απέρριπτε το ρό­ λο τού κα τά παράδοση κριτικού της λογοτεχνίας και χαρακτήριζε ω ς «οργανικές» τις αναλύσεις του των λογοτεχνικών κειμένων, αναλύσεις «ιστο­ ρίας της κουλτούρας, όχι κριτικής της τέχνης», όπου η «αναζήτηση της ομορφιάς ενός έργου υπο­ τάσσεται στην εξερεύνηση τού γιατί αυτό το έργο διαβάζεται, γιατί είναι λαϊκό ή, αντιθέτως, τού για­ τί δεν προσεγγίζει και δεν ενδιαφέρει το λαό, υπο­ γραμμίζοντας έτσι την έλλειψη ενότητας στην ε­ θνική πολιτιστική ζωή».8 Ο Γκράμσι ξεχωρίζει το αισθητικό ενδιαφέρον για τις μορφολογικές αξίες ενός κειμένου από τη διανοητική και συναισθημα­ τική ανταπόκριση στο περιεχόμενό του: «Νομίζω πω ς ο έξυπνος και σύγχρονος άνθρωπος πρέπει να μελετά ένα κλασικό έργο» εξ αποστάσεως, «δη­ λαδή μόνο γις τις αισθητικές του αξίες, ενώ η α­ γάπη προϋποθέτει την ανταπόκριση στο ιδεολο­ γικό περιεχόμενο της ποίησης: αγαπάμε τον δικό μας 'π οιητή’, 'θαυμάζουμε’ γενικά τον καλλιτέ­ χνη».9 Για να γίνει κατανοητή η αισθητική αξία του έργου τέχνης, βασική σημασία έχει η εξέταση όλων των μορφολογικών στοιχείων - και ειδικά των γλω σσικών - μέσα από τα οποία το καλλι­ τεχνικό περιεχόμενο εξωτερικεύεται.10 Σε αντίθεση με τη θεωρία του Κρότσε, λοιπόν, ο Γκράμσι τοποθετεί τη σύνθεση στην ένωση της μορφής και το περιεχομένου, όπου αυτά τα δύο στοιχεία είναι αλληλένδετα και αναπόσπαστα.

Ο

αφιερωμα/69 Αυτή ήταν η πεποίθησή του και αυτή σκόπευε να αποδείξει παρουσιάζοντας τη «μικρή ανακά­ λυψή» του γύρω από το δέκατο άσμα της Κόλα­ σης. Πριν, όμως, περάσουμε στα σχετικά κείμε­ νά του ", ας σταθούμε πρώ τα στο περιεχόμενο του άσματος, όπω ς ο ίδιος το περιέγραψε. Γράφει ο Γκράμσι: «Η τιμωρία του Φαρινάτα και του Καβαλκάντε12 είναι αυτή: επειδή ήθελαν να βλέπουν το μέλλον, κολάζονται με το να α­ γνοούν τα επίγεια συμβάντα για ένα συγκεκριμέ­ νο χρονικό διάστημα, δηλαδή βρίσκονται μέσα σε έναν σκιερό κώνο και βλέπουν το παρελθόν από ένα συγκεκριμένο σημείο και πέρα· κατά τον ίδιο τρόπο βλέπουν και το μέλλον. Ό τ α ν ο Δάντης τους πλησιάζει, η κατάστασή τους [που όμως ο Δάντης την αγνοεί' ο Φ αρινάτα θα του την εξηγή­ σει στο τέλος] έχει ω ς εξής: Βλέπουν τον Γκουίντο ζωντανό στο παρελθόν, ενώ στο μέλλον τον βλέπουν νεκρό. Εκείνη την ορισμένη στιγμή, ό­ μως, ο Γκουίντο είναι ζωντανός ή νεκρός; Ολο­ φάνερη είναι η διαφορά μεταξύ του Φ αρινάτα και του Καβαλκάντε: Ο πρώ τος μόλις άκουσε να μι­ λάνε στη φλωρεντινή διάλεκτο, έγινε ξανά ο κομ­ ματάρχης, ο ήρωας των Γκιβελλίνω ν αντίθετα, ο Καβαλκάντε σκέφτεται μόνο τον Γκουίντο και ανασηκώνεται από τον τάφο του για να μάθει αν ζει ο γιος του εκείνη τη στιγμή και να ξεπεράσει έτσι τον πόνο του». Ό λ ο το διάστημα της συνομιλίας του Δάντη με τον Καβαλκάντε, ο Φαρινάτα έχει μείνει αδιάφορος για το θάνατο του Γκουίντο. Τον απασχολεί περισσότερο η τύχη του κόμματός του. Έ τσ ι μαθαίνει από τον Δάντη ότι οι Γκιβελλίνοι διαλύθηκαν οριστικά από τους Γκουέλφους και διώχτηκαν από την πόλη. Τότε, βαθιά πληγωμέ­ νος στην πολιτική του υπερηφάνεια, προφητεύει στον Δάντη - που, ως γνωστό, ήταν Γκουέλφος — ότι σύντομα θα υποστεί παρόμοια ταπείνωση και θα απελαθεί από τη Φλωρεντία. Η περίληψη του άσματος είναι απαραίτητη για να καταλάβουμε τη σημασία των παρατηρήσεων του Γκράμσι. Π ράγματι, αν από θεωρητική άπο­ ψη ο Γκράμσι αποσκοπούσε στην κριτική ΐη ς διά­ κρισης που ο Κρότσε είχε υποτυπώσει, από την άλ­ λη, για να γίνει αυτό, έκρινε απαραίτητο να απε­ λευθερώσει το πεδίο από μια καθιερωμένη παρερ­ μηνεία του άσματος που επικρατούσε ανάμεσα στους σχολιαστές του. Για τον Γκράμσι, βασικό λάθος των κριτικών ήταν να θεωρήσουν το δέκα­ το άσμα ω ς «άσμα του Φ αρινάτα» και «κα τ’ εξο­ χήν πολιτικό». Το γεγονός αυτό τους οδήγησε σε μια σειρά από παρερμηνείες τις οποίες ήταν πρό­ θεσή του να ανατρέψει με τη λεπτομερή ανάλυσή του. Γράφει ο Γκράμσι ότι οι κριτικοί, δεδομένου του κεντρικού ρόλου του Φαρινάτα, παρατηρούν κά­ ποια τραχύτητα και ασυνέπεια στο ύφος του Δάν­ τη, επειδή στο πρώτο μέρος του άσματος αποδί­ δει στον Φαρινάτα μια ηρωική υπόσταση, ενώ στο

δεύτερο τον χρησιμοποιεί απλώς για να παρουσιά­ σει ένα ιστορικό γεγονός. «Δηλαδή, συμπεραίνει ο Γκράμσι, σύμφωνα με τη διάκριση του Κρότσε, ο Φαρινάτα από ποίηση γίνεται δομή». Αντιθέτως, ο Γκράμσι υποστηρίζει ότι αυτό συμβαίνει επειδή ο Δάντης, μαζί με το δράμα του Φαρινάτα, ήθελε επίσης να παρουσιάσει το δράμα του Καβαλκάν­ τε και ότι, μάλιστα, από τους δύο, «αυτός που πραγματικά τιμωρείται με προσωπική και άμεση τιμωρία είναι ο Καβαλκάντε, ενώ ο Φαρινάτα δεί­ χνει να αψηφά την κόλαση». Η αναντίρρητη τραγική υπόσταση του Καβαλ­ κάντε, εκτός από την αντιπαράθεσή του με την α­ λύγιστη μορφή του Φαρινάτα, αποδεικνύεται και

Giuseppe Guerreschi Εδώ το κοιμητήρι του Επικούρου θωμάς και των πιστών του που διδάχναν πως η ψυχή μι: το κορμί πεθαίνει (Μτφρ. Ν. Καζαντζάκης)

από τα ίδια τα λόγια του λυπημένου πατέρα· στις τρεις ερωτήσεις που απευθύνει στον Δάντη «υπάρ­ χει μια διαβάθμιση της ψυχικής κατάστασης». «Π ώς είπατε, είχε; Δε ζει πια; Δεν οδηγεί τα μά­ τια του το γλυκό φως;». Στην τρίτη ερώτηση υπάρ­ χει όλη η πατρική τρυφερότητα του Καβαλκάντε. Στο σύνολό της η ζωή των ανθρώπων αντιμετω­ πίστηκε σε μια ορισμένη κατάσταση, στην από­ λαυση του φωτός, που οι καταδικασμένοι και οι νεκροί έχουν χάσει. Ο Δ άντης καθυστερεί να α­ παντήσει και όταν απαντά χρησιμοποιεί το ρήμα που αφορά τον Γ κουίντο στον αόριστο κι έτσι η αμφιβολία σβήνει στον Καβαλκάντε, που σωριά­

αφιερωμα/70 ζεται στον τάφο και δεν ξαναεμφανίζεται πια». Π αρακάτω, ο Γκράμσι αποσαφηνίζει τη σχέση μεταξύ δομής και περιεχομένου του άσματος: «Αν δεν λάβουμε υπόψη το δράμα του Καβαλκάντε, σ’ αυτό τον κύκλο δε φαίνεται στην πράξη η αγωνία του κολασμένου: η δομή θα έπρεπε να οδηγήσει σε μιαν αισθητική αξιολόγηση της ωδής πιο ακρι­ βόλογα, μια και κάθε τιμωρία έχει αναπαραστα­ θεί στην πράξη». Βασική σημασία για όλη την ερμηνεία του Γκράμσι γύρω από το άσμα αυτό έχει ο τρόπος με τον οποίο ο Δ άντης παρουσιάζει το δράμα του Κα­ βαλκάντε. «Δεν το αναπαριστάνει, μα το υποβάλ­ λει στον αναγνώστη. Του δίνει όλα τα στοιχεία για να ξανασυνδεθεί το δράμα, κι αυτά τα στοιχεία δίνονται από τη δομή». Δηλαδή, κα τά τη γνώμη του Γκράμσι, η αφήγηση του Φ αρινάτα είναι δο­ μή, χρησιμεύει στο να διαφωτίσει το δράμα του Καβαλκάντε: «Ο Δ άντης δεν εξετάζει τον Φαρινάτα μονάχα για να 'δ ιδαχτεί’, τον εξετάζει γιατί ε ν τ υ π ω σ ιά σ τη κ ε α π ό τη σ υντρ ιβ ή του Κ α­ βαλκάντε». Το πρώτο και το δεύτερο μέρος του άσματος, λοιπόν, είναι στενά συνδεδεμένα, το ένα συμπλη­ ρώνει το άλλο: « Έ τσ ι, το δομικό κομμάτι δεν εί­ ναι μόνο δομή, αλλά και ποίηση, είναι ένα ανα­ γκαίο στοιχείο του δράματος που εξελίχτηκε.» Σ ’ αυτό το σημείο, ο Γ κράμσι παρατηρεί ότι το γεγονός ότι ο Δ άντης αποφεύγει να παρουσιάσει άμεσα το δράμα του Κ αβαλκάντε θα μπορούσε να οδηγήσει στο εξής ερώτημα: πρόκειται για μια «α­ φηγηματική άρνηση»; η ποίηση του Δάντη είναι μια ποίηση του ανέκφραστου και, επομένως, «οι παρατηρήσεις που έκανα (...) αποτελούν μια κρι­ τική του ανέκφραστου, μια ιστορία του ανύπαρ­ κτου, μια αφηρημένη έρευνα για εύλογες προθέ­ σεις που ποτέ δεν έγιναν συγκεκριμένη ποίηση, μα που παραμένουν εξωτερικά ίχνη στο μηχανισμό της δομής»; Κατά τη γνώμη του, η ανάλυση της γλώ σσας του Δάντη δίνει σαφή απάντηση σ ’ αυ­ τό το ερώτημα: ο ποιητής δεν έκανε κανένα τέ­ χνασμα λόγου με σκοπό να αποκρύψει κά τι που δεν ήθελε να παρουσιάσει ρητά για ιδεολογικούς και συναισθηματικούς λόγους· δεν «αρνήθηκε ε­ κούσια» να εξηγήσει ρεαλιστικά την αγωνία του Καβαλκάντε· απλώς, ο Δάντης άντλησε έναν «εκ­ φραστικό τρόπο» από την «παραδοσιακή ποιητι­ κή γλώσσα». «Με αυτόν τον τρόπο εκφράζονταν οι αρχαίοι (...) για να παρουσιάσουν τον μεγάλο πόνο ενός πατέρα». Επομένως, σύμφωνα με τον Γκράμσι, η γλώ σ­ σα αποκτά μεγάλη σημασία στην κριτική ενός ποι­ ητικού έργου διότι, μαζί με τα άλλα δομικά στοι­ χεία, αποδεικνύεται βασικός παράγοντας της ποί­ ησης. Αυτό το συμπέρασμα ενισχύει τη γνώμη του ότι «χωρίς δομή δε θα υπήρχε ποίηση· επομένως, και η δομή έχει ποιητική αξία». Παρά το ενδιαφέρον και τη σημασία των από­

ψεων του Γκράμσι τόσο για την ίδια τη μελέτη του Δάντη, όσο και για τη γενικότερη υλιστική προ­ σέγγιση στη λογοτεχνία, νεότεροι μελετητές του έργου του, όπω ς ο Μπ. Α ν γκ λά νι,13 παρατηρούν ότι οι σημειώσεις του Γκράμσι δεν είναι εύστοχες, διότι δεν ανατρέπουν τη διάκριση του Κρότσε, μα παραμένουν ουσιαστικά μέσα στα όριά της. «Ο Κρότσε υποστήριζε ότι η δομή είναι κά τι όχι μόνο διαφορετικό, αλλά και ξένο, στην ποίηση και την αισθητική κατανόησή της. Ο Γκράμσι επισημαί­ νει την περίπτωση ενός "ποιητικού” επεισοδίου που δεν εξηγείται ποιητικά μόνο του, μα χρειάζε­ ται τη "δομική” επέμβαση ενός άλλου επεισοδίου: καθορίζει έτσι όχι πια έναν διαχωρισμό, αλλά μια αλληλοεξάρτηση των δύο όρων και χωρίς να βγαί­ νει από τη διάκριση του Κρότσε». Αυτό ο Ανγκλά­ νι το αποδίδει στο γεγονός ότι ο Γ κράμσι δεν είχε ακόμα προχωρήσει στη θεωρητική του ανάλυση και στην αποσαφήνιση του όρου «δομή»· επίσης, υπογραμμίζει ότι σε άλλα σημεία των γραπτώ ν του, όπου «δομή» σημαίνει «συνέπεια μεταξύ της λογικής και της ιστορικής πραγματικότητας του συνόλου των καλλιτεχνικά εκφρασμένων συναι­ σθημάτων», ο Γκράμσι εφαρμόζει πιο αποτελε­ σματικά την ιστορικό - υλιστική μέθοδο που είναι το χαρακτηριστικό της κριτικής του στον Κρότσε. Παρά τις σύγχρονες αντιρρήσεις των μελετητών του Γκράμσι, όμως, οφείλουμε να τονίσουμε ότι οι παρατηρήσεις του για την «Κωμωδία» αποτε­ λούν σημαντικότατες συμβολές στη γενικότερη κατανόηση του έργου που, ακόμα και σήμερα, α­ νοίγουν μια νέα προοπτική ερμηνείας του Μεγά­ λου Ποιητή και ταυτόχρονα προωθούν την υλιστι­ κή προσέγγιση της λογοτεχνίας σε γόνιμους και διεισδυτικότερους προβληματισμούς. *1 Σημειώσεις 1. Ο σκοπός της έρευνας του Κρότσε ήταν καθαρά θεωρητι­ κός: δηλαδή, να βρει και να κάνει Κατανοητούς τους γνω­ στικούς μηχανισμούς που επιτρέπουν την άμεση σχέση της ιστορίας με τη φιλοσοφία, σκοπός στον οποίο έφτασε με τη δημιουργία ενός θεωρητικού συστήματος που το ονόμασε «Φιλοσοφία του Πνεύματος». Στα πλαίσια της φιλοσοφίας του πνεύματος, κεντρική σημασία αποκτά η Αισθητική, που ξεχωρίζεται από άλλες δραστηριότητες του πνεύματος, ό­ πως είναι η Λογική, η Ιστοριογραφία, η Ηθική. Αυτή η διά­ κριση μεταξύ θεωρητικού και πρακτικού στοιχείου γίνεται επιτρεπτή χάρη στον ιδιαίτερο χαρακτήρα του πνεύματος, το οποίο γνωρίζει την πραγματικότητα, σε μια πρώτη φάση φαντασματικά, δια μέσου της ενόρασης - αντίληψης, και μόνο σε μια δεύτερη φάση, λογικά - βάσει αυτής της αι­ σθητικής λειτουργίας του πνεύματος, το έργο τέχνης, η ποί­ ηση, είναι βασικά λυρισμός διότι μιλάει άμεσα στις αισθή­ σεις. Η εκτίμηση ενός ποιητικού έργου, επομένως, πρέπει να ακολουθεί την ιστορικό - αισθητική μέθοδο, να βασί­ ζεται δηλαδή μόνο στη σύλληψη του λυρισμού και όχι στην εξέταση άλλων στοιχείων, η οποία αντιθέτως υπάγεται σε διαφορετικό πεδίο. Για περισσότερα γύρω από τη φιλοσοφία του Κρότσε, βλ. Κ.Ε. Λασιθιωτάκη, Benedetto Croce. Κείμενα, Αθήνα, Δω­ δώνη 1973, σελ. 410.

2. Το πρόβλημα για τον Κρότσε ήταν, όπως πάντα, θεωρητι-

αφιερωμα/71 κό· βασική του έννοια ήταν να ενώσει σε μια σύνθεση τις αντιθέσεις μεταξύ μορφής και περιεχομένου που υπάρχουν στην πραγματικότητα. Είδαμε στην αρχή ότι ξεπερνά αυτή την αντίθεση της θεωρητικής και της πραγματικής στιγμής βλέποντάς τες σαν δύο μορφές που ενώνονται και βρίσκουν τη σύνθεσή τους στο πνεύμα. Με τον ίδιο τρόπο, θέτοντας ως σύνθεση την ποιητική ενότητα της «Κωμωδίας», διακρί­ νει δύο διαφορετικές στιγμές μέσα σ’ αυτή: τη λυρικότητα και τη μη-λυρικότητα (την αλληγορία) - γράφει ο Κρότσε: «ΓΓ αυτό τον λόγο, δομή και ποίηση, θεολσγικό μυθιστό­ ρημα και λυρισμός, δεν ξέρω, θίγονται στο έργο του Δάντη, όπως δεν μπορούν να ξεχωριστοΰν οι δύο μορφές της Ψυχής του: η μία επηρεάζει την άλλη και γι’ αυτό μεταγγί­ ζεται στην άλλη· σύμφωνα με αυτή την διαλεκτική έννοια, η 'Κωμωδία’ είναι, χωρίς άλλο, ενότητα» (Μπ. Κρότσε, Η ποίηση του Λάντη, Laterza εκδ, σελ. 61).

3. «Αλλότρια» χαρακτηρίζει ο Κρότσε οποιαδήποτε ανάλυση διαφορετική από την αισθητική, που εξετάζει τα «ξένα» στην ποίηση στοιχεία. «Φιλοσοφικές έννοιες, ονόματα προ­ σώπων, αναφορές σε ιστορικά γεγονότα, πολιτικές και η­ θικές κρίσεις, και ούτω καθ’ εξής, δεν είναι στην ποίηση τίποτ’ άλλο παρά λέξεις και πρέπει να ερμηνεύονται μέσα σ’ αυτά τα όρια». Και προσθέτει ότι, όσοι ήθελαν να ερμηνεύ­ σουν τη σκοτεινή γλώσσα και τις πολλαπλές ιστορικές α­ ναφορές του Δάντη «κατέληξαν απλώς σε εικαστικές ερ­ μηνείες» που «τις υποστήριξαν αυθαίρετα» (Η ποίηση του Λάντη, ο.π. σελ. 64).

4. Εξαιτίας της πολιτικής του δραστηριότητας, ο Γκράμσι φυ­ λακίζεται το 1926 από το φασιστικό καθεστώς, παρ' όλη τη βουλευτική ασυλία (είχε εκλεγεί βουλευτής το 1924). Η ε­ ντολή του Μουσσολίνι για αποφυλάκισή του για σοβαρούς λόγους υγείας, θα έρθει μόνο το 1937. Ο Γκράμσι θα πεθάνει μετά από λίγο καιρό (25-4-1937), εξαντλημένος από τις αρρώστιες. Στη φυλακή έγινε η σύνθεση του μεγαλύτερου όγκου των έργων του.

5. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Γκράμσι, λείπει στον Κρό­ τσε «ο παθιασμένος ζήλος του κομματικού ανθρώπου, που έχει σταθερές πολιτικές και ηθικές πεποιθήσεις (...) Ο Croce καταφέρνει να διαχωρίσει αυτές τις δύο διαφορετικές πλευ­ ρές του κριτικού [την πολιτική και την πολιτιστική], που είναι οργανικά ενωμένες και συνδεδεμένες μεταξύ τους» και υποστηρίζει «μια λεπτομερή ανάλυση της κουλτούρας (μιας ορισμένης κουλτούρας) και όχι το δικαίωμά της να ζήσει» (Α. Γκράμσι, Λογοτεχνία και εθνική ζωή, μεταφρ. X. Μαστραντώνη, εκδ. Στοχαστής, 1988, σελ. 18).

6. Α. Γκράμσι, Λογοτεχνία, ο.π., σελ. 19.

7. Α. Γκράμσι, Γράμματα από τη φυλακή, εκδ. Einaudi, 1975, 244, 298, 411 και 440.

8. Α. Γκ., Λογοτεχνία, ο.π., σελ. 99.

9. Α. Γκ., Γράμματα, ο.π., σελ. 440.

10. «[Η γλώσσα] εννοούμενη όχι μόνο σαν έκφραση καθαρά λε­ κτική, που θα μπορούσε να φωτογραφηθεί σε συγκεκριμέ­ νο τρόπο και χρόνο από τη γραμματική, αλλά σαν ένα σύ­ νολο από εικόνες και τρόπους έκφρασης που δεν υπεισέρ­ χονται στην γραμματική.» (Α. Γκράμσι, Λογοτεχνία, ο.π., σελ. 43).

11. Α. Γκ., Γράμματα, ο.π., σελ. 489-492· Λογοτεχνία, ο.π., σελ.

59-76.

12. Φθάνοντας στον κύκλο των αιρετικών, ο Δάντης στρέφει την προσοχή του στους τάφους των Επικούρειων, που αρνήθηκαν την ύπαρξη της Ψυχής μετά το θάνατο. Εδώ συ­ ναντά δύο σημαντικά πρόσωπα από την πατρίδα του: τον γκιβελλίνο Φαρινάτα και τον γκουέλφο Καβαλκάντε, τον 7»-θερό, δηλαδή, και τον πατέρα του Γκουίντο Καβαλκάν­ τε, λαμπρού ποιητή και φίλου του.

13 Μπάρτολο Ανγκλάνι, «Η γκραμσιανή κριτική του Κρότσε και η έννοια της ’δομής’» στις παρατηρήσεις γύρω από το X άσμα της «Κόλασης», στο: «Γκράμσι και η σύγχρονη κουλτούρα», τόμος β', εκδ. Riuniti - Ινστιτούτο Γκράμσι,Ρώμη, 1975, σελ. 339-346.

ΝΕΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

o ncK pucpee

διαοτασεκ: του οοζοντα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ Μάρνη 5-7, 10433 ΑΘΗΝΑ Τ η λ .5221744, 5227678

αφιερωμα/72

Vittore Branca*

ee

A

,

y

Λαγωνικό χειρογράφων

Δεν είχα ποτέ τολμή­ σει, δε θα τολμούσα, ού­ τε καν στα μύχια της ψυ­ χής μου, να αναθάλψω έ­ να όνειρο. Ήταν για μέ­ να ένα θελκτικό όνειρο για το οποίο οι συνάδελ­ φοι, αστειευόμενοι, με ο­ νόμαζαν τώρα πια «το λαγωνικό», λόγω των αυτόγραφων μεγάλων Ιτα­ λών κλασικών που διαρ­ κώς αναζητούσα. Μετά την ανακάλυψη μερικών φημισμένων απ’ αυτά, έλειπε το πιο όμορ­ φο και περιζήτητο πε­ τράδι, το πραγματικό Graal1 των ιταλιστών. Πάντα κυνηγημένο από μανιώδεις και περιπε­ τειώ δεις αναζητήσεις χωρίς ποτέ να κατακτη­ θεί, έμοιαζε μυστηριωδώς ασαφές, σαν μια ο­ φθαλμαπάτη, σαν μια

φ άτα Μ οργκάνα. ταν το αυτόγραφο του αριστουργήματος της Η ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, της Θείας Κωμω­ δίας. Και το 1965, δηλαδή την τελευταία εκατο­ νταετηρίδα αφιερωμένη στον Δάντη, είχε διαδο­ θεί κάποια φήμη επί του προκειμένου, που αμέσως όμως εξασθένησε ή διαψεύσθηκε. Κάποιο καλό πνεύμα μάλιστα, μιλούσε χωρίς δι­ σταγμό για το ότι θα ήταν αδύνατο να υπάρξει έ­ να αυτόγραφο του έργου, γιατί ο Δάντης δε θα ’ξέ­ ρε καν να γράφει. Ό π ω ς - ανεκδοτολογικά λέγεται για τον Ό μηρο, ο Δ άντης θα ’χε συνθέσει από μνήμης το ποίημά του, που διαδόθηκε αργό­ τερα προφορικά. Είναι ένας αστεϊσμός, τον οποίο δεν αξίζει να λάβουμε υπόψη. Ό μ ω ς, από έναν γόνιμο συγγρα­ φέα, έναν σπουδαίο πολιτικό άνδρα αναμεμιγμένο στη δημόσια ζωή και σε διαφορετικές πόλεις της Ιταλίας (από τη Φλωρεντία στο Φορλί κι από τη Βερόνα στη Ραβέννα), πρεσβευτή πολλών Αυ­ λών, όπω ς ο Δάντης, δεν υπάρχει πράγματι ούτε μια υπογραφή. Κι όμως, από τους σύγχρονους ή σχεδόν σύγχρονούς του, ή ακόμη και από τους

προγόνους του, κυβερνήτες ή ανθρώπους των γραμμάτων, δεν λείπουν τα αυτόγραφα: και είναι αρκετά. Και για να περιοριστούμε στην Ιταλία και τους συγγραφείς, φτάνει να σκεφτούμε τον Ά γ ιο Φ ραγκίσκο της Ασίζης και το Θωμά τον Ακινάτη, τον Πετράρχη και τον Βοκάκιο. Ά ρ α ; Το μυστήριο παρέμενε πυκνό ώσπου... Ώ σπ ου ένα ωραίο απόγευμα στη Μαρκιανή Βι­ βλιοθήκη, βυθισμένος σ ’ ένα ξεχασμένο αρχείο, πήρα στα χέρια μου - από καθαρά φιλολογική περιέργεια - ένα χειρόγραφο αποτελούμενο από διάφορα τευχίδια, προσωρινά καταχωρημένο με τον τίτλο: «Ρίμες σύμμικτες», που σαν την απο­ κάλυψη θάμπωσε τα μάτια μου. Ο κ ώ δικας από περγαμηνή, περιείχε ένα ανεπί­ γραφο φυλλάδιο: ίσως ακριβώ ς γιατί, χωρίς την ένδειξη του συγγραφέα, ούτε τίτλο, δεν είχε προσελκύσει την προσοχή εκείνου που έκανε τη συ­ νοπτική καταγραφή στον κατάλογο. Επρόκειτο για μερικά χαρτιά, συρραμένα σε μια ποικίλη σύμμιξη. Ή τα ν γραμμένα με κομψούς γοτθικούς χα­ ρακτήρες, σε ιδίωμα βόρειο - φλωρεντινό, σε δύο

αφιερωμα/73 στήλες, με α πλά αρχικά σε κόκκινο και γαλάζιο. Θύμιζαν το χειρόγραφο του Fiore, που κάποιος το 1965 νόμισε πω ς θα μπορούσε να το παρουσιάσει ω ς χειρόγραφο του Δάντη. Οι πρώτοι στίχοι θα μπορούσαν να θεωρηθούν η αρχή ενός λυρικού έργου αφιερωμένου στην αγάπη:

Vita beata che ti stai nascosta Dentro alia tua letizia...*2 Αυτή η αρχή πρέπει να είχε απομακρύνει την προσοχή όποιου είχε δει και καταχωρήσει εσπευ­ σμένα το χειρόγραφο: δεν είχε αναγνωρίσει σ ’ αυ­ τούς τους ενδεκασύλλαβους το δεύτερο μέρος του 21ου Κάντο του Παραδείσου και ειδικά από το στί­ χο 55 και παρακάτω . Α λλά, στην τελευταία περ­ γαμηνή, κάτω από το στίχο: L ' amor che move il cielo e 1'altre stelle 3, που είναι σχεδόν εξαφανι­ σμένος λόγω της μεγάλης υγρασίας - όμως δεν μπορεί παρά να είναι αυτός - διαφαινόταν μια ξε­ θωριασμένη γραφή ανάμεσα σε διάφορες κηλίδες και πίσω από ρίμες, ανακατωμένες με μεταγενέ­ στερη γραφή. Αφού είχε πια εξακριβωθεί το διά­ σημο κείμενο στο οποίο αναφερόταν, αυτή η γρα­ φή δεν μπορούσε να αγνοηθεί. Εξετάζω τον κώ δικα στις υπεριώδεις ακτίνες. Οι λέξεις φαίνονται πλέον καθαρά: «Explevi hoc

opus meis digitis exaratum ego Dantes Alagherij florentinus exul immeritus in civitate Ravenne anno a nativitate Domini nostri Jesu Christi MCCCXX1»4. Λεν χωρούν αμφιβολίες πάνω σ ’ αυτό: Ο χαρα­ κτήρας είναι ο ίδιος, από το ίδιο χέρι του προη­ γούμενου κειμένου, του πρώτου τέταρτου του 14ου αιώνα. Το μεταγραμμένο κείμενο, είναι εκείνο των τελευταίων δεκατριών Κάντι της Θείας Κωμωδίας, εκτός από τους πρώτους 54 σ τίχους του 21ου Κάν­ το, που πιθανά υπήρχαν σ ’ ένα προηγούμενο φύλ­ λο κατεστραμμένο, στο οποίο θα μπορούσαν να διαφαίνονται το όνομα του συγγραφέα και ο τί­ τλος. Είναι δηλαδή, εκείνα τα τελευταία Κάντι του Παραδείσου, που κα τά μία έγκυρη πληροφορία που μας έρχεται από τον Βοκάκιο, θα ’χαν γρα­ φτεί από τον Δ άντη στη Ραβέννα, κα τά τα τελευ­ ταία χρόνια της ζωής του. Θα είχαν μείνει για κ αι­ ρό άγνωστα, μετά το θάνατό του, έως ότου θα τα αποκάλυπτε ο ίδιος ο ποιητής στο γιο του Jaco­ po, με μια εμφάνισή του από το υπερπέραν. Στο κάτω περιθώριο ορισμένων σελίδων εμφα­ νίζονται καθαρά, από το ίδιο χέρι του ένδοξου αντιγραφέα, ειδικά σε αντιστοιχία με τα Κάντι 28 και 29, 32 και 33, μερικά αχνά περιγράμματα αγ­ γέλων. Εξάλλου, ο ίδιος ο Δάντης στη Vita Nuova, απεικονίζεται ενώ «disegnava un angelo sopra

μονίζονται τέλεια με την ένδειξη της αποκαλυπτι­ κής υπόμνησης, διατυπωμένης συνολικά σε δαν­ τικούς όρους. Εκείνο το Graal που ποτέ δεν κατακτήσαμε και που κατάφερνε πάντα να διαφεύγει στις επίμονες έρευνες, βρίσκεται μπροστά στα μάτια μου. Βρί­ σκομαι μπροστά στο πιο σημαντικό αυτόγραφο της λογοτεχνίας μας, σ’ εκείνα τα τελευταία Κάντι που γράφτηκαν και έπειτα αντιγράφτηκαν σ’ αυ­ τές τις σελίδες από τον ίδιο το Δάντη, κατά τους τελευταίους μήνες της ζωής του στη Ραβέννα. Είναι ένα μοναδικό ντοκουμέντο, όχι μόνο για­ τί φέρνει απευθείας το αποτύπωμα της προσωπι­ κότητας και της γραφής του πιο μεγάλου ποιητή της σύγχρονης Ευρώπης, αλλά και βαθιά συγκι­ νητικό και συναισθηματικό, έσχατο μήνυμα του ήδη εξόριστου Δάντη, απογοητευμένου, κουρα­ σμένου, άρρωστου, που στρέφεται στο τέλος της ζωής του προς το υπέρτατο θεϊκό όραμα. Με πλημμύρισε βαθιά συγκίνηση και μαζί ένα κάποιο άγχος, να το μεταδώσω στους άλλους. Σκέφτομαι αμέσως να τηλεφωνήσω στον Καβαλλάρι, να ετοιμάσω μια αναγγελία για την Corriere della Sera. Η συνεργασία μου εξάλλου με την εφη­ μερίδα δεν είχε αρχίσει εδώ και μια εικοσαετία με μια εντυπ ω σ ια κή α νακά λυ ψ η σ χετικ ή με το Δάντη; Έ ν α ς μακρύς διαπεραστικός ήχος κουδουνιού: η Βιβλιοθήκη κλείνει. Ό χ ι, χτυπά το ξυπνητήρι, είναι επτά το πρωί. Την αυγή τα όνειρα, ως γνωστόν, είναι απατηλά. Μετάφραση: Ρόζα-Μαρία Τσιριγώτη

Σημειώσεις * Ο Vittore Branca γεννήθηκε στη Σαβόνα το 1913. Φιλόλογος και κριτικός της λογοτεχνίας, καθηγητής ιταλικής λογοτε­ χνίας στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα. Μεταξύ των ιδρυτών της επιθεώρησης II Ponte, διευθύνει σήμερα τα περιοδικά Lettere italiane και Studisul Boccaccio, συνεργάζεται με τους μεγαλύτερους εκδοτικούς οίκους της Ιταλίας και με την ε­ φημερίδα Corriere della Sera. Ο Branca ασχολείται κυρίως με την ιταλική λογοτεχνία των πρώτων αιώνων (!3ος-14ος) και ειδικά με τον Βοκάκιο και τον Δάντη. Είναι μέλος της Accademia Nazionale dei Lincei και της Fondazione Giorgio Cini. σού κατά τον Μυστικό Δείπνο και στο οποίο ο Ιωσήφ της

2.

certe tavolette»5.

3.

4.

Η εποχή και η ποιότητα της γραφής, η οργάνω­ ση της εργασίας, η σελιδοποίηση του κειμένου, αυ­ τά τα ίδια τα μικρά σχέδια, συγκλίνουν και εναρ­

5.

πημένα πλευρά του Χριστού κατά τη Σταύρωση. Τον 12ο και 13ο αιώνα, πολλά ιπποτικά μυθιστορήματα διη­ γούνται την αναζήτηση (quete) του Graal από τους ιππότες του βασιλιά Αρθούρου. Ευτυχισμένη ζωή που κρύβεσαι Μέσα στην αγαλλίασή σου... Η αγάπη που κινεί τον ουρανό και τ' άλλα αστέρια Αυτό το έργο γράφτηκε για πρώτη φορά από τα ίδια μου τα χέρια εμού του Δάντη Αλιγκέρι από τη Φλωρεντία άδικα ε­ ξόριστου στην πόλη της Ραβέννας κατά το έτος 1321 από τη γέννηση του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού. Σχέδιαζε έναν άγγελο πάνω σε μερικές πλάκες.

αφιερωμα/74

Το πρώτο άσμα της Κ όλασης Lectura του Giuseppe Ungaretti’ Η πρώτη εντύπωση που προκαλεί η «Θεία Κωμωδία», εξαιτίας της αγωνίας που τη διατρέ­ χει από τον πρώτο ώς τον τελευταίο στίχο, εί­ ναι μία, θαυμάσια. Είναι ο Θεός που πρέπει να μαρτυρηθεί πάνω από ό­ λα: όχι ένα είδωλο, μα η ύψιστη διάνοια που ανέ­ καθεν υπήρξε ο Άνθρω­ πος, δηλαδή ένας ταχτο­ ποιημένος και καθορι­ σμένος κόσμος. Από ε­ κείνη την κορυφή, ο αν­ θρώπινος ηρωισμός, η ανθρώπινη ταπείνωση, όλες οι ανθρώπινες ε­ νέργειες φαίνονται να τοποθετήθηκαν για πάν­ τα στη σωστή πραγματι­ κότητα και σε σωστό βαθμό. Στη λογοτεχνία του ευρωπαϊκού πολιτι­ σμού, ύστερα από τον «Ποργία» του Πλάτωνα, δεν γνωρίζω, ούτε πι­ στεύω να είναι γνωστή, μια άλλη αναπαράσταση της δικαιοσύνης πομ να άνθισε από ακριβέστερο vou και που να πήγασε α­ πό πιο ποιητική, πιο τολ­ μηρή και πιο φανατική πίστη. ρόκειται για την ενεργητική δικαιοσύνη από την οποία και μόνο, εφόσον τη συνειδητοποι­ ήσουμε καθαρά και ατενίσουμε τα σημάδια της, αναβλύζει η πνευματική μουσική που ανεβαίνει προς την υπέρτατη απελευθέρωση και αγνότητα. Το να μην έχουμε μια τέτοια αντίληψη είναι σαν να πιστεύουμε ότι σ τις αποφάσεις της η δικαιοσύ­ νη μπορεί να στερείται δικαίου. Εννοώ ότι η δι­

Π

καιοσύνη μας, αυτή που εμείς την ορίζουμε με τις πράξεις μας στο χρόνο και στο διάστημα, θα στε­ ρούνταν δικαίου εάν από τη σύγχυση, την ταρα­ χή, την κόπωση, το δράμα, από το σκοτεινό δρυ­ μό της σαρκικής και ιστορικής μας ζωής, δε θα ξέραμε, δε θα επιθυμούσαμε, ή τουλάχιστον, δε θα προσπαθούσαμε να μεταφέρουμε τις ενέργειές μας στο απόλυτο. Εκεί θα προσπαθούσαμε τρόπον τι-

αφιερωμα/75 νά να τις βλέπουμε, στο τέλος των αιώνων, να φα­ νούν απογυμνωμένες, δικασμένες και ταξινομη­ μένες από έναν αλάνθαστο κριτή σε μια τελικά ε­ φικτή, γενική και οριστική συστηματοποίηση του κάθε ανθρώπου και όλης της ανθρώπινης ιστορίας. Με άλλα λόγια, η απόλυτη δικαιοσύνη καθαυ­ τή θα ήταν μάταιο γέννημα παραφροσύνης αν η χιλιόχρονη ευαισθησία, φαντασία και διάνοια των ποιητών και των φιλοσόφων δεν την καλούσε για να φανερώσει στο συναίσθημα, στη σκέψη ή στη φαντασία, με τη διαίσθηση ή με τη λογική, την παγκόσμια αιτία και τον σκοπό του ανθρώπου: την απόλυτη ελευθερία και ευτυχία του. Ακόμα, η δικαι ισύνη θα ήταν μάταιο γέννημα παραφροσύνης αν η ελπίδα και η αναζήτηση του δικαίου δεν θα αποκαλύπτονταν ως αμετάβλητο στοιχείο στην ηθική δραστηριότητα του ανθρώπου: η ελπίδα για την απόκτηση μιας θέσης και στην επίγεια κοινωνία, μιας θέσης που είναι αντάξια του ανθρώπινου όντος. Ο Δ άντης δεν είναι από αυτούς που, στην ανέ­ γερση ενός σπιτιού, ξεκινούν από τη στέγη. Οφείλοντας να εξηγήσει τον άνθρωπο, ο Δ άντης ξέρει και αποδεικνύει ότι, με την ορμή του προς ένα υ­ πέρτατο σημείο αναφοράς και με την ταπεινή του αποδοχή του παγκόσμιου ιστορικού πεπρωμένου του, ο άνθρωπος φανερώνεται στον εαυτό του μέ­ σα από την ίδια τη φύση του, μέσα από όλα τα στοιχεία που, ολόγυρά του και μέσα στη σάρκα του κατά την ακολουθία των γενεών, είναι αισθη­ σιακά και φθαρτά. Ο Βιργίλιος διηγείται:

«Μόλις είχα γδυθεί από τη σά(}κα μου» Αυτή είναι η απόλυτη γύμνια: είναι μαύρο σκο­ τάδι, απόλυτη αισχρότητα και λύπη όταν το σώ­ μα, αποχωρισμένο πια από την ψυχή, γίνεται πτώ­ μα, καταντά μόνο υλική ουσία. Ό μ ω ς ανάμεσά μας παραμένει η σκιά του: η σκιά του σώματος όπω ς αυτό υπήρξε στη ζωή, η υπερκόσμια κατακραυγή των ψυχών που ανυπομονούν να ξανασμίξουν με τα σώματά τους, σώ­ ματα που, έχοντας αναλωθεί πια οι αιώνες, είναι απελευθερωμένα από την ύλη. Τότε, δια μέσου της διακριτικής παρουσίας των ψυχών* συνειδητο­ ποιούμε τη μαγεία της λέξης που δένει την ανθρώ­ πινη προσπάθεια από την πρώτη ώ ς την τελευταία μέρα του κόσμου: αποκτούμε, δηλαδή, μνήμη και να, που πάλι αρχίζει η μέρα, να που πάλι οι βρά­ χοι υψώνονται τραχείς και σκληροί, πα ρ’ ότι τα πέπλα του παρελθόντος αποκρύπτουν στην αρχή - μα θα έλεγα ότι το φως δεν κατορθώνει πότέ να τη διαλύσει - τόση αμφιβολία. Κατάπληκτα, διατα­ κτικά και τρυφερά, να που τα βλέμματα ξαναρ­ χίζουν να αναρωτιούνται· να που, από την πρώτη ώ ς την τελευταία μέρα του κόσμου, ο αδελφός στρέφεται σαν θηρίο ενάντια στον αδελφό του· να που μεταξύ των ζωντανών και των νεκρών εξακο­

λουθεί ο διάλογος και μεταξύ της φύσης και του ανθρώπου συντελείται ο ιστορικός δεσμός· να που ποτέ δεν τελειώνει η τέχνη «της άσπλαχνης Ερι-

θών, που ανακαλούσε τους ίσκιους στα σώματά τους». Ο Δ άντης ξέρει ότι, για να καταλάβει τον εαυ­ τό του' ο άνθρωπος τείνει να ερμηνεύσει τις ε­ μπειρίες του σύμφωνα με τα δεδομένα που του προσφέρουν τα επίγεια όριά του, όρια χρονικά και τοπικά, από τη φύση τους αισθησιακά και φθαρ­ τά. Ξέρει ο Δ άντης - η Εριτόν είναι ανάμεσά μας - ότι ο χρόνος θα είναι συνεχώς παρών για τον άν­ θρωπο, επειδή είναι το τραγικό του σημείο που μέ­ σα του, από το μυστικό του, ακόμα και από το σπέρμα και έως τον θάνατο, μετρά την ύπαρξή του· όμως, για να συνειδητοποιήσει τον χρόνο, για να ξεχωρίσει ο άνθρωπος τη σκιά από τη νύχτα, θα πρέπει πρώ τα να αποκτήσει την αίσθηση του χώρου. Επομένως, η πρώτη έννοια του Δάντη, στο πρώ­ το μέρος του πρώτου άσματος, είναι να αποδείξει ότι όλα τα πράγματα από τη φύση τους έλκονται από τη φυσική αποκάλυψη που η ανατολή του ή­ λιου φέρνει μαζί της και ότι, παράλληλα, ο άνθρω­ πος έλκεται επίσης από τη θεία χάρη που βρίσκε­ ται μέσα στην όμορφη αρμονία της δημιουργίας και που, ύστερα από την ανατολή του ήλιου, θα του φανερωθεί μαζί με την αίσθηση του χώρου. Ο χώρος φυσικά ευνοεί την πρώτη ποιητική ορμή του ανθρώπου και τον παρακινεί στην επιδίωξη της ε­ λευθερίας. Επομένως, ο πρώ τος τρόπος με τον οποίο ο άν­ θρωπος απ οκτά γνώση είναι η ποίηση: είναι ο έμ­ φυτος τρόπος του να γνωρίζει αυτό που στην αν­ θρώπινη φύση παραμένει αθάνατο. Θα δούμε ότι η ποίηση θα είναι και ο υπέρτατος τρόπος του, τότε που ο άνθρωπος θα κατορθώσει να διαφωτίσει τε­ λείως τον εαυτό του, τόσο που θα ενσωματωθεί στην ποίηση και, με την απόκτηση πια της ηθικής του δύναμης και της λαμπρής του διάνοιας, να γί­ νει ελεύθερος. Στην αρχή, για τον άνθρωπο, ο λό­ γος ήταν ποίηση. Αφού ο άνθρωπος θα υποστεΐ, θα απομονώσει και θα ξεπεράσει το κακό και περιβάλει τον λόγο με την αρχική μουσική αγνότη­ τα, ο λόγος θα είναι για τον άνθρωπο, περισσότε­ ρο παρά ποτέ ποίηση, φως. Είναι ένα σημείο όπου το πρώτο άσμα χωρίζε­ ται στα δύο, και η αίσθηση του χρόνου προβάλλει διφορούμενη και σιβυλλική στην ανθρώπινη συνεί­ δηση με τη διαδοχική εμφάνιση των τριών θηρίων! Αυτά παρουσιάζονται με το αμφίβολο παιχνίδι των όγκων που είναι χαρακτηριστικό εκείνης της στιγ­ μής της ημέρας, όταν το φως μόλις ξεχωρίζει μέ­ σα από το σκοτάδι και η νύχτα με την απάτη της μπορεί να νοθέψει το φως. Σ ’ εκείνο το σημείο, νιώθοντας τη γοητεία της φύσης να θαμπώνει με τερατώδη και διαβολικό τρόπο, μια εικόνα μάς παρουσιάζεται, που χρειάζεται την επεξήγησή μας:

αφιερωμα/76 «Μ’ έσπρωχνε πίσω εκεί που ο ήλιος σωπαίνει.» Ο ήλιος σωπαίνει; Βεβαίως, ο ήλιος μιλά, και αυτή είναι μια καλή ευκαιρία για να σταθούμε στη σημασία που ο Δάντης δίνει στην ενέργεια που εκ­ φράζεται από αυτή τη λέξη: Ο κόσμος είναι άδειος, υπάρχει μόνο η πρώτη κίνηση, η αόριστη κίνηση των σκιών που δηλώνει την προοπτική του άσμα­ τος, υπάρχει μόνο ο αιώνιος Αινείας που προσεγ­ γίζει μια φορά ακόμα τη γη: υπάρχει μόνο ένας άν­ θρωπος, στη μέση του ακόμη σκοτεινού πεπρω­ μένου του, ο καινούριος Αινείας που θα εξυμνη­ θεί, και φέρνει μαζί του, σαν σκιές συγκεχυμένες στη σκιά, τον παλιό Αινεία — που ακόμα ο Δ άν­ της δεν τον παρουσίασε - και τον Βιργίλιο. Αυ­ τός, ως δάσκαλος του Δάντη, με τη «Θεία Κωμω­ δία», θα συνδέσει, με ένα θαύμα ποίησης, την προ­ σπάθεια των δυο πρωταγωνιστών της ιστορίας.

«Και όπως εκείνος που με αγωνία, βγαίνοντας α­ πό το επικίνδυνο πέλαγος στην όχθη, γυρίζει πί­ σω να το παρατηρεί...» η στιγμή αυτή, όμως, η ιστορία δεν είναι α­ κόμη παρά μόνο λανθάνουσα. Ο ναυαγός δε συνήλθε ακόμη από την πάλη με τη θύελλα- είναι ακόμη ο αποκοιμισμένος που, στην προσπάθειά του να απελευθερωθεί από τα δεσμά της νύχτας, αναχαιτίζεται, έκπληκτος, από το ξύπνημά του. Η ώρα είναι έρημη: σ’ αυτή, μόνος του στέκεται ένας άνθρωπος- μέσα στη θλιβερή, μπερδεμένη και τυφλή μοναξιά υπάρχει ο ήλιος που αποκαλύπτει το μπέρδεμα, τη θλίψη, την τύφλωση και στέλνει βαθμιαία το φως του ανάμεσα σε πολλαπλάσιους δισταγμούς- και υπάρχουν τα πράγματα, που ο ή­ λιος φωτίζει την επιφανειακή τους ύπαρξη, τα πράγματα που ανυπομονούν και πιέζουν τον άν­ θρωπο για να τα κατονομάσει ένα-ένα, ώστε να μπορεί ο άνθρωπος να μιλά δια μέσου α υ τώ ν τα πράγματα που κουβεντιάζουν και φωνάζουν στη θέση του ανθρώπου, προτού ακόμα αυτός μπορέ­ σει να δει τα πράγματα και να ελευθερώσει τη γλώ σσα του. Αργότερα, όχι πολλούς αιώνες μετά από τον Δάντη, μάθαμε ότι ο άνθρωπος γέμισε την άδεια φύση με το ανθρώπινο στοιχείο, την πλήθυνε με ονόματα, σχεδόν σαν να ήταν αυτός ο δη­ μιουργός της. Ό χ ι πω ς αυτό ήταν επινόημα υπε­ ροψίας που να μην το είχε ο άνθρωπος κιόλας επιδείξει από την εποχή του Δάντη. Και ο ίδιος ο Δάντης συνήθιζε να ακούει τα ονειροπολήματα του Καβαλκάντι, παρ’ όλο που αποδοκίμαζε μερικές πεποιθήσεις του. Τι θα έλεγε τότε ο Δ άντης αν μπορούσε να προβλέψει την εποχή του μπαρόκ και τους αιώνες μαύρης απελπισίας που ακολούθησαν μετά α π ’ αυτόν, και πω ς μια μέρα από το μπέρδε­ μα των αντιφάσεων θα αναπηδούσε η θεωρία κα-. τά την οποία τα ονόματα δεν είναι παρά μόνον «α­ πλά ατυχήματα». Ο λόγος, που θα είναι για τον

Τ

Δάντη το ανοδικό σημάδι της διάνοιας και το σκληρό όργανο του ηθικού πάθους, όταν έρχεται στην αρχή για να τον μυήσει στην ανθρωπότητα και στην ποίηση, προηγείται του ίδιου του ανθρώ­ που και είναι λόγος ιερός, ριζωμένος στο μυστή­ ριο της φύσης, είναι ουσία της ίδιας της συνείδη­ σης, παρ’όλο που δε θα προφερθεί από τον άνθρω­ πο και δε θα ακουστεί απ’ αυτόν σαν ανθρώπινο όργανο της ιστορίας.

«...ο ήλιος σωπαίνει:» Οι αισθήσεις και η συνείδηση ενώνονται ξαφνι­ κά· η αμεσότητά τους επιβεβαιώνεται ακριβώς κ α­ τά τη στιγμή που η ιστορία προβάλλει στο νου. Τέτοιος είναι ο λόγος για τον Δάντη: παρ’ όλη τη σύνεσή του, έρχεται ορμητικά, καταβροχθίζο­ ντας και καταργώ ντας στην πορεία του όλα όσα δεν έχουν σχέση με την αποκάλυψή του· με τον ίδιο τρόπο, απροσδόκητος και αμετάκλητος, ο λό­ γος είχε πριν από λίγο πυκνώσει και απολιθωθεί εξαιτίας της μαγείας και του τρόμου που ξέσπα­ σαν μαζί με τα θηρία-αγγελιαφόρους την ώρα που ο Δ άντης προσπαθούσε να τα διευκρινήσει. Λόγος, λοιπόν, γίνονται και η ιστορία κ αι η με­ λαγχολία της, που η εποχή του Δάντη και του Καβαλκάντι αρχίζει τώρα να τη γνωρίζει: είναι και η μελαγχολία που η ιστορία φέρνει στα πράγμα­ τα και ο χρόνος με τη μελαγχολία του - διότι ο χρόνος δεν μπορεί να αποφύγει το ρόλο του, τού δείκτη της φθοράς, φθορά που ο Δ άντης την ξε­ σκεπάζει από τα πέπλα της. Και η ιστορία, ιδω­ μένη στη μελαγχολία της, όπω ς μας την παρου­ σίασε ο Δάντης, σαν την άσπλαχνη Εριχθώ, θα με­ τατραπεί και θα ενσωματωθεί, με το λόγο του Δάν­ τη, στις διάφορες, καθορισμένες παντοτινά όψεις της ανθρώπινης δραστηριότητας. Στο βάθος του πρώτου άσματος, που αναδύε­ ται από τη νύχτα πλημμυρισμένο από το σκοτάδι γεμάτο από τον τρόμο της νύχτας που το διαπερ­ νά όλο - τα αντικείμενα στο διάστημα φαίνο­ νται και σχηματίζονται από τις συνεχείς μεταβο­ λές που τους επιβάλει ο χρόνος κατά τη διάρκεια της φυγής του. Η εξέλιξη της μεταβολής εκφρά­ ζεται από τον Ποιητή με τόση ακρίβεια και ευαι­ σθησία που για μια στιγμή πέφτουμε στον πειρα­ σμό να υποστηρίξουμε ότι η φήμη του Δάντη θα μπορούσε να στηρίζεται και μόνο στην τέλεια ι­ κανότητά του να εκφράζει, σε ανταγωνισμό με τον ήλιο, την κάθε φυσική απόχρωση της φευγαλέας στιγμής· όμως

«...ο ήλιος σωπαίνει» Ο άνθρωπος, φθάνοντας στο φως της ανατολής, βλέπει αυτό το φως, το νιώθει όπω ς θα το ένιωθε Το κάθε έμβιο ον, κάθε γέννημα της φύσης. Η μοί­ ρα του ανθρώπου, όμως, είναι να νιώθει αυτός έ­ να άλλο φως παραπάνω, να βλέπει ότι, με την πα-

αφιερωμα/77

ρουσία του, η άβυσσος εκμηδενίζεται- να βλέπει ότι, από τη διάλυση του βάραθρου, αναδύθηκε αυ­ τός, ο άνθρωπος, που γύρω γύρω του απλώνεται μια υψηλή τάξη, η αρμονία ενός εξαίσιου έργου. Ο ανθρώπινος σ κοπός διαγράφεται από μια κά­ θετη γραμμή που τείνει προς το άπειρο, από τα βά­ θη της αβύσσου ώ ς τον ουρανό- η πρώτη κίνηση του ανθρώπου είναι η αγωνία του να εναρμονισθεί με την ομορφιά του σύμπαντος, να γίνει ο ίδιος τά­ ξη και φως: είναι η ελπίδα του να εξυψωθεί. Χάρη στο θαύμα που μόνο η ποίηση κάνει, και η ποίη­ ση του Δάντη σε υψηλότερο βαθμό από κάθε άλ­ λη, βρισκόμαστε μπροστά σ’ ένα τοπίο που η πε­ ριγραφή του περνά από διάφορες διαδοχικές φά­ σεις: από τον ασυνείδητο ύπνο ώ ς τη συγκεχυμέ­ νη υπνηλία στην αβεβαιότητα της αυγής- ένα το­ πίο που το βλέπουμε να συρρέει και να μεταγγίζε­ ται στην ξαφνική εξύψωση του ανθρώπου διψασμένου για άνοδο. Τότε φανερώνεται το πραγμα­ τικό είναι του κόσμου ω ς ατέλειωτο σύνολο από υπαινιγμούς και αναφορές στην ανθρωπότητα, και το δίδαγμά του: να μάθουμε ότι είμαστε άνθρω­ ποι και να αποκατασταθεί η σχέση μεταξύ εφή­ μερου και αιωνιότητας. την πρώτη του εμπειρία της φύσης και του χώ­ ρου, έχοντας σαν μέσον μόνο τις αισθήσεις του, ο άνθρωπος αποκτά την πρώτη του διάστα­ ση και αντιλαμβάνεται, ύστερα από την αρχέγονη ποιητική κίνηση του ανθρώπινου όντος, ότι κ α ­ τέχει μέσα του μια ανθρωπότητα, που θα πρέπει να την κατακτήσει, και μια ζωϊκότητα με τις α­ πάτες, τις επιθυμίες, την επιβλητικότητα, τον ε­ γωισμό, την απληστία και τη φιλαργυρία της, που θα πρέπει να την τιμωρήσει, να τη συγκροτήσει και να την κατευθύνει, να τη μετριάσει, νά την κυριαρ­ χήσει. Ο άνθρωπος είναι πάνω α π ’ όλα άνθρωπος επειδή γνωρίζει τη διαφορά που τον χωρίζει από το κτήνος και είναι υπεύθυνος των ενεργειών του. Αρχίζει να είναι άνθρωπος, και ποιητής, αφού δια­ φωτίσει πια τον εαυτό του και εκμηδενίσει το α­ συνείδητο ζω'ίκό στοιχείο του. Το κτήνος μπορεί να είναι ασελγές, θρασύ, άπληστο: παραμένει κτή­

Σ

ν ο ς- Το κ τήνος είναι συμπαγές, θαμπό, τυφλό: εί­ ναι στη φύση του να μη γνωρίζει την κτηνωδία του. Αν όμως ο άνθρωπος φέρεται με παρόμοιο τρό­ πο, αν του λείπει η ελπίδα να εξυψωθεί, από μό­ νος του παραιτείται από το αξίωμα της ανθρωπιάς του: πέφτει ξανά στο μαύρο σκοτάδι, αποποιείται την ελευθερία του και υποτροπιάζει στην ανεξέλικτη κτηνω δία του. Το άσμα άνοιξε με μια ατμόσφαιρα τρόμουτρεις φορές θα επαναληφθεί η λέξη «φόβος» πριν από την εμφάνιση της λεοπάρδαλης: «φόβος» εξαιτίας του άγριου, σκληρού δρυμού που η «σκέ­ ψη αυτού ανανεώνει το φόβο» και που «μόνο ο θά­ νατος είναι πιο πικρός α π ’ αυτό»- μα η νύχτα αρ­ χίζει να αραιώνει και ο δρυμός που «την καρδιά έσφιγγε με συντριπτικό φόβο» μετατρέπεται σε κοιλάδα - ο φόβος πια μικραίνει - και η κοιλά­ δα ξεχωρίζει από το λόφο - λουσμένο ήδη από τις αχτίδες του ήλιου: «τότε ησύχασε ο φόβος που

είχε κρατήσει την καρδιά μου για όλη εκείνη τη βασανιστική νύχτα» Α δύνατο να έχει κανείς περισσότερη έμπνευση, οφείλοντας να περιγράφει την παραμικρή μεταβο­ λή μιας ψυχής και ιδίως να αποδώσει το αποτέ­ λεσμα μιας ταραχής που διαρκεί και μετά το τέ­ λος της αιτίας που την προκάλεσε:

«Έτσι η ψυχή μου ακόμα σε φυγή, στράφη­ κε να τηρεί το πέρασμα που ζωντανό δεν άφησε κανένα» Εκείνη τη στιγμή ο Ποιητής αντιλαμβάνεται την ερημιά της πλαγιάς και παίρνει το δρόμο του προς την ανηφόρα- μέσα στην ήσυχη ερημιά μόνο ο ρυθ­ μός του βήματός του μας συνοδεύει:

«Ξαναπήρα το δρόμο μου προς την έρημη πλαγιά, έτσι που το ακίνητο πόδι μου ήταν πάντα πιο χαμηλά». Τότε, στην παντέρημη και σιωπηλή πλαγιά — όπου τα πράγματα, ακόμα βουβά, μιλάνε μόνο στα μάτια κ αι όπου ένας ά νθρωπος με την ελπίδα να εξυψωθεί ξεκινά την πορεία του - εισβάλλει

αφιερωμα/78 μια λικνιστική και ελαφριά μορφή: η λεοπάρδα­ λη, το κάλεσμα του κακού· το ποικιλόχρωμο και κιληδωτό δέρμα της αστράφτει ασελγές και θα­ μπώνει το αμφίβολο φως, το φως που οι σκοτει­ νές απάτες ακόμα τού αντιστέκονται. Ξαφνικά, η μέρα ολόλαμπρη νικά: η αθωότητα της πλάσης είναι πιο εκπληκτική από τα μαγέματα της απατηλής ευτυχίας. Τα άλλα δύο θηρία θα εμφανιστούν αργότερα, για να επισημάνουν τη μεταβολή της ψυχής: αυ­ τή, αμφιταλαντευόμενη ανάμεσα στους υλικούς πόθους και την επιθυμία για ποίηση, θα εξελιχθεί σε μια ψυχή έτοιμη να σχηματίσει ιστορία, να κ α­ θοριστεί για πάντα με τα έργα της στη δραματική επίγεια δοκιμασία. Τα τρία θηρία - ό π ω ς είδαμε με την εμφάνιση της λεοπάρδαλης - εμφανίζονται φασματικά και δεν είναι παρά μόνο υποδείξεις που αποχωρίζο­ νται από τα μάτια για να περιπλανιούνται στο στο­ χασμό· δεν είναι παρά αντανάκλαση μιας εμπει­ ρίας που η ανάμνησή της την ανανεώνει· και γι’ αυτό είναι, παράλληλα, αποκαλυπτικά αγάλμα­ τα που τοποθετήθηκαν για πάντα για να διαμαρτυρούν ένα υπερμέγεθες κατόρθωμα: είναι αιφνί­ δια μετάβαση σκιερών μορφών μα είναι επίσης πλήρες ανάγλυφο που οι σφοδροί χτύποι το κάνουν να ξεπηδά μέσα από τη σκληρή πέτρα. Διότι ο Δ άντης υπολογίζει και την ύλη, χαρακτηριστικό της τέχνης του είναι ακριβώ ς να δείχνει, μαζί με την επιζήτηση και τη σύνθεση των ιδεών, τη φιλόνικη ύλη που μάχεται με την ψυχή και που υπο­ τάσσεται και συμμορφώνεται τελικά σ’ αυτή. ίναι η ψυχή της η forma corporis, η αθάνατη αρχή που διαπλάθει σε απόλυτη ελευθερία· και η ψυχή τόσο πιο πολύ είναι ελεύθερη όσο πε­ ρισσότερο έμαθε να κρίνει μια οποιαδήποτε άλλη ψυχή και να βλέπει την πραγματική της φύση, διό­ τι μέσα από αυτή, η ψυχή βλέπει να μαθαίνει τη δική της φύση. Ό π ω ς το φυσικό φως φανερώνει στο μάτι τα σώματα, άλλα περισσότερο άλλα λι­ γότερο, σύμφωνα με το υποσκίασμά του, έτσι και η ψυχή, σύμφωνα με την αθλιότητά της ή με την καλοσύνη της, είναι αποκρουστική ή μεγαλοπρε­ πής μορφή για το ανθρώπινο σώμα της. Η τέχνη, κάτω από αυτές τις συνθήκες, είναι πάντα ένας άθλος του Ηρακλή· πόσο μάλιστα στον αιώνα του Δάντη, όταν, όπως είδαμε, ο χρό­ νος και ο χώρος έκαναν τη γοητευτική επανεμφά­ νισή τους. Τραντάχτηκε η αφηρημένη σταθερότη­ τα των κανόνων· ο άνθρωπος «αισθησιακός» και «φθαρτός» επιστρέφει στην αγωνία, που τη θεω­ ρεί ως τον μοναδικό εφικτό τρόπο πάνω στη γη για την αναζήτηση της Αιωνιότητας. Και αφού το «αισθησιακό» και «φθαρτό» στοιχείο επιφέρει το σημάδι της ψυχής, γιατί ο άνθρωπος είχε σταμα­ τήσει να αναφέρεται σε αυτό; Ο νεοτερισμός του αιώνα βρίσκεται σ’ αυτή την καινούρια σημασία

Ε

του «αισθησιακού» και του «φθαρτού». Η Αιωνιό­ τητα - θα μαρτυρήσει ο αιώ νας του Δάντη - δεν εκδηλώνεται μόνο με την αγνώσιμη αιωνιότητα, δια μέσου της αποκάλυψης της Θείας Χ άρης και της αυθεντίας της Γραφής, μα επίσης με τη φυσι­ κή εμπειρία του πλάσματος, είτε ποιητική, είτε πο­ λιτική και φιλοσοφική. Στα τέλη του αιώνα ο Τζιότο εφευρίσκει την ογκομετρία και, με το δράμα του σώματος, την επίγεια διάρκεια του ανθρώπου το χρόνο: το χρόνο ω ς πηγή ηρωικής υπόστασης, από τη στιγμή που άλλο ρόλο δεν έχει παρά να επισημάνει τη ματαιότητα. Ποτέ δε θα ξεχάσω τα χέρια του Χριστού στο ιερό των Σκροβενίων ανοι­ χτά για να σφιχταγκαλιάσουν έναν Ιούδα πελώ­ ριο σαν βουνό. Τι πειράζει αν ο Ιούδας θα προδώσει - η χαρά εκείνου του Χριστού του Τζιότο ξε­ περνά τα πάντα: θεμελιώνοντας τη δικαιοσύνη με την καλοσύνη, ξαναβρίσκει τελικά μέσα από τη σωματική σύσταση του άπιστου απόστολου, τη δι­ κή μας μελαγχολία. Η καλοσύνη του Χριστού δεν έχει όμοια και ούτε η πιο μαύρη αχαριστία θα μπο­ ρούσε, από αντίθεση, να εκφράσει το βαθμό της. Μια δικαιοσύνη θεμελιωμένη πάνω σε τόση καλο­ σύνη, όταν έρθει η ώρα, δε θα μπορέσει να μην εί­ ναι τρομερά αμείλικτη με αυτούς που, από αθλιό­ τητα ή ανταρσία, δε φρόντισαν να συμμετάσχουν στην Αγάπη που την παρακινούσε και τη διακα­ νόνιζε. Ό τα ν αναφέρεται στο φάσμα των αχτίδων πά­ νω στο λόφο και δείχνει σχεδόν σαν να το ψηλαφίζει για να του δώσει σωματική σύσταση· όταν δείχνει την ξαφνική διάκριση του λόφου από την κοιλάδα και τη μεταβολή της πλαγιάς σε απόκρη­ μνη ανηφόρα· σε πολλά σημεία του Α άσματος και κάθε φορά που πρέπει σ’ όλη τη «Θεία Κωμωδία», ο Δάντης χρησιμοποιεί τις τρεις διαστάσεις για να καθορίσει τις μορφές στο χώρο: τις χρησιμοποιεί με ατέλειωτη δύναμη ή με έξοχη λεπτότητα, μα πάντα με την κατάπληξη και τον ενθουσιασμό που προσφέρει συνήθως ένα καινούριο μέσο. Τέτοιος ο αιώνας: ένας αιώνας όπου έχουν ει­ σχωρήσει ο χρόνος και ο χώρος σαν κατηγορίες για την αναμέτρηση των δυνατοτήτων της ανθρώ­ πινης ψυχής· με τις δυνατότητες αυτές κα ταπιά­ νεται ο Δ άντης για να αρθρώσει την τέχνη του. Τη στιγμή της εμφάνισης του Βιργίλιου επέλεξε ο Δάντης για να επισημάνει τη σχέση μεταξύ της εμπειρίας που προέρχεται από τις αισθήσεις και της εμπειρίας του χρόνου: εκείνη τη στιγμή στον άνθρωπο θα φανερωθεί η ανάγκη να συνδέσει τις αισθήσεις του με τη θέληση και την ενεργητικότητά του. Ο Δάντης, για ποιητικούς λόγους, υπο­ κρίνεται ότι μόνο εκείνη τη στιγμή βλέπει τον Βιρ• γίλιο, που όμως είχε από αρκετή ώρα εμφανιστεί στο Α άσμα: η αόριστη σκιά του ήταν εκεί μαζί με την εξίσου αόριστη σκιά του Αινεία, από την αρχή, από τότε που ο Δ άντης βρέθηκε «στο σκο­ τεινό δρυμό», φέρνοντας μέσα του - στις αισθή-

αφιερωμα/79 σεις, στα συναισθήματα, στη φαντασία και στο νου του - τη μορφή του καινούριου Αινεία. Ώ ρ ι­ μοι ήταν οι καιροί για να εμφανιστεί ο καινούριος Αινείας: 1300 χρόνια μπορούσαν άπταιστα να θε­ ωρηθούν «η μισή πορεία της ζωής μας» κ αι η Και­ νούρια Εποχή είχε πια αποκτήσει σταθερότητα και χαρακτήρα, αποτελούσε ήδη πολιτισμό. εμφάνιση του Βιργιλίου και η απελευθέρω­ σή του επιτέλους από τη σκιά, γίνεται μέσα σε μια εξαίρετη ποιητική ατμόσφαιρα. Είναι η τρί­ τη στιγμή υψηλής ποίησης του άσματος. Η πρώ­ τη στιγμή αφορά τη νύξη του Ποιητή στο πλεύρι­ σμα του παλιού Αινεία στη γη της επαγγελίας: ή­ ταν η στιγμή που αιωρούνταν ανάμεσα στον τρό­ μο της νύχτας που έφτασε στο τέλος της και την κατάπληξη της ημέρας που πλησίαζε, μυστήρια ακόμα, μα ήδη παρούσα- ήταν η στιγμή ταραγμέ­ νη από τις σ κιές του πρόσφατου παρελθόντος που απομακρύνοντα ν ακόμα, ήταν η στιγμή που γι­ νόταν αντιληπτή η ασαφής κίνηση των πραγμά­ των και της ψυχής και που τα πράγματα και η ψυ­ χή, την ώρα που πλησίαζε το φως, έβλεπαν στον ίδιο τον εαυτό τους ότι η νύχτα δεν είχε σταματή­ σει, μα πλανιόταν ακόμα με αμήχανες σκιές. Ε­ κείνη τη στιγμή έρχεται ο στίχος που διηγείται τη γαλήνευση των πραγμάτων κ αι της ψυχής, την ει­ σβολή του φωτός:

Η

«Αφού αναπαύτηκε λίγο το κατάκοπο σώ­ μα μου...» Στη δεύτερη στιγμή υψηλής ποίησης ο άνθρω­ πος, με την εμπειρία του των αισθήσεων, ανακά­ λυπτε τον τελικό σκοπό της ανθρωπότητας και γεννιόταν μέσα του «η ελπίδα να εξυψωθεί»- η εμ­ φάνιση του θηρίου με το ποικιλόχρωμο δέρμα προ­ σέθετε λόγους στην ελπίδα του ανθρώπου, διότι μόλις το φως του έδειξε το θηρίο «ελαφρύ και γρή­ γορο», αμέσως μετά φανέρωσε στην ψυχή του «την ελπίδα για εξύψωση»:

«Ή ταν η ώρα του πρώιμου πρωινού, και ο ήλιος ανέτελλε με τα άστρα που ήταν μαζί του όταν η θεία αγάπη δημιούργησε εκείνα τα ωραία πράγματα,2 τόσο που η ώρα ε­ τούτη και η γλυκειά εποχή ήσαν αιτία για καλές προσμονές από το θηρίο με το πλου­ τισμένο δέρμα...» Οι ευχάριστες κολακίες της αταξίας και του χά­ ους που ο χώρος έφερε μαζί του, από φυσική α­ ντίθεση, έβρισκαν μέσα στον ίδιο το χώρο την αρ­ μονία που η πλάση κατείχε όταν βγήκε από τα αιώνια χέρια, την πρώτη ώρα της άνοιξης του κό­ σμου. Το γεγονός ότι η ποιητική φώτιση, για να γίνει κατανοητή, ανατρέχει στην αντίθεση, επιδει­ κνύει ότι άρχισε η αντίληψη του ανθρώπινου δρά­ ματος. Πρόκειται πράγματι για δραματική εμπει­

ρία - και αλλού το επισημαίνουμε - επειδή εξε­ λίσσεται - πα ρ - όλο που η ψυχή είναι αθάνατη - μέσα στη φθαρτή και μάταια διάρκεια του χρό­ νου. Μέσα στο δράμα, στην ιστορία, στην προ­ σπάθεια να δίνει στις σχέσεις με τον εαυτό του και με την κοινωνία μια μορφή, ταιριασμένη με την ανθρωπιά του κ αι άξια της αρχικής ομορφιάς της θεϊκής ιδέας του Ανθρώπου, ομολογείται και εξε­ λίσσεται η ανθρώπινη ευθύνη του κάθε ατόμου. Για την ευθύνη αυτή και για την ηθική δραστη­ ριότητα του ανθροιπου ο Δ άντης θα μιλήσει στο δεύτερο άσμα. σάν απορροφώντας τη μαγεία του χαμού που η λεοπάρδαλη προκάλεσε, ενώ ο Ποιητής εί­ ναι αφηρημένος στο θαυμασμό «της πρωινής ώ­ ρας και της γλυκειάς εποχής», εμφανίζεται το δεύ­ τερο θηρίο: το λιοντάρι, η υπερηφάνεια. Μεμιάς επιστρέφει στην πλάση η νυχτερινή σύγχυση και ο φόβος. Και, προς επιβεβαίωση της προηγούμε­ νης παρατήρησής μας, ο τρόμος ταυτόχρονα δια­ δίδεται από μια ψυχική κατάσταση σε μια βίαια, ανεξίτηλη, αντικειμενική περιγραφή:

Ω

Ο G. Ungaretti στο Σούνιο, πλάι στη Γεωργία Ζώρα, με ιδιόχειρη αφιέρωση του ποιητή σ ’ αυτή (ανέκδοτη φωτογραφία)

αφιερωμα/80 «Αυτό (το λιοντάρι) έδειχνε να έρχεται προς εμένα με ψηλά το κεφάλι και λυσσασμένη πείνα τόσο που ο αέρας έμοιαζε να φοβά­ ται». Ο «αέρας» λοιπόν είναι πάλι ταραγμένος με φό­ βο, όπω ς και η ψυχή· και ακόμα, να που εμφανί­ ζεται και

«μια λύκαινα που με κάθε είδους απληστία φαινόταν γεμάτη στη λιποσαρκία της και πολύ κόσμο έκανε δυστυχισμένο, αυτή μου έφερε τόση λύπη με τον φόβο που προκαλούσε η όψη της που εγώ έχασα την ελπίδα μου για εξύψωση...» Η ιστορία, λοιπόν, μπήκε για τα καλά στο προ­ σκήνιο μέσα από υπαινιγμούς στη φρίκη:

«...και πολύ κόσμο έκανε δυστυχισμένο...» Η λύκαινα εξαντλημένη από τη φιλαργυρία της, με την κοιλιά αχόρταγη, είναι πια το μόνο θηρίο που προξενεί φόβο, μετά την εξαφάνιση του λιο­ νταριού· μόνο η λύκαινα, συγκεντρώνοντας μέσα της παρορμήσεις χειρότερες και από τη λαγνεία και την αλαζονεία, ακόμα πιο αποκρουστική και από τα ζώα με τα οποία ζευγαρώνει, σιγά σιγά, «Μ ’ έσπρωχνε εκεί που ο ήλιος σωπαίνει». Η τρίτη στιγμή ποιητικής ομορφιάς είναι εκεί­ νη όπου ο Ποιητής αποκτά γνώση της Αιωνιότη­ τας μέσα από το φως της ιστορικής εμπειρίας:

«Καθώς έπεφτα πάλι προς τον γκρεμό πα­ ρουσιάστηκε στα μάτια μου κάποιος που α­ πό μακρά σιωπή έμοιαζε ξέπνοος. Μόλις τον είδα στη μεγάλη έρημο «Λυπήσου με» φώναξα « Οποιος και νά ’σαι, ή σκιά ή α­ ληθινός άνθρωπος!» Η πλάση πάλι κατέρρευσε, πάλι βασανίζεται μέ­ σα στο σκοτάδι και στο φόβο- το λιγοστό φως κ α­ τασπαράζεται από τα σκότη, αφού ακόμα και η χειρότερη κτηνωδία δεν μπορεί να μη δείχνει έστω και λίγο φως· η ψυχή του Ποιητή γκρεμίζεται σ ’ αυτό το χαλασμό από τα ύψη της ελπίδας του. Ε­ κείνη τη στιγμή, όμως - και εδώ είναι το δεύτε­ ρο θαύμα του φωτός - συνειδητοποιεί τη βουβή εμφάνιση ενός προσώπου. Π ώς μπορεί ο Δάντης να καταλάβει, προτού το πρόσωπο μιλήσει, ότι «ξέπνοη» είναι η φωνή του; Η σκηνή εξελίσσεται α κόμα στο χώρο και τα πράγματα δε μιλάνε α­ κόμα παρά μόνο στα μάτια- μόλις τώρα ο Ποιη­ τής είπε:

«...ο ήλιος σωπαίνει». Και τι μας λέει ότι η «σκιά ή αληθινός άνθρω­ πος» δεν έχει ήδη μιλήσει; Ο ναυαγός δε βγήκε λί­ γο πριν «από το πέλαγος στην όχθη» όπω ς ο άλ­

λος ναυαγός, ο Αινείας, ο Ά νθρ ω πος της νέας Ε­ ποχής είναι ώριμος, έτοιμος να συναντήσει τον άν­ θρωπο που έδωσε αρχή στα μυθικά κατορθώμα­ τα· κατορθώματα που, «στη μέση της πορείας της ζωής» οδήγησαν τον παλιό κόσμο να ενωθεί για να εκτελέσει τους ιστορικούς σ κοπούς που η Αιω­ νιότητα του είχε αναθέσει· μαζί με τον Αινεία και προτού ο Αινείας του εμφανιστεί καθαρά, ο και­ νούριος Ά νθρ ω πος είναι έτοιμος να συναντήσει αυτόν που τραγούδησε τον Αινεία· ο καινούριος Αινείας θα είναι ο καινούριος Αινείας επειδή η ωρίμανση των καιρών τον έβαλε σε θέση να αναμε­ τρηθεί με τον παλιό Αινεία, επιτρέποντας στον Δάντη να αναμετρηθεί με τον Βιργίλιο. Ο καινούριος Α ινείας είναι έτοιμος να αναγνω­ ριστεί, μαζί με τον Βιργίλιο, δια μέσου παραδειγ­ ματικής βαθύτητας και πείρας, ως η πιο παλιά και κατάμεστη με ιστορικά γεγονότα, στιγμή πολι­ τισμού.

«Αυτός που από την μακρά σιωπή έμοιαζε ξέπνοος» έκανε την εμφάνισή του στη «μεγάλη έρημο». « Έ ­ ρημη πλαγιά» έγραφε ο Ποιητής την ώρα που επρόκειτο να εμφανιστούν τα θηρία, και ήθελε να δείξει την κενότητα του χώρου, μια κενότητα όχι ακόμα απόλυτη, μια μοναξιά του πρώιμου πρωι­ νού όχι ακόμα φανερωμένη. «Έ ρημη» η πλαγιά επειδή έρημη ήταν η κοιλάδα και έρημος.ο λόφος μέχρι εκεί που δεν έφταναν οι ακτίνες να τον φω­ τίζουν. Με την καινούρια πρόοδο της αυγής, ο δι­ σταγμός μεταξύ φωτός κ αι σκιάς οπισθοχώρησε· τώρα η χιλιόχρονη έρημος ανοίγει διάπλατα στον Ποιητή. Το φως, τώρα πιο ελεύθερο, ξαναπαίρνει ανάσα και η μοναξιά αποκαλύπτεται απερίσκε­ πτα· στο βάθος της, δρασκελίζοντας πάνω από χί­ λια χρόνια, επιτέλους γίνεται δυνατή η εμφάνιση μιας μεγάλης εμπειρίας: μέσα από την ποίηση, η μεγάλη διάσταση της ιστορίας που έμοιαζε «ξέ­ πνοη από τη μακρά σιωπή». Η χρήση του επιθέτου αυτού δεν είναι τυχαία ο Δ άντης δεν κάνει ποτέ τίποτα τυχαία: επιλέγει «ξέπνοη» επειδή θέλει να δείξει την εισχώρηση της αίσθησης της ακοής, μετά από την όραση-3 με τη διπλή λεκτική σημασία της, αυτή η λέξη υφίσταται αναγκαία: όπω ς, εξαιτίας της αδυναμίας της, η φωνή δεν μπορεί ακόμα να ακουστεί, έτσι, εξαι­ τίας της απόστασης, η μορφή που μόλις σκιαγράφηκε δεν είναι ακόμα ορατή. Για να κάνει αισθητό το «χρονικό» φως, το φως της ιστορίας, της μνήμης, χρειάστηκε ο Ποιητής να το μετατρέψει σε «τοπικό» φως - αυτή τη φο­ ρά σε οριζόντια προβολή, αφού το φως σε κάθετη προβολή, μέσα από την απέραντη νύχτα, είχε ξυ­ πνήσει μέσα του την «ελπίδα για εξύψωση». Ό ­ λα είναι προνόμιο του φωτός το οποίο όπω ς θα πει ο Μαντζόνι, «αναδεικνύει». Η μορφή που μόλις

αφιέρωμα 181 Φτάσαμε, λοιπόν, στην αγγελία του φοβερού ερ­ παρουσιάστηκε, το επαναλαμβάνουμε, φωτίζεται · χομού και της γλαφυρής μανίας του «Βέλτρου».5 αμυδρά, είναι «ξέπνοη» λόγω της μεγάλης απόΟ «Βέλτρο» θα αποτελέσει μορφή της χρονικής στσης που χωρίζει τα μάτια από το σημείο της εμ­ δύναμης και, κατά τη διάρκεια της δραματικής φάνισής της. Ο ορίζοντας τώρα άνοιξε και, χάρη εμπειρίας της ιστορίας, θα εναντιωθεί στις επιβλα­ στο φως, ο ορατός χώρος επεκτάθηκε μέχρι στα βείς και σε υλικά ενδιαφέροντα στραμμένες εκδη­ τελευταία όρια· και επειδή σε τόση απόσταση, λώσεις της δύναμης αυτής· θα φανερώσει τον π ό­ μπορεί κανείς να ονειροπολεί τα πράγματα και να θο του για εξουσία, μα θα είναι ένας ευεργετικός προσπαθεί να τα μαντέψει, ο άνθρωπος βλέπει και πόθος. Ο Βέλτρο θα ονομαστεί αρχικά για να σητα πράγματα που υπήχαν πριν από αυτόν και α­ μάνει ότι, μέσα από την υλική επίγεια εμφάνιση, κόμα πιο πριν. «Ξέπνοο» λέει ο Δ άντης για να οι κοσμικές δυνάμεις καταπολεμούνται με κοσμι­ διευκρινήσει ότι πρόκειται για αδύνατο φωτισμό κή δύναμη· ύστερα, για να γίνει σαφής η διάκρι­ και - γιατί όχι; - για αδύνατη φωνή εξαιτίας των ση μεταξύ της ιστορίας και αιωνιότητας. Ο Βέλ­ ακραίων ορίων χώρου- για να αυξήσει την πυκνό­ τρο θα είναι κοσμική δύναμη, μα πλασμένη και τητα του επιθέτου αυτού, και την προοπτική μα­ κατευθυνόμενη στο αδιάλλακτο κυνήγι του από τις ζί, μέχρι να α γκαλιάσει όλο τον ορίζοντα, ύστερα από μια παύση ο Δ άντης θα προσθέσει: «Είδα αυ­ σκοπιμότητες της ιστορίας, σκοπιμότητες μιας ανθρωπότητας που βαδίζει προς την επιβεβαίωση τόν στη μεγάλη έρημο». της αιώνιας ιδέας του Ανθρώπου· θα είναι πολιτι­ κή δύναμη, πλασμένη όμως «ταπεινά» να υπηρε­ Υπάρχει και ένα άλλο στοιχείο που οφείλουμε να διευκρινήσουμε: σ’ αυτό το άσμα, και σε όλη τήσει «σοφία, αγάπη και αρετή». τη «Θ.Κ.», τα πάντα εξελίσσονται σύμφωνα με την Α ς προχωρήσουμε. Ο Π οιητής γράφει, σχετικά πεποίθηση του Ποιητή ότι το κάθε άτομο είναι μό­ με τον Βέλτρο: νο του μπροστά στη μοίρα του, ότι ο καθένας σε «Της ταπεινής Ιταλίας θα είναι σωτηρία». απέραντη μοναξιά αποφασίζει τις πράξεις με τις οποίες η ψυχή φανερώνει τη μορφή της, γίνεται Αυτά τα λόγια άλλοτε ερμηνεύτηκαν γεωγραφι­ μορφή του σώματος. Στο άσμα είναι οι προοδευ­ κά· πρόκειται, πράγματι, και για γεωγραφική έν­ τικές εμφανίσεις που προετοιμάζουν στη μεγάλη δειξη. Είναι οι όχθες της Απουλίας, εκείνου του μοναξιά της ψυχής· αυτή, στο δεύτερο άσμα, θα νιώσει την αδυναμία της και, μέσα στη μυστική ταραχή και στο άγχος της μοναξιάς της, θα δε­ χτεί τη Χάρη: τότε θα μπορέσει να αισθανθεί έτοι­ μη για την ιερή μύηση και να πηγαίνει, όπω ς πή­ γαινε «ο πατέρας του Σίλβιου,4

«Φθαρτός ακόμα, προς αθάνατο Αιώνα...» και θα είναι και με τις αισθήσεις του». Θα αρχί­ σει έτσι η ηθική εμπειρία που θα διασαφηνίσει την ιστορία και θα τη φέρει κοντά στον Δάντη, ώστε να μπορέσει αυτός να την κρίνει, κρίνοντας συγ­ χρόνως τον εαυτό του και δείχνοντας, στο τέλος του Έ π ους, την υψηλή συνείδηση που θα κυριαρ­ χήσει τον Βέλτρο, την εγκόσμια ιστορική δύναμη που θα πηγάσει από τον καινούριο Αινεία. α χρειαστεί η σκιά του Βιργίλιου να αγγίξει τη μνήμη, ο ποιητής να την αναγνωρίσει και να της μιλήσει, να ακούσει κ αι να προσφέρει επι­ τέλους λέξεις που μπορούν να ακούγονται, σπά­ ζοντας τη σιωπή· θα χρειαστεί να παρεμβληθεί ο Βιργίλιος ανάμεσα στον Δάντη και τη λύκαινα, να μεσολαβήσει η ιστορική εμπειρία που ο Βιργίλιος την τραγούδησε, για να μπορέσει ο καινούριος Αι­ νείας να προφητέψει τελικά τον ερχομό του Βέλτρου: αυτός θα χυμήξει πάνω στη λύκαινα

Θ

«αυτή που δε χορταίνει ποτέ η απληστία της και μετά το γεύμα πεινάει πιο πολύ, και θα την θανατώσει μέσα σε πόνους«.

αφιέρωμα /82 φτωχού μέρους της Ιταλίας, που ο Αινείας από μα­ κριά έβλεπε μικροσκοπικές και που του απέσπα­ σαν την κραυγή «Ιταλία! Ιταλία!». Να που φάνη­ κε και ο Αινείας. Ο Αινείας, η λανθάνουσα σκιά, ο Ναυαγός που συνόδευε τον άλλο Ναυαγό στην αρχή του άσματος, τώρα που αναδύθηκε η σκιά του Βιργίλιου, τώρα είναι επιτέλους σαφής σκιά. Τώρα που ο λόγος αντήχησε ακουστός στο φως, που η ιστορία φάνηκε στη συνείδηση του ανθρώ­ που σαν φυσική γνώση αιώνιων νόμων, δείτε πώς ο Ποιητής και η μνήμη του κάνουν τη σκιά να προηγηθεί του Ναυαγίου, να οπισθοχωρήσει μέχρι στη στιγμή που ο Αινείας πλησίασε τις όχθες της Ιταλίας· τη στιγμή που, μέσα από την κραυγή του «Ιταλία! Ιταλία!», του φανερώθηκε η αποστολή του και αυτός «ταπεινά» υπάκουσε στη θεία δια­ ταγή. Ξαφνικά η έννοια της λέξης «ταπεινή» παύει να είναι γεωγραφική. Ο Αινείας βρίσκεται κιόλας στο Λάτιο, ήδη πολεμά: «Ο Βέλτρο θα έρθει»,

«Τροφή του δε θά ’ναι η γης και το πέλτρο,6 αλλά σοφία, αγάπη και αρετή, και Βασίλειο του θα βρει μέσα στο φέλτρο.7 Της ταπεινής Ιταλίας θα ’ναι η σωτηρία που γι’αυτή πέθανε η παρθένος Καμίλλα, ο Ευρύαλος, ο Τούρνος και ο Νίσος από πληγές» Να που από την προσόρμηση ο Π οιητής μάς φέρνει πίσω στο πέλαγος και από το πέλαγος π ά­ λι στη στεριά, στη μάχη, κοντά ήδη στον προορι­ σμό: ο Ποιητής καλύπτει όλη αυτή την έκταση και την παλινδρόμηση με ένα ελλειπτικό κ αι αξιοθαύ­ μαστο παιχνίδι του ύφους, τόσο που, μπροστά σ ’ αυτό εξαφανίζονται οι σημερινοί συγγραφείς, ει­ δικευμένοι σε αυτού του είδους δεξιοτεχνίες. Για άλλο, όμως, ήθελα να μιλήσω: για το φέλ­ τρο. Δε θα κουραστώ να λύσω το αίνιγμα: σκο­ πός του «Βέλτρου» δεν είναι να παχύνει με εδάφη και πλούτη, μα να τρέφεται με «σοφία, αγάπη και αρετή»· μου φαίνεται πω ς αυτό πρέπει πιθανώς να ερμηνεύεται ω ς εξής: ο Βέλτρο θα έρθει από αν­ θρώπους που η λιτότητα του αξιώ ματος τους, και της ενδυμασίας τους, προϋποθέτει και αποτελεί «σοφία, αγάπη και αρετή». Η ερμηνεία αυτή, θα έλεγα, συνίσταται και από τις αλληγορίες των θη­ ρίων, οι οποίες μας παραπέμπουν στα οράματα του Ιωακείμ. Πριν κλείσω, θα ήθελα να κάνω μια ακόμα πα ­ ρατήρηση σχετικά με τους τελευταίους στίχους. Εδώ βλέπουμε ότι ο Δ άντης βάζει μαζί μέσα στην ίδια δόξα τους πεσόντες αντιπάλους: τιμά και ε­ γκωμιάζει το θάρρος της Καμίλλας και του Τούρνου στον ίδιο βαθμό με αυτό των ακολούθων του Αινεία, Ευρύαλου και Νίσου. Αυτό οφείλεται αναμ­ φίβολα στην ευγένεια της ψυχής του Ποιητή· μα ο Δ άντης ήθελε επίσης να υπενθυμίζει ότι μια σω­ στή υπόθεση δεν μπορεί να θριαμβεύσει και να αναδείξει συνταρακτικά τη δικαιοσύνη της χωρίς εναντιώσεις και αντιπάλους: είναι οι αντίπαλοι οι

εμψυχωτές για τη διάλαμψη της δικαιοσύνης μιας σωστής υπόθεσης· επομένως, είναι και οι πρωταί­ τιοι του θριάμβου της. Ο Δάντης, ο φανατικός θαυμαστής του δικαίου, ανάμεσα στις σκιές και το φως της αρχής του έ­ πους, έχοντας φανερώσει, σύμφωνα με το διάταγ­ μα των καιρών του, τη φθαρτή φύση του επίγειου όντος, ετοιμάζεται ευλαβής και γενναιόψυχος να γιατρευτεί από το φανατισμό του. Μετάφραση: Domenica Minniti

Σημειώσεις 1. Στη δαντική σημασιολογία της αλληγορίας, εμπνευσμένη α­ πό την πλούσια μεσαιωνική παράδοση, η λεοπάρδαλη αντι­ προσωπεύει τη λαγνεία, το λιοντάρι την αλαζονεία κάι η λύ­ καινα τη φιλαργυρία. «Οι πρώτες δύο μορφές ανηθικότητας αποτέλεσαν σοβαρό και επίμονο πειρασμό για την ψυχή του Ποιητή και η τρίτη υπήρξε, σύμφωνα με τον Δάντη, η κυριότερη αιτία της κοινωνικής διαφθοράς». (Σαπένιο).

2. «Κατά την παράδοση, την ώρα της δημιουργίας, όταν ο Θε­ ός έπλασε τους αστέρες («τα ωραία πράγματα»), ο ήλιος βρι­ σκόταν στο ζώδιο που δείχνει την αρχή της Άνοιξης». (Σαπένιο) 3. Η λέξη που ο Δάντης χρησιμοποιεί εδώ έχει στην ιταλική γλώσσα τη σημασία της «ελάχιστης φωνής» και του «ελάχι­ στου φωτισμού».

4. Εννοείται εδώ ο Αινείας που ήταν πατέρας του Σίλβιο.

5. Μόνο ένας «βέλτρος», ένας γρήγορος και καλά εκπαιδευμέ­ νος σκύλος, μπορεί να διώξει τη λύκαινα. «Επειδή με τη λύ­ καινα σκιαγραφείται η φιλαργυρία και η απληστία, ως κυριότερη αιτία της πολιτικής και ηθικής ταραχής, ο «Βέλτρος» αντιπροσωπεύει την αναρρυθμική επέμβαση, ευνοούμενη α­ πό τον Θεό, που θα καταδιώξει την απληστία και θα αποκαταστήσει στον κόσμο, και ιδίως στην Ιταλία, την τάξη και τη δικαιοσύνη». (Σαπένιο) 6. Το «πέλτρο», επάργυρο μέταλλο, συμβολίζει εδώ το χρήμα.

7. Το «φέλτρο», το πίλημα, το φτωχό ύφασμα του ράσου των καλογήρων. Μερικοί φιλόλογοι συμπέραναν από τα λόγια του Δάντη ότι ο Βέλτρο θα έχει φτωχή καταγωγή· άλλοι ισχυρίσθηκαν ότι θα είναι ένας απλός καλόγερος, επειδή οι καλό­ γεροι σέβονται τον κανόνα της φτώχειας. Ο Ουγκαρέττι μοιά­ ζει να τείνει προς αυτήν την ερμηνεία, όπως θα δείξει παρα­ κάτω με την αναφορά στον μοναχό Ιωακείμ ντα Φιόρε.

ένα πολύτιμο βιβλίο για τη σύνταξη της Νεοελληνικής Γλώσσας r-r-,

ΑΧΙΛΛ. A . ΤΖΑΡΤΖΑΝΟΥ: Ν εοελληνική Σύνταξις (της Κοινής Αημοτικής). Δεύτερη έκδοσις (ανατύπωσις), τόμοι A '-Β '. Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κ υ ρ ία κ ίδ η , Θεσσαλονίκη 1989. Σχ. 8ο μεγάλο, σελ.

351 και 325.

λαμπρός εκπαιδευτικός και γραμματικός γλωσσολόγος Αχιλλέας Τζάρτζανος (1873-1946), πολύ προικισμένος μαθητής του σοφού δασκάλου Γεωργίου Ν. Χ ατζιδάκι (1848-1941), έγραψε σχο­ λικές Γραμματικές κ αι Συντακτικά της Αρχαίας Ελληνικής και Λα­ τινικής γλώ σσας και μια Γραμματική της καθαρεύουσας, που διακρίνονται για τη συντομία, την ακρίβεια, τη λιτότητα, τη σαφήνεια και τη μέθοδο. Με τα γραμματικά αυτά εγχειρίδια του Τζάρτζανου έμαθαν γράμματα στο παλαιό Γυμνάσιο π ολλές γενεές Ελλήνων α ­ πό το 1931, νομίζω, κ.ε., και όσοι ζουν ακόμη τα θυμούνται ζωηρά. Ε κτός από τα σ χολικά αυτά εγχειρίδια ο Τ ζάρτζανος έγραψε και άλλες γλω σσικές μελέτες (έχουν συγκεντρωθεί στο βιβλίο "Α χιλλ. Α. Τζαρτζάνου, Ά ρ θρ α και Μ ελετήματα” , που εξέδωσε με πρόλο­ γο και σημειώσεις ο κ. Ν άσος Α. Τζάρτζανος, στις Ε κδόσεις Κ. Κακουλίδη το 1957) και προπάντων το περίφημο Συντακτικό της Νεο­ ελληνικής Κοινής. Το μνημειώδες αυτό έργο, πρώ το και μοναδικό στο είδος του, εκδόθηκε σε πρώτη έκδοση το 1928 με τίτλο «Νεο­ ελληνική Σύνταξις ήτοι Συντακτικόν την Νέας Ελληνικής Γλώσσης (Δημοτικής και Κοινής ομιλουμένης)», σε έναν τόμο από το «Βιβλιοπωλείον της Εστίας», και κατόπιν σε δεύτερη έκδοση, σε δύο τόμους, με τίτλο «Νεοελληνική Σύνταξις (της Κοινής Δημοτικής)», τόμ. Α ' 1946, τόμ. Β ' 1953, από τον «Οργανισμό Εκδόσεως Σχο­ λικών Βιβλίων» (ΟΕΣΒ). (Έ γινε και ανατύπωση του Β ' τόμου το 1963, που θεωρείται και εγκυρότερη). Για το δίτομο αυτό έργο του έμπειρου και ακαταπόνητου Τζάρ­ τζανου έχουν γραφεί κ α τά καιρούς πολλά άρθρα, που το χαρακ τη­ ρίζουν πρω τότυπο, πολύτιμο και μοναδικό, μνημείο της πολιτιστι­ κής μας ιστορίας αξεπέραστο για την ώρα. Μ ετά το θάνατο του Τζάρτζανου το περιοδικό «Νέα Εστία» αφιέρωσε στη μνήμη του το τεύχος του 460, 1 Σεπτεμβρίου 1946, όπου βρίσκει κανείς συγκε­ ντρωμένα τα περισσότερα αυτά άρθρα. Συγγραφείς είναι ο Π έτρος Χάρης, ο Ά γγελ ο ς Σικελιανός, ο Κ. Ά μα ν το ς, ο Γιώργος Σεφέρης,

Ο

επιλογη/84 ο Κ.Δ. Γεωργούλης, ο Ν.Π. Ανδριώτης, ο Ι.Θ. Κ ακριδής, ο Νίκος Α. Βέης, ο Νικ. Γ. Κ αραχρίστος κ αι ο Θεόδωρος Ξύδης. Αλλα π ά­ λι αναφέρονται στις σημειώσεις του άρθρου μου «Ο Αχιλλέας Τζάρτζανος και το Νεοελληνικό Συντακτικό του», περ. «Νέα Εστία», τόμ. 100 (1976), Χριστουγεννιάτικο τεύχος, σ. 212-216. Παραθέτω εδώ μερικά αποσπάσματα από το άρθρο μου αυτό (σ. 213-214), που νομίζω ότι απεικονίζουν πιστά το λαμπρό εκείνο «κατόρθωμα» τού Τζάρτζανου: «Ο Τζάρτζανος λοιπόν, όταν αποφάσιζε να γράψει το [Νεοελλη­ νικό] Συντακτικό του, είχε να δημιουργήσει σχεδόν εκ του μηδενός. Και χρειάστηκε γνώση και μόχθος πολύς και πείρα μεγάλη, για να ερευνήσει - πρώ τος αυτός και αβοήθητος - τη λειτουργία του νεοελληνικού λόγου, να την περιγράψει συστηματικά, και να μας τη δώσει ολόκληρη, περίπου 'ο π τικ ά ’, με πλήθος παραδείγματα α­ πό τα δημοτικά τραγούδια, τη λογοτεχνία και την καθημερινή μας ομιλία. Γι’ αυτό και του αξίζει κάθε τιμή και αναγνώριση και για την απόφαση που πήρε και για το μόχθο που κατέβαλε και για το μέγεθος της προσφοράς του.

»Το σ χεδίασμα του έργου, όπω ς το σκέφτηκε ο Τ ζάρτζανος, είχε πάντω ς εκπαιδευτικό προορισμό - ή τουλάχιστο αφετηρία- γι’ αυτό και η διάταξη της ύλης πήρε τη μορφή που έχουν τα γυμνασιακά Συντακτικά της Α ρχαίας Ελληνικής. Από την άποψη αυτή το 'α ­ βοήθητος’ που είπα παραπάνω ίσως να μην είναι απόλυτα σωστό. Ό χ ι πω ς υπήρχαν βοηθήματα που θα μπορούσαν να τον κατευθύ­ νουν - αφού είπαμε πω ς δεν υπήρχε τίποτε - , αλλά επειδή είχε μια πολύτιμη εμπειρική βοήθεια, μια εσωτερική παρόρμηση από την εκπαιδευτική του ιδιότητα. Μπορούσε δηλ. αυτός, που ζούσε τη σχο­ λική πράξη των Αρχαίων Ελληνικών και παράλληλα ετοίμαζε ή εσχεδίαζε το σχολικό Συντακτικό και τη Γραμματική της Α ρχαίας Ελληνικής - εκδόθηκαν το 1931 και τα δύο - να καταλάβει την α­ νάγκη ενός παρόμοιου βιβλίου για τη Νεοελληνική γλώσσα, και, με τη γνώμη και το πάθος που είχε, να επιχειρήσει τη σύνταξή του.

»Με ποια όμως εφόδια κινήθηκε ο συγγραφέας για το αποφασι­ στικό εγχείρημά του. Καλύτερα, νομίζω, θα το καταλάβουμε αυτό, αν εξετάσουμε τι είναι αυτό που λέγεται Σ υντακτικό και τι εργασία χρειάζεται για να συγκροτηθεί. Συντακτικό λοιπόν, και μάλιστα μιας ζωντανής γλώ σσας, θα πει να δαμάσεις την πλοκή του λόγου, με όλη την ποικιλία που παρουσιάζει, για να τον ερευνήσεις συστημα­ τικ ά - να κάμεις δηλ. επιστημονική ανάλυση, αυτό που γίνεται στα ερευνητικά κέντρα και τα εργαστήρια των επιστημών. Στην περί­ πτωσή μας αυτό σημαίνει τα εξής: αναγνώριση και περιγραφή ό­ λων των λογικών στοιχείων που συνθέτουν το λόγο, και όλων των βουλητικών και συναισθηματικών αποχρώσεων που τον εκφράζουνκαι σημαίνει ακόμη κατάταξη των φαινομένων σε ομοειδείς κατη­ γορίες και διατύπωση κανόνων - περιγραφικών, ή, στην ανάγκη, και ρυθμιστικών - με όσο γίνεται κατάλληλα και καθαρά παρα­ δείγματα. »Θ Τ ζάρτζανος λοιπόν είχε όλες τις προϋποθέσεις για ένα τέτοιο έργο: είχε οξυδέρκεια κι ευαισθησία για ν’ αντιλαμβάνεται την ποι­ κιλία των αποχρώσεων, υπομονή και διεισδυτική ματιά για να προ­ εκτείνει την έρευνα παντού, ικανότητα και πείρα για να περιγράφει τα φαινόμενα, ακριβολογία και λιτότητα για να διατυπώνει τους κα-

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΤΩΡΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ο

Χρόνος και 0 Χώρος του Oeiou Αλβέρτου

Russell Stannard

Ο Χρόνος και ο Χώρος του Θείου Αλβέρτου Ένα βιβλίο για νέους και για λιγότε­ ρο νέους που θέλουν να κατανοήσουν το μαγικό περιεχόμενο της Ειδικής Θεωρίας της Σχετικότητας του Αϊν­ στάιν. Μια ιστορία γεμάτη δράση, χιούμορ, φρεσκάδα και πολύ επιστήW • «Πρέπει να το διαβάσουν όλοι οι νέοι από τα 12 και πάνω».

New Scientist —Anp. '89 950 δρχ., 125 σελ., έγχρ. Εκδόσεις ΚΑΤΟΠΤΡΟ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΕΚΔΟΣΕΙΣ τροχαλία ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ Γριβαίων 5 (πάροδος Σκουφά 64) 106 80 Αθήνα-τηλ. 3646426

επιλογη/85 νόνες, και μεγάλη ευστοχία για να διαλέγει τα παραδείγματά του από τον απέραντο πλούτο του προφορικού λόγου και της λογο­ τεχνίας».

Σ

το τέλος του άρθρου μου εκείνου έγραφα τότε (σελ. 214) ότι «ύστερ’ από το Συντακτικό του όλες οι εργασίες για τη νεοελ­ ληνική σύνταξη θα είναι 'μετά το Τ ζάρτζανο’. Κανένας νεοελληνι­ στής δε θα μπορεί να τον αγνοήσει. Και όχι μόνο αυτός· και ο ερευ­ νητής της βυζαντινής φιλολογίας και ο κ λασ ικός φιλόλογος πάντα θα έχουν την ανάγκη του». Και πράγματι, όσα συντακτικά της Νε­ οελληνικής Κοινής εκδόθηκαν μετά το Συντακτικό του Τζάρτζανου (τα περισσότερα τα ανέφερα τότε σε Παράρτημα του άρθρου μου) στηρίζονται σ’ αυτόν. Το ίδιο βέβαια έκαμε και το επίσημο Κρά­ τος: όταν το 1976 έγινε η μεγάλη γλωσσική αλλαγή στα σχολεία με την καθιέρωση της Δ ημοτικής, δηλ. της Νεοελληνικής Κοινής, σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, το Υπουργείο Π αιδείας, για να εκδώσει ένα σ χολικό Νεοελληνικό Συντακτικό, κατέφυγε στο μνη­ μειώδες έργο του Τζάρτζανου ω ς πηγή του εγχειριδίου του. Και κα­ τάρτισε τότε μια Ο μάδα εργασίας από εκπαιδευτικούς, η οποία έ­ γραψε το «Συντακτικό της Νέας Ελληνικής» για τις τρεις τάξεις του Γυμνασίου, που εκδόθηκε το 1978 από το ΚΕΜΕ («Κέντρο Ε κ­ παιδευτικών Μελετών και Επιμορφώσεως», τώρα «Παιδαγωγικό Ιν­ στιτούτο») και επανεκδίδεται πανομοιότυπο έως σήμερα. (Το αρ­ χικό κείμενο της Ο μάδας εργασίας το επεξεργάστηκε μια Επιτρο­ πή από γλωσσολόγους και εκπαιδευτικούς και την τελική διατύπωση την έκαμε ο γλωσσολόγος κ. Δημήτριος Ε. Τομπαΐδης, βλ. εκδ.

1978, σελ. 5-6). Ό π ω ς λοιπόν διαβάζουμε στον «Πρόλογο» του έργου (σελ. 5), το Συντακτικό αυτό έγινε «με κυριότερη βάση το Συντακτικό της Νεοελληνικής του Αχ. Τζαρτζάνου και τα δεδομένα της σύγχρονης γλωσσικής πραγματικότητας». Π αρακάτω, στην «Εισαγωγή» (σελ.

7) διαβάζουμε ότι το Συντακτικό αυτό «στηρίζεται, στο σύνολό του σχεδόν, στο υλικό - σε πολλά σημεία και σ τους ορισμούς - που είχε συγκεντρώσει, κατατάξει κ αι διατυπώσει στη Β ' έκδοση του δίτο­ μου έργου του «Νεοελληνική Σύνταξις» ο α νώτατος εκπαιδευτικός και γλωσσολόγος Α χιλλέας Τζάρτζανος, το οποίο είχε εκδοθεί α­ πό τον κρατικό «Οργανισμό Εκδόσεως Σ χολικών Βιβλίων» (ΟΕΣΒ, A ' τόμος 1946, Β ' τόμος 1953)». Και αμέσως παρακάτω στην ίδια «Εισαγωγή» διαβάζουμε ότι το Νεοελληνικό Συντακτικό του Τζάρτζανου «αποτελούσε και αποτε­ λεί ακόμη μια πλούσια και επιστημονική ανάλυση των συντακτι­ κών φαινομένων της Νέας Ελληνικής, καμωμένη με βάση την ελ­ ληνορωμαϊκή γραμματική παράδοση. Χρησιμοποιήθηκε αρκετά από τους γλωσσολόγους και τους εκπαιδευτικούς, δεν έγινε όμως ποτέ ένας σύντροφος του δασκάλου, κι έμεινε τελείως άγνωστο στο μα­ θητή, γιατί δε διδάχτηκε ποτέ στο σχολείο». Με την τελευταία φράση εννοείται ότι δεν έγινε Επιτομή του έργου για σχολική χρήση. Αλλά το 1978 έγινε επιτέλους η αναμενόμενη Επιτομή και αυτή, καθώς είπαμε, διδάσκεται σήμερα στις τρεις τάξεις του Γυμνασίου (το πώς διδάσκεται είναι άλλο ζήτημα, όχι όμως του παρόντος), αλ­ λά βέβαια ολόκληρο το σώμα του έργου του Τζάρτζανου δεν υπήρ­ χε στα βιβλιοπωλεία. Και έτσι οι δάσκαλοι, οι φιλόλογοι, οι νομι­ κοί, οι δημοσιογράφοι, οι λόγιοι ή απλώ ς οι μορφωμένοι Έ λληνες - αλλά και οι ξένοι νεοελληνιστές - που θα ήθελαν να ανατρέξουν σ ’ αυτό για περισσότερες πληροφορίες δεν μπορούσαν να ικανοποι­ ήσουν τις επιστημονικές τους απορίες ή έστω την εύλογη περιέρ­ γεια της στιγμής. Την ανάγκη λοιπόν αυτήν έρχεται να ικανοποιή­ σει τώρα η φωτοτυπική επανέκδοση του έργου σε δύο τόμους από

Για πρώτη φορά στην Ελλάδα Marvin Harris

Η ιερή αγελάδα και ο βδελυρός χοίρος η ιερή

αγελάδα

και ο βδελυρός

χοίρος

Αινίγματα της διατροφής και του πολιτισμού • «Ένα βιβλίο πειστικό και πνευμα­ τώδες, γεμάτο εκπλήξεις... Εκμεταλ­ λεύεται τις γνώσεις μας για τη Γη από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι σήμερα για να στηρίξει τα ε­ πιχειρήματα του για την καταλλη­ λότητα ή μη των τροφών». Μ. Douglas, The Los Angeles Times «Ένα γοητευτικό βιβλίο. Ένας από αξιολογότερους εν ζωή ανθρωπολό-

«Ένα ευχάριστο, ευκολοδιάβαστο, συναρπαστικό βιβλίο».

The New York Times 273 σελ. 1.700 δρχ. ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΕΚΔΟΣΕΙΣ τροχαλία ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ Γριβαίων 5 (πάροδος Σκουφά 64) 106 80 Αθήνα τηλ. 3646426

εττιλογη/86 τον Ε κδοτικό Οίκο των Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1989. Στον A ' τόμο, σελ. 5-8, προτάσσονται «Λίγα λόγια» του ακαδη­ μαϊκού Αγαπητού Τσοπανάκη, ο οποίος παρατηρεί ότι, πα ρ’ όλο που έχουν περάσει 60 χρόνια από την πρώτη εμφάνιση του έργου και πάνω από 40 χρόνια από τη μερική έκδοση της δεύτερης μορ­ φής του, «το βιβλίο αυτό εξακολουθεί να είναι κλασσικό» και ότι «με τον πλούτο και την έκτασή του αποτελεί ένα αναντικατάστατο εργαλείο για την μελέτη, την κατανόηση και την σωστή χρήση της γλώ σσας μας» (σελ. 7-8) κ. Τσοπανάκης δεν παραλείπει στο σύντομο σημείωμά του να κάμει λόγο κ αι για την παραδοσιακή μορφή του έργου σε σχέ­ ση με τη δομική γλωσσολογία των ημερών μας (ελληνορωμαϊκή και αναγεννησιακή παράδοση στην ανάλυση του λόγου)· αλλά, χωρίς να παραβλέπει τα σύγχρονα διδάγματα της επιστήμης, κατακυρώ­ νει την παραδοσιακή διδασκαλία της σύνταξης, με την άποψη ότι το ρήμα και οι ποικίλοι προσδιορισμοί που το συνοδεύουν - αλλά και τα ονόματα με τους προσδιορισμούς των - αποτελούν τα βασι­ κά στοιχεία του λόγου (ρήμα, υποκείμενο, κατηγορούμενο, αντικεί­ μενο, πρόταση, περίοδος, είδη προτάσεων κ.τ.λ.) Ιδού το κείμενό του στο σημείο αυτό» (τόμ. A ', σελ. 6-7): « Ό τα ν συνέθετε την β ' έκδοση του Σ υντακτικού του ο Τζάρτζανος, δεν είχαν ακόμα επεκταθή και στην σύνταξη οι νέες τάσεις της μεταπολεμικής γλω σσολογίας, που ξεκίνησαν κυρίως από τον Ferdinand de Saussure μετά τον A ' Π αγκόσμιο πόλεμο και εξελί­ χθηκαν στην δομική γλωσσολογία, που αφορούσε κυρίως την με­ λέτη των προφορικών και ακατάγραφων γλωσσών. Τα δειλά δείγ­ ματα που εμφανίσθηκαν και στην σύνταξη πριν από τον Β ' Π α­ γκόσμιο πόλεμο δεν ήταν δυνατό να επηρεάσουν την παραδοσιακή αντίληψη για την σύνταξη, όπου η ελληνορωμαϊκή και αναγεννη­ σιακή παράδοση είχαν καθιερώσει τους όρους και τους τύπους με τους οποίους περιγράφονταν, ορίζονταν και χωρίζονταν τα γραμ­ ματικά και συντακτικά φαινόμενα: ρήμα, υποκείμενο, αντικείμε­ νο, πρόταση, περίοδος, είδη προτάσεων, σημασίες κ.λπ . Ο Τζάρτζανος δεν αντιμετωπίζει τέτοιο πρόβλημα, καταγράφει όμως μό­ νο την απόφασή του να μην νεωτερίση στους όρους, δηλ. να μην τους 'εκδημοτικίση τ άχα’ (σελ. 21), δηλ. τις λέξεις υποκείμενο, κα­ τηγορούμενο, παράθεσις, επεξήγησις κ.λπ ., και, φυσικά, έκαμε καλά. »Η μεταπολεμική τάση της δομικής γλωσσολογίας στην οποία αναφερθήκαμε, επιχείρησε μιαν γόνιμη σε αρκετά σημεία ανάλυση του λόγου με υπογράμμιση των συναφειών ανάμεσα σε διάφορα φαι­ νόμενα, διερεύνηση των ομοιοτήτων και διαφορών των συντακτι­ κών όρων, οι οποίες ίσως δεν είχαν ερευνηθή παλαιότερα, όλες ό­ μως στηρίζονται επάνω στον στημονικό ρόλο που παίζει το ρήμα στην συγκρότηση του λόγου και οι πολύτροποι, ονοματικοί και ε­ πιρρηματικοί, προσδιορισμοί, που το συνοδεύουν. Ανάλογοι προσ­ διορισμοί αφορούν κ αι συνοδεύουν τα ονόματα που συνοδεύουν το ρήμα. Οι μερικές χρήσιμες διαπιστώσεις όμως που απομένουν από αυτές τις εμβαθύνσεις συνοδεύονται συνήθως από χειμάρρους αδό­ κιμων ή ακατανόητων νεολογισμών και περίπλοκων εννοιών, που προδίνουν την αδυναμία για σωστή διατύπωση, επομένως την λει­ ψή κατανόηση του θέματος. Είναι δύσκολο να πεισθή από αυτά που διαβάζει κανείς ότι η παραδοσιακή διδασκαλία της σύνταξης έπαψε να αποτελεί την κυρίαρχη ανάλυση του προφορικού ή γραπτού λόγου. »Για τον Αχιλλέα Τζάρτζανο, που είχε γράψει σ χολικές Γραμμα­ τικές και Συντακτικά της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γλώσ-

Ο

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ με πεντάχρονη πείρα εργασίας σε βιβλιοπωλείο, διατήρηση αρχείου και βιβλιο­ γραφική έρευνα, s I tci ανάλογη απασχόληση. Τηλ. 76.51.454.

επιλογη/87 σας, καθώς και Γραμματική τής καθαρεύουσας, με τα οποία ανα­ τράφηκαν όλοι οι μαθητές των Γυμνασίων από το 1925 και αργότε­ ρα, βιβλία γραμμένα με πληρότητα, σαφήνεια, λιτότητα και απο­ φυγήν του περιττού, θα ή ταν επικίνδυνο να αφήσει τον δοκιμασμέ­ νο δρόμο και να καταφύγη σε έναν που δεν είχε ακόμα καλά καλά διαχαραχθή. Και έπραξε σοφά». _ Στο σημείο αυτό πρέπει να κάμω μια παρατήρηση: Στην ανυπό­ γραφη «Εισαγωγή» της έκδοσης του 1978 του σχολικού «Συντακτι­ κού της Νέας Ελληνικής» (σελ. 7) διαβάζουμε τα εξής: « Έ τσ ι, το βιβλίο που έχετε μπροστά σας είναι το πρώ το που συντάσσεται με την εντολή του κράτους, για να γίνει σχολικό βοήθημα μελέτης του νεοελληνικού λόγου. Τα χρόνια που έχουν μεσολαβήσει από το τέ­ λος του Β ' Παγκόσμιου πολέμου και οι εξελίξεις που σημειώθηκαν στη γλωσσική επιστήμη επέτρεψαν στους εκπαιδευτικούς, στους ο­ ποίους ανατέθηκε από το Υπουργείο Π αιδείας η σύνταξη αυτού του βιβλίου, να λάβουν υπόψη τους τη διδακτική τους πείρα και να αξιοποιήσουν όσα από τα σύγχρονα ή και παλαιότερα διδάγματα της επιστήμης μπορούσαν να ενσωματωθούν στο πα ραδοσιακό γραμ­ ματικό πλαίσιο». Πράγματι το σχολικό «Συντακτικό της Νέας Ελληνικής» του 1978 παρακολουθεί στο μεγαλύτερο μέρος του - καθώ ς το είπαμε ήδη το Νεοελληνικό Σ υντακτικό του Τζάρτζανου, δηλ. την παραδοσια­ κή έκθεση των συντακτικών φαινομένων, και ελάχιστα στοιχεία και όρους δομικής γλω σσολογίας εισάγει. Α λλά για τη διασάφηση α­ κριβώς των νέων εννοιών που έχουν εισαχθεί - ή θα εισαχθούν - στη Γραμματική και τη Σύνταξη του λόγου (φώνημα, μόρφημα, δομή, λειτουργία, ανάλυση άμεσων συστατικών, μετασχηματισμοί κ.τ.λ.) ο κ. Δημ. Τομπαΐδης, ο οποίος ω ς γλω σσολόγος του ΚΕΜΕ επιμελήθηκε την τελική διατύπωση του σχολικού αυτού Συντακτικού, έ­ χει εκδώ σει το βιβλίο « Δ ιδα σ κ α λία Ν εοελληνικής Γ λώ σσας. Γραμματική - Σύνταξη», Ε κδόσεις Ε πικαιρότητα, Αθήνα 1982, (β ' έκδοση 1984), που περιέχει τις παραδόσεις του σ τις Σχολές Επιμορφώσεως Λειτουργών Μ έσης Ε κπαιδεύσεως (ΣΕΛΜΕ) ακριβώ ς για τα θέματα αυτά. Ο ίδιος έχει εκδώσει και το βιβλίο «Γλωσσογρα­ φία. Μελέτες και άρθρα για τη γλώσσα», Επικαιρότητα, Αθήνα 1985, μεγάλο μέρος του οποίου (σελ. 137-237) αναφέρεται σ τα ίδια θέμα­ τα = «Νεότερη Γλωσσολογία και διδασκαλία της γλώ σσας». Ώ ­ στε οι εκπαιδευτικοί που διδάσκουν στο Γυμνάσιο και το Λύκειο (και στο Δημοτικό σχολείο) πρέπει να έχουν υπόψη τους όχι μόνο το σχολικό «Συντακτικό της Νέας Ελληνικής», αλλά και τα χρή­ σιμα αυτά βιβλία του κ. Τομπαΐδη. Η ενημέρωσή τους όμως, στην παραδοσιακή σύνταξη θα είναι πληρέστερη, αν έχουν ως συμπλή­ ρωμα και τη «Νεοελληνική Σύνταξη (της Κοινής Δημοτικής)» του Αχιλλέα Τζάρτζανου, που τώρα πλέον υπάρχει στα βιβλιοπωλεία σε φωτοτυπική επανέκδοση. ______ ΓΙΩΡΓΟΣ Γ. ΑΛΙΣΑΝΔΡΑΤΟΣ

ΚΕΝΤΡΙΚΗΛΙΑΘΙΣΗ ΕΚΔΟΣΕΙΣ τροχαλία ΗΙΚΛΙΟΙΙΗΛΕΙΟ Γριβαίων 5 (πάροδος Ικουφά 64) 106 80 Αθήνα τηλ. 3646426______

εττιλογη/88

ΚΥΚΛΟ Φ Ο ΡΗΣΕ

Fraiujois Jacob Nobel Ιατρικής

TO ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ

το π α ιχνίδι τιΐζ

εξέλιξ ΜΙΧΑΛΗ ΜΟΔΙΝΟΥ: Α π ό την Εδέμ στο Κ α­ θαρτήριο. Η γεω γραφία της υπανάπτυξης. Αθή­ να, Εξάντας, 1988. Σελ.

322.

Περί της ποικιλίας του ζώντος Πώς εμφανίστηκε η σεξουαλικό­ τητα; Πώς εξηγείται το γήρας; Πώς αναπτύσσεται το θαυμαστό έμβρυο; Ποιοι είναι οι κίνδυνοι των χειρι­ σμών του γενετικού υλικού; Μέχρι πού φτάνει η δύναμη της επιστήμης; Ποιες είναι οι πιθανές πολεμικές ε­ φαρμογές των επιστημονικών πορι­ σμάτων; Ο ανθρωπιστής Francois Jacob σχεδιάζει υπαινικτικά τον αυριανό 134 σελ., 95θ δρχ., Εκδόσεις Τροχαλία , ΚΕΝΤΡΙΚΗΔΙΑΘΕΣΗ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Τροχαλία ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ Γριβαίων 5 (πάροδος Σκουφά 64) 106 80 Αθήνα τηλ. 3646426

Είναι η υπανάπτυξη ένα είδος στατικότητας, αρχαϊκότητας και άρνησης εκσυγχρονισμού; Ή πρόκειται για το ίδιο λάθος στο οποίο υπέπεσαν τόσο οι νεοφιλε­ λεύθεροι όσο και οι νεομαρξιστές; Χτο ερώτημα αυτό απαντά ο Μιχάλης Μοδινός στο τελευταίο του βιβλίο, όπου «Πραγματεύε­ ται . ορισμένες από τις κύριες όψεις των επιπτώσεων της ανα­ πτυξιακής διαδικασίας στο κοι­ νωνικό και φυσικό επίπεδο», στις αποκαλούμενες χώρες του Τρί­ του Κόσμου (ή καλύτερα του Νό­ του όπως προτιμά ο συγγρα­ φέας), που μερικές από αυτές τις χώρες είχε αναλύσει στο προη­ γούμενο βιβλίο του. Για τον ταξιδευτή Μιχ. Μοδινό ο Τρίτος κόσμος φαίνεται πως εί­ ναι ένα προνομιακό θέμα. Έτσι καταφέρνει να μας ξεναγήσει σ' ένα κθσμο πρωτόγνωρης γοη­ τείας αλλά και πρωτόγνωρης φρίκης, παρουσιάζοντας μ' έναν εξαιρετικό τρόπο τόσο τις κοινω­ νικές αποδιαρθρώσεις όσο και τις περιβαλλοντικές καταστροφές. Στο πρώτο κεφάλαιο που έχει τίτλο «Η γέννηση της υπανάπτυ­ ξης: από την εκβιομηχάνιση στο χρέος», ο συγγραφέας αναλύει τις έννοιες ανάπτυξη και υποανάπτυξη και ασκεί κριτική στις

δυο κύριες πολιτικές και οικονο­ μικές κοσμοθεωρίες που υιοθετή­ θηκαν από τις χώρες του Βορρά. Στο δεύτερο κεφάλαιο ο Μιχ. Μοδινός αποφεύγοντας την κιν­ δυνολογία και το συναισθηματι­ σμό παρουσιάζει μια πλήρη ανά­ λυση του προβλήματος του υπερπληθυσμού. Οι νέες μητροπόλεις, τα παρά­ δοξα της αστικοποίησης, τα αί­ τια της αστικής έκρηξης, οι τενεκεδουπόλεις της Βομβάης και ο δυϊσμός της αστικής δομής είναι τα θέματα που διαπραγματεύε­ ται σ' αυτό το κεφάλαιο. Στα υπόλοιπα κεφάλαια Ο Μιχ. Μοδινός ασχολείται με τη γεωρ­ γία της ανάπτυξης, το διατροφι­ κό όπλο, την καταστροφή των τροπικών δασών, τη διάβρωση, ερημοποίηση κι εδαφική υποβάθμιση και την ενεργειακή κρίση. Ο συγγραφέας, άριστος γνώ­ στης των χωρών του Νότου, στο ένατο και τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου περνά με τον καλύτε­ ρο τρόπο το μήνυμα για τη χρή­ ση της εναλλακτικής τεχνολογίας, ή της προσαρμοσμένης τεχνολο­ γίας όπως αυτός την ονομάζει. Στο κεφάλαιο αυτό που έχει τίτλο «Προσωρινός επίλογος» εξετάζονται σημαντικά προβλή­ ματα, όπως αυτό της οικοανάπτυξης, που δεν μπορούν να τα μελετήσουν οι ξεπερασμένες ιδεο­ λογίες του 19ου αιώνα. Η ευρύτητα του πεδίου που καλύπτει το βιβλίο σε συνδυασμό με την τεκμηριωμένη επίλυση των προβλημάτων που συνοδεύεται από την πιο πρόσφατη βιβλιο­ γραφία, αφήνουν την καλύτερη εικόνα στον αναγνώστη. Ο Μιχ. Μονδινός καταφέρνει κατά τον καλύτερο τρόπο να διερευνήσει την πορεία της γεωργικής ανά­ πτυξης στις χώρες του Νότου και να αναλύσει τους λόγους που οδήγησαν στην υποανάπτυξη και στον υποσιτισμό. Χωρίς ο ίδιος να είναι ιστορικός καταφέρνει να παρουσιάσει στο βιβλίο του «Από την Εδέμ στο κα­ θαρτήριο. Η γεωγραφία της . υπανάπτυξης», μια συνάφεια με­ ταξύ ιστορίας και γεωγραφίας και να τεκμηριώσει απόλυτα την «οικολογική αμφισβήτηση της έν­ νοιας της ανάπτυξης» όπως την παρουσίασε μέχρι σήμερα το οι­ κολογικό κίνημα.

ΣΩ ΤΗ ΡΗ Σ ΝΤΑΛΗΣ

Ll

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗΣ

Π Ο ΙΗ Μ Α ΤΑ Σέ 5 τόμους.

’Επιμέλεια:

Γ. Γ. ΜΑΡΙΝΑΚΗΣ

ΟΛΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΟ ΕΡΓΟ Ή χα ρά νά δοθεί ατό κοιν έηιφυλάχθηκε για τις Εκδόσεις ν_Τ L t i t / / L U V / ςς

γ

AUGUST NAPIER CARL WHITAKER Οικογένεια: Μαζί όμως αλλιώτικα

ΜΑΡΙΕΛΛΑ ΧΡΗΣΤΕΑΔΟΥΜΑΝΗ Η Ελληνίδα μητέρα, άλλοτε και σήμερα

Δύο αναγνωρισμένοι διεθνώς οικογενειακοί θερα­ πευτές σας καλούν στο γραφείο τους, για να παρακο­ λουθήσετε τη θεραπευτική περιπέτεια των Μπράις. Πρόκειται για μια συνηθισμένη, ανεπίληπτη οικογέ­ νεια, που όμως σπαράζεται από ακατανόητες γι' αυ­ τήν δυνάμεις, που μολαταύτα είναι πολύ συνηθισμέ­ νες και απειλούν με διάλυση πολλές οικογένειες σή­ μερα. Οι θεραπευτές συμβουλεύουν και καθοδηγούν για την ανακάλυψη του κρυμμένου εχθρού και την εξουδετέρωσή του. Απ’ όλα αυτά βγαίνει ένα συναρ­ παστικό βιβλίο και προβάλλεται ένας ελπιδοφόρος τρόπος για ν’ αποκατασταθεί η οικογένεια, σαν ή πιο πλούσια πηγή στοργής, συντροφικότητας και αποδο­ τικής διαπαιδαγώγησης.

εκδόσεις

4ΚΕΔΡ0Σ

Ένα βιβλίο για τις Ελληνίδες μητέρες, για τις ελ­ Γ. Γενναδίου 3 - τηλ. 36.02.007 πίδες και τις φιλοδοξίες τους, για τον τρόπο που. αντιμετωπίζουν τη ζωή, για τις προσπάθειες τους να αναθρέφουν παιδιά που να κοιτούν το παρελθόν με Ο ι Ε κδ όσ εις Κ έδρος τρυφερότητα και το μέλλον με ελπίδα. κ α ι το Ε ρ γασ τή ριο Δ ιερεύνησης Α νθρ ω πίναη Είναι το χρονικό μιας πορείας που σε φέρνει κοντά Σχέσεω ν στην παραδοσιακή ελληνική οικογένεια, αλλά και στη σύγχρονη οικογένεια της Αθήνας και σου επιτρέ­ Π α ρ ο υ σ ιά ζο υν στο κοινό τη σ ειρά πει να δεις από κοντά την καθημερινή ζωή πολλών « Α ν θρ ώ π ινα Σ υστήματα» γυναικών. Να κοιτάξεις λίγο πιο πέρα από τη δική σου πραγματικότητα και να σταθμίσεις πιο ρεαλιστι­ κά τι σημαίνει να είσαι μητέρα σήμερα.

VIRGINIA SATIR

Πλάθοντας Ανθρώπους Η Βιρτξίνια Σατίρ, φημισμένη σ’ όλαν τον κόσμο πρωτοπόρος στην οικογενειακή θεραπεία, «έλυσε κα­ λύτερα από κάθε άλλον το πρόβλημα της διάδοσης της οικογενειακής θεραπείας στο κοινό», έγραψε ο Σαλβαντόρ Μινούτσιν, Καθηγητής της Ψυχιατρικής και Διευθυντής Οικογενειακών σπουδών στο Πανε­ πιστήμιο της Νέας Υόρκης, σχολιάζοντας το βιβλίο της. Σπάνια ένα βιβλίο αγαπήθηκε τόσο πολύ, όσο το «Πλάθοντας Ανθρώπους». Στην πρώτη του μορφή πουλήθηκε σε 700.000 αντίτυπα. Μεταφράστηκε σε δώδεκα γλώσσες. Σε τούτη την έκδοση παρουσιάζε­ ται αναθεωρημένο και με έξι νέα κεφάλαια, όπου εξετάζονται: 1) η εφηβεία, 2) τα γηρατειά, αποχώρη­ ση και μεταβατική περίοδος, 3) η ειρήνη στον κόσμο, και 4) το θρησκευτικό συναίσθημα.